D. D.

DISSERTATIO ACADEMICADE

PR/ECIPU1S, QU.« LUTHERO IN RE·FORMATIONE CAPESSENDA FAVE-BANTj CAUSSIS ETADMINICULIS.

QUAM,

VENIA AMPL1SS.ORD. UPS.

PUDLIC.E CEHSURiE SUBJICIÜNT

NOACHUS G. DANDENELLE,PHILOS, MAG. , A SACRIS ORD.

1^ rji

SVENO EKECS T I P. SLEINC.

OSTROGOTHI.

m AUDIT. GUST. MAJ. D. XII JUNII MDCCXCVIH.Η. A. M. C.

U Ρ S A L IΜ,nfTERis Joh- Fr; Edman, reg, acad. tyfogr.

IN

SACRAMREGIAM ΊΈΜ

ΜAGΝΜ FIDEl VIRO,

DIOECESEOS L

EPISCOPOEMINENTISSIMO,

REGI1 ORD1NIS de STELLA POLARI

MEMBR 0SP LENDIDISSIMO,

MJECENATI ΜΑΧΙΜΟ

SACRUM

-VOI.UIT

NOACH. GEORG. DANDENELLE.

DE

PR^CIPUIS, QLLE LUTHEROIN RE-FORMATIONE CAPESSENDA FAVE-BANT, CAUSSIS ET ADMIN1CULIS.

|i η ftupendo riumero eventuum, quos Hiftoria memo-rise tradidit, pauci omnino majoris funt momenti a-

cutiorique attentione digni, quam Reformatio, quae Lu-thero örtum nomenque debet. Indefesfus enim tempo¬ris adti fcrutator, qui attento ea cpmbinaverit judicio,quae hac de re fumma cura pofteris mandarunt anna-liurn fcriptores, sfacile inveniet, quantam in opinionesmoresque habuerit vim & efficaciam, quantum diffude-rit lucis, quantas in orbe politico paraverit mutationes,quantumque Religioni in fuperftitione dispellenda cultu-que Dei faniori promovendo confuluerit. Non defunt,qui in prima ejusdem ftatoris conlilia haud nobiles mo¬vere fuspiciones discupiant Hos inter Paul. Sarpi con-fcendit, invidiam, qua ardebat Auguftinianus Ordo inDominicanos ratione Indulgentiarum, quas illie fcilicetproprias esfe voluerat Lutherus, causfam praecipue mo-ventein fuisfe; at Courayer hane hypothefin auétorifuo vitio vertit, quam de cetero Guicciardini , Thu-anus , Sleidanus , Beausobre, Plank aliique jurerejiciunt. Scilicet ipfe charader ipfaque agendi ratioLutheH teftari videtur, neque politica ulla confilia, ne-que cupidinem fibi Ordinique Auguftiniano praerogativasquasdarri adquirendi, illum ad opus iftud adgrediendumimpulisfe. Faciie forfan a propoiito fuo, quippe quod

A ab

"*X ) i (

ab initio operis nullatenus eo usque extendebatur acpoftea, dimoveri potuisPet, ii aula Romana in quibusdamcesiisfet, eosque aut limitare aut prorfus tollere voluis-fet abufus, qui fanam rationem vel primo oßenderentintuitu. Cum vero imperiofa haec aula, quae adverfa-rium infuper humi-iem adeo & infirmum alto despiceretiupercilio, de juribus, quae faeculorum firmata ufu, nullomortalium auPu in controverfiam vocari posfe exiitima-rentur, remittere nollet aut concedere; haud iniramur,Lutherum, odio in tantam tyrannidem captum, veritatishumanitatisque ca usiarn laxius iibi ampliusque defen-dendam fumfisfe. Jure quodam ab omnibus fere fuitemporis hiftoricis in eo culpatur , quod nimio ardore& ferociori quodam impetu höides fuos invaPerit, caus-famque, quam egit, defeniitaverit. Quod quidem ii in¬genio ejus nimis ardenti quodammodo fit vitio verten-dum, ab altera tarnen parte iufficienti comprobat tefti-monio, quantus in eo fuerit veritatis- arnor, quantumfraudis & mendacii odium. Ut vero omnium conami-num fuccesfus a temporum rerumque circumftantiuminomentis magna ex parte pendet, ita quoque Refor¬matio a Luthero inchoata, variis rationum circumpofita-rura combinationibus promota fuit, quae viftoriam huma-nitatis atque Religionis, ii & fua haec ultimo vi prae-ponderatura fuisfet, accelerarunt tarnen aliquo modo la-tiusque diffuderunt. Tempus nimirum, quod vixit, va-fto operi aptisfimuin fuit, rerumque conditio ex omniparte faventisfima. Centuin abhinc annis audaciae fuaeis procul dubio fuecubuisfet, qui veritatis causfam aequaasferere tentasfet intrepidae mentis conftantia. Neces-

fuit ut ahimi ad optandum praepararentur toleran-dumque luminis beneficium. Etenim abufus ipfi, ii ra-di.citus unquam tolli poterunt, cujusvis ante vifum feri-re & jiiftum omnium odium excitare debent Perfpe-'

xe-

^ ) 3 ( JP

xerat jam dudnm Valdus faeculo XII, Wiklef Saec.XIV. & Hufs XV, Religionen! fuperftitionibus refertam& vitiis, quae non modo in aprico pofuerunt, verumetiam corrigere allaborarunt. Longe itaque ante Luthe¬rum magni viri easdem cum illo foverant opiniones.Laudabiles vero eorum conatus, & folidisfima, quibusabfurditatem dogmatum ecclefiae Catholicae demonftra-runt, argumenta irrita fere fuerunt & fuccesfu deftituta,quum majora adhuc nec temporum ratio ferset nec fu-perftes ex medio aevo barbaries. Ignorantia undiquecircumftetit, nec potuit veritas vi&ricem antea tollereverticem, quam crasfiores praejudicatarum opinionumtenebras aliqua faltem lucis aurora dispellere occepisfet.Fuere quidam, quos non latuit, juftas esfe horum viro-rutn querelas. Sed quum pauci admodutn esfent, tan-toque moiimini impares, Reformationen! ipfam pofterisperficiendam reliquerunt. Luthero autem, cujus cona¬tus horum infuper laboribus magnopere fublevabatur,refervatum fuit, pari audacia, ceterum faventiori tempo¬re felicioribusque aufpiciis opus illud confummare,quod alii praeparaverant, ea fenfitn tollendo praejudicia,quae ignorantiam & fuperftitionem presfo pede fequuntur.Nos, praecipuas causfas & adminicula Luthero in Re-forrnationis ortu atque progresfu faventia indicaturi, quodpraeftare valemus benigniori Le<5torum judicio committi-mus. Nequaquam nos lätet, quod variis imperfe&io-nibus laboret noftra opella, quas tamen quemcunque ex-cufaturum fperamus, qui nil nifi veritatem breViter &fine fuco propofitam quaerit.

Nulla unquam dominatio intolerabilior & odiofiorfüit quam Pontificum Romanorum, nulla dignior vitupe-ratione & infamia, qua Hiftorici, uno quafi ore, ean-dem notarunt. Religionen!, cujus fan&isfima praeceptaurgere & vita ipfa exprimere tenebantur, femper in

A 2 ore

) 4 C ^

ore tulerunfc, quoties propria commoda obtinere volue-runt. Ejus nomine atrocisßnia commisfa fuere crimina,quse fi alio quovis faeculo, quam ignorantiae & fuperfti-tionis, in uiu fuisfent, a facra procul dubio eos purpu¬ra exclufisfent, quos jam nec potentisfimi Reges adgre-di auderent. Facinora tam horrida vix nominaveris,quse non ab bis monftris perpetrata exemplis in ipfoCapitolio tacite adprobarentur. Eo tandem haec impu-denti3e & foeditatis procesfere, ut omnium, quibus fa·nior paullulum luminis nfura cesferat, odfüm & indigna-tioriem excitarent 0). Potentia Paparum a muitis retroannis magis magisque creverat, donec una tandem o-mnibus timorem incuteret. Jam iäeculo XII eorum im-peritandi cupido indignabundam aliorum attentionem mo¬vere ccepit; at quamvis aliqui jam tunc mente prolixiusexplicata contenderent, illos non ultra cancellos, quoscura Religionis praefcriberet, procedere débere, nil ta¬rnen efFeftum fuit, fed hierarchia Papalis inconcusfapermanfit novasque & fortiores radices egit. GregoriusVII, ceteris crudelior & imperiofior, fibi fuccesforibus-que imperium ita augere intellexit, ut ad faftigium fur-geret, civili quovis & politico fublimius. Neque illi, quiproxime fecuti funt, aliquid de ifta poteftate cesierunt*Alexandri VI crudelitas, fraudulentia, iniquitas &turpis vivendi ratio ubivis adeo cognita & notata erat,ut ab Hiftoricis merito ipfe in numerum illorum refera-tur, qui generi humano maximo fuerunt opprobrio.impotens nihilominus illorum dominatio diutius forfauinturbata manfisfet, nec confors adeo omnium mövisfetfaftidium, Ii ad res & perionas, imperio Pontificum ju¬re quodam fubje&as, fefe ifta tancummodo extendisfet»

At

a) Vid. Suffridus Petri Hiftoria Veter. Epifcopor. Ultrajeftinaefedis. Franequ, 1612, 4:0 p, 158 fiqq>

) S ( jf

Åt cum ultra omne jus & fas imperitandi eorum libidoprotenderetur, adeo demum illa intolerabilis vifa eft, ufcnon fegreges jam aliquorum ied communes Regum ci*·viumque querelas excitaret. Ea enim · iuifc Papaliumpoteritia, quam fulciebat piebis coeca in illos veneratio,ufc bullis mandatisque Romae fancifcis, morera gererecogerentur vel potentisfimi Principes, ii excommunica-tioiies aliasque poenas, quibus Imperantes fibi fuhjeftosfulmin e quafi feriebant, vitare velient b). Nec illostantum, qui fcepfcra fcenebant, vi & injuria oppresiere,led homines efciam inferioris forfcis ferrea quafi virga ca-fligarunt. Vana, qua vulgns captum erat, opinio, jus-fa Pontificis Romani, eodem cum Divinis praecepfcis haben-daesfe loco, effecerat, ut jugum turpe non tantum non de-tredtaret, ied etiam patienter ferrefc. Praeterea variis ar-tibus tributa extorquere noveranfc, qute Romarn perdu-&a, non ad eccleiiae emolumentum & uius pios, quo«rum tamen femper causfam praetexuerunfc, fed ad luxumin Paparum aula nutriendum augendurnque adhibitafuerunt. Ejusmodi vivendi imperitandique ratio, ut bel-la taceam, non poterafc non, ocius, ferius, odium commu¬ne fingula tandem proftraturum iufcitare. Quod quidemadeo difTundi occeperat^ ut ab initio faec. XVI pJurimijam optarent imminutam confpicere Paparum potentiam,fublatosque, qui invaluerant, majoris faltirn nominrs ab·uius. Ex quibus otrmibus certum fibi augurari poteratfuccesfnm, qui acriori praeditus audacia, letale demumlabafcenti jam opinione poteftati iftum infligere aufurusesiet. Lutherus, qui dominationem, quam exereebantPonfcifices Romani, intolerabiiem, vitiofam & a fine, cu-

A 3 jusb) fhere was npt a frnte in Earope wich had not bccn drsqui-

eted by their ambition. rI here was not a thro.he wich tfrey badnot fhaken; nor a Prince , who did not tremble at their power; Vid.Hift, of-the Reign of the Etnpcr. Charles V by Robert. V. 1. p. rjcu

) e ) JP

jus causfa mftituta fuifc, omnino aberrantem viderat, ju-gum adeo turpe excutere decrevit, opusque fufceptumeo certius aufpicatum fore fperavit, quod opinionemplurimorum, meliorem rerum ordinem optantium, fibifavere noverat c).

At fi privata Paparum vita & imperium invifumLuthero in Reformatione incipienda faveret, non minuseidem favit fcelefta Clericorum vita. Quorum quidemnumerus immodice auftus tantum abfuie, ut errores &vitia quse vigebant, tolleret, ut ea etiam multiplicaretd). Exempla optimatum femper fere fequuntur humi-liores. At ii Paparum vivendi ratio jufto contemtui ob-noxia naufeam moveret, nec inferiorum facerdotuin vi¬ta, ad ducis exemplum compofita, infamiae notam evi-tare potuit. Utriusque commoda intime adeo confpira-bant, ut de adminiculis, quibus mutuae iniervirent utili-tati, non posfent non convenire. Sic vero, quum im¬perium divitiasque aut parandi aut augendi ftudium u-nicum apud eosdem esfet agendi principium, haud mi-rum videtur, quod officia, quae injungit Religio, lucri·

ftU"

c) Si la cour de Rome, & ceux que Luther a attaqués, ne fecorrigent & ne changent de conduite, non feulement ils ne ferontpas taire Luther, mais les arbres & les pierres méme parleront. Ilsauront beau excommurier, ils ne fatisferont par-lå, ni les Savans,ni les peuples. Vid. Hift. de la Reform, par Beaufobre T. II. p. 8p.

d) Copia Clericorum tanta fuit, ut in oppido Gothano alerentur14 Canonici, 40 Sacerdotes, 30 Monachi Auguftiniani, 2 Terminarii,30 Moniales. Horum vita erat turpisfima & foedisiima, qua pejorin orbe reperiri non poteft. A matrimonio enim prohibiti, nec tamencontinentia prsediti, urbem ftupris, adulteriis & peccatis fodomiticisreplebant, neque tamen. coerceri auf puniri poterant, jnrisdiétioniecclefiafticae folum fubje&i. Ulis Pontifex Dei Joco & infallibilis habe-batur, cui nemo contradicere deberet, neque id ferebant. Papae, Cae-farem, Reges, Principes totasque provincias excommunicabant & con¬tra fe iovicem inftigabant. Vid. Hift, Seckend. de Lutheran, p. 4.

) 7 i

ftudio pofthaberent. Religionem tamquam rem minorismo-menti tra&abant,ad cujus normamnec fuamoec aliorum vi-tam componere ftudebant. Ad exemplum Paparum caus-fam ejusdem interferuerunt, quoties aut privilegiis haecordinis facerdotalis, aut aliis privatioribus cujuscunquegeneris finibus patrocinari posiet. Plurimi, honeitioriloco nati, ordini ecclefialHco fe dicabant, nulia alia decausfa, quam ut defidem & luxuriofam degerenfc vitam.Qui, poitquam artibus & ambitu ad confpicuum aliquempervenisient in ecclefia Jocum, officiorum fuorum im-memores,' guiae vitiisque indulgentes negotiis aiienis fe-fe immifcebant, Religionis curam humilioribns exercen-dam relinquentes 0. Clerici autem infimae fortis , quo-rum redicus ad fplendidam vitam non fufficiebant, nontantum ob ignorantiam fuam , verum etiaiii propter dis-folutam, cui fe tradebant, vitam, odio & contemtui ob-noxii erant /). Mores Laicorum tum fuisfe corruptis-

, finios

e) Durch was für kunftgriffe und unanftSndige Mittel, durch wasfür Gewalt und Betrug die romifchen Geiftlichen zu ihren Prselaturenkämen, was für ein fchändliches leben fie führeten, was für fcble-ehte Beyfpiele fie gäben, wie fehr fie ihre Pflichten verabfåumeten,wie fchändlich fie die ihnen anvertrauten Seelen vernachiäsfigten undwie fehr fie in allen Ladern erfoffen wären, fey fo weltkündig undfo ausgemacht, das es keines weitern Beweifes bedürfe. Vid. Sleid«Reform. Gefeh. T. 2. p. 102.

/) For fome years (fays Bellarmine) before the Lutheran andCalviniltick herefies were publifhed, there was not, as contetnpor^-ry authors teftify, any feverity in ecclefiaftical judicatories. any di-fcipline with regard to morals, any knowledge of facred Iiterature,any reverence for divine things, there was not almoft any religionremaining. Roberts 1. c. V. II. p. 150. Cfr. Sarpi Hift desTrid. Conc«.T. I. p. 344. feqq. & Beaufobre 1. c. Tom. II. p. 52.

De nefanda facerdotum vita adeo lbnartflarol.lVri verba: de Chrifii pa-trimonio, ludos, hafiiltidia & torneamenta exercent, habitum militären»cum praetextis aureis & argenteis geftant, & calceps militäres; romarn &barbarn nutriunt, & nihil, quodad v.itam & ordinem ec.ckfiafiicam fpe-

^ ) 8 ( Jt*

ümos mirabifeur nemo, qui perpenderit, quantum adauditorum vitam formandam faciant prava do&orum e-xempla. Primum ultimumque muneris horum fcoputnfuisfe facile diceres, ut immenfas coliigerent divitias,maximaque praedia fuae ditioni fubjicerenfc. Utque ea,quae adquifiverant, perpetuo fervarenfc, eadem ab eccle·fia aiienari non posfe venditabant: vulgus vero ilupi-dum & fuperftitionis caligine immerfum ordinationesRoma oriundas in dubium vocare nefas ducebat. Haecomnia juftam odii causfam praebuerunt. Omnes quo-que, qui morum corruptionem quotidie crefcentem vi·dérant, correétionem necesiariam judicabant. Lutheroitaque Ciericorum disfoiuta vita & magna ignorantia,faciliorein reddidit Reformationem, quam boni omnesutilisfimam otnnique modo fubievandam cenfebant.

Inter ea vero peculiaria nromenta , quae falutari Re¬ib rmationis operi & capesfendo faverent & feliciter ex-fequendo increbrefcentem Papalium Indulgentiarum u-fum ante omnia referendum esfe putamus. Fuere ve¬ro Indulgentiae, litterae, quibus concesfa fuit remisfiopeccatorum iis, qui, aut de eccleiia bene meruerant,aut pecuniae fummam pro fcelere patrato vel patrandofolverant. Harum ope immenfam colligebant auri argen*tique copiam, credulique vulgi pecunias doiofe iibi cor-rogabant. Urbanus II faeculo XI. primus Indulgentiasiis concesfit, qui in expeditionibus bellicis, Religionis,ut perhibebatur, causfa, hoc tempore inceptis ftipendiafacere voLebant. Ubi vero femel ufu invaluerant, fuc-cesfores ejus, in Jucrum proni, follicite inventum fer-vabant, cujus ope, rebus urgentibus, pecunias conqui-

re

ftat, oftendunt. Militaribus fe duntaxat & fecularibus aftibus, vita& moribus, in fuae falutis dispendiura & generale populi fcandalum,iromifcent, Cod. dipl, Anecdot. per Val, Fr, Gudenum V. 3. p. 438.

^) 9 ( J&re poterant. Leo X, quern nefcio, an magis fit laudan·dus ob eximias naturse dotes, an ob vitia culpandus,ad Papalem dignitatem eveftus , invenerat, antecesforesAlexandrum VI Juliumque II thefaurosPetri penitus disfi-pasfe, ecdeilamque firnul viduam opibusque orbatamreliquisfe. De Religionis cura & exercitio parum an»xius, at voluptatis amans asrisque prodigus, id inprimiscuravit, ut reditus iiios anger et luxusque nutrimentaquocunque modo conquireret g). Tum vero ad InduTgentias confugifc, quae vel ad aedificandum refarciendum-que templum St. Petri, vel ad bellum contra infidelesgerendum confcriptae fuerunt. Leo itaque antecesfo-rum exemplis fvafuque Cardin. Pucci indudlus, Indul»gentias ubivis ad fines, quos indicavimus, annuncian-das curavit. Indulgentiarum prascones, per omnes ter-ras eirrisfi, immenfam corradebant pecnniam, indignatio¬nen! fic fapientiorum necesfario excitaturi. TetzeliusuJ-timus ilmulque maxime impudens in urgenda eorumnecesfitate fuit. Vel atrocisfimis criminibus venia obti-neri poterat, ίϊ modo nummorum fnppeteret copia. Ven-debantur Indulgenti3e pro faeinoribus, quae forte quismeditabatur, & defun&orum animas e purgatorio redi-mendi cansia. Ingens bommum multitudo ad infamesiftos qonfluebant Paparum emisfarios, qnornm de cete-ro vita, quutn cum negotio peccata aiiis remittendineutiqnam congrueret, infigni fuit documento, & Papam

B &

g) Leo aimoit ie luxe & les plaifirs. Non feulement i! r.'avoltaucun attachemenc pour la Religion , mais il r.'en avoit presqu'aucuneconnoisfance, & pour dire le vfai, or. faisoit å fa Cour profesfionpublique d'impiete. Aufi fans prendre aucun foin, ni de la Religion,ni des bonnes meeurs, ii ne s'occupoit que de celui de maintenir 1'au-torité Papale, & d'agrandir fa maison, comblant fes Parens des ri-chesfes de l'eglise, depouiliant des princes & ruinant de$ maisopsconfiderables* Vid. Beaufobre 1, c. T. I. p.

) ι* ( Jt*& ejus legafcos non nifi deceptores esfe 7i). Lufcherustanta Paparum impudentia incenfus, & de abfurditateIndulgentiarum intime perfvafus, illi fefe fraudi omni ni-fu opponere conftituit, bonaque causfa, quam fufcepe*rat, & publica opinione, quam fibi favere noverat, fuf-fultus, Reformationem diu praeparatam diuriusque opta-tarn aufpicatus fuit. Hic erat ecdefiae Religionisque (la¬tus, hsec vitia, hse fuperilitiones prsejudieataeque opinio-nes, quae per omnia irrepferant. Ex quibus omnibuSfacilis fuit conjeftura, Lutheri inceptuin prosperum nondefideraturum esfe fuccesfum.

Cum jam ex didtis adpareat, Reformationem eccle-fiae maxime fuisfe neeesfariam, omniaque ita compara·ta fuisfe, ut opus necesfario promoverent; nec minuslaetum Luthero praebuere augurium icientiae, quae adinitium faec. XVI. revivixerant. Aufpicatisiimum difci-plinis illuxerat aevum, ex quo multum rationis ufui fi-bique ipfis emolumenti poliicebantur lucis amantes. Con-ffcantinopoii, Imperii Byzantini capite, a Turcis capta,haud exiguus dodtorum virorum numerus in Italiam com-migravit. Familia Medicea primo exulibus hofpitiumtutelamque praebuit. Leo X, ab hac familia oriundusnec ipfe litterarum expers, fuo exemplo & liberalifcate»ut colerentur & vulgarentur fcientiae, haud parum con-tulit i). Ars praeterea t}^pographica, non ita prideminventa, fcientiis aditum faciliorem reddiderat. His igutur adininiculis adjutae confpicuos & rapidisfimos fece«runt progresfus. Hinc quoque fadlum fuit, ut per Eu-

ro-

h) If any man, faid Tetzel, purchases Iettres of indulgence, his foulrnay reit fecure with refpeét Co its fälvation. The fouls confined inpurgatory, for wbose redemption Indulgences are purchafed, as foonas the money tinkles in the cheft, inftantly efcape from tbat place©f torment and afcend into heaven. Vid. Roberts. 1. c. Vol. II.p. 11&,

i) Vid. Beaufobre L c. Tom, I. p. 16..

^ ) XI (

ropam auftralem magis magisque fpargerentur Iitterae& lcientiae, quarum ope inveterata prsejudicia deteila& adminicula, quibus corrigerentur fenfimque tolleren-turv fuere inventa. In Germania quoque laetior litterislux affulferat, quum eximii quidam viri dodtrina gυ itu-que faniori inftru<fti fcriptis fuis fcientiis operam follici-tam navasfent. In his inprimis nominandi funt Johan¬nes Reuclinus & Erasmus Roterodamus, quorum illelitteraturam Graecam, hic diiciplinas elegantiores &Theologicas revivifcere fecit. Horum operae fuam ad-junxerunt Joh. Lud. Vives, Wilh. Budaeus, UlricusHuttenus, ut alios taceam, quorum diligentia & indefes-fo labore litterae & lcientiae miro modo crevere. Necilli tantum, qui mufis vitam dicaverant, litteras colue-runt; Principes quoque aliique proceres in fe fufcepe-runt patrocinium fcientiarum, easque interdum ipfimetlibenter coluerunt. Commune hoc aevo inter PrincipesGermaniae ftudium invaluit, in ditionibus fuis erigendiAcademias, utpote ex quibus, ubi celebres evaderentatque ad easdem confluerent exteri, etiam fubditorumreditus augerentur. Hoc duftus Eledtor Saxoniae Wit-tembergeniem inftituerat Univerfitatem , ad quam farnaLutheri & Melanchtonis plurimi alliciebantur ftudioiLquorum numerum aegre minutum ferret Eledlor, Quan¬tum haec omnia Reformationi faverent, quilibet fadleperfpicit k). Neque Lutherus, ad fuas cognitiones au-

B i gen-

k) The revival of learning at the fame period, was a circum-ftance extremely friendly to the Reformation. The ftndy of the an-cient Greek and Roman authors, and the discovery of that liberaland· fpund knowledge wich they contain, rouzed the human mindfrom the profound lethargy in which it had been funk during feve-ral centuries. Mankind feem, at that period, to have recovered thepowers of inquiring and of thinking, faculties of which they had longIoft the ufe. Vid Roberts. 1* c. V. II. p. 169. Cfr, Plancks Gefch,der Enfteh. der Proteft. Lehrb, I. B, p, so feqq.

) 12 ( Jfr*

gencias novasque iibi comparandas intentus, commitbe-re potuit, ut tanta commoda inivudtuofa etaberentur. Arstypographica, quae icientils in univerfum maximaiu ad-fculerat utilitatem, eo praecipue nomine fin i bus» quos ii¬bi propofuit, inferviit, quod ejus ope oinnia fcriptafacilius vulgarentur. Ars ifta maxima fubmovit im-pedimenta, quas fcopo ejusdem fefe oppoiuerant.Absque illa nec libri ejus in terris remotisifimis inno-tuisfent, nec in manus pauperiorum, quibus deerantfacul tåtes übros manu fcriptos maximi pretii etnendi,tam cito p^rvenisfent» Jam vero cun&is rem propofi-tam examinandi concesfa fuit poteftas. Haud pauci, le-étione operum ejus inducTi, Wittenbergani proficifce-bantur, ut hominem audirent, ex cujus icriptis tantumeeperanfc ufum fruétamque, piurimique redierunt de in-tegritate viri & veritate rei, quam iibi defendendamfuraferat, intime convifåi /> Emendatius iliud Religio-nis fyftema, quod Lutherus propofuit, ab omnibus ad-probatum fuit: nec fuit aiiquis, qui non perfpiceret ab*furdifcatem plurimarum in veteri opinionum, quas ad-verfarii ejus defendere & fervare omni nisu allabora-bant. Tot tantasque res effecere fcienti.se redrvivse & ars ty¬pographica. Lumen ha rum ope accenfum & fanior, quaepaullatim radices egit cogitandi & cogitata cum aliis com-municandi libertas non poterant non Refonnationem,tempore tam opportuno inchcatam, promovere & fuble-vare, Quod

l) Les eerits de Luther fe répandent par tout, on ne fauroiteroire combien il s'acquic de difeiple-s & avee quelle promtitude. Oftadmiroit fon courage, on goutok fa doåtrioe^ on fouhaitoit d'en con-zioitre l'auteur. On aecouroit de toutes parts a Wittemberg & 1'on en-tendit des gens qui, bordant les raurailles ds la ville, rendoient gra¬ces å Dieu, les mains jointes & les yeux levés vers le ciel, de ceque Wittemberg etoit devenue une autre Sioo, d'ou la luruiere de1'EvangiIe fe répandoit par toute la terre. V. Beaufobre Le, T,I, p. 165.,

^ ) 13 ( J$*Quod demum ad politicum Europae ftatum attinet,

ex horum temporum annalibus facile colligimus, illumfuisfe calem, ut iufeeptum opus haud parum adjuvaret.Potencisilmi enim Principe«, rebus donaefticis & exoti-cis occupati, omnetn curam dominationi & juribus iuisfervandis impendere coadli erant, antequam ad Religio¬nern periclitantem oculos ättentos advertere vacaret.Imperator Maximilianus, nefcio an pio fenfu an propriicommodi irudio dudlus, Religionen! Catholicam fortiterdefendere decreverat. Ejusmodi propofitum bonae caus-ίbo damnofum certe futurum fuisfet & forfan iniuperabi-iia Luthéro oppofuisfet impedimenfca, nifi mors inopina-ta Imperatoris tantum fubmovisfet periculum. Temporisillud intervallum, quinque menfium, quod ante eleétio-nem fuccesforis excurrit, maxima cura ad novaffi do-étrinam vulgandam & ftabiliendam adhibitum fuit. Ele¬ktor Saxoniae, qui fub interregno rebus praefuit, jam an-tea Lutheri fautor & prote&or, bonis fuis apud reliquosPrincipes officiis effecit, ut pauci admodum noVae do-ctrinae lefe opponerent. Poßquam vero femel cognitafuit, earr» in omnium animos eilicaciam habuit, quamnulia unquam vis obliterare poterat. Leo X, cum cac¬teris Europae Principibus, eleétioni novi Imperatoris in-tentus, non iatis alacriter contra Lutherum arma iumfit,id potisfimum curans, ut Imperator eligeretur, qui fuisrebus confuieret. Severitas, qua poftea, at fero nimis,Reformationi obicem ponere conatus eft, non ex votofuccesfk, ied in damnum oc perniciem auclor is converfaed. Princtpem potentem ad thronum eve<5bum cernereLeoni non placuit. Ex eieéloribus unum eligendumpraeoptavit, quam ob causfam auiae Saxonicae amicitiamiibi conciliare in primis ftuduit. Carolus V Hifpaniae& Francifcus I Gallise Reges Imperatoriam dignitatemambierunt Leoni neuter gratus fuit., quippe qui iHutn

B 3 Re»

^ ) 14 C JP*

Regno Neapolitano & hunc dominio Milanenii privareiluduerit. Renitente licet Papa, Carolas eleétus fuit. Ve-tus inter Carolum & Franciicum diPcordia hinc taota in-crementa cepit, ut in manifeftum tandem erumperet bel¬lum , cui Leo quoque fe irmnifcuit. Carolus interea bel-licis negotiis occupatus & de motibus turbulentis HiPpa-norum, eleélionem ejus ad Imperatoriam dignitatem ae-grae ferentium, follicitus, omnem in id convertit curam,ut fe ab hoftibus defenderet, fuosque iibi iterum devin-ciret. Quod ad Lutherum attinet, Imperator quidem ipfinon favit, attamén nulla vi rem fufceptam impedivit. Inid inprimis intentus fuit, ut Principum aliquo modo Ger-manorura vires frangeret. Ut vero his opem tulit Gal-liae Rex, qui omnia Imperator is conamina irrita facereadnitebatur, aegre omnino fui propofiti compos fieri po-tuit. Cum itaque Imperia primi ordinis in Europa , inquibus Britanniam etiam referimus, bellis implicata es-fent, Leoque inprimis curaret, ut ex utraque parte ami-cos fibi pararet, hinc fequi oportuit, ut recens doélri-na, felicius liberiusque iparfa, auftori gaudiurn proPpericonatuum fuccesfus reliftura eilet. Statusitaque politicus,eo praecipue nomine Lutheri incepto arrifit, quod, quimaxima ipfi objicere potuisfent obftacula, illos de pro-pria fecuritate follicitos teneret. Pace tandem impe-trata, fero nimis dodrrinae fuccesfum fiftere allaborarunt,quae tempore tam turbido miros fecerat progresfus, &jam dudum communi fapientiorum confenPu adprobatafuerat.

Caus^ae jam breviter allatae Reformationi inprimisfavere. Neque nos errare, neque a materia propofitadifcedere putamus, fi contfendimus, opinionem quoquein univerfum receptam, Lutherique conftantiam, hujusnegotii luccesfum, magnam partem promovisle. Jamfaec. XIV erant, qui reipedu Reiigionis plebe juftsus

) *5 (

jndicabant. Tantum abfuit tit horum numerus rn innere«tur, ut potius augeretur, quo magis adpropinquaret tem-pus corrupfcioni, quse ultra modum creverat, invadendaeidoneum. Pauci quidem erant, qui aperte indicare aude-bant, quid de aula Papali & ftatu Religionis fentirent;attåmen nulla tyrannis, nulla vis perfvafionem, qusejam animis in fixa erat, exftirpare valuit. Quo latius lu¬men accenium radios fuos emitteret, eo magis quo-que crevit veritatem propugnantium numerus. Qui-cunque yeritatis morumque bonorum amans corrupte-lam, quse ubivis irrepferat, cerneret & averfaretur ne-cesfum iVi i t. ^taupitz, Vicarius Generalis Auguft, Ord.ingenue fatebatur, fe eandem cum Luthero fovere fen-tentiam, Religionem fcilicet ab comroentis humanis pur-gandam, & potentiam Papalem arétioribus limitibus cir-cumfcribendam esfe. Haud pauci, quorum nomina re-ferre longum föret, eandem fovebant opinionem. Quodni ita fuisfet, quilibet facile perfpicit, opus tam arduumirritum necesfario futurum fuisfe mIngens praetereaeorum rnultitudo, qui Luthero fuppetias iverunt, fatiscomprobat, animos diu praeparatos fuisfe, ducemqueau-dacia & prudentia praeditum indubium fibi promitterepo.tuisfe fuccesfum. Nec vero unicum ex opinione pu¬blica Lutherus fubfidium tulit. Natura quoque benignaanimum intrepidum, & ad ardua quasXfis paratum ipficoncesferat, quo adjutus ne maxima quidem adire pe-ricula dubitabat, cum bonam ageret causfam. Judicio e-

jus

m) Dafs iit unleugbar gewisf, dafs felbil Lufherj mit dem bren-nendften Eifer für die Wahrheit, mit der unüberwindliehften Entfchlos-fenheit, mit dem unbezwinglicbften Trotz und mit allen Fähigkeiten:·eines Reformators ausgeriiftet, zu einer andern zeit, unter andern um-fUndenund auch unter andern Menfchen dafs nicht würde ausgerichtethaben, was er jetzt in fo kurzer zeit ausführte, V. Plancks Gefch,derEniteh. des Prot. Lehrb. I. ß. p. 27.

"**; i it c &jus de re quadam ilabilito, fruftra a perfvafione <ik vero ardore eum dhmoveres. Id eniro viri integri & veritatis propugnatoris esfe credidit,ut aniwum nunquam defpondeat. Quo circa neque rein se Ree dona euma propofiro deterrere valuerunt. Cum vero neque fucata famiiiarites,neque paternae fonfti patris fseplus repetita? admonitiooes aliquid apudeum efficerent, feveriora remedia adhibere vifum eft. At nulla res inanimum ejus fleéti nefcium aiiquid potuit κ). Amicisfuis, de fecurita-te ejus anxiis, fe intrepidum rnonflravit, periculisque imminentibus pa-rem. Verba ejus, cum ab itinere ad comitias Wormenfes eum ilii dis-fvadere vellent, notisiima indicio faltim funt, quod qusevis pro verita-te defendenda pericula adire firmiter conftituisfet. Hinc quoque evenit,nt neque Cajetanus, Campegius, Eccius, neque alii quidam Paparumemisforii efficere potuerint, ut verba vel fcripta fua revocaret, nifi eaconditione, ut teftimoniis, ex fcriptura facra petitis, ipfum errasfeconvincerent. Quod cum facere non vaierent, irnmotus & tenax pro-pofiti permaniit. Talem & tantam 2nimi conftantiam finlbus, quos ii-bi propofuerat, magnopere infervituram nemo non videt. Felicisfimse& nobilisfimae Reformationis, de cujus causfis & adminiculis fcreviterfcripfimus, confecutiones ad materiem propofitarn non pertinent. Quam-obrem finem imponimus noftrae opellss, maximam exlflimaturi labo-ris mercedem, ii Tuae B. L. exfpeCtationi aiiquo modo fatisfacere va-luimus.

n) Von feiner ftandhaften hat man fich durch fein verhalten inverfchiedenen umftånden feines Lebens überzeugen können, weil we¬der die Drohungen des Papftes, noch die Edi£te des Kayfers, nochdie anfalle feiner Feinde feine Standhaftigkeit urd feine Entfehiies-fung ändern Lonnten. Es ift zwar wahr, dafs der Schutz der Chur-furften von Sachfen, der beyfall, den er fich durch feine Schriften er¬warb, und der gluchliche Erfolg von feinen Unternehmungen vielzur Beteiligung dieser feiner Standhaftigkeit beygetragen. EP musfaber doch ausserdem fchon eine natürliche Stärke in feiner Gemülhs-ssrt gehabt haben, die ihn in feiner Noth unterilüczte, welche er an-fänglich auszugehen hatte, und in welcher ein jeder anderer wurdehaben unterliegen müsfen, der nicht fo viel Herz und Standhaftigkeitgehabt hätte. Vid. Sleidans Reform. Gefch. T, II, p. öor. cfr. Τ. I,p. 320. feqq.

"iHIHlMilMIIHBIIIIl I liillllliil IM I "1 lllllll'