ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡAt>NA$$0?

ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Π<ΜΟΑΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΚΙΑΝ <ΚΔ\ΔΟΝ\<^ΟΗ

ΤΟΜΟ* l$\ At>. 3<^ΛΙ<>£-:£<ΠΤ<Μ&Ν<>£ 1»77>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Χ. ΤΟΥΛ Αϊ κοσμολογικοί αντιλήψεις μετά τήν επικράτησαν

τοϋ ΧριστιανισμοΟ (Μελέτη) Ε. ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ .. .Έπισκόπησις τοϋ αγώνος τής ελευθερίας (Μελέτη) Β. ΒΑΛΑΩΡΑ Παγκόσμια και ελληνικά δημογραφικά προβλήματα (Μελέτη) Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ Οί Νεστοριανοί έκ τών Ιδρυτών τής Ιατρικής καΐ φιλοσοφικής

Σχολής έν Περσία ("Μελέτη) Α. ΚΕΛΕΣίΔΟΥ - ΓΑΛΑΝΟΥ......" .. .Τό άπειρον τοϋ 'Αναξίμανδρου (Μελέτη) Ε. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ Μυστική εταιρεία για τήν άπελευθέρωσι τοϋ αλύτρωτου

Έλληνισμοϋ (1839) (Μελέτη) Γ. ΦΑΡΙΝΟΥ Γ. Θεοτοκά : ΟΙ Καμπάνες (εξελικτική πορεία,

αρχέτυπα, επιδράσεις) (Μελέτη) ΑΓΤ. ΔΕΜΠΟΝΟΥ Μικ^ή συμβολή στον καθορισμό αντιστοιχίας μετρικών

καί νομισματικών μονάδων πού Ισχυαν στα Επτάνησα στίς πρώτες . δεκαετίες τοϋ ΙΘ' αϊ. ('Από ανέκδοτα έγγραφα) (Μελέτη)

ΣΩΤ. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν (1770 -1827) (Μελέτη) Β. ΛΑΖΑΝΑ . .Τιβούλλου : Ή πέμπτη ελεγεία τοϋ δευτέρου βιβλίου (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ.. .ΑΙ περί ποιήσεως ίδέαι καί αί αίσθητικαί θεωρίαι τοϋ Κάλβου (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. θ. Ζ ' , . . . . ' Τής Συντάξεως (Χρονικον) it , .Ε' Τοπικον Συνέδριον τής 'Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών .

έν Καλαμάτα (Χρονικόν) it Α' Τοπικόν Συνέδριον τής 'Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών (Χρονικόν) if........ 1 . . . · . . . ' . . : . . . ' . . . . . . . . , Γενικαί μελέται περί Σωκράτους (Χρονικόν) μ.μ...... 'Από τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 33̂ Ιούλιος ­

Σεπτέμβριος 1977 (Χρονικόν) if. Νέα Δημοσιεύματα—Περιοδικά (Χρονικόν)

Π Α Ρ Κ Α * * ♦ S ♦ΙΛΦΛ^ΝΚΦΗ Ρ«Ν»ΑΙΚΦΗ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ <ΚΑΙΑΦΜ<Η*Η

' ­ Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία *Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΏΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος ΠαρνασσοΟ ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς ­ Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ. ΖΏΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α,'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ MANTOΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΉΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 80 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 320 'Εξωτερικού Δολλ. 14

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Διά Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας,

Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 500

Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Ρ Α ^ Κ Α * * ^ * ΤΟΜΟΣ ΙΟ' ΙΟΥΛΙΟΣ -*<ΡΤ<Μ*ΝΟΣ Ì977 *ΝΟΜ. 3

ΧΑΡΗ ΙΑΚΩΒ. ΤΟΥΛ Καθηγητοΰ Πανεπιστημίου

ΑΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΙΝ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ

"Ισως τό, πρόοδοι, εις τον τίτλον τής παρούσης θεωρηθή ώς περίεργον, είς δσους ενθυμούνται τήν Ίεράν Έξέτασιν, τήν δίωξιν τοϋ Γαλιλαίου το 1633 και τήν καταδίκη ν είς θάνατον επί της πύρας του Giordano Bruno το 1600. Έν τούτοις, το ήλιοκεντρικον σύστημα του Κοπερνίκου, το όποιον κατά κύριον λόγον είχε προκαλέσει τάς διώξεις αύτάς, είχε κυκλοφορήσει άπό τοϋ 1543, χωρίς να συνάντηση τήν άντίδρασιν τής Εκκλησίας τήν έπο­

χήν έκείνην ι. Τούτο ίσως οφείλεται είς τό ότι ό Κοπέρνικος εϊχεν αφιερώ­

σει το βιβλίον του εις τον πάπαν Παϋλον τον 3ον2. Τα ανωτέρω όμως ανή­

κουν είς τους νεωτέρους χρόνους καί απέχουν μίαν χιλιετίαν άπό τής εποχής με τήν οποίαν θα άσχοληθώμεν.

Οί παλαιότεροι πατέρες τής Εκκλησίας ευρέθησαν πράγματι προ δι­

λήμματος, πώς να συμβιβάσουν τάς κοσμολογικός αντιλήψεις τής Παλαιάς Διαθήκης προς τάς κοσμοθεωρίας καί τάς αστρονομικός παρατηρήσεις τών αρχαίων Ελλήνων μέχρι τής εποχής τοϋ Κλαυδ. Πτολεμαίου. Ώς γνωστόν, ή Χριστιανική θρησκεία ήρχισεν ώς μία αΐρεσις τής 'Ιουδαϊκής, άπό τής οποίας άπεσχίσθη μετά τήν έξάπλωσιν αυτής είς τον έλληνικόν κόσμον. Πάντως καί μετά ταύτα ή Παλ. Διαθήκη έξηκολούθει να άποτελή το θεμέ­

λιον τής νέας θρησκείας, διότι άπεδίδετο είς θείαν άποκάλυψιν, γενομένην είς τον Μωϋσέα καί τους προφήτας. Επομένως άπεκλείετο ή δυνατότης τής παραπλανήσεως αυτών ύπό τοϋ Θεοϋ. Σήμερον ή ελευθέρα βιβλική κριτική δεν θεωρεί τον Μωϋσέα ώς τον συγγραφέα τής Πεντατεύχου, διότι, μεταξύ άλλων, δέν θα ήτο δυνατόν να περιγράψη καί τον θάνατον του (Δεύτερον. 34,5). Ή διατύπωσις όμως τών ανωτέρω γνωμών έπρεπε να άναμείνη τήν £ναρξιν τής βιβλικής κριτικής άπό τής εποχής τοϋ Astruc (1753) καί εφε­

ξής. Προϋπόθεσις όμως προς τοϋτο ήτο ή έξασθένησις τής εκκλησιαστικής εξουσίας καί προ παντός ή τής δυνάμεως τής 'Ιεράς Εξετάσεως. Κατά τήν

1. Copernicus, De Revolutionibus 1543. 2. J. L. D r e y e r, Hist, of Astronomy 1906.

21

— 326 —

έλευθέραν βιβλικήν κριτικήν, ή Πεντάτευχος δεν αποτελεί ένιαΐον κείμενον, άλλ' έσχηματίσθη δια διαδοχικών προσθηκών. Το περιελθον εις ημάς κεί­

μενον έλαβε τήν τελικήν μορφήν του μετά την έπιστροφήν τών 'Ιουδαίων έκ τής βαβυλωνιακής εξορίας (586 ­ 38 π.Χ.). Οΰτω το πρώτον κεφάλαιον της Γενέσεως, το περιέχον τήν κοσμογονίαν, ανήκει εις το νεώτερον στρώμα Ρ, ενώ το δεύτερον, με τήν δημιουργίαν του άνθρωπου, εις το παλαιότερον J του 10 ­ 9ου αιώνος π.Χ. Υφίστανται βεβαίως και συντηρητικώτεραι απόψεις άριστα εκτιθέμεναι ύπό του ακαδημαϊκού Π. Μπρατσιώτου, εις τήν Είσαγωγήν εις τήν Π. Δ., 'Αθήναι 1937.

Ή όψιμος συγγραφή του κοσμολογικού κεφαλαίου δίδει και τήν έξήγη­

σιν δια τήν μεγάλην ομοιότητα τήν οποίαν παρουσιάζει προς τήν βαβυλω­

νιακήν κοσμογονίαν. Έν τή Γενέσει λ.χ. αναφέρεται, «ή δέ γη ήν αόρατος και άκατασκεύαστος, και σκότος επάνω τής αβύσσου, και πνεύμα Θεού έπιφερόμενον επάνω του ύδατος». Ταύτα πολύ ομοιάζουν προς τα αναγραφό­

μενα εις το βαβυλωνιακόν έπος τής δημιουργίας, το όποιον είναι πολύ άρ­

χαιότερον τής κοσμογονίας τής Γραφής, παρ' όλον ότι αϊ σφηνοειδείς πινα­

κίδες, αί περιελθοΰσαι εις ημάς, και εις τάς οποίας εκτίθεται, δεν υπερβαί­

νουν τάς αρχάς τής 1ης χιλιετίας π.Χ. Σήμερον θεωρείται ως βέβαιον, ότι ή σύνταξίς του ανατρέχει είς τήν άκμήν τής πρώτης βαβυλωνιακής δυνα­

στείας, τής οποίας ό σπουδαιότερος βασιλεύς ύπήρξεν ό Χαμμουραμπί τον 18ον αιώνα π.Χ.

Κατά τό βαβυλωνιακόν έπος, έν αρχή ύπήρχον μόνον τα ανάμικτα γλυκέα και αλμυρά ύδατα (Apsu και Tiamat), ένώ ή γή ήτο αφανής '. Ή περιγραφή αύτη συμφωνεί με τήν φυσικήν κατάστασιν τής νοτίου Μεσοπο­

ταμίας, καλυπτόμενης υπό ελών και κατακλυζομένης ύπό τών πλημμύρων του Εύφράτου και του Τίγρητος. Οί βαβυλώνιοι θεοί, ύπό τήν ήγεσίαν τοΰ Marduk (διαδεχθέντος πιθανώς τον Enlil θεόν τοΰ αέρος τών Σουμερίων), έξήλθον νικηταί είς τον αγώνα κατά τής Tiamat, του αρχεγόνου ωκεανού. Μόλις ή Tiamat ήνοιξε τό στόμα της δια να καταπίη τον Marduk, ούτος άπέλυσεν εντός αυτού τους άνεμους, οί όποιοι διέτεινον τό σώμα τής θεάς. 'Αφού τήν έφόνευσεν, ό Marduk διεχώρισε τό σώμα της είς δύο, όπως διανοίγομεν τα στρείδια. Έκ του άνω ήμίσεος έσχηματίσθη ό ουρανός, άνωθεν τοΰ οποίου αθροίζονται τα επουράνια ύδατα, έκ δέ τοΰ κάτω ήμίσεος ή γή και ή θάλασσα.

Παρόμοια ήτο και ή κοσμογονία, κατά τό ήλιοπολιτικόν σύστημα, τών ΑΙγυπτίων, διότι και έν Αίγύπτω έπεκράτουν παρόμοιαι συνθήκαι όπως έν Μεσοποταμία, συνεπεία τών ελών και τών πλημμύρων τοΰ Νείλου. Έκ τοΰ

1. J. Β. Ρ r i t c h a r d, Anc. Near East Texts, Accadian Myths and Epics, Ε. Α. Speiser 1955.

— 327 —

αρχεγόνου ωκεανού Νουν άνεδύθη επί γηλόφου ό δημιουργός θεός "Ατουμ. Έ ξ αύτου έγεννήθησαν ό θεός της γης Seb και ή θεά του ουρανού Νούτ. Τούτους μετά ταύτα διεχώρισεν ό ατμοσφαιρικός θεός Shou. Είς τα επουρά­

νια ΰδατα, άνωθεν της ράχεως της θεάς Νούτ, πλέει εντός λέμβου κατά το διάστημα της ημέρας ό ηλιακός θεός Ρα. Κατά τήν δύσιν ό Ρα εισέρχεται είς το σώμα της θεάς του ουρανού και άναγεννάται υπ' αυτής τήν έπομένην πρωΐαν ι.

Τα επουράνια όμως ύδατα απαντούν και είς τήν Γένεσιν. Διότι εν αυτή αναφέρεται ότι ό Θεός κατά τήν δημιουργίαν είπε «γεννηθήτο) στερέωμα έν μέσω ύδατος, και έστω διαχωρίζον άνά μέσον ύδατος και ύδατος». Έ ν συνε­

χεία δε προσθέτει, «εποίησεν ό Θεός το στερέωμα και διεχώρισεν ό Θεός άνά μέσον του ύδατος, δ ήν κάτω του στερεώματος και άνά μέσον του ύδα­

τος τοΰ επάνω του στερεώματος». Έκ των ανωτέρω δύναται να συναχθή ότι τα επουράνια ύδατα τής Γενέσεως είναι πιθανώτατα βαβυλωνιακής προε­

λεύσεως, καίτοι δεν αποκλείεται και αιγυπτιακή έπίδρασις. Έ κ τής βαβυλωνιακής ή τής αιγυπτιακής κοσμογονίας προφανώς έπη­

ρεάσθη και το κοσμολογικόν σύστημα του Θάλητος. Κατ' αυτόν, το άρχέ­

γονον στοιχείον είναι το ύδωρ, έκ του οποίου δια συμπυκνώσεως έσχηματί­

σθη ή γή, έπιπλέουσα έπ' αύτου έν εΐδει φελοϋ. Έξ άραιώσεως δε τοϋ ύδα­

τος παρήχθησαν ό άήρ και τό πυρ. Ταύτα αφορίζονται προς τα £ξω ύπό τοϋ ουρανίου θόλου, υπεράνω τοΰ οποίου αθροίζονται τα επουράνια ύδατα. Ό ήλιος, ή σελήνη και τα άστρα ταξιδεύουν είς αυτά εντός λέμβων και κρύ­

πτονται μετά τήν δύσιν ύπό τών υψηλών ορέων είς τα βόρεια τής γής (τών Ριπαίων). Είδικώτερον ό ήλιος διαπλέει κατά τήν νύκτα τον βόρειον ώκεανόν, κρυπτόμενος ύπ' αυτών, και κατ' αυτόν τον τρόπον επιστρέφει προς τό ση­

μεΐον τής ανατολής του. Οΐ μεταγενέστεροι φιλόσοφοι εγκατέλειψαν δμως τό σύστημα τοϋ

Θάλητος, διότι ύπό τό εξώτερον περίβλημα του κόσμου έθεσαν τό πυρ ή τον αιθέρα. 'Από δε τοΰ 'Αναξίμανδρου, ό όποιος διεδέχθη τον Θαλήν, έπεκρά­

τησεν ή γνώμη ότι ό ουρανός έχει σφαιρικήν μορφήν καί περιβάλλει τήν γήν. Βραδύτερον τοΰτο έγινε δεκτόν και δια τό σχήμα τής γής (νεώτεροι Πυθαγόρειοι, Πλάτων κλπ.).

Επομένως ή πρώτη βασική διαφορά μεταξύ τής ελληνικής καί τής βιβλικής κοσμολογίας ήτο ή έξης. Ένώ κατά τήν έλληνικήν, ή μορφή τοϋ ούρανοΰ καί τής γής ήτο σφαιρική, κατά τήν βιβλικήν, ή επίπεδος γή χρη­

σιμεύει ώς τό θεμέλιον τοΰ ουρανίου θόλου. Ή δευτέρα διαφορά συνίσταται είς τήν διάκρισιν τοΰ ούρανοΰ από του στερεώματος ύπό τής Γραφής καί τήν τοποθέτησιν υπεράνω τοΰ δευτέρου τών επουρανίων υδάτων.

1. J. Β. Ρ r ί t c h a r d, Egyptian Myths, J. A. Wilson.

— 328 —

Πλην τών ανωτέρω όμως, πολλοί εκκλησιαστικοί πατέρες, επηρεαζό­

μενοι υπό της Γραφής, ετι δε υπό του έλληνιστοϋ ιουδαίου Φίλωνος, πιθα­

νώς δέ και υπό τοϋ ιστορικού Φλαβίου Ίωσήπου, έδέχοντο και την σκηνήν, τήν οποίαν κατ' έντολήν τοϋ Θεού είχε στήσει ό Μωϋσής προς στέγασιν τής κιβωτοϋ (Έξοδος 26 και 36 ­ 7), ώς τήν άπεικόνισιν τοϋ κόσμου 1. Έ κ τοϋ Φίλωνος επηρεάσθη κυρίως ό Κλήμης ό Άλεξανδρεύς και εξ αύτοΰ οί νεώτεροι εκκλησιαστικοί συγγραφείς 2. Έν τούτοις, ή παραβολή τοϋ κόσμου προς σκηνήν αποκλείει και τήν εικόνα ακόμη τοϋ ουρανίου θόλου, παρ' όλον δτι είναι οφθαλμοφανής. Διότι έκ τής περιγραφής τής σκηνής τοϋ Μωϋσέως συνάγεται, δτι αϋτη ήτο επίπεδος, δεδομένου δτι έκαλύπτετο υπό δερμάτων, τεταμένων μεταξύ ξύλινων στύλων.

Ή τρίτη διαφορά μεταξύ τών ελληνικών κοσμοθεωριών και τής βιβλι­

κής κοσμογονίας ήτο τό ότι κατά τάς πρώτας, ή ύλη και τα συνιστώντα αυτήν στοιχεία (πϋρ, άήρ, ύδωρ, γή) εϊναι αθάνατα και συνεπώς από τής απόψεως αυτής ισότιμα τών θεών. Οί φιλόσοφοι δηλαδή άπέδιδον εις τον δημιουργόν Θεόν μόνον τήν χορήγησιν τής μορφής και τής κινήσεως εις τήν άμορφον ϋλην, καθώς και τής ψυχής εις τα έμβια όντα. 'Αντιθέτως κατά τήν Γραφήν, ό Θεός είχε πλάσει και τήν ΰλην, έξ ης απαρτίζεται ό αισθητός κόσμος έκ τοϋ μηδενός. Ή τ ο δηλαδή, κατά τήν άριστοτελικήν όρολογίαν και τό ποιη­

τικόν αίτιον τοϋ κόσμου. Ούτως έν τή Γενέσει (κατά τους Ο') αναφέρεται «έν αρχή έποίησεν ό Θεός τον ούρανόν και τήν γήν» και (κατ' Άκύλαν) «έν κεφαλαίω εκτισεν ό Θεός σύν τον ούρανόν, σύν τήν γήν» 3.

"Αν τα γραφόμενα έν τή Γενέσει και έν τή Έξόδω ληφθοΰν κατά γράμμα και άποδοθοϋν όλα ανεξαιρέτως εις θείαν άποκάλυψιν, τότε πάσα δυνατό­

της συμβιβασμού μεταξύ τής βιβλικής κοσμογονίας και τών ελληνικών κοσμοθεωριών αποκλείεται. 'Υπέρ τής κατά γράμμα ερμηνείας είχε ταχθή ή εκκλησία 'Αντιοχείας και Ιδίως οί έκ Συρίας πατέρες, ώς ό Θεόφιλος 'Αν­

τιοχείας, ό Κύριλλος Ιεροσολύμων, ô Σεβηριανός Γαβάλων, ό Διόδωρος Ταρσοϋ και ό μαθητής του Θεόδωρος Μοψουεστίας κ.ο.κ. Δυνατότητα τίνα συμβιβασμοΰ παρείχε μόνον ή αλληγορική έξήγησις τής Γραφής. Ταύτην είχε χρησιμοποιήσει ήδη ό Ιουδαίος Φίλων, περίπου σύγχρονος του Ίησοΰ Χρίστου. Ούτω λ.χ. εξηγεί τα τέσσαρα έγχρωμα υφάσματα τα άποτελοΰντα τήν άρχιερατικήν στολήν και τήν αύλαίαν τής σκηνής, ώς συμβολίζοντα τα τέσσαρα στοιχεία. Τήν έπτάφωτον λυχνίαν θεωρεί ώς σύμβολον τής

1. Φίλων, Βίος Μωϋσέως 2, 20, 21, 24, π. Μοναρχ. 1, 13, 14, 216, 221, 224, Φλάβιος Ίώσηπος, Ίουδ. Άρχαιολογ. 2, 6, 4, 126.

2. Κλήμης Άλεξανδρεύς, Στρωμ. 5, 6, M(igne) 9, 56­7, 62, 64. 3. 'Ιωάννης Φιλόπονος, Κοσμογονία Μωϋσέως 1, 4, 11, 8, W. Reichardt 1897

Teubner.

­ 329 —

εβδομάδος ή των επτά πλανητών. Τα δύο χρυσά Χερουβίμ τα καλύπτοντα την κιβωτον ώς άπεικονίζοντα τα δύο ημισφαίρια κ.ο.κ. *.

Ό Κλήμης ό Άλεξανδρεύς ήκολούθησεν εις τα πλείστα τον Φίλωνα, ώς εις τήν άλληγορικήν έξήγησιν της έπταφώτου λυχνίας, των δύο Χερουβίμ κλπ. Προσθέτει όμως και το θυμιατήριον της σκηνής τοϋ Μωϋσέως, το όποιον θεωρεί ώς συμβολίζον τήν εν τω μέσω τοϋ κόσμου γήν. 'Επίσης ερμηνεύει τήν κιβωτόν ώς σύμβολον του νοητού κόσμου και τήν αύλαίαν ώς άπεικόνισιν του στερεώματος, του ορίου δηλαδή μεταξύ τοϋ αισθητού και του νοητού κόσμου 2. Τήν Ιδίαν όδόν ήκολούθησε και ό μαθητής του Ώριγένης, όστις, μεταξύ άλλων, παραβάλλει τον άνώτερον άόρατον εις ήμας ούρανόν, τήν φύσιν του οποίου δέχεται ώς πνευματικήν, προς τον νουν, τό δε όρατόν και ύλικόν στερέωμα προς τό άνθρώπινον σώμα3.

Μέσην όδόν ήκολούθησεν ό Βασίλειος i. Λόγω τών έν 'Αθήναις σπου­

δών του ήτο γνώστης τών ελληνικών κοσμοθεωριών και τών αστρονομικών παρατηρήσεων τών αλεξανδρινών. Συνήθως αναφέρει άνευ σχολίων τα πορίσματα τών ελλήνων σοφών και επιστημόνων, ώς τα περί της σφαιρικής μορφής τοϋ κόσμου και της γης. Πάντως νομίζει τήν γνώσιν αυτών ώς άχρη­

στον δια τους χριστιανούς. 'Αντιθέτως πάλιν δέχεται ώς αναμφισβήτητα τα υπό της Γραφής αναφερόμενα, ώς λ.χ. δια τήν ϋπαρξιν τοϋ στερεώματος, ανεξαρτήτως τοϋ ούρανοΰ, ή δια τήν παρουσίαν τών επουρανίων υδάτων (ΐδε Κ. Μπόνη, Βασίλειος Καισαρείας ό Μέγας, 'Αθήναι 1975).

Πλέον συμβιβαστικός ήτο ό Γρηγόριος Ναζιανζοΰ, διότι φθάνει μέχρι του σημείου να ύποστηρίζη δτι ή κοσμογονία τοϋ πλατωνικού Τιμαίου δεν είναι αντίθετος προς τήν Γραφήν, δεδομένου δτι πολλά έν αυτή αναφέρονται συγκεκαλυμμένα. Κατ' αυτόν, ό αισθητός κόσμος είναι ατελές άντίγραφον τοϋ νοητοΰ και ώς εκ τούτου τα φαινόμενα πρέπει να ύποτάσσωνται εις τά δόγματα της πίστεως 5. Περισσότερον ακόμη προσεγγίζει προς τον Πλάτω­

να ό Γρηγόριος Νύσσης. Μεταξύ άλλων υποστηρίζει δτι τά επουράνια ύδα­

τα δέν άποτελοΰν αίσθητόν, άλλα μόνον νοητόν στοιχεΐον, ήτοι θεωρεί τήν φύσιν αυτών ώς ασώματο ν <!. Παρόμοιαι αντιθέσεις παρατηροΰνται και εις τους λατίνους εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Εις τους κατά γράμμα έξηγη­

τάς της Γραφής ανήκουν ό Λακτάντιος και ό Ιερώνυμος, πλέον συμβιβαστι­

1. "Ιδε σ. 328, αρ. 1. 2. "Ιδε σ. 328, άρ. 2. 3. Ώριγένης, Όμιλ. 'Εξόδου 9, 4, Μ. 12, 366. 4. Βασίλειος, Όμιλ. Εξαημέρου 1, 4, 3, 3, 6, 9 ­10, Μ. 29, 12β, 56δ ­ 57α, 137α­

144α, 188γ­189α. 5. Γρηγόριος Ναζ., Λόγ. 28, 29, 31, Μ. 36, 25, 75, 133. 6. Γρηγόριος Νύσσης, Όμιλ. Κατασκ. Άνθρωπου 1, Μ. 44, 125, Άπολ. Έξαήμ.

1, Μ. 44, 61.

— 330 —

κοί είναι ô 'Αμβρόσιος και ό Αυγουστίνος ! (ΐδε Κ. Μπόνη, "Αγ. Αυγουστί­

νος, 'Αθήναι 1964). Τάς κοσμολογικός γνώμας τών ανωτέρω πατέρων της 'Εκκλησίας άνε­

φέραμεν λίαν περιληπτικώς, διότι δι' ώρισμένας έξ αυτών θα έπανέλθωμεν κατά την άνάλυσιν τών έργων δύο συγχρόνων εκπροσώπων τών αντιθέτων τούτων τάσεων, ήτοι του Κοσμά του Ίνδικοπλεύστου καί του 'Ιωάννου του Φιλόπονου.

Αί μόναι περί τοϋ Κοσμά βιογραφικαί πληροφορίαι περιέχονται εις το βιβλίον του, τήν Χριστιανικήν Τοπογραφίαν. Πιθανώς ήτο άλεξανδρεύς τήν καταγωγήν, πάντως δε κάτοικος 'Αλεξανδρείας, ως προκύπτει και εκ της νεωτέρας εργασίας τοϋ Μ. Β. Άνάστου 2. Κακώς, εν τούτοις, αποκαλείται ίνδικοπλεύστης, διότι προφανώς δεν είχε ποτέ ταξιδεύσει είς 'Ινδίας. Έπε­

σκέφθη όμως το αίθιοπικόν βασίλειον τής Άξώμης και διέπλευσε τήν Έρυ­

θράν θάλασσαν μέχρι τοϋ Ίνδικοϋ ωκεανού. Το ταξίδιόν του είς Άξώμην επραγματοποιήθη επί τής βασιλείας τοϋ Ίουστίνου τοϋ Ιου περί τα 522 ­ 5 μ.Χ.3. Πλην τής Τοπογραφίας, ό Κοσμάς εϊχε δημοσιεύσει καί Γεωγραφίαν μή περιελθοΰσαν είς ημάς, καθώς καί ενα όδηγόν 'Αστρονομίας 4. Τήν Τοπογραφίαν έγραψε μετά τό 547, διότι αναφέρει τήν τότε γενομένην εκλει­

ψιν τοϋ ηλίου 5. Ώς διδάσκαλόν του μνημονεύει τον Mar Abas ή ελληνιστί Πατρίκιον, όστις τό 540 ­ 52 διετέλεσε καθολικός τών νεστοριανών εν Σελευκεία τής Μεσοποταμίας. 'Επίσης είχε σύνδεσμον μετά τοϋ νεστορια­

νοΰ Θωμά τής 'Εδέσσης, τοϋ οποίου αί συριαστί σωζόμεναι γνώμαι είς πολλά συμπίπτουν προς τάς τοϋ Κοσμά. Πάντως κατά τήν συγγραφήν τής Τοπο­

γραφίας ό Κοσμάς Ιδίως έστηρίχθη έπί τών έργων τοϋ Θεοδώρου Μοψουε­

στίας, δστις έχαιρε μεγάλης εκτιμήσεως υπό τών νεστοριανών. Είς τους γνω­

ρίμους τοϋ Κοσμά ανήκον καί ό πρεσβύτερος Στέφανος έξ 'Αντιοχείας καί ό Πάμφιλος έξ 'Ιεροσολύμων, είς τον όποιον αφιέρωσε τά πέντε πρώτα βι­

βλία τής Τοπογραφίας 6. Ή τελευταία εκδότρια τοϋ Κοσμά W. Wolska ­ Conus νομίζει δτι ή

Τοπογραφία αποτελεί συνηγορίαν υπέρ τοϋ Θεοδώρου Μοψουεστίας καί ότι συνετάχθη μετά τήν καταδίκην τών έργων του υπό τοϋ Ίουστινιανοϋ τό 5447.

1. Λακτάντιος, Institut. 3, 24, 'Ιερώνυμος, ύπόμν. Έζεκιήλ 1, 5, Αυγουστίνος, Civ. Dei 16, 9, Genes. 29, 'Αμβρόσιος, Hexaemer. 1, 6, 2, 2.

2. Μ. Β. Ά ν ό σ τ ο ς , Dumb. Oaks Pap. 3, 1946, σ. 73. 3. Κοσμάς, Χριστ. Τοπογραφία 2, 56, Μ. 88, 101γ. 4. Κοσμάς, Χ. T., Πρόλογ. 1, Μ, 88, 53δ. 5. Κοσμάς, Χ. T., 6, 3, Μ. 88, 321β. 6. "Ιδε άρ. 4. 7. W. W o l s k a ­ C o n u s , Topogr. chret­, C o s m a s , Indicopl., Press. Univ.

1962 καί Sourc. Chret. 1968.

— 331 —

Δια τοϋτο χρονολογεί τα εξ πρώτα βιβλία της Τοπογραφίας προ τής 5ης Οικουμενικής Συνόδου το 553, ή οποία οριστικώς κατεδίκασε τον Θεό­

δωρον. Εις τοΰτο συνηγορεί και το ότι ό 'Ιωάννης ό Φιλόπονος, εις τήν Μωϋσέως Κοσμογονίαν, τήν οποίαν άφιέρωσεν εις τον πατριάρχην Σέρ­

γιον 'Αντιοχείας (546 ­ 9), προβαίνει εις σφοδράν έπίθεσιν εναντίον τοΰ Θεοδώρου Μοψουεστίας. Πιθανώς ό Φιλόπονος απέβλεπε δι' αυτής να αντίκρουση εμμέσως και τον Κοσμάν, τοΰ οποίου το όνομα αποσιωπά 1. Ή W. Wolska θεωρεί τάς θεολογικάς συζητήσεις εις το 5ον βιβλίον τής Τοπογραφίας ως ξένας προσθήκας. Το αυτό πιστεύει και δια τάς αναλύσεις των γνωμών τοΰ 'Ιωάννου Χρυσοστόμου, Φίλωνος Καρπάθου και τών πα­

τριαρχών 'Αλεξανδρείας Τιμοθέου και Θεοδοσίου είς το ΙΟον βιβλίον. Πολύ περισσότερα γνωρίζομεν περί τοΰ 'Ιωάννου τοΰ Φιλόπονου. 'Ε­

πειδή ενταύθα δέν πρόκειται να προβώμεν εις λεπτομερή άνάλυσιν τών έρ­

γων του παραπέμπομεν εις τα άρθρα τοΰ Gudeman και τοΰ Π. Χρήστου 2. Κατήγετο έκ Καισαρείας, διότι ό 'Αναστάσιος Σιναΐτης τον αποκαλεί Καισαρέα, εξ άλλου δε αφιέρωσε και επίγραμμα εις αυτήν άπολεσθέν ·\ Άγνοοΰμεν όμως είς ποίαν έξ αυτών. Ό Gudeman νομίζει ότι πρόκειται περί τής καππαδοκικής ή τής βιθυνικής Καισαρείας. Το γεγονός όμως ότι έσπούδασεν εν 'Αλεξάνδρεια, ότι αφιέρωσε τήν Κοσμογονίαν τοΰ Μωϋ­

σέως είς τον μονοφυσίτην πατριάρχην Σέργιον 'Αντιοχείας και ότι ό ίδιος άνήκεν είς τήν ιδίαν αϊρεσιν, μάλλον συνηγορεί υπέρ τής παλαιστινιακής Καισαρείας. Δέν γνωρίζομεν αν είχε γεννηθή χριστιανός, ως υποστηρίζει ό Ε. Evrard 4 ή αν προσηλυτίσθη, ώς ό Β. Τατάκης 5. "Αν όμως τό δεύτερον, τότε ό προσηλυτισμός του θα έλαβε χώραν είς νεαράν ήλικίαν, διότι τό επίθετο ν του Φιλόπονος μάλλον σημαίνει ότι άνήκεν εις τό όμώνυμον χρι­

στιανικόν τάγμα, τό όποιον ήσχολεΐτο μέ τήν περίθαλψιν τών ασθενών και άλλα θεάρεστα έργα. 'Εξ άλλου τό γεγονός ότι συνέγραψε πολλάς θεολογι­

κός μελετάς, ότι έγένετο μονοφυσίτης επίσκοπος 'Αλεξανδρείας, άλλα και τό δνομά του 'Ιωάννης, συνηγοροΰν υπέρ τής χριστιανικής καταγωγής του. Κατά τον Η. D. Suffrey, δέν πρέπει να θεωρηθή ώς τυχαΐον τό ότι ό 'Ιου­

στινιανός, ένώ διέλυσε τήν φιλοσοφικήν Σχολήν τών 'Αθηνών, εν τού­

τοις έπέτρεψεν είς τήν Άλεξανδρινήν Σχολήν να συνέχιση τήν λειτουρ­

γίαν της6 . Συνδυάζει δέ τοΰτο μέ πληροφορίαν τοΰ Δαμασκίου (τής Σχο­

1. "ίδε σ. 328, αρ. 3. 2. G u d e m a n ­ K r o l l , Joh. Philopon, RE, PW. 9, 1916, 1764, Π . Χ ρ ή ­

σ τ ο υ , Θρησκ. και Ήθικ. Έγκυκλοπ. 6, 1965, σ. 1205. 3. 'Αναστάσιος Σιν. 5, Μ. 89, 104α. 4. Ε. E v r a r d , Bull. Acad. R. Belg. 89, 1953, σ. 356. 5. Β. Τ α τ ά κ η ς , Philos. Byzant., έν Br e h i e r, Hist. Philos. 1953. 6­ H. D. S u f f r e y , Rev. Et. Gr. 67, 1954, σ. 396.

— 332 —

λ­ής τών Αθηνών), κατά τήν οποίαν ό 'Αμμώνιος, προϊστάμενος τότε τής Σχολής 'Αλεξανδρείας, είχε πιεσθή υπό του πατριάρχου αυτής (πιθανώς τοϋ 'Αθανασίου τοϋ 2ου περί τα 490 ­ 7) να προσλάβη και χριστιανούς μαθητάς. Πλην δε τούτου ύπεχρέωσε τον Άμμώνιον νά στρέψη τήν διδασκαλίαν του προς τα έργα τοϋ 'Αριστοτέλους, πιθανώς διότι ήσαν πλέον αρεστά εις τήν Έκκλησίαν ή τα τοϋ Πλάτωνος και τών νεοπλατωνικών 1. Ή εισ­

δοχή τοϋ Φιλόπονου είς τήν Σχολήν και ή διδασκαλία του κατόπιν έν αυτή, καθώς και ή κυρία άπασχόλησίς του με τήν έρμηνείαν τών έργων τοϋ 'Αριστοτέλους, εμμέσως επιβεβαιώνουν τα λεγόμενα τοϋ Δα­

μασκίου. "Ηδη είς το υπόμνημα του είς τάς άριστοτελικάς Κατηγορίας, ό Φιλό­

πονος συζητεί περί τής ουσίας τών αγγέλων, επομένως ήτο έκτοτε χριστια­

νός 2. Το έν λόγω υπόμνημα είναι πιθανώς προγενέστερον του υπομνή­

ματος εις τήν Φυσικήν, όπου αναφέρει ως ήμερομηνίαν συγγραφής τήν ΙΟην Μαΐου 515. Πιθανώς ολίγον βραδύτερον έγραψε τον λίβελλον κατά τής έν Χαλκηδόνι Συνόδου 3. Εϊς το προς Πρόκλον περί Άϊδιότητος Κό­

σμου βιβλίον, ό Φιλόπονος δίδει ώς χρονολογίαν το 529, το έτος δηλαδή δτε ό 'Ιουστινιανός διέλυσε τήν Σχολήν τών 'Αθηνών 4. 'Ολίγον βραδύτερον τοποθετείται υπό τοϋ Evrard τό υπόμνημα του είς τα Μετεωρολογικά τοϋ 'Αριστοτέλους5. Ώς ελέχθη, τό περί Κοσμογονίας τοϋ Μωϋσέως εϊχεν αφιερώσει εις τον Σέργιον 'Αντιοχείας (546 ­ 9)6. 'Επειδή τον προσφω­

νεί ώς αρχιερέα, ό Gudeman ύπέθεσεν ότι ή άφιέρωσις εγένετο πριν άνέλ­

θη είς τον πατριαρχικόν θρόνον. Νομίζομεν όμως ότι ή προσφώνησις δεν ήτο ασυμβίβαστος προς τό πατριαρχικόν αξίωμα, διότι προδήλως υπονοεί τό άνώτατον ίερατικόν αξίωμα τών 'Ιουδαίων. Είναι δε γνωστόν ότι και οί αυτοκράτορες ενίοτε προσφωνούνται υπό τών Συνόδων ώς αρχιερείς, ώς ό Θεοδόσιος ό 2ος και ό 'Ιουστινιανός 7. Ούτε υφίσταται δια τον Σέργιον μαρτυρία ότι διετέλεσεν επίσκοπος άλλης πόλεως πριν άναλάβη τον πα­

τριαρχικόν θρόνον. Κατά τον Η. Martin, τό θεολογικόν έργον τοϋ Φιλό­

πονου περί τής Αγίας Τριάδος, δια τό όποιον έκατηγορήθη επί τριθεϊ­

σμώ, έκυκλοφόρησε περί τό 567, διότι εν αύτω επιτίθεται κατά τοϋ πα­

1. Δαμάσκιος, Βίος 'Ισιδώρου, Φώτ. Βιβλιοθ. 181, Μ. 103, 528 και Henry 2, 1965 189, Bude, C. Z i n t z e n , Damask. 1967.

2. Φιλόπονος Ύπόμν. Κατηγορ. Suppl. Arist. 13, 1, 49, 26, 52, 10. 3. Φιλόπονος Ύπόμν. Φυσικ. S. Α. 17, 703, 17, Φώτιος Βιβλιοθ. 55, Μ. 103, 97β. 4. Φιλόπονος Άϊδιότ. Κόσμ. κ. Πρόκλου 16, 4, 579, 14 Η. R a b e 1899 Teubner. 5. Evrard, ΐδε σ. 33], άρ. 4. 6. Φιλόπονος Κοσμογ. 1, 1, 2, 5. 7. W. E n s s l i n , έν Baynes - Moss, Byzantium 1949, σ. 277.

— 333 —

τριάρχου Κωνσταντινουπόλεως 'Ιωάννου του Σχολαστικού" (565 ­ 77)1. Ό θάνατος του πιθανώς επήλθε περί τα 570 μ.Χ. 2.

Ό Φιλόπονος ήτο πολυγράφος, διότι διεσώθησαν 18 φιλοσοφικά, θεολογικά και γραμματικά του έργα ελληνιστί ή εϊς την συριακήν μετά­

φρασιν. Γνωρίζομεν πλην τούτων εκ τών τίτλων ή εκ παραθέσεως αποσπα­

σμάτων τήν ΰπαρξιν άλλων 14 έργων, τινά τών οποίων ενδεχομένως είναι ψευδεπίγραφα. Οί άμεσοι ή έμμεσοι χριστιανοί μαθηταί αύτοϋ Στέφανος, 'Ηλίας και Δαυίδ έξηκολούθησαν τό έρμηνευτικόν του έργον. Έ ν γένει όμως ο Φιλόπονος επηρέασε περισσότερον τους "Αραβας ή τους Βυζαντι­

νούς, ϊσως λόγω τών αιρετικών του αντιλήψεων 3. Διότι δεν ήτο απλώς μονοφυσίτης, άλλα και τριθεΐτης, επί πλέον δε ήρνεΐτο τήν άνάστασιν τών σωμάτων, συμπεριλαμβανομένου και του Ίησοϋ Χρίστου, ύποστη ρι­

ζών ότι ό Θεός, κατά τήν δευτέραν παρουσίαν, θα έφοδιάση τους νεκρούς με νέα τελειότερα σώματα 4.

Ό κυριώτερος αντίπαλος του Φιλόπονου εις τό έρμηνευτικόν του έρ­

γον ήτο ό Σιμπλίκιος, ό γνωστός ύπομνηματογράφος του 'Αριστοτέλους. Μετά τήν διάλυσιν της Σχολής τών 'Αθηνών, ό Σιμπλίκιος μετά τών λοιπών φιλοσόφων κατέφυγεν εις Περσίαν, οπόθεν επέστρεψε μετά τό 533. Έκ τών υπομνημάτων λαμβάνομεν πληροφορίας και δι' απολεσθέντα έργα του Φιλόπονου, ώς τό προς Αριστοτέλη περί Άϊδιότητος Κόσμου. Ό Gude­

man νομίζει ότι ό Σιμπλίκιος έγραψε τα υπομνήματα του μετά τον θάνα­

τον του Φιλόπονου. 'Επειδή όμως ουδέποτε τον μνημονεύει όνομαστί, άλλα συνήθως μεν ώς γραμματικόν, άλλοτε δμως και τελχΐνα, κόρακα, κολοιόν, χαμαιλέοντα κλπ., τοϋτο μάλλον οδηγεί είς τό άντίθετον συμπέρασμα.

θ α προτάξωμεν τήν άνάλυσιν της Χριστ. Τοπογραφίας τοϋ Κοσμά. Ούτος έν τη περιγραφή τοϋ κόσμου βασίζεται έπί της κοσμογονίας τής Γενέσεως καί τής σκηνής του Μωϋσέως τής 'Εξόδου. Ώ ς ελέχθη, οί πλεί­

στοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς εξ 'Αντιοχείας και Συρίας έδέχοντο τήν σκηνήν τοϋ Μωϋσέως ώς άπεικόνισιν του κόσμου. Έπί πλέον μνημο­

1. Η. M a r t i n , J. Philopon, et Controv, Tritheiste, Stud. Patrist. 5, 1962, σ. 510, Φώτιος Βιβλιοθήκη 75, Μ. 103, 240.

2. Κ. K r u m b a c h e r , Byz. Lit. Handb. alt. wiss. 9. 1897, H. G. Beck , Kirche & Theolog. Lit. Byz. Reich., Handb. alt Wiss. 12, 1959, σ. 391, L. P. She l ­

d o n ­ W i l l i a m s , έν A. Armstrong, Hist. Greek Early Mediev. Philos. 1967. 3. H. A. D av i d son , J. Philop. source Med. Islam, J. Amer. Orient. Soc. 89,

1969, σ. 357, J. L. K r a e m e r , Lost Passage Philop. c. Arist. in Arabic, J. Amer. Orient Soc, 85, 1965, σ. 318.

4. Φιλόπονος Διαιτητής, π. Τριάδος, π. 'Αναστάσεως, Φώτ. Βιβλιοθ. 21, 75, Μ. 103, 57, 240, Λεόντιος Βυζ. Σχόλ. 5, Μ. 86, 1233β, Ίωάνν. Δαμασκηνός, Αίρ. 2, Μ. 94, 744αβ, ΐδε καί Gudeman, σ. 331, άρ. 2.

— 334 —

νεύουν και τον Ψαλμον 103,2 ­ 3 «(ό) έκτείνων τον ούρανον ώσεί δέρριν, ό στεγάζων εν ΰδασι τα υπερώα αύτοΰ». Έξ όλων των ανωτέρω, ό Κοσμάς συνάγει ότι υπάρχουν δύο ουρανοί. Ό πρώτος, αόρατος εις ήμας, υλικής φύσεως, κατά Κοσμάν, έπλάσθη υπό του Θεού την πρώτην ήμέραν της δημιουργίας. Ό δεύτερος, το όρατόν στερέωμα, κατεσκευάσθη κατά τήν δευτέραν ήμέραν. Προ του Κοσμά, πολλοί, ιδίως Σύριοι πατέρες, εΐχον υποστηρίξει τήν ΰπαρξιν των δύο ουρανών, ώς ό Θεόφιλος 'Αντιοχείας (τέλος τοϋ 2ου αιώνος), ό Κύριλλος 'Ιεροσολύμων, Ό Σεβηριανός Γαβά­

λων, ό Διόδωρος Ταρσού, ό Θεόδωρος Μοψουεστίας, ό Θεοδώρητος Κύρ­

ρου και αυτός ακόμη ό Βασίλειος '. 'Αντιθέτως, οί παλαιότεροι αλεξανδρι­

νοί συγγραφείς εκλινον υπέρ της αλληγορικής ερμηνείας τής Γραφής, άκολουθουντες τον Ίουδαΐον Φίλωνα. Κατ' αυτόν, ό Θεός κατά τήν πρώτην ήμέραν τής δημιουργίας έπλασε μόνον ενα νοητόν κόσμον, ήτοι ούρανόν ασώματον, γήν άόρατον, αέρος ίδέαν, ύδωρ και φώς άϋλα. Τήν δευτέραν ήμέραν έπλασε τον όρατόν ούρανόν, «ον έτύμως στερέωμα προσηγόρευ­

σεν, άτε σωματικόν όντα» 2. Έκ τών χριστιανών και ό Ώριγένης θεωρεί τον πρώτον ούρανόν ώς πνευματικόν, ενώ τό στερέωμα δέχεται ώς ύλικόν. Δια τοϋτο τό μεν στερέωμα θεωρεί ώς συμβολίζον τό σώμα του άνθρωπου, ενώ τον ούρανόν ώς σύμβολον τοϋ νου, διότι και ούτος είναι πνευματικής φύσεως 3. Έν τούτοις ό 'Ιωάννης ό Χρυσόστομος, καίτοι προήρχετο έκ τής εκκλησίας 'Αντιοχείας, έδέχετο τήν ϋπαρξιν ενός μόνον ουρανού"4. Έξ άλλου και πατέρες, μή ανήκοντες εις τήν έκκλησίαν 'Αλεξανδρείας, έδέχοντο τήν σφαιρικήν μορφήν τοϋ κόσμου και τής γής, ώς ό απολογη­

τής Άθηναγόρας (έπί Μάρκου Αυρηλίου)5. Κατά τον Κοσμάν, ή μορφή τοϋ κόσμου ήτο όμοία προς διώροφον

οίκίαν6. Τό δάπεδον τοϋ δευτέρου ορόφου αντιστοιχεί, κατ' αυτόν, προς τό στερέωμα, ενώ ή καμαρωτή στέγη τής οικίας προς τον πρώτον ούρα­

νόν 7. Τήν καμάραν παρέλαβεν έκ τοϋ Ήσαΐου 40,22 «ό ποιήσας τον ούρα­

νόν ώς καμάραν και διατείνας ώς σκηνήν». Δια τον καμαρωτόν ούρανόν

1. Θεόφιλος, π. Αύτόλυκ. 2, 13, Μ. 6, 1073, Διόδωρος Ταρσ., κ. Άστρον., Φωτ. Βιβλ. 223, Μ, 103, 829 και Henry 5, 1965, 8, Bude, Σεβηριανός Γαβάλ., Κοσμοπ. 1, 11, Μ. 56, 433, Κύριλλος Ίεροσολ., Κατήχ. 9, 5, Μ. 33, 641, Θεόδωρος Μοΐ|Λ, ύπόμν. Ψαλμ., R. D é v r é e s s e , Stud. Testim 1948, σ. 141, Θεοδώρητ. Κύρρου, Γενέσ. Έρωτ., 11, Μ. 80, 92, Βασίλειος, Όμιλ. Έξαήμερ. 3, Μ. 29, 56.

2. Φίλων, Μωϋσ. Κοσμογ. 1, 6, 29, 1, 10, 36. 3. Ώριγένης, Όμιλ. Έξαημέρ. 3, Μ. 56, 433. 4. Ίωάνν. Χρυσόστομος, Όμιλ. Γενέσ. 4, 3, Μ. 53, 42. 5. Άθηναγόρας, Πρεσβ. Χριστ. 16, Μ. 6, 920γ. 6. Κοσμάς, Χ. Τ. 4, 9, Μ. 88, 185βγ. 7. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 17, Μ. 88, 80δ­81α και 7, 22, Μ. 380δ ­ 381α.

— 335 —

ό Κοσμάς εϊχεν ώς πρόδρομον τον Διόδωρον Ταρσού, δια δε την διώροφον οΐκίαν τον Σεβηριανόν. "Ως θα άνεμένετο, ό Κοσμάς δέχεται την ΰπαρξιν τών επουρανίων υδάτων, συμφώνως προς την Γένεσιν και τον Ψαλμον 103,3 (ΐδε σελ. 334). Διετυπώθησαν διάφοροι υποθέσεις δια τον σκοπον των επου­

ρανίων υδάτων, ώς υπό του Θεοφίλου 'Αντιοχείας και του Κυρίλλου 'Ιερο­

σολύμων δτι χορηγούν τήν δρόσον και την βροχήν, υπό του Βασιλείου, Σεβηριανοϋ κ.ά. δτι προφυλάσσουν το στερέωμα από του πυρός των ουρα­

νίων σωμάτων. Ή προφύλαξις αύτοΰ ήτο αναγκαία, διότι κατά τους πλείστους εκκλη­

σιαστικούς συγγραφείς (Βασίλειον, Σεβηριανόν, Θεοδώρητον κ.ά.) συνί­

νίστατο έκ πάγου. Δυσκολωτέρα δια τους χριστιανούς συγγραφείς ήτο ή άπόδειξις δτι ό ουράνιος θόλος αποτελεί όφθαλμαπάτην. Προς τούτο έπεστράτευον διάφορα χωρία της Γραφής, ώς το εν Γενέσει 19,23 «ό ήλιος έξήλθεν έπί τήν γήν». Κατά τον Σεβηριανόν κ.ά., αν ό ουρανός ήτο θολω­

τός, ή Γραφή θα ελεγεν δτι άνήλθεν. Επίσης ό Ψαλμός 19,7 αναφέρει δια τον ήλιον «άπ' άκρου του ούρανοϋ ή έξοδος αύτοΰ και τό κατάντημα αύτοϋ εως άκρου του ουρανού». 'Επειδή όμως εις ενα θόλον δεν υπάρχει άκρον, έπεται δτι και ό ουρανός δεν είναι θολωτός ι. "Αν δμως ό ουρανός δεν εί­

ναι σφαιρικός, τότε αποκλείεται και ή κάθοδος του ηλίου εις τό άλλο ήμι­

σφαίριον μετά τήν δύσιν. Κατ' ανάγκην λοιπόν ό ήλιος, ή σελήνη και τα άστρα θα άποκρύπτωνται μετά τήν δύσιν υπό των υψηλών ορέων τών βο­

ρείων της γής 2. Συνεπώς ό Κοσμάς και οί ομόδοξοι του επανέρχονται εις τάς προ χιλιετίας αντιλήψεις τοΰ Θάλητος. Κατά τήν γνώμην μάλιστα τοϋ Σεβηριανοϋ, ό ήλιος κατά τό διάστημα της νυκτός αποκρύπτεται ύπό τών υδάτων, προφανώς τών επουρανίων3.

Πλην της παρομοιώσεως τοϋ κόσμου προς τήν σκηνήν τοϋ Μωϋσέως, ό Κοσμάς παραβάλλει τήν γήν και προς τήν εν αύτη τράπεζαν προσφο­

ράς. Είχε δέ αύτη σχήμα επίμηκες όρθογώνιον 2 x 1 , ώς αναφέρεται εν τη Έξόδω 25,22 «ποιήσεις τράπεζαν. . . δύο πήχεων τό μήκος και πήχεως τό εύρος». Κατά τον Κοσμάν, ό ουρανός είναι στερεώς προσηλωμένος έπί της τετραπλεύρου γής, δι' ό και παραμένει ακίνητος. Συνεπώς ό κό­

σμος λαμβάνει τήν μορφήν διωρόφου κυβικής οικίας 4. Ό Κοσμάς δεν δύ­

ναται βεβαίως να άρνηθή τήν κίνησιν τών ουρανίων σωμάτων, άλλ' ακο­

λουθών τον Θεόδωρον Μοψουεστίας, τήν αποδίδει είς τους αγγέλους5.

1. Κοσμάς, Χ. Τ. 10, 31, Μ. 88, 424αβ, έκ Σεβηριαν. Λόγ. 2ος είς Έξαήμερ. 2. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 34, Μ. 88, 89γ, 4, 11, 13, Μ. 188αβ. 3. Κοσμάς, Χ. Τ. 10, 9, Μ. 88, 424γ. 4. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 17, 19, Μ. 88, 81αβ, 3, 52, Μ. 161α, 4, 3, Μ. 184αβ. 5. Φιλόπονος, Κοσμογ. 1, 12, 28­9.

— 336 —

Πλην αυτών όμως οί άγγελοι κινούν και τον αέρα και τά νέφη προκαλούν­

τες τα μετεωρολογικά φαινόμενα ως τήν βροχήν, την χιόνα, την χάλαζαν, τάς άστραπάς και τάς βροντάς Κ "Ισως ταϋτα παρέλαβεν εκ του Έπιφανίου Κύπρου, του οποίου αναφέρει τάς γνώμας εις το ΙΟον βιβλίον της Τοπο­

γραφίας 2. Τό θαϋμα της στάσεως του ηλίου κατά τήν διάρκειαν της μάχης του Ίησοϋ του Ναυή (Ίησ. Ναυή 10,13), ουδέν πρόβλημα δημιουργεί δια τον Κοσμαν, διότι απλώς οί άγγελοι έπαυσαν να τον ώθοϋν υπακούοντες εις τήν προσταγήν του Θεοϋ. Το αυτό ισχύει καί δια τήν παλινδρόμησιν του ηλίου επί της βασιλείας του Έζεκίου 3.

'Υπάρχει καί το χωρίον του Έκκλησιαστου 1,5­6 «ανατέλλει ό ήλιος καί εις τον τόπον αύτοϋ έλκει, αυτός ανατέλλων εκεί πορεύεται προς νότον καί κύκλοι προς βορράν. κύκλοι κυκλών, πορεύεται τό πνεϋμα καί επί κύκλους αύτοϋ επιστρέφει τό πνεϋμα». Τό χωρίον εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι εξαρτά ή συνδέει τήν κίνησιν τοϋ ηλίου μέ τήν κυκλικήν πορείαν τοϋ αέρος άνωθεν τών ορέων 4. Ό Κοσμάς ερμηνεύει τό χωρίον ώς αφορών εις τήν ήμερησίαν τροχιάν τοϋ ηλίου καί τάς τροπάς αύτοϋ. 'Επειδή όμως αποδίδει καί τήν πνοήν τοϋ αέρος εις τους αγγέλους, δια τοΰτο καί πάλιν ούτοι κινοΰν εμμέσως και τον ήλιον. Όσον άφορα εις τάς εκλείψεις τοϋ ηλίου, ό Κοσμάς ακολουθών τήν έξήγησιν τών αστρονόμων, τάς αποδίδει εις παρεμβολήν της σελήνης. Δια τάς σεληνιακός εκλείψεις υποστηρίζει όμως ότι οφείλονται εις τήν εΐσοδον της σελήνης εις τήν σκιάν τών υψηλών ορέων τών βορείων της γης 5.

Αί πρωτόγονοι αντιλήψεις τοϋ Κοσμά οφείλονται όλιγώτερον εις άγνοιαν ή όσον εις θρησκευτικόν φανατισμόν. Διότι έχει γνώσιν τών αστρο­

νομικών υποθέσεων, ώς τών ουρανίων σφαιρών, τών έπικύκλων κλπ., γνωρίζει προς τούτοις καί τήν μετάπτωσιν τών ισημεριών, τήν οποίαν άνε­

κάλυψεν ό "Ιππαρχος. Τάς υποθέσεις όμως ταύτας χαρακτηρίζει ώς πλάνας6. Τάς δε στάσεις καί τους άναποδισμούς τών πλανητών μνημονεύει μόνον προς τον σκοπόν να αντίκρουση τήν θεότητα αυτών 7. Κατά τον Κοσμαν μάλιστα, ό Θεός άπό σκοποΰ άπεκάλυψεν εϊς τον Μωϋσέα τήν μορφήν τοϋ κόσμου, δια να διάλυση τήν πλάνην τών Βαβυλωνίων, Αιγυπτίων καί Ελ­

λήνων περί της σφαιρικότητος αύτοϋ8.

1. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 83­4, Μ. 88, 117γδ, 9, 1, Μ. 405α. 2. Κσσμας, Χ. Τ. 10, 14, Μ. 88, 428δ, Έπιφάν. Μετρ. Σταθμ. 22, Μ. 43, 27. 3. Ήσαΐου 38, 8, Βασιλειών 4, 20, 10, Κοσμ. Χ.Τ. 3, 59, Μ. 88, 165α, 8, 5, Μ. 393γδ. 4. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 34, Μ. 88, 89γδ, 9, 4, Μ. 408γ. 5. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 103, Μ. 88, 128γδ, 4, 11, 12, Μ. 188αβ. 6. Κοσμάς, Χ. Τ, 4, 22, Μ. 88, 189δ ­ 192α. 7. Κοσμάς, Χ. Τ. 1, 11, 12, Μ. 88, 61γδ. 8. Κοσμάς, Χ. Τ. 3, 1, Μ. 88, 136βγ.

— 337 —

Άτυχης υπήρξε και ή απόπειρα του Κοσμά να διαίρεση τήν έπίπεδόν του γήν είς κλιματικός ζώνας άπό της Σομαλίας μέχρι βορείως της Μαιώ­

τιδος, αναλόγως της γωνίας προσπτώσεως των ηλιακών άκτίνων κατά τό θερινόν ήλιοστάσιον. Έν τούτοις δεν ελαβεν υπ' όψιν το ότι αί ήλιακαί ακτίνες, λόγω της μεγάλης εστιακής των αποστάσεως, πορεύονται κατ' ούσίαν παραλλήλως και επομένως ή γωνία τής προσπτώσεως αυτών δεν μεταβάλλεται είς τήν έπίπεδόν του γήν. Τοϋτο άλλωστε διεπίστωσε και ό ϊδιος χωρίς να το άντιληφθή, όταν ενώπιον αντιφρονούντων προέβη εις τήν προβολήν τής σκιάς μιας σφαίρας, προς άπόδειξιν δτι αυτή δεν έχει κωνικήν μορφήν ]. Είναι βεβαίως αληθές, ότι οι "Ελληνες αστρονόμοι, ένώ εϊχον υπολογίσει ορθώς σχεδόν τήν άπόστασιν τής σελήνης, εΐχον αντιθέτως υποτιμήσει τήν του ηλίου είς τό 1 /20 τής πραγματικής 2. Άλλα και πάλιν θα ήτο ανεξήγητος ή υπ' αύτου αναφερομένη μεταβολή τής γωνίας προσπτώσεως τών άκτίνων, αν μάλιστα ληφθή ύπ' όψιν ότι ή γή του Κοσμά είχε πλάτος μόνον 55°, ήτοι 6.000 χλμτ. Ώ ς αναφέρει, ή σκιά όρθιου ανδρός κατά τό θερινόν ήλιοστάσιον εν Αλεξάνδρεια είχε τό μή­

κος ενός ποδός (τό ανάστημα του όμως θα υπερέβαινε τα 2 μ.). Είς τό επό­

μενο ν κλίμα έν Αντιόχεια ή ε ν Ρόδω φθάνει τον 1,5 πόδα, εις δε τό μεθε­

πόμενον έν Βυζαντίω τους δύο 3. Τόσον μεγάλαι διαφοραί είς τό μήκος τής σκιάς θα ήσαν δύναται μόνον επί ηλίου απέχοντος ελάχιστα άπό τής επιπέδου γής και έχοντος μικράν διάμετρον. Κατά τους υπολογισμούς του W. Me. Crinelle, ό ήλιος του Κοσμά απείχε περί τα 100.000 χλμτ. και είχε διάμετρον 1.000 χλμτ4 . Ή διάμετρος του ηλίου δύναται να ύπολο­

γισθή και εξ άλλης εκτιμήσεως του Κοσμά, διότι τήν θεωρεί ώς ΐσην προς δύο κλίματα. 'Ισοδυναμεί δηλαδή προς τήν άπόστασιν Αλεξανδρείας ­

Κωνσταντινουπόλεως, ή οποία ολίγον υπερβαίνει τα 1.000 χλμτ. Ή διαίρεσις του κόσμου εις δύο ορόφους ήτο και δι' άλλους λόγους

αναγκαία δια τον Κοσμάν. Διότι εις τον δεύτερον δροφον, μεταξύ στερεώ­

ματος και ουρανού, τοποθετεί τήν βασιλείαν τών ουρανών, τήν οποίαν άναγγέλει τό Εύαγγέλιον (Ματθ. 25,24 κ.ο.κ.). Κατά τον Κοσμάν, πρώτος είσήλθεν είς τήν βασιλείαν ό Ίησοϋς Χριστός, άφοϋ εταμε (sic) τό στε­

ρέωμα. Έκεΐ δέ διαμένει ώς πρόδρομος τών δικαίων, οί όποιοι θα εισέλ­

θουν εις αυτήν μετά τήν εκ νεκρών άνάστασιν5. Τα ανωτέρω παρέλαβε πι­

1. Κοσμάς, Χ. Τ. 6, 8, Μ. 88, 324γδ. 2. "Ιδε σ. 325, αρ. 2, Dreyer, σελ. 184­5. 3. Κοσμάς, Χ. Τ. 6, 1, Μ. 88, 324α. 4. W. M. C r i n die , Christ. Topogr. 1897. 5. Κοσμάς, X. T. 2, 35, M. 88, 92α, 3, 14, M. 141γ, 4, 2, M. 184α, 4, 9, M.

185γδ, 9, 7, M. 413α.

- 338 -

θανώς έκ τοϋ Θεοδώρου Μοψουεστίας ι. Έν πάση περιπτώσει, ό παράδει­

σος του Κοσμά είχε το μειονέκτημα να είναι πολύ υγρός, διότι περιείχε το ήμισυ τών υδάτων τοϋ κόσμου 2.

Όλίγα τινά θα προσθέσωμεν δια τήν Γεωγραφίαν του Κοσμά, όπως εκτίθεται εις τήν Τοπογραφίαν. Έκ των τότε γνωστών τριών ηπείρων, ή Ευρώπη χωρίζεται από της 'Αφρικής δια του βαθέως είσχωροϋντος κόλπου τής Ρωμανίας, ήτοι της Μεσογείου 3. Τρεις άλλοι κόλποι εισχωρούν έκ του ώκεανοϋ εις τάς ηπείρους, ό Άράβιος καλούμενος και Έρυθραΐος, ό Περσικός και ή Κασπία θάλασσα. Ό περί τήν γήν ωκεανός περιβάλ­

λεται και αυτός υπό ζώνης γηΐνης, νυν ακατοίκητου, εις τό άνατολικόν μέρος τής οποίας εκείτο άλλοτε ό παράδεισος των πρωτοπλάστων4.

Δια τό συγγραφικόν έργον του Φιλόπονου δεν υπάρχει σύγχρονος λεπτομερής μελέτη. Πλην τής μνημονευθείσης περιλήψεως τοϋ Gudeman, υπάρχει και ή εμπεριστατωμένη άνασκόπησις των κοσμολογικών και φυ­

σικών αύτοΰ γνωμών υπό τοϋ S. Sambursky 5. Ή εκδότρια τοϋ Κοσμά W. Wolska ­ Conus επιμελώς συνέλεξεν τα στοιχεία τής διαμάχης τοϋ Φι­

λόπονου μετά του Θεοδώρου Μοψουεστίας και τοϋ Κοσμά. Εύρεΐαν άνα­

σκόπησιν τών φιλοσοφικών ιδίως γνωμών του δίδει ό Β.Τατάκης'5. Τα υπο­

μνήματα τοϋ Φιλόπονου εις τα αριστοτελικά έργα έξεδόθησαν υπό τής Πρωσσικής 'Ακαδημίας7. Δύο άλλα έργα, τό περί Άϊδιότητος Κόσμου προς Πρόκλον και τό Έξηγητικόν εις Μωϋσέως Κοσμογονίαν έδημο­

σιεύθησαν υπό τών Ν. Rabe και W. Reichardt έν Teubner 1897­1899. Ώς ελέχθη, δέν θα άσχοληθώμεν ιδιαιτέρως περί τών θρησκευτικών και τών γραμματικών του έργων. 'Απαραίτητος όμως δια τήν γνώσιν τών φι­

λοσοφικών γνωμών τοϋ Φιλόπονου είναι ή κριτική τοϋ Σιμπλικίου έπ' αυτών, κυρίως εις τα υπομνήματα του είς τήν Φυσικήν και τον Ούρανόν τοϋ 'Αριστοτέλους 8. Πριν προβώμεν εις τήν άνάπτυξιν τών κοσμολογικών και αστρονομικών γνωμών τοϋ Φιλόπονου, πρέπει να τονίσωμεν ότι ή Κοσμολογία, έν αντιθέσει προς τήν Άστρονομίαν, ή οποία είχε πρα­

γματοποιήσει πολλάς προόδους άπό τής εποχής τοϋ 'Αριστοτέλους, έξη­

κολούθει μέχρι τών άρχων τών νεωτέρων χρόνων να μένη προσηλωμένη εις τα αριστοτελικά δόγματα.

1. "Ιδε σ. 334, αρ. 1, D é ν r é e s s e. 2. Σεβηριανός, Κοσμοπ. 2, 3, M. 56, 442. 3. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 29, Μ. 88, 85δ. 4. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 36, Μ. 88, 92β. 5. S. S a m b u r s k y , Physikal, Weltbild Antike 1965. 6. "Ιδε σ. 331, άρ. 5, Τ α τ ά κ η ς . 7. Φιλόπονος, υπομνήματα Suppl. Arist. 13­17. 8. Σιμπλίκιος, Φυσ. S. Α. 9, 10, Di e ls , Ούραν. S. Α. 7, H e i b e r g.

— 339 —

°Ev εκ τούτων ήτο, ότι ό πέραν της σελήνης χώρος πληρούται υπό ουσίας διαφόρου άπό της ύλης του ύποσεληνίου χώρου. Τήν ούσίαν ταύτην ό 'Αριστοτέλης αποκαλεί αιθέρα ή πεμπτουσίαν. Ή γνώμη του παρέμενεν ισχύουσα παρά τήν αντίθεσιν των Στωικών, του Πλωτίνου και άλλων νεοπλατωνικών. Μία εκ τών ιδιοτήτων του αιθέρος ήτο, κατ' 'Αρι­

στοτέλη, ή κυκλική κίνησις αύτοϋ, όπως παρατηρείται εις τήν περι­

στρεφομένην ούρανίαν σφαΐραν και εις τάς τροχιάς τών πλανητών. Ή φύσις του αιθέρος, κατά τον φιλόσοφον, είναι όμοία προς λεπτόν και θερ­

μόν αέρα, άλλα πάντως μετέχει και θείας ιδιότητος '. 'Αντιθέτως εις τον ύποσελήνιον χώρον αί κινήσεις είναι ή άνοδικαί ή καθοδικαί, έξαρτώμε­

ναι εκ της έλαφρότητος ή της βαρύτητος τών στοιχείων. Εξαιρούνται βε­

βαίως τα έμβια, τών οποίων αί κινήσεις γίνονται προς πάσαν κατεύθυνσιν, διότι κυβερνώνται ύπό της ψυχής. Ό Φιλόπονος, ως χριστιανός, έπίστευεν εις τό μονοθεϊστικόν δόγμα της θρησκείας του, κατά τό όποιον ό εις υπερβατικός Θεός είχε δημιουργήσει τον νοητόν και τον αίσθητόν κόσμον εκ του μηδενός 2. Εις τον νοητόν ανήκουν αί πλατωνικαί ίδέαι (τα είδη κατ' Αριστοτέλη), ετι δέ, κατά Φιλόπονον, οί ασώματοι άγγελοι και αί ψυχαί τών ανθρώπων. Ό αισθητός κόσμος αποτελείται έξ ϋλης, ύποδιαι­

ρουμένης εις τα τέσσαρα στοιχεία. Ώ ς δημιουργήματα του Θεοϋ, τόσον ό ουρανός, όσον και τα εν αύτώ σώματα, είναι παροδικά και φθαρτά. Συ­

νεπώς ουδείς λόγος υπάρχει να συντίθενται έξ Ιδιαιτέρας ουσίας και μάλι­

στα θείας φύσεως, άλλ' είναι και αυτά υλικά, όπως τα επίγεια 3. Και αυτός ό ουρανός είναι, κατά Φιλόπονον, υλικός, διότι ώς ορατός είναι κατ' ανάγκην και απτός. Εις τήν κατασκευήν του συνέβαλον εν ή περισσότερα στοιχεία και αί ποιότητες αυτών 4. 'Υπέρ αύτοϋ ό Φιλόπονος επικαλείται και τον πλατωνικόν Τίμαιον (31 β), ένθα αναφέρεται ότι ό ουρανός απο­

τελείται εκ πυρός και γης 5. Δι' ό και ούδεμίαν ιδιότητα εμφανίζει μή άπαντώσαν και είς τα επίγεια. Ούτω και ή διαφάνεια αύτοϋ άπαντα εις τον αέρα, τό ϋδωρ, τήν ΰαλον και τα κρύσταλλα Π.

Οί ύποστηρίζοντες τήν αιωνιότητα του ούρανοϋ προβάλλουν τό επι­

χείρημα ότι χρησιμεύει ώς κατοικία του Θεοϋ. Είς τοΰτο ό Φιλόπονος άπαντα, ότι τότε και αί γήϊναι κατοικίαι τοΰ Θεοϋ, δηλαδή οί ναοί, θα έπρεπε να είναι αιώνιοι"'. Ώ ς άλλο επιχείρημα αναφέρουν ότι ουδεμία με­

1. Άριστοτέλ. Ζώων Γενέσ. 736β, 37. 2. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1151, 15­8, 1162, 15­6. 3. Φιλόπονος, Άϊδιότ. Κόσμ. 6, 29, 242 και 28,230, 13, 7, 494. 4. Σιμπλίκιος, Ούρ. 87, 29­30, 89, 16­7. 5. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1165, 23, Φιλόπ. Κοσμογ. 3, 5, 119, 3. 6. Σιμπλίκιος, Ούρ. 88, 31 ­89, 1, Φιλόπ. Κοσμογ. 4, 15, 189, 24. 7. Σιμπλίκιος, Ούρ. 141, 16­9.

— 340 —

ταβολή παρατηρείται επί του ουρανού. Τούτο δμως, κατά Φιλόπονο ν, άποδοτέον εις το ότι ό ουρανός αποτελεί παμμέγιστον σώμα, επί του οποίου αί μεταβολαί συντελούνται βραδύτατα. Το αυτό άλλωστε παρα­

τηρείται και είς την θάλασσαν και τα υψηλά όρη. 'Αντιθέτως, αν ή ϋλη αυτών καταμερισθή, ώς λ.χ. αν λάβωμεν ποτήριον ή ολίγας σταγόνας ύδατος, τότε αί μεταβολαί επιταχύνονται και καθίστανται οφθαλμοφα­

νείς 1. Κατά τον Φιλόπονον, μόνον το άπειρον εις μέγεθος σώμα είναι άνεξάντλητον και παντοδύναμον2, άλλ' ό ουρανός εϊναι πεπερασμένος, άρα και φθαρτός 3. Έξαλλου ή παρουσία και του Γαλαξίου αποδεικνύει ότι ο ουρανός δεν εϊναι ομοιογενής, ώς θα ώφειλεν, αν συνίστατο μόνον εκ πεμπτουσίας 4.

Έν γένει ο Φιλόπονος είναι ενήμερος των προόδων της 'Αστρονομίας, γνωρίζει δέ, μεταξύ άλλων, και τήν άνακάλυψιν του Ίππαρχου, ήτοι τήν μετάπτωσιν τών ισημεριών. Δέχεται μάλιστα, όπως ό Πτολεμαίος, τήν δυ­

νατότητα μιας προσθέτου ένατης σφαίρας κειμένης έξωθεν της ενάστρου 5. 'Ισχυρίζεται όμως ότι ή σφαίρα αύτη ήτο γνωστή εις τον Μωϋσέα6. Έν γέ­

νει δέ θεωρεί τον Πλάτωνα, τον Ίππαρχον και τον Πτολεμαΐον ώς μαθη­

τάς αύτοϋ 7. Έν συνεχεία ô Φιλόπονος αρνείται τήν αιωνιότητα τών ουρανίων

σωμάτων. Διότι και ταϋτα εϊναι διαφόρου μεγέθους και χρώματος και επο­

μένως ουχί ομοιογενή. Έν ή περιπτώσει όμως εϊναι σύνθετα, κατ' ανάγκην ή φύσις των θα εϊναι υλική 8. Ό ήλιος λ.χ. έχει κιτρίνην χροιάν, όπως αί φλόγες τών ξηρών ξύλων. Διότι ό Φιλόπονος υποστηρίζει ότι ό ήλιος και τα άστρα εϊναι πυρώδους φύσεως και δι' αυτό τό χρώμα των εξαρτά­

ται, όπως και τών γηΐνων φλογών, εκ τοΟ ποιου της καιομένης ύλης, ώς ελαίου, πίσσης, ξύλων κλπ.9. Τό ψυχρόν φώς τής σελήνης και τών άστρων παραβάλλει προς τό τών πυγολαμπίδων ή τον φωσφορισμόν τών ιχθύων 10. Διακρίνει δηλαδή τό φώς ώς ένέργειαν από της καυστικής ιδιότητος του πυρός. Επειδή παραδέχεται ότι αί ήλιακαί ακτίνες εϊναι ενέργεια άϋλος, δι' αυτό υποστηρίζει ότι ό άήρ δεν θερμαίνεται υπ' αυτών, άλλ' απλώς

1. Σιμπλίκιος, Ούρ. 142, 8 ­14, Φυσ. 1332, 13­22. 2. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1327, 14­7. 3. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1329, 15­9, Ούρ. 142, 23­5. 4. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1331, 10­7. 5. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 3, 114 5. 6. Φιλόπονος, Κοσμογ. 1, 8, 15­6, 3, 3, 116, 16. 7. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 5, 119, 2, 3, 10, 134, 24. 8. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1330, 7­10, Ουρ. 88, 9­14. 9. Φιλόπονος, Μετεωρ. S.A. 14, 1, 47, 18­9, Κοσμογ. 4, 12, 185, 10­2.

10. Σιμπλίκιος, Ουρ. 89, 5­7, Φιλόπονος Κοσμογ. 4, 13, 186, 6­7.

— 341 —

διεγείρεται το εμφυτον θερμον αύτοϋ, όπως το τοΰ σώματος υπό της ψυχής *. Τα ουράνια σώματα ώς ορατά είναι κατ' ανάγκην υλικά. Διότι παν όρατόν είναι και άπτόν, συνεπώς δε κείται εντός του τριδιαστάτου χώρου 2. Κατά τον Φιλόπονον, ή ΰλη είναι έπ' άπειρον διαιρετή (έν αντιθέσει προς τους άτομιστάς και τον Αριστοτέλη), δια τοϋτο δε υπόκειται εις απώλειας και φθοράς. Τή βουλήσει του Θεού θα ήδύνατο ό ουρανός και τα έν αύτώ σώ­

ματα να καταστούν άφθαρτα μέχρι συντέλειας του κόσμου, φύσει όμως δεν είναι3.

Ώς γνωστόν, έπιστεύετο ύπό του Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους, ότι ή κυκλική κίνησις του ουρανού και των πλανητών ήτο ΐδιότης τής θείας φύσεως αυτών. Έν τούτοις, αί κινήσεις τών πλανητών, κατά Φιλόπονον, δεν είναι πράγματι κυκλικαί, έστω και αν τάς θεωρήσωμεν ώς έκκεντρους. Οί πλανήται άλλοτε μέν πλησιάζουν, άλλοτε δέ απομακρύνονται έκ τής γής. Πλην τούτου, ή κίνησίς των γίνεται αντιθέτως προς τήν ήμερησίαν στροφήν του ουρανού. Παραδέχεται όμως ότι ή ορατή ελικοειδής κίνησις τών πλανητών είναι φαινομενική και αποτέλεσμα προβολής τής ιδίας κι­

νήσεως αυτών επί του περιστρεφόμενου ούρανοϋ 4. Αί άνωμαλίαι πάντως εις τήν κίνησιν τών πλανητών αποτελούν άπόδειξιν ότι ή ουσία των δέν είναι θεία, άλλ' υλική, όπως και ή τών επιγείωνδ. Ώς γνωστόν, αί άνωμα­

λίαι αύται έδωσαν άφορμήν προς διατύπωσιν διαφόρων υποθέσεων προς έξήγησιν αυτών, ώς τών ουρανίων σφαιρών, τών έκκεντρων τροχιών, τών έπικύκλων. Κατά τον Φιλόπονον, αί υποθέσεις αύται δέν δύνανται να επα­

ληθευθούν, εις τοϋτο δέ οφείλονται και αί διαφωνίαι δια τήν μορφήν ή τον αριθμόν τών σφαιρών κ.ο.κ.6. Κατόπιν υποστηρίζει ότι ή κυκλική κίνησις δέν άπαντα μόνον εις τα ουράνια, άλλ' είναι καί ή φυσική τοιαύτη τών σφαιρικών σωμάτων 7. Ή κυκλική όμως κίνησις του πυρός εις τον ού­

ρανόν, δι' ής εννοεί τους κομήτας και τους διάττοντας, τους οποίους κα­

τατάσσει εις τά μετεωρολογικά φαινόμενα, δέν αποτελεί φυσικήν ιδιό­

τητα του έν λόγφ στοιχείου, άλλ' είναι αποτέλεσμα τής περιστροφής τοϋ ούρανοϋ. Τό αυτό ισχύει δια τήν κυκλικήν κίνησιν τοΰ αέρος υπεράνω τής κορυφής τών ορέων. Είναι δηλαδή ανάλογος προς τήν περιστροφικήν κίνησιν τοΰ ύδατος εντός τών μηχανημάτων (εννοεί άραγε τήν ύδραυλι­

1. Φιλόπονος, Ψυχ. S.A. 15, 332, 7­12, H a y d u c k . 2. Σιμπλίκιος, Ούρ, 89, 16­7, 134, 17, Φυσ. 1331, 20­2. 3. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1333, 25. 4. Φιλόπονος, Άϊδ. Κόσμ. 7, 21, 290, 23 και 292, 18. 5. Σιμπλίκιος, Ούρ. 32, 2­11, 132, 21­5 . 6. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 3, 114, 9­14 καί 116, 1 ­15. 7. Φιλόπονος, Άϊδ. Κόσμ. 7, 20, 287, 12.

22

— 342 —

κήν Ιλικα τοΟ Άρχιμήδους);ι Ai γνώμαι αύται ίσως ανατρέχουν εις τον Ξέναρχον (1ος αιών π.Χ.), τάς οποίας αναφέρει ό Σιμπλίκιος2. Κατ' αυτόν (και τον Πρόκλον, ώς λέγει ό Φιλόπονος), δταν στοιχεΐόν τι κείται είς τον φυσικόν του τόπον, ή άκινητή, ή κινήται κυκλικώς, ώς το πυρ και ό άήρ έν τω ούρανώ. Ό Φιλόπονος δέχεται και τήν άνοδικήν ή καθοδι­

κήν κίνησιν τών επιγείων ώς σχετικήν, διότι αυτή εξαρτάται εκ της φυσικής καταστάσεως (ποιότητος) τών σωμάτων, ώς της θερμότητος ή της ψυχρό­

τητος αυτών, της άραιότητος ή της πυκνότητος κ.ο.κ. Ούτω λ.χ. ό ατμός τοΟ ύδατος είς τα βαλανεΐα απωθεί προς τα κάτω και συμπιέζει τον αέρα, καθώς αθροίζεται ύπο τήν όροφήν 3. Έξ άλλου αν άπο τής επιφανείας της γής άφαιρέσωμεν στερεόν τι ή ύγρόν τι άντικείμενον, αμέσως καταλαμβάνει τήν θέσιν του ό άήρ, παρ' όλον ότι θα κινηθή εις τήν περίπτωσιν αυτήν αντιθέτως προς τήν φυσικήν του ροπήν 4. Όπως όμως και το ύδωρ δύνα­

ται να κινηθή βιαίως προς τα άνω, ούτω και τό πυρ προς τα κάτω, ώς συμ­

βαίνει είς τον κεραυνόν ή τους διάττοντας 5. 'Ακολούθως ό Φιλόπονος ειρωνεύεται τον Θεόδωρον Μοψουεστίας

(και εμμέσως τον Κοσμάν), διότι αποδίδει τήν κίνησιν τών ουρανίων σω­

μάτων είς τους αγγέλους. Και έρωτφ πώς τό πραγματοποιούν; τα έλκουν άραγε ή τα ώθοϋν ή τα περιφέρουν φορτωμένα είς τήν ράχιν των 6; 'Εκ­

φράζει δέν τήν άπορίαν διατί ό Θεός κατά τήν δημιουργίαν, να μή χορήγη­

ση είς αυτά και τήν κίνησιν ; Ένώ τό έπραξε προκειμένου περί τών υλι­

κών στοιχείων, είς τα όποια έδωσε τήν προς τα άνω ή τα κάτω κίνησιν, πλην δέ τούτου έχορήγησε και τήν κινούσαν ψυχήν είς τα έμβια 7. 'Αλλά και αν εισέτι ύποθέσωμεν δτι τα ουράνια σώματα κινούνται είτε ύπο ψυχής, είτε και υπό αγγέλων, και πάλιν ή κίνησίς των δέν θα είναι φυσική, άλλα βιαία. Ή τοιαύτη όμως κίνησις έπί παρατάσεως θα κατάληξη είς τήν κα­

ταστροφήν αυτών 8. Ό Φιλόπονος προς άπόδειξιν τής σφαιρικότητος τής γής, παραδόξως

αντλεί επιχειρήματα έκ τής Γραφής. Ώς ελέχθη, έν τη Γενέσει 1 αναφέ­

ρεται δια τήν γήν, δτι αρχικώς έκαλύπτετο υπό τών υδάτων και ήτο αθέα­

τος. Ή τελεία όμως κάλυψις αυτής υπό τών υδάτων θα ήτο δυνατή, κατά

1. Φιλόπονος, Άϊδ. Κόσμ. 13, 6, 492­3. 2. Ξέναρχος έν Σιμπλ. Ούρ. 23, 11 ­25, 25, Φιλόπ. Άΐδ. Κόσμ. 13, 3, 489, 7 ­ 15.

(Πρόκλος έν Λόγφ 10φ). 3. Φιλόπονος, Γέν. Φθορ. S. Α. 14, 2, 93, 10, 23, Vitelli. 4. Σιμπλίκιος, Ούρ. 158, 15­7. 5. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 7, 123, 6­8 , Άϊδ. Κόσμ. 10, 3, 390. 6. Φιλόπονος, Κοσμογ. 1, 12, 28, 22­5. 7. Φιλόπονος, Κοσμογ. 6, 2, 232, 9. 8. Φιλόπονος, Άϊδ. Κόσμ. 13, 3, 488.

— 343 —

τον Φιλόπονον, μόνον επί μιας σφαιρικής γης, διότι μόνον τότε θα ήδύνατο ή βαρύτης (όπως θα έλέγομεν σήμερον) να έμποδίση τήν κατολίσθησιν τών υδάτων. Τουναντίον εις τήν έπίπεδον γήν, θα έπρεπε προς συγκρά­

τησαν αυτών να εξέχουν τα κράσπεδα της 1. 'Επίσης επικαλείται και δύο άλλα χωρία της Γραφής. Το πρώτον του Ήσαΐου 40,22 λέγει περί του Θεοϋ «ό κατέχων τον γϋρον του κόσμου». Τό χωρίον όμως θα ήδύνατο να χρη­

σιμεύση και ως επιχείρημα και υπέρ ενός κυλινδρικού, κωνοειδοΰς ή δισ­

κοειδους κόσμου. Τό δεύτερον χωρίον του Ίώβ 26,7 λέγει περί του Θεοϋ «ό κρεμάζων γήν επί ούδενός». Ό Φιλόπονος τό ερμηνεύει δπως οί "Ελλη­

νες φιλόσοφοι ('Αναξίμανδρος κλπ.), ότι ή γή, ώς κατέχουσα τό κέντρον του κόσμου, ούδεμίαν τάσιν έχει να μετακινηθή. Τούτο ισχύει όχι μόνον δια τήν σφαιρικήν γήν, άλλα και δια τήν κυλινδρικήν ή δισκοειδή τών φιλοσόφων τής 'Ιωνίας. Πιθανώτερον όμως ή Γραφή θέλει απλώς να έκ­

φραση τήν παντοδυναμίαν του Θεού. Ό Φιλόπονος τοποθετεί τήν άνθρω­

πίνην ψυχήν εις άνώτερον έπίπεδον ή ό 'Αριστοτέλης. Δανείζεται δμως παρά τούτου τα επιχειρήματα προς άπόδειξιν τής ασωμάτου αυτής φύσεως. Ό φιλόσοφος π.χ. υποστηρίζει δτι ουδέν σώμα δύναται να εισχώρηση εις άλλο, διότι δέν έδέχετο τήν ύ'παρξιν του κενού έν τη Φύσει. Επειδή, έν τούτοις, ή ψυχή εισέρχεται εις τό σώμα, ό Φιλόπονος συνάγει δτι ή φύσις της είναι άϋλος 2. Τάς ψυχοσωματικός σχέσεις παραβάλλει έπειτα προς τήν πλοκήν ενός σχοινιού. Όπως εις τούτο αί ίνες έξ ών αποτελεί­

ται, ένώ διατηρούν τήν αύτοτέλειάν των, ενισχύει ή μία τήν άλλη ν, ού'τω και ή ψυχή έν σχέσει προς τό σώμα. 'Εν τούτοις διαφωνεί προς τον 'Αρι­

στοτέλη, μή δεχόμενος δτι ή ψυχή συνοδεύει τάς κινήσεις του σώματος. Υποστηρίζει δέ αντιθέτως δτι αύ'τη μόνον νοερώς δια τής βουλήσεως της τό κινεί. 'Απορρίπτει επίσης και τήν γνώμην του, δτι ή ψυχή έπανακάμ­

πτουσα είς τό νεκρόν σώμα δύναται να τό αναζωογόνηση. Κατά τον Φι­

λόπονον, ή ψυχή χορηγεί είς τό σώμα μόνον ζωτικήν τίνα ένέργειαν, δια να δράση όμως αυτή πρέπει και τό σώμα να διαθέτη τήν άντίστοιχον ικα­

νότητα προς κίνησιν. Αυτή όμως αφανίζεται μετά τον θάνατον3. Ώς καλός χριστιανός ό Φιλόπονος δέν χωρίζει τον αθάνατο ν νουν άπό τής θνητής ψυχής ώς ό 'Αριστοτέλης, άλλα πιστεύει εις τήν άθανασίαν αυτής. 'Ιδιά­

ζουσα είναι και ή γνώμη του ότι ή ψυχή μετά τον θάνατον διατελεί έν κα­

ταστάσει υπνώσεως (Χρήστου). Ή W. Wolska, ορθώς ώς νομίζομεν, υποστηρίζει ότι ό Κοσμάς καί

ό Φιλόπονος έγνώριζον à είς τοϋ άλλου τα έργα, παρ' όλον δτι τό άποσιω­

1. Φιλόπονος, Κοσμογ. 2, 4, 66, 10-5, 4, 2, 163, 11-22. 2. Φιλόπονος, Κοσμογ. 1, 10, 25, 1-6. 3. Φιλόπονος, Ψυχ. 108, 8-9, 11, 111, 10, 115, 17-8.

— 344 —

πουν. Ειδικώς μάλιστα ό Φιλόπονος, εις το όψιμόν του έργον περί Μωϋ­

σέως Κοσμογονίας, αν και εμφανώς επιτίθεται κατά του Θεοδώρου Μο­

ψουεστίας, εν τη πραγματικότητι αντικρούει τον σύγχρονόν του Κοσμαν, ώς αποδεικνύεται εκ τών πολλών παραλληλισμών μεταξύ της Μωϋσέως Κοσμογονίας και τής Τοπογραφίας. Παραδείγματα έξ αυτών παραθέτομεν τα κάτωθι. Ό Κοσμάς εν πρώτοις απορεί, δια ποίον λόγον οί απλανείς κινούνται ισοχρόνως, παρά το ότι αί τροχιαί των διαφέρουν εις μέγεθος; * Ό Φιλόπονος άπαντα, ότι ή ισόχρονος περιστροφή τών απλανών χορη­

γεί τήν άπόδειξιν ότι δεν έχουν ιδίαν κίνησιν, άλλα κινούνται όμοϋ μετά τής ενάστρου σφαίρας2. Κατόπιν ό Κοσμάς έρωτα, εις ποίαν αράγε εκ τών πολλών αστρονομικών σφαιρών είσήλθεν ό Ίησοΰς Χριστός μετά τήν άνάστασίν του;3 Έκ τής ερωτήσεως ταύτης καταφαίνεται, ότι φαντά­

ζεται τάς σφαίρας ώς πραγματικούς ουρανούς. Εις τοϋτο όμως είχε πρό­

δρομον και τον 'Αριστοτέλη, όστις παρεδέχετο τάς σφαίρας ώς πραγμα­

τικός και άποτελουμένας έκ πεμπτουσίας. Ό Φιλόπονος απαντά ότι εις μόνον ουρανός υπάρχει, άλλ' οί έρμηνευταί τής Γραφής έξηπατήθησαν, έκ του ότι έν τη εβραϊκή συχνά χρησιμοποιείται ό πληθυντικός προς δή­

λωσιν του ενός ουρανού. Όσον άφορα εις τάς σφαίρας τών αστρονόμων, αύται είναι ύποθετικαί και έξευρέθησαν προς έξήγησιν τών ανωμαλιών τών πλανητώνi. Ώς ελέχθη, ό Κοσμάς φαντάζεται τον κόσμον υπό μορφήν κυβικής διωρόφου οικίας, εις τον δεύτερον όροφον τής οποίας, άνωθεν δηλαδή τοϋ στερεώματος, ευρίσκεται ή κατοικία του Ίησοϋ Χρίστου5. Ό Φιλόπονος χαρακτηρίζει τήν γνώμη ν ταύτη ν ώς άσύστατον ίσχυρισμόν, διότι ούδαμοϋ έν τη Γραφή αναφέρεται δια τον Ίησοϋν Χριστόν ότι κα­

τοικεί υπεράνω τοϋ στερεώματοςό. Ό Κοσμάς επικαλείται κατόπιν τον Ψαλμόν 103,4 (σελ. 334) προς άπόδειξιν ότι ό κόσμος έχει τήν μορφήν σκηνής 7. Ό Φιλόπονος δέν αμφισβητεί το κύρος τοϋ Ψαλμοΰ, άλλ' επιχει­

ρεί να τον παράκαμψη λέγων, ότι ή βάσις τής σκηνής είναι συνήθως κυ­

κλική 8. Έμνημονεύσαμεν τα επιχειρήματα τοϋ Κοσμά κατά τής σφαιρι­

κότητος τοϋ ούρανοϋ, συμφώνως προς τήν Γένεσ. 19,23 και τον Ψαλμ. 19,7 (σελ. 335)9. Κατά τον Φιλόπονο ν, τα εις τα έν λόγω χωρία άναγραφό­

1. Κοσμάς, Χ. Τ. 1, 13, Μ. 88, 64α. 2. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 12, 144, 11­22 καΐ 148, 14. 3. Κοσμάς, Χ. Τ. 4, 17, 21, Μ. 88, 189α, 192α. 4. "Ιδε σ. 331, αρ. 6. 5. Ίδε αρ. 62, 4ον. 6. Φιλόπονος, Κοσμογ. 1, 12, 29, 10­4. 7. "Ιδε σ. 334, αρ. 7. 8. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 133, 1­10. 9. "Ιδε σ. 335, αρ. 1.

— 345 —

μένα δια τήν εξοδον και το κατάντημα τοϋ ηλίου δεν αναφέρονται είς τον ούράνιον θόλον, άλλ' είς τα σημεία της ανατολής και δύσεως αύτοΰ εις τον ορίζοντα 1. Ό Κοσμάς, ακολουθών το χωρίον τοϋ Ήσαΐου 40,22 (σελ. 334), δίδει εις τον πρώτον ούρανον το σχήμα τής καμάρας 2. Κατά τον Φι­

λόπονον, ό προφήτης δια τής καμάρας εννοεί τον ούράνιον θόλον και όχι ήμικύλινδρον, όπως ό Θεόδωρος Μοψουεστίας3. Άλλαχοϋ ό Κοσμάς επικαλείται το χωρίον του Ίώβ 38,37 ­ 8 «ούρανόν δέ εις γήν έκλινε, κέ­

χυται δε ώσπερ γή κονία, κεκόλληκα γαρ αυτόν ώσπερ λίθω κύβον», προς άπόδειξιν ότι τον έθεμελίωσεν επί τής γής4. Ό Φιλόπονος δίδει είς τό χω­

ρίον τήν άπίθανον έρμηνείαν ότι δια τοϋ κύβου ό Θεός εννοεί τήν γήν, διότι, όπως και ό Πλάτων, τήν παραβάλλει προς αυτόν λόγω τής ακινη­

σίας της. 'Αγνοεί όμως τό κεκόλληκα, και καταφεύγει είς τό, έκλινε, τό όποιον, κατ' αυτόν, σημαίνει ότι ό περιβάλλων πανταχόθεν τήν γήν ου­

ρανός «επικλινών νένευκε» 5. Κατά τον Φιλόπονον, αμαθείς είναι οι νο­

μίζοντες τήν γήν ως τό θεμέλιον τοϋ ούρανοΰ και οί αρνούμενοι τήν υπαρ­

ξιν τών δύο του ημισφαιρίων 6. Προς άπόδειξιν τής ισοτιμίας τοϋ ούρα­

νοΰ και τής γής, ό Κοσμάς επικαλείται τήν Γένεσιν, καθ' ην ή κατασκευή των έγένετο τήν πρώτην ήμέραν τής δημιουργίας 7. Ό Φιλόπονος εξάγει έξ αύτοϋ τό άντίθετον ακριβώς συμπέρασμα. 'Επειδή εν τή Γενέσει ό ου­

ρανός μνημονεύεται προ τής γής, συμπεραίνει ότι προϋπήρξεν αυτής8. Ό Κοσμάς κατόπιν έρωτα, διατί ό περιστρεφόμενος ουρανός να μή κύ­

λιση και τήν γήν;9 Ό Φιλόπονος εξηγεί, ότι ό άξων περιστροφής τοϋ ούρανοΰ δεν μετακινείται εκ τής θέσεως του, δι' δ και ό κόσμος δέν κυ­

λίεται, ώστε να παρασύρη και τήν γήν. Αύτη δέ, ώς κατέχουσα τό κέντρον τοϋ κόσμου, παραμένει ακίνητος 10.

Είς άλλο ση μείον ό Κοσμάς επικαλείται τα χωρία τοϋ Ήσαΐου 42,5 «ό ποιήσας τον ούρανόν και πήξας αυτόν» και τοΰ Παύλου προς Εβραίους έπιστ. 8,2 «τής σκηνής τής αληθινής, ην επηξεν ό Κύριος». Έκ τούτων συμπεραίνει ότι ό ουρανός παραμένει ακίνητος, διότι ερμηνεύει τό πήγνυ­

μι ώς ακινητοποιώ η. Ό Φιλόπονος τουναντίον ερμηνεύει τα ρήματα πή­

1. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 140, 7­27, 141, 5. 2. Ίδε σ. 334, αρ. 7. 3. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 132, 4­8 . 4. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 15 ­ 6, Μ. 88, 80γδ. 5. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 139, 17­9, 140,21­2. 6. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 9, 128, 3 ­ 8 . 7. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 6­7, Μ. 88, 76αβ. 8. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 17, 157, 25­7, 158, 9­12. 9. Κοσμάς, Χ. Τ. 1, 15, Μ. 88, 64γ.

10. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 140, 12­21. 11. Κοσμάς, Χ. Τ. 4, 5, Μ. 88, Ι84γ.

— 346 —

γνυμι, ϊσταμαι, θεμελιοΰμαι κλπ., ώς «το διαμένειν άμετάβλητον», οπότε δεν αποκλείεται ή περί τον άξονα περιστροφή της ουρανίου σφαίρας ι. Την γνώμην δε τοϋ Κοσμά και των ομόδοξων του, καθ' ην ό ήλιος αποκρύ­

πτεται κατά τήν δύσιν υπό τών υψηλών ορέων εις τα βόρεια της γής, απο­

καλεί γελοίαν 2. Διότι, ώς λέγει, πας παρατηρητής τοϋ νυκτερινοϋ ούρανοϋ δύναται να διαπίστωση τήν ανατολή ν και τήν δύσιν τών ζωδίων 3. Γελοίαν επίσης χαρακτηρίζει και τήν γνώμην τοϋ ΣεβηριανοΟ, ότι ό ήλιος αποκρύ­

πτεται κατά τήν νύκτα υπό τών επουρανίων υδάτων *, διότι, ώς λέγει, θα έπρεπε τότε να διέλθη εξω του στερεώματος 5. Όσον άφορφ είς τό χωρίον τοϋ Έκκλησιαστοΰ Ι, 5 ­ 6 (σελ. 336), το όποιον ό Κοσμάς εξηγεί ώς τήν προώθησιν τοϋ ηλίου υπό τοϋ κυκλικώς πνέοντος αέρος, ό Φιλόπονος το ερμηνεύει ώς τήν έτησίαν κίνησιν τοϋ ηλίου περί τον ζωδιακόν κύκλον6. Το δικαιολογεί δε έκ τοϋ, κύκλοι, όπερ αποκλείει τήν εύθύγραμμον κίνησιν αύτοϋ 7. Κατά τον Κοσμάν, ή γη ή θα καταλαμβάνη το κατώτατον ση μείον τοϋ κόσμου, ή τό κέντρο ν του, διότι τό εν αποκλείει τό άλλο 8. Κατά τον Φιλόπονον, ή άπόδειξις περί τοϋ ότι ή γη ευρίσκεται όντως είς τό κέν­

τρον τοϋ κόσμου παρέχεται έκ της πτώσεως τών σωμάτων άπό της περιφε­

ρείας αύτοϋ προς τήν εν τω κέντρω γήν. Έξ αύτοϋ όμως συνάγεται ότι αί εννοιαι τοϋ άνω και τοϋ κάτω εϊναι σχετικαί9. Μετά ταϋτα ό Κοσμάς έρω­

τα, πώς είναι δυνατόν ό άήρ να συγκράτηση τό τεράστιον βάρος της γής;10

Ή ύπόθεσις αύτη είχεν, ώς γνωστόν, προταθή ύπό τοϋ Άναξιμένους, άλλα κατόπιν έγκαταλειφθή.

Ό Κοσμάς, προς άπόδειξιν τοϋ άσυστάτου αυτής, επικαλείται τό χω­

ρίον τοϋ'Ιώβ 26,7 (σελ. 342), κατά τό όποιον ή γή δεν στηρίζεται έπ'ούδε­

νός Π. Δια τον Φιλόπονον, τό χωρίον είναι τότε μόνον νοητόν, έφ' όσον αναφέρεται είς τήν σφαιρικήν γήν έν τω κέντρω τοϋ κόσμου 12. Έν τού­

τοις ό 'Αναξίμανδρος είχε προτείνει τήν ύπόθεσιν αυτήν δια τήν κυλινδρι­

κή ν του γήν. Ό Κοσμάς κατόπιν έρωτςί τους υποστηρίζοντας, έφ' ενός

1. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 11, 142, 13 καΐ 143, 5­10, Φυσ. 198, 22­4 . 2. "Ιδε σ. 335, αρ. 3. 3. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 138, 7­8 . 4. "Ιδε σ. 335, αρ. 3. 5. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 139, 8­12. 6. Ίδε σ. 336, αρ. 4. 7. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 10, 139, 4 ­ 7 . 8. Κοσμάς, Χ. Τ. 1, 17­8, Μ. 88, 65αβ. 9. Φιλόπονος, Κοσμογ. 3, 7, 123, 22­5.

10. "Ιδε αρ. 8. 11. Κοσμάς, Χ. Τ. 2, 12, Μ. 88, 80α. 12. Φιλόπονος, Κοσμογ. 2, 4, 67, 10­2 και 4, 2, 163, 25­7.

ì

— 347 —

μεν την σφαιρικότητα τοϋ ούρανοΰ και άφ' έτερου την άσώματον φύσιν των αγγέλων, ποϋ θα επρεπεν έν τοιαύτη περιπτώσει να τους τοποθετήσω­

μεν; ι Πράγματι δε ό Φιλόπονος έδέχετο τον ούρανόν ως ύλικόν και κεί­

μενον εντός του τριδιαστάτου χώρου, τους δε αγγέλους ώς ασωμάτους και επομένως έκτος χώρου. Δια τοϋτο και κατηγορεί τον Θεόδωρον Μοψουε­

στίας ώς μεταθέσαντα την κατοικίαν τών αγγέλων υπό τό στερέωμα, διότι δι* αύτου τους κατέστησε περιγράπτους και υλικούς. Κατά τον Φιλόπονον, το μόνον δυνάμενον να λεχθή περί τών αγγέλων είναι τό δτι δέν κατέχουν την παντοδυναμίαν του Θεού 2. Ή έπίθεσίς του εναντίον του Θεοδώρου Μοψουεστίας ίσως οφείλεται εις τάς αντιρρήσεις του προς την γνώμην του Βασιλείου, τον όποιον ό Φιλόπονος έχει ώς όδηγόν, δτι ό Θεός είχε πλάσει τους αγγέλους προ της δημιουργίας τοϋ κόσμου (ΐδε Dévréesse σ. 340 αρ. 1).

Πολλά εκ τής ανωτέρω συζητήσεως θα ήδύναντο δικαίως να χαρακτη­

ρισθούν ώς βυζαντινισμοί. 'Αναμφιβόλως δέ τό δίκαιον ευρίσκεται συνήθως π"ρός τό πλευρόν του Κοσμά και τών όμοφρόνων του. Διότι ή μόνη ορθή ερμηνεία της Γραφής είναι ή γραμματική, πάσα δέ άλλη, αλληγορική ή μή, είναι αυθαίρετος, διότι παρερμηνεύει τό κείμενον. Ώ ς ήδη ελέχθη, ουδεμία δυνατότης συμβιβασμού υπάρχει μεταξύ βαβυλωνιακής κοσμολογίας, τήν οποίαν ακολουθεί ή Γραφή, και τών κοσμοθεωριών ή αστρονομικών υπο­

θέσεων τών αρχαίων Ελλήνων. Τήν ορθή ν όδόν, είτε παρρησία είτε σιω­

πηρώς, ακολουθεί ή νεωτέρα Θεολογία, περιορίσασα τήν θείαν άποκάλυψιν είς μόνα τα καθαρώς θρησκευτικά και δογματικά κεφάλαια της Γραφής. Επίσης και δια τής διακρίσεως τών γνησίων κειμένων αυτής άπό τών προσθηκών και τών ψευδεπίγραφων. Τοιαυται όμως διακρίσεις θα έκρί­

νοντο προ του 18ου αιώνος ώς βλάσφημοι καί αΐρετικαί, à δέ προτείνων αύτάς έκινδύνευε να καταδικασθή είς τον δια πύρας θάνατον και υπ' αυτών ακόμη τών Διαμαρτυρουμένων, ώς αποδεικνύει ή καταδίκη τοϋ Σερβέτου έν Γενεύη (1553). Κατά τήν Βυζαντινήν βεβαίως έποχήν δεν ύπήρχεν ό κίνδυνος τοϋ auto da fé, αλλά μόνον εξοριών καί διωγμών. Προηγουμέ­

νως δέ ουδέ καί αυτών, δι' δ καί εξηγείται διατί οί τυχόντες ελληνικής παιδείας ιουδαίοι καί χριστιανοί (Φίλων, Κλήμης, Ώριγένης) κατέφυγον είς τήν άλληγορικήν έρμηνείαν τής Γραφής, έν τή προσπάθεια να συμβι­

βάσουν τα ασυμβίβαστα. Πάντως όμως καί ούτοι έκινδύνευον να χαρακτη­

ρισθούν ώς αιρετικοί, όπως ό Φίλων υπό τών 'Ιουδαίων καί ό Ώριγένης υπό τών Χριστιανών. "Ισως δια τον λόγον αυτόν ό Φιλόπονος περιωρίσθη

1. Κοσμάς, Χ. Τ. 1, 30, Μ. 88, 69δ. 2. Φιλόπονος, Κοσμογ. 1, 16, 35, 11­4, 36, 7­9 , 38, 4­14 καί 1, 17, 43, 4 ­ 9

καί 1, 19, 48, 25.

— 348 —

εις μόνην τήν γραμματικήν έρμηνείαν της Γραφής, ή οποία άλλοτε μέν τον ώδήγησεν εις πιθανοφανή συμπεράσματα, ουχί σπανίως δμως εις βεβια­

σμένα ή απαράδεκτα. Ουχί αδίκως λοιπόν ό Κοσμάς αποκαλεί τους επι­

χειροΰντας να παρερμηνεύσουν τήν Γραφήν ώς κατ' όνομα μόνον χρι­

στιανούς. Εις τον αγώνα μεταξύ τών δύο τάσεων, δηλαδή τής στενής κατά γράμ­

μα ερμηνείας τής Γραφής και τής ελευθεριωτέρας κατά γράμμα ή τής αλ­

ληγορικής τοιαύτης, έπεκράτησεν ή εκκλησία 'Αλεξανδρείας, ή οποία προσεπάθησε να διατήρηση τους δεσμούς μετά τής ελληνικής παιδείας και φιλοσοφίας. Εις τήν παράταξιν αυτήν ανήκον όχι μόνον οί εύπαίδευ­

τοι ορθόδοξοι τοΰ Βυζαντίου, άλλα και οί επικρατούντες εν 'Αλεξάνδρεια μονοφυσϊται, εις τους οποίους συγκαταλέγεται και ό Φιλόπονος. Εις τήν άντίθετον παράταξιν άνήκεν ό Κοσμάς, ούτος δέ, ώς άπέδειξεν ή βιογραφία του, είχε στενούς δεσμούς μετά τών νεστοριανών τής Εδέσσης και τής Μεσοποταμίας. Ό Κοσμάς ούδαμοϋ βεβαίως αναφέρει ότι είναι νεστορια­

νός, εϊτε έκ φόβου μήπως διωχθή, εϊτε διότι τό βιβλίον του έλογοκρίθη υπό τών ορθοδόξων. Υπέρ αύτοϋ δέ συνηγορεί και το γεγονός, ότι υπάρ­

χουν δύο παραλλαγαί του κειμένου, ή παλαιοτέρα πιθανώς εις τό Βατικα­

νόν χειρόγραφον και ή νεωτέρα εις τό Λαυρεντιανόν και τό Σιναϊτικόν. Μόνον δέ εις τα δύο τελευταία χειρόγραφα άπαντα ή προσωνυμία τής Θεο­

τόκου, εφ' ής έστηρίχθη άλλοτε ό Η. Gelzer, όταν έχαρακτήρισε τον Κο­

σμαν ώς όρθόδοξον ι. Έν πάση περιπτώσει ό Κοσμάς δανείζεται τα επι­

χειρήματα του παρά τοϋ Θεοδώρου Μοψουεστίας, τοΰ πνευματικού πατρός τών νεστοριανών. Δια τούτο και κατεδικάσθη υπό τής 5ης Οικουμενικής Συνόδου, όμοϋ μετά τοΰ Θεοδωρήτου Κύρρου και τοϋ "Ιβα Εδέσσης. Πι­

θανώς εν τών κινήτρων δια τήν έπίθεσιν τοϋ Φιλόπονου εναντίον τοΰ Θεο­

δώρου, ήτο και ή προηγουμένη καταδίκη του δια τών τριών κεφαλαίων τοΰ Ίουστινιανοΰ. 'Αντιθέτως ό ϊδιος, ώς μονοφυσίτης, έπροστατεύετο εμφα­

νώς μέν υπό τής συμπαθούσης τήν αϊρεσιν Θεοδώρας (f 548), σιωπηρώς δέ και υπό τοΰ Ίουστινιανοΰ, προς τον όποιον εΐχεν απευθύνει και έπι­

στολάς (σωζομένας συριαστί). Μετά τήν καταδίκην τοΰ Νεστορίου, οί φανατικώτεροι νεστοριανοί απεχώρησαν εις "Εδεσσαν και κατόπιν εις τό Σασσανιδικόν κράτος. Οί παραμείναντες άπέκρυπτον προφανώς τάς θρη­

σκευτικός των πεποιθήσεις, πάντως όμως άπετέλουν φανατικήν ομάδα άπορρίπτουσαν κάθε συμβιβασμόν τής θεοπνεύστου Γραφής μετά τής ψευ­

δούς σοφίας τών Ελλήνων. Δεν αποκλείεται επομένως, ότι ή μικρά έκτί­

μησις τήν οποίαν ετρεφον οί εύπαίδευτοι κύκλοι τοΰ Βυζαντίου δια τον

1. Η. G e l z e r , Jahrb. Protest. Theol. 9, 1883, 105, Β. Ο. W i n s t e d t, Christ. Topogr. Cosmas Indicopl. 1909.

— 349 —

Κοσμαν, αν κρίνωμεν άπό τήν δυσμενή κριτικήν τοϋ πατριάρχου Φωτίου δια τήν Χριστ. Τοπογραφίαν, να οφείλεται, μεταξύ άλλων, και είς τους δεσμούς αύτοΰ μετά των νεστοριανών χ.

Το ότι λοιπόν ή κοσμολογία τοϋ Κοσμά και των ομόδοξων του απο­

τελεί όπισθοδρόμησιν προς τάς βαβυλωνιακός αντιλήψεις προ δισχιλίων ετών, είναι φανερον και είναι περιττον να έπιμείνωμεν. Κρίνομεν όμως ως σκόπιμον εις το τέλος της παρούσης μελέτης να άνακεφαλαιώσωμεν τήν συμβολήν τοϋ Φιλόπονου είς τήν άρχαίαν κοσμολογίαν και δή τήν επικρατούσαν τότε άριστοτελικήν. Ό Φιλόπονος δεν ήτο βεβαίως ούτε αστρονόμος, ούτε φυσικός ή μαθηματικός, ώστε να συμβάλλη δια νέων παρατηρήσεων ή ερευνών. Καίτοι ήτο βαθύς γνώστης της πλατωνικής, αριστοτελικής, στωικής και νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, δεν δύναται να καταταχθή ούτε καί μεταξύ τών φιλοσόφων. Ή τ ο απλώς εις εξηγητής τών φιλοσοφικών συστημάτων, αν καί αρκετά πρωτότυπος. 'Ορθώς λοιπόν ό αντίπαλος του Σιμπλίκιος τόν αποκαλεί γραμματικόν. Ή πρωτοτυπία του εϊναι καταφανής καί είς τάς επικρίσεις του είς τήν Φυσικήν τοϋ 'Αριστο­

τέλους. Διότι καί ή Φυσική τούτου, όπως καί ή Κοσμολογία, έξηκολούθει να ίσχύη καθ' όλην τήν αρχαιότητα καί τόν μεσαίωνα, παρ' όλας τάς ση­

μειωθείσας προόδους, χάρις είς τάς έρευνας τών αλεξανδρινών φυσικών, μαθηματικών, αστρονόμων κλπ. (ϊδε καί S. Sambursky). Δι' αυτό νομίζο­

μεν ότι δεν παρέλκει ή παράθεσις παραδειγμάτων τινών εκ τής κριτικής τοϋ Φιλόπονου είς τήν άριστοτελικήν Φυσικήν.

Ό Φιλόπονος λ.χ. υποστηρίζει, ότι ή ταχύτης τής πτώσεως τών σω­

μάτων εξαρτάται εν μέρει εκ τής αντιστάσεως τής ύλης, ή οποία πληροί τόν χώρον. 'Αντιθέτως ό 'Αριστοτέλης ισχυρίζεται, ότι ή ταχύτης πτώσεως αυξάνει αναλόγως τοϋ βάρους τοϋ πίπτοντος σώματος 2. Άλλ ' ώς ορθώς παρατηρεί ό Φιλόπονος, θα έπρεπε τότε τα σώματα με διπλοΰν βάρος να πίπτουν με διπλασίαν ταχύτητα. Τοΰτο όμως αντίκειται είς τήν παρατήρη­

σιν3 . Τό έσφαλμένον της γνώμης τοϋ 'Αριστοτέλους απέδειξε κατά τους νεωτέρους χρόνους πειραματικώς ό Γαλιλαίος (Discorsi 1638). Κατά τόν Φιλόπονον, ή πραγματική ταχύτης πτώσεως δύναται να έξακριβωθή μόνον εν τω κενώ χώρω 4. Δια τήν ΰπαρξιν τοϋ κενοϋ εν τη Φύσει ακολουθεί δη­

λαδή τήν γνώμην τοϋ περιπατητικού Στράτωνος, αν μή καί τών ατομιστών. 'Αντιθέτως ό 'Αριστοτέλης, όχι μόνον αρνείται τήν ΰπαρξιν αύτοΰ, άλλα καί ισχυρίζεται, ότι καί αν ετι υφίσταται τό κενόν, τοΰτο δεν περιέχει

1. Φώτιος Βιβλιοθ. 36, Μ. 103, 68γ ­ 69β, Henry 1, 21. 2. 'Αριστοτέλης, Ούρ. 2, 8, 290α, 1, 18, 4, 2, 309β13 κλπ. 3. Φιλόπονος, Φυσ. 683, 18­24. 4. Φιλόπονος, Φυσ. 641, 13­29.

— 350 —

γεωμετρικός συντεταγμένος. Συνεπώς πάσα κίνησις πραγματοποιούμενη εντός του κενοϋ γίνεται μέ άπειρον ταχύτητα, ήτοι άκαριαίως ι. Δια τον Φιλόπονον, τουναντίον, και το κενόν είναι τρισδιάστατον, διότι θεωρεί τάς διαστάσεις ώς ασωμάτους. Επομένως και ή έν τω κενώ κίνησις γίνεται έν χρόνω2. Ή ύπαρξις των γεωμετρικών συντεταγμένων είς τον κενόν χώρον εγινεν άπό του Νεύτωνος και εφεξής γενικώς αποδεκτή.

Έν συνεχεία ό Φιλόπονος δέχεται τήν υπαρξιν κινητικής ενεργείας, δπως είχε προηγουμένως προταθή υπό του 'Ιππάρχου και είς νεωτέρους χρόνους υπό τοϋ Buridan καί άλλων 3. Οΰτω λ.χ. απέδιδε τήν κίνησιν τοϋ ριπτομένου λίθου ή τοϋ έκτοξευομένου βέλους εις μεταβίβασιν εις αυτά τής κινητικής ενεργείας. 'Αντιθέτως à 'Αριστοτέλης ύπεστήριζεν, ότι ό ριπτόμενος λίθος ή το έκτοξευόμενον βέλος κινούνται ωθούμενα υπό τοϋ όπισθεν αυτών αθροιζόμενου αέρος4. Ώ ς ορθώς δμως παρατηρεί ό Φιλό­

πονος, ποίον λόγον θά είχε τότε ή ΰπαρξις τής χειρός ή τοϋ τόξου;5

Ό Φιλόπονος, ακολουθών τον 'Αριστοτέλη, αποδίδει το φώς είς άϋ­

λον ένέργειαν, κινουμένην μέ άπειρον ταχύτητα 6. Τήν άϋλον φύσιν τοϋ φωτός συνάγει έκ τοϋ ότι έπί έγχρωμου τοιούτου δεν χρωματίζεται ό άήρ δια του οποίου διέρχεται, άλλα μόνον το άντικείμενον έπί τοϋ οποίου προσ­

πίπτει 7. Κατά τα άλλα όμως ό Φιλόπονος ακολουθεί τάς αρχάς τής γεω­

μετρικής οπτικής, δια τής οποίας έδίδετο ή έξήγησις τής ευθυγράμμου κινήσεως τών φωτεινών άκτίνων καί τής αντανακλάσεως αυτών, συμφώνως προς τάς παρατηρήσεις τών Εύκλείδου, Άρχιμήδους, 'Ιππάρχου καί Πτο­

λεμαίου. Έν αντιθέσει όμως προς αυτούς, ό Φιλόπονος δέν έδέχετο τήν ύλικήν φύσιν τοϋ φωτός καί τήν κίνησιν αύτοΰ εντός χρόνου. Έξ άλλου όμως διεφώνει καί προς τον 'Αριστοτέλη, όστις έθεώρει το φώς ώς στατι­

κόν φαινόμενον, δηλαδή ώς ιδιότητα τοϋ διάφανους μέσου, ώς τοϋ αέρος, τοϋ ύδατος κλπ. 8. Διότι έν τοιαύτη περιπτώσει, ώς λέγει, θά έβλέπομεν προς όλας τάς διευθύνσεις καί όχι μόνον προς μίαν.

'Αλλά καί ή στωική φιλοσοφία εϊχεν επηρεάσει τον Φιλόπονον. Ώ ς γνωστόν, οί Στωικοί ήρνοΰντο τήν υπαρξιν τοϋ κενοϋ είς το έσωτερικόν τοϋ κόσμου καί άπέδιδον τήν συνοχήν του (τον τόνον), ώς καί τών σωμάτων έν αύτώ, είς το πνεύμα, το όποιον διεισδύει δι' όλων τών λοιπών στοιχείων.

1. 'Αριστοτέλης, Φυσ. 4, 8, 215α22, Φιλόπ. Φυσ. 693, 14­27. 2. Φιλόπονος, Φυσ. 567, 30­4, 684, 23­5. 3. Σιμπλίκιος, Ούρ. 264, 25 ­ 30, Φιλόπ. Φυσ. 642, 4­9. 4. 'Αριστοτέλης, Φυσ. 4, 8, 215α16, 8, 10, 267α2. 5. Φιλόπονος, Φυσ. 641, 18. 6. Φιλόπονος, Ψυχ, 329, 36. 7. Φιλόπονος, Φυσ. 642, 14­20, Ψυχ. 335, 15­22,26­9. 8. 'Αριστοτέλης, Φυσ. 2, 7, 118β1 ­10, Αίσθ. 439α20 ­ 30, 446β5.

— 351 —

Την συνοχήν των έμβιων άνελάμβανεν ή ψυχή, πνευματικής φύσεως και αυτή. Ειδικώς δια τήν αϊσθησιν της οράσεως ύπεστήριζον, δτι ή ψυχή αποστέλλει δια τών οφθαλμών το όπτικον πνεύμα, το όποιον θέτει υπό τά­

σιν και υπό μορφήν κώνου τον ένδιάμεσον αέρα μέχρι του θεωμένου σώ­

ματος. Κατά τον Χρύσιππον, ή έντύπωσις διαβιβάζεται μέσω του κώνου τούτου εις τον όφθαλμόν ώς διά βακτηρίας, πιθανώς υπό μορφήν ώσεως του τεταμένου αέρος '. Κατά τον Sambursky, άπόδειξις δεν υπάρχει δτι οί Στωικοί έφαντάζοντο τήν μεταβίβασιν της οπτικής εικόνος διά κυμάν­

σεως του τεταμένου αέρος, χωρίς όμως να τό άποκλείη. Διότι είναι βέβαιον ότι έγνώριζον τήν κυματοειδή διάδοσιν του ήχου. Ό Χρύσιππος λ.χ. παρα­

βάλλει τα σφαιρικώς κινούμενα ηχητικά κύματα προς τα κυκλικώς επεκτει­

νόμενα κύματα τοϋ ύδατος μετά ρΐψιν ενός λίθου 2. Υπάρχει όμως μία παρά­

γραφος του Φιλόπονου, ή οποία, ώς νομίζομεν, θα ήδύνατο να έρμηνευθή ώς απόπειρα επεκτάσεως τής κυματοειδούς θεωρίας και επί του φωτός. Διότι λέγει, «ει σχοίνου τις μακράς και διατεταμένης τό άκρον κινήσειε, πάσα ή σχοΐνος άχρόνως συγκινείται διά τήν τών μορίων συνέχειαν, του πρότερον κινοΰντος τό έχόμενον. ούτω δει νοεϊν και επί τής τοϋ φωτός ενεργείας» 3. Τό χωρίον δύναται να έρμηνευθή κατά δύο τρόπους. Κατά τον πρώτον, ό Φιλόπονος διά τής κινήσεως τοϋ ενός άκρου του σχοινιού εννοεί μίαν ή περισσοτέρας έλξεις μεταβιβαζόμενος δι' αύτοΰ εις τό άλλο άκρον. Κατά τον δεύτερον, τό κινήσειε, θα ήδύνατο να έρμηνευθή ώς σεΐ­

σις τοϋ ενός άκρου, οπότε ή μεταβίβασις τής κινήσεως εις τό άλλο προδή­

λως θα γίνη διά κυματισμοΰ τοϋ σχοινιού, έστω και άχρόνως. "Αν ό Φι­

λόπονος είχε πράγματι συλλάβει τήν ανωτέρω παράστασιν διά τον τρόπον τής μεταδόσεως τοϋ φωτός, θα ήδύνατο να θεωρηθή τότε και ώς πρόδρομος τής κυματοειδούς θεωρίας, όπως διετυπώθη εις νεωτέρους χρόνους υπό τοϋ Huygens και άλλων.

Δύναται να άποκληθή επίσης και ώς πρόδρομος εις τήν σύλληψιν τοϋ νόμου τής αδρανείας, ό όποιος εισήχθη υπό τοϋ Νεύτωνος και διευ­

κρινίσθη κατόπιν υπό τοϋ Euler. Διότι ό Φιλόπονος ύπεστήριζεν, ότι ή αίωνία περιστροφή τοϋ ούρανοΰ, εις τήν οποίαν ή Φύσις εμμένει ώς φθάσ·ασα πλέον δι' αυτής είς τήν τελειότητα, αποτελεί και αυτή μορφήν ηρεμίας 4.

Έκ τών ανωτέρω όμως δέν πρέπει να νομισθή ότι ό Φιλόπονος ύπήρ­

1. Διογ. Λαέρτ. 7, 157, Χρύσιππος. 2. Διογ. Λαέρτ. 7, 158, Χρύσιππος. 3. Φιλόπονος, Ψυχ. 330, 15­8. 4. Φιλόπονος, Φυσ. 198, 18­24, Ψυχ. 75, 12­5, Άϊδ. Κόσμ. 13, 2, 488, 20,

Euler, έπιστ. 74.

— 352 —

ξεν άναμάρτητος. Ούτω λ.χ. ισχυρίζεται δτι αν δύο ομοειδή σώματα, βά­

ρους ενός χλγρ. εκαστον, συνενωθούν, τότε ζυγίζουν πλέον των δύο χλγρ. "Αν αντιθέτως σώμα βάρους δύο χλγρ. διαιρεθή εις δύο, εκαστον ζυγίζει όλιγώτερον του ενός χλγρ. 1. Το συμπέρασμα είναι αύθαίρετον, ώς θα έπείθετο και ό ϊδιος αν προέβαινεν εις ζύγισιν αυτών.

Είς άλλο σημεΐον δέχεται την γνώμην του 'Αριστοτέλους δτι τα μέταλ­

λα περιέχουν αέρα. Δια τούτο και αποδίδει τον κατά την κροϋσιν τοϋ κώ­

δωνος παραγόμενον ήχον είς την εκθλιψιν τοϋ αέρος. Την ΐδίαν έξήγησιν δίδει και δια τον ήχον, όστις παράγεται κατά τήν τρϊψιν των χειλέων ενός μεταλλικού κυπέλλου 2. 'Ενώ όμως περιγράφει και τον κατά τήν τρϊψιν παραγόμενον κυματισμόν τοϋ εντός τοϋ κυπέλλου ύδατος, περιέργως δεν έσκέφθη τήν δυνατότητα μήπως ούτος οφείλεται είς τον κραδασμόν τοϋ μετάλλου.

Προ της άνακεφαλαιώσεως θά μας έπιτραπή ή ακόλουθος παρέκβασις. 'Επανειλημμένως άνεφέραμεν το υπόμνημα τοϋ Φιλόπονου είς τό π. Ψυχής τοϋ 'Αριστοτέλους (σ. 340, αρ. 10, σ. 343, αρ. 3, σ. 350, άρ. 6, 7, σ. 351, άρ. 3, 4, σ. 352, άρ. 2). Έν τούτοις είς το Παρισινόν χειρόγραφον 1914 και τό Estensi III, f. 8 αναγράφεται υπό νεωτέρας χειρός, ότι τό είς τό 3ον βιβλίον υπόμνημα συνετάχθη υπό τοϋ μαθητοΰ αύτοΰ Στεφάνου (Hay­

duck, Suppl. Arist. 15 Πρόλογος). Σοβαρώτερον έν τούτοις επιχείρημα κατά της γνησιότητος τοϋ ώς άνω τμήματος αύτοϋ, είναι τό ότι είς τα χειρόγραφα Vatic. 2438, Casanatensis 957, Toletanus 95­13 υπάρχει λατι­

νική μετάφρασις τοϋ υπομνήματος εϊς τό 3ον βιβλίον π. Ψυχής τοϋ Φι­

λόπονου, γενομένη ύπό τοϋ Moerbeke τό 1268 και περιλαμβάνουσα τα κεφ. 4­9. Τό κείμενον όμως αυτής διαφέρει τελείως άπό τοϋ περιελθόν­

τος ύπό τό όνομα τοϋ Φιλόπονου έλληνικοϋ υπομνήματος εις τό 3ονβι­

βλίον. Νεωστί εις τό υπόμνημα π. Ψυχής τοϋ Σοφονίου ευρέθησαν έκτε­

ταμέναι περικοπαί τοϋ υπομνήματος τοϋ Φιλόπονου ελληνιστί, άντιστοι­

χοΰσαι προς τό κείμενον της λατινικής μεταφράσεως 3. Εις τό λατινικόν κείμενον ô Φιλόπονος, μεταξύ άλλων, συζητεί τήν γνώμην τοϋ 'Αλεξάν­

δρου Άφροδισιέως, καθ' ην ό ποιητικός νους είναι τό άθάνατον τμήμα της ψυχής. Ό Φιλόπονος τουναντίον υποστηρίζει ότι ή ψυχή έν τω συνόλω είναι αθάνατος. Διότι και αν ακόμη ή ψυχή υποδιαιρείται εις τμήματα και

1. Μ. G r a b m a n n , Mittelalt. Uebersetz. Komm. J. Philopon., Bayr. Akad. Wiss. 1929, 7, M. De C o r t e , Comm. J. Philop. 3 Livre trait. Anima 1934, 65, G. V e r b e k e , Comm. Anima Philop. 1966, S. V a n Ri et, Fragm. Intellect Philop, dans Sophonias, Rev. Philos. Louvain 63, 1965, 5.

2. Φιλόπονος, Φυσ. 420, 8­12. 3. 'Αριστοτέλης, Μετεωρ. 3, 6, 378α19, Φιλόπ. Ψυχ. 355, 28­356, 5.

— 353 —

ταΰτα επίσης συνίστανται εκ της αυτής ουσίας, όπως και ή λοιπή ψυχή. Επομένως ή πρέπει να θεωρήσωμεν όλην τήν ψυχήν ώς άθάνατον ή θα τήν δεχθώμεν ώς θνητήν. Τα κεφ. 4 ­ 9 του 3ου βιβλίου αντιστοιχούν προς τάς σελ. 516 ­ 570 του ελληνικού υπομνήματος π. Ψυχής εις το Suppl. Ari­

stotelicum. Συνεπώς αί παρ' ημών μνημονευόμεναι περικοπαί, αί όποΐαι εκτείνονται άπο σελ. 75 ­ 356, κείνται έκτος της αμφισβητούμενης περιο­

χής του βιβλίου. Έν συνόψει ή κριτική του Φιλόπονου εις τήν τότε ίσχύουσαν άριστο­

τελικήν Κοσμολογίαν είναι ή εξής. Δια λογικών συλλογισμών αποδει­

κνύει ώς έσφαλμένον το άριστοτελικόν δόγμα, δτι ό κόσμος διαιρείται εις δύο διαφόρους χώρους. Πρώτον τον ύποσελήνιον, περιλαμβάνοντα τα επίγεια και τα περίγεια, όστις πληρούται υπό τής ύλης και τών συνθετόντων αυτήν τεσσάρων στοιχείων. Εντός του χώρου τούτου επικρατεί ή γένεσις και ή φθορά. Δεύτερον, τον άπο τής σελήνης μέχρι και του ουρανού χώρον, όστις πληρούται υπό θείας ουσίας, του αιθέρος, κατ' 'Αριστοτέλη. Εις αυτόν επικρατεί ό αιώνιος και άφθαρτος κόσμος τών πλανωμένων και τών απλανών αστέρων. Παρ' όλας τάς αντιρρήσεις τών Στωικών, τοΰ Πρόκλου, τοΰ Πτολεμαίου κ.ά., δια τήν ύπαρξιν τοΰ αιθέρος, ό διαχωρισμός τοΰ κό­

σμου εις δύο χώρους παρέμεινεν ισχύων μέχρι τής εποχής τοΰ Γαλιλαίου και τοΰ Descartes. Δια τής αποδείξεως όμως ότι ό ουρανός και τα ουράνια σώματα είναι υλικής φύσεως και κείνται εντός τοΰ τρισδιάστατου χώρου, ό Φιλόπονος τα μεταβάλλει άπό θείων και αιωνίων εις παροδικά και φθαρτά. Αί γνώμαι τοΰ Descartes εις πολλά συμπίπτουν μετ' εκείνων τοΰ Φιλόπονου, διότι και αυτός έδέχετο τήν ύλικήν φύσιν όλων τών έν τω κόσμω σωμάτων και τήν ενταξίν των εντός τοΰ τρισδιάστατου χώρου, έπί πλέον δε καί αυτός ύπεστήριζε τήν έπ' άπειρον διαίρεσιν τής ύλης.

Μετά τήν έπικράτησιν τής γνώμης τών νεωτέρων Πυθαγορείων, τοΰ Πλάτωνος κλπ. περί τής σφαιρικής μορφής τοΰ κόσμου και τής γής, κατέ­

στη φανερόν ότι αί εννοιαι τοΰ άνω και τοΰ κάτω ήσαν σχετικαί, διότι εξαρτώνται εκ τής θέσεως τοΰ παρατηρητοΰ επί τής γηΐνης σφαίρας. Τήν γνώμην ταύτην άπέκρουον βεβαίως οί υπέρμαχοι τής επιπέδου γής, δια τοΰτο και ό Κοσμάς χλευάζει τήν παράστασιν τών αντίποδων Κ Ό Φιλό­

πονος υποστηρίζει, όχι μόνον τήν σχετικότητα τοΰ άνω καί τοΰ κάτω, αλλά προχωρεί καί περαιτέρω. Διότι υποστηρίζει ότι καί αί άνοδικαί ή καθοδικαί κινήσεις τών επιγείων δέν αποτελούν φυσικάς ιδιότητας τών ελαφρών (πΰρ, άήρ) καί τών βαρέων στοιχείων (ύδωρ, γη), άλλ' εξαρτώνται έκ τής επικρατούσης εις αυτά ποιότητος, ώς τής θερμότητος ή τής ψυχρό­

τητος, τής άραιότητος ή τής πυκνότητος κ.ο.κ. Έπί πλέον όμως εξαρτώνται

1. Κοσμάς, Χ. Τ. 1, 14, Μ. 88, 64β, 65γ, 2, 107, Μ. 129δ­132β.

— 354 ­

έκ τών εκάστοτε παραγομένων κενών χώρων, διότι ούτοι πληρούνται αμέ­

σως υπό τών παρακειμένων στοιχείων ανεξαρτήτως της έλαφρότητος ή της βαρύτητος αυτών. Έρωτα μάλιστα, μήπως τυχόν και ή παρατηρούμενη προς τα άνω κίνησις του αέρος οφείλεται, ουχί εις φυσικήν ροπήν αύτοϋ, άλλ' εις τήν υπαρξιν κενών χώρων εις τα άνω μέρη τοϋ κόσμου ι;

Ή χριστιανική πίστις του Φιλόπονου ασφαλώς συνετέλεσεν εις τήν κριτικήν του διάθεσιν έναντι της αριστοτελικής κοσμολογίας, διότι άπετέλει δόγμα πίστεως δι' αυτόν, δτι ό εΤς υπερβατικός Θεός είχε δημιουργήσει έκ τοϋ μή όντος τον αίσθητόν και τον νοητόν κόσμον. Ή άντίληψις αυτή ήρχετο εις αντίθεσιν προς τάς έλληνικάς κοσμολογικός θεωρίας, κατά τάς οποίας ουδέν παράγεται εκ τοϋ μή οντος και ουδέν τών όντων άπόλλυται, άλλα μόνον μεταβάλλεται εις άλλο (Δημόκριτος κ.ά.). Το έργον τοϋ δη­

μιουργοϋ Θεοϋ περιορίζεται, κατά τους φιλοσόφους, είς τήν χορήγησιν τής μορφής και τής κινήσεως εις τήν άμορφον υλην, και τής ψυχής εις τα έμβια όντα. Ή αίωνιότης όμως τόσον τοϋ Θεοϋ, όσον και τής ΰλης, προϋ­

ποθέτει και τήν αιωνιότητα τής δημιουργίας. Δια τοϋτο ύπό τών φιλοσόφων, εϊτε δέν ετέθη τό ερώτημα περί τοϋ χρόνου ενάρξεως τής δημιουργίας, είτε αΰτη έθεωρήθη ώς κυκλικόν φαινόμενον (ώς ύπό τοϋ Εμπεδοκλέους). Δια τοϋτο και ό Σιμπλίκιος κατηγορεί τον Θεόν τών Χριστιανών ώς άπρά­

γμονα, διότι μόνον προ 5 ­ 6000 ετών απεφάσισε να δημιουργήση τον κό­

σμον 2. Πράγματι δε κατά τήν Γραφήν, ή δημιουργία τοϋ κόσμου έκ τοϋ μηδενός έλαβε χώραν είς δεδομένον χρόνον, και πάλιν έκ τής βουλήσεως τοϋ Θεοϋ θα έξαρτηθή και ή στιγμή τής συντέλειας τοϋ αίώνος. Ό αιώνιος και άναρχος Θεός τής Χριστιανικής θρησκείας φυσικώ τω λόγω είναι και άχρονος, δια τοϋτο δέ έπραγματοποίησε τήν δημιουργίαν τοϋ κόσμου έκτος χρόνου 3. Συνεπώς ό χρόνος, κατά τον Φιλόπονον και τους χριστια­

νούς, ήρχισεν άπό τής δημιουργίας, ένώ προηγουμένως δέν ύφίστατο. Προ αυτής άλλωστε ούτε υλη, οϋτε και κίνησις υπήρχε προς μέτρησιν αύτοϋ. Έν τούτοις ό Φιλόπονος δέν εξαρτά τον χρόνον έκ τής υπάρξεως τής κινή­

σεως, άλλ' υποστηρίζει ότι αί δύο εννοιαι άλληλοσυμπληροϋνται. Παρα­

βάλλει δέ τήν σχέσιν αυτών προς τήν εννοιαν τής πατρότητος, ή οποία δέν εξαρτάται μόνον έκ τής υπάρξεως τοϋ πατρός, άλλα και έκ τής παρου­

σίας τοϋ υίοΰ4. Τό να νομίζωμεν τον κόσμον ώς αίώνιον, είναι, κατά τον Φιλόπονον, τό αυτό, ώς να άποκαλέσωμεν μίαν γραμμήν ώς άπειρον, επειδή δέν διακρίνομεν τήν αρχήν και τό τέλος αυτής. Κατ' αυτόν, οί άνθρωποι

1. Σιμπλίκιος, Ούρ. 158, 19­20. 2. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1331, 25­30. 3. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1141, 27. 4 Φιλόπονος, Φυσ. 742, 11­3.

— 355 —

ματαίως προσπαθούν να αποδώσουν λεκτικώς την εννοιαν της αΐωνιότη­

τος διότι ή ανθρωπινή γλώσσα εκφράζει μόνον χρονικάς εννοίας. Ό Θεός τουναντίον συλλαμβάνει άχρόνως ακόμη και τα πρόσκαιρα *. Την περί της αΐωνιότητος του Θεοϋ άντίληψιν του Φιλόπονου, ό Sambursky παραβάλ­

λει προς την του πανθεϊστοΰ Spinoza. Ούτος δέ δντως υποστηρίζει, ότι το ερώτημα περί της αΐωνιότητος του Θεοϋ στερείται πάσης εννοίας, διότι έν τοιαύτη περιπτώσει θα πρέπη να δεχθώμεν άλλο τι προϋπάρχον αύτοϋ. Είναι επίσης άκατανόητον να συζητώμεν περί χρόνου προκειμένου περί τοΰ αιωνίου και απείρου Θεοϋ, δεδομένου ότι ουδεμία μεταβολή είναι νοη­

τή εις αυτόν. Ή ανθρωπινή φαντασία είναι ανίκανος να συλλαβή τήν εν­

νοιαν της αίωνιότητος μόνον δέ ό νους δια της λογικής δύναται να κατα­

νόηση τήν ανάγκην της υπάρξεως αυτής, έφ' όσον τό διανοηθή sub specie aeternitatis 2.

Πλείστας ευχαριστίας οφείλω εις τον Άκαδημαϊκον κ. Δίον. Ζακυ­

θηνον και τον Καθηγητήν κ. Κ. Μπόνην δια τάς πολύτιμους συμβουλάς των κατά τήν συγγραφήν τοϋ παρόντος.

1. Σιμπλίκιος, Φυσ. 1163, 26­8, 1158, 30­5. 2. Β. S p i n o z a , Etnica Pt. Dep. 8, Expl. Ή πλήρης βιβλιογραφία τοϋ Φιλόπονου δύναται να αναζητηθώ είς τήν έπισκό­

πησιν τής Byzantinische Zeitschrigt, Μέρος 3ον Literatur καί Théologie.

Ε· Γ. ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

"Ολαι αί περίοδοι της Ελληνικής 'Ιστορίας προκαλούν το παγκό­

σμιον ενδιαφέρον, όχι μόνον ως γνώσις, άλλα κυρίως ώς πηγή ηθικών διδαγμάτων, διότι περιλαμβάνουν ιστορικά γεγονότα και πνευματικά επι­

τεύγματα κοσμοϊστορικής σημασίας. 'Αλλ' ή περίοδος της Ελληνικής 'Επαναστάσεως του 1821, τής οποίας την νέαν έπέτειον εορτάζει σήμερον το Πανελλήνιον, γοητεύει και ενθουσιάζει τους Έλληνας και όλόκληρον τον φωτισμένον κόσμον. Ή ιστορική κριτική έχει χαρακτηρίσει ήδη το μέγα τούτο γεγονός ώς κοσμοϊστορικόν ένεκα των συνεπειών του δι' ήμας και τα άλλα έθνη του κόσμου : έξησφάλισεν εις το Γένος μας έλευθέραν έθνικήν έστίαν, κατερράκωσε τήν έφιαλτικήν δια τους λαούς τής Ευρώπης Ίεράν Συμμαχίαν και τήν Πενταρχίαν, αί όποϊαι μετ' ολίγον χρόνον διε­

λύθησαν, έπέδρασεν εύεργετικώς εις τήν πορείαν και εις τάς πολιτικάς τύχας μικρών και μεγάλων εθνών, ενίσχυσαν Ιδιαιτέρως εις τήν Ίταλίαν και εις τα Βαλκάνια το αίσθημα τής εθνικής ένότητος και τής πολιτικής ελευθερίας, έθεμελίωσεν έν τοις πράγμασι τήν αρχήν τών εθνοτήτων, ή οποία άπηλευθέρωσε λαούς και έδημιούργησε κράτη και άπετέλεσεν εις τάς γενικός της γραμμάς τήν βάσιν του ισχύοντος σήμερον Διεθνούς Δικαίου, ένεφύσησε νέαν πνοήν εις τον διανοούμενον κόσμον τής Δύσεως και επί πλέον έστερέωσεν εις τον κόσμον όλον τήν ΐδέαν, ότι πάσα ξενική κυριαρ­

χία εϊναι παροδική. Ή πολεμική προσπάθεια τών υποδούλων Ελλήνων και τών άνά τον

κόσμον διεσπαρμένων ομοεθνών, έν μέσω τής απολυταρχικής και άντιφι­

λελευθέρας Ευρώπης τής προελθούσης από τό Συνέδριον τής Βιέννης, δεν έχει το δμοιόν της, κατ' άναλογίαν εξεταζόμενη, είς τήν παγκόσμιον ίστορίαν. Αί θυσίαι και τα κατορθώματα τών Ελλήνων του 21, όμοια τών οποίων, ύπό ϊσας συνθήκας, ουδέποτε ή σπανίως άπαντα ό ερευνητής εις τήν ίστορίαν τής άνθρωπότητος, αποδεικνύουν ότι, οσάκις ό άγων υπέρ τής εθνικής ελευθερίας κατέστη συνείδησις και ιδεώδες ολοκλήρου του λαοϋ, και αφύπνισε τό ήρωϊκόν πνεύμα τής φυλής μας, ή νίκη έστεφάνωσε τα δπλα μας και ή ελληνική αρετή κατίσχυσε και έθριάμβευσε.

— 357 —

"Αλλως τε ο άγων του 21 δεν είναι μόνον ψύχρας επιστημονικής έρεύ­

νης άντικείμενον. "Αν και παρήλθεν έκτοτε πλέον τοϋ ενός και ήμίσεος αιώ­

νος, ή έπανάστασις εκείνη αποτελεί ακόμη το προσφιλές θέμα τών θρύλων και τών παραδόσεων της αστικής και τής υπαίθρου κυρίως Ελλάδος και ενυπάρχει εις τάς καρδίας τών Ελλήνων ώς ζωντανή δύναμις, ευεργετική και γονιμοποιός. Συχνότατα ακούει κανείς και σήμερον ακόμη τους αγρό­

τες και γενικώς τους χωρικούς μας να τραγουδούν εις ώρας ευφροσύνης τα απαράμιλλα δημοτικά τραγούδια τα αναφερόμενα εις τους κλεφταρματο­

λούς και εις τα παλληκάρια τοϋ 21, νά επαναλαμβάνουν τα ιστορικά των ανέκδοτα και νά διηγούνται τα αξιοθαύμαστα κατορθώματα τών μεγάλων πρωταγωνιστών. 'Ιδιαιτέρως σήμερον, κατά τάς δύσκολους ημέρας τάς οποίας διερχόμεθα, ô Ελληνισμός, χρησιμοποιών τον Ιστορικόν όπλισμόν του, οφείλει νά έμπνευσθή άπό τα μεγάλα ηθικά διδάγματα, τα όποια πηγά­

ζουν άφθόνως άπό τον αγώνα του "Εθνους μας υπέρ τής ελευθερίας. Είναι κοινή πεποίθησις, ότι ή ιστορία τρέφει τό πνεϋμα τών λαών, ή δε άνάμνησις τών μεγάλων ιδεών και τών μεγάλων γεγονότων, τα όποια απαρτίζουν το άθάνατον 21, παιδεύει φρονηματίζει και ενισχύει τό έθνος μας.

Θα επιχειρήσω απόψε μιαν γενικήν θεώρησιν τοϋ όλου αγώνος, και θα επιμείνω επί θεμελιωδών τίνων θεμάτων, τα όποια, καίτοι δέν είναι άγνωστα, προβάλλονται εν τούτοις, πολύ συχνά τόσον συγκεχυμένα, ώστε ήμποροϋν νά οδηγήσουν εις παρερμηνείας ιστορικών γεγονότων και είς άλλοίωσιν τής ιστορικής αληθείας. Τα επιχειρήματα μου θα στηρίξω κυρίως εις τα αυθεντικά κείμενα.

Είναι ήδη γνωστόν, ότι τό "Εθνος μας ουδέποτε κατά τήν διάρκειαν τής 'Οθωμανικής κυριαρχίας έπαυσε νά άναζητή τήν έθνικήν του έλευθερίαν και νά έκδηλώνη παντοιοτρόπως τήν βούλησίν του δια νά ανάκτηση αύτό­

νομον και άνεξάρτητον πολιτικόν βίον. Τα πολυάριθμα επαναστατικά κινή­

ματα τών Ελλήνων, τα όποια ξέσπασαν κατά τους χρόνους τής Τουρκοκρα­

τίας, υπήρξαν πολεμικαί ένέργειαι τοϋ υποδούλου "Εθνους μας, οίστρηλα­

τουμένου άπό τήν δημιουργικήν δύναμιν τής Μεγάλης 'Ιδέας, ή οποία άπό τοϋ 15ου αιώνος, αν μή και ένωρίτερον, ήτο ή θεμελιώδης αρχή τοϋ πολιτι­

κοΰ και πνευματικοΰ βίου τών Ελλήνων. Ai επαναστάσεις αύται κατεποντί­

ζοντο συνήθως εντός αλμάτων, άνεβλάστανον δμως φλογερώτεραι. Κατά παράδοξον πορείαν τών γεγονότων όλαι έκεΐναι αί ένοπλοι εξεγέρσεις αί έπιχειρηθεΐσαι υπό τών Ελλήνων με τήν ύποκίνησιν καί τήν βοήθειαν δια­

φόρων εκάστοτε Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, απέβησαν ατυχείς. Ή έπανάστα­

σις τοϋ 1821, καίτοι παρεσκευάσθη καί ήρχισεν άνευ ουδεμίας συνεννοήσεως μετά τών ξένων, καίτοι κατεδικάσθη κατά τα πρώτα τουλάχιστον £τη της ύφ' όλων ανεξαιρέτως τών Ευρωπαϊκών Κυβερνήσεων, ύπήρξεν έν τούτοις ή πρώτη μετά θετικοϋ αποτελέσματος έξέγερσις τοϋ νεωτέρου Έλληνισμοΰ.

23

— 358 —

Τοϋτο ήτο αποτέλεσμα κυρίως των εγγενών δυνάμεων, δια τών οποίων και μόνων έπέτυχεν ό υπόδουλος Ελληνισμός να πραγματοποίηση τερα­

στίαν πρόοδον είς όλους τους τομείς του κοινωνικού του βίου, εμπιστευθείς εις εαυτόν και είς τον Θεόν : «Οί "Ελληνες, εγραφεν ό Γάλλος ιστορικός Belloc εις τό βιβλίον του «Bonaparte et les Grecs (Παρίσι 1926), σελ. 68 κτ., εϊδον τ ή ν . . . Αύστρίαν να παραδίδη τον Ρήγαν εις τους δήμιους, να φυλακίζη τους "Ελληνας πρίγκιπας εις τα φρούρια της . . , εΐδον τήν εύρω­

παϊκήν διπλωματίαν να απαγόρευση τήν παροχήν άσυλου είς τους φυγάδας καίνάδιακηρρύττη τάς χριστιανικός σημαίας έχθρας της δυστυχίας και του λαβάρου του σταυρού. "Οθεν και τό θυμίαμα του λαοϋ δέν καίει πλέον ενώ­

πιον τών εικόνων του Τσάρου, του Ναπολέοντος ή άλλου τινός ξένου δε­

σπότου. Τάς θλίψεις του, τάς ελπίδας του καί τάς εύχάς του εμπιστεύεται ενώπιον της εστεμμένης Θεοτόκου. Κατάκοπος από τήν άστάθειαν τών ανθρώπων, προσέπεσεν είς τον Θεόν καί ό Θεός τον εισήκουσεν... «Θα τον απελευθερώσω εϊπεν ό Ύψιστος, ότι με ένεπιστεύθη».

Ό ελληνικός λαός είχε περιπέσει εις ήθικήν καί οίκονομικήν παρακ­

μήν, αφ' ότου ύπεδουλώθη κατά τό πλείστον μέρος αύτοϋ υπό τών Φράγκων Σταυροφόρων, κατά τάς αρχάς του Που αιώνος, οί όποιοι διέσπασαν καί τήν έδαφικήν ενότητα αύτοϋ. Ό πνευματικός πόλεμος μεταξύ 'Ανατολής καί Δύσεως καί οί συνεχείς κίνδυνοι, προερχόμενοι τόσον έξ 'Ανατολών όσον καί άπό Δυσμών, υπήρξαν οί συντελεσταί της παρακμής αυτής.

Μετά τήν "Αλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως υπό τών Τούρκων, ή παρακμή είς τήν οποίαν ώθησαν τήν χώραν μας οί Φράγκοι, μετεβλήθη εις πλήρη κατάπτωσιν, έξ αιτίας τών πληγμάτων, τα όποια εδέχθη τό Έλληνι­

κόν "Εθνος άπό μέρους τών εισβολέων καί κατακτητών. Ό υποδουλωθείς πληθυσμός έστερήθη τών καλυτέρων γαιών του, ύπεχρεώθη εις βαρεΐαν φορολογίαν καί άλλας οικονομικός αγγαρείας, υπέστη τον φοβερόν έξισλα­

μισμόν, τοΰ οποίου ή χειρότερα μορφή ήτο τό παιδομάζωμα. Οί εξισλα­

μισμοί, ή αιχμαλωσία, ή πειρατεία, τα παντοία δεινά πού έμάστιζαν τάς έλ­

ληνικάς χώρας καθ' όλην τήν Τουρκοκρατίαν, προεκάλεσαν φυγήν καί δια­

σποράν τών Ελλήνων, μετακινήσεις πληθυσμών καί εν πάση περιπτώσει γενικήν φθοράν καί δημογραφικήν μείωσιν του ελληνικού στοιχείου. Τα απερίγραπτα αυτά δεινά κατέστησαν τον ζυγόν του άνυπόφορον καί τήν ζωήν του άπελπιστικήν. 'Αλλ' ή απελπιστική εκείνη ζωή έτρεφε τήν άσί­

γαστον βούλησιν καί ροπήν τοΰ "Εθνους προς τήν πολιτικήν του έλευθερίαν. «Ή αληθινή αιτία τής επαναστάσεως είναι ή απελπισία τών Ελλήνων», εγραφεν ό Φωτάκος Χρυσανθόπουλος εις τα 'Απομνημονεύματα του (τόμ. Α', σελ. κβ').

Ύπό τάς συνθήκας έκείνας θα ήτο αδύνατον να επιζήσουν οί "Ελληνες ώς έθνος, αν δέν συνεσπειρουντο καί δέν ώργανώνοντο. Είς τήν καταπίεσιν

— 359 —

και τήν δυστυχίαν αντέδρασαν δια της οργανώσεως και της πνευματικής και οικονομικής των άνορθώσεως. Συσπειρωθέντες πέριξ των αρχαίων θε­

σμών, οί όποιοι διετήροϋντο ζωντανοί και ενεργοί και είς τον ίδιωτικόν και εις τον κοινωνικόν των βίον, ανέπτυξαν νέας θαυμάσιας δυνάμεις και επι­

δόσεις, δια τών οποίων επεδίωξαν και έπέτυχον τελικώς τήν άνάκτησιν ελευθέρου πολιτικού βίου. Οί θεσμοί ούτοι επί τών οποίων έστηρίχθησαν αί νέαι δυνάμεις και επιδόσεις, τάς οποίας ανέπτυξαν οί προγονοί μας είς τον έθνικόν, τον πνευματικόν, τον οίκονομικόν και τον κοινωνικόν εν γένει βίον των, απετέλεσαν και τους δημιουργικούς παράγοντας του μεγάλου αγώνος του 21. Θα ήτο παράλειψις, αν δεν σας τους υπενθύμιζα, έστω και κεφαλαιωδώς :

α') Ή εθνική μας παράδοσις, τόσον ή δημώδης όσον και ή λογία, ή οποία διετή ρήθη αλώβητος και γόνιμος μέσα εις τον έθνικόν κατακλυσμό ν.

β') Ή 'Ορθόδοξος Εκκλησία, ή οποία επί τών ερειπίων του πολιτικώς πεσόντος κράτους του Βυζαντίου ανήγειρε τό ηθικόν και θρησκευτικόν της κράτος και δια τής διατηρήσεως και καλλιέργειας τών λειψάνων τοϋ εθνι­

κού βίου, τής γλώσσης και τής εθνικής φιλολογίας, ένέβαλεν είς τό έθνος ήθικήν δύναμιν και απέβη κέντρον όχι μόνον του θρησκευτικού, άλλα και τοΰ εθνικού βίου τών Ελλήνων.

γ') Ό θεσμός τών Κοινοτήτων, αί όποΐαι υπήρξαν τα πολιτικά κύτταρα τοΰ υποδούλου Ελληνισμού και έδημιούργησαν προϋποθέσεις υποτυπώδους πολιτικού βίου τών Ελλήνων εντός τοΰ Τουρκικού κράτους.

δ') Ή πνευματική ηγεσία τοΰ Έθνους, οί διδάσκαλοι τοΰ Γένους, κλη­

ρικοί και λαϊκοί, οί όποιοι διετήρησαν ζώσαν τήν λογίαν παράδοσιν και άπό τών μέσων κυρίως τοΰ 18ου αιώνος έδημιούργησαν τεραστίαν πνευμα­

τικήν κίνησιν εντός τής υποδούλου Ελλάδος και εκτός αυτής όπου εζη διεσπαρμένη ή ελληνική πραγματικότης.

ε') Ή αριστοκρατία τοΰ Γένους, δηλ. οί Φαναριώται, οί όποιοι παρά τα μειονεκτήματα των, προσέφεραν ύψίστας υπηρεσίας εις τό έθνος μας.

ς­') Αί ένοπλοι χερσαΐαι δυνάμεις τοΰ υποδούλου Ελληνισμού, οί αρματολοί και οί κλέφτες, οί όποιοι μετά τών Σουλιωτών και τών Μανιατών έκράτησαν άδιακόπως άναπεπταμένην τήν πολεμικήν σημαίαν τοΰ έθνους, έκαλλιέργησαν τό μαχητικόν πνεύμα τών Ελλήνων κατά τήν τουρκοκρα­

τίαν. Αυτοί απετέλεσαν τον πυρήνα τών κατά ξηράν επαναστατικών δυνά­

μεων και από τάς τάξεις του προήλθεν ή αξιοθαύμαστος στρατιωτική ηγε­

σία τοΰ 'Αγώνος. ζ') Οί έμποροι ναυτικοί μας, οί όποιοι με τα έξωπλισμένα σιτοκάραβά

των άπέφραξαν είς τους Τούρκους κατά τα ετη τοΰ αγώνος τήν εύρείαν λεωφόρον τής θαλάσσης και κατέστησαν αδρανή τήν ύπεροπλίαν τής Τουρκίας.

— 360 —

η') Προς τήν ναυτικήν άκμήν ή οποία έσημειώθη άπο του τέλους του IH' αιώνος συνδέεται κατά κύριον λόγον ή οικονομική άνοδος των Ελλή­

νων. Έκ της οικονομικής ταύτης προόδου ιδία τών Ελλήνων της διασποράς προήλθεν ή ελληνική αστική τάξις, της οποίας εξαίρεται ή συμβολή εις τον άπελευθερωτικόν αγώνα.

Σάς άπηρίθμησα κεφαλαιωδώς τάς δυνάμεις του υποδούλου Ελληνι­

σμού, επί τών οποίων έστηρίχθη ό απελευθερωτικός άγων του 21. Άλλ' ό 'Ελληνισμός έν τω συνόλω του δέν είχε συνείδησιν τών τεραστίων τούτων δυνάμεων καί, επομένως, δυσκόλως θα άπεφάσιζε να τάς μεταχειρισθή κατά τοΰ δυνάστου του, άνευ συντονισμού, άνευ ίσχυρδς ώθήσεως προς ένέργειαν. Τον συντονισμόν τών εθνικών δυνάμεων και τήν ΐσχυράν ώθησιν προς δρά­

σιν εδωσεν εις το έθνος μας ή Φιλική Εταιρεία. Μετά τό Συνέδριον της Βιέννης και τήν συναφθεΐσαν όμώνυμον συνθή­

κη ν της 21 'Ιουνίου 1815, οι "Ελληνες απώλεσαν πάσαν ελπίδα απελευθερώ­

σεως δια της συνδρομής της Χριστιανικής Ευρώπης. Ή ΐδρυσις κατά το έτος εκείνο τής Ιεράς Συμμαχίας καί της Πενταρχίας, αί όποΐαι έσκόπουν να διατηρήσουν δια παντός μέσου άμετάβλητον τό νέον πολιτικόν καθε­

στώς τής Ευρώπης καί αί όποΐαι — παρά πάντα ηθικόν κανόνα — έθεσαν σιωπηρώς τό Όθωμανικόν κράτος υπό τήν προστασίαν του εύρωπαϊκοΟ δικαίου, έδίδαξεν εις τους "Ελληνας πόσον έσήμαινον αί υποσχέσεις τών αυτοκλήτων ξένων προστατών άπο τον Βορράν ή από τήν Δύσιν. Εις ποίον να ελπίσουν πλέον ; ΠοΟ να στηριχθούν ; Δέν άπέμενεν εις αυτούς ειμή να αντλήσουν θάρρος καί δύναμιν άπο τάς ιδίας αυτών καρδίας καί να στηρι­

χθούν εις τήν έθνικήν άρετήν καί είς τα όπλα των. Αυτούς τους στοχασμούς έκαμε τότε ό μετέπειτα πολεμικός ηγέτης τής Επαναστάσεως, ό Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. «Είδα τότε, εΐπεν είς τον Γεώργιον Τερτσέτην ύπαγορεύων τάς αναμνήσεις του, πώς δ,τι κάμωμεν, θα τό κάμωμεν μονάχοι, καί δέν έχου­

με ελπίδα καμμιά άπο τους ξένους». Εντός τοιούτου κλίματος απομονώσεως καί απελπισίας έγεννήθη ή ιδέα καί έθεμελιώθη ώς όργάνωσις ή Φιλική Εταιρεία.

"Οπως γνωρίζετε ή Φιλική Εταιρεία έδρεώθη είς τήν Όδησσόν τής Ρωσίας τό 1814. Άλλα τό έτος αυτό δέν είναι ή αφετηρία, άλλ' ό τελευταίος προ τής 'Επαναστάσεως σταθμός τής συνωμοτικής δραστηριότητος τών απανταχού τής Ευρώπης φιλελευθέρων Ελλήνων. Διότι πολύ προ του έτους αύτοϋ έσημειώθη εκτεταμένη έταιριστική δράστηριότης Ελλήνων πατριω­

τών εντός καί έκτος τής Ελλάδος, αποβλέπουσα είς τήν όργάνωσιν καί τήν προετοιμασίαν τοΰ "Εθνους δια τον άπελευθερωτικόν αγώνα.

Ή συνωμοτική δράστη ριότης τών Ελλήνων εύρε πρόσφορον πεδίον αναπτύξεως κυρίως εκτός τών ορίων τής Ελλάδος, είς εύρωπαϊκάς χώρας όπου δια πολιτικούς λόγους ήτο συμπαθής ή ύπόθεσις τών Ελλήνων, είς

— 361 —

τάς Παραδουνάβιους ηγεμονίας, δπου ή κυριαρχία τοΰ Σουλτάνου ήτο σκιώδης και δπου το έλληνικον στοιχεΐον, άναπτυχθέν πνευματικός και οικονομικώς, έδέσποζεν έπί τοΰ αυτόχθονος πληθυσμοΟ, και τέλος μεταξύ τών ελληνικών παροικιών, αί όποΐαι ήκμαζον εις τα διάφορα εμπορικά κέν­

τρα της Ευρώπης. Καρποί εμφανείς της κινήσεως αυτής άπό τών άρχων τοϋ 18ου αιώνος υπήρξαν έλληνικαί λέσχαι και φανεραί ή μυστικαί έταιρείαι, πρόδρομοι τής Φιλικής Εταιρείας, τών οποίων απώτερος σκοπός ήτο ή άπελευθέρωσις τών υποδούλων εις τήν Όθωμανικήν Αύτοκρατορίαν Χρι­

στιανικών λαών. Έπί τής γενέσεως και τής ουσίας τής Φιλικής Εταιρείας, εδημιουργή­

θησαν τα τελευταία χρόνια θέματα τίνα, τα όποια, οφειλόμενα είς παρερμη­

νείαν τών πηγών, οδηγούν είς σύγχυσιν τής ιστορικής αληθείας, ή οποία συνεχίζεται εως σήμερον.

Κατ' αρχήν θέλω να τονίσω, ότι ή Φιλική Εταιρεία ύπήρξεν ώς εμπνευ­

σις και ώς έργον προσπάθεια μόνον ελληνική. Έσημειώθησαν βεβαίως πολλαί καλαί προθέσεις οίκονομικής βοηθείας και πολεμικής συνεργασίας εις τήν Ρωσίαν, είς τήν Μολδοβλαχίαν, τήν Βουλγαρίαν και τήν Σερβίαν, άλλ' έκ τών προθέσεων αυτών ουδεμία ή έλάχισται μόνον έπραγματοποιή­

θησαν, ώστε δεν ημπορούν να μεταβάλουν τον έλληνικόν χαρακτήρα τής μεγάλης αυτής έθνικοαπελευθερωτικής οργανώσεως, ή οποία ύπεκίνησε και ένεκαινίασε τήν έπανάστασιν τοΰ 21. Ή θεωρία ότι ή Φιλική Εταιρεία ήτο παμβαλκανικόν τι σωματείον είναι πεπλανημένη. Το αληθές είναι, δτι ή ελληνική εκείνη μυστική οργάνωσις, παρά τάς επίμονους καί μακράς προσπάθειας της, δέν εδρεν άνταπόκρισιν είς τους γειτονικούς λαούς τής Βαλκανικής* συχνότατα διεβουκολήθη δια ματαίων υποσχέσεων, ενίοτε μάλιστα καί κατεπροδόθη υπό τής στρατιωτικής ή πολιτικής ηγεσίας αυτών.

Πεπλανημένη ωσαύτως είναι ή άποψις, ή οποία προβάλλεται θορυβω­

δώς τον τελευταΐον καιρόν, δτι ή Φιλική Εταιρεία ίδρύθη υπό τών Τεκτό­

νων, ήτο κλάδος τις τής οργανώσεως τών Τεκτόνων έν τή εννοία τών τεκτο­

νικών στοών. Οί ταύτα Ισχυριζόμενοι στηρίζονται είς τήν γνωστή ν περικο­

πήν τών 'Απομνημονευμάτων τοΰ Έμμ. Ξάνθου, καθ' ην ούτος ευρεθείς είς τήν Λευκάδα τον χειμώνα τοΰ 1813 καί μυηθείς εις τήν Έταιρείαν τών ελευ­

θέρων τεκτόνων (μασόνων), «συνέλαβεν αμέσως τήν ίδέαν δτι ήδύνατο να ένεργηθή μία μυστική εταιρεία κατά τους κανόνας ταύτης τής τών ελευθέ­

ρων τεκτόνων, βάσιν εχουσαν τήν ενωσιν όλων τών έν Ελλάδι καί εις άλλα μέρη ευρισκομένων διαφόρων καπιτάνων αρματολών καί άλλων επισήμων πάσης τάξεως ομογενών, δια να ένεργήσωσιν έν καιρώ τήν έλευθέρωσιν τής Πατρίδος».

Έκ τής περικοπής ταύτης συνάγεται δτι ή Φιλική Εταιρεία έδανείσθη

— 362 —

έκ τοϋ τεκτονισμού πολλούς κανόνας της εσωτερικής της οργανώσεως (βα­

θμούς, σύμβολα, τυπικόν των τελετών μυήσεως), άλλα δεν ήτο βεβαίως κλά­

δος ή παράρτημα της οργανώσεως των τεκτόνων. Είπον προηγουμένως, ότι ήτο ή τελευταία έταιριστική όργάνωσις τών

Ελλήνων προ της 'Επαναστάσεως του 21 και ότι προ αυτής υπήρξαν πολλαί παρόμοιαι πρόδρομοι μυστικαί έταιρείαι, τάς οποίας βεβαίως δέν διεκδι­

κούν οί τέκτονες. Έξ άλλου είναι γνωστόν, ότι όχι μόνον ή Φιλική Εταιρεία άλλα και πάσα άλλη μυστική όργάνωσις τής εποχής εκείνης έχρησιμοποίη­

σε μυστικούς τύπους και σύμβολα, τα όποια διατηρούν μέχρι σήμερον αμε­

τάβλητα οργανώσεις τινές και δή οί τέκτονες. Είναι γνωστόν επίσης, δτι μέλη τινά και μάλιστα ηγετικά τής 'Εταιρείας ήσαν τέκτονες, ενώ διακε­

κριμένα μέλη τής Στοάς, όπως ό Ί . Καποδίστριας, όχι μόνον δέν ήσαν μέλη τής Φιλικής Εταιρείας, άλλ' αντιθέτως άπεδοκίμασαν αυτήν επανειλημμέ­

νως. Πώς συμβιβάζονται ταύτα ; Ό Νικόλαος Σπηλιάδης, ό γνωστός ιστορικός τής 'Επαναστάσεως,

προκαλέσας αδίκους υποψίας εις τήν 'Αρχήν τής Φιλικής 'Εταιρείας, όχι μόνον δέν έγινε δεκτός παρά τάς συνεχείς παρακλήσεις του ώς μέλος αυτής, άλλ' ηθικώς πιεζόμενος υπό τών Φιλικών επεχείρησε να αύτοκτονήση.

Ό Νικόλαος 'Υψηλάντης, σημαίνων τέκτων ό ίδιος, αναφέρει εις τάς αναμνήσεις του, ότι ή Φιλική 'Εταιρεία δέν ήκολούθει ποσώς τους νόμους τών Έλευθεροτεκτόνων, ουδέ τών Καρμπονάρων, άλλ' ήτο προσκεκολλη­

μένη εις τήν πίστιν του Χρίστου, διότι ήκολούθει τό άποστολικόν σύστημα. Τήν καλυτέραν άπόδειξιν ότι ουδεμία έξάρτησις ή σχέσις υπήρχε με­

ταξύ τών τεκτονικών οργανώσεων και τής Φιλικής 'Εταιρείας αποτελεί ό Μέγας "Ορκος τών Φιλικών, ό όποιος άπετέλει και τό κρισιμώτερον ση­

μείον τής μυήσεώς των : «'Ορκίζομαι ότι εις τό έξης δέν θέλω εμβει εις καμ­

μίαν άλλην έταιρείαν, οποία και αν είναι, μήτε εις κανένα δεσμόν ύποχρεω­

τικόν, και μάλιστα, οποιονδήποτε δεσμόν αν είχα, και τον πλέον άδιάφορον ώς προς τήν Έταιρείαν, θέλω τον νομίζει εις ουδέν». Νομίζει κανείς ότι τό απόσπασμα τούτο τοϋ Μεγάλου "Ορκου διετυπώθη ούτω, δια να ύπάρχη ώς αποστομωτική άπάντησις εις τους σημερινούς ισχυρισμούς τών τεκτό­

νων. Ουδέ δύναται ν' άποτελέση άπόδειξιν τών ισχυρισμών τούτων τό γεγο­

νός ότι τινές έκ τών πρωτεργατών τής 'Εταιρείας και άλλα μέλη της υπήρξαν πράγματι τέκτονες, διότι, και άνευ τής δεσμεύσεως τοϋ Μεγάλου όρκου, ήδύναντο ούτοι βεβαίως, παραλλήλως προς τήν έπιδίωξιν τών φιλάνθρωπων ιδεωδών τοϋ τεκτονισμού, να αναλάβουν και οιανδήποτε άλλην ευγενή άποστολήν καί δή έθνικήν. 'Εάν ή Φιλική 'Εταιρεία ήτο εσωτερική ύπό­

θεσις τών τεκτόνων, διατί δέν περιωρίσθη μεταξύ τών μελών τής Στοάς, άλλ' έπεξετάθη εις χιλιάδας 'Ελλήνων, μεταξύ τών οποίων οί τέκτονες άπε­

τέλουν μόνον σταγόνα ; Τό συμπέρασμα είναι, ότι ή όργάνωσις καί ή προε­

— 363 —

τοιμασία του αγώνος της ελευθερίας ήτο έργον ολοκλήρου της ηγεσίας τοϋ ελληνικού λαοϋ, εις τους κόλπους της οποίας ύπήρχον και τέκτονες ή δε Φιλική Εταιρεία ύπήρξεν ιδιότυπος μυστική πατριωτική όργάνωσις, ουδε­

νός εξάρτημα έχουσα ίδιον εύρύτατον σκοπόν και χρησιμοποιούσα προς έπιτυχίαν του δλας τάς έθνικάς δυνάμεις.

Έξ ίσου πλανώνται, νομίζω, και οί ισχυριζόμενοι, ότι ή Φιλική Εται­

ρεία ένεπνεύσθη άπό τάς αρχάς τών καρμποναρικών εταιρειών της 'Ιταλίας ή έθεμελιώθη ύπό 'Ελλήνων μετεχόντων είς τοιαύτας οργανώσεις της Ευρώ­

πης. Ή παρουσία μεταξύ τών πρώτων Φιλικών τοϋ Ήπειρώτου Κωνσταντί­

νου Ράδου, ό όποιος σπουδάζων είς Ίταλίαν, μετείχε καρμποναρικής οργα­

νώσεως, δεν δικαιολογεί ούτε θεμελιώνει, αύτη και μόνη, τήν άποψιν αυτήν. Ή συμμετοχή εις τήν Έταιρείαν ηγεμόνων, μητροπολιτών, κληρικών εν γένει, τραπεζιτών, μεγαλεμπόρων, διδασκάλων τοϋ Γένους κλπ. μαρτυρεί, δτι δεν ημπορούσε να εχη αύτη ούτε προέλευσιν ούτε κατεύθυνσιν καρμπο­

ναρικήν. Ή άκαρπος άντίδρασις τών Ευρωπαϊκών Κυβερνήσεων κατά της Ε λ ­

ληνικής 'Επαναστάσεως, τα πρώτα τουλάχιστον έτη τοϋ 'Αγώνος, και αί ατέρμονες δολοπλοκίαι τοϋ Μέττερνιχ έστηρίζοντο ακριβώς εις τήν κατηγο­

ρίαν αυτήν, δτι ή ελληνική έπανάστασις ήτο προϊόν αναρχικής ή αντιμοναρ­

χικής συνωμοσίας, καθώς έχαρακτήριζον τήν Φιλικήν Έταιρείαν. Είναι δέ γνωστόν, δτι καθ' δλην τήν διάρκειαν τής 'Επαναστάσεως αί Έλληνικαί Κυβερνήσεις ήγωνίζοντο επιμόνως να αποτινάξουν τήν συκοφαντικήν ταύ­

την κατηγορίαν και να πείσουν τάς Ευρωπαϊκός Κυβερνήσεις, ότι ή Έπα­

νάστασις είχε χαρακτήρα σαφώς έθνικοαπελευθερωτικόν και ουδέν έτερον. 'Επί του θέματος τούτου ρίπτουσιν άφθονον φώς πολλά ιστορικά έγγραφα, ιδίως εκ τοϋ ιστορικού 'Αρχείου 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου. 'Αλλά και ό Νικόλαος Δραγούμης έσημείωσεν είς τάς «Ίστορικάς 'Αναμνήσεις» του. «Εις τάς ακαταμάχητους δυσχέρειας τοϋ 'Αγώνος προσετίθετο και ή έξ αρχής τής 'Επαναστάσεως διαδοθεϊσα επίτηδες ιδέα, ότι ή Ελλάς συνε­

δέετο προς τον καρβοναρισμόν τής Ιταλίας . . .» . Παρά ταΰτα, υπάρχουν σήμερον επιστήμονες, οί όποϊοι πιστεύουν,

ότι ή Φιλική 'Εταιρεία και εν συνεχεία ή Έπανάστασις εΐχον έμπνευσιν και θεμελίωσιν καρμποναρικήν. Προφανώς διαφεύγει τήν προσοχήν των, ότι πιστεύοντες και διαδίδοντες ταϋτα, υιοθετούν τάς κατά τής 'Επανα­

στάσεως κατηγορίας τοϋ Μέττερνιχ και τών εχθρών τής 'Ελλάδος. 'Αλλ' εφ' δσον τα αυθεντικά κείμενα όμιλοΰν σαφώς, διατί άναζητοΰν δια τής φαντασίας εξαρτήσεις και δεσμούς τών Φιλικών και τών 'Αγωνιστών ανύπαρκτους ;

Τό κακόν ήτο, δτι μετά τήν εναρξιν τοϋ αγώνος, ή ηγεσία τής Επανα­

στάσεως εν τη προσπάθεια της να διαφώτιση τα Ευρωπαϊκά άνακτοβούλια,

— 364 —

τα οποία πλανώμενα ενόμιζον τήν μεν Φιλικήν Έταιρείαν ώς καρμπονα­

ρικήν οργάνωσιν, τήν δ' έπανάστασιν ώς ύποκινηθεΐσαν ύπο τών αναρχι­

κών εταιριών τής Ιταλίας καΐ της Δυτικής Ευρώπης, άπηρνήθη τα σύμβολα και τάς μεθόδους τής Φιλικής Εταιρείας και άπεμάκρυνε κατ' ούσίαν τους πρωταγωνιστάς της και τα στελέχη της άπο τα δημόσια πράγματα. Έστε­

ρήθη ούτως ή άναγεννωμένη 'Ελλάς έπί μακρόν τών υπηρεσιών ίκανωτάτων και δεδοκιμασμένων ανδρών.

Έγράφη και ελέχθη πολλάκις δτι ή 'Αρχή της Φιλικής Εταιρείας ύπελόγισε κυρίως είς τον ρωσικον παράγοντα, ή δτι επεδίωξε να παρασύρη το έθνος είς έξέγερσιν κηρύττουσα ώς ασφαλή και βεβαίαν τήν ρωσική ν στρατιωτικήν βοήθειαν καί συνεργασίαν. Πόσον εσφαλμένη είναι ή άπο­

ψις αυτή, αποδεικνύεται έκτης άπο 8'Οκτωβρίου 1820 προκηρύξεως του 'Αλεξάνδρου Υψηλάντη έξ Ίσμαηλίου προς τους αρχιερείς, τους άρχον­

τας και προεστώτας και πάντας τους προύχοντας τοϋ Γένους, δια τής οποίας είς τάς παραμονάς τοϋ 'Αγώνος ηθέλησε να ένθαρρύνη το Έθνος και να το άπαλλάξη άπο τήν πλάνην ότι δεν ήδύναντο να άπελευθερωθή χωρίς ξένη ν βοήθειαν :

«Ήξεύρω, Μγραφεν εϊς τήν προκήρυξιν εκείνων, ότι είς όλων τών καρ­

δίας είναι ριζωμένη ή μετρία εκείνη πρόληψις, δτι ποτέ μόνοι μας δεν ήμπο­

ροϋμεν να έλευθερωθώμεν, άλλα πρέπει να προσμένωμεν άπο ξένους τήν σωτηρίαν μας. "Εκαστος νουνεχής ημπορεί να γνωρίση πόσον ψευδής είναι ή πρόληψις αυτή, αρκεί μόνον να βαθύνη είς τά πράγματα τής πατρίδος μας. Ρίψατε τά βλέμματα σας εις τάς θάλασσας καί θέλετε τάς ίδεϊ κατασκεπα­

σμένας άπο θαλασσοπόρους ομογενείς, έτοιμους να ακολουθήσουν το παρά­

δειγμα τής Σαλαμίνος. Κυττάξετε είς τήν ξηράν, καί απανταχού" βλέπετε Λεω­

νίδας όδηγοϋντας φιλοπάτριδας Σπαρτιάτας. Κυττάξετε τήν όμόνοιαν, ήτις συνδέει τών ηρώων τούτων τάς ψυχάς. Κυττάξετε τήν προθυμίαν καί τον ζήλον αυτών. Παραβάλετε τάς έξαισίας καί μεγάλας ταύτας άρετάς μέ τήν χαυνότητα, άδυναμίαν καί έσωτερικήν ταραχήν τοϋ έχθροΰ μας. Καί τότε, αν ήμπορήτε, είπατε δτι άπο άλλους πρέπει να προσμένωμεν τήν σωτηρίαν μας... Έχετε πάντοτε προ οφθαλμών, δτι ποτέ ξένος δέν βοηθεί ξένον χωρίς μεγαλώτατα κέρδη. Το αίμα, το όποιον θέλουν χύσει οί ξένοι δι' ήμας, θέλομεν το πληρώνει άκριβώτατα καί ούαί είς τήν Ελλάδα δταν συστηματι­

κή δεσποτεία ενθρονισθή είς τά σπλάχνα της. "Οταν δμως μόνοι μας άπο­

νείουμεν τον ζυγον τής τυραννίας, τότε τής Ευρώπης ή πολιτική θέλει βάσει δλας τάς ϊσχυράς δυνάμεις να κλείσουν μέ ήμας συμμαχίας και έπιμαχίας άδιαλύτους».

Έπίκαιρον θέμα συζητήσεως αποτελεί πάντοτε ή διερεύνησις τοϋ χα­

ρακτήρος τής 'Επαναστάσεως. Ή προπαρασκευή, ή πορεία καί ή κατάληξις τής 'Επαναστάσεως τοϋ 21, προσδιορίζουν καί τον χαρακτήρα της. Διακαής

— 365 —

πόθος του "Εθνους μας άπό τής Αλώσεως και έξης ήτο να ίδρυση έθνικήν πολιτικήν έξουσίαν, ή οποία να συνέχιση την δια της παρεμβάσεως ξένου δυνάστου διακοπεΐσαν μακραίωνα έλευθέραν έλληνικήν σταδιοδρομίαν. Εις τον μέγαν σκοπόν τούτον άπέβλεψαν όλα τα επαναστατικά κινήματα τοΟ υποδούλου ελληνισμού, όπου δήποτε τοϋ πατρφου εδάφους και α,ν έξερρηγνύοντο, ύφ' οϊας δήποτε συνθήκας και αν διεξήγοντο. Εϊχον εθνι­

κοαπελευθερωτικόν χαρακτήρα. 'Ομοίως και ή Έπανάστασις τοϋ 21, ή χρυσή στεφάνη δλων των προ αυτής εξεγέρσεων, ύπήρξεν εθνική έπανά­

στασις καί ώς εμπνευσις και ως σχέδιον και ως έργον. Δέν άπέβλεπεν εις διευθέτησιν εσωτερικών διαφορών του "Εθνους, φύσεως οικονομικής, κοινωνικής ή άλλης τινός, άλλ' εις τήν κατάργησιν τής ξένης πολιτικής αρχής. Οί πρωταγωνισταί της δέν επεδίωξαν τοπικάς ή είδικάς βελτιώσεις τής τύχης τοΟ υποδούλου πληθυσμού, ουδέ τήν θεραπείαν τών συμφερόν­

των μιας τάξεως επί ζημία τών άλλων, άλλ' άπέβλεψαν είς σκοπούς ευρύτα­

τους : είς τήν κατάλυσιν του ξένου ζυγού καί εις άνεξάρτητον πολιτικόν, πνευματικόν καί κοινωνικόν βίον.

«Ή έπανάστασις ή ιδική μας — ελεγεν ό γέρων Κολοκοτρώνης είς τα απομνημονεύματα του — δέν ομοιάζει με καμμίαν άπ'οσας γίνονται τήν σή­

μερον είς τήν Εύρώπην. Τής Ευρώπης αί επαναστάσεις εναντίον τών Διοική­

σεων των είναι εμφύλιος πόλεμος* ό ιδικός μας πόλεμος ήτον ό πλέον δί­

καιος, ήτον έθνος μέ άλλο έθνος, ήτον μέ ένα λαόν οπού ποτέ δέν ηθέλησε να άναγνωρισθή ώς τοιούτος, ούτε να όρκισθή, παρά μόνον δ,τι έκαμνε ή βία* ούτε ό Σουλτάνος ηθέλησε ποτέ να θεώρηση τον Έλληνικόν λαόν ώς λαόν, αλλ' ώς σκλάβους... ».

Είς τούτο ακριβώς έγκειται καί τό μεγαλεΐον τής Επαναστάσεως τοΰ 21, τό όποιον αποτελεί καί τήν ειδοποιόν διαφοράν αυτής προς τάς άλλας επαναστάσεις τοΰ 18ου καί τοΰ 19ου αιώνος, ότι δηλαδή αύτη διεξήχθη υπό πληθυσμού, ό όποιος, ένώ κατ' ανάγκην είχεν αντιτιθέμενα ενίοτε οικονο­

μικά καί κοινωνικά συμφέροντα, διετήρησεν όμως άδιάσειστον τήν ίδεο­

λογικήν βάσιν τοΰ αγώνος του καί κοινήν τήν άπελευθερωτικήν προσπά­

θειαν. Είς τον περίφημον λόγον του, τον όποιον έξεφώνησε προς τους μαθη­

τάς τοΰ Γυμνασίου 'Αθηνών έπί τοΰ λόφου τής Πνυκός ό Θεόδωρος Κολοκο­

τρώνης τήν 7 'Οκτωβρίου 1838, εΐπε μεταξύ άλλων καί τα έξης χαρακτηρι­

στικά, τα όποια αποτελούν τήν γνησίαν φωνήν όχι μόνον τοΰ ιδίου, άλλ' ολοκλήρου τής γενεάς τοΰ 21 καί εκφράζουν επομένως τήν αληθή, πολιτι­

κήν σκέψιν τοΰ εξεγερθέντος λαοΰ (δια τούτο άλλως τε χρησιμοποιώ τόσον συχνά τα αυθεντικά κείμενα):

«"Οταν αποφασίσαμε να κάμωμε τήν Έπανάστασι, δέν έσυλλογισθή­

καμε ούτε πόσοι είμεθα, ούτε πώς δέν έχομεν άρματα, ούτε ότι οί Τούρκοι έβαστοΰσαν τα κάστρα καί τάς πόλεις, ούτε κανένας φρόνιμος μας είπε :

— 366 —

Που πάτε εδώ να πολεμήσετε με σιτοκάραβα βατσέλα, άλλ' ώς μία βροχή επεσεν εις όλους μας ή επιθυμία της ελευθερίας μας, και όλοι, και οί κληρι­

κοί και οί προεστοί και οί καπεταναίοι και οί πεπαιδευμένοι και οί έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι έσυμφωνήσαμεν εις αυτόν τον σκοπον και έκά­

μαμεν τήν Έπανάστασιν». Ό ϊδιος ό Κολοκοτρώνης μας περιέγραψε με αδρά λόγια τήν άτμό­

σφαιραν εθνικής ένότητος και κοινωνικής αλληλεγγύης εντός τής οποίας εξερράγη ή έπανάστασις και διεξήχθη κατά τα πρώτα τουλάχιστον έτη, πριν εκδηλωθούν εντόνως αί φυλετικοί κρίσεις τής φιλαρχίας καί τής φιλο­

πρωτίας : «Εϊχαμεν μεγάλη ν όμόνοιαν και όλοι έτρέχαμεν σύμφωνοι. Ό ένας

επήγε εϊς τον πόλεμον, ό αδελφός του έφερνε ξύλα, ή γυναίκα του έζύμωνε, το παιδί του εκουβαλοΰσε ψωμί και μπαρουτόβολα εις το στρατόπεδον καί έάν αυτή ή ομόνοια έβαστοϋσεν ακόμη δύο χρόνους, ήθέλαμε κυριεύ­

σει και τήν Θεσσαλονίκην καί τήν Μακεδονία, καί ϊσως έφθάναμεν 'έως τήν Κωνσταντινούπολιν» (Διήγησις Συμβάντων τής 'Ελληνικής Φυλής, σελ. 282).

Καί κατ' αυτούς ακόμη τους εμφυλίους πολέμους, τους οποίους έκίνει μόνον τυφλή κατά τό πλείστον άρχομανία ή φιλοπρωτία ή οξυτάτη πολιτική άντίθεσις, ή οποία άλλως τε εμφανίζεται καί προ τής εκρήξεως του αγώνος, ούδαμου ενεφανίσθη ιδιοτέλεια των κοινωνικών τάξεων, αί όποΐαι, όλαι ανεξαιρέτως καί άπό συμφώνου έρρίφθησαν εις τήν μάχην.

"Ετερον θέμα σχετιζόμενον προς τήν ούσίαν τής 'Επαναστάσεως τοϋ 21 είναι αν υπήρξαν ξενικαί αντιδράσεις εις τήν έξέγερσιν τοϋ Ελληνισμού" καί ποΐαι.

'Ελέχθη καί έγράφη κατά κόρον, ότι ή έπανάστασίς μας τοϋ 1821 ύπήρξεν αποτέλεσμα τής ηθικής καί πνευματικής επιδράσεως, τήν οποίαν ήσκησεν έπί τοϋ υποδούλου Ελληνισμού ή Γαλλική Έπανάστασις. Άλλα νομίζω ότι δεν υπάρχουν πλέον πολλοί οπαδοί τής ξενοζήλου αυτής θεω­

ρίας. Έάν ύπήρξεν έπίδρασις τής Γαλλικής 'Επαναστάσεως έπί τών Ελλή­

νων, αυτή ήτο μόνον πολιτικής φύσεως. Ή έθνικοαπελευθερωτική κίνησις τών Ελλήνων έξεδηλώθη πολύ πριν καί τής 'Αμερικανικής καί τής Γαλλι­

κής 'Επαναστάσεως, άφοΰ ήρχισεν από αυτόν τον 15ον αιώνα καί συνεχίσθη αδιαλείπτως μέχρι τοϋ 19ου. Έκτος τούτου, τα ιδεώδη τής Γαλλικής 'Επα­

ναστάσεως δεν ήσαν ξένα, ούτε πρωτάκουστα εις τό γένος μας. Αί άρχαί τής ελευθερίας καί τής ίσότητος τών δικαιωμάτων τών ανθρώπων προϋπήρχον εις τα ιδεώδη τοϋ Έλληνισμοΰ καί απετέλουν άπό τών αρχαίων χρόνων άναπόσπαστον όργανικόν τμήμα τοϋ χαρακτήρος τοϋ ελληνικού βίου καθ' όλην τήν μακράν ίστορικήν σταδιοδρομίαν του. «Ουδέν μείζον εστίν άνθρώποις Έλλησιν τής ελευθερίας» διεκήρυττεν ή εκ Πριήνης επιγραφή

— 367 —

του 3ου π.Χ. αιώνος. Έκ δε της μελέτης τών πηγών του Δημοσίου Δικαίου τών 'Ελλήνων προκύπτει άβιάστως ή παγία θεωρία, ότι μόνον ό εθνικώς ανεξάρτητος άνθρωπος είναι ηθικώς ελεύθερος και πολιτικώς ενάρετος. Ή Γαλλική Έπανάστασις και ή υπ' αυτής προοιωνισθεΐσα ηθική και πολι­

τική άνακαίνισις του κόσμου, άπεικόνιζεν είς γενικός άλλ' ουσιώδεις γραμ­

μάς το έλληνικον πνεύμα, υπό τήν ζείδωρον πνοήν του οποίου ό πνευματικός και ό ηθικός πολιτισμός του κόσμου προσέλαβε τάς συγχρόνους κατευθύν­

σεις του. Ή προσπάθεια τών εύπαιδεύτων ανθρώπων νά υποτάξουν τήν υλην είς τό πνεύμα, ή καθιέρωσις τών πνευματικών και ηθικών κινήτρων εις τον δημόσιον και ΐδιωτικόν βίον και ή ζήτησις της εθνικής και ατομικής ελευθερίας, δηλαδή αί ήθικαί ροπαί του νέου μετά τήν Γαλλικήν Έπανά­

στασιν ευρωπαϊκού κόσμου, απετέλεσαν μάθησιν και διδασκαλίαν ελληνι­

κή ν. Δεν ενέπνευσαν λοιπόν τήν έπανάστασιν τών 'Ελλήνων αί περί πολι­

τείας και κοινωνίας θεωρίαι της Γαλλικής 'Επαναστάσεως, όπως ή αρχή του κυριάρχου λαοϋ, ή αρχή τής ισονομίας, ή ϊσότης τών ανθρώπων είς τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα — άρχαί ανέκαθεν οίκεΐαι προς τους "Ελ­

ληνας, αλλ' ΐδέαι κατά πολύ ύψηλότεραι : Ή πίστις προς τον Θεόν, ή 'Ορ­

θόδοξος θρησκεία και ή Πατρίς. Ό Κολοκοτρώνης ομιλών εις τήν Πνύκα προς τους νέους τών 'Αθηνών, τους συνεβούλευε : «Πρέπει νά φυλάξετε τήν πίστιν σας και νά τήν στερεώσετε, διότι, όταν έπιάσαμε τά άρματα, είπαμε πρώτα υπέρ τής Πίστεως και έπειτα υπέρ Πατρίδος».

Τί ήμποροΰμεν νά εϊπωμεν περί του χρόνου καθ' δν εξερράγη ή Έπα­

νάστασις ; Γνωρίζετε ότι οί επιφανέστεροι τών'Ελλήνων τής εποχής εκεί­

νης, ό Ίω. Καποδίστριας, ό Άδ. Κοραής, ό μητροπολίτης Ούγγροβλαχίας Ιγνάτιος, ό Άλ. Μαυροκορδάτος και άλλοι τινές διετύπωσαν τήν γνώμην ότι τό "Εθνος δεν ήτο ετοιμον και ότι ή έπανάστασις ήτο άκαιρος. Έπί­

στευον ότι έπρεπε νά προηγηθή ή πνευματική ώριμότης και ή διαφώτισις του Έθνους, δια ν' άκολουθήση κατόπιν ώς ώριμος καρπός ή πολιτική άνα­

γέννησις αύτοϋ. Ό Καποδίστριας, καίτοι έγνώριζεν είς βάθος τήν κίνησιν τής Φιλ. 'Εταιρείας, ουδέποτε υπήρξε μέλος αυτής. Όταν, ευρισκόμενος είς Λάυμπαχ, έπληροφορήθη τήν εκρηξιν του κινήματος είς τάς 'Ηγεμονίας, φέρεται ειπών : «'Ιδού μία πρόωρος έπανάστασις, ή οποία θα καταστρέψη ολας μου τάς προσπάθειας δια τήν μελλοντικήν εύτυχίαν τής 'Ελλάδος».

Ό Κοραής ήτο ακόμη δυσμενέστερος δια πασαν πρόωρον έπαναστα­

τικήν κίνησιν και επανειλημμένως επέστησε τήν προσοχήν τών φίλων του επί του σημείου τούτου. Τό κύριον επιχείρημα του ήτο ή «άνεπιστημοσύνη» τοΰ έθνους. «Χρειάζεται πεντήκοντα, τουλάχιστον, ακόμη ετών παιδείαν τό Γένος, δια νά ελθη είς κατάστασιν νά κατορθώση τίποτε αύτοκινήτως και αύτουργώς», εγραφεν είς τάς αρχάς τοϋ παρελθόντος αιώνος προς τον έν Βιέννη φίλον του Άλέξανδρον Βασιλείου. 'Αλλά και μετά τήν Έπανά­

— 368 —

στασιν και την άποκατάστασιν ελευθέρου κράτους, έξηκολούθει να πι­

στεύη ότι ή έξέγερσις έγινε άκαίρως : «Ότι δε συνέβη παρά καιρόν, έφάνηκε από τήν θρασύτητα τών αρχηγών της Επαναστάσεως... και άπό την έπειτα μέχρι της σήμερον άφρονεστάτην διαγωγή ν πολλών πολιτευό­

μενων εις τήν Ελλάδα...», εγραψεν εις τήν αύτοβιογραφίαν του. Έντονώτερον ακόμη και κατηγορηματικώτερον εξεφράσθησαν κατά

τών πρωτεργατών της Φιλικής Εταιρείας, διότι προώρως και άκαίρως δήθεν έσυραν το "Εθνος είς τον αγώνα, ό μητροπολίτης Ούγγροβλαχίας 'Ιγνάτιος και ό Μαυροκορδάτος. Βεβαίως, είναι γνωστόν, δτι παρά τάς αντιλήψεις των αύτάς οί ανωτέρω μνημονευθέντες εξέχοντες "Ελληνες εγκατέλειψαν τους δισταγμούς των ευθύς ώς έκηρύχθη ή Έπανάστασις και ετάχθησαν όλοψύχως είς τό πλευρόν του εξεγερθέντος λάου, εις τήν ύπηρεσίαν τοΰ 'Αγώνος.

Σήμερον, ύπό το φώς τών γεγονότων, τα όποια επηκολούθησαν, νομίζω δτι ήμποροϋμεν να εΐπωμεν μετ' ασφαλείας, δτι και τό "Εθνος ήτο ώριμον και κυρίως, ότι ή ώρα ήτο ή κατάλληλος δια τήν εκρηξιν της 'Επανα­

στάσεως. Οί κυριώτεροι λόγοι είναι οί έξης : α') Ή άποσύνθεσις της 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τήν οποίαν έμά­

στιζεν, έκτος τών άλλων δεινών, τό διεφθαρμένο ν τάγμα τών γενιτσάρων. (Ζεκή Πολάρ, τα αϊτια τής καταρρεύσεωςτής'Οθωμ. Αυτοκρατορίας,'Αθή­

ναι 1965). β') Οί πολεμικοί περισπασμοί τής Τουρκίας, οφειλόμενοι εις τον πό­

λεμον κατά τής Περσίας και είς τήν άνταρσίαν τοϋ 'Αλή πασά τεπελενλή. 'Αλλά και πέραν τούτων, τίς γνωρίζει τάς εξελίξεις έν 'Ανατολή, άν δέν έμεσολάβει ή Ελληνική Έπανάστασίς ; Τα δυσμενή προς τήν Ελλάδα γεγονότα του Κριμαϊκού Πολέμου, αί ατυχείς επαναστάσεις τής Κρήτης, ό άπό του 1870 αποκορυφωθείς πανσλαβισμός τής Ρωσίας, έξ αίτιας τοϋ οποίου ή πολιτική της απέβη σαφώς δυσμενής προς τήν Ελλάδα, ή κίνησις τών Νεότουρκων μεταγενεστέρως, πάντα ταύτα και άλλα δευτερεύοντα μας πείθουν, δτι έπικαίρως εξερράγη ή Έπανάστασις, εις χρόνον αληθώς άνε­

πανάληπτον, πάσα δέ αναβολή θά άπέβαινεν είς βάρος τής Ελληνικής υποθέσεως.

Ώς προς τήν γεωγραφικήν εκτασιν, είς τήν άπελευθέρωσιν τής οποίας άπέβλεπεν ή Έπανάστασις, ήμποροϋμεν να εΐπωμεν άδιστάκτως, δτι αυτή έταυτίζετο προς τό σύνολον τοϋ έλληνικοΰ ιστορικού χώρου. Οί Φιλικοί έσχεδίαζον τήν δημιουργίαν κράτους περιλαμβάνοντος πάσαν χώραν επί τής Ευρώπης και τής 'Ασίας κατοικουμένων υπό αμιγούς ή πλειοψηφοϋντος ελληνικού πληθυσμού. Κατά τά σχέδια τών Φιλικών, τό κράτος τούτο θά ήδύνατο να άναλάβη τήν προστασίαν τών Βαλκανικών λαών, τουλάχιστον

— 369 —

τών Βλάχων και τών Βουλγάρων, άπαλλάσσον τους λαούς τούτους της τουρ­

κικής καταδυναστεύσεως. Ή διασπορά τών αποστόλων της Φ. Έτ. καί ή έξάπλωσις του δικτύου

της μέχρι και της τελευταίας γωνίας του ελληνικού ιστορικού χώρου απο­

δεικνύει τάς προθέσεις της ηγεσίας της. Ή Θράκη, ή Μακεδονία, ή "Ηπει­

ρος βόρειος καί νότιος, ή Επτάνησος, αί νήσοι του Αιγαίου μέχρι και τής πατρίδος μου Δωδεκανήσου, ή Κύπρος και αυτή ή Κωνσταντινούπολις είχον διαποτισθή δια καταλλήλων φορέων άπο το έπαναστατικόν πνεύμα. Ή Κύπρος είδικώτερον τήν οποίαν επεσκέφθησαν δύο έκ τών ίκανωτέρων πρακτόρων τής Εταιρείας, ό 'Αντώνιος Πελοπίδας καί ό Δημ. "Ιπατρος, προσεχώρησε δια του αρχιεπισκόπου της, τής διοικούσης εκκλησίας της καί τοϋ συστήματος τών προκρίτων της είς το έπαναστατικόν κύκλωμα. Τα εκδοθέντα επίσημα έγγραφα τοϋ έθνομάρτυρος Κυπριανού καί τής Κυ­

πριακής ηγεσίας αποδεικνύουν τον παλμον τής Κύπρου είς τάςπαραμονάς τοϋ Εικοσιένα. 'Αλλά και τα επίσημα έγγραφα αν έλειπαν, αί σφαγαί αί όποΐαι έγιναν εις τήν νήσον ολίγους μήνας μετά τήν εναρξιν τής 'Επαναστά­

σεως, καί αί ωμότητες αί όποΐαι συνεχίσθησαν καθ' ολην τήν διάρκειαν αυτής, αποδεικνύουν ποίον έπαναστατικόν ήφαίστειον έκόχλαζεν είς τήν Κύπρον, ήφαίστειον το όποιον ή απηνής ρομφαία τοϋ κατακτητοΰ ήμπόδισε να έκραγή.

Μετά τήν άποτυχίαν τοϋ κινήματος τοϋ'Υψηλάντη είς τάς Ηγεμονίας καί τήν συντριβήν τής επαναστάσεως είς τήν Μακεδονίαν και τήν Θεσσα­

λίαν, ό πολεμικός άγων περιεστάλη κατ' ανάγκην. 'Αλλ' οί πνευματικοί ήγέται τοϋ Έθνους, ό Άνθιμος Γαζής, ό Αθανάσιος Ψαλίδας, à Άλ. Μαυ­

ροκορδάτος, ό Ίω. Καποδίστριας είς τα κείμενα των ομιλούν πάντοτε περί τών προσδόκιμων δικαίων ορίων τοϋ Έλληνικοϋ κράτους, τα όποια δέον να έκτείνωνται όπου υπάρχουν απαράγραπτα ιστορικά καί δημογραφικά δι­

καιώματα του Έλληνισμοΰ. Ποίον ήτο τό δυναμικόν τής 'Επαναστάσεως έξ απόψεως ανθρωπίνου

παράγοντος ; 'Ορθώς ελέχθη ότι οί πυρήνες τών μαχίμων δυνάμεων τοϋ Έθνους

εις τον κατά ξηράν, αγώνα ήσαν οί Κλεφταρματολοί, πολλοί τών οποίων εΐχον φυσικήν άντίληψιν τοϋ πολέμου. Αυτοί πράγματι υπήρξαν οί σκληροί, οί απτόητοι πολεμικοί ήγέται τοϋ εξεγερθέντος λαοΰ. Ή πολεμική των εμπει­

ρία, τό ήρωϊκόν των πνεΰμα άντεστάθμιζε τήν ελλειψιν οίας δήποτε τάξεως καί οργανώσεως είς τό έπαναστατικόν στράτευμα, διότι βεβαίως ή έπανά­

στασις καί ό πολεμικός άγων δεν ήτο έργον μόνων αυτών τών παρανόμων ή μή αρειμάνιων ανδρών, άλλ' ολοκλήρου τοϋ Έλληνικοϋ λαοϋ, δηλ. τών ποιμένων, τών γεωργών καί τής ευρείας τάξεως τών ναυτικών, οί όποιοι ουδέν ή ελάχιστα ηύνόουν περί στρατιωτικής τάξεως καί πειθαρχίας. Ή

— 370 —

ελλειψις των στοιχειωδών πολεμικών μέσων συγκρινόμενων προς εκείνα του αντιπάλου και ή απουσία οιασδήποτε στρατιωτικής τάξεως και πειθαρ­

χίας μεταξύ τών μαχίμων ανδρών υπήρξε το μέγιστον τών μειονεκτημάτων του 'Αγώνος.

Είναι ενα άπο τα θαύματα τής 'Επαναστάσεως πώς έξεπεράσθησαν αί φιλοδοξίαι τών οπλαρχηγών, πώς έδαμάσθη ή απειθαρχία και ή ελλειψις οιασδήποτε στρατιωτικής εκπαιδεύσεως του άναλαβόντος τα όπλα λάου.

Ό Κολοκοτρώνης, ό όποιος χάρις εις το ονομάτου, τήν πολεμικήντου ίδιοφυΐαν και τήν πολεμικήν του πεΐραν κατώρθωσε να έπιβληθή επί τών περισσοτέρων οπλαρχηγών του Μοριά, μας δίδει χαρακτηριστική ν εικόνα τής καταστάσεως του ελληνικού λαού εις τους χρόνους τής 'Επαναστάσεως :

«Ή αρχηγία ενός στρατεύματος ελληνικού ήτον μία τυραννία, διατί ό καπετάνιος έκαμνε και τον αρχηγό, και τον κριτή, και τον φροντιστή, και να του φεύγουν κάθε ήμερα, και πάλιν να έρχονται, να βαστάη ενα στρατό­

πεδον με ψέματα, με κολακείας, με παραμύθια, να του λείπουν και ζωοτροφίες και πολεμοφόδια, και να μήν ακούν και να φωνάζη ό αρχηγός· ενώ εις τήν Εύρώπην ό 'Αρχιστράτηγος διατάσσει τους στρατηγούς, οί στρατηγοί τους συνταγματάρχας, οί συνταγματάρχαι τους ταγματάρχας και ούτω καθ5

έξης· έκανε τό σχέδιόν του και έξεμπέρδευε. Να μου δώση ό Βελιγκτών 40.000 στράτευμα, τό έδιοικοϋσα· άλλ'αύτουνοΰ να του δώσουν 500 "Ελλη­

νας, δέν ημπορούσε ούτε μια ώρα να τους διοίκηση. Κάθε Έλληνας είχε τα καπρίτζια του, τό Θεό του, και έπρεπε να κάμη κανείς δουλειά με αυτούς, άλλον να φοβερίζης, άλλον να κολακεύη, κατά τους ανθρώπους». Και όμως, τα μπουλούκια εκείνα τών άτακτων έπετέλεσαν τό θαύμα τοϋ 21.

'Αλλά πέραν τών κλεφταρματολών και τών καπεταναίων, πέραν τών ναυτικών και τών πλοιάρχων των, οί όποιοι απετέλεσαν τάς χείρας τής 'Επαναστάσεως, υπήρξε, βεβαίως, ανωτέρα τις δύναμις, πνευματική και πολι­

τική, ή οποία κατηύθυνε τον 'Αγώνα καί, παρά τα μειονεκτήματα της, επέ­

δειξε σταθερότητα καί έπιμονήν, ή οποία ώδήγησε μετά πολλάς περιπέτειας εϊς το ευτυχές τέλος. Τήν δεσπόζουσαν αυτήν δύναμιν άπετέλουν Κατ' αρ­

χήν, ό ανώτερος κλήρος καί οί κοινοτικοί άρχοντες, οί πρόκριτοι, οί άλλως λεγόμενοι κοτσαμπάσηδες. Ή δύναμίς των ύπερεΐχεν είς ολην τήν νότιον Ελλάδα καί έδέσποζε καθ'ολοκληρίαν εις τήν Πελοπόννησον. Αυτοί συνι­

στών πανίσχυρους πολιτικός ομάδας, αί όποϊαι μετά τών καπεταναίων απε­

τέλεσαν τήν σπονδυλικήν στήλην τής 'Επαναστάσεως. « Ό πόλεμος εσηκώθη — έλεγε συχνά ό Κολοκοτρώνης — διότι έσυμ­

φώνησαν ό κλήρος, οί άρχοντες, οί καπεταναίοι. Ά μ α τις ρίψη μίαν άπο τάς τάξεις αύτάς, ό πόλεμος οπισθοδρομεί καί ή πατρίς κινδυνεύει τότε».

Ή ισχυρά αυτή δύναμις τών Προκρίτων συνεμίγη καί συνεζυμώθη κατά τήν διάρκειαν τοϋ Αγώνος, παρά τήν διαφοράν τής νοοτροπίας, μετά τών

— 371 —

Φαναριωτών πολιτικών και των λογίων, οι όποιοι έσπευσαν είς την Νότιον Ελλάδα δια να προσφέρουν τάς υπηρεσίας των, και οΰτως άπετελέσθη έκ του μίγματος τούτου ή νέα ηγεσία τοϋ "Εθνους.

Θέλω να εϊπω ακόμη ολίγας λέξεις δια την τάξιν των προκρίτων, την οποίαν διασύρουν θανασίμως κάποιοι νεόκοποι ιστορικοί και δημοσιογρά­

φοι, καταφερόμενοι εναντίον των μετά τοιούτου φανατισμού, ώστε και μό­

νον το άκουσμα της λέξεως «κοτσάμπασης» να προκαλή είς πολλούς απο­

στροφή ν. Άλλα δεν υπήρξε κατηγορία περισσοτερον άδικος και σκόπιμος αυτής. Μόνον οί άγνοοΰντες τήν δομήν τής προεπαναστατικής ελληνικής κοινωνίας και τής επαναστατικής πραγματικότητος, ημπορούν να παρασύ­

ρονται από τήν εναντίον τών προκρίτων έπωδόν. Είναι εύκολον να διαπί­

στωση τις, άναγινώσκων τα επίσημα κείμενα τής εποχής και τα απομνημο­

νεύματα τών 'Αγωνιστών, ότι αυτοί, οί πρόκριτοι, οί προεστοί, οί νοικο­

κυραίοι έσήκωσαν είς τους ώμους των τήν έπανάστασιν κατά τα πρώτα δυσχερή ετη του 'Αγώνος και διεκινδύνευσαν τα πάντα υπέρ τής 'Επα­

ναστάσεως. Ό στρατηγός Μακρυγιάννης, τοϋ οποίου έκ συστήματος παρερμηνεύουν

τα κείμενα και τό φρόνημα γράφει κάπου εις τα 'Απομνημονεύματα του : «Δεν εΐχαμεν ούτε όπλα οί περισσότεροι, ούτε τ' αναγκαία τοϋ πολέμου όλοι.'Αποφάσισαν οί νοικοκυραίοι ότι ή τυραννία τών Τούρκων... δεν ύπο­

φέρονταν πλέον. Και δι'αυτήν τήν τυραγνία... άποφασίσαμεν να σηκώ­

σωμεν άρματα.. . Τώρα οπού άρχίσαμεν, να τους πολεμήσωμεν, και να θυσιάσωμεν και τό βιόν μας είς τό στρατόπεδον, και σ' εκείνους οπού δεν έχουν τον τρόπον να τους ζωοτροφήσωμεν και να κάνουν και εκείνοι τα χρέη τους δια τήν πατρίδα. Τότε σύστησαν τους ανθρώπους τους τίμιους και πρόβλεπαν δια τα αναγκαία και δεν καρτερούσαν οί άνθρωποι. 'Από κείνους πάλε, όποιος είχε τον τρόπον, τους έδινε και τό δικό του και πολέμα­

γε και δια τήν λευτεριάν του. Πολιτικός και στρατιωτικός ήταν τό ϊδιον. Και αυτό τό σύστημα ήταν σε όλη τήν πατρίδα, και μέ αυτό τό σύστημα πορέψαμε δυο χρόνια. Τηράτε τό ιστορικόν εκείνου τοϋ καιροΰ πόσο προ­

βοδέψαμεν, πόση άρμονίαν εΐχαμεν, πόση ομόνοια και αδελφοσύνη» (Μα­

κρυγιάννης, 'Απομνημονεύματα, τόμ. Β', 33). «'Αποφάσισαν οί νυκοκυραίοι». . . Πράγματι, μόνον αυτοί ημπορούσαν

να αποφασίσουν. Αυτοί εΐχον τήν οϊκονομικήν δυναμιν, αυτοί έπέβαλλον πειθαρχίαν τινά επί τών μαχίμων διότι αυτοί κυρίως συνετήρουν τά ένοπλα σώματα. Κατ' έντολήν αυτών έβρόντησαν τά πρώτα τουφέκια τής 'Επανα­

στάσεως εις Πόρτες Άγριδίου τής Νανάκριδος και είς τήν Χελωνοσπη­

λιάν παρά τήν Κλειτορίαν τών Καλαβρύτων και αυτοί έσχημάτισαν τήν πρώτην πολιτικήν έξουσίαν τής'Επαναστάσεως τήν Μεσσηνιακήν Γερου­

σίαν τής Καλαμάτας και όλας τάς επαναστατικός Κυβερνήσεις. Πώς έφθά­

— 372 —

σα μεν τώρα, διογκώνοντες τα μειονεκτήματα των, να πιστεύωμεν ώς αρνη­

τικούς παράγοντας της επαναστάσεως τους στυλοβάτας αυτής ; Εΐπομεν ήδη ότι αί ένοπλοι δυνάμεις τής 'Επαναστάσεως έστερουντο

γενικής ηγεσίας, συστηματικής οργανώσεως και πειθαρχίας. Το μέγα τούτο μειονέκτημα ήμποροϋμεν να έρμηνεύσωμεν, όταν λάβωμεν ύπ' όψιν μας ότι οί μάχιμοι εκείνοι άνδρες προήρχοντο εκ του πολεμικοϋ βίου των Ελληνικών βουνών, ό όποιος είχε διαμορφώσει τον ύπερήφανον και δυσήνιον χαρακτήρα των. Άλλα τήν άδυναμίαν αυτήν έπηύξανεν ή ελ­

λειψις ενιαίας πολιτικής εξουσίας κατά τα πρώτα τούλάχιατον ετη τής Επαναστάσεως.

Εϊναι αληθές ότι ό έπαναστατήσας λαός ήσθάνθη τήν ανάγκην τής πολιτικής οργανώσεως άπό τών πρώτων ημερών του 'Αγώνος, άλλ* έβράδυνε πολύ εως ότου έπιτύχη πολιτικήν σύνταξιν, άνταξίαν αληθούς κράτους.

'Αρχομένης τής επαναστάσεως έπεκράτει εις τήν Ελλάδα το κοινο­

τικον σύστημα (το δημοτικόν), το όποιον ίσχυε καθ' όλην τήν περίοδον τής Τουρκοκρατίας, και το όποιον εις περιοχάς τινάς, όπως εις τήν Πελο­

πόννησον και εις τάς νήσους, εβελτιώθη τόσον έπ' ωφελεία τοΰ λαοϋ ώστε έτεινε προς πλήρη τοπικήν αύτοδιοίκησιν. Αί τοπικαί πολιτικαί διοικήσεις, αί όποΐαι ενεφανίσθησαν ευθύς μετά τήν εκρηξιν τής 'Επαναστάσεως με πρώτην τήν Μεσστ|νιακήν Γερουσίαν τής Καλαμάτας, και αί όποΐαι υπε­

ρέβαινον τάς είκοσι, υπήρξαν έπέκτασις του κοινοτικοϋ συστήματος. Οί πρόκριτοι οί διευθύνοντες τάς κοινότητας και ένιαχου τάς επαρ­

χίας, κατά τήν προεπαναστατικήν περίοδον, εϊχον επιδείξει αξιόλογους ικανότητας εις τήν διοίκησιν και εϊχον αποκτήσει σημαντικήν πεΐραν, ή οποία έχρησίμευσεν είς τήν πρώτην όργάνωσιν τών τοπικών εξουσιών.

Ή συνεργασία όμως μεταξύ τών τοπικών πολιτικών επιτροπών είχε χαρακτήρα μάλλον συμμαχικόν. Υπήρχε πολυαρχία, αντιζηλία και αδυ­

ναμία αναγνωρίσεως ενός αρχηγού, ένω ό εχθρός εϊχεν ενα ήγέτην και αύ­

στηράν πειθαρχίαν. 'Επί πλέον οί πρόκριτοι και οί προεστοί και οί καπε­

ταναίοι εϊχον τοπικήν μόνον άντίληψιν τών πραγμάτων, δεν ήδύναντο να αναχθούν εις γενικήν θεώρησιν του πανελληνίου και να ανταποκριθούν είς εύρυτέραν, και δή εις έθνικήν διοίκησιν. Δια τούτο και εκ τών προσώ­

πων τα όποια άνεφάνησαν κατά τήν διάρκειαν τής 'Επαναστάσεως εκ τών γηγενών Ελλήνων, ουδείς υπερείχε τών άλλων εις βαθμόν ώστε να έπι­

βληθή και να ύπαγάγη εις εαυτόν πρόσωπα και πράγματα. Έν τούτοις, ή ανάγκη τής πολιτικής συντάξεως ήτο είς όλους καταφανής.

Τό θέμα τής πολιτικής οργανώσεως του Ελληνικού λαού άπησχό­

λησεν έξ αρχής τοΰ 'Αγώνος τους εκτός τής Ελλάδος διακεκριμένους Έλ­

ληνας, μεταξύ τών οποίων έξέχουσαν θέσιν κατεΐχον ό έν Πίζη μητρο­

— 373 —

πολίτης Ούγγροβλαχίας 'Ιγνάτιος και ό 'Ιωάννης Καποδίστριας, υπουργός τότε του τσάρου 'Αλεξάνδρου Α', και εκ τών εν Ελλάδι κυρίως ό Ά λ . Μαυ­

ροκορδάτος. Και οί δύο αυτοί διαπρεπείς "Ελληνες δια μακρών υπομνημάτων των,

άπο 20 Μαΐου 1821 ό πρώτος και άπό 17 'Ιουλίου 1821 ό δεύτερος, συνέ­

στησαν εις τήν πολιτικήν και στρατιωτικήν ήγεσίαν της Ελλάδος τήν ΐδρυσιν κεντρικής διοικήσεως, αντιπροσωπευτικής όλων τών επαρχιών. Είδικώτερον ό Καποδίστριας, ό τόσον προχείρως και άστόχως κατηγο­

ρούμενος ως οπαδός τής απολυταρχικής εξουσίας, ύπεδείκνυε δια τοϋ μυ­

στικού του υπομνήματος : « . . . νά συστήσωμεν μίαν ΐσχυράν και καλήν κυβέρνησιν, νά έμφανίσωμεν είς τον πολιτικόν κόσμον τον τόπο μας μέ τήν έθνικήν του στολήν. . . Εις όλους τους καιρούς ή τής Ελλάδος διοί­

κησις ήτο πραγματικώς αντιπροσωπευτική. "Οσοι άνθρωποι εΐχον ύπό­

ληψιν άπό τους συμπατριώτας των, εβαινον είς τήν διοίκησιν τών πραγμά­

των. . . Νά φυλάξωμεν τα παλαιά σχήματα του "Εθνους και νά μή δικαιώ­

σουμεν τάς κατά τών Ελλήνων διεσπαρμένας φήμας ώς τυφλών οργάνων τών Ευρωπαίων στασιαστών...».

Τα πολιτικά πράγματα τής Ελλάδος ελαβον νέον τόνον και νέον ρυ­

θμόν, άφ' ότου είσήλθεν εις τήν σκηνήν τής 'Επαναστάσεως ό Άλεξ. Μαυ­

ροκορδάτος. Πιστεύω ότι υπό τήν ήθικήν πίεσιν τοϋ Μαυροκορδάτου απεφάσισαν οί αποτελούντες τήν ήγεσίαν τής 'Επαναστάσεως εκκλησια­

στικοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί νά συγκροτήσουν ένιαίαν πολιτικήν διοίκησιν δια τής εν Έπιδαύρω Α' 'Εθνικής Συνελεύσεως, είς τήν οποίαν έκυριάρχησεν ώς είναι γνωστόν, ή προσωπικότης του Μαυροκορδάτου, εκλεγέντος και Προέδρου αυτής.

Καρπός τής Συνελεύσεως υπήρξε τό πρώτον Έλληνικόν Σύνταγμα, τό πολίτευμα τής Επιδαύρου, κατά τό όποιον, ελαφρώς τροποποιηθέν, έκυβερνήθη ή εν έπαναστάσει Ελλάς μέχρι του 1827, ήτοι μέχρι τής Συ­

νελεύσεως τής Τροιζήνος, ή οποία έψήφισε νέον σύνταγμα, ουδέποτε κατ' ούσίαν έφαρμοσθέν.

Κατά τό σύνταγμα τής 'Επιδαύρου, τό όποιον φέρει τυπικήν μόνον τήν έπίδρασιν τών γαλλικών συνταγμάτων του 1795, ή διοίκησις άπηρτί­

σθη, κατά τό άρχαΐον Άριστοτελικόν σχήμα, εκ τριών εξουσιών, τής εκτε­

λεστικής, τής νομοθετικής και τής δικαστικής. Υπήρξε κατά ταύτα πο­

λίτευμα δημοκρατικόν, εφ' όσον έπροστάτευε τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα τών πολιτών, μολονότι ό έμμεσος τρόπος τής εκλογής τών αντιπροσώπων εδιδεν εις τό πολίτευμα τήν μορφήν τής ολιγαρχίας μάλ­

λον παρά τής Λαϊκής Δημοκρατίας. Έν πάση περιπτώσει, αξιοσημείωτος είναι ή προοδευτική θέσις τήν

οποίαν ελαβεν ή Ελληνική Έπανάστασις επί τοϋ πολιτικού συστήματος, 24

ι

— 374 —

άσπασθεΐσα ευθύς έξ αρχής το νεωτεριστικόν δια τήν έποχήν έκείνην συν­

ταγματικό ν πολίτευμα. Είς τάς χώρας της Δυτικής και τής Κεντρικής Ευρώπης, το άντιπρο­

σωπευτικόν σύστημα εισήχθη μετά αιώνας ολόκληρους απολυταρχικής μοναρχίας, άλλαχοϋ με δια τής φυσικής εξελίξεως του πολιτειακού βίου κατά τήν ίδιοφυΐαν και τον χαρακτήρα του λαού, όπως είς τήν Άγγλίαν, άλλαχοϋ δέ, όπως είς τήν Γαλλίαν άπό του 1789, δια τής φιλοσοφικής ανα­

πτύξεως τών θεωριών περί τής Πολιτείας και τών θεσμών αυτής. Εις τήν Ελλάδα δμως έθεσπίσθη το άντιπροσωπευτικόν σύστημα ευθύς έξ αρχής του νέου πολιτικού βίου αυτής, δια τών πρώτων τοπικών πολιτευμάτων και κυρίως δια τής Α' εν Έπιδαύρω Εθνικής Συνελεύσεως και διετήρήθη υπό όλων τών 'Εθνικών Συνελεύσεων, κατηργήθη δέ, όταν ανήλθε ν είς τον θρόνον τής Ελλάδος ό βασιλεύς "Οθων, ό όποιος, δυνάμει τής άπο 7 Μαΐου 1832 συνθήκης τοϋ Λονδίνου, ώρίσθη ως απόλυτος μονάρχης.

Κρίνοντες σήμερον έξ άπόπτου τό πολίτευμα τής 'Επιδαύρου, ώς ενεφανίσθη τό πρώτον τον Ίανουάριον του 1822, ήμποροϋμεν να έπιση­

μάνωμεν οργανικά μειονεκτήματα πολλά, σπουδαιότερα τών οποίων ήσαν : α') Ή σύγχυσις τών εξουσιών μεταξύ τής Κεντρικής Διοικήσεως και

τών διατηρουμένων εν ενεργεία τοπικών Γερουσιών. β') Τό πολυκέφαλον και ή βραχεία θητεία — ενός έτους—τοϋ Νομο­

τελεστικοϋ Σώματος. Έ κ τών μειονεκτημάτων τούτων, τό μεν πρώτον έθεραπεύθη μετά εν

και πλέον έτος, είς τήν Β' έννΑστρει Έθνικήν Συνέλευσιν ('Απρίλιος 1823), ή οποία κατήργησε δια ψηφίσματος τάς τοπικάς γερουσίας­ τό δέ δεύτερον μειονέκτημα έθεραπεύθη, περί τα τέλη τής 'Επαναστάσεως, κατά τήν Γε­

νικήν Συνέλευσιν τής Τροιζήνος (Άπρίλιον τοϋ 1827), ή οποία ανέθεσε τήν έκτελεστικήν έξουσίαν εις εν μόνον πρόσωπον, τον Ίω. Καποδίστριαν, έπί έπταετίαν.

Είς μίαν έπισκόπησιν τών δυνάμεων τάς οποίας διέθεσεν ό Ελληνισμός είς τον αγώνα υπέρ τής εθνικής του ελευθερίας θα ήτο ασφαλώς παράλει­

ψις, εάν δέν προσετίθετο μία πρώτου μεγέθους ηθική, άλλα καί υλική δύ­

ναμις : Ό Φιλελληνισμός. Τό ευγενές καί ανιδιοτελές τοϋτο κίνημα υπήρξε κατ' αρχήν ή άπό­

δοσις τής οφειλής τής Ευρώπης καί τοϋ κόσμου ολοκλήρου προς τήν Ελ­

λάδα καί τό οίκουμενικόν πνεΰμα της. Τάς πρώτας ρίζας τοϋ εύρωπαϊκοϋ Φιλελληνισμού πρέπει να άναζητήσωμεν εις αυτόν τον ΙΕ' αιώνα. 'Από τών χρόνων εκείνων τής 'Αναγεννήσεως καί έξης ήνωνε τήν Δύσιν μετά τής Ελλάδος ή καλλιέργεια τής ανθρωπιστικής παιδεύσεως καί ή λατρεία τής Ελληνικής αρχαιότητος, ή οποία κατέκτησε τάς διανοίας, αλλά καί τάς καρδίας τών εύπαιδεύτων καί τών φιλελευθέρων προς τό έλληνικόν

— 375 —

όνομα, προς τήν έλληνικήν γλώσσαν, προς τήν έλληνικήν γραμματείαν καί ίστορίαν.

Ό άγων υπέρ της εθνικής ελευθερίας, οπουδήποτε καί άν διεξάγεται, προκαλεί τήν συμπάθειαν των εθνικών καί πνευματικών προσωπικοτήτων εις όλον τον κόσμον. 'Αλλ' ό Ελληνικός άγων του 21 συνεκλόνισε βαθύ­

τατα τήν Εύρώπην καί όλον τον πεπολιτισμένον κόσμον χάρις εις τήν μα­

γικήν δύναμιν τήν οποίαν ήσκει παγκοσμίως το όνομα της Ελλάδος. Ό "Αγγλος ποιητής Shelley εις τον πρόλογον του λυρικού του δρά­

ματος «Ελλάς» το όποιον έγραφε το Φθινόπωρον του 1821 εις τήν Πίζαν καί άφιέρωσεν εις τον Άλ. Μαυροκορδάτον, έγραφε μεταξύ άλλων : «Είμε­

θα όλοι "Ελληνες. Οί νόμοι μας, ή λογοτεχνία μας, αί τέχναι μας Μχουν τήν ρίζαν των εις τήν Ελλάδα. "Αν δεν ύπήρχεν Ελλάς.. .ήμεΐς πιθανώς να είμεθα ακόμη άγριοι καί είδωλολάτραι».

Άξιοσημείωτον είναι, ότι παρά τήν άνθελληνικήν πολιτικήν τών Άνακτοβουλίων, τα όποια στηριζόμενα εις τήν αρχήν της νομιμότητος (Légitimité), έβλεπαν τον μεν σουλτάνον ώς νομιμόφρονα, τους δε Έλλη­

νας ώς άποστάτας καί αναρχικούς, οί Ευρωπαϊκοί λαοί συνεκινήθησαν εκ του ελληνικού αγώνος καί έπληρώθησαν φιλελληνικού ενθουσιασμού, ό όποιος μετεδόθη ταχέως είς τήν προέκτασιν της Ευρώπης, εις τάς Ήνω­

μένας Πολιτείας της 'Αμερικής καί σποραδικώς προς 'Ανατολάς μέχρι τών 'Ινδιών καί της Κίνας, μετουσιωθείς εις εμπρακτον βοήθειαν.

"Ας προστεθή ακόμη, ότι ή Ευρώπη της εποχής εκείνης ήτο εσωτε­

ρικώς διηρημένη εις δύο αντίπαλα στρατόπεδα : εις τους συντηρητικούς καί είς τους δημοκράτας. Ό Φιλελληνισμός συνεδύασε τα πολιτικώς διε­

στώτα καί περιέλαβεν είς τους κόλπους του τους φορείς καί τών δύο τού­

των πολιτικών ρευμάτων, μεγάλα καί φωτισμένα πνεύματα τής συντηρη­

τικής καί τής επαναστατικής Ευρώπης. Δέν είναι θαύμα ότι παραπλεύρως προς τους διακεκριμένους οπαδούς τής δημοκρατικής αλλαγής συνέδραμον τον αγώνα τής ελληνικής ελευθερίας καί απολυταρχικοί ηγεμόνες τής Ευρώπης; Τούτο σημαίνει, ότι ό Φιλελληνισμός δέν ήτο απλή έκδήλωσις συμπαθείας προς ένα ιστορικόν λαόν, δέν ήτο απλώς ενα ρομαντικόν κίνη­

μα, άλλ' έχει, νομίζω, καί ούσιαστικώτερον περιεχόμενον. Ή έξόρμησις τών Ελλήνων εδωκεν άφορμήν είς τους Ευρωπαϊκούς λαούς να συνειδη­

τοποιήσουν, ότι παρά τον διαχωρισμόν των είς εθνότητας, αποτελούν εν τούτοις πνευματικήν ενότητα συμπαγή, θεμελιουμένην είς τήν Χριστια­

νικήν ήθικήν καί είς τήν έλληνικήν σκέψιν καί φιλοσοφίαν, καί ότι ή πνευματική αυτή ένότης έχει έχθρόν τήν Άσιατικήν νοοτροπίαν καί κο­

σμοθεωρίαν, τής οποίας οί τότε φορείς — οί 'Οθωμανοί Τούρκοι — ούδε­

μίαν θέσιν έχουν είς τήν Εύρώπην. Ό ομόθυμος καί αυθόρμητος συναγερ­

μός δλων τών Ευρωπαϊκών λαών υπέρ τών Ελλήνων κατά τοΰ Άσιάτου

— 376 —

αποτελεί, νομίζω, τήν πρώτην έμπρακτον έκδήλωσιν της ευρωπαϊκής ιδέας και της ευρωπαϊκής συνεργασίας και αλληλεγγύης.

Σήμερον, πού ό ίδιος 'Ασιάτης βάρβαρος, άψηφών τα ιστορικά, τα ιδεολογικά, τα δημογραφικά δεδομένα, επανέρχεται θρασύς και άπλη­

στος και διατυπώνει άπειλάς κατά τής πρώτης εστίας του Ευρωπαϊκού πολιτισμού — τοΰ Αιγαίου, εύλογος εϊναι ή άξίωσις του Ελληνικού "Εθνους να αναβίωση το Φιλελληνικον πνεύμα εις τήν Εύρώπην και εις τον Κόσμον, υπέρ μιας υποθέσεως τόσον δικαίας, δσον ήτο και εκείνη, υπέρ τής οποίας έξεδηλώθη ενεργητικός και δραστήριος ό Παγκόσμιος Φιλελληνισμός τό 1821.

Κ υ ρ ί α ι κα ι Κ ύ ρ ι ο ι . Δικαίως θα ερωτήσετε, ποία εϊναι ή εθνική προβληματική, ή οποία

προκύπτει άπό τον αγώνα εκείνον και εξής μέχρι σήμερον. Είναι βέβαιον δτι ai ίστορικαί συνέπειαι τής περιόδου τής Τουρκο­

κρατίας εξακολουθούν μέχρι σήμερον να επηρεάζουν τον δημόσιον βίον των Ελλήνων. Ή μακροχρόνιος κυριαρχία επί τής Ελλάδος ενός λαού, τοΰ τουρκικού, με τόσον χαμηλήν πνευματικήν παράδοσιν, προεκάλεσε τήν πολιτικήν, κοινωνικήν και οίκονομικήν καθυστέρησιν τοΰ Ελληνι­

σμού έναντι των ευρωπαϊκών εθνών, μίαν καθυστέρησιν δια τήν θεραπείαν τής οποίας άγωνιζόμεθα μέχρι σήμερον σκληρότατα.

'Επηρεάζει όμως εισέτι ή Τουρκοκρατία και τάς πολιτικάς τύχας τοΰ έθνους μας, διότι ή εκ μακράς συμβιώσεως τών δύο αντιπάλων ιστορικών κόσμων και έκ τής άποτινάξεως τοΰ τουρκικού ζυγού προκύψασα έθνοϊ­

στορική διαφορά, ουδέποτε μέχρι σήμερον κατέπαυσεν εντελώς να υφί­

σταται, άλλ' εξακολουθεί να άσκή άρνητικήν έπίδρασιν έπί τών ελλη­

νοτουρκικών σχέσεων. Ή μεγάλη προσπάθεια τών δύο ηγετών, τοΰ Βενι­

ζέλου και τοΰ Κεμάλ, ό ιστορικός συμβιβασμός τοΰ 1930, ανετράπη μετα­

πολεμικούς κατά τήν εξέλιξιν τοΰ ζητήματος τής εθνικής αποκαταστάσεως τοΰ Κυπριακού Ελληνισμού, αί δε μεταγενέστεραι και τωριναί θρασύτα­

ται αξιώσεις τών Τούρκων έπί απαράγραπτων ελληνικών δικαίων, (οδήγη­

σαν τάς σχέσεις μεταξύ τών δύο εθνών έπί ξυροΰ ακμής. Χρέος τοΰ Ελληνισμού κατά τήν ώραν ταύτην εϊναι να αξιοποίηση

τήν πνευματικήν του παράδοσιν, και τήν ίστορικήν έμπειρίαν, τήν οποίαν συνθέτουν οι αγώνες και αί θυσίαι του δια τήν φυσικήν και έθνικήν του έπιβίωσιν. Οί αγώνες ούτοι δια τήν έθνολογικήν και πολιτικήν όλοκλή­

ρωσιν τοΰ Ελληνισμού έσυνεχίσθησαν καθ' δλον τον ΙΘ' αϊώνα και τον «Ικοστόν, ή προέκτασις τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως, τής οποίας το έργον δεν όλοκληρώθη εισέτι, εφ' δσον σημαντικά τμήματα τοΰ νεωτέρου Ελληνισμού παραμένουν, αλύτρωτα. Ή πάλη εμφανής ή αφανής συνε­

— 377 —

χίζεται και επομένως αί πνευματικά! και υλικαί δυνάμεις του Έθνους, παλαιαί και νέαι δοκιμάζονται.

Ευτυχώς, το 21 ζη πάντοτε εις τήν ψυχήν του λάου, οί δε αθάνατοι άγωνισταί του παραμένουν πρότυπα ήρωϊκου βίου, οδηγοί και διδάσκαλοι της Φιλοπατρίας και της Αυτοθυσίας.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. ΒΑΛΑΩΡΑ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Πριν άπο 15 περίπου μήνας ό ανθρώπινος έπί της Γης πληθυσμός ξεπέρασε τον αστρονομικό αριθμό των τεσσάρων δισεκατομμυρίων, καί τώρα αυξάνεται με τον καλπαστικο ρυθμό των 2 % κατ' έτος, ή τήν προ­

σθήκη ενός έπί πλέον εκατομμυρίου ανθρώπων κάθε τέσσαρες περίπου ήμερες. Ό πληθυσμός ήταν τρία δισεκατομμύρια κατά το 1961, δύο δισε­

κατομμύρια κατά το 1930 καί στις αρχές του 19ου αιώνος είχε για πρώτη φορά διασκελίσει το ëva δισεκατομμύριο, το μεγαλύτερο ώς τότε ορόσημο πού μπόρεσε να άναρριχηθή ό Homo Sapiens, ό σημερινός δηλαδή ανθρω­

πολογικός τύπος πού ενεφανίσθη στον πλανήτη μας πριν άπό 35.000 περίπου χρόνια. Έάν δέ δεν ύπαρξη καμία απροσδόκητος έν τω μεταξύ συμφορά, ό πληθυσμός της Γης θα διπλασιασθή (8 δις) μέσα στα επόμενα 35 χρόνια καί θα ξεπεράση τα 12 δις ένα αιώνα άπό σήμερα περί τό έτος 2075.

Ποία άραγε είναι τα αίτια και τί συνέπειες θα εχη ή πρωτοφανής αυτή άνθρωποπλημμύρα του πλανήτου μας ; Αυτόματα σχεδόν έρχεται στο νου μας ή απλοϊκή απάντηση πού έδωσε πριν άπό 180 χρόνια ό "Αγγλος Ιερωμένος Thomas Malthus. Πολλαπλασιάζονται οί άνθρωποι επειδή ό πληθυσμός μπορεί ν' αυξάνεται σύμφωνα μέ τή γεωμετρική πρόοδο (1 ­ 2 ­4 ­ 8 ­ 1 6 . . . ) ένώ ή παραγωγή βιοτικών αγαθών (τροφή, κατοικίες κλπ.) ακολουθεί τήν αριθμητική πρόοδο (1 ­ 2 ­ 3 ­ 4 ­ 5. . . ) . Καί όταν τα στό­

ματα ξεπερνούν αναπόφευκτα τά παραγόμενα αγαθά, εμφανίζονται στο προ­

σκήνιο τής ζωής ή πείνα και οί επιδημίες, ή αναρχία καί οί πόλεμοι καί ό πληθυσμός σημειώνει μια κατακόρυφο μείωση του όγκου του, λόγω μιας πληθωρικής θνησιμότητος. Στή δραματική αυτή σύγκρουση οί ασθενέστε­

ροι υποκύπτουν φυσικά πρώτοι, καί αυτό (ότι δηλαδή οί δυνατώτεροι επι­

ζούν) έδωσεν αργότερα στους Wallace καί Darwin τό κλειδί στή διατύπωση τής «περί Γενέσεως τών Ειδών δια τής Φυσικής Επιλογής» θεωρία των. Τό ενδιαφέρον έπί τοΟ προκειμένου είναι ότι : ό Malthus πού έγραφε ευθύς μετά τό ολοκαύτωμα τής Γαλλικής καί τής 'Αμερικανικής 'Επαναστάσεως, πίστευε ότι τό όριο μεταξύ τροφοδοτικού χώρου καί καταναλωτικών μονά­

— 379 —

δων είχε κιόλας ξεπεραστή έπί των ήμερων του. Και συνεβούλευε σαν μόνη σανίδα σωτηρίας του κόσμου, τήν ηθελημένη αποχή από το γάμο, τήν όλι­

γοτεκνία ή τον εκπατρισμό προς άλλες κενές ακόμα χώρες της υφηλίου. Στή θεωρία του αυτή άπηχοϋσε απλώς τις παληές άλλα περισσότερο προσ­

γειωμένες θέσεις τών αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων και ιδία του Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους. Καθώριζαν κι' εκείνοι τις σωστές διαστάσεις της πόλεως μέσα στα ανθρώπινα μέτρα (δσο ακούεται ή φωνή και περιπατεί ό μέσος άνθρωπος) και έθεταν όρια στην αύξηση του πληθυσμού, άφοϋ ή καλλιεργήσιμος Γη και ή περιουσία τών γονέων δέν μπορεί να μεγαλώνη δσο γρήγορα πολλαπλασιάζονται τα παιδιά τών ανθρώπων.

Οι εξελίξεις πού ακολούθησαν δέν έδικαίωσαν τους φόβους αυτούς και ή Μαλθουσιανή θεωρία περιέπεσε σε ανυποληψία μέχρι τις παραμονές του τελευταίου παγκοσμίου πολέμου. Στην εποχή του Malthus ό πληθυσμός της Γης έπλησίαζε άλλα δέν έφθανε τό ενα δισεκατομμύριο ανθρώπων (975 έκτμ.). Σύντομα όμως κατόπιν έδιπλασίασε δύο φορές τον όγκο του και αντί να πεινάση ή νά περιπέση στο χάος και τήν άπαθλίωση, ή άνθρω­

πότης έδιπλασίασε τή μέση διάρκεια της ζωής και έβελτίωσε τις βιοτικές συνθήκες σε πρωτόφαντα επίπεδα. Πίσω άπό τή καταπληκτική αυτή κοσμο­

γονία έδούλευε ή νέα μορφή της τεχνολογικής οικονομίας, πού άρχισε δειλά ολίγα χρόνια πριν άπό τον Malthus, με τήν αδόκιμη ονομασία της βιομηχα­

νικής επαναστάσεως. Ή βιομηχανική έπανάστασις πού άρχισε στην Ευρώπη πριν άπό 200

περίπου χρόνια, ήλθε νά βελτίωση τή παραγωγή και νά αύξηση τό πλούτο και τις ανέσεις τών ανθρώπων σ' όλες τις χώρες τοϋ κόσμου. Τις προσδο­

κίες αυτές στήριζαν οί πολλές και μεγαλεπήβολες καινοτομίες της, όπως ή χρήσις ορυκτών καυσίμων και αψύχων (μεταλλικών) μηχανών, ή μαζική παραγωγή και ή ελευθέρα διακίνηση τών προϊόντων της βιομηχανίας και τέλος, ή σύζευξις τών έφηρμοσμένων επιστημών μέ τήν νέα εργοστασιακή τεχνολογία. Ζωηρή πράγματι και ελπιδοφόρα ήταν ή ανταπόκριση άφοϋ ενωρίς σχετικά περί τό 1850, 27,5 % της άνθρωπότητος είχε κιόλας έκβιο­

μηχανοποιηθή και απετέλεσε τον πυρήνα τών οικονομικώς προηγμένων χωρών της Γης. Τό ποσοστό τών ανεπτυγμένων χωρών περιέλαβε τό 34,7 % του πληθυσμού της Γης περί τό 1900 και στις παραμονές τοϋ τελευταίου Παγκοσμίου πολέμου έφθασε τό 37,5 %. Αυτό όμως ήταν και τό ανώτατο όριο επιτυχίας, άφοϋ μετά τον πόλεμο άρχισε ή οπισθοδρόμηση. Κατά τό 1960 οί οικονομικώς ανεπτυγμένοι λαοί άπετέλουν τα 32,6 % τοϋ συνόλου τής οικουμένης και σήμερα (1975) έπεσε στο 28,5 %.

Κάτι παραπάνω άπό ενα τέταρτο τής οικουμένης συγκαταλέγεται τώρα μεταξύ τών ανεπτυγμένων χωρών τής υφηλίου. 'Αλλ' οί χώρες αυτές τοϋ «Δυτικοϋ Κόσμου» καταναλίσκουν τα τρία τέταρτα τής παγκοσμίου πάρα­

— 380 —

γωγής και είναι κατά μέσον δρον επτά φορές πλουσιώτερες άπο τις κατ' ευφημισμό καλούμενες αναπτυσσόμενες χώρες. Προηγουμένως οί ανεπτυ­

γμένες χώρες έγνώρισαν μίαν πρωτοφανή πληθυσμιακή έκρηξη, άλλ' έφρόν­

τισαν εγκαίρως να τοποθετήσουν τα ανθρώπινα πλεονάσματα σε ξένες χώ­

ρες ('Αφρική, 'Ασία κλπ.), άπ' όπου έπρομηθεύοντο τις πρώτες ΰλες, κάτω άπο ενα καθεστώς αποικιοκρατίας και σπάταλου εκμεταλλεύσεως τών φυσι­

κών πόρων του πλανήτου μας. Και ένώ με τή φωτισμένη καθοδήγηση του 'Οργανισμού Ηνωμένων

Εθνών σβήνει σιγά σιγά ό θεσμός τής αποικιοκρατίας, οί επιστήμονες τοϋ Δυτικού Κόσμου ανακαλύπτουν τώρα πλειάδα ανησυχητικών εξελίξεων σε παγκόσμιο κλίμακα, πού είναι χειρότερες από τις παληές ίερεμιάδες τοΰ Malthus. Για πρώτη φορά κατά τήν τελευταία εικοσαετία ύπελογίσθη­

σαν με κάποια δόση ακριβείας, οί μελλοντικές προεκτάσεις τοΰ πληθυσμού τής Γης, έν συνδυασμώ με τήν τροφοδοτική ικανότητα τοΰ πλανήτου μας ή τα αποθέματα τών πλουτοπαραγωγικών πηγών πού είναι ή θα είναι εκμε­

ταλλεύσιμα. Ή τάσις πρώτα τοΰ πληθυσμού τής Γής να τριπλασιασθή μέσα στις επόμενες τρεις γενεές φαίνεται σαν αναπόφευκτη, δεδομένου ότι οί κατ' έτος γεννήσεις είναι τρείς περίπου φορές περισσότερες από τους θα­

νάτους και υπάρχει ήδη ενα τεράστιο απόθεμα παιδιών πού θα συντηρεί τήν πληθωρική γεννητικότητα τών επομένων δύο γενεών. 'Από τό άλλο μέρος φαίνεται ότι εξαντλούνται ταχέως τα φυσικά αποθέματα τοΰ πλανή­

του μας, άπό τα ορυκτά καύσιμα μέχρι τα βιομηχανικά μέταλλα, από τα λιπάσματα πού στηρίζουν τή παραγωγή τροφής μέχρι τό νερό πού πίνομε, μέ αποτέλεσμα να εχωμε σήμερα περισσότερα πεινασμένα στόματα καί διψασμένους οργανισμούς παρά κατά τήν αρχήν τοΰ 20οΰ αιώνος.

"Αλλα απαισιόδοξα μηνύματα αναδύονται άπό τήν απρογραμμάτιστη διόγκωση τών πόλεων και τήν αλόγιστη επέκταση τής βιομηχανίας, εις βάρος φυσικά τής γεωργίας καί τών βοσκοτόπων και τήν προοδευτική διά­

βρωση τοΰ πρασίνου τάπητος πού κάλυπτε άλλοτε ολόκληρο τή λιθόσφαιρα τής Γής. Ή ρύπανση τοΰ ατμοσφαιρικού αέρος πού όλοι άναπνέομε καί ή μόλυνση τών ποταμών, τών λιμνών καί τών παρακτίων θαλασσίων υδάτων καταστρέφει τό βιολογικό μας περιβάλλον καί εξαρθρώνει τό φυσικό οικο­

σύστημα, μέ τή θλιβερή συνέπεια να εξαφανίζονται τα πλέον ευαίσθητα βιολογικά είδη φυτών ή μεγάλων ζώων, μέ τό ρυθμό δύο ή περισσοτέρων ειδών άνά δεκαετίαν. Τέλος μια βασική μετατροπή τοΰ κλίματος, πού μπορεί να προκαλέση κοσμικών διαστάσεων αναστάτωση τής βιόσφαιρας, φαίνεται ότι ευρίσκεται τώρα έν επωάσει, λόγω τής θερμικής ή τοξικής ρυπάνσεως τοΰ περιβάλλοντος άπό τα απόβλητα τής βιομηχανίας καί τοΰ αυτοκινή­

του καί τήν αποψίλωση τής ξηράς άπό τα δάση καί τή χλωρίδα πού τή στόλιζαν.

— 381 —

I. — Θα έξοκείλη άρα γε ή έπιχείρησις τής έκβιομηχανοποιήσεως ;

Αυτός περίπου είναι ένας πρόχειρος απολογισμός της νεαρας επιχει­

ρήσεως πού γέννησε ή βιομηχανική έπανάστασις. "Εφερε ασφαλώς σημαν­

τικά κέρδη, άλλα δημιούργησε ταυτόχρονα και δυσεπίλυτα προβλήματα πού απειλούν να εξαρθρώσουν το βιολογικό οικοσύστημα τοϋ πλανήτου μας. "Ας σημειωθή και τούτο τό ενδιαφέρον. Τα προβλήματα πού προέκυψαν είναι απότοκα της έκβιομηχανοποιήσεως μιας μικράς μειοψηφίας ανθρώ­

πων, με ενα ποσοστό λιγώτερο από το ενα τρίτο του συνόλου της οικουμέ­

νης. Τί άρα γε πρέπει να περιμένουμε εάν προσχωρήσουν στην επιχείρηση τής τεχνολογικής αναπτύξεως και οί υπόλοιπες χώρες της Γής ; Άλλα τό ενδεχόμενο αυτό δεν φαίνεται προς τό παρόν πραγματοποιήσιμο. Με τις ροπές πού είδαμε στην αρχή, τό ποσοστό τών ανεπτυγμένων χωρών (28,5 % κατά τό 1975) θα περιορισθή σέ 21,3 % περί τα τέλη του αιώνος και θα υπο­

χώρηση σέ μόλις 13 % μετά ενα αιώνα, περί τό 2075 (πίναξ 1). Τό εύρημα είναι κάπως απροσδόκητο, επειδή κατά βάσιν όλοι οί λαοί

και οί κυβερνήσεις των επιθυμούν και υποτίθεται ότι εργάζονται για τήν οίκονομική και κοινωνική ανάπτυξη των. 'Εάν αποτυγχάνουν, αυτό πρέπει ν' άποδοθή σέ κάποιον άλλον παράγοντα πού δεν κατορθώνουν ακόμα να υποτάξουν. Και αυτό ευρίσκεται στή συνεχιζόμενη άνισοσκέληση τών δυνάμεων φθοράς και αναπαραγωγής τών πληθυσμών. Όλοι σχεδόν οί εν αναπτύξει λαοί της Γής έχουν υιοθέτηση μεθόδους και δανείσθηκαν τα μέσα με τα όποια περιορίζεται κάπως ή πληθωρική και άκαιρος θνησιμότης. 'Από τό άλλος μέρος όμως ανέχονται ή δεν μπορούν να περιορίσουν τήν υψηλή (γεωργικού τύπου) γεννητικότητα τοΰ πληθυσμού των. Καμμία όμως οίκονομική έπιχείρησις ή ζωντανός οργανισμός, δεν μπορεί ν' άνθέξη επί πολύ σέ μια χρονία άνισοσκέλιση τών λογιστικών μερίδων δούναι και λα­

βείν, τών γεννήσεων δηλαδή και τών θανάτων. Και επειδή κάθε χρόνο έχου­

με 130 έκτμ. γεννήσεις και μόνον 50 έκτμ. θανάτους, ή σημερινή άνθρωπότης κατακλύζεται άπό τα συσσωρευόμενα δημογραφικά πλεονάσματα τά όποια δέν μπορεί να διαθρέψη επαρκώς, ούτε να τά ενσωμάτωση μέσα σ' ενα σύ­

στημα ομαλής πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής αναπτύξεως. Τό αίτιον αυτής τής ανωμαλίας πηγάζει άπό τή συμπεριφορά τών

υπανάπτυκτων χωρών τής υφηλίου, όπου οί κατ' έτος γεννήσεις είναι τρεις και πλέον φορές περισσότερες τών θανάτων. Στή μικρή μειονότητα τών βιομηχανικώς ανεπτυγμένων χωρών, μέ τήν χαμηλή κατ' έτος γεννητικό­

τητα και θνησιμότητα, ό πληθυσμός αυξάνεται βραδύτατα και προβλέπεται ότι σύντομα θα σταματήση στο επίπεδο τών 1500 περίπου έκτμ. ανθρώπων. Τα άλλα 10.000 και πλέον έκτμ. τής προβλεπομένης αυξήσεως, θα προκύ­

ψουν άπό τον τρίτο κόσμο, ακόμα και αν όλοι αποφασίσουν να μή φέρουν

— 382 —

στον κόσμο περισσότερα από δύο ή τό πολύ τρία τέκνα κατά οίκογένειαν. Αυτό δε θα γίνη διότι, όπως ελέχθη προηγουμένως, οί μυριάδες των αυρια­

νών γονέων — τα παιδιά δηλαδή της παρούσης γενεάς — ευρίσκονται ήδη μεταξύ μας, και αυτά θα συντηρούν τό γρήγορο ρυθμό της πληθυσμιακής αυξήσεως κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Αυτός είναι ό λόγος της προοδευτικής μειώσεως του ποσοστού των οικονομικώς ανεπτυγμένων λαών έν σχέσει προς τό σύνολον τής οικουμέ­

νης. Όταν ή έπιχείρησις τής τεχνο ­ οικονομικώς επαναστάσεως λιμνάζη ή όπισθοδρομή αντί να διαχέεται σε όλονέν ευρύτερα στρώματα του πλη­

θυσμού, αυτό σημαίνει ότι δεν είναι μία βιώσιμος έπιχείρησις, τουλάχιστον μέ τή μορφή πού λειτουργεί σήμερα. Ή τεχνολογική οικονομία χρειάζεται ενα δημογραφικώς ώριμο πληθυσμό μέ ισχυρό, εξειδικευμένο και σχετικά μακρόβιο εργατικό δυναμικό και ολίγα σχετικώς παιδιά κατά οίκογένειαν. 'Ανώριμοι (νέοι καθ' ήλικίαν) πληθυσμοί, μέ χαμηλή μέση μακροβιότητα και μεγάλα κατά κεφαλήν οικογενειακά βάρη, όπου χωλαίνει ή βασική (και ή τεχνική) μόρφωσις και υστερεί τό βιοτικό επίπεδο, δέν μπορούν να επιτύχουν τήν απογείωση τής οικονομίας των από τό τέλμα τής ύπαναπτύ­

ξεως προς τήν βιομηχανική πρόοδο. Και επειδή όλονέν και περισσότεροι άνθρωποι κατρακυλούν προς τήν ανέχεια, τήν αμάθεια και τήν κοινωνική ή πολιτική αταξία, ή πολυπόθητος τεχνολογική ανάπτυξη κινδυνεύει να καταποντισθή μέσα στα τεράστια δημογραφικά πλεονάσματα τών προσεχών δεκαετιών. Χρειάζεται συνεπώς ν' αλλάξουν έν τω μεταξύ οί προσανατολι­

σμοί, οί στόχοι και ή μεθοδολογία, ώστε ή επιζήτηση τής παγκοσμίου ευη­

μερίας να προσαρμοσθή μέσα εϊς τα αδιαπέραστα πλαίσια τής βιολογικής επί του πλανήτου μας δυναμικότητος και Ισορροπίας.

II. — Ή προϊούσα παρακμή τών Ευρωπαίων.

Πολλοί λαοί έπρωτοστάτησαν κατά καιρούς στην διαμόρφωση τής πο­

λιτισμένης άνθρωπότητος, όπως π.χ. οί Σουμέριοι καί οί Αιγύπτιοι κατά τήν 3ην π.Χ. χιλιετίαν, οί Χετταΐοι καί οί Κρητο ­ Μυκηναίοι κατά τήν 2αν π.Χ. χιλιετίαν, οί "Ελληνες, οί Ρωμαίοι καί οί Βυζαντινοί κατά τάς μετέ­

πειτα δύο χιλιετίας. Οί Ευρωπαίοι κατέλαβον τό διεθνές προσκήνιον μέ τήν Άναγέννησιν τοϋ 15ου μ.Χ. αιώνος καί κατόπιν, μέ τό επιστημονικό πείρα­

μα, τήν εξερεύνηση του πλανήτου μας καί τήν βιομηχανική επανάσταση, παρέμειναν οί πρωταγωνισταί τής παγκοσμίου Ιστορίας μέχρι τών πρώτων δεκαετιών του παρόντος αιώνος. 'Αριθμητικώς άπετέλουν πάντοτε τήν μειο­

νότητα περίπου 2 0 % του πληθυσμού τής Γής κατά τό 1850, αλλά μαζύ μέ τους Ευρωπαϊκής καταγωγής λαούς τής 'Αμερικής, τής 'Αφρικής καί τής Ωκεανίας, έμονοπώλουν σχεδόν τό προνόμιον τών βιομηχανικώς άνεπτυ­

- 383 -

γμένων χωρών μέχρι το τέλος τοΰ τελευταίου Παγκοσμίου Πολέμου. Ή από του 1900 και εφεξής έξέλιξις του πληθυσμού τών Ευρωπαίων

(κάτοικοι Ευρώπης, Σοβιετικής Ενώσεως, Bop. Αμερικής και Ωκεανίας) και ή εκατοστιαία επί του συνόλου αναλογία των δίδεται εις τον πίνακα 2. Χαρακτηριστική και εδώ είναι ή προϊούσα μείωση του όγκου τών Ευρωπαίων έν σχέσει προς το σύνολον τής οικουμένης, πανομοιότυπος σχεδόν με εκείνη τών οικονομικώς ανεπτυγμένων χωρών. Οί Ευρωπαϊκής καταγω­

γής λαοί άπετέλουν τό εν τρίτον (33,6 %) του πληθυσμού τής Γής κατά το έτος 1920, αλλ' εμειώθησαν σε 24,8 % κατά τό 1975 και θα περιορισθούν εις μόλις 11,5 % μετά ενα αιώνα. Εις απολύτους αριθμούς ό Ευρωπαϊκός πλη­

θυσμός ηύξήθη από 523 έκτμ. κατά τό 1900 εις 988 έκτμ. κατά τό 1975 και αναμένεται να φθάση τα 1380 έκτμ. κατά τό έτος 2075. Έν τω μεταξύ όμως ό υπόλοιπος πληθυσμός τής Γής θα δεκαπλασιάση περίπου τον δγκον του με αποτέλεσμα, τήν προϊούσα συρρίκνωση του όγκου και πιθανώς τής σημα­

σίας τών Ευρωπαίων εις τήν διάπλασιν τής μελλοντικής ίστορίας. Ή υποτονική κατάστασις τής σημερινής Ευρώπης φαίνεται όχι μόνον

από τήν δημογραφικήν της βραδυπορία έν σχέσει προς τήν ραγδαία αύξη­

ση τών άλλων περιοχών τής υφηλίου, άλλα και άπό τή μετανάστευση τοΟ κέντρου βάρους επιστημονικής, πολιτικής και οικονομικής δραστηριότητος προς άλλας χώρας τής 'Ανατολής (Ιαπωνία) και τής Δύσεως (Βόρειος Αμε­

ρική). 'Αλλ' εάν ή άποκέντρωσις βοηθή τήν διάχυσιν τών πολιτιστικών αξιών και τήν όμόρρυθμον άνάπτυξιν επί παγκοσμίου επιπέδου, ή τυχόν κάμψις τής ακτινοβολίας του Ευρωπαϊκού πνεύματος θ' άποτελέση πιθανώς συμφοράν δια τήν ανθρωπότητα όλόκληρον. Ά π ό τα βάθη τής προϊστο­

ρίας ό ανθρωπολογικός τύπος Cro ­ Magnon, πού εγκαινίασε τήν επιτυχη­

μένη μικρολιθική οικονομία, άνεκάλυψε τό τόξον και τον τροχό, ζωγρά­

φισε τα σπήλαια Lascaux και Altamira και αργότερα δημιούργησε τον πρώτο έπί τής Γής πολιτισμό (Μεσοποταμία), ήταν φαίνεται ό κατ' ευθείαν πρόγονος τών Ίνδο ­ Ευρωπαίων, τής προνομιούχου αυτής φυλής πού πρω­

τοστατεί ακόμη στην διάπλαση και τήν ανέλιξη τής άνθρωπότητος έπί 15 και πλέον χιλιετίες.

III. — Το παρόν καί το μέλλον τών Ελλήνων.

Ή άπό τών άρχων τής 2ας π.Χ. χιλιετίας παρουσία τών Ελλήνων στον παγκόσμιο δημογραφικό χώρο, δεν ακολούθησε μια ομαλή και απρόσκοπτη πορεία. 'Εντόνως αισθητή καί με γονιμοποιό ακτινοβολία κατά τήν αρ­

χαιότητα (Κρητο ­ Μυκηναϊκή, Κλασσική, Ελληνιστική καί Βυζαντινή περίοδος), ή παρουσία των έσβησε σχεδόν κατά τους χρόνους τής Τουρκο­

κρατίας, για να έμφανισθή καί πάλιν κατά τους νεωτέρους χρόνους, δειλή

— 384 —

και ασήμαντη αρχικώς, άλλα τώρα σαν μία ύπολογήσιμος μικρά δύναμις της Ευρώπης. Πέντε εκατομμύρια κατοίκους εϊχεν ή Ελλάς τοΟ 1920 — όσοι περίπου ήσαν και οί "Ελληνες της κλασσικής εποχής — αλλά τότε εβάρυναν πολύ περισσότερο στην πλάστιγγα του κόσμου, όχι μόνο σαν οί πολιτισμένοι μεταξύ βαρβάρων λαών, άλλ' επίσης διότι ό πληθυσμός του κόσμου έκυμαίνετο τότε περί τό 180 εκατομμύρια, ήτοι το ενα δέκατο περί­

που του κατά τό 1920 μεγέθους του. Συμπτωματική και ανώμαλος υπήρξε και ή σύγχρονος έξέλιξις του πλη­

θυσμού τής Ελλάδος άπό τής απελευθερώσεως μέχρι σήμερον. "Αρχισε με 750.000 κατά τό 1818, διεσκέλισε τό ενα έκτμ. περί τό 1850 και πλησιάζει τώρα (1975) τα 9 έκτμ., άφοϋ εν τω μεταξύ έτριπλασιάσθη ή γεωγραφική της εκτασις καί άπερροφήθησαν οί μυριάδες των προσφύγων. Οί δύο πολε­

μικές περιπέτειες του αίώνος μας άφησαν χαινούσας ούλάς στον κορμό τής σημερινής Ελλάδος, ενώ ή νόσος τής δημογραφικής υποτονίας έπληξε δύο φορές τήν χώρα, πρώτα κατά τήν προ τών Βαλκανικών πολέμων δεκαε­

τία καί κατόπιν κατά τήν σύγχρονον μετά τό 1960 περίοδον. Ό δια τα τέλη τοΰ αίώνος υπολογιζόμενος πληθυσμός μόλις καί μετά βίας θά φθάση τα 10 έκτμ. εάν σταματήση εντελώς ή προς τό εξωτερικό μετανάστευσις, ή θά περιορισθή στα 9,6 έκτμ. εάν συνεχισθούν αί σημεριναί ροπαί ετησίας αυξήσεως τοϋ πληθυσμού. Οί ανησυχίες για τό μέλλον τής χώρας μας δι­

καιολογούνται καί άπό τήν κατωτέρω απλή άλλα τόσον εύγλωττη σύγκριση, μέ μια μελλοντική Ελλάδα 9,6 έκτμ. αντιμέτωπο προς 72,6 έκτμ. τής γειτο­

νικής Τουρκίας.

| Πληθυσμός (έκατμ.) Περιοχή ί ,­ Γ­

j 1950 2000 °/ο αΰξησις , 1 1 .....

Ελλάς 7,6 9,6 J 127 ^ Ευρώπη 392,0 539,8 ' 138 Τουρκία 20,8 72,6 349

Οί σημερινοί "Ελληνες αποτελούν μία ασήμαντη σταγόνα (0,22 %) μέσα εις τον ωκεανό τής σημερινής οικουμένης (μόνον 1,9% του πληθυ­

σμού τής Ευρώπης) καί τό ποσοστόν συμμετοχής μικραίνει συνεχώς καί μέ ταχύτερο ρυμθό παρά εκείνο του πληθυσμού τής Ευρώπης (πίναξ 2).

Άλλα ποια ακριβώς είναι ή διάγνωσις τής νόσου καί πώς είναι δυνατόν να καταπολεμηθή ; 'Ατυχώς ή ύπογεννητικότης πού μας κατατρύχει κατά τήν τελευταία δεκαπενταετία δέν είναι ηθελημένη, ούτε καί θεραπεύεται μέ τήν προσφορά μεγαλυτέρων επιδομάτων στους πολυτέκνους. Ή μείωσις τών γεννήσεων άφορα τον άγροτικόν μόνο πληθυσμό (ό πληθυσμός τών πό­

— 385 —

λέων είχε, έχει καί πάντα θα έχει μικράν γεννητικότητα) και οφείλεται στην ελλειμματική σύνθεση τών ομάδων πληθυσμού της αναπαραγωγικής ηλι­

κίας. 'Απουσιάζουν δηλαδή από τον αγροτικό πληθυσμό 600.000 περίπου άνδρες καί γυναίκες ηλικίας 20 εως 45 ετών, αυτοί ακριβώς πού έφυγαν προς τήν Πρωτεύουσα ή το έξωτερικον καί στέρησαν τή χώρα μας άπό τα πα­

τροπαράδοτα δημογραφικά των πλεονάσματα. Έν τω μεταξύ κολοβώνεται σημαντικά ή αναπαραγωγική ικανότης τών νέων αυτών μεταναστών προς τις πόλεις, ενώ πίσω των παραμένουν ολίγα παιδιά — τα οποία καί αυτά θα φύγουν αργότερα — καί πολλοί υπερήλικες καί γέροντες πού πορεύον­

ται σιωπηλά προς τον μοιραίο αφανισμό τους (σχ. 1 καί 2). Το πρόβλημα συνεπώς είναι κατά βάσιν χωροταξικό καί, εάν δεν λη­

φθούν εγκαίρως τα κατάλληλα μέτρα για τήν ευρεία αποκέντρωση τών πλου­

τοπαραγωγικών μονάδων καί του εισοδήματος, μαζύ με τον περαιτέρω εμ­

πλουτισμό του πληθυσμού τών νεαρών ενηλίκων της επαρχίας, ό κίνδυνος ολοκληρωτικής καταρρεύσεως της άναπλαστικής ικανότητος τοΰ Ελληνικού πληθυσμού διαγράφεται απειλητικός καί επικείμενος μέσα στο προσεχές μέλλον, τις επόμενες δηλαδή μέχρι τό 1995 δεκαετίες. Ή Ελλάδα για να σταθή στα πόδια της καί να προκόψη μελλοντικά, χρειάζεται να στηριχθή και στα δύο, μια ισχυρή δηλαδή βιομηχανία άλλα καί μια ρωμαλαία γεωργό ­κτηνοτροφία, τα προϊόντα της οποίας να καλύπτουν άνετα τήν εσωτερική κατανάλωση καί να συναγωνίζονται με επιτυχία τις διεθνείς αγορές τής Δύ­

σεως καί τής Μέσης 'Ανατολής. Ό εκσυγχρονισμός συνεπώς τής γεωργικής οικονομίας (όπου συμπεριλαμβάνεται ή κτηνοτροφία καί ή αλιεία) καί ή άμεσος καί αποτελεσματική ενίσχυση του φθίνοντος αγροτικού πληθυσμού πρέπει σήμερα ν' άποτελή τον πρώτο στόχο δράσεως τής Κυβερνήσεως καί τής Ελληνικής κοινωνίας.

— 386 —

ΠΙΝΑΞ ì .— Έξέλιξις του πληθυσμού τοΟ κόσμου (έκατομμ. ανθρώπων) εις οικονομικώς ανεπτυγμένος και έν αναπτύξει περιοχάς και επίσης εις τάς διαφόρους 'Ηπείρους. 1800­2075, καθ' ύπολογισμόν (Στοιχεία Όργα­

νισμοϋ 'Ηνωμένων Εθνών).

Ετος

1800 1850 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2025 2050 2057

Πληθι

Σύνολον

978 1.262 1.650 1.740 1.837 2.030 2.256 2.501 2.995 3.621 4.401 5.346 6.407 9.051

11.081 12.048

3σμος τής Γής Άνε­πτυγμ.

248 347 573 620 682 745 810 855 976

1.084 1.183 1.282 1.368 1.510 1.563 1.572

Έν ανα­πτύξει

730 915

1.077 1.120 1.155 1.285 1.446 1.646 2.019 2.537 3.218 4.064 5.039 7.541 9.518

10.476

'Αμερική

Α ατιν.

19 31 68 81 92

110 138 164 216 284 374 489 625 963

1.204 1.330

Βόρειος

6 25 84 99

115 134 146 166 199 226 249 275 296 332 339 339

Ευρώ­πη

142 241 309 328 346 369 395 392 425 459 488 515 540 580 592 592

Σοβ. "Ενωσ.

51 73

123 136 147 166 184 180 214 243 2ο9 297 321 367 391 398

'Αφρι­κή

62 85

114 125 138 159 183 219 273 352 462 622 834

1.438 2.005 2.345

'Ασία

696 803 945 963 990

1.082 1.200 1.368 1.652 2.037 2.536 3.120 3.757 5.328 6.500 7.023

'Ωκεα­νία

2 4 7 8 9

10 11 12 16 20 23 28 34 43 50 52

— 387 —

ΠΙΝΑΞ 2. — Πληθυσμός Ευρωπαίων και Ελλήνων (εκατομμύρια) και ανα­

λογία αυτών έν σχέσει προς τον πληθυσμον της Γής (ή τής Ευρώπης) 1900­2075

ο/0 Ελλάς "Ετος

1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1980 2000 2075

| Ευρωπαίοιι

523 571 617 679 736 750 854 948

Ι 1029 1155 1191 1380

τής οικουμένης

ί

31,7 32,8 33,6 33,4 32,6 30,0 28,5 26,2 23,4 20,9 18,6 11,5

Πληθυσμός (έκτμ.)

2,6 2,9 5,9 6,4 7,3 7,6 8,8 8,8 9,1 9,4 9,6 —

% Οικουμένης

,16 ,16 ,27 ,31 ,32 ,30 ,28 ,24 ,21 ,16 ,15

tflç Ευρώπης

,85 ,87

1,45 1,72 1,85 1,93 1,96 1,92 1,86 1,82 1,78 —

1. Πληθυσμός Ευρώπης, Σοβιετικής Ρωσίας, Βορείου 'Αμερικής, Αυστραλίας καί Νέας Ζηλανδίας.

2. Μετά το 1970, προβολαί τοΟ πληθυσμού τής Ελλάδος όπως ύπελογίσθησαν ύπο τοϋ OHE.

L

4

­ j < ce 3

t Ρ w m ο *̂ a. © < >

I

si S 1 "

2 < GO ι­π­a α H 3 (2x| w u < 0

u. M

W ««­*. «C • C r—

φ

Px| · : · : · : : ■ :

ivi: ν ■ss :'■■.

l/l υ >

y.·'· _ X v

: vii; : ivï

: :·:·:·

*W

r m Xv vTv

:·:·:·

· ■ · ' · :

:·:·:·

:;·:·:

η

i S:· •ivi

:¥:· ::·:::

iiii X v

α. α

vs. vs. vs. Xv

li

S:·: ·.·.·.

v X

p . — ­

:χ·:

ss ■ ■ : ■ : ·

:jv:

·:·:·:

•X­i

LuJ

.__. •χ · :

H: vs. Si; :■:■:■

i j : |

i :|S

— ££

S·: ■vi­

lli!

. · . ' .

:'«£ S'i

Ili S'·: :·:·:·

M M

><

Pxl ·:·:·:

;.y.'

vs.

SS

ss

'.·.·. i

Sr :·:·: · ; ■ ; ·

.·.­. ·:·:·:

vX

iïi:

·:·:·:

w

i Xv

v X

ivi·

::v!

ÛÏÛ

ι · Ι Ι ι ι ι . Ι Ι

O O O O O O O O r

ti 0 0 0 0 C\J

0 0 «"

0

0 0 V "

0 0 CM

o o r ^ u j i D ^ j ­ f o c v i ' ­ ^ ι ι ι ι ι ι ι ι

Λ U. ** η : • C ©

| ν > :

fcvj

ι C*.

** ::: y.·'.· ν ■>■:■ '■:■

"■> ώ.

Σ Ε ΙΑ W >

■FR

r ίί::

0 xv.

·'. y.·'.· ■: :■:■:■

ù . '.VS.

W

α

χ χ

X­X VS. ss.

Si:

.·.·.· vy.

Si:

w: JVV*.

>:>: : ■ ; · ; ·

·:'·:·

χ·χ

•χ:

α

XX ::x

; · : ­ ; ■

::x

:

■:v

'.V. ss

»<

Sx !·!·;·

χ *

c·,·.

::::::

■ : ■ : · :

X v

ίΐ: *·χ

.­.·­

­rri

• . X

1—1

y

ïv> ■SS

·;·;·!

χ *

■yy.

■ΐ·:

Xv"

■:·χ

w^y

Xv

.·.·.

Xv­

■ : ■ : ■ :

Si: X·.' Xv

Sii ■ss. vs

ss-

;.;.;.

SS

\ V

•Χ­.

·χ·

X X

·.:·, vs. vs. vs.

m vs. vs.

ss-

s.v

U ~ J

I — ·

Ο Ο CM

Ο Ο

Ο

Ο Ο

Ο Ο CM

s—*

Ο Ο

>a

w r ^ ­O

,­̂ Η

a *

0

2 « Q. > S

13 Κ

>a H

H S α

(J> co. « to

«η

«■H S

'S °, * << «» 0 ' 8 —

s

^ a

w Ο α u< œ>

to a ** ^ c< Ο

pq u> « 0

0 <~P 0 0

as 0 P* ë US « 2 a. »*

5~j> a

0 << 0 K̂

Ì*

>< W

— ■

1

-

W5

I | 1 f I

1 f ^v

■ ' τ

1 - l i _L_U

r C N N H i e i S «PC \00 OAKA1ÛH

I 1

\ ' ' \ >

j ® ROR.

! 44 -

APNHTIWH ΑΥΞΗ K J B r . n i i i t / v Λ ι ϊ η / . ι ι • - w w n

- | -L

- - h -

l i v e . _J

V3 ΓΝ

_1_ .

Σ.1Σ

—

γ —

,ΑΝ

AL·

—

0 \%0 1970 19

J00

250

200

150

[OD

50 30

Σχ. 2. Ελλάς. Γεννήσεις έπί 100 θανάτων 1956 ­1975, εϊς τάς πόλεις και την ΰπαιθρον χώραν. Ή ύπογεννητικότης τΐ|ς επαρχίας οδηγεί

τον πληθυσμον προς δημογραφικήν κατάρρευσιν.

25

Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ

ΟΙ ΝΕΣΤΟΡΙΑΝΟΙ ΕΚ ΤΩΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΕΝ ΠΕΡΣΙΑ

Έν τη ιστορία τών επιστημών ή Νεστοριανή αΐρεσις, έμφανισθείσα μετά το 428, ένεκα θεολογικής μισαλλοδοξίας, υπήρξε μία τών μεγάλων κεντρόφυγων δυνάμεων, ή οποία ώθησε τον Χριστιανισμον δια τών ορέων καί τών έρημων μέχρι τής Κίνας και απέβη λίαν αξιόλογος δεσμός μεταξύ 'Ανατολής και Δύσεως 1.

Κατά την διδασκαλίαν του Νεστορίου, ρήτορος και συγγραφέως μονα­

χού, άνελθόντος εις τον Πατριαρχικόν Θρόνον τής Κωνσταντινουπόλεως τω 428, εις τήν οποίαν ήκολούθουν καί οί Άντιοχεΐς, ό Θεός, ώς θείος λόγος, δεν έγεννήθη, ούτε έσταυρώθη, ούτε επαθεν, άλλ' ό Χριστός, ώς φαινομενικόν πρόσωπον, έγεννήθη καί έσταυρώθη καί έπαθε* ή δέ Παρθένος ώνομάζετο όχι Θεοτόκος, άλλα Χριστοτόκος. Τούτο προεκάλεσε τήν αντί­

δρασιν τοΰ 'Αλεξανδρείας Κυρίλλου καί έπί αύτοκράτορος τής 'Ανατολής Θεοδοσίου Β' καί τής Δύσεως Ούαλεντινιανοΰ Γ' συνεκλήθη τω 431 ή Γ' οικουμενική σύνοδος έν Έφέσω, άποκηρύξασα τάς δοξασίας τοΰ Νεστο­

ρίου και καταδικάσασα αυτόν εις καθαίρεσιν2,3. Οί Νεστοριανοί, έπί παιδεία διακρινόμενοι, κατέφυγον εις "Εδεσσαν τής Μεσοποταμίας, όπου ίδρυσαν φιλοσοφικήν καί ίατρικήν σχολήν, άκμάσασαν μέχρι τοΰ 482, οτε έδιώχθησαν υπό τοΰ αύτοκράτορος Ζήνωνος καί άπεμακρύνθησαν εις τό έσωτερικόν τής Μεσοποταμίας καί εις Περσίαν, ευμενώς δεκτοί γενόμενοι ύπό τοΰ ήγεμόνος τής χώρας ταύτης 4.

Κατά τώ 498 μετέφερον τήν εδραν αυτών είς Σελεύκειαν καί Κτησιφών­

1. G. S a r t ο n, Introduction to the Hisrory of Science, vol. I, p. 377. Ed. Carne­

gie Institution of Washington, 1953. 2. Β. Σ τ ε φ α ν ί δ η ς , 'Εκκλησιαστική Ιστορία, σσ. 214­219. "Εκδ. Παπαδη­

μητρίου, 'Αθήναι, 1959. 3. Ό Νεστόριος έξωρίσθη εις μονήν τής 'Αντιοχείας, είτα είς Πετραίαν Άρα­

βίαν καί έν συνεχεία είς Μεγάλην "Οασιν τΐ\ς "Άνω Αίγύπτου, όπου καί απέθανε μετά το 450. (G. S a r t o n , Ibid., vol. I, p. 381).

4. Κ. S p r e n g e l , Histoire de la Médecine, vol. II, pp. 191 ­192. Trad. A. Jour­

dan. Ed. Deterville et Desoer, Paris, 1815.

— 391 —

τα έπί τοϋ Τίγρητος και κατά το 762 εις Βαγδάτην. Εκείθεν διέδωσαν τον Χριστιανισμον άπο του τέλους τοϋ Ε' αιώνος είς πάσαν γωνίαν τοϋ Τουρ­

κεστάν, ώς φαίνεται εκ της κατόπιν ανασκαφών ευρέσεως ερειπίων Χριστια­

νικών ναών καί χειρογράφων είς την Συριακήν, Περσικήν και Κινεζικήν γλώσσαν. "Ας σημειωθή, δτι Νεστοριανοί ύπάρχουσι μέχρι σήμερον, απο­

καλούμενοι 'Ανατολικοί Σύριοι, εν Περσία, Τουρκία, είς τήν περιοχήν μεταξύ τών λιμνών Urnia καί Van καί Μοσούλην. Ή ιατρική σχολή τών Νεστοριανών μετεφέρθη είς Νίσιβιν της Μεσοποταμίας, υπό Περσικήν κυριαρχίαν διατελούσαν, καί τήν Jundishapur περί το πρώτον ήμισυ του Τ' αιώνος. Οί Νεστοριανοί, επί ευρυμάθεια καί πολυγνωσία διακρινόμενοι, πολλά έργα 'Ελληνικά, είς τα μαθηματικά καί τήν ίατρικήν άφορώντα, μετέφρασαν είς τήν Συριακήν κατά τον Ε' αιώνα, εν οΐς διεκρίθησαν ό Πρόβος καί ό "Ιβας* ή δέ τοιαύτη μεταφραστική ενεργητικότης έξηκολούθη­

σε μέχρι τοϋ Θ' αιώνος, δτε, τή βοήθεια της Συριακής, έγένοντο μεταφράσεις είς τήν Άραβικήν ι. Έν προκειμένω, ό μέν Πρόβος ήτο Σύριος Νεστορια­

νός, σχολιαστής τοϋ 'Αριστοτέλους καί τοϋ Πορφυρίου καί συντάκτης αριθμητικής δια Συριακών γραμμάτων 2, ό δέ "Ιβας μετέφρασεν είς τήν Συρια­

κήν τα θεολογικά συγγράμματα του Μοψουεστίας Θεοδώρου 3. Ή ϊδρυσις της σχολής της Jundishapur4 ανάγεται άπο της εποχής

τοϋ Shapur Π, βασιλεύσαντος άπο τοϋ 309 μέχρι τοϋ 379, δτε ό Χριστιανός ιατρός Θεόδωρος ή Θεοδόσιος 5 έξεπόνησεν είς Περσικήν γλώσσαν ίατρι­

κόν σύγγραμμα, μεταφρασθέν βραδύτερον είς τήν Άραβικήν. Ή πόλις αΰτη προϊόντος τοϋ χρόνου απέβη τό καταφύγιον τών εκ της 'Εδέσσης διωχθέντων Νεστοριανών τω 489, ώς εΐδομεν καί, έν συνεχεία, τών έξ 'Αθη­

νών άπομακρυνθέντων νεο ­ Πλατωνικών τφ 5296, εύρόντων πρόσφορον

1. G. S a r t o n , Ibid., vol. I, pp. 381­382. 2. G. Sa r t o n , Ibid., vol. I, p. 407. 3. Ό Θεόδωρος, έκ τών κυρίων εκπροσώπων τής Άντιοχειακής σχολής, έλεγε :

«τελείαν τήν φύσιν τοϋ ΘεοΟ λόγου φαμέν καί τέλειον το πρόσωπον, τελείαν δέ καί τήν τοϋ ανθρώπου φύσιν καί το πρόσωπον ομοίως» (Β. Σ τ ε φ ά ν ι δη ς, Ένθ' άνωτ., σσ. 213, 219). Μόψου εστία, ή πόλις της Κιλικίας έν τή Μικρςί 'Ασία, κειμένη έπί τοϋ Πυ­

ράμου ποταμού­ τανΰν Μεσσίσα­ όθεν Μοψεάτης ό κάτοικος (Ν. Λ ω ρ έ ν τ η ς , Όνο­

μαστικόν, σ. 375. "Εκδ. Γκαρπολα καί Ματακίδου, Βιέννη, 1837). 4. Ή πόλις αΰτη ωκοδομήθη υπό τοΰ Σασσανίδου βασιλέως Shapur Ι (241 ­272),

παρά τήν Καζερούν, μεταξύ Σούσων καί Έκβατάνων. Προφέρεται, επίσης Γκαντισαπό­

ρα ή Γκάντι Σαπορ ή Γιούντι Σαπύρ. (G. S a r t o n , Ibid., vol. I, p. 435). 5. 'Ιατρός τοϋ Πέρσου βασιλέως, συνέγραψεν έπιτομήν Ιατρικής, άπολεσθεΐσαν.

(G. S a r t o n , Ibid.). 6. Οί είς αειφυγίαν ΰποχρεωθέντες φιλόσοφοι είναι οί έξης· Δαμάσκιος έκ Συρίας,

Σιμπλίκιος έκ Κιλικίας, Εύλάλιος έκ Φρυγίας, Πρισκιανός έκ Λυδίας, Διογένης καί Ερ­

μείας έκ Φοινίκης καί 'Ισίδωρος έκ Γάζης. (Κ. S p r e n g e l , Ibid). Ό Άγαθίας, είς τους

— 392 —

το έδαφος, υπό τών πρώτων καλλιεργηθέν. Και δια της διδασκαλίας τών υπό τών Νεστοριανών μεταφερθεισών ιατρικών και φιλοσοφικών συγγρα­

φών, ώς και της τών νεο ­ Πλατωνικών, ή σχολή αύτη εφθασεν εις ΰψος δόξης και μεγαλείου διαρκούσης της βασιλείας του Nu shir wan του Δικαίου, Χοσρόου παρ' Έλλησι και Κίρσα παρ' "Αραψιν, από του 531 μέχρι του 579 και απέβη το μεγαλύτερον πνευματικόν κέντρον της εποχής εκείνης, όπου αί Έλληνικαί, αί Ίουδαϊκαί, αί Χριστιανικαί, αί Ίνδικαί και αί Περσικαί ΐδέαι και απόψεις άντηλλάσσοντο και έμειγνύοντο. Μεταφράσεις είς τήν Περσικήν του 'Αριστοτέλους και του Πλάτωνος έγένοντο, ή δε ιατρική έδιδάσκετο είς τήν Έλληνικήν γλώσσαν κυρίως, μετά προσθηκών της 'Ιν­

δικής, τής Συριακής και τής Περσικής μέχρι του Γ αιώνος* τής 'Αραβικής κατακτήσεως ολίγον έπηρεασάσης τήν πρόοδον, τουλάχιστον μέχρι του τέλους τοϋ Η' αιώνος, ότε ή Μουσουλμανική επιρροή ήρξατο εύρυνομένη ι.

Μεταξύ τών ιατρών, τών μεταφραστών εϊς τήν Συριακήν γλώσσαν και εις Περσίαν διδαξάντων, καταλέγεται ό Σέργιος, σπουδάσας εν 'Αλεξάνδρεια και άκμάσας κατά το πρώτον ήμισυ τοϋ Τ' αιώνος. Σύριος μονοφυσίτης2, αποκλίνων εις τον Νέστοριανισμόν, θεωρείται έκ τών σπουδαιότερων μετα­

φραστών έκ τής Ελληνικής είς τήν Συριακήν ιατρικών και φιλοσοφικών συγγραμμάτων. Έκ τών πλέον αξιόλογων μεταφράσεων του είναι αί τοΰ Πλάτωνος, τοΰ 'Αριστοτέλους, τοΰ Πορφυρίου, τοϋ 'Ιπποκράτους και του Γαληνοΰ. Έξ αυτών πολλαί μετεγλωττίσθησαν κατά τον Θ' αιώνα είς τήν Άραβικήν3.

Κατά τον Τ' αιώνα και έπί βασιλείας Χοσρόου διεκρίθησαν τρεις Νεστοριανοί ιατροί, άξιοι να μνημονευθώσιν εν τή παρούση μελέτη.

Στέφανος ό Έδεσσαΐος, διδάξας έν τω εν τή γενέτειρα Νεστοριανώ ίδρύματι4 και τοσούτον τιμώμενος παρά τή Περσική αυλή, ώστε, είς δύσκο­

λους δια τους Βυζαντινούς περιστάσεις, να σταλή έπί κεφαλής πρέσβεων είς τον Χοσρόην, ίνα μεσητεύση δια τήν σωτηρίαν τής πόλεως ταύτης, κατά τήν πληροφορίαν τοϋ Προκοπίου, γράφοντος* «και τότε Ρωμαίοι ές δέος μέγα έμπεπτωκότες τους πρέσβεις παρά Χοσρόην σύν θορύβω πολλώ

αυτούς φιλοσόφους αναφερόμενος, τον Φρύγα Εύλάλιον ονομάζει Εύλάμιον. (Ά γ α­

θ ί α ς , Ίστορίαι, Β', 30, Keydell. Ed. Gruyter et Socios, Berolini, 1967). 1. E. B r o w n e , Arabiam Medicine, pp. 19­23. Ed. University Press, Cambri­

dge, 1921. 2. Μονοφυσιτισμός είναι ή ενωσις και άφομίωσις τής ανθρωπινής φύσεως τοΰ

Χριστού μετά τής θείας. Κατά τήν διδασκαλίαν τοΰ μοναχού Ευτυχούς­ «το σώμα τοΰ κυρίου άνθρώπινον, αλλ' ούχ όμοούσιον ήμϊν, επειδή οϊδα αυτόν Θεόν ήμων». (Β. Σ τ ε­

φ α ν ί δ η ς, νΕνθ' άνωτ., σ. 220). 3. G. S a r t on, Ibid., vol. I, pp. 423­424). 4. K. S p r e n g e l , Ibid., vol. II, p. 192.

— 393 —

επεμπον και Στέφανον συν αύτοΐς, εν γε τοίς κατ' αυτών ΐατροΐς λόγιον, ος δη Καβάδην τον Πεζόρου νοσοΰντά ποτέ ίασάμενος κύριος χρημάτων μεγάλων προς αύτοΰ γέγονεν». Ό ύπο του Στεφάνου θεραπευθείς Καβάδης θα ήτο ό πατήρ τοϋ Χοσρόου, ως έκ τών προς τον ηγεμόνα λόγων αύτου εξάγεται, εχόντων ούτω* «καίτοι πασών γε ήκιστα χρήν ττ̂ Έδεσσηνών πόλει παρά σου τι ξυμβήναι φλαϋρον, εντεύθεν γαρ εγω γε ώρμημαι, δσπερ σε τών έσομένων ουδέν προειδώς εξέθρεψα τε και τω πατρί τω σώ ξύμβουλος γεγονώς». Παρά ταύτα ό Στέφανος και οί σύν αύτώ πρέσβεις, επειδή όσα έζήτησεν ό Χοσρόης έθεωρήθησαν αδύνατα, «διαπορούμενοί τε και άσχάλ­

λοντες επί τήν πόλιν έβάδιζον, έπεί τε εντός τοϋ περιβόλου γενόμενοι τα παρά Χοσρόου άπήγγελλον, θορύβου τε και θρήνων ή πόλις εμπλεως έγένετο» '.

Τριβοϋνος ό Παλαιστίνιος, κατά τον αυτόν συγγραφέα, «ιατρός ήν και λόγιος και τα ες τέχνην τήν ίατρικήν ούδενός ήσσων, άλλως δε σώφρων τε και θεοφιλής και τής επιεικείας ές άκρον ήκων. καί ποτέ Χοσρόην κακώς τοϋ σώματος έχοντα ίασάμενος απηλλάγη εκ της τών Περσών χώρας, δώρα πολλά τε καί λόγου άξια προς τοϋ ανθρώπου κεκοσμημένος». "Ινα δε δεχθή* έκεχειρίαν ό Χοσρόης έζήτησεν άπό τον Ίουστινιανόν τον ίατρόν τοΰτον «συνδιαιτησόμενον αύτώ δοΰναι»* καί της αιτήσεως έπιτελεσθείσης, παρήγ­

γειλεν ό Πέρσης ήγεμών εις τον Τριβοΰνον να ζητήση ό,τι έχει ανάγκην. Αυτός, δμως, δέν έζήτησε χρήματα, άλλα, άντ' αυτών, τήν άπελευθέρωσιν τών αιχμαλώτων καί τών έν αύτοίς έλλογίμων προς όνομα. Καί δια της πράξεως ταύτης, «κλέος τε μέγα ές πάντας ανθρώπους ό Τριβοϋνος εσχε» 2.

Τον ύψηλόν τίτλον του «συνδιαιτησομένου τω βασιλεΐ» παρά Πέρσαις ήγεμόσιν άπέκτησεν έπί Δαρείου (521 ­ 485 π.Χ.) ό Κροτωνιάτης Δημοκή­

δης, διάσημος ιατρός, θεραπεύσας αυτόν εξ επιπεπλεγμένου έξαρθρήματος τοϋ αστραγάλου καί τήν βασίλισσαν "Ατοσσαν έκ προκεχωρημένου απο­

στήματος τοϋ μαστού 3# δι' αυτό καί «ομοτράπεζος τω βασιλέει έγεγόνεε» 4. Ό Προκόπιος τους ανωτέρω ιατρούς, Στέφανον καί Τριβοΰνον, απο­

καλεί λογίους, διότι ή τοιαύτη τιμητική προσωνυμία ύπεδήλου τήν μόρφω­

σιν, τόσον τήν ίατρικήν όσον καί τήν φιλοσοφικήν. 'Ιατρός άγευστος φιλο­

σοφίας δέν έξετιματο, ώς θα ΐδωμεν κατωτέρω. "Οσον δ' άφορφ εις τον Προ­

κόπιον, ούτος ήτο σύμβουλος καί γραμματεύς τοϋ στρατηγοΰ Βελισσαρίου,

1. Π ρ ο κ ό π ι ο ς , 'Υπέρ Πολέμων Περσικών, Β', 26, Veh. Bd. Heimeran, Mun­

chen, 1970. 2. Π ρ ο κ ό π ι ο ς , Υπέρ Πολέμων Γοτθικών, Δ', 10, Veh. Ed. Heimeran, Mu­

chen, 1966. 3. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Καλλιφών­ Δημοκήδης, oi Πρεσβύτεροι Πυθαγόρειοι

'Ιατροί. «'Ελληνική Ιατρική», 31 : 1, 1962. 4. ' Η ρ ό δ ο τ ο ς , Ίστορίαι, Γ', 132, Kallenberg. Ed. Teunberi, Lipsiae, 1939.

— 394 —

θεωρείται αξιόλογος ίστορικός συγγραφεύς και ήκμασεν έπί Ιουστινιανού" (525 ­ 565) '. Φαίνεται ότι εϊχε βασικάς γνώσεις ιατρικής, διότι εις πολλάς περιπτώσεις, èv τοις εργοις αυτού ίστορουμένας, τάς σχετιζομένας προς τήν έπιστήμην ταύτη ν, είναι περισσότερον λεπτομερειακός και διεξοδικός παντός άλλου ιστορικού2.

Ουράνιος έκ Συρίας ελκών τήν καταγωγήν, έπηγγέλλετο τήν ΐατρικήν έν Κωνσταντινουπόλει καί, καίτοι έστερεΐτο φιλοσοφικής μορφώσεως, έφ' όσον, κατά τον Άγαθίαν, «των δε 'Αριστοτέλους δογμάτων ουδέν μεν ες τό ακριβές έγίγνωσκεν», έν τούτοις έθεώρει εαυτόν παντογνώστην, διότι «έκομψεύετο ώς πλείστα είδένα». Συχνάκις έπεσκέπτετο τά παρά τήν «βασί­

λειον στοάν» βιβλιοπωλεία καί «διεπληκτίζετο και έμεγαληγόρει» μετ' άλλων, τών οποίων αϊ γνώσεις, εις τήν φιλοσοφίαν καί τήν θρησκείαν άφο­

ρώσαι, δέν ήσαν άνώτεραι τών ιδικών του. Ώς ήτο έπόμενον, δια τών συζη­

τήσεων έπί λεπτών καί ακανθωδών θεμάτων, ουδείς έπειθε τον άλλον καί ό Ουράνιος, πρωτεύων εις μακρηγορίαν ώς ô Θερσίτης παρ' Όμήρω, καί μή έχων πειστικά επιχειρήματα, έδιδε τήν άπάντησιν προτού έρωτηθή, ακο­

λουθών εις τήν «έφεκτικήν καλουμένην έμπειρίαν Πύρρωνος καί Σέξτου3, τήν οποίαν δέν έγνώριζεν «ή δσον άπομάξασθαι σποράδην καί ελάχιστον θηρασαι», καί μόνον τους απαίδευτους να δύναται να πείση. Ό άμαθης ούτος ιατρός ουχί σπανίως ελάμβανε μέρος εις συμπόσια πλουσίων, «σιτού­

μενος αφειδώς τά ποικιλώτερα τών εδωδίμων», καί έν κραιπάλη μέθης δια­

τελών έξεστόμιζεν ακατονόμαστους βωμολογίας καί αισχρολογίας, γενό­

μενος παίγνιο ν τών συνδαιτη μόνων, όπως οί γελωτοποιοί καί οί μιμολόγοι. Μεταβάς ποτέ μετά του πρέσβεως Άεροβίνδου εις Περσίαν, κατώρθωσε να κρύψη τά ελαττώματα του καί τοσούτον να έντυπωσιάση τον Χοσρόην, ώστε να καλέση τους έν τή αυλή μάγους να διαλεχθώσι μετ' αύτοϋ έπί θε­

μάτων «γενέσεως τε καί φύσεως περί καί ει τόδε τό παν άτελεύτητον έσται, καί πότερον μίαν τήν απάντων αρχήν νομιστέον». Καί ό Ουράνιος «ούκ είδώς έν ούκ είδόσιν», ώς λέγει ό Σωκράτης εις τον Γοργίαν του Πλάτωνος, ένίκα. Ό Χοσρόης, τότε, καταπλαγείς καί θαυμάσας αυτόν, έδώρησε πολλά χρήματα καί ήξίωσε «κοινής μεταδοϋναι τραπέζης». Ό Ουράνιος αξιωθείς του τίτλου τοϋ ομοτράπεζου τω βασιλεΐ, έξεμεταλλεύθη τήν άπαγόρευσιν τών νεο ­ Πλατωνικών δια τήν έν Περσία επικρατούσαν άδικίαν, χειροτέραν

1. Α. V a s i 1 i e ν, Histoire de l'Empire Byzantin, vol. I, pp. 235 ­ 237. Trad. Bro­

din et Bourgina. Ed. Picard, Paris, 1923. 2. J. F r e i n d , Histoire de la Médecine depuis Galien jusqu'au XVI siècle, pp­

55­65. Trad, de B. Ed. Vincent, Paris, 1728. 3. Ό μέν Πυρρών (360­ 275 π.Χ.) ύπήρξεν ό ηγέτης τοϋ πρακτικοϋ σκεπτικισμού,

ό δε Σέξτος (160 ­ 210 μ.Χ.) τοϋ εμπειρικού σκεπτικισμού. (R. B u r y , Sextus Empiricus. Introduction, vol. I, p. XXX. Ed. Heinemann, London, 1961).

— 395 —

τής έν Βυζαντίω, ίνα άποβή ό αγαπητός τοΰ ήγεμόνος, αξίου μέν πολεμι­

στοΰ, άλλα τοσούτον μειονεκτοϋντος εις φιλοσοφικήν μόρφωσιν, ώστε να γίνη άπλους ακροατής του Ουρανίου '.

Ό υπό του Χοσρόου τοσούτον τιμηθείς Ουράνιος ήτο πράγματι εις τοιούτον βαθμον άμαθης και φαύλος, φλύαρος και κακεντρεχής, ώς ό Θερσί­

σίτης 2, όπως τον κατακρίνει και τον κατηγορεί ό Άγαθίας ; Έκ τών πα­

λαιοτέρων, είς τον ιστορικόν τούτον άκολουθούντων, εϊς τον θεωρεί άνάξιον να είσέλθη είς τήν ίστορίαν3 και έτερος τον αποκαλεί αγύρτη ν 4. Έάν, όμως, ληφθή υπ' όψει το τεχνητον τών ίστορημάτων του Άγαθίου δ, μή χαρα­

κτηριζομένων, κατ' άκολουθίαν, υπό άντικειμενικότητος, τότε θα ήδυνά­

μεθα να άνασκευάσωμεν τήν τόσον δυσμενή δια τον Ούράνιον κριτικήν. Ό μετ' αυτοκρατορικού πρέσβεως αποστελλόμενος δεν είναι κατ' αρχήν τυχαΐον πρόσωπον, ώς ή νεωτέρα ιστορία έπ' αύτοϋ συμφωνεί, θεωρούσα αυτόν ίκανόν της τέχνης του ίασθαι θεράποντα και «πρόγονον» τών στρα­

τιωτικών ιατρών, μεριζόμενον το τίτλον τούτον μετά του 'Αλεξάνδρου Τραλλιανοϋ6, διασήμου ίατροϋ και αύτοϋ, του οποίου ό <Γ' αιών εϊναι επώνυμος 7.

Έκ της παρούσης μελέτης, ώς και της Βυζαντινής επιστήμης καθό­

λου 8, συνάγεται, ότι οί πεπαιδευμένοι και πολύγλωττοι Νεστοριανοί φιλό­

σοφοι και ίατροί, δια της επιρροής, τήν οποίαν ήσκησαν παρά τοις Πέρ­

σαις ήγεμόσι και τών μεταφράσεων τών Ελλήνων φιλοσόφων και ιατρών εις τήν Συριακήν, Περσικήν καί, βραδύτερον, Άραβικήν γλώσσαν, συνε­

τέλεσαν είς τήν άνύψωσιν της πνευματικής στάθμης τής Περσίας και τήν δημιουργίαν του πυρήνος τής επιστήμης τοϋ 'Ισλάμ.

1. Ά γ α θ ί α ς , Ένθ' άνωτ., Β', 29 ­ 32. 2. Ό μ η ρ ο ς , Ίλιάς, Β', 212­216, Mazon. Ed. Belles Lettres, Paris, 1955.

Θερσίτης δ' ετι μοϋνος αμετροεπής έκολώα, ος επεα φρασίν ήσιν άκοσμα τε πολλά τε ήδη. μάψ', αταρ ου κατά κόσμον, έριζέμεναι βασιλεϋσιν, αλλ' ο τί οί εΐσετο γελοίιον Άργείοισιν εμμεναι· αΐσχιστος δε άνήρ υπό "Ιλιον ήλθε.

3. J. F r e i n d , Ibid, pp. 52­55. 4. Κ. S p r e n g e l , Ibid., vol. II, p. 193. 5. Ό Άγαθίας, του οποίου το ακριβές τών Ιστοριών του αμφισβητείται, υπήρξε

ποιητής, έπιγραμματοποιος καί, κυρίως, διακεκριμένος νομομαθής. (Α. V a s i 1 i e ν, Ibid).

6. M. L a i g n e l ­ L a v a s t i n e , Histoire Générale de la Médecine, vol. I, p. 451. Ed. Michel, Paris, 1936.

7. G. Sa r t o n , Ibid., vol. I, p. 443. 8. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Είσαγωγή εις τήν Βυζαντινήν Ίατρικήν. «Παρνασσός»,

18 : 3, 1976.

ΑΝΝΑΣ ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ ­ΓΑΛΑΝΟΥ

ΤΟ ΑΠΕΙΡΟΝ ΤΟΥ ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΥ1

Ή διερεύνηση τής κοσμολογικής σκέψης τοΟ 'Αναξίμανδρου απαιτεί βέ­

βαια χρήση τής γενετικής μεθόδου, δηλαδή αναφορά στις κοινωνικές συν­

θήκες στην 'Ιωνία, εφόσον, όπως έχει δειχτεί, σε αντίθετη άπό τή μυθική σκέψη, πού φωτίζει τα καθημερινά πράγματα «με παραδειγματικές πράξεις συντελεσμένες άπό τους θεούς», στην ιωνική φιλοσοφία «τα αρχικά γεγο­

νότα, οί δυνάμεις πού δημιούργησαν τον κόσμο, εννοούνται σύμφωνα με τή σύγχρονη (για τότε) εΐκόνα τών πραγμάτων» (J. P. Vernant) 2.

Προκειμένου δμως ν' αποφύγει κανείς τον απλοϊκό κοινωνιολογισμό, δηλαδή τον κίνδυνο να πάει πέρα άπό τις προθέσεις3 τών φιλοσόφων, πού ώς θαρραλέοι4 φυσικοί επιστήμονες αποδίδουν στή φύση αυτό πού βρίσκουν στις παρατηρήσεις τους για τα φυσικά φαινόμενα, χρειάζεται και ή εσωτε­

ρική ερμηνεία, πού κρατιέται στους εκφραστικούς τρόπους τών ίδιων τών φιλοσόφων και τών σχετικών μαρτυριών.

Το κείμενο πού ακολουθεί είναι είδος προλεγόμενων στο πρόβλημα τής φύσης του άναξιμάνδρειου 'Απείρου, δηλαδή σκέψεις προσανατολι­

σμού για τή σημασία τοϋ δρου. Στο λεκτικό θησαυρό τής ελληνικής φιλοσοφίας υπάρχουν όροι, όπως

τό Ά π ε ι ρ ο ν τοϋ 'Αναξίμανδρου, ό Λ ό γ ο ς τοϋ Ηράκλειτου, ή χ ώ ρ α

1. 'Ανακοίνωση στην 'Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία, Συνεδρία 11ης 'Ιουνίου 1974 στον Παρνασσό. Βλ. και τήν Άνακ. τοΟ καθ. Σ π. Κ υ ρ ι α ζ ό π ο υ λ ο υ , Ή Γεω­

πολιτική ëwoia τοϋ 'Απείρου είς τον Άναξίμανδρον (δημοσιεύτηκε στή συλλογή μελε­

τών του μέ τον τίτλο Λόγος και Ήθος, 'Ιωάννινα 1976, σσ. 81 ­ 95). Στην 'Ανακοίνωση αυτή παραπέμπουμε και για τα βιβλιογραφικά στοιχεία τα σχετικά μέ τον άναξιμάνδρειο δρο και το πρόβλημα. Βασικό, από ελληνικής πλευράς, εϊναι το βιβλίο του καθ. Θ. Β έ ϊ­κ ο υ , Κοσμολογία και κοσμική δικαιοσύνη, 1 'Αναξίμανδρος, Θεσσαλονίκη 1969.

2. Ή καταγωγή τής ελληνικής σκέψης, Δίπτυχο, σ. 87. 3. Το νομικό λεξιλόγιο τοϋ 'Αναξίμανδρου πείθει π.χ. τόν Ιστορικό να δει τή σχέση

Ενός­πολλών στο 'Απειρο ώς δηλωτική τοϋ Κράτους, πού εϊναι ενα αλλά και πολλά ετερογενή, στην ëvvoia τής κοινωνικής ομάδας (βλ. E h r e n b e r g V., The great State, Oxford 1960, 89, πβ. V e r n a n t , ο.π., 103).

4. Πβ. D i e l s ­ K r a n z , Die Fragmente der Vorsokratiker, 'Αναξίμανδρος A 6, A 7.

— 397 —

τοϋ πλατωνικού Τίμαιου, πού εξακολουθούν να ενδιαφέρουν την έρευνα και για τη σημασία τους καί για τη φύση των αντικείμενων αναφοράς τους. "Αν προκειμένου για τη χ ώ ρ α ή αμφιλογία βασικά οφείλεται στο δτι ό ίδιος ό Πλάτων, με το νάναι στραμμένος στη νοητική κυρίως πραγματι­

κότητα, δεν διευκρίνησε τη φύση τοϋ τρίτου γένους («μετ' αναισθησίας» συλληπτοϋ, «λογισμώ τινι νόθω), και αν ό ήρακλειτικός Λ ό γ ο ς ενδια­

φέρει για τήν πολυσημία του, στην περίπτωση της πρωταρχής τοϋ 'Ανα­

ξίμανδρου ή ανεπάρκεια των πληροφοριών, μόλο πού κάνει δύσκολη τήν πλήρη σημασιολόγησή της, προτρέπει σε νέες ερμηνευτικές προτάσεις.

Θα ήταν δυνατό να υποστηριχτεί αρχικά πώς ή σημασία του άναξιμάν­

δρειου 'Απείρου είναι προβληματική για κείνους πού είναι αποκομμένοι χρονικά άπό τό γλωσσικό αίσθημα της εποχής πού χρησιμοποίησε τον όρο· δτι για ενα διάστημα ό όρος θάπρεπε νάναι αυτονόητος και πώς άπό τότε πού φορτίστηκε με άλλες σημασίες, δηλαδή σχετίστηκε με προηγού­

μενες ή κατοπινές για τή γενετική εποχή του έννοιες, τό ερώτημα της σημα­

σίας του όρου και της φύσης του πράγματος δέχτηκαν ποικίλες απαντήσεις. Είναι γνωστό ότι στις σύγχρονες αναλύσεις τοϋ άναξιμάνδρειου 'Απεί­

ρου αναδείχτηκαν αντιστοιχίες, ώς προς τό γενικό σχήμα 1 ή ως προς τις λεπτομέρειες2, μέ τους κοσμογονικούς μύθους, ενώ βέβαια, παράλληλα, επισημάνθηκαν οί διαφορές : τό "Απειρο δέν είναι μόνο πηγή, αλλά και αποδέκτης τών υπαρκτών, εξ άλλου κυβερνά τα πάντα' ακόμη έχουμε εδώ γεωμετροποίηση τοϋ φυσικοϋ σύμπαντος, ή οποία περιγράφεται απαλλαγμέ­

νη άπό τήν αστρική θρησκεία 3. Οί σύγχρονοι αποτόλμησαν καί ερμηνείες περισσότερο αναχρονιστι­

κές άπό εκείνη πού υπάρχει στή μαρτυρία τοϋ Σιμπλίκιου 4 : «αρχήν τε καί στοιχείον εϊρηκε τών όντων τό άπειρον.. . λέγει δ' αυτήν μήτε ύδωρ μήτε άλλο τι τών καλουμένων είναι σ τ ο ι χ ε ί ω ν . . . δήλον δέ ότι τήν είς άλληλα μεταβολή τών τεττάρων σ τ ο ι χ ε ί ω ν . . . θεασάμενος ούκ ήξίωσεν...». "Ετσι υπάρχει ή έγελιανοΰ τύπου ερμηνεία τοϋ 'Απείρου (τό άπό τή φύση του απροσδιόριστο ενα καί πολλά)5, μέ χρήση μάλιστα

1. F. Μ. Co r n f ο rd , From Religion to Philosophy. A Study in the Origins of Western Speculation, London 1912, New York 1957 /Principium Sapientiae. The origins of Greek Philosophical thought, Cambridge 1952 (Smith 1971).

2. H. C. Β a 1 d r y, Embryological Analogies in Presocratic Cosmogony, Class. Quart. 26 (1932) 27 ­ 34 / Marcel de Corte, Mythe et Philosophie chez Anaximandre, Théol. et Philos. 14, 1958 (1960) 9­29).

3. Βλ. V e r n a n t , 90. 4. Die Fragmente der Vorsokratiker A 9. 5. Βλ. M i r e l l a C a r b o n a r a N a d e i , L'uno­molti naturalismo degli

Ionici, 1968.

— 398 —

και χαϊντεγγεριανής ορολογίας1. 'Επίσης υποστηρίχτηκε2, ότι το άναξι­

μάνδρειο "Απειρο είναι κάτι τι ­ ενα και ακαθόριστο κι όχι πολλότητα ανακατεμένων πραγμάτων (δπως είναι στον Εμπεδοκλή και στον Άναξα γόρα, οπότε ενδιαφέρουν αυτά πού συνθέτουν τό μίγμα κι έτσι δεν υπάρχει γένεση άλλα μίξη)' ό 'Αναξίμανδρος πλησίασε πρώτος τήν αληθινή έννοια τής πρώτης ΰλης, της δυναμικής προ­ουσίας, υποκείμενου ­ υποδομής τών πολλών, υπαρκτού από τον εαυτό του.

Ό Heisenberg 3 έδειξε τήν αντιστοιχία τής σκέψης του 'Αναξίμανδρου μέ τή σύγχρονη φυσική : «Τα διαφορετικά στοιχειώδη σωμάτια θα μπορού­

σαν να αναχθούν σέ κάποια παγκόσμια ουσία, τήν οποία μπορούμε νά ονο­

μάσουμε ενέργεια ή ύλη, άλλα κανένα άπό τα διάφορα σωμάτια δέν θα μπο­

ρούσε νά προτιμηθεί σαν βασικό. Ή τελευταία αυτή άποψη. . . αντιστοιχεί στή διδασκαλία του 'Αναξίμανδρου και εχω πιστεΐ ότι στή σύγχρονη φυσι­

κή ή άποψη αυτή είναι ή πιο σωστή». Αυτά παραδειγματολογικά ώς προς τις προσπάθειες τών συγχρόνων

για τον καθορισμό τής φύσης του άναξιμάνδρειου 'Απείρου. Ποικιλία παρα­

τηρείται και στή σημασιολόγηση του όρου : "Απειρο σημαίνει* α) τό χωρικά απέραντο (π.χ. Burnet, Heidel, Jaeger, Diels, Zeller με τις παραλλαγές : του σφαιρικού χώρου, πού δέν έχει εξωτερικά όρια (Cornford)· τής δίχως εξωτερικά όρια συγκεχυμένης κατάστασης (Guthrie)]· β) τό απροσδιόριστο (Gilbert, Nietszsche, Tannery, Wisniewski)· τό χωροχρονικά — ώς ανεξάν­

τλητη γεννήτρα — χωρίς όρια, και ποιοτικά απροσδιόριστο (Βέικος). Εκείνο πού πρέπει νά τονιστεί ιδιαίτερα είναι ότι σ' αυτή τή σύγχρονη

πολυφωνική ερμηνεία αντίστοιχη — άπό τήν πλευρά τών αρχαίων — είναι ή άπορητική στάση απέναντι στο "Απειρο, πράγμα πού φανερώνει πώς και για τους αρχαίους ή σημασία του όρου δέν ήταν κατάδηλη.

Ό 'Αριστοτέλης 4, είτε γιατί είχε πιθανόν όλο τό έργο του 'Αναξί­

μανδρου είτε γιατί είχε αρκετά μέρη του και επειδή τόση σπουδαιότητα έδινε στή μελέτη τών όρων, θά έπρεπε νά έχει καταλάβει τή σημασία τής κοσμικής αρχής του μιλήσιου σοφού. Στα Μεταφυσικά (Α 3 983 b 6 κ.μ.), όπου αναφέρεται στις αρχές τών φυσιολόγων και ονομάζει τους Θαλή, Άναξιμένη, Διογένη, "Ιππασο, Ηράκλειτο, 'Εμπεδοκλή (μέ τή μνεία, 984a 8,

1. Άπειρο = struttura dell'existenza. 'Αντίθετα βλ. S w e e n y , Infinity in the Presocratics, 1972, 181.

2. R. L a h a y e , La Philosophie Ionnienne 1966, 48. 3. Φυσική και Φιλοσοφία, Κάλβος 1971, 80­81. 4. Παρά αυτό πού συχνά λέγεται, πώς δεν κάνει ιστορία τής Φιλοσοφίας, άλλα

γενικά προσαρμόζει στή δική του σκέψη τις θέσεις τών προκατόχων του. (Βλ. " Α ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο Ο , Ή κάθαρση, τής θεότητας στή φιλοσοφία του Ξενοφάνη, 1969, 103 ­104).

— 399 —

πώς à Άκραγαντίνος πρόσθεσε στις αρχές του νεροϋ, τοϋ αέρα, της φωτιάς και τή γη) και τον 'Αναξαγόρα, δέν αναφέρει τον 'Αναξίμανδρο. Τό ότι δεν αναφέρει οΰτε τον Ξενοφάνη (πού θεώρησε κοσμική πρωταρχή τή γη, VS Β 27, και τή γη και τό νερό αρχές όλων «όσα γίνονται ή δέ φύονται», Β 29) \ ενώ γνωρίζει2 τήν περιγραφή του της γης, μπορούμε, νομίζω, να το εξηγήσουμε σε συνάφεια μέ τό χαρακτηρισμό πού κάνει̂ για τον κο­

λοφώνιο σοφό, ότι είναι «άγροΐκος» φιλόσοφος καί θεολόγος, καθώς και μέ τήν πανθεϊστική ερμηνεία πού δίνει στή θεολογία του. Αυτό βέβαια δέν ισχύει στή γνώμη του για τον 'Αναξίμανδρο, τοϋ οποίου επίσης γνωρίζει3

τήν άποψη για τή θέση της γης· πιθανότερο είναι να σκεφτούμε ότι δέν τήν αναφέρει, γιατί δέν βρίσκει ότι μπορεί να τήν εντάξει σέ μια από τις από­

ψεις πού εκθέτει. 'Από τήν άλλη μεριά, τό άναξιμάνδρειο "Απειρο, ως κοσμική αρχή,

αιτία υλική 4, δέν μπορεί να ενδιαφέρει τον 'Αριστοτέλη, πού θεωρεί «όλως . . . αδύνατον είναι άπειρον σώμα αΐσθητόν» 5 καί δέχεται τό άπειρο ώς μαθη­

ματικό προσδιοριστικό γνώρισμα(!, τήν άπειρότητα ώς είδος μαθηματι­

κής σειράς. Ό 'Αριστοτέλης (Φυσ. Γ 8 208a) λέει : «φαίνονται δέ πάντες

1. Περισσότερα βλ. " Α ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ϋ , Ή κάθαρση τής θεότητας στή φιλοσοφία τοϋ Ξενοφάνη, 98­99.

2. Περί ουρανού Β 13 294a 21. 3. Περί ούρανοϋ Β 13 295 b 10 : «είσί δέ τίνες οί δια τήν ομοιότητα φασιν αυτήν

(δηλ. τήν γήν) μένειν, ώσπερ των αρχαίων 'Αναξίμανδρος. Μάλλον μέν γαρ ούθέν άνω ή κάτω ή είς τα πλάγια φέρεσθαι προσήκει τό έπί τοΟ μέσου ίδρυμένον καί ομοίως προς τά έσχατα έχον.. .» Πβ. Διογ. II 1 ­ 2 : «μέσην τε τήν γήν κεϊσθαι κέντρου τάξιν εχου­

σαν», Ίππολ. Έλ. 1 6, 3 : «τήν δέ γήν είναι μετέωρον υπό μηδενός κρατουμένην, μένουσαν δέ δια τήν όμοίαν πάντων άπόστασιν». Ή τελευταία μαρτυρία απηχεί προφανώς αντίθεση στην άποψη τοϋ Θαλή, πώς ή γη πλέει πάνω στή θάλασσα (βλ. Σιμπλ. Φυσ. 23, 21) ή στον Όμηρο, όπου ή γη περιβάλλεται από τον ουρανό. Τά ερωτήματα πού αναφύονται εϊναι : Σέ τίνος μέσο είναι ή γη ; Είναι ή γη κεντρικός πυρήνας τής μάζας ; (ό 'Αναξίμανδρος όμως δέν έχει τήν έννοια τής μάζας). Τό "Απειρο περιέχει τά πάντα, άρα καί τή γή, όπως ό θεός τοϋ Ξενοφάνη «κραδαίνει» τά πάντα άρα καί τή γή (βλ. Ή κάθαρση τής θεότητας, 89 κ.μ.) Πώς έγινε ή γή ; (Ό Gigon υποθέτει ότι, όπως στον 'Ησίοδο, ή γή δέν παράγεται κοσμογονικά, αλλά βρίσκεται από τήν αρχή απέναντι στο "Απειρο. Έτσι είναι σαν να έχουμε δυο αρχές. Οί μαρτυρίες όμως για τήν κοσμογονική διαδικασία δέν είναι επαρκείς. "Αν δεχτούμε εξέλιξη σ' αυτήν, ΐσως ή άποψη τοϋ 'Εμπεδοκλή (VS Β 17, 27, ότι τά στοιχεία είναι συνομίληκα, γιατί διαφορετικά θά είχαν τά μέν κυρίαρχη θέση απέναντι στ' άλλα, είναι αντίθεση.

4. Όπως φανερώνεται από τις μαρτυρίες, βλ. π.χ. Άέτιος 1 3 3 : «τό γαρ άπειρον ουδέν άλλο ή ΰλη εστίν», καί όπως έμμεσα συνάγεται άπό τόν όρο σ τ ο ι χ ε ί ο ν, πού συνοδεύει τόν όρο α ρ χ ή τοϋ σχετικού αποσπάσματος.

5. Φυσ. Γ 205 b 24. 6. Ό.π. , Γ 4 203 b.

— 400 —

και οί άλλοι ώς ύλη χρώμενοι τω άπείρω* διό και άτοπον το περιέχον ποιεΐν αυτό άλλα μή περιεχόμενον». Και στή συνέχεια (208a 8) : «οϋτε γαρ ίνα ή γένεσις μή έπιλείπη, αναγκαίο ν ενεργεία άπειρον είναι σώμα αισθητόν». Στα Φυσικά πάντα (Α 4 187a 21 ­ 23) ό φιλόσοφος αναφέρεται ονομαστικά στον 'Αναξίμανδρο και θεωρεί τήν αρχή του ώς ε ν α άπό το όποιο εκκρίνονται οί έναντιότητες. Σχετίζοντας τό Μιλήσιο με τον 'Εμπεδοκλή και τον 'Αναξα­

γόρα παρουσιάζει τό "Απειρο ώς μίγμα των ορισμένων μορφών της ύλης 1. Ό Θεόφραστος έξ άλλου — σύμφωνα με τό Σιμπλίκιο πού αντλεί άπο

αυτόν (Φυσ. 24, 13) ή παραθέτει χωρίο άπ' αυτόν (Φυσ. 154, 14) — δεν φαί­

νεται νάχει σαφήνεια γύρω άπό τό άπειρο, ενώ γνωρίζει τα σχετικά με τήν αστρονομία του 'Αναξίμανδρου2. Ό Σιμπλίκιος στην πρώτη περίπτωση αναφέρεται είς «έτέραν» — έκτος τών στοιχείων — «τινά φύσιν άπειρον», στην δεύτερη (άπό τό Θεόφρ. άπ. 4) είς «μίαν... φύσιν αόριστον και κατ' είδος και κατά μέγεθος».

Ό 'Ιππόλυτος (Έλ. Ι 6, 1) αναφέρεται σε «φύσιν τινά τοϋ απείρου». Και ώς προς τό πρόβλημα της σημασίας του όρου — και εν μέρει της

φύσης αύτου πού δηλώνει ό όρος — δεν μπορούμε λοιπόν νά παραβλέψουμε τήν άπορητική στάση τών αρχαίων αυτή και εκφραστικά δείχνεται με τή χρήση αορίστων αντωνυμιών (τ ις , ά λ λ ο).

Άπό τό σημείο αυτό θα επιχειρήσουμε μια δεύτερη πρόσβαση στο θέμα μας με βάση τή λειτουργικότητα τοϋ άναξιμάνδρειου 'Απείρου. Ή θέση στην οποία θα στρέψουμε τήν προσοχή μας είναι ή ακόλουθη : αν ή αρχή είναι ενα στοιχείο, μια στοιχειακή πραγματικότητα, ή μετάβαση άπό τό είναι στο γίγνεσθαι συντελείται με μεταβολή τών στοιχείων άν έχουμε κάτι άλλο, στο όποιο ενυπάρχουν οί έναντιότητες, με τήν κίνηση έχουμε γένεση τών πολλών, αποχωρισμό τών αντιθέτων.

Ό 'Αριστοτέλης, στο Περί γενέσεως και φθοράς Β 332a 54 κ.μ. λέει, γενικά : «Εΐ γαρ εστί τών φυσικών σωμάτων ύλη, ώσπερ και δοκεΐ ένίοις, ύδωρ και άήρ και τα τοιαύτα, ανάγκη ήτοι εν ή δύο είναι ταύτα ή πλείω. Έν μεν δή πάντα ούχ οίον τε, οίον αέρα πάντα ή ύδωρ ή πυρ ή γήν, εϊπερ ή μεταβολή είς τάναντία. Ει γαρ εϊη άήρ, ει μέν υπομένει, άλλοίωσις εσται, άλλ' ού γένεσις... ό δ' αυτός ό λόγος περί απάντων... ει ούν μηδέν αισθη­

τόν γε πρότερον τούτων, ταύτα άν εΐη πάντα» (27). Στον 'Αναξίμανδρο έχουμε ενα κοσμολογικό σχήμα γενετικό : ή πα­

ραγωγή δεν είναι μεταβολή ενός στοιχείου, άλλα γένεση μέ ποιοτική διά­

σταση τών αντιθέτων. Αυτό είναι τό γενικό συμπέρασμα άπό τις πηγές,

1. Βλ. και C o r n f o r d , Principium 178 (πβ. Cherniss, Vlastos, αντίθετα Bur­

net, Gigon, Kahn, Lutze). 2. Diels A 27, σ. 88.

— 401 —

παρά τη διαφορά, σε λεπτομέρεια της γενετικής διαδικασίας, ανάμεσα στους 'Αριστοτέλη ­ Σιμπλίκιο, και την ψευδοπλουτάρχεια μαρτυρία (Σιμπλ. Φυσ. 24, 13, [Πλουτ] Στρωμ., 2, Άέτ. Ι 3, 3, Ίππόλ. Έλ. Ι 6, 1 ­ 2).

Ή μεταβολή χαρακτηρίζει την αισθητή ουσία. Ό 'Αριστοτέλης (Μτφ. Λ 1069) λέει σχετικά : «ή δ' αισθητή ουσία μεταβλητή». Μια αισθητή όμως ουσία, πού παίρνεται ώς αρχή, είναι βέβαια περατή, ορισμένη, ώς συγκεκρι­

μένο στοιχείο, άλλ' ανεξάντλητη ώς αρχή : «των δή πρώτον φιλοσοφησάν­

των οί πλείστοι τάς εν ΰλης εΐδει μόνας φήθησαν αρχάς είναι πάντων εξ οΰ γαρ εστίν άπαντα τα όντα. . . και εϊς δ φθείρεται τελευταΐον, της μέν ου­

σίας ύπομενούσης, τοις δε πάθεσι μεταβαλλούσης, τοϋτο στοιχεΐον... και δια τούτο οΰτε γίγνεσθαι ούθέν οΐονται ούτ' άπόλλυσθαι, ώς της τοιαύτης φύσεως άεί σωζόμενης...».

Συγκεκριμένα, κατά το Σιμπλίκιο (23, 21 άπο το Θεόφραστο 1), το νερό του Θαλή είναι αρχή «πεπερασμένη», αρχή στην οποία ό σοφός έφθασε «έκ τών φαινομένων κατά τήν αΐσθησιν», άλλ' είναι και άπειρο «τω μεγέθει» (458, 23). Ή άπειρότητα είναι κατηγόρημα της ουσίας του νεροϋ ώς αρχής. Παρόμοια, κατά τήν ίδια πηγή (24, 26 από το Θεόφραστο 2), ό Άναξιμένης, ό «εταίρος» του 'Αναξίμανδρου, δέχεται «μίαν μέν και αυτός τήν ύποκειμέ­

νην φύσιν και άπειρον.. . ώσπερ εκείνος (δηλαδή ό Αναξίμανδρος), ουκ α ό ρ ι σ τ ο ν δε ώσπερ εκείνος, άλλα ώρισμένην, αέρα. . . ». Είναι χαρα­

κτηριστικό ότι στή μαρτυρία, ενώ διακρίνεται ή αρχή του 'Αναξίμανδρου ώς αόριστη άπό τήν ορισμένη αρχή τοϋ Άναξιμένη, συνδέονται οί δύο αρχές με τό γνώρισμα της άπειρότητας : «Έπιστήσαι δέ χρή, ότι άλλο . . . το κατά μέγεθος άπειρον. . . όπερ . . . και προς Άναξίμανδρον και Άναξι­

μένην αρμόζει, εν μέν ά π ε ι ρ ο ν δέ τω μεγέθει τό στοιχεΐον ' ύποθεμέ­

νους» (22, 9, D ­ Κ. VS Α 5). "Απειρα λοιπόν, ώς ανεξάντλητα, είναι οί αρχές και του Θαλή καί του

'Αναξίμανδρου καί του 'Αναξιμένη. Καί τό νερό μέν, ώς αρχή, τό προσφέρει ή αισθητή πείρα· ό αέρας είναι αρχή ορισμένη, κι αυτός όμως, όταν είναι ό μ α λ ώ τ α τ ο ς — στην καθαρή μορφή του — είναι ά δ η λ ο ς καί γίνε­

ται αισθητός όταν αραιώνεται καί πυκνώνεται, θερμαίνεται καί ψύχεται, όταν παίρνει τή μορφή συγκεκριμένων αισθητών αντικειμένων : «όταν μέν όμαλώτατος ή όψει άδηλον, δηλοϋσθαι δέ τω ψυχρώ καί τω θερμω καί τω νοτερώ καί τω κινουμένω» (Ίππόλ. "Ελ. 1 7).

'Απ' τήν άλλη, όπως μδς πληροφορούν οί μαρτυρίες, άπό τό άναξι­

μάνδρειο Άπειρο εκκρίνονται οί έναντιότητες, «τό θερμόν, ψυχρόν, ξηρόν, ύγρόν καί τα άλλα» (Σιμπλ. 150, 24), πού νοούνται εδώ ώς στοιχειακές ύλες, δίχως αυτό πού τις γεννά να χάνει τήν άϊδιότητά του (Σιμπλ. 24, 13)· έτσι

1. Ό όρος, προφανώς, κατά τήν περιπατητική του χρήση.

— 402 —

το "Απειρο είναι φύση ουδέτερη, αόριστη κατ' είδος (ο.π., 154, 14 από το Θεόφραστο 4), δηλαδή φύση πού δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο αισθητικής πείρας, όπως γίνονται οί ορατές στοιχειακές πραγματικότητες (μάζες) *.

Πριν επιμείνω στο σημείο αυτό θα αντιμετωπίσω τις ακόλουθες σημα­

σιολογήσεις του 'Απείρου : α) τήν έννοια του ανεξάντλητου, β) την έννοια τοϋ χρονικά απέραντου. Ή πρώτη, ώς ερμηνευτική εκδοχή, δίνεται στον Άέτιο (π. άρ. 1 3, 3) : «λέγει γοϋν διότι άπέραντόν έστιν, ίνα μηδέν έλλείπη ή γένεσις ή υφισταμένη)» και στο Σιμπλίκιο (περί ούρ. 615, 13) : «άπειρον δέ πρώτος ύπέθετο, ίνα εχη χρήσθαι προς τάς γενέσεις άφθόνως». Μέ τή σημασία αυτή ύποστασιοποιείται μια ιδιότητα της αρχής (π.χ. τοϋ νεροϋ του Θαλή), ένώ γνωρίζουμε ότι ή αρχή, για να είναι αυτό πού είναι, αρχή και αποδέκτης τών υπαρκτών κι όχι μόνο ενα προκοσμικο — αρχική κατά­

σταση — είναι το οντολογικά ανεξάντλητο. Τό ίδιο συμβαίνει και αν στο "Απειρο δώσουμε τή σημασία τοϋ χρονικά ατέλειωτου : άφοΰ είναι άγέννητη γενετική πηγή, είναι «και άφθαρτον ώς αρχή τις» (Άριστ. Φυσ. Γ 4 203

1. Ό 'Αριστοτέλης και ό Σιμπλίκιος μιλοϋν για απόκριση αντιθέτων (ό δεύτερος «δια τής άϊδίου κινήσεως», δηλαδή μέ κίνηση μηχανική. Στην ψευδοπλουτάρχεια μαρτυ­

ρία (Στρωμ. 2, άπό το Θεόφραστο) δίνεται μια βιολογική λειτουργία μέ το σχήμα άπει­

ρον ­ γόνιμον ­ αντίθετα. Τό γ ό ν ι μ ο ν, πού μερικοί νεώτεροι ερμήνευσαν ώς σπέρμα, και ή αναφορά στή γη είναι αναλογικό παράδειγμα όπως ή δικαιοσύνη στο άναξιμάν­

δρειο απόσπασμα. Ή έννοια τοϋ σπέρματος, ώς πρώτης ύλης, στοιχείου, άπαντα για πρώτη φορά σε κείμενο στον 'Αναξαγόρα (VS Β 4) : το πρωταρχικό μίγμα περιέχει «άπειρα» σπέρματα­ άπειρα είναι όχι τό περιέχον άλλα τό περιεχόμενο (βλ. και Ν. C a r b o n a ­

ra , Σπέρματα, νους, χρήματα nella dottrina di Anassagora, Napoli, Libr. Scient. 1969). Ό 'Αριστοτέλης (Μτφ. A 3 983 b 26) χρησιμοποιεί τόν όρο σπέρμα μιλώντας για τό

Θαλή (τό ίδιο και ό Θεόφραστος). "Αν υπήρχε τρόπος να υποθέσει τήν ίδια ëwoia και για τον 'Αναξίμανδρο, γιατί να μή τό αναφέρει ό Σταγιρίτης, ή οί πηγές, πού, έκτος από τήν ψευδοπλουτάρχεια, επιμένουν στην άΐδια κίνηση ;

Σχετικά μέ τό πρόβλημα γύρω άπό τόν δρο α ρ χ ή , πού προκύπτει από τή μαρτυ­

ρία στο Σιμπλίκιο (άπό τό Θεόφραστο) και τήν παραλλαγή της στον Ιππόλυτο, θα θυμίσω τα έξης : ό όρος αρχή, ώς οντολογική πηγή, άπαντα στις πληροφορίες πού μας δίνουν οί μαρτυρίες ­ πηγές· στα αποσπάσματα υπάρχει σ' ενα αμφισβητούμενο σημείο στον 'Εμπεδοκλή (VS Β 38) — όπου σημαίνει τή γενετική βάση, όμως δεν ανήκει μάλλον στο απόσπασμα, άλλα στο κείμενο τοΟ συγγραφέα πού τόν αναφέρει (Κλήμης, Στρωμ., V 48, βλ. W. J a e g e r , Ala naissance delà théologie, Paris 1966, 215, 26) — σέ τρία χωρία στο Φιλόλαο (Β 6, Β 8, Β 13), του οποίου τό βιβλίο είναι ενα απόκρυφο μεταγενέστερο τοϋ 'Αριστοτέλη · ό όρος δεν χρησιμοποιείται παρά μέ τή σημασία τής χρονικής αφετηρίας (Ξενοφάνης Β 103), Άλκμαίων Β 2, Μέλισσος Β 2 και 4, 'Αναξαγόρας Β 6, και 12, Φιλόλαος Β 3, "Οκκελος 8). "Οτι ό όρος αρχή αποτελεί αναφορά στή διδασκα­

λία τοϋ 'Αναξίμανδρου μέ περιπατητικό προσδιορισμό, φαίνεται καί άπό άλλη μαρτυρία τοϋ Σιμπλίκιου (Φυσ. 23.21) «ύδωρ ελεγον» ό Θαλής και ό Ίππων «τήν αρχήν» (Τον όρο αρχή, ώς άναξιμάνδρειο, αμφισβητεί ό Byrnet καί μαζί του ό Kirk, δέχεται όμως ό Jaeger, πού ερμηνεύει έτσι τό άπειρο ώς απεριόριστο).

— 403 —

b 6), δηλαδή και άΐδιο. Ή ιδέα περιέχεται σε δυο αποσπάσματα του Μέλισ­

σου, όπου άπαντα ή διαλεκτική πέρας ­ άπειρον : «δτε τοίνυν ουκ έγένετο, εστί τε και άεί ήν και αεί εσται και αρχήν ουκ έχει ουδέ τελευτήν, αλλ' άπει­

ρον εστίν» (Β 2), «αρχήν τε και τέλος έχον ουδέν οΰτε αΐδιον οϋτε άπειρον έστιν» (Β 4).

'Εφόσον το "Απειρο του 'Αναξίμανδρου είναι κοσμική πρωταρχή, δέν μπορούμε να το σημασίολογήσουμε μέ ο,τι αποτελεί ουσία της αρχής, πράγμα πού θα σήμαινε ότι ό 'Αναξίμανδρος απομόνωσε τήν απειρία, ιδιό­

τητα της αρχής του Θαλή· θα πρέπει να το δοϋμε ώς ενα νέο βήμα στην αφαί­

ρεση. Το "Απειρο, πού δέν είναι απλώς ιδιότητα τής ουσίας τής ορισμένης αρχής, άλλ' 'Αρχή, είναι κάτι αόριστο, μια υλική αιτία, πού δμως δέν μπο­

ρεί να γίνει αντιληπτή. Αυτό αποτελεί πραγματικά καινοτομία του 'Αναξί­

μανδρου : ότι το άπειρο ­ αόριστο, κάτι πού δέν είναι αισθητό όπως είναι το νερό, κάτι πού δέν είναι ιδιότητα, όπως είναι ή άπειρότητα τοϋ Θαλή, γίνεται τώρα Αρχή.

Ή ερμηνεία, στην οποία θέλω να επιμείνω, είναι ότι μέτό ά π ε ι ρ ο ν ονομάζεται μια φύση ­ αρχή, αδιαμόρφωτη μάζα, πού τήν ειδοποιό διαφορά της συνιστά το δτι δέν μπορεί να γίνει αντιληπτή όπως μια ορισμένη, αισθη­

τή, στοιχειακή πραγματικότητα­ αυτό χρειάζεται βέβαια και κατοχύρωση γλωσσική, πού έμμεσα μπορούμε να επιτύχουμε αν λάβουμε υπ' όψιν μας τα εξής : Πρώτα ώς προς τον τύπο το ά π ε ι ρ ο ν , ούδ. επιθέτου ώς ου­

σιαστικό· τούτο είναι κάτι τό συνηθισμένο στή γλώσσα τών προσωκρατι­

κών : Π.χ. τό σ α φ έ ς , τό ε τ υ μ ο ν (Ξενοφάνης) και ειδικά : ξ η ρ ό ν, υ γ ρ ò ν (ώς ουσίες στον Αναξαγόρα).

Ή ερμηνευτική εικόνα, πού παίρνουμε μέσα άπό τα σωζόμενα αποσπά­

σματα τών προσωκρατικών για τον όρο ά π ε ι ρ ο ς ­ ά π ε ι ρ ο ν , είναι ή ακόλουθη : Τον τύπο α π ε ί ρ ω ν , μέ τή σημασία τοϋ χ ω ρ ί ς τ έ λ ο ς , συναντούμε στον 'Εμπεδοκλή (Β 28 — όπου ό λόγος για τό Σφαΐρο ώς «πάντοθεν ίσον» — και Β 39).

Τό ά π ε ι ρ ο ς , μέ τή σημασία αύτοΰ πού δέν έχει δοκιμάσει, πού δέν έχει π ε ί ρ α , άπαντα στον 'Εμπεδοκλή (Β 112, 3) — και μέ τή σημασία αυτού πού δέν γνωρίζει στον Ηράκλειτο Β 1, 5. Στο Μέλισσο (Β 7, 1) το άπειρος σημαίνει απεριόριστος και αποτελεί ιδιότητα τοϋ οντος. Στους Ζήνωνα (Β 1, 10), Μέλισσο (Β 3, Β 6), 'Αναξαγόρα (Β 1, 4), Φιλόλαο (Β 1, 2, Β 2, Β 3, Β 6, 7, Β 11, 5 και 15) τό άπειρος σημαίνει απεριόρι­

στος σέ σχέση μέ τον όγκο. Μέ τή σημασία τοϋ απειράριθμου τό επίθετο χρησιμοποιείται άπό τους

'Αναξαγόρα (Β 1, Β 2, Β 4, 17), Ζήνωνα (Β 3), Διογένη (Β 5, 11). Μέ τή σημασία τοϋ χρονικά ατέλειωτου χρησιμοποιεί τον όρο ό Μέ­

λισσος (Β 2, 3, Β 4).

— 404 —

Ό Λεύκιππος (VS Α 1, κατά το Διογένη Λαέρτιο IX 30 ­ 31), χρησιμο­

ποίησε τον όρο ή ά π ε ι ρ ο ς , με τη σημασία του ουδέτερου το άπειρον (αδιαμόρφωτο σύμπαν, ώς πλήρες και κενόν, πριν την απότομη τών σωμάτων, πβ. VS Α 24) : «το μεν πάν άπειρον φησιν... τούτου δε το μεν πλήρες είναι το δε κενόν». Στη μαρτυρία υπάρχουν φραστικά στοιχεία συγγενικά με όσα μαθαίνουμε για τη διδασκαλία του 'Αναξίμανδρου (Σιμπλ. Φυσ. 24, 13/154, 14), όπως «άπειροι κόσμοι», «διακρίνεσθαι».

"Αφησα τελευταία τήν εξέταση τοΟ όρου ά π ε ι ρ ο ν στον Ξενοφάνη, γιατί έδώ μπορούμε έμμεσα ν' ανιχνεύσουμε το γλωσσικό έρεισμα της ερ­

μηνείας μας. Ή χρήση του δρου στον Ξενοφάνη είναι έπιρρηματική. Στο απόσπασμα 28 διαβάζουμε : «γαίης με τόδε πείρας άνω παρά ποσσίν όρά­

ται | ήέρι προσπλάζον, το κάτω δ' ες άπειρον ίκνεΐται». Και έδώ οί πληρο­

φορίες δεν είναι αποφασιστικές. Ό Σιμπλίκιος (βλ. VS Α 47 στο περί ουρα­

νού του 'Αριστοτέλη, Β 13 294a 21) λέει : «αγνοώ δε εγώ τοις Ξ. επεσι τοις περί τούτου μή έντυχών, πότερον το κάτω μέρος τής γής άπειρον είναι λέ­

γων . . . ούτε γαρ 'Αριστοτέλης διεσάφησεν ούτε τα 'Εμπεδοκλέους επη διορίζει σαφώς* γής γαρ βάθη λέγοιτο αν καί εκείνα ες ά κάτεισιν».

Ή αντίθεση ό ρ ά τ α ι — (άνω πείρας) — ες ά π ε ι ρ ο ν (κάτω πείρας) κάνει φανερό ότι τό κάτω άκρο τής γής πρέπει να εννοηθεί όχι ώς ατέλειωτο, αλλ' ώς εκείνο του οποίου δεν έχουμε αντίληψη, πού δεν διαπερνά τό μάτι (περάν) ή δεν δίνεται στην π ε ί ρ α τών αισθήσεων κι είναι μή μετρήσιμο. Τό κάτω π ε ί ρ α ς ί κ ν ε ΐ τ α ι , ήγή περατοϋταν à 'Αριστο­

τέλης μιλά για ρίζες τής γής, πού τα δριά της είναι άδηλα στον άνθρωπο. Παρόμοια άπό τον "Ομηρο με τό συσχετισμό ενός στίχου άπό τό Η 446 ι

καί του «πείρατα γαίης» του Ξ 200, συνάγεται ότι ή γή νοείται ώς έκτατικά απέραντη, επειδή δεν παρουσιάζει για τον άνθρωπο ορατά όρια2.

Τό πρόβλημα τής γνώσης κατέχει σημαντική θέση στή σκέψη τοϋ Κολοφωνίου σοφού 3. Έδώ άπαντα ή διαλεκτική σ α φ ο ύ ς (τέλειας γνώ­

σης) — δ ό κ ο υ (πού άφορα στή γνώση τών πολλών) κι έδώ δείχνεται ή περιορισμένη γνωστική ικανότητα του άνθρωπου. Σε μια κατηγορία τών ά δ η λ ω ν — για να μιλήσουμε τή γλώσσα τοΰ Σέξτου (προς μαθ. VII 49. 110) προκειμένου για τον Ξενοφάνη — ανήκει, κατά τον Κολοφώνιο, καί ενα μέρος τής φυσικής πραγματικότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ό δρος

1. «Ζεϋ πάτερ, ή ρά τίς εστί βροτών έπ' άπείρονα γαΐαν». 2. Πβ. ρίζα περ­ άπ' όπου τά : πέρ­α, πέο­αν, πόρ­ος, πορεύω, πορίζω, πείρ­α, πει­

ράω, πεϊρ­αρ, στή σημασία του περνώ (περνάω), διαπερνώ με το μάτι.'Αλλά πβ. Κυ­

ρ ι α ζ ό π ο υ λ ο υ , δ.π., 86­87 (αναφορά στην (α)δυνατότητα «τής διασπάσεως ενός φράγματος μέ τήν κίνησιν»), καί 88.6.

3. Βλ. Ά ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ϋ , Ή κάθαρση τής θεότητας στή φιλοσοφία τοΟ Ξενοφάνη, κεφ. πρώτο : Σοφίη πιαίνει μυχούς πόλεως, 27 κ.μ.

— 405 —

α ό ρ α τ ο ς δεν άπαντα στα αποσπάσματα των Προσωκρατικών αντί γι' αυτόν έχουμε τους όρους : ά δ η λ ο ς ('Αναξαγόρας Β 21a, Φιλόλαος Β 11, 5) 1, α φ α ν ή ς (Άλκμαίων Β 1, Ηράκλειτος Β 54, Φιλόλαος ό.π., 6). Ή διαλεκτική φανερού ­ άφανέρωτου έχει σημαντική θέση στην προσω­

κρατική σκέψη. Υποθέτω λοιπόν δτι και τό ά π ε ι ρ ο ν είναι όρος πού μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τό ίδιο νόημα όπως τό ά δ η λ ο ς κλπ. Άπό αυτή τή σκοπιά θα ήταν δυνατό να προσανατολιστούμε στην υπόθεση, ότι στον Ξενοφάνη έχουμε επίδραση, εκτός άπό τήν ειδολογική τοΰ Όμη­

ρου, και τυπολογική άπό τον 'Αναξίμανδρο. Γενικότερα άλλωστε είναι εύ­

κολο να δείξουμε ότι ή ηθική κάθαρση της έννοιας τοΰ Θεού, με αντιστοι­

χία στο κοινωνικό δίκαιο και ή επίθεση του Ξενοφάνη στην άνθρωπομορ­

φική πολυθεΐα, είναι παράλληλη με τήν ηθική αντιμετώπιση τοϋ προβλήμα­

τος τοϋ κόσμου, τήν πρώτη φιλοσοφική θεότητα στον 'Αναξίμανδρο κι αποτελεί απόσταση άπό τον παραδοσιακό πολυθεϊσμό, ό όποιος, όπως έχει δειχθεί2, δεν εισάγει μια αρχή τάξης. Ή τάξη στον 'Αναξίμανδρο αναφαίνεται σ' ενα γεωμετροποιημένο φυσικό σύμπαν. Ό 'Αναξίμανδρος, απαλλαγμένος και ώς αστρονόμος άπό τήν αστρική θρησκεία τής 'Ανατο­

λής, είναι κι εδώ θεωρός τής τάξης μέσα στο χώρο. Θεολογία όμως και κοσμολογία δεν ξεχωρίζουν στο Μιλήσιο σοφό· αυτό είναι χαρακτηρι­

στικό όλης τής προσωκρατικής σκέψης. Τό άναξιμάνδρειο άπειρο και ώς τό θ ε ί ο ν (κι εδώ έχουμε ενα ουδέτερο ουσιαστικό όχι ενα όνομα Θεού)3

«τό άθάνατον καί άνώλεθρον» (Άριστ. Φυσ. Γ 4 203 b 13 ­ 14), τό «άίδιον και άγήρω» (Ίππ. "Ελ. 1 6, 1), δεν μπορεί να γίνει άντικείμενον αισθητικής πείρας, όπως ακριβώς οί άνθρωποι δέν μποροϋν νάχουν σαφή γνώση για τό Θεό τοϋ Ξενοφάνη πού δέν είναι Θεός άνθρωπόμορφος ή ανθρωποειδής.

Ή αρχή του 'Αναξίμανδρου δέν είναι μόνο υποκείμενο* δέν είναι μόνο αρχική κατάσταση, γενετική βάση αόριστη, «χωρίς σχήμα ή χαρακτήρα» 4, άλλ' είναι και αυτό πού περιέχει «άπαντα και πάντα» κυβερνά (Άριστ. ό.π.)· είναι καί αρχή ­ εξουσία, δηλαδή ή πιο ενεργητική πραγματικότητα του κόσμου και ό,τι συγκρατεί τον κόσμο 5. Ώς προς αυτό είναι επίσης

1. Πβ. Ιππόλυτος "Ελ. 1 7 2 (Άναξιμένης καί αέρας) : «Όταν μέν όμαλώτατος ή, ό ψ ε ι α δ η λ ο ν».

2. P. C h a n t r a i n e, Le divin et les dieux chez Homère Entret. I. Genève 1952, 64, βλ. Σ 239, 241 ­ 6 πβ. Β έ ï κ ο ς, Κοσμολογία 28 ­ 29.

3. Ό τύπος «το θείον» πιθανότατα δέν παρουσιάζεται πριν άπό τον 'Αναξίμαν­

δρο. Καί ή πληροφορία τοϋ Διογένη για το Θαλή («τί το θείον») πλάστηκε μάλλον μετά, κατ' αναλογία προς τον άναξιμάνδρειο όρο.

4. H e i s e n b e r g , ό.π., 80. 5. Πβ. C h. Κ a h n, Anaximander and the Origins of Greek Cosmology, Columbia

Univ. Press, 1964, 238. 26

— 406 —

ή υψίστη πραγματικότητα : για την ουσία της ό άνθρωπος δεν έχει σαφή αντίληψη, άλλα κάποια γνώση της λειτουργικότητας της 1.

Το "Απειρο δέν είναι καμμιά άπό τις γνωστές πρωταρχικές ουσίες ή στοιχειακές πραγματικότητες, άλλα πηγή των εναντίων, πού, ώς αντίθετα άλλ' ομότιμα, άλληλομάχονται και άλληλοαποζημιώνονται, δίχως να είναι ποτέ δυνατό να εξοντώσουν τό ένα τό άλλο. "Ετσι το "Απειρο είναι εγγυητής της δικαιοσύνης, ή οποία δέν έχει βέβαια θέση προσωποποιημένης ιδέας μέσα σ' αυτό τό ίδιο, άλλα θέση μέσα στον κόσμο, ανάμεσα στα φυσικά πράγματα (ά λ λ ή λ ο ι ς), πού εμφανίζονται κάτω άπό αμοιβαίες αντιθε­

τικές σχέσεις (ανταποδοτική δικαιοσύνη). Ό κόσμος όλος — ουρανός και διακόσμηση — γίνεται άπό τό "Απειρο και εννοείται ώς σύστημα ισορρο­

πίας αντίρροπων παραγόντων 2. Τό ϊδιο, αντίστοιχα, «κάτω άπό τό νόμο της ισονομίας, ό κοινωνικός κόσμος παίρνει τή μορφή κυκλικού και κεντρο­

ποιημένου κόσμου, όπου κάθε πολίτης έχει να διασχίσει τό σύνολο της διαδρομής κατέχοντας κι αφήνοντας κατά χρονική σειρά όλες τις συμμε­

τρικές σχέσεις πού συνθέτουν τον πολιτικό χώρο» 3.

1. Ό μελετητής τής Φιλοσοφίας βρίσκει έδω το μακρινό πρόγονο τοϋ Πλωτίνου : σ' αυτόν όμως τον τελευταίο ενώνεται σε μια σύσταση σκέψης το "Απειρο ­ Ένα, ή όποια αρχή δλων, και τό άπειρο τής ύλης, τελευταίο στάδιο της διαλεκτικής ανάπτυξης. Βλ. " Ά ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ϋ , Οι οντολογικές προϋποθέσεις της κοσμολο­

γίας τοΟ Πλάτωνος, Παρνασσός 18 (1976) 266­275. 2. G. S. K i r k ­ J . Ε. R a v e n , The Presocratic Philisophers, Cambridge 1963,

114. Θ. Β έ ϊ κ ο ς , Κοσμολογία και κοσμική δικαιοσύνη, 114. 3. Vernant 85.

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ Διδάκτορος Πανεπιστημίου Ρώμης

ΜΥΣΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΛΥΤΡΩΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ (1839)

Ό αγώνας για τήν απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων φάνηκε καθαρά πώς άρχιζε τήν επόμενη της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους. Τις αρχές της Μεγάλης 'Ιδέας, πού έμελλε να διατηρηθεί μέχρι τον εικο­

στό αιώνα, βλέπομε πολύ πιο παληά, ήδη άπό τα χρόνια του Βυζαντίου. Στα χρόνια όμως της βασιλείας τοϋ 'Όθωνα το θέμα αναζωπυρώθηκε. Ή Μεγάλη 'Ιδέα αποτελούσε τότε τον άξονα, γύρω άπό τον όποιο περιστρεφό­

ταν ή ζωή τοϋ "Ελληνα, είτε αυτός ήταν άρχοντας είτε αρχόμενος. Στή δεκαετία του 1830 μερικά γεγονότα έδειξαν πόσο ανεπτυγμένη

ήταν στο νέο της ξεκίνημα ή 'Ιδέα αυτή ι. Στις 5 'Ιουνίου 1833 ό Όθων επισκέφθηκε κρυφά τήν Σμύρνη 2. 'Αμέσως

προξενήθηκε ενθουσιασμός στους Έλληνες πού όμως έσβησε γρήγορα γιατί ό Μαχμούτ Β' διέταξε τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο <Γ' να μεταθέσει τον μητροπολίτη Σμύρνης. Σ' αυτά προστέθηκε και ή εκθρόνιση του Γρηγορίου.

'Αργότερα, το 1839, ό Μωχάμετ Ά λ υ της Αίγύπτου μετά τις νικηφόρες

1. Για τήν Μεγάλη 'Ιδέα βλ.: Π. Ν. Π λ έ σ κ α ς, Ό Όθων και ή Μεγάλη 'Ιδέα 'Αθήναι 1862. E. D r i a u 11, La Grande idée. La Renaissance de l'hellénisme, Paris 1920. Ι. Κ. Β ο γ ι α τ ζ ί δ η ς, Ή αρχή και ή έξέλιξις της Μεγάλης 'Ιδέας, Ημερολόγιο Μεγά­

λης Ελλάδος, 1923, σσ. 161­171. Θ. Ά σ τ ρ ι ν ό ς (Δ. Μ π ί τ σ ι ο ς), Ή Μεγάλη ιδέα τοϋ Ελληνισμού, 'Αθήναι 1945. Κ ω ν. Β α β ο ϋ σ κ ο ς , Ή Μεγάλη 'Ιδέα ώς 'Ιδέα και πραγματικότης, Θεσσαλονίκη 1970.

'Επίσης βλ.: Α. Σ. Σ κ α ν δ ά μ η ς, Σελίδες Πολιτικής Ιστορίας και Κριτικής. Ή Τριακονταετία τής βασιλείας τοϋ "Οθωνος 1832­1862, τ. Α','Αθήναι 1961, σσ. 179­

180 κέξ. Δ. Α. Ζ α κ υ θ η ν ό ς, Ή πολιτική Ιστορία τής Νεωτέρας Ελλάδος, 'Αθήναι 19652, σσ. 47 ­ 53. J. Α. Ρ e t r ο ρ u 1 ο s, Politics and state craft in the Kingdom of Gree­

ce 1833 ­ 1843, Princeton 1968, σσ. 345 κέξ. Πρβλ. τέλος και Π. Κ α ρ ο λ ί δ η , Σύγχρο­

νος 'Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών τής 'Ανατολής άπό 1821 μέχρι 1921, τ. Β', 'Αθήναι 1922, σσ. 266 κέξ.

2. Ο. Μ ί λ λ ε ρ, Ή Τουρκία καταρρέουσα. 'Ιστορία τής 'Οθωμανικής αυτοκρα­

τορίας από 1801 μέχρι 1913· μετάφρασις Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , 'Αθήναι 1913, σ. 215. Α. Σ. Σ κ α ν δ ά μ η ς , Σελίδες..., οπ.π., σσ. 184 κέξ.

— 408 —

του μάχες κατά των Τούρκων στο δεύτερο πόλεμο Αιγύπτου και Τουρκίας ι, έκανε να άναθαρρύσουν πολλοί Έλληνες και να πιστέψουν στην επέκταση του ελληνικού κράτους προσδοκώντας ωφέλεια άπό τον Μωχ. "Αλυ 2.

Τον ϊδιο χρόνο εξάλλου έγιναν πολλές ενέργειες της Τέρας Συνόδου της 'Εκκλησίας της Ελλάδος, πού τό 1833 είχε γίνει αυτοκέφαλη 3, και του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Ή Σύνοδος αυτή απομάκρυνε τον Γραμματέα της Θ. Φαρμακίδη, εμπνευστή και εκτελεστή της άνεξαρτο­

ποίησής της. Στις προσπάθειες βοηθούσαν ή ελληνική κυβέρνηση, ή Ρωσία και το Πατριαρχείο 4.

Τό 1839 επίσης αποκαλύφθηκε ή γνωστή «Φιλορθόδοξος Εταιρεία»5

(22 Δεκ.) πού έλεγε μεν ότι είχε σκοπό να προετοιμάσει στο εξωτερικό τήν εξέγερση των ελληνικών επαρχιών, άλλα πού ουσιαστικά είχε πρόγραμμα να καταλύσει τήν δυναστεία του "Οθωνα και να φέρει ορθόδοξο, κατά προτί­

μηση Ρώσο, ηγεμόνα. Στην Εταιρεία αναμείχθηκαν τό ρωσόφιλο κόμμα (Ναπαίοι) και για ευνόητους λόγους ό πρεσβευτής της Ρωσίας στην 'Αθή­

να Γαβριήλ Κατακάζης β. Στή συνωμοσία κατά τοΟ "Οθωνα δέχτηκαν να συνεργασθούν και οί άγγλόφιλοι γύρω άπό τον "Αγγλο πρεσβευτή στην 'Αθήνα Lyons, πού κι αυτοί δεν ήθελαν τον νέο Βαυαρό βασιληά για άλλους λόγους 7.

Μέσα σ' αυτό τό κλίμα ζή ένας άπό όσους πίστεψαν στή Μεγάλη 'Ιδέα, νέος ακόμη, ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809­ 1892), αυτός πού άπό τό 1867 μέχρι τό 1887 θα εκπροσωπήσει τήν Ελλάδα στο εξωτερικό σαν διπλωμάτης και πού θα υπερασπίσει τα εθνικά της δίκαια 8.

1. M. S a b r y, L'Empire égyptien sous Mohamed Ali et la question d'Orient (1821 ­1849), Paris 1930, σσ. 513 κέξ.

2. Ε. Κ υ ρ ι α κ ί δ η ς, 'Ιστορία τοϋ συγχρόνου Έλληνισμοϋ άπό τής ιδρύσεως τοϋ βασιλείου της Ελλάδος μέχρι τών ήμερων μας (1832­1892), τ. Α','Αθήναι 1892, σσ. 342 ­ 344. Ο. Μ ί λ λ ε ρ, Ή Τουρκία..., δπ.π., σσ. 215 κέξ. E. D r i a u 11 ­ M. L h é r i t i e r, Histoire diplomatique de la Grèce de 1821 à nos jours, τ. II, Paris 1925, σσ. 179­198.

3. E. D r i a u l t ­ M . L h é r i t i e r , Histoire..., δπ.π., σσ. 116­117. J. A. Pe­

t r ο ρ u 1 ο s, Politics..., οπ.π., σσ. 348 κέξ. 4. Ε. D r i a u l t ­ M . L h é r i t i e r , Histoire..., οπ.π., σσ. 193 ­195· πρβλ. 370 ­

371. J. Α. P e r t o p u l o s , Politics..., οπ.π., σσ. 311 ­317. 5. Ε. Κ υ ρ ι α κ ί δ η ς , 'Ιστορία..., οπ.π., σσ. 342. Ε. D r i a u l t ­ M . L h é r i ­

t i e r , Histoire..., οπ.π., σ. 195. J. Α. P e t r o p u l o s , Politics..., οπ.π., σσ. 329 ­ 343. 6. Για τον Κατακάζη και τους ρωσίζοντες βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ η, Σύγχρονος 'Ιστο­

ρία. . . , δπ.π., σ. 382. Για τή συνωμοσία των Ναπαίων τοΰ 1839 βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ η , Σύγχρονος 'Ιστορία..., δπ.π., σσ. 383­385.

7. Για τον Lyons και τήν συνωμοσία βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ η, Σύγχρονος 'Ιστο­

ρία. . . , δπ.π., σσ. 382­383, 385­386. 8. Ό Ραγκαβής διορίστηκε πρεσβευτής στην Washington (1867­1868), στο Πα­

— 409 —

Tò 1839 ό 'Αλέξανδρος Ραγκαβής πηγαίνοντας στη Δακία για Ιδιω­

τικούς λόγους, πέρασε άπο την γεννέτειρά του Κωνσταντινούπολη, όπου έμεινε δέκα μέρες. Έκεΐ είδε και άκουσε πολλά, όπως ό ίδιος γράφει στα «Απομνημονεύματα» του και ξανάζησε σκηνές της παιδικής του ηλικίας ι. Τότε ακριβώς είχε κηρυχθεί ό β' τουρκοαιγυπτιακός πόλεμος (1839 ­ 1840), ό νέος σουλτάνος Άβδούλ Μετζήτ δεν είχε ακόμη στερεωθεί στο θρόνο του και ό Ραγκαβής νόμισε ότι παρουσιάστηκε για τους "Ελληνες ή ευκαι­

ρία «να ίδώσι πραγματοποιούμενα τα προσφιλή όνειρα των». Συγχρόνως είχε την γνώμη ότι έπρεπε να δοθεί εγγύηση στις ευρωπαϊκές δυτικές δυνά­

μεις, ότι δέν εξυπηρετεί ή Ελλάδα ρωσικά συμφέροντα, μέ την έξης ενέρ­

γεια : να παραιτηθεί οπωσδήποτε ή κυβέρνηση, πού μέ πρόεδρο τον ϊδιο το Όθωνα είχε ρωσόφιλους υπουργούς όπως τον Ζωγράφο, τον Πάϊκο κ.ά.2.

Συνέταξε λοιπόν επιστολή προς τον Όθωνα, ξέροντας ότι φλεγόταν άπό τήν Μεγάλη 'Ιδέα και ίσως υποστήριζε τις απόψεις του, όπου του εξέθετε τίς σκέψεις του αυτές τονίζοντας τό γεγονός, δτι ή στιγμή είναι ή πιο κατάλληλη για να πραγματοποιήσει ô Ελληνισμός τα όνειρα του.

Διαπίστωσε όμως γρήγορα, ότι δέν υπήρξε αποτέλεσμα, άν και είχε λάβει ό Όθων τήν επιστολή, γιατί στο υπουργείο εξωτερικών πού διαβι­

βάστηκε δέν δόθηκε συνέχεια, όπως ήταν επόμενο 3. Άπό αυτό τό σημείο τό θεωρητικό μυαλό τοΰ Ραγκαβή αρχίζει να

δραστηριοποιείται4. Αυτός και οι συνεργάτες του, νέοι ακόμη και μέλλοντες να παίξουν αργότερα σημαντικό ρόλο στή ζωή τοϋ τόπου, άρχισαν να σχεδιάζουν μία ενδεχόμενη εξέγερση τών αλύτρωτων Ελλήνων κατά τών Τούρκων.

Έτσι ίδρυσαν μία μυστική εταιρεία, στην οποία μπορούσαν να μυηθούν όσοι ήθελαν και πίστευαν στην απελευθέρωση τών άλλων Ελλήνων άπό τον τουρκικό ζυγό. Ό Ραγκαβής φυσικά ήξευρε ότι πάνω άπ' όλα μία τέτοια εξέγερση απαιτούσε χρηματική ενίσχυση* στήριζε μαζί μέ τους συνεργάτες του τις ελπίδες του γιαυτήν σέ πλούσιους ομογενείς "Ελληνες. Ό φίλος του Περικλής 'Αργυρόπουλοςδ είχε υποσχεθεί χρηματική ενίσχυση πού θά

ρίσι (1868 ­1869, 1871 ­ 1873), στην Κωνσταντινούπολη (1869 ­ 1871) και στο Βερολίνο (1874­1887).

1. Α. Ρ α γ κ α β ή ς , 'Απομνημονεύματα, τ. Β', 'Αθήναι 1895, σσ. 61 κέξ., ιδίως σσ. 64 κέξ.

2. Α. Ρ α γ κ α β ή ς , 'Απομνημονεύματα, οπ.π., σ. 89. 3. Α. Ρ α γ κ α β ή ς , 'Απομνημονεύματα, οπ.π., σ. 89. 4. Α. Ρ α γ κ α β ή ς , 'Απομνημονεύματα, οπ.π., σσ. 91 κέξ. 5. Ό γνωστός καθηγητής τοϋ διοικητικοΟ και συνταγματικού δικαίου στο Πα­

νεπιστήμιο 'Αθηνών. Γεννήθηκε το 1809 καί πέθανε το 1859. 'Εξελέγη βουλευτής και διε­

τέλεσε Υπουργός 'Εξωτερικών, Οικονομικών, Δημοσίας 'Εκπαιδεύσεως καί συναρ­

χηγος τοΰ κόμματος του Άλ. Κουμουνδούρου.

— 410 -

έπαιρνε άπο τον συγγενή του ηγεμόνα Καρατζά 1. "Αλλος χρηματοδότης υποσχέθηκε να γίνει ό γαμπρός του Ραγκαβή, Σκώτος Skene 2.

Ή υπόθεση προχωρούσε, άλλα πάντα στο θεωρητικό της στάδιο. Ό Ραγκαβής με τους φίλους του Σαμουρκάση 3 και Εύθ. ΟΙκονομίδη 4 σχεδία­

σαν γραπτά όλη τήν επιχείρηση στις λεπτομέρειες της (οργανισμό τής εταιρείας, προκηρύξεις κ.ά.). Οί προετοιμασίες του ίδιου του Ραγκαβή συνεχίστηκαν. Για να εξοικονομηθούν τά πρώτα χρήματα επούλησε κρυφά τα επιπλά του. Με τά χρήματα πού πήρε επρόκειτο μυστικά να διαπεραιωθεΐ στή Θεσσαλία όπου θα συναντούσε τον στρατιωτικό αρχηγό τής εξέγερσης αυτής υπολοχαγό Βέικο 5 και ενα σώμα εθελοντών.

Δυστυχώς τήν τελευταία στιγμή ό Βέικος αρνήθηκε να ξεκινήσει για ενα τέτοιο εγχείρημα. Παράλληλα ό 'Αργυρόπουλος ανακοίνωσε στον Ραγ­

καβή, ότι μάταιες ήταν οί ελπίδες πώς ό Καρατζάς θα ενίσχυε οικονομικά τον αγώνα.

Ό Ραγκαβής απογοητεύθηκε ύστερα από όλα αυτά και γεύθηκε, δπως γράφει, τήν πρώτη πικρή πείρα τής ζωής του 6. Είχε κάποια υποψία ότι αγ­

γλικός δάκτυλος ματαίωσε τήν επιχείρηση αυτή 7. Τις ενέργειες αυτές του Ραγκαβή και τών φίλων του επισημαίνει ό Π.

Καρολίδης στο έργο του «Σύγχρονος Ιστορία τών Ελλήνων και τών λοι­

πών λαών τής 'Ανατολής άπό του 1821 μέχρι του 1921»8, δημοσιεύοντας ενα μεγάλο απόσπασμα άπό τά «Απομνημονεύματα» του Ραγκαβή, για τό όποιο έγινε πιο πάνω λόγος. Τό σχολιάζει κατακρίνοντας σαν επιπόλαιες τις ενέργειες, ως έξης 9 :

«Έκθέσαμεν τήν όπωσοϋν μακράν άφήγησιν του Ραγκαβή περί σχεδίου επιχειρήσεως, όπερ προς τώ όλως νεανικώ και παιδαριώδει εκ πρώτης όψεως, χαρακτηρίζει κατά βάθος και τήν δλην κατάστασιν τών πνευμάτων και τών πραγμάτων κατά τους χρόνους εκείνους ώς προς τό μέγα έθνικόν ζήτημα, μαρτυρούν μετά πόσης κουφότητος, κουφονοίας και κουφονόων ελπίδων και πεποιθήσεων άπέβλεπεν ιδίως ή νεάζουσα καί πεφωτισμένη μερίς

1. Ό ηγεμόνας 'Ιωάννης Καρατζάς (1760­ 1845). 2. Ή σύζυγος τοϋ Άλ. Ραγκαβή, Καρολίνα ήταν κόρη Skene. Ό αδελφός τής

Καρολίνας, James Henry Skene νυμφεύθηκε τήν αδελφή τοϋ Άλ. Ραγκαβή, Ραλοΰ. 3. Κατέβηκε άπό τήν Μολδαβία στην Ελλάδα, καί τό 1840 έγινε δάσκαλος. 4. Φίλος τοϋ Ραγκαβή, Θεσσαλός δικηγόρος, έπειτα έκδοτης τοϋ «Φάρου τής

Όθρυος» καί τοϋ «Φάρου τοϋ 'Ολύμπου». 5. Συνεργάτης τοϋ Ραγκαβή, γιος τοϋ Λάμπρου Βέικου, γνωστοΰ από τό 1821. 6. Α. Ρ α γ κ α β ή ς , 'Απομνημονεύματα, οπ.π., σ. 94. 7. Α. Ρ α γ κ α β ή ς , 'Απομνημονεύματα, οπ.π., σ. 94. 8. Π. Κ α ρ ο λ ί δ η ς , Σύγχρονος 'Ιστορία..., οπ.π., σσ. 278­281. 9. Π. Κ α ρ ο λ ί δ η ς , Σύγχρονος 'Ιστορία..., οπ.π., σσ. 281 ­ 282.

— 411 —

τής κοινωνίας προς τον τρόπον τής πραγματώσεως τών υψίστων εθνικών ιδεωδών».

Στα πιο πάνω έρχονται σήμερα να προστεθούν τα συγκεκριμένα εκείνα στοιχεία πού προκύπτουν άπό τα γραπτά σχέδια του Ραγκαβή και τών ομοϊ­

δεατών του. Ό ίδιος έγραψε ότι «τα χειρόγραφα αυτών (τών σχεδίων) έκρυ­

ψα τότε εντός μεγάλων τόμων τής βιβλιοθήκης μου, και σώζονται έτι μετα­

ξύ τών χειρογράφων μου» ]. Πράγματι τα σχέδια αυτά σήμερα βρίσκονται στο αρχείο τής οικογένειας Ραγκαβή, τό όποιο είναι κατατεθειμένο στο Κέντρο Έρεύνης τής 'Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού (ΚΕΙΝΕ) τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών 2.

Τα αυτόγραφα αυτά σχέδια τοΰ Άλ. Ραγκαβή είναι : α) Σχέδιο 'Οργανισμού (τής μυστικής εταιρείας 3 όσων γνώριζαν τήν

προετοιμασία τής εξέγερσης). 'Αποτελείται άπό πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο ορίζονται οί σχετικές διατάξεις τής διοικήσεως και τών μελών τής εταιρείας (έγγραφη εταίρων, μύηση στην εταιρεία, διοίκηση, όρκος πίστεως κ.ά.). Τό δεύτερο κεφάλαιο άφορα τους εταίρους, ενώ τό τρίτο τους δασκάλους πού έχουν βαρύ και υπεύθυνο έργο. Στο τέταρτο κεφάλαιο ορίζονται τα μυστικά σημεία πού διέπουν τα μέλη στην καθημερινή τους ζωή. Στο πέμπτο κεφάλαιο καθορίζονται οί τύποι έγγραφων, όπως διπλωμάτων και απο­

δεικτικών. β) Σχέδιο συνέλευσης αλύτρωτων Ελλήνων μέ θέμα τήν εκλογή

«διευθυντικής επιτροπής» πού θα αποτελούσαν ό πρόεδρος και τα τέσσερα μέλη. "Εργο τής επιτροπής θα ήταν να φροντίσει τα συμφέροντα και τις υποθέσεις μιας κανονικής εκστρατείας τών μυημένων στην υπόθεση, πού θα ξεκινούσε άπό τήν Θεσσαλία.

γ) Σχέδιο προκήρυξης τής προσωρινής διευθύνουσας επιτροπής προς τους αλύτρωτους "Ελληνες να πάρουν τα όπλα και να εξεγερθούν.

δ) Σχέδιο προκήρυξης τής προσωρινής διευθύνουσας επιτροπής προς τους «οπαδούς τοΰ Προφήτου» όπου εξηγούνται οί λόγοι για τους

1. Α. Ρ α γ κ α β ή ς , 'Απομνημονεύματα, όπ.π., σσ. 92­93. 2. ΚΕΙΝΕ, 'Αρχείο Άλ. Ραγκαβή (1809 ­ 1892), "Εγγραφα, Δημόσιος βίος, φάκ.

12 (1821­1855). Για το αρχείο αυτό βλ. τήν ανακοίνωση τοΰ Γ. Λ α ΐ ο υ, δια τοΰ 'Ακαδημαϊκού Α. 'Ορλάνδου, Πρακτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 41 (1966) 178­ 186, καί τήν ανακοίνωση τών Δ. Κ α τ η φ ό ρ η ­ Α . Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , δια τοΰ 'Ακαδημαϊκού Δ. Α. Ζακυθηνοϋ, Πρακτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών 49 (1974) 432­444. Ευχαριστώ τον διευθυντή τοΰ κέντρου Καθηγητή Έλ. Πρεβελάκη γιατί μου επέτρεψε να δημοσιεύσω τά κείμενα τών σχεδίων.

3. Για μυστικές εταιρείες στα χρόνια τής επανάστασης τοΰ 1821 βλ. πρόχειρα· Σ τ. Χ. Σ κ ο π ε τ έ α, Μυστικές εταιρείες κατά τήν Έλληνικήν 'Επανάσταση, Πελοπον­

νησιακή Πρωτοχρονιά 1958, σσ. 277­298 καί Ν τ. Κ ο ν ό μ ο υ , Μυστικές εταιρείες στα χρόνια τής εθνεγερσίας (ανέκδοτα κείμενα), 'Αθήνα 1973.

­ 412 ­

οποίους έλαβαν τα δπλα, δσοι εξεγέρθηκαν. Σ' αύτη προειδοποιούνται ότι δεν θα ευτυχήσουν δσοι 'Οθωμανοί αποπειραθούν να αντισταθούν στους επαναστάτες.

ε) Σχέδιο προκήρυξης τής προσωρινής διευθύνουσας επιτροπής προς τους Χριστιανούς τής 'Αλβανίας. Σ' αυτό υποκινούνται και αυτοί σε εξέ­

γερση. "Ας σημειωθεί δτι στην προκήρυξη αυτή υπάρχει φράση, μέ τήν οποία υπόσχονται χρηματική αμοιβή σε δποιο Χριστιανό 'Αλβανό προσχω­

ρήσει στην επανάσταση. Πιο κάτω δημοσιεύονται τα κείμενα τών σχεδίων πού περιγράψαμε,

δπως βρέθηκαν, χωρίς δικές μας επεμβάσεις αξιόλογες. Σημειώνομε μόνο δτι ή παράγραφος 7 τοΰ τρίτου Κεφαλαίου τοΰ οργανισμού διεγράφη ήδη άπο τή μορφή τοΰ σχεδίου. Στή μελέτη μας θεωρήσαμε σκόπιμο να τή δημοσιεύσομε.

Ι. 'Οργανισμός

Κ ε φ ά λ α ι ο ν Π ρ ώ τ ο ν (μυστικόν, γνωστόν εις μόνα τα μέλη)

1. Τής εταιρείας προΐσταται ' Α ρ χ ή , συγκειμένη άπο αριθμόν αόρι­

στον Μ ε λ ώ ν . 2. Ουδέν νέον μέλος προσλαμβάνεται ει μή συγκαταθέσει τής Ά ρ­

χ ή ς, κατά πλειοψηφίαν δλων τών παρόντων μελών αυτής. 3. Παν μέλος έχει το δικαίωμα να είσάγη είς τήν έταιρείαν όσους και

οποίους εγκρίνει εταίρους. 4. Τρία έκ τών μελών, ύπό τής αρχής εκλεγόμενα, κρατούν το ταμείον

ύπό κλεϊθρον τριπλούν και κρατούν λογαριασμόν τών εσόδων και εξόδων, τον όποιον χρεωστούν να παρουσιάζουν είς τήν αρχήν, οσάκις ήθελε ζητη­

θή και όστις πρέπει να φυλάττηται δια να καθυποβληθή και είς τήν πρώτην εθνική ν συνέλευσιν ήτις ήθελε συγκροτηθή. Είς το ταμείον τούτο εισάγον­

ται αί συνδρομαί τάς οποίας ή αρχή αμέσως συνάζει και όσαι αναβαίνουν εως εις αυτήν από διδασκάλου εις διδάσκαλον.

5. Ή αρχή κρατεί τον γενικόν πίνακα τών εταίρων, έξαγόμενον από τους μερικούς πίνακας τών διδασκάλων.

6. Τα μέλη σκέπτονται και αποφασίζουν περί όλων τών συμφερόντων τής εταιρείας και τών συντελούντων εις τον ιερόν της σκοπόν, και λαμβά­

νουν τα προς έκτέλεσιν τών άποφασισθέντων αναγκαία μέτρα. 7. Τα μέλη χρεωστούν προς απαντάς τους εταίρους να φαίνωνται ώς

εταίροι άπλοΐ, ουδέν περί τής αρχής γινώσκοντες και μή γνωρίζοντες ει μή τον διδάσκαλον αυτών.

8. Έκαστον τών μελών ορκίζεται ώς ακολούθως :

— 413 —

«'Ορκίζομαι είς παντεπόπτην θεότητα και εις την φιλτάτην πατρίδα, δτι μέχρις εσχάτης μου πνοής θέλω συμπράττει εϊς τον ιερόν της Εταιρείας σκοπόν, υπέρ ελευθερώσεως της κοινής πατρίδος, θέλω ακολουθεί πιστώς και κατά γράμμα τα άποφασιζόμενα ύπο τής αρχής, ουδέ θέλω άποσπασθή ποτέ άπό αυτήν έπ' ουδεμία προφάσει ιδιαιτέρου συμφέροντος. Προσέτι δε ότι εν ούδεμιςί περιπτώσει δέν θέλω γνωστοποιήσει είς ούδένα τήν αρχήν ταύτην ουδέ τον χαρακτήρα μου ώς μέλους αυτής. Εί δέ και άντιβώ εις εν τούτων πάντων, εσομαι επίορκος ενώπιον του Θεοϋ, προδότης ενώπιον τής πατρίδος και άτιμος ενώπιον των ανθρώπων».

Κ ε φ ά λ α ι ο ν Δ ε ύ τ ε ρ ο ν Περί των εταίρων

1. Ή εταιρεία σύγκειται άπό εταίρους και διδασκάλους. 2. "Εκαστος εταίρος εισάγεται είς τήν έταιρείαν ύφ' ενός εταίρου διδα­

σκάλου, λαμβάνων παρ' αύτοϋ δίπλωμα ή άπλοϋ εταίρου ή διδασκάλου. 3. Ό απλούς εταίρος διδάσκεται τον σκοπόν τής εταιρείας, και χρεω­

στεϊ να συνδράμη και να συντελή υπέρ αυτής, αλλά χωρίς ποτέ να κοι­

νοποίηση ουδέν περί αύτοΰ και περί τής υπάρξεως τής εταιρείας είς ούδένα εί μη πάλιν είς εταίρους, τους οποίους δι' ιδιαιτέρων σημείων θέλει γνωρίζει.

4. Ό ε τ α ί ρ ο ς παραδίδει τάς συνδρομάς του και κοινοποιεί τάς παρατηρήσεις, τάς γνώμας και τάς ιδέας του είς τον δ ι δ ά σ κ α λ ό ν του, ή έν απουσία αύτου είς δντινα αυτός ήθελε τω παραστήση ώς παρα­

τηρητήν του. 5. Ό εταίρος ορκίζεται τον άκόλουθον δρκον : «Όρκίζομαι να συμπράξω παντί σθένει και μέχρις έσχατης πνοής

μου είς τον ιερόν τής εταιρείας σκοπόν προς άπελευθέρωσιν τής κοινής πατρίδος, ουδέ ν' αποσπασθώ ποτέ άπό τήν έταιρείαν έπί προφάσει οποιου­

δήποτε ιδιωτικού συμφέροντος. Όρκίζομαι δέ προσέτι να μη κοινοποιήσω εις ούδένα μή όντα εκ τής εταιρείας, τον σκοπόν και τήν ϋπαρξιν αυτής, ουδέ να γνωστοποιήσω είς τίνα τον διδάσκαλόν μου. Εί δέ και παραβώ τι εκ τούτων πάντων, εσομαι επίορκος ενώπιον του θεού, προδότης ενώπιον τής πατρίδος και άτιμος ενώπιον των ανθρώπων».

Κ ε φ ά λ α ι ο ν Τ ρ ί τ ο ν Περί διδασκάλων

1. Ό παραδεχόμενος ώς διδάσκαλος λαμβάνει συγχρόνως και παρά του διδασκάλου του αριθμόν τίνα διπλωμάτων δ ι δ α σ κ ά λ ω ν και ε τ α ί ρ ω ν , δίδων άπόδειξιν τής παραλαβής των. Όψέποτε έχει ανάγκην

— 414 —

και άλλων διπλωμάτων, διευθύνεται αΰθις εις τον διδάσκαλόν του ή τον άντιπρόσωπον αύτοϋ.

2. Δυνάμει τών ρηθέντων διπλωμάτων έκαστος διδάσκαλος δύναται να παραδεχθή εταίρους και διδασκάλους. Τους τελευταίους τούτους προμη­

θεύει με διπλώματα εξ όσων έχει, λαμβάνων περί αυτών άπόδειξιν. 3. Τάς αποδείξεις τών διπλωμάτων τών διδομένων εις τους νεωστί εισα­

γόμενους διδασκάλους ώς και τον κατάλογον τών εισαχθέντων ύπ' αύτοϋ εταίρων χρεωστεΐ έκαστος διδάσκαλος να παραδίδη εις τον διδάσκαλόν του ή τον τοποτηρητήν αύτοϋ και ούτοι πάλιν εις τον ϊδιόν των διδάσκα­

λόν, και ούτω καθ' εξής. 4. 'Απαγορεύεται αυστηρώς εις εκαστον διδάσκαλόν να δηλοποιή

τον διδάσκαλόν του εις όσους παραδέχεται ώς εταίρους ή διδασκάλους. 5. "Εκαστος διδάσκαλος παραλαμβάνων άπό τους εταίρους οΰς παρε­

δέχθη συνδρομάς, δίδει αύτοΐς άποδεικτικόν εν ονόματι του, παραδίδει δε την ποσότητα της συνδρομής με λογαριασμόν εις τον διδάσκαλόν του ή τον έπίτροπον αύτοϋ, και ούτος εις τον έδικόν του, και ούτω καθ' έξης.

6. Τα εις τήν § 5 ρηθέντα αποδεικτικά δίδει έκαστος διδάσκαλος εις τους εισαγόμενους υπ' αύτοϋ διδασκάλους λαμβάνων υπ' αυτών άποδεικτι­

κόν τής παραλαβής. Ούτοι δε τα εκδίδουν υπογράφοντες τα. 7. "Εκαστος διδάσκαλος δύναται, γνωσθείς εις άπλοΰν έταΐρον, έμφα­

νίσας αύτω τό δίπλωμα του, ν' απαίτηση να ιδή τό άποδεικτικόν δ έλαβε παρά τοΰ διδασκάλου του περί τής συνδρομής ην κατέβαλε. Ό εταίρος χρεωστεΐ να τό εμφάνιση, δια να μη είναι αδύνατος ό έλεγχος τών κατα­

χρήσεων.

Κ ε φ ά λ α ι ο ν Τ έ τ α ρ τ ο ν Περί τών σημείων

1. "Οταν δύω εταίροι απαντώνται, ό εις χαιρετά τον άλλον μέ τήν άρι­

στεράν χεΐραν. Μέ τήν αυτήν άπαντα και ό έτερος. Ό είς λέγει. Χαίρετε, χαίρετε. Ό έτερος. Υγιαίνετε. Ό είς. Πώς έδώ ; Ό έτερος. Ήξεύρετε πώς. Ό είς. Εύρωστος πάντοτε ; Ό έτερος. Και σταθερός αιωνίως. Ό είς δίδει τα τρία τελευταία δάκτυλα τής δεξιάς του χειρός. Ό έτερος τα δύω πρώτα τής αριστεράς του. 2. Οί διδάσκαλοι γνωρίζονται προσθέντοτες μετά τα άνω είρημένα και

τα ακόλουθα. Ό είς. 'Εργάζεσθε πάντοτε.

— 415 —

Ό έτερος. Τα του χρέους μου. Ό είς. Καλώς πράττετε. Ό έτερος. Μιμηθήτε με. Ό είς προχωρεί τον δεξιον πόδα και κύπτει τήν κεφαλήν ό έτερος

προχωρεί τον άριστερόν και κύπτει τήν κεφαλήν.

Κ ε φ ά λ α ι ο ν Π έ μ π τ ο ν Σχέδια εγγράφων

1. Σχέδιον διπλώματος εταίρου. Ό εκ άφοσιων εαυτόν είς τήν ύπεράσπισιν της θρησκείας

καί τής πατρίδος και ορκισθείς τον ιερόν ορκον, έγένετο δεκτός ως εταίρος. (θέση της σφραγίδας)

2. Σχέδιον διπλώματος Διδασκάλου. Ό εκ άφοσιων εαυτόν είς τήν ύπεράσπισιν της θρησκείας

καί της πατρίδος, και ορκισθείς τον ιερόν ορκον, έγένετο δεκτός ώς διδά­

σκαλος και έλαβε τήν άδειαν του διδάσκειν καί τοϋ μεταδίδειν τον λόγον της αληθείας.

3. Σχέδιον αποδεικτικού παραλαβής χρημάτων. Ό υποφαινόμενος παρέλαβον άπό τον έκ ώς συνδρομήν

αύτοϋ τοϋ ιδίου (ή καί αύτοΰ τοϋ ιδίου καί των ύπ' αύτοΰ διδαχθέντων καθ' ους μοί παρέδωσε λογαριασμούς) όπως χρησιμεύσωσιν είς άνάκλησιν τοϋ άληθινοΰ φωτός είς τήν Ελλάδα, τήν ποσότητα

Έν τή (όνομα τοϋ παραλαβόντος)

4. Σχέδιον παραλαβής διπλωμάτων καί αποδεικτικών. Ό υποφαινόμενος παρέλαβα παρά τοϋ διδασκάλου μου (τόσα)

διπλώματα εταίρων καί (τόσα) διδασκάλων καί (τόσα) αποδεικτικά παρα­

λαβής χρημάτων, όλα μή εγγεγραμμένα, δια να τα μεταχειρισθώ κατά τα καθήκοντα μου.

('Υπογραφή τοϋ λαβόντος)

II. Σχέδιο Συνέλευσης των αλύτρωτων Ελλήνων

Έν ονόματι της αγίας καί ύπερουσίου Τριάδος καί έν ονόματι της πατρίδος.

Οί υποφαινόμενοι Θεσσαλοί, Ήπειρώται, Μακεδόνες καί Θράκες συνελθόντες έπί τω ίερώ σκοπώ καί τή στέρεα καί άμετατρέπτω άποφάσει ν' άγωνισθώσι μέχρι εσχάτης πνοής υπέρ τής ελευθερώσεως της εισέτι ύπό δουλείας ζυγόν στεναζούσης πατρίδος των, καί έτοιμοι να κινηθώσι μετά των οπαδών αυτών κατά τών τυράννων καί να συνεννοηθώσι καί συμ­

— 416 —

πράξωσι μετά των διαζώντων δι' έλευθερίαν συμπατριωτών των, έσκέφθησαν δτι παν κίνημα άρρύθμως και ατάκτως γινόμενον δεν παρέχει τάς δέουσας εγγυήσεις επιτυχίας, και έγνώρισαν ότι προ πάντων εις τήν εμβριθή και ίεράν έπιχείρησίν των απαιτείται και έμφρων διεύθυνσις, συγκεντροϋσα προς ενα σκοπόν πάσας τάς δυνάμεις και προσπάθειας, και προλαμβάνου­

σα πασαν παρεκτροπήν άλλοτρίαν εις το προκείμενον τέλος και δυναμένην να βλάψη αυτό ή να διαστρέψη και κιβδηλώση το άγνον και σπουδαΐον του χαράκτηρος του. Διά ταϋτα απεφάσισαν να διορίσωσιν έπιτροπήν συγ­

κειμένην ύφ' ενός προέδρου και τεσσάρων μελών, ήτις υπό το όνομα προσω­

ρινής διευθυντικής επιτροπής να έπιμελήται τών συμφερόντων και υποθέ­

σεων τής εκστρατείας, να συνυπακούηται μετά τών διαφόρων έκασταχοΰ οπλαρχηγών, να διατηρή τήν ενότητα, να προνοή περί τών αναγκών και σκέπτηται περί τής θεραπείας αυτών, και να ένεργήση τα δέοντα διά να προσκαλέση τους λαούς προς άπόσεισιν του επαίσχυντου ζυγού όστις βαρύ­

νει εισέτι επ' αυτών, έν φ οί εντός τών ορίων "Ελληνες απολαμβάνουν πολι­

τικήν και θρησκευτικήν έλευθερίαν. Ή επιτροπή αύτη θέλει παρακολουθή­

σει τήν Θεσσαλικήν φάλαγγα, άμα δέ ό στρατός ήθελε κυριεύσει θέσιν τίνα όχυράν, ή τουλάχιστον ήθελε στήσει που στερεόν στρατόπεδον, ή διευθυν­

τική επιτροπή θέλει αμέσως συγκαλέσει απεσταλμένους όλων τών μέχρις έκαστου έλευθερωθέντων μερών, και θέλει τοις καθυποβάλει σχέδιον οργα­

νισμού προσωρινής κυβερνήσεως, τήν οποίαν έπικυρώσασα τό σχέδιον, θέλει διορίσει αυτή ή συνέλευσις, και τήν οποίαν οί υποφαινόμενοι ύπο­

χρεούμεθα διά του παρόντος μας ενυπόγραφου ν' άναγνωρίζωμεν, ώς και πασαν άλλην πραξιν της τε προσωρινής διευθυντικής επιτροπής καί τής ρηθείσης συνελεύσεως.

Έκλέγομεν δέ εις τήν διευθυντικήν έπιτροπήν Πρόεδρον μέν τον Κ μέλη δέ τους ΚΚ Έγένετο και υπεγράφη έν 'Αθήναις, τή

"Αμα γίνη τό κίνημα καί καταληφθή θέσις τις, θέλει έκδοθή υπό τής διευθυντικής επιτροπής προκήρυξις προς όλους τους εξω "Ελληνας, προσκα­

λούσα αυτούς εις τα όπλα, καί άγγέλλουσα αύτοΐς ότι ή πρώτη απόπειρα τής άποσείσεως του ζυγού έγένετο ήδη καί οί μέχρι τούδε ύπό τήν σημαίαν τής ελευθερίας συνελθόντες περιμένουν καί τών λοιπών τήν σύμπραξιν. Εις τήν αυτήν προκήρυξιν θέλει συγχρόνως προσκαλεΐσθαι να πέμψουν εκ τών προκρίτων πανταχόθεν εις τό κεντρικόν στρατόπεδον, διά να γίνη περί τής περαιτέρω προόδου τοΰ επιχειρήματος σκέψις. Ή προκήρυξις αύτη θέλει σταλή καί διασπαρή εις όλας τάς πόλεις καί χωρία τών εισέτι υποδούλων επαρχιών. Έτερα προκήρυξις ελληνιστί (καί ει δυνατόν και

— 417 —

τουρκιστί) γεγραμμένη θέλει άποτείνεσθαι προς τους 'Οθωμανούς, προσκα­

λούσα αυτούς να συνεννοηθώσι μετά τών ελευθερωτών τών λαών της ευρω­

παϊκής Τουρκίας, ν' άποτινάξωσι τον ζυγον κυβερνήσεως καταπατούσης τήν ιδίαν αυτών θρησκείαν και ύποσχομένην εις αυτούς είτε είς αυτήν τήν περί­

στασιν είτε εις τήν περίστασιν καθ' ην ήθελον είρηνικώς υποταγή, ίσονομίαν και άσφάλειαν ζωής και ιδιοκτησίας. "Αμα ύπαρξη εντός του στρατοπέδου ικανός αριθμός απεσταλμένων ή απλώς πληρεξουσίων χωρίων και πόλεων, θέλει αμέσως καθυποβληθή εις αυτούς σχέδιον οργανισμού πολιτικού και κατ' αυτό έπικυρωθέν θέλει όργανισθή ή προσωρινή κυβέρνησις τών £ξω Ελλήνων.

Πριν διαιρεθώσιν οϊ τε πολιτικοί και οί στρατιωτικοί αρχηγοί εντός τής Ελλάδος δια ν' άκολουθήση έκαστος ΐδιαιτέραν διεύθυνσιν, θέλουν συνέλθει δια να διορίσωσι μίαν προσωρινήν δ ι ε υ θ υ ν τ ι κ ή ν ε π ι ­

τ ρ ο π ή ν τής εκστρατείας τών εξω Ελλήνων, συγκειμένην από τέσσαρα μέλη και ενα πρόεδρον, ήτις θέλει παρακολουθήσει τήν είς Θεσσαλίαν διευθυνομένην φάλαγγα. Εις τον διορισμον τούτον τής 'Επιτροπής θέλουν υπογραφή όλοι οί συνελθόντες, δίδοντες αύτη συγχρόνως πληρεξουσιότητα να συγκάλεση εν καιρώ απεσταλμένους τών έλευθεροθησομένων μερών, συμπράξει τών οποίων να ένεργηθή ό οργανισμός τακτικής προσωρινής κυβερνήσεως.

III. Σχέδιο προκήρυξης προς τους αλύτρωτους Έλληνες

Πατριώται ! 'Ενώ οί αυτοί τών ελληνικών ορίων συνάδελφοι μας "Ελληνες απο­

λαμβάνουν τα καλά τής ελευθερίας, έχουν τήν ζωήν τήν τιμήν και τήν ίδιοκτησίαν των έξησφαλισμένην, ενώ πρεσβεύουν πανδήμως και επισήμως και μετά πάσης λαμπρότητος του Χριστού τήν ίεράν θρησκείαν, ενώ δοξά­

ζονται δια τών φώτων τα όποια μετεκάλεσαν πάλιν είς τάς παλαιάς των εστίας, ημείς στενάζομεν ακόμη ύπό τον ζυγόν, ή ζωή, ή τιμή, ή ιδιοκτη­

σία μας δεν φρουρούνται άπό απαραβίαστους νόμους, άλλ' είναι παίγνια τής θελήσεως τοΰ ελαχίστου τυράννου, ή εκκλησία τοΰ Χριστού ταπει­

νή και καταδιωκομένη περιυβρίζεται και έξουθενοΰται, το σκότος τής αμά­

θειας μας περικυκλώνει, και είμεθα είς τα όμματα τής Ευρώπης όχι έθνος με ίερα δικαιώματα άλλα δούλοι τών δούλων. Πατριώται ! τοΰ χρόνου το πλήρωμα εφθασεν ! "Αμα εν έθνος συναισθανθή ότι εϊναι δούλοι, είναι ελεύθεροι. Άναστήτε ! θραύσατε τάς άλύσεις σας και μεταβάλατε τας είς όπλα ! Πολλοί τών αρχηγών και αδελφών σας άπέσεισαν τον ζυγόν ήδη, και ώπλίσθησαν όμώσαντες δρκον ιερόν να μή καταθέσωσι τήν σπάθην πριν ή έλευθερώσωσι τήν πατρίδα, ή πριν χύσωσι και τήν έσχάτην τοΰ

— 418 —

αϊματός των ρανίδα. Μεταξύ αυτών είναι ονόματα προσφιλή εις την μνήμην σας το του , το τοϋ , το του και άλλων πάμπολλων απογόνων τών ανδρών οϊτινες έλάτρευσαν τήν έλευθερίαν και έξέπλητταν τήν οίκου­

μένην με τάς άνδραγαθίας των, σπεύσαντες υπό τήν κοινήν σημαίαν. Κηρυ­

χθήτε ανεξάρτητοι και ό Θεός, ό προστάτης των ταλαιπωρουμένων, ό μισών τους τυράννους και κεραυνώνων τήν τυραννίαν, θέλει αγιάσει τα όπλα μας, θέλει ευλογήσει τα διαβήματα μας. Ν' άνακτήσωμεν του άνθρωπου τα φίλτερα δικαιώματα, να έξασφαλίσωμεν τα ίερώτερά μας προνόμια, να δο­

ξάσωμεν τήν ίεράν πίστιν μας, να καταστηθώμεν έθνος μεταξύ τών εθνών, ιδού ό μέγας σκοπός ον προτιθέμεθα. Ύπερμαχήσατε υπέρ αύτοΰ ώς αλη­

θείς του Χρίστου στρατιώται, μήν τον μολύνετε μέ άταξίαν, με άρπαγήν με ματαίαν χύσιν αίματος, φείδεσθε και αυτών τών εχθρών σας, ένθυμούμενοι ότι είναι άνθρωποι μόνον άμα παύσουν να είναι αξιόμαχοι. Τοιαύτα αισθή­

ματα, είναι επάξια τοιαύτης επιχειρήσεως και θέλουν επισύρει εφ' ήμας τον επαινον και τήν ύπόληψιν τών πεφωτισμένων εθνών τα όποια περικά­

θηνται και μας βλέπουν. 'Επειδή ή δέ τάξις και ή δύναμις εϊναι τό πρώτον μας σύμβολον, προσκαλεΐσθε να πέμψητε άνά ενα άπεσταλμένον εξ έκαστου τμήματος ή σημαντικού χωρίου, είς τό στρατόπεδον της Θεσσαλίας, δια να γίνη κοινή σύσκεψις περί τών κοινών συμφερόντων και φροντίς περί οργανισμού προσωρινής κυβερνήσεως.

Έγένετο εν Ή προσωρινή διευθύνουσα επιτροπή

IV. Σχέδιο προκήρυξης προς τους «οπαδούς του Προφήτου»

'Οπαδοί του Προφήτου ! Ό σκοπός δι' ον έλάβομεν τα όπλα είναι να έξασφαλίσωμεν τήν ύπαρ­

ξιν, τήν θρησκείαν και τα δικαιώματα μας από κυβέρνησιν αύθαίρετον και μή γνωρίζουσαν κανένα χαλινόν νόμου. Ό σ α ύπ' αυτήν ύπεφέραμεν είναι κοινά και εις ήμας και είς σας. Ή θέλησις του τυράννου ήρκει δια ν' απο­

κεφάλιση ή να δήμευση αδιακρίτως και τον 'Οθωμανόν και τον "Ελληνα. "Αν κατέτρεχε τήν θρησκείαν μας, μήπως έσεβάσθη τήν έδικήν σας ; Κυβέρ­

νησις ιερόσυλος, δέν κατεπάτησεν ασεβώς τάς πρωτίστας εντολάς τοϋ Προ­

φήτου ; cO λεγόμενος εκείνος διάδοχος του Μωάμεθ, ανεδείχθη ό πρώτος μεταξύ τών απίστων. Τα συμφέροντα σας είναι κοινά μέ τα εδικά μας* συνεν­

νοηθήτε μέ ήμας. "Αν καταστρέψωμεν τήν τυραννίαν και τότε μόνον κατά τό θρήσκευμα διαφέροντες, ας ζώμεν κατά τα άλλα ώς αδελφοί, ώς και ό Θεός θέλει, κυβερνώμενοι άπό τους ιδίους νόμους, απολαμβάνοντες τα ίδια δικαιώματα. "Οσοι άπό σας δέν θέλουν να πολεμήσουν, μείνατε ήσυχοι εις τάς οικίας σας. Δέν θέλομεν σας ταράξει ποσώς ούτε σας ούτε τάς ίδιο­

— 419 —

κτησίας σας. Την τυραννίαν πολεμοϋμεν, με άτομα δεν εχομεν πόλεμον. 'Αλλ' αν κανείς από σας λάβη τα όπλα εναντίον μας, εκείνος ας όψεται, ας αιτιάται μόνον τον εαυτόν του, διότι είμεθα στερεά αποφασισμένοι ν ' άποκτήσωμεν την έλευθερίαν μας και κανείς δεν θέλει μας εμποδίσει. 'Εδόθη εν

Ή προσωρινή διευθύνουσα επιτροπή

V. Σχέδιο προκήρυξης προς τους Χριστιανούς της 'Αλβανίας

Χριστιανοί της 'Αλβανίας Έρχόμεθα να έλευθερώσωμεν τήν Έκκλησίαν του Χρίστου. Θα μείνε­

τε μισθωτοί των Τούρκων και θα γυρίσετε τ' άρματα σας επάνω μας ; "Οχι ! Εϊσθε γενναίοι και είσθε και Χριστιανοί αληθείς. Συμφωνήτε να πολεμήσω­

μεν δια τήν πίστιν μας και δια να δείξωμεν εις τον κόσμον δτι οί Χριστια­

νοί είναι τ' αληθινά παλληκάρια και όχι οί Τούρκοι πού τους εξουσιάζουν. Οί Τούρκοι μόλις σας δίδουν τριάντα γρόσια τον μήνα, δια να τρέφετε ολην τήν οίκογένειάν σας. Πώς να σας φθάση αυτός ό μισθός ; Πάντοτε πτωχοί θα μείνετε ενώ οί τύραννοι έχουν πλούτη και θησαυρούς ; Ήξεύρομεν τί αξίζει ή ανδρεία σας, όμως τώρα κατ' αρχάς δίδομεν εις όποιον άπό σας θέλη να ελθη μαζί μας άπό 50 γρόσια κάθε μήνα, καθώς όμως πλουτίση το έθνος θα σας δώσωμεν και πλειότερα.

Γενναίοι 'Αλβανοί. Ιδού ό καιρός να δοξασθήτε. Δείξετε ότι είσθε ακόμη καθώς σας ήξεύρομεν.

Έγένετο έν Ή προσωρινή διευθύνουσα επιτροπή

Αυτά ήταν τα πατριωτικά σχέδια του Άλ. Ραγκαβή και των συνεργα­

τών του. Ή εταιρεία τους έμοιαζε με τήν «Εθνική Άμυνα» και τήν «'Αδελ­

φότητα» 1, εταιρείες πού στις επαναστάσεις τοϋ 1878 βρίσκονταν σέ σχέ­

σεις με τους "Ελληνες τών επαρχιών πού επαναστάτησαν (Θεσσαλία, "Ηπει­

ρος, Μακεδονία, Κρήτη)2 . Τήν εποχή ακριβώς αυτή ό Ραγκαβής, ώριμος πια διπλωμάτης, πίστευε

ακόμη στην Μεγάλη 'Ιδέα και συμβούλευε άπό τό Βερολίνο όπου ήταν πρεσβευτής, τήν ελληνική κυβέρνηση να βοηθήσει ώστε «ή έπανάστασις τών βορείων επαρχιών και τής Κρήτης να λάβη άκαριαίαν άνάπτυξιν και

1. Για τις εταιρείες «Εθνική Άμυνα» και «Αδελφότης» βλ. Ε. K o f o s , Greece and the eastern crisis, Institute for Balkan Studies N° 148. Thessaloniki 1975, σσ. 105­

107, 114 κέξ. 2. E. K o f o s , Greece and the eastern crisis... , όπ.π., σσ. 172­184.

— 420 —

όργάνωσιν» \ καί «να έπιμείνη ή έπανάστασις και να καταλάβη ακόμη και τάς πόλεις» 2. Άλλου γράφει ότι καμμιά άλλη ελπίδα δεν υπάρχει για τήν Ελλάδα (1878) παρά ή επανάσταση μεγάλης καί γρήγορης έκτασης3 και ότι τελικός σκοπός στον όποιο θαρραλέα πρέπει να τείνει ή Ελλάδα είναι ή ένωση όλης της ελληνικής φυλής υπό τα αυτά σκήπτρα με πρωτεύουσα τήν Κωνσταντινούπολη. Γιαυτή τή τελευταία σκέψη ό ίδιος ό Ραγκαβής ομολογεί πώς στην αρχή θα προκαλούσε ιλαρότητα ενα τέτοιο πρόγραμμα* γιαυτό και δεν συνέφερε νά δηλωθεί αμέσως, πάντως να είναι μόνο τό απόρ­

ρητο τέρμα πού να τείνουν οί προσπάθειες τών Ελλήνων *.

1. 'Αρχείο 'Υπουργείου 'Εξωτερικών τής Ελλάδος (AYE) Κεντρική Υπηρεσία 1878/99/2, Ραγκαβής προς Θ. Δηλιγιάννη, από Βερολίνο 21/2 Φεβρ. 1878, ΑΠ 22.

2. ΑΥΕ/Κεντρική 'Υπηρεσία Πρεσβεία Βερολίνου 1875­1878, Ραγκαβής προς Θ. Δηλιγιάννη, από Βερολίνο 1/13 Φεβρ. 1878, ΑΠ 46.

3. ΑΥΕ/Κεντρική 'Υπηρεσία Πρεσβεία Βερολίνου 1875­1878, Ραγκαβής προς Θ. Δηλιγιάννη, άπο Βερολίνο 11/23 Φεβρ. 1878, ΑΠ 62.

4. ΑΥΕ/Κεντρική 'Υπηρεσία Πρεσβεία Βερολίνου 1875­1878, Ραγκαβής προς Θ. Δηλιγιάννη, από Βερολίνο 18/2 Μάρτ. 1878, ΑΠ 69.

ΓΕΩΡΓΙΑΣ Γ. ΦΑΡΙΝΟΥ Φιλολόγου

Γ. ΘΕΟΤΟΚΑ : ΟΙ ΚΑΜΠΑΝΕΣ ('Εξελικτική πορεία, αρχέτυπα, επιδράσεις)

Α'

Ή μυθιστορηματική παραγωγή του Θεοτοκά χωρίζεται σε δυο μεγάλες περιόδους. Τήν πριν και τή μετά το 1960. Στή μετά το 1960 εποχή ανήκουν οί «Καμπάνες» πού γράφτηκαν τον τελευταίο χρόνο της ζωής του συγγρα­

φέα και εκδόθηκαν μετά το θάνατο του σέ βιβλίο *. Πριν δικαιολογήσω τή διαίρεση αυτή, θα ήθελα να παραθέσω ορισμέ­

νες θεωρητικές απόψεις τοΰ Θεοτοκά για το μυθιστόρημα, πού ανήκουν σέ χρόνους πριν και μετά το 1960. Τό 1939 γράφει ότι το μυθιστόρημα πού είναι είδος σύγχρονο, αλλάζει γρήγορα, ταυτιζόμενο μέ τον ορμητικό ρυθμό τοΰ κόσμου και σέρνει μέσα του «άπειρα στοιχεία τοϋ παρελθόν­

τος», και «προαισθανόμενο στοιχεία τοϋ μέλλοντος προσπαθεί να προ­

σαρμοστεί στους νέους ρυθμούς, πού διαμορφώνονται τριγύρω μας και μέσα μας κι εξελίσσονται πιο γοργά άπό τή συνείδηση μας» (Ήμερ. Ά. καί Δαιμ. 52) 2.

1. Ή νουβέλα δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σέ 25 συνέχειες στην έφ. Το Βήμα 4.12.66­1.1.67.

2. Παραθέτω μέ αλφαβητική σειρά όλα τα βιβλία τοϋ Γ.Θ. πού χρησιμοποίησα για τήν εργασία μου. Δίπλα στον τίτλο καί μέσα σέ παρένθεση υπάρχει συντομο­

γραφία· στο έξης θα παραπέμπω συντομογραφικά. 'Αργώ, τόμοι δύο, (Αα/Αβ), 'Αθήνα6 χ.χ., Εστία­Κολλάρος/'Ασθενείς καί 'Οδοιπόροι, τόμοι δύο, (Άσθ. καί Όδ.α/Άσθ. καί Όδ.β), 'Αθήνα 1967:ί, Εστία ­ Κολλάρος/Γιώργος Θεοτοκάς καί Γιώργος Σεφέρης, 'Αλληλογραφία (Άλ.), Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, 'Αθήνα 1975, Ερμής /Ελεύθερο Πνεύμα (Έλ.Πν.), 'Αθήνα 1973, Ερμής ­ Νέα Ελληνική Βιβλιο­

θήκη/Εμπρός στο Κοινωνικό Πρόβλημα (Έμ. στο Κοιν. Πρ.), 'Αθήναι 1932, Πυρσός/ Ευριπίδης Πεντοζάλης κι άλλες ίστορίες (Εύρ. Πεν.), 'Αθήνα3 χ.χ. Εστία ­ Κολλάρος / 'Ημερολόγιο τής Άργώς καί τοΰ Δαιμονίου (Ήμερ. Ά . καί Δαιμ.), 'Αθήναι 1939, Πυρ­

σός/Ή 'Ορθοδοξία στον Καιρό μας (Όρθ. Καιρ.), 'Αθήνα 1975, Οί 'Εκδόσεις τών Φίλων /Οί Καμπάνες (Καμ.), 'Αθήνα χ.χ.,Εστία ­ Κολλάρος/Πνευματική Πορεία (Πνευμ. Πορ.),'Αθήνα χ.χ., Εστία­Κολλάρος/Ποιήματα τοϋ Μεσοπολέμου (Ποιημ. Μεσ.),

27

— All —

Στο ίδιο βιβλίο διαγράφει το συγκρητισμό του στην τεχνική συνθέ­

σεως, πού προέρχεται άπό «ενα σωρό υλικά άπό την πραγματικότητα» κι άλλα άπό μέσα του, πού «ενώθηκαν σε ενιαία πάστα, με την οποία έπλασε τα πρόσωπα του, μίγματα απροσδόκητα, γεννημένα άπό την άλχημιστική ένωση της πραγματικότητας και της φαντασίας κι άπό τη δική του θετική επέμβαση, πού αυτός ό ίδιος δέν τήν καταλαβαίνει πάντα πολύ καλά» (Ήμερ. Ά. και Δαιμ. 41). 'Επτά μήνες πριν άπό το θάνατο του (Μάρτιος 1966) σέ μια συνέντευξη 1, απαριθμεί τρεις πνευματικές οικογένειες πεζογράφων : α) τους πεζογράφους πού είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στο στοιχείο «της 'Ιστορίας εν τω γίγνεσθαι», β) τους πεζογράφους τους επίμονα στραμμένους προς τήν εσωτερική ζωή μέ διάθεση ονειρικής γραφής, γ) τους πεζογράφους, πού ζητούν να εκφράσουν τό άγχος τής εποχής, άγχος πού έχει μεγάλη γκάμα, γιατί αρχίζει άπό τό δέος τών πυρηνικών βομβαρδισμών και φθάνει ώς τή μεταφυσική αγωνία και τα θέματα του μηδενός και του παραλόγου. Παραδέχεται κατόπιν ότι ό συγγραφέας επηρεάζεται άπό τό πολιτικοκοι­

νωνικό κλίμα άμεσα κι έμμεσα, γι' αυτό οί μελετητές δέν πρέπει να αντι­

μετωπίζουν τα λογοτεχνήματα μέ τρόπο απλουστευτικό, «γιατί στον κόσμο του πνεύματος εκδηλώνονται οί διαθέσεις κατά κάποιο τρόπο προφητικά» και προβλέπουν καταστάσεις «πού δέν σχηματίστηκαν ακόμη και πού δέν τις συλλαμβάνει ό ανθρώπινος νους» 2.

Άπό τήν παράθεση δύο απόψεων, πού απέχουν μεταξύ τους μια τρια­

κονταετία, παρατηρούμε ότι, ενώ αρχικά ό Θεοτοκάς ήταν στραμμένος προς τό παρελθόν και τό μέλλον, προς τό τέλος τής ζωής του στράφηκε κυρίως προς τό μέλλον, πού τό εκφράζει μέ μια προφητική διάθεση, λαμβάνοντας Ιδιαίτερα υπόψη τό διπλό άγχος τής εποχής (γι' αυτή τήν έννοια δέν γίνεται λόγος στην πρώτη περίοδο) 3.

'Αθήνα 1944, "Ικαρος/Πολιτικά Κείμενα (Πολ. Κείμ.), 'Αθήνα 1976, "Ικαρος/Προβλή­

ματα τοϋ Καιροϋ μας (Προβλ. Καιρ.), 'Αθήνα 1956, "Ικαρος/Ταξίδι στή Μέση 'Ανα­

τολή και στο Άγιον "Ορος (Ταξ. Μ. Α.), 'Αθήνα 19712, Εστία ­ Κολλάρος/Ταξίδια (Περσία ­ Ρουμανία ­ Σοβιετική "Ενωση ­ Βουλγαρία), 'Αθήνα 1971, Εστία ­Κολλά­

ρος /Το Δαιμόνιο (Δαιμ.), 'Αθήνα 19685, Εστία ­ Κολλάρος/Φύλλα Ημερολογίου Ι και II (Φυλ. Ήμ. α/Φυλ. Ήμ. β), 'Αθήνα 1934, Κασταλία/ΤΩρες 'Αργίας (τΩρ. Αρ.), 'Αθήνα χ.χ., Εστία ­ Κολλάρος. Το αφιέρωμα τής Νέας Εστίας στο Θεοτοκά, περ. Νέα Εστία 94 (1 /12/73) στο έξης συντομογραφημένο NE (1973). Οί υπογραμμίσεις στα κείμενα τών συγγραφέων είναι δικές μου. 'Επίσης τή μετάφραση τών ξενόγλωσσων αποσπασμάτων έκανα έγώ, όπου δέν αναφέρεται μεταφραστής.

1. Ή πεζογραφία (τα ρεύματα, οί επιδράσεις, το κλίμα), περ. 'Επιθεώρηση Τέ­

χνης 23 (1966), 180­181. 2. Σχετικά μέ τις απόψεις τοϋ Θεοτοκά για τό μυθιστόρημα πρβ. και Αα67 καί

Ή τέχνη τοϋ μυθιστορήματος, περ. 'Εποχές, τεϋχ. 20 (1964), 6­12 και σέ ανάτυπο. 3. Πνευμ. Πορ. 328

- 423 -

Στο μελετητή μένει να εξετάσει, πότε άρχισε ή δεύτερη περίοδος, που εκδηλώθηκε με το μυθιστόρημα «'Ασθενείς και Όδοιπόροι» και κορυφώθηκε μέ τις Καμπάνες. Γνωρίζοντας ότι ή εξέλιξη δέν εϊναι υπόθεση μιας ημέρας, θα διακινδύνευα να ορίσω ώς αρχή της δεύτερης περιόδου τα ετη 1944 ­ 45 και κορύφωση της το 1959.

Στα χρόνια αυτά οριακές καταστάσεις (Grenzsituationen) 1 προσδιορί­

ζουν το τέλος της ύπαρκτικής δράσεως του συγγραφέα. Μ' αυτές πρέπει να συνυπάρξει ό Θεοτοκάς. Αυτές του αφαιρούν και τα έσχατα υπόλοιπα του αυτονόητου της ζωής του και βυθίζουν τήν ύπαρξη του στο φιλοσοφικό λογισμό. Πάνω στο τείχος τους ή υπόσταση συντρίβεται δηλ. μετουσιώνε­

ται και οδηγείται στον εαυτό της. Τέτοιες καταστάσεις έζησε και ό Θεοτο­

κάς τήν αγωνία για τό διχασμό τοϋ έθνους (1944 ­ 48) 2, τον πόνο για το θάνατο του πατέρα του (1951)Λ και τήν οδύνη για τήν απώλεια της πρώτης του γυναίκας Ναυσικάς (1959) 4. Ό «καρτεσιανός» 5 γίνεται μυστικιστής και ό ρασιοναλιστής γνήσιος ορθόδοξος.

Ή θρησκευτικότητα του συγγραφέα ακολουθεί τή διαίρεση πού πρότει­

να. Ή πρώτη περίοδος αντικατοπτρίζει πεποιθήσεις τοϋ συγγραφέα, πού προήρθαν άπό τήν ελληνοχριστιανική αγωγή πού πήρε ô Θεοτοκάς στή σκιά τοϋ Φαναριού. Εϊναι ένας «εθνικός χριστιανισμός» μέ σύμβολο του τον Παπα ­ Σίδερο της «Άργώς» 6. Ή θρησκευτικότητα αυτή υπέστη, εξαιτίας της κλίσεως τοϋ συγγραφέα στην λογοκρατία, και τή δυτική επίδραση κατά τις σπουδές του στο Παρίσι και τό Λονδίνο.

Στή δεύτερη περίοδο ό Θεοτοκάς απαρνιέται τό δυτικό ορθολογισμό, στον όποιο μαθήτευσε και πού τον θεωρεί «αρκετά ξεπερασμένο όχι μόνο άπό τή ζωή, άλλα κι άπό τήν ίδια τήν επιστήμη, κι έξαλλου υπεύθυνο, κατά μεγάλο μέρος, για τήν κατάσταση τοϋ κόσμου» 7. Ό άνθρωπος άναβαφτί­

1. Ζ α ν Β ά λ, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες τοϋ 'Υπαρξισμού. Εισαγωγή καί μετά­

φραση Χρ. Μαλεβίτση,'Αθήνα 1970, Δωδώνη, σ. 104. Γ ρ. Φ. Κ ω σ τ α ρ à, Martin Heidegger, ό φιλόσοφος της μερίμνης, 'Αθήναι 1973, σ. 48.

2. Πνευμ. Πορ. 106­107. 3. Θ. Ξ ύ δ η , Βιογραφικά καί ίστορικά, NE (1973), 1561β. 4. Γ. Θ έ μ ε λ η, Γνωριμία μέ τον Θεοτοκά, NE (1973), 1617β. T h o m a s D o u ­

l i s , George Theotokas, Boston 1975, Twayne Publishers, σ. 125 5. Κ. Θ. Δ η μ α ρ à, Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,'Αθήνα 19756,

σσ. 476 ­ 477. 6. Πρβ. καί Πολ. Κείμ. 2 9 ­ 3 0 : «ό οικουμενικός πατριάρχης.. .ήταν τώρα πια

αληθινός αρχηγός τοΰ έθνους, εθνάρχης. Ό ορθόδοξος κλήρος διατηροΰσε ορισμένες εξουσίες τοϋ βυζαντινού κράτους καί συνέχιζε, μέσα από το θρύλο τής Μεγάλης 'Ιδέας, το παλιό αυτοκρατορικό του μεγαλείο».

7. 'Ανέκδοτο 'Αρχείο Θεοτοκά, φάκ. 12 (1963), άρ. έπιστολ. 28.

— 424 —

ζεται μόνο στα προχωρημένα φυλάκια της 'Ορθοδοξίας ("Αγ. "Ορος ­ Σίνα) ', πού ως εκκλησία έχει τώρα διαφορετικό προορισμό : «να είναι στον κόσμο πηγή υψηλής πνευματικής ζωής, ελευθερίας και πανανθρώπινης αγάπης, συναδέλφωσης και ειρήνης, άρνηση του μίσους, τής κακίας και τής αδικίας, συμπαραστάτισσα τής πάσχουσας ανθρωπότητας στή βασανισμένη πορεία της»2. Αυτή ή απόσχιση του εθνικού άπό το χριστιανικό φαίνεται και στην αλλαγή του περιεχομένου τής Μεγάλης 'Ιδέας : «μές στο άπλετο φώς, στην έξοχη ανθρωπιά και στην ιδιότυπη, μοναδική πνευματικότητα του μεσογειακού κόσμου, ό Ελληνισμός μπορεί να ξαναγίνει παράγοντας ευρύ­

τερου πολιτισμού κι ίσως συνδετικός πνευματικός κρίκος τής Δύσης και τής 'Εγγύς Ανατολής»3.

Ύστερα άπό τήν κάπως μακροσκελή εισαγωγή, πού έγινε, για να δη­

μιουργήσει περιβάλλον αναφοράς, επανερχόμαστε στις Καμπάνες, πού αρχικά ξενίζουν τον αναγνώστη εξαιτίας του ασυνήθιστου τρόπου γραφής. Τό περιεχόμενο τής νουβέλας έχει περιληπτικά ώς έξης : Ή κυρία Φιλομά­

τη, σύζυγος τοΟ διάσημου οικονομολόγου ­ διευθυντή Τραπέζης, επισκέ­

πτεται τον ψυχίατρο Δάνδολο και του εκθέτει τήν ανησυχητική κατάσταση του άντρα της. Ό Δάνδολος τήν καθησυχάζει. Ό Φιλομάτης παθαίνει πα­

ραισθήσεις. Ξυπνάει τίς νύχτες άπό καμπάνισμα ή βλέπει να καταστρέ­

φονται μπροστά στα μάτια του οί μεγάλες πρωτεύουσες του κόσμου, όταν βρίσκεται εκεί. Ή Νέα 'Υόρκη άπό σεισμό, τό Παρίσι άπό πλημμύρα, ή Στοκχόλμη άπό παγετό, ή 'Αθήνα άπό τον άνεμο. Σ' αυτές τίς καταστροφές είναι πάντα κατά μυστηριώδη τρόπο παρών ό χρηματιστής Σνακ, πού ό Φιλομάτης γνώρισε στή Νέα 'Υόρκη, και μέ τον όποιο έρχεται σέ ρήξη ιδίως στή Στοκχόλμη, όταν ό Σνακ σ' ενα συνέδριο οικονομολόγων επιδο­

κιμάζεται, επειδή ερμηνεύει ενα κομμάτι τής Παλαιάς Διαθήκης, εξυμνώντας τους κεφαλαιοκράτες. Στο μεταξύ ό Φιλομάτης φεύγει μέ τή γραμματέα του στην Κρήτη, άλλα πολύ σύντομα εκείνη επιστρέφει στην 'Αθήνα κι εκείνος σκοτώνεται κατά παράδοξο τρόπο στο Σινά. Τον επόμενο χρόνο ό Δάνδο­

λος, ακολουθώντας τήν πορεία του Φιλομάτη, μαθαίνει άπό τον αναχωρητή Παχώμιο τα τελευταία περιστατικά τής ζωής τοϋ οικονομολόγου καί διαβά­

ζει στα κατάλοιπα του ενα γράμμα τής Νώρας κι ενα διάλογο Φιλομάτη ­Σνακ. Ό ψυχίατρος αποφαίνεται τελικά ότι ό Φιλομάτης είχε τό προφητικό

1. 'Απόδειξη άναβαπτισμοΟ τα Ταξιδιωτικά του στή Μέση 'Ανατολή καί στο "Αγ. "Ορος πού διαφορίζονται αργότερα στα μυθιστορήματα τής δεύτερης περιόδου.

2. Όρθ. Καιρ. 28, 33, 37. Πνευμ. Πορ. 136. Για τή θρησκευτικότητα τοϋ Θεοτοκά πρβ. Ί . Μ. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο υ , Θεοτοκάς ό ελληνικός, NE (1973), 1558. Μ. Γ. Μ ο υ ν τ έ , Δίπτυχο 'Ορθοδοξίας, περ. Δοκιμή, τεϋχ. 5, σσ. 112­113.

3. Πολ. Κείμ. 69. Πνευμ. Πορ. 54, 57, 100­101.

— 425 —

χάρισμα και διέβλεψε τον κίνδυνο της μελλοντικής καταστροφής τής αν­

θρωπότητας. Ό συγγραφέας σε σύντομο επιστολικό προλογικό του σημείωμα (έφ.

Το Βήμα 3.12.66) χαρακτηρίζει το κείμενο «άπό εκείνα πού λέγονται τής ωριμότητας τόσο τής μορφής δσο και τής ουσίας». Ταυτόχρονα σε συνεν­

τεύξεις του ομολογούσε ότι βρίσκεται μεταξύ παραδόσεως και μοντερ­

νισμού. Κάποια εγγύτερη ενασχόληση με το κείμενο δείχνει πώς οί Καμπά­

νες αποτελούν την κατακλείδα τής δεύτερης περιόδου. 'Ανάμεσα στην πρώτη και στη δεύτερη περίοδο δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά δομής ι

(διήγηση σέ πρώτο πρόσωπο, επιστολές, ημερολόγια, εσωτερικός μονόλο­

γος) και περιεχομένου (γι' αυτό πιο κάτω), άλλα αντιμετώπιση των ζη­

τημάτων άπό διαφορετική οπτική γωνία. Ή πράξη τής μυθιστοριογραφίας δηλαδή ταυτίζεται με τήν αντίστοιχη θεωρία του.

Ή σταθερή πορεία του πολιτισμού προς τό μηδέν απαντιέται για πρώτη φορά στην «Άργώ«. Τό ρόλο τής Κασσάνδρας κράτα εκεί μέ επιτυχημέ­

νη ελαφρότητα, πού οφείλεται στην αντινομία έργων και λόγων, ό πρε­

σβευτής Σφακοστάθης2. Ξεκινώντας άπό τήν αύτοαναίρεση τής θεωρίας τοΰ Σφακοστάθη, πού μέ νεανική αισιοδοξία απορρίπτει ό Θεοτοκάς, φτάνει να παραδεχτεί στο «'Εμπρός στο Κοινωνικό Πρόβλημα» ότι ή καταστρο­

φή τοΰ πολιτισμού εϊναι προϊόν φυσικής φθοράς 3. Παρατηρώντας όμως μέ ποιητική διάθεση τή θεαματική αυτή εξαφάνιση των πολιτισμών ύστερα άπό μια παρουσία γεμάτη άπό «τή τρελλή ορμή τής ζωής»4, θρηνεί μέ ασυ­

νήθιστη απαισιοδοξία τή «δόξα [πού] μάταια κλαίει τους νεκρούς της | στο λυκόφωτο τών πολιτισμών | . . . τήν αθανασία τους πού πίστεψαν μέ τέ­

τοιο πάθος». Ό τίτλος τοΰ ποιήματος είναι ενδεικτικός : «Ιστορία». Ει­

δικότερα για τό Παρίσι, πού ήταν άπό τις πιο αγαπημένες του πολιτείες, γράφει : «"Εσκυψα στις γέφυρες | είδα τό τρελλό λαμπίρισμα τής θνητής Πολιτείας | και θαμπωμένος τρόμαξα | τό μεγαλείο τοΰ θανάτου»5. "Ως τό

1. Πρβ. ΤΩρ. Άρ. 47­64, 36­43. Αα 303­315, Αβ 176­181. Άσθ. και Όδ. β 254 ­ 326, 442 ­ 454. Είδ. για τον εσωτερικό μονόλογο βλ. Γ. Θ έ μ ε λ η, Ή διδασκαλία τών Νέων Ελληνικών, τόμ. Α', Θεσσαλονίκη 1973, σσ. 30­31.

2. Αα 107­108, 112­113, 208 κ.ά.. Ήμερ. Ά . καί Δαιμ. 25. 3. «"Ολα πεθαίνουν κάποτε στον κόσμο μας, και τα έθνη κι οί πολιτισμοί κι oi

θεοί, ακόμη κι οί Ιδέες» σ. 36. 4. Φυλ. Ήμ.α 16­17. Καταστροφές πολιτισμών ή μόνον πόλεων αναφέρονται καί

στην Παλαιά Διαθήκη καί στή λογοτεχνία τών χρόνων τοΟ Θεοτοκά. Πρβ. ενδεικτικά Τ. S. Ε 1 i ο t, μετφρ. Γ. Σεφέρη, Ή Έρημη χώρα καί άλλα ποιήματα, 'Αθήνα 19735, σ. 101: «Πύργοι πέφτουν/'Ιερουσαλήμ'Αθήνα 'Αλεξάνδρεια/Βιέννη Λόντρα /Άνύπαρχτες».

5. Ποιημ. Μεσ. 23. Φυλ. Ήμ.β 11. Πρβ. Καμ. 58­61.

— 426 —

1944 ή καταστροφή τοϋ πολιτισμοΰ είναι για το Θεοτοκά αποτέλεσμα φθοράς, συνέπεια του χρόνου, κοινός τόπος για μεμψίμοιρους ανθρώπους μιας κάποιας ηλικίας. Στη δεύτερη περίοδο, πού αρχίζει με το οδοιπορικό στή Μέση 'Ανατολή, ανακαλύπτει ότι ό πολιτισμός χάθηκε άπό τή στιγμή πού δώσαμε «υπερβολική σημασία στους κομψούς λόγους τών ασεβών και ξεχάσαμε τα ουσιώδη» (Ταξ. ΜΑ 40), μέ αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μέσα μας τέτοιο κενό, για το όποιο ν' αναρωτιέται ό συγγραφέας : «Είναι δυνατόν 'ένας πολιτισμός να πορεύεται έπ' άπειρον μέ το μηδενισμό ώς τήν κύρια πηγή των εμπνεύσεων του... Το μηδέν παύει να είναι μηδέν, επειδή βαλθήκαμε να τινάζουμε μέσα του διάφορες αυτόματες μηχανές;» (Ταξ. ΜΑ 174 ­ 75) ι. Στο «'Ασθενείς και 'Οδοιπόροι» ή διαπίστωση γίνεται ευ­

κρινέστερη και συγχρόνως τίθεται το βασανιστικό ερώτημα : «σε κάποιαν ώρα, κάτι στράβωσε, κάτι έφυγε άπό τή θέση του κι ό κόσμος πήγε και περιπλανήθηκε μες στα κολοσσιαία έργα του, μες στον πυρετό και τον πάταγο τών επιστημών και τών μηχανών... Τώρα ή ζωή του έγινε φόβος τοϋ ανθρώπου, τών μηχανών, του κενού...» (Άσθ. και Όδ. β 453­454). Πότε έγινε αυτό;2 Παρά τις απαισιόδοξες διαπιστώσεις, στο τέλος τοϋ μυθιστορήματος υπάρχει μια σφήνα αισιοδοξίας. Ό Μαρίνος Βελής πι­

στεύει χωρίς καμιά απόδειξη ότι «υπάρχει κάπου ή πηγή, πώς δεν έχει στερέψει». Δουλειά του είναι ν' αρχίσει έργο ραβδοσκόπου, για να τή βρει. Τα πιθανά μέρη : «ή σιγή της φύσης, οί απέραντες, έξαλλες, άστραποβό­

λες πολιτείες τοϋ δυτικοΰ κόσμου, τα μνημεία τών πανάρχαιων πολιτισμών τής 'Ανατολής, οί καινούργιοι λαοί, ή ζούγκλα τών τροπικών κι οί χώρες της οργανωμένης αθεΐας» (Άσθ. και Όδ. β 454). Οί Καμπάνες δέν εϊναι τίποτε άλλο άπό μια νοερή πραγματοποίηση και τα ταξίδια ή αληθινή.

Ή πηγή δμως δε βρέθηκε πουθενά. Ό ήρωας συντρίβεται αγωνιζό­

μενος πρόσωπο μέ πρόσωπο μέ το Σνακ. Τελικά συντρίβεται προσπαθών­

τας να φτάσει τήν 'Αγία Κορυφή «δπου ό θάνατος λογίζεται ωραίο, προνο­

1. Πρβ. Πνευμ. Πορ. 122, 128, 131 ­132, Άσθ. και Όδ. β 437, 450. Φόβος για τό κενό­άπειρο καΐ Ώρ. Άρ. 41, 104. Κσμ. 47­48.

2. Ή διαπίστωση και στή συνέχεια ή ερώτηση για το χρονικό σημείο της απαρ­

χής συχνότερα στις Καμ. 69, 128, 137. Έκεΐ δίνεται καΐή απάντηση : «δέν φάγαμε κατ' οίκονομίαν, στα όρια τών δυνατοτήτων μας». Δέν ξέρω, άν τό «κατ' οίκονομίαν» έχει κάποια σχέση μέ τό επάγγελμα τοϋ Φιλομάτη και αποτελεί κατά κάποιο τρόπο ειρω­

νεία τοΟ συγγραφέα. Για τήν πορεία τοϋ πολιτισμού πρβ. και Διάλογο Θ ε ο τ ο κ ά ­

Π α π α ν ο ύ τ σ ο υ (έφ. Τό Βήμα 6.11.58 και 13.11.58). Στις συνεντεύξεις τής δεύτε­

ρης περιόδου τονίζεται Ιδιαίτερα τό μεταφυσικό άγχος, ή αγωνία για τήν πορεία τοϋ πολιτισμού καί γιά τήν πιθανότητα μαζικής, ολικής καταστροφής. Πρβ. περ. Δράση Θεσσαλονίκης 10.2.64, περ. Γυναίκα 11.5.66, σ. 33, έφ. Βραδυνή 7.11.66, περ. Κύκλος, Νοέμβριος 1966.

— 427 —

μιοϋχο τέλος της επίγειας ζωής» ι. Ό ήρωας δικαιώνεται, γιατί περνάει το μυστήριο του ίεροϋ κόμπου και του έπαναστραφέντος ύδατος και πη­

γαίνει εκεί πού για πρώτη φορά ό Γιαχβέ «ώσεί πυρ φλέγον επί τής κορυφής του όρους» (Έξ. 24, 16) νομοθετεί για τον άνθρωπο.

Τήν καταστροφή τοΰ πολιτισμού τή συλλαμβάνει ό σχιζοφρενήςa

ήρωας ακουστικά — σαν καμπάνισμα. Ή ακοή είναι αίσθηση με ιδιαίτερη σημασία για τή δημιουργία παραστάσεων στο Θεοτοκά. Άπό πολύ νωρίς διατυπώνει τήν παρακάτω γνώμη : «οί ποιητές μίλησαν πολύ για τα μάτια τής ψυχής. Θα μπορούσε ϊσως κανείς να μιλήσει και για μιαν άλλη ανά­

λογη αίσθηση, για τήν ακοή τής ψυχής» (Δαιμ. 38). Ό ίδιος, απαντώντας στο Σεφέρη, πού χαρακτηρίζει τήν «Αργώ» «ζωγραφικό πίνακα», γράφει : «Σημείωσε πώς εγώ, άπό τήν αρχή αυτής τής προσπάθειας, αισθάνουμαι συνεχώς αναλογίες μουσικές. .. Κάθε κεφάλαιο πηγάζει άπό μιά διαίσθη­

ση μουσική...» (Άλ. 124­125). Ή ακουστική σύλληψη ολοκληρώνεται στόύς «'Ασθενείς και 'Οδοιπόρους» και μετουσιώνεται στις Καμπάνες σε «καμπάνισμα κρυστάλλινο, απλοϊκό, σαν άπό παιδιάτικο παιχνίδι» (Καμ. 25). Προφανώς οί Καμπάνες χρησιμοποιήθηκαν ώς κοινός τόπος προει­

δοποιητικού στοιχείου3. Νομίζω ότι κάποια απήχηση θα είχε στο υποσυνείδητο του συγγρα­

φέα ëva ποίημα τής Ναυσικάς 4, πού το δημοσίευσε ό ίδιος μετά το θάνατο της. Το περιεχόμενο του θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ώς motto στην τελευταία του νουβέλα : «Οί καμπανοκρουσίες θά 'ρθουνε αργότερα | όταν

1. Ταξ. ΜΑ 54. "Ετσι παρέχεται, νομίζω, κάποια εξήγηση στην απορία τοΰ Κ. Μ ι χ α ή λ , Γ. Θεοτοκά, Οί Καμπάνες (κριτική), περ. Δημιουργίες, τεϋχ. 6 (Σεπτ. 1970), 101.

2. Ή τρέλα απασχόλησε άπό παλιά το Θεοτοκά. Στην αρχή τή συλλαμβάνει μέ ανάλαφρη διάθεση, για να καταλήξει στή δεύτερη περίοδο στή Θεωρία τής Σιγανής Πανανθρώπινης Τρέλας, πρβ. Άσθ. και Όδ. α92, β451. Πνευμ. Πορ. 44. Ανάμεσα στις εκδηλώσεις τής σχιζοφρένειας περιλαμβάνεται και ή προφητική διάθεση, για τήν οποία μιλάει αρχικά μέ περιφρόνηση ό συγγραφέας (Έμ. στο Κοιν. Πρ. 44). 'Αντίθετα, στις Καμπάνες ό ψυχίατρος Δάνδολος συμπεραίνει ότι ό Φιλομάτης «είχε το αβάσταχτο προ­

νόμιο να συλλαμβάνει τις δυνατότητες τοΰ μέλλοντος, μέσα άπό τήν πάθηση του. . . Σέ μιαν άλλη εποχή, θά λέγαμε πώς είχε προφητικό χάρισμα» (Καμ. 136, 22). 'Αξίζει τον κόπο νά σημειώσω ότι, πριν συγγράψει τις Καμπάνες, ό Θεοτοκάς κοίταξε τα συμπτώ­

ματα τής σχιζοφρένειας σέ πολλές εγκυκλοπαίδειες, όπως φαίνεται άπό ανέκδοτα χειρόγραφα.

3. Έκτος άπό τήν Άλ., βλ. Ήμερ. Ά . και Δαιμ. 30­31. Άσθ. καΐ Όδ. αϊ 19. Πνευμ. Πορ. 109. | Όρθ. Καιρ. 44. Καμ. 136.

4. Ν α υ σ ι κ ά ς Θ ε ο τ ο κ ά , Παρουσία τοΰ Άνθρωπου, Αθήνα 1959, σ. 18, βλ. και Ά. Κ α ρ α ν τ ώ ν η , Οί στίχοι τής Ναυσικάς Θεοτοκά, Προβολές, τόμ. 1, σσ. 224­229.

- 428 —

μέ καθαρή καρδιά | σβήνοντας τα κεριά τής 'Ανάστασης [ δέν θά 'χουμε πια να καταστρώνουμε σχέδια | "προς εξουδετέρωση τοΰ έχθροΟ" (». Μήπως τα σβησμένα κεριά είναι ή αμετάκλητη απώλεια της νεανικής αι­

σιοδοξίας μπροστά στους μικρόψυχους καιρούς μας;χ

Β'

Το μυστηριώδες πρόσωπο στις Καμπάνες είναι ό Δόκτωρ Σνακ. Το δεύτερο μάλιστα μέρος τής νουβέλας επιγράφεται : «ποιος είναι ό Δόκτωρ Σνακ;»

2.

Στην τελευταία κατά πρόσωπο συνάντηση ό Φιλομάτης κυνηγά το Σνακ και μήν μπορώντας να τον φτάσει, ξεσπάει στην κραυγή : «Κάθαρμα τών καθαρμάτων» (Καμ. 78). Ό ψυχίατρος Δάνδολος, ακολουθώντας βήμα προς βήμα τήν πορεία τοϋ Φιλομάτη στο Σίνα, βλέπει ενα φίδι κουλουρια­

σμένο στον ήλιο. «Εϊταν αρκετά μεγάλο, μέ πλατύ κεφάλι και μέ μαύρο δέρμα πού το διακοσμούσε ένα γκρίζο, διχτυωτό σχέδιο. Ή ουρά του, λεπτή καί μυτερή, ξεπετιότανε άπό τό μαλακό, αποκρουστικό σωρό, πού σχημάτιζε το σώμα του. Είχε σηκώσει τό κεφάλι και κοίταζε, ακίνητο, τον επιφανή

1. 'Αναφέρω μέ συντομία τις σχετικές μέ τις Καμπάνες κριτικές και μερικές μνείες για τή στροφή τοϋ Θεοτοκά, α) Δ. Σ τ α μ έ λ ο υ, έφ. Σημερινά 28/3/1970 : «Οί Καμ­

πάνες είναι ή επικοινωνία μέ τή βαθύτερη πείρα τής ψυχής, καθώς στροβιλίζεται μέσα στους φρενιασμένους δείχτες τοϋ χρόνου, β) έφ. Το Βήμα 24/4/70. γ) Γ. Χ α τ ζ ί ν η , περ. Νέα Εστία 87 (1970), 767β ­ 768. 'Επισημαίνεται εύστοχα ότι Ι) το βιβλίο είναι κατά βάθος εξομολογητικό II) έχει σχέση μέ τήν προσωπική ζωή τοΰ συγγραφέα III) είναι αποτέλεσμα τής συνειδητοποίησης έκ μέρους τοϋ Θεοτοκά, δτι οί αληθινές δημιουργίες πραγματοποιούνται πέραν τής λογικής, δ) Κ. Μ ι χ α ή λ, Γ. Θεοτοκά, Οί Καμπάνες (κρι­

τική), περ. Δημιουργίες, τεϋχ. 6 (Σεπτ. 1970), 100 ­101. ε) Π. Χ ά ρ η, Ό δοκιμιογράφος, ό διηγηματογράφος, ό μυθιστοριογράφος, ό ταξειδιώτης, NE (1973), 1593β ­ 1594. Ό Χά­

ρης διακρίνει Ι) τήν ρευστότητα τής μορφής II) βρίσκει πώς είναι ενα όχι παράξενο βήμα πέρα άπό τους 'Ασθενείς καί 'Οδοιπόρους III) τήν κατάρρευση τοΰ πολιτισμοΰ καί τό αντίδοτο της, δηλ. τήν επιστροφή στίς αρχές. πρβ. τ ο ΰ ί δ ι ο υ , "Ελληνες Πεζογρά­

φοι, τόμ. 4, σσ. 128 ­129. ς) Ό Ά . Κ α ρ α ν τ ώ ν η ς, Οί Ιδέες τοΰ Θεοτοκά, NE (1973), 1608α­1609, συνδέει τις Καμπάνες μέ τήν'Εθνική Κρίση τοΰ 1966. Βλ. και στή σ. 1609α τή λανθασμένη κατανόηση τοΰ τέλους τοΰ μυθιστορήματος. Οί Σ π. Π λ α σ κ ο β ί ­

τ η ς , Ή πεζογραφία τοΰ Θεοτοκά, περ. Δοκιμές (Κύπρου), τεΰχ. 1 (Δεκέμβριος 1973), 2 ­ 7 , Ά . Σ α χ ί ν η ς , Πεζογράφοι τοΰ καιροΰ μας, 'Αθήνα χ.χ., σ. 116 και Μ. Γ. Μ ε­

ρ α κ λ ή ς, Ή σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945 ­1970). II : Ή Πεζογραφία, Θεσσα­

λονίκη χ.χ., σσ. 14­15, κάνουν μνεία τής στροφής. 2. Ή ίδια απορία βασανίζει και τους μελετητές τοΰ βιβλίου, πού προσπαθοΰν να

δώσουν διάφορες εξηγήσεις. Κ. Μ ι χ α ή λ , δ.π. : «Ό Σνακ είναι ή μέχρι παροξυσμοΰ ωριμασμένη συνείδηση ενός ανθρώπου, πού δέν τον άφησε ποτέ ήσυχο τό δράμα τοΰ κόσμου», Π. Χ ά ρ η ς , ό.π. : «Ό Σνακ... πού είναι ό άλλος εαυτός του», Γ. Χ α τ ζ ί ν η ς, δ.π., σ. 768. Ά. Κ ά ρ α ν τ ώ ν η, Οί Ιδέες τοΰ Θεοτοκά, NE (1973), 1608 β.

— 429 -

επιστήμονα, σαν να τοΟ έδινε ιδιαίτερη σημασία ή και σαν να προσπα­

θούσε να εξασκήσει απάνω του κάποια γοητεία» (Καμ. 138­ 139). Ό συ­

νοδός βεδουίνος προθυμοποιείται να το σκοτώσει, άλλα ό Δάνδολος τον διαβεβαιώνει ότι το ζήτημα δεν λύνεται με τουφεκιές, και ένώ κατεβαίνει, στρέφει για τελευταία φορά το κεφάλι του προς το φίδι και του φωνάζει : «Κάθαρμα τών καθαρμάτων» (Καμ. 139). Άπο τα γραφόμενα ό Σνακ ταυ­

τίζεται με το φίδι. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε δτι το όνομα Σνακ είναι όνοματοποιημένο και προήρθε άπο τήν αγγλική λέξη Snake, πού σημαίνει φίδι '.

Αξίζει ίσως τον κόπο να αναφερθεί, πώς παρουσιάζεται το φίδι στις μυθολογίες και να ερμηνευτεί ψυχολογικά ή επιλογή τοϋ φιδιού και άπο το Θεοτοκά ώς συμβόλου του Σατανά. Ή συμβολή της ψυχαναλύσεως μπορεί να προσθέσει μια δεύτερη διάσταση στην ερμηνεία τοϋ έργου τήν ονομαζόμενη συνήθως «ασυνείδητο περιεχόμενο του έργου»2.

Ό συγγραφέας φαίνεται πώς είχε μια φυσική αντιπάθεια στα φίδια, ή οποία χρονολογείται άπο τή μικρή του ηλικία και έχει περάσει στο έργο του άμεσα και έμμεσα. "Αμεσα, γιατί παρουσιάζεται να συνδέει τα κου­

λουριασμένα φίδια με τήν έρημο και τους πολυτελείς ναούς της 'Ασίας. Τό φίδι, πού έχει ταυτίσει και δικαιολογημένα με το ασιατικό μυστήριο, ασκούσε κάποιο ανατριχιαστικό μαγνήτισμα πού τον «βασάνιζε ορισμένες στιγμές σαν εφιάλτης» (Εύρ. Πεντ. 76)3. "Εμμεσα, γιατί στο έξης κάθε αποτρόπαιο θέαμα θα παίρνει τή μορφή φιδιού και σε κάθε ταξίδι του στην 'Ανατολή θα κατέχεται άπό ανάλογη αγωνία 4.

Τό φίδι στους αρχαίους λαούς «είναι τό πιο οριζόντιο άπό τα έμψυχα, σύμβολο της ύλης, της γής, της ναρκώσεως, κάτι πολύ παραπλήσιο με τό θάνατο»5. Στο Μινωικό πολιτισμό παρουσιάζεται με τή μορφή του «oi­

κουροΰ δφεως» αντίληψη κοινή στο βαλκανικό χώρο, διαδεδομένη στις

1. Πρβ. και Th. D ο u 1 i s, δ.π., σ. 160. Για τα ονόματα τών ηρώων, πού κρύβουν καΐ συγχρόνως αποκαλύπτουν τό κύριο χαρακτηριστικό τής προσωπικότητας ή τήν προ­

σωπικότητα καθ' εαυτή βλ. R. W e 11 e k ­ Α. Wa r r e n, A theory of literature, Lon­

don 19733, Penguin, σ. 219, 305, όπου αναφέρονται ώς αντιπροσωπευτικοί τής ονομα­

τοποιίας οί C. Dickens, Η. James, Η. Balzak, Ν. Gogol, τους περισσότερους άπό τους οποίους γνώριζε καλά ό Θεοτοκάς.

2. Ν. Ν. H o l l a n d , The «Unconcious» of literature (The prychanalytic ap­

proach), στο Stratford ­ Upon ­ Avon ­ Studies 12 : Contemporary Criticism, London 19752, Eduard Arnold, σ. 131.

3. Πρβ. και Καμ. 31. Για τό ασιατικό μυστήριο Ώρ. Άρ. 21. 4. Αβ 77­78. Ταξ. ΜΑ 38,72. 5. Πρβ. ανώνυμα, Le monde des Symboles, χ.τ. και χ., Zodiaque, σσ. 255­256,

304 ­ 305.

— 430 —

λαϊκές λατρείες ώς στοιχειό Κ "Οπως σωστά όμως παρατήρησε ό Frye 2, κάθε σύμβολο παίρνει τή σημασία του άπό το περιβάλλον του. Επειδή υπάρχει «μεγάλο ποσό μεμαθημένου ή παραδοσιακού συμβολισμού στή λογοτεχνία, πολλές δευτερεύουσες συζεύξεις αποβαίνουν συνηθισμένες. Το φίδι π.χ. λόγω τοϋ ρόλου του στον κήπο τής 'Εδέμ, συνήθως ανήκει στην αρνητική πλευρά τοϋ καταλόγου στή δυτική λογοτεχνία». Ό Frye εννοεί, βέβαια, τό τρίτο κεφάλαιο τής Γενέσεως. Θα αναφέρω άλλη μιά μόνο χα­

ρακτηριστική ανάλογη μνεία άπό τήν 'Αποκάλυψη (12, 9) : «Και εβλήθη ό δράκων, ό δφις ό μέγας, ό αρχαίος, ό καλούμενος Διάβολος καί Σατανάς, ό πλάνων τήν οίκουμένην όλην» 3.

Ή φροϋδική σχολή, συνδυάζοντας τό φίδι με τό προπατορικό αμάρτη­

μα, έδωσε φαλλικό περιεχόμενο στην εικόνα ­ φίδι, πού κατά τους ψυχο­

λόγους είναι σύμβολο τής σεξουαλικότητας καί τοϋ τρόμου, πού καί τό ερπετό καθαυτό καί ή αχαλίνωτη σεξουαλικότητα έχουν εμπνεύσει στο ανθρώπινο γένος 4. Έάν προσπαθήσουμε να ορίσουμε πλέον τό διάβολο με ψυχολογικούς όρους, θεωρώντας τον αρχέτυπο, ενα διαρκές ή παρερχό­

μενο συναίσθημα φόβου, αγωνίας για τό μέλλον, μπορούμε να ποΰμε ότι ό διάβολος είναι ή διάθεση μας νά αναπαραστήσουμε μέ ατομικό τρόπο εκφράσεως τις εσωτερικές κι εξωτερικές δυνάμεις πού άπειλοΰν τις υπέρτα­

τες αξίες μας δ. Στο βιβλίο του The idea of great poetry ό L. Abercrombie εκθέτει τήν

άποψη του για τον τρόπο, μέ τόν όποιο μιά ιδέα πού σχηματίζουμε στο μυαλό μας μπορεί νά συνδέεται μέ μιά μορφή, όπως ό Σατανάς. Χρησιμο­

ποιεί τήν αναλογία τοϋ ονείρου ή τό αποκαλυπτικό όραμα στο όποιο «δυσ­

διάκριτες ταραχές στο είναι αύτοΰ πού ονειρεύεται παρουσιάζονται στο μυαλό του μέ τόν τύπο τής εικόνας, πού είναι φορτισμένη μέ σημασία. Έτσι ακριβώς εργάζεται ή διάνοια ενός ποιητή, όταν μιά μάζα άπό τελείως

1. Στ. ' Α λ ε ξ ί ο υ , Μινωικός Πολιτισμός, Ήράκλειον 1964, σσ. 68 ­ 69. Εξέ­

λιξη τής αντιλήψεως αυτής θεωρεί ό Γ ρ . Σ η φ ά κ η ς , Ή παραδοσιακή δραματουργία τοϋ Καραγκιόζη, περ. Πολίτης, τεΰχ. 5 (Σεπτέμβριος 1976), 26β ­ 28α, καί τό «καταραμένο φίδι». 'Επιμένω στο Μινωικό πολιτισμό, γιατί «ή θεά των οφεων» αναφέρεται στις Κα­

μπάνες 29, 83. 2. Ν. F r y e , Anatomy of criticism, Princeton 1957, Princeton University Press,

σσ. 156­157. 3. Π. Μ π ρ α τ σ ι ώ τ ο υ , Ή Άποκάλυψις τοΰ 'Ιωάννου, Έν 'Αθήναις 1950, σσ.

198 ­199, όπου δίνεται και ή ετυμολογία τής λέξεως Σατανάς (εβραϊκά Chatan:) αντίδικος, πρβ. καί Ί ω . Ν. Θ ε ο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο υ , Ό Φάουστ τοϋ Γκαίτε, 'Αθήναι 1956, σ. 113.

4. M a u d B o d k i n , Archetypical patterns in poetry, Oxford 19714, Oxford Paperbacks, σ. 236, 276.

5. B o d k i n , δ. π., σ. 223.

— 431 —

δυσδιάκριτη ταραχή παρουσιάζεται στο μυαλό του μέ την όψη μιας προ­

σωπικότητας ανυπολόγιστα και ζωηρά ολοζώντανης, πού είναι όμως συγ­

χρόνως φορτισμένη και μέ συμβολική σημασία» '. Σαν παράδειγμα της θεωρίας του αυτής φέρνει ό Abercrombie τον δαιμονικό Προμηθέα του Αισχύλου.

Συμπληρωματικά σημειώνω δτι ό Σατανάς παρουσιάζεται στή λογο­

τεχνία μέ δύο κυρίως άρχετυπικές μορφές. Τή γνωστή μορφή του Σατανά ­ερπετού και τή μορφή του Σατανά ­ ήρωα. 'Ανάλογη μέ τήν εικόνα του Σατανά είναι και ή αντίστοιχη του Θεοϋ. "Οταν δηλ. ό πονηρός αντιμετω­

πίζεται μέ φόβο καί δυσπιστία σαν ύποχθόνιο ερπετό, ή εικόνα του Θεοϋ έχει τό χαρακτήρα του σωτήρα, ενώ, όταν παρουσιάζεται σαν ήρωας, ή εικόνα του Θεοϋ εμφανίζει τον άξενο δεσπότη, πού είναι αήττητος εξαιτίας της δυνάμεως τοΰ κεραυνοΰ του 2.

Οί κριτικοί των Καμπάνων, καί κυρίως αυτοί πού υποστηρίζουν δτι ό Σνακ είναι τό alter­ego τοΰ συγγραφέα, επιμένουν στο ότι ό Σνακ («Αυ­

τός» Καμ. 126) υποστηρίζει πώς τον απασχολεί ή démystification, ό άπο­

φενακισμός : «Να σας βοηθήσω να μήν εϊσθε πια κορόιδο των παραδομέ­

νων πεποιθήσεων, κορόιδο της κοινωνίας καί της Ιστορίας». Νομίζω δτι καί μέ τή λέξη καί μέ τήν έννοια τοΰ άποφενακισμοΰ ό

συγγραφέας κάνει ευρεία χρήση της ειρωνείας 3 στηριζόμενος στην αντί­

θεση φαινομένου (:νά μήν είσθε κορόιδο των καθιερωμένων καταστάσεων) καί πραγματικότητας (:έκεΐνος πού πρέπει να άποφενακιστεΐ είναι ό διά­

βολος πού κατά τον ίδιο περίπου τρόπο έπεισε τους πρωτόπλαστους να επαναστατήσουν). 'Αποδεικτικό στοιχείο είναι ή συνέχεια τοΰ διαλόγου, όπου ό Σνακ παροτρύνει τό Φιλομάτη να χαρεί καί τα τρία είδη των εκ­

πληρωμένων ανθρώπινων επιθυμιών, δηλαδή ανεξαρτησία, έρωτα, κοινω­

νική προβολή, καί να πάψει να αισθάνεται ευθύνη για τους άλλους 4. "Αν γυρίσουμε πίσω στο 1945 5, θα δοΰμε ότι άπό τότε ό Θεοτοκάς

είχε πεισθεί για τήν ευθύνη τοΰ διαβόλου. «Δέν υπάρχει, βέβαια καμιά αμφιβολία δτι ό διάβολος παίζει καί δτι τό μόνον πράμα πού τον ενδιαφέρει αληθινά είναι να γελά καί να κοροϊδεύει» (Προβ. Καιρ. 88). 'Αποτέλεσμα τής κοροϊδίας, της φενάκης αυτής, είναι δτι ή ανθρωπότητα ποτέ δέν ήσυ­

1. Σελ. 190 και 204 ­ 206. Το παράθεμα άπό το βιβλίο τής Bodkin , δ.π., σ. 242. 2. Bodkin , δ.π., σ. 246. 3. D. C. Muecke , μτφρ. Κ. Πύρζας, Ειρωνεία, 'Αθήνα 1970, σ. 79, 81. 4. Πρβ. Ν. F r y e, δ.π., σ. 148. Ό F r y e στή θεωρία του για το άρχετυπικό νόημα

διαστέλλει ανάμεσα στην αποκαλυπτική (: θεϊκή) καί στή δαιμονική εικόνα. Τις τρεις επιθυμίες τις θεωρεί αποκαλυπτική σύλληψη τής ανθρώπινης ζωής(!)

5. Καί γι'αυτό το λόγο θεωρώ τό 1944­45 αρχή τής δεύτερης περιόδου του Θεοτοκά.

- 432 -

χάζει, γιατί, αν πιστέψει κανείς ότι μπορεί να συμβεί τέτοιο πράγμα, πρέπει να αγνοήσει το διάβολο, «ενώ όλοι ξέρουμε ότι ό διάβολος υπάρχει, ότι έχει πολλά ποδάρια και ότι είναι των αδυνάτων αδύνατο να ησυχάσει ποτέ». Είναι λάθος να τον αφήνουν οί άνθρωποι εξω άπο τους λογαριασμούς τους, «γιατί είναι πανταχού παρών, και αν έχεις βλέμμα εξασκημένο, όπου γυ­

ρίσεις να κοιτάξεις, θα δεις τήν ουρά του νά κουνιέται» (Προβ. Καιρ. 86). Ή παρουσία του Σνακ στις νεκρές ή νεκρούμενες πολιτείες μετά άπο εί­

κοσι χρόνια, είναι ή μυθιστοριοποίηση των αντιλήψεων αυτών και συγχρό­

νως «ή λύση του Ίεροΰ Κόμπου, του άλυτου προβλήματος, τοϋ αδιεξόδου τών πολιτισμών» (Καμ. 128).

Ό Σνακ δέν είναι ή πρώτη άνθρωποποίηση τοϋ Σατανά στο έργο τοΰ Θεοτοκά. Στο διήγημα «Ούέστμίνστερ» (1934) ό συγγραφέας βρίσκεται μια εφιαλτική νύχτα στο λονδρέζικο μετρό απέναντι σ' έναν κύριο «πολύ καθώς πρέπει, με φράκο και ψηλό καπέλο... Τό ύφος του και τα φερσίματα του δε μου πολυαρέσανε, αν και έμοιαζε, όπως έλεγα, ëvaç άνθρωπος αλη­

θινά καθώς πρέπει, κι απόφευγα νά τον κοιτάξω για νά μήν τοΰ δώσω θάρ­

ρος» (Εύρ. Πεντ. 197). «Τον κοίταζα ολοένα, κατακτημένος, μαγνητισμένος, ανίκανος νά στρέψω τό βλέμμα άλλου. Τα νύχια του έξαφνα αρχίσανε νά μακραίνουνε υπερφυσικά κι ανάμεσα στα πόδια του πρόβαλε ενα κοκκινω­

πό ερπετό δίχως κεφάλι» (Εύρ. Πεν. 203). Πέρα άπό τήν ομοιότητα τοϋ «άγνωστου» με τό Σνακ υπάρχουν και

τα ακόλουθα στοιχεία πού καθιστούν τό «Ούέστμίνστερ» προτύπωση τής νουβέλας Καμπάνες : α) ή τρελή, αδιάκοπη πορεία τοϋ τραίνου μοιάζει με τήν πορεία τοΰ πολιτισμού, β) οί επιβάτες τοΰ τραίνου δε δείχνουν τό παραμικρό ενδιαφέρον για τά γεγονότα, όπως κι οί κάτοικοι τών καταστρε­

φομένων πόλεων, γ) στην πιο κρίσιμη στιγμή εξαφανίζονται όλοι και μένει μόνος ό ήρωας με τό μυστηριώδη αντίπαλο (επική τεχνική), δ) μολονότι ή φίλη τοΰ ήρωα τον κάνει προς στιγμή «νά ξεχάσει ό,τι ήθελε νά ξεχά­

σει», στην κρίσιμη ώρα ουσιαστικά απουσιάζει. Ό ήρωας μάλιστα προσπα­

θεί νά μήν της μεταδώσει τό άγχος του, «γιατί αν καταλάβει, θα τρομάξει». Και στις Καμπάνες ή Νώρα εγκαταλείπεται στο Φιλομάτη χωρίς απαι­

τήσεις και μοιράζεται μαζί του ίκανοποιημένη ενα μέρος της περιπέτειας, άλλα στην ύψιστη στιγμή της αναζητήσεως και στην κρίσιμη στιγμή της άναμετρήσεως δέ θά είναι παρούσα. Ό ήρωας ανυψώνεται δραματικά σε μια υπεράνθρωπη διάσταση και αντιμετωπίζει τό Καλό και τό Κακό ένώ­

πιος ένωπίω.

Γ

Τό θέμα τοΰ Διαβόλου δέν είναι σπάνιο στις λογοτεχνίες τών λαών, ιδιαίτερα τών ευρωπαϊκών. Ό M. Rudwin μάλιστα αποφαίνεται μέ αρκετό

— 433 —

σαρκασμό ότι «μπορεί μεν ό 'Εωσφόρος, πού κρατάει στους ώμους του το βάρος τών γραμμάτων και τών τεχνών, να κατέχει κατώτερη θέση άπό τον 'Αρχάγγελο Μιχαήλ στις τάξεις τών 'Αγγέλων, αλλά είναι σαφώς ανώ­

τερος του στη λογοτεχνική αισθητική» 1. Διαπιστώνει ακόμη, ύστερα άπό μια αναδρομή στα έργα τών τριών κυριότερων ευρωπαϊκών λογοτεχνιών (με έμφαση στο Φάουστ), ότι υπάρχουν μόδες στην εμφάνιση του διαβό­

λου στή λογοτεχνία, πού εξαρτώνται άπό τον ιδιαίτερο και σαφώς διακε­

κριμένο τρόπο, με τον όποιο πλάθει το διάβολο της κάθε γενιά καί κάθε έθνος ανάλογα με τήν ιδιοσυγκρασία του 2.

Στις Καμπάνες παρουσιάζεται ό διάβολος άνθρωποποιημένος. "Εχουμε δανεισμό 3 εκ μέρους του Θεοτοκά άπό συγκεκριμένη πηγή. Ή πηγή αυτή είναι ή συνομιλία του διαβόλου με τον Ίβάν Καραμάζωφ i.

Ό Ντοστογιέφσκυ ήταν άπό τους αγαπημένους συγγραφείς του Θεο­

τοκά καί της γενιάς του γενικότερα, όπως φαίνεται άπό τις συχνές μνείες καί στα δοκίμια καί στα μυθιστορήματα. Στή βιβλιοθήκη του συγγραφέα5

υπάρχει, εκτός άπό τα έργα του Ντοστογιέφσκυ, καί το βιβλίο του S. Zweig : Dostoievsky6, για τό όποιο ό Θεοτοκάς είχε γράψει στις 9.3.1929 στην εφημερίδα «Άγων Παρισίων» 7. 'Υπάρχει ακόμη ενα βιβλίο του Gide 8 μέ άρθρα καί διαλέξεις για τον Ρώσο συγγραφέα, στο όποιο περιέχεται ιδιαί­

τερο άρθρο μέ τον τίτλο «Les frères Karamazov». 'Αξίζει ίσως τον κόπο να σημειώσω ότι σε μια άπό τις διαλέξεις του

Gide βρίσκουμε τα έξης ενδιαφέροντα : «Τό πρόβλημα του διαβόλου, εάν μπορώ να μιλήσω έτσι, κατέχει μιαν αξιοσημείωτη θέση στο έργο του Ντοστογιέφσκυ... Θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε... ότι ô Ντοστο­

1. M a x i m i l i a n R u d w i n , The devil in Legent and Literature, London 1931, σ. 271, 272.

2. R u d w i n , ο.π., σ. 274. 3. R i c h a r d A l t i c k , The art of literary research, New(York 1963, W. W. Nor­

ton, σσ. 79­91. 4. Φ. Ν τ ο σ τ ο γ ι έ β σ κ η , 'Αδελφοί Καραμάζοφ. Μτφρ. Άρης 'Αλέξανδρου,

Αθήνα χ.χ., Γκοβόστης, τόμ. 4, σσ. 83 ­101. (Στις παραπομπές αποκαθιστώ σιωπηρά τήν κοινή σήμερα ορθογραφία). Βλ. καί Τ ζ. Π α π ί ν ι , μτρφ. Όθ.'Αργυρόπουλος, Ό Διάβολος, Αθήνα 1960, σσ. 222­223. Κ. Δ. Γ ε ω ρ γ ό ύ λ η , Ντοστογιέφσκυ, Θρη­

σκευτική καί 'Ηθική 'Εγκυκλοπαίδεια, τομ. 9, σσ. 621 ­ 622. Για μνείες τοϋ Ντοστο­

γιέφκυ στα έργα Θεοτοκά βλ. Έλ. Πν. 15, 46, 52, 66. Αα 33, 57, 128. Ήμερ. Ά , καί Δαιμ. 50. Όρθ. Καιρ. 9, 10,47. Άλ. 14.

5. Τα μυθιστορήματα τοΰ Ντοστογιέφσκυ έχουν στή βιβλιοθήκη Θεοτοκά τους ακόλουθους αριθμούς είσαγωγής : 1661, 1682­1689.

6. Τό υπ' αριθμ. 1672. 7. Πρβ. εισαγωγή Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά στο Έλ. Πν., σ. κζ,' σημ. 1. 8. Τό υπ' αριθμ. 2343. Πρόκειται για τό βιβλίο τοϋ Α. G i d e , Dostoievsky (Ar­

ticles et causeries), Paris 1923, Pion.

- 434 —

γιέφσκυ δεν βάζει διόλου το σατανά να κατοικεί στα κατώτερα (εν. ένστι­

κτα του άνθρωπου), ακόμη και αν ό άνθρωπος γίνει κατοικητήριο και λάφυρο του, όσο στην υψηλή περιοχή, στην περιοχή του πνεύματος και του νου» 1.

Α) Πράγματι και στους Καραμάζωφ και στις Καμπάνες ό Πειρασμός παρουσιάζεται κυρίως με τήν μορφή ερωτήσεων πού εκφράζουν τή διαρκή αγωνία της ανθρωπότητας, άπό τις όποιες ή πιο καυτή είναι : «Τί έστιν αλή­

θεια;» 2. Β) Ό διάβολος παρουσιάζεται και στους δύο ήρωες, πού είναι σχιζο­

φρενείς : «Οί παραισθήσεις στην κατάσταση σας είναι πολύ πιθανές, έβγα­

λε τήν απόφαση ό γιατρός... γενικά είναι απαραίτητο ν' αρχίσουμε σοβαρή θεραπεία» (Άδ. Καραμάζωφ, σ. 83/Καμ. 21 ­ 23). Γ) Και οί δύο ήρωες έχουν χαρακτηριστικά υπεράνθρωπου3. Δ) Και στους δύο παρουσιάζεται ό διά­

βολος σάν μεσόκοπος κύριος : «Ό κάποιος αυτός ήταν ένας κύριος, ή, για να τό πώ καλύτερα, ένας γνωστού είδους Ρώσος τζέντλεμαν» (Άδ. Καρα­

μάζωφ, σσ. 83 ­ 84 / Καμ. 44). Ε) Και οί δύο ήρωες ξαφνιάζονται άπό τήν παρουσία του ξένου και διατίθενται αρνητικά απέναντι στον επισκέπτη : «Ό Ίβάν Φιοντόροβιτς σώπαινε μουτρωμένος και δεν ήθελε ν' ανοίξει κουβέντα» (Άδ. Καραμάζωφ, σ. 84 / Καμ. 45 ­ 46). <Γ') Όταν καί οί δύο ήρωες φτάσουν στο ύψιστο σημείο του εκνευρισμού, συμπεριφέρονται μέ αρκετή σκαιότητα στον αναπάντεχο επισκέπτη τους : (Άδ. Καραμάζωφ, σ. 86, 87 / Καμ. 78, 128, 129). Ζ) Ό επισκέπτης οικειοποιείται καί παρου­

σιάζει ώς δικό του κάτι άπό τή σκέψη των ηρώων : «Αυτό τό ανέκδοτο για τό τετράκις εκατομμύριο των ετών εγώ ό ίδιος τό σοφίστηκα» (Άδ. Καραμάζωφ, σ. 94 / Καμ. 47 ­ 48). Η) Στο κατακόρυφο της συνομιλίας εκφράζεται καί άπό τους δύο ήρωες μια τρομερή υποψία για τό συνομιλη· τή τους : ότι δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, άλλ' ότι είναι μια προέκτα­

ση τοϋ έαυτοϋ τους, πλάσμα της φαντασίας τους : «"Οχι εσύ δέν είσαι αυτός καθαυτός, εσύ είσαι έγώ, είσαι εγώ καί τίποτ' άλλο» (Άδ. Καραμά­

ζωφ, σ. 92, 85, 95/Καμ. 128 ­129).

1. Gide, ό.π., σ. 229. Το απόσπασμα αυτό βρίσκεται επίσης στο Α. Lagard­L. Michard, XXe siècle, σσ. 297 ­ 298. Tò πρόβλημα τοϋ άγαθοϋ καί τοϋ κακοϋ είναι το αδιά­

κοπα ζωντανό πρόβλημα καί τοϋ ίδιου τοϋ G i d e . Βλ. Κ. Ο ύ ρ ά ν η , Ή περίπτωση 'Αντρέ Ζίντ. Δικοί μας καί ξένοι, τόμ. 3, σσ. 119 ­123 και Ί . Μ. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο ι* λ ο υ, 'Απόψεις τοϋ έργου τοϋ Ζίντ. Τα πρόσωπα και τα κείμενα, τόμ. 6, σσ. 116­132. Για τήν σχέση Ζίντ ­ Θεοτοκά βλ. R e n é e R i c h e r , André Gide en Grèce (Té­

moignages et Lettres), 'Ανάτυπο άπό Annales de la Faculté des lettres et sciences hu­

maines de Nice 22 (1974), 241­249 καί ιδ. 244 καί Άλ. 14. 2. Αβ 127, 136­137. 3. 'Αν. Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο Ο , Ντοστογιέφσκυ και Σαρτρ, περ. Ψυχο·

λογία, τεϋχ. 2 (1973), 233.

— 435 —

Στα στοιχεία αυτά ας προστεθεί ότι και οί Καραμάζωφ και οί Καμπά­

νες είναι τα τελευταία έργα των δύο συγγραφέων, πού τα τελείωσαν μάλιστα λίγο πριν άπό το θάνατο τους. Ό τ ι μερικά οριακά βιώματα 1 και των δύο, πού τους οδήγησαν σέ ανάλογο τρόπο γραφής, είναι κοινά. "Οτι και οί δύο έγραψαν τα έργα τους σέ ταραγμένους για την πατρίδα τους καιρούς, δηλ. ο Ντοστογιέφσκυ κατά τήν περίοδο του ρωσικού άναρχισμοϋ και ό Θεοτοκάς κατά τήν περίοδο της «Εθνικής Κρίσεως» 2.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ό διάβολος δεν παρουσιάζεται στο έργο τοϋ Θεοτοκά μέ τή γνωστή μορφή του πειρασμού (τήν εξαφάνιση του Φιλομάτη μέ τή φίλη του τήν άντιπαρερχόμαστε σαν κάτι φυσικό), άλλα μέ τή μορφή του χρηματιστή. Πρόκειται για μοτίβο συνηθισμένο στην εποχή μας, πού θεωρεί το κεφάλαιο σύγχρονη σατανική παρουσία στον κόσμο. Ή ερμηνεία του εδαφίου πού δίνει ό Σνακ στο συνέδριο των οικο­

νομολόγων φαίνεται στην αρχή σαν απόδειξη τοϋ θριάμβου του καπι­

ταλισμού. Ή υπόδειξη όμως και άλλου εδαφίου άπο τον μοναχό Παχώμιο, πού αναιρεί το πρώτο, αποκαλύπτει τήν παγίδα του διαβόλου και απο­

βαίνει ενδεικτική τής χρεωκοπίας του καπιταλισμού, τήν οποία παραδέχε­

ται και στα δοκίμια του ό συγγραφέας 3. Δέν είναι όμως μόνο ό καπιταλισμός τό σύστημα, εναντίον τοϋ οποίου

εκφράζεται μέ απαισιοδοξία ό Θεοτοκάς. Σαν πνευματικός άνθρωπος4, άπαντα στους κατηγόρους του άπό τήν περίοδο τοϋ εμφυλίου, ότι εκείνο πού ιδιαίτερα τον ενδιαφέρει είναι να αποδείξει ότι τό αίτημα τής «ατομικής ελευθερίας δέν είναι ξεπερασμένο αστικό αξίωμα. . . άλλα άπαράγραφτο δικαίωμα τοϋ ανθρώπου» (Πνευμ. Πορ. 17). Ούτε ό σοσιαλισμός όμως προσέχει αυτό τό αίτημα, αλλά κοιτώντας δύσπιστα τα επίμαχα ηθικά και πνευματικά ζητήματα, χτίζει τον καινούργιο κόσμο καταπατώντας τις αν­

θρώπινες ελευθερίες. Δέν είναι, νομίζω, τυχαίο ότι ή ερμηνεία τοϋ βιβλικού αποσπάσματος άπό τον Σνακ γίνεται στή Σουηδία, για τήν επάρκεια τοϋ συστήματος τής οποίας είχε και άλλοτε εκφραστεί μέ σκεπτικισμό ô Θεο­

τοκάς (Πνευμ. Πορ. 92 ­ 99).

1. Ά ν. Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ϋ , ο.π., σ. 225, σημ. 16. 2. 'Υπαινίσσομαι τα άρθρα τοϋ Θεοτοκά στην έφ. Το Βήμα. Τα εξι απ' αυτά εκδό­

θηκαν μέ τον τίτλο «Ή Εθνική Κρίση», 'Αθήνα 1966, Θεμέλιο. Βλ. καί Άλ. 39. 3. Πρβ. «Στο κατώφλι τών Νέων Καιρών» (1945) πού το περιέλαβε ό Θεοτοκάς

στην Πνευμ. Πορ. Υπάρχει και ενα άρθρο τοΰ 1936 αναδημοσιευμένο σήμερα στα Πολ. Κείμ., σσ. 73 ­ 86.

4. Πολ. Κειμ. 92­93. Τήν επιδοκιμασία τοϋ συγγραφέα για τον «πρακτικό σο­σιαλισμό τής Αγγλίας» βλ. στα Πολ. Κείμ. σσ. 161 ­ 164. Προτάσεις για μια προσαρ­μογή του σοσιαλισμού στον ελληνικό χώρο μέ «σεβασμό τής ανθρώπινης ατομικότητας καί τής πνευματικής και θρησκευτικής ελευθερίας» βλ. στα Πολ. Κειμ., σσ. 136­138.

— 436 —

Θεωρώ χρήσιμο να ύπομνήσω έδώ δτι παρόμοια ήταν και ή στάση του Ντοστογιέφσκυ απέναντι στο ρωσικό σοσιαλισμό 1. Ό Ρώσος συγγρα­

φέας δε θεωρεί το σοσιαλισμό αντίποδα του καπιταλισμοί), άλλα σάρκα άπό τη σάρκα τοΟ καπιταλισμού" και αίμα άπό τό αίμα του. Διαπιστώνει δτι ό σοσιαλισμός μηδενίζει τό αγαθό της ελευθερίας του άνθρωπου με τήν υπό­

σχεση «τών καρβελιών του ψωμιού». Κι όμως ό άνθρωπος οφείλει να περά­

σει ως τό τέλος της ζωής του και της ιστορίας τό δρόμο της πνευματικής ελευθερίας. Ό σύγχρονος μηδενιστής — έγραφε ό Ντοστογιέφσκυ στον Katkov — τάσσεται ανεπιφύλακτα υπέρ τών συμβουλών του διαβόλου καί υποστηρίζει ότι είναι πιο εύκολο νά καταλήξουν στην ευτυχία τοΟ άνθρωπου άπό ότι ή διδασκαλία του Χρίστου. Αυτές οί διακηρύξεις στον ανόητο μα φοβερό ρωσικό σοσιαλισμό... είναι μια κατευθυντήρια γραμμή και φαίνεται μάλιστα πολύ δυνατή. Τά καρβέλια τοΰ ψωμιού, ό Πύργος της Βαβέλ (δηλ. ή μελλοντική βασιλεία του σοσιαλισμού) καί ή απόλυτη υπο­

δούλωση της ελευθερίας της συνειδήσεως, αυτό είναι δ,τι ό μηδενιστής αγωνίζεται νά επιτύχει» 2.

Οί Καμπάνες είναι προϊόν της θλίψεως ενός απελευθερωμένου άπό παραδοσιακά καί παροδικά σχήματα πνεύματος, πού συνειδητοποίησε καί εξέφρασε τήν καταλυτική παρουσία τοϋ πονηρού στην εποχή μας καί τον κίνδυνο πού διατρέχει ό πολιτισμός μας, αν δέν ξαναγυρίσει στην πρώτη πηγή του (Καμ. 136).

1. Νικ. Μ π ε ρ δ ι ά γ ι ε φ , Το πνεΰμα τοϋ Ντοστογιέφσκι. Μετάφραση Νίκου Ματσούκα, Θεσσαλονίκη 1972, σσ. 137­166 καί ιδ. 138, 142, 143­44, 164.

2. Στην εισαγωγή τής αγγλικής μεταφράσεως τών Καραμάζωφ από τον D. Ma· g a r s h a c k 1975"a, (Penguin) σ. XIX.

ΑΓΓΕΛΟ ­ ΔΙΟΝΥΣΗ ΔΕΜΠΟΝΟΥ

ΜΙΚΡΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΟΝ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑΣ ΜΕΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

ΠΟΥ ΙΣΧΥΑΝ ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΣΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ ΙΘ' ΑΙ.

(Άπο ανέκδοτα έγγραφα)

Στή διάρκεια της μακρόχρονης Βενετσιάνικης κατοχής (1500­1797) οί μετρικές και νομισματικές μονάδες πού ίσχυαν στην Κεφαλονιά, κατά ακολουθία μέ τα άλλα Επτάνησα, δέν ήσαν πάντοτε οί ίδιες *. Πολλές άπο αυτές, ιδιαίτερα οί της τελευταίας περιόδου, διατηρήθηκαν σέ ισχύ άπο συνήθεια και μέ επίσημη ανοχή, κατά τις αλλαγές εξουσιών της δωδε­

καετίας 1797­1809 και κατά τα πρώτα τουλάχιστο χρόνια της Άγγλοκρα­

τίας2 (1809­1864). Στις 28 Μαΐου του 1828, μέ πράξη της Γερουσίας καταργούνται οί

παλαιές μετρικές μονάδες και μπαίνουν σέ ισχύ νέες. Οί 'Ιονικές3. Ή επίσημη αντιστοιχία, κατά 'Ανδρεάδη, αυτών τών μέτρων και σταθμών δέν στάθηκε ποτέ απόλυτη, άλλα έποίκιλλε κατά τόπους και εποχές4.

Τό ίδιο ισχύει και για τις νομισματικές μονάδες, όταν οί παλαιές βενετσιάνικες και επίσημες «διεθνείς» αντικαταστάθηκαν άπο τα πρώτα χρόνια της Άγγλοκρατίας5.

1. Πρβλ. Ν. Γ. Μ ο σ χ ο ν α, Έκθεση τοϋ Άντιπροβλεπτή Άσου 'Αμβροσίου Corner, Βενετία 1974, σελ. 250. Λ ε ω ν. Χ. Ζ ώ η, Λεξικον 'Ιστορικόν και Λαογραφικον Ζακύνθου, 'Αθήναι 1963, τ. Α', σελ. 421 καί 480.

2. Πρβλ. Ά ν δ ρ. Μ. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ, Περί οικονομικής διοικήσεως τής Επτα­

νήσου έπί Βενετοκρατίας, τ. Α', έν 'Αθήναις 1914, σελ. 36 και σελ. 52. 3. Στο ίδιο. Καί εις Λ. Ζ ώ η, δ.π., σελ. 422α. Πρβλ. καί : Π. Χ ι ώ τ η, Ιστορία τοΟ

'Ιονίου Κράτους, τ. Β', έν Ζακύνθω 1877, σελ. 13. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , Κεφαλληνιακά σύμμικτα, Β', έν 'Αθήναις 1960, σελ. 449

4. Πρβλ. Ά. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ, δ.π., σελ. 47 ­ 48, 50 ­ 51 καί 52 ­ 53, Λ. Ζ ώ η, δ.π., τ. Α , σελ. 422β.

5. «Τό ζήτημα τοϋ νομίσματος έν Έπτανήσω είναι έκ των πολυπλοκωτέρων καί ασαφέστερων» — Ά . Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ , δ.π., σελ. 36 «Ή δυσκολία τοϋ θέματος έγκειται κυρίως : α) έν τή ποικιλία τών νομισμάτων, β) έν xfj άβεβαιότητι τής τρεχούσης τοϋ νομίσματος αξίας» δ.π., σελ. 37. Πρβλ. καί Λ. Ζώ η., δ.π., σελ. 480β.

28

— 438 —

Άπο διάφορα ανέκδοτα έγγραφα τοϋ Τοπικού 'Ιστορικού 'Αρχείου Κεφαλληνίας, προκύπτουν αντιστοιχίες σε παλαιότερες μετρικές και νο­

μισματικές μονάδες, μέ τις μονάδες πού ισχύουν την εποχή πού γράφονται. Οί αντιστοιχίες είναι νέες και δεν αναφέρονται στους γνωστούς πίνακες.

Σέ έγγραφο αγωγής τής οικογένειας Μεταξά Άντζουλακάτου κατά του δημοσίου1 αναφέρονται οί ακόλουθες τιμές, για το 1851:

Μία τετραγωνική ο ρ γ ι ά είναι ϊση μέ 32,74198 τετραγωνικά ιονικά πόδια2.

717 οργιές κάνουν ë ν α β α τ σ έ λ ι 3 , τ ρ ί α τ α γ ά ρ ι α 4 και δεκαε­

πτά οργιές. Μέ τους σχετικούς υπολογισμούς και μέ δεδομένα πώς : "Ενα βατσέλ ι ίσοΟται προς 400 βενετικές τετραγωνικές οργιές έχου­

με τις αντιστοιχίες : Έ ν α β α τ σ έ λ ι ίσοΰται προς 4 τ α γ ά ρ ι α 5 . "Ενα τ α γ ά ρ ι ισούται προς 100 ο ρ γ ι έ ς . Νέα αντιστοιχία βενετικού τετραγωνικού ποδιού προς το ιονικό τε­

τραγωνικό βγαίνει άπό τό έγγραφο. Έ ν α πόδι τετράγωνο βενετικό «άντικρύζει εις πόδας ΐονικάς τετρα­

γων. 1,30» (ενα πόδι και 43 1/­0 ούγγιές)6.

1. Τοπικόν Ιστορικόν Άρχεϊον Κεφαλληνίας (Τ.Ι.Α.Κ.). Ίονικόν Κράτος­δικα­

στικά. Σειρά έγγραφων πολιτικού δικαστηρίου Κεφαλληνίας (αταξινόμητα). Φάκελος αγωγής Μεταξάδων Άντζουλακάτων κατά δημοσίου.

2. Πού αντιστοιχούν μέ : 3 ΐονικές τετραγωνικές υάρδες, 5 τετραγωνικά ιονικά πό­

δια και 91 22/25 ούγγιές. Ό Ά. 'Ανδρεάδης για το 1844 δίδει την ακόλουθη αντιστοιχία: «Ή ενετική τετραγωνική όρία ΐ<χη προς υάρδας τεραγωνικάς 3, πόδας τετραγωνικούς 5, και ούγγίας τετραγωνικός 44 2/49» Ά. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ, ο.π., σελ. 53. Στο ίδιο για το 1857 και 1865 δίνει τις ακόλουθες αντιστοιχίες. «Μία ένετ. τετρ. όρία ίσοΰται προς 3 καί 5/8 υάρδας» (δηλαδή 3 υάρδες, 5 πόδια και 90 ούγγίες). Τιμή πού πλησιάζει εκεί­

νη τοΟ έγγραφου. 3. Τοϋ β α τ σ ε λ ι ο ΰ (μέτρου επιφανείας) ή αντιστοιχία γι' αυτή τήν εποχή είναι

γνωστή καί βεβαιωμένη. Τουλάχιστο αυτή πού είναι στο κοινό παραδεχτή. 1 βατσέλι = 400 βεν. τετρ. όρίας. Λ. Ζώ η, ό.π., τ. Α', σελ. 422β. «Έκαστον βατσέλιον (400 ενετι­

κών τετραγωνικών όριών). «Ά. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ , ο.π., σελ. 53. 4. Το τ α γ ά ρ ι (ως μέτρο επιφανείας), δέν αναφέρεται στους γνωστούς πίνακες.

'Από υπολογισμούς μέ βάση τα στοιχεία τοϋ έγγραφου βγαίνει ίσο μέ 100 οργιές. 'Αντί γι' αυτό αναφέρεται το ά ξ ι ν ά ρ ι ο ν, ίσο προς 160 ένετικάς τετραγωνικός όρίας. Ά . ' Α ν δ ρ ε ά δ η , ς , ο.π., σελ. 53 καί Λ. Ζ ώ η ς , ο.π., σελ. 422β

5. 717 οργιές = 1 βατσέλι, 3 ταγάρια = 17 οργιές­> 717 οργιές — (400 οργιές) 3 ταγάρια = 17 οργιές ­>

3 ταγάρια = (717 ­ 417) οργιές ­^· 1 ταγάρι = 100 οργιές

6. Ή αντιστοιχία τών πινάκων για τό 1844 είναι σχεδόν όμοια. «Ένας ενετικός τε­

τραγωνικός πους ΐσον 1 ιονικός τετραγωνικός πους καί 44 4/19 τετραγωνικοί ούγγίαι».

— 439 —

Tò ίδιο έγγραφο έκτος άτο τίς πληροφορίες για τις μονάδες επιφα­

νείας μας δίνει και άλλα ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος στοιχεία 1, γι' αυτό και δημοσιεύεται στο τέλος ολόκληρο.

Σέ διάφορα άλλα έγγραφα, ώς επί το πλείστον τυπικά κλητήρια ή δικαστικές «αναζητήσεις», έχουμε αντιστοιχίες σέ ν ο μ ι σ μ α τ ι κ έ ς μο­

νάδες πού εκτείνονται άπο τα τέλη του IH' ai. μέχρι το 1836. Οί αντιστοι­

χίες κυρίως αναφέρονται σέ δ ί σ τ η λ ο 2 μέ γ ρ ό σ ι α 3 , άλλα και σέ σ ε λ λ ί ν ι α 4 μέ παλαιά ο β ο λ α5.

Χρονολογικά οί τιμές είναι οί ακόλουθες : Στα 1799 ε να δίστηλο ισούται προς 3 γρόσια6. Στα 1808 ε να δίστηλο ισούται προς 3,5 γρόσια7. Στα 1811 ε να δίστηλο ισούται προς 5,5 γρόσια8. Στα 1813 ε να δίστηλο ισούται προς 5,5 γρόσια9.

Ά. ' Α ν δ ρ ε ά δ η ς , δ.π., σελ. 53. 'Ενώ για το 1857 και 1865 είναι πολύ μικρότερη. «Έ­

νας ενετικός τετραγωνικός πους = 1 'Ιονικός και 13/4 ούγγίαι», δ.π., πού έρχεται σέ σύγκρουση μέ τους υπολογισμούς της σημ. 7 όπου αντιστοιχίες έγγραφου και 'Ανδρεάδη ταυτίζονται σχεδόν στα 1857 και 1865 και διαφέρουν στα 1844. 'Επισταμένος υπολογιστι­

κός έλεγχος μας απεκάλυψε λάθος στους πίνακες τοϋ 'Ανδρεάδη, τυπογραφικό ή άντι­

γραφικο γιατί ή σχέση ομοίων μέτρων δέν εμφανίζεται όμοια. Ό λόγος τών σχέσεων στις τιμές πού δίδει για τίς χρονολογίες 1844 και 1857 εϊναι για μέν την οργιά 0,978 για δέ τα πόδια 1,291.'Επειδή πρόκειται για υποδιαιρέσεις τοϋ α ύ τ ο ΰ μέτρου, αν οί τιμές πού δίδει ήσαν ορθές οί λόγοι τών σχέσεων έπρεπε να εκφράζονται μέ τήν αυτήν αριθμητι­

κή ν τιμή. 1. Ή αγοραστική αξία της γης στις παρυφές τοϋ 'Αργοστολίου κατά το 1826 είναι:

«Δύο τάλληρα δίστηλα για κάθε 100 πόδια βενετικά τετράγωνα». Ή αξία των περιφρά­

ξεων αποτιμάται : «Ένάμισυ σελλίνι για κάθε οργιά κατεδαφιζομένης λιθιας». 2. Βλέπε νομίσματα εις Λ. Ζ ώ η, δ.π., τ. Α', σελ. 480 καί Β', σελ. 124α. 3. Στο ΐδιο τ. Β', σελ. I l la . 4. Στο ΐδιο 432β. 5. Στο ίδιο τ. Α', σελ. 480 και Β' 331α. 6. « . . . να πλερόσι του αναζιτον γρόσια τεσσεράμισι του χρόνου 1799 οπού προς

γρόσια τρία το τάλλαρο έκίνου του χρόνου κανί κολονάτο εναιμισι...». Τ.Ι.Α.Κ. Ίονι­

κόν Κράτος ­ δικαστικά ­ αταξινόμητα (χωρίς αρίθμηση). 7. «. . . να άποφασισθή είς τήν πληρωμήν γρωσίων δέκα κεφάλι άναφορικώς τοϋ

σκρίτου 1808 19 Άπρ(ιλί)ου καί τοΰτα μέ το βαλορ τοϋ γρωσίου προς το τάλαρο, όπου εις τον καιρόν τοϋ σκρίτου το τάλαρο ήτο προς γρόσια τρία καί μισό . . . Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., αριθ. κλητηρίου 443.

8. «. . . να πλήρωση γρόσια είκοσι δυο,κεφάλεον της ριθισης ομολογίας, στέκουν δίστιλα 4 τέσσερα κατά την αφξισην τον γροσσίων της ριθισης εποχής . . .» Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., φάκελος Corte C|[S]ivile 'Αργοστολίου Ν° 119 22 Όκτωβ(ρίου) φ. 117.

9. «. . . να πληρώσουν τοϋ άναζητοΰντος γρόσια τουρκικά ασιμενια 20, είκοσι, τα οποία προς 5 1/2 γρόσια το ταλιρον ζαινουν τον αριθμόν είς ταλ(ηρ)α κολ(ανατ)α τρία καί οβολα πάλαια 66 . . .» Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Είρηνοδικεϊον 'Αργοστολίου φάκελος 28 Δικεμ­

βρίου 1839, δ.π., φ. 28Γ.

— 440 —

Στα 1823 ε να δίστηλο ίσοϋται προς 7,6363 γρόσια1. Είναι καταφανής ή σταδιακή υποτίμηση τών γροσιών απέναντι στο

δίστηλο πού στο διάστημα 25 χρόνων υποτιμάται κατά 255 %2. Στα 1836 εκατόν σαράντα τέσσερα δβολα παλαιά αντιστοιχούν με 6

σελλίνια. Έ ν α σελλίνι δηλαδή ισούται προς 24 οβολα3. Αυτό τό τελευταίο έγγραφο μας δίνει και άλλη πολύτιμη, οικονομικής

φύσεως, πληροφορία. Τήν τιμή του λαδιοΟ4. Αυτά για τις αντιστοιχίες. Για ενα θέμα πού εξακολουθεί να ύπάρχη

σύγχιση, παρά τις μελέτες πού έχουν δημοσιευθή, κρίθηκε πώς ή μικρή αυτή αναφορά έχει τή θέση της.

Συμπληρωματικά δίνεται και τό έγγραφο5 πού σε αυτό χρωστάμε τις πληροφορίες για τα μέτρα επιφανείας. Για τον μελετητή της τοπικής ιστο­

ρίας της Κέφαλο νιας παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί αναφέρεται στη, μάλ­

λον σπάνια περίπτωση, αγωγής κατοίκων τοϋ νησιού προς τό «Ηνωμένο Κράτος τών 'Ιονίων Νήσων».

Οί κομήτες, αδελφοί Γεώργιος, 'Αναστάσιος, Βαπτιστής και Νικό­

λαος, αδελφοί Μεταξά Άντζουλακάτου, τοϋ Σπυρίδωνος, τον Νοέμβρη του 1849 ενάγουν τό δημόσιο στο πρόσωπο τοϋ Εισαγγελέα Δρ. Πέτρου Ριβέλη για αποζημίωση εκτάσεως πού τους καταπατήθηκε δταν στα 1826 ανοί­

χτηκε ό νέος δρόμος του 'Αργοστολίου προς τις φυλακές. Ή δίκη θα κράτηση ενα σχεδόν χρόνο —μέχρι 25 'Ιουλίου 1850 —

και θα δικαίωση τους ενάγοντες.

1. «. . . να πλιροσι του αναζητόν γρόσιο 84 ογδοηντα τέσσερα κεφαλή τις ομολογίας 22 ηκοσιδιο Μαρτίου 1923, γινομένη εις Κοσταντινούπολιν τα όπια γρόσια σε τρέχον τότε φορμάρουν δίστιλα ένδεκα...». Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., φάκελος Corte C£SJivile φ. 40Γ.

2. Αύτη ή συνεχής πτώση τής τιμής του εϊχε σαν συνέπεια στις συναλλαγές να διεκ­

δικείται ή πληρωμή τών ληξιπροθέσμων χρεωστικών ομολόγων πού αναφέρονται σε γρόσια μέ το «β α λ ò ρ» τών γροσιών τής εποχής τοΰ χρέους. Αυτό αναφέρεται σε πλή­

θος σχετικών έγγραφων. 3. « . . . να πλήρωση τοϋ αναζητούντος λάδι γαλόνια είκοσι ενα προς οβολα παλαιά

εκατόν σαράντα τέσσερα, ήγουν σελίνια εξη το κάθε γαλόνι...» Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., φ. 13Γ. 4. "Ενα γαλόνι λάδι (βλ. Λ. Ζ ώ η, δ.π., τ. Α' σελ. 422α και Ά. ' Α ν δ ρ ε ά δ η , δ.π.,

σελ. 49 και σελ. 53) κοστίζει στα 1836 εξη σελλίνια ή 144 παλαιά οβολα. Άπό άλλο έγγρα­

φο τοϋ 1839 βγαίνει λίγο διαφορετική τιμή. Τό γαλόνι στοιχίζει ενα δίστηλο και 56 πα­

λαιά δβολα. Αυτή τήν εποχή τό γαλόνι ίσοϋται προς 17,555 λίτρες. «. . . Νά πλήρωση λάδι λίτρες 79 1 /2 εύδομήντα εννέα μισή οποϋ σχηματίζουν γαλόνια 4 τέσσερα και 1 /2 μισό και λίτρα 1 / 2 . . . » . « . . . βαλουτάδω δίστηλο ενα και δβολα παλαιά 56 πενήντα εξη το κάθε γαλόνι...». Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., φάκελος 28 Δικεμβίου 1839 φ. 80Γ.

5. Διατηρώ τήν ορθογραφία. Έσυμπλήρωσα τις συντομογραφίες και όπου ήταν ανάγκη έβαλα τα σημεία στίξεως. Μετά τό έγγραφο ακολουθούν τα σχόλια του.

— 441 —

Θα άποδειχθή δμως, πώς πρίν ό αμαξωτός αυτός δρόμος ανοιχτεί, στην θέση του υπήρχε παλαιά δημόσια «στράτα», φάρδους τεσσάρων εως πέντε ποδών («ώστε ημπορούσε να περάση ενα ζώο φορτωμένο»). Τή δια­

φορά ανάμεσα στην έκταση του παλαιού άπό το νέο δρόμο θα κληθή να αποζημιώσει ή τοπική Διοίκηση. Για τούτο συντάσσεται επίσημη πρα­

γματογνωμοσύνη άπό δικαστικά διορισμένους εμπειρογνώμονες.

Τ Ο Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 1

1851 πενήντα ένα τέσσαρες "Ιανουαρίου Ε. Ν. Κεφαλήν ία 'Αργοστόλι. Την σήμερον ήμεϊς οι κάτωθιν υπογεγραμμένοι μετριταϊ και τιμηταϊ2 εφέρ­

θημεν είς τάς εννέα ώρας τής αυγής δυνάμει της προσταγής άφιμένη τάς 28 Δεκεμβρίου 1850 παρά τοϋ Πολιτικού Δικαστηρίου3 είς τάς αιτήσεις των Κυρίων Κο(μήτων)* Γεωργίου, Αναστασίου και Νικολάου5 αδελφών Μεταξά* Αντζουλακάτου7 π(ο)τ(ε) Σπυρίδωνος κατά τοϋ δημοσίου σηνιγόρου τής Νήσου ταύτης—είς την τοποθεσίαν όθεν είναι το χωράφι τών Κυρ(ι)ων Με­

ταξά, ελέγετο στο κουτουπι8 στους Άγερανίδες9 — έκεΐ ήβραμεν τον άνωθεν Κυρ(ι)ον Γεωργών Μεταξά δστις ενεργούσε και δια τα αδέλφια του, και τον Κυρ(ι)ον Δρ. Νικόλαον Κλαδά 'Ιωάννου ώς Άντισαγγελέως τής Νήσου. Τα αυτά μέροι μάς εγχείρισαν τάς εκθέσεις τών Μαρτύρων 10 15 'Απριλίου και 27 Μαΐου 1850, την άνταπόκρισιν τών Κυρ(ι)ων Αδελφών Μεταξά 17 Απρι­

λίου 1850 και την άπόφασιν 25 Ιουλίου 1850, τής πολιτικής Αυλής και έπειτα από τήν λεπτομερϊν ανάγνωσιν και σκέψιν τών αυτών εγγράφων είς την παρ­

ρουσίαν τών μερών, ο υποφαινόμενος Κυρ(ι)ος Χριστόδουλος Μεταξάς Π με­

τριτής εμέτρισε και ήβρε τα ακόλουθα. 1. Μάκρος τοϋ τόπου όθεν είναι κατασκευασμένος ό δρόμος 12 άρχηνόντας

από τον σιρόκον δθεν είναι ή ληθιά οποϋ χωρίζει το χωράφι τών αδελφών Κυρ(ι)ων Μεταξά από τον τόπον τοϋ Κυρ(ι)ου Νάπιερ ι3

} έως οποϋ τελειώνει αυτό το χωράφι τών Κυρ(ι)ων Μεταξάδων κατά μαΐστρο και είναι ποδάρια δρομικά Ιονικά εξακόσια εξήντα εξ. Το πλάτος του άπό Γαρμπή έως γρέο δθεν είναι δ τύχος τών σπιτιών τής κληρονομιάς τοϋ π(ο)τ(ε) Δρ. Νικολάου Τυπάλδου Χαριτάτου 14 είναι ποδάρια δμοια σαράντα τρία και τρία τέταρτα. "Οθεν δλη ή εκτασις τοϋ τόπου όπου είναι κατασκευασμένη ή στράτα είναι ποδάρια Ιονικά χιλιάδες εκατόν τριάντα επτά.

2. Ό μάκρος τοϋ πρώτα παλαιού δρόμου Ι5 ήτον ποδάρια δμοια εξακόσια εξήντα εξη και ό πλάτος του ώς εξΐ'ιχθη άπό τάς εκθέσεις τών μαρτύρων ενομίσθη να ήτο ποδάρια γραμικά οκτώ και μισό. "Οθεν ήτο δλη ή έκτασις τοϋ αυτού δρόμου ποδάρια Ιονικά πέντε χιλιάδες εξακόσια εξήντα ένας, τα οποία άφαιρόντας τα άπό τήν άνω έκτασιν τοϋ τωρινού δρόμου μνέσκουν

— 442 —

ποδάρια τετράγωνα ιονικά εΐκοοΊ τρεις χιλιάδεζ τετρακόοΊα εβδομήντα εξη και ετούτη ή εκτασις κάνει κατά τα παλαιά μέτρα οργιές μονές επτακόσιες δέκα επτά δηλαδή Βατζελιοϋ ενόν, ταγαρίων τριών και οργιές μονές δεκαεπτά.

3. Έμέτρησε ταις ληθιες τον αυτόν χωραφιού και ανταΐς πρέπει να ητον μακρυες δαο είναι και το χωράφι, δηλαδή οργιές εκατόν δέκαεξη και μισό και δεν ημπορεί να ητον χαμηλότερες από μισή οργιά, δθεν αυταϊς οι ληθιαΐς γίνονται οργιές πενήντα οκτώ και ενα τέταρτο της οργιάς. "Ετούτα οντος τα μέτρα όπου ο Κνρ(ι)ος Μεταξάς μετρητής εφανέρωσε τών υπογεγραμμένων έτερων τριών τιμητών Κυρίων Κλάδα Μαντζαβίνου και Μομφερράτου 16. Ετού­

τοι οι τρεις : 1. Σκεπτόμενοι τήν θέσιν τον τόπου, τήν ποιότητα της γης και κάνοντας

κάθε άλον πρεπούμενον συμπερασμόν, και με τάς γνώσεις οπού είχαν και έχουν, εν πλήρη συνίδισιν δίδουν τιμήν εις τον αυτόν τόπον δτι να αχριζειι1

εις τήν εποχήν 1826 ταλληρα δίστηλα δύο τα κάθε εκατό ποδάρια βενετικά τετράγωνα όπου αντικρύζουν εις τα τορινα μέτρα εις πόδας Ιονικάς τετράγο­

νας εκατόν τριάντα. "Οθεν οπον δλη ή ανξησις της άνωθεν εκτάσεως ποδών Ιονικών τετραγόνων είκοσι τριών χιλιάδων τετρακοσίων ευδομήντα εξη συμ­

ποσοντε εις ταΛ^ρα δίστηλα τρακόσια εξήντα ενα, και οβολονς παλαιούς δεκαεννέα, από τήν οποίαν ποσότητα αυξήσεως κατεβάζοντας τάλληρα δίστηλα ενενήντα, και δβολα παλαιά τριάκοντα ενα οπον εϊναι το τέταρτον ολιγότερον κατά τήν αναφορικήν απόφασιν, απομνέσκον προς όφελος τών Κυρ(ι)ων αδελ­

φών Κο(μητων) Μεταξά τάλληρα δίστηλα εδιακόσια εβδομήντα και δβολα παλαιά εννενήντα δύο εις πληρωμήν της ανωερρημένης εκτάσεως τόπον.

2. Βάζουν τιμήν παρομοίαν εις κάθε οργιά λιθυά σελλήνιον ενα και μισώ οπον ή δλότης της αυξήσεως αυτής δντας οργιές πενήντα οκτώ και ενα τέταρ­

τον ως άνωθεν κρίνοντας συμποσοϋτε είς σελλήνια ογδόντα επτά οβολα παλαιά εννέα. (Εκτιμησις 9 Ιανουαρίου 1851 Μεταξά Αζζολάτο μετά Εισαγγελέως).

Τόσον επράξομεν και υπογράφομεν εδιοχειρός μας Χριστόδουλος Μεταξάς Αγκούριας εμέτρησα ως ανωθιν Γεώργιος Κλάδας π(ο)τ(ε) Σπύρου Γεώργιος Μαντζαβίνος π(ο)τ(ε) Αλοιζίου Σπυρίδων Ιωάννου Μομφερρατος Παρεβλήθη Θέμος Μαράτος Υπαλλ(ηλ)ος Ευρ(ετηρι)ον Αριθ. 1063 Εξήχθη τη 28 εικοστή ογδόη Δεκεμβρίου 1853 τρεϊς τη 9 εννάτη Ια­

νουαρίου 1851 το άστικον δικαστήριον Αργοστολίου επαρρησιάσθη από τους τέσσαρους πραγματογνώμονες διορίζοντας τους δια μισθον τον καθ' ενός δί­

στηλα δύο ήμισν άφοϋ αυτοί τακτικώς τήν δρκισαν. Σ. Ι. Ξνδιας

Ό γραμματεύς Ν. Μ. Φωκάς

— 443 —

Σ Χ Ο Λ Ι Α

1. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., φάκελος αγωγής Μεταξάδων Άντζουλακάτων κατά δημοσίου, φύλ. 48 ­ 49.

2. «Οί πραγματογνώμονες διορίζονται πάντοτε έξ επαγγέλματος παρά τοϋ δικαστη­

ρίου δια της αυτής αποφάσεως ή διαταγής δι' ής διατάττεται και ή πραγματογνωμοσύνη, έκτος αν οί διάδικοι πριν έκδοθή ή άπόφασις ή ή διαταγή διορίσωσι αυτοί έκ συμφώνου δι' εμφανιστηρίου». Πολιτική δικονομία του 'Ηνωμένου Κράτους των 'Ιονίων Νήσων, Καρκύρα 1851, τ. IB', παρ. 450.

3. Περί δικαιοδοσιών και κλήσεων τών πολιτικών δικαστηρίων βλ. στο προη­

γούμενο, σελ. 1. 4. Ό τίτλος τοϋ κόμητος παραχωρήθηκε στην οικογένεια Μεταξά στα 1691 άπό

τους 'Ενετούς. Π. Χ ι ώ τ η ς, δ.π., Γ', σελ. 960. Πρβλ. και Χ ρ. Χ ρ η σ τ ί δ η , Πρόλο­

γος εις 'Ιωάννου Μεταξά απομνημονεύματα, τ. Α', σελ. 47. 5. «Οί ευγενείς κύριοι Δρ. Γεώργιος, Βαπτιστής και Δρ. 'Αναστάσιος και Νικό­

λαος Μεταξάδες τοϋ Σπυρίδωνος Άντζολάτο» είναι γνωστά πρόσωπα. Στις 3 'Ιουνίου τοϋ 1840 υστέρα άπό αΐτησή τους τους αναγνωρίστηκε άπό τή Βουλή τών 'Ιονίων το δικαίωμα να φέρουν τον τίτλο τοϋ κόμητος. Μέ τήν ΐδια απόφαση, το ΐδιο δικαίωμα, αναγνωρί­

στηκε και εις (τα δεύτερα εξαδέλφια τους) «τους ευγενείς κυρίους ίππ. Μαρίνο, 'Ιωάννη, Δρ. Χαράλαμπο και Δρ. Κωνσταντίνο Μεταξάδες ποτέ Νικολάου Άντζολάτο», Πρβλ. Χ. Χ ρ η σ τ ί δ η, ό.π. Οί γεννήτορες Σπυρίδων και Νικόλαος είναι πρωτοεξάδελφα. 'Εγγό­

νια τοϋ άρχηγοϋ τοϋ κλάδου Angelo Μεταξά. Eu g. R. R a n g ab e, Livre D'Orde la Noblesse Ionienne v. II, Athènes 1926, σελ. 465. Ό αναφερόμενος 'Ιωάννης υίός Νικο­

λάου είναι ό πάππος τοϋ έπί 4ης Αυγούστου 'Ιωάννου Μεταξά. Πρβλ. Ε. R. R a n g a b e, δ.π., και Χ ρ. Χ ρ η σ τ ί δ η δ.π.

6. 'Από τις πιο ισχυρές και παλαιότερες οικογένειες τής Κεφαλονιάς. Πρβλ. Π. Χ ι ώ τ η , ό.π., τ. Γ', σελ. 958. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η δ.π., Α' έν 'Αθήναις 1904, σελ. 405. E. R. R a n g a be, δ.π., σελ. 437­438. Έ π α μ. Μ ε τ α ξ ά , 'Ιστορία τής οικογενείας Μεταξά, έν 'Αθήναις 1893, σελ. 24.

7. Ό κλάδος λέγεται και Ά ν τ ζ ο λ ά τ ο (Anzolato). Πρβλ. Ε. R. R a n g a b e, δ.π., σελ. 461 και 465 και ίταλόγλωσσες καταθέσεις στην δικογραφία πού αναφέρθηκε. Τ.Ι.Α.Κ.

8. Κ ο υ τ ο ύ π ι , λέγεται ακόμα και σήμερα ή περιοχή όπου ό κήπος τοϋ Νάπιερ μέ τό μνημείο τών πεσόντων. Τότε ήτανε Ιδιοκτησία τοϋ Καρόλου Νάπιερ (έγγραφα δι­

κογραφίας ό.π.) τοποτηρητή στα 1822 και 1825 ­1830. Βλ. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η, δ.π., τ. Β', σελ. 582 και 585.

Ό χώρος αργότερα, στα 1905, περιήλθε στο δήμο και έγινε δημοτικός κήπος. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., σελ. 587 και 592. Δέν πρόκειται για αγορά, όπως λαθεμένα αναφέρει ό Τσιτσέλης άλλα για δωρεάν παραχώρηση. Οί 11910 δρχ. πού καταβλήθηκαν έκάλυψαν τα δικαστικά έξοδα τών κληρονόμων Νάπιερ για νά τους αναγνωριστεί ή κυριότητα, τή δπάνη για τήν περίφραξη πού είχαν πραγματοποιήσει, καθώς και τά μεσιτικά τοϋ προξέ­

νου. Αυτά προκύπτουν άπό τήν επιστολή τοϋ δημάρχου Σπ. Κοσμετάτου προς τους κλη­

ρονόμους (Ν° 1212 τής 12/25 'Οκτωβρίου 1904) και άπό τό υπ' αριθ. 5107 τής 12 Φεβρουα­

ρίου 1905 συμβόλαιο τοϋ συμβολαιογράφου Αργοστολίου Γερασ. Άγγελάτου, φωτο­

τυπία τής πρώτης βρίσκεται στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη Αργοστολίου και αντί­

γραφο τοϋ συμβολαίου στο άρχεϊο τοϋ Δήμου Αργοστολίου.

— 444 —

9. Ά γ ε ρ α ν ί δ ε ς κ α ι Ά γ ε ρ α ν ά δ ε ς. Ή ονομασία σήμερα δεν διασώζεται «Άγερανάδες είναι άπό το πηγαδάκι είς Λιμπή και έπήγαινε κατά τον Τηλέγραφο» (εγ. γραφα δικογραφίας δ.π., φ. 27ν και 28Γ. Τ.Ι.Α.Κ.) «Αί τοποθεσίαι Κουτούπι και Άγερα­

νάδες δέν έκαμνε μέρος της πόλεως 'Αργοστολίου και ήτον καμπάνια και έλέγετο Σό­

χωρο». (ό.π., φ. 28ν). 0. 'Από την εξέταση τών μαρτύρων πού τους προτείνει ή ενάγουσα οικογένεια τών

Μεταξάδων προκύπτει και ή αποζημίωση τους «. . . του άνεγνώσθη — βέβαιοι — και υπογράφει (άλλου . . . και είναι αγράμματος), πληρωθείς σελλήνια ένα, δ.π., φ. 34ν, 35Γ, 35ν, 36"·. Τ.Ι.Α.Κ.

Επίσης μαθαίνουμε και την αμοιβή τοΟ παρισταμένου ύποδικηγόρου. «Κυρ. (Σπυ­

ρίδων) Πόλλης (ύποδικηγόρος) υπερασπιστής τών Κ. Κ. Μεταξά έξεκαθάρισε ότι . . . και έλαβε τον μισθόν αύτοϋ συνιστάμενον είς σελλήνια δύο» (δ.π., σελ. 36Γ).

1. Εκτιμητής. Το άτομο άγνωστο άπο άλλου. 2. Πρόκειται για τή σημερινή όδό Χαροκόπου με τήν προέκταση της όδό Ευαγγέ­

λου και 'Υπατίας Δεστούνη. 3. Παραπέμπω στο σχόλιο 8. 4. Τ υ π ά λ δ ο ς Χ α ρ ι τ α τ ο ς . Γνωστή αρχοντική οίκογένεια τής Κεφαλονιάς.

Βλ. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., τ. Α', σελ. 633 και Ε. R. R a n g a b e , δ.π., σελ. 575 καί σελ. 614.

Ή περιοχή 'Αργοστολίου άπο Παιδικό Κήπο μέχρι στέγαστρα τοΰ άλλοτε Παιδι­

κού Νοσοκομείου καί σήμερα ακόμα λέγεται «τοΰ Χαριτάτου». Είναι ή αναφερόμενη στο έγγραφο.

5. «Αυτός ό δρόμος άρχιζε άπό του Νάπιερ καί έπήγαινε έως τή Ζωοδόχο Πηγή, έως τοΟ Μηνιάτη (Δημητρίου), (έγγραφα ό.π., σελ. 34ν, 35ν, 36Γ).

6. Κλάδας ­ Μαντζαβίνος­ Μομφερράτος, εκτιμητές. Γνωστά επώνυμα στην Κεφα­

λονιά. Διατηρούνται καί σήμερα. Τα πρόσωπα πού αναφέρονται άγνωστα άπό άλλου. 7. Άχρίζει. "Αγνωστη λέξη. "Ισως λάθος τοΟ γραφέα. "Εχει τήν έννοια τοϋ αξίζει

εκτιμάται.

ΣΩΤΟΥ Γ. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ

ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΒΑΝ ΜΠΕΤΟΒΕΝ (1770­1827) (150 χρόνια από του θανάτου του)

Προκειμένου να πραγματευθώ το θέμα «Μπετόβεν», δέ νομίζω άστοχο να ξεκινήσω με αναφορά στον έξοχο πρόλογο πού του αφιερώνει ό Ρομαίν Ρολλάν στο σύγγραμμα του «Βίοι τών Μεγάλων Άντρων».

» Ό βίος είναι σκληρός, λέει ό Ρολλάν. Είναι καθημερινή πάλη για εκείνους πού δέν αρκούνται στην ψυχική μετριότητα και στή θλιβερή συνήθως προσπάθεια, χωρίς ευτυχία, χωρίς μεγαλείο, τήν αφημένη στή μοναξιά και στή σιωπή.

»Βασανισμένοι απ' τή φτώχια, άπ' τις φροντίδες — όπου άδικα χά­

νονται οί δυνάμεις — χωρίς ελπίδα, χωρίς καμμιά ακτίνα χαράς, οι περισ­

σότεροι είναι χωρισμένοι αναμεταξύ τους και δέν έχουν μήτε τήν παρηγο­

ριά ότι θα μπορέσουν — στή δυστυχία τους — να δώσουν το χέρι στους αδελφούς τους πού τους αγνοούν.

»Δέ μπορούν να ελπίζουν παρά στους εαυτούς τους και υπάρχουν στι­

γμές πού, και οί πιο δυνατοί, κάμπτονται άπ' τον πόνο τους, ζητώντας μια βοήθεια, ενα φίλο.

»Είναι για τή βοήθεια τους πού αναλαμβάνω να παρατάξω, γύρω τους, τους ήρο ϊκούς Φίλους, τις μεγάλες ψυχές πού υποφέρουν για το καλό.

»Αύτοί οί «Βίοι τών Μεγάλων 'Ανδρών δέν προορίζονται, λέει ό Ρολλάν, για τήν αλαζονεία τών φιλοδοξών, μα είναι αφιερωμένοι στους δυστυχείς. Και ποιος δέν είναι στο βάθος; Ά ς δώσουμε — σέ δσουν πά­

σχουν— τό βάλσαμο του ιερού πόνου. Δέν είμαστε μόνοι στην αγάπη. Ή νύχτα του κόσμου είναι φωτισμένη από θεία φώτα. Ά ς προχωρήσουμε ακολουθώντας εκείνους πού πάλαιψαν έρημοι, διασπαρμένοι σέ όλες τις Χώρες και σέ όλους τους Αιώνες. 'Άς αναστήσουμε τό λαό τών ηρώων.

»Δέν κατονομάζω ήρωες, λέει ό Ρολλάν, εκείνους πού θριάμβεψαν στή σκέψη ή στή δύναμη. Αποκαλώ ήρωες μόνο εκείνους πού υπήρξαν μεγάλοι στην καρδιά. 'Εκείνους πού, κατά τήν έκφραση τοϋ Μπετόβεν : «Δέν αναγνωρίζει άλλο ενδεικτικό υπεροχής, άπ' τήν καλωσύνη».

»Όταν ό χαρακτήρας δέν είναι μεγάλος, δεν υπάρχει ούτε μεγάλος άνθρωπος, ούτε μεγάλος καλλιτέχνης.

— 446 —

Δέν υπάρχουν παρά κενά εϊ'δωλα για το ευτελές πλήθος πού, ό χρόνος, τα καταστρέφει. Λίγο ενδιαφέρει ή επιτυχία. Πρόκειται να είμαστε μεγάλοι, όχι να φαινόμαστε.

» Ό Βίος εκείνων πού προσπαθούμε να εξιστορήσουμε, υπήρξε πάντα σχεδόν ενα μακρύ μαρτύριο. Εϊτε επειδή μια τραγική μοίρα θέλησε να σφυρηλατήσει τήν ψυχή τους στο αμόνι του φυσικού και ηθικού πόνου, της φτώχειας και της αρρώστιας, εϊτε επειδή ή καρδιά τους σχίστηκε στο αντίκρυσμα της οδύνης και του εξευτελισμού αδελφών τους πού βασανί­

ζονταν. "Εφαγαν τό καθημερινό ψωμί τής δοκιμασίας τους. Κι' αν υπήρ­

ξαν μεγάλοι μέ τή δραστηριότητα τους, είναι γιατί υπήρξαν μεγάλοι στή δυστυχία τους.

»"Ας μή παραπονούνται, λοιπόν, οί δυστυχισμένοι. Οί κάλλιστοι τής ανθρωπότητας, είναι μέ τό μέρος τους. "Ας τραφούμε μέ τήν αντρεία τους. Κι' αν είμαστε πολύ αδύναμοι, ας ξεκουράσουμε, για λίγο, τό κεφάλι μας ακουμπώντας το στα γόνατα τους. Θα παρηγορηθούμε.

»Ένας χείμαρρος από γαληνεμένη δύναμη και άπό ισχυρή καλοσύνη αναβλύζει άπ' τις ιερές αυτές ψυχές. Χωρίς μάλιστα να υπάρχει ανάγκη να συμβουλευτούμε τα έργα τους και ν' ακούσουμε τή φωνή τους, θα δια­

βάσουμε μέσα στα μάτια τους, στην εξιστόρηση του βίου τους, ότι ποτέ ή ζωή δέν είναι μεγαλύτερη, γονιμώτερη κ' ευτυχέστερη, παρά στον πόνο.

»Τής ηρωικής αυτής λεγεώνας ας τεθεί επικεφαλής ό δυνατός κι'αγνός Μπετόβεν πού, ό ίδιος, στον πόνο του, ευχόταν να γίνει — τό παράδειγμα του — ένα στήριγμα για τους άλλους δυστυχείς. Ν' αντιληφτούν δτι, παρ' όλα τα φυσικά εμπόδια, είχε εκπληρώσει τό χρέος του να γίνει αντάξιος τοΰ ονόματος του.

» Ό Μπετόβεν πού κατόρθωσε, ΰστερ' άπό πολύχρονη πάλη κ' υπεράν­

θρωπες προσπάθειες, να νικήσει τον πόνο του και να επιτελέσει τό σκοπό του πού — όπως έλεγε ό ίδιος — δέν ήταν άλλος άπό τοΰ να εμφυσήσει λίγο θάρρος στή φτωχή ανθρωπότητα, ό νικητής αυτός Προμηθέας.

»"Ας εμπνευσθούμε, λέει ό Ρολλάν κλείνοντας τον πρόλογο του, άπ' τήν υψηλόφρονα διάθεση του κι' ας αναζωογονήσουμε — κατά τό παρά­

δειγμα του — τήν πίστη μας στή ζωή και στον άνθρωπο». Μικρόσωμος, κοντόχοντρος, μέ τράχηλο αθλητικής διασκευής. Πρό­

σωπο πλατύ, μελαχροινό. Μέτωπο μεγάλο μ' εξογκώσεις. Μαλλιά κατά­

μαυρα και πυκνά πού έδειχναν σα να μή χτενίστηκαν ποτέ. Μάτια λαμπερά, κυανίζοντα, σταχτόχροα. Μύτη μικρή τετράγωνη, πλατειά, σωστό λιον­

ταρίσιο ρύγχος. Στόμα λεπτό πού, τό κάτω χείλος, προσπαθούσε να υπερ­

βάλει τό πάνω, μέ οδοντοστοιχίες ισχυρές. "Ενα βαθύ λακκάκι στο δεξιό μέρος τοΰ σαγονιοΰ, έδινε περίεργη ασυμμετρία στην όψη.

Γεννήθηκε, ώς γνωστό, τό 1770 στή Μπόν — σημερινή πρωτεύουσα

— 447 —

της Δ. Γερμανίας — από πατέρα μουσικό και απλοϊκή μητέρα χήρα κάποιου μάγειρα, κάνοντας αργότερα τή Βιέννη δεύτερη πατρίδα του, όπου έζησε 35 χρόνια, ώς το βροχερό εκείνο Μαρτιάτικο δειλινό τοϋ 1827 (26 Μαρ­

τίου) πού, με τον φυσικό θάνατο, πέρασε στην πνευματική αθανασία. Μαθήτεψε κοντά στον Χάϋδν. Διαπιστώνοντας κάποια βραδύτητα

προόδου, έπαιρνε κρυφά μαθήματα κι' άπ' τον Γιόχαν Σένκ μουσικοπαι­

δαγωγό της εποχής του. Όταν (1791­93) πήγε ό Χάϋδν στο Λονδίνο, πήρε μαθήματα κοντραπούντου άπ' τό διάσημο, τότε, θεωρητικό Άλμ­

πρεχσμπέργκερ κι' άπ' τον ιταλό αυλικό αρχιμουσικό Σαλιέρι, μαθήματα «ελεύθερου στυλ».

'Αξίζει ή παράθεση συνομιλίας, Χάϋδν ­ Μπετόβεν, όπως τή διατύ­

πωσε ό φλαουτίστας της εποχής Ντρουσέ πού έτυχε νάναι αύτήκοος μάρ­

τυρας τής συνομιλίας : «Χάϋδν : "Εχετε πολύ μεγάλο ταλέντο, προδιαθέτετε ευνοϊκά και θα

εκπλήξετε με τήν αφθονία των χαρισμάτων σας. Ή φαντασία σας είναι αστείρευτη πηγή ιδεών, αλλά . . . επιθυμείτε να σας μιλήσω ανοιχτά;»

«Μπετόβεν : 'Οπωσδήποτε. "Αλλωστε, για ν' ακούσω τήν κρίση σας βρίσκομαι εδώ».

«Χάϋδν : Θα πραγματοποιήσετε πολλά πού δεν έχετε ακόμα πραγμα­

τοποιήσει, θα έχετε ιδέες πού κανένας δεν είχε πριν άπό σας, δεν θα τις θυσιάσετε ποτέ — και στο σημείο αυτό έχετε δίκιο — γιατί μιά όμορφη ιδέα στέκει υπεράνω κάποιου τυραννικού κανόνα. 'Αλλά, οί παραξενιές σας, απομάκρυναν μονομιάς όλες τις εντολές γιατί, σε σας, θεωρώ ότι αποκομίζω τήν εντύπωση πώς έχετε περισσότερα κεφάλια, περισσότερες καρδιές, περισσότερες ψυχές και. . . άλλα φοβούμαι μήπως σαςκακοφανεΐ».

«Μπετόβεν : Θα μου κακοφαινόταν αν δέν συνεχίσετε». «Χάϋδν : Άφοϋ τό θέλετε συνεχίζω για να σας πώ ότι — κατά τή γνώ­

μη μου — θα υπάρχει πάντα, δέν ξέρω μέχρι ποιου σημείου, κάτι μοναδικό πού θα ενισχύει τα έργα σας, στα όποια θα βρίσκονται όμορφα επιτεύγμα­

τα, θαυμαστά εδάφια, άλλα που και που και κάτι τό παράξενο, τό σκοτεινό, γιατί σεϊς ό ίδιος είστε λίγο παράξενος και σκοτεινός. Καί, ώς γνωστό, τό στυλ τοϋ συνθέτη είναι πάντα ή ανταύγεια του ίδιου έαυτοϋ του».

Θα ήταν κοινοτοπία αν, ή αναφορά σ' έναν τιτάνα τής μουσικής όπως ό Λούντβιχ βάν Μπετόβεν, εντοπιζόταν στην απαρίθμηση βιογραφικών στοιχείων του πού μπορεί καθένας να τα βρει διατυπωμένα σέ κάποια άπ' τις άπειρες βιογραφικές πραγματείες πού έχουν εκδοθεί για τό μεγάλο τούτον ήχοπλάστη. Νομίζω προτιμότερο ν' αναφερθώ σέ ώρισμένα μόνο περιστατικά του βίου του σχετικά με τήν ιδιοσυστασία τοϋ χαρακτήρα του καί τις πεποιθήσεις του, μέ τήν ερωτική ανησυχία του (τήν «'Αθάνατη πολυαγαπημένη», τή μοναδική εκείνη γυναίκα πού ξεσήκο)σε καταιγίδες

— 448 —

σε μιαν απέραντη και τόσο παράξενη καρδιά), για να στραφώ ακολούθως σε μια φιλοσοφική ενατένιση του έργου του, προσπαθώντας να προβώ στην ανάλυση του.

Ό Νίτσε γράφει — κάπως δογματικά — ότι ό τραγικός τιτάνας είχε «τη σοβαρότητα της αρκούδας». Για την όχι σωστή αυτή αντίληψη, ϊσως έφταιξαν και τα πορτραίτα πού τον παρουσιάζουν παθολογικά σοβαρό, σχεδόν σα μισάνθρωπο. 'Αντίθετα, άπ' τις μαρτυρίες των συγχρόνων του κι' άπ' τις επιστολές του, παρουσιάζεται σα φύση πού έκλινε στο εύθυμο, ακόμα και στο χιούμορ, ευαίσθητο — παρά τήν τραγικότητα της μοίρας του — στή χαρά, όπως αυτά παρουσιάζονται πιο πειστικά, σε βιβλίο πού εκδόθηκε στή Βιέννη πριν λίγα χρόνια άπ' τον Έγκον Κόντε όπου, εκτός άπό περικοπές επιστολών του, έχουν συγκεντρωθεί όλες οι γραφτές και παραδεχτές διηγήσεις γύρω άπ' τή ζωή τοΰ Μπετόβεν.

Ύστερ' άπ' τα τόσα χτυπήματα της μοίρας, ενώ δικαιολογημένα θα μπορούσε να γίνει μισάνθρωπος, διακρινόταν για τήν καλωσύνη του και για τήν ευδιαθεσία του. Και μόνο ή στέρηση της πολυτιμότερης, για μου­

σικό, αισθήσεως της ακοής, μπορούσε να δικαιολογήσει κάθε παραξενιά του. Γιατί, καθώς είναι γνωστό, πολλά χρόνια της ζωής του τα πέρασε κουφός, υποχρεωμένος να συνεννοήται γραπτά μέ τα περίφημα τετράδια πού φυλάγονται στο Μουσείο της «Εταιρίας τών Φίλων της Μουσικής», στο λαμπρό οικοδόμημα τοΰ «Μουζικφεράϊν» της Βιέννης, μαζί μέ μερι­

κές άλλες μαρτυρίες της κουφαμάρας του, όπως δυο χωνιά διαφορετικού μεγέθους κακοφτιαγμένα άπό σιδερένιο έλασμα. Τα σημειωματάρια άρχισε να τα χρησιμοποιεί απ τό 1805 όταν, στή δραματική εκείνη δοκιμή πού διηύθυνε για τελευταία φορά, έκανε τή θλιβερή διαπίστωση ότι δεν υπήρχε ανταπόκριση μεταξύ μαέστρου και εκτελεστών. 'Αποφασίστηκε ή εκδοσή τους. Κ' είναι κΓ όλας υπό εκτύπωση 5 τόμοι μέ τό μισό σχεδόν περιεχό­

μενο άπ' τα 138 σημειωματάρια. Στο σημείο τούτο, θα επικαλεστώ μερικά ανέκδοτα πού δείχνουν τή

χιουμοριστική διάθεση τοΰ Μπετόβεν : 'Ανέκδοτο Ιο. 'Επρόκειτο να συναντηθεί μέ κάποιον έλβετό συνθέτη

Σνάϊντερ πού, ως φαίνεται, δέν έχαιρε τής εμπιστοσύνης τοΰ Μπετόβεν. Φτάνοντας στή συνάντηση κάπως καθυστερημένα και θέλοντας να διασκε­

δάσει τήν αργοπορία του έδωσε στον Σνάϊντερ ενα χαρτί πενταγράμμου στο οποίο — κατά τή συνήθεια του — διατύπωνε πρόχειρα τις μουσικές εμπνεύσεις πού τοΰ ερχόταν. Ό Σνάϊντερ, άφοΰ τό κύτταξε, τό επέστρεψε, λέγοντας : «'Αγαπητέ μου Μπετόβεν, αυτά δέν είναι νότες, είναι ιερογλυ­

φικά πού δέ μπορώ να διαβάσω». Και ό Μπετόβεν ύπομειδιώντας τοΰ λέει : «Μ' αν θά μπορούσες να τό διαβάσεις, αγαπητέ μου Σνάϊντερ, δέν θα σοΰ εμπιστευόμουν τό μουσικό χαρτί μέ τις νότες μου».

— 449 —

'Ανέκδοτο 2ο. Στις θαυμάστριες του ήταν πολλές πού δέν τον θαύμα­

ζαν μονάχα για τη μεγαλοφυία του, μα και σαν άντρα. Μια κυρία της βιεν­

νέζικης αριστοκρατίας πού είχε τήν παρρησία να διαλαλεί το θαυμασμό της για το Μπετόβεν, ενθουσιάστηκε κάποτε τόσο πολύ στο αντίκρυσμα του, πού του είπε απερίφραστα : «Μα τί ώραΐο μέτωπο πού έχετε Μαέστρο». Κ' εκείνος της απάντησε : «Κυρία μου, άφοΰ σας αρέσει τόσο πολύ το μέ­

τωπο μου, κοπιάστε λοιπόν και φιλήστε το». 'Ανέκδοτο 3ο. Ό αδελφός τοϋ μουσουργού Γιόχαν ήταν ένας πρακτι­

κός επιχειρηματίας πού είχε πλουτίσει και είχε επενδύσει τα κέρδη του σέ ακίνητα. Μια μέρα έστειλε στον Λούντβιχ ένα επισκεπτήριο του με τήν έξης φίρμα : «Γιόχαν βάν Μπετόβεν — ιδιοκτήτης ακινήτων». Αυτό, σο­

κάρησε τον ακτήμονα Λούντβιχ και έστειλε στον προκλητικό αδελφό του ενα επισκεπτήριο του, συμπληρωμένο ως έξης : «Λούντβιχ βάν Μπετό­

βεν — ιδιοκτήτης εγκεφάλου». 'Ανέκδοτο 4ο. Μια Κα Χάλμ επιθυμούσε να έχει μια τούφα άπ' τα

μαλλιά τοϋ μουσουργού πού θαύμαζε, μα δέ τολμούσε να τοϋ τό πει. Ό ανεψιός του Κάρλ κι' ό φίλος του Χόλτε στους οποίους είχε εκμυστηρευτεί τήν επιθυμία της, ή Κα Χάλμ, της υποσχέθηκαν πώς θα συντελέσουν στην εκπλήρωση της και της έστειλαν μια τούφα άπό μοΰσι τράγου. Ή θαυμά­

στρια περήφανη, δέν παρέλειπε να δείχνει τό πολύτιμο απόκτημα της. Στο μεταξύ, οί δυο χωρατατζήδες, επειδή φοβήθηκαν μήπως μάθει, ό Μπε­

τόβεν, τήν ενέργεια τους, τοϋ είπαν τό παιχνίδι πού σκάρωσαν στή θαυ­

μάστρια του. Τότε, εκείνος, έτρεξε αμέσως στην Κα Χάλμ για να της πει : «Σας απάτησαν, κυρία μου. Ή τούφα πού σας έδωσαν δέν είναι άπ' τα μαλ­

λιά μου. Είναι άπό μοϋσι τράγου». Και πλησιάζοντας τό κεφάλι του στην κατάπληκτη Κα Χάλμ, της λέει : «Νά, κυρία μου, κόψτε άπ' έδω. Κόψτε όσα θέλετε».

Τό αίνιγμα για τήν ερωτική ζωή τοϋ Μπετόβεν, φαίνεται πώς μάλλον δέν έχει βρει ακόμα τή λύση του.

Ποια είναι ή «'Αθάνατη πολυαγαπημένη»; Ήταν μήπως ή Μαγδα­

ληνή Βίλμαν, ή φιλάρεσκη τραγουδίστρια της "Οπερας; Ήταν ή Τζου­

λιέττα Γκυτσάρντι, ή Τερέζα Μπρούνσβικ, ή Μπεττίνα φόν "Αρνεμ, ή κόμησσα Γιοζεφίνα Ντάϊμ; Σέ ποιάν άπ' τις γοητευτικές αυτές γυναίκες έγραψε, ό Μπετόβεν, τίς περίφημες 3 επιστολές του μέ τήν προσφώνηση : «Προς τήν αθάνατη πολυαγαπημένη».

Μήπως, ακόμα και σήμερα, κατέστη άδιαμφισβήτηση ή ταύτιση των επιστολών αυτών μέ τή γυναίκα πού είχε στα μάτια ή και στή φαντα­

σία του; Τό 1949 βγήκαν στο φώς 13 — άγνωστες μέχρι τότε ερωτικές επιστο­

λές τοϋ Μπετόβεν — πού φύλαγε ένας φανατικός συλλέκτης, ό έλβετός

— 450 —

γιατρός Μπόντμερ. Οί επιστολές αυτές πού δέν είναι επακριβώς χρονο­

λογημένες, γράφηκαν στην περίοδο 1804 ­ 7 και απευθύνονται στην κό­

μησσα Ντάϊμ, το γένος Μπρούνσβικ. Και πάλι δέν είναι εύκολο ν' απο­

δειχτεί μέ βεβαιότητα ή λύση του αινίγματος της ερωτικής ζωής του Μπε­

τόβεν πού ανάγκασε και τον Ρομαίν ­ Ρολλάν να γίνει σκεπτικότερος. Γιατί, στις 13 αυτές επιστολές, υπάρχει ενα Crescendo πού καταλήγει σ' ενα Diminuendo, σ' ενα πλήρες σβήσιμο.

Ή δεύτερη επιστολή υπογράφεται : «Μπετόβεν, ό άνθρωπος πού σας λατρεύει». Σ' επόμενες επιστολές μιλάει για τις ψυχικές μεταβολές του. Κι' όταν, εκείνη, ανήσυχη τον ρωτάει πώς συμβαίνει να έχει σταματήσει — τελευταία — τή δημιουργική του εργασία, εκείνος άπαντα : «Είναι αλή­

θεια πώς δέν εργάζομαι πια όπως θάπρεπε. Μια εσωτερική λύπη μοϋ έχει αφαιρέσει, άπό καιρό, τή δημιουργική δύναμη πού είχα πάντα. Για λίγον καιρό, όταν άρχισε τό αίσθημα της αγάπης για σας — λατρεία μου Γιο­

ζεφίνα — ν' αναπτύσσεται μέσα μου, ή λύπη αυτή μέ καταπίεζε ακόμα πε­

ρισσότερο. Όταν ξαναβρεθούμε ανενόχλητοι μαζί, τότε θα νιώσετε τον αληθινό μου πόνο και τον αγώνα πού έκανα σ' αυτό τό διάστημα, ανάμεσα ζωής και θανάτου».

Σέ μεταγενέστερη επιστολή, ό Μπετόβεν, εγκαταλείπει τον πληθυν­

τικό, αντικαθιστώντας τό «Σεις» μ' ενα σαφέστερο «Σύ». «Αντίο σου, άγγελε της καρδίας μου, τής ζωής μου». Ή φρασεολογία τής επιστολής αυτής, θυμίζει τις άλλες 3 προγενέστερες προς τήν «'Αθάνατη πολυαγαπη­

μένη». Είναι μια συγγένεια παραπλανητική πού, αντί να σιγουρεύει τήν ανακάλυψη τής «Αθάνατης», επιτείνει τις αμφιβολίες.

Στις υπόλοιπες επιστολές, ό ερωτικός ενθουσιασμός ακολουθεί τή γραμμή του Decrescendo. Ή θέρμη κατεβαίνει συνεχώς. Ό λ α βαίνουν προς τό τέρμα κι' ό έρωτας μετουσιώνεται σέ φιλία κι' ανάμνηση.

Μια περικοπή άπ' τις τελευταίες 13 επιστολές, πείθει για τή φθίνουσα πρόοδο του ερωτισμού. «Σας παρακαλώ, αγαπητή μου Γιοζεφίνα, να παρα­

δώσετε τή συνημμένη Σονάτα στον αδελφό σας Φράντς. Σας ευχαριστώ πού θέλετε να δώσετε τήν εντύπωση ότι δέν εχω εξοριστεί εντελώς άπ' τή μνήμη σας, αν κι' αυτό τό κάνετε κατ' εντολή άλλων. Θέλετε να μάθετε τί κάνω; Προτιμώ ν' αφήσω αναπάντητο το ερώτημα, παρά νά δώσω μιαν ειλικρινή απάντηση. Γεια σας, αγαπητή Γιοζεφίνα. Παραμένω πάντα ό αφοσιωμένος σας Μπετόβεν».

Φαίνεται πώς ή ψύχρανση των σχέσεων υπήρξε αμοιβαία. Ή νέα θύελλα είχε άλλη κατεύθυνση. Έτσι, ανακύπτει και πάλι τό ερώτημα αν κσί ή κό­

μησσα Ντάϊμ είναι ή «'Αθάνατη πολυαγαπημένη». Για τή μετάπτωση τοϋ έρωτα σέ φιλία, σέ μιαν ανάμνηση, συνετέλεσε και ή αυτουργία τής κό­

μησσας πού θυσίασε το Μπετόβεν, για κάποιον κόμητα Βόλκενσταϊν.

— 451 —

Καί κάτι τέτοια, δεν τα συγχωρούσε ό θυμώδης γίγαντας μα και τόσο ευαίσθητος απέναντι στον πόνο.

"Οσο για τις μεταγενέστερες επιστολές πού γράφηκαν τον 'Ιούλιο του 1812, ανακύπτει το ερώτημα ποια να ήταν — την εποχή αυτή — ή γυναίκα ή άξια του τίτλου της «'Αθάνατης πολυαγαπημένης», άφοϋ οί διερευνήσεις δέν απέδειξαν τήν ύπαρξη της. Δεν αποκλείεται να λυθεί κάποτε το αίνι­

γμα. Πιθανόν, να περιμένει κάποια κιτρινισμένη, απ' τήν πολυκαιρία, επι­

στολή τον άνθρωπο πού θα τήν πάρει στα χέρια του για να διαβάσει μέ δυσκολία ενα γυναικείο δνομα μέ τήν προσφώνηση : «An die Unsterbliche Gelibdte» και να δοθεί, έτσι, λύση σ' ενα πρόβλημα πού, επί τόσα χρόνια, απασχολεί τους βιογράφους του Μπετόβεν.

Ή έκρηξη της Γαλλικής Επαναστάσεως στο 1789, βρήκε το Μπετό­

βεν στή νεανική ηλικία των 19 χρόνων, για να τον επηρεάσει βαθύτατα. Και παρ' ότι μπορεί να φαίνεται αντιφατικό, ή υψηλότερη μουσική έκφρα­

ση ιδεών πού ξεπήδησαν άπ' το κοσμογονικό εκείνο γεγονός πού είχε — στην εποχή του — παγκόσμια απήχηση, έμελλε να δοθεί άπό ενα γερ­

μανό μουσουργό, τό Μπετόβεν, πού σαν φιλελεύθερο και δημοκρατικό πνεύμα, πίστεψε στή διακήρυξη τών «Δικαιωμάτων του 'Ανθρώπου» για λευτεριά ­ ισότητα ­ αδελφότητα. Και χρειαζόταν πολύ θάρρος άπό μέ­

ρους του να διακηρύξει τα γαλλόφιλα καί δημοκρατικά αισθήματα, τή στιγμή πού — εν ονόματι τών αισθημάτων αυτών — τ' αυστριακά αυτοκρα­

τορικά στρατεύματα ύπόκυπταν σε συντριπτικές ήττες. Μα καί ή Βιέννη φλογιζόταν τότε άπ' τα δημοκρατικά αισθήματα

πού διαπότιζαν τή μεσαία τάξη κ' ήταν πρόσφορη να δεχτεί καί υποστη­

ρίξει τήν επαναστατική μουσική του Μπετόβεν. 'Αφιέρωσε αρχικά τήν 3η Συμφωνία του, τήν «Ήρωϊκή» στο Ναπο­

λέοντα πού τον πίστεψε για ελευθερωτή τών λαών. Χωρίς να διστάσει να διαδηλώσει ακόμα πιο θαρρετά τις δημοκρατικές του πεποιθήσεις, όταν, μαθαίνοντας ότι ό στρατηγός της Δημοκρατίας αύτοανακηρύχτηκε, τό 1804, αυτοκράτορας, άρπαξε τό φτερό, τό βούτηξε μέ βία στο μελάνι, σβύνοντας τήν περίφημη εκείνη αφιέρωση της Συμφωνίας του, στο Ναπολέοντα.

Ξαφνικά, είχαν καταρρεύσει μέσα του οί ομορφότερες ελπίδες για μια νέα Ευρώπη βασισμένη στις αρχές της Γαλλικής Δημοκρατίας, δπως ξεπή­

δησαν σαν ουράνιες φλόγες άπ' τήν πτώση της Βαστίλλης. Στο Μουσείο Μπετόβεν διατηρείται τό χειρόγραφο της «Ηρωικής» μέ τή σβησμένη αφιέρωση.

Ή μουσική δημιουργία τοϋ Μπετόβεν χωρίστηκε άπ' τους μελετητές τοϋ ^ργου του, σε 3 περιόδους.

Στην πρώτη περίοδο όταν, νεαρός ακόμα, αγωνιζόταν να σταδιοδρο­

μήσει δίνοντας μαθήματα καί παίζοντας σέ ιδιωτικές συναυλίες πλουσίων,

— 452 —

σύνθεσε μερικές Σονάτες, μερικά Τρίο και Κουαρτέττα, δυο Κοντσέρτα πιάνου και την 1η Συμφωνία του πού, παρ' δτι διατηρούν στην εξωτερική τους μορφή χαρακτήρα μουσικής σαλονιού, δέν στερούνται κάποιου βά­

θους καί δραματικότητας, προμηνύοντας τον κατοπινό Μπετόβεν. Στή δεύτερη περίοδο (1802­14) — τήν πιο αποδοτική — ό Μπετόβεν

είναι ώριμος ν' αντιληφθεί ποιο ήταν εκείνο πού — τόσο μέσα στους όρους τής ζωής του, όσο και μέσα στή μορφή καί στο περιεχόμενο της μουσι­

κής του — αποτελούσε ουσιαστικά μια καινούργια κοσμοθεωρία. Ζούσε διαφορετικά άπ' ότι οι προγενέστεροι του μουσουργοί καί κι­

νούνταν σαν ίσος ανάμεσα στους ευγενείς καί στους τιτλούχους. Κι' όταν δεχόταν να γράψει έργα κατά παραγγελία, τα έγραφε σύμφωνα με τις δικές του αντιλήψεις. 'Εξασφαλίζοντας τους βασικούς πόρους άπ' τήν έκδοση καί πώληση των έργων του κι' από συναυλίες πού έδινε για τό πλατύ κοινό καί διάγοντας ζωή απλή, εΐχε τή δυνατότητα να μή ενδίδει σε συμβιβα­

σμούς. Παρά τις πρόθυμες έπιδαψιλεύσεις πού του παρείχαν οί ευγε­

νείς, δέν φόρεσε ποτέ του τή λιβρέα κανενός καί σε κανένα δεν έσκυψε τή μέση του.

Στή 2η τούτη περίοδο σύνθεσε τις Συμφωνίες του — άπό 2η μέχρι και 8η —, τή μοναδική "Οπερα «Φιντέλιο» μέ 4 διαφορετικές Ούβερτοΰ­

ρες, τό μνημειώδες Κοντσέρτο βιολιού, τ' άλλα 3 Κοντσέρτα πιάνου μέ τό 5ο πού επιλέγεται καί αυτοκρατορικό, δραματικές Εισαγωγές για τό Θέα­

τρο (Έγκμοντ, Κοριολανός κ.ά.), τό 'Ορατόριο « Ό 'Ιησούς στο "Ορος των Έλαιών», πολλές Σονάτες καί Κουαρτέττα 'Εγχόρδων μέ πρωτόφαντο δραματικό καί αισθηματικό περιεχόμενο.

Μέ τις Συμφωνίες του πέτυχε ώστε, οί δημόσιες αίθουσες συναυλιών, να πάρουν κεντρική θέση στή μουσική ζωή, να γίνουν δηλ. τό κοινωνικό πεδίο για τήν καλλιέργεια καί ανάπτυξη τής πλατείας λαϊκής μάζας.

Οί Μπετοβενικές Συμφωνίες, γνήσια λαϊκές σαν πρόθεση καί σαν πραγματοποίηση, μπορούν να χαρακτηριστούν δημόσια κηρύγματα, μπο­

ρούν να θεωρηθούν ένας τόνος «ηρωικής ομιλίας» στο κοινό. Ό «ιδιωμα­

τισμός» πού χρησιμοποίησε σ' αυτές είναι : ό εθνικός, ό λαϊκός χορός, τό εμβατήριο, τό τραγούδι. 'Υπενθυμίζοντας, επισημαίνω δτι : ή Τρίτη περιέχει ενα πένθιμο κ' ενα ηρωικό εμβατήριο. Ή Τέταρτη καί "Εκτη είναι πλημμυρισμένες άπό εθνική, άπό λαϊκή μουσική. Ή Πέμπτη είναι γεμάτη άπό εμβατήρια. Ή "Εβδομη είναι αποθέωση του χορού καί ή "Ογδοη αριστούργημα εύθυμης μουσικής.

Τα έργα αυτά, άπ' τα πιο δυνατά καί στοχαστικά τής μουσικής δημιουρ­

γίας, μπορεί να συγκριθούν μέ μυθιστορηματικά πού, οί χρησιμοποιούμενοι ήρωες, οί τύποι, είναι — για τους αναγνώστες — αληθινά ρεαλιστικοί, χαρακτηριστικοί, γνώριμοι. "Ετσι, ό Μπετόβεν, ενώ είχε δικές του πρωτό­

— 453 —

τυπες ιδέες, ενώ εφάρμοζε ανανεωτική τεχνική στην εναρμόνιση και στην ενορχήστρωση, ήταν κατανοητός και δημοφιλής, όπως κι' ό ίδιος το ήθελε.

Γι' αυτό, ό λαός συνέρρεε κατά πυκνές μάζες στις συναυλίες του, γι' αυτό έγινε είδωλο όλων των προοδευτικών πνευμάτων.

Στή μορφή «Συμφωνία» βρήκε τή δυνατότητα να εκφράσει το νέο περιεχόμενο πού τοΰδινε ή νέα αντίληψη της ζωής, τό ρεαλιστικό εκείνο περιεχόμενο πού δε μπορούσε να δοθεί με τή θρησκευτική μουσική ή με τή μουσική της φεουδοκρατούμενης τότε "Οπερας, μια καί τό κείμενο καθο­

ριζόταν εϊτε άπό τήν κληρική, επί της τέχνης, επιρροή, είτε άπ' τή λογο­

κρισία. Ή ανυπαρξία κειμένου στή «Συμφωνία», τή λεγόμενη «καθαρή μου­

σική», διέτεινε τήν πρόθεση τοϋ Μπετόβεν για μή εξυπηρέτηση της ολι­

γαρχίας της εποχής του. 'Αντίθετα, ή διαμόρφωση της Συμφωνίας πού εκείνος της έδωσε, έμελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο στο ν' ανακύψει ενα καινούργιο ευρύτερο ακροατήριο.

Ή τρίτη περίοδος — άπ' τό 1814 ώς τό θάνατο του — παρουσιάζει κάτι τό μυστηριακό κι' ανεξιχνίαστο.

Ύστερ' άπ' τή χειμαρρώδη εκείνη προσφορά τών Συμφωνιών του, επακολουθεί κενό 11 χρόνων ώς τήν προβολή της τελευταίας, της συγκλο­

νιστικής 'Ενάτης πού, όταν καταπιάστηκε να συνθέσει, σκέφτηκε να χρη­

σιμοποιήσει— στο Φινάλε της — καί τήν ανθρώπινη φωνή. Τό τραγούδι του τό βάσισε στους στίχους του Σίλλερ «'Ωδή στή χαρά»

σαν ύμνο στην πανανθρώπινη συναδέλφωση, γράφοντας το κατά τρόπο πού να μένει στο αυτί του ακροατή καί να τραγουδιέται στο πρωτάκουσμά του.

Οί τελευταίες Σονάτες καί τα τελευταία Κουαρτέττα 'Εγχόρδων, θεω­

ρούνται σαν τα πιο φιλοσοφημένα δημιουργήματα τοϋ είδους, σαν τα πιο αγωνιώδη μουσικά έργα. "Ομως, χωρίς να ενυπάρχει καί σ' αυτά, υποταγή στην απελπισία, μα πάντα ενα νόημα αγώνα καί πάντα — σαν καταστά­

λαγμα— μια γαλήνη καί μια επιβεβαίωση για πίστη στή ζωή. "Ενα άλλο μέγιστο επίτευγμα της στερνής δημιουργικής περιόδου,

είναι ή κολοσσιαία θρησκευτική του σύνθεση «Μίσσα Σολένις». Ή τάση τοϋ Μπετόβεν για εκλαΐκευση της μουσικής διαφαίνεται καί στο έργο του αυτό ποϋναι μια επίκληση, μια κραυγή για ειρήνη, πούναι μια σύνθεση πάρα πολύ απέραντη, για να εντοπιστεί σε οποιαδήποτε εκκλησία. «Βγαλ­

μένη άπ' τήν καρδιά, μπορεί να βρει τον δρόμο πού οδηγεί στις καρδιές», λέει ό ίδιος για τή Λειτουργία του.

Ή δομή τοϋ έργου, ή εκφραστική υποκειμενικότητα του, τό κάνουν ασυμβίβαστο σέ κάθε θρησκευτικό τυπικό. Παρ' ότι βασίζεται σε θρη­

29

— 454 —

σκευτικό κείμενο, δεν υπάρχει οΰτε υπόνοια σύννεφου άπ' το υπερπέραν, οΰτε ελάχιστη πνοή λιβανωτου, δεν υπάρχει γονυκλισία και συντριβή γι' άμαρτωλότητα. Μιλάει για τον θρίαμβο του άνθρωπου σέ μια επανα­

στατική εποχή. Ό ρεαλισμός του Μπετόβεν είναι πολλαπλά έκδηλος. Στα συμφωνικά

π.χ. έργα του, το καθετί, προσφέρεται ανοιχτά και τολμηρά. Κάθε ηχητικό τόλμημα δικαιώνεται πάντα ψυχολογικά. Ή μουσική του κινείται συνεχώς μέσα άπό μια σειρά δραματικών αντιθέσεων. Σέ κάθε θέμα, σέ κάθε φράση, αποκρίνεται ενα άλλο θέμα, μια άλλη φράση πού αποτελεί αντίθεση. Το τέλος κάθε έργου του είναι μια σύνθεση και ανάλυση τών αντιθέσεων, μέ τελική επιδίωξη να ξεπεραστεί ή αντίθεση, για να φτάσει σ' ενα κλείσιμο φωτεινό πού δίνει το αίσθημα της βεβαιότητας και συντελεί στην ανανέωση τών δυνάμεων.

Έχοντας ύπ' όψη ότι οί «ιδέες» δέν έχουν τό υποστατό τών πραγμά­

των, οΰτε ακόμα καί τών συναισθημάτων, μα εϊναι σχέσεις ανάμεσα στα πράγματα καθώς καθρεφτίζονται στον στοχασμό ενός άτομου πού τα μετα­

χειρίζεται, πού κινείται καί ζει ανάμεσα σ' αυτά, για να βρεθούν οί ιδέες πού περιέχονται στα έργα του Μπετόβεν, πρέπει να γίνει συνδυασμός τών συναισθημάτων πού εκφράζουν τα έργα του, προς τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής πού τα προκάλεσε.

Μέ τις προϋποθέσεις αυτές, καταλήγουμε στο συλλογισμό ότι, ό Μπε­

τόβεν, ύπερπλήρωνε τα συμφωνικά του έργα μέ θύελλες συναισθηματικών συγκρούσεων, διαδηλώνοντας τήν πίστη του σ' έναν κόσμο πού ακολου­

θούσε μια πορεία μέσ' άπ' τις βίαιες συγκρούσεις, αντιθέσεις καί απότο­

μες εναλλαγές. Έδινε έκφραση σ' αισθήματα πόνου καί τραγικότητας, αναγνωρίζον­

τας τις οδυνηρές συνέπειες του αγώνα για τήν πρόοδο γιατί έπαιρνε κι' ό ίδιος μέρος στή μάχη. "Ομως έδινε καί λύτρωση μέ μια κυρίαρχη έκφραση χαράς καί θριάμβου, για ν' αποδείξει τήν πίστη του στην αξία καί στην αναγκαιότητα της αλλαγής, μέσ' άπ' τήν οποία — ή ανθρωπότητα — απο­

κάλυπτε καινούργιες δυνάμεις ζωής καί εξελίξεως. Τό γεγονός ότι, για τήν προβολή τών έργων του, διάλεγε ëva δημόσιο

στίβο — τήν αίθουσα συναυλιών — όπου μπορούσε ν' απευθύνεται στην ανερ­

χόμενη μεσαία τάξη, αποδείχνει τήν ενσυνείδητη κοινωνική σκέψη του. Άπό μια διεισδυτική εξέταση του έργου του, βρίσκονται σ' αυτό, μερι­

κά εξαιρετικά ειδικά πάθη καί συγκινήσεις, μέ ξεχωριστή μορφή κι' έκφρα­

ση πού ήταν άγνωστα σέ προγενέστερους καιρούς. Έτσι, ή Μάρτσια Φούνεμπρε της «Ηρωικής» δέν πενθεί αφηρημένα

δίχως κάποιο είδικό νόημα. Είναι ήρωϊκό πένθος γεμάτο επαναστατική συγκίνηση. Ένώ, τό Φινάλε τής ίδιας Συμφωνίας, εϊναι — μορφικά — μια

­ 455 —

άπ' τις πιο δυσκολοκατανόητες σελίδες του. Ό τρόπος π.χ. πού το στυλ μπαρόκ της Πασσακάλια ενσωματώνεται σε μια Συμφωνία σπάζοντας τα όρια της παραδόσεως του μπαρόκ, μπορεί να εκτιμηθεί άπ' τον ειδήμονα, δμως όχι και να κατανοηθεί εύκολα άπ' το μέσο ακροατή. Καί ή χαρά πού ξεσπάει στο Φινάλε της 'Ενάτης δεν είναι αφηρημένη, μα βγαλμένη άπο τρομερές αντιφάσεις καί είναι πρόκληση καί άρνηση στην κατήφεια καί στην απόγνωση πού έχει λάβει συνειδητή μορφή.

Μα μήπως ή μοναξιά πού εκφράζει στα τελευταία Κουαρτέττα του είναι αφηρημένη ; Είναι ή νέα μοναξιά της Πολιτείας.

Ό τ ι ή μουσική είναι αφηρημένη καί μορφική τέχνη καί συνίσταται άπο ήχους βαλμένους σε μεγάλη ποικιλία τόνων καί ρυθμών, οφείλει να είναι αδιαμφισβήτητα παραδεχτό. Το δεδομένο αυτό έκανε ίσως τον Ίγκόρ Στραβίνσκυ να εκφέρει τήν άποψη του : οί μνημειώδεις δημιουργίες στίς όποιες χρωστά τή φήμη του ό Μπετόβεν, είναι το λογικό αποτέλεσμα τοϋ τρόπου μέ τον όποιο εκμεταλλεύεται τον ήχο των οργάνων. Όμως, είναι σωστή ή άποψη αυτή ; Πρέπει δηλ. να παραδεχτούμε ότι πηγή της μουσι­

κής του είναι απλώς ή γνώση του τών μουσικών οργάνων καί κι' όχι τα γεγονότα καί οί ιδέες της εποχής του ;

Ό Μπετόβεν εκμεταλλεύτηκε βέβαια τον ήχο τών οργάνων για να πε­

τύχει μουσικά αποτελέσματα, μα όχι δίχως σκοπό. Τό στοιχείο το εξυψωμένο σέ οργανωμένο ήχο δηλ. το περιεχόμενο

της μουσικής είναι ή πείρα πού επιθυμεί να μεταδώσει ό συνθέτης. Όμως, ή εμπειρία τοϋ συνθέτη δεν είναι μονάχα μουσική, είναι καί προσωπική, είναι καί κοινωνική πού καθορίζεται άπ' τήν ιστορική περίοδο πού ζει καί πού τήν εκφράζει πολλαπλά.

Λίγο πρίν, έθεσα ύπό αίρεση άποψη τοϋ Ίγκόρ Στραβίνσκυ για τό ποϋ έγκειται ή αξία της Μπετοβενικής μουσικής, γιατί — σύμφωνα μέ τήν τέτοια άποψη — δεν έχει σημασία αν, ό Μπετόβεν, συνθέτοντας τήν «Η­

ρωική» εμπνεύστηκε άπ' τον ρεμπουμπλικάνο Βοναπάρτη ή άπ' τον αυτο­

κράτορα Ναπολέοντα. Δίχως ν' αποκλείεται ή εκδοχή ότι, ό αυτοκράτορας Ναπολέων μπο­

ρούσε να ερεθίσει τήν έμπνευση μεγάλου συνθέτη καί δίχως να υποστηρί­

ζεται ότι μόνο μια επανάσταση αποτελεί κίνητρο για σύνθεση μεγάλων έργων, ωστόσο για τήν κατανόηση τοϋ έργου τοϋ Μπετόβεν καί τήν εκτί­

μηση της προσωπικότητας του, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι — ή Γαλ­

λική 'Επανάσταση — είχε αποφασιστική, γι' αυτόν, εμπειρία. Καί τό θαυ­

μαστό στο Μπετόβεν δέν είναι μόνο ή μαστοριά της μορφής, άλλα καί τό επιβλητικό περιεχόμενο της επαναστατικής εποχής του.

Ό Μπετόβεν λάτρευε τή φύση. Στον σύνδεσμο του μέ τή φύση εκφρα­

ζόταν καί ή θρησκευτικότητα του.

— 456 —

Kai oi ύστατες στιγμές του πλαισιώθηκαν άπο ενα απροσδόκητο φυ­

σικό φαινόμενο. Κανένας δεν περίμενε, στο Μαρτιάτικο εκείνο δειλινό του 1827, το ξέσπασμα καταιγίδας καθώς, δεμένος στο κρεββάτι του πόνου ό Προμηθέας της Μουσικής, αντιμετώπιζε με σφιγμένες γροθιές τον Χά­

ροντα, σα να έλεγε στις λάμψεις της άνεπάντεχης θύελλας πού είχε ξεσπά­

σει : «ΤΩ σεις δυνάμεις εχθρικές στέκω εδώ ορθός κατάντικρυ σας. Δεν θα με πάρετε μαζί σας γιατί μαζί μου είναι ό Θεός».

Και ποιος θα μπορούσε να εκφράσει καλύτερα άπο εκείνον την ξαφνι­

κή καταιγίδα πού — σα μύθος — συνώδεψε τήν ελεύθερη πια ψυχή του στην αθανασία ;

Ποιος άλλος από εκείνον πού τήν εξέφρασε στην Ποιμενική του Συμ­

φωνία, τήν "Εκτη Συμφωνία, όπου αποθεώνεται ή μεγάλη κοινή πατρίδα όλων των ανθρώπων, ή Φύση, κι' ό σύνδεσμος μας, προς τή Μάννα Γη.

Ό αφοσιωμένος Σίντλερ πού βρέθηκε σιμά στο Μπετόβεν λίγες στι­

γμές πριν εκπνεύσει, λέει ότι άκουσε το μελλοθάνατο να σιγοψυθιρίζει τις λέξεις : «Κρίμα.. . Κρίμα. . . πολύ αργά». Και ότι τον είδε ν' ανοίγει τα μάτια κοιτώντας, για λίγο, ψηλά κ' έχοντας υψωμένο το δεξί του χέρι με σφιγμένη γροθιά.

"Ετσι ηρωικά ξεψύχησε ή μεγάλη αυτή διάνοια, ή φιλελεύθερη αυτή ψυχή πού δέν παρέλειπε να ζητάει πληροφορίες για τήν έκβαση του απε­

λευθερωτικού αγώνα των 'Ελλήνων πού, άπ' το 1821, μάχονταν για τήν από­

κτηση του αγαθού της λευτεριάς και πού, για συντροφιά του, εΐχε τα συγ­

γράμματα του 'Ομήρου, του 'Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, τοΟ Πλουτάρχου. Ή κοσμοπλημμύρα πού κατέκλυσε τή Βιέννη τήν ημέρα της κηδείας

του, αποτελεί ένδειξη τής παλλαϊκής λατρείας πού απολάμβανε ό «"Ηρωας» Μπετόβεν.

· · · ·

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ι. ΛΑΖΑΝΑ

ΤΙΒΟΥΛΛΟΥ Η ΠΕΜΠΤΗ ΕΛΕΓΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ι. Ό Valerius Messalinus, ό μεγαλύτερος γυιος τοϋ Μεσσάλα, είχε εκλεγεί Quindesimvir sacris faciundis και Sibyllinis libris inspiciundis. Αυτό το αξίωμα, το όποιο άνατίθετο σε γόνους μεγάλων οικογενειών, συνίστατο στή φύλαξη τών Σιβυλλινών Βιβλίων, πού τα άνοιγαν και πού τά συμβουλεύονταν, κατά διαταγή της Συγκλήτου, κατά τήν περίοδο τών μεγάλων γεγονότων. Ό Τίβουλλος, σ' αυτήν τήν περίπτωση, καλεί τον 'Απόλλωνα να γίνει συμπαραστάτης του νέου ιερέα, τοϋ Μεσσαλίνου. 'Απευθύνεται στον 'Απόλλωνα, γιατί αυτός ακριβώς είναι ό θεός τών Χρη­

σμών. Αυτός είναι ό εμπνευστής τών Σιβυλλών και ιδιαίτερα της Κυμαίας Σίβυλλας, είναι ό μύστης της τέχνης της ένοράσεως τοϋ μέλλοντος, αυτός τέλος γνωρίζει τα σημεία της οργής τών θεών και έχει τή δύναμη να τα εξορκίζει. Ό Τίβουλλος, υμνώντας τον Φοίβο 'Απόλλωνα και αναφέρον­

τας τις προρρήσεις του για τό μεγαλείο της Ρώμης, δίνει στην ελεγεία του αυτή και ενα επίσημο, εθνικό τόνο. 'Επιτελεί, κατά κάποιο τρόπο, και τό πατριωτικό του χρέος. 'Ακολουθεί τον δρόμο, πού είχαν ανοίξει ό Προ­

πέρτιος, ό Όράτιος και ιδίως ό Βιργίλιος. "Αλλωστε ή ελεγεία αύτη κινεί­

ται κάτω απ' τήν πνοή της Αίνειάδος. Ή αναδρομή στους θρύλους πού συνδέουν τή Ρώμη με τήν Τροία, ή δοξολόγηση τοϋ Ρωμαϊκοΰ μεγαλείου, ή αντίθεση ανάμεσα στην ταπεινή απαρχή της Ρώμης και στην μεγαλειώδη κατόπιν εξέλιξη της, ήσαν θεμελιώδεις ιδέες της Αινειάδος. Διαφέρει ωστόσο ό Τίβουλλος άπό τον Βιργίλιο. Ό τόνος του παραμένει ελεγειακός παρά τά επικά στοιχεία πού τον ποικίλλουν. 'Επίσης αποφεύγει να υμνήσει τον Αύγουστο. 'Ανεξάρτητος και χωρίς φιλοδοξίες, αδιάφορος σε τιμές και εύνοιες, εξακολουθεί να υπηρετεί, χωρίς σκοπιμότητες, τις Μούσες.

II. Τό ποίημα αρχίζει με μίαν επίκληση προς τον Φοίβο 'Απόλλωνα. Ό ποιητής τον καλεί να παραστεί κατά τήν «χειροτονία» τοϋ νέου ιερέα. ,ΧΑς δείξει — παρακαλεί — με τήν έκθαμβωτικήν του παρουσία τήν εύνοια του προς τον νέον ιερέα, τον Μεσσαλίνο. "Ας τον καταστήσει ικανό να διαβάζει και να ερμηνεύει τους χρησμούς τών Σιβυλλινών Βιβλίων, ας τον

— 458 —

μυήσει σ' αυτά. 'Ιδίως άς τον μυήσει στους χρησμούς της Κυμαίας Σίβυλ­

λας, πού ποτέ δεν έξηπάτησε τους Ρωμαίους (1 ­18). Αυτή, ή Κυμαία Σί­

βυλλα, προφήτευσε στον Αΐνεία, όταν έφτασε στην 'Ιταλία, τήν ίδρυση και το μεγαλείο της Ρώμης. Σε μια βαλτώδη περιοχή θα συσταθεί ό πρώ­

τος οικισμός για να εξελιχθεί βαθμιαία στην Κοσμοκράτειρα Πολιτεία (19 ­ 64). "Ομως ό 'Απόλλων είχε εξαγγείλει και άλλους χρησμούς. Δυ­

σοίωνους αυτούς. Και οί χρησμοί αυτοί, πού προέλεγαν εμφύλιους πολέ­

μους και συμφορές, επαλήθευσαν κατά γράμμα (65 ­ 78). 'Αλλά άς είναι ό 'Απόλλων στο μέλλον ευμενής. Ά ς εξουδετερώσει και τις τυχόν δυσμενείς διαθέσεις των θεών, άς δώσει σημεία ευαρέσκειας και άς καταπέμψει ενα ευτυχές έτος (79 ­ 92). "Επειτα άπό τήν ιστορική αυτήν αναδρομή, ό Τί­

βουλλος επανέρχεται στην παρούσα εορτή. Ό Απόλλων έχει ήδη δώσει ευνοϊκά σημεία, λέγει ό ποιητής. Τό μέλλον θα είναι ευτυχές. Οί αγροί προετοιμάζουν άφθονη συγκομιδή (83 ­ 86). Τα ποίμνια πληθαίνουν (87 ­ 90). Και τήν εορτή θα κλείσει ή ευωχία των γεωργών, άπ' όπου δεν θα λείψουν και οί ερωτικές σκηνές (91 ­104). Οί σκηνές αυτές επαναφέρουν τό ερω­

τικό θέμα. Ά ς αφανισθούν, λέγει ό ποιητής, τα βέλη του έρωτος. Ά ς μήν βασανίζεται πλέον άπ' τό ερωτικό του πάθος για τή Νέμεση. Ά ς τον λυ­

πηθεί λοιπόν ή αγαπημένη του, ώστε, απερίσπαστος, να μπορεί νά τιμήσει τα κατορθώματα του Μεσσαλίνου. Νά δοξολογήσει τον θρίαμβο του, πού θα δώσει τόση χαρά στον πατέρα του, τον Μεσσάλα.

ΠΙ. Ό Max Ponschont παρατηρεί: «Ή ανάλυση αποκαλύπτει ότι ό Τίβουλλος και ώς εθνικός ποιητής παραμένει, κατά βάθος, ό ίδιος. 'Ελε­

γειακός δηλαδή ποιητής, πριν άπ' όλα. 'Επίσης ότι ή ελεγεία 5 δέν είναι συρραφή αποσπασμάτων, άλλα διαμορφώνει ενα ενιαίο σύνολο, μέ ποικί­

λες μέν διαθέσεις, άλλα εντελώς εναρμονισμένες. Τα μέρη διαδέχονται τό ενα τό άλλο, άλλοτε αντιτιθέμενα και άλλοτε εναρμονιζόμενα, είτε δια­

πλέκονται μέ μια τέχνη, πού αγαπά τή συμμετρία και τήν λιτότητα» (Ti­

bulle, Paris 1968, σελ. 107).

Η ΠΕΜΠΤΗ ΕΛΕΓΕΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

«Phoebe, fare: novus ingreditur tua tempia sacerdos.. .»

Αείξου, ώ Φοϊβε, ευνοϊκός. Νέος ιερέας στο ναό σου ι μπαίνει. Κοντά μας με τή λύρα σου και με τους στίχους σου, ελα.

1. Πρόκειται για τό ναό τοϋ 'Απόλλωνος στον Παλατινό λόφο. Έκεϊ φυλάσ­σονταν τα βιβλία τών Σιβυλλών.

— 459 —

Κάτω από τα δάκτυλα σον αρμονικά οι χορδές σον ας πάλλουν κι ακόμη τους λόγονς σον εναρμόνισε μ* αυτόν τον νμνο που θα πλέξω.

5 Ό ϊδιος, με δάφνη θριαμβική γύρω απ τονς κροτάφους, πρέπει να παραστείς σ' αντες — για χάρη σον — τις θνσίες πού ετοιμάζουν, ενώ με δώρα πλούσια τονς αγνούς γεμίζουν τους βωμούς σον. "Ελα σ' δλο το θάμβος σον. 'Επίσημη ντύσον χλαμύδα, την κόμη τη μακρά σου κτένισε' κι ας είσαι δπως τη μέρα

10 πον νμνο στο Δία μελώδησες κι' ό Ποσειδών ευθύς νικήθη. Βλέπεις το μέλλον στη λατρεία τη δική σον αφιερωμένος γνωρίζει από τα άσμα τών πονλιών την μοίρα 6 μαντολόγος. Ρνθμίζεις σν την τύχη, εσύ μεσολαβείς, ώστε 6 οίωνοσκόπος από τών ζώων τά σπλάχνα νά μαντεύει τι ό θεός σημαίνει.

\5 Δεν απατήθηκαν, χάρη σ' εσέ, απ' τη Σίβνλλα οι Ρωμαίοι — τα μνστικά της Μοίρας μ' εξαμέτρους πού εξαγγέλλει πάντα —. ΎΩ Φοίβε επίτρεψε στον Μεσσαλ.ϊνο τά Ιερά βιβλία νάγγίζει της Ίέριας — μάθε κι αυτόν νά τά ερμηνεύει. Ή προφητεία της 'Ιέρειας είχε έμψνχώσει τότε τον Μνεία,

20 όταν, με τον πατέρα τον και με τονς Λάρητες στους ώμους, απελπισμένος έβλεπε, από μακρυά, απ' τον πόντο πέρα, ίίρμαια νάχουν γίνει τών φλογών το "Ιλιο και οι θεοί του. Δεν είχαν χαρακτει τά τείχη ακόμη της α'ιώνιας πόλης απ' τον Ρωμύλο — δεν θά συνοικήσει με τον αδελφό του

25 ποτέ στην πόλη αυτή —, του Παλατινού τη χλόην οι γελάδες τρυγούσαν και καλύβες πενιχρές απλώνονταν στα μέρη, δπον τον Δία τώρα υψώνεται ο ναός. 'Αναπαυόταν κάτω από ρείκι σκέτο ό Παν, με γάλα ραντισμένος. Κοντά του και μιά Πάλη1 ξύλινη—μ' αγροτικό μαχαίρι

30 πού κατασκεύασαν — κι' ενός βοσκού σε δέντρο κρεμασμένη ή προσφορά : ένας ανλος από καλάμια πού στένευαν και που στο τέλος έσμιγαν, στην άκρη με κερί αλειμμένα. 'Από την άλλη την πλευρά εκεί πού απλώνεται ή Velabra 'ένα αλαφρό θάτένιζες άκάτι τά νερά της λίμνης

35 νά σχίζει' αυτό συχνά μετέφερε την νεαρή την κόρη, πού πήγαινε το φίλο της στην άλλην όχθη νά απαντήσει, νέο βοσκό, κοπάδια ζώα που είχε στην κατοχή του πλήθος. 'Από την εύφορη εξοχή τον κόμιζε και δώρα εκείνη τυρί κι δλόλενκο ενα αρνί (με την μητέρα τον πανόμοιο).

1. Ή Πάλη (Pales) ήταν θεά τών Ρωμαίων, προστάτρια τών ποιμνίων. Τήν περι­γράφει καί την ύμνεΐ δ Όβίδιος στις Fastes, 4, 721 έπ.

— 460 —

40 «Τον 1 φτερωτού τον "Ερωτα αδελφέ, ακάματε εσύ Αινεία, με τα γοργά τα πλοία σον πού τους Πενάτες μεταφέρεις, cai την ήμερα αύτη την Λανρεντία 6 Δίας σον προορίζει' προσμένει ή γης αντή ή φιλόξενη τονς Λάρητές σον τώρα : Έκεϊ ώς θεός θα λατρενθείς, καθώς από τον Νονμικίον2

45 το σεβαστό το κύμα θα νψωθεϊς στους ουρανούς ψηλάθε. 'Επάνω από τις πρώρες φτερονγίζει ή νίκη. Ώς προχωρούν οι Τρώες αιφνίδια μια λαμπρή θεά άντικρνζονν στο πλενρό τονς. Φωτιά τά μάτια μον άτενίζονν στων Ροντονλων τήν κοιλάδα τον θάνατο σον, ώ Τουρνέ βάρβαρε, από σήμερα προλέγω.

50 Θωρώ τήν Λανρεντία, τον Λαβινίον το φρούριο βλέπω τώρα, τήν Alba ­ Longa3 ακόμη, πού έκτισε ο γνιος τον Αινεία, δ Άσκάνιος! Ίλία*, τών 'Εστιάδων άφησες το πνρ, και με τον "Αρη θα σμίξεις τώρα. Είναι οι ταινίες σον στή γη πεσμένες, βλέπω, κι έχει, στην όχθη εκεί, τα δπλα τον πολέμον 6 θεός αφήσει.

55 Τών λόφων τών επτά τήν χλόην ας βοσκάτε ακόμη ταύροι, μεγάλη πολιτεία θα νψωθεϊ, στα μέρη αντά, σε λίγο. Ή Μοίρα σε καλεί στο χώμα αντο να βασιλεύσεις, Ρώμη, στο χώρο αντο πού απ3 τονς ουρανούς ή Δήμητρα θεάται, εδώ πού σπάζει τον βαρνηχον τον ποταμού το κύμα

60 — τον πόταμου5, δπον ο ήλιος τα γοργόποδα άλογα τον λούζει—. "Η Τροία, ναι, θα εκπλαγεί, χαρά θα αισθανθεί μεγάλη πού μάταιο το μακρό τών τέκνων της δεν στάθηκε ταξίδι. Λέω τήν αλήθεια εγώ' κι δσο θά λέω τήν αλήθεια, εϊθε με δάφνες ιερές τήν πείνα μον να θρέψω κι" άθικτη πάντα

65 τήν παρθδν/α μον να κρατώ». Αντά ή ιέρεια ελεε και τον Φοίβο ικέτευε, τήν κόμη τήν λντή στο μέτωπο της σειώντας.

1. 'Από τό στίχο αυτό αρχίζει ή προφητεία τής Σίβυλλας. Τελειώνει στο στίχο 65.

2. Ό Νουμίκιος ήταν μικρός ποταμός τοϋ Λατίου. Στα νερά του πόταμου αύτοϋ καταδύθηκε για να εξαγνισθεί ό Αινείας, σύμφωνα με τήν παράδοση, έπειτα άπα τη νίκη εναντίον τών Έτρούσκων και τών Ρουτούλων (Τίτος Λίβιος 12,6—Όβίδιος Metam. 14, 600 ­ 608. 'Από έδώ καί ή φράση τοϋ Βιργιλίου «Fontis vada sacra Nu­

mici» (Aiv. 7, 242). 3. Στην Λαυρεντία ίδρυσε ό Αινείας το Λαβίνιο, άπα τό όνομα της γυναίκας

του Λαβινίας. Ή Λαβίνια ήταν κόρη τοΰ βασιλιά Χατίνου (Βιργ. Aiv. 7, 157). Μετά το θάνατο τοϋ Αίνεία ό γιος του ίδρυσε τήν Alba Longa (Βιργ. Aiv. 1, 270). Ή Ρώμη κτίσθηκε αργότερα.

4. Ή Ίλία ή Ρέα Συλβία ήταν ή αγαπημένη τοϋ θεοϋ "Αρη και μητέρα τοϋ Ρωμύλου και τοϋ Ρέμου, σύμφωνα με τή ρωμαϊκή μυθολογία.

5. 'Εννοεί τον ποταμό Ωκεανό, σύμφωνα με τήν ομηρική γεωγραφία (Όδ. 11, 639).

— 461 —

"Ο,τι είχαν προαναγγείλει ή 'Αμάλθεια, της Μαρπησσοϋ ή 'Ηροφίλη, ή 'Ελληνίδα ή Πυθώ, δ,τι είχε ακόμη προαναγγείλει ή Σίβυλλα του Τίβονλλου, που είχε μεταφέρει, ώς λένε,

70 τους ιερούς χρησμούς ανάμεσα στα κύματα, χωρίς καθόλου (τους κράταε στο στήθος) να βραχούν ' (αγγέλματα πολέμου2, βροχή στη γης από λιθάρια, ένας κομήτης στον αιθέρα, δπλων κλαγγες και σάλπιγγες στριγγες στους ουρανούς ακόμη κι ολέθρου προμηνύματα απ' τα ιερά δάση γύρω.

75 Ο ήλιος ό ϊδιος απ' το μισό το φως του στερημένος νάναι κι' ανάμεσα απ' τα σύννεφα να ζεύγει τα χλωμά άλογα του. Τάγάλματα να κλαίνε τών θεών κάί να μιλούν τα βώδια προλέγοντας καταστροφές) έχουν εκπληρωθεί, καθ' όλα, πλέον. Στο μέλλον ας είσαι, Φοίβε, επιεικής. Μηνύματα αν υπάρχουν

80 /ζαϋρα, κάτω απ' τα κύματα ταδάμαστα να θάβεις πάντα. Κι ή δάφνη, όταν καίγεται, ευνοϊκή στις ιερές τις φλόγες να γέρνει' ευτυχισμένο χρόνο με προστάτη εσε ας προμηνύει. 'Αγρότες, ας χαρείτε! "Εχει σημάδια ευνοϊκά ή δάφνη δώσει' ευνόησε τα στάχυα ή Δήμητρα' οι αποθήκες θα γεμίσουν.

85 Κρασί λουσμένος δ ξωμάχος θα πατήσει τα σταφύλια, πού κάδοι ευρύχωροι, βυτία, δεν θα μπορέσουν να χωρέσουν. Λουσμένος απ' τον Βάκχο κι ο βοσκός, ώς πρέπει, θα τιμήσει της Πάλης, δέσποινας του, τή γιορτή. Λύκοι, μακρυάθε, απόψε! Θα πιει—και τών άχυρων το σωρό θανάψει αυτός κατόπιν

90 κι' ευφρόσυνος επάνω απ' τις ιερές τις φλόγες θα πηδήσει. Θα του χαρίσει ένα παιδί ή γυναίκα του' ό μικρός ταύτιά του θα του τραβάει φιλί για να τον πάρει' κι ο παππούς κι' εκείνος δεν θα κουράζεται το ανήσυχο το εγγόνι να επιβλέπει. Το ψέλλισμα τού γέροντα ώ τι θαυμάσια, με τοϋ βρέφους

95 θα εναρμονίζεται το ψέλλισμα! Κι άφοϋ το χρέος θάχουν τελέσει στους θεούς, οι νέοι αμέριμνοι στή χλόη θα γύρουν, εκεϊ πού τον πυκνό τον ήσκιο του το αρχαίο δέντρο ρίχνει ή με τα ρούχα τους και με κλαριά σκιάδες θα σκαρώσουν κι' εμπρός θα ορθώσουν ενα κύπελλο, στεφανοίμένο μανθη,

100 τραπέζια, ύπνου κλινάρια από κλαδιά ακόμη θα ετοιμάσουν.

1. 'Υπήρχαν δέκα Σίβυλλες. Τα βιβλία τών Σιβυλλών φυλάσσονταν στην αρχή στο Καπιτώλιο. Μετά τήν πυρκαϊά τοϋ Καπιτωλίου (το 83) και τήν καταστροφή τών πρώτων βιβλίων, ή φύλαξη τών υπολοίπων ανατέθηκε στους «Δέκα πέντε άνδρες» (Quindecemviri).

2. Είναι τά «σημεία» πού προανήγγειλαν τον εμφύλιο πόλεμο (Βιργ. Γεωργικά 1, 466­492).

— 462 —

Έκεΐ 6 νέος, άφοΰ θα πιει, την νέα την κόρη θα προσβάλει με λόγους δηκτικούς' σε λίγο, ώστόοΌ, αυτός θα μετανιώσει. Αυτή ή σκληράδα για τή φίλη του, ναι, δάκρυα, θα του φέρει κι' όταν συνέλθει θα ορκισθεί πώς το κρασί είναι αυτό που φταίει!

105 Φοίβε ευδόκησε να αφανισθούν τα τόξα και τα βέλη και κάμε: μόνος, άοπλος στη γη να τριγυρίζει ό "Ερως! Μα άλλοίμονο! κι αυτός, σιγά­σιγά, συνήθισε στα όπλα και πλήθος δ άθλιος θνητούς στη δυστυχία έχει οδηγήσει. Κι εμένα, πρώτον ­ πρώτο' είμαι ενα χρόνο τώρα πληγωμένος,

110 και τρέφω την πληγή μου δ δύσμοιρος και δέρνομαι απ' τον πόνο και υμνώ τή Νέμεση. "Οταν εκείνη δεν μ' εμπνέει, τότε ανούσιοι οι στίχοι μου' το μέτρο το σωστό δεν βρίσκω. "Οπως εσύ — μήν λησμονείς : πάντα τών ποιητών προστάτες είναι οι θεοί — ενα ιερό υμνωδό, φίλη ακριβή, λυπήσου,

115 ώστε να μοϋ δοθεί επάξια εγώ τον Μεσσαλίνο να δοξάσω την ώρα πού — με τών κατακτημένων πόλεων τις εικόνες εμπρός στο άρμα του — θα παρελαύνει ορθός, κρατώντας δάφνη, και δαφνοστόλιστοι οι στρατιώτες του «θρίαμβος»! θα κραυγάζουν δλοι. Ό φίλος μου δ Μεσσάλας μια λαμπρή θα ζήσει τότε ημέρα.

120 τοϋ γυιοϋ του να χειροκροτεί το πέρασμα στο άρμα του επάνοο! Εισάκουσε με ώ Φοίβε! Ή κόμη σου μακρά άμποτε νάναι πάντα καϊ ή αδελφή σου πάναγνη, άσπιλη, ας μένει στον αιώνα!

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

ΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΕΩΣ ΙΔΕΑΙ ΚΑΙ ΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑΙ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

1.— Ή ποίησις έχει δια τον Κάλβον υψηλή ν αποστολή ν. Μαζί με τάς καλάς τέχνας, αποτελεί το εύγενέστερον και πολυτιμότερον θείον δώ­

ρον και το άσφαλέστερον μέσον δια την ήθικήν και πνευματικήν έξύψω­

σιν του ανθρώπου, δια τήν κατάκτησιν των ανωτέρων ιδανικών της ζωής, δια τήν προσέγγισιν του απολύτου καλοϋ και ωραίου. Αί Παρνάσσαι κόραι, με τα ελαφρά πτερά των, οδηγούν τον ανθρωπον προς τους έλικωνίους κήπους και ανοίγουν τάς πύλας του Παραδείσου, αιωνίας γης της αγάπης και της δικαιοσύνης. Ή ποίησις και ή αρμονία προσλαμβάνουν κοινωνι­

κή ν λειτουργίαν και γίνονται σύντροφοι του ανθρώπου εις τον σκληρον και πολύδακρυν δρόμον της άνατάσεως αύτοϋ, και ανοίγουν τήν όδον προς τήν άθανασίαν. Ελευθερώνουν τον ανθρωπον άπο τα δεσμά της ΰλης και βοηθούν αυτόν εις το μεγάλο ταξίδι άπο τον κόσμον των σκιών εις τον κόσμον του πνεύματος.

Ό άνθρωπος ευρίσκεται εις συνεχή αγώνα μεταξύ του υλικού και του πνευματικού κόσμου, μεταξύ της έν αύτω ύπαρχούσης ύλης και ψυχής. Το σώμα, με τα κατώτερα ένστικτα, σύρει αυτόν προς το προσωρινόν, το φθαρτόν, ενώ το πνεύμα ώθεΐ αυτόν προς τα υψηλότερα ιδανικά, προς τήν αιωνιότητα, προς τήν άγιωσύνην. Ή πάλη είναι σκληρά και απαιτεί διαρκή προσοχήν και προσπάθειαν.

Εις τον τραχύν αυτόν αγώνα, ό άνθρωπος ευρίσκει παρηγορίαν και συνδρομήν εις τήν Τέχνην. Δι' αυτής θα έξαγνισθή και θα πολιτογραφηθή εις το βασίλειον τών ηθικών άξιων. ΔΓ αυτής θα πλησίαση το θείον, άποκα­

λύπτων τους αιωνίους νόμους τής παγκοσμίου αρμονίας και τοΰ απολύ­

του αγαθού. Ή τέχνη μεταβάλλεται τοιουτοτρόπως εις μέσον σωτηρίας και ηθικής άνατάσεως και ενθαρρύνει τον θνητόν εις τήν ώραιοτέραν αύτοϋ έπιδίωξιν, όπως κατάκτηση τάς ακατάλυτους αξίας, αί όποϊαι καλ­

λωπίζουν τήν ζωήν και εξυψώνουν το ήθος. Αυτή εϊναι ή περί τής αποστολής τής ποιήσεως γνώμη του Κάλβου,

— 464 —

όστις, άπο νεαρωτάτης ηλικίας, αρχίζει να άσχολήται μέ τα αισθητικά προβλήματα. Ή θεραπεία των μουσών γίνεται ό μόνος σκοπός της ζωής του και εις αυτήν αφοσιώνεται όλοψύχως, έγκαταλείπων εξ ολοκλήρου το πατρικον επάγγελμα του εμπορίου ', το όποιον αντιθέτως, συνεχίζει ό αδελφός του Νικόλαος 2, δεν γνωρίζομεν μέ πόσην έπιτυχίαν. Εναγκα­

λίζεται τάς έλικωνίους παρθένους και γράφει τάς υψιπετείς πινδαρικάς φδάς του, εις τάς οποίας άφίνει να διαχυθούν οί πλούσιοι κρουνοί του πνεύματος του.

Δεν αρκείται όμως εις αυτό. Έκ παραλλήλου μελετά συστηματικώς τα αισθητικά προβλήματα, έχων υπ1 όψιν του να έμβαθύνη εις αυτά και καταλάβη βραδύτερον πανεπιστημιακήν εδραν εις τήν Ίόνιον Άκαδημίαν, ϊνα διδάξη εις τήν έπτανησιακήν νεολαίαν τήν πραγματικώς μεγάλην άποστολήν της τέχνης 3. Της επιστημονικής του αυτής επιδόσεως εις τήν αίσθητικήν καρπός εϊναι μικρόν δοκίμιον, γραφέν κατά τήν νεανικήν ήλικίαν τοϋ Κάλβου, το «Σχέδιον νέων άρχων των Γραμμάτων, εφαρμο­

ζομένων και εις τάς Καλάς Τέχνας» ι, ως και βραχεία μελέτη, δημοσιευ­

θείσα, όταν εύρίσκετο εις Κέρκυραν, εις άπάντησιν αισθητικών τίνων θεωριών τοϋ Θερειανοϋ 5.

Φαίνεται ότι ό ποιητής μας έσκόπευε να συγγράψη εύρείαν και συστη­

ματικήν πραγματείαν περί τών αισθητικών προβλημάτων. Και τήν μεν πραγματείαν ταύτην δέν κατώρθωσε να ολοκλήρωση, ή τουλάχιστον ήμεϊς δεν γνωρίζομεν το κείμενον, συνέταξεν όμως το μνημονευθέν περιληπτι­

κόν «Σχέδιον», όπου εκθέτει τάς βασικάς ιδέας του. Έν πρώτοις υποστη­

ρίζει και έδώ κατηγορηματικώς ό Κάλβος τήν ήθικοπλαστικήν άποστολήν της τέχνης. «"Εχει — γράφει—ύποστηριχθή επανειλημμένως ή γνώμη ότι αί έπιστήμαι και αί τέχναι έξευρέθησαν ϊνα καθιστώσι καλυτέρους και ϊσως ευτυχέστερους τους ανθρώπους» ,;.

'Αρχικώς, συνεχίζει, ή ιδέα αύτη είναι κοινή, διότι ό άνθρωπος διέ­

πεται άπο τήν ανάγκην, δηλ. τους καθαρώς φυσικούς νόμους, οί όποιοι παρέχουν μίαν καθολικήν άντίληψιν τοϋ κάλου και ωραίου. Πράγματι τα κυριώτερα στοιχεία δια το έργο τέχνης, ήτοι ή σπουδαιότης του θέ­

1. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώρα , 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα Εστία. 'Αφιέρωμα στον Κάλβο, 68 (1960) 3 ­86.

2. Βλ. ενθ' αν. 3. Βλ. ένΟ' αν. 4. Περισσοτέρας πληροφορίας περί του έργου τούτου βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Τα έργα

τοϋ 'Ανδρέου Κάλβου, Νέα 'Εστία 68 (1960) 87­105. 5. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Τά έργα τοϋ 'Ανδρέου Κάλβου, ενθ' άν. 6. Φανερά είναι έδώ ή έπίδρασις τοϋ Φώσκολου, τον όποιον ό ποιητής μας εις

τάς γενικός γραμμάς ακολουθεί κατά πόδας.

— 465 —

ματος, ή δύναμις των εικόνων, ή έκτίμησις των ηθών και των αισθητικών απαιτήσεων του κοινού παρουσιάζονται κατά τρόπον όμοιόμορφον εις τάς πρώτας κοινωνίας. Μέ την πάροδον όμως του χρόνου και ένεκα τών διαφόρων κατά τόπους συνθηκών, ή αρχική έννοια ήλλοιώθη, προσέλα­

βε χαρακτήρα σχετικό ν, ό δέ άνθρωπος άπεμακρύνθη από τήν όρθήν έκτί­

μησιν τών πνευματικών αξιών. Δια να έπανέλθωμεν εις τήν άρχικήν καθαραν εννοιαν πρέπει να έπι­

στρέψωμεν εις τα κλασσικά πρότυπα, δια της βοηθείας τών οποίων, άπο­

φεύγοντες ο,τι καθιστά τους ανθρώπους δουλοπρεπεΐς και άποσβήνει τήν εις αυτούς άναφυομένην φλόγα της ιδιοφυΐας, θα αναφανούν οι κανόνες εκείνοι, οί όποιοι άφίνουν εύρεΐαν τήν όδόν και ενδυναμώνουν τον νουν και τον κατευθύνουν προς τήν άλήθειαν, το ώραϊον και τό καλόν. Αί θεω­

ρίαι αύταί, τάς οποίας σχηματικώς και κάπως άξιωματικώς εκθέτει εδώ ό Κάλβος, ευρίσκουν βραδύτερον τήν πλήρη αυτών έφαρμογήν είς τάς φδάς του.

2.— Είναι ευκολον να διακρίνη τις τάς επιδράσεις επί τών αισθητικών αυτών θεωριών του Κάλβου, ιδία δέ τάς επιδράσεις του Ρουσσώ ι, του Φώ­

σκολου και άλλων νεοκλασσικών της εποχής του. Κατά τους χρόνους εκείνους ή μελέτη τοΰ κλασσικού κόσμου ευρίσκεται είς πλήρη ακμή ν. Θαυμάζονται τα αρχαία πρότυπα και καταβάλλεται κάθε προσπάθεια όπως οί νεώτεροι μιμηθούν αυτά. 'Ακόμη και τα θέματα τών περισσοτέρων τρα­

γωδιών και άλλων έργων λαμβάνονται άπό τήν κλασσικήν Ελλάδα. Είς αυτό τό περιβάλλον έζησεν ό ποιητής μας. Άνέγνωσε και έμελέ­

τησε τους αρχαίους, παρηκολούθησε και έγνώρισε τους συγχρόνους του κλασσικίζοντας ιταλούς λογοτέχνας, και ήτο έπόμενον προς τον έλληνικόν κλασσικισμόν να στραφή καί ό ϊδιος. Ή φυσική κλίσις και ή νοοτροπία του τον ώθησαν προς τήν κατεύθυνσιν ταύτην, ό δέ διδάσκαλος του τον συνεβούλευε να έρχεται εις συνεχή έπικοινωνίαν προς τους αρχαίους : «Ούτε θα δυνηθήτε — τοΰ έγραφε ό Φώσκολος — να εξευγενίσετε τήν διάνοιαν, ούτε να τροφοδοτήσετε ουσιωδώς τό πνεύμα σας, είμή μόνον όταν έπιδοθήτε μέ έπίμονον και διακαή θέλησιν είς τήν σπουδήν τών Λα­

τίνων και Ελλήνων συγγραφέων».

1. Βλ. Γ. Θ. Ζώ ρ α, Αί περί τέχνης θεωρίαι τοΰ Κάλβου, Πάφος 2 (1936­1937) 181 έπ., βλ. καί έπιστολήν τοΰ Κάλβου προς Φώσκολον, της 18 'Ιουνίου 1814 καί Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ή ωδή είς 'Ιονίους του 'Ανδρέου Κάλβου καί άλλα μελετήματα, Αθήναι 1960.

2. Βλ. το κείμενον τής επιστολής εις Γ. Θ. Ζώρα, Ή φδή είς 'Ιονίους τοΰ Ανδρέου Κάλβου, ενθ' άν.

— 466 —

Ό Κάλβος ακολουθεί πλήρως την νουθεσίαν. Στρέφεται προς τους αρχαίους και μεταξύ αυτών ζητεί το πρότυπόν του. Μεγαλυτέραν έντύ­

πωσιν του προξενεί ό Πίνδαρος, στίχους του οποίου και προτάσσει εις τάς φδάς του '. Επιζητεί την άρχαίαν άρμονίαν, παραμελών τους νεωτέ­

ρους ρυθμούς : «'Από την συναρμογήν τών διαφόρων ένδεκασυλλάβων — γράφει εις την έπισημείωσίν του — όξυτόνων, παροξύτονων ή προ­

παροξύτονων γίνονται ΧΟΤ' εϊδη ηρωικών στίχων, τα όποια μεταχειρι­

σθέντα με κρίσιν συμπλάττουσι τήν γνωστήν εις τους παλαιούς μόνον πολύτροπον άρμονίαν. Άποφεύγοντες ούτω τό μονότονον τών κρητικών επών, μιμούμεθα τα κινήματα της ψυχής, και χαράκτηρίζομεν τα όσα ό νους ή αί του ανθρώπου αισθήσεις άπαντώσιν εις τήν φυσικήν και τήν φανταστικήν οίκουμένην»2. Ή αυτή προσκόλλησις είς τήν κλασσικήν μορφήν, τον κάμνει να απεχθάνεται τήν όμοιοκαταληξίαν και να τήν άπο­

καλή «βάρβαρον»3. Ό κλασσικισμός του εν τούτοις είναι κάπως αναιμικός, όπως αναι­

μικός είναι ό κλασσικισμός και της συγχρόνου ιταλικής σχολής. Πάντως από τον κλασσικισμόν ό Κάλβος έκληρονόμησεν — ώς παρατηρεί ό Μέ­

νάρδος τήν νηφαλιότητα και τήν λογικήν, αί όποΐαι διακρίνουν τήν ποίη­

σίν του4. « Ό ΐδιόρυθμος Κάλβος — γράφει ό Σίγουρος5 — είναι ό σβησμέ­

νος αντίλαλος της αρχαίας Ελληνικής μελωδίας, ένώ ό Σολωμός είναι το ελπιδοφόρο ξύπνημα του νεοελληνικού τραγουδιού. Ή φωνή τοϋ Κάλβου μας φέρνει στή νοσταλγική θύμηση της αρχαίας λυρικής τέχνης, ένώ ή φωνή τοϋ Σολωμού μας προμηνάει τήν πνευματικήν χαραυγή μιας σύγχρο­

νης Ελλάδας. Άλλα κ' οί δύο αυτοί Ζακυνθινοί τραγουδιστές είναι μεγα­

λόπνοοι, με τή διαφορά πώς ό ένας είναι τό τέλος κι' ό άλλος ή αρχή. Ό ένας μιμητής του Πινδάρου και του 'Αλκαίου, προσπαθεί να ξαναϋφάνει τήν αρχαία πορφύρα τοϋ Λόγου, ό άλλος μεγαλοφάνταστος πλάστης της ζωής, κατορθώνει ν ' άνεβάση σέ ανώτερο επίπεδο τή λαϊκή γλώσσα του καιροΰ του. Όμως ό αρχαϊκός Κάλβος αντιπροσωπεύει περισσότερο άπό τό Σολωμό, τήν παλινόστηση τής ελληνικής ωδής στην γεννήτρα γη της, υστερ' άπό τόσους αιώνες».

Νομίζω, ότι ή διαφορά αυτή οφείλεται, έκτος τών άλλων, και εις τάς

1. Είς τήν α' συλλογήν τών φδών του ό Κάλβος προτάσσει στίχους έκ Πινδ. πυθ. α'.

2. Έπισημείωσις τοϋ Κάλβου είς τήν α' εκδοσιν § Λ. 3. «Ή αρμονία τής περιόδου... μας ελεύθεροι άπό τήν βαρβαρότητα τών όμοιο­

καταλήξεων», βλ. Έπισημείωσίν § Λ. 4. Σ. Με νά ρ δ ου, Κάλβος, Νέα Εστία 1 (1928) 250. 5. Μ. Σ ί γ ο υ ρ ο υ , 'Ανδρέας Κάλβος, πρόλογος είς τήν εκδοσιν Στοχαστή,

'Αθήναι 1928, σελ. 4­5 .

— 467 —

διαφόρους συνθήκας υπό τάς οποίας ευρέθησαν οί δύο ποιηταί. Ό Σολω­

μός, νέος ακόμη, έπέστρεψεν εις τήν Έπτάνησον, όπου εύρε μίαν σχετικώς σημαντικήν τοπικήν παράδοσιν, ποιητικήν και γλωσσικήν, και ήκουσε και έμελέτησε τήν δημοτικήν μας ποίησιν, ενώ ό Κάλβος έζησε μακράν της πατρίδος, τήν οποίαν — μέχρι της συγγραφής των ωδών του — έγνώ­

ρισε μόνον εμμέσως, άπό ξένα συγγράμματα και επομένως ήσθάνθη όλι­

γώτερον τήν νεωτέραν έπίδρασιν και περισσότερον τήν κλασσικήν ι. Ά λ λ ' εάν ό Κάλβος είναι κυρίως οπαδός του κλασσικισμοϋ, ή ποίη­

σίς του δεν είναι τελείως ξένη και προς τό ρωμαντικόν στοιχείον ή μάλλον τον προρρωμαντινισμόν, όστις έπεκράτει τήν έποχήν του. Ή παραμονή του εις τήν Έλβετίαν, τήν Άγγλίαν και τήν Γαλλίαν συνέτεινε πολύ είς αυτό. 'Ορθώς παρατηρεί ό Δημαράς2, ότι είναι εξω της πραγματικότητος μερικοί κριτικοί όταν υποστηρίζουν, ώς ό Μενάρδος, ότι ό Κάλβος «έβ­

δελύσσετο τον ρωμαντισμόν»3 ή, ώς ό Στουραΐτης, ότι «αποστρέφεται τον ρωμαντισμόν»4. Τοϋτο, ίσως, να συνέβαινε θεωρητικώς, ένω εν τη εφαρμογή ό ποιητής μας δεν κατώρθωσε να άποφύγη τήν ρωμαντικήν έπί­

δρασιν, καίτοι ô Δημαράς υπερβάλλει προς τήν άντίθετον θέσιν, όταν γράφη : «"Αν παραμερίζοντας τις αρχαιοπρεπείς εικόνες και τήν άρχαΐ­

ζουσαν γλώσσα, τα στοιχεία πού τα είδαμε με κάποιο τρόπο δανεισμένα άπό τον φωσκολιανό κλασσικισμό και γενικά άπό τήν κλασσική και συντηρη­

τική ιταλική σχολή, θελήσουμε να πλησιάσουμε στην ϊδια τήν έμπνευση του Κάλβου, θα ίδοϋμε να μάς ανοίγεται ένας ποιητικός κόσμος εντελώς διαφορετικός και αντίθετος άπό ο,τι είδαμε ώς τώρα* θα Ιδούμε με κατά­

πληξη κάτω άπό τό ντύμα τοϋτο τό κλασσικό και αρχαϊκό, να δονείται μια ψυχή άκρως ρωμαντική, πέρα για πέρα άντιφωσκολιανή».

ΤΗτο, πράγματι, δύσκολον, έστω και παρά τήν θέλησίν του και τάς θεω­

ρίας του, να μείνη ό ποιητής τελείως ανέπαφος άπό τήν ρωμαντικήν έπή­

ρειαν, ιδία μετά τήν μετάβασίν του εις τήν Άγγλίαν, όπου γνωρίζει τον άγνόν και πρωτόγονον ρωμαντισμόν του Young και τήν νοσταλγικήν με­

λαγχολίαν του Ossian. Είναι όμως ύπερβολικόν να χαρακτηρίσωμεν τον Κάλβον άκρως ρωμαντικόν». Ή άφοσίωσίς του εϊς τα αρχαία πρότυπα, τήν κλασσικήν άντίληψιν, τον πινδαρικόν τόνον, τήν άρχαΐζουσαν τάσιν αποτελούν πάντοτε τό κύριον στοιχείον της καλβικής ποιήσεως, ενώ ή

1. Περί τον επιδράσεων θ' άσχοληθώμεν είς ίδιαιτέραν μελέτην. 2. Κ. Δ η μ α ρ ά , Οί πηγές της έμπνευσης του Κάλβου, Νέα 'Εστία 30 (Χριστ.

1946) 106 έπ. και 121 έπ. 3. Σ. Μ ε ν ά ρ δ ο υ , Δύο Ζακυνθινοί ποιηταί, Παναθήναια 1 (1910) 185 β. 4. Σ. Στ ου ρ α ΐ τ ο υ, Ό ποιητής Κάλβος, 'Αθηνά 27 (1915) 299. 5. Κ. Δ η μ α ρ ά , ΟΕ πηγές τί\ς δμπνευσης τοϋ Κάλβου, ενθ' αν., σελ. 121.

— 468 —

ρωμαντική διάθεσις είναι μάλλον λανθάνουσα, καλυπτόμενη και αυτή από την κλασσικήν πνοήν του ποιητοΰ.

Παρά τον κλασσικίζοντα αυτόν χαρακτήρα, ό Κάλβος δεν στερείται και μιας καθαρας προσωπικής και νεωτεριστικής, τρόπον τινά, τάσεως, και ποιητικής τεχνικής ', είναι δε περιττον να προσθέσωμεν ότι ανήκει εις τήν χορείαν τών αγνών ιδεαλιστών ποιητών και ότι παραμένει καθ' όλον αύτοϋ τον βίον πιστός εις τα μεγάλα ιδανικά τής ανθρωπινής ζωής.

3.— Και τώρα ας ΐδωμεν πώς ό ποιητής εφήρμοσε τάς περί τής απο­

στολής τής τέχνης θεωρίας του εις τήν ποίησιν. Ή δ η εις τον πρόλογον τών φδών του, ό Κάλβος αποκαλεί τάς Μούσας θείας, δώρα ευτυχή τών 'Ολυμπίων και χαράν του άνθρωπου :

Πολυτέκνου θεάς, ώ Μνημοσύνης, θρέμματα πτερωτά, χαραΐ του ανθρώπου και τών μακάρων 'Ολυμπίων αείμνηστα και ευτυχή δώρα. . .

και άλλου «χρυσά δώρα του Απόλλωνος» (Α, α), «άθάνατον μέτρον» (Β, ιγ), «ενθεα επη» (ΙΑ, β). Τήν δε λύραν ονομάζει «χρυσόν δώρον, χάρμα Λη­

τογενέος μέγα» (Ε, α), άναγνωρίζων κατ' αυτόν τον τρόπον εις τήν ποίη­

σιν θεϊκήν προέλευσιν και έπίδρασιν θαυματουργόν. Αϊ Μουσαι άσκοΰν άκαταμάχητον μαγείαν, μυστηριώδη δύναμιν και τεραστίαν έπήρειαν.

Αί Μοϋσαι ϊπτανται υψηλά, ανέρχονται υπέρ τα ανθρώπινα και φθά­

νουν μέχρις αυτής τής έδρας τών επουρανίων, τους οποίους τέρπουν με τήν μελωδίαν και τήν άρμονίαν των :

Τάς πτέρυγας απλώνει ως τ δρνεον του Διός, και υψώνεται το μέτρον εως τον ούράνιον κήπον

τών Πιερία ων.

Χαίρετε, ώ κόραι, χαίρετε φωναι οπού τα δείπνα τών 'Ολυμπίων πλουτίζετε με χορών εύφροσύνας

και εϋρυθμον μέλος (Ε', γ' ­ δ').

1. Βλ. Ό . ' Ελύτη , Ή αληθινή φυσιογνωμία καί ή λυρική τόλμη τοΰ 'Ανδρέα Κάλβου, Νέα Εστία 30 (Χριστ. 1946) 102.

— 469 —

'Υπό την έπήρειαν των Μουσών, ό άνθρωπος αποβάλλει το εν αύτώ υπάρχον κτήνος και προσεγγίζει τον άγγελον. Λησμονεί και απορρίπτει δ,τι χαμερπές και χυδαΐον τον κατέχει, ή δε αρετή και τα ευγενή αισθήμα­

τα πληρούν τήν καρδίαν του. Ύπό τα θεία δάκτυλα των Μουσών «ή έλι­

κώνιος λύρα τρέμει, και τ' άνθη αμάραντα τής αρετής γεμίζει πδσαν καρ­

δίαν» (Ε, η). Δια τών Μουσών αύτη ή μορφή του κόσμου μεταβάλλεται και άποκτφ νόημα ό μύθος του Όρφέως, όστις δια τής μελωδίας κατώρ­

θωσε να δαμάση τα θηρία. Ή φύσις ολόκληρος ηρεμεί, ενώ άπλετος χαρά και γαλήνη δροσίζει τήν οίκουμένην :

Σεις τα αιθέρια νεϋρα τής φόρμιγγος κροτεϊτε και τα θηρία και τ άλση χάνονται από το πρόσωπον

τής γής πλατείας

"Οπου τρέμονσιν άπειρα τα φώτα τής νυκτός, εκεί ψηλά πλατύνεται ο Γαλαξίας και χύνει

δρόσου σταγόνας (Ε', ε' ­ ς­').

'Αποδίδων τοιαύτην δύναμιν εις τήν ποίησιν, είναι φυσικόν να μή ανέχεται αυτήν ό Κάλβος ώς μέσον ­τέρψεως ή απλώς διασκεδάσεως κα­

τασκεύασμα. Ή ποίησις, ώς και αί άλλαι τέχναι, δεν αποσκοπεί είς το να εύφράνη ή κολακεύση τήν μίαν ή τήν άλλην αΐσθησιν, ούτε είς το να ασφά­

λιση εις τον άνθρωπον ευχάριστους στιγμάς. Ή αποστολή της είναι πολύ υψηλότερα και μεγαλύτερα.

Τήν λύραν δεν πρέπει να συγκινούν τα κατώτερα «χυδαία θέματα», οί ύμνοι πρόσκαιρων ερώτων ή μικροπρεπών εγωισμών. 'Ανάξιοι «υπουρ­

γοί» τών Μουσών είναι όσοι λησμονούν τα ανώτερα ιδανικά δια να ψάλ­

λουν τήν ήδονήν τών αισθήσεων ή τών τυράννων τήν δύναμιν :

Τών πολλών τα συμπόσια δ στίχος επιτρέχει' βραχυχρόνιος ηχώ τήν σιγήν δεν ετάραξεν

τής δουλοσύνης (Ζ', ιγ').

Ή αδιαφορία αυτή ξενίζει και εξοργίζει τον ποιητή μας, ό όποιος κατακρίνει διαφόρους συγχρόνους του ποιητάς — είναι φανερός ό ύπαινι­

30

— 470 ί—

γμος δια τον Χριστόπουλον και Βηλαραν 1 —, οί όποιοι, ενώ ή Πατρίς των ευρίσκεται εις κρίσιμον κατάστασιν, αντί να δώσουν εις την λύραν των τόνο ν ηρωικό ν και πατριωτικό ν, περιωρίζοντο να υμνούν τον έρωτα και τον Βάκχον. Ό Κάλβος θεωρεί αυτό τρόπον τινά προδοσίαν και παραγνώ­

ρισιν της πραγματικής υποχρεώσεως του ποιητοΟ. Δέν είναι πλέον ή ποίη­

σις «ενθεα £πη», άλλα αναίσχυντα φρονήματα των άγενέων ανθρώπων, ύμνοι μανίας, πού εφύγατε από τα οδόντια τον "Αδου,

στίχοι 'Ερινυών (ΙΒ'; ι').

Είναι «άγαρηνά τραγούδια» και «υπερήφανα βλάστημα μέτρα» (ΙΓ, λα), ποιήματα βαρβάρων, ψαλλόμενα εις στιγμάς κραιπάλης και ηθικής κατα­

πτώσεως, με μόνον θέμα τον ΰμνον του άμαρτωλοϋ έρωτος, τής άηδοϋς λαιμαργίας, τής απάνθρωπου τυραννίας.

Όταν όμως τιμώνται ή αρετή και άφθαρτος δόξα, όταν λατρεύωνται ή αλήθεια και ή δικαιοσύνη, τότε τα χυδαία αισθήματα δέν προσβάλλουν το ύψηλόν φρόνημα και δέν μιαίνουν τάς ενάρετους ψυχάς. Αί Μοϋσαι σταματούν κάθε άνίετον κρότον τών μουσικών οργάνων :

Καμμία κιθάρα φθοροποιός, όχι όργανα, όχι κρότος Μαινάδων, οϋτ ίίρωτος παιγνίδια

τον νουν συγχ'ιζουν (IB', ιε').

και ετοιμάζουν ως βραβεΐον τής ηθικής νίκης δύο στεφάνους, «εν' άπό γήινα φύλλα — κι' άλλον άπ' άστρα» (IB, κδ).

Μόνον είς τάς γενναίας πράξεις, εις τα υψηλά φρονήματα, είς τα μεγάλα ιδανικά — είς τήν πίστιν, τήν άρετήν, τήν πατρίδα — αρμόζουν οί αιώνιοι ύμνοι. Μόνον δια τους πραγματικούς ήρωας και τον ένάρετον καλείται ή «λυρική κόρη» να πλέξη «τον στέφανον ύμνητικόν και αίώνιον» (ΙΔ, ς­'). Μόνον δια τα ένδοξα £ργα και τα λαμπρά κατορθώματα αί Μοϋσαι ανυψώνουν τον άθάνατον υμνον των :

Σοβαρόν, ύψηλόν δόσε τόνον, ω λύρα' λάβε άστραπήν, και ήθος λάβε νοός' νμνονμεν

ενδοξον έργον (Ζ' ; α').

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Αίσθητικαί θεωρίαι τοϋ Κάλβου, Πνεϋμα 1944.

— 471 —

4.— Ή ποίησις ευρίσκει εις τον Κάλβον την βροντόφωνον μεγαλο­

πρέπειαν του Πινδάρου και ή λύρα γίνεται εις τάς χείρας του όργανον ανωτέρων επιδιώξεων. Αί φδαί του έχουν ύψηλον σκοπόν δεν τον ενδια­

φέρουν τα κοινά αντικείμενα και τα ανθρώπινα πάθη. Ή ποίησις αποβλέπει είς το να άνυψώση τον ανθρωπον, να τον όδηγήση εις ενα κόσμον ώραιό­

τερον, να του άνοιξη τον δρόμον, ό όποιος οδηγεί εις τα φωτεινά βασίλεια της ηθικής ζωής και τής πνευματικής μακαριότητος. Μόνον όταν ή ποίη­

σις κατορθώση να τεθή έπί τής κατευθύνσεως ταύτης, δύναται να εκπλή­

ρωση τον σκοπόν της, να άποβή χρήσιμος είς τον ανθρωπον, και τότε μόνον ό άνθρωπος θα έννοήση την πραγματική ν άξίαν αυτής. 'Αλλά δια να κα­

τορθωθή τοϋτο πρέπει ή μεν ποίησις να έξαρθή είς τό πραγματικόν αυτής ϋψος, ό δε άνθρωπος να είσαχθή είς τα μυστήρια τής τέχνης.

Ό Κάλβος δεν θεωρεί πραγματικήν ποίησιν και πραγματικήν τέχνην έκείνην ή οποία περιστρέφεται και εξαντλείται είς υλιστικά θέματα, χωρίς ύψηλοτέραν άντίληψιν τής ζωής. Ή ποίησις πρέπει να εχη ηθικόν περιε­

χόμενον, να χρησιμεύη προς παραδειγματισμόν και διδασκαλίαν, να όδηγή τό «γένος τών ανθρώπων» προς τα ανώτερα ιδανικά, υμνούσα τα «έργα θεών και ηρώων» (ΙΔ, κ). «Τάς φδάς αύτοΰ πάσας — γράφει ό Στου­

ραΐτης 1 — Ό Κάλβος δεν έποίησε προς εύχαρίστησιν τών άλλων ή έπ' ευκαιρία τινί, ώς συνήθως γίνεται υπό ποιητών. Αί φδαί εχουσιν ύψηλόν σκοπόν. Τονίζων τήν πινδαρικήν αύτου λύραν ό Κάλβος δέν ασχολείται είς κοινά αντικείμενα ή έρωτας, άλλα ψάλλει μετά πόνου τα δεινοπαθή­

ματα τοΟ αγωνιζομένου έθνους και υμνεί περιπαθώς τάς ευγενείς πράξεις. Δια ταϋτα ή άνάγνωσις τοϋ Κάλβου ου μόνον τήν διάνοιαν άνυψοί και πληροί τον αναγνώστη ν ύπερφυοϋς τίνος γοητείας, άλλα και τήν καρδίαν ικανοποιεί και ενισχύει και καθίστα έν ήμΐν οιονεί βάσιν έδραίαν καί άσάλευτον προς ήθικήν άναμόρφωσιν».

"Οταν δοξάζεται ή αρετή, λέγει ό ποιητής μας, τό θείον αγαπά τήν ποίησιν, διότι τότε μόνον εκπληρώνει αύτη τήν πραγματικήν της άποστο­

λήν καί τό ύψηλόν της «ύπούργημα» :

Τήν νίκην νψωσ', ώ λύρα' αν ήρωες δοξάζωνται, το θείον

αγαπά τονς νμνους (Α', λς­').

Ή ποίησις έχει ίεράν ύποχρέωσιν να ύμνή τους ενάρετους, τάς γεν­

ναίας έκείνας ψυχάς, αί όποΐαι «είς τον τραχύν, τον δύσκολον τής αρε­

τής τον δρόμον», δέν έδειλίασαν καί δέν έκάμφθησαν, άλλ' ακλόνητοι

1. Σ. Σ τ ο υ ρ α ΐ τ ο υ , Ό ποιητής 'Ανδρέας Κάλβος, ëv9' αν., σελ. 300­301.

— 472 —

ήκολούθησαν την φωνήν της συνειδήσεως και του καθήκοντος. Τοιουτο­

τρόπως ή ποίησις μεταβάλλεται εις ύπέρτατον κριτήν του κάλου και τοΟ ωραίου, απονέμουσα εις τάς ευγενείς ψυχάς την δόξαν και την ύστερο­

φημίαν, εις δε τους αναξίους και μικροπρεπεΐς τήν περιφρόνησιν και τήν λήθην.

Ή ποίησις πρέπει να εχη ως πρώτην βάσιν και άπώτερον επίτευγμα τήν έλευθερίαν, τήν άγνήν φιλοπατρίαν και τήν άρετήν. Ώ ς παρατηρεί ό Παράσχος, «Ή ποίησις του Κάλβου είναι όργανο του πατριωτισμού του και όχι αυτοτελή άνυστερόβουλη έκφραση της πιο ενδόμυχης ουσίας του άνθρωπου. Σαν τους κλασσικούς, εξορίζει άπό τήν τέχνη κάθε τι χα­

ρακτηριστικά υποκειμενικό, φτάνει, θα έλεγες, σαν τον Πασκάλ και τους παρνασσικούς, να θεωρή «συχαμένο» τό εγώ. Πιστεύει στην ηθική αποστο­

λή τής τέχνης. Όπου άμουσία, δουλεία. Ή ποίηση για τον Κάλβο είναι ή μεγαλύτερη δύναμη φρονιματισμοϋ. Ξυπνά τους θερμότερους ενθουσια­

σμούς, βοηθά, γενικά, τον άνθρωπο στο ηθικό ύψωμα του. Και τόση ση­

μασία δίνει σε τοϋτο τον ηθικοπλαστικό ρόλο τής τέχνης, πού πάει να πι­

στέψη κανείς ότι και ό Κάλβος θ' άνηκε στή χορεία εκείνη τών τεχνιτών πού τό ηθικό ανέβασμα του άνθρωπου τό προσμένουν κυρίως, αν όχι μόνο, άπό τήν τέχνη» ι.

Αί Μοϋσαι έχουν ταχθή υπό τής θείας Προνοίας ϊνα άποδίδωσι και τήν δικαιοσύνη ν. Σκληρά και αναπόφευκτα είναι τα κτυπήματα αυτών και απηνής ή υπ' αυτών επιβαλλομένη κύρωσις εις τους αδίκους και παρεκτρεπομένους :

Τώρα, val τώρα αστράψατε, ώ Μοϋσαι, τώρα αρπάξατε τήν πτερωτήν βροντήν κατά σκοπον βαρέσατε

μ' εϋστοχον χείρα (Ε', ιγ').

'Αντιθέτως αί Μοϋσαι τιμούν και δοξάζουν τον ένάρετον και τον οδηγούν προς τάς αχανείς εκτάσεις του πνευματικού κόσμου, φυλάσσου­

σαι δι' αυτόν τους ύμνους και τους επαίνους :

Φυλάξατε τους ύμνους δια τους δικαίους μόνον εις αυτούς τήν είρήνην και τους χρυσούς στεφάνους,

εις αύτύς δότε (Ε', ιδ').

1. Κ. Π α ρ ά σ χ ο ς , 'Ανδρέας Κάλβος, «Δέκα "Ελληνες Λυρικοί», 'Αθήναι 1937, σελ. 11­12.

— 473 —

Δια τους άξιους λειτουργούς της αρετής αί Μοϋσαι ετοιμάζουν :

Στέφανον αιωνίων κλάδων, άφθαρτων, λάμποντα δχι δια τους κρατοϋντας ποιητάς το μονόχορδον

της κολακείας

άμη δια σε τον εϋτολμον λειτονργον των Παρθένων ελικωνίων φιλονσιν ai Μοϋσαι χείρα άμίαντον

και ύψηλον πνεύμα (ΙΑ', ιζ' ­ ιη ') .

5.— Δια να εκπληρώσουν όμως τήν μεγάλην άποστολήν των και δια να επιτύχουν εις το βαρύ έργον των, αί Μοϋσαι έχουν ανάγκην ελευθερίας και ήθους. "Ανευ αυτών δεν δύνανται να ευδοκιμήσουν. Δεν ημπορούν να ανεχθούν τα χαμηλά και χυδαία φρονήματα, ούτε να ζήσουν υπό τον ζυγον της τυραννίας και της δουλείας. Ή ελλειψις «ελευθέρου νόμου» και ή δουλοπρέπεια απομακρύνουν τάς μούσας, αϊτινες άλλαχοΰ ζητούν φιλοξενίαν και καταφύγιον. Ούτω συνέβη εις τήν Ελλάδα, όταν ή θεία βούλησις ή ή κατάπτωσις των ανθρώπων, άπεστέρησεν αυτήν της ελευ­

θερίας της : "Εθλιψε την Ελλάδα νύκτα πολλών αιώνων, νύκτα μακράς δουλείας, αισχύνη ανδρών ή θέλημα

τών αθανάτων.

Ή χώρα τότε εφαίνετο ναός ήρειπωμένος, ___. δποι οι ψαλμοί σιγάονσι και τον κισσοϋ τ' άτρέμητα

φύλλα κοιμώνται (Γ, ιγ' ­ ιδ').

Τάς ιδέας του αύτάς ό ποιητής επαναλαμβάνει σχεδόν εις κάθε στροφήν τών φδών του, συστηματικώτερον όμως αναπτύσσει εις τήν φδήν του «εις Μούσας». Καταφανής δε εϊναι είς αύτάς ή έπίδρασις και ή πείρα της πε­

ριπετειώδους πολιτικής ζωής, τήν οποίαν εζησεν ό ποιητής μας και της èv γένει πολιτικής καταστάσεως τής συγχρόνου Ευρώπης. Ό Κάλβος μαζί με τον Φώσκολον, έγνώρισαν τήν πίεσιν και τήν καταδίωξιν τής τυ­

ραννίας, έδοκίμασαν το βάρος και τήν άδικίαν τών ανελεύθερων πολι­

— 474 —

τευμάτων και τών αστυνομικών καθεστώτων της εποχής. Μαζί έθρήνησαν τήν δουλείαν της Πατρίδος των και την πνευματικήν κατάπτωσιν της Ελ­

λάδος. Δια τούτο άπο νεαρωτάτης ηλικίας ό ποιητής μας έγένετο, μετά του Φώσκολου, υπέρμαχος τής ελευθερίας, δια τοϋτο θεωρεί «εύτυχεστά­

την» τήν Ζάκυνθον, διότι δέν έγνώρισε «ποτέ τήν σκληρά μάστιγα έχθρων τυράννων» (Α, κβ), δια τοϋτο χαιρετφ μετ' ιδιαιτέρας χαράς και ικανο­

ποιήσεως τήν γήν τής 'Αγγλίας ώς χώραν τής «ύπεργλυκυτάτης ελευθε­

ρίας» (Α, ι). Όταν εις τήν Ελλάδα, τήν έλευθερίαν διεδέχθη ή δουλεία, αί ΜοΟσαι,

μή δυνάμεναι να άνεχθοϋν τήν τυραννίαν, ζητούν εις ξένην γήν τήν φι­

λοξενίαν και τήν προστασίαν :

"Οταν εις τήν άθλίαν Ελλάδα, από τα έσχατα της Έρυρθρας θαλάσσης τών Άραβίων πετάλων

ήλθεν δ κτύπος,

εκεί προς τα λουτρά δπον τάς τρίχας πλύνουσι τών φοιβηΐων οι ΤΩραι, τότε δικαίως έφύγατε,

ώ Πιερίδες (Ε', κγ' ­ κδ').

"Οταν όμως ή ήμερα τής απελευθερώσεως έσήμανε, όταν το τέλος τής δουλείας ήρχισε να διαφαίνεται, τότε έσήμανε και τό τέλος τής ξενι­

τείας καί έχάραξε τής γλυκείας επιστροφής ή ώρα. Και ό ποιητής καλεί ακριβώς τάς Μούσας να επανέλθουν καί πάλιν εις τήν γήν τήν μητρι­

κήν των : Και τώρα εις τέλος φέρετε την μακράν ξενιτείαν. Χρόνος χαράς επέστρεψε και λάμπει τώρα ελεύθερον

το Δέλφιον δρος.

Ρέει καθαρον το αργύρων της Ίπποκρήνης' κράζει δχι τάς ξένας, κράζει σήμερον ή Ελλάς

τάς θυγατέρας (Ε', κε' ­ Κς­').

"Αν είναι ακριβές ότι δια τον Κάλβον δπου άμουσία δουλεία, είναι

— 475 —

έξ ϊσου αληθές ότι όπου δουλεία άμουσία 1. "Οπου τυραννία, αδικία, άνε­

λευθερία, έκεΐ αί Παρνάσσιαι κόραι δεν έχουν δυνατότητα ζωής και υπάρ­

ξεως. 'Αλλ' επανέρχονται, πλήρεις νέας θέρμης και ενθουσιασμού, ευθύς ώς τής ελευθερίας αί ήμέραι ανατείλουν και πάλιν, ό δε πνευματικός ορί­

ζων αίθριάση και ηρέμηση.

6.— Έ ξ δσων ανωτέρω έξεθέσαμεν και εκ τών θεωρητικών άρχων τοϋ ποιητοϋ μας και έκ τών φδών αύτου, προκύπτει σαφώς, ότι ό Κάλβος καταδικάζει πλήρως την θεωρίαν «ή τέχνη δια τήν τέχνη ν». Δι' αυτόν ή τέχνη αποτελεί το κυριώτερον μέσον δια τήν σωτηρίαν και τον πνευμα­

τικόν έξευγενισμόν τών ατόμων και τών λαών. Αί ΜοΟσαι δεικνύουν εις τον θνητόν τήν όδόν, τήν οποίαν πρέπει να άκολουθήση δια τήν έπίτευξιν τών ιδανικών του. Ή τέχνη άποκτφ προφητική ν και έξιλαστήριον δύναμιν, και μόνον δι' αυτής ό άνθρωπος δύναται ν' άποχωρισθή άπό τήν πεζήν ζωήν, και δια τών Ισχυρών πτερύγων τής αρμονίας και τής αγάπης να άνέλ­

θη υπεράνω τών νεφών, τα όποια καλύπτουν τον πνευματικόν ούρανόν και να γνωρίση τα μυστήρια τής σοφίας και τής γνώσεως. Δια τής ποιήσεως γράφει ό Κάλβος :

Τα νέφη εσχίσθησαν και τών άστρων εφάνηκην

ή αρμονία (ΙΔ', θ').

Σπανίως ποιηταί κατώρθωσαν να φθάσουν μέχρι τοϋ σημείου ν' ανα­

γνωρίσουν εις τήν ποίησιν τόσον ύψηλήν άποστολήν και δύναμιν. Αί Μουσαι μεταβάλλονται εις οδηγούς και δασκάλους. Χάρις είς αύτάς ό άνθρωπος επιτυγχάνει να είσδυση εις τα απόκρυφα τής Δημιουργίας, άνα­

καλύπτων τους νόμους τής αρμονίας καί τής τάξεως και κατανοών τοιουτο­

τρόπως το βαθύτερον νόημα τής θείας οικονομίας. Ό ουρανός και ή πλάσις δέν έχουν πλέον μυστικά δια τους μεμυημένους τής τέχνης, ό δε ποιητής γίνεται πραγματικός ίεροφάντης και ερμηνευτής τοϋ καθολικοΰ οντος, μεταφέρων δια τών αοράτων πτερών τής Μούσης, όσους επιθυμούν να τον ακολουθήσουν, είς τα απροσπέλαστα κρημνά τής αρετής, είς τους ύπερ­

γηΐνους κόσμους, όπου, ώς λέγει ό ποιητής, «το πνεύμα διαλύεται είς πο­

ταμούς φωτός καί δόξης» (Η' δ). Τήν προφητικήν ταύτην άποστολήν τής ποιήσεως περιέγραψε με

μεγάλην έπιτυχίαν καί άλλος επτανήσιος ποιητής, ό πάντοτε γλυκύς καί ήρεμος 'Ιούλιος Τυπάλδος ό όποιος εϊς το σημείον τούτο συναγωνίζεται τον ποιητήν τών φδών. «Είναι — γράφει — ό άνθρωπος έμψυχη εικόνα

1. 'Ανάλογους σκέψεις εκφράζει καί ό Φώσκολος είς τάς «Χάριτας».

— 476 —

τοϋ Θεοϋ­ άλλ' ή θεία εικόνα του Πλάστη κατ' εξοχήν φανερώνεται μεταξύ των ανθρώπων εις τους μεγάλους ποιητάς. Εις την ψυχήν του μεγάλου ποιητή ωριμάζουν και τελειοποιούνται όλες εκείνες οί πνευματικές δυνά­

μεις, όλα εκείνα τα αισθήματα, πού εις το κοινόν των άλλων ανθρώπων δεν είναι παρά σπόρος κρυμμένος εϊς πύλινο τύλιγμα. Ό μεγάλος ποιη­

τής μέ τους φλογερούς λόγους, πού μια αδάμαστη εσωτερική δύναμη, θεό­

θεν εμπνευσμένη, τοϋ βάνει εις τα χείλη, εισχωρεί μέσα εις όλες τές ψυχές, τές συγκινεί, τές ανάβει, τές καθαρίζει, τές κάμνει να γνωρίζουν τα από­

κρυφα είς τα βάθη τους κρυμμένα· ζωογονεί τους άκαρπους σπόρους, ξυ­

πνά νέες αρετές, νέες επιθυμίες' εύγενίζει και υψώνει τα πνεύματα μέ τήν φλόγα της αγάπης, πυρώνει και κάμνει στενότερους τους δεσμούς πού ενώνουν τον άνθρωπο μέ τον Θεόν, δείχνοντας τήν θεότητα παντού, και πολλαπλασιάζοντας τήν φύση εις τήν φύση. Τούτη είναι ή αποστολή εκείνου του θαυμαστού δντος πού οί προπάτορές μας, μέ τόσην αλήθεια ώνόμασαν ποιητήν» 1.

Ό Κάλβος υπερβάλλει τον Τυπάλδον. Δι' αυτόν ή ποίησις δέν περιο­

ρίζεται να δώση ζωήν εις τους σπόρους πού ευρίσκονται μέσα εις τήν ψυ­

χήν τοϋ άνθρωπου, αλλά προχωρεί περισσότερον αποκαλύπτει τα μυστή­

ρια της φύσεως και έξηγεϊ τό μεγαλείον της Δημιουργίας. Θεωρεί τήν ποίη­

σιν ώς τό μέσον δια τήν είσαγωγήν εις τα μεγάλα προβλήματα της φιλο­

σοφίας και της μεταφυσικής. Δέν είναι μόνον ποιητής, είναι και φιλόσο­

φος. Ή ηθική αποτελεί τήν βάσιν τοϋ ποιητικοΰ οικοδομήματος του, ή δέ τέχνη ανοίγει τον δρόμον δια τήν πραγμάτωσίν της.

Εις τάς θεωρίας αύτάς, ό Κάλβος έφθασε μετά μακράς αίσθητικάς μελετάς και φιλοσοφικάς έρευνας. Δι' αυτόν ισχύουν όσα νεώτερος μελε­

τητής των φδών του ανέφερε : « Ό ποιητής — γράφει — είναι ένας φιλό­

σοφος πού εργάζεται μέ διαφορετικά άπό τό φιλόσοφο μέσα, βλέπει βα­

θύτερα τή ζωή της φύσεως και τοϋ άνθρωπου γενικά. Μέσα στα πράγματα ανακαλύπτει μέ τή διαίσθηση σχέσεις μυστικές πού οί αισθήσεις του δέν μποροΰν ν ' ανακαλύψουν και πού δίνουν μεγαλύτερη πληρότητα, μεγαλύ­

τερη αρμονία στον κόσμο των υπάρξεων. Κάτω άπό τον ωκεανό των επι­

δράσεων ζητάει τό μόνιμον υπόστρωμα της πραγματικότητος. Ξεδιαλύνει τό πολυσύνθετον πλέγμα των εσωτερικών κινήτρων των πράξεων και μας δείχνει απομονωμένη τήν κάθε μας εντύπωση, παράλληλη, όχι μπερδεμένη μέ τις άλλες, όπως τα σώματα των φιδιών στο κεφάλι της Μεδούσης. Μας φωτίζει μέ τήν αλήθεια τον κόσμο των συναισθημάτων, κάνει τή ζωή πιο βαθυστόχαστη, πιο δυνατή, και της δίνει ενα παλμό διαφορετικό άπό έκεΐ­

1. ' Ι ο υ λ ί ο υ Τ υ π ά λ δ ο υ , Λόγος είς μνημόσυνον Διονυσίου Σολωμού, βλ. Ικδ. Φέξη, σελ. 136­137.

— 477 —

νο της καθημερινής ζωής. Μας αποκαλύπτει μυστικές δυνάμεις πού κρύ­

βουμε μέσα μας και μας δείχνει μέσα στο εργαστήριο του εσωτερικού μας εϊναι, όλη τή σειρά τών αντιδράσεων πού παράγουν τα δυνατά συναι­

σθήματα. 'Αποστραγγίζει τήν ομορφιά μέσα άπό τήν αναίσθητη μάζα τών πραγμάτων και τών πράξεων και μ' αυτήν στολίζει τις μονότονες ώρες. "Οργανα του δέν εϊναι ό συλλογισμός και ή παρατήρησις, μα ή διαίσθηση και ό ποιητικός λόγος, και το κορύφωμα του το σύμβολο, πού μ' αυτό βάζει τάξη στο συγκεχυμένο, και ανεβάζει στην επιφάνεια τα πλάσματα τοϋ βυθοϋ. Ό Κάλβος αποστραγγίζει τήν ομορφιά από τήν αναισθητική μάζα τών πράξεων. Και υψώνει μπροστά μας τόσο εντατικά φωτισμένες τις πρά­

ξεις τις υπέροχες, ώστε ή ψυχή μας νικημένη από το θεσπέσιο όραμα, ορμάει μέ διάπλατα φτερά προς εκείνους πού στάθηκαν φθαρτά σκηνώ­

ματα της 'Αρετής, πλημμυρίζει άπό τον αλτρουισμό και τή μεγαλοψυχία τους και γίνεται για μια στιγμή, τόσο μικρή, μα πόσο μεγάλη στιγμή, άξια νά σταθή μαζύ τους, στο κύκλο τους τον ήρωϊκό. Το γενικό λοιπόν συμπέ­

ρασμα πού βγάζει κανείς ύστερα άπό μια προσεκτική μελέτη τοϋ έργου τοϋ Κάλβου, εϊναι ότι το έργο αυτό δημιουργεί τήν ψυχική έξαρση. Για νά φτάσουμε ομ(ος σ' αυτό τό συμπέρασμα χρειάστηκε υπομονή και κόπος»1.

7.— Τον μεγάλον ποιητήν ό Κάλβος θεωρεί ώς τον κυριώτερον έκ­

πρόσωπον της ανθρωπινής μεγαλοφυίας. Τήν γνώμην του δέ αυτήν ύπεστή­

ριξεν βραδύτερον κατά τρόπον κατηγορηματικόν και έντονώτατον, εναντίον τοϋ καθηγητού τής 'Ανατομίας θερειανοϋ, όταν ό τελευταίος έδημοσίευ­

σε διατριβήν ύποστηρίζων ότι μεγαλοφυία εϊναι ό ανώτερος βαθμός τής κριτικής ακριβείας, άποκλείων τοιουτοτρόπως κάθε στοιχεΐον εμπνεύ­

σεως και φαντασίας. Κατά τής θεωρίας αυτής ό ποιητής μας έγραψε δρι­

μύτατον άρθρον καυτή ριάζων μίαν κατά βάσιν εσφαλμένη ν γνώμην και άποδεικνύων τελείως άβάσιμον τον ίσχυρισμόν τοϋ θερειανοϋ. Κατά τον Κάλβον, αντιθέτως ό ποιητής καί ό καλλιτέχνης αποτελούν τα πρότυ­

πα τής μεγαλοφυίας και τής πνευματικής άνωτερότητος2. Όρμώμενος άπό τάς μνημονευθείσας αρχάς, είναι φυσικόν νά θεωρή

ό Κάλβος τήν ποίησιν ώς «ύπούργημα» εις τό όποιον μόνον τα ανώτερα πνεύματα, όσοι δηλ. κατώρθωσαν νά εννοήσουν τήν βαθυτέραν αυτήν άξίαν καί σημασίαν, δύνανται νά προσεγγίσουν και νά γίνουν κοινωνοί τών υψηλών ιδεών καί τής υψηλής αποστολής τήν οποίαν περικλείουν.

Δια τοΰτο τάς φδάς του απευθύνει εϊς τους εκλεκτούς, εις τους έπιθυ­

μοϋντας καί δυναμένους νά τον παρακολουθούν, δια δέ τους άλλους άδια­

1. Α. Γ έ ρ ο ν τ α , 'Ανδρέας Κάλβος, Ό Εικοστός αιών, 1942, σελ. 92. 2. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Τα έργα τοΟ Κάλβου, ενθ' άν.

— 478 —

φορεί, θεωρών αυτούς αναξίους της προσοχής του : «Τα όσα εϊπον — γρά­

φει εις την μετρικήν Έπισημείωσίν του — είναι αρκετά ώς προς τους άναγινώσκοντας τάς φδάς μου­ τα δέ άλλα τα κρίνω περιττά δια τους αλη­

θείς ποιητάς, ή μάλλον περιττότερα δια τους άντιποιουμένους μεν των Μουσών την εύγένειαν, καταδικασμένους δέ από την φύσιν εις άλλην τινά ύπουργίαν». 'Ορθώς δέ παρατηρεί ô Μενάρδος ότι : «Ένω ό πατρί­

κιος Σολωμός συγκατέβαινε προς τον λαόν, ό πληβείος Κάλβος αποτεί­

νεται προς ολίγους, τους όποιους θέλει να άσκηση εις την άρετήν. . . Ένώ του Σολωμού τα ποιήματα κυκλοφορούν ώς δημοτικά, τοϋ Κάλβου αί φδαί δύσκολα διαβάζονται και σπανίως εννοούνται άπό την πρώτην φοράν»2. Και άλλαχοΰ προσθέτει : «Αυτή ή poesie erudite, ή αριστοκρατική και ιερατική δέν είναι δυνατόν να είναι και δημοτική. Ζητεί πάντοτε να κρατή εις άπόστασιν τον άναγνώστην. Θέλει διερμηνέα μεταξύ τοϋ προφήτου και του λαού. Ό Πίνδαρος έλεγε ρητώς δτι τών φδών του «το παν έρμη­

νέων χατίζει», ή πλήρης έννοια θέλει ερμηνευτή ν» 3. Και εϊς τήν γλώσσαν και εις τήν μετρικήν ό Κάλβος άγαπφ τήν πρω­

τοτυπίαν και αδιαφορεί δια τήν έντύπωσιν και τήν κρίσιν τών πολλών. Ζητεί να έπιτύχη τόνον ύψηλόν και αύστηρόν ύφος, έστω και αν απομα­

κρύνεται τής παραδόσεως και της κοινής προτιμήσεως. «Ή αρχαία Μούσα — γράφει ό Παλαμάς4 — παρέχει σχεδόν εις πάντα στίχον αυτού ασυνήθη χαρακτήρα, μακράν παντός κινδύνου κοινοτοπίας και πεζολογίας... Ό Κάλβος περιέβαλε τήν ποίησιν αυτού ίδιόρρυθμον, σχεδόν αύθαίρετον ένδυμα. Ουδείς έξύμνησεν όρθοδοξότερον αυτού τήν έλληνικήν έπανά­

στασιν, και οί στίχοι του κρίνονται ώς στίχοι σχισματικού και αίρεσιάρ­

χ ο υ . , . Ή Μούσα του έφάνη ώς ζώσα διαμαρτύρησις εναντίον τών δημω­

δών ρυθμών, τών γνωρίμων μέτρων και τής διασκεδαστικής ομοιοκατα­

ληξίας. Ό ποιητής δια τής κρίσεως διεμόρφωσεν ούτω τα μέτρα του, με­

ταχειρισθείς αυτά ουχί μηχανικώς, άλλ' έκ φιλοσοφικής, ώς ειπείν, αν­

τιλήψεως. . .'Εν τη προς τάς Μούσας θαυμάσια φδή του ό ποιητής παρα­

βάλλει το μέτρον προς τον όρνιν τοΰ Διός. Άλλ ' οί αετοί δέν άνίπτανται εις τα ΰψη άπομιμούμενοι τήν κίνησιν τοΰ μορμυρίζοντος ρυακίου, τα βή­

ματα τών τετραχόρδων, ή τους κύκλους τών βαλλισμών, καθ' όν τρόπον περίπου κινούνται, βαίνουσι και άνακυκλούνται και τα εν χρήσει μέτρα». Θέλει πτέρυγας αετού δια τους άκροατάς του ό Κάλβος και μόνον εις τους δυναμένους να πετάξωσιν υψηλά αποτείνεται.

1. Έπισημείωσις, ενθ' άν. § Κ. 2. Σ. Μ ε ν ά ρ δ ο υ , Δύο Ζακυνθινοί ποιηταί, ενθ' άν., 185α. 3. Σ. Μ ε ν ά ρ δ ο υ , Κάλβος, ενθ' άν., σελ. 250α. 4. Κ. Π α λ α μ δ, Τα πρώτα κριτικά, βλ. 'Ανδρέας Κάλβος.

— 479 —

8.— Tò συμπέρασμα της όλης επισκοπήσεως είναι δτι ό Κάλβος θέτει τήν τέχνην εις την άνωτάτην βαθμίδα της κλίμακος των άξιων. 'Απο­

στολή, πράγματι, υπέροχος αυτή της ποιήσεως, ήτις κατορθώνει να δώση εις τον άνθρωπον βαθυτέραν συνείδησιν της ζωής, να τον άνυψώση εις τάς κορυφάς τοϋ 'Ολύμπου, να τον πλησίαση και τον ένωση με το απόλυτον καλόν και ώραΐον. Ό Κάλβος έχει έστραμμένον το καθαρόν βλέμμα τής αγνής ψυχής του προς τα άνω, πάντοτε προς τα ΰψη, προς τους άΰλους κόσμους τής αληθείας, όπου πετά με τα πτερά τών έλικωνίων παρθένων. 'Ανεπηρέαστος άπό ανθρώπινα πάθη, ελεύθερος από τάς μικρότητας και τάς χαμερπείας τής ζωής, ανεξάρτητος άπό υλικά συμφέροντα και έγωϊ­

στικάς επιδιώξεις, ό ποιητής μας είναι έτοιμος δια το μακρόν ταξίδι, ΐστα­

ται όρθιος προ τοϋ χάσκοντος τάφου του, έχων μόνον γνώμονα και όδη­

γόν και παρηγορητήν τήν Λύραν του, τάς άγαπητάς του Μούσας, τάς πο­

λύτιμους θυγατέρας του Διός. "Οποιος κατορθώση να φθάση εκεί όπου εφθασεν ό Κάλβος, δύναται ν' αντιμετώπιση άφόβως τον θάνατον και να έπαναλάβη με εκείνον :

Δεν με θαμβών ει πάθος κανένα' εγώ την λύραν κτυπάω και ολόρθος στέκομαι σιμά εις τον μνήματος μου

τ' άνοικτόν στόμα (IT', ιη').

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ

Εις το μετά χείρας τεύχος τον «Παρνασσού» δημοσιεύονται μελέται των καθηγη­

τών τον Πανεπιστημίον Χάρη Τονλ περί των κοσμολογικών αντιλήψεων μετά την ετίί­

κράτησιν τον Χριστιανισμού επί τη βάσει κυρίως τών κειμένων, 'Εμμανουήλ Πρωτοψάλτη περί τον αγώνος της ελευθερίας τών 'Ελλήνων, δπου γίνεται γενική επισκόπησις τούτου, Βασιλείου Βαλαώρα περί τών παγκοσμίων και ελληνικών δημογραφικών προβλημάτων δπως έχουν διαμορφωθή αυτά εις τήν έποχήν μας, Γεωργίον Θ. Ζώρα περί τών ιδεών περί ποιήσεως τον Κάλβον και τών αισθητικών θεωριών τάς όποιας εφαρμόζει εις το έρ­

γον τον ό μεγάλος ποιητής, τών φιλολόγων ή ερευνητών Ιωάννου Δάμπαση περί τών Νε­

στοριανών ώς συντελεστών εις τήν ϊδρνσιν της ιατρικής και φιλοσοφικής Σχολής εν Περ­

σία, "Αννης Κελεσίδον ­ Γαλανού περί τον απείρου τού 'Αναξίμανδρου, Ενθυμίου Σουλο­

γιάννη περί τής κατά το 1839 ιδρύσεως μυστικής εταιρείας υπό εξεχόντων 'Ελλήνων με σκοπον τήν εξέγερσιν τών αλυτρώτων 'Ελλήνων και τήν άπελευθέρωσιν τούτων άπα τους Τούρκους, Γεωργίας Φαοίνον περί τον μυθιστορήματος τού Γ. Θεοτοκά «Οι Καμπά­

νες», δπον αναφέρεται εις τήν εξελικτικήν πορείαν, τα αρχέτυπα και τάς επιδρά­

σεις τούτου, Άγγελ.ο ­ Διονύση ­ Λεμπόνου περί τών μετρικών και νομισματικών μο­

νάδων εις τήν Έπτάνησον κατά τον 1& αι. και τήν άντιστοιχίαν αυτών, Σώτον Βασι­

λειάδου περί τού Αούντβιχ Βαν Μπετόβεν, δπου επ' ευκαιρία τής συμπληρώσεως 150 ετών από τού θανάτου τού μεγάλου μουσουργού αφιερώνει ειδήσεις από τον βίον και το έργον τούτου και Βασιλείου Ααζανά περί τής πέμπτης ελεγείας του δευτέρου βιβλίου τού Τιβούλλου, δπου παρατίθεται εισαγωγή, μετάφρασις και σχόλια.

Καταχωρίζονται επίσης σημείωμα τής συντάξεως τού περιοδικού, και χρονικά περί τού Ε' Τοπικού Συνεδρίου τής 'Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών εν Καλαμάτα, περί τού Α' Τοπικού Συνεδρίου τής 'Εταιρείας Λακωνικών Σποδών εν Σπάρτη και Γυθείφ και περί τού νέου βιβ/.ίου τού κ. Montuori υπό τον τίτλον «Socrate. Fi­

siologia di un mito». 'Ακολουθεί το χρονικον άπα τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου «Παρ­

νασσός» κατά το τελευταΐον τρίμηνον ('Ιουλίου ­ Σεπτεμβρίου 197 7) και τέλος κατά­

λογος νέων δημοσιευμάτων και περιοδικών αποσταλέντων εις τον «Παρνασσόν».

Γ. Θ. Ζ.

— 481 —

Ε' ΤΟΠΓΚΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΝ

Ή 'Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, υπό τήν αιγίδα τοϋ 'Υπουργείου Πολιτι­

σμού και έν συνεργασία μετά τοϋ Δήμου Καλαμάτας, οργανώνει το 5ον κατά σειράν τοπικόν Συνέδριον αυτής άπό 2­4 Δεκεμβρίου 1977.

Πρόεδρος τής 'Εταιρείας είναι ό 'Ακαδημαϊκός κ. Παναγιώτης Ζέπος, μέλος του ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» και Γενικός Γραμματεύς ό επίτιμος επόπτης Μέσης Εκπαιδεύσεως και μέλος τοϋ Φ.Σ. «Παρνασσός» κ. Τάσος Γριτσόπουλος. Αί ανακοινώ­

σεις τοϋ Συνεδρίου θα άναφέρωνται εις τήν Μεσσηνίαν, θα άφοροΰν δε εις τήν Ίστορίαν, Άρχαιολογίαν, Τέχνην, Γλώ^σαν, Λαογραφίαν, Δίκαιον, Οϊκονομίαν αυτής καθ' όλας τάς έποχάς.

•

Α' ΤΟΠΙΚΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΛΑΚΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Ή 'Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών διοργανώνει, ύπό τήν αίγίδα τοϋ 'Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών, το πρώτον τοπικον Συνέδριον Λακωνικών Σπουδών εις Σπάρτην και Γύθειον από 7­12 'Οκτωβρίου 1977.

Πρόεδρος τής οργανωτικής 'Επιτροπής είναι ό Γενικός Γραμματεύς τής 'Ακαδη­

μίας 'Αθηνών καί Πρόεδρος τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» κ. Ίω. Θεοδω­

ρακόπουλος και Γενικός Γραμματεύς ό Διευθυντής τοϋ Ίστορικοΰ Λεξικοΰ τής 'Ακα­

δημίας 'Αθηνών καί μέλος τοϋ Φ. Σ. «Παρνασσός» κ. Δ. Βαγιακάκος. Είς τάς εργασίας τοϋ Συνεδρίου θα λάβουν μέρος 60 Έλληνες καί ξένοι επιστήμονες

καί θα λάβουν χώραν τήν 7ην καί 8ην 'Οκτωβρίου είς τήν Πνευματικήν Έστίαν τής Σπάρ­

της καί ακολούθως θα συνεχισθούν εις Γύθειον. •

ΓΕΝΙΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑΙ ΠΕΡΙ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ

Έκυκλοφόρησε τό νέον βιβλίον τοϋ κ. Mario Montuori «Socrate. Fisiologia di un mito». Ό κ. Montuori είναι γνωστός φίλος τής 'Ελλάδος καί τών ελληνικών γραμμά­

των, υφηγητής τοϋ Πανεπιστημίου Ρώμης καί Διευθυντής τοϋ Ίταλικοϋ 'Ινστιτούτου 'Αθηνών. "Εχει δημοσιεύσει πολλάς φιλοσοφικάς εργασίας καί δή περί Σωκράτους, ώστε να θεωρήται ειδικός πλέον είς τον τομέα αυτόν. Μεταξύ τών δημοσιευμάτων του αναφέ­

ρονται : «Socrate tra Nuvole prime e Nuvole seconde», Napoli, Accademia di Scienze Morali, 1966, «Socrate. Dal mito alla storia», Atene 1967, «Sul processo di Anassagora», De Homine, 1967, «Il socianesimo di Locke e l'edizione inglese della Epistola sulla tolle­

ranza», Napoli, Accademia di Scienze Morali, 1967, «Tre lettere di Locke a Limborch sull'unità di Dio, «Atti dell'Accademia Pontiana», Napoli, 1974.

•

— 482 —

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 33, 'Ιούλιος ­ Σεπτέμβριος 1977)

ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΗΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣ­

ΣΟΣ».— Το διαρρεύσαν έτος ήτο το l l l ov ­ 112ον από τής Ιδρύσεως τοΟ Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός», προσέτι το 105ον από τής λειτουργίας των Νυκτερινών Σχο­

λών αύτοϋ.

ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ. — Ήρχισαν εκθέσεις ζωγραφικής εις τάς τεσσάρας αίθουσας τοϋ Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός». Ή χρονική διάρκεια των εκθέσεων ορίζεται ανά 20ήμερον άπα 1ης Σεπτεμβρίου 1977 μέχρι τέλη 'Ιουνίου 1978.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΕ 57ου ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ. —'Υπό τοϋ Φιλολο­

γικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» προεκηρύχθη ό 57ος Καλοκαιρίνιεος Θεατρικός Διαγω­

νισμός δια τό έτος 1977. Ή προθεσμία υποβολής έργων εις την Γραμματείαν τοϋ Φ. Σ. «Παρνασσός» έληξε την 31ην 'Ιουλίου έ.έ.

ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΙΝΟΥ.— Την 4η ν 'Οκτωβρίου, έπί τη έπετείω τής 150ετηρίδος τής ναυμαχίας τοϋ Ναυαρίνου, τό Φιλολογικόν και Άρχαιο­

λογικόν Τμήμα οργανώνει διάλεξιν εις την μεγάλην αΐθουσαν τοϋ «Παρνασσού» μέ όμιλητήν τον Έφορον Βιβλιοθήκης τοϋ «Παρνασσοΰ» κ. Ήλίαν Παπαθανασόπουλον.

ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΩΝ.— Κατά τόν προσεχή μήνα Όκτώ­

βριον θα τελεσθή τό καθιερωμένον έτήσιον μνημόσυνον των ίδρυτών, ευεργετών και δω­

ρητών τοϋ Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» èv συνδυασμώ μετά τής εορτής τής ενάρξεως τοϋ νέου σχολικοϋ έτους 1977 ­1978 τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσοΰ».

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ.— Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Απριλίου ­ Σεπτεμβρίου 1977 έγένοντο αί κάτωθι δωρεαί υπέρ τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσοΰ» :

Κυρίου "Αρη Άλιφραγκή εις μνήμην Νικολάου Βεγανή, δρχ. 1.000, κ. Χρ. Ι. Κα­

νελλοπούλου είς μνήμην 'Ιωάννου Κουτσογιάννη δρχ. 1.000, κ. Δημ. 'Αργυροπούλου εις μνήμην 'Ιωάννου Κουτσογιάννη δρχ. 1.000, κ. Λεωνίδα Ζαφείρη είς μνήμην 'Ιωάννου Κουτσογιάννη δρχ. 2.500, οικογενείας Π. Παναγιώτου είς μνήμην Κων. Α. Βοβολίνη δρχ. 1.000, οικογενειών Θεοφάνους και Γεωργίου 'Αγγελοπούλου είς μνήμην 'Αλεξάν­

δρας Ξακουστή δρχ. 2.000, οικογενειών Θεοφάνους και Γεωργίου 'Αγγελοπούλου είς μνή­

μην 'Ιωάννου Άγραφιώτου δρχ. 2.000, κας 'Αρτέμιδος Π. Γκίκα είς μνήμην Παναγιώτου Δ. Γκίκα, δρχ. 1.000, κ. Κωνσταντίνου Μ. Μαγκάκη είς μνήμην Γεωργίου Λιάτη δρχ. 1.500, κ. 'Αρετής Μιχοπούλου είς μνήμην Κωνσταντίνου Μιχοπούλου δρχ. 1.000, κας Μαρίας Μιχοπούλου είς μνήμην Κωνστ. Μιχοπούλου δρχ. 2.000, κ. Κωνστ. Μ. Μαγ­

κάκη εις μνήμην Μίνας Γεωργ. Μηλιώτη δρχ. 1.500, κ. Κωνστ. Πλαπούτα είς μνήμην Χαραλ. Λυσικάτου δρχ. 1.500, κ. Βασιλ. Ζαφειροπούλου εις μνήμην τών γονέων του Κων­

σταντίνου και 'Ελένης δρχ. 500, American Women's Organisation of Greece δρχ. 5.000, κας Μαρίας 'Αναγνωστοπούλου είς μνήμην Τάκη Παναγιώτου δρχ. 1.000, κ. καί κας 'Ηλία

— 483 —

Γλυκοφρύδη εις μνήμην Νικολ. Γρηγορίου δρχ. 1.000, κ. και κας "Αθω Τσούτσου είς μνήμην Νικολ. Γρηγορίου δρχ. 1.000, οικογενειών Θεοφάνους και Γεωργίου 'Αγγελο­

πούλου εις μνήμην Άποστ. Κουτσοκώατα δρχ. 1.000, κ. Νικολ. Κωστοπούλου είς μνή­

μην Νικολάου Παπαρρόδου δρχ. 1.000, κας Λιλής Πετρέα είς μνήμην Νικολ. Παπαρρό­

δου δρχ. 1.000, κ. Π. Οικονόμου Γκούρα είς μνήμην Νικολ. Παπαρρόδου δρχ. 1.000, κ. Πάνου Μαρίτσα είς μνήμην της συζύγου του Έμμας δρχ. 2.000, κ. Γεωργίου Βογια­

τζάκη είς μνήμην 'Αμαλίας Βογιατζάκη δρχ. 5.000, κ. Ζ. Βλυσίδη, είς μνήμην Ι. Παπα­

νικολάου δρχ. 500, κ. και κας Ιωάννου Δάμπαση είς μνήμην 'Ιωάννου Τσιμηνάκη δρχ. 1.000, κας "Αννας Δροσοπούλου εις μνήμην Γεωργίου Δροσοπούλου δρχ. 2.000, κας Αι­

κατερίνης Μάμαλη και τών τέκνων της Ελένης καί Λήδας εις μνήμην Παναγιώτου Μά­

μαλη δρχ. 1.500. μ.μ.

ΝΕΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ X e n o p h o n Z o l o t a s , International monetary issues and developmend policies,

Athens 1977. Ξ ε ν ο φ ώ ν τ ο ς ' Α ν τ ω ν ι ά δ η , Ή Σκύρος στους περιηγητές και γεωγράφους (1400­

1900), Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών, 'Αθήνα 1977. Β. J. S l o t , Καθολικαί έκκλησίαι Κιμώλου καί τών πέριξ νήσων, 'Αθήναι 1974. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ώ ο α, Θέματα Μεσαιωνικής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας, Βιβλιο­

θήκη Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθμ. 52, 'Αθήναι 1977. Γ ε ω ρ γ . Β ε λ ο υ δ ή , Διήγησις 'Αλεξάνδρου του Μακεδόνος, Νέα 'Ελληνική Βιβλιο­

θήκη, 'Αθήνα 1977. W. F. B a n u e r and Α. F. V a u G e m e r 1, The Λόγοι Διδακτικοί of Μαρίνος Pha­

lieros, Leiden 1977. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Χ ι ο ν ί δ η , Οί Μακεδόνες πρόσφυγες τής Σκοπέλου στα 1829, Θεσσα­

λονίκη 1977. G i r o l a m o C a r a c a u s i , Il valore di J dei documenti medievali italogreci e il pro­

blema delle affricate, Palermo 1976. Δημ . Λ ο υ κ ά τ ο υ , Κεφαλληνιακές παραλλαγές τοϋ τραγουδιού τής μητροπροδο­

μένης κόρης, 'Αργοστόλι 1976. Ί ω . Χ α τ ζ τ ι φ ώ τ η , "Αγιον "Ορος, ανθολογία λογοτεχνικών κειμένων, 'Αθήνα 1977. Έ π . Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , 'Ακροπόλεις καί οχυρά στην αρχαία 'Αττική, 'Αθήναι 1977. Ί ω . Β ρ ό τ σ ο υ , Ό βυζαντινός ιατρός Παϋλος ό Αίγινίτης καί οί οδοντιατρικές γνώ­

σεις τοΰ έργου του, 'Οδοντιατρική, 'Αθήναι 1977. C o n s t . V a c a l o p o u l o s , L'Economiste Français Arthémond De Regny, Thessa­

loniki 1977. Xp. Τ σ ι κ ρ ι τ σ ή ­ Κ α τ σ α ν ά κ η , Οικογενειακά ονόματα ποιητών τής κρητικής

αναγεννήσεως, Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία Λασιθίου, 1977. Χ ρ. Τ σ ι κ ρ ι τ σ ή ­ Κ α τ σ α ν ά κ η , Τό κρητικό επώνυμο Μουδάτσος ­ Μουάτσος,

Μοδάτσος ­ Μοάτσος, 'Ιστορική Λαογραφική 'Εταιρεία Λασιθίου, 1977. Χ ρ. Τ σ ι κ ρ ι τ σ ή ­ Κ α τ σ α ν ά κ η , Ό αρχηγός τής 'Απάνω Ρίζας Καινούριου κα­

πετάν Δημήτρης Τσικριτσής καί ή λαϊκή μοΰσα, Αθήνα 1977. Ν ι κ . Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ , Ή επανάσταση τής Σκάλας (16.8.1849) καί ό παπα­Ληστής

(ανάτυπο), Κεφαλληνιακά Χρονικά, 'Αργοστόλι 1976.

— 484 —

Θ α ν . Κ ο υ ρ τ α λ ί δ η , Μαθητικές κοινότητες καί Δημοκρατική αγωγή, 'Αθήνα 1977. Λ ι λ ή ς Ί α κ ω β ί δ η , Παϋλος Παλαιολόγος. Δημοσιογράφος, λογοτέχνης, αγωνι­

στής, άνθρωπος, 'Αθήνα 1976. Ε λ έ ν η ς Σ ι ά τ ρ α ­ Λ α ζ α ν ά , Ό Ρομποτάνθρω/τος (Διηγήματα), 'Αθήνα 1976. ' Α ν δ ρ έ α Σ ο κ ά λ η , Έρρει τα καλά (Ποιήματα), 'Αθήνα 1977. Γ ι ά ν ν η Π α λ α γ ι ά ν ν η , Πνοές αγάπης στο ηλιοβασίλεμα, Πύργος 'Ηλείας 1977. Γ. Γ κ ο λ φ ι ν ο π ο ύ λ ο υ , 'Αρχαϊκό πρότυπο (Ποιήματα), Πάτρα 1977. Γ. Ο ί κ ο ν ό μ ο υ , "Αϋλη τέφρα, 'Αθήνα 1977. Λ. Χ ρ ο ν ο π ο ύ λ ο υ , Τ' άστρο τοΟ χειμώνα (Ποιήματα), 'Αθήνα 1977. Τ. Κ ό ρ φ η , Lustra (μετάφρασις ποιημ. Ezra Pound), 'Αθήνα 1977. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Β α σ μ α ν ό λ η , Σύμμεικτα κριτικά καί ερμηνευτικά, έν 'Αθήναις 1977. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Β α σ μ α ν ό λ η , Επισκέψεις εις Πλάτωνος Κλειτοφώντα, έν 'Αθήναις

1977. Φ ω τ . Ά θ α ν α σ ο π ο ύ λ ο υ ­ Κ α λ η μ έ ρ η , Χλωμές χαρές (Ποιήματα), 'Αθήνα 1977.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ R i v i s t a di S t u d i B i z a n t i n i e N e o e l l e n i c i , Istituto di Studi Bizantini e

Neoellenici — Università di Roma — Roma 1975­ 1976. Κ ρ ι τ ι κ ά Φ ύ λ λ α , 'Αφιέρωμα στον Γρηγ. Ξενόπουλο (1867­1951), Χειμώνας 1976­

1977. Δ ε λ τ ί ο ν ' Α ν α γ ν ω σ τ ι κ ή ς Ε τ α ι ρ ί α ς Κ ε ρ κ ύ ρ α ς , Κέρκυρα, έτος 13,

1977. Σ ύ λ λ ο γ ο ς Φ ι λ ο π ρ ο ό δ ω ν Φ ι λ ι α τ ρ ώ ν , "Εκδοση 50 χρόνια, Φιλιατρά 1977. Ί α τ ρ ο λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ή Σ τ έ γ η , 'Αθήναι, Καλοκαίρι 1977.

• .

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

ΊΕκαστος τόμος σελ. 650. — Ετησία συνδρομή : δρχ. 320. (

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έ ξ β δ ό θ η σ α ν :

1. Κωστή Παλαμά, Ανδρέας Κάλβος, Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, Ιούλιος Τυπάλδος, Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ, ΟΙ αδελφοί ΣοΟτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος,

•Αθήναι 1970. 4. θ. Β 8 λ λ ι α vi τ ο υ, Πολυλάς, ΜαρκρρΟς καί ή Σχολή, τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ί ω ά ν ν ο υ Ζ 8 ρ β ο 0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου , Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971 7. Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κουρτίδου , Ή έξέλιξις το0 διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί δ 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγη­ματογράφος, 'Αθήναι 1972.

8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, "Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Α. Μ ά τ ε σ η, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976. Έκαστον τεύχος δρχ. 20.

Γ. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μαντουβάλου , Τα έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τά έν τφ

«Παρνασσώ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη. 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα τών Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τόν 17ον καί 18ον αίώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100. 3. Έπα μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , 'Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ' (στορίαν τών

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. 4. Ε ύ γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έργων

τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, F, 1866 ­1900. Έργον βραβευθεν ύπό τής 'Ακα­δημίας Αθηνών, "Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έπα μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοΟ Άντιόχου τοϋ Γ* είς τήν Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χρίστου Θεοδωράτου, Βιογραφία 'Ηλία ΖερβοΟ Ίακωβάτου συντεθείσα παρ' αύτοϋ τοΟ Ιδίου, Αθήναι 1974, σελ. κς'+ 154. Δρχ. 150. .

7/Δεσμός, Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λα τ ζ ό γ λ ο υ­ Θ έ μ ε λ η, Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρω­

πος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.