ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O* PAWA**0...ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O...

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O*

PAWA**0* <t>IAOAOriKON Π<ΝΟ Ι̂ΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <K£lMM<KOK

ΤΟΜΟ* Κ'. ΑΚ ** <<>KTnm0t-4<K<M&Ì>l<>£ 1»7$>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ # Α. ΜΑΡΤΕΛΑΟΥ Ίφ μαθητή μου Νικολάω Φωσκόλφ (Ποίημα) Α. ΜΑΡΤΕΛΑΟΥ. Επίγραμμα είς τον Φώσκολον (Ποίημα) Κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ. Περί ελευθερίας καί τής παθολογίας αυτής (Μελέτη) Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΑΗ.. .Tò άνακάλημα νεκροϋ σ* ένα διήγημα τοΟ Βιζυηνόϋ (Μελέτη) ΑΝ. ΚΕΑΕΣΙΔΟΥ - ΓΑΛΑΝΟΥ Τέχνη τραγική ή πλατωνική πολιτική

σωτηριολογία (Μελέτη) Κ. ΤΣΚΛΗ - ΑΡΩΝΗ. Το εμπόριο στην Κέρκυρα στις αρχές τής Ενετοκρατίας (Μελέτη) Ζ. ΜΑΜΑΛΑΚΗ.......Τάσος 'Αθανασιάδης. 'Από το κλασσικό μέτρο στο σύγχρονο

ανθρωπισμό (Μελέτη) ΣΤ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗ . . . Άγνωστες αγγελίες εκδόσεως βιβλίων τυπωμένες

στή Γαλλία, την 'Ιταλία καί τήν Ελλάδα. (Προσθήκες στην «'Ελληνική Βιβλιογραφία 1800 1863») (Μελέτη)

ΕΥ. ΤΣΑΠΑΡΛΗ. .Τρεϊς μεταβυζαντινοί ξυλόγλυπτοι άμβωνες άπο τήν Ήπειρο (Μελέτη) ΙΩ. ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ;.. ...Τα φραγκοχιώτικα. Οί παράγοντες που συνέβαλαν στή γέννηση

καί επιβίωση τοϋ γραφικοΰ αύτοϋ φαινομένου (Μελέτη) ΑΙΤ. Δ. ΔΕΜΠΟΝΟΥ........... Άγνωστες δικαστικές περιπέτειες τοϋ Ριζοσπάστη

Γερασίμου Λιβαδα (άπο ανέκδοτα έγγραφα) (Μελέτη) Γ.θ.ΖΩΡΑ. .Οί σπουδές τοϋ Κάλβου καί ή πανεπιστημιακή σταδιοδρομία του (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. θ. Ζ. .........\ Τής Συντάξεως (Χρονικον) θ. Ν: ΠΕΛΕΓΡΙΝΗ Παγκόσμιο Συνέδριο «Αριστοτέλης» (Χρονικόν) 4t. Ό «Παρνασσός» δια τόν Φώσκολον (Χρονικόν) ΕΥ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ. .Το Δ' Πανιόνιο Συνέδριο. Κέρκυρα 28/9 1/10/1978 (Χρονικόν) ir t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μελέτη περί τής Ελληνικής Σχολής Φλαγγίνη

Βενετίας 19ος20ός αϊ. (Χρονικόν)

Ρ A►Κ A * * ♦ * ♦ΙΛ*Λ*ΓΙΚΦΗ Ρ«ΜΦΑΙΚ*Η RATA ΤΜΜΗΡΙΑΗ «KAtA«M«tW

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφείο : Πλχιτεϊα Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — "Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ . ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΉΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 80 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, 5 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών): "Εσωτερικού Δρχ. 320 'Εξωτερικού Δολλ. 14

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 ΔιάΤράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 500

(Συνέχεια περιεχομένων) Δ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ. 'Απολογισμός τών Νυκτερινών Σχολών δια τό σχολικόν

δτος 19771978 (Χρονικόν) if .'Αποτελέσματα λογοτεχνικού διαγωνισμού «Γεωργίου Τσακάλου» (Χρονικόν) μ,μ 'Από τήν κίνησιν τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 38,

'Οκτώβριος Δεκέμβριος 1978 (Χρονικόν) it .Πίναξ περιεχομένων τοΰ Κ' τόμου (1978) (Χρονικόν)

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός»* Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Ρ > ► Κ A * * $ * ΤΟΜΟ* Κ' ΟΚΤΛ&ΝΟΣ - 4<Κ<Μ*ΝΟΣ 1*7$ ΑΝΦΜ. ι*

ΕΙΣ ΤΗΝ 200ήν ΕΠΕΤΕΙΟΝ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ *

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΜΑΡΤΕΛΑΟΥ (17541818)

Τφ μα&ητη μου Νικολάω Φωοκόλω

Την ώδήν τον Βοναπάρτου ι

την εθαύμασεν ό νους μου, ύπερχάρηκε ή καρδιά μου, π' αγαπάς τη Λενθεριά.

Ναι, παιδί μου Νικολάκη, να κτυπάς την τυραννία, ν αγαπάς τη Λενθερία

' και τους Τούρκους να μισας.

V "Α ! οι Τούρκοι, ανάθεμα τους που το Γένος τυραννούνε, α! παιδί μου, μας μισούνε και μας έχουν σαν σκυλιά.

Της * Ελευθέριας ή ώρα για το Γένος εϊν κοντά, η Πατρίς δεν θά *ναι δούλη και θα φάμε την Τουρκιά.

Τότε, τότε θα ύμνησης, συ, παιδί μου, την Πατρίδα,

* Περί της επετείου τής γεννήσεως τοΰ Φώσκολου, βλ. κατωτέρω το χρονικόν τοϋ «ΠαρνασσοΟ» είς το παρόν τεϋχος.

1. 'Αναφέρεται είς την Ώδήν τήν άφιερωμένην είς τον στρατηγον τότε Βοναπάρτην, προς το πρόσωπον τοϋ οποίου εστρεφον τήν ελπίδα τής απελευθερώσεως των οί ύπό τυραννικόν ζυγόν λαοί τής Ευρώπης. Είδικώτερον περί τής 'Ωδής τοΟ Φώσκολου προς τον Ναπολέοντα καί τοϋ σχετικοΰ στιχουργήματος τοϋ Μαρτελάου, βλ. Μ αρ ί ν ο υ Σ ί γ ο υ ρ ο υ , «Οδγος Φώσκολος» [πρόλογος τής εκδόσεως τών «Τάφων»], Ελευθερουδάκης, 'Αθήναι, σελ. 27 30. Το επίγραμμα προς τον Φώσκολο εκφράζει τήν μεγάλην άγάπην προς αυτόν. Μέ τα «Μνήματα» όποδηλοί το ποίημα «Sepolcri» τοϋ Φώσκολου.

n

- 482 —

κ' Βχω 'ς τον Θεον ελπίδα, και συ νά 'σαι τότε εδώ.

"Οπου κι αν σε φέρη ή τύχη να θυμάσαι την Πατρίδα' πάντα νά 'χης την ελπίδα πριν πεθάνης να την δης.

Χαίρε, φίλε Ι Σ' ενθυμούμαι. "Εχεις πνεύμα, νουν, καρδία, έχεις θάρρος και ανδρεία, και ποτέ σου δεν δειλίας.

*Αν σ' εγνώρισα εγώ τέτοιο τέτοιο ακόμη εγώ σε βλέπω, της Πατρίδος μας προβλέπω στήριγμα πολύ καλό.

'Επίγραμμα εις τον Φώσκολον

Του κάκου Φράγκο θέλουν νά σε κάμουνε' πού V "Ελληνες τα Μνήματα φωνάζουνε.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΛΗΜ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΚαθηγητοΟ Ψυχιατρικής καί Νευρολογίας

ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ ΑΥΤΗΣ

Ή 'Ελευθερία ώς ψυχικον ενέργημα αναφέρεται εις τον τρόπον υπάρ

ξεως του ανθρώπου και έχει ίδιαιτέραν σημασίαν κυρίως εν xfj συνυπάρξει μετά τών άλλων. 'Αποτελεί κατ' ούσίαν βίωμα έκφράζον την αύτοθέλητον ενέργειαν του ανθρώπου καί την αύτεξουσιότητα αύτοϋ. Έκπηγάζει δ' ώς φαίνεται, εκ τοϋ συναφούς αισθήματος της αυτενέργειας τοΟ εγώ ώς ιδιό

τητος αύτοϋ. Βάσει της αύτογενείας τοΟ βιώματος τούτου ό άνθρωπος αι

σθάνεται, ότι ενεργεί καί πράττει ελευθέρως καί διαθέτει εαυτόν κατά τήν ιδίαν αύτοϋ βούλησιν. Οΰτω έχει εμφυτον τήν εφεσιν τής ανεξαρτησίας.

Δεν εξετάζεται ένταΟθα ή ελευθερία έν σχέσει προς τον νόμον τής αίτιότητος, όπερ αποτελεί άλλον τρόπον θεωρήσεως άλλ' ώς βίωμα καθ' εαυτό. Τούτου επιχειρείται ό καθορισμός του Είναι καί τής σημασίας αύτοϋ δια τό άτομον καί τήν κοινωνίαν άπό φαινομενολογικής απόψεως κυρίως δε ψυχολογικής καί ψυχοπαθολογικής ι.

Ή 'Ελευθερία δύναται να καθορισθή τόσον «ποσοτικώς» όσον καί ποιοτικώς. Ό «ποσοτικός» καθορισμός είναι προφανής κατά τήν άμετρον έλευθερίαν εξ ενός καί τήν μείωσιν αυτής μέχρι καί πλήρους εξαλείψεως (άνελευθερίας) εξ έτερου. Ποιοτικώς καθορίζεται έκ τοϋ είδους τής άναφο

ρικότητος αυτής, είς τί τουτέστιν πραγματοποιείται αύτη καί διά τίνων μέσων καί μεθόδων ενεργείται ή πραγματοποίησις.

Οί Στωικοί έχαρακτήριζον τήν έλευθερίαν ώς αύτοπραγίαν ύπό διττήν δ' εννοιαν ήτοι ώς έλλογον αύτοπραγίαν καθ' ην ό λόγος (ή λογική) καθο

ρίζει ταύτην καί ώς άλογον αύτοπραγίαν καθ' ην ό άνθρωπος ενεργεί άνευ συμμετοχής τοϋ λόγου. Είς άμφοτέρας τάς περιπτώσεις δύναται τις να όμι

λή περί ελευθερίας, άλλ' είθισται να γίγνηται διάκρισις μεταξύ ελευθερίας μέν έφ' όσον, ώς κατωτέρω θέλει διευκρινισθή, υπάρχει £λλογος αύτοπρα

γία, άνελευθερίας δ' έφ' όσον πρόκειται άλογος αύτοπραγία. Κατά καθιερωμένην διάκρισιν ή ελευθερία νοείται ώς εξωτερική έλευ

1. Ή φιλοσοφία, ή ψυχολογία, ή ψυχοπαθολογία, ή νευροφυσιολογία, ή ηθική, ή θεολογία ασχολούνται περί τήν έλευθερίαν άπό τής ιδίας έκαστη απόψεως.

— 484 —

θερία, τουτέστιν ώς ανεξαρτησία άπο των εξωτερικών περιορισμών έκπο

ρευομένων είτε έκ τοΟ φυσικοΟ περιβάλλοντος είτε τοϋ κοινωνικού, έν τη τελευταία ταύτη περιπτώσει τών περιορισμών επιβαλλομένων δια των νόμων, δι' επιταγών, απαγορεύσεων, απειλών, καταναγκασμού, βίας. Κατά τον Έπίκτητον : «Ό ακώλυτος άνθρωπος ελεύθερος, φ πρόχειρα τα πρά

γματα, ώς βούλεται. Όν δ' εστίν ή κωλύσαι ή άναγκάσαι ή έμποδίσαι ή άκοντα εις τι έμβαλείν, δούλος εστίν». Προσθέτει δε «Τίς δ' ακώλυτος ; ô μηδενός τών αλλότριων έφιέμενος. Τίνα δ' αλλότρια ; ά ούτε έστιν εφ' ήμΐν ούτε εχειν ούτε πολλά εχειν ή πως έχοντα».

Είτα νοείται ώς εσωτερική ελευθερία, τουτέστιν ώς ανεξαρτησία τοΰ άνθρωπου ύπό τοΰ ΐδίου τοΰ εαυτού. Κατ' ούσίαν είναι αύτη ανεξαρτησία άπο τάς επιθυμίας και τάς τάσεις έκείνας, άί όποΐαι ευρίσκονται εις αντί

θεσιν προς την λογικήν και την ήθικήν, είναι ανεξαρτησία άπο ο,τι πρωτό

γονον καί ζωώδες φέρει ό άνθρωπος έν έαυτω. Ό προηγμένος άνθρωπος θέλει να είναι άρχων τοΰ ιδίου εαυτού ύποτάσσων τάς πρωτογόνους και έγωϊΟ στικάς ένστικτους τάσεις αύτοΰ, ίνα μη καθίσταται δούλος και υποχείριος αυτών καί ούτω ανελεύθερος. «Το νικάν αυτόν αυτόν πασών τών νικών πρώτη τε καί αρίστη, τό δε ήττάσθαι αυτόν ύφ'εαυτού αϊσχιστόντε άμα καν κάκιστον», είναι ή τοΰ Πλάτωνος ρήσις (Πλάτωνος Νόμος Α 626 Ë), ή οποία εικονίζει τήν,τάσιν τοΰ άνθρωπου να κυρίαρχη έαυτοΰ ώς προς παν, όπερ αντίκειται προς την λογικήν, τήν ήθικήν καί τήν άξιοπρέπειαν αύτοΰ. Έν τώ προκειμένφ εχομεν τήν ελλογον αύτοπραγίαν τών Στωικών, κατ' αντί

θεσιν προς τήν άλογον αύτοπραγίαν, ήτις είναι ταυτόσημος προς τήν έσω

τέρικήν άνελευθερίαν. Κατά ταύτα ό άνθρωπος αισθάνεται τήν τάσιν καί τήν ανάγκην μιας

ελευθερίας άφ' ενός προς τα έξω (προς τό έξωτερικόν φυσικόν καί κοινωνι

κόν περιβάλλον) καί άφ' έτερου προς τα έσω (προς τον ίδιον εαυτόν του) θέλων νά είναι αυτεξούσιος καί ελεύθερος άπό τε τών συνανθρώπων του^ άλλα καί άπό τοΰ ίδίου έαυτοΰ. Τα δύο ταΰτα είδη ελευθερίας είναι αλληλέν

δετα Ιδίως εξαρτάται ή εσωτερική ελευθερία έκ τής εξωτερικής.

* * *

ρ Ό άνθρωπος ώς προς πλείστα ενεργήματα σωματικά καί ψυχικά παρου

σιάζει διπολικότητα. Ώς προς τήν έλευθερίαν δύναται επίσης νά θεωρηθή; ώς διπολικός παρουσιάζων" έλευθερίαν άμα καί άνελευθερίαν. Ή άνελευθε' ρία αναφέρεται κατ' εξοχήν είς ώρισμένας βιολογικάς καί νευροφυσιολογικάς λειτουργίας π.χ. τάς νευροφυτικός καί αντανακλαστικός λειτουργίας χωρίς δμως καί ώς προς τάς λειτουργίας ταύτας νά είναι αύτη απόλυτος. Ή άνε

λευθερία τών ανθρώπων δεν είναι όμοία προς τήν τών ζώων, τά όποια είναι

- 485 —

αυστηρώς αΐτιοκρατημένα, βιολογικώς καθηλωμένα και δεσμευμένα ύπό των ερεθισμάτων του εξω κόσμου και του εσω κόσμου αυτών (έν τή τελευταία περιπτώσει τών ενστίκτων κινήτρων) και ούτω προκαθωρισμένα δι' ενα άπαρέκλιττον τρόπον ζωής, τον αυτόν άπό της ημέρας τής γεννήσεως μέχρι του θανάτου. Δια τών ενστίκτων λειτουργιών τά ζώα καθοδηγούνται καΐ διασφαλίζονται έν τή ζωή.

Ή τοιαύτη αυτόματος ούτως ειπείν διασφάλισις τής ζωής εις τα ζώα δέν υπάρχει κατά τόν αυτόν τρόπον εις τον άνθρωπον, όστις επιτυγχάνει ταύτην ου μόνον δια τών ενστίκτων άλλ' εμμέσως δια τοϋ λογισμοΰ, τής συνειδήσεως, τής μνήμης, τής πείρας, τών εθίμων, τών παραδόσεων, δι' ιδίων δηλαδή ανθρωπίνων τρόπων. Δια τούτων παρέχεται είς τον άνθρωπον ή δυνατότης ενεργείας και δράσεως κατόπιν σκέψεως, επιλογής και αποφά

σεως προς τήν μίαν ή τήν άλλην κατεύθυνσιν και έν ταυτώ ή δυνατότης δη

μιουργίας ποικιλόμορφου ζωής. Έχων ό άνθρωπος τήν δυνατότητα απε

λευθερώσεως άπό τών ερεθισμάτων τοϋ εσω και εξω κόσμου και τής απλής «βιουμένης ζωής» θεωρείται ως ενεργών κατά τήν Ιδίαν αύτοϋ βούλησιν και διαθέτων έλευθερίαν, έν άλλοις λόγοις θεωρείται ώς ελεύθερον όν.

Ή ελευθερία όμως του άνθρωπου και δή τοϋ προηγμένου δεν πρέπει να νοήται ώς άποδέσμευσις αύτοϋ άπό παντός κανόνος και ώς άνευ ρυθμοϋ αυθαίρετος διαμόρφωσις ζωής, άλλ' αντιθέτως ώς δυνατότης αντιστάσεως εις τά ποικίλα εξωτερικά και εσωτερικά (τών ενστίκτων τάσεων) ερεθίσματα και έν γένει ώς ίκανότης να άντιτίθηται και να άντιλέγη ούτος προς τά εξω δηλαδή τόν εξω κόσμον και προς τά εσω, δηλαδή προς τόν ϊδιον εαυτόν. "Εχων έπί τούτοις πλην τής αναφοράς ταύτης είς τόν εξω κόσμον και τον εαυτόν του τήν δυνατότητα τής αύτοσυνειδήσεως αύτοπραγματοποιεΤται και καθίσταται δημιουργικός προνόων και προσχεδιάζων τό μέλλον του και τήν προσωπικήν του ϋπαρξιν. Είς πάντα ταϋτα ενυπάρχει ή προϋπόθεσις και ή δυνατότης οίκοδομήσεως σκοπών και αξιών, τάς οποίας «ελευθέρως» θέτει ό άνθρωπος, επίσης ή αύθορμησία προς διακανονισμόν τής καθόλου ζωής του βάσει νόμων και κανόνων και τελικώς ή υπ' ίδίαν εύθύνην επιλογή και άπόφασις. Τά ανωτέρω συλλήβδην άποτελοΰν τό καθαρώς «άνθρώπινον» έν τω άνθρώπω, τό οποίον καλοΰμεν «πνεϋμα» ουχί ύπό τήν εννοιαν του διανοεΐσθαι, άλλα τής είς άνώτερον έπίπεδον πέραν τοϋ ίδίου έαυτοΰ οργα

νώσεως τής υπάρξεως του, ή οποία ενέχει άπαντα τά μνημονευθέντα στοιχεία και τάς πνευματικάς αξίας, έν αίς και τήν έλευθερίαν. "Αξιον σημειώσεως έν τω προκειμένω είναι, ότι δια τους αυτούς λόγους ό άνθρωπος πολλάκις αποτυγχάνει είς τάς προσπάθειας του έν τή ζωή ή παρουσιάζει άνελευθερίαν. "Ηδη ό άνθρωπος όταν διακυμαίνηται μεταξύ δύο ισοδυνάμων κινήτρων παρουσιάζει άνελευθερίαν ύπό τήν μορφήν τής αμφιθυμίας, τής άμφιτάσεως και άμφινοίας, τών άλλως καλουμένων ψυχικών συγκρούσεων. «Πολλών

— 486

έναντιωμάτων γέμει ή ψυχή» κατά τον Πλάτωνα. 'Επίσης όταν τελή υπό το κράτος τών έξη ρτημένων αντανακλαστικών, τα όποια καθορίζουν τήν καθη

μερινήν ζωήν αύτοϋ παρουσιάζει άνελεύθερον συμπεριφοράν. "Ο,τι δέ είς τό ψυχικόν πεδίον καλοΟμεν έλευθερίαν και αύτοπραγίαν

ελλογον ή άλογον έχει άντιστοιχίαν είς νευροφυσιολογικούς σχηματισμούς και τα κέντρα τοΟ εγκεφάλου, εις τάς λειτουργίας τών οποίων διακρίνομεν τήν εύοδωτικήν λειτουργικήν έκδήλωσιν ώρισμένου εγκεφαλικού κέντρου και τήν άνασταλτικήν έτερου κέντρου. Είς πασαν δηλαδή εύοδωτικήν λει

τουργίαν εχομεν και τήν άναστέλλουσαν ταύτην, ώστε ούτω διατηρείται νευροφυσιολογικώς ή λεγομένη ομοιοστασία, εξ ής απορρέει ή ένηρμονι

σμένη συνεργεία και ευρυθμία τών σωματικών λειτουργιών επίσης τών ψυ

χικών, τουτέστιν ή ευβουλία, ή ευταξία, ή εύκοσμία, ή εύσχημία και ή απο

φυγή τής υπερβάσεως τής ελευθερίας ή τής δεσμεύσεως τής ελευθερίας. Ή έκδήλωσις λειτουργίας τινός άπό απόψεως νευροφυσιολογίας σημαίνει και εϊναι ισοδύναμος προς τήν έλευθερίαν, αναστολή ταύτης ισοδυναμεί προς άνελευθερίαν, ήτις όμως κρινομένη άπό απόψεως ψυχολογικής δυνατόν να μήν άποτελή ούσιαστικήν άνελευθερίαν, αλλ' αντιθέτως ικανότητα μή υπο

ταγής είς τάσιν τίνα, ήτις δέν εϊναι συμφέρουσα είς τον άνθρωπον. Κατά τήν διαδρομήν τής εξελίξεως του άνθρωπου άνεπτύχθησαν αί

λεγόμεναι άναστολαί, λειτουργίαι τουτέστιν ανωτέρας κατηγορίας, αί όποΐαι εκπροσωπούν τήν λογικήν, τήν ήθικήν και τάς πνευματικός έν γένει αξίας και έχουν ως άντίστοιχον τα λεγόμενα ανώτερα εγκεφαλικά κέντρα και σκοπόν τήν καταστολήν τών κατωτέρων (ενστικτωδών και πρωτογόνων) λειτουργιών. Ή ΐσόρροπος και εύρυθμος λειτουργική συνεργασία τών αντιτιθεμένων κέντρων αποδίδει τήν συμπεριφοράν τοΰ ομαλού άνθρωπου, όστις ύπαρξιακώς κρινόμενος είναι ελεύθερος άμα και ανελεύθερος. Ή δια

ταραχή τής ίσορρόπου ταύτης διαρρυθμίσεως έκδηλοΰται σαφώς, ως κατω

τέρω θα ΐδωμεν, είς νευρολογικός και ψυχικάς παθήσεις, όπου είς άλλας μεν εχομεν ως σύμπτωμα έκδήλωσιν ελευθερίας είς μέγιστον βαθμόν (πλήρη δηλαδή κατάργησιν τών αναστολών), ώστε επακολουθεί πλήρης έξαπόλυσις τής ελευθερίας, είς άλλας μεγάλην ή και όλοκληρωτικήν άπώλειαν αυτής. Οί δύο ούτοι ακραίοι βαθμοί ελευθερίας αποτελούν τάς έκτροπάς ή παθολο

γικός μορφάς αυτής ήτοι τήν παθολογίαν τής ελευθερίας, περί τής οποίας κατωτέρω εσεται ό λόγος.

*

Ό άνθρωπος ων εσωτερικώς και έξωτερικώς ελεύθερος ρυθμίζει αυτε

ξούσιος τάς ιδέας του, τα συναισθήματα, τάς επιθυμίας, τάς πράξεις του. 'Αναπτύσσει τάς ένδιαθέτους τάσεις και δινατότητας και βάσει αυτών αύτο

487

καθορίζεται και αύτοπραγματοποιείται. Οΰτω διαμορφώνει κατ' 'ίδιον άτομι

κον τρόπον τάς διανθρωπίνους κοινωνικός σχέσεις του και διαπλάττει τήν άτομικήν ζωήν του και τήν προσωπικότητα του εν γένει, καθίσταται δημιουρ

γικόν κοινωνικόν μέλος και χρήσιμος πολίτης, καθιερώνει νόμους καί κα

νόνας ηθικής (ανθρωπισμόν, άγάπην, άλληλεγγύην, δικαιοσύνην, αίσθημα αξιοπρέπειας, σεβασμού και ευθύνης έναντι του ιδίου έαυτοϋ καί τών άλ

λων) τους οποίους εκτελεί εκ συναισθήσεως του καθήκοντος καί της έπι

γνώσεως τών υποχρεώσεων προς εαυτόν καί τους άλλους. 'Από ελευθέρους ανθρώπους δημιουργείται επίσης ή λεγομένη πολιτι

κή ελευθερία, ή οποία, όταν απευθύνεται εις διαπαιδαγωγημένους ανθρώ

πους άξιους της ελευθερίας ταύτης, χρησιμοποιείται επωφελώς. Ούτω ό ελεύθερος άνθρωπος είναι τό θεμέλιον τής πραγματικώς υγιούς κοινωνίας, δημιουργός προόδου, πολιτισμού καί πνευματικών αξιών. Ή υγιής κοινωνία αποτελείται από ελευθέρους, αύτοδιατιθεμένους καί αυτεξούσιους ανθρώ

πους. Τα γνωρίσματα τής τοιαύτης υγιούς ούτως ειπείν ελευθερίας συνι

στούν τήν ποιότητα αυτής. "Ομως σχετικώς προς τήν έξωτερικήν έλευθερίαν, ώς καί ανωτέρω

ελέχθη, δεν πρέπει να θεωρηθή αύτη ώς άνευ περιορισμού αχαλίνωτος καί άμετρος ελευθέρα ενέργεια. Ή τοιαύτη ελευθερία συνεπιφέρει τήν άπελευ

θέρωσιν τών εγωιστικών τάσεων, τουτέστιν τών πρωτογόνων καί ζωωδών στοιχείων. 'Ελευθερία ένέχουσα τα γνωρίσματα ταύτα δυσχεραίνει ή καί κα

θιστά αδύνατον τήν κοινωνικήν συμβίωσιν τών ανθρώπων. Ή άκρα ελευθε

ρία ικανοποιούσα μονομερώς τάς ιδίας τάσεις τοΰ άτομου καλλιεργεί τον άκρατον έγωϊσμόν, τήν αύθαιρεσίαν, τον άπεριόριστον άτομικισμόν, δστις συνεπάγεται ώς παράλληλον φαινόμενον τήν διατάραξιν ή καί κατάλυσιν τών ομαλών διανθρωπίνων σχέσεων.

Όθεν προς δημιουργίαν ομαλής κοινωνικής συμβιώσεως καί υπάρξεως καί κατοχυρώσεως αυτής απαιτείται περιορισμός τής ελευθερίας τοΰ άτο

μου. Τούτο συντελείται δια τών καθιερωμένων κοινωνικών τύπων καί κανό

νων γραπτών καί άγραφων (τοΰ δικαίου, τής ηθικής, τοΰ αμοιβαίου σέβα

σμοΰ) συνεπαγομένων τον έκούσιον αύτοπεριορισμόν. Περιορισμοί καί δεσμεύσεις είναι αναγκαίοι, ϊνα κρατούν τον άνθρω

πον εις τα όρια εκείνα τής ελευθερίας, τα όποια κατοχυρώνουν τό κοινωνι

κόν σύνολον άπό τών εγωιστικών ύπερβασιών τοΰ ατόμου. Ώ ς συνάγεται ή ελευθερία δέν εμπεριέχει μόνον δικαιώματα καί απαιτήσεις άλλα καί υποχρεώσεις καί καθήκοντα (ελευθερία μετ' ευθύνης).

Ή άκρα εξωτερική ελευθερία καταργεί εκ παραλλήλου καί τήν έσωτε

ρικήν έλευθερίαν καί οδηγεί εις δουλείαν τοΰ τε Ιδίου καί τών άλλων. Είναι δε δουλεία έαυτοΰ (έαυτοδουλεία), διότι ό άνθρωπος καθίσταται υποχείριος τών πρωτογόνων ενστίκτων τάσεων του καί διατελεί υπό τήν τυραννίαν αυτών,

— 488 —

ώστε «πολλής μεν δουλείας τε και άνελευθερίας γέμειν την ψυχήν αύτοϋ και ταύτα τα μέρη αυτής δουλεύειν, άπερ ήν επιεικέστατα, σμικρόν δε και το μοχθηρότατο ν και το μανικώτατον δεσπόζειν», (Πλάτωνος Πολιτεία 577 D. Δουλεία δε καί των άλλων, διότι ή ελευθερία αύτοΰ ασκείται εις βάρος των άλλων καί οΰτω καταδυναστεύει αυτούς. «Ή γαρ άγαν ελευθερία εοικεν ουκ είς άλλο τι ή είς άγαν δουλείαν μεταβάλλειν καί ιδιώτη και πό

λει» (Πλάτωνος Πολιτεία Η 564). Ζώντες οί άνθρωποι υπό την δουλείαν αλλήλων καταντούν εν τη ουσία να ζουν υπό την δουλείαν τής πολλής ελευθερίας των, διότι «Πάν το πολύ πολέμιον τη φύσει», κατά τον Ιππο

κράτη ν. Δια τής άκρας ελευθερίας χαλαρουται ή ισχύς καί ή εφαρμογή τών νό

μων καί τών κοινωνικών κανόνων, ώστε ευκόλως τα άτομα παρασύρονται είς παρανομίας καί αντικοινωνικός εκδηλώσεις, τών οποίων άκολούθημα είναι ή αναρχία καί το κοινωνικόν χάος, κατά τα όποια εκμηδενίζεται ή ελλογος ελευθερία 1.

Ό άνθρωπος δέχεται ευχαρίστως οιονεί εξ εμφύτου διαθέσεως ώρι

σμένον ώφέλιμον δι' εαυτόν καί τήν κοινωνίαν βαθμον καταστολής τής ελευθερίας του. «Πάντα μοι εξεστιν αλλ' ού πάντα συμφέρει» λέγεται εν τη προς Κορινθίους Α' επιστολή Παύλου (6 12 καί 10 23). Έν τή ρήσει ταύτη διατυποΰται ή ουσία τής πραγματικής έλλόγου ελευθερίας του άνθρω

που. "Αλλωστε τήν καταστολήν ταύτην τής ελευθερίας επιβάλλει καί τό ενστικτον του ύποτάσσεσθαι ώς άντίπους του ενστίκτου του επιβάλλεσθαι καί κυριαρχειν. Ή καταστολή δμως δέον να γίγνηται μέχρι βαθμού, ώστε να μήν είναι καταπνικτική, οπότε γίγνεται ανεκτή, ή δ' άναγκαιότης αυτής κατανοητή.

1. Ό Πλάτων έν τή Πολιτεία του εκτενώς πραγματεύεται περί τής δυσμενοΟς επι

δράσεως τής αχαλίνωτου ελευθερίας, ήτις χαρακτηρίζει τήν άνευ νόμων δημοκρατίαν καί τήν άναρχομένην κοινωνίαν. «Ή τοϋ τοιούτου απληστία (δηλαδή ή απληστία τής ελευθερίας) καί ή των άλλων αμέλεια καί ταύτην τήν πολιτείαν μεθίστησι τε καί παρα

σκευάζει τυραννίδος δεηθήναι» Πολιτεία Η 562 C (εκδοσις Παπύρου). 'Επίσης λέγει «Τελευτώντες γάρ που οϊσθ', ότι ουδέ τών νόμων φροντίσουσι γεγραμμένων ή άγραφων, ίνα μή μηδαμή μηδείς αύτοϊς ή δεσπότης» Πολιτεία Η 563 D. Επίσης προσθέτει «ουκ έξ άλλης πολιτείας τυραννίς καθίσταται ή εκ δημοκρατίας έξ οίμαι τής ακρότατης ελευ

θερίας δουλεία πλείστητε καί άγριωτάτη» Πολιτεία Η 564. Ό Αισχύλος εις τάς Εύμενί

δας γράφει σχετικώς προς τήν έλευθερίαν «Μητ' άνάρχετον βίον (βίον έν αναρχία), μήτε δεσποτούμενον αίνέσης» (να δεχθής). Στίχος 525. 'Επίσης υπό τήν αυτήν εννοιαν λέγε

ται «τό μήτ' άναρχον μήτε δεσποτούμενον άστοΐς περιστέλλουσι βουλεύω σέβειν. Στί

χος 696. Έν τοις ανωτέρω σαφώς τονίζεται, ότι δια τήν όρθήν διάπλασιν τοϋ άτομου καί τής κοινωνίας οΰτε τό άναρχον (ή αναρχία) ή άκρα τουτέστιν ελευθερία ούτε τό δεσπο

τούμενον (τό ζήν έν άνελευθερίςι) ώς ακραίοι βαθμοί τής ελευθερίας, έν άλλοις λόγοις ώς παθολογικοί μορφαί αυτής ενδείκνυνται, διότι απεργάζονται τον όλεθρον τοϋ άτο

μου καί τής κοινωνίας καθόλου.

489

'Εάν όμως ό περιορισμός της ελευθερίας είναι λίαν έντονος και φθά

νει μέχρι πλήρους καταπιέσεως και άνελευθερίας, όπως συμβαίνει κατά την δουλείαν ενός λαοϋ ή τήν διαβίωσιν ύπο το πολιτικοκοινωνικον καθεστώς του δεσποτισμού δεν εϊναι ανεκτός και δημιουργεί δυσφορίαν του ατόμου, εχθρότητα προς τήν καταπιέζουσαν αΐτίαν, μίσος, άντίστασιν, έξέγερσιν. Άπο δε τήν άξιοπρέπειαν τήν οποίαν έχει ώς ελεύθερος άνθρωπος χάνει το πλείστον. «"Ημισυ γαρ τ' αρετής άποαίνυται εύρύοπα Ζευς άνέρος, ευτ' αν μιν κατά δούλιον ήμαρ ελησιν», Όμηρου Ίλιάς (Ρ 323 324).

"Οταν 'έχει έπιβληθή κατάστασις άνελευθρίας, ή τάσις προς τήν έλευ

θερίαν δεν εξαφανίζεται ούδ' εκμηδενίζεται, άλλα παραμένει ύπνώττουσα έτοιμη να άναφανή και να άναζήση. Τοϋτο σημαίνει, ότι εϊναι βασική και ουσιώδης ψυχική λειτουργία ουδέποτε έξαλειφομένη. Ή ψυχολογία του άτομου και ή ψυχολογία των λαών δια της ιστορίας αυτών αποδεικνύουν τοϋτο εμφανέστατα. Ό Ελληνικός λαός έπί 400 ετη δουλείας δεν έχασε τήν θέλησιν προς ελευθερίαν, ήτις ουδέποτε εσβέσθη, άλλα πάντοτε ένο

σταλγεΐτο και τελικώς άνεκτήθη. Ή ελευθερία κυρίως ειπείν είναι ελευθερία της ψυχής και του πνεύ

ματος ουχί τοϋ σώματος. Το σώμα εϊναί τι άνελεύθερον. Ό άνθρωπος εις τάς κατωτέρας βαθμίδας (τά ένστικτα) της υποστάσεως του είναι ανελεύ

θερος. Εις τήν άνωτέραν όμως ψυχικήν και πνευματικήν βαθμίδα έκδηλοΰται άπλετος ή πραγματική ελευθερία, ήτις κατ' ούσίαν είναι ή μετά σωφροσύνης ελευθερία, ή ελλογος αύτοπραγία τών Στωικών. Κατά τον Φίλωνα «Μόνος ό σοφός ελεύθερος τε και άρχων καν μυρίους του σώματος εχη δέσποτας».

Έκ τών ανωτέρω συνάγεται, ότι ή ελευθερία είναι πνευματική αξία και αλήθεια της ζωής.

* * *

Της ελευθερίας διαπιστοϋμεν διακυμάνσεις αυξήσεως και μειώσεως, ποσοτικά ούτως ειπείν γνωρίσματα, αναλόγως της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως, ομαλής ή παθολογικής τοϋ οργανισμού, της ηλικίας, του είδους τής κοινωνικής διαμορφώσεως και διαβιώσεως τών ατόμων και άλλων παραγόντων κατωτέρω μνημονευομένων.

Ό άνθρωπος π.χ. κατά τήν πρώτην παιδικήν ήλικίαν είναι ανελεύθερος· Κατά τήν ώριμον ήλικίαν έχει τό μέγιστον τής ελευθερίας. Κατά τήν προκε

χωρημένην ήλικίαν καθίσταται έκ νέου ανελεύθερος. Κατά τήν ήμέραν είμεθα περισσότερον ελεύθεροι παρά τήν νύκτα, επίσης κατά τό θέρος καί τήν άνοιξιν παρά κατά τον χειμώνα. Διατελούντες εν τη σωματική και ψυχική υγεία εχομεν περίσσειαν ελευθερίαν. Έν εύφροσύνφ διαθέσει δια

θέτομεν άφθονωτέραν τήν ελευθερίαν.

— 490 —

Κατά τάς νόσους του σώματος ή ελευθερία περιορίζεται ή καταργείται πλήρως. Γενικώς ειπείν πάσα σωματική νόσος στερεί τον άνθρωπον κατά τίνα τρόπον της ελευθερίας του.

Ό άνθρωπος της σημερινής εποχής ώς ζών παντοειδως περίπλοκον ζωήν και έχων προς τοϋτο ανάγκην πλείστων όσων μέσων χρήσεως (ιδίως τών προϊόντων τής τεχνολογίας) έχει χάσει μέγα μέρος της ελευθερίας, τής αύτοβουλησίας και αυτονομίας του ων έξηρτημένος έκ πλείστων εξωτερικών παραγόντων, ϊνα δύναται να άντεπεξέλθη εις τάς απαιτήσεις και τάς άνάγκας τής λίαν περίπλοκου ζωής του.

Εις τάς ψυχικάς και νευρολογικός παθήσεις εχομεν ώς σύμπτωμα τήν διακύμανσιν τής ελευθερίας μέχρι τών ακραίων σημείων τής πλήρους κα

ταργήσεως ή πλήρους έξαπολύσεως αυτής, εχομεν τουτέστιν σαφείς και έκδηλους τάς παθολογικάς μορφάς και έκτροπάς τής ελευθερίας.

Ούτω κατά τήν μελαγχολίαν εχομεν μεγάλου βαθμού άπώλειαν τής ελευθερίας μέχρι πλήρους εξαλείψεως αυτής. 'Αντιθέτως κατά τήν μανίαν εχομεν έλευθερίαν εις μέγιστον βαθμόν προς πασαν κατεύθυνσιν. Κατ' αυτήν υπάρχει ύπερχείλησις αύθορμησίας και ένορμησίας, ώστε ό πάσχων εμπίπτει εις τό χάος τής απολύτου ελευθερίας του, ήτις ουσιαστικώς είναι ελευθερία άνευ κινήτρων και σκοπού, ελευθερία εις τό κενόν.

Κατά τάς ψυχαναγκαστικάς νευρώσεις (ιδεοληψίας, φοβίας) ή άνελευ

θερία ώς προς ώρισμένον τομέα είναι λίαν έντονος ή σχεδόν απόλυτος. Κατά τήν σχιζοφρενίαν αναλόγως τής κλινικής εικόνος εχομεν άνε

λευθερίαν ή ύπερχειλίζουσαν έλευθερίαν. Εις τήν ήβηφρένειαν π.χ. εχομεν έξαπόλυσιν τής ελευθερίας, κατά τήν κατατονίαν δέσμευσιν αυτής. Εις τα κατά τάς ψυχικάς παθήσεις συμπτώματα τής ήχολαλίας και ήχοπραξίας εχομεν καταναγκαστικήν επανάληψιν τών άκουομένων και όρωμένων και επομένως άνελευθερίαν, κατά τήν άλαλίαν και παλιλαλίαν ωσαύτως. Ό αρ

νητισμός, ή έμμονη εις προηγουμένως άναφανεΐσαν παράστασιν (perse

veration) και ή στερεοτυπία του λόγου (verbigeration) είναι συμπτώματα άνελευθερίας. Ή στερεοτυπία τής κινητικότητος, αί ψυχαναγκαστικαί πρά

ξεις, αί παρορμητικαί πράξεις αποτελούν επίσης έκδήλωσιν άνελευθερίας. Εις ώρισμένας ψυχικάς καταστάσεις δημιουργείται μίγμα ελευθερίας

και άνελευθερίας ώστε εχομεν τό σύμπτωμα τής αμφιθυμίας, τής άμφινοίας και τής άμφιτάσεως.

Παθολογικήν μορφήν ελευθερίας εχομεν κατά τάς ποικίλας οργανικάς ψυχώσεις. 'Επίσης εις ώρισμένας βλάβας του εγκεφάλου. Βλάβαι π.χ. του μετωπιαίου λοβού και δή τών έξελικτικώς νέων τμημάτων αυτού (τών κογ

χικών ελίκων και τοΰ προσθίου τμήματος τής βάσεως τοΰ κροταφικού λο

βού) άτινα θεωρούνται ώς τό υπόστρωμα τών διαφοροποιημένων ανωτέρων ψυχικών ενεργημάτων και τών πνευματικών εν γένει εκδηλώσεων τοΰ άν

— 491 —

θρώπου συνεπάγονται διαταραχάς της ελευθερίας είτε υπό τήν μορφήν της άποχαλινώσεως ή της καταργήσεως αυτής (ελλειψις αύθορμησίας και ανε

ξαρτησίας άπο τών ερεθισμάτων του περιβάλλοντος) εξαρτωμένας εκ του βαθμού και της εκτάσεως τής βλάβης και τής εντοπίσεως αυτής. Άνελευ

θερίαν είς τήν κινητικότητα αποτελεί το άντανακλαστικόν συλλήψεως (zwansgreifen) επίσης ή αυτόματος δια του στόματος σύλληψις παντός αν

τικειμένου ευρισκομένου πλησίον του στόματος. (Νόσος Pick) (άντανακλα

στικον μυζήσεως). Ή καταναγκαστική προσήλωσις του βλέμματος εις όπτι

κόν ερέθισμα και ή καταναγκαστική άνάγνωσις τυχαίως όρωμένων γρα

πτών κειμένων και σημείων είναι ετέρα έκδήλωσις άνελευθερίας. Εις τάς περιπτώσεις ταύτας βλάβης του εγκεφάλου επισυμβαίνει ακουσία καθήλω

σις εις τό έξωτερικόν ερέθισμα, ώστε ύπαρξιακώς κρινόμενος ό πάσχων άνθρωπος καταπίπτει είς τον συγκεριμένον κόσμον τής εξω πραγματικό

τητος, ô όποιος κυριαρχεί έπ' αύτου, χωρίς να δύναται ούτος να ανάπτυξη ιδίαν άνεξάρτητον τής πραγματικότητος πρωτοβουλίαν και αύθορμησίαν, όπερ ταυτόσημον προς τήν ελλειψιν αύτοπραγίας και ελευθερίας προς δρδ

σιν κατά τήν ιδίαν βούλησιν. Ώ ς εκ τών ανωτέρω βλέπομεν ότι ή παθο

λογικότης τής ελευθερίας κρίνεται ου μόνον εκ τής ελλείψεως άναφορι

κότητος εις επιθυμητούς και αποδεκτούς ύπό του εγώ σκοπούς άλλα και εκ τών ψυχοπαθολογικών επακολουθών διά τε τό άτομον και τήν κοινωνίαν.

* * *

Παθολογικαί μορφαί τής ελευθερίας αναπτύσσονται, ώς ανωτέρω ελέ

χθη, και κατά τήν διαβίωσιν τών ανθρώπων υπό ώρισμένους όρους κοι

νωνικού περιβάλλοντος και διαβιώσεως. Συγκεκριμένως κατά τήν σημερινήν εποχή ν είς τα ελεύθερα λεγόμε

να κοινωνικά καθεστώτα εκπροσωπούμενα ώς γνωστόν ύπό τοΰ δυτικού κόσμου ή ελευθερία έχει ύπερβαλλόντως τονισθή και ύπεραξιοποιηθή, ώστε κατέστη άμετρος και αχαλίνωτος. Έξ ετέρου είς τα καθεστώτα του πολιτικού δεσποτισμού ή ελευθερία έχει πλήρως έξοβελισθή και καταρ

γηθή. Ούτω εχομεν επί σκηνής άμφοτέρας τάς παθολογικάς μορφάς τής ελευθερίας.

'Αρχόμενοι άπό τής πρώτης περιπτώσεως διαπιστοΰμεν, ότι ή ακραία προέκτασις και απεριόριστος ύπερτίμησις τής ελευθερίας επισυμβαίνει εν δυσαναλογία προς τάς λοιπάς πνευματικός αξίας (τής ηθικής, τής δικαιο

σύνης, του άγαθοϋ, τής αγάπης, του αληθούς, του ωραίου κ.O.K.). Ή τής ελευθερίας απληστία αύτη και ό τών άλλων άξιων παραμερισμός και παρα

μέλησις άφ' ενός διαταράσσουν τήν άρμονικήν σχέσιν αυτών και κατ' άκολουθίαν τήν ψυχικήν άρμονίαν του άνθρωπου, άφ' έτερου επιτρέπουν

— 492 —

την άνάδυσιν καί πραγματοποίησιν όλων των πρωτογόνων εγωιστικών και ενστικτωδών ψυχικών στοιχείων, όπερ ταυτόσημον προς τήν άλογον αύτοπραγίαν καί άπό νευροφυσιολογικής δ' απόψεως προς τήν κατάργη

σιν τών λεγομένων αναστολών. Πραγματοποιείται δ' ή ακραία αΰτη ελευθερία δι' απελευθερώσεως

του άτομου άπό πάσης επιταγής και δεσμού, εκπροσωπουμένων, ώς γνωστόν, ύπό της οικογενείας, τοϋ σχολείου, της κοινωνίας καί του κράτους, της ηθι

κής, τής θρησκείας, τών παραδοσιακών καί καθιερωμένων άξιων. Ό κατ' άχαλίνωτον τρόπον ελευθέρως ζών σημερινός άνθρωπος απώλεσε τό ιδιά

ζον άνθρωπολογικόν γνώρισμα να άναστέλλη εαυτόν καί να προβάλλη άρνησιν εις τάς έσωτερικάς έγωϊστικάς παρορμήσεις του. Επειδή δ', ώς ελέχθη ή ελευθερία τοϋ άνθρωπου δεν νοείται ώς αυθαίρετος ενέργεια καί ελλειψις ρυθμοϋ καί κανόνων εν τη ζωή, ή κατάργησις τών τελευταίων τού

των επιτρέπει τό κατά τό δοκοΟν εκάστου άσύδοτον ρύθμισιν τής ζωής του. Τούτου επακόλουθα είναι ψυχοπαθολογικοί διταραχαί τοΟτε άτομου καί τής κοινωνίας ώς είναι ή διατάραξις τών διανθρωπίνων σχέσεων, ή ατονία τής κοινωνικής συνειδήσεως, ή ελλειψις σεβασμοϋ τοΰ πλησίον, ή εξαφά

νισις τής αλληλεγγύης καί άλλων συναφών κοινωνικών αρετών, ή καλ

λιέργεια άκρατου εγωισμού, αυθαιρεσίας καί κυνισμού. Έκ τούτων απορ

ρέει ή διασάλευσις τής ηθικής τάξεως, τής κοινωνικής ευταξίας καί όρθο

πραξίας καί τελικώς έπικράτησις τής αναρχίας.Άλλα «Καί έκάστω δοθείσης εξουσίας δ,τι βούλεται ποιεΐν, ου μόνον ή πολιτεία οϊχεται άλλ' ούδ' ό βίος ημών τών θηρίων αν διήνεγκαι». Δημοσθένους κατ' Άριστογείτονος 20 22.

Έκτος τοϋ γενικοΰ τούτου χαρακτηρισμού ψυχοπαθολογικών επα

κολουθών τής άκρας ελευθερίας διαπιστοϋμεν καί άλλα συνοδά ψυχοκοι

νωνικά παθολογικά φαινόμενα. Ταύτα είναι ή ηύξημένη παντοειδής έγκλη

ματικότης, ή εις άνησυχητικόν ποσοστόν έξάπλωσις καί διάδοσις τών το

ξικομανών καί εις αυτά τα νεαρά άτομα, ή κατάχρησις οινοπνευματωδών ποτών ήδη κατά τήν νεαράν ήλικίαν, επίσης τό κάπνισμα αρχής γενομένης άπό τών πολύ νεαρας ηλικίας (ατόμων ιδίως τής μεσαίας καί ανωτέρας κοινωνικής τάξεως). Ώς συγκαθοριστικά αίτια δια τάς τοξικομανίας, τον άλκοολισμόν, τό κάπνισμα δρουν ή μίμησις, ή οικονομική ευχέρεια καί τό γεγονός, ότι τα τοιαύτα έπαυσαν να χαράκτηρίζωνται ώς έκτροπα καί ούτω ου μόνον δεν εμποδίζονται, άλλα γίνονται ανεκτά. Έφ' όσον δε δεν λαμβάνονται μέτρα εγκαίρου προλήψεως ευχερώς γενικεύονται μή δυνα

τού όντος να διορθωθή τό κακόν έκ τών υστέρων ι.

1. «Οί δέ Περσικοί νόμοι προλαβόντες επιμελούνται όπως τήν αρχήν μή τοιούτοι έσονται οί πολΐται οίοι πονηρού τίνος ή αίσχροϋ έφίεσθαι». Ξενοφώντος Κύρου παι

δεία Ι, II, 1.

493 —

Ίδιαίτερον κοινωνικον παθολογικον σύμπτωμα είναι ή έλευθεριότης περί τήν γενετήσιον ζωήν τών νέων, ήδη από της προεφηβικής ηλικίας, ήτις ως εκτροπος συμπεριφορά και μορφή αποκλειστικού ήδονισμοϋ πολλάς έχει δυσμενείς επιπτώσεις έπί τής ψυχικής υγείας και διαμορφώσεως του χαρακτήρος αυτών.

Ή παραμέλησις των σπουδών, ή έγκατάλειψις του σχολείου και τής οικίας, ή έξαφάνισις τών νέων και ό άσκοπος πλάνης βίος αυτών (Χίππις), ό παρασιτισμός αυτών, ή συνεχής έπιζήτησις διασκεδάσεων και παντοει

δών ηδονών και εν γένει ή παραστράτησις μεγάλου ποσοστού ατόμων νεα

ράς ηλικίας είναι έτερα κοινωνικά φαινόμενα επακόλουθα τής βάσει προο

δευτικών ' δήθεν αντιλήψεων παντοίας χορηγίας πολλής ελευθερίας και τής κακής χρήσεως αυτής 2. Είς τά ελεύθερα καθεστώτα τά άτομα ζουν κατά τον ίδιον εκαστον τρόπον άνευ όμως ευταξίας και όρθοπραξίας είς βαθμόν, ώστε ή διαμόρφωσις τής ζωής αυτών προσλαμβάνει ύφος άναρχικότητος και συνιστά το ψυχοπαθολογικόν κοινωνικόν φαινόμενον τής έξαθλιώσεως.

Δεν παροράται, ότι πλην του παράγοντος τής ασύδοτου ελευθερίας συνεργούν είς τά ανωτέρω και άλλοι παθολογικοί παράγοντες, ενδογενείς και εξωγενείς, αλλ' ό παράγων τής ακραίας ελευθερίας είναι εν τω προκει

μένω ό κατ' εξοχήν έκλυτικός και εύοδωτικός. Ή άπελευθέρωσις τών νέων άπό παντός θεσμού (τής οικογενείας, του σχολείου, τών παραδοσιακών άξιων) συνετέλεσεν είς τήν άνυπακοήν και άνυποταξίαν αυτών Ά τήν άνερ

1. Κατά σημερινήν έποχήν παρατηρείται έντονος τάσις γενικής μεταρρυθμίσεως και άναμορφώ^εως τών πάντων (νεομανία). Διαπιστούται όμως, ότι το νέον δεν είναι πάντοτε καλλίτερον τοϋ προηγουμένου και δέν αποτελεί ούσιαστικήν πρόοδον και βελτίωσιν.

2. Ό άνθρωπος διαθέτει καί σπαταλά τήν έλευθερίαν του είς πράξεις, αί όποΐαι στρέ

φονται καταστροφικός εναντίον αύτοϋ καί τάς οποίας εν τούτοις θεωρεί ως «όμαλάς» π.χ. να καπνίζη, να ποιήται κατάχρησιν οινοπνευματωδών ποτών, χρήσιν ναρκωτικών ου

σιών, να λαμβάνη αντισυλληπτικά έκβιάζων οΰτω βιολογικώς τον όργανσμόν του καί φθειρών αυτόν, να προκαλή αυτοκινητιστικά ατυχήματα είς βάρος έαυτοΰ καί τών άλλων, να έξανεμίζη τα χρήματα του είς ιπποδρομίας, τυχηρά παιγνίδια κ.τ.τ. δημιουργών οΰτω ποικίλας κακοπαθείας εις εαυτόν καί τους περί αυτόν. Περαιτέρω έχει τήν έλευθερίαν Va καταστρέφη το φυσικόν περιβάλλον καί νά ρυπαίνη τήν βιοσφαίραν. Καί ώς προς πλείστα άλλα μεταχειρίζεται τήν έλευθερίαν καί έν ταυτώ τήν λογικήν, ϊνα καθίσταται <4πλέον. ζωώδης τοϋ ζώου» ώς έν τώ Φάουστ τοϋ Goethe διατυποΰται, έν άλλοις λόγοις να ζή άλόγως καί κύνικώς. Ό κυνισμός αποτελεί τον μέγιστον κίνδυνον καταρρεύσεως τής κοινωνίας, τής οποίας τα άτομα έχουν αυτόν ώς γνώρισμα. Πάντα ταϋτα καί τόσα άλλα διάπρατταμενα λόγω τής πολλής ελευθερίας απεργάζονται τον ολεθρον τοϋ ση

μερινοΰ άνθρωπου. 3. Πώς, ή δ' ος, το τοιοϋτον λέγομεν; οίον, έφην, πατέρα μέν έθίζεσθαι παιδί όμοιον

γίγνεσθαι καί φοβεΐσθαι τους ύιεΐς, olv δε πατρί καί μήτε αίσχύνεσθαι μήτε δεδιέναι γονέας, ϊνα ή ελεύθερος. Πλάτωνος Πολιτεία 561563.

— 494 —

μάτιστον 'έξω τών καθιερωμένων θεσμών της κοινωνίας ζωήν, την οποίαν άγει μέγα ποσοστον αυτών. 'Επίσης τήν παντοειδή έκμετάλλευσιν τούτων δια ποικίλους αλλότριους σκοπούς ιδίως πολιτικού περιεχομένου μέχρι και τοΰ άναρχισμοΰ, τουτέστιν εις τήν πολιτικοποίησιν τών νέων 1.

Ή πολλή ελευθερία και ή πολιτικοποίησις απεργάζονται τήν γένε

σιν τών κοινωνικών φαινομένων τών κατ' ιδίαν οργανώσεων εξω τοΰ κοι

νωνικού πλαισίου τών νέων, της εξεγέρσεως αυτών, τών μαζικών συγκεν

τρώσεων, τών συλλαλητηρίων και διαδηλώσεων, τών οχλοκρατικών και καταστροφικών επιθετικών εκδηλώσεων, τών πράξεων βίας και τρομοκρα

κρατίας, τών αναρχικών και μηδενιστικών ενεργειών 2. Αί εξεγέρσεις Μχουν καταστή έν πολλοίς αυτοσκοπός, ήτοι σκοπός άνευ δικαίου και ηθικής. Τοιούτον επίκαιρον φαινόμενον είναι επίσης ώς γνωστόν ή έξέγερσις τών νέων εναντίον τοΰ «κατεστημένου», το όποιον παρέχει εις αυτούς ελευθε

ρίαν, εύμάρειαν, απείρους χορηγίας και αγαθά και πάσας τάς θεμιτάς και αθέμιτους ικανοποιήσεις και άπολαυάς 3.

Έν τούτοις τ' αποτελούντα τό κατεστημένον θεωρούνται υπ' αυτών

1. Πρωταρχικός σκοπός τών νέων είναι ή μόρφωσις και ή άπόκτησις γνώσεων αφ' ενός προς διάπλασιν όσον το δυνατόν τελειοτέρας προσωπικότητος αφ' έτερου προς οίκοδόμησιν τών προϋποθέσεων δι' έξασφάλισιν τής δι' ιδίων ικανοτήτων και βιοπρρι

στικών μέσων αυτοσυντηρήσεως. 2. Πάντα ταΟτα δεν προκύπτουν έκ τής ιδίας εμπνεύσεως τών νέων, αλλ' υποβάλ

λονται και διακανονίζονται υπό τών καθοδηγούντων αυτούς μεγαλυτέρων τήν ήλικίαν δημαγωγών βάσει σχεδίου προς ώρισμένους σκοπούς. Έν τή καθ' ημάς εποχή έδημιουρ

γήθη έπί τούτοις ή ομαδική ιδέα, δτι οί νέοι δέον ν' αποτελούν βασικόν ρυθμιστήν τής κοινωνίας. Παροτάται όμως δτι ή κοινωνία ώς οργανισμός αποτελεί ένιαΐον τι (ενότητα), όπερ υπάρχει δια τής συνεργείας πάντων τών έπί μέρους παραγόντων αυτής (νέοι, ώρι

μοι, γέροντες, κυβερνήται και κυβερνώμενοι, παντοίοι εκπρόσωποι διαφόρων είδικών γνώσεων και ικανοτήτων κ.O.K.). Ό Ιδιαίτερος τονισμός ενός τών παραγόντων τούτων καί έν τω προκειμένω ή προβολή τής δήθεν Ιδιαιτέρας αξίας καί σημασίας τών στερου

μένων πείρας νέων έναντι τών εχόντων πείραν καί σοφίαν ηλικιωμένων, αποτελεί έσφαλ

μένην άντίληψιν περί τής σηαασίας αυτών δια τήν όργάνωσιν τής κοινωνίας. «Ού νέον άλλα γέροντα δει τον αγαθόν δικαστή ν είναι, όψιμαθή γεγονότα τής αδικίας οίον έστιν» Πλάτωνος Πολιτεία F 109Α. Ό δε Θουκιδίδης γράφει σχετικώς. «Καί νομίσατε νεότητα μεν καί γήρας άνευ αλλήλων μηδέν δύνασθαι. 'Ομού δέ τό τε φαϋλον καί τό μέσον καί τό πάνυ ακριβές αν συγκραθέν μάλιστα αν ίσχύειν» Θουκιδίδου VI 18 46. Ή σοφία τών αρχαίων Ελλήνων διετύπωσε τ' ανωτέρω ώς κάτωθι «έργα μεν νεωτέρων, βουλαί δέ γεραιτέρων κράτος έχουσιν». Κατά τήν περίοδον έκείνην τής αρχαίας 'Ελληνικής επο

χής καθ' ην έπεκράτει ομαλός κοινωνικός βίος μετά χρηστών ηθών καί σώφρονος νοοτροπίας έπετρέπετο να αγορεύουν εις τήν έκκλησίαν τοϋ Δήμου μόνον οί έχοντες ύπερβή τό 50όν έτος τής ηλικίας. Ή αρμονική συνεργασία απάντων τών κοινωνικών παραγόντων οικοδομεί τήν όμαλήν καί όρθήν συγκρότησιν τής κοινωνίας.

3. Ή ευμάρεια καί αί καθ' ύπερβολήν ικανοποιήσεις επιφέρουν κόρον. « Ό δέ κό

ρος ϋβριν τίκτει».

— 495 —

ώς καταπίεσις. Ή παράλογος εν τώ προκειμένω τοποθέτησις του ζητήμα

τος αποτελεί σαφή έσφαλμένην κατεύθυνσιν ζωής μηδενιστικής χροιάς. Ούτω στερούμενοι οί νέοι έν πλείστοις σαφούς κινήτρου και προγραμμα

τισμένου ορθολογικού σκοποϋ οδηγούνται υπό τής ύπερχειλιζούσης ενερ

γείας αυτών, άμα δέ και τής ευφυΐας των εις άσκοπον ύπερκινητικότητα. Έξέγερσις ώς αυτοσκοπός, απεριόριστος αύτοπεποίθησις περί τής όρθό

τητος των ΐδεών και πράξεων αυτών, ανυπακοή και ανυποταξία, ελλειψις σεβασμού και ευθύνης, οϊησις ι, αύθάδεια και κυνισμός είναι τα γνωρί

σματα τών τοιούτων νέων. 'Αλλ' ώς λέγει ό Montaigre «Ουδείς άνεμος είναι χρήσιμος εις ίστιοφόρον, τό όποιον δεν έχει λιμένα τίνα ώς σκοπόν».

Δεν έξετάζομεν έν τω προκειμένω τα αίτια τα όποια ώδήγησαν είς τήν τοιαύτην κατάστασιν τών νέων και τα όποια είναι πολλαπλά (ατονία τής νομιμοφροσύνης και ευταξίας λόγω τής άπωλείας του κύρους τών πνευμα

τικών άξιων, οικογενειακή ακαταστασία, κοινωνική ανασφάλεια και παν

τός είδους άλλοι παθογόνοι παράγοντες του περιβάλλοντος κ.τ.τ.) άλλα τό φαινόμενον καθ' εαυτό και τήν άναφορικότητα αύτοϋ είς τήν άποτίναξιν πάσης επιβολής έπί τής βουλήσεως των.

Ή ανία και ή πλήξις, τό ύπαρξικόν κενόν, αί νευρώσεις ιδίως αί αγχώ

δεις νευρώσεις και τα ψυχογενή (ψυχοσωματικά) σύνδρομα καταλαμβάνουν τό πλείστον τών ανθρώπων, οϊτινες ζουν έν πλήρει ελευθερία, διαθέτουν όμως ταύτην είς σκοπούς άνευ ουσιαστικού περιεχομένου. Παράδοξον έν τώ προκειμένω είναι, ότι ή άκρα ελευθερία, έν ω έπρεπε να ίκανοποιή τον άνθρωπον, δεν επιτυγχάνει τοΰτο, αλλ' αντιστρόφως ώς έπιστρεφόμενον βέλος δημιουργεί πλείστας ψυχοπαθολογικάς εκδηλώσεις, μεταξύ τών οποίων χαρακτηριστική είναι ή αϋξησις τών αυτοκτονιών και συνεπιφέ

ρει εξεγέρσεις εναντίον τής κοινωνίας, ή οποία επιτρέπει και παρέχει είς αυτούς τήν πραγματοποίησιν τής απολύτου ελευθερίας.

Εις τα ελεύθερα καθεστώτα λόγω τής πολλής ελευθερίας παρατηρείται βλάστησις πολλών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων δήθεν προοδευτικών και ιδεολογικών καινοτομιών άνευ αξίου λόγου περιεχομένου, (θρησκευτικού, κοινωνικού, μυστικιστικού, προφητικού, τής μαύρης μαγείας, τής αναρχίας, του μηδενισμού). Τάς ψευδείς ταύτας ιδεολογίας έγκολποϋνται τα νεαρά άτομα και παρασύρονται είς πράξεις και συνήθειας παθολογικός, έν ώ έκ παραλλήλου διαταράσσεται ό ψυχικός κόσμος αυτών.

Ώ ς εμμεσον έπακόλουθον τής αφθόνου ελευθερίας σημειουμεν έπί· σης τήν αύξησιν τών αυτοκινητιστικών ατυχημάτων.

1. «Οί νέοι και οί πλούσιοι ύβρισταί, ύπερέχειν γαρ οΐονται» 'Αριστοτέλης Ρητο

ρική Β 178b. «Κτήσιππος νεανίσκος τις υβριστής δια το νέος είναι» Πλάτων Εύθύδημος 27.38.

— 496

"Αξιον όλως ιδιαιτέρας μνείας ώς λίαν σημαντικον έπακόλουθον της άφθονου ελευθερίας είναι ή άνοδος εις τήν έπιφάνειαν τών ψυχικώς ανω

μάλων ανθρώπων και ή άνάληψις υπ' αυτών κοινωνικής πρωτοβουλίας και δράσεως, εις ην συμπαρασύρονται είτα και τα ομαλά άτομα.

Ή απεριόριστος και άλογος ελευθερία κατέστη λόγω ομαδικής υπο

βολής μαζικόν φαινόμενον προσλαβόν χαρακτήρα ψυχικής επιδημίας και συνεπήχθη πλην τής αναπτύξεως ψυχοπαθολογικών φαινομένων και τήν διασάλευσιν τής κοινωνικής τάξεως και τήν εκπτωσιν και ύποστολήν τής ηθικής αν μη και τήν πλήρη έξάλειψιν αυτής. Ή ηθική προϋποθέτει έλευ

θερίαν, άλλ' ή πολλή ελευθερία καταστρέφει τήν ήθικήν ι. Πολλαί είναι αί αΐτίαι τής γενέσεως τής αχαλίνωτου ελευθερίας π.χ.

οί πόλεμοι, ή διάλυσις τής οικογενείας (οικογένεια άνευ πατρικής εξου

σίας), ή κατάργησις τών πνευματικών άξιων ιδίως τής ηθικής, ώρισμέναι επιστημονικαί διδασκαλίαι και ή παρερμηνεία αυτών υπό τών οπαδών των, ώς είναι ή φυσιοκρατία, ή βιολογοκρατία, ή ψυχανάλυσις, ή σοσιαλιστική και μαρξιστική κοινωνική θεωρία, ό φεμινισμός, επί τούτοις ή παντοει

δής έκμετάλλευσις τών νέων. Ή ελευθερία, ώς ανωτέρω ελέχθη, έχει πολι

τικοποιηθή και υφίσταται τήν μεγίστη ν έκμετάλλευσιν προς αλλότριους σκοπούς. Πάντα ταϋτα ώδήγησαν εις τήν άνευ νόμων κοινωνίαν, ώς είναι ή τοϋ δυτικού κόσμου, εις τήν οποίαν ή άπελευθέρωσις του άτομου άπό παντός δεσμού κατέστη θεσμός. Το ελεύθερον κοινωνικόν σύστημα του δυτικού κόσμου είναι τό επιτρέπον ελευθέρως πάν τι, όπερ προωθεί εις επι

δόσεις ψυχοπαθολογικού" περιεχομένου, αί όποΐαι ου μόνον δεν θεωρούν

ται κολάσιμοι, άλλ' επιτρέπονται, εν πολλοίς δε και διδάσκονται. Τό δια

μορφωθέν γενικόν πνεύμα διδάσκει προς τήν κατεύθυνσιν ταύτην και ούτω κατέστη ό κυριώτερος παθογενετικός παράγων. Εις τα ελεύθερα καθεστώ

τα (ψευδοδημοκρατίαι, ψευδοσοσιαλισμοί) απαγορεύονται πολλά, έπιτρέ

τρέπονται όμως περισσότερα τα όποια είναι καταστρεπτικώτερα άπό δσα απαγορεύονται. «Πολιτεία γαρ τροφή ανθρώπων έστιν», Πλάτωνος Μενέ

ξενος 238. Ώς ήδη ελέχθη και άλλοι παράγοντες πλην τής ελευθερίας συνεργούν

και πρέπει να ληφθούν υπ' όψιν δια τήν παθογένειαν τών φαινομένων. 'Επει

δή όμως ό τής ελευθερίας είναι λίαν ενεργός και ουσιώδης, δεν είναι υπερ

βολή, εάν, ώς και ανωτέρω ελέχθη, κατά μέγας μέρος αποδοθούν εις αυτήν «ς αιτίου κατά κύριον λόγον. Ή πλήρης και άκρα ελευθερία αποτελεί κα

τάργησιν τής έλλόγου αύτοπραγίας και αύταρχίας και οδηγεί εις δημιουρ

1. Άντίστοιχον εχομεν εις το γεγονός, δτι ολίγος τεχνικός πολιτισμός είναι ευερ

γετικός καί επωφελής. Πολύς και άφθονος άλόγως χρησιμοποιούμενος καθίσταται κα

ταστροφικός ώς περί τούτου βεβαιούν τα έκ τοϋ άφθονου τεχνικού πολιτισμοΟ πολλαπλά επιβλαβή δια τήν ύγείαν τών ανθρώπων επακόλουθα.

497 —

γίαν αλόγου και άφρονος τρόπου διαβιώσεως τοϋτε άτομου και του κοι

νωνικού συνόλου. Περαίνοντες τα της παθολογικής μορφής τής απεριορίστου ελευθε

ρίας ψυχοπαθολογικά επακόλουθα σκόπιμον είναι να προσθέσωμεν, ότι ή. ελευθερία κατά τήν σημερινήν έποχήν παρουσιάζει και ιδιαίτερα τίνα γνω

ρίσματα παραποιήσεως. Π ρ ώ τ ο ν : χάριν τής ελευθερίας και γενικώτε

ρον τής απελευθερώσεως, χάριν δηλαδή ιδεολογικών ανθρωπιστικών σκο

πών χρησιμοποιούνται εγκληματικοί τρόποι και μέθοδοι ενεργείας (κατα

στροφαί δια βομβών, ληστεϊαι Τραπεζών, τρομοκρατικαί πράξεις και βιο

πραγίαι, δολοφονίαι και άπαγωγαί, άεροπειρατεΐαι) εις βάρος αθώων πολιτών (γυναικών, παιδιών) του αμάχου πληθυσμού άσχετων προς τήν ύπόθεσιν τής επιδιωκόμενης ελευθερίας ή απελευθερώσεως. Οΰτω συνυφαι

νομένης τής ελευθερίας μετά του εγκλήματος επιτελείται, σύζευξις άναι

ρούντων αλλήλους σκοπών καί ώς εκ τούτου ή μή δικαίωσις και προαγω

γή αυτής. Δ ε ύ τ ε ρ ο ν : ή ελευθερία εις πλείστας περιπτώσεις πολιτι

κοποιείται, ώστε ό άγων δι' αυτήν παροχετεύεται προς άλλας κατευθύν

σεις άσχετους προς τον άρχικόν πραγματικόν καί γνήσιον σκοπόν αυτής. Τ ρ ί τ ο ν : το κίνητρον και ό σκοπός τής ελευθερίας εν πολλοίς είναι ασαφής, συγκεχυμένος, χαώδης, κενός περιεχομένου αναφέρεται εις σκο

πούς μηδενιστικούς, ώς συμβαίνει κατά τον άναρχισμόν. Ούδαμόθεν δηλαδή κατοχυροϋται, ότι δια του άναρχισμοϋ μέλλει να πρόκυψη ελευθερία, ήτις θα ήτο διάφορος τής νυν ύπαρχούσης καί δή καί καλλίτερα αυτής. Οί οϋτω πως σκεπτόμενοι ενεργούν δι' άνύπαρκτόν τίνα φανταστικήν «έλευθε

ρίαν» καί είναι «ελεύθεροι» να μάχωνται δια τήν έλευθερίαν. Ύπό τό έμβ

λημα τής ελευθερίας καί απελευθερώσεως υποκρύπτεται ή ύποδούλωσις εις τον άναρχισμόν. Τ έ τ α ρ τ ο ν : υπάρχουν θέματα πραγματικής καί ου

σιαστικής ελευθερίας καί απελευθερώσεως μετά πλήρους προς τοϋτο ήθικοΰ δικαιώματος, δια τα όποια ουδέν ενδιαφέρον επιδεικνύεται. Δεν συγκινεί π.χ. τήν μάζαν τών πολλών ουδέ τους ιθύνοντας ιδίως τους ήγέ. τας τών μεγάλων δυνάμεων, οϊτινες έχουν τήν δυνατότητα επηρεασμού τών διαδραματιζομένων ή άνελευθερία καί καταδυνάστευσις ώρισμένων υποδού

λων λαών. Εις πλείστας δηλαδή περιπτώσεις επιδεικνύεται αδιαφορία καί αναλγησία δια τήν άνελευθερίαν λαών ολοκλήρων, εν φ πρόκειται περί ουσιαστικής ελευθερίας όλως ανθρωπιστικής καί ηθικώς θεμελιωμένης. Ή σύγχυσις τών ιδεολογιών καί ή εκπτωσις τοϋ σημερινού άνθρωπου ει

κονίζεται καί εις τό θέμα τής ελευθερίας. Γνώρισμα του σημερινού άνθρω

που είναι, ότι είναι σφόδρα έξηγριωμένος, παντοειδώς διεστραμμένος καί ποικιλοτρόπως ανήθικος, «εσθλοί μεν απλώς παντοδαπώς δε κακοί» ελέ

χθη δια τον άνθρωπον καί εις άλλας έποχάς. 'Αλλ' ό σημερινός άνθρωπος έχων απολέσει τήν αιδώ καί τήν δίκην (δικαιοσύνην) δια τών οποίων ό

32

498

Ζευς είχε κοσμήσει το άνθρώπινον γένος έχει καταστή απάνθρωπος, πα

ρουσιάζων παγκοσμίως πρωτοφανή εξαρσιν του φαινομένου τής έξοντώ

σεως τών ομοίων του. Ό άνθρωπος το κατ' εξοχήν έξ δλων των πλασμά

των τής φύσεως άρπακτικον και καταστρεπτικον δν έχει άφεθή άτιθάσευ

τον να ενεργή ούτω πως. Το άτυχες èv τώ προκειμένω είναι, ότι ai δυνά

μεναι να επηρεάσουν τα διαδραματιζόμενα μεγάλαι χώραι διαθέτουν μόνον ύλικόν πρωτόγονον δυναμισμόν, στερούνται δε πνευματικότητος, ετι χεί

ρον εϊναι, ότι οί κυβερνώντες γενικώς ειπείν είναι μετρίας αξίας αν και μή κάτω τοΰ μετρίου και δεν αξιολογούν δεόντως τα γιγνόμενα, ώστε να αίσθάνωνται τήν ήθικήν ύποχρέωσιν να εμποδίζουν ή να άρουν τήν άνε

λευθερίαν τών υποδουλωμένων λαών, ούτε να αγωνισθούν δια τάς πολι

τιστικός èv γένει αξίας (τό δικαίωμα τής αύτοδιαθέσεως κ.O.K.). Εις πάντα ταΟτα ή άντίδρασις είναι ή άποσιώπησις και άγνόησις. 'Αλλ' «Ή τών κα

λών παράλειψις ούχ ήττον άνιαρόν και ταραχώδες ή ή τών φαύλων πρδ

ξις» κατά τον Πλούταρχον (ή παράλειψις τών καλών πράξεων δεν είναι όλιγώτερον κακόν από το να πράττη τις τό κακόν). Οί κυβερνώντες είναι υπεύθυνοι δια τήν ήθικήν έξαθλίωσιν τών λαών, διότι δεν είναι παιδαγω

γοί αυτών. Τα δε ηθικά παραπτώματα τών κυβερνώντων δεν είναι ούτε σπάνια ούτε έλαφρας μορφής. Άλλ' ως γνωστόν ή ιστορία, πραγματο

ποιείται εις τάς πλείστας τών περιπτώσεων δια τών ελαττωμάτων τών εκά

στοτε κυβερνώντων, εις τάς έλαχίστας δε δια τών προτερημάτων αυτών. Επομένως οί εκάστοτε κυβερνώντες δεν διαθέτουν κατά κανόνα τα απα

ραίτητα προσόντα και τάς άρετάς του χρηστοϋ κυβερνήτου.

* *

Έξ έτερου εις τάς κοινωνίας, εις τάς οποίας έχει έπιβληθή ώρισμένον είδος κοινωνικού και πολιτειακού συστήματος επικρατεί κατάργησις τής ελευθερίας. Συμβαίνει τούτο εις τα ποικίλης μορφής ολοκληρωτικά καθε

στώτα (του φασισμού, του ναζισμού, επίσης τής οιασδήποτε άποχρώσεως απολυταρχικής δικατατορίας και ολιγαρχίας) 1. Τυπικήν περίπτωσιν πλή

ρους άνελευθερίας παρέχει κατά τήν σημερινήν έποχήν τό καθεστώς τής πολιτειακής ολιγαρχίας και πολιτικού δεσποτισμού τοΰ κομμουνισμού, όπερ εκπροσωπείται υπό τών χωρών του λεγομένου ανατολικού κόσμου 2.

1. Κοινωνική κατάστασις άνελευθερίας δημιουργείται ώς γνωστόν κατά τήν καθυ

πόταξιν και ύποδούλωσιν ενός λαοΟ. 2. Κατά τον πολιτικόν δεσποτισμον το κράτος (το όλον) καθίσταται αυτοσκοπός,

το δέ άτομον παύει έχον ύπόστασιν ώς προσωπικότης και μεταβάλλεται εις άντικείμενον. Άλλ' ώς γνωρίζομεν ή ευτυχία καί σωτηρία τοΟ άνθρωπου πραγματοποιείται είς το συγκεκριμένον άτομον το όποιον άπό απόψεως υπαρξικής φαινομενολογίας προσωπι

— 499 —

Ή ύπο τοιαύτα καθεστώτα διαβίωσις των ανθρώπων καθορίζεται αυστη

ρώς και προγραμματίζεται βάσει ώρισμένης κοινωνικής ιδεολογίας και χάριν ώρισμένου κοινωνικοπολιτικού σκοπού.

Ύπενθυμίζομεν τήν εν αρχή διατύπωσιν του Επικτήτου «Ό ακώλυ

τος άνθρωπος ελεύθερος, ω πρόχειρα τα πράγματα ώς βούλεται.Όν δ'εστίν ή κωλύσαι ή άναγκάσαι ή έμποδίσαι ή άκοντα ει τι έμβαλεΐν δοϋλος έστιν».

Ή ύπο παθολογικήν μορφήν της άνελευθερίας διαβίωσις συνεπάγε

ται ωσαύτως ψυχοπαθολογικός διαταραχάς του άτομου και της κοινωνίας ώς συνόλου ατόμων.

Ή έν λόγω άνελευθερία αποτελεί κυρίως ειπείν κατάργησιν της εξω

τερικής ελευθερίας, ώστε τό άτομον να μή δύναται να διαθέτη εαυτό αύτο

θελήτως προς πραγματοποίησιν τών ιδίων τάσεων και επιθυμιών και τών σχετικών εκάστοτε σκοπών, έν γένει να καθορίζη εξ ιδίων τήν ζωή ν του συμφώνως προς τήν οίκείαν θέλησιν και τάς εκάστοτε ψυχικάς ανάγκα ς π.χ. να έκφράζη άβιάστως τάς ιδέας του διαφόρους ενδεχομένως προς τήν έπιβαλλομένην κοινωνικήν ΐδεολογίαν, να διαμορφώνη ιδίας επιστημονι

κός πεποιθήσεις, να έκφράζηται καλλιτεχνικώς, ώς αυτός νομίζει, να έπι

δοθή εις ώρισμένου είδους άπασχόλησιν, ήτις προσιδιάζει εις αυτόν, να επιζητή, όπου αυτός επιθυμεί, έργασίαν, να μετακινηθή άνεξελέγκτως εις άλλο μέρος της χώρας, να ταξιδεύση εις τό έξωτερικόν, να μετανάστευση κ.ο.κ.1

'Επειδή εις τα έν λόγω καθεστώτα ή άνελευθερία επιβάλλεται, ώς γνω

στόν, δια τής βίας και τοϋ καταναγκασμού και δια εφαρμογής αυστηρών μέτρων κυρώσεως, (παρακολουθήσεως, συλλήψεως, φυλακίσεως, εξορίας και εγκλεισμού είς στρατόπεδα συγκεντρώσεως) οί τρόποι ούτοι επιβολής δημιουργούν εις τους ούτω πως ζώντας ού μόνον τό αίσθημα καταπιέσεως αλλά και άγωνίαν, φόβον και τρόμον, καχυποψίαν, έπιφυλακτικήν συμ

περιφοράν, αποφυγήν αφελούς επικοινωνίας μετά τοΰ πλησίον, αίσθημα ανασφάλειας και αβεβαιότητος δια τό παρόν και τό μέλλον, αίσθημα ότι είναι τις στόχος παρακολουθήσεως και επιβολής. Επειδή δε αϊ παραβάσεις

κότητα μετ' αίσθήματος υπάρξεως, ουχί δέ είς τήν ολότητα (κοινότητα), ήτις ώς άφη ρημένη έννοια στερείται αισθήματος υπάρξεως. 'Αντιθέτως είς τα ελεύθερα καθεστώτα τονίζεται ύπερβαλλόντως ή σημασία και ή αξία τοϋ ατόμου και οΰτω γίγνεται τοϋτο αυτοσκοπός. Είς άμφοτέρας τάς περιπτώσεις εχομεν παθολογικήν μορφήν τής ελευθε

ρίας. 'Επειδή έκ τής παθολογίας δυνάμεθα ώς γνωστόν να συναγάγωμεν συμπεράσματα περί τής ομαλής υγιεινής καταστάσεως τοϋ οργανισμού είμεθα είς θέσιν να κρίνωμεν έκ τής παθολογίας τής ελευθερίας ποία είναι ή πραγματική και ουσιαστική ελευθερία και πώς δέον να νοήται αΰτη.

1. Ό δέ νόμος άν τύραννος τών ανθρώπων πολλά παρά τήν φύσιν βιάζεται. Πλά

τωνος Πρωταγόρας, κεφ. ΚΔ'.

— 500

τοϋ νόμου συνεπάγονται αύστηράς κυρώσεις μέχρι πλήρους έκμηδενίσεως τών παραβατών, ό φόβος και ή αγωνία μετατρέπονται εις δείγμα πανικόν. Οί οΰτω πως ζώντες χάνουν τήν ψυχικήν γαλήνην και ήρεμίαν της ζωής, εγκλείονται εις εαυτούς, διακόπτουν τάς διανθρωπίνους σχέσεις και ζουν έν πλήρει αποξενώσει και απομονώσει από των άλλων ανθρώπων εν άλ

λοις λόγοις έν «αυτιστική» καταστάσει J. Της εντός τοιούτου κοινωνικού πλαισίου διαβιώσεως συνεπακόλου

θων είναι ή μή άνάπτυξις τής προσωπικότητος συμφώνως προς τάς ένδια

θέτους κλίσεις και τάσεις και ή μή δυνατότης οίκοδομήσεως ιδίου ψυχι

κού" κόσμου υπό εννοιαν πνευματικήν και πολιτιστική ν. Τα άτομα ζουν ουχί αύτοθελήτως και ώς έκ τούτου άνευ πρωτοβουλίας σκέψεως και αυτε

νέργειας. Ζουν στερεότυπον ζωήν άνευ ιδιομορφίας δι' εκαστον άτομον και δι' έκάστην ομάδα ανθρώπων και κατ' ούσίαν ισοπεδωμένη ν ζωήν. Ή προσωπικότης καθίσταται άχρους και ατροφική. Τό άτομον διατελεί ύπαρ

ξιακώς άνευ αναφοράς εϊς συγκεκριμένον και ουσιώδη σκοπόν δι' εαυτό και πέρα έαυτοΰ οίονεί εις τό κενόν κατ' αντίθεσιν προς τον κατά τον έτε

ρον παθολογικώς ελεύθερον τρόπον ζώντα άνθρωπον, όστις θέτει πολλούς και έναλασσομένους σκοπούς, στείρους όμως και άπαξίους. Ή μαζοποίη

σις τών ατόμων μοιραίως επακολουθεί ώς έπιπρόσθετον ψυχοπαθολογία κόν κοινωνικόν φαινόμενον, ή άνευ ιδιομορφίας τουτέστιν δια τα άτομον στερεότυπος και μονότονος άνευ εξελικτικής πορείας ζωή εντός τοϋ ανω

νύμου πλήθους. "Αξιον μνείας είναι, ότι άτομα θέλοντα να ικανοποιήσουν προσωπικάς

τάσεις και επιθυμίας άντιτιθεμένας εις τό καθωρισμένον πρόγραμμα πρα

γματοποιούν ταύτας π.χ. τό θρησκεύειν και τα συναφή προς αυτό έν κρύ

πτω δημιουργοϋντα οΰτω έτερον κρύφιον τρόπον ζωής παραλλήλως προς τον φανερόν (διπλούς ψυχικός προσανατολισμός).

Λόγω τής διαβιώσεως έν φόβω και αγωνία, έν ανασφάλεια και άνε

στιότητι και έν ελλείψει εμπιστοσύνης είς τον πλησίον και τό κράτος ευ

λόγως δύνανται να αναπτυχθούν ου μόνον αισθήματα δυσπιστίας και κα

χυποψίας έναντι τοϋ πλησίον άλλα και παρερμηνεΐαι λόγων και πράξεων τών προσώπων του περιβάλλοντος.

Ταύτα πάντα κατατρίβουν και φθείρουν ψυχικώς τα άτομα και μοι

ραίος δύνανται να οδηγήσουν (ιδίως άτομα εύθράστου ψυχικής ιδιοσυστα

σίας άλλα και ύγιά) είς γένεσιν αγχωδών και καταθλιπτικών διαταραχών,, επίσης εις άνάπτυξιν ιδεών έπιβουλεύσεως, παρακολουθήσεως και διώ

:Ί. "Αξιον παρατηρήσεως είναι ότι κράτη διατελούντα υπό κομμουνιστικον καθε

στώς ζουν έν απομονώσει από τών άλλων κρατών.

— 501 —

ξεως. Ούτω διαμορφοΰται ολίγον κατ' ολίγον ή αγχώδης ή παρανοϊκή συν

δρομή είτε και ή ολοκληρωμένη μελαγχολική ή παρανοϊκή πάθησις. Ό ηύξημένος άλκοολοσμος δεν είναι μόνον είς τά ελεύθερα καθεστώ

τα ή καταφυγή των ανθρώπων, άλλα και είς τά ανελεύθερα καθεστώτα ή κατάληξις είς αυτόν. Εις τα πρώτα δια να καταπνίξουν τήν άνίαν και τήν πληξιν, είς τα δεύτερα δια να καθησυχάσουν τήν άνασφάλειαν, το άγχος, τήν κατάθλιψιν, τήν άγωνίαν και τον φόβον και να έπανεύρουν τήν γαλή

νην της ψυχής. Είς τά δεινά ταΰτα της ζωής διέξοδος και άνακούφισις δί

δεται δια της μέθης, του αλκοολισμού και τών άλλων ναρκωτικών. Συναφής είναι και ή αϋξησις της έγκληματικότητος και ή παραστρά

τησις τών νέων, διότι ούτοι στερούνται οικογενειακής φροντίδος και επι

βλέψεως λόγω της χαλαράς οικογενειακής συγκροτήσεως και ένεκα της κατά κανόνα εργασίας τών γονέων αυτών εξω του οίκου. Ώ ς όμως φαίνεται, είναι μικρότερα τής έγκληματικότητος ή είς τά ελεύθερα καθεστώτα.

■ Ή έλευθεριότης περί τάς γενετησίους σχέσεις τών δύο φύλων δεν είναι διάφορος εκείνης, ήτις έχει διαμορφωθή και εις τά ελεύθερα καθεστώτα.

Ή κατάργησις τής ελευθερίας συνεπάγεται συν τοις άλλοις άντίδρα

σιν και έξέγερσιν και τήν δια παντοίων μέσων θεμιτών και άθεμίτων προσ

πάθειαν αποκαταστάσεως του ελευθέρως ζην, τής κοινωνικής αρμονίας και συμμετρίας. Τό άτομον αντιδρά ψυχικώς είς τήν τοιούτου είδους διαβίω

σιν θεωρών αυτήν δουλωτικήν και μή προσιδιάζουσαν είς τήν άνθρωπίνην φύσιν και άξιοπρέπειαν. Τό τοιούτον αποτελεί κατ' ανάγκην έπιπρόσθετον λόγον φυγαδεύσεως τής ήρεμου και γαλήνιας διαβιώσεως τών ατόμων.

Τά ανωτέρω αποτελούν τά κυριώτερα γνωρίσματα ψυχικής και κοι

νωνικής ζωής τών υπ' άνελευθερίαν ζώντων ανθρώπων.

* * *

Ώ ς γνωστόν τό κοινωνικόν περιβάλλον κοινωνικοποιεί τον άνθρωπον και συντελεί είς τήν διαμόρφωσιν του ψυχικού κόσμου και τής προσωπι

κότητος αυτού. Ό άνθρωπος αντιδρά είς τους κοινωνικούς παράγοντας είς τους ομαλούς μεν καθ' όμαλόν τρόπον, εις τους παθογόνους κατά πα

θολογικόν. Ούτω δια τήν ύγιά ψυχοσωματικήν άνάπτυξιν αυτού απαιτείται υγιές περιβάλλον φυσικόν και κοινωνικόν. Ύπό διαβίωσιν έν κοινωνικώ περιβάλλοντι ένέχοντι ώς γνώρισμα τήν παθολογικότητα τής ελευθερίας έπικολάπτονται ψυχοπαθολογικοί διαταραχαί τοΰτε άτομου και της συνό

λου κοινωνίας. Έν τω προκειμένω δέν είναι μόνον ή ψυχογένεια άλλα και ή κοινωνιογένεια ή καθορίζουσα τήν άνάπτυξιν τών ψυχικών και κοινω

νικών διαταραχών, εφ' όσον ό άνθρωπος δέν είναι μόνον ψυχοσωματικός οργανισμός άλλα και σωματοψυχοκοινωνική μονάς και ένότης ύφιστα

- 5G2 -

μένη τάς επιδράσεις του περιβάλλοντος. Ή κοινωνιογένεια είναι λίαν εμ

φανής κατά τάς παθολογικός μορφάς της ελευθερίας. Ή παθολογικότης της ελευθερίας είναι έν προκειμένω αίτιατον και αίτιον.

Καταλήγοντες δυνάμεθα έν συνόψει να συναγάγωμεν, ότι εις τον δυ

τικόν κόσμον έχομεν κατακλυσμον και πλημμυρίδα ασύδοτου και συγκε

χυμένης ελευθερίας, αναφερομένης συνήθως εις άπαξίους σκοπούς, δπερ αποτελεί ήλλοιωμένον τρόπον υπάρξεως του ανθρώπου εις τον άνατολικόν ή ελευθερία είναι άνέφικτον και φανταστικόν αγαθόν, όπερ ταυτόσημο ν προς κατάργησιν του βασικής σημασίας τρόπου υπάρξεως του ζην ελευ

θέρως. Οί άνθρωποι εις τον δυτικον κόσμον έχουν άπωλέσει τήν έκτίμη

σιν και έμπιστοσύνην εις τους κυβερνώντας αυτούς. Εις τον άνατολικόν ζοΟν ύπό τον φόβον και τό δέος των κυβερνώντων. Ώς εϋλογον είς άμφο

τέρας τάς περιπτώσεις ή διαβίωσις των ατόμων οικοδομείται έπί εσφαλμέ

νων θεμελίων, διότι είς τε τήν περίπτωσιν του ζην έν τη παραζάλη και τω άγχει της καταδυναστεύσεως ' και εις τήν έτέραν του ζην έν τω κυνισμω της ασύδοτου και αλόγιστου ζωής κατευτελίζεται ή άνθωπίνη αξιοπρέπεια και διασαλεύονται ή ψυχική υγεία του άτομου και ή ομαλή διαμόρφωσις της κοινωνίας.

Δια τάς έν λόγω κοινωνικάς καταστάσεις ευλόγως ισχύει και έχει έφαρ

μογήν ή αρχαία ρήσις «Δεινόν τό άνελευθέρως ζην, δεινότερον δέ το άλό

γως ζην».

1. Ό άνθρωπος ζών έν θλίψει και άγχει παρουσιάζει εντονον το αίσθημα τής υπάρ

ξεως του, υπάρξεως όμως οδυνηρός και πασχούσης. Ό ζών έν εύφροσύνω διαθέσει και απο

λαύων κατά κόρον τήν ζωήν έχει επίσης εντονον το αίσθημα τής υπάρξεως, ζή όμως οιονεί έν τή μέθη τής ζωής. Ό πάσχων δεινοπαθεί έκ τής ζωής διότι «φέρει» (υποφέ

ρει) αυτήν, ό απολαύων τήν ζωήν «φέρεται» ύπ' αυτής.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗ

ΤΟ ΑΝΑΚΑΛΗΜΑ ΝΕΚΡΟΥ Σ5 ΕΝΑ ΔΙΗΓΗΜΑ ΤΟΥ ΒΙΖΥΗΝΟΥ

Στο «'Αμάρτημα της Μητρός μου», του Γεωργίου Βιζυηνού, το «άρ

τιώτερο καλλιτεχνικό διήγημα του» κι' ενα «άπό τα λίγα αριστουργή

ματα του νεοελληνικού αφηγηματικού λόγου» *, πού απ' τον καιρό τής πρώ

της του δημοσιεύσεως 2, γνώρισε ενα πλήθος αναδημοσιεύσεων3 και με

ταφράσεων 4, βρισκόμαστε — σε κάποιο σημείο — μπροστά στην άπό κάθε άποψη δραματική σκηνή, μιας μαγικής κι' απόκρυφης τελετής.

1. Σ π. Μ ε λ ά , Γεώργιος Βιζυηνός, είς Φ. Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ, Γενική Ανθολογία Ποιήσεως καί Πεζογραφίας, 'Αθήναι 1956, σελ. 790.

2. «Εστία», No. 380/10.4.1883, σελ. 225α 229β καί 381 /17.4.1883, σελ. 241α 247α, ή οποία όμως είναι χρονολογικά κατά δέκα μέρες μεταγενέστερη τής πρώτης γαλλικής δημοσιεύσεως, για τήν οποία βλ. παρακάτω.

3. Το 'Αμάρτημα τής Μητρός μου [καί άλλα διηγήματα], 'Αθήναι (Φέξης) 1912, σελ. 1 22, Το 'Αμάρτημα τής Μητρός μου [καί άλλα διηγήματα], 'Αθήναι (Σιδερής) ά.ε\ ( = 192022;), σελ. 546, Το 'Αμάρτημα τής Μητρός μου (μέ εικονογράφηση Μίνου Αργυράκη), «Ελληνική Δημιουργία», τόμ. Δ' (1949), σελ. 615 627, Ι. Μ. Π α ν α γ ι ω

τ ό π ο υ λ ο υ , Γεώργιος Βιζυηνός, 'Αθήναι 1954, σελ. 117132, Τα "Απαντα του Γεωρ

γίου Βιζυηνού (Πρόλογος Σπ. Μελά, Είσαγωγαί Κλ. Παράσχου Κ. Μαμώνη), 'Αθήναι 1955, σελ. 35 57. Φ. Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ, Ένθ' άνωτ., σελ. 795 805, Το 'Αμάρ

τημα τής Μητρός μου [καί άλλα διηγήματα], 'Αθήναι (Γαλαξίας) 1961, σελ. 737, Το 'Αμάρτημα τής Μητρός μου καί άλλα διηγήματα ('Επιμέλεια Σπ. Κοκκίνη), 'Αθήναι 1975.

4. Το «'Αμάρτημα τής Μητρός μου», δημοσιεύτηκε τρεις φορές γαλλικά, μέ τίτλο Le Péché de ma Mer («La Nouvelle Revue», Paris 1.4.1883, «Revue des Revues» (1895) καί «L'Hellénisme Contemporain», vol. I (1936), pp. 614 625, 721 730, μέ εικονογρά

φηση 'Αγγελικής Χατζιμιχάλη). Δημοσιεύθηκε επίσης αγγλικά (The Sin of my Mother στο D. VakaA. Phoutrides, Modern Greek Stories, New York 1920, pp. 5589), γερ

μανικά (Die Siinde meiner Mutter στο I. Rosenthal Kamarinea, Neugriechische Er

zâhler. Eine Anthologie, Olten und Freiburg im Breisgau 1958), ολλανδικά (De Zonde van mijn Moeder, «Centaur» (Amsterdam 194748), pp. 131 147) καί ήδη άπ' το 1893 καί στα ισπανικά, μεταφρασμένο άπ' τον μελετητή τοϋ καταλανικοϋ κόσμου τής με

σαιωνικής 'Ελλάδος Α. Rubió y Lluch, στή συλλογή Novelas Griegas, Barcelona 1893.

— 504 —

Έγώ ήκουον και άφηνα τα δάκρυα μου να ρέωσι σιγαλά, άλλα δεν έτόλμων να κινηθώ. Αίφνης ήσθάνθην εύωδίαν θυμιάματος!

— "Ω! εΐπον, απέθανε το καημένο το Άννιώ μας! Και έτινάχθην άπο το στρώμα μου.

Τότε εύρέθην ενώπιον παραδόξου σκηνής. Ή ασθενής άνέπνεε βαρέως, όπως πάντοτε. Πλησίον αυτής ήτο τοπο

θετημένη ανδρική ενδυμασία, καθ' ην τάξιν φορείται. Δεξιόθεν σκαμνίον σκεπασμένον με μαϋρον ύφασμα, επί του οποίου υπήρχε σκεύος πλήρες ύ'δατος, και εκατέρωθεν δύο λαμπάδες άναμμέναι. Ή μήτηρ μου γονυπετής έθυμίαζε τ' αντικείμενα ταϋτα προσέχουσα έπί τής επιφανείας του ύδατος.

Φαίνεται ότι έκιτρίνισα άπο τον φόβον μου. Διότι ώς με εϊδεν, έσπευσε να με καθησύχαση :

— Μή φοβείσαι, παιδάκι μου, μέ εϊπε μυστηριωδώς, είναι τα φορέματα του πατρός σου. Έλα, παρακάλεσε τον και συ να ελθη να γιατρέψη το Άννιώ μας.

Και μέ έβαλε να καθίσω πλησίον της. — Έλα, πατέρα — νά μέ πάρης έμενα — για να γιάνης το Άννιώ!

άνεφώνησα έγώ διακοπτόμενος ύπό τών λυγμών μου. Και έρριψα επί τής μητρός μου παραπονετικον βλέμμα, δια νά τή δείξω, πώς γνωρίζω ότι πα

ρακαλεί νά αποθάνω έγώ αντί τής αδελφής μου. Δέν ήσθανόμην ό ανόητος ότι τοιουτοτρόπως έκορύφωνα την άπελπισίαν της! Πιστεύω νά μ' έσυγχώ

ρησεν. Ήμην πολύ μικρός τότε, κάί δέν ήδυνάμην να εννοήσω τήν καρ

δίαν της. Μετά τινας στιγμάς βαθείας σιγής έθυμίασεν έκ νέου τα προ ημών αν

τικείμενα, και έπέστησεν ολην αυτής την προσοχήν επί του ύδατος, το Οποίον εύρίσκετο εις τό έπί του σκαμνιού εύρύχωρον σκεύος.

Αίφνης μικρά χρυσαλλίς, πετάξασα κυκλικώς έπ' αύτοϋ, ήγγισε μέ τα πτερά της και έτάραξεν ελαφρώς τήν έπιφάνειάν του.

Ή μήτηρ μου εκυψεν εύλαβώς και έκαμε τον σταυρόν της, όπως όταν διαβαίνουν τα Άγια εν τή εκκλησία.

Κάμε τό σταυρό σου, παιδί μου! έψιθύρισε, βαθέως συγκεκινημένη και μή τολμώσα νά ύψωση τα όμματα.

Έγώ ύπήκουσα μηχανικώς. "Οταν ή μικρά εκείνη χρυσαλλίς έχάθη εις τό βάθος του δωματίου,

ή μήτηρ μου άνέπνευσεν, έσηκώθη ίλαρά και ευχαριστημένη, και — Έπέρασεν ή ψυχή του πατέρα σου! — εϊπε, παρακολουθούσα εισέτι τήν πτήσιν τής χρυσαλλίδος μέ βλέμματα στοργής και λατρείας. "Επειτα έπιεν άπο τοΰ ύδατος και έδωκε και εις έμέ νά πίω.

Τότε μοΰ ήλθεν εις τον νουν ότι καί άλλοτε μας έπότιζεν άπό τοΰ αυ

τού σκεύους, ευθύς ώς έξυπνοΰμεν. Και ένεθυμήθην, ότι οσάκις έκαμνε του

— 505 —

το ή μήτηρ μας, ήτο καθ' δλην έκείνην την ήμέραν ζωηρά και περιχαρής, ώς εάν είχεν απολαύσει μεγάλην τινά πλην μυστικήν εύδαιμονίαν.

Άφοϋ μ' έπότισεν έμέ, έπλησίασεν εις το στρώμα της Άννιώς μέ το σκεύος άνα χείρας.

Ή ασθενής δεν έκοιματο, δεν ήτο και όλως διόλου έξυπνος. Τα βλέ

φαρα της ήσαν ήμίκλειστα, οί δέ οφθαλμοί της, εφ' δσον διεφαίνοντο, έξέπεμπον παράδοξόν τίνα λάμψιν δια μέσου τών πυκνών και μελανών αυτών βλεφαρίδων.

Ή μήτηρ μου ανασήκωσε το ίσχνόν του κορασίου σώμα μετά προσο

χής· και ενώ δια της μιας χειρός υπεστήριξε τά νώτα του, δια της άλλης προσέφερε το σκεύος εις τα μαραμένα του χείλη.

— "Ελα, αγάπη μου, της είπε. Πιέ άπ' αυτό το νερό, να γιάνης *.

"Αν και πολλοί έχουν άσχοληθή μέ τά λαογραφικά στοιχεία πού υπάρχουν στο έργο τοϋ Βιζυηνού 2, αν δεν κάνω λάθος, κανείς δέν έχει μελετήσει μέχρι σήμερα τήν παραπάνω σκηνή. Τά δσα περιγράφονται σ' αυτήν, μια κι' ό Βιζυηνός, «είναι ένας διαρκώς αύτοβιογραφούμενος συγγραφέας» 3, είναι μια απόλυτα ακριβής περιγραφή λαογραφικών δρωμέ

νων, πού έφτασε σ' εμάς χάρις στις προσωπικές εμπειρίες και τήν παρατη

ρητικότητα του συγγραφέα και δέν είναι δημιούργημα της συνθετικής του φαντασίας, βασισμένο σέ γενικώτερα λαογραφικά στοιχεία, πράγμα πού μπορεί να λεχθή για έργα άλλων νεοελλήνων δημιουργών. "Αλλωστε δέν πρέπει να ξεχνάμε ότι στοιχεία άπό το λογοτεχνικό έργο τοϋ Βιζυηνού, ό Νικόλαος Πολίτης, ό πατέρας της 'Ελληνικής Λαογραφίας, τά χρησι

μοποίησε σαν αυθεντικές λαογραφικές πηγές4. Ό καθηγητής Κ. Μητσάκης, ό μόνος πού πρόσεξε λαογραφικά, τήν

παραπάνω σκηνή, πιστεύει ότι πρόκειται γιά σκηνή λεκανομαντείας, όπου γίνεται και «επίκληση στην ψυχή ενός αγαπημένου νεκρού να έρθει άρω

1. Ι. Μ. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο υ , "Ενθ' άνωτ., σελ. 122 123, Φ. Κ. Μ π ο υ μ

π ο υ λ ί δ ο υ , Ένθ' άνωτ., σελ. 798799. 2. Χ ρ. Γ. Ά ν δ ρ ε ά δ η, Ό Γεώργιος Βιζυηνός ώς πρόδρομος λαογράφος, «Άρ

χεΐον Θράκης», τόμ. ΛΗ' (1975), σελ. 101112, Π. Π α π α χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ , Ό Γ. Βιζυηνός Λαογράφος, «Ελληνική Δημιουργία», τόμ. Δ' (1949), σελ. 611612, Τ ο ϋ α ύ τ ο 0, Θράκες Λαογράφοι τοϋ ΙΘ' αιώνα και τών τελευταίων χρόνων, «Άρχεΐον Θρα

κικού Λαογραφικοϋ καΐ Γλωσσικοΰ Θησαυροΰ», τόμ. ΙΕ' (194849), σελ. 178181, Τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , Ελληνική Λαογραφία. Δύο πρωτοπόροι: Χουρμουζιάδης και Βιζυηνός, Έφημ. «Το Βήμα», 28 Αυγούστου 1949, σελ. 4.

3. Κ. Μ η τ σ α κ η, 'Αναδρομή στις Ρίζες: Γεώργιος Βιζυηνός, 'Αθήναι 1977, σελ. 20.

4. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Λαογραφικά Σύμμεικτα, τόμ. Γ', 'Αθήναι 1931, σελ. 325, 339.

— 506 —

γός» '. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ενα πολλαπλό συμφυρμό εθί

μων — ϊσως θάταν σωστότερο να πει κανείς δρωμένων — και δοξασιών, ανάμεσα στα όποια υπάρχουν και ορισμένα εξωτερικά μορφολογικά στοι

χεία λεκανομαντείας, παρ' όλο πού στη σκηνή πού περιγράφεται δέν γί

νεται καμμιά μαντική πράξη. Στή λεκανομαντεία 2, εξελιγμένη και μεταγενέστερη μορφή ύδρομαν

τείας, το βασικώτερο στοιχείο είναι ή χρήση της λεκάνης, μέσα στην οποία συνήθως τοποθετούν νερό, πολύ σπάνια λάδι3 και σπανιώτατα αΐμα ζώου και ανθρώπου, οπότε ή λεκάνη πού θά χρησιμοποιηθή, μπορεί να είναι και χρυσή 4. 'Ανάμεσα στα σύνδρομα μορφολογικά και τελετουργικά στοι

χεία της λεκανομαντείας είναι το άνακάλημα του νεκρού (νεκυδαίμονος) — πού βεβαίως γίνεται και ανεξάρτητα άπό λεκανομαντεία5 — τό θύμιασμα,;

καθώς και τ' αναμμένα κεριά 7, στοιχεία, πού όλα υπάρχουν στο διήγημα του Βιζυηνού.

'Αναλύοντας τα όσα συμβαίνουν στο «'Αμάρτημα της Μητρός μου», πρέπει κατ' αρχήν να εξετάσουμε αν πρόκειται πραγματικά ή όχι για λεκανομαντεία, μια και παρά τήν ύπαρξη των εξωτερικών μορφολογικών στοιχείων, λείπει τό βασικώτερο : ή μαντεία. Ή απάντηση μπορεί να είναι καταφατική μόνο κατ' οίκονομίαν, δεδομένου ότι ήδη και άλλοι συγ

γραφείς παρόμοιες τελετουργικές σκηνές τις έχουν χαρακτηρίσει σαν λεκανομαντεία 8.

Συνεχίζοντας παρατηρούμε ότι σύμφωνα μέ όσα έχουν μελετηθή καί

1. Κ. Μ η τ σ α κ η, Ένθ' άνωτ., σελ. 26. 2. Για τη λεκανομαντεία, βλ. κυρίως το πρόσφατο έργο του Κ. Δ. Τ σ α γ γ α λ α,

Τό Άνακάλημα των Νεκρών καί Ζωντανών στα Νεοελληνικά Ύδρομαντικά καί Κατοπ

τρομαντικά Έθιμα, 'Ιωάννινα 1977, όπου καί εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία. 3. Κ. Δ. Τ σ α γ γα λ α, Ένθ' άνωτ., σελ. 300, όπου καί βιβλιογραφία. 4. Κ. Δ. Τ σ α γ γ α λ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 285, όπου καί βιβλιογραφία. 5. Για τό ανεξάρτητα άπό τή λεκανομαντεία άνακάλημα τών νεκρών, πού γίνεται

άλλοτε μέ Ικεσίες κι' άλλοτε μέ εξαναγκασμό, άλλα σχεδόν πάντοτε συνδέεται μέ μαν

τεία (νεκρομαντεία), βλ. Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ή Ψυχή. Ή ιδέα της ψυχής καί τής αθανα

σίας της καί τα έθιμα του θανάτου, 'Αθήναι 1957, σελ. 320327 (κυρίως 325 327), Κ. Ρ ω μ α ί ο υ , Τό «άνακάλημα» τών νεκρών, «Νέα Εστία», τόμ. ΝΗ' (1955), σελ. 1007

1013, Τ ο ΰ α υ τ ο ύ , Κοντά στις Ρίζες. Έρευνα στον Ψυχικό Κόσμο του Ελληνικού Λαού, 'Αθήναι 1959, σελ. 370385.

6. Κ. Δ. Τ σ α γ γ α λ ά , Ένθ'άνωτ., σελ. 166, 178, 223, 245246, 300. 7. Κ. Δ. Τ σ α γ γ α λ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 81, 167168, 300, πρβλ. καί σελ. 92, 93. 8. Κ. Δ. Τ σ α γ γ α λ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 299, 309· πρόκειται για συνταγή σκυ

φομαντείας Παρισινού μαγικού παπύρου, «όπου ό νεκυδαίμων ανακαλείται όχι μόνο για να απάντηση σέ ερωτήσεις τοΰ ενδιαφερομένου, άλλα καί να τοΰ γίνη βοηθός σ' ό,τι τον χρειαστή». Βλέπουμε δηλαδή τον νεκυδαίμονα να γίνεται αρωγός, άλλα τό στοι

χείο της μαντείας δέν λείπει τελείως.

507 —

ξέρουμε μέχρι σήμερα, στο λεκανομαντικο (ύδρομαντικο) άνακάλημα νεκρού, αυτός εμφανίζεται μέσα σέ φέρετρο (μόνος ή μαζύ μ' άλλους νε

κρούς), όπως τον εΐχε δει για τελευταία φορά ό μαντευόμενος, σαν σκιά (ολόκληρος ή μόνο το πρόσωπο του), όπως σέ φωτογραφία (αν ό μαντευό

μενος γνώριζε από φωτογραφία τον νεκρό) ή τέλος ή παρουσία του δηλώ

νεται με αναταραχή νερού '. Ή εμφάνιση της ψυχής του νεκρού με τή μορ

φή εντόμου — χρυσαλλίδας όπως γράφει ό Βιζυηνός — πού αναταράζει τό νερό, προσθέτει μια ακόμα μορφή, άμελέτητη κι' αταξινόμητη ακόμα, στις τόσες με τις όποιες ό νεκυδαίμων μπορεί να έμφανισθή. Τίθεται όμως τό ερώτημα : Ή χρυσαλλίδα νεκροψυχή, άνετάραξε τό νερό για να δη

λώσει τήν παρουσία της 2, όπως σ' άλλες μορφές λεκανομαντείας, ή μήπως για να πιή νερό;

Τό θέμα της δίψας των νεκρών (και των ψυχών), είναι ήδη γνωστό, με

λετημένο άπ' τον Παναγή Λεκατσά 3 και τον γράφοντα 4. 'Από τό πλήθος των περιπτώσεων πού έχουν μελετηθή, σημειώνω τίς πιο χαρακτηριστικές, όπου τό έντομο νεκροψυχή 5 πλησιάζει κάποιο δοχείο για να πιει νερό : Στο Καστελλόριζο και δίπλα στο καντήλι του σπιτιού του νεκρού, «αφή

νουν ενα ποτήρι μέ νερό επί σαράντα μέρες για να πίνη ή ψυχή τοΰ νεκρού πού έχει μεταμορφωθή σέ πεταλούδα»6. Στην Αιτωλία, κατά τήν ώρα τής «μακαριάς», «ενα ποτήρι μέ κρασί γιομάτο τό βάνουν στο τραπέζι. Άπ' αυτό κανένας δέν πίνει* είναι τοΰ νεκρού. Τό κοιτάνε. Κάποτε έρχεται μια μυΐγα παρδαλούλα και πετάει γύρω στο ποτήρι. Αυτή, λένε πώς είναι ή

1. Κ. Δ. Τ σ α γ γ α λ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 249255. 2. Έφ' όσον ή νεκροψυχή εμφανίζεται μέ τή μορφή εντόμου, είναι δύσκολο για

τήν περίπτωση μας, να δεχτή κανείς ότι το τάραγμα τοΰ νεροϋ γίνεται για να ύποδηλωθή ή παρουσία της.

3. Π. Λ ε κ α τ σ α, Ή Ψυχή. Ή ιδέα τής ψυχής και τής αθανασίας της καί τα έθιμα τοϋ θανάτου, 'Αθήναι 1957, σελ. 83, 135 καί κυρίως 400404, δπου εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία.

4. Γ. Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , Οί Δίκογχοι Χριστιανικοί Ναοί, 'Αθήναι 1976, σελ. 347 352.

5. Για τίς νεκροψυχές τίς μεταμορφωμένες σ' έντομα, βλ. Θ. Β ο ρ έ α, Ζητήματα 'Ομηρικής Ψυχολογίας. Τρίζουσαι Ψυχαί, «Πρακτικά 'Ακαδημίας Αθηνών» (1927)/ Β', σελ. 293 294, 299 καί Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 82 84, όπου καί βιβλιο

γραφία. 6. Μ. Κ. Κ ο μ ν η ν ο ϋ. Τά Μοιριολόγια τοΰ Καστελλορίζου, 'Αθήναι 1971, σελ·

41. Για τίς σέ πεταλούδες μεταμορφωμένες νεκροψυχές βλ. Θ. Β ο ρ έ α, Ένθ' άνωτ.' σελ. 293294, Π. Λ ε κ α τ σ δ, Ένθ' άνωτ., σελ. 8283, Μ. Π απ α γ ε ω ρ γ ί ο υ, 'Απόψεις για τους «Σταυρούς» των τάφων τοϋ Σκρά, Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 79 80 καί Α. P. de M i r i m ο n d e, Psyché et le Papillon, «L'Oeil» (1969), No. 168, pp. 2 11.

— 508 —

ψυχή τοϋ πεθαμένου» 1. Άλλα και στην Τσανδώ της 'Ανατολικής Θράκης, «τρεις βραδείες στο μέρος πού ξεψύχησεν ό νεκρός βάζουν μια πράσινη πινάκα μέ νερό και τρεις βοΰκες ψωμί, ανάφτουν τή λαμπάδα, πού έκαιε στο κεφάλι τοϋ πεθαμένου και θυμιάζουν το νερό. Ή ψυχή θα ελθη να πιή νερό* μιά μυγίτσα λογυρίζει και λένε πώς αυτή εϊναι ή ψυχή του» 2. Και σ' άλλα μέρη όμως, «υπό μορφήν μυίας φαντάζονται μάλλον έπανερχομένην τήν ψυχήν, εν Κρήτη δε πιστεύουσιν ότι ή ψυχή υπό μορφήν μελίσσης πί

νει εκ τοϋ προκειμένου ύδατος» 3, ενώ στην Κάρπαθο, «τοποθετείται λαγή

νιον, ίνα πίνη ή ψυχή», πού κι' εδώ πιστεύουν πώς είναι μεταμορφωμένη σ' έντομο 4.

Ά ν μαζύ μέ τα προηγούμενα θυμηθούμε πώς στην Άνδριανούπολη, «παρά τήν λαμπάδα θέτουν ποτήριον πλήρες ύδατος, ϊνα πίνη ή ψυχή αύ

τοϋ (τοϋ νεκροΰ) καί τίνες προσέχουν εις το ύδωρ να ϊδουν, αν ταράσσεται τοϋτο, καθ' ην ώραν θα πίνη ή ψυχή» 5, τότε μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πώς στο «'Αμάρτημα της Μητρός μου», ή χρυσαλλίδα νεκροψυχή, δεν ταράζει τό νερό για να υποδηλώσει τήν παρουσία της, άλλα διψώντας και χαμηλοπετώντας για να πιει, σιγοτάραξε το νερό, πού ή Δεσποινιώ ή Μι

χαλιέσσα, ή χήρα τοϋ νεκροϋ και τοϋ Βιζυηνού μάνα, τοϋ προσφέρει6.

1. Γ. Μ έ γ α , Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, «Έπετηρίς Λαογραφικού Α ρ

χείου», τόμ. Β' (1940), σελ. 191· πρβλ. και Θ. Β ο ρ έ α , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 294. 2. Γ. Μ έ γ α , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 193. 'Ανάλογο τελετουργικό, χωρίς όμως τήν εμ

φάνιση τής μικρής φτερωτής νεκροψυχής, έχουμε και στα Σφακιά τής Κρήτης, όπου ή χήρα τοϋ νεκροΟ στρώνει τό τραπέζι μέ φαΐ καί μέ νερό, ανάβει κερί ή λυχνάρι, θυμιά

ζει κι ' εύχεται :

Εκεί πού δείπνηό' ό Χριότος κι οι Δώδεκ Άποϋτόλοι να τρώτ) και να χαίρεται, άντρα μου, ή ψυχή ctov.

(βλ. Γ. Μ έ γ α , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 193194). 3. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Λαογραφικά Σύμμεικτα, τόμος Β', 'Αθήναι 19752, σελ. 334. 4. Θ. Β ο ρ έ α , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 294. 5. Γ. Μ έ γ α , Έ ν θ ' άνωτ., σελ. 175. 6. "Ας σημειωθή πώς και στην 'Αρχαία Ελλάδα, τό άνακάλημα των νεκρών, ή

ψυχαγωγία, πετυχαίνεται μέ νεκροπροσφορές. Έ τ σ ι στην Νέκυια του Όμηρου, προσπα

θώντας ό 'Οδυσσέας να πετύχει τήν ψυχαγωγία του, διηγείται :

άμφ' αντω όέ χοήν χεόμην πάόιν νεκΰεοΌΊν, πρώτα μελικρήτω, μετέπειτα δε ήδέι οϊνω, το τρίτον αϋθ' νδατι' επί δ' αλφιτα λευκά πάλυνον.

('Οδύσσεια, Λ', 26 28), ένώ στο άλλο κλασσικό πια χωρίο, άπ' τοϋ Αισχύλου τους Πέρ

σες (στ. 609618), ή "Ατοσσα, φέρνει πάλ ι :

. . .παιδος πατρι πρευμενεϊς χοάς φέρουϋ', απερ νεκρό idi μειλικτήρια,

— 509 —

Τελειώνοντας πρέπει να σημειώσουμε ότι το ανακάλημα του νεκρού, όπως περιγράφεται άπο τον Βιζυηνό, παρουσιάζει άλλες δυο ιδιομορφίες. Πρώτα την τοποθέτηση τών ρούχων τοϋ νεκροΰ ι, δίπλα στην λεκάνη της τελετουργίας, δεύτερο πώς το νερό πού ή νεκροψυχή ανατάραξε, ή χήρα το πίνει, το δίνει και στα παιδιά της, πράγμα πού φαίνεται, πώς έκανε και παλιότερα. Ή όλη σκηνή προσθέτει πολλά στα όσα μέχρι σήμερα ξέραμε για το ανακάλημα, μια πανάρχαια ελληνική τελετουργία, πού μέχρι σήμερα διατήρησε αναλλοίωτο τ' δνομά της 2.

βοος τ' άφ' αγνής λενκον εϋποτον γάλα, της τ' άνθεμουργοΰ ότάγμα, παμφαες μέλι, λιβάΰιν ύδρηλαϊς παρθένου πηγής μέτα, άκήρατόν τε μητρός αγρίας άπο ποτον παλαιάς αμπέλου γάνος τάδε' της τ' alèv εν φνλλοιόι θαλλούσης βίον ξανθής έλαίας καρπός ευώδης πάρα, άνθη τε πλεκτά, παμφόρου γαίας τέκνα.

Για το παραπάνω αισχυλικό χωρίο, άδικα ίσως ό Λεκατσάς αναρωτιέται αν είναι πράξη δική μας ή ανατολική (βλ. Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 326). Δέν πρέπει όμως να ξεχνάμε πόσο στους "Ελληνες ήταν διαδεδομένη ή νεκρομαντεία, πού μάλιστα, Μάξιμος ό Τύριος, σε μια περίπτωση αναλυτικά περιγράφει (βλ. σχετ. Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 327 και Κ. Τ α μ β ά κ η , Αισχύλου Πέρσαι, 'Αθήναι 19772, σελ. 89).

1. Τα ροΰχα τοΰ νεκρού, προφανώς, βοηθούν τήν νεκυαγωγή. "Ας σημειωθή πώς στις ανάμεσα στους πρωτογόνους νεκρομαντείες και όνειρομαντεϊες, ή κατοχή λειψάνων τοΰ νεκροΰ βοηθά στο μάντεμα (βλ. σχετικά Π. Λ ε κ α τ σ ά , Ένθ' άνωτ., σελ. 321 -

324, όπου και πλούσια βιβλιογραφία). 2. Για τή διατήρηση τοΰ ρήματος ανακαλώ, άπό τήν αρχαιότητα μέχρι σήμερα

και μέ τήν ίδια πάντοτε σημασία, βλ. Κ. Ρ ω μ α ί ο υ , Ένθ' άνωτ.

ΑΝΝΑΣ ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ ΓΑΛΑΝΟΥ δ.φ.

ΤΕΧΝΗ ΤΡΑΓΙΚΗ Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΠΑ*

Ι

Σέ κάθε σύγχρονη μελέτη για τους αρχαίους φιλοσόφους — μάλιστα για τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη — ô μελετητής, καθώς αυτοπαρου

σιάζεται μέ σκοπό να εξηγήσει τήν εκλογή του, αισθάνεται υποχρεωμένος να δικαιολογηθεί για τήν προσθήκη ενός ακόμη έργου σέ μια βιβλιογραφία πού φαίνεται εξαντλητική και επακριβής. Για να περιορισθώ σέ δυο παρα

δείγματα πού αφορούν τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη θα παραπέμψω στα βιβλία : Le Renversement platonicien. Logos, Episteme, Polis (Vrin 1975), τοΰ καθ. Henri Joly και Le Problème de l'Être chez Aristote (1η εκδ. 1962, 3η 1972) του καθ. P. Aubenque. Ό πρώτος δίνει, μέσα άπό μια δομολογική κατανόηση του Πλάτωνος, ένα σύγχρονο δείγμα υπερκέρασης της πολωτικής ερμηνευτικής συμπεριφοράς* ή θεματική του αποτελεί «φι

λοσοφικό τρίπτυχο, μέ το θέμα τής γλώσσας σέ πρώτο επίπεδο» ι. Στον επίλογο του, πού θα μπορούσε να διαβαστεί και σαν πρόλογος προκειμένου να έχει ό αναγνώστης άμεση αντίληψη του τρόπου προβληματισμού και τής πορείας τής σκέψης του ερμηνευτή, εξηγεί τήν παρέκκλιση του άπό τήν αρχική του πρόθεση για μια απογραφή τής πολιτικής πλατωνικής φι

λοσοφίας μέ τον ίδιο τό συνοπτικό χαρακτήρα τής πλατωνικής θεώρησης τής φιλοσοφίας. Τό άντινομικό δίπτυχο «τίποτα δέν έχει λεχθεί | όλα έχουν λεχθεί» έχει για καταλύτη τον ίδιο τον Πλάτωνα, τις άπειρες δυνατότητες του λόγου του.

Ό καθηγητής P. Aubenque εξ άλλου γράφει στον πρόλογο του έργου του για τον 'Αριστοτέλη (σελ. 3) : «Il est donc nécessaire de justifier Γορ

* Προλεγόμενα ανέκδοτης πραγματείας για τήν έννοια τής σωτηρίας στην πλα

τωνική πολιτική φιλοσοφία. 1. Ά ν ν α Κ ε λ ε σ ί δ ο υ Γ α λ α ν ο Ο , Η. J o l y , Le Renversement platoni

cien . . . Βιβλιοκρισία στή Φιλοσοφία 7 (1977, 511 520) 512.

— 511 —

portunité de notre entreprise et de définir, par rapport à l'ensemble de commentaire et de l'intrerprétation, l'originalité de nos intentions et de notre méthode. Notre ambition est simple et se résume en peu de mots : nous ne prétendons pas apporter du nouveau sur Aristote, mais au con

traire tenter de désapprendre tout ce que la tradition a ajouté à l'aristo

télisme primitif. On pourraint sourire de cette prétention et n'y voir que la fausse modestie de tout interprète, toujours préoccupé d'annoncer qu'il va laisser parler son auteur.»

'Άν για τον 'Αριστοτέλη, δηλαδή για έργο πού μεταδόθηκε στους κα

τοπινούς κάτω άπό ειδικές συνθήκες, ισχύουν ή παρατήρηση και ή ερμηνευ

τική επιφύλαξη πού εκφράζεται εδώ, για τον Πλάτωνα ό ίδιος ό πλατωνι

κός λόγος «το πάν σημαίνει». Το παν όμως δέν είναι ποσοτική κατηγορία· δέ λέγονται όλα. Όπως στή μουσική ή σιωπή συμπληρώνει τους μουσικούς φθόγγους, στή φιλοσοφία το κρυμμένο συμπληρώνει το ρητό, τό παν είναι ή διαλεκτική ποιότητα πού σημαίνεται, ούτε μόνο λέγεται ούτε μόνο κρύ

βεται. Κι ή δυνατή ερμηνεία, πού δέν είναι παρερμηνεία, είναι να δίνεις το λόγο στο λόγο και στή σιωπή του '. Μια ακόμη ερμηνεία θετική για τον Πλάτωνα μπορεί να είναι ή άπο κάλυψη των θεμελιακών συμ

πλοκών ονομάτων καί ρημάτων, τών σχημάτων πού υπάρχουν δίχως να λέγονται, επανέρχονται, φέρουν τις σκέψεις όπως οί εικόνες εικονίζουν δίχως να εικονίζουν τον εαυτό τους. Τα περιέχοντα αυτά είναι δυναμικά αντιθετικά συμπλέγματα : ένας πολλοί | ενα πολλά, παρουσία | απου

σ ία . . . Ή προήγηση ενός στην ερμηνευτική πορεία καθορίζεται άπό τήν αρχική θεματική επιλογή : αν ή διερεύνηση άφορα τήν πολιτική σκέψη του Πλάτωνος ή γενική αρχή είναι τό σχήμα φθορά σωτηρία σ' αυτό υπάγε

ται τό αντιθετικό ζευγάρι ενα πολλά, πού στα κείμενα κυκλοφορεί με ποι

κίλα ονόματα κι αυτά τα ϊδια νοηματοφόρα : αρετή, δικαιοσύνη, φιλία . . . 'Αλλά ή δικαίωση δικαιολόγηση της ερμηνευτικής απόπειρας δέν

είναι βέβαια μόνο ή ίδια ή αναδόμηση τών σχημάτων καί τών εννοιών αυτή είναι προκαταβολή στην ερμηνεία της πολιτικής πλατωνικής φιλο

σοφίας, ή υποκείμενη ΰλη πού γίνεται προκείμενη. Ό αντιθετικός χαρακτή

ρας τοϋ υλικού, ή συγκρουσιακή σημασία του γίνεται αφορμή για τήν ανίχνευση τοϋ δραματικού στοιχείου της πλατωνικής πολιτειολογίας.Έτσι

1. «L' homme est l'être qui parle, même lorsqu'il ne parle pas. L'homme est l'être qui meurt aussi longtemps qu'il ne meurt pas. La parole n'a plus rien derrière elle : la terre et le ciel, les hommes et les dieux. Tout est dans l'attente de cette nomination incon

sistante et souveraine. Penseurs et poètes recueillent la parole inexpressive et signifiante qui toujours appelle, désigne ou convoque. Ils donnent la parole à la parole, ils la f ο nt p a r l e r . Quelque chose se dit : la parole parle», Henri Birault, Heidegger et l'expérience de la pensée, Gallimard 1978, 8.

— 512 —

το τεχνικό μέρος της εργασίας άπο στατικό (υλικό, με τη σημασία των συ

στατικών στοιχείων) άναχρησιμοποιεΐται όπως είναι στην πλατωνική γραπτή μαρτυρία, ώς παραστασιακό, δυναμικό, τα τεχνικά μέσα δείχνονται ώς τρόποι της τέχνης του δραματικού λόγου, της τραγωδίας. Τέλος τρίτο σημείο, προθεσιακά όχι τελευταίο, είναι ή συνάρτηση της πολιτικής σκέ

ψης του Πλάτωνος με τήν κρισιμότητα τής εποχής μας. "Αν ισχύει ή σκέ

ψη του Jaspers ι, ότι κάθε μεγάλη φιλοσοφία έχει αναγκαστικά και πολι

τικό βεληνεκές, θα μπορούσαμε άντιδρομικά να ισχυριστούμε ότι και κάθε πολιτικά κρίσιμη εποχή αισθάνεται τήν ανάγκη τής επανεκτίμησης των πολιτικών διδαγμάτων μιας μεγάλης φιλοσοφίας. Γιατί, ώς στοιχεία μιας φρόνησης, τα διδάγματα αυτά είναι παρακαταθήκη πολύτιμης πολι

τικής πείρας. «Έπαινών τήν όρθήν φιλοσοφίαν, ώς εκ ταύτης εστίν τα πολιτικά δίκαια . . . κατιδεΐν» (Πλάτωνος Ζ 'Επιστολή 326a).

II

Ό πλατωνικός λόγος περί «ορθής πολιτείας» είναι καί λόγος περί ριζικής μεταβολής τής άρθρωσης τής ανθρώπινης κοινωνίας. Έδώ δομικές έννοιες είναι οί έννοιες μ ε τ α β ο λ ή και κ ά θ α ρ σ η .

Κάθαρση είναι βέβαια ό πρόλογος τής πλατωνικής πολιτειολογίας, ενώ στην τραγωδία είναι τό αποτέλεσμα τής τραγικής διαδικασίας. Ωστόσο ή αντιστοιχία είναι εφικτή και μπορεί να παρασταθεί σχηματικά :

κάθαρση τραγωδία καθαρμός φιλοσοφία — ώς αποτέλεσμα, σωτηρία τών προ —ώς προϋπόθεση τής σωτηρίας τής σώπων ή τών θεατών, περνά από τα πολιτείας (π.χ. Πολιτεία 501a : τό συναισθήματα : ελεο καί φόβο σύμβολο του πίνακα)· ό άριστος κα

(ψυχολογική θεώρηση) θαρμός είναι αλγεινός (Νόμοι 735d) (ΐατροφιλοσοφική σκέψη)

Στην τραγωδία μέτρο τής κάθαρσης είναι ή μεταμόρφωση. Στή φιλο

σοφία ή διόρθωση ή ή κάλυψη μιας έλλειψης (Πολιτικός 311c). Καί στην τραγωδία καί στην τραγική πολιτική φιλοσοφία υπάρχει άμφιτροπία, θε

τικό καί αρνητικό είναι δομολογικά στοιχεία. Ή σωτηριολογία είναι απαισιόδοξη καί αισιόδοξη 2.

Ό Πλάτων ευτύχησε να αποδώσει καί γλωσσικά τό συνθετικό χαρα

1. Drei Griinder Philosophierens : Plato, Augustin, Kant, 1964, 345. 2. Βλ. Κ. Δ ε σ π ο τ ό π ο υ λ ο ς , Τα ηθικά συναισθήματα καί το πολιτικό πρό

βλημα κατά Πλάτωνα. Μελετήματα Πολιτικής Φιλοσοφίας 19722, 45.

— 513 —

κτήρα και το ηθικό μέγεθος της καθαρτήριας, σωτηριολογικής πολιτικής θεωρίας του με τον όρο δ ι α κ ά θ α ρ σ ι ς . Στους Νόμους (735b 736c), όπου ό λόγος για τις αναγκαίες, πριν τις νομοθετικές, εκκαθαρίσεις, ή κά

θαρση είναι άνακάθαρση, δηλαδή διάκριση του γεροϋ άπό το μή γερό. Σύστοιχη έννοια είναι ή έννοια τοϋ δ ι α λ έ γ ε ι ν και σύστοιχος χαρα

κτηρισμός του καθαρμού τό μετοχικό επίθετο π ρ ο σ ή κ ο ν παράδει

γμα της αγέλης και παρομοίωση με τό ανθρώπινο γένος : «Πασαν άγέλην ποιμήν . . . ουκ άλλως μή ποτέ επιχειρήσει θεραπεύειν ή πρώτον μεν τον εκάστη π ρ ο σ ή κ ο ν τ α κ α θ α ρ μ ό ν καθαρεΐ τή συνοικήσει δ ι α

λ έ ξ α ς δε τά τε υγιή και τα μή και τα γενναία και τα άγεννή, τα μεν α π ο π έ μ ψ ε ι . . . τ ά δε θ ε ρ α π ε ύ σ ε ι . . . α ν τις τα υπάρχοντα μή δ ι α

κ α θ α ί ρ η τ α ι » (735b). «Αύτίκα γαρ τό περί κ α θ α ρ μ ο ύ ς ώδ' έχον αν εΐη· πολλών ούσών τών δ ι α κ α θ ά ρ σ ε ω ν αί μεν ρςιους είσίν, αί δε χαλεπώτεραι, και τάς μεν τύραννος μεν ών και νομοθέτης ό αυτός, δσαι χαλεπαί τ' είσίν και άρισται, δύναιτ' αν κ α θ ή ρ α ι, νομοθέτης δε άνευ τυραννίδος καθιστάς πολιτείαν κ α ι ν ή ν και νόμους, ει και τον πραότα

τον τών κ α θ α ρ μ ώ ν κ α θ ή ρ ε ι ε ν , άγαπώντως αν και τό τοιούτον δρά

σειεν. "Ετσι δ' ό μεν ά ρ ι σ τ ο ς α λ γ ε ι ν ό ς , καθάπερ όσα τών φαρμάκων τοιουτότροπα» (735d).

Τό κύριο μέλημα τοϋ Πλάτωνος δεν είναι ή επιλογή μιας βάσης με τήν απόρριψη μιας άλλης. 'Εδώ εντάσσουμε και τό πρόβλημα της προτεραιό

τητας της ψυχής ή της πολιτείας, πού απασχόλησε τους μελετητές, ενώ δέν είναι τό πρόβλημα τής πολιτικής σωτηριολογίας. Πάντα στον Πλάτωνα πρόκειται για σημαντικότερη επιλογή, για τήν προσήκουσα διαλογή. 'Εν

δεικτικό θεωρώ ένα αποφασιστικό κείμενο για τήν προκαταρκτική, προ

νομοποιητική κάθαρση, τό ριζοσπαστικό χωρίο τής Πολιτείας όπου ό λόγος για τό έργο τών φολοσόφων: Πηγή έμπνευσης είναι ή καλλιτεχνία ', όπως μαρτυρεί τό λεξιλόγιο πού προηγείται («διαγράψειαν ζωγράφοι», όροι πραξολογίας), τό σύμβολο τοϋ πίνακα, παρομοίωση τής πόλης και τών ηθών τών ανθρώπων («πίνακα πόλιν τε και ήθη ανθρώπων») πού επιβάλ

λεται να καθαρθοϋν («πρώτον μεν καθαράν ποιήσειαν αν») και ή κατηγορη

ματική δήλωση : «τω μήτε ίδιώτου μήτε πόλεως έθελήσαι αν άψασθαι μηδέ γράφειν νόμους, πριν ή παραλαβεϊν καθαράν ή αυτοί ποιήσαι» (Πολι

τεία 501a). Τήν άμφιτροπία τής πλατωνικής πολιτειολογίας και τήν πλεονεκτι

κότητα τής εύρυθμης πολλότητας, υπέρβαση τοϋ προβλήματος τοϋ άριθμοΰ (ένας πολλοί) στην ο ρ θ ή πολιτεία, δηλώνουν τά λεγόμενα στον Πολι

τικό 293d e. Έδώ επιστήμη και δίκαιο είναι προϋποθέσεις σωτηρίας

1. Βλ. J o l y , δ.π. 364. 33

— 514 —

ώς διακανονιστικές της πολλότητας : προηγείται ιατρικό παράδειγμα, όπου δ λόγος για τη σωτηρία (σφζωσιν τών σωμάτων).

«Ξ. Και έάντε γε άποκτεινύντες τινάς ή και έκβάλλοντες» (άλλου, στους Νόμους, είδαμε ότι ό Πλάτων χρησιμοποιεί τον όρο «άποκπέμπειν») «καθαίρωσιν έπ' άγαθφ τήν πόλιν, ει τε καί αποικίας οίον σμήνη μελιττών έκπέμποντές ποι σμικροτέραν ποιωσιν, ή τινας έπεισαγόμενοί πόθεν άλλους έξωθεν πολίτας ποιουντες αυτήν αΰξωσιν, εωσπερ αν επιστήμη καί τω δι

καία» προσχωμένοι σ φ ζ ο ν τ ε ς εκ χείρονος βελτίω ποιώσι κατά δύναμιν, ταύτην τότε καί κατά τους τοιούτους όρους ήμΐν μόνην ό ρ θ ή ν πολιτείαν είναι βητέον».

III

Ό Πλάτων κατέστρεψε ό ίδιος τις τραγωδίες του για ν' αφοσιωθεί στή φιλοσοφία. Αυτήν όμως συνέλαβε ώς υψηλή παιδαγωγική τέχνη· ώς τέχνη πού συνενώνει τις αντιθέσεις καί υπερβαίνει τή φθοροποιητική

διαφοροποιητική πολλότητα κάτω άπό τήν ηγεμονία του άριστου. Ί ο τέλος του Συμποσίου παριστάνει τήν πλατωνική τροποποίηση της

καλλιτεχνικής δημιουργίας σε ηθική φιλοσοφική συμπεριφορά. Συνάμα δικαιώνει τήν άποψη μας ότι, άν σήμερα ή τέχνη υπηρετεί τή φιλοσοφία, εφόσον ή απευθύνεται μόνο σε σκεπτόμενους ανθρώπους ή αποσκοπεί στην ενεργοποίηση της σκέψης, ή πλατωνική φιλοσοφία είναι ή υψηλότερη έκφραση μέσα στην ιστορία της σκέψης της υπηρέτησης της τέχνης, « . . . τ ο ν Σωκράτη όμολογείν αυτούς του αύτοϋ ανδρός είναι κωμωδίαν καί τραγωδίαν έπίστασθαι ποιεΐν, καί τον τέχνη τραγωδοποιόν όντα καί κω

μωδοποιόν είναι. Ταύτα δή άναγκαζομένους αυτούς καί ού σφόδρα επό

μενους νυστάζειν, καί πρότερον μεν καταδαρθεΐν τον 'Αριστοφάνη, ήδη δε ημέρας γιγνομένης τον 'Αγάθωνα. Τον ούν Σωκράτη κατακοιμίσαντ' εκείνους, άναστάντα άπιέναι» (Συμπόσιον 223d).

Ό φιλόσοφος Σωκράτης αναγκάζει τους άλλους να παραδεχτούν τήν αλήθεια σχετικά μ' αυτό πού είναι ή τέλεια ικανότητα καί τότε πια τους αφήνει στον ΰπνο τό βιολογικό — όχι τον ύπνο της άγνοιας. "Οταν ό σύγ

χρονος μας ποιητής ξεκινά τό δρόμο της δικαιοσύνης, πρωί πρωί, καθώς τό βεβαιώνει μέ τους στίχους του («Τό χάραμα πήρα | του ήλιου τό δρόμο | κρατώντας τή λύρα του δίκαιου στον ώμο»), ό φιλόσοφος μιας άλλης επο

χής, ποιητής κι αυτός συνειδήσεων κάθε εποχής, εγείρεται καί πορεύεται. Ό φιλόσοφος ποιητής είναι ή τρίτη στιγμή της στοχαστικής δημιουρ

γίας. Πριν άπό τον "Εγελο, πριν άπό τή θεωρητική φιλοσοφία πού αρνείται καί στην ερμηνεία τό μονοπλευρισμό ('Επιστήμη της Λογικής) 1 βεβαιώνει

1. Βλ. H e g e l , Science de la logique, μτφρ. S. Jankélévitch, I, 83.

515 —

με τήν παρουσία του ότι το σημαντικό δεν εϊναι να διαλέγεις να εϊσαι αυτό ή εκείνο, άλλα με τη γνώση σου να περικλείνεις και τήν αντίθεση μέσα στη σύνθεση, άφοϋ τήν υπερβαίνεις με τήν κατευθυντήρια αρχή τους. 'Από το «τραγωδοποιον εϊναι» και το «κωμφδοποιον εϊναι» σημαντικότερο εϊναι το «τέχνη εϊναι», οπότε ή εϊναι κανείς και τα δύο ή εϊναι πέρα άπο τα δύο.

Ή φιλοσοφική γνώση εϊναι γνώση συνθετική και διακριτική, γνώση του χείρονος, του οικείου και του αλλότριου, του πολιτοφθόρου (Πλάτων Νόμοι 854c) και της σωτηρίας της πόλης — ώς σύμπτωσης πολιτικής δύ

ναμης και φιλοσοφίας — (Πολιτεία 473d), του θετικού και του αρνητικού πόνου, και αποφασιστική εκλογή του κάλλιστου και του άριστου (βίου, Νό

μοι 817b), ώς πρώτου άπο ενα ζεϋγος εννοιών ή ώς τρίτου άξιακά πρώτου 1. "Ενας σε σχέση μέ τους πολλούς; ό Πλάτων θα πει ούτε ένας ούτε πολλοί, άλλα κυρίως ενοποιητικές δυνάμεις. Στην κοινωνιολογία του Πλάτωνος το ζεϋγος ένας πολλοί υπάγεται στην κατηγορία της ορθής συμπεριφοράς πού κανόνες της εϊναι ή έννοια της αρετής : και στην πολιτειολογία του ό τύραννος (Πολιτεία 567bd), άλλα και οί φύλακες πού δέν εϊναι ευμενείς σύμμαχοι άλλα δεσπότες άγριοι (416ab, 375c) εϊναι τό ϊδιο άξιοκατά

κριτοι2. Ή σχέση ενα(ς) πολλοί, πού ό Πλάτων διαπραγματεύεται και άπο

κοινωνιολογική άποψη, στή δεοντολογία τής κοινωνικής διάρθρωσης, και άπό πολιτική, στή δεοντολογία τής άσκησης τής πολιτικής εξουσίας, εϊναι εννοιολογικό ζεϋγος πρώτιστης σημασίας στην προβληματική τής σωτηρίας τής πολιτείας. Δραματικό αποκαλύπτεται τό πλέγμα σ" ενα απο

καλυπτικό χωρίο τής Ζ' 'Επιστολής. Τό είδος ακόμη του κειμένου, τό επιστολικό, επιτρέπει τή δραματοποίηση τής ιδέας. Οί έννοιες φιλία, νόμος, σωτηρία, βοήθεια συναρθρώνονται μέ τό ζεϋγος ενα πολλά. Ό ένας εϊναι εδώ ό Διονύσιος, μία εϊναι ή πόλη ώς αποτέλεσμα συνάθροισης («άθροίσας» 332c) όλης τής Σικελίας. Ό ένας εϊναι όμως στερητικά ένας («πένης ανδρών φίλων και πιστών, ενδεής»). Οί πολλοί εϊναι θετικό στοι

χείο, όχι σέ αριθμητική θεώρηση, άλλα ηθική : φιλία («προσήκουσαι συνουσίαι» 332d), πιστότητα, αρετή («εμφρων» «σώφρων» 332e). Ή άντι

1. «Έκ δε δη τοϋ λόγου τούτου ουδέν άλλο σκοπεΐν προσήκειν άνθρώπω, και περί αύτοϋ εκείνου καί περί των άλλων, αλλ' ή το άριστον και τό βέλτιστο ν. άναγκαΐον δέ είναι τον αυτόν τοϋτον καί το χείρον είδέναν τήν αυτήν γαρ είναι έπιστήμην περί αυτών» (Φαίδων 97d).

2. Πβ. τις ορθότατες παρατηρήσεις τοϋ καθηγητή Κ. Δ ε σ π ο τ ό π ο υ λ ο υ (Τα ηθικά συναισθήματα καί τό πολιτικό φρόνημα στον Πλάτωνα, στα Μελετήματα Πολι

τικής Φιλοσοφίας 55) πάνω στή θέση τοΰ Κ. P o p p e r , The open Society and its Ene

mies, 1966, 317.

— 516 —

θετικότητα είναι διαπίστωση γενικευμένης δραματικής πραγματικότητας : «πας άνήρ αυτόν τε και εκείνους ών αν ήγεμών γίγνηται σώσει, μη ταύτη δέ τραπόμενος τάναντία πάντα αποτελεί» (332d). Στη συνέχεια το θετικό ενα εϊναι ή σωτηριακή ενότητα (δεσμός) των νόμων : «νόμοις τε συνδή

σειεν και πολιτείαις» (e). Τό τελευταίο είναι και μέσο ενοποίησης των πό

λεων, οικείωσης, δηλαδή φιλικής διάθεσης τών πόλεων προς τον ηγεμόνα με σκοπό τήν άμυνα ενάντια στους βαρβάρους και μέσο αύξησης τής εξουσίας (333a). Διάρθρωση τής σωτηρίας είναι λοιπόν ή συνάρθρωση ενοποιητικών μέσων.

IV

Ό φιλόσοφος, δρών πρόσωπο και θεατής του δράματος τής ανθρώπινης διπολικότητας, παρίσταται και συμπαρίσταται σ' αυτήν υιοθετώντας μια άπό τις αρχές τής τραγωδίας, τή μ ί μ η σ η π ρ ά ξ ε ω ς (όπως θα τήν ορί

σει ό Αριστοτέλης), όπου δμως τα μέσα είναι εννοιολογικά και δομούνται στή σχέση π ρ ό τ υ π ο υ π α ρ ά γ ω γ ο υ . «Πάσα . . . ήμΐν ή πολιτεία συνέστηκε μίμησις τοΰ καλλίστου και αρίστου βίου» (Νόμοι 817b). Τό πρότυπο, σ' αυτή τή δυναμική σύλληψη τής μίμησης — αντίθετα άπό τήν παθητικότητα και άντισωτηριακή τέχνη τοϋ άπλα μιμητικού — εϊναι άξια

κή αρχή ανορθωτική· αρχή πού κατευθύνει — εύθύνει — στο βέλτιον για ν ' αλλάξει δ,τι πρέπει ν ' αλλάξει, με τήν αποτελεσματική ο μ ο ί ω σ η σ' αυτό. Μίμηση, ομοίωση, κάθαρση εϊναι έννοιες πού διερευνά ή μελέτη ώς προς τήν πραξολογική δραματική τους αποστολή, παράλληλα με τό διαφορισμό τής λειτουργίας τους μέσα στην πλατωνική φιλοσοφική πο

λιτειολογία. Στην πράξη τής φιλοσοφίας ό άνθρωπος «δίεισι τάς αιτίας προσαρ

μόττων έκαστον έκάστω» (Πλάτων, Φαιδρός 27Id), όπως ό τραγικός χω

ρίζει τα είδη στα μόρια τους έχοντας, όπως θα πεί ό 'Αριστοτέλης — εμπεδώνοντας αυτή τήν εξίσωση τής ανθρωπολογίας με τήν ηθική και τήν πολιτική — λόγο «επί τω δηλοϋν . . . τό συμφέρον και τό βλαβερόν, ώστε και τό δίκαιον και τό άδικον τούτο γαρ προς τάλλα ζώα τοις άνθρώποις ϊδιον, τό μόνον αγαθού και κακού καί δικαίου και αδίκου καί τών άλλων αϊσθησιν εχειν» (Πολιτικών A 1253al418).

Oî διακρίσεις του «ορθού», γνήσιου καί «ικανού» (Πλάτων, Πολιτεία 473d), «δικαίου», «ισονόμου», «καλλίστου | κακού», «ανωμάλου», για τήν πολιτεία, όπως καί οι εκφράσεις : «εύ | κακώς πολιτευόμενη» συνθέ

τουν τή νομιμότητα τής προβληματικής τής σωτηρίας στον Πλάτωνα. Οί αναλύσεις τών αντίθετων στή σωτηρία εννοιών λειτουργούν όπως στην τρα

γωδία ή μετατόπιση τής οπτικής γωνίας άπό τό εγκώμιο στην τραγική κατάσταση (π.χ. Πέρσες). Καί όπως τό τραγικό έλεος καί ό τραγικός φόβος,

517

σκοπεύουν κι αυτές στην ψυχαγωγία, στην κάθαρση της ψυχής μέ την ανα

γνώριση της αναγκαιότητας της πολιτειακής ανόρθωσης. "Αν ή φιλοσοφία γενικά είναι υψίστη μουσική, ή πολιτική φιλοσοφία

είναι ύψιστη τραγωδία. "Οπως ή τραγωδία χρειάζεται τήν πτώση για να πετύχει τήν κάθαρση, ή πολιτική φιλοσοφία χριάζεται τήν κρίση της πο

λιτείας για να ζητήσει τό σωστό νόημα της πολιτείας. Τό τραγικό είναι ουσιαστικό για τήν πραγμάτωση του άγαθοϋ. «Ή ειρήνη», λέει ô Whith

head 1 είναι ή κατανόηση της τραγωδίας και ή διατήρηση της. Ό Πλάτων βέβαια δεν εϊναι ό τραγικότατος των φιλοσόφων όπως

είναι ό Ευριπίδης ό τραγικότατος των ποιητών 2· τό ϊδιο δεν είναι ô ίστορι

κότερος των φιλοσόφων. Τραγικό και ιστορικό χρησιμοποιούνται στον Πλάτωνα για να νοηματοδοτηθεΐ ή πολιτική πραγματικότητα : Τό εγκώ

μιο π.χ. της 'Αθήνας — της πολιτείας πού σώθηκε για τήν αρετή της — στο διάλογο «Μενέξενος» εϊναι χρήση του συγκεκριμένου ιστορικού πα

ραδείγματος μέσα στην υπερβατική θεώρηση και αναγωγή στο καθολικό πρότυπο· αυτή ή διερεύνηση του χωροχρονικοΰ πλαισίου χαρακτηρίζει και τήν τραγωδία.

Ό τρόπος μέ τον όποιο βλέπει τήν 'Αθήνα ό Πλάτων, ό αξιολογικός προσανατολισμός της ιστορικής αναφοράς, ό μή δηλαδή αντανακλαστικός σώζει τήν πλατωνική φιλοσοφία από τον κίνδυνο να εϊναι «καθυστερη

μένη και άπραγη έννοιακή έκφραση των ιδεών και τών άξιων, πού έχουν ήδη προβληθεί στην κοινωνική πραγματικότητα», άπό τήν έπιμηθεϊκότητα της αποστολής της s.

Ή τραγική τέχνη τοΰ Πλάτωνος ώς πολιτική φιλοσοφία εϊναι προ

βληματική της σωτηρίας μέσω της παιδείας. "Εκβαση της τραγωδίας του εϊναι ή σύμπτωση πολιτείας, στην κοινωνικοπολιτική σημασία τοΰ δρου, μέ τήν παιδεία. Εϊναι ή επίτευξη της αρετής, ή σύμπτωση τοΰ ζην μέ τό εύ ζην, πού θ' αποτελέσει και τό σκοπό της πολιτικής σκέψης τοΰ μα

θητή τοΰ Πλάτωνος 'Αριστοτέλη (βλ. Πολιτικά 1252b 30). Ή κοινωνιολο

γική και πολιτική θεώρηση της πολιτείας συναρθρώνονται μέ τήν ηθική θεώρηση.

1. Adventures of Ideens 368381. 2. Βλ. 'Αριστοτέλης, Ποιητική 1453a 29. 3. Κ. Δ ε σ π ο τ ό π ο υ λ ο ς , Ή Πολιτική φιλοσοφία, Μελετήματα Πολιτικής

Φιλοσοφίας 14 (βλ. και τήν παραπομπή στον H e g e l , Grundlinien der Philosophie des Rechts, 1821, Vorede).

ΚΑΙΤΗΣ ΤΣΙΧΛΗ ΑΡΩΝΗ δ.φ. ΒοηθοΟ τής Π.Α.Σ.Π.Ε.

ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ή όλη πολιτική της Βενετίας χαρακτηρίζεται από το εμπορικό δαι

μόνιο πού τη διαπνέει. Το βενετικό αποικιακό κράτος δημιουργήθηκε άπό έμπορους πού είχαν ανάγκη απλώς και μόνο ν' αποκτήσουν σταθμούς και καταφύγια, όταν ταξίδευαν στις μάκρυνες θάλασσες της 'Ανατολικής Μεσογείου. Για τους Βενετούς αποκλειστική σημασία είχε ή σταθερή κατο

χή της αποικίας, πού θα επέτρεπε τήν απρόσκοπτη λειτουργία των συγ

κοινωνιών καί τον ανεφοδιασμό τών ναυτικών και εμπόρων ι. Γι' αυτό και πρώτιστος σκοπός τους ήταν να καταστήσουν δλα τα λιμάνια της Άδρια

κής καί του 'Ιονίου ελεύθερα καί χρήσιμα στο στόλο τους και στό εμπόριο τους.

Ή Κέρκυρα επομένως είχε σπουδαιότατη οικονομική καί στρατηγική σημασία για τή Βενετία, όχι μόνο γιατί σαν φύλακας του «κόλπου» 2 εξα

σφάλιζε τήν κυριαρχία της, αλλά καί διότι αποτελούσε ενα σπουδαίο λιμά

νι για το διαμετακομιστικό της εμπόριο με τήν απέναντι Ήπειρο καί ακόμα μια ενδιάμεση «σκάλα» για τα εμπορικά πλοία στό μέσον περίπου της απο

στάσεως μεταξύ της Βενετίας καί τών κτήσεων της στην 'Ανατολή.

A A V = S. J o s e p h V a l e n t i n i. Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV XV, labore reperta et transcripta ac typis mandata. Pars I, t. I IV, Pars II, t. V XVIII, Pars III, t. XIX XX. — Σ ά θ α ς = C. Ν. S a t h a s , documents inédits relatifs à l'histoire de la Grèce au moyen âge, vol. I, II, III, V, Paris Maison neuve 1880 1882. — T h i r i e t, Regestes : F r e d d y T h i r i e t , Regestes des délibérations du Sénat de Venise concer

nant la Romanie, I 13291399, Paris 1958; II 14001430, Paris 1959, III 14301463, Paris 1961.

1. F. T h i r i e t, La Romanie vénitienne au moyen âge, Paris 1959, σ. 181, Γ. Π λ ο υ

μ ί δ η , Οι Βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες μεταξύ τοϋ Δευτέρου και τοϋ Τρίτου Τούρκο βενετικού πολέμου (15031537), 'Ιωάννινα 1974, σ. 18, 19.

2. «Άπό τον ιγ' ai. ή 'Αδριατική/φαινόταν τόσο πολύ ανήκουσα στην πόλη τών λιμνοθαλασσών πού οί Βενετοί τήν ώνόμαζαν ό κόλπος μας». Κ. Ν τ ή λ, Βενετία : Μία δημοκρατία Πατρικίων, 'Αθήναι 1948, σ. 40.

— 519 —

Γι' αυτό άδραξε την ευκαιρία να τή θέσει υπό τήν κυριαρχία της, όταν οί 'ίδιοι οί Κερκυραίοι ζήτησαν στα 1386 τήν προστασία της Βενετίας. Σέ αντάλλαγμα αυτής τής πρωτοβουλίας τους, οί Κερκυραίοι είχαν στρατιωτική προστασία και αυτονομία, στις δε 9 'Ιανουαρίου 1387 1 πέτυχαν τήν επικύ

ρωση, από τον δόγη, των παλαιών προνομίων πού τους είχαν παραχωρηθεί ήδη άπό τήν εποχή τών βυζαντινών αυτοκρατόρων, τών δεσποτών τής 'Ηπείρου και τών Άνδεγαυών.

Ή πρωτεύουσα του νησιού, λόγω τής στρατηγικής της θέσεως, τής όχυρώσεώς της και τοΰ λιμανιού της, εξασφάλιζε άπο το νότο τήν ενετική κυριαρχία στην 'Αδριατική. 'Ακόμα άπο τήν Κέρκυρα ήταν εύκολη ή παρα

κολούθηση τών κινήσεων τών Τούρκων στην 'Αλβανία. 'Αλλά αυτή ή επέκταση τής ενετικής κυριαρχίας δεν ήταν ευχάριστη στους διαφόρους άρχοντες τής Ρωμανίας2. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οί σχέσεις (κυρίως στον εμπορικό τομέα) καθώς και ή συμπεριφορά τών Τόκκων προς τή Βενετία μετά τήν υπαγωγή τής Κέρκυρας υπό τήν ενετική δικαιοδοσία3.

"Ελληνες, 'Ιταλοί και 'Εβραίοι αποτελούσαν τον πληθυσμό του νησιοϋ και άμιλλώνταν μεταξύ τους στο εμπόριο. Είναι φανερό ότι κατά τό 14ο και 15ο αιώνα ή Κέρκυρα ήταν ενα εμπορικό κέντρο με ζωηρή κίνηση. Οί κάτοικοι της διέθεταν πλοία με τα όποια μετέφεραν τά εμπορεύματα τους. Ό ευγενής Γάλλος Bertrandon de la Brocquière, πού πήγε στους Αγίους Τόπους στά 1432 και πέρασε άπό τήν Κέρκυρα, γράφει στο ημερολόγιο του : «Ή Κέρκυρα έχει ενα ωραίο λιμάνι και δύο πύργους» 4. "Ενας άλλος

1. G. Μ. T h o m a s P r e d e l l i , Diplomatarium Veneto Levantinun, sive Acta et diplomata res Venetas, Graecas atque Levantis illustrantia, Venetiis 1899, II n. 120, σ. 200AAV II n. 310, 311, σ. 24, n. 321, σ. 35 (Instrumentum juramenti fidelitatis).

2. "Ηδη πριν από τήν τέταρτη Σταυροφορία και τήν άλωση τής Κωνσταντινουπό

λεως από τους Φράγκους, ό όρος Ρωμανία αναφερόταν στο σύνολο τών εδαφών πού ανήκαν στο Βυζάντιο, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην 'Ασία.Επομένως οί Σταυροφόροι, κυρίως Βενετοί και Φράγκοι, μετά τό 1204 μοιράστηκαν τά εδάφη τής Ρωμανίας (βλ. Α. C a r i1 e, Partitio terrarum Imperi Romanie, «Studi Veneziani» VII (1965), σ. 125 305). Ή δε Κέρκυρα είναι τό πραγματικό όριο τής έλληνο βενετική ς 'Ανατολής. Τοϋτο καταδεικνύε

ται άπό πολλές εκφράσεις πού συναντάμε στά βενετικά έγγραφα όπως : «a patre maris usque Corfoum...», «a Corfoy supra...» κλπ. (Τ h i r i e t, La Romanie κλπ. σ. 2 4).

3. "Αν και οί Τόκκοι είχαν πάρει τήν ενετική υπηκοότητα άπό τό 1361 (G. S eh i

r ò, Cronaca dei Tocco di Cefalonia, Roma 1975, σ. 1011) δέν ήταν πιστοί υπήκοοι τής Βενετίας. Ό «capitaneus» καπετάνος (διοικητής) τοΰ κόλπου και ό «supracomitus cul

fi» κυβερνήτης του κόλπου διαρκώς ήταν επιφορτισμένοι να εξομαλύνουν τις σχέσεις μεταξύ Βενετίας και Τόκκων (AAV Ι η. 215, σ. 195, η. 280, σ. 260, VIII η. 2183, σ. 386, η. 2184, σ. 389. — Ν. J ο r g a, Notes et extraits pour servir à l'histoire des Croisades au XVe siècle, Paris 1899 Ι, σ. 266).

4. Voyages d'outremer et retour de Jerusalem en France par la voie de terre, pen

— 520 —

ταξιδιώτης πού επισκέφθηκε την Κέρκυρα στα 1480 λέει ότι το λιμάνι της δεν ήταν ποτέ άδειο ι. Και ό Krekié αναφέρει ότι ή Κέρκυρα, κυρίως το 14ο αιώνα, ήταν το πιο σημαντικό εμπορικό λιμάνι για τους Ραγουσαίους· βέβαια, συμπληρώνει, μετά την εγκατάσταση των Βενετών στην Κέρκυρα αυτές οί εμπορικές σχέσεις έγιναν πιο δύσκολες 2.

Συνήθως, σέ ορισμένες εποχές σχηματίζονταν νηοπομπές πού από τήν 'Ανατολή επέστρεφαν στή Βενετία, υπό τήν ένοπλη προστασία του «capitanei culfi»3, ενώ ή ένοπλη γαλέρα της Κέρκυρας ήταν στή διάθεση των Βενετών εμπόρων, πού ήθελαν να μεταφέρουν τα εμπορεύματα τους με ασφάλεια στο λιμάνι του νησιού 4.

"Ηδη άπο τις 8 'Ιανουαρίου 1387 ένα διάταγμα της Συγκλήτου υπο

χρέωνε όλες τις γαλέρες, έκτος εκείνες του τύπου της Φλάνδρας, να κάνουν μια στάση τεσσάρων ωρών στην Κέρκυρα, τόσο πηγαίνοντας όσο και γυ

ρίζοντας 5. 'Ενώ ένα άλλο έγγραφο, του Δεκεμβρίου του 1486, μας πληροφο

ρεί ότι οί γαλέρες ήσαν υποχρεωμένες να σταματούν στην Κέρκυρα καί Μεθώνη για μια μέρα, έκτος άπο τή μέρα πού έφθαναν και εκείνη πού έφευγαν 6.

Οί Κερκυραίοι ιιέ το διάταγμα της 7ης Μαΐου 1422 πέτυχαν άπο τή Σύγκλητο τήν παραχώρηση του προνομίου, νά έχουν τήν ίδια ματαχείρι

ση στή Βενετία καί στις κτήσεις της, όπως οί έμποροι της Κρήτης, Κορώ

νης και Μεθώνης 7.

dant le cours des années 1432 et 1433 par B e r t r a n d o n de l a B r o c q u i è r e , Conseiller e premier ecuyer tranchant de Philippe le Bon, duc de Bourgogne, Paris 1804.

1. W. M i l l e r , The Latins in the Levant — A history of Frankish Greece (1204 1566), London 1908, σ. 543.

2. Β. Κ r e k i 6, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au moyen âge, Paris Mouton Le Haye 1961, σ. 96.

3. T h i r i e t , Regestes I n. 365, σ. 96, II n. 1179, σ. 51, n. 1549, σ. 129, III n. 2319, σ. 30, n. 2349, σ. 38, n. 2458, σ. 63. — Σ ά θ α ς III η. 1036, σ. 441 AAV XVIII η. 5041, σ. 276. — F. L a n e , Venice and History, Baltimore 1966, σ. 109 162. — M. M o l l a i , Les sources de l'Histoire Maritime en Europe du moyen âge au XVIIIe siècle, Paris 1962, σ. 732.

4. E. B a c c h i ο n, Il dominio Veneto su Corfu, Venezia 1956, σ. 41. 5. Τ h i r i e t, Regestes I n. 718, σ. 173. Στην Κέρκυρα στάθμευαν καί οί γαλέρες

τοϋ κόλπου, άλλα, επειδή αυτό είχε σαν επακόλουθο τή δημιουργία διαφόρων επεισοδίων, στις 24 Μαΐου 1407 ή διάρκεια παραμονής αυτών των γαλέρων περιορίστηκε σέ δύο μέ

ρες, εκείνη της άφίξεως καί τήν επομένη (Τ h i r i e t, Regestes II n. 1261, σ. 69). 6. N. J ο r g a, Notes et extraits pour servir à l'histoire des Croisades au XVe

siècle, Bucarest 1915, V, σ. 147 — 'Επίσης σέ ενα προηγούμενο έγγραφο τής 23ης Μαΐου 1454 βλέπουμε ότι ή Κέρκυρα ήταν λιμάνι υποχρεωτικής σταθμεύσεως τών γα

λέρων για μια μέρα (Th i r i e t , Regestes III n. 2965, σ. 197). 7. Σ ά θ α ς , III n. 802, σ. 237. — Τ h i r i e t, Regestes II n. 1841, σ. 194.

— 521 —

Σχετικά με την οικονομική κατάσταση, τα πάντα γίνονταν για το συμ

φέρον της Βενετίας, γιατί, καθώς γνωρίζουμε, ή αρχή της Κυριάρχου (Do

minante) επηρέαζε και ρύθμιζε το δημοσιονομικό σύστημα. "Επαιρνε από τήν επαρχία το μέγιστο δυνατό και διεύθυνε τήν οικονομία σύμφωνα με τις ανάγκες της. Με τον τρόπο αυτό άσκεΐτο συνεχής έλεγχος και κατακρα

τούνταν τά απαραίτητα ή τα καλύτερα είδη, πριν διατεθούν στα άλλα εδάφη της επικράτειας ή στο εξωτερικό *. Άφοϋ λοιπόν κέντρο του εμπορίου όλης της αυτοκρατορίας ήταν ή μητρόπολη, ήταν φυσικό όλα τά προϊόν

τα να εξάγονται σ' αυτήν 2. "Αν π.χ. ή μεταφορά ενός εμπορεύματος ήταν ελεύθερη, δηλαδή δεν κατευθυνόταν στή Βενετία, κάθε πλοίο με ξένη ση

μαία, πού θα τό μετέφερε σε άλλες χώρες, έπρεπε να πληρώσει δασμούς εξαγωγής πολύ πιο μεγάλους, πού είχαν σχεδόν τό χαρακτήρα προστίμου. Αυτά τά προστατευτικά μέτρα πού αφορούσαν τά συμφέροντα της Βενετίας, όχι μόνο δεν προστάτευαν εκείνα της Κέρκυρας άλλα, αντίθετα, ενεργού

σαν ενάντια σ' αυτά3. Σύμφωνα λοιπόν με τήν πολιτική του συγκεντρωτικού εμπορίου, ή

Βενετία έδινε εντολές πού όλοι όφειλαν να άκολουθήσουν,οί δε παραβάτες τιμωρούνταν αυστηρά και υπάρχουν πολλά γράμματα της Συγκλήτου πού καθορίζουν τήν ανάλογη ποινή 4. Ή Σύγκλητος υπενθύμιζε πολύ συχνά στους Βενετούς εμπόρους ότι ήταν απαγορευμένο να μεταφέρουν άπό τή Δύση «a Sicilia infra» προς τήν 'Ανατολή «a Corfoi supra» εμπορεύματα όπως «πανικά» αγγλικά ή γαλλικά, ήλεκτρο, μετάξι ή μαλλί χωρίς να τά φέρουν πρώτα στή Βενετία δ. Κάθε παραβάτης έπρεπε να πληρώσει 200 χρυσά δουκάτα και τό εμπόρευμα του τό κατέσχε ό τοπικός ρέκτορας (ret

tore) προς όφελος της Σινιορίας 6. Εξαιρούνταν άπό αυτή τήν απαγόρευση εκείνα τά ξένα «πανικά» πού θά μεταφέρονταν στή Μεθώνη και Κέρκυρα τράνζιτο 7. Σε ενα άλλο μεταγενέστερο γράμμα της Συγκλήτου, της 25ης Σεπτεμβρίου 1458, διαβάζουμε πάλι ότι τά εμπορεύματα πού άπό τήν 'Αγ

γλία και τή Δύση προορίζονταν για τήν 'Ανατολή έπρεπε πρώτα νά πηγαί

νουν στή Βενετία και μετά νά εξάγονται προς τον τόπο του προορισμού

1. Α. Μ. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ , Περί της οικονομικής διοικήσεως της 'Επτανήσου έπί Βενετοκρατίας, τ. 1,2, 'Αθήναι 1914, Ι, σ. 78, 79.— Τ h i r i e t, La Romanie, σ. 304. — Π λ ο υ μ ί δ η , οπ.π., σ. 92.

2. A A V XVII n. 1377 bis, σ. 14, 15. 3. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ , όπ.π., Ι, σ. 148, 149. 4. Α Α V XII η. 3843 bis, σ. 156 (σχετικά με όσους μετέφεραν σιτηρά σέ άλλες πε

ριοχές έκτος τής Βενετίας). 5. Σ ά θ α ς , III η. 1027, σ. 433, 434. — Τ h i r i e t, Regestes η. 2441, σ. 59. 6. Σ ά θ α ς , III η. 841, σ. 264266. 7. Σ ά θ α ς , III η. 881, σ. 297.

— 522 —

τους και αυτό προς μέγιστο όφελος της Βενετίας '. Επίσης ένας Βενετός δέν μπορούσε να κάνει εμπορικές συναλλαγές η αγορές προϊόντων για τήν 'Ανατολή σέ άλλο λιμάνι, έκτος άπο τή Βενετία 2.

"Ολα λοιπόν τα προϊόντα πού ενδιέφεραν τή Βενετία έπρεπε να μετα

φέρονται σ' αυτήν, όχι μόνο το αλάτι, ή στύψη, τα βαμβακερά και τα βε

λανίδια, αλλά επίσης το κρασί, το λάδι, το σιτάρι και το κριθάρι3. Σ' ενα γράμμα της Συγκλήτου της 24ης 'Ιουλίου 1437 δινόταν διαταγή στους καστελλάνους των ενετικών κτήσεων «de extra culfum» να επιτρέπουν τήν εξαγωγή μεταξιού, σιτηρών και κεριού, εφόσον αυτά τα προϊόντα προο

ρίζονταν για τή Βενετία και μόνο μέ πλοία Βενετών ή υπηκόων της Βενε

τίας (επομένως οί "Ελληνες υπήκοοι της μπορούσαν να μεταφέρουν αυτά τα εμπορεύματα). "Αν δέ οί ϊδιοι οί ρέκτορες παρέβαιναν αυτή τή δια

ταγή, όφειλαν να πληρώσουν πρόστιμο 1000 δουκάτων *. Μόνο σέ περί

πτωση αφθονίας ή Σύγκλητος επέτρεπε τήν εξαγωγή προς το εξωτερικό 5. Φυσικά πολλές δυσχέρειες προέκυπταν εξαιτίας αυτής της συγκεντρω

τικής και μονοπωλιακής πολιτικής τής Βενετίας. Ή απαγόρευση της ελεύθερης διακινήσεως τών προϊόντων ήταν βέβαια ενα βαρύ μέτρο* άλλα το εμπόριο μέσω τής μητροπόλεως είχε τό πλεονέκτημα ότι αποφευγόταν ό ξένος συναγωνισμός για τα τοπικά προϊόντα, συναγωνισμός πού θα είχε επιπτώσεις καί στις τιμές ι;.

Επακόλουθο τής αρχής ότι όλα τα προϊόντα έπρεπε να εξάγονται στή Βενετία ήταν τό τριπλό φορολογικό καί εμπορικό κέρδος πού αυτή αποταμίευε. Δηλαδή εισέπραττε ενα φόρο εξαγωγής από τήν Κέρκυρα (τό χώρο παραγωγής τους), ένα φόρο εισαγωγής στή Βενετία καί ενα τρί

το φόρο έπανεξαγωγής από αυτή. Ή Βενετία κατ' αυτό τον τρόπο είχε μεγάλο κέρδος από τα κερκυραϊκά προϊόντα, σέ αντάλλαγμα όμως τα πλοία πού πήγαιναν στή Κέρκυρα για να παραλάβουν τα εμπορεύματα δέν ταξίδευαν άδεια αλλά, αντίθετα, μετέφεραν έκεϊ διάφορα προϊόντα τής Βενετίας. 'Επομένως ή πολιτική τής περιορισμένης εμπορίας μέσω τής μητροπόλεως είχε σαν αποτέλεσμα να γυρίζουν τα βενετικά πλοία ναυλω

1. Τ h i r i e t, Regestes III n. 3070, σ. 223, n. 2441, σ. 59, n. 2448, σ. 61.— Σ ά θ α ς, III η. 1027, σ. 433, η. 1032, σ. 438.

2. T h i r i e t , Regestes III η. 2441, σ. 59. 3. A A V VII v. 1914, σ. 159. 4. T h i r i e t , Regestes III η. 2448, σ. 61. — Σ ά θ α ς , III η. 1032, σ. 438. 5. Όπως έγινε στα 1411 όταν ή Σύγκλητος, κατόπιν αιτήσεως του Ποντεστά τής

Πάτρας, έδωσε τήν άδεια εξαγωγής σιταριού, κριθαριοϋ καί κρασιού καί προς τις ενε

τικές κτήσεις καί προς τό εξωτερικό, ύπό τήν προϋπόθεση βέβαια ότι ή Πάτρα θα είχε υπεραφθονία ( T h i r i e t , La Romanie, σ. 416').

6. B r u n o D u d a n , Il dominio Veneziano di Levante, Bologna 1938, σ. 248.

— 523 —

μένα καί στην επιστροφή. Επίσης όλα τα ξένα πλοία πού πήγαιναν στη Βενετία για να αγοράσουν κερκυραϊκά καθώς καί διάφορα άλλα προϊόντα ήταν γεμάτα άπό εμπορεύματα, πού πουλούσαν στην ενετική αγορά, πού σιγά σιγά έγινε το κέντρο του διεθνούς εμπορίου1. Πάντως, πρέπει πάλι να τονίσουμε δτι το τοπικό εμπόριο όπως καί τό διαμετακομιστικό έρχον

ταν αντιμέτωπα στα συμφέροντα της Βενετίας, ή οποία πάντα θεωρούσε τις κτήσεις της σαν πηγές για τό δικό της πλουτισμό 2. "Ενα καλό στοιχείο τής ενετικής διοικήσεως ήταν βέβαια τό ότι απαγόρευε στο βάϊλο της Κέρκυρας καθώς καί στους άλλους κρατικούς υπαλλήλους να ασχολούν

ται με τό εμπόριο 3. Καθώς βλέπουμε, λοιπόν, αυστηροί νόμοι καθόριζαν τον τρόπο διεξα

γωγής τοΰ εμπορίου καί αυτή ή σοφή νομοθεσία, πού ή Βενετική Δημοκρα

τία εϊχε θεσπίσει για τήν εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας, κατόρθωσε έπί τρεϊς σχεδόν αιώνες να δημιουργήσει πρώτα καί να διατηρήσει στή συνέχεια ακμαία τήν εμπορική ζωή 4.

Άπό τήν Κέρκυρα ή Βενετία έπαιρνε μεγάλες ποσότητες χρωστικών ουσιών (άπό κόκκους grane; πού χρησιμοποιούσε για βαφές δ. Επίσης τα προϊόντα πού συχνά αναφέρονται στις μεταφορές, πού γίνονταν άπό τήν Κέρκυρα είναι υφάσματα μεταξωτά καί βαμβακερά, σιτάρι, κερί, μπαχα

ρικά καί είναι καθορισμένοι οι δασμοί πού πλήρωναν6. 'Επειδή στις 12 Αυγούστου 1428 ή Βενετία ενδιαφερόταν για μια μεγάλη ποσότητα μπα

χαρικών πού βρισκόταν οτήν Κέρκυρα, έστειλε έκεΐ δύο γαλέρες για να τα μεταφέρουν 7. 'Επίσης για τή μεταφορά μεγάλης ποσότητας μπαχαρι

κών πού βρίσκονταν στα μαγαζιά της Κέρκυρας αποφασίστηκε στις 23 'Ιανουαρίου 1438 ό εξοπλισμός εμπορικών γαλέρων8. Ένώ στα 1430 συνέβηκε στην Κέρκυρα ενα επεισόδιο σχετικό με τα μπαχαρικά. Τότε βρι

σκόταν εκεί μια μεγάλη ποσότητα πιπεριοΰ, πού άνηκε στον αρχιεπίσκοπο

1. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ, οπ.π., 1, σ. 79, 80. 2. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ, οπ.π., 2, σ. 64. 3. F. T h i r i e t , Les délibérations des Assemblées vénitiennes concernantes la

Romanie, Paris 1971, II n. 1167, σ. 127. 4. Άπό το τελευταίο τέταρτο τοΰ 15ου αιώνα, όμως, ή εμπορική καί ναυτική κίνηση

παρουσιάζει αισθητή κάμψη ( Π λ ο υ μ ί δ η , οπ.π., σ. 93). 5. Σ' ενα έγγραφο της 24ης Μαΐου 1414 αναφέρεται ότι ή κοινότητα είχε μεγάλο

κέρδος άπό τήν πώληση αυτών των grane, για μεγαλύτερο δέ κέρδος διατάχτηκε τό Regimen (ή Διοίκηση) της Κέρκυρας νά υπολογίζει τήν grana σύμφωνα μέ το βάρος ( T h i r i e t , Regestes II n. 1529, σ. 123).

6. T h i r i e t , Regestes II n. 2104, σ. 252, n. 1145, σ. 45, n. 1027, σ. 20.—AAV X n. 2416 bis, σ. 210, 2487 bis, σ. 300, XI n. 2600 bis, σ. 107, n. 2731 bis, σ. 241.

7. T h i r i e t , Regestes II n. 2104, σ. 252. 8. T h i r i e t , Regestes III n. 2458, σ. 63. —Σ ά θα ς. Ill n. 1036, σ. 441.

— 524 —

του Τάραντα, ό όποιος την είχε αγοράσει στη Ρόδο. Ό βάϊλος της Κέρκυ

ρας θέλησε να πάρει τό εμπόρευμα αυτό και να τό στείλει στή Βενετία, αλλά τελικά άναγκάστηε να τό παραδώσει στο νόμιμο κάτοχο του '.

Ώς προς τα υφάσματα, υπήρχαν δύο ρεύματα για τήν εμπορική τους διακίνηση. Τό ενα μετέφερε τα εξαίρετα υφάσματα τής 'Ανατολής προς τη Δύση, ένώ τό άλλο μετέφερε προς τήν 'Ανατολή τα δυτικά υφάσματα πού ήταν κατώτερης ποιότητας 2. Στις 26 Μαΐου 1438 ορίστηκε φόρος 25% στά υφάσματα πού εξάγονταν προς τις περιοχές τής 'Αλβανίας και Σκλα

βονίας, ένώ πριν πλήρωναν 10%3. 'Επίσης, για να αντιμετωπίσει τον συνα

γωνισμό τών ξένων εμπόρων, ή Σύγκλητος αποφάσισε στις 16'Οκτωβρίου 1422 να υποχρεώσει τους ξένους πού πήγαιναν να αγοράσουν εμπορεύμα

τα στην Κρήτη, Νεγρεπόντε, Κορώνη, Μεθώνη και Κέρκυρα νά πληρώνουν φόρο 20% έπί τής αξίας τών προϊόντων πού αγόραζαν. Επίσης τον ίδιο φόρο έπρεπε νά πληρώνουν και οί πωλητές αυτών τών προϊόντων4.

Ή Κέρκυρα ήταν ένα νησί πού εκτός άπό τό αλάτι, τό λάδι και τα βε

λανίδια δέν εξήγε σχεδόν τίποτε άλλο σπανίως γινόταν εξαγωγή ξυλείας πού φορολογείτο 10% έπί τής αξίας, όπως έγινε στις 29 Μαΐου 1406, ένώ στις 4 'Απριλίου 1413 τα έσοδα από τήν εξαγόμενη ξυλεία, μαζί με εκείνα άπό τό κρασί, χρησιμοποιήθηκαν για τήν κατασκευή μώλου και ναύστα

θμου 5. Επομένως είχε μεγάλη ανάγκη, τόσο άπό τά προϊόντα πού παρήγε ανεπαρκώς όσο και άπό εκείνα πού δέν παρήγε καθόλου. Γι' αυτό έχουμε μεγάλη εισαγωγή σιταριού και γενικά δημητριακών, κρέατος, λαχανικών, ψαριών, υφασμάτων, ενδυμάτων κ.λ.π. όπως και πολλών ειδών οικοδομικών καί αποικιακών. Σ' αυτή τή μεγάλη εισαγωγή αντιστοιχούσαν ψηλά κέρδη. Γι' αυτό τό τελωνείο τής Κέρκυρας θεωρείτο σαν μια άπό τις μεγαλύτερες προσόδους τής 'Ανατολής. 'Αντίθετα, οί τελωνιακοί δασμοί έπί τής εξαγω

γής δέν απέφεραν πολλά χρήματα, εξαιτίας τών μονοπωλίων πού ή Βενε

τία είχε θεσπίσει για τά πιο σπουδαία προϊόντα εξαγωγής, αφήνοντας ελεύθερο τό εμπόριο για τά προϊόντα μικρής αξίας Γ'. Πάντως, μεγάλη ση

1. Σ ά θ α ς , IH η. 974, σ. 394. 2. Κ r e k i e, Raguse, σ. 104. 3. A A V XVI η. 3835, σ. 25. 4. T h i r i e t , Regestes II η. 1859, σ. 198. 5. T h i r i e t , Regestes II η. 1217, σ. 58 η. 1477, σ. 111. — Σ ά θ α ς, II η. 373, σ.

140, III ν. 551, σ. 3. Φαίνεται λοιπόν ότι εξαγόταν άπό τήν Κέρκυρα ξυλεία, ή οποία καί φορολογείτο (Σ ά θ α ς, II η. 373, σ. 140, III η. 551, σ. 3, V, σ. 282), επίσης ότι ύπαρχε καύσιμη ξυλεία ( Σ ά θ α ς , III η. 637, σ. 82), δέν έχουμε όμως πληροφορίες για ξύλα με

γάλου μεγέθους πού θα εισάγονταν απέξω, καθώς συμπεραίνουμε άπό ενα έγγραφο τοϋ 1402 ( Σ ά θ α ς , II η. 302, σ. 81), όπου γίνεται λόγος για ξυλεία εισαγόμενη για επιδιόρ

θωση τών όχυρωμάτων. 6. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ, όπ.π., 2, σ. 65.

— 525 —

μασία είχε πάντα το εμπόριο έπανεξαγωγής καθώς και το διαμετακομιστι

κό, λόγω της γειτονικής 'Ηπείρου και της γεωγραφικής θέσεως της Κέρ

κυρας, πράγμα πού ήταν πολύ σημαντικό για τή Βενετία για τήν οποία «la merchadantia in ogni tempo é sta el sugo e nutrimento del stato nostro»1.

Σχετικά με τις εμπορικές σχέσεις τής Κέρκυρας με τή Ραγούσα ενδια

φέροντα είναι αυτά πού μας αναφέρει ό Krekié. Κατά τή διάρκεια του δεύ

τερου μισού του Μου αιώνα Κερκυραίοι έμποροι κατ' εξοχήν μετέφεραν τρόφιμα και ρούχα στή Ραγούσα καθώς και σ' άλλα λιμάνια 2. Κατά το 14ο και 15ο αιώνα ένας μεγάλος αριθμός Κερκυραίων εμπόρων πήγαινε στή Ραγούσα για εμπορικούς λόγους. Γενικά ή παραμονή τους έκεΐ ήταν σύντομη, άλλα ήταν και μερικοί πού έγκαθίσταντο για περισσότερο καιρό. Τα εμπορικά πλοία πού έρχονταν από τή Δύση, άφοϋ έκαναν σκάλα στή Ραγούσα συνέχιζαν τό ταξίδι τους κατά μήκος των βαλκανικών ακτών προς νότο και μετά αγκυροβολούσαν στην Κέρκυρα. "Ενα ταξίδι για εμπο

ρικούς λόγους άπό τή Ραγούσα στην Κέρκυρα, με όλες τις ενδιάμεσες στά

σεις και με επιστροφή στή Ραγούσα διαρκούσε συνήθως δύο μήνες3. 'Ακόμα και κατά τό 15ο αιώνα Κερκυραίοι έμποροι μετέφεραν στή Ραγού

σα, σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα όλα τα εϊδη τροφίμων. Σπανίως οί Ρα

γουσαΐοι έμποροι ή οί Βενετοί ή άλλοι άπό τή Δύση ασχολούνταν με αυτό τό εμπόριο, γιατί ήταν ενα εμπόριο μικρής αξίας πού δεν ενδιέφερε τους εμπόρους τής Δύσης, πού επιδίωκαν μεγαλύτερα κέρδη. Έχουμε επίσης άπό τήν "Ηπειρο, όπου ή Κέρκυρα είχε τις ηπειρωτικές της κτήσεις, μια μεγάλη εξαγωγή λίπους και παστού κρέατος, γιατί εκεί υπήρχε μεγάλη κτηνοτροφία. "Αν τα προϊόντα δεν πουλιόνταν στή Ραγούσα, οί έμποροι είχαν τό δικαίωμα να τα εξάγουν σε άλλο λιμάνι, χωρίς να πληρώσουν τελωνείο i. Κυρίως οί Κερκυραίοι προμήθευαν τή Ραγούσα με αλάτι, πού μεταφερόταν ή από τους ίδιους του Κερκυραίους ή άπό τους Ραγουσαίους έμπορους 5. "Αλλα εμπορεύματα πού οί Κερκυραίοι μετέφεραν στή Ρα

γούσα ήταν : λινά υφάσματα G, σιτάρι 7, μπαχαρικά 8, λάδι, λαχανικά 9,

1. B a c c h i o n , δπ.π., σ. 60. 2. Κ r e k i d, Raguse, σ. 100. 3. Κ r e k i d, Raguse, σ. 67, 70. 4. Κ r ek i d, Raguse, σ. 103, Regestes n. 734, σ. 284. n, 769, σ. 290, n. 817, σ. 300,

n. 835, σ. 302, n. 919, σ. 317, n. 946, σ. 321, n. 974978, σ. 326, n. 1095, σ. 346, n. 1342, σ. 394, n. 1367, σ. 398.

5. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 222, σ. 200, n. 261, σ. 206, n. 44?, σ. 236, n. 446, σ. 237, n. 450, σ. 237, n. 466, σ. 241, n. 486, σ. 244.

6. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 281, σ. 209, n. 761, σ. 289. 7. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 627, σ. 266, n. 903, σ. 314, n. 1373, σ. 399. 8. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 707, σ. 279. 9. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 1367, σ. 298.

— 526 —

λαρδί 1, παστό κρέας 2 καί λίπη 3. Βλέπουμε λοιπόν άπ' όλα αυτά ότι ανά

μεσα στις δύο πόλεις υπήρχαν πολύ ζωηρές εμπορικές σχέσεις 4. Τα σπουδαιότερα προϊόντα παραγωγής τής Κέρκυρας ήταν τα βελα

νίδια, δημητριακά, λάδι, κρασί κι αλάτι, άλλα μέ αυτά θα ασχοληθώ εκτε

νέστερα σε προσεχή μελέτη μου. Μέ όσα αναφέρονται σ' αυτή τή μελέτη, φαίνεται καθαρά ή εμπορική

σημασία τής Κέρκυρας σαν σημαντικότατου λιμανιού στους θαλάσσιους δρόμους για τήν 'Ανατολή. 'Από το 1386 ήταν σπουδαιότατος ενδιάμεσος σταθμός τών ύπερθαλάσσιων κτήσεων τής Βενετίας. Ή βενετική Σύγκλη

τος σε πολλά επίσημα έγγραφα της τήν αποκαλεί «φύλακα τής Αδριατι

κής» και «κλειδί του κόλπου» καί εξυμνεί τήν σπουδαιότητα της για τήν διατήρηση του συνδέσμου τών διεσπαρμένων καί διαρκώς απειλουμένων σταθμών τόσο στο 'Ιόνιο όσο καί στο Αιγαίο 5. "Οποτε ή Κέρκυρα διέτρε

χε κίνδυνο, ετίθετο σέ έκτακτη κίνηση όλος ό μηχανισμός του βενετικού κράτους. Είναι χαρακτηριστική ή ακόλουθη φράση τής Συγκλήτου, πού συναντάμε σέ ενα έγγραφο τής 27ης 'Οκτωβρίου 1470 «a conservatione urbis nostri Corphoy pendet conservatio et salus totius status nostrus maritimi» ". Δηλαδή ότι άπό τήν διατήρηση τής Κέρκυρας εξαρτάται ή διατήρηση καί σωτηρία ολόκληρου τοϋ θαλάσσιου ενετικού κράτους.

1. Κ re kid , Raguse, Regestes n. 1342, σ. 394. 2. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 919, σ. 317, n. 817, σ. 300. 3. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 769, σ. 290. 4. K r e k i d , Raguse, Regestes n. 424, σ. 233, n. 819, σ. 300, n. 662, σ. 271. 5. Σ ά θ α ς , II n. 265, σ. 50, III n. 588, σ. 45. 6. Σ ά θ α ς, V, σ. 222.

ΖΕΡΜΑΙΝ ΜΑΜΑΛΑΚΗ

ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ ;Απο το κλασσικό μέτρο στο σύγχρονο ανθρωπισμό

Μιλάμε πολύ για το 'Ελληνικό Πνεύμα, για το πνεύμα εκείνο πού ξεκί

νησε άπο τή χώρα μας για να θεμελιώσει κατά κάποιον τρόπο τον ουσια

στικό σκελετό του δυτικού κόσμου και ν' αποτελέσει τον κλασσικισμό, δηλαδή την ιδανική αφετηρία των μελλοντικών εξελίξεων του πολιτισμού.

Σε τούτη τή μελέτη, στόχος μας είναι να εξετάσουμε σε τί συνίσταται τούτο το 'Ελληνικό Πνεύμα καί πριν άπ' όλα, ποια ή προέκταση του στο έργο τοΰ Τάσου 'Αθανασιάδη, πού θεωρείται σαν ένας από τους πιο αντι

προσωπευτικούς συγγραφείς της σύγχρονης γεννηας. Αυτή ή μορφή τοΰ πολιτισμού, πού αναφέραμε πρωτύτερα, αναπτύσσε

ται σε μια χώρα βραχώδη, φωτεινή, μέ αγνές γραμμές όπου τό κλίμα ευνοεί τήν αρχιτεκτονική, τήν αρμονία των όγκων, τό πνεύμα καί τό παιγνίδισμα τών ιδεών. Ή ομορφιά είναι λιτή, γυμνή, τή δημιουργεί περισσότερο ή λαμπερή ακτινοβολία της ατμόσφαιρας, πού οδήγησε τά πνεύματα στή δημιουργία τοΰ συμβόλου, τοΰ μύθου.

Κι' εδώ, όπου τό πρωταρχικό στοιχείο είναι τό φώς καί θριαμβεύει ή αρχιτεκτονική της πέτρας, μα καί της σκέψης, μέ τή φιλοσοφία, τή ρητορι

κή, τό θέατρο, τήν ποίηση, βλέπουμε στους ναούς, στ'αγάλματα να ενσαρ

κώνεται εύγλωττα τό αρχαίο ιδανικό, όπου ή πνευματικότης εναρμονίζεται μέ τή ρεαλιστική πραγματικότητα. Καί δίνει τό περίφημο μεσογειακό πνεύ

μα : 'Αρμονία καί Φώς, Λογική καί Μέτρο, Χιούμορ καί 'Ανθρωπιά. Μά, πριν άπ' όλα, 'Ομορφιά, πού είναι ή σύνθεση, τό άθροισμα όλων τών προη

γουμένων στοιχείων, πού εξομοιώνεται μέ τήν αρετή, πού γίνεται υπέρτατη έκφραση τοΰ θείου. Καί σήμερα ακόμα τά ανώτερα πνεύματα άνά τον κόσμο, διατήρησαν τούτη τή θέση ως προς τήν ομορφιά.

Ή αναζήτηση της ομορφιάς, τό θέαμα τοΰ λαμπροΰ τοπίου τους, οδήγησαν τους "Ελληνες στην Τέχνη. "Οπως έλεγε ό μεγάλος γλύπτης της Γαλλίας, Αύγουστος Rodin : «Ή Τέχνη είναι ή ανώτερη αποστολή τοΰ άνθρωπου, άφοΰ είναι ή άσκηση της σκέψης πού προσπαθεί να κατανοήσει καί να ερμηνεύσει τήν πλάση». Ή πλάση πού έβλεπαν οι "Ελληνες ήταν ή

— 528 —

ίδια ή έκφραση του μέτρου. Ποιο μέτρο ; Μά, το ανθρώπινο : ό άνθρωπος πού κονταροχτυπιέται με τις 'Αδυναμίες του, τα πάθη του, με τον ουρανό και τή γη, τη μοίρα και το θάνατο. Το θέατρο σαν τη θρησκεία ή τη φιλο

σοφία έχει σαν αποκλειστικό κέντρο βαρύτητας τον άνθρωπο, χαρακτη

ριστικό του αρχαίου πολιτισμού και του μεσογειακού πνεύματος, όπως είπε ό σοφιστής φιλόσοφος Πρωταγόρας των 'Αβδήρων, στενός φίλος τοΰ Περι

κλή και τοΰ Ευριπίδη : « Ό άνθρωπος είναι τό μέτρο για το κάθε τι». Και άπό τον "Ανθρωπο στον 'Ανθρωπισμό ή κατά τό λατινικότερο τον

Ουμανισμό πού επικράτησε στή Δύση στο τέλος τοΰ Μεσαίωνα. Ό ανθρωπισμός πού αναγνωρίζει σαν υπέρτατη αξία τή ψυχική, τήν

πνευματική ακεραιότητα τοΰ άνθρωπου, πού τον σέβεται και τό εξυψώνει, τον οδηγεί στο δρόμο της εξέλιξης, τοΰ ΐδανικοΰ, πού ρυθμίζει τις σχέσεις του μαζί με τους άλλους ανθρώπους σ' ενα κλίμα ελευθερίας, ισότητας κι' αδελφότητας, πού καταλήγει στή δημοκρατία.

Ό ανθρωπισμός λοιπόν, πού είναι ή πηγή μας, ή ρίζα μας και τό δέντρο μας, εϊναι ή ϊδια ή ελληνική σκέψη και παλαιότερα και σήμερα.

Μία άπό τις εξέχουσες φυσιογνωμίες των γραμμάτων μας, πού τοπο

θετείται ακριβώς πάνω σε τούτη τήν αιώνια τροχιά τοΰ Άνθρωπισμοΰ, είναι ό Τάσος 'Αθανασιάδης. Γιατί όλο τό πολυβραβευμένο του έργο — μυθι

στορήματα, βιογραφίες, μελέτες, δοκίμια, διηγήματα, έχουν μοναδικό άξω

να τούτη τήν προσήλωση στην κατανόηση τοΰ άνθρωπου.

Οί Πανθέοι είναι ενα μυθιστόρημα ποτάμι όπως θά έλεγαν οί Γάλλοι. Τέσσερις τόμοι αναφέρουν τήν ιστορία μιας μεγάλης οικογένειας, των Πανθέων, πού θυμίζει με τήν εκτασή της, τήν ποικιλία των τύπων της και τήν πυκνότητα των γεγονότων, τήν «'Ανθρώπινη Κωμωδία» τοΰ Μπαλζάκ. 'Αρχίζει με τό θάνατο τοΰ Στρατηγού Βλάσση Πανθέου, πού έχει δύο αδέλ

φια, τον Θαλή, ιεραπόστολο στην Παταγωνία και τον Λέοντα ναύαρχο. Ή πλοκή περιλαμβάνει κυρίως τή ζωή των παιδιών του, πού είναι ό 'Ισίδω

ρος, ή Χρυσοστόμη, ό Φάνης, ή Μερόπη κι' ό 'Αντρέας ό καθηγητής. Ή γυναίκα του, ή Μάρμω είναι ή σειρήνα, ή μοιραία ύπαρξη πού θά ερωτευθεί τον ίδιο τον ανεψιό της. Τέλος, με τά εγγόνια εμφανίζεται κι' ή τρίτη γε

νηά, ή νεολαία της εποχής. 'Αποτελεί αυτή ή τετραλογία ϊσως τό σημαντι

κότερο κεφάλαιο μέσα στή συγγραφική δημιουργία τοΰ Τάσου 'Αθανασιά

δη και για δυο λόγους. Πρώτα, ό συγγραφέας ενεργεί εδώ με καταπληκτική άνεση, σαν δημιουργό ανθρώπων είτε τους πήρε άπό τήν πραγματικότητα είτε είναι δικά του πλάσματα πού γεννήθηκαν μέσα στή βαθύτερη υπο

συνείδητη ζώνη της έμπνευσης του. Δεν περιορίστηκε να περιγράψει δυο ή τρεις χαρακτήρες μέσα στις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις τους. Τοποθέ

τησε πάνω στή σκηνή ενα πλήθος άπό πρόσωπα, πού τό καθένα με τή σειρά

— 529 —

του σχεδόν, γίνεται πρωταγωνιστής, μπαίνει στο φώς του προβολέα ν' απο

καλύψει την αλήθεια του. Αυτή ή ευρεία ανθρώπινη ομάδα, ή πολυπρό

σωπη οικογένεια περιλαμβάνει τους βασικώτερους τύπους της κοινωνίας. Κι' οί φυσικές σχέσεις κι' αντιδράσεις ανάμεσα τους, ή ψυχολογική εξέλι

ξη, τα κοινωνικά τους προβλήματα, ή άλληλοεξάρτηση και ή αλληλοεπί

δραση αποτελούν τήν ίδια τή φύση της ζωής. Δίχως να έχουν τον απόλυτο χαρακτήρα του συμβόλου, οί πρωταγωνι

στές του Τάσου 'Αθανασιάδη είναι άνθρωποι με δλη τήν πολύπλοκη σύν

θεση άπό κληρονομικότητες, εσωτερικές, έμφυτες ή επίπλαστες ιδιότητες. Χαρακτήρες πού διαμορφώθηκαν άπό τις εξωτερικές, κοινωνικές ή ψυχο

λογικές συνθήκες. "Ανθρωποι ζωντανοί, φτειαγμένοι μέ δλο τον ρεαλισμό τής πραγμα

τικότητας. Και γι' αυτό, ό καθένας τους στην προέκταση του, δίνει ενα τύπο πού ενώ ακολουθεί τήν τροχιά τής μοίρας του, γίνεται ολοένα και περισσό

τερο σύμβολο. Ξεχωρίζει από τήν ανθρώπινη μάζα, πού αποτελείται άπό μύριους τέτιους τύπους. Και υψώνεται σαν άγαλμα μέ πολλά πρόσωπα, άλλα φωτεινά, άλλα βυθισμένα στο σκοτάδι. Κι' όλα τοϋτα τα πρόσωπα παλεύουν και μεταξύ τους και μέ τους άλλους. Ή ανθρώπινη φύση είναι γεμάτη εχθρούς· άλλοι τής επιτίθενται άπό τον εξω κόσμο, άλλους, τους πιο ακατανίκητους, τους κουβαλάει μέσα της. Κι' ανίδεη πορεύεται δίχως ν'αντιλαμβάνεται τίς παγίδες τους. Ό δεύτερος λόγος είναι ότι οί Πανθέοι αποτελούν τήν πιστή μαρτυρία μιας εποχής, τον καθρέφτη τής κοινωνίας στην Ελλάδα στα χρόνια 1939 41. Για να ξεφύγουμε άπό τήν κοινοτοπία αύτοϋ του χαρακτηρισμού, ας εμβαθύνουμε λίγο σ' αυτή τή χρονική περίοδο πού οί Πανθέοι αναβιώνουν τόσο πιστά.

Βρισκόμαστε μπροστά σε μια κοινωνία, πού αναπτύσσεται κάτω άπό αλληλοσυγκρουόμενες επιδράσεις. Ή κατεστημένη συντηρητική πατρο

παράδοτη οικογενειακή δομή πού χαρακτηρίζει ακόμα και τήν αστική τάξη εύπορη ή πιο μετρία, και γενικά τον λαό, πορεύεται σέ μια αναγκαστική εξέλιξη πού καθορίζεται άπό τήν παγκόσμια κατάσταση. Είναι τα μοιραία προκαταρκτικά των πολέμων πού ανοίγουν τα σύνορα των χωρών, επιχειρούν βαθειά τομή στην πνευματική και πριν απ' όλα στην ψυχολογική διαμόρφω

ση των ανθρώπων. Ό κοσμοπολιτισμός πού άρχισε να εξελίσσεται μετά τό τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου δέν είναι πιά μόδα. Είναι πραγμα

τικότητα άμεση, πιεστική. Μπροστά στή θύελλα πού προμηνύεται, μέσα στην αδιάκοπη αλληλουχία άπό διεθνείς εξελίξεις, επαναστάσεις, καταπον

τισμούς πολιτευμάτων και κρατών, στο βράσιμο αυτό, όπου οί ηθικές αξίες γκρεμίζονται και ποδοπατούνται, πού ή οικονομική κρίση ορθώνει νέες φοβέρες και καθιερώνει τό νόμο τής αναγκαιότητας, μέσα σέ τούτη τήν ανασφάλεια πού κάνει τό έδαφος να χορεύει κάτω άπό τα πόδια των τρομο

34

— 530 —

κρατημένων λαών, ή αστραπιαία άνοδος του ναζισμού και του φασισμού σφραγίζει με απάνθρωπη σκληρότητα την εποχή «ανάμεσα στους δύο πολέ

μους». Σιγάσιγά, οί λαοί νοιώθουν πώς δεν είναι πια δυνατό ν ' άπομονω

θοϋν μέσα στα σύνορα τους. Έτσι καί τα άτομα. Κανείς δεν επιτρέπεται πια — κι' αυτό το επιβάλλει ή αδυσώπητη πίεση της ιστορίας — να σκέφτε

ται, να φροντίζει μόνο για τον εαυτό του. 'Αναγκάζεται μπροστά στο γενικό κλονισμό να «πάρει θέση». Κι' αν τότε δεν έχει διασαφηνισθεί ολότελα στην 'Ελλάδα τούτη ή αναγκαιότητα, οί προεκτάσεις της διεθνούς ταραχής επηρεάζουν τήν κοινωνική, ψυχολογική καί οικονομική ζωή. Τό αίσθημα τής ανασφάλειας, της νευρικότητας έχει κιόλας καταλάβει τή νέα γενηά. Οί ώριμοι άνθρωποι αναγκάζονται πια να δεχτούν τήν «Πρόοδο» πού καταν

τάει απειλητική σε πολλούς τομείς. Τα ήθη κι' έθιμα αρχίζουν να λασκά

ρουν. Καί μπροστά στον κατακλυσμό — αν καί δεν τον υποπτεύονται ακόμα σοβαρά — ό καθένας, άθελα του, ζητάει άπό κάπου να πιασθεΐ. Ό ανέμελος γλεντζές ρίχνεται με πάθος στην απόλαυση, ό φτωχός υπάλληλος, μέσα στή δίψα του να δημιουργηθεί, νά.«φθάσει», δέν διστάζει ν' αποτολμάει τυχο

διωκτικές επιχειρήσεις. Καθώς πέφτουν οί ηθικοί φραγμοί, ή γυναίκα διψα

σμένη για έρωτα, θα προχωρήσει πιο απροκάλυπτα σε παράνομες σχέσεις. "Οχι πώς δέν γινόταν καί παλαιότερα. Μα τώρα, ή γυναίκα — καί ό άντρας — μοιάζει νά τό διεκδικεί πια σαν κεκτημένο δικαίωμα : Νά ζήσει ανεμπόδιστη τήν αισθηματική της ζωή, άσχετα άπό άλλες υποχρεώσεις, όπως ό γάμος. Παράλληλα, ή κοινωνία διαβρώνεται ύπουλα άπό τήν κρυφή, τήν υπόγεια πολιτική προπαγάνδα. Τυχοδιώκτες, κατάσκοποι μικρής ή μεγάλης όλκής5

δρουν στα θολά νερά παρά τήν ύπαρξη ενός πολιτεύματος φασιστικού τύπου. Καί σπέρνουν τή σύγχυση στις κλονισμένες συνειδήσεις. "Ολες αυτές οί επιδράσεις είναι τόσο πιο αισθητές όσο έχουμε στην προκειμένη περίπτωση, μια κοινωνία πιο απροετοίμαστη, πιο αγνά συντηρητική, με μια απόχρωση ανατολίτικης ανεμελιάς, όπως ήταν ή ελληνική κοινωνία του 1939...

Τα τρία αδέλφια των Πανθέων, ό 'Αντρέας, ό 'Ισίδωρος κι' ό Φάνης προέρχονται άπό πατριαρχική οικογένεια, όπου ό τύπος έπρεπε νά διατη

ρηθεί πάση θυσία, καί νά καλύψει ερμητικά κάθε παραστράτημα, κάθε παράβαση άπό τήν ορθόδοξη πεπατημένη, τύπος πού προσπαθεί ή αδελφή τους, ή Χρυσοστόμη, νά εφαρμόσει ανεπιτυχώς στους νεωτέρους. Καί οί τρεις με καταπληκτική ευχέρεια προχωρούν στην εκπλήρωση τής δικής τους επιθυμίας κι' εκλογής, αποβάλλοντας κάθε φραγμό καί ταμπού. Πρώτα ό 'Αντρέας με τον γάμο του πού πραγματοποιείται εξω άπό τήν οικογένεια καί δίχως τήν έγκριση της. Καί στην κατοπινή εξέλιξη, ό γάμος αυτός με τή Μάρμω, πού θ' αποτελέσει, κατά κάποιον τρόπο, τό «σκάνδαλο» τής οικο

γενείας, θα τό υπερασπισθεί εκείνος. Μοναδικό παράδειγμα, μάλλον εξαί

ρεση για τήν κοινωνία εκείνης τής εποχής, καί ίσως καί τής σημερινής

531 —

εποχής στην 'Ελλάδα, θ' ανεχθεί την απιστία της γυναίκας του. Ά π ο τη με

γάλη του αγάπη κι' ανωτερότητα, θα τή κατανοήσει, θα υποφέρει σιωπηλά, αδιαμαρτύρητα με καταπληκτική υπομονή και γενναιοφροσύνη, αναμένοντας πάντα τήν επιστροφή της για να τή συγχωρέσει. 'Εδώ ό συγγραφέας δείχνει εξαιρετική τόλμη συνάμα και μαεστρία. Δύσκολο πολύ να στήσει κανείς στην ελληνική πραγματικότητα έναν απατημένο σύζυγο πού το δέχεται από ανωτερότητα, πού δεν αντιδρά εϊτε βίαια, είτε με περιφρόνηση κι' αίτημα χωρισμού. Πού τέλος πάντων αντιμετωπίζει τούτο τό γεγονός μέσα στις ανθρώπινες διαστάσεις του, δίχως προκαλήψεις, Ιδέες, δίχως τό ψυχολογικό σύμπλεγμα πού δημιούργησαν στον άντρα οί ηθικές «αρχές» των οικογε

νειακών εθίμων άπό παληές εποχές. Και τούτο μοιάζει με θαύμα, μα ό συγ

γραφέας τό κατορθώνει. Κανείς δεν διανοείται καν να περιφρονήσει τον 'Αντρέα Πάνθεο, ή ν' αγανακτήσει με τό φέρσιμο του. Όλοι τον θαυμάζουν και μάλιστα τον συμπονούν για τή δοκιμασία του, τή μοναξιά του, τήν απέ

ραντη ανθρωπιά του. Και λίγο ενδιαφέρει, αν ό πρωταγωνιστής της απιστίας είναι ό ίδιος ό άνηψιός του.

Παραλληλίζοντας τήν «αμαρτία» της απιστίας στην προηγουμένη γενηά, δηλαδή τήν άνομη σχέση της μητέρας τοΰ 'Αντρέα, με τον αδελφό του πατέρα του Βλάση, τον Θαλή, τοΰ οποίου όπως αποδεικνύεται, είναι γιος, μας δίδεται τό μέτρο της διαφοράς ανάμεσα στις δύο εποχές.

Τότε, οί τρεις πρωταγωνιστές, ό Βλάσης Πανθέος, ή γυναίκα του Νένα κι' ô αδελφός του Θαλής, μένουν για πάντα πληγωμένοι. Φέρνουν σ' όλη τους τή ζωή τό παράπτωμα σα βάρος αφόρητο πού θα κάνει και τον πρωταί

τιο τον Θαλή, να έκπατρισθεί, να ντυθεί μοναχός ιεροκήρυκας και να φθάσει στή νότια άκρη τής 'Αμερικής, στή Παταγονία. Να αυτοτιμωρηθεί και να εξιλεωθεί. 'Ενώ ό αδελφός του, ό Βλάσης θα ζητήσει να βρει διέξοδο στην κατάταξη του και τή συμμετοχή του στο μακεδόνικο αγώνα. Έτσι, ανάμεσα στους συζύγους, στην οικογένεια, ή «αμαρτία», αν καί περασμένη, έμεινε κρυφή, οδυνηρή, αθεράπευτη σαν άρρώστεια πού βρυκολάκιαζε καταπιέ

ζοντας ακόμα καί τις ανύποπτες ψυχοσυνθέσεις τών παιδιών. Στην εποχή τοΰ 'Αντρέα, ή αμαρτία έγινε αδυναμία ανθρώπινη, κατανοητή, συγχωρητέα. Δεν δημιουργεί παρά αισθηματική, καθαρά προσωπική δοκιμασία. Κι' οί πρωταγωνιστές τήν αντιμετωπίζουν σαν συνηθισμένο φαινόμενο, πού δεν παύει βέβαια να δημιουργεί προβλήματα συνειδήσεως. Μα πρωτεύει έδώ τό πάθος τών ανθρώπων να ολοκληρωθεί καί τό πάθος αυτό γίνεται αποδεκτό, σεβαστό ακόμα καί άπο τό θΰμα.

Ό σ ο για τον Φάνη, ό τύπος του έχει κάποια ανατολίτικη απόχρωση : είναι ό άντρας πού όλα του είναι επιτρεπτά. Πού τό νόημα τής ζωής του γι'αυτόν έγκειται στην απόλαυση, στην ικανοποίηση τών επιθυμιών του. Ό άνθρωπος αυτός δεν προλαβαίνει να δοκιμάσει τό «πάθος», γιατί μέ ανέμελη

— 532 —

ευκολία χαίρεται τους καρπούς της ζωής, πριν ακόμα καλά καλά τα ποθή

σει. Όμως ή ρεαλιστική του τοποθέτηση, ή κατανόηση του όσον άφορα την ψυχολογία της γυναίκας του αδελφού του, της Μάρμως, ή χαμογελαστή του ανοχή απέναντι στα ηθικά προβλήματα, ή καπατσοσύνη του σαν εργο

στασιάρχη, ό προσανατολισμός του στις νέες μεθόδους της σύγχρονης παραγωγής και του εμπορίου, και συνάμα ή ιδιότητα αυτή τοΰ «κυρίου του κόσμου», πού καλύπτει όλα τ' άλλα του χαρακτηριστικά, συνθέτουν στο πρόσωπο του, μία από τις αντιπροσωπευτικές φυσιογνωμίες εκείνης της εποχής : ενώ οι ρίζες τους είναι ακόμα βαθειά πλεγμένες στο συντηρητικό παρελθόν, ό τρόπος τής ζωής, ή καθημερινή επαφή και τριβή, ή επιφανεια

κή σκέψη, τον παρουσιάζουν σαν άνθρωπο μοντέρνο, εξελιγμένο, πού οί ηθικές του επενδύσεις προσανατολίζονται αποφασιστικά προς το μέλλον.

Κοντά στον 'Αντρέα, τον επιστήμονα πού τον απορροφάει όλο καί περισσότερο ή αποστολή του, ξεκόβοντας τον σχεδόν άπό τον υπόλοιπο κόσμο, κοντά στον Φάνη τον καλοζωϊσμένο βιομήχανο πού αντιπροσωπεύει πιστά τον 'Αθηναίο τής εποχής με τήν επικούρεια θάλεγε κανείς φιλοσοφία συνδυασμένη με τήν επαγγελματική ικανότητα, ό 'Ισίδωρος είναι ίσως ό πιο φιλοσοφημένος άπό τους τρεις. Άποτραβηγμένος πια άπό τήν επαγγελμα

τική δραστηριότητα, θα ξαναβρεί κοντά στή φύση, τις αγροτικές φροντίδες τοϋ οικογενειακού κτήματος, τό ενδιαφέρον για τήν ανάγνωση καί τή μελέ

τη διαφόρων βιβλίων τοΰ πατέρα του. Θα κληρονομήσει τήν περιέργεια γιά τ' απόκρυφα μυστήρια τής παραψυχολογίας, τών πνευματιστικών ερευνών, σκανδαλίζοντας τίς θρησκόληπτες αδελφές του. Συντηρητικός όσον άφορα τις υπόλοιπες εκδηλώσεις τής ζωής, Ξεπέρασε κι' εκείνος τό φράγμα τής παράδοσης με τις εμπειρικές καί πραγματικές του έρευνες γύρω άπό κείνα τα φαινόμενα. 'Εκείνον τον άγγιξε τό κύμα τοΰ ψυχισμού πού ένσκύπτει κυριολεκτικά στή δυτική Ευρώπη άπό τις αρχές τοΰ αιώνα ϊσως καί νωρί

τερα καί πού, κρυφά, είχε σαγηνεύσει καί τον στρατηγό Πανθέο. Νεωτε

ριστής κι' ό 'Ισίδωρος στον δικό του τομέα, είναι όπως καί τ' αδέλφια του, αντιπροσωπευτικοί τής ώριμης γεννηάς τοΰ 1940 πού στρεφόταν άλλοτε δειλά, άλλοτε με καμουφλαρισμένη αποφασιστικότητα προς τό νέο κΰμα πού επικρατούσε κιόλας στή Δύση, μα δίχως να ξεκόψει άπό τις ρίζες της, άπό τή προγονική, οικογενειακή εσωτερική τους γή.

Ή νέα γενηά, ή γενηά τοΰ '40 με τήν κλονισμένη συνείδηση, τα γκρε

μισμένα είδωλα, τήν ανησυχία καί τό άγχος πού πλανάται πάνω άπό τό νεανικό πόθο να δημιουργήσουν τή ζωή τους, να πραγματοποιήσουν τα ιδανικά τους, όποια κι' αν είναι, αντιπροσωπεύεται αρκετά συμβολικά, πρώτα άπό τον άρριβίστα «Μονογιό» πού μένει όμως στο πλαίσιο τοΰ επιτρεπτού κι' ας ποΰμε τοΰ ήθικοΰ νόμου. Πικραμένος, φιλόδοξος, δραστήριος, έξυ

πνος, «σαλταδόρος» εν ανάγκη, βρίσκεται σέ διαμετρικά αντίθετη θέση άπό

— 533 —

τό Θωμά, τον ήρωα, με το υπερβολικό φιλότιμο, την εμπνευσμένη ανωτερό

τητα, τή κάποια κλίση για ηρωική αυτοθυσία. Συμπληρώνει το τρίγωνο της γενηάς του ό άλλος ξάδελφος, ό Κίτσος, ό ζωγοάφος. Ό αιώνιος καλ

λιτέχνης, ή πέτρα του σκανδάλου. Ή ατομιστική του αντίληψη, ή προσήλω

ση του στή δική του εμπειρία κι' απόλαυση της ζωής σαν πρωταρχικό υλι

κό τής τέχνης του, τον κάνουν ν' αψηφάει κάθε κανόνα, κάθε νόμο, κάθε εμπόδιο. Κάθε τι πού δεν σχετίζεται με τή δική του ευαισθησία, ή οποία θα καταλήξει σε δημιουργία.

Οι τρεις αυτοί νέοι συναντώνται σε όλες τις εποχές, μα έδώ παίρνουν τήν ιδιαίτερη απόχρωση πού καθορίζουν τα δραματικά γεγονότα. Ό Στά

θης ό Μονογιός θα νοιώσει και θα εκφράσει τήν αγανάκτηση του φτωχού, τοΰ εργαζομένου για τήν εκμετάλλευση τοΰ άνθρωπου άπό τον άνθρωπο. Μέ πικρία θα διαπιστώσει τήν αδιαφορία των «κρατούντων», και θα αντλήσει δύναμη κι' έμπνευση στην ιδική του ικανότητα. Προχωρώντας άλλο ένα βήμα, θα δοκιμάσει κατανόηση, συμπάθεια για τον αγώνα τής κομμουνίστριας Ματούλας. Κάτι περισσότερο, τή θαυμάζει. "Εχει, λέει, αρετές πού θα ήθελε να έχει ό ϊδιος. Δηλαδή, θάρρος απέραντο, αυτοθυσία, αφοσίωση στο ιδανικό και κάποιο μεγαλείο στην πίστη της για τήν ορθό

τητα του αγώνα της. Καί, ϊσως πριν απ' όλα, είναι ικανή να ξεχάσει τον εαυτό της. Είναι απόλυτα ανιδιοτελής και θυσιάζεται μέ προθυμία γιά τό δίκαιο, τουλάχιστο γιά ό,τι θεωρεί εκείνη δίκαιο. Σαν άτομο, ο Κίτσος θα διακηρύξει τήν ελευθερία του ατόμου ώς προς τό σύνολο, τό δικαίωμα του άνθρωπου να εκλέξει τή ζωή του, νά τή διαμορφώσει μέ τα δικά του κριτήρια, να τή ζήσει όπως θέλει εκείνος., ανεπηρέαστος άπό οποιαδήποτε άλλη επί

δραση ή δέσμευση. Κι' ό Θωμάς, ό χαρακτηριστικός "Ανθρωπος Καλής Θελήσεως, ό ιδεολόγος πού αναζητεί, πιστεύει, υποφέρει, γκρεμίζεται άπό τα ύψη τής πεποίθησης του, προβληματίζεται, όχι γιά τον εαυτό του μα γιά τό σύνολο, έτοιμος νά φθάσει ώς τήν αυτοθυσία γιά ν ' ακολουθήσει πιστά τή φωτεινή τροχιά τοϋ ιδανικού.

Ό γυναικείος χαρακτήρας πού ξεχωρίζει στους Πανθέους, εϊναι ή Μάρμω, πού εϊναι άπό τους κυρίους πρωταγωνιστές. 'Αργότερα, στους Φρουρούς τής 'Αχαΐας, θα βρούμε ενα ψυχολογικό ομοιότυπο ϊσως πιο χτυπητό, στο πρόσωπο τής Μελιώς.

Ή Μάρμω καθορίζει κι' εκείνη τήν εποχή πού ξετυλίγεται ή δράση. Είναι ή γυναίκα πού ανατράφηκε, πού διαμορφώθηκε γιά ν ' αρέσει και νά εκτελεί τήν αποστολή της μόνο σαν γυναίκα. Τότε, γυναίκα σήμαινε ενα πλάσμα διακοσμητικό, φτειαγμένο γιά νά ευχαριστήσει, τό πολύ, νά εξυ

πηρετήσει τον άντρα. Ή ελληνική κοινωνία κληρονόμησε άπό τήν 'Ανατο

λή τον τύπο αυτό τής γυναίκας, υποταγμένο μα καί απρόβλεπτο, σιωπηλό μά καί μέ ανύποπτες αντιδράσεις, καταπιεσμένο μά καί πολλές'φορές έπικίν

— 534 —

δυνο, ύπουλο, εκδικητικό. Μαζεύει, καταπίνει, υποφέρει, και κάποτε ξε

σπάει, συνειδητά ή όχι, κι' επαναστατεί. Δημιουργεί σύγχυση, τρομάζει κι' απειλεί σαν τή πηγαία εκδήλωση κάποιου φυσικού φαινομένου. Ή Μάρ

μω, αντιπροσωπευτικός τύπος της γυναίκας διακοσμητικό, έχει όμως συνειδητοποιήσει τήν αξία πού παίρνει χάρις στην ομορφιά της. Κι' αναπτύσ

σει κάποια προσωπικότητα, τή μόνη σχεδόν πού της αναγνωρίζει ή τότε κοινωνία, και πού έχει μοναδικό αντικειμενικό σκοπό, νά γοητεύει τους άντρες, νά τους εγκρίνει ή νά τους απορρίπτει, σύμφωνα με τό καπρίτσιο της στιγμής. Γυναίκα χωρίς οντότητα, χωρίς κριτήριο, τήν βρίσκει απρο

στάτευτη ή δύναμη του ερωτικού πάθους. Τό «εγώ» της, είναι αδύναμο, γίνε

ται έρμαιο της πρώτης δυνατής επίδρασης. Παρασύρεται ολότελα, γιατί τό ένστικτο κι' ό πόθος υπερνικούν τή σκέψη. 'Ακόμα και τή στιγμή πού ανακαλύπτει ότι ό εραστής της είναι τέρας ατομιστικής ψυχολογίας, δτι τό μόνο πού τον ενδιαφέρει είναι ή δική του απόλαυση, δεν κατορθώνει ή Μάρμω να πραγματοποιήσει μια παράλληλη εκτίμηση των δύο ανδρών πού τή διεκδικούν, του συζύγου και του εραστή, σύμφωνα με μια λογική και στοιχειώδη κλίμακα άξιων. Γιατί επαναστάτησε. Ή δική της επανάσταση αφορά τό δικαίωμα νά ζήσει ενα μεγάλο έρωτα, παρά τό γεγονός δτι είναι παντρεμένη. Πολλές γυναίκες στο παρελθόν, είχαν τήν ϊδια αντίδραση και πορεία. "Ομως τό χαρακτηριστικό έδώ της ελληνικής κοινωνίας του 40, είναι τό έξης : 'Από χρόνια άρχισε νά πνέει από τή Δύση κάποιος αέρας ανανέωσης, μια πνοή πού διεισδύει στή νοοτροπία του κατεστημένου και στρέφει τήν προσοχή στα δικαιώματα του ατόμου, δηλαδή στην απε

λευθέρωση του ατόμου άπό τό κοινωνικό ή τό οικογενειακό αυστηρό πλαί

σιο, πού σχημάτιζαν οί προλήψεις και τα ταμπού του παρελθόντος. 'Ιδιαί

τερα για τή γυναίκα, κάποια εξελικτική τάση παρατηρείται ιδίως στα εύπο

ρα στρώματα της κοινωνίας. Σιγάσιγά, ή γυναίκα αρχίζει νά παίρνει μια πιο σημαντική θέση στην οικογένεια και στην κοινωνία. Άπό τήν άλλη πλευρά, οί οικονομικές δυσχέρειες αναγκάζουν τή γυναίκα νά εργάζεται, νά βγαίνει άπό τό σπίτι και να επωμισθεί ευθύνες. Αρχίζουν κι' οί νέες κο

πέλλες νά σπουδάζουν, ενώ οί κοσμικοί κύκλοι πού έχουν πιο άμεση επαφή με τή Δύση, νοιώθουν τήν υποχρέωση νά φανούν εξελιγμένοι, «ευρωπαίοι» όπως συνηθιζόταν τότε νά χαρακτηρίζουν ξένες συνήθειες, σαν νά μήν ανήκει κι' ή Ελλάδα στην Ευρώπη, σαν νά ήταν ακόμα φέουδο της Τουρ

κίας. Στοιχειώδη προϋπόθεση, μαζί με τή γνώση της γαλλικής ή της αγγλι

κής και τα τακτικά ταξίδια τους, ήταν και ή αναγνώριση της γυναίκας, επι

φανειακά τουλάχιστο, σαν ξεχωριστή οντότητα με ίσα δικαιώματα στή ζωή. Αυτή ή αντίληψη ήταν ακόμα αρκετά ακαθόριστη, ήταν απλώς μια νέα ατμόσφαιρα στους διαφόρους κύκλους, χωρίς νά έχει θεσπισθεί τίποτε τό σημαντικό για τή θέση της γυναίκας, μα πού προμηνούσε όμως μια σιγανή

— 535 —

επανάσταση. Σ' έναν τέτοιο κύκλο ζοϋσε ή Μάρμω. Τήν άγγιξε ή νέα πνοή, είχε εξ άλλου μεγαλώσει στη Βιέννη κι' ή επανάσταση της, πηγαία, καθό

λου συνειδητή, ήταν αισθηματική. Δεν είναι άκαρδη γυναίκα, οΰτε ασυνεί

δητη. Ένοιωθε το κακό πού προξενούσε στον άντρα της και λυπόταν γι' αυτό. Μόνο δεν εϊχε τή δύναμη ν' αντιδράσει. Δεν εϊχε εξοπλισθεί από τη διαπαιδαγώγηση της για να αντιμετωπίσει τέτοιες καταστάσεις πού αντι

βαίνουν στο συνηθισμένο κανόνα. Και κατορθώνει να διατηρεί κάποια αγνό

τητα ακόμα και μέσα στην παράφορα της, πού τήν παρασύρει πολλές φορές να ενεργήσει με σκληρή εγωκεντρική αδιαφορία για τον άνθρωπο πού πλη

γώνει. Το αίσθημα της είναι αληθινό και θα ήταν έτοιμη να θυσιασθεΐ για τον άνθρωπο πού αγαπάει, εν αντιθέσει με τή Νίνα Αύγουστάκη, πού επι

διώκει τους παρανόμους δεσμούς απλώς για να διασκεδάσει τήν ανία της. "Αλλο ελαφρυντικό υπέρ της Μάρμως είναι ή διαφορά της ηλικίας. Πού κάνει και τον άντρα της να τή μεταχειρίζεται σαν ανήλικο παιδί μέ τή φρον

τίδα, τήν αγάπη και τήν ελαστική επιείκεια πού έχει κανείς για τήν κόρη του. "Ισως και αυτή ή αισθηματική στάση του, πού εξελίσσεται σέ πατρική, προ

στατευτική αγάπη, τον παρασύρει σέ τούτη τήν υποχωρητικότητα, πού είναι κάπως ακατανόητη για τον τόπο και τήν εποχή. Και πού τον σώζει άπό τήν κατακραυγή. Υποφέρει βέβαια, μά, σαν ανώτερος άνθρωπος, αποφασίζει να δείχνει υπομονή, κατανόηση, να τήν ξανακερδίσει μέ τήν αγάπη. Νοιώθει υπεύθυνος για κείνην και δέν έχει απέναντι της τή στάση του συζύγου απέ

ναντι σέ μια υπεύθυνη σύζυγο. Γιά κεϊνον, παραμένει ένα πλάσμα αδύνατο, σχεδόν ανάπηρο, πού έχει ανάγκη άπό προστασία. Και όντως, εκείνη τήν εποχή ή αγωγή της γυναίκας άπό παιδί, τήν άφηνε εσωτερικά ανάπηρη, δίχως κριτήριο, δίχως σπονδυλική στήλη. Γι' αυτό και τα πάντα τής συγχω

ρούνται, μά και τα πάντα μπορείς να περιμένεις έκ μέρους της. 'Ανεύθυνη; Γυναίκα είναι ! Στην ίδια περίπου κατηγορία τοποθετείται και ή καλομα

θημένη κόρη τοϋ Φάνη, αντίθετα άπό τή Θάλεια, τήν αδελφή του Στάθη Μονογιοϋ, πού οί δυσχέρειες τής ζωής, ή ανάγκη να εργάζεται και να σπου

δάζει, τή διαμορφώνουν σ' ένα σωστό ανθρώπινο χαρακτήρα. Όλοι αυτοί οί «παράλληλοι βίοι» συμπλέκονται πάνω στο ανήσυχο

φόντο τής Αθήνας τοϋ 1939, μέ τους κοσμικούς τύπους πού οδεύουν άπό τον Όμιλο Άντισφαιρίσεως στο Βρεταννικό Σύνδεσμο και στα κομψά ζαχαροπλαστεία γύρω'άπό το Σύνταγμα. Μέ τον εργαζόμενο, πού στενάζει ακόμα κάτω άπό πρόσκαιρες συνθήκες κοινωνικής πρόνοιας, μέ τον λαό ακόμα αγκιστρωμένο στις παληές συνήθειες, μέ τους 'Ανατολίτες πού ήρ

θαν τό 1922, θύματα τής μικρασιατικής καταστροφής, να ταράξουν τα νερά στο εμπόριο και στις επιχειρήσεις. Ή 'Αθήνα, πού ξέγνιαστη ακόμα γλεν

τάει όλη νύχτα ενώ τό σκληρό καθεστώς τοϋ Μεταξά έχει φιμώσει κάθε αντίδραση. 'Αρχίζει να ζυμώνεται ή Ελλάδα άπό τις φήμες, τις φοβέρες τής

— 536 —

παγκόσμιας σύρραξης, τους πράκτορες των Μεγάλων Δυνάμεων, και τον ανατέλλοντα αστέρα τοΰ Φασισμού πού εντυπωσιάζει τους αφελείς, τους ανίδεους με τις μεγαλεπίβολες επιτεύξεις του και το θράσος τών πολιτι

κών του. Μυθοπλάστης, δημιουργός χαρακτήρων, μάλλον οξυδερκής παρατη

ρητής της κοινωνίας, ό κ. 'Αθανασιάδης κατέγραψε τήν αλήθεια μιας ιστο

ρικής στιγμής και είναι ο μόνος στα ελληνικά Γράμματα πού προσέφερε τόσο ζωντανή μαρτυρία για τούτη τήν κρίσιμη καμπή της ιστορίας στή χώρα μας. Ή ζωή πού πάλλει στις ψυχές τών πρωταγωνιστών του, αγγίζει τον αναγνώστη με απαράμιλλη αμεσότητα. Τον φέρνει κατ' ευθείαν στή μέση της δράσης να συμπράξει στα διαδραματιζόμενα και να μορφώσει γνώμη αγγίζοντας ό ίδιος με το χέρι του τήν πραγματικότητα πού ρέει μπροστά του, χείμαρρος φυσικός, άλλοτε ορμητικός, βίαιος, άλλοτε κρύβοντας τή δύναμη κάτω από φαινομενική γλυκάδα. Ό Ισίδωρος, ό Φάνης, ό 'Αντρέας, ή Μάρμω, ό Κίτσος, ή Πέλλα, ή Θάλεια, ή Δέσποινα, τους συναντήσαμε στο δρόμο, σ' ενα φιλικό σπίτι, στο ϊδιο μας τό συγγενικό ή φιλικό κύκλο. Κάποτε μπήκαμε σ' αυτό τό σπίτι της Κηφισίας, άντρο τών προγόνων, και ρεμβάσαμε στην αγροτική ερημιά τοΰ Γραμματικού.

Ό κ. 'Αθανασιάδης διαθέτει σαν τον Μπαλζάκ, τό είπαμε, τή μεγάλη γονιμότητα νά φτειάξει ανθρώπινους τύπους ή να τους πιάσει ζωντανούς εκ τοΰ φυσικού, ποιος ξέρει, σαν τό Μολιέρο. Στην προσπάθεια νά τοΰ βρει κανείς άλλους συγγενείς στή μεγάλη οικογένεια τών συγγραφέων, μια άπο

ψη τοΰ έργου του τον φέρνει κοντά στο γάλλο μυθιστοριογράφο Ζύλ Ρομαίν, τον συγγραφέα τών «'Ανθρώπων Καλής Θελήσεως» πού ήταν κι' ό δημιουρ

γός τοΰ Unanimisme. Ό Τάσος 'Αθανασιάδης θα συνειδητοποιήσει τή νέα εξέλιξη και θα ερμηνεύσει τήν ανησυχία, τό άγχος συνάμα και τήν αδυναμία αυτής της γενηδς, πού παγιδεύεται σιγά σιγά από τα συλλογικά αισθήματα. Θα δείξει πώς ή επίδραση τοΰ συνόλου καταλαμβάνει τό άτομο.

'Αποτελεί μαζί με τους άλλους άθροισμα, όπου όλα τα στοιχεία συνεισ

φέρουν λίγο πολύ στην δημιουργία μιας νέας αθροιστικής συνείδησης, πού διαφέρει όμως ριζικά άπό τή συνείδηση πού προϋπάρχει στο καθένα. Είναι ή ομαδική συνείδηση.

Στον Τάσο 'Αθανασιάδη, πού διαισθάνθηκε βαθειά αυτή τήν πραγματι

κότητα και τή διαγράφει με όλους τους κινδύνους της στα μυθιστορήματα του, διακρίνουμε όπως και στο Ζύλ Ρομαίν, πώς δύο πρωταρχικές θέσεις καθοδηγούν τό έργο του : Ό Ούνανιμισμός, δηλαδή αυτή ή προέκταση της ανθρωπιστικής κοσμοθεωρίας, πού επεκτείνεται άπό τό άτομο στο σύνολο — σαν καίριο χαρακτηριστικό της εποχής μας — και ή «Καλή Θέληση», πού άντικρύζει ερευνητικά διορατικά και γεμάτη καλοπροαίρετη κατανόηση τήν ανθρώπινη διαδικασία !

— 537 —

Στους «Φρουρούς της Αχαΐας», ό συγγραφέας έχει στήσει τα δίχτυα του περίπου όπως στους «Πανθέους» για να συλλάβει, να αιχμαλωτίσει ένα κομμάτι ολόκληρο της ζωής. Σαν τον Καζαντζάκη, τον Μυριβήλη ή τον Καραγάτση πού δεν «φτειάχνουν» μυθιστορήματα, μα μελετούν τον άνθρωπο στις σχέσεις του με τήν κοινωνία και τήν εποχή του παράλληλα με τα εσωτερικά κρυφά βιώματα του.'Εδώ, με τήν ανεξάντλητη δημιουργική του φλέβα, ζωντανεύει τήν ιστορία όχι μόνο μιας οικογενείας — θα έλεγε κανείς μιας δυναστείας, από τον ιδρυτή της μεγάλης οινοποιίας ως τα εγγόνια και τα δισέγγονα του, μα και πέραν αυτής της οικογενείας, της 'Αχαΐας, στα χρόνια 1970 74. Ή μεθυστική αυτή επαρχία πού περιγράφει, με τήν πλούσια γη, τ' αρώματα, τις φυσικές ομορφιές, περικλείει όλη τήν Ελλάδα. Θα μπορούσε να είναι ή Κέρκυρα, ή Μονεμβασία, ή Κρήτη, ή Στερεά Ελλάδα, ή Μυτιλήνη.

Άπό τό Αϊγιο ώς τήν Πάτρα ξαπλώνονται κάτω άπο τις επιβλητικές κορφές, ώς τις ηλιόλουστες αμμουδιές, αρωματισμένα, πυκνά, τα περβόλια με τις πορτοκαλιές, τις λεμονιές, τις έληές, τ' αμπέλια. Ή θέρμη τοΰ τόπου ζύμωσε εδώ τήν ανθρώπινη φύση μ' ενα πόθο, μέ μια δίψα πιο μεγάλη, πιο επιτακτική να νοιώσει μέ όλες του τις αισθήσεις τήν ευφορία της ζωής. Οί ιδιοσυγκρασίες μένουν πιο κοντά στην αρχέγονη γονιμότητα. 'Υπακοΰ

νε στην αυθόρμητη διεκδίκηση της θέσης τους στον ήλιο κι' οί κανόνες, όποιοι κι' αν είναι, ηθικοί, νομικοί, καλής συμπεριφοράς, δεν πιάνουν εύκο

λα σ' ëva κοινωνικό σύνολο πού ρέπει, μέ μια γενική σιωπηλή ομολογία, προς τήν απόλαυση. «Σαν ήρθε στην Ελλάδα ό ξανθός Δανός, γράφει, μέ τα μπλε μάτια για να κερδοσκοπήσει καί σταμάτησε κάποιο ανοιξιάτικο σούρουπο στή μικρή πολιτεία μέ τις δώδεκα βρύσες... Τα χάνια ήτανε γεμάτα. Ζήτησε τό σπίτι τοΰ δημάρχου. Κι' έφαγε καί κοιμήθηκε, όπως ταί

ριαζε σε σπίτι ελληνικό. . . όταν δοκίμασε τα πορτοκάλια του τόπου. . . καί σαν ανέβηκε καταμεσήμερο στο Τρικόρφι, έμεινε θαμπωμένος. Αυτό τό φωσφορένιο χνούδι ανάμεσα θάλασσας κι' ουρανού, αυτές οί χρυσές άν

ταύγιες πάνω στά πορτοκαλλόδενδρα, πού στροβιλίζονταν μέ γαλαζοπράσι

νες δίνες, αυτές σέ χρωματικές επιφάνειες... ήταν ή ηδονική φύση της 'Αχαΐας. . . 'Εδώ θα μείνω να φυτέψω τα κλίματα μου. . . ψιθύρισε εκστα

τικός. . .» . Κι' άπό τούτον τον ιδρυτή ξεκινάει τό ανθρώπινο ποτάμι μέ τις διάφορες χτυπητές ιδιοσυγκρασίες πού, στην αντίθεση τους, δίνουν τήν συναρπαστική αλήθεια. Είναι πρώτα ό παππούς Καζιάνης, ό πληθωρικός γέρος πού είχε ξεσηκώσει μέ τα ερωτικά σκάνδαλα του καί τις μεγάλες αγα

θοεργίες του, τις ζωηρότερες άντιλογίες. Καί πού εξακολουθεί να δεσπόζει καί μετά τό θάνατο του, πάνω στις τρεις γενεές της οικογενείας μέ τους ανταγωνισμούς τους καί τις συμφεροντολογικές τους διαφορές, τό κρυφό μίσος καί τις αδυναμίες τους, τα ειλικρινά αισθήματα, ακόμα καί τις παρά

— 538 —

νομές σχέσεις και τις αιμομιξίες τους. "Υστερα ό Ζανής ό νόθος, με τη δίψα του για εκδίκηση, ή Σύνθια ή Ίρλανδέζα, ή Μελιώ, ή μοιραία γυναίκα, ή Βασιλίνα ή φοιτήτρια, ό Κωστής ό τελευταίος κι' ανισόρροπος απόγονος, χρωματίζουν πιο έντονα τούτη τήν κοινωνία από βιομηχάνους, δικηγόρους, γιατρούς κι' αστούς πού χτυπιούνται μέσα στό πλαίσιο τών εμπορικών, κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων, ακόμα και τής 'Αντίστασης στή Δι

κτατορία. Δεν λείπει ούτε ή ανησυχία τής νέας γενηάς, τό άγχος τής σύγχρονης εποχής πού συνοδεύεται κάπως παράξενα, με τη βαρειά, τήν ασφυκτική ανία τών ωρίμων ανθρώπων.

Ή δράση στους «Φρουρούς τής Αχαΐας» είναι χτισμένη σέ πολλά πλάνα, πού άλλοτε συνυπάρχουν παράλληλα, άλλοτε παίρνουν αντίθετες κατευθύνσεις και συγκρούονται. Είναι ή νεολαία, όπως εξ άλλου στους «Πανθέους» και στην «Αίθουσα του Θρόνου» — ορμητική, με τήν αγνότητα συνάμα και τήν επιπολαιότητα, να ξεχειλίζει με ιδεαλιστική θέρμη. Είναι οί καταθληπτικοί ώριμοι αντιπρόσωποι του κατεστημένου, πού δίνουν τήν εικόνα ενός κόσμου σχεδόν απηρχαιωμένου, μα πού επιμένει να διαιω

νίζει τα προβλήματα του. Είναι οί αγνοί, φέρ' ειπείν ό Δροσινός, πού θυμίζει σέ πολλά τον Λουκά τής «Αίθουσας του Θρόνου», ό Δοξάρης, πού θυσιάζονται, κι' οί κακοί, αν μπορεί κανείς ν ' αποκαλέσει έτσι εκείνους πού παρασύρονται τυφλά από τα πάθη τους : ό Ζανής, ή Μελιώ, πού τρέχουν στην αυτοκαταστροφή τους, και πού ô συγγραφέας αντιμετωπίζει μέ τήν κα

τανόηση, τή συμπάθεια τοϋ ψυχολόγου, άφοϋ διεισδύει βαθειά στις εσωτε

ρικές περιπλοκές τοϋ υποσυνειδήτου τους. Είναι ή Δικτατορία τών Συντα

γματαρχών μέ τους Φρουρούς, είναι και ή 'Αντίσταση από τους νέους. Ή δράση πυκνή, γρήγορη έρχεται να χτυπηθεί επίμονα μέ ερωτήματα, φιλο

σοφικές απορίες, μέ τις εσωτερικές αντιδράσεις πού δημιουργούνται στον καθένα από τήν πορεία τής ζωής. Γιατί ; Προς τί ; Ποΰ βαδίζουμε ; Δεν λείπουν έδώ ούτε οί νευρικές, αγχώδεις καταστάσεις, τα ναρκωτικά κι' ό καρκίνος. Και μέσα άπό τό ρεπορτάζ, καμμιά φορά στεγνό, τής καθημερινής εξέλιξης, αναβλύζει κάθε τόσο ή ποίηση και στον λόγο και στην εικόνα. Και τέλος, καί ϊσως πριν άπ' όλα, υπάρχει ή απέραντη μοναξιά τοΰ κάθε άνθρωπου, τόσο πιο ανυπόφορη, πού όλοι αυτοί οί πρωταγωνιστές σαν πι

στοί εκπρόσωποι τής ελληνικότητας, είναι συνεχώς παγιδευμένοι να συνο

στίζωνται στους αναπόφευκτους οικογενειακούς δεσμούς. Δέν ξεφεύγει ό ένας άπ' τον άλλο. Είναι ένα καθεστώς καταπιεστικός, πατροπαράδοτος, αυτός ό οικογενειακός καί ό φιλικός κλοιός άπό τον όποιο κανένας δέν διανοείται καν πώς μπορεί να ξεφύγει. Παράλληλα μέ τή βαθειά ελληνικό

τητα, υπάρχει σέ κάθε σελίδα ό μοιραίος κοσμοπολιτισμός τής εποχής μας. Τό δράμα σέ τοϋτο τό αφήγημα δέν είναι ενα καί μοναδικό, είναι μιά

αλληλουχία άπό δράματα. Ό καθένας φέρνει σ' αυτό τό «δάσος» άπό άνθρώ

— 539 —

πίνες υπάρξεις, τις δικές του τις κρίσεις, το δικό του το Γολγοθά. Φυσικά, πάνω στο ανήσυχο τοϋτο φόντο, κυριαρχεί ή Μελιώ, ή προέκταση της Μάρμως τών «Πανθέων», πού γίνεται εδώ το σύμβολο της σύγχρονης γε

νηάς, ή κραυγή διαμαρτυρίας της εποχής. Ή Μελιώ έχει καταρρίψει όλα τα ταμπού, ρίχνεται με απελπισία στην ακολασία, στο σέξ, οδεύει άπό νευ

ρική κρίση σε νευρική κρίση, καταλήγει στή ψυχιατρική κλινική, στα ναρ

κωτικά καί τέλος.. . στο έγκλημα. Άπό το ανυπόφορο αίσθημα της μονα

ξιάς γράφει ό δημιουργός της συγγραφέας : «Σίγουρα, ή μοναξιά της, είχε κάνει σιδερένια τα δάχτυλα της για να γίνουν βρόγχος γύρω άπό το λαιμό του Καζιάνη».

"Αν ό κ. Αθανασιάδης δίνει ανάγλυφα εδώ τη ψυχοσύνθεση τών αν

θρώπων αύτοϋ του τόπου, όπου ή καρπερή γη καί τό ήπιο κλίμα εμπνέει τή δίψα για τήν απόλαυση της ζωής καί τό ξέφρενο πάθος, πέρα όμως άπό τον τόπο καί τον χρόνο, φθάνει βαθειά μέσα στις ενδότερες πτυχές της ανθρώπινης ψυχής πού κρύβει κάτω άπό τις διαφορές τής γλώσσας καί της νοοτροπίας, τα ενιαία απύθμενα μυστικά της. Δεν πρόκειται για ενα απλό μυθιστόρημα, ό αναγνώστης «πιάνεται» άπό τήν ίδια τή ζωή, γεμάτη παλμό κι' επικαιρότητα μέ όλη τήν αλήθεια τών μεγάλων συμβάντων καί τών μικρών χαρακτηριστικών της. 'Εμπνευσμένος, πηγαίος, ό λόγος ρέει άλλοτε μέ δύναμη, μέ σκληρό ρεαλισμό, άλλοτε μέ τρυφερότητα λυρική, μέ όλες τις αποχρώσεις άπό τό ειδύλλιο ως τό δράμα. Μα πάντα φυσικός, πλούσιος, πυκνός σαν τις λεμονιές τής 'Αχαΐας.

'Ανάμεσα στους «Πανθέους» καί στους «Φρουρούς τής Αχαΐας» μεσολαβεί μια περίοδος, όπου ό συγγραφέας μοιάζει να νοιώθει τό κάλεσμα του μυστικισμού. Άφοΰ μελέτησε τον Ντοστογιέβσκυ, θα επιχειρήσει πιο στενή πολιορκία τής ανθρώπινης φύσης μέ μια βαθειά τομή στην εσωτερική, πυκνή καί μυστηριώδη ύφή τοϋ άνθρωπου, στο βιογραφικό μυθιστόρημα : « Ό Ντοστογιέβσκυ άπό τό κάτεργο στο πάθος». Σαγηνεμένος άπό τήν προ

σωπικότητα τοϋ μεγάλου ρώσου, όπου διασταυρώνονται ό πόνος, ή απελπι

σία κι' ή ευφυΐα, ό κ. 'Αθανασιάδης δίνει συναρπαστική εικόνα του πνευ

ματικού δημιουργού πού τυραννιέται άπό τήν επιληψία, τους αμέτρητους πόθους καί τή μυστικοπάθεια. Χαρακτηριστικά Σλαΰος, είχε σαν θεωρία ότι τό άτομο πρέπει να ταπεινωθεί καί να προσφερθεί σαν θυσία στην ολότητα, για να μπορέσει να επιτελέσει, όπως έλεγε, ό θεόκλητος ρωσικός λαός τήν αποστολή του.

Ό κ. 'Αθανασιάδης τον πιάνει στην πιο κρίσημη στιγμή τής ζωής του» τήν ώρα πού βγαίνει άπό τό κάτεργο, όπου πέρασε τέσσερα χρόνια καί συναντάει μία άπό τις γυναίκες πού θ' αγαπήσει μέ τήν ίδια παράφορα πού τον χαρακτηρίζει σε όλες του τις εκδηλώσεις.

— 540 —

Βασίζεται πάνω σέ μια πραγματικότητα, την αγάπη του Ντοστογιέβσκυ για τή Μαρία Ντημιτρίεβνα, όπως το μαρτυρούν τα ϊδια τα γράμματα τοΰ μεγάλου ρώσου, όπου αναφέρει μεταξύ άλλων : «Δεν ζω, δεν αναπνέω παρά μόνο άπό κείνην και για κείνην». Καί άλλου : «Τό καταλαβαίνω πώς ένας έρωτας τέτοιου είδους είναι πια άρρώστεια... ». Καί ξεκινάει στη μυθιστο

ρηματική αναπαράσταση αύτοϋ τοΰ επεισοδίου. Δηλαδή, γράφει μυθιστόρημα με τα πραγματικά τοϋτα πρόσωπα καί γύρω άπό τα πραγματικά γεγονότα, πού αποτελεί ϊσως τήν πιο τρανή απόδειξη για τήν ανεξάντλητη μυθοπλαστι

κή δύναμη τοΰ συγγραφέα. Άπό φυσικό του, ό Τάσος 'Αθανασιάδης είναι ό κληρονόμος τοϋ κλασσικού μέτρου, της μεσογειακής φωτεινής σκέψης, πού ελέγχει καί μετριάζει τις αισθηματικές παράφορες, τις μυστικές εξάρ

σεις, πού ακολουθεί σέ κάθε ανθρώπινη εκδήλωση, τό δρόμο της ισορροπίας. Πού παρακολουθεί, αναλύει με σπάνια οξυδέρκεια κάθε κρυφή πτυχή καί τή βγάζει στο φως. Μέ μια λέξη, αύτοϋ τοΰ καθαροΰ πνευματικοΰ ορίζοντα, πού δέν συμπαθεί τό σκοτάδι καί πού συγκεντρώνει τό ενδιαφέρον του, τή συμπάθεια του γύρω άπό τον άνθρωπο. Είναι καί απίθανο να πήγε καί να έζησε ό συγγραφέας στην καρδιά της Σιβηρίας καί να γνώρισε βστω καί φευγαλέα, τους τύπους πού έβαλε στο μυθιστόρημα του. Ξεπερνάει λοιπόν τήν απλή κατανόηση τό πώς ό συγγραφέας μπόρεσε μέ τόση απόλυτη πί

στη, μέ τόση «αυτοθυσία» θάλεγε κανείς — γιατί τή στιγμή πού μπαίνει κυριολεκτικά στο πετσί καί τή ψυχή τοϋ Ντοστογιέβσκυ, έχει θυσιάσει τον εαυτό του—να ζήσει καί να περιγράψει τή συγκινητική πορεία εκείνου τοΰ έρωτα. Καί παράλληλα όλους τους ανθρώπους, μέ τήν ιδιαίτερη τους νοοτροπία, τις αντιδράσεις τους, τις παραστάσεις της ζωής ως τις ελάχιστες μυρουδιές, τους ήχους καί τα χρώματα πού, δπως τό τόνιζε μέ ιδιαίτερο εν

διαφέρον στην «'Αναζήτηση τοΰ Χαμένου Καιροΰ» ό Μαρσέλ Προύστ, είναι αλάθητα τεκμήρια των αληθινών βιωμάτων. Πώς τό γαλήνιο, ισορρο

πημένο του κριτήριο μπόρεσε να χωρέσει τή μεγάλη μυστική θύελλα πού κλονίζει τις σλαβικές ψυχές, τις παράφορες τους στις αισθηματικές τους διακυμάνσεις ;

Ό Τάσος 'Αθανασιάδης επέτυχε νά δώσει τοϋτο τό ιδιαίτερο κλίμα γεμάτο πάθος, ανθρωπιά συνάμα καί υπερβολή, μεγαλοπρέπεια καί ρεα

λισμό πού παρουσιάζει ή ρώσικη ψυχή κι' ή ρώσικη κοινωνία στά μέσα τοΰ περασμένου αιώνα. Ύπερκόσμια πνοή απέραντη σαν τή στέππα, απελ

πιστική σαν τή γύμνια της, διαπεραστική σαν τήν παγωνιά της καί καυτή σαν τα όνειρα, τους πόθους, τή δυνατή θέρμη των ψυχών, συγκλονίζει τους ήρωες πού άλλοτε στενάζουν μέσα στην πιο άθλια δυστυχία, κι' άλλοτε φθάνουν στον παροξυσμό της χαράς μέ τις λίγες καθημερινές χαρές καί πριν άπ' όλα μέ τήν απλή, ανθρώπινη συνάφεια κι' αδελφοσύνη. Μέ τή θρησκευτικότητα, τή μυστικοπάθεια, τήν απεριόριστη ταπεινοφροσύνη κι' αγάπη, τή φλύα

— 541 —

ρη, ανήσυχη ευφράδεια, ό Ρώσος τοϋ συγγραφέα φθάνει μέσα άπο τον πόνο, το σπαραγμό, τον πυρετό και τή χαρά στην πονεμένη χριστιανική φιλοσοφία, στην βαθειά ανθρώπινη αλήθεια.

Για τό καταπληκτικό τοϋτο βιβλίο πού μεταφράστηκε σε πολλές γλώσ

σες, έγραφε τόσο εύστοχα ό κ. Παν. Κανελλόπουλος : «Τό βιβλίο σας, τό βλέπω σαν μια καθυστερημένη συνέχεια των έργων τοϋ ιδίου τοϋ Ντοστο

γιέβσκυ». Είναι αναμφισβήτητο πώς τοϋτο τό πείραμα, ας ποΰμε τοϋ Ντοστογιέβ

σκυ — και είναι πείραμα βαθειά ψυχικό, γιατί ό συγγραφέας παραμέ

ρησε ολότελα τον δικό του εσωτερικό κόσμο, τή δική του πνευματική δομή, για να μπει ολοκληρωτικά σ' ενα ψυχικό και πνευματικό κλίμα ολότελα διαφορετικό, αντίθετο μάλιστα στή φύση του — θα τοϋ αφήσει ανεξίτηλη σφραγίδα σαν να ήταν ξεχωριστό, κρίσιμο και πραγματικό βίωμα.

Όπως σαγηνεύτηκε από τή μεγαλοφυία, τή δυστυχία, τή μυστικοπάθεια τοϋ Ντοστογιέβσκυ, τό ϊδιο σαγηνεύεται ό συγγραφέας άπό τον σύγχρονο απόστολο 'Αλβέρτο Σβάϊτσερ, πού ή δράση του και ή σκέψη του τον εμφα

νίζουν σαν ευεργέτη τοϋ ανθρώπου, μα ιδίως σαν μία από τις σπάνιες εμπνευσμένες και μυστικές μορφές τοϋ αιώνα μας.

Με αγάπη, με αφοσίωση, ô συγγραφέας ακολουθεί τον ήρωα πού βιογρα

φεί, σαν να βρίσκει σ' αυτόν τή πραγματική έκφραση της ιδικής του εσωτε

ρικής απαίτησης, τοϋ κρυφοϋ του ιδανικού. Με ψυχική ανάταση πού εκδη

λώνεται ανεμπόδιστα κοινωνεί μαζί με τον 'Αλβέρτο Σβάϊτσερ, τον νοιώθει από κάποια υποσυνείδητη συνάφεια πολύ περισσότερο άπό τον Ντοστογιέβ

σκυ ή κανέναν άλλον. Γιατί, ό 'Αλβέρτος Σβάϊτσερ ό «πάππους μιας ανθρω

πότητας πού, όσο κι' αν παρακούει τις συμβουλές του, αισθάνεται πώς μέ τό ήθος και μέ τό έργο του, συνοψίζει γι' αυτήν ό,τι πιο ευγενικό, ανεξίθρησκο, σοφό, κι' ανθρωπιστικό δημιούργησε ό αιώνας του στο πέρασμα του».

Ό Τάσος 'Αθανασιάδης εΐναι ό ανθρωπιστής πού έπιασε κυριολεκτικά μέσα στο έργο του, όλα τα θέματα της εποχής του, τον πόλεμο, τις ασθένειες σωματικές και ψυχικές, τα ψυχικά προβλήματα όλων τών ηλικιών, τή Δικτα

τορία, τήν αντίσταση και τέλος και ίσως τό μεγαλύτετο, τό κρισιμώτερο σημείο τών ήμερων μας, τον «Σεβασμό της Ζωής» όπως τό άντικρύσαμε στον «'Αλβέρτο Σβάϊτσερ».

Μας δίνει ό ίδιος τό μέτρο της φροντίδας του σαν σύγχρονη συνείδηση και σαν πνευματικός παράγοντας, για τήν τύχη τοϋ 'Ανθρωπισμού μέσα στην κρίσιμη πορεία τοϋ κόσμου, μέ τα δοκίμια του : «Τρεις Μορφές τοϋ Συγχρό

νου επιστημονικού Ούμανισμοΰ», μέσα στο βιβλίο του : «Αναγνωρίσεις».

"Υστερα ό συγγραφέας θα παραμείνει για ενα διάστημα σέ τοϋτο τό δρόμο πού πήρε μέ τον Ντοστογιέβσκυ, τον Σβάϊτσερ, όπου ό μυστικισμός

— 542 —

της Χριστιανοσύνης έρχεται νά δώσει περίσσια γλύκα και τρυφερότητα στο πατροπαράδοτο μεσογειακό πνεύμα. Σε όλα του τα μυθιστορήματα κυριαρχεί αυτός ό διπλός προσανατολισμός του πνεύματος του, πού εκδη

λώνεται με μια προσγειωμένη, σχεδόν ρεαλιστική κατανόηση των συγχρό

νων προβλημάτων. Κατάληξη και ϊσως κορύφωμα της «μυστικής αυτής περιόδου» είναι ή «Αίθουσα του Θρόνου», το μυθιστόρημα του πνευματικού" προβληματισμού, ακριβέστερα τής εσωτερικής διαμάχης. Ό συγγραφέας τοποθετεί κι' εδώ τήν πλοκή μέσα στο πλαίσιο τής αρεσκείας του : «Μια οικογένεια μεγάλη με παληά παράδοση, με τήν ιστορία της και τα οΐκόση

μά της, με τις διακλαδώσεις πού ξαπλώνουν πάνω σ' έναν τόπο. Κι' όσο ξετυλίγεται ή αφήγηση, εξετάζει και τον τόπο — ενα νησί, προφανώς ή Σύρα — το ψάχνει, το σκαλίζει για νά δώσει όσο γίνεται περισσότερο τήν ίδια τήν ομαδική ψυχή του, πού κρύβεται κάτω άπό τα τοπία, παραφυλάει στις παληές συνοικίες, σεργιανίζει στις ακρογιαλιές και πολιορκεί τους επισκέπτες στο λιμάνι.

Οί ήρωες όμως εδώ, είναι οί περισσότεροι «βρυκολακιασμένοι». Ένα σαράκι τους τρώγει τήν ψυχή τους, τους καταδιώκει ακατάπαυστα και τους ωθεί σε διάφορες ακρότητες : πρώτη ή Θωμαή Δελόγγη, πού αυτοκτονεί άπό τον πόνο της για τον γιο πού δέν πληροί τίς προσδοκίες της. Ό ίδιος ό γιος, ό Λουκάς πού περνάει τή νεανική του κρίση κάτω άπό το πρόσκαιρο ράσο του καλόγερου και λέει : « Ό καθένας μας, μια φορά στή ζωή του, έχει χρέος νά δοκιμάσει το ταξίδι στην έρημο.. .». Ή Γλαύκη ή Κυπρία, πού ήρθε να βρει στο νησί τήν ανάμνηση του ήρωα πατέρα της πού τον εκτέλε

σαν οί Γερμανοί, ό Σουηδός Γιάρλ Γκιούναρσον πού με τήν αινιγματική γεν

ναιοδωρία του πασχίζει νά εξιλεωθεί για τα παληά του εγκλήματα, ό Παν τιας πού τον διαβρώνει κάποιο εσωτερικό σύμπλεγμα κατωτερότητας, ό Άν

δρουλής πού κυνηγάει τ' όραμα των κρυμμένων αρχαιολογικών θησαυρών, ακόμα κι' ή Πόλυ με τήν άστατη ψυχολογία πού ψάχνει κάπου νά στερεωθεί, ν ' άρπαχθεΐ από κάποιον. Και σα σύμβολο πάνω σε τοϋτο το σύμπλεγμα άπό τυραννισμένους κι' ανικανοποίητους, ό Φραγκισκανός Πέρ Γκρεγκουάρ, ή προστατευτική παρουσία του πνεύματος. Είναι ό παράγων ισορροπίας, ό ρυθμιστής τών ψυχών με τήν οξυδέρκεια, τή βαθειά κατανόηση — πού όπως γράφει ό Τάσος Αθανασιάδης : «. . .είναι το πιο κοντινό μονοπάτι πού φέρνει στην δημιουργική αγάπη» — τή γνώση τής ανθρώπινης φύσης. Εϊναι ό συμπαραστάτης καλής θελήσεως για κάθε άνθρωπο πού βρίσκεται στην ανάγκη, άπό τον Λουκά ως τον εγκληματία Γιάρλ Γκιούναρσον πού παίρνει τον δρόμο τής μεταμέλειας. Σε τοϋτο το αφήγημα επικρατεί ιδεα

λιστική γραμμή, πού τήν οδηγούν άπό κορφή σε κορφή, πρώτα οί νέοι πρωτα

γωνιστές, ό Λουκάς κι' ή Γλαύκη, πού και οί δύο, μέσα στις περιπλανήσεις τους, ό πρώτος στην πνευματική απομόνωση του μοναχικού βίου, κι' ή δεύ

— 543 —

τερη, ερευνώντας το ηρωικό οδοιπορικό του πατέρα της, απλώς βρίσκονται στην αναζήτηση του εαυτού τους.

Κι' αυτή ή λαμπερή περιοχή του μύθου θα φωτίσει τή σκιερή ζώνη τοϋ πίνακα, όπου σαν αναπόφευκτο συμπλήρωμα του κόσμου, ζουν οί εγκλη

ματίες του πολέμου, όπου ορθώνει τή μακάβρια μαρτυρία του τό «Νεκρό Χωριό», όπου δρουν οί Φλέρηδες, πατέρας και γιος. Είναι χαρακτηριστικό εδώ, πώς τό αφήγημα πού μεσολαβεί ανάμεσα στους «Πανθέους» και στους «Φρουρούς της Αχαΐας» έχει εκσυγχρονισθεί : τα πρόσωπα του απέκτησαν μια πιο σύνθετη, τυραννισμένη εσωτερική ύφή. Είναι οί μεταπολεμικοί άνθρωποι με μια σαφώς πληγωμένη ψυχοσύνθεση πού ζητούν — δεν συνει

δητοποιούν σαφώς τί ζητούν — κάποια εσωτερική γαλήνη μέσα από υπερ

βολικές δραστηριότητες, πρωτότυπες εμπειρίες, κάποιες υπερβολές... Μια κάποια λήθη ονειρεύονται όλοι αυτοί οί ανήσυχοι, πού κουβαλάνε ακόμα μέσα τους τα ερείπια καί τις αντάρες του πολέμου. "Ισως και τό «Νε

κρό Χωριό» δεν είναι παρά μια συμβολική παρουσία, ενα συγκλονιστικό εσωτερικό τοπίο. Ό συγγραφέας δίνει εδώ τό προβάδισμα στα νειάτα αφιερώνοντας τους τό μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου. Κι' άπό τα άλλα του έργα δείχνει πώς έχει πεποίθηση στην αγνότητα, στην ωριμότητα, στή σωστή αντίδραση τών νέων. «Πιστεύω, γράφει, πώς κάθε νέος, είναι ένας θεός χαμηλότερου βαθμού...» Καί πιο πέρα, θέλοντας να υπογραμμίζει τή δυνατή προσωπικότητα, τήν ευγενική ακτινοβολία του Λουκά, βάζει στο στόμα της Πόλυς τούτα τα συγκινητικά λόγια : «Κοντά σας, αισθάνεται κανείς τήν ανάγκη να σκέπτεται ευγενικά καί να μίλα χαμηλόφωνα...».

"Απειρους παραλληλισμούς θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει ανάμεσα στον χαρακτήρα, τον τρόπο της σκέψης καί τους φιλοσοφικούς ορισμούς τών διαφόρων ηρώων του Τάσου Αθανασιάδη, πού, μέσα άπό κάθε ανθρώ

πινη εμπειρία, μέσα άπό κάθε σκοτεινή κρίση δέν χάνει ποτέ τον αρχικό μήτο της φιλοσοφικής του αναζήτησης, πού καταλήγει σ' ενα πιστεύω : «Μ' όλες τις παλινωδίες, τα τρεκλίσματα, τις άνθρωποφαγικές επιβιώσεις προχωρούμε προς τήν τελειότητα . . . » (Πανθέοι). Καί τελικά, όλη ή ανησυ

χία τών πρωταγωνιστών πού μοιάζουν να βρίσκονται στή ζύμωση μιας νέας οικουμενικής γένεσης, περιστρέφεται γύρω άπό τή μεταμέλεια του εγκλήματος ή του κακού, τήν ελπίδα για τήν ανθρωπότητα, πού ή Πίστη — ή Πίστη στο Θεό μα ίσως περισσότερη ή Πίστη στον "Ανθρωπο — μπορεί να οδηγήσει στον «εξευγενισμό τοΰ ανθρώπου».

Καί σαν πρόχειρη δειγματοληψία άπό τό μυθιστορηματικό έργο τοΰ Τάσου 'Αθανασιάδη, επισημαίνουμε τις πιο χαρακτηριστικές ομοιότητες ανάμεσα στις φυσιογνωμίες πού βγαίνουν θάλεγε κανείς, άπό τήν ίδια τάξη χαρακτήρων, πού τους καθορίζει όμοια ψυχολογία. Ή Θωμαή άπό τήν

— 544 —

«Αίθουσα του Θρόνου», ή Ναταλία άπό τους «Φρουρούς της Αχαΐας» ακόμα καί ή Χρυσοστόμη των «Πανθέων» απαντούν στον ϊδιο τύπο γυναι

κών : δυνατές προσωπικότητες του παληοϋ καιρού. "Εχουν γεννηθεί για να επιβληθούν, να διοικούν κι' επηρεάζουν, διευθύνουν το περιβάλλον τους. 'Αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα από τους περιορισμούς, τον τόπο και τον χρόνο, νίκησαν τους φραγμούς και δεσπόζουν σαν αρχηγοί του μικρού κράτους πού τους περιβάλλει. "Ολος ό κόσμος τις σέβεται, υπολογίζει την κρίση τους, επιδιώκει τή συμπάθεια τους, καί κάτι περισσότερο, την έγκρι

ση τους. Είναι αυτές οι χαρακτηριστικές γυναίκες, πού σ' όλες τις εποχές διακρίθηκαν, στάθηκαν πιο δυνατές άπό τό κοινό μέτρο, αφήνοντας σ' όλους πού τις πλησίασαν, τήν αξέχαστη εικόνα μιας δυνατής καί γόνι

μης ιδιοσυγκρασίας. Ή Θάλεια τών «Πανθέων» κι' ή Βασιλίνα άπό τους «Φρουρούς της

Αχαΐας» συναντώνται κι' εκείνες στον ϊδιο δρόμο μιας νέας γενηας (παρ' όλο πού τις χωρίζει ενα χάσμα περίπου 35 χρόνων). Θετικές, προσγειωμένες, μέ συγκεκριμένο στόχο, αντιπροσωπεύουν τον τύπο τοΟ σωστού νέου άν

θρωπου, πού αναπτύσσεται αρμονικά : πνεύμα, λογική, καί συναίσθημα, έχουν ισορροπημένη επίδραση στην ιδιοσυγκρασία τους. Καί χωρίς να χαρακτηρίζονται άπό καμμιά χτυπητή πρωτοτυπία, γιατί εϊναι άρρικτα δεμένες μέ τό περιβάλλον τους, τις έχει σφραγίσει ή αγωγή τους, ή εποχή κι' οί ανθρώπινες σχέσεις, οί αντιδράσεις τους είναι οπωσδήποτε ή έκφρα

ση της απρόσωπης θετικής καί μεσαίας νόρμας. Σ' αυτή τή σειρά, έρχεται να προστεθεί κι' ό Άνδρουλής (Αίθουσα του Θρόνου) ό αρχαιολόγος μέ τήν επίμονη προσήλωση του στην επιστήμη του πού τον απορροφάει ολόκληρο, του γίνεται άγχος, όραμα καί πάθος. Για λίγο, θα δοκιμάσει τήν ανασφάλεια, τό κλονισμό πού είναι διάχυτος στους ανθρώπους της «Αίθουσας του Θρό

νου». Άφου νοιώσει τήν αγωνία της ποίησης, τή δίψα για τό απίθανο, άφοΰ συγκινηθεί άπό τήν αινιγματική χάρη της Γλαυκής, θα βασανισθεί για να βρει τήν ιέρεια καί πριγκηποπούλα Ήγησώ κάτω άπό τήν πέτρα του χρόνου μέσα σ' όλη τήν αρχαία γοητεία της. Μα σύντομα, θα ξαναβρεί τή φυσική του θερμοκρασία, επιστρέφοντας στην θετική, περιορισμένη σιγουριά πού του προσφέρει ό γάμος μέ τή Φιλιώ.

Όμως ή πιο ψηλή γραμμή παραλληλισμού ενώνει τους ιδεολόγους, αρχίζοντας μέ τον 'Αντρέα Πανθέο πού επιμένει στον δρόμο τοΰ δικαίου καί της θυσίας δίχως να χάσει τήν ιδεαλιστική του θέση. Λέει κάπου στον Θωμά : «Όσα φρικτά κι' αν έχεις δει, δέν είναι ικανά να κλονίσουν τήν εμπιστοσύνη μας στον άνθρωπο . . . » . Ό ανεψιός του ό Θωμάς πού κλονίζε

ται άπό μια ηθική κρίση μετά τή δοκιμασία τοΰ πολέμου, φλέγεται άπό αμφιβολίες : «Εΐδα τον δυνατό να γίνεται ανήθικος, τον γενναίο να γίνεται δειλός, τον καλόψυχο να φέρεται σα θεριό . . .» . Οί δύο αυτοί ιδεολόγοι

— 545 —

τών «Πανθέων» θα παραχωρήσουν τή θέση τους σε πιο συγκεκριμένους τύπους : τον Λουκά και τή Γλαύκη στην «Αίθουσα του Θρόνου». Ένώ στο ίδιο έργο, ο Βέρ Γκρεγκουάρ 'έχει περάσει άπο τήν ιδιότητα του «κυνηγού ιδεολόγου» στον ανώτερο βαθμό του οδηγητή τών ψυχών, του σοφού πνευ

ματικού πού βρήκε τον μυστικό αρμό ανάμεσα στην πραγματικότητα και στις απόκρυφες αλήθειες του πνεύματος. Ό Λουκάς επαναστατεί, χτυπιέται, βασανίζεται. 'Αναζητάει τή μοναξιά για να λύσει τήν εσωτερική του αντι

δικία : «Ζητώ . . . ενα θεό μεγάθυμο, φιλάνθρωπο, ανιδιοτελή. Αυτό τό θεό δεν τον βρήκα . . . εν ονόματι της αγιότητας του θεού και τής αξιοπρέπειας του άνθρωπου, δεν μπόρεσα να παραδεχτώ πώς γεννιόμαστε κατηγορού

μενοι . . . ». Και δεν θα μπορέσει να συμφωνήσει με τήν εμπνευσμένη σοφία του Πέρ Γκρεγκουάρ, γιατί είναι νέος, και πρέπει να περάσει άπό τις δικές του πύρινες δοκιμασίες, για να φτάσει στο απόσταγμα τής πνευματικής πείρας.

Ό Λουκάς επανεμφανίζεται κάπως αλλαγμένος, πιο σύγχρονος, λιγό

τερο βασανισμένος, μα με τήν ίδια ανθρώπινη γλύκα, τήν ίδια καλοπροαί

ρετη διάθεση να ενθουσιάζεται για ενα ιδανικό, να προσφέρεται πνευ

ματικά κι' αισθηματικά χωρίς να περιμένει ανταπόκριση, στον χαρακτήρα τοϋ ζακύνθιου Δροσινοϋ στους «Φρουρούς τής Αχαΐας». Ή Γλαύκη, πού εϊναι κάπως τό ηθικό άντίβαρον τοϋ Λουκά, ανήκει κι' εκείνη στή σειρά τών ιδεολόγων, πού άρχισε άπό τον 'Αντρέα και τον Θωμά, περνάει άπό τό μυστικισμό τοϋ Ντοστογιέφσκυ, τον ουμανισμό του Σβάϊτσερ και εκσυγχρο

νίζεται μέ τον Λουκά στο ίδιο μυθιστόρημα. Σαν γυναίκα, μας παρουσιά

ζεται πρώτα σαν προσωπικότητα ανήσυχη, άπιαστη — μήπως διχασμένη; — σχεδόν οπτασία. Είναι ό άνθρωπος πού γυρεύει μέ κάποια επίμονη νοσηρό

τητα να γεμίσει τό κενό πού τής δημιούργησαν ή όρφάνεια, ή έλλειψη αγάπης και προστασία.

Μέ τις εσωτερικές της πληγές, τήν ευαισθησία, τήν παράξενη της γοη

τεία, είναι σύμβολο τής θυσιασμένης γενηας πού αναζητάει στα ερείπια, στους περασμένους ηρωισμούς, τή δικαίωση της κι' εκείνο τό κίνητρο ν' ανακαλύψει κάπου μια διέξοδο, μια ελπίδα.

Μέ επί κεφαλής τον Παναγή Καζιάνη (Φρουροί τής Αχαΐας) παρατάσ

σονται οί αδίστακτοι ήρωες τοϋ Τάσου 'Αθανασιάδη, εκείνοι πού «βιάζουν» τή ζωή, πού είναι πρωταγωνιστές κι' όχι θεατές, πού επιμένουν κι' αρπάζουν ο,τι νομίζουν πώς είναι δικαίωμα τους. Κτήμα τους δ,τι έπιθυμοϋν χωρίς ν' άμφιταλαντεύονται, χωρίς προβληματισμούς. Μια ωμή στάση, πού καθορί

ζεται συχνά άπό μια έντονη εσωτερική παρόρμηση να επιβληθούν και να κυριαρχούν. Και εϊναι φυσικά εκείνοι πού επιπλέουν, γιατί μέ τό ένστικτο τοϋ κυνηγοΰ, κατορθώνουν πάντα να πάρουν τή μερίδα τοϋ λέοντος, έκτος αν βρεθοϋν αντιμέτωποι οί ίδιοι, οπότε μοιραίως ό ένας θα φάει τον άλλον,

35

— 546 —

Οπως στη λυσσαλέα διαμάχη ανάμεσα στον Ζανή και τη Μελιώ. Ό δεσμός τους ήταν ενα σκοτεινό πλέγμα από σαρκικό πόθο, από ειλικρινή επιθυ

μία για ενα αισθηματικό πάθος πού θα γιάτρευε τή μοναξιά τους, μα τό δηλητηρίαζε τό μίσος, ό φθόνος γιατί έστω και στο παρελθόν, είχαν διεκ

δικήσει τα πρωτεία στην αγάπη του ιδίου ανθρώπου, του Παναγή Καζιάνη. Κι' ή σχέση τους είναι ζυμωμένη με ανταγωνιστικότητα, δυσπιστία κι' εκδικητική μανία. Ό συγγραφέας έφθασε σ'αυτή τήν τελειοποιημένη μορφή των αδίστακτων πού παρουσιάζουν τα πρόσωπα τής Μελιώς και τοϋ Ζανή, τα πιο χτυπητά αντίτυπα, μετά άπό τή δημιουργία πιο ασθενών πρωτοτύ

πων : ας πούμε ό Στάθης τών «Πανθέων», ακόμα και ό Φάνης, έχουν μια προσωπικότητα πού ρέπει στην απληστία του κατακτητοϋ, χωρίς να φθά

νουν αυτοί οί δύο χαρακτήρες στην τελική ολοκλήρωση τοϋ τύπου. "Οσο για τή Μάρμω και τή Μελιώ, είναι φανερό τό νήμα πού τις συνδέει (παρά τήν απόσταση του χρόνου, άπό τό 1939 ως τό 1974). Παρουσιάζουν και οί δύο γυναίκες μια έντονη θυληκότητα, πού υπερνικάει τα υπόλοιπα στοιχεία τής προσωπικότητας τους. Γυναίκες «μοιραίες» σύμφωνα μέ τή λαϊκή έκ

φραση, γιατί ή ομορφιά, ή έλξη πού εξασκούν, όδηγεϊ στο αλόγιστο πά

θος πού περιφρονεί κάθε άλλο συναίσθημα. Καταλήγουν, μέ τή καταλυτική τους επίδραση, στην απελπιστική μοναξιά, καταστρέφουν τή δική τους ζωή κι' εκείνη τών άλλων. Γιατί ό πόθος τους για ολοκλήρωση, είναι τόσο ατο

μιστικός, τόσο περιορισμένος γύρω άπό τό δικό τους άτομο, πού δεν χωράει τον σεβασμό για τα αισθήματα τών άλλων. Και δεν συμπληρώνεται άπό τό ανάλογο αντίκρυσμα σε τρυφερότητα, σέ ανθρώπινη καλωσύνη και κατα

νόηση. Φανερά πιο κοντά στον Ζανή, είναι ό Παντιας τής «Αίθουσας τοϋ

Θρόνου». Δέν τον χωρίζει άπό τοϋτον τον μοιραίο Καζιάνη παρά ενα σκα

λοπάτι : τον τρώγει κάποιο ανομολόγητο σύμπλεγμα κατωτερότητας, γιατί σέ τούτη τήν «Αίθουσα τοϋ Θρόνου» όλοι άπό κάποιο σαράκι υποφέρουν. Κι' αυτή ή εσωτερική του αδυναμία πού θα είναι και ή «αχίλλειος πτέρνα του», θα τον οδηγήσει τελικά στο έγκλημα. Ένω ό Ζανής, πιστός απόγο

νος τοϋ Παναγή Καζιάνη ενσαρκώνει τον τέλειο σέ θρασύτητα κατακτητή τής ζωής. "Αν υποφέρει, είναι άπό ενα σύμπλεγμα ανωτερότητας, άπό μια φυσική ευρωστία και δυναμικότητα πού ξεχειλίζει και παρασύρει τον εσω

τερικό του κόσμο σ' ενα επικίνδυνο ναρκισσισμό. Μπορεί ή «Αίθουσα τοϋ Θρόνου» να είναι ό καρπός και τό κορύφωμα

τής περιόδου μυστικισμοΰ τοϋ συγγραφέα : τής έδωσε χαρακτήρες προικι

σμένους μέ πολλές διαστάσεις, πού δονοϋν ακατάπαυστα κάτω άπό απόκρυ

φες επιδράσεις, πού «ξύνουν» τις πληγές τους κι' οδηγούνται συνειδητά ή όχι στην πνευματική τους ολοκλήρωση ή λύτρωση.

Πέρα άπό τό ταλέντο τοϋ μυθοπλάστου, πού γεννάει άνεξάνλτητα

547

οικογένειες, ανθρώπινους τύπους, καταστάσεις συνάμα ρεαλιστικές και ψυ

χολογικές, γεγονότα εναρμονισμένα με το πλαίσιο και τήν εποχή, ό Τάσος 'Αθανασιάδης εϊναι ένας πολύ βαθειά σκεπτόμενος άνθρωπος. Διαθέτει σπάνια συγκυρία ταλέντων. Πρώτα τη δημιουργική, τήν αυθόρμητη συγγρα

φική πνοή πού αναβλύζει με δύναμη, με τα δραματικά, τα σκληρά, τα τρυ

φερά, τα ειδυλλιακά επεισόδια, πού ανανεώνεται αδιάκοπα, ακούραστα και πού μπορεί να παρομοιασθεί με το εύφορο χείμαρρο τοϋ Μπαλζάκ. Δεύτερο, παράλληλα, και λέμε παράλληλα, γιατί το συγγγραφικό ταλέντο δέν προϋποθέτει αναγκαστικά και τούτη τήν Ιδιότητα ή οποία βρίσκεται σε λίγους συγγραφείς, ιδιαίτερα της εποχής μας, όπου παρασύρονται άπό τήν έμπνευση τους κι' αρκούνται ηδονικά σ' αυτήν. Γιατί, ας το καταλάβει και το κοινόν, πώς εϊναι ηδονή να γράφει κανείς και μάλιστα κάτω άπό τήν ευλογία της έμπνευσης. Ό Τάσος 'Αθανασιάδης παράλληλα με τούτη τήν έμπνευση, έχει και τήν πνευματική περιέργεια. Με άσβεστη δίψα έχει κάνει τον «γύρω» και της εποχής μας και της ιστορίας του ανθρωπί

νου πνεύματος. Πασχίζει να γνωρίσει, να εμβαθύνει σέ δ,τι ό ανθρώπινος νους έχει βγάλει, σκέψεις, φιλοσοφία, επιστήμη, τέχνη, δογματικά συστή

ματα. Και φυσικά, τα σύγχρονα μεγάλα προβλήματα. Ζυγίζει με ευσυνείδητη σοβαρότητα, με βαθύ αίσθημα ευθύνης εκείνα πού παρατηρεί, πού κατα

γράφει και πού προσφέρει στο κοινό σαν αποτέλεσμα της προσπάθειας του. Τρίτο και ίσως τό κυριώτερο, έχει συναίσθηση της μεγάλης αποστο

λής του συγγραφέα. Οί ανθρώπινοι τύποι πού μας παρουσιάζει, τα ψυχο

λογικά τους μπλεξίματα, τα πάθη τους, οί αδυναμίες και τα δράματα τους εϊναι ή δική μας ή ζωή. Έμεΐς όλοι μέσα σέ τοϋτα τ' αφηγήματα αναγνωρί

ζουμε τον εαυτό μας, τους φίλους μας και τους συγγενείς μας. Τους ήρωες αυτούς τους συναντήσαμε κάποτε στο περιβάλλον μας. Μα εδώ, έχουν πε

ράσει δλοι άπό τό δοκιμαστικό σωλήνα της φιλοσοφικής του ενατένισης. Τους έπλασε αυθόρμητα, ύστερα τους φόρτωσε με τό βαθύ του φιλοσοφικό «ρεύμα» διπλής εντάσεως. Τους τοποθέτησε μέσα στο σκελετό τοϋ κόσμου με τήν κατανόηση, τήν αγάπη, τή θέληση για βοήθεια, για θεραπεία σαν άλλος Πέρ Γκρεγκουάρ, πού φροντίζει για τον εξευγενισμό τοϋ άνθρωπου σύμφωνα με τή δική του έκφραση. Πού κάνει διάγνωση τοϋ κακοΰ, της ασθενείας, τής αδυναμίας καί προσπαθεί να δώσει θεραπεία, παρηγο

ριά. Τα έργα τοϋ Τάσου 'Αθανασιάδη δέν καταλύουν, παρά τήν κριτική πού εξασκούν, οικοδομούν, με πίστη κι' ελπίδα. Τέταρτο, κι' αυτό μπορεί να φαίνεται παράδοξο πώς τό τοποθετούμε ανάμεσα στα βασικά προσόντα του., κι' δμως εϊναι : ή μεγάλη του υπομονή. Να καταγράφει, να ερευνά, να διευρύνει πρώτα τή δική του σκέψη κι' έμπνευση, ύστερα τό πεδίο τής ερ

γασίας του. 'Εργασία πού γίνεται με καταπληκτική λεπτολογία, φυτό με φυτό, κίνηση με κίνηση, βλέμμα μέ βλέμμα. Τίποτα δέν διαφεύγει άπό τήν

— 548 —

επιμέλεια του. Ή πέννα του πού σκάβει με τον αρχαιολόγο, πού φυτεύει ανθρώπινες ρίζες, πού ρίχνει οικογενειακά συγκροτήματα μέσα στο χρόνο, πού παρακολουθεί κάθε βήμα και κάθε εσωτερική αντίδραση, κάτω άπο τήν αντένα της οξυδέρκειας του, είναι το ακούραστο εργαλείο μιας εξ ϊσου ακούραστης σκέψης. Εργασία απέραντος, ανεκτίμητος όγκος εργασίας είναι ό καρπός αυτής τής υπομονής. Μια υπομονή, πού κατόρθωσε να πει

θαρχήσει και να εντείνει τήν έμπνευση, τή φαντασία, τή παρατηρητικό

τητα του, πού άνοιξε τήν πόρτα στή διαίσθηση και στή φιλοσοφική ωρί

μανση. Ή πλαστική ύλη πού του έδωσε ή ζωή, τήν έσκαψε, τή σκάλισε, τή βασάνισε, τή χάιδεψε, τή μορφοποίησε ώς ότου ν' αποδώσει όλες τις αποχρώσεις, δλες τις φωνές, να ξαναγεννηθεί ζωντανή κι' εκφραστική. Μέ τή μεγάλη του αφοσίωση και τή μεγάλη του κατανόηση για τα προ

βλήματα τοΰ άνθρωπου, μέ τή θέση πού παίρνει μπροστά σέ κάθε αν

θρώπινη εκδήλωση, θέση πού χαρακτηρίζεται άπό τήν κλασσική μας αρχαία κοσμοθεωρία, πού δέχεται τον άνθρωπο σαν τό «μέτρο για το κάθε τι» κι' άπό μια ευρεία προσγειωμένη χριστιανική τρυφερότητα, ό Τάσος 'Αθανασιάδης είναι ό κατ' εξοχήν ανθρωπιστής συγγραφέας, ô συνεχιστής του ελληνικού ανθρωπισμού. Κάποτε ή μεγάλη μας κριτικός "Αλκής Θρύ

λος έγραφε : «Ό Τάσος 'Αθανασιάδης επέτυχε αμέσως τό έργο του να στα

θεί πλάϊ σέ πολλά ευρωπαϊκά πρότυπα του και μάλιστα να βγει κερδισμένος άπ' τή σύγκριση». Κι' αυτό, γιατί ό συγγραφέας μέ τή βαθειά ελληνικότη

τα, προσηλώθηκε σ' εκείνο τό πλέγμα άπό προβλήματα, δυστυχίες, αγωνίες, ανικανοποίητα όνειρα, πίκρες, αμέτρητες καλωσύνες κι' ηρωισμούς κι' ανεξήγητες μικρότητες καί ταπεινές παρορμήσεις, σ' εκείνο τό Σταυρό, πού κουβαλάει ό κάθε άνθρωπος, ό πλούσιος κι' ό φτωχός, ό καλός κι' ό κακός, ό φιλόσοφος κι' ό άμαθης. Κι' αυτός είναι ό ρόλος του σωστού συγγραφέα, να παρασταθεί στον κόσμο, να του πει τήν αλήθεια δείχνοντας του τή ζωή φαρδειά πλατειά, όπως δεν μπορεί ίσως ό καθένας να τό αντι

ληφθεί, γιατί κλείστηκε στο δικό του, τό στενό μέ παρωπίδες πρίσμα. Στο πλούσιο μυθιστορηματικό έργο του, ακόμα καί στις βιογραφίες

καί στις μελέτες του, οδηγεί τον συγγραφέα μια διπλή επίδραση πού προσ

διορίζει καί τή σύνθετη λειτουργία του πνεύματος του, επίδραση πού προέρ

χεται άπό πολύ μακρυά μέσα στο χρόνο καί μέσα στην απόκρυφη εξέλιξη των ανθρωπίνων βιωμάτων : τό απολλώνιο καί τό προμηθεϊκό πνεύμα. Ό 'Απόλλωνας ό «Καθάρσιος καί Σωτήριος» θεός πού προφητεύει μέ τήν ήπια, τή φωτεινή κι' εμπνευσμένη του ανωτερότητα, τή μελλοντική χριστιανική παντοδύναμη αγάπη καί κατανόηση. Κι' ό Προμηθέας, ό γενάρχης τής ανθρωπότητας, άλλος σωτήρας, δάσκαλος καί μυητής των ανθρώπων στα μυστικά των γνώσεων, σοφός δωρητής τής φλόγας, κι' αδικημένος αγωνι

στής, σύμβολο τόλμης κι' επίμονης ελπίδας. Αυτή ή κλασσική κι' άνε

— 549 —

ξάντλητη σε σύμβολα και φιλοσοφικές προεκτάσεις δυάς τοΟ ελληνικού πανθέου, έχει επηρεάσει ώς σήμερα και τα πιο φωτεινά πνεύματα της ευρω

παϊκής σκέψης και συχνά μέ μια εξαιρετική σύμπνοια. Ό λυρισμός, ή ψυχική ενδοσκόπηση, ή διαφωτιστική ανάλυση των απόκρυφων προβλη

μάτων, κι' ή ρεαλιστική πραγματικότητα μέ δλη τή βασανισμένη σούμμα από προσπάθειες, από αγώνες, πού πορεύεται επίμονη, ακατάβλητη, κι' επιζεί χάρις στην παράφορη ελπίδα και τή τόλμη.

Στις μεγαλεπίβολες τοιχογραφίες, όπως μας παρουσιάζονται τα έργα τοΟ Τάσου 'Αθανασιάδη, βλέπουμε, μέσα άπό τις αλλεπάλληλες φωτο

σκιάσεις πού ορίζουν αυτοί οί συμβολικοί φιλοσοφικοί προβολείς, να περνάει ή συλλογική ψυχή άπό τα διάφορα ανθρώπινα σύνολα, άπό τους «Πανθέους», τήν «Αίθουσα του Θρόνου», τους «Φρουρούς της Αχαΐας». 'Ανθρώπινα σύνολα : Γιγαντιαία σώματα, πού κουβαλούν μέσα τους σαν ανήσυχα, αλληλοσυγκρουόμενα μόρια τις ατομικές σύνθετες κι' εκείνες ανθρώπινες συνειδήσεις, άλλοτε αφανισμένες στην ομοιομορφία της μά

ζας, άλλοτε ξεχωρίζοντας μέ τον επαναστατικό τους δυναμισμό, τήν ιδιαί

τερη ακατάβλητη ψυχολογία τους, τό πόνο, το δράμα, κι' εκείνο τό «ανε

ξήγητο, ακαθόριστο στοιχείο του θαύματος» πού καμμιά συλλογική, ού

μανιμιστική επίδραση δέν μπορεί να πνίξει, τον ανθρώπινο «παράγοντα».

ΣΤΕΡ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗ δ.φ.

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΥΠΩΜΕΝΕΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ, ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Προσθήκες στην «Ελληνική βιβλιογραφία 18001863»

Σ' ενα σύμμεικτο βιβλιοδετικά τόμο της Βιβλιοθήκης Κοραή ι περι

λαμβάνονται μεταξύ άλλων έντυπων 7 λιγοσέλιδα φυλλάδια πού αναγγέλλουν τήν έκδοση βιβλίων, κυρίως στο εξωτερικό. Άπό αυτά το ενα, με τον τίτλο Π ρ ο κ ή ρ υ ξ ι ς (τετρασέλιδο, ή τελευταία σελίδα λευκή) και μέ τήν ένδειξη Έν Πίση, 26 Μαρτίου 1829. | Ν. Π., είναι γνωστό άπό τήν Ελληνική βιβλιογραφία 18001863 των Γκίνη Μέξα 2 (άρ. 10197)· αναγγέλλει τήν έκδοση τοϋ βιβλίου Φ ι λ ό μ ο υ σ ο υ π ά ρ ε ρ γ α του Νικολάου Πίκ

κολου 3, το όποιο βγήκε στο Παρίσι αργότερα, το 1838 4 (βλ. Κείμενα, άρ. 1)· Τα άλλα 6 φαίνεται να είναι άγνωστα,5 γι' αυτό και τα παρουσιάζω εδώ μέ τον απαραίτητο σχολιασμό. Συγχρόνως αναδημοσιεύω τα κείμενα όλων τών φυλλαδίων. Πρέπει να ττω ακόμη ότι εκτός άπό τις 7 αυτές «προκηρύ

ξεις» περιλαμβάνεται στον ίδιο σύμμεικτο τόμο και μια άλλη Π ρ ο κ ή

ρ υ ξ ι ς μέ τήν ένδειξη Έν Κωνσταντινουπόλει, τήν α'. Μαρτίου 1844. | Ό 'Εκδότης. | Ι. Π., πού αναγγέλλει τήν έκδοση τοϋ περ. « Ό φανός της Μεσογείου», άλλα αυτή δέν θα περιληφθή εδώ, γιατί οργανικά ανήκει στο βραχύβιο αυτό περιοδικό (σσ. 35) τοϋ 'Ιακώβου Γ. Πιτζιπιοΰ.

Ή σημασία τών φυλλαδίων αύτοϋ τοϋ είδους δέν είναι μικρή. Άπό αυτά

1. Άρ. 318218. 2. Δ η μ η τ ρ ί ο υ Σ. Γ κ ί ν η και Β α λ έ ρ ι ο υ Γ. Μ έ ξ α , 'Ελληνική βιβλιο

γραφία 1800 1863, Α' Γ', 'Αθήνα 1939 1957 (στο έξης Γκίνης Μέξας). 3. Για τον Πίκκολο βλ. Ε. Γ. Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , Ό Νικόλαος Πίκκολος και το

έργον του, 'Αθηνά, ΞΗ' (1965), σσ. 81114, και Β e 3 e ν 1 i e ν, Ν. T o d o r o v και Τ. E. Ki r k o va (έκδ.), Dr. Nicolas S. Piccolos : Études et documents inédits publiés à l'occasion du centenaire de sa mort (1865 1965), Σόφια 1968.

4. Γκίνης Μέξας, άρ. 3066. 5. 'Εκτός ίσως άπό τό υπ' αριθ. 5, του οποίου, όπως μέ πληροφόρησε ό κ. Φ. Ήλιου

σέ σχετική συζήτηση, έχει έντοπισθή και άλλο αντίτυπο.

— 551

μαθαίνουμε τα εκδοτικά προβλήματα τών λογίων, τους τόπους και τον τρόπο διαθέσεως των βιβλίων, τους αντιπροσώπους των συγγραφέων και τις σχέσεις τους, τίς τιμές τών βιβλίων, ακόμη και ορισμένες απόψεις τών πα

ραγωγών για το έργο τους. Ό τόμος άνηκε στή συλλογή Κ. Κρεατσούλη *, όπως φαίνεται, έκτος

από τίς χειρόγραφες σημειώσεις του λόγιου κληρικού, και α' άπό τή χει

ρόγραφη σημείωση του Ν. Πίκκολου στο φυλλάδιο του 1841 (βλ. Κείμενα, αρ. 6) και β' άπό μια απόδειξη πληρωμής πού είναι κολλημένη στο έσώφυλ

λο τοϋ τόμου 2 (είκ. 1).

tir.

5 Ι Ι ϊ •ι 'lì·

1

λο-.Ο. ΑΙ! f.Tt τών rvviïooii(~ir .ipir <)π'; f(ctf

1 l'I.ÎJ/μΊver Ι/(ΐ>\(-/ατηηί(Ί'

Κ Ι Ι Π Τ Ο Ι Ι Π

// Ó iv ^// /

/7< Λ ■&— <?' / Λ Ο?

Ιπϊν',ί.οιαζ·) ϊ ί : το ΤααεΤον τ?,'ς ί~\ των ^υν^ο' /Λν τ ί .ο; . 1 ι ' ' ι ι '

άν:νεοσιν JiXVrv.y.rj Πζνί-'.'7τη·Λ''ο'.> fc:Uf;o~?;c δια σύνορα-

[ih του afaiHsyyOLGr e/?<?*.*<#&? a< *rt.s<«i*<!*<*-*^*- b

fcv ÀOvrmç, τTi ^ Υώγ'*Η ι8 3Γ ''

Ο Πρυκϊμος Ο Ταμίας

Είκ. 1. 'Απόδειξη πληρωμής για την ανέγερση τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών.

1. Για τον Καλλίνικο Κρεατσούλη. βλ. κυρίως ' Α δ α μ α ν τ ί ο υ Κ ο ρ α ή , Τα μετά θάνατον ευρεθέντα συγγράμματα..., Α', 'Αθήνα 1881 (passim στον πρόλογο Α. Ζ. Μάμουκα), και Σ τ ε φ ά ν ο υ Δ. Κ α β β ά δ α, Ή εν Χίω Βιβλιοθήκη Κοραή ('Ιστορία, κατάλογος χειρογράφων), 'Αθήνα 1933, σσ. 27 39.

2. Τή δημοσίευσε ό π. Μ ά ρ κ ο ς Ά γ. Β α σ ι λ ά κ η ς, όχι απολύτως σωστά, στα Χιακά εκκλησιαστικά χρονικά, Α' (19501951), τ. 1, σ. 35, σημ. 3.

— 552 —

ΤΑ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α

1

'Αγγελία τής εκδόσεως του βιβλίου τοΰ Ν. Πίκκολου «Φιλόμουσου πάρεργα»

Σ. 4, διαστ. 0,195 χ 0,125 μ.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ.

Κανείς δεν είναι όστις δεν ήκουσε τόνο μα της Σαπφούς, τα τραγικά πάθη και την ποιητικήν φήμην της. 'Ολίγα μας εσωσεν ό χρόνος από τα ποιή

ματα της ενδόξου Λεσβίας' αλλά τα ολίγα ταϋτα, βαιά μεν, αλλά ρόδα

μαρτυροϋσιν ίκανώς την εξαίρετον εύφυΐαν τής επονομασθείσης δεκάτης Μ ο ν σ η ς, και δι>αιόνουσι το προς αυτήν σέβας των παλαιών 'Ελλήνων, οι όποιοι διακρίνοντες με όξντάτην αϊσθησιν το ώραιον, ελάτρευαν μ' ενθουσια

σμον τα φέροντα τύπον καλλονής έργα, και εις τους μεγάλους τεχνίτας και δημιουργούς, μάλιστα δε τους περί λόγους εύδοκιμοΰντας, απέδιδαν τιμάς ηρώων και ημιθέων, νομίζοντες αυτούς θειοτέρας φύσεως, και κατά θείαν χάριν στελλομένους είς τήν γήν προς παραμυθίαν τών ανθρώπων. Μεταξύ των άπο

θεουμένων τοιουτοτρόπως διέπρεπε και ή Λεσβία Σαπφώ, ή όποια και μέχρι τής σήμερον θαυμάζεται είς δλα τα πεπαιδευμένα γένη, και τόσον περισσό

τερον, όσον κάμμία ποιήτρια νεωτέρα δεν ημπόρεσε να φθάση, καθώς εκείνη, τον κολοφώνα τής ποιήσεως.

Τών ποιημάτων τής Σαπφούς εγειναν εκδόσεις, μεταφράσεις και μιμή

σεις αναρίθμητοι' εις δε τήν ήμετέραν γλώσσαν ήσαν πάντη άγνωστα και πρώτον δοκίμων είναι ή έμμετρος μετάφρασις, περί τής όποιας γίνεται ή παρού

σα προκήρυξις. 'Αντικρύ τής μεταφράσεως θέλει τυπωθή το κείμενον κατά τάς δοκιμωτέρας εκδόσεις. Και εις μεν τήν αρχήν θέλει προστεθή ό βίος τής αει

μνήστου μελοποιοϋ' εις δε το τέλο±, όλίγαι τίνες σημειώσεις. Μετά τά Μέλη τής Σαπφούς θέλουν εκδοθή εις τον αυτόν τόμον τινά

επιγράμματα τής 'Ανθολογίας' έπειτα δε Γάλλων, "Αγγλων και Γερμανών επισήμων ποιημάτια, μεταγλωττισμένα ωσαύτως είς εμμετρον Γραικον λόγον και τελευταϊον εκλογή ποιηματιών Γραικικών πρωτοτύπων, ή δυσεύ

ρετων, ή μέχρι τούδε ανεκδότων. TÒ βιβλίον, επιγραφόμενον ΦΙΛΟΜΟΥΣΟΥ ΠΑΡΕΡΓΑ, θέλει τυπωθή

είς Παρισίους το ερχόμενον θέρος, αν, καθώς ελπίζεται, συνεισφέρωσιν Ικανοί τον αριθμόν φιλόμουσοι τήν άναγκαίαν εις τον τύπον δαπάνην.

— 553 —

Ή τιμή τον βιβλίου διορίζεται δια τους συνδρομητάς 4 φράγκα. Παρα

καλούνται δε να προκαταβάλωσιν εις τους υποσημειωμένους ενταύθα φιλοκά

λους ομογενείς την ανάλογον με τα καταγραφόμενα αντίτυπα ποσότητα προς εύκολωτέραν και ταχυτεραν εκτέλεσιν του έργου της εκδόσεως. *Αν δι ελλει

ψιν αρκετής συνδρομής δεν τυπωθη το βιβλίον, καθείς μέλλει ν" απολαβή άκέ

ραιον την προεισφοράν του. Έν Πίση, 26 Μαρτίου, 1829.

Ν. Π.

Ή καταγραφή γίνεται 1Εν Παρισίοις, παρά τω Κ. Σωμάκη. Έν Μασσαλία, παρά τω Κ. Ίω. Μαυροκορδάτο). Έν Λονδίνω, παρά τω 'Εν Βιέννη, παρά τω 'Εν Τεργέστη, παρά τω Κ. Ίακώβω 'Ρώτα. Έν Λιβόρνω, παρά τω Κ. Γ. 'Ροδοκανάκη, και Κ. 'Ανδρεάδη. Έν Βονωνία, παρά τω Κ. Άνδρ. Κατσαΐτη. Έν Άγκώνι, παρά τω Έν Βενετία, παρά τω Έν Κέρκυρα, παρά τω Κ. Άσωπίψ. Έν Ζακύνθω, παρά τω Κ. Μηχανω Κόκκινη. Έν Κεφαλληνία, παρά τω Κ. Ίω. Άσάνη, και Κ. Δ. Κοριαλένιω. Έν Λευκάδι, παρά τω Έν 'Ιθάκη, παρά τω Έν Κυθήροις, παρά τω Έν Αιγίνη, παρά τω Κ. Άλεξ. Κοντοσταύλω. Έν Σύρα, παρά τω Έν "Υδρα, παρά τω Έν Ναυπλία, παρά τω Έν Τήνω, παρά τω Έν Νάξω, παρά τω Έν Όδησσω, παρά τω Κ. Κωνστ. Βαρδαλάχω. Έν Μόσχα, παρά τω Έν Βουκουρεστίω, παρά τω Κ. Νικολ. Γούση. Έν Ίασίφ, παρά τω

Ή έκδοση τελικά δεν πραγματοποιήθηκε τότε άλλα το 1838. Γράφει σχετικά ό συγγραφέας τους : «Μάλιστα και ή τύχη έφάνη σύμφωνος με τον άπ' αρχής σκοπόν, επειδή προ χρόνων εμπόδισε τήν εκδοσιν, τήν οποίαν

- 554 —

είχα παρακινηθή να κάμω (Δια τά περιφερόμενα τινών τεμαχίων παραλλα

γμένα αντίγραφα, και τήν όχι όρθοτέραν τύπωσιν άλλων τινών)» '.

2

'Αγγελία της εκδόσεως του Ηροδότου σε μετάφραση Α. Ραδινού

Μετάφρασις της 'Ιστορίας Ηροδότου του Άλικαρνασσέως εις τήν σημερινήν έλληνικήν γλώσσαν. Πρόγραμμα. Οι "Ελληνες, μολονότι έμειναν πτωχοί από συγγράμματα νεωτέρων γνώσεων. . . [στη σ. 2 χ.ά :] Παρίσιον. Τήν 1. Ίαννουαρίου 1834. Α. Ραδινός. Παρισίοις. — Έκ της τυπογραφίας των του Φιρμίνου Διδότου υιών.

Σ. 4 (οί σσ. 3 4 φαίνεται ότι έχουν αποκοπή), διαστ. 0,202 Χ 0,125 μ.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΤΟΥ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΩΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗΝ

ΕΛΑΗΝΙΚΗΝ ΓΛΩΣΣΑΝ.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ.

Οί "Ελληνες, μολονότι έμειναν πτωχοί από συγγράμματα νεωτέρων γνώσεων, είναι πλονσιώτατοι από συγγράμματα ιστορικά, εκ των οποίων ερανιζόμενοι οί σημερινοί ιστοριογράφοι συντάττουσιν ογκώδη βιβλία. Αυτών είναι ο 'Ηρόδοτος, ό Διόδωρος, ό 'Αλικαρνασσεύς Διονύσιος, ό Πολύβιος, ό Πλούταρχος, και τόσοι άλλοι.

Κατά δυστνχίαν όμως ούτε τα ονόματα τών συγγραφέων τούτων δεν γνωρίζονται από τον Έλληνικόν λαόν. Τα συγγράμματα των άπεκατεστάθησαν θησαυρός, ό όποιος δεν είναι πλέον χρήσιμος δι' όλους. Ό χρόνος, ό οποίος αλλοιόνει τα πάντα, επροξένησεν εις τήν γλ.ώσσαν τών 'Ελλήνων τόσην μετα

βολήν, ως τε ή σημερινή γλώσσα δεν είναι εκείνη τοϋ Θουκυδίδου, τοϋ 'Ισοκρά

τους, τοΰ Δημοσθένους. 'Ολίγοι καταλαμβάνουσι τα γραφέντα όσιο τους προ

πάτοράς μας, ό δ' "Ελλην, ό όποιος δεν ήθελεν είναι αρχαιολόγος, αγνοεί αυτά.

Δι' ό,τι όλοι δεν ημπορούν να διατρίψωσι τεσσάρας και πέντε χρόνους εις τήν σπουδήν της παλαιάς γλώσσης, πρέπει να μένωσι δι' αυτό εις τήν άγνοιαν

1. [Ν. Π ί κ κ ο λ ο υ ] , Φιλόμουσου πάρεργα..., Παρίσι 1838, σσ. [ζ']η'.

— 555 —

ταύτην ο'ι απόγονοι τοϋ Όμηρου, τον 'Ησιόδου, τοϋ Εύριπίδον ; Ό Ελλη

νικός λαός είναι φιλομαθής' αρχαιολόγοι όμως αδύνατον είναι να γένωοιν δλοι. "Οθεν χρεωστοϋσιν οι γνωρίζοντες την πάλαιαν γλώσσαν να κάμωσι καταληπτά εις αυτόν, με ακριβείς μεταφράσεις, τα σνγγράμματα των προπα

τόρων τον, και προ πάντων, όσα πραγματεύονται την ιστορίαν καθότι ή σπουδή αυτής είναι πάγκοινος, ανήκουσα, περισσότερον από πάν άλλο σπούδασμα, εις δλας τάς τάξεις, εις δλας τας ηλικίας των ανθρώπων το <5' έργον τοΰτο των μεταφραστών θα τελειοποιήσει τήν σημερινήν γλώσσαν, και θα τήν αναβιβάσει εϊς τήν εύγένειαν της πρωτοτύπου της.

Οντω φρονών έσπευσα να κάμω και ό ϊδιος δ,τι υπαγορεύω εις τονς άλ

λους' ή μετάφρασις δε, τήν οποίαν προαγγέλλω εις το κοινόν, είναι της ιστορίας τοϋ 'Ηροδότου. Ήξεύρονσιν οι λόγιοι τών 'Ελλήνων οποίαν ύπόληψιν έχει ό συγγραφεύς μας ούτος είς τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης. Ο'ι Γερμανοί, Γάλλοι και "Αγγλοι καταμεμφόμενοι τους, δσοι από φθόνον ή άμάθειαν, εΐπον ή έγραψαν κατά τον πατρός της ιστορίας, έκαμαν πολυάριθμους μεταφράσεις τοϋ συγγράμματος του, και τον άναφέρουσιν ώς μάρτυρα άψευδή εις τάς ιστο

ρικάς των διηγήσεις. Έπροτίμησα τήν ιστορίαν ταύτην να μεταφράσω, πρώτον, διότι είναι ή

αρχαιότερα, ή οποία μας εμεινεν ακέραιος, και δεύτερον, διότι δ "Ελλην διδά

σκεται είς αυτήν, δχι μόνον της 'Ελλάδος τήν πάλαιαν κατάστασιν, τα ήθη και έθιμα τών προγόνων του, τήν καταγωγήν και το πολίτευμα αυτών, τάς αναφοράς των με τ άλλα έθνη κ.λ., άλΧ έχει γενικήν ιστορίαν, άπ' αρχής τοϋ διοργανισμοϋ τών διαφόρων λαών της τότε γνωστής οϊκονμένης, εως τήν δεντέραν Περσικήν έκστρατείαν κατά τής 'Ελλάδος.

Επειδή ο σκοπός μον είναι να κάμω, δια τής μεταφράσεως, τήν Ιστορίαν τοϋ Ήροδότον, καταληπτήν από τον άγνοοϋντα τήν πάλαιαν γλώ>σσαν "Ελληνα, εφρόντισα δσον με ήτον δννατόν, να διατηρήσω τήν άφέλειαν τοϋ συγγραφέως, και να μεταχειρισθώ} τάς άπλονστέρας φράσεις τής σημερινής γλώσσης, χωρίς να πέσω εις ιδιωματισμούς ξένους ή δημώδεις και αγενείς.

Τα σημειώματα τα οποία προσθέτω κάτωθεν τοϋ κειμένου, αναφέρονται διόλου εις τήν Ιστορίαν, και άποβλέπουσι μόνον εις το να σαφηνίσωσι μέρη, τα οποία κατήντησαν ασαφή δια τήν αρχαιότητα τών διηγουμένων πραγμά

των, ή δι αλλάς οποιασδήποτε παρόμοιας αιτίας. Είς τον τελενταΐον τόμον επισυνάπτω όνομαστικόν, δπον εξηγούνται

ai τοπικοί σημασίαι τών λέξεων, δσαι μ έφάνησαν δτι εχονσι χρείαν εξηγήσεώς τίνος.

Έάν ο αριθμός τών σννδρομητών επαρκέση δια να πληροθώσι τα έξοδα τοϋ τύπον, θέλω προσθέσει και χάρτην γεωγραφικον τοϋ γνωστού κόσμον κατά τήν εποχήν τοϋ Ήροδότον, ερανισθέντα άπο τους ακριβέστερους γεω

γράφους.

— 556

Τιμή τής μεταφράσεως : 15. Φράγκα δια την Γαλλίαν. 16. Δραχμαϊ δια την 'Ελλάδα.

3. Τάλαρα δίστηλα δια την Κωνσταντινούπολη και πάν άλλο μέρος. Οι Κοι. Σννδρομηταί, πλην της ρητής αγοράς των βιβλίων, δεν θέλουν

πληρώσει οϋτ' έξοδα μετακομίσεως, οϋτ' άλλο τι. Το σύγγραμμα θέλει διαιρεθή εις τρεις τόμους ογδόου τμήματος' άλλα

και περισσότεροι εάν γένωσιν οι τόμοι, οι Κοι. ΣυνδρομηταΙ την αυτήν τιμήν θέλουν πληρώσει.

Παρίσιον. Την 1. Ίαννουαρίου 1834. Α. ΡΑΔΙΝΟΣ.

Π α ρ α τ η ρ η τ έ ο ν . Ό μεταφραστής έβαλε τήν, όσον δυνατόν, έλαχίστην τιμήν δια τους Συνδρομητάς, θέλων να εύκολύνη τήν άγοραν τής έπωφελοϋς αυτής μεταφράσεως· μετά τήν εκδοσιν όμως δεν θέλει είναι ή αυτή τιμή.

ΠΑΡΙΣΙΟΙΣ. ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΩΝ ΤΟΥ ΦΙΡΜΙΝΟΥ ΔΙΔΟΤΟΥ ΥΙΩΝ.

Το βιβλίο εκδόθηκε σε τρεις τόμους στην 'Αθήνα το 1836 (Γκίνης

Μέξας, άρ. 2670). Μικρά αποσπάσματα του αναδημοσιεύτηκαν στην 'Απο

θήκη των ωφελίμων γνώσεων, Β' (1838), σ. 4, και Γ' (1839), σσ. 137 8 '·

3

'Αγγελία τής εκδόσεως τής Γεωγραφίας Α. Balbi σε μετάφραση Κ. Κούμα

Αγγελ ία . Προ πολλού ήδη εγεινεν εις τους ομογενείς έπαισθητή ή χρεία γεωγραφικού συγγράμματος . . . [στή σ. 2 χ.ά :] Έ γ ρ ά φ η εν Τεργέστη 24 'Απριλίου 1835. Έτυπώθη εν Βενετία. Κ. Μ. Κούμας.

Σ. 2, διαστ. 0,274 x 0,190 μ.

ΑΓΓΕΛΙΑ. Προ πολλού ήδη εγεινεν εις τους ομογενείς έπαισθητή ή χρεία γεωγρα

φικού συγράμματος, όσον ενδέχεται κατά το παρόν εντελούς, και κατεστάθη επαισθητοτάτης μάλιστα επί των ήμερων μας, οπότε οι εκ τής Ευρώπης επι

1. Για τον 'Αλέξανδρο Ραδινό, δάσκαλο στα Θεραπεία, τή Γενεύη, το Μόναχο και τήν Πάτρα, βλ. Τ ρ ύ φ ω ν ο ς Ε. Ε ύ α γ γ ε λ ί δ ο υ , Ή παιδεία έπί Τουρκοκρατίας ('Ελληνικά σχολεία άπό τής 'Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), 'Αθήνα 1936, Α', σσ. CXXXVI CXXXVII, 34 και 245 [ = 345], και Έ λ έ ν η ς Ε. Κ ο ύ κ ο υ , 'Ιωάννης Α. Καποδίστριας: Ό άνθρωπος ό διπλωμάτης (1800 1828), 'Αθήνα [1978], σσ. 262, σημ. 2, 2889, 297, 300, 3067 και 37980.

— 557 —

στρέφοντες πεπαιδευμένοι "Ελληνες διηγούνται εις τους άλλους το εκ της επι

στήμης ταύτης όφελος, και πόσον αντη σπουδάζεται πρώτον μεν επιπολαίως εις τα κοινά σχολεία, έπειτα δέ με πλειοτέραν άκρίβειαν εις τα υψηλότερα δι

δασκαλεία. Άλλα και εκτός των σχολείοιν πραγματεϊαι Γεωγραφίας, Γεωγρα

φικά 'Ονομαστικά, "Ατλαντες, παντοίοι χάρται στολίζουσι πάσαν οϊκογένειαν, ήτις επιθυμεί όπωσοϋν να έχη οικογενεις πολιτισμένους, και, να εΐπω όντως, ανθρώπους του κόσμου. Προ δεκαετηρίδων τινών είχαν έπιχειρήσειν εκ των ελλογίμων 'Ελλήνων οι μεν την μετάφρασιν της του Γουθρή, άλλοι δε την της τοϋ Πιγκερτώνος Γεωγραφίας, και άλλοι αλλάς' αλλ' εκ περιστάσεων εματαιώθησαν οι επαινετοί κόποι των, και το γένος, παρεκτος της παλαιφάτον Γεωγραφίας τοϋ άοιδίμου Μελετίου και τίνων σκελετών Γεωγραφίας, στε

ρείται οδηγον να περιόδευση νοερώς τάς τον ημετέρου πλανήτου έπισημο

τάτας χώρας. Ούτε των ψυχικών ούτε τών σωματικών μον δυνάμεων ανάλογος άγόίν

ήτο να επιχειρήσω έργον τοιούτον, εάν δεν διηρέθεζαν την καρδίαν μου ένθεν μεν ή επιθυμία τον να άναπληρωθή ή ενδειά μας αντη, ένθεν δέ, το μέγιστον, Γεωγραφία άριστουργημένη, την οποίαν εϊδεν εις τάς ημέρας μας ή Ευρώπη, και επήνεσαν ομοφώνως οι σοφοί της. Άγγλίαν, Γαλλίαν, Γερμανίαν άγλαί

ζονσι την σήμερον άνδρες λάμποντες ώς αστέρες εις την γεωγραφικήν επιστή

μην και επαινούμενοι ευλόγως δια τα αξιόλογα φιλοπονήματά των και όμως άπέκειτο ή τιμή εις τον περίφημον ήδη γενόμενον Ίταλον Άδριανον Βάλβιν να λάμψη ώς ήλιος μεταξύ τών αστέρων. 'Εκ τριάκοντα ήδη ενιαντών δεν επανσεν ό σοφός ούτος άνήρ να δημοσιεύη γεωγραφικά και πολιτειογραφικά σνγγράμματά του, επαινεθέντα από τους ειδήμονας, και νά προπαρασκευάζεται εις τον εφεξής του αγώνα' δέκα δέ εκ τών ενιαντών τούτων τονς τελευταίους διέτριψεν εις την μητρόπολιν τής Γαλλίας, οπού άνεπλήρωσε τήν προσνναγμέ

νην νλην εις σννταξιν τής θανμαστής Γεωγραφίας τον. Γαλλιστι σνγγεγραμμένη ή βίβλος εξεδόθη εν Παρισίοις 1833, και περιέ

βαλεν αμάραντον τον στέφανον εϊς τήν κεφαλήν τον σνγγραφέως. Οι "Αγγλοι τήν εδέχθησαν με έπαίνονς' οι Γάλλοι τήν έκριναν άξίαν νά μελετάται εις όλα των τα σχολεία' οι από τοιαύτα βιβλία νπέρπλοντοι Γερμανοί εσπενσαν νά κάμωσι τήν άνάγνοίσίν της κοινήν εις το φιλομαθές γένος των, και άνεδέχθη

σαν τήν μετάφρασιν της άνδρες γνωριμότατοι εις όλην τήν Ενρώπην ώς ένδο

ξοι Γεωγράφοι και συγγραφείς άριστοι' ΚανναβΙσχ ό λαμπρός τής Γερμανίας Γεωγράφος, Αιτρόβιος ό περικλεής διδάσκαλος τής 'Αστρονομίας τον Πανε

πιστημίου τής Βιέννης, Σόμμερ, Βίμμερ και Ζέϋνε, άνδρες εγγηράσαντες εις τάς γεωγραφικάς μελετάς' ούτοι συνδεθέντες μετέφρασαν ελευθέρως το σύγ

γραμμα τούτο, και το εξέδωκαν απ' αρχής εως τέλους τοϋ 1834 ετονς. Συγ

χρόνως μετεφράσθη ή βίβλος Ίταλιστί, και εξεδόθη εν Τουρίνω από έταιρίαν ανδρών ελλογίμων. Εις τίνας άλλας γλώσσας μετεφράσθη εως τώρα ή μετά

— 558 —

φράζεται ή βίβλος, òèv με είναι εισέτι γνωστόν είς την πάλιν, δπου διατρίβω κατά το παρόν.

Είναι εκτός των ορίων της αγγελίας ταύτης να εκθέσω λεπτομερώς δσα περιέχει το σύγγραμμα' κρίνω δμως άναγκαίαν μικράν αύτοϋ περίληψιν, δια να προεξεύρουν οι ομογενείς εις ποίου θησαυρού εκδοσιν αποβλέπει ή συν

δρομή των. "Ολη ή πραγματεία είναι διηρημένη εις δύω μέρη· το πρώτον, το οποίον

είναι πολλά μικρόν ως προς το δεύτερον, φέρει έπιγραφήν : Άρχαι γενικοί της Γεωγραφίας (Principes généraux de Géographie), και περιέχει εις δώδεκα κεφάλαια δλας τάς αναγκαίας γνώσεις, δσας δανείζεται ή Γεωγραφία από την 'Άστρονομίαν·, από την Μαθηματικήν, από την Γεωλογίαν, από την Φνσικήν, από την Φνσικήν Ίστορίαν, άπο την Πολιτειογραφίαν καϊ άπο την Πολιτικήν οίκονομίαν. "Εν εκ τών κεφαλαίων τούτων, το νπερ τάλλα έκτε

ταμένον, είναι άφιερωμένον εις τους ορισμούς, ήγουν εις την έξήγησιν τών γεωγραφικών λέξεων, ai δποΐαι απαντώνται συχνάκις εις την έπιστήμην ταύτην. Το τελευταΐον κεφάλαιον, δπου διαιρούνται οι της γης κάτοικοι κατά τάς θρησκείας των, είναι συλλογή πολυτίμων αληθώς και νεοφανών εϊς τους ημετέρους γνώσεων. "Ολα δε ταύτα παριστάνονται τόσον ελεύθερα άπο ύψη

λοτέρας θεωρίας της Αστρονομίας ή της Μεταφυσικής, ώστε καθείς γυμνα

σμένος νά άναγινώσκη και va vofj όπωσοϋν τά καταλαμβάνει ευκόλως. Το δεύτερον μέρος, το οποίον είναι ή κυρίως Γεωγραφία, διαιρείται εις

πέντε μεγάλα τμήματα, εκ τών οποίων εκαστον περιλαμβάνει μίαν άπο τάς πέντε μερίδας τού κόσμου. Καθέν δε τμήμα υποδιαιρείται εις Γεωγραφίαν Γενικήν, και Γεωγραφίαν Μερικήν. Ή γενική Γεωγραφία καθενός τών μερών τοϋ κόσμου περιέχει α) την φυσικήν Γεωγραφίαν, β) τήν πολιτικήν Γεωγρα

φίαν, τών οποίων τήν περίληψιν παρατρέχομεν δια το στενον τοϋ τόπου. Ή δε μερική Γεωγραφία σύγκειται άπο τόσα κεφάλαια, δσαι πολιτεϊαι πρόκειν

ται νά γραφούν εις καθέν τμήμα, και περιλαμβάνει τά εφεξής άρθρα : Γεωγρα

φική θέσις, Μέγεθος, "Ορια, Χώραι, "Ορη, Νήσοι, Λίμναι, Διώρυγες ή Κα

νάλια, και (δπου εκτίσθησαν) Σιδηραϊ οδοί, "Εθνογραφία, Θρησκεία, Κυβέρ

νησις, Φρούρια, Λιμένες, Βιομηχανία, 'Εμπορία, Πολιτική διαίρεσις, Τοπο

γραφία, Κτήματα. 'Επισφραγίζει δε τήν περιγραφήν καθενός μέρους τοϋ κό

σμου Εισαγωγή εις τήν Πολιτειογραφίαν τών προπεριγραμμένων πολιτειών, δπου με εκτασιν Ικανήν εξηγούνται τά ουσιωδέστερα τής επιστήμης ταύτης, και Πίναξ πολιτειογραφικος (Tableau statistique) δπου παριστάνονται πάσης μιας πολιτείας ή επιφάνεια, δ απόλυτος κάί δ σχετικός οικισμός, αϊ πρόσοδοι, τά χρέη, και ai στρατιωτικά! δυνάμεις. Αϊ πό^ς και μάλιστα al πρωτεύουσαι περιγράφονται με τόσην άκρίβειαν, ώστε δεν αμελείται τι άφ' δσα αποβλέ

πουν τάς επιστήμας, τάς τέχνας, τήν βιομηχανίαν, και τήν εμπορίαν. "Οπου σώζονται λαμπρά λείψανα τής χρυσής εποχής τών αρχαίων χρόνων, ώς είς

559

τήν Ίταλίαν, Ελλάδα, Αϊγνπτον, Παλαιστίνην, Βαβνλωνίαν, κτλ. καθυπο

βάλλονται με πολλήν άκρίβειαν είς τον φιλοίστορα άναγνώστην. Είς το τέλος δλης της βίβλου είναι προστεθειμένη : Νέα πραγματεία περί Νομισμάτων και σταθμών η σηκωμάτων και μέτρων δλων των πολιτειών τον κόσμου, με σύγ

κρισιν προς τα της Γαλλίας, και (εις την Γερμανικήν μετάφρασιν κατά την επεξεργασίαν τοϋ Λιτροβίου) προς τα της Αυστρίας' ακολουθεί δε είς τον Πίνακα τούτον και Πίναξ άλλος συγκριτικός τών νομισμάτων, και σηκωμάτων και μέτρων τών επισημότερων εθνών της αρχαιότητος. Και τοιαύτη μεν είναι με συντομίαν ή βίβλος.

'Εγώ δε θέλων να αναδείξω, όσον το δυνατόν, ώφελιμωτέραν την άνάγνω

σίν της εις τους ημετέρους, είχα πάντοτε υπ' δψιν και το Γαλλικον πρωτό

τυπον εκ τού οποίου δεν παρεβλέφθη ουδέ το παραμικρόν, και την Γερμανικήν μετάφρασιν, εκ της οποίας δεν άφήκα τάς πολλάς και ωραίας αναπληρώσεις, δσας εκαμεν ο σοφός ΚανναβΙσχ είς την περιγραφήν της Γερμανίας, την τού πρώην βασιλείου τών Κατωχωρών διαίρεσιν εις το βασιλέων της 'Ολλανδίας, καΐ είς το της Βελγίας, την οποίαν δεν είχε τολμήσειν να ε'ισάξη ο Βάλβις είς το σύγγραμμα του, και την νέαν πολιτικήν διαίρεσιν της 'Ελλάδος ε'ις Νομούς, μηδ' δσα εσημείωσεν ό πολυμαθής Ζέϋνε είς την περιγραφήν της 'Ασίας και συνεισέφεραν οι άλλοι συναγωνιστάί είς τήν της 'Αφρικής και 'Αμερικής, προσθέσαντες προσφυώς εϊτι εγεινε γνωστόν είς το κοινον μετά τήν εκδοσιν της τού Βάλβι Γεωγραφίας.

"Ο,τι δε προστεθή αποβλέπον τήν ''Ελληνικήν γήν, θέλω δώσειν λόγον και περί τούτων και περί άλλων τινών είς τον πρόλογον τής βίβλου. Προλαμ

βάνω μόνον ενταύθα να είποί, δτι τα ονόματα πόλεων, τόπων κ.τ.λ., επειδή ή βίβλος σκοπεί τήν παρούσαν κατάστασιν τών πολιτειών, μετεγράφθησαν με ελληνικά γράμματα ως συνιθίζονται τήν σήμερον. Διαιρώ το δλον είς τόμους τεσσάρας,μεγέθους 8'ου, Ισου τού τής εκδοθείσης υπ' εμού'Ιστορίας. Οι δύω πρώτοι είναι άφωσιωμένοι εις τάς γενικάς αρχάς, και είς περιγραφήν τής Ευ

ρώπης' ο τρίτος είς τήν Άσίαν και Άφρικήν ο τέταρτος είς τήν Άμερικήν και Ώκεανίαν, τον πίνακα τών νομισμάτων κτλ., και είς τον άλφαβητικον πίνακα τών πραγμάτων δλης τής ύλης. Πάς τόμος θέλει περιέχειν υπέρ τάς 500 σε

λίδας, το πλείστον μέρος με μικρά γράμματα, κατά τήν μέθοδον τού Βάλβι, τήν οποίαν ήκολούθησαν και οι μεταφρασταί του. θέλει συνεκδοθήν δέ χωριστά και "Ατλας, περιέχων περίπου 20 χάρτας χρωματισμένους, με μέγεθος ολο

κλήρου φύλλου, δύω πόδας περίπου το μάκρος, και ενα πόδα και ήμισυν πε

ρίπου το πλάτος, επειδή χωρίς τούτων ή μελέτη τής Γεωγραφίας είναι απολύτως ανωφελής.

Ή τιμή τών τεσσάρων τόμων, ραμμένων μόνον, διορίζεται Φλωρίνια Αυ

στριακά 12 δια τήν Αύστριακήν επικράτειαν, 36 Δραχμάς διά τήν 'Ελλάδα, και 6 'Ισπανικά τάληρα διά τάς αλλάς χώρας, στοιχωμένων δε με βύρσαν είς

— 560 —

τήν ράχιν, 14 Φλωρίνια, 42 Δραχμάς, 7 τάληρα' καθώς δε χάρτης τιμάται 2 /3

Φλωρινίων, η 2 Δραχμάς, ή ι /3 'Ισπανικού ταλήρον ώστε εκ τον πλήθους των χαρτών κρέμαται ή ολική τιμή τον "Ατλαντος.

Τήν τιμήν τών 4 τόμων προπληρώνουν οι συνδρομηται εις τον δεχόμενον τάς ύπογραφάς και εγγυώμενον εις αυτούς τήν μετά ενα ενιαυτον αφού υπο

γράφουν παράδοσιν της βίβλου ή του αργυρίου των εάν δι' απροόπτους περιστά

σεις ματαιωθή ή εκδοσις. 'Αφού δε λάβουν τήν βίβλον, προπληρόνουν και δια τον 'Άτλαντα. 01 συνδρομηται 10 σωμάτων λαμβάνουν και εν δωρεάν. Τα ονό

ματα των θέλουν τυπωθήν εις το τέλος τοϋ τετάρτου τόμου. 'Ιδού, φίλοι ομογενείς, ταμεϊον γνώσεων πολυτίμων και απαραιτήτων

εις πάσαν τάξιν, εάν θέλη να εκτελή το έργον της ώς τάξις πολιτισμένου έθνους. Οι έμποροι μανθάνουν ενταύθα τάς επισημοτέρας έμπορικάς πόλεις τού κόσμου, τα προϊόντα, τα εργοστάσια, και με ενα λόγον τήν ϋλην και το είδος της εμπο

ρίας' οι φιλόμουσοι βλέπουν πάσης μιας πολιτείας τάς επιστημονικάς προό

δους, Πανεπιστήμια λέγω, Γυμνάσια, σοφών ανδρών εταιρίας και συστήματα, Βιβλιοθήκας, φιλανθρωπίας καθιδρύματα, και εν γένει παν δ,τι χαρακτηρίζει τους διαφόρους βαθμούς της πολιτικής κοινωνίας, και εκ συγκρίσεως μανθάνουν πόσον μέρος τούτων άπέκτησεν ή πατρίς, και πόσον μένει ύπόλοιπον να άνα

πληρώσγι ο ζήλος τών φίλων της πατρίδος, εάν θέλουν να έχουν πατρίδα εύ

δαίμονα. Οι εις τα πολιτικά ύπουργοϋντες γνωρίζουν ενταύθα τάς δυνάμεις τών διαφόρων πολιτειών τού κόσμου, και μάλιστα της Ευρώπης, και εκ πα

ραλληλισμού μανθάνουν τίνα είναι τα σεβαστότερα κράτη της γης, και επομένως τα πλέον άξιομίμητα, και εν γένει πάσα τάξις πολίτου, και πάσα οικογένεια, ήτις αγαπά τήν παιδείαν, ευρίσκει ενταύθα ωφέλιμα πράγματα προς διδασκα

λίαν τών οικογενειών της, ή δύναται να αναπλήρωση άργήν τινά ήμέραν με ώφελίμην κο.Ι τερπνήν άνάγνωσιν.

'Εγώ μεν εκοπίασα και παρ' ήλικίαν ίκανον ήδη χρόνον εις τήν επεξερ

γασίαν της βίβλου, και θέλω κοπιάσειν ετι πλέον εις τήν εκδοσιν αυτής και τών αναγκαίων χαρτών, νομίζων πάντα δεύτερα τού φωτισμού τών ομογενών μου' έργον δε τών ζηλωτών της ευτυχίας τού γένους είναι να αναδείξουν δια της γενναίας συνδρομής των κοινωφελές τό έργον μου, το όποιον μόνον οι άφρονες, ή οι κακόφρονες εμπορούν να μή εκλάβουν εν από τα ουσιωδέστατα στοιχεία της ευδαιμονίας τού άναγεννηθέντος ημών γένους!

Έγράφη εν Τεργέστη 24 'Απριλίου 1835. Έτυπώθη εν Βενετία.

Κ. Μ. Κούμας

Το βιβλίο εκδόθηκε τελικά σε πέντε τόμους στη Βιέννη το 1838 40 (Γκίνης Μέξας, αριθ. 2936, 3097 και 3275), μετά τον θάνατο τοϋ Κούμα. Ή αγγελία επανεκδόθηκε στον Α' τόμο άλλα με περικοπές.

ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΤΣΑΠΑΡΛΗ

ΤΡΕΙΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟΙ ΑΜΒΩΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ

Οί άμβωνες των μεταβυζαντινών ναών μας συνεχίζουν την παράδοση τών παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών αμβώνων ι, αποτελούν δέ βασικό λειτουργικό έπιπλο, πού χρησιμοποιείται αποκλειστικά πια μόνο για την ανάγνωση του Ευαγγελίου. Είναι κατά κανόνα ξυλόγλυπτοι, όπως είναι και τα σύγχρονα τέμπλα καί οί δεσποτικοί θρόνοι τών ναών μας, συχνά δέ όλα τοϋτα — τέμπλο, άμβωνας καί θρόνος— έχουν φιλοτεχνηθεί άπό τους ίδιους τεχνίτες. Κατά συνέπεια ή εμφάνιση τών ξυλόγλυπτων αμβώ

νων καί ή γενίκευση της χρήσης τους μπορεί να τοποθετηθεί στην ίδια περίπου εποχή μέ τήν εμφάνιση καί επικράτηση τών ξυλόγλυπτων εικονο

στασίων μας, τα παλαιότερα τών οποίων έχουν διασωθεί στην Κρήτη — πιθανότατα καί σ' άλλα νησιά, όπως π.χ. στή Χίο — καί χρονολογούνται άπό το 15ο αί. καί έδώ 2.

Δεν είναι βέβαια τότε ή πρώτη φορά πού χρησιμοποιείται το ξύλο

1. Μελέτες για τον άμβωνα, μεταξύ άλλων, μνημονευτέες : G. D e J e r p h a

n i ο n, L'Ambon de Salonique, L'Arc de Galere et l'Ambon de Thébes, Memorie della Academia Romana di Archeologia, 3, 3 (1932), σσ. 107 132—S t. X y d i s, The Chancel Barrier, Solea and Ambo of Hagia Sophia, Art Bulletin 27 (1974), σσ. 1 24.— J. L a s

s u s , Les exèdres dans les églises de Syrie du Nord, Actes du vi Congr. Intern. D'Étu

des Byz., 2, Paris 1951, σο. 233242.—J. L a s s u s G . T c h a l e n k o , Ambo Sy

riens, Cahiers Archeol. 5, 1951, σσ. 75 122. — J. D a u ν i 11 i e r, L'Ambon oy Bêmâ dans les textes de l'église Chaldenne et de l'église Syrienne au Moyen Age, Cahiers Ar

cheol. 1952, σσ. 1130. — Ά ν . ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ , Ή Ξυλόστεγος Παλαιοχριστιανική Βασιλική τής Μεσογειακής Λεκάνης, τ. 2, 'Αθήναι 1954, σσ. 538566. — Βλέπε επίσης Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Χριστιανική 'Αρχαιολογία, 'Αθήναι 1942, σσ. 209 213. Τ ο υ ί δ ι ο υ , Αί Παλαιοχριστιανικοί Βασιλικοί τής 'Ελλάδος, Α.Ε. 1929, σσ. 243 246. — Κ. Κ α λ ο

κ ύ ρ η , Εισαγωγή εις τήν Χριστ. καί Βυζ. Άρχαιολογίαν, Θεσσαλονίκη 1970, σσ. 74

76. — Δ. Π ά λ λ α, «Άμβων», Θρησκ. καί Ηθική 'Εγκυκλοπαίδεια, στ. 292 300. Για τή λειτουργική χρήση τοϋ άμβωνα βλέπε κυρίως Κ. Κ α λ λ ι ν ί κ ο υ, Ό Χριστ. Ναός καί τα Τελούμενα έν Αύτφ, εκδ. Β', 'Αθήναι 1958, σσ. 110120.

2. Βλέπε σχετικά Μ. C h a t z i d a k i s , Iconostas, Reallexicon zur Byz. Kunst, K. WesselM. Restie, Stuttgart 1973, στ. 350.

36

— 562 —

σαν υλικό για τους άμβωνες. Ήδη στην Π. Διαθήκη διαβάζομε ότι «ε

σ τ η Έ σ δ ρ α ς ό γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς ε π ί β ή μ α τ ο ς ξ ύ λ ι ν ο υ . . . Κ α ι ή ν ο ι ξ ε ν ' Έ σ δ ρ α ς τ ο β ι β λ ί ο ν ε ν ώ π ι ο ν π α ν τ ό ς τ ο υ λ ά ο υ . . . » 1 . 'Απλά ξύλινα βήματα — β ή μ α τ ώ ν α ν α γ ν ω

σ τ ώ ν 2 ή β ή μ α τ ο υ ί ε ρ έ ω ς 3 αποκαλούσαν τον άμβωνα οί Βυζαν

τινοί — πρέπει να ήταν και οί άμβωνες τών ευκτήριων οίκων τών πρώτων χριστιανών, ίσως δε και τών κατακομβών, αν και στην ευχαριστιακή αί

θουσα τής Δούρας Εύρωποΰ (232 256 μ.Χ.) μαρτυρεΐται ή ύπαρξη χτιστού άμβωνα 4. Ξύλινοι, τέλος, άμβωνες χρησιμοποιήθηκαν πιθανότατα και άπό τους χριστιανούς τών περιοχών τής Β. 'Αφρικής, γιατί σ' αυτά τα μέρη οί ανασκαφικές έρευνες δέν επεσήμαναν άμβωνες, γεγονός πού θεωρήθηκε σαν ένδειξη ότι θα ήταν μάλλον ξύλινοι και δέν διατηρήθηκαν 5.

Γενικά ό μεταβυζαντινός ξυλόγλυπτος άμβωνας αποτελείται από δύο μέρη. Τό ανώτερο, ό εξώστης του άμβωνα, έχει περίπου μορφή κυπέλλου, το δε κατώτερο, ή βάση, μοιάζει μέ ανεστραμμένη πολύπλευρη πυραμίδα. Με τήν κορυφή τής τελευταίας πατεί πάνω στο δάπεδο του ναού ή πάνω σ' ενα χαμηλό κίονα, όταν έχουμε ψηλό άμβωνα. 'Αλλ' υπάρχουν και άμ

βωνες πού κρέμονται μετέωροι, προσδεμένοι πάνω σ' ενα κίονα του ναού, χωρίς να πατούν καθόλου στο δάπεδο.

Ώ ς προς τή μορφή, πρέπει να λεχθεί ότι έχομε απομακρυνθεί κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους άπο τό θεωρούμενο σαν επικρατέστερο τύπο άμβωνα τής βυζαντινής εποχής 6. Ό βυζαντινός άμβωνας αποτελούσε μάλ

λον μεγαλοπρεπή λίθινη — μαρμάρινη — κατασκευή, πραγματικό π ύ ρ

γ ο 7, μέ κλίμακες προς Α. και Δ. και μέ κιβώριο πάνω από τον εξώστη του, βρισκόταν δέ στο κέντρο του ναού, κάτω άπο τον τροΰλλο στα τρουλλαΐα κτίσματα8. Κατά τους μετά τήν "Αλωση χρόνους ό άμβωνας δέν άπομακρύ

1. Νεεμίας Η' 4 5 . 2. Σ ω ζ ό μ ε ν ο υ , Εκκλησιαστική Ιστορία, Η' 5, Migne P.G. 67, 1528. 3. Σ ω ζ ό μ ε ν ο υ , Έκκλ. Ιστορία, Δ' 26, Migne P.G. 67, 1197. 4. Δ. Π ά λ λ α ς, «Άμβων», Θρησκ. και 'Ηθική 'Εγκυκλοπαίδεια, στ. 292. 5. Βλ. σχετικά Ά ν. Ό ρ λ ά ν δ ο υ, Ή Ξυλόστεγος Παλαιοχριστιανική Βασιλική

τής Μεσογειακής Λεκάνης, τ. 2, 'Αθήναι 1954, σ. 540. 6. Ό τύπος αυτός συναντάται σε βυζαντινά χειρόγραφα τοϋ 10ου αι., για τοϋτο θεω

ρείται ώς ό κατ' εξοχήν τύπος βυζαντινού άμβωνα. Βλέπε πρόχειρα Ά ν. ' Ο ρ λ ά ν δ ο , ε.ά., είκ. 527 και 528 (δύο μικρογραφίες τοϋ Μηνολογίου του Βατικανού, τοϋ 10ου αϊ., μέ απεικονίσεις αμβώνων τής μορφής αυτής).

7. Έτσι αποκαλεί τον άμβωνα τής 'Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως ό Παύλος Σιλεντιάριος (Π. Σ ι λ ε ν τ ι α ρ ί ο υ , "Εκφρασις τοΰ "Αμβωνος, στίχ. 52, Migne P.G. 86 (2), στ. 2254).

8. Περισσότερα για τον άμβωνα του τύπου τούτου, ό όποιος αποτελεί και τον έναν άπο τους τρεις βασικούς τύπους παλαιοχριστιανικού και βυζαντινού άμβωνα, σύμ

— 563 —

Είκ. 1. Ό ξυλόγλυπτος άμβωνας τοΰ 'Αγίου Νικολάου, στο Καπέσοβο Ζαγορίου (β' μισό 18ου αί.).

(Φωτογραφία Ε. Τσαπαρλή).

— 564 —

νεται βέβαια άπο τον κεντρικό χώρο του ναοϋ, τοποθετείται όμως στα βόρεια του άξονα του, απέναντι και λίγο δυτικότερα άπο το δεσποτικό θρόνο. Ή θέση αυτή εϊναι εν τούτοις γνωστή ήδη άπο τήν παλαιοχριστια

νική περίοδο 1.

Τον πρώτο άπο τους τρεις ηπειρωτικούς άμβωνες, πού δημοσιεύομε έδώ, συναντούμε στο ναό του Α γ ί ο υ Νι κ ο λ ά ο υ, στο Κ α π έ σ ο β ο Ζ α γ ο ρ ί ο υ , χωριό ονομαστό για τους αγιογράφους του, άλλα και κέντρο ξυλογλυπτικής κατά τους νεώτερους χρόνους 2.

Ό ξυλόγλυπτος άμβωνας του Καπέσοβου (είκ. 1) βρίσκεται στή συνη

θισμένη για τους μεταβυζαντινούς άμβωνες θέση στο αριστερό μέρος του κεντρικοϋ κλίτους τοϋ ναοϋ, απέναντι περίπου άπό τό δεσποτικό θρόνο. Είναι σχετικά ψηλός3 . 'Αποτελείται βασικά άπό έναν πολυγωνικό — έξάπλευρο — εξώστη, τον όποιον υποβαστάζουν τέσσερις λεπτοί κίονες. Στον εξώστη τοϋτο ανέρχεται κανείς μέ μια απλή ξύλινη κλίμακα άπό το μέρος του βορεινοϋ κλίτους. Οί κίονες υποστηρίγματα εϊναι στρεπτοί μέ ανάγλυφους ανθοφόρους βλαστούς άναρριχόμενους πάνω στους κορμούς τους, απολήγουν δε σέ μικρά κορινθιάζοντα κιονόκρανα. Πάνω στην πλίν

θο των τελευταίων πατεί κάτι σαν επίθημα σέ μορφή γεισίποδος, πού τεί

νει όμως προς τα πάνω, και πάνω στα επιθήματα αυτά πατεί ό εξώστης του άμβωνα. 'Ανάμεσα στα επιθήματα παρεμβάλλεται άπό ενα τρίλοβο τόξο, τοϋ οποίου ή κάτω παρυφή εϊναι διαμορφωμένη σέ διάτρητο κόσμημα, σαν δαντέλλα να κρέμεται. Μέ τους τέσσερις κίονες και τα διάμεσα τόξα το κατώτερο τμήμα τοϋ άμβωνα, ή βάση του δηλαδή, παρουσιάζεται έτσι σέ σχήμα κιβωρίου.

Τον πολυγωνικό εξώστη συγκροτοΰν τό δάπεδο του και πέντε θωρά

κια, τα όποια ενώνονται μεταξύ τους στερεά σαν στηθαίο, αφήνοντας πίσω μόνο μια πλευρά ανοιχτή σαν είσοδο. Στις γωνίες, όπου ενώνονται τα θω

ράκια μεταξύ τους, στις ακμές δηλαδή τοϋ πρισματικού εξώστη, υψώνονται τρίδυμοι γλυπτοί κιονίσκοι, φερόμενοι πάνω σέ Ιδιαίτερες βάσεις. Οί

φωνα μέ τήν κατάταξη σέ τύπους πού έκαναν, όσοι ασχολήθηκαν ειδικότερα μέ το θέμα τούτο, βλέπε Ά ν. Ό ρ λ ά ν δ ο υ, ε. ά., σ. 555 κ.έ. 'Επίσης Κ. Κ α λ ο κ ύ ρ η , Χριστ. καί Βυζ. 'Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1970, σσ. 7476.

1. Στή θέση αυτή βρισκόταν ό άμβωνας στή βασιλική Λαυρεωτικοΰ 'Ολύμπου (Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Α.Ε. 1929, σ. 185, είκ. 16) και στή βασιλική τής 'Ολυμπίας (C u rt i u s A d l e r , Olympia, τ. A', Berlin 1892, πίν. LXVIII).

2. Βλ. σχετικά Ά γ γ. Χ α τ ζ η μ ι χ ά λ η, La Sculpture sur bois, 'Αθήναι 1950, σσ. 1617.

3. Ψηλό τον θέλουν τον άμβωνα οί 'Αποστολικές Διαταγές, δπου διαβάζομε : «Μέ

σος δέ ό αναγνώστης, έφ' υψηλού τίνος έστώς, άναγινωσκέτω τα Μωϋσέως . . .» (Άποστ. Διαταγαί Β' 57, Migne P.G. 1, 728) .

— 565 —

βάσεις αυτές έχουν τη μορφή πρισματικοΰ υπόβαθρου (podium) και πατούν πάνω σε ιδιαίτερους κιλλίβαντες. Οί κιονίσκοι περατώνονται σε είδος κιονόκρανου, επί του οποίου πατούν νέα τμήματα γλυπτών κιονίσκων, πού λειτουργούν σαν φορείς της κουπαστής του εξώστη. 'Ανάμεσα στις βάσεις των τρίδυμων κιονίσκων, κάτω, και στα τμήματα των γλυπτών κιονίσκων, πάνω, παρεμβάλλονται είδος μετόπες μέ ανάγλυφες διακοσμήσεις. Τα θω

ράκια κοσμούνται το κάθε ενα μέ μία γραπτή παράσταση μέσα σέ πλούσιο ξυλόγλυπτο πλαίσιο, πού στο ανώτερο τμήμα του διαμορφώνεται σέ τρί

λοβο τόξο. Εικονίζονται εδώ ό Χριστός, ενθρονος, καί δεξιά και αριστερά Του ολόσωμοι οί τέσσερις ευαγγελιστές. Γύρω άπό τις παραστάσεις έχουν λαξευθεϊ φύλλα καί άνθη. Παρόμοιος γλυπτός διάκοσμος — κυρίως ελι

κοειδείς κλαδίσκοι μέ στρογγυλά άνθη — συναντάται και στην υπόλοιπη επιφάνεια του άμβωνα. 'Ιδιαίτερα ϊσως πρέπει να μνημονευθούν τα μικρά μπουκέτα, άπό τρία άνθη τό καθένα, πού κοσμούν, παρατακτικά τοποθετη

μένα, τις μετόπες, κάτω άπό τό χείλος του εξώστη, τό δαντελλωτό κόσμη

μα, πού παρεμβάλλεται ανάμεσα στο κιβωριόσχημο βάθρο καί στον εξώστη καί φαίνεται σαν να πέφτει κροσσωτό, καί τό όλόγλυφο περιστέρι πάνω άπό τον ενθρονο Χριστό, προορισμένο να δέχεται πάνω στις ανοιχτές φτερού

γες του τό Ευαγγέλιο κατά τήν ανάγνωση του. Τό ανάγλυφο είναι εξεργο, τα δε φυτικά διακοσμητικά είναι χυμώδη

καί αδρά. Ό άμβωνας είναι έξ ολοκλήρου επίχρυσος, χωρίς χρώματα στα κενά τα μεταξύ των διακοσμητικών θεμάτων. Στα ξυλόγλυπτα τής παλαιό

τερης εποχής — τεχνική σέ χαμηλό ή στρωτό ανάγλυφο, ή οποία χρησι

μοποιήθηκε στην "Ηπειρο πριν άπό τό α' μισό του 18ου αϊ. — τα κενά αυτά βάφονται κόκκινα ή μπλε.

Μέ βάση καί τό τελευταίο τούτο στοιχείο, άλλα κυρίως στηριζόμενοι στην τεχνική καί τήν τεχνοτροπία του ξυλόγλυπτου καί λαμβάνοντας υπόψη τή στενή συγγένεια τοΰ άμβωνα μέ τό τέμπλο του ναού, για τό όποιο έχομε σοβαρούς λόγους να πιστεύουμε ότι είναι έργο τοΰ β' μισού τοΰ 18ου αϊ. — οί μεγάλες εικόνες του φέρουν χρονολογία 1789 —, θεωρού

με τον άμβωνα τοΰ Καπέσοβου σαν έργο τοΰ β' μισού τοΰ 18ου αι.

Μερικές δεκαετίες νεώτερος, έργο ίσως τών άρχων τοΰ 19ου αι. — ό ναός φαίνεται νά είναι κτίσμα τής πρώτης δεκαετίας τοΰ αιώνα τούτου σύμφωνα μέ επιγραφή στο εσωτερικό καί πάνω άπό τήν είσοδο τοΰ βορει

νοΰ τοίχου (1806) — είναι ό άμβωνας τοΰ ναοΰ τής Κ ο ι μ ή σ ε ω ς τ ή ς Θ ε ο τ ό κ ο υ , στην ' Α ρ ί σ τ η Ζ α γ ο ρ ί ο υ (είκ. 2). Ό άμβωνας τής 'Αρίστης βρίσκεται επίσης στο αριστερό μέρος τοΰ μεσαίου κλίτους, απέ

ναντι πάντοτε άπό τό δεσποτικό θρόνο, προσκολλημένος σέ κίονα τοΰ ναοΰ. Ή άνοδος σ' αυτόν γίνεται κι εδώ μέ τή βοήθεια μιας απλής ξύλινης κλί

— 566 —

Είκ. 2. Ό ξυλόγλυπτος άμβωνας τής Κοιμήσεως Θεοτόκου, στην'Αρίστη Ζαγορίου (αρχές 19ου αι.).


— 56? —

μακας, πού βρίσκεται στο βορεινο κλίτος. Πρόκειται περί χαμηλού άμβω

να' :ό δάπεδο του εξώστη του μόλις φθάνει στο ΰψος τών βραχιόνων τών διπλανών στασιδιών.

Ό δεύτερος αυτός άμβωνας δέν στηρίζεται σε κίονες, άλλα σε ισχυρό ξύλινο σύστημα, με τό όποιο πατεί στο έδαφος, ενώ συγχρόνως είναι προσ

δεμένος σε κίονα. Τό ξύλινο τούτο σύστημα — ή βάση του δηλαδή — έχει μορφή πολύπλευρης πυραμίδας με τήν κορυφή προς τα κάτω, έτσι ώστ; να προκαλείται ή εντύπωση ότι ό άμβωνας είναι μετέωρος. Ό πο

λυγονικός — έξάπλευρος κι εδώ — εξώστης είναι σχεδόν όμοιος μ' εκείνον τοΰ προηγούμενου άμβωνα. Στα πέντε θωράκια, με τους γλυπτούς και πάλι κιολίσκους ανάμεσα τους, εικονίζονται κι εδώ ό Χριστός και οί τέσσερις ευαγγελιστές, άνά δύο αριστερά και δεξιά Του, όλοι τους μέχρι τους μηρούς.

"Ανθινος και φυτικός είναι και στην 'Αρίστη ό γλυπτός διάκοσμος, μετοξύ τοΰ οποίου ιδιαίτερη θέση κατέχουν πάντα οί ελικοειδείς κλαδίσκοι μέ ιά στρογγυλά άνθη και τα μικρά μπουκέτα (τα τελευταία κάτω άπό τό άκότμητο χείλος τοϋ εξώστη). Τό περιστέρι μέ τα ανοιχτά φτερά δεσπόζει κι έ5ώ, ενώ άπό τό κάτω μέρος τοϋ εξώστη κρέμεται και πάλι δαντελλωτό κόστη μα (σώζεται μόνο μέρος του).

Τό ανάγλυφο είναι της ίδιας μορφής — εξεργο — μ' εκείνο τοϋ άμ

βωνχ τοϋ 'Αγίου Νικολάου, στο Καπέσοβο, επί πλέον όμως έχομε έδώ στή; πυραμιδοειδή βάση και διάτρητα τμήματα. Τα διακοσμητικά θέματα είνοι πάντοτε χυμώδη. Ό άμβωνας της 'Αρίστης, όπως άλλωστε και τό τέμ

πλο τοΰ ναοΰ, έργο όμοιας τεχνικής και τεχνοτροπίας, δέν είναι επίχρυσα. Touco αποτελεί, άπ' όσα έχομε υπόψη μας, κοινό γνώρισμα, τουλάχιστο στή/ "Ηπειρο, τών εκκλησιαστικών ξυλόγλυπτων έργων τοΰ 19ου αι.

Ό τρίτος άπό τους ξυλόγλυπτους άμβωνες, πού παρουσιάζομε έδώ, βρίσκεται στο ναό τοϋ Α γ ί ο υ ' Α θ α ν α σ ί ο υ , μ η τ ρ ο π ό λ ε ω ς τ ώ ν ' Ι ω α ν ν ί ν ω ν (είκ. 3). Ώ ς προς τό γενικό του σχήμα ό τελευταίος τοΰ

τος άμβωνας υπενθυμίζει πολύ τον άμβωνα της 'Αρίστης, άλλα είναι τοπο

θετιμένος ψηλά, όπως περίπου στο Καπέσοβο (είκ. 1). Διαφέρει εν τούτοις κα™ τον τρόπο τής στηρίξεως του. Ή κορυφή τής πυραμιδοειδοΰς βάσεως του μέ τις κοιλόκυρτες ακμές, πατεί τώρα πάνω σε χαμηλό γλυπτό κίονα, ό ό:οΐος πατεί μέ τή σειρά του στο δάπεδο τοΰ ναοϋ. "Ετσι, μέ τό σχήμα του τό κατώτερο τμήμα τοΰ άμβωνα — πυραμιδοειδής βάση και γλυπτός κίο^ς — μοιάζει μέ άνθος να υψώνεται άπό τό μίσχο του.

Σχετικά μέ τό διάκοσμο, εκτός άπό τους γνωστούς συστρεφόμενους κλοδίσκους μέ άνθη, κυριαρχεί ή κληματίδα μέ χυμώδεις βότρυς. 'Αποτε

λεί τό αποκλειστικό φυτικό κόσμημα τής όξύληκτης βάσης τοΰ άμβωνα. Άνχμεσα στα φυλλώματα της διακρίνονται μικροί άγγελοι* επίσης ιππέας

— 568 —

Είκ. 3. Ό άμβωνας τοϋ 'Αγίου 'Αθανασίου, μητροπόλεως των 'Ιωαννίνων (μέσα 19ου αϊ.)·


— 569 —

άγιος, ό όποιος χτυπά με το δόρυ του πεσμένο κάτω άπό τα πόδια του άλο

γου αντίπαλο του. Στον εξώστη δεσπόζουν οί πάντοτε γραπτές παραστά

σεις του Χρίστου, ένθρονου, και τών τεσσάρων ευαγγελιστών. Και στον άμβωνα της μητροπόλεως τών 'Ιωαννίνων ή τεχνική εϊναι

το έξεργο ανάγλυφο, μέ τμήματα σέ διάτρητη εκτέλεση (κληματίδες). Τα φυτικά διακοσμητικά θέματα είναι όμως τώρα πυκνότερα καί λεπτοφυέ

στερα κι έχουν περισσότερη χάρη και κίνηση. Ή προηγμένη τεχνική, ή κομψότητα στο σχήμα καί ό πλούτος τοΰ διακόσμου φανερώνουν το εντο

νότερα ξενότροπο πνεϋμα, πού χαρακτηρίζει τήν ηπειρωτική ξυλογλυ

πτική τοΰ 19ου αϊ. Ό άμβωνας τοϋ Αγίου 'Αθανασίου 'Ιωαννίνων, άχρύσωτος, όπως

κι εκείνος της 'Αρίστης, είναι έργο τών μέσων περίπου τοϋ 19ου αϊ. Κατά τήν παράδοση φιλοτεχνήθηκε άπό ξυλόγλυπτες Πραμαντινούς '. Ή πα

ράδοση αυτή μιλά για κάποιο είδος διαγωνισμοΰ, πού έγινε ανάμεσα σέ τεχνίτες άπό τα Πράμαντα, οί όποΤοι ανέλαβαν δοκιμαστικά να σκαλί

σουν τον άμβωνα τοΰ ναού, καί σέ άλλους άπό τό Τούρνοβο, στους οποίους ανατέθηκε ό δεσποτικός θρόνος. Ό σκοπός τοΰ διαγωνισμού τούτου ήταν ν' άναδειχθοΰν οί καλύτεροι ξυλόγλυπτες — τό καλύτερο «συνάφι» — στους οποίους καί θα άνέθεταν οί επίτροποι τοΰ ναοΰ τό σκάλισμα τοΰ τέμπλου του. Φαίνεται ότι επιδεξιότεροι κρίθηκαν, τελικά, οί Τουρνοβί

τες, οί οποίοι σκάλισαν στή συνέχεια καί τό περίφημο τέμπλο τοΰ ναοΰ. Τό γεγονός τοΰτο πρέπει να έγινε μετά τό 1832, οπότε άρχισε ή ανοι

κοδόμηση τών ναών τών 'Ιωαννίνων, πού είχαν καταστραφεί επί Ά λ ή Πασά, τό 18202.

Τήν εποχή, στην οποία ανήκουν οί άμβωνες, πού παρουσιάσαμε, έχει γενικευθεί πλέον ή χρησιμοποίηση τοΰ ξύλου για τις λειτουργικές ανάγκες τών εκκλησιών.

Ώ ς προς τή θέση τών τριών αμβώνων στο αριστερό μέρος τοΰ κεντρι

κοΰ κλίτους, σχεδόν απέναντι καί λίγο δυτικότερα άπό τό δεσποτικό θρό

νο, θυμίζομε ότι είναι θέση ήδη γνωστή άπό τό παρελθόν8, ή θέση αύτη ήταν ή μια άπό τις τρεις επικρατέστερες θέσεις τοΰ άμβωνα μέσα στο με

σαίο κλίτος τών παλαιοχριστιανικών ναών4. Τότε ό άμβωνας υψωνόταν

1. Βλ. σχετικά Ά γ γ. Χ α τ ζ η μ ι χ ά λ η , ε.ά., σ. 19. 2. Βλ. Ά. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο υ , Μεσαιωνικά Μνημεία 'Ιωαννίνων, 'Ηπειρωτικά

Χρονικά, 1926, σ. 54. 3. Βλ. άνωτ. σ. 4. 4. Οί άλλες δύο θέσεις ήταν : Ή μια στο κέντρο τοϋ ναοΰ, όπως συνέβαινε στή

βασιλική Μαστιχάρη Κώ (Ά ν. ' Ο ρ λ ά ν δ ο ς , ε\ά., είκ. 506), στην εξω τών τειχών Βασιλική τών Φιλίππων (Στ. Π ε λ ε κ α ν ί δ η ς , Α.Ε. 1955, σ. 147), στην 'Αγία Σοφία

— 570 —

βέβαια στη θέση αύτη ελεύθερος απ' όλες τις πλευρές. Την τελευταία αυτή διάταξη προσεγγίζει κάπως ό άμβωνας του Καπέσοβου (εικ. 1), ό όποιος φαίνεται να συνδέεται στενότερα με το παρελθόν και για άλλους λόγους. Ό άμβωνας τούτος δηλαδή, ό όποιος πράγματι αποτελεί μία άπό τίς σπά

νιες περιπτώσεις μεταβυζαντινού άμβωνα γενικότερα, υπενθυμίζει και με τή μορφή του ανάλογες παλαιοχριστιανικές κατασκευές, όπου ό εξώ

στης φέρεται καθ' όμοιο τρόπο πάνω σέ χαμηλούς κίονες. Σαν παραδεί

γματα μνημονεύομε τους άμβωνες της βασιλικής των Πέντε Μαρτύρων, στο Σάλωνα τής Δαλματίας (4ος 5ος αι.) ' και του Αγίου Άπολλιναρίου τοΰ Νέου, στή Ραβέννα Κ Οι δύο άλλοι ηπειρωτικοί άμβωνες ακουμπούν, καθώς είδαμε, σ' έναν από τους κίονες τοΰ ναού.

Φαίνεται πώς ώς προς τήν τοποθέτηση των μεταβυζαντινών αμβώνων μας, σαν να κρέμονται άπό ψηλά, αλλά και ώς προς τήν μορφή τους γενι

κότερα, ή εκκλησιαστική παράδοση μας επηρεάστηκε άπό τή μορφή, τή θέση και τον τρόπο στηρίξεως των αμβώνων βημάτων των ναών τής Δύσεως. Έκεΐ οι άμβωνες είναι κατά κανόνα προσκολλημένοι, σαν φωλιές χελιδονιών, σέ κάποιο κίονα ή πεσσό τοΰ ναού, ή και στους πλάγιους τοί

χους στα μονόκλιτα κτίσματα, πάντοτε σέ κάποιο ΰψος άπό τό δάπεδο. Ή άνοδος σ' αυτούς γίνεται συνήθως μέ μια καμπύλη κλίμακα.

Ή τοποθέτηση τοΰ άμβωνα απέναντι άπό τό δεσποτικό θρόνο, να στη

ρίζεται σέ κίονα ή πεσσό τοΰ ναοΰ, φαίνεται ότι έγινε κανόνας κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Έκτος 'Ηπείρου συναντάται χαρακτηριστικά στον πατριαρχικό ναό στην Κωνσταντινούπολη3 και στή βουλγαρική Μονή τοΰ Rila4 (ό άμβωνας τής βουλγαρικής μονής είναι έργο τών άρχων τοΰ 19ου αϊ.).

Κάποτε στην "Ηπειρο συναντούμε μέσα στον ϊδιο ναό δύο ξυλόγλυ

πτους άμβωνες, π.χ. στο ναό τής 'Αγίας Παρασκευής και σ' εκείνο τοΰ 'Αγίου Δημητρίου, στο Μέτσοβο. Στους ναούς αυτούς υπάρχει ένας μεγα

λύτερος άμβωνας στή γνωστή θέση, απέναντι άπό τό δεσποτικό θρόνο,

Κωνσταντινουπόλεως (Ε. ' Α ν τ ω ν ι ά δ η , Έκφρασις τής Αγίας Σοφίας, Αθήναι 1908, τ. 2, σσ. 49 50), και στή βασιλική τής Καλαμπάκας (Ά ν. ' Ο ρ λ ά ν δ ο ς , ε.ά., σ. 543, ύποσ. 3). Και ή άλλη στά νότια τοϋ άξονα του ναοϋ, περίπου έκεΐ πού είναι σήμερα ό δε

σποτικός θρόνος, όπως π.χ. στις βασιλικές Στόβων (Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Α.Ε. 1929, σ. 179, εικ. 10), Παραμυθιάς (Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Α.Ε. 1929, σ. 205, είκ. 36), Φιλίππων (Ρ. Le

ni e r 1 e, Philippes κλπ., πίν. XXVI), Θάσου (Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Α.Ε. 1929, σ. 210, είκ. 40) και Φθιωτίδων Θηβών Α (Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Α.Ε. 1929, πίν. Β').

1. Βλ. Ά ν. ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ , ε.ά., είκ. 513514. . . 2. Βλ. F r. D e i c h r a a n n , Ravenna, Wiesbaden 1969, πίν. 88 89. 3. Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Χριστ. και Βυζ. Αρχαιολογία, 'Αθήναι 1942, σ. 213, είκ. 119. 4. Β. F i l ow, Die Altbulgarische Kunst, Bern 1919, πίν. XLV.

— 571 —

κι ένας μικρότερος και χαμηλότερος, τοποθετημένος αριστερά του πρώτου, σ' επαφή και στηριζόμενος πάλι πάνω σ' έναν άπό τους κίονες του ναοϋ. Τό πρόβλημα περί δύο αμβώνων έθεσε εκ νέου τελευταία ό καθηγητής Στ. Πελεκανίδης ι μετά τήν ανεύρεση δύο βάσεων αμβώνων στον οκταγω

νικό ναό των Φιλίππων, τον όποιον άνέσκαψε ό ϊδιος, χωρίς όμως και να προτείνει πιθανές λύσεις. Έχει υποστηριχθεί ότι ό ένας άπό τους δύο άμ

βωνες, ό μεγαλύτερος, χρησιμοποιόταν για τήν ανάγνωση τοϋ Ευαγγελίου, ενώ ό άλλος, ό μικρότερος, ήταν για τον 'Απόστολο 2. Ή εξήγηση αύτη, αν και δέν πείθει εντελώς, φαίνεται εύλογη, όταν ληφθεί υπόψη ή διαφορά μεταξύ δύο αμβώνων (ό προοριζόμενος, κατά τήν άποψη αυτή, για τό Ευαγ

γέλιο είναι πάντοτε υψηλότερος και μεγαλοπρεπέστερος τοϋ άλλου, τοϋ προοριζόμενου για τον Απόστολο). 'Οπωσδήποτε είναι δύσκολη ή αναγω

γή της μεταβυζαντινής παραδόσεως με τους δύο άμβωνες στην παλαιο

χριστιανική πράξη. Δυστυχώς στο πρόβλημα τοϋτο δέν βοηθοΰν οί φιλο

λογικές πηγές για τή λύση του. Στή μεταγενέστερη εκκλησιαστική Γραμ

ματεία δέ γίνεται λόγος για ύπαρξη δύο αμβώνων μέσα στον ίδιο ναό. Οί τρεις μεταβυζαντινοί άμβωνες, πού γνωρίσαμε, είναι, καθώς ήδη

υπαινιχθήκαμε, απομιμήσεις, συντηρητικές ίσως, των αμβώνων των ευρω

παϊκών ναών της εποχής τοϋ Μπαρόκ και τοϋ Ροκοκό, απομιμήσεις πού δέν περιορίστηκαν μόνο στή μορφή, άλλα προχώρησαν μ χρι και αύτοϋ ακόμη του τρόπου τοποθετήσεως και στηρίξεως τους. Πράγματι οί άμβω

νες τών ναών της Δύσεως κατά τήν έν λόγω περίοδο έχουν σχήμα κυπελλοει

δές, μέ τό κατώτερο τμήμα τους περίπου σαν βολβό, στηρίζονται δέ πάνω σέ κίονα ή τοίχο τοϋ ναοϋ, χωρίς ν' ακουμπούν καθόλου στο δάπεδο του 3. Σπανιότερα φέρονται πάνω σ' ένα μικρό κίονα ', όπως περίπου στή μητρό

πολη τών 'Ιωαννίνων (ε'ικ. 3)5.

1. Στ. Π ε λ ε κ α ν ί δ η ς , «Άν. 'Ορλάνδου — Το Έργον της 'Αρχαιολογικής Εταιρείας 1970», σ. 58. Και σέ ανακοίνωση, πού έκανε πριν από μερικά χρόνια (1972 ή 1973;) στην αίθουσα της'Αρχαιολογικής Εταιρείας, ό Στ. Πελεκανίδης, σχετικά μέ τον οκταγωνικό ναό τών Φιλίππων, έθεσε και πάλι το περί δύο αμβώνων πρόβλημα και κάλεσε θεολόγους και αρχαιολόγους νά συμβάλουν στή λύση του.

2. Βλ. Δημ . Μ ω ρ α ΐ τ η , «Άμβων», θρησκ. και 'Ηθική 'Εγκυκλοπαίδεια, στ. 291.

3. Για παραδείγματα βλέπε : Ε. Η e m ρ e 1, Baroque Art and Architecture in Cen

tral Europe, London 1965, πίν. 46, 56, 72A, 76, 92A, 104A, 141A, Β, 143. E r i c h Η lib a l a , Die Kunst des 17 jahrhunderts, Berlin 1970, πίν. 271, 293, καί εγχρ. πίν. LI. Πρβλ. Κ. Κ α λ ο κ ύ ρ η , ε.ά., σ. 242.

4. Για παραδείγματα βλέπε : M a x O s b o r n , Die Kunst des Rokoko, Berlin 1970, είκ. σελ. 463, καί Ο 11 ο V ο n S i m s ο n, Das Mittelalter II κλπ., Berlin 1972, πίν. 180, 181.

5. Παράδειγμα άμβωνα έκτος 'Ηπείρου, πού πατεί πάνω σέ χαμηλό κίονα, συναν

— 572 —

'Ακόμη και για τον άμβωνα του Καπέσοβου (πίν. 1), παρά τη στενό

τερη σχέση του με την παλαιοχριστιανική πράξη, για την όποια ήδη μιλήσαμε ', τα πρότυπα του πρέπει ν' αναζητηθούν στή Δύση. Σαν τέτοια θα μπορούσαν ϊσως να θεωρηθούν μαρμάρινοι ιταλικοί άμβωνες του 12ου άρχων 14ου αι., όπως είναι π.χ. οι άμβωνες τοϋ Βαπτιστήρίου της Πίσας (1260)2 και τοϋ καθεδρικού ναοϋ της Σιένας (1265 1268) \ έργα και οί δύο τοϋ Nicola Pisano, ό άμβωνας του S. Giovanni Fuorcivitas τής Pistoia (1270)4, εκείνοι τοϋ S. Andrea, επίσης τής Pistoia (1301)5, και τοϋ καθε

δρικοΰ ναοϋ τής Πίσας (1302 ΙΟ)6, τέλος δε οί δύο μαρμάρινοι άμβωνες τοϋ 'Αγίου Μάρκου τής Βενετίας 7, οί τοποθετημένοι μπροστά άπο τους πεσσούς τοϋ ί. Βήματος, αν και οί τελευταίοι τούτοι άμβωνες διαφέρουν κατά τό γενικότερο ύφος άπό τους προηγούμενους.

Οί ιταλικοί αυτοί άμβωνες στηρίζονται όλοι τους πάνω σέ κίονες (5 6 συνολικά), οί όποιοι συνήθως συνδέονται μεταξύ τους, στο ανώτερο τμή

μα τους, μέ τρίλοβα τόξα, όπως περίπου και στο Καπέσοβο, οί πλευρές τοϋ εξώστη τους καλύπτονται μέ ανάγλυφες πολυπρόσωπες σκηνές άπό τον κύκλο των Παθών — ανάγλυφες διακοσμήσεις συναντοΰμε και σ' άλλα ση

μεία τους, μάλιστα δε στις βάσεις των κιόνων τους —, πάνω, τέλος, στο χεί

λος τοϋ εξώστη τους δεσπόζει τό περιστέρι μέ τα ανοιχτά φτερά, δπως ακριβώς τό είδαμε και στους τρεις ηπειρωτικούς άμβωνες, θά πρέπει ακόμη να τονισθεί ότι οί δικοί μας άμβωνες δέν φέρουν στέγαστρο — «ουρανό» — πάνω άπό τον εξώστη τους, κάτι πού αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα των μεταγενέστερων δυτικών αμβώνων, οί όποιοι κατά κανόνα είναι εφο

διασμένοι μέ «ουρανό». Τό στοιχείο τοΰτο παραλείπεται τελείως στους δι

κούς μας μεταβυζαντινούς άμβωνες, γι' αυτό και παραπάνω έγινε λόγος για συντηρητική κάπως απομίμηση κι επιρροή. Τό τελευταίο ισχύει ιδιαί

τερα για τις ανάγλυφες σκηνές τών Παθών και τις άλλες παρόμοιες δια

κοσμήσεις — άγιοι, ζώα, πτηνά —, πού κοσμοΰν τους δυτικούς άμβωνες. Εΐναι γνωστό πώς στην ορθόδοξη λατρεία τα εικονογραφικά γλυπτά δέν ήταν ιδιαίτερα αρεστά. 'Απήχηση ϊσως τών διακοσμήσεων τούτων άπο

τοϋμε στό ναό τοϋ Αγίου 'Αθανασίου, στό 'Ανήλιο τοϋ Πηλίου, έργο τοϋ 1770 (Κ. Μ ά

κ ρ η , Ή Ααϊκή Τέχνη τοϋ Πηλίου, 'Αθήνα 1976, είκ. σελ. 99). 1. Βλ. άνωτ. σελ. 10. 2. Βλ. J ο h n W h i t e, Art and Architecture in Italy 1250 1400, The Pelican Hi

story of Art, 1966, πίν. 16. 3. J o h n W h i t e , ε.ά., πίν. 18. 4. J ο h n W h i t e , ε.ά., πίν. 21 Α. 5. J o h n W h i t e , ε.ά., πίν. 32. 6. J o h n W h i t e , ε.ά., πίν. 34. 7. S e r g i o B e t t i n i , L'Archirettura di San Marco, Padova 1946, πίν. LIV, LV.

— 573 —

m::,

Είκ. 4. Ό άμβωνας τής Τραπέζης τής ί. Μονής Διονυσίου 'Αγίου Όρους (1727). (Φωτογραφία Ε. Τσαπαρλή).

— 574 —

τελούν οι γραπτές παραστάσεις του Χρίστου, των ευαγγελιστών και τών άλλων άγιων, πού κοσμούν συνήθως τους μεταβυζαντινούς άμβωνες μας.

Οί ηπειρωτικοί άμβωνες, πού παρουσιάσαμε παραπάνω, φαίνεται να εντάσσονται σε δύο παραλλαγές : Στην πρώτη ανήκει ό άμβωνας του Κα

πέσοβου (είκ. 1), μέ τον πρισματικό εξώστη του φερόμενο πάνω σε τέσσε

ρις μικρούς κίονες, χωρίς ν' ακουμπά καθόλου πάνω σε κίονα ή τοίχο. Στή δεύτερη εντάσσονται οί δύο άλλοι άμβωνες, της 'Αρίστης (είκ. 2) και τών 'Ιωαννίνων (είκ. 3). 'Ολόκληρος ό άμβωνας έχει τώρα κυπελλόμορφο περίπου σχήμα, γιατί τον πολυγωνικό εξώστη του υποβαστάζει γλυπτή ανεστραμμένη πυραμιδοειδής βάση, μέ τήν κορυφή τής οποίας πατεί στο δάπεδο του ναού, ή τούτο γίνεται μέσω ενός χαμηλού, επίσης γλυπτού, κίονα.

Στή τελευταία αυτή παραλλαγή ανήκουν οί περισσότεροι από τους μεταβυζαντινούς άμβωνες μας. 'Αλλ' ενίοτε, αντί για βάση μέ ανάγλυφες πλευρές, έχομε απλή πυραμιδοειδή κατασκευή, συγκροτούμενη άπό σα

νιδώματα. Τούτο συμβαίνει π.χ. στον άμβωνα τής Τραπέζης τής ί. Μονής Διονυσίου 'Αγίου "Ορους ι, έργο του 1727, σύμφωνα μέ επιγραφή πού υπάρχει στο ανώτερο τμήμα του, κάτω άπό τό χείλος του εξώστη (είκ. 4). Ό γλυπτός διάκοσμος τών τριών αμβώνων μας, άπό τήν άποψη τής καλ

λιτεχνικής μορφής, σχετίζεται μέ τό ευρύτερο πρόβλημα περί τών επιρ

ροών, πού δέχτηκε κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους και ιδιαίτερα κατά τους 18ο και 19ο αι. ή λαϊκή ξυλογλυπτική μας. Τό πρόβλημα τούτο δέν έχει ακόμη μελετηθεί σέ βάθος. Μπορούμε πάντως να πούμε μέ βεβαιότη

τα ότι βρισκόμαστε εδώ εξω και πέρα άπό τή βυζαντινή παράδοση. Οί ελικοειδείς ανθοφόροι βλαστοί, σαν διακοσμητικό θέμα, δέν ήταν βέβαια καθόλου άγνωστοι στή βυζαντινή διακοσμητική τέχνη, άλλ' ήταν διαφο

ρετικού ύφους, κύρια δέ γνωρίσματα τους είχαν τή ξηρότητα και τή σχημα

τοποίηση. Τα ίδια τούτα θέματα, δουλεμένα τώρα μέ τήν τεχνική του έξεργου ανάγλυφου — ή τεχνική τής βυζαντινής τέχνης ήταν τό χαμηλό ή και τό έπιπεδόγλυφο ανάγλυφο — φαίνονται εντελώς διαφορετικά, ελίσ

σονται μέ περισσότερη ελευθερία, γίνονται χυμώδη. Παρατηρείται δέ μια προοδευτική πορεία στην αναζήτηση ολοένα μεγαλύτερης φυσικότητας. Τούτο μπορεί κανείς να τό δεϊ καθαρά στο γλυπτό διάκοσμο τών τριών αμβώνων μας. Τα φυτικά κοσμήματα τοΰ άμβωνα τοΰ Καπέσοβου (β' μισό 18ου αι.) δέν είναι πλέον βυζαντινά, είναι όμως ακόμη μέχρι ενός σημείου σχηματοποιημένα, είναι δηλαδή περισσότερο τυπικά διακοσμητικά στοι

χεία και λιγότερο ελεύθερη καλλιτεχνική σύλληψη κι εκτέλεση. 'Οπωσδή

ποτε δέ ή φυσικότητα τους δέν φαίνεται ν ' απασχόλησε ιδιαίτερα τον καλ

1. Πρβλ. G. M i 11 e t, Monuments de l'Athos, Paris 1927, πίν. 211, είκ. 1.

— 575 —

λιτέχνη τους. Εντονότερη φυσικότητα επιζητεί ό καλλιτέχνης του άμβωνα της 'Αρίστης (αρχές 19ου αι.), ενώ τοϋτο φαίνεται πώς υπήρξε βασικός στόχος του καλλιτέχνη του άμβωνα τών Ιωαννίνων (μέσα 19ου αι.), πράγμα άλλωστε πού το πέτυχε σε μεγάλο βαθμό. Ό γλυπτός διάκοσμος τοϋ τελευ

ταίου τούτου άμβωνα είναι πυκνότερος, τα θέματα του περισσότερα — άγγελοι, ιππέας άγιος —, υπάρχει έντονη ζωή και κίνηση, υπάρχει λεπτό

τητα και χάρη. Χαρακτηριστικό δείγμα είναι οί βότρυες, οί όποιοι δέν έχουν πολλά να ζηλέψουν από τα ώριμα κι έτοιμα για τρύγο σταφύλια τών αμπελώνων μας. Τούτη ή κίνηση και ή ζωή αίσθητοποιοϋνται, θάλεγε κανείς, περισσότερο με τήν παρουσία τών αγγέλων και τοϋ πολεμιστή αγίου, πού όρμα, πάνω στο άτι του, ανάμεσα από τα φυλλώματα τών κληματίδων τής βάσεως τοϋ άμβωνα. Το τελευταίο τοϋτο θέμα συναντάται συχνά σκαλισμέ

νο στο ανώτερο τμήμα τών βημοθύρων τών σύγχρονων περίπου ηπειρωτι

κών εικονοστασίων. Ό λ α τοΰτα δέν είναι βέβαια βυζαντινά, έρχονται άπό τή Δύση κι απο

τελούν τυπικά γνωρίσματα τών ρευμάτων τής τέχνης, πού επικράτησαν εκεί κατά τους νεώτερους χρόνους, τοϋ Μπαρόκ ' δηλαδή αρχικά (μέσα 16ου μέσα 18ου αϊ.) και τοϋ Ροκοκό2 στή συνέχεια. 'Ιδιαίτερα στον άμ

βωνα τοϋ Καπέσοβου το ελληνικό λαϊκό Μπαρόκ εμφανίζεται ώριμο πλέον. Στους δύο άλλους άμβωνες το Μπαρόκ έχει συνδυαστεί με στοιχεία Ρο

κοκό 3, τής τέχνης δηλαδή πού αντιπροσωπεύει τή χάρη και τήν εκζή

τηση, ή δε συνεργασία τών δύο τούτων τεχνοτροπιών υπήρξε ιδιαίτερα γό

νιμη προκειμένου περί τοϋ άμβωνα τών 'Ιωαννίνων, όπου έχομε το ωραίο αισθητικό αποτέλεσμα, πού ήδη γνωρίσαμε.

Οί γραπτές παραστάσεις τοϋ Χρίστου, στο κέντρο, και τών τεσσάρων ευαγγελιστών, στα πλάγια, πού συμπληρώνουν τή γλυπτή διακόσμηση τών αμβώνων μας, εξηγούνται άπό τή χρήση τοϋ εκκλησιαστικού τούτου επί

πλου, το όποιο, κατά τους νεώτερους χρόνους, χρησιμοποιείται πλέον σχε

δόν αποκλειστικά για τήν ανάγνωση τοϋ Ευαγγελίου. Δέν τηρείται όμως

1. Εργασίες για το Μπαρόκ, μεταξύ άλλων, μνημονευτέες : W. W e i s b a c h, Die Kunst des Barock in Italien κλπ., Berlin 1924. — R. W i 11 k ο w e r, Art and Ar

chitecture in Italy 16001750, The Pelican History of Art, 1958.—Ε. H e m ρ el, Ba

roque Art and Architecture in Central Europe, London 1965.— A. B l u n t , Art and Ar

chitecture in France 1500 1700, The Pelican History of Art, 1970.— Ε. Η u b a 1 a, Die Kunst des 17 jahrhunderts, Berlin 1970. — X p. Χ ρ ή σ τ ο υ , Ή Ευρωπαϊκή Ζωγραφική ίου Που αι. — Tò Μπαρόκ, Θεσσαλονίκη 1973. — Ν τ ο ύ λ α ς Μ ο υ ρ ί κ η , 'Αναγέν

νηση, Μανιερισμός, Μπαρόκ, 'Αθήναι 1975. 2. Για τήν τέχνη Ροκοκό βλέπε M a x O s b o r n , Die Kunst des Rokoko, Ber

lin 1929. 3. Πρβλ. Ά γ γ. Χ α τ ζ η μ ι χ ά λ η , ε.ά., σ. 19.

— 576

πάντοτε το εικονογραφικό τοϋτο πρόγραμμα. "Αλλοτε απουσιάζουν εντε

λώς οί γραπτές διακοσμήσεις, όπως μπορεί κανείς να δει πάνω στους άμ

βωνες της γνωστής ηπειρωτικής Μονής Βελλας *, έργο ίσως του 17ου αι., τής Τραπέζης τής Μονής Διονυσίου (1727) (εικ. 4), του πατριαρχικού ναοϋ Κωνσταντινουπόλεως2 και τής βουλγαρικής Μονής του Rila3 (αρχές 19ου αι.). "Αλλοτε πάλι, όπως π.χ. στον άμβωνα τής 'Αγίας Παρασκευής Σια

τίστων (τέλη 18ου αι.)4 , αντί ευαγγελιστών, έχομε ιεράρχες καί αγίους5.

1. Βλ. Ά γ γ. Χ α τ ζ η μ ι χ ά λ η , ε.ά., πίν. 3, είκ. 4, όπου όμως ό άμβωνας χρο

νολογείται στο τέλος τοΰ 15ου ή στις αρχές του 16ου αι. 2. Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Χριστιανική καί Βυζ. 'Αρχαιολογία, σ. 213, είκ. 119. 3. Β. P i l l o w , ε.ά., πίν. XLV. 4. Κ ί τ σ ο υ Μ α κ ρ ή, Ξυλογλυπτική, «Νεοελληνική Χειροτεχνία», εκδ. Έθν.

Τραπέζης Ελλάδος, 'Αθήναι 1969, σ. 64, πίν. 25. 5. Ευχαριστώ θερμότατα τους σεβαστούς μου καθηγητές κ.κ. Δρανδάκη Νικόλαο

καί Πάλλα Δημήτριο για τή βοήθεια, πού πρόθυμα μου έδωσαν σχετικά μέ τήν εκπό

νηση τής σύντομης αυτής εργασίας μου, ή οποία άλλωστε αποσκοπεί απλώς στο να παρουσιάσει σαν υλικό τα δημοσιευόμενα τρία ηπειρωτικά ξυλόγλυπτα.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ δ.φ.

ΤΑ ΦΡΑΓΚΟΧΙΩΤΙΚΑ Οι παράγοντες πού συνέβαλαν στή γέννηση

και επιβίωση του γραφικού αύτοϋ φαινομένου

Τα φραγκοχιώτικα είναι ελληνόφωνα κείμενα, γραμμένα με τα στοι

χεία του λατινικού αλφαβήτου. Το περιεχόμενο τους ήταν συνήθως θρη

σκευτικό. 'Οπωσδήποτε τα φραγκοχιώτικα αποτελούν τμήμα ξεχωριστό της ελ

ληνικής φιλολογίας και γενικά της ιστορίας τής γλώσσας μας. Κάθε γλωσσικό φαινόμενο μέσα στην εξέλιξη τής γλώσσας άντικα

θρεφτίζει μια ιστορική παράλληλη πραγματικότητα. Ή ιστορία μας δι

δάσκει ότι ή εξέλιξη τής γλώσσας είναι συνυφασμένη με τήν πορεία τής κοινωνίας και γενικά του πολιτισμού.

Τα φραγκοχιώτικα, γλωσσικό φαινόμενο στενά συνδεδεμένο με τήν ιστορική πορεία τής χώρας μας, πρέπει να μελετηθούν μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο. Δεν εχω τήν απαίτηση με τή μελέτη αυτή να εξαντλήσω κάθε πλευρά τοΰ ζητήματος. Θα αρκεστώ στο να επισημάνω μερικά στοι

χειώδη σημεία, βασισμένος πάντα σε συγκεκριμένες γραπτές μαρτυρίες. Θα εξετάσω λοιπόν τα φραγκοχιώτικα κάτω άπό τρεις σκοπιές : τήν

ιστορική, τήν κοινωνική και τή θρησκευτική. 'Αρχικά θα εξετάσω τις εθνολογικές επιδράσεις των φράγκων στή

χώρα μας και στή συνέχεια τον καθοριστικό ρόλο πού έπαιξε ό καθολικός κλήρος πάνω στή γέννηση καί ανάπτυξη του φραγκοχιωτισμοϋ.

Τα φραγκοχιώτικα εμφανίζονται σε έντυπη έκδοση για πρώτη φορά τό 1595 *. 'Αλλά καί πριν τό 1595 τα φραγκοχιώτικα ήταν οπωσδήποτε διαδεδομένα σε συμβόλαια, νοταριακά, αλληλογραφία, κλπ.

Για να τοποθετήσω σωστά τα φραγκοχιώτικα μέσα στο ίστορικό πλαί

1. Didaskalia christianiki, Camomeni apo ton Jacobon Ledesma, che girismeni is to Romaecon dia tu Vincentiu Castagnola. In Roma, per Luigi Zannetti, 1959. Βλέπε Eu g. D a l l e g g i o , Bibliographie analytique d'ouvrages religieux en grec imprimés avec des caractères latins, Athènes 1961, σελ. 402.

37

— 578 —

σιο πού ανήκουν, θα δώσω μερικά συνοπτικά στοιχεία πάνω στη φραγκο

κρατία, αναφορικά πάντα μέ τις περιοχές εκείνες όπου τα φραγκοχιώτικα ήταν διαδεδομένα.

Το 1204 ή Κωνσταντινούπολη πέφτει στα χέρια τών λατίνων σταυρο

φόρων. Οι φράγκοι κατακτητές διανέμουν τή βυζαντινή αυτοκρατορία σέ φέουδα Κ Έτσι μέ τήν partitio Romaniae ή 'Ανατολή γίνεται φέουδο της Δύσης. Οί Γενοβέζοι κατακτούν τή Χίο. Οι Βενετσιάνοι, μετά τή δια

νομή της λείας, βάζουν σέ πλειστηριασμό το μερίδιο τους : «όστις εκ τών της μητροπόλεως της αστών, ήσθάνετο έπιθυμίαν και δύναμιν να κατάκτη

ση νήσους καί παραλίας χώρας τών ελληνικών θαλασσών εντός τής κατα

κληρωθείσης τή Δημοκρατία μερίδος, ούτος θέλει κατέχει καί κυβέρνα αύτάς ώς διαδοχικόν τιμάριον, μέ πλήρες δικαίωμα κυριαρχίας» 2.

Έτσι οί αδελφοί Andrea καί Geronimo Gisi αγοράζουν πολλά νησιά τών Κυκλάδων. Ή Τήνος παρέμεινε στην κυριαρχία τών Γκίζη άπό το 1207 μέχρι τό 1390. Άπό το 1390 μέχρι τό 1715 ή Τήνος επανέρχεται στή Βε

νετσιάνικη κυριαρχία3. Ή Νάξος γίνεται έδρα του δουκάτου του Αιγαίου (1207) μέ πρώτο δού

κα τό Βικέντιο Μάρκο Σανούδο. Στο δουκάτο τής Νάξου υπάγονταν καί τα νησιά : Πάρος, 'Αντίπαρος, Σίφνος, Μήλος, Φολέγανδρος, Τος, 'Ανάφη, Σαντορίνη Σύρος. Ή φράγκικη κυριαρχία τής Νάξου κράτησε μέχρι τό 1566.

Μέχρι τις αρχές τοΰ Που αι. ή Σμύρνη ήταν σημαντικό εμπορικό λι

μάνι. Γύρω στο α' τέταρτο τοΰ Που αι. οί Τούρκοι τήν κατέλαβαν καί τήν κράτησαν κάτω άπό τήν κυριαρχία τους μέχρι τό 1344, όταν δηλαδή οί 'Ιππότες τής Ρόδου κατέλαβαν τή Σμύρνη. Τό 1402 ό Ταμερλάνος γίνεται κυρίαρχος τής πόλεως. 'Επί Μουράτ Β' ή Σμύρνη πέφτει οριστικά οτά χέρια τών Τούρκων.

Ή Θεσσαλονίκη, τό 1204, γίνεται πρωτεύουσα τοϋ λατινικού βασιλείου τής Θεσσαλονίκης. Τό 1223 ό δεσπότης τής 'Ηπείρου, Θεόδωρος "Αγγελος Κομνηνός, διώχνει τους Φράγκους. Τό 1423 ό δεσπότης τής Θεσσαλονίκης καί τής Θεσσαλίας, 'Ανδρόνικος, δίνει τήν πόλη στους Βενετσιάνους για 50.000 δουκάτα. Μετά όμως 7 χρόνια ή Θεσσαλονίκη περνά στην κατοχή τών Τούρκων.

1. Βλ. H u g h T r e v o r R o p e r , The Rise of Christian Europe, by Thames and Hudson, 1965, κεφάλαιο τέταρτο.

2. Βλ. Έ π . Γ ε ω ρ γ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ , Τηνιακά, ήτοι αρχαία καί νεωτέρα γεω

γραφία καί ιστορία τής νήσου Τήνου, 'Αθήναι 1899, σελ. 89 καί 90. 3. Βλ. Δ ρ ό σ ο υ Ν. Δ ρ ό σ ο υ , 'Ιστορία τής νήσου Τήνου άπό τής πέμπτης σταυ

ροφορίας μέχρι τής ενετικής κυριαρχίας καί εκείθεν μέχρι τοϋ 1821, 'Αθήναι 1870, σελ. 3 καί 4.

— 579 —

Οί σταυροφορίες, κάτω άπό την ηγεσία του πάπα, δεν είχαν μόνο θρη

σκευτικά κίνητρα άλλα και κατακτητικά πού θα ισχυροποιούσαν την πνευ

ματική καί «κοσμική» εξουσία του πάπα ι. Ή 'Ανατολή, μέσα σε λίγο και

ρό, γεμίζει άπο καθολικούς κληρικούς, πού δουλειά τους ήταν να προση

λυτίσουν τους «σχισματικούς» και να τους επαναφέρουν κάτω άπο τήν ηγεσία του πάπα 2.

Σύμφωνα με τον Άπ. Έ . Βακαλόπουλο «οί εθνολογικές επιδράσεις της φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1204 1566) ήταν ασήμαντες, στή Βό

ρεια μάλιστα μηδαμινές, γιατί ή διάρκεια της εκεί ήταν βραχύχρονη (1204 1224). Στή Νότια Ελλάδα οί Φράγκοι, αν και έμειναν πολύ περισσότερο, αφομοιώθηκαν γρήγορα, επειδή αποτελούσαν μειονότητα. Ή επίδραση του περιβάλλοντος καί οί μεικτοί γάμοι μειώνουν συνεχώς καί τελικά απορροφούν τό φράγκικο στοιχείο. Οί γόνοι των διασταυρώσεων, οί Γα

σμουλοι ή Βασμοΰλοι, χάνονται γρήγορα μέ τό πέρασμα των χρόνων» 3. Κανένας δεν αμφιβάλλει ότι οί έπείσακτοι φράγκοι αποτελούσαν

μειοψηφία μπροστά στο ντόπιο ελληνικό στοιχείο. Όμως ή παραμονή τους στή χώρα μας άφησε τα ίχνη της. Τα φραγκοχιώτικα βιβλία τοποθε

τούνται μέσα σ' αυτό ακριβώς τό πλαίσιο. Τό Βατικανό καί ή καθολική ιεραρχία στην Ελλάδα είχαν συνειδητοποιήσει ότι μέ τήν πάροδο του

1. «La période qui s'étend entre 1050 et 1250 fut marquée par un intense dynami

sme social : exploitation de ressources nouvelles, brusque expansion féodale, poussée de la chrétienté monastiqi e au delà de la Manche, des Pyrénées, de l'Elbe, dans l'Em

pire Byzantin, en Palestine. Les Croisades mirent la chétienté latine, jusqu'alors repliée sur elle même, autour de son clocher, en contact avec des mondes nouveaux. Lorsque les guerriers de la Quatrième Croisade se détournèrent de l'Orient islamique et mirent à sac Constantinople, cité chrétienne, les papes partirent en guerre, non pour combattre les Infidèles, ni pour arracher les lieux Saints aux Turcs, mais pour vaincre les rois et les prédicateurs chrétiens qui avaient le malheur de différer d'opinion sur des points de théologie ou de jurisdiction. Dès le début, les rudes guerriers européens avaient consi

déré avec envie et méfiance Constantinople, la fière capitale, et son empereur qui met

tait en doute leur politique, leurs moeurs, leur théologie. Après trois croisades, ils com

mencèrent à se dire que ces Grecs schismatiques n'étaient pas meilleurs que les Infidè

les turcs et que leur cité était beaucoup plus riche, plus désirable que la ville sainte de Jé

rusalem aux collines arides». Βλ. H u g h T r e v o r R o p e r , L'essor du monde chré

tien, Flammarion 1968, σελ. 101131. 2. «Ci restano soltanto alcune notizie sui nostri antichi Conventi . . . In riguardo

all'altra di Scio, parebbe che i Religiosi dell'Ordine entrassero nell'isola insieme coi Genovesi, i quali cacciato il Clero Greco Scismatico, che si teneva nella Fortezza, la die

dero ad officciare ai Nostri». Βλ. Archivio di Propaganda, Miscellane e diverse, άρ. 2, Missione de PP.PP. Cost/li, Macrikioi, Smyrne, Santorino, σελ. 910.

3. Βλ. Ά π. Έ . Β α κ α λ ο πο ύ λ ο υ, 'Ιστορία τοΰ Νέου Έλληνισμοϋ, τόμ. Α', σελ. 39.

— 580 —

χρόνου ή καθολική μειοψηφία θα διέτρεχε κίνδυνο αφομοίωσης άπό το ισχυρότερο ελληνικό στοιχείο. Δεν έμειναν όμως με τά χέρια σταυρωμένα. Τα φραγκοχιώτικα βιβλία εντάσσονται στα ανασταλτικά μέτρα πού πήρε το Βατικανό μπροστά σε τέτοιο κίνδυνο. Παρακάτω θα εξηγήσω τό γιατί.

Γύρω στο 16ο αι. παρατηρείται μια αυξημένη δράση του Βατικανό p στο Λεβάντε : σ' αυτή συνέβαλαν πολλοί παράγοντες : ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ' (1572 1585), ό καρδινάλιος Βελλαρμίνος (1542 1621), ή ίδρυση της Sacra Congregatio de Propaganda Fide στή Ρώμη τό 1622 και ή εγκατά

σταση των καθολικών μοναχών στον ελληνικό χώρο. Στον πάπα Γρηγόριο ΙΓ' οφείλεται ή έκδοση των πρακτικών της

συνόδου της Φλωρεντίας σε ελληνική γλώσσα, τό 1577, και αργότερα της συνόδου της Τριδέντου άπό τό μαθητή του Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώ

μης Μ. Δεβαρή. Ό Δεβαρής στον επίλογο της μετάφρασης καλεί τους "Ελ

ληνες να επανέλθουν στους κόλπους της καθολικής εκκλησίας, με τήν αιτιολογία ότι ό άποσχισμός τους άπό τήν καθολική εκκλησία μόνο συμ

φορές και δουλεία τους επέφερε 1. Ό πάπας Γρηγόριος ΙΓ' ίδρυσε τό 1577 τό Ελληνικό Κολλέγιο τοϋ

Αγίου 'Αθανασίου στή Ρώμη, πού για τά μετά τήν "Αλωση χρόνια ήταν ενα από τά καλύτερα πνευματικά ιδρύματα της Δύσης 2. Ή ίδρυση τοϋ Κολλεγίου δεν ήταν άπλα και μόνο μια αγαθοεργή πράξη τοϋ πάπα προς τον ελληνικό λαό και τά ελληνικά γράμματα : στόχος τοϋ ιδρυτή ήταν συ

νάμα και ή εκπαίδευση τροφίμων ικανών για τήν προώθηση της «ενωτικής ΐδέας».

Ένας άλλος προπαγανδιστής της δράσης τοϋ καθολικισμοΰ στην 'Ανατολή ήταν ό καρδινάλιος Βελλαρμίνος (15421621). Τό βιβλίο του «Doctrine Chrétienne de l'église catholique» μεταφράστηκε στα ελληνικά και εκδόθηκε στα φραγκοχιώτικα τό 1602 3.

Τό 1622 ιδρύεται ή Sacra Congregatio de Propag. Fide και μετά τέσ

σερα χρόνια αρχίζει να λειτουργεί και τυπογραφείο «fornita di tutti i Ca

ratteri delle lingue straniere per aver aggio di tradurre in essa i libri ne

cessari per l'Apostolico Ministero e spargerli per tutte le Nazioni, ove si inviano i Missionari» 4.

1. Βλ. περ. «Αθηνά», 26 (1914), σ. 95 96, όπου καί το άρθρο τοϋ 1. Κ α λ ι τ σ ο υ

ν ά κ η , Ματθαίος Δεβαρής καί το εν Ρώμη έλληνικόν γυμνάσιον. 2. Πέρυσι γιορτάστηκαν τα 400 χρόνια ζωής τοϋ Κολλεγίου με μεγάλη επιση

μότητα. 3. Ό Βελλαρμίνος έμεινε γνωστός στην ιστορία για τήν άντιδραστικότητά του.

Αυτός έστειλε στή φωτιά τον Giordano Bruno καί ανάγκασε τό Γαλιλαίο να ανακαλέ

σει τη θεωρία του. 4. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, Stamperia, τόμ.

— 581 —

Tò 1583 ό πάπας Γρηγόριος ΙΓ' στέλνει ιησουίτες στην Κωνσταντινού

πολη με τή συμπαράσταση των πρεσβευτών της Γαλλίας και της Βενετίας. Ό βασιλιάς της Γαλλίας Ερρίκος Δ' βοηθεΐ και υποστηρίζει την απο

στολή νέων, γαλλικής καταγωγής, ίησουϊτών στην 'Ανατολή (1609), στα πλαίσια τής νέας ανατολικής πολιτικής του ι. Στή Χίο οί ιησουίτες φθάνουν το 15922.

Συνάμα στην 'Ανατολή, τήν 'ίδια εποχή, υπήρχαν πολλά προξενεία ευρωπαϊκών κρατών πού φρόντιζαν για τή διπλωματική κατοχύρωση τών αποίκων με ειδικές δικρατικές συμβάσεις, τις γνωστές «διομολογήσεις».

Οί σχέσεις πού άναπτύχτηκαν ανάμεσα στο φράγκικο και στο ντόπιο στοιχείο (κυρίως για λόγους εμπορικούς), καθώς επίσης και οί συχνοί μεικτοί γάμοι, είχαν σαν φυσικό αποτέλεσμα τήν εξασθένιση τής εθνικής τους συνείδησης και του καθολικισμού. Παρουσιάζεται έτσι για τους φράγ

κους έπείσακτους ό κίνδυνος τής αφομοίωσης από το ΐθαγενές ελληνικό στοιχείο : κίνδυνος εξελληνισμού καί αλλαξοπιστίας.

'Αρχιεπίσκοπος τής Σμύρνης του περασμένου αιώνα, σέ εγκύκλιο του, χαρακτηρίζει τους μεικτούς γάμους «sichamenes ipandries» 3.

Οί φράγκοι, συνήθως, έκτιζαν δικές τους συνοικίες, τους φραγκομα

χαλάδες, όπου ζούσαν απομονωμένοι άπό το ιθαγενές στοιχείο. 'Επικίνδυνα θεωρούσαν καί τα μεικτά — σέ σχέση μέ τή θρησκεία—■

δημόσια σχολεία. Φρόντισαν λοιπόν οί καθολικοί κληρικοί να ιδρύσουν δικά τους σχολεία για να μήν είναι αναγκασμένα τα παιδιά τών ευκατά

στατων καθολικών να φοιτούν σέ σχολεία όπου σύχναζαν παιδιά χαμηλής κοινωνικής τάξης 4.

Ι, αρ. φύλ. 5. Το 1657 διορίσθηκε Επόπτης τοΰ Τυπογραφείου ό Χιώτης λόγιος Λέων Άλλάτιος καί παρέμεινε στή θέση αυτή μέχρι τό θάνατο του (1669).

1. Βλ. Ά π. Έ . Β α κ α λ ο π ο ύ λο υ, 'Ιστορία του Νέου 'Ελληνισμού, τόμ. Γ', σελ. 392.

2. Βλ. Ε. L e g r a n d , Relation de l'establissement des PP. de la Com. de Jésus en Levant, Paris 1869. Οί ιησουίτες ίδρυσαν δικό τους τυπογραφείο στή Χίο. Δέν είναι γνωστό πότε άρχισε ακριβώς να λειτουργεί. Τό 1754, πάντως, εκδόθηκε από τό τυπο

γραφείο αυτό ένα φραγκοχιώτικο βιβλίο μέ τίτλο : «Didascalia Christianiki, na lejete apó ta jesuitomathitopoula is ti Chio, En Zanclifi 1754» Βλ. Eu g. D a l l e g g i o , Bi

bliographie analytique d'ouvrages religieux en grec imprimés avec des caractères latins, Athènes 1961, σελ. 411.

3. Πρόκειται για τον αρχιεπίσκοπο Σμύρνης Μουσσαμπίνι (1838 1861). Στο αρ

χείο τής Προπαγάνδας βρήκα 4 εγκυκλίους του, προς τους πιστούς τής Σμύρνης, στα φραγκοχιώτικα, σέ ωραία έντυπη έκδοση. Βλ. «Atti del Vicariato Apostolico dell'Ana

tolia e Smirne», τόμος 5ος, αρ. φύλ. 532, 580, 582, 587. Τα κείμενα αυτά περιέχουν πολλούς ιδιωματισμούς τής Σμύρνης.

4. Βλέπε γραπτή μαρτυρία Ζ'.

— 582 —

Για ν' αναγκάσουν μάλιστα τα καθολικά παιδιά να πηγαίνουν στα δι

κά τους σχολεία οι καθολικοί κληρικοί αρνούνταν την άφεση στους γονείς πού έστελναν τα παιδιά τους στα δημόσια σχολεία.

Ό λ α αυτά πού ανέφερα εξηγούν και το φαινόμενο των φραγκοχιώτι

κων εκδόσεων. Ήταν φυσικό τα παιδιά των φράγκων να μή μάθαιναν την ελληνική

γλώσσα μια και υποχρεωτικά φοιτούσαν σε ξενόγλωσσα σχολεία. Στα σχολεία αυτά τα κύρια διδασκόμενα μαθήματα ήταν : θρησκευτικά, λατι

νικά, ιταλικά, γαλλικά κλπ. Σε μερικά όμως υπήρχε στο πρόγραμμα και το μάθημα της ελληνικής γλώσσας. Άλλα εδώ μπαίνει τό ερώτημα : ποια ήταν ή μέθοδος μάθησης τής ελληνικής γλώσσας; Πιστεύω ότι ή απάντη

ση στο ερώτημα αυτό εξηγεί και τήν ύπαρξη των φραγκοχιώτικων. Προσωπικά, είμαι τής γνώμης ότι στα σχολεία των καθολικών, οι

μαθητές διδάσκονταν τήν ελληνική γλώσσα με λατινικό αλφάβητο. Φυσικά ή γνώμη μου βασίζεται πάνω σε κάποια λογική και στις γραπτές μαρτυρίες πού βρήκα.

Έ χ ω ήδη αναφερθεί πάνω στο φραγκοχιώτικο βιβλίο πού τυπώθηκε τό 1754 στο τυπογραφείο των ΐησουϊτών στή Χίο. Ό τίτλος του βιβλίου εϊναι ενδεικτικός : «Didascalia Christianiki Na lejete apò ta Jesuitomathi

topula Is ti Chio. Prosevchì Tachinì ke ale tines Evlavie. En Zanclifi 1754». Ό συγγραφέας του βιβλίου εϊναι ô γνωστός ιησουίτης από τή Χίο Στα

νίσλας Θωμάς Βελάστης. Τό βιβλίο προοριόζταν λοιπόν για προσωπική χρήση των «γεσουϊτομαθητών», γιά τα παιδιά, δηλαδή, των κατοίκων τής Χίου πού φοιτούσαν στο σχολείο των ΐησουϊτών. Τό να τυπώσουν ολόκληρο βιβλίο ειδικά γιά τα παιδιά αυτά σημαίνει ότι οι μαθητές, του σχολείου των ΐησουϊτών, δέ γνώριζαν τήν ελληνική γραφή. Πώς εξηγείται κάτι τέτοιο; Προσωπικά υποθέτω ότι οι ιησουίτες, στα σχολεία τους, απέφευ

γαν εσκεμμένα να τους διδάξουν τήν ελληνική γραφή και ανάγνωση και αυτό γιά δυο λόγους :

α) γιά να μήν μπορούν έτσι να διαβάζουν τα «σχισματικά» βιβλία, β) γιά να αποφευχθεί ό κίνδυνος του ολοκληρωτικού εξελληνισμού

των καθολικών φράγκων. Οί ιησουίτες εΐχαν συνειδητοποιήσει ότι ό 'Ελληνισμός διέθετε μεγάλη

αφομοιωτική δύναμη και γι' αυτό έδωσαν μεγάλη σημασία στην ίδρυση καθολικών σχολείων Κ

1. Τήν ακμή τοΰ ιησουίτικου σχολείου τής Χίου μαρτυρεί και ό Κων/νος (Κύριλ

λος) Λούκαρις : «Καί πρώτον έκατοίκησαν εις τήν Χίον και εκεί έκαμαν σπουδαστή

ριον καί έσυραν τους ήμισυ παπάδες καί Χριστιανούς εις τήν γνώμην τως καί εις τήν θρησκείαν τως καί καταφρονοϋσι τήν τάξιν καί τα δόγματα μας καί κρατοϋσι τα τοΟ

— 583 —

Tò 1831 ό επίσκοπος της Τήνου G. Gabinelli ζήτα σε γράμμα του την επανέκδοση δυο βιβλίων, ενός φραγκοχιώτικου και ενός άλλου μέ ελληνι

κούς χαρακτήρες ι. Σε δεύτερο γράμμα του 2, διαβάζω ότι τον ενδιαφέρει περισσότερο το φραγκοχιώτικο, γιατί μπορούν και τό διαβάζουν όλοι, μικροί και μεγάλοι, άντρες και γυναίκες. Γράφει μάλιστα ότι, σε κηρύ

γματα ΐταλοΰ ιερωμένου, δεν ήταν όλοι οι Τηνιακοί σε θέση να καταλά

βουν τα ιταλικά. Αυτά τα γράμματα στάλθηκαν το 1831 στή Ρώμη : εξι αιώνες δηλαδή μετά την κατάληψη της Τήνου άπο τους φράγκους και μετά ενα αιώνα τούρκικης κυριαρχίας. Σε τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, ήταν φυσικό, οί απόγονοι των φράγκων της Τήνου να μάθουν τή γλώσσα των ντόπιων κατοίκων. Πώς αλλιώς όμως εξηγείται ή φράση του Gabinelli ότι τα φραγκοχιώτικα τα διαβάζουν όλοι, χωρίς παράλληλα να γνωρίζουν τα ιταλικά, αν δεν υποθέσουμε ότι εσκεμμένα στα καθολικά σχολεία τής Τήνου οί δάσκαλοι δε δίδασκαν ελληνική γραφή και ανάγνωση άλλα μόνο τή χρήση του λατινικού αλφαβήτου;

"Υποπτη θεωρώ και τήν άρνηση του Gabinelli ν' αφήσει τά παιδιά να φοιτούν στα δημόσια σχολεία της Τήνου, όπου τό πρόγραμμα καθώριζε καί τήν υποχρεωτική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.

Δυο φορές ό Γραμματέας της 'Επικρατείας «επί τών 'Εκκλησιαστικών καί της δημοσίου εκπαιδεύσεως» του έγραψε για να του υπενθυμίσει ότι όλα τά παιδιά πρέπει νά φοιτούν στα δημόσια σχολεία 3. Τό 1825 ιδρύθηκε τό πρώτο ελληνικό δημόσιο σχολείο στην Τήνο4 .

Κάποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι τά φραγκοχιώτικα άρχισαν νά τυπώνονται άπό τό τέλος τοΰ 16ου αϊ. άπό ανάγκη, μια καί οί φράγκοι εί

χαν πια μάθει τή γλώσσα τών ντόπιων, χωρίς παράλληλα νά γνωρίζουν τήν ελληνική γραφή καί αυτό επειδή δεν υπήρχαν τότε ελληνικά σχολεία. Μια τέτοια παρατήρηση στηρίζεται πάνω σέ λογική βάση. Γιατί όμως, μετά άπό τόσους αιώνες συμβίωσης μέ τό ελληνικό στοιχείο, παρατηρεί

ται αριθμητική άνοδος τών φραγκοχιώτικων εκδόσεων τό 19ον αι.;

Πάππα . . . ». Βλ. Κ υ ρ ί λ λ ο υ Λ ο υ κ ά ρ ε ω ς , Διάλογος βραχύς, στο βιβλίο τοϋ Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Κ ε ρ α μ έ ω ς , Ίεροσολυμιτική Σταχυολογία, τόμ. 1, σελ. 222.

1. Βλ. γραπτή μαρτυρία Α'. 2. Βλ. γραπτή μαρτυρία Β'. 3. Βλ. γραπτή μαρτυρία Ε'. 4. «Μας αναγγέλλουν άπό Τήνον ότι έπαραστάθησαν δημοσίως δύο τραγωδίαι,

ή μία τοϋ άειμνήσου Μάρκου Μπότσαρη, καί ή άλλη του Μεγακλέους. Έκτος τοϋ αλ

ληλοδιδακτικού σχολείου, το όποιον υπάρχει προ πολλού εις ταύτην τήν νήσον, συ

σταίνεται τώρα καί έλληνικόν δημόσιον σχολεΐον δια συνδρομής τών προκρίτων, θέλομεν δέ δημοσιεύσει έν καιρώ ευχαρίστως καί τήν άποκατάστασιν αύτοϋ». Βλ. έφ. «Ό φίλος τοΰ Νομοϋ», άρ. 102 (6 Μαρτίου 1825).

— 584 —

Δεν είναι λοιπόν βιασμένη ή υπόθεση πού κάνω ότι εσκεμμένα οί κα

θολικοί κληρικοί δε δίδασκαν ελληνική γραφή στα σχολεία τους· ή γνώση της ελληνικής γραφής προϋπέθετε τον κίνδυνο της ανάγνωσης «σχισματι

κών» βιβλίων, πού έπρεπε με κάθε θυσία να άποφευχτεϊ, σύμφωνα με τη μονόπλευρη και σκοταδιστική αντίληψη τής καθολικής ιεραρχίας.

"Οταν πια ή διάδοση τών «σχισματικών» βιβλίων βρισκόταν σε μεγάλη άνθηση, δ καθολικός κλήρος τής Τήνου, ζήτησε οικονομική βοήθεια άπό τήν «Ιερή Σύνοδο περί διαδόσεως τής πίστεως» για τήν ίδρυση τυπο

γραφείου 1. Ή αίτηση για παροχή οικονομικής ενίσχυσης γράφτηκε τον 'Οκτώβριο του 1844, σε περίοδο, δηλαδή, πού τα καθολικά παιδιά υποχρεω

τικά φοιτούσαν στα δημόσια ελληνικά σχολεία και επομένως γνώριζαν τήν ελληνική γραφή και ανάγνωση.

Τα φραγκοχιώτικα έπαυσαν να έχουν ανασταλτικό χαρακτήρα άπό τότε πού καθιερώθηκε ή υποχρεωτική δημόσια εκπαίδευση. Καιρός λοιπόν ήταν για τήν έκδοση καθαρά ελληνικών βιβλίων «per ovviare agl'immensi danni che arrecano giornalmente le furibonde stampe Scismatica e Prote

stante . . . per consolidare la Religione Cattolica». Με τον ερχομό του βασιλιά Όθωνα, όλοι οί καθολικοί επίσκοποι

έτρεξαν στο Ναύπλιο για να χαιρετήσουν τον καθολικό βασιλιά και να τοΟ ζητήσουν τήν προνομιακή προστασία τών καθολικών τής χώρας2.

Ό επίσκοπος τής Νάξου, σε γράμμα του, πληροφορεί τους προϊστα

μένους του τής Ρώμης ότι οί καθολικοί νέοι, μέ τήν άνοδο τοΰ "Οθωνα στον ελληνικό θρόνο, βάλθηκαν να μάθουν τήν ελληνική γλώσα για να μπορούν να βρίσκουν δουλειά στις κρατικές υπηρεσίες. Συνάμα προσθέτει δτι ό ερχομός του νέου βασιλιά θα συμβάλει στην αριθμητική αύξηση τών καθολικών τής χώρας 3.

Σημαντικό επίσης στοιχείο για τήν κατανόηση του φραγκοχιωτισμοϋ είναι τό θέμα τής ύπαρξης ή μή ελληνικής συνείδησης στους καθολικούς τής 'Ελλάδας κατά τήν περίοδο τής τουρκοκρατίας. Στο 'Αρχείο τής Προ

παγάνδας παρατήρησα σ' όλες τις αναφορές, πού μπόρεσα να μελετήσω, μια καθαρή σημασιολογική αντιπαράθεση ανάμεσα στους όρους greci και cattolici. Ό όρος cattolici υποδηλώνει όχι μόνο μια θρησκευτική το

ποθέτηση, άλλα προσδιορίζει και τήν εθνική προέλευση και καταγωγή τών καθολικών. 'Αντίθετα ό όρος greci σημαίνει πάντα Έλληνες όρθόδο

1. Βλ. γραπτή μαρτυρία Δ'. 2. Ό καθολικός παπάς τής Τήνου, D. Nic. Can. Perpignani για να χαιρετήσει τον

ερχομό τοϋ Όθωνα, τοϋ αφιέρωσε ποίημα του, σε αρχαία κλασσική γλώσσα. Βλ. P. G. R o m a n o , Cenni storici della Missione della Compagnia di Gesù in Grecia. Pa

lermo 1912. 3. Βλ. γραπτή μαρτυρία Γ'.

— 585 —

ξοι. Ποτέ δε βρήκα, σε καμιά αναφορά ή γράμμα, τους δυο όρους greci cattolici μαζί. 'Οπωσδήποτε το θέμα τής ελληνικής ή όχι συνείδησης τών καθολικών τής Ελλάδας, κατά την περίοδο τής τουρκοκρατίας και κυρίως γύρω στο 1821, είναι πολύπλοκο και χρειάζεται ειδική μελέτη.

Πριν παραθέσω τις διάφορες γραπτές μαρτυρίες, πού έχω στή διάθε

ση μου, επανέρχομαι στις διαπιστώσεις πού έκανα, για να υπάρχει μια συνολική εικόνα του όλου θέματος.

Τα φραγκοχιώτικα είχαν σαν στόχο τους πρωταρχικό να συγκρατή

σουν τους φράγκους μέσα στους κόλπους τής θρησκείας τους και να τους διαφοροποιήσουν γλωσσικά άπό τό ιθαγενές στοιχείο για ν' αποτρέψουν έτσι τυχόν διαρροές προς τον 'Ελληνισμό και τήν ορθοδοξία. Τα φραγ

κοχιώτικα είχαν λοιπόν ανασταλτικό χαρακτήρα '. Τό περιεχόμενο τους ήταν πάντα κατηχητικό και διδασκαλικό, δηλαδή

σκοπός τους ήταν να υπενθυμίζουν στους φράγκους τήν «Christianici di

dascalia» 2. Τα φραγκοχιώτικα δέν προορίζονταν ποτέ για τους "Ελληνες, δηλαδή

δέν είχαν προσηλυτιστικούς σκοπούς. Λίγοι Έλληνες ήξεραν τό λατινικό αλφάβητο για να μπορούν να διαβάζουν τέτοια βιβλία. Προσηλυτιστικό χαρακτήρα είχαν μόνο οί ελληνικές εκδόσεις του τυπογραφείου τής Προ

παγάνδας 3. Ή γλώσσα είναι θεσμός κοινωνικός, είναι «τό συλλογικό κτήμα του

λαού, και στην εποχή του σχηματισμού και τής ανάπτυξης τών εθνών, ή γλώσσα αποτελεί τό υποχρεωτικό χαρακτηριστικό τής εθνότητας»4. Αυτό σημαίνει ότι άπό τή στιγμή πού ένας λαός χάνει τή γλώσσα του, συνήθως χάνει και τήν εθνική του συνείδηση. Είναι αυτό ακριβώς πού συνέβηκε και μέ τους φράγκους του Λεβάντε. Μετά τόσους αιώνες παρα

μονής στην 'Ανατολή, ή μητρική τους γλώσσα παραμερίζεται και ξεχνιέ

ται, παρά τό γεγονός ότι οί καθολικοί κληρικοί τους μάθαιναν τή γλώσσα τών προγόνων τους. Οί αναγκαστικές συναναστροφές μέ τους ντόπιους και οί μεικτοί γάμοι συνέβαλαν σε μια αριθμητική προοδευτική εξασθέ

νιση τής μητρικής τους γλώσσας και τής δυτικής εθνικής τους συνείδησης. Τό μόνο πού τους διαχώριζε άπό τους ντόπιους ήταν τά φραγκοχιώτικα, δηλαδή ή γραφική αναπαράσταση τής ελληνικής γλώσσας μέ λατινικά γράμματα. Αυτό τους υπενθύμιζε και τήν προγονική τους καταγωγή.

1. Βλ. Φ. Κ. Φ ά λ μ π ο υ, Ό Φραγκομαχαλάς τής Σμύρνης καί τά φραγκοχιώτικα βιβλία, στο περ. «Μικρασιατικά Χρονικά», τόμ. 8ος, 1959.

2. Πολλά φραγκοχιώτικα βιβλία φέρουν παρόμοιο τίτλο. 3. Στο τυπογραφείο τής Προπαγάνδας δέν τυπώθηκαν, απ' ό,τι τουλάχιστον γνω

ρίζω, φραγκοχιώτικα. 4. Βλ. Limba romàna, Βουκουρέστι 1956, σελ. 13.

— 586 —

Tò φαινόμενο τοϋ φραγκοχιωτισμοϋ, όπως και άλλα παράλληλα φαι

νόμενα, άπαντα σε πληθυσμούς διπλής εθνικής υπόστασης και εΐναι απο

τέλεσμα μακρόχρονης επεξεργασίας. Στην επικράτηση των φραγκοχιώ

τικων συνέβαλε πολύ ή καθολική εκκλησία με την αποστολή καθολικών μοναχών. Ό ρόλος τοϋ σχολείου ήταν πρωταρχικός.

Ή γραφή στα φραγκοχιώτικα υποδηλώνει πάντα τήν καταγωγή των ανθρώπων πού τα γράφουν ή τα διαβάζουν. Τα φραγκοχιώτικα ήταν ό τελευταίος τρόπος αντίδρασης κατά τοϋ έξελληνισμοΰ και τής όρθοδοξο

ποίησης των καθολικών φράγκων. Ό τρόπος γραφής τών φραγκοχιώτικων τους θύμιζε τήν δυτική καταγωγή τους και τους διαχώριζε άπό τους ντόπιους.

Παράλληλα γραφικά φαινόμενα τοϋ φραγκοχιωτισμοϋ συναντάμε στις τουρκοκρατούμενες περιοχές και σέ περιοχές πού έπικρατοΰσε σαν γλώσσα ή σλαβική, ή αλβανική, ή αρμενική, ή ιταλική κλπ. '.

Τα γλωσσικά αυτά φαινόμενα παρατηρούνται πάντα σέ πληθυσμούς διεθνικούς και γενικά όπου υπάρχει συμβίωση μέ αλλόγλωσσους πληθυ

σμούς. Κοινός παράγοντας όμως είναι πάντα ό 'Ελληνισμός καί κυρίως ή ελληνική γλώσσα, χάρη στην οποία τό ελληνικό έθνος διατήρησε τήν οντότητα του καί επέζησε.

Κλείνοντας τή μελέτη μου θα αναφερθώ στο πώς έβλεπαν οί "Ελληνες ορθόδοξοι τους «κατώλυκΰυς» καί τα φραγκοχιώτικα βιβλία τους. Νά τί διαβάζουμε σέ μια εφημερίδα τοϋ 1841 2 :

«'Υπάρχει εν είδος ανθρώπων εδώ εϊς τήν Σμύρνην, εν είδος ανθρώπων τόσον παραδόξου ιδιότητος, όσον εΐναι παράδοξος καί ή καταγωγή των! Τωόντι. Ή δυτική 'Ασία έτεινε χείρα εις τήν δυτικήν Εύρώπην, άμφότεραι προσήλθον, συνεστάλησαν, καί έσταμάτησαν επί τής δύστυχους Μικρδς 'Ασίας. Συνδιασμός τοιοΰτο; υπήρξε γονιμώτατος καί αί γαΐαι μας έπλη

σθησαν άπό νόθα Άρμενο Φράγκικου τίνος Δευκαλίωνος τέκνα. Τα ευ

λογημένα ταϋτα κλίματα μας χαρίζουν επομένως εις τους ανθρώπους τού

τους τό πνεϋμα τό Έλληνικόν, καί οί απόγονοι αυτών δέν ήθελον παραλ

λάσσειν άπό τους "Ελληνες αν είχον καί καρδίαν Έλληνικήν. 'Αλλά δέν φθονούν τον τίτλον, προτιμούν νά μήν έχουν έθνος κανέν παρά νά ονο

μάζονται "Ελληνες, ας έγεννήθησαν τινές έξ αυτών καί εις τάς Κυκλάδας. Θέλετε δέ μ' έρωτήσειν ; πώς λοιπόν ονομάζονται αυτοί. Φράγκοι!

Εις τήν Χίον, εις τήν θεσσαλονίκην, εις τήν Συρίαν, εις τάς Νήσους κλπ. Άρα εΐναι "Ελληνες. "Οχι, εΐναι Φράγγοι.

1. Βλ. Μ. Ν υ σ τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ Π ε λ ε κ ί δ ο υ , Ξενόγλωσσα κείμενα μέ ελληνική γραφή, στο περ. «Ερανιστής», έτος 1, τεϋχος 57, ανάτυπο αρ. 179. 'Αθήναι 1972, Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ξενόφωνα κείμενα μέ έλληνικήν γραφήν, Παρνασσός 15 (1973) 481 έπ.

2. Βλ. εφ. «Αθηνά», αριθμός 829, έτος Ι, 'Αθήναι 1841, τετάρτη, 2 'Ιουλίου.

— 587 —

Εις τήν Σμύρνην τους όνομάζομεν Κατωλύκους και μεταχειρίζονται μεν τήν ίδικήν μας διάλεκτον, αχρεία όμως τήν όμιλοϋν. Συμμιγνύουν π.χ. είς τήν διεφθαρμένην Έλληνικήν λέξεις και φράσεις Τουρκικός, φράσεις και λέξεις Ίταλικάς, και ενα bonjour γαλλικόν. Τοιουτοτρό

πως μας προξενούν όχι λίγον κακόν. Διαφθείροντες τήν διάλεκτον μας βαθμηδόν πλήττουσι καιρίως τήν εθνικότητα μας. Ποτέ κατώλυκος πα

τήρ δέν έπεμψε τό τέκνον του είς τό σχολεΐον δια να λάβη τελείαν έκ

παίδευσιν. . . Τό περίεργον είναι ότι πολλάκις μεταχειρίζονται είς τάς εκκλησίας

των ευχολόγια Λατινικούς μέν περιέχοντα χαρακτήρας, Έλληνικάς δέ λέξεις άλλα της άχρειεστάτης φράσεως.

Είς ελλειψιν προσφυεστέρου παραδείγματος θέλω σημειώσειν ενταύ

θα δια περιέργειαν στίχους τινάς, τους οποίους ήκουσα μίαν ήμέραν, και οΐτινες έντυπώθησαν είς τήν μνήμην μου δια τήν άηδίαν των. Οί στίχοι ούτοι άπετείνοντο είς τον "Αγιον Χαράλαμπον ως εφεξής :

Ρόκε άγιώτατε το γένος ευγενέστατε ποϋχεις σπαθί και το σταυρό στ' αριστερό σου το πλευρό κλπ.

Δέν ενθυμούμαι τα επίλοιπα δια να σας δείξω τεμάχια τίνα ποιήσεως εκ

κλησιαστικής. .. Έκ της Σμύρνης Εις "Ελλην»

Τα φραγκοχιώτικα ήταν συνάμα ό συνηθισμένος τρόπος γραφής των καθολικών εκκλησιαστικών παραγόντων. Τα γράμματα τών καθολικών πού απευθύνονταν στην ιεραρχία ήταν γραμμένα στα φραγκοχιώτικα.

Στο 'Αρχείο τής Προπαγάνδας βρήκα μια «supl.ca» γραμμένη άπό τους «Epistates Ecclisias di Scio» μέ ημερομηνία 4/51833. Τό κείμενο παρουσιά

ζει ενδιαφέρον γιατί περιέχει δάνειες ιταλικές λέξεις : « . . . Se Dhiastima olighu kerù, ek dhefteru suplicaromen pros tin Eklambrotinsas, Emis i Epistate Eclisias, apo merus olu etutu tu potapusas Mandriu . . . na apo

fasisti, i soma voithias. . .» κλπ. Ό ίδιος ô επίσκοπος τους απάντησε αργότερα στα φραγκοχιώτικα, σέ χειρόγραφο γράμμα του '.

Α' — Γράμμα του επισκόπου τής Τήνου G. Gabinelli στον ιησουίτη ιερωμένο Gian Franc. Franco 2 :

1. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, Arcipelago, τόμ. 39 (18331836), αρ. φύλ. 120, 121, 122.

2. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, Arcipelago, τόμ. 38 (1831 1832), άρ. φύλ. 94.

— 588 —

«Al Molto Rev. Padre Gian Fran. Franco Miss. Apost. della Com

pagnia di Gesù', a Gesù1 di Roma Molto Rev. Padre Ieri appunto ebbi il piacere di leggere la sua riverita, e da me desi

deratissima Lettera. . . Quest'anno pel popolo vi mancarono gli Esercizi, e pure V.P.R. sa per esperienza il gran bene, che ne fanno, e le molte, e strepitose conversioni, che abbiamo visto. Questo P. Superiore e col suo esempio, e colla sua saviezza, e nella lingua italiana ne fa molto, ma il popolo, che non sa Γ italiano, non prova alcun vantaggio. . . Io per altro mi trovo in somma afflizione per le infauste notizie comunicatemi e da Cos /li, e da Smirne della sollevazione avvenuta costi. . . La imitazione di G.C. di Tommaso da Kempis in greco la spedisco per via di Trieste. Se si potesse ristampare anche il libercolo «Filosofia Christianici» sarebbe cosa utilissima per questi popoli.

D.V.P.R. Tine 8 Aprile 1831 G. Gabinetti Vescovo

B' — Γράμμα του επισκόπου της Τήνου στο Γραμματέα της Sacra Congregatio de Propaganda Fide l :

Mons. Cas. Castracane Segretario della Sacra Congregazione di Propaganda Fede

III. mo Monsignore Spedisco a V.S. III. ma il libro dell'Imitazione di G. Cristo in Greco

per via di Trieste pel canale del Sign. Marchese Maffei Console là Ponti

ficio, che, conforme mi scrisse il P. Franco, lo volea per ristamparlo ! A questo ho aggiunto un altro Libretto di caratteri italiani ma parole in greco, pregando V.S. III. ma di voler fare la carità di ristampare anche questo, perchè non si trovano più delle Copie. E aureo il primo, ma si fa più uso del secondo perchè lo leggono tutti d'ogni età, e sesso, ed é anche di grand' utilità, perchè oltre all' Esercizio per la mattina e sera, contiene la preparazione, e ringraziamento per la Confessione, e Comunione, delle Meditazioni sopra le verità eterne, della Passione, dei dolori di Maria Beat, ma a forma quasi di quelle, che fece il B. de Liguorio : e per l'uso, ed utilità lo preferisco al primo. . . E sperando benigno compatimento, mi rassegno

D.V.S. III. ma Tine 26 Aprile 1831 Um. mo servo G. Gabinetti Vescovo

1. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, Arcipelago, τόμ. 38 (1831 1832), αρ. φύλ. 104.

— 589 —

Γ' — Γράμμα του καθολικού επισκόπου της Νάξου Α. Veggetti στον καρδινάλιο, Prefetto, της Sacra Congregatio de Propaganda Fide x :

«. . .In questa ho l'onore, di dirle, che il numero dei Cattolici di quest' isola al presente non è se non Duecento ottanta otto n. 288. Ma l'arrivo di S.M. il nostro Re, senz'altro ne farà accrescere ben presto il numero, giacché cominciano ad avere impieghi i nostri Giovini Cattolici anche in Napoli di Romania, ed in virtù dei medesimi potranno adesso sperare con fondamento, di poter giungere allo stato di mantenere famiglia. La sola aspettazione del nostro Re ha cambiato del tutto qui le inclinazioni, ed i spiriti. Giacché a pena che si è intesa la sua destinazione al trono della Grecia, si è osservato nei giovini un impegno fervido, d'imparare la Lingua Greca Littérale, e la Lingua Francese e ciò, per farsi abili ad ottenere impieghi. . .

Naxia 12 Aprile 1833

A' — Ό καθολικός κλήρος της Τήνου ζητά άπό την Sacra Congre

gatio de Propaganda Fide οικονομική ενίσχυση για τήν ίδρυση τυπογρα

φείου στην Τήνο 2 :

a) «Di sua Eminenza Rev. ma, Il Sing. Card. G. F. Fransoni, Pre

fetto della Sacra Congregazione di Propaganda Fide, Eminenza Reverendissima In occasione de' Santi Esercizi il mio Capitolo col Clero esortati

dal R.P. Missionario concorsero tutti unanimi a stendere la qui acclusa supplica alla Sacra Congregazione per ottenere per mezzo della Propa

ganda la quivi esposta tipografia. . . È questo un campo vasto, che si offre alla maggior gloria di Dio e bene della Religione, secondo lo spirito del presente secolo. . .

Tine 26 8bre 1844 Umil. mo ed ob. mo Servo F. Ζ aloni Vescovo di Tine»

b) «A Sua Eminenza III. ma e Rev. ma II Sig. Card. G. F. Fransoni Prefetto della Propaganda

Il Cattolicesimo di questo Regno della Grecia trovasi da ogni parte oppresso, avvilito, insidiato, e pericolante, senza altri mezzi da poter sostenersi che la viva voce dei Sacri Ministri infievolita ormai anch'essa

1. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, Arcipelago, τόμ. 39 (1833 1836), άρ. φύλ. 105.

2. Βλ. Archivio di Propaganda, Scrii. Rif. nei Congr., Grecia, Arcipelago, Candia, τόμ. 42 (18411844), αρ. φύλ. 985/986.

— 590 —

da'schiamazzi continui dello scisma e dell'Eresia. D'altronde la rarità della sacra parola scritta nel nostro linguaggio natio é tanta che quo dirsi giunta al sommo. Quindi per ovviare agi''immensi danni che arrecano giornalmente le furibonde stampe Scismatica e Protestante. . . per con

solidare la Religione Cattolica, stimo la pietà del Clero di Tine, dei V. di Vescovi, dei missionari e del popolo, quello cioè di stabilire una Stam

peria Cattolica in questo Regno sotto Γ Egide delVarma Francese... Tine 21 Ottobre 18441

E' — 'Απάντηση του Γραμματέα «επί των 'Εκκλησιαστικών και της δημοσίου εκπαιδεύσεως της Επικρατε ίας» στον επίσκοπο της Τήνου Γεώργιον Γαβινέλλον, σε α'ίτηση πού είχε κάνει ό ϊδιος ό επίσκοπος 2 :

'Αριθ. Πρωτ. 9120 Βασιλέων της 'Ελλάδος Αριθ. Διεκ. 3205 "Η επί τών 'Εκκλησιαστικών Έν 'Αθήναις τη και της δημοσίου εκπαιδεύσεως 18 Νοεμβρίου 1836 Γραμματεία της 'Επικρατείας

Προς τον Σεβασμιώτατον Έπίσκοπον κύριον Γεώργιον Γαβινέλλον, Δια της υπ αριθμόν 7459 άπηντήσαμεν εϊς την αϊτησίν Σας, την οποίαν

επειδή πάλιν ή Σεβασμιότης Σας επαναλαμβάνετε, ερχόμεθα προθύμως να σας δώσωμεν λεπτομερεστέρας διασαφήσεις. rH Γραμματεία εννόησε ποιον ή*το το ζήτημα σας και εις αυτό σας άπεκρίθη συμφώνως με τον νόμον και με τάς κατά συνέπειαν αύτοΰ τοϋ νόμου δοθείσας διαταγάς. Γνωρίζει αναμφιβό

λως ή Σεβασμιότης Σας δτι υπάρχει νόμος περί δημοτικής εκπαιδεύσεως, δστις υπόχρεοι δλων τών υπηκόων της A.M. τα τέκνα να διδάσκωνται ανεξαι

ρέτως τα προπαιδευτικά μαθήματα και τήν εθνικήν γλώσσαν υπό διδασκά

λων εξετασμένων και εχόντων τάς όριζομένας γνώσεις υπ' αύτοΰ τοϋ νόμου. "Εν τών ώρισμένων μαθημάτων είναι καϊ ή κατήχησις, την οποίαν δμως έκα

στος τών μαθητών θέλει διδάσκεσθαι υπό τών ομόδοξων του. Ή Γραμματεία συμμορφουμένη με τον νόμον διέταξεν δλοι οι παίδες νά φοιτώσιν είς τα δη

μοτικά σχολεία χωρίς εξαίρεσιν, έξ αυτών δε οι μη ομόδοξοι τοϋ δημοδιδα

σκάλου ν' άπέρχωνται, κατά ώρισμένας ημέρας και ώρας εις τους Ιερείς τοϋ δόγματος των δια νά διδάσκωνται παρ' αυτών τά προς τήν θρησκείαν των μαθήματα. Ή Σεβασμιότης Σας ζητείτε νά ίχωσιν οι τοϋ δυτικού δόγματος

1. 'Ακολουθούν οί υπογραφές όλων τών κληρικών της διοικήσεως Τήνου καθώς και τών εφημερίων. 'Ακολουθούν και οί υπογραφές τών επισκόπων, Ζαλώνη καί Γαβι

νέλλι. Μεταξύ τών υπογραφών υπάρχει καί ή υπογραφή τοϋ επισκοπικού καγκελλαρίου, Ίωάν. Καριτσιόπουλο.

2. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, Grecia, Arcipe

lago e Candia, τόμ. 41 (18391841), αρ. φύλ. 417.

— 591 —

εφημέριοι σχολεία καθώς και οι λοιποί δημοδιδάσκαλοι και οι παίδες νά είναι ελεύθεροι ν' ακολουθούν είτε εϊς τά δημοτικά, είτε είς τα των 'Εφημερίων σχολεία, άλλα ή αίτησις σας αύτη αντιβαίνει εις τον νόμον. Διότι πρώτον αυτοί οι εφημέριοι δεν είναι αναγνωρισμένοι υπό του νόμου, ώς έχοντες και διδάσκοντες τάς υπό ούτοϋ του νόμου όριζομένας γνώσεις, επομένως δεν δύνανται νά εχωσι δημοτικον σχολεϊον, πριν συμμορφούμενοι με τον νόμον εξετασθώσιν ώς οι λοιποί δημοδιδάσκαλοι. Δεύτερον και αυτοί οι παίδες δεν έχουν νά διδάσκωνται μόνον λατινικά και Ιταλικά και την κατήχησιν προς γνώσιν της θρησκείας των, άλλα προς τούτοις υποχρεούνται υπό του νόμου νά μαθητεύωνται και τά προπαιδευτικά μαθήματα όμοϋ με την Έθνικήν καί μητρικήν των γλώσσαν ώς "Ελληνες και υπήκοοι της A.M. Ή δε αίτησις σας τοϋ νά μην παραβιάζωνται υπό τών ανατολικών δημοδιδασκάλων εις άκρόασιν της κατηχήσεως οι τοϋ δυτικού δόγματος παίδες, είναι σύμφωνος και με τον νόμον καί με το δίκαιον και κατά συνέπειαν είναι δεδομέναι ai περί τούτου διαταγαί. "Εχομεν δέ θετικάς πληροφορίας ότι αύται εκτελούνται ακριβέστατα άποστελλόντων τους τών δυτικών παϊδας τρις της εβδομάδος εις τους ομόδοξους των εφημέριους προς μαθήτευσιν τών της κατηχήσεως.

'Ιδού οι λόγοι, Σεβασμιώτατε, δια τους οποίους ή Γραμματεία αύτη δεν δύναται νά ύπενδώση είς τάς αιτήσεις σας χωρίς νά παραβίαση τον νόμον και νά παραβη τά καθήκοντα αυτής. Εις υμάς εξ εναντίας μένει μέσον εύκο

λώτερον και νομιμώτερον εις εκτέλεσιν αυτών τών αιτήσεων σας, το νά προ

τρέψετε δηλαδή τινάς εκ τών τοϋ λογικού ποιμνίου σας είτε ιερωμένους είτε λαϊκούς νά συμμορφωθώσι με τον νόμον και νά διδάσκωσιν ώς δημοδιδάσκα

λοι δλα τά υπ' αυτού τοϋ νόμου οριζόμενα μαθήματα εις τών όμοδόξοίν των τους παϊδας.

Έν τοσούτω ή Γραμματεία δεν δύναται νά κάμη άλλην συγκατάβασιν ειμή νά παραχώρηση πλειοτέρας ώρας εις τους τοϋ δυτικού δόγματος παϊδας προς σπουδήν τών απαιτουμένου είς την κατήχησιν των μαθημάτων, και νά διάταξη ώστε ούτοι οι παίδες απερχόμενοι εις τους εφημέριους τρις της εβδο

μάδος νά ενδιατρίβωσιν καθ* δλας τάς μ.μ. ώρας της παραδόσεως. Ό επί τών 'Εκκλησιαστικοί Γραμματεύς της 'Επικρατείας

(υπογραφή δυσανάγνωστη) ι

Ζ' — Γράμμα του κληρικού της αρχιεπισκοπής Σμύρνης G. Batta Policarpo Musmus πού στάλθηκε στην Sacra Congregatio de Propaganda Fide στις 18 ' Ιανουαρίου 1859':

1. Είς το 'Αρχείο της Προπαγάνδας βρίσκεται το πρωτότυπο της απαντήσεως καί όχι κάποιο τυχόν αντίγραφο της.

2. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, Grecia, Arcipe

lago e Candia, τόμ. 47 (18571859), άρ. φύλ. 375.

— 592 —

« . . . Molti dei nostri Cattolici benestanti, scontenti delV insegna

mento e dell'Educazione che si dà nel Collegio dei S.S. Lazaristi mandano i loro figli, chi alle scuole dei Greci scismatici, chi al Collegio dei Pro

testanti, e chi ad una scuola particolare di un Ministro. Altri poi sono contenti di mandarli piuttosto alla scuola dei Frères, malgrado il dispia

cere che provano di vedere cosi i loro figlioli promiscuamente tenuti con quei delle famiglie delV infima classe. Il mio Rev. mo Arciv. per ovviare alle conseguenze provenienti dal frequentare i nostri Cattolici le scuole Eterodosse, ha fatto, da un mese fa, annunziare segretamente ai singoli confessori di negare Vassoluzione ai genitori che mandano i loro figliuoli alle scuole degli Eretici. Vedo però con dolore che questo divieto, sebbene giustissimo non solo non ha prodotto finora alcun effetto, ma anzi ha esacerbato gli animi di molti contro il mio Rev. mo Pastore. . . »

H' — Γράμμα του 'Αρχιεπισκόπου V. Coressi, Πατριαρχικού 'Αποστο

λικού Τοποτηρητή, στον Καρδινάλιο Fontana, Prefetto της Sacra Congre

gatio de Propaganda Fide l. 'Αναφέρεται πάνω στην ίδρυση ενός σχολείου των ΐησουϊτών και γράφει :

« . . . Fi potranno i poveri genitori mandar i loro figli e non vedersi più costretti a metter i loro figliuoli nelle scuole de1 Greci, con pericolo di guastare i loro costumi e perdere la fede cattolica. . .

Pera di Cost βί, 25 Febbraio 1822 V. Coressi, Acrivescovo, Vicario Apostolico Patriarcale»

Θ' — 'Αναφορά ανυπόγραφη πάνω στους ιησουίτες του Λεβάντε, χωρίς ακριβή ημερομηνία. Πρέπει να στάλθηκε μέσα στο 1781 στή Ρώμη :

«TV ota: DalVArchivio della Sacra Congregazione si ha documento che provi, che la Corte di Francia ο la Nazione Francese con fondi parti

colari stipendiassero Missionari Gesuiti nel Levante. Può ben essere che vi fossero di questi fondi. . . »

1. Βλ. Archivio di Propaganda, Scritture Riferite nei Congressi, τόμ. 35 (1822

1824), αρ. φύλ. 21.

ΑΓΓΕΛΟ ΔΙΟΝΥΣΗ ΔΕΜΠΟΝΟΥ

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΛΙΒΑΔΑ

(από ανέκδοτα έγγραφα)

Στα 1839 ό Γεράσιμος Λιβαδας 1 είναι στην Κεφαλονιά ό αναγνωρι

σμένος ηγέτης του άντιαγγλικοϋ και άντιπροστασιακοϋ κινήματος 2. Ή με αυξανόμενο ρυθμό πολιτική δραστηριοποίηση του, δεν τον τοποθετεί μόνο ανάμεσα στα πρώιμα στελέχη τοϋ ιδεολογικού χώρου πού αργότερα θα πάρει τήν ονομασία Ρ ι ζ ο σ π α σ τ ι σ μ ό ς 3 , άλλα τοϋ προσδίδει και το χαρακτηρισμό τοϋ σεσημασμένου έχθροϋ του Κράτους με όλα τα δυσά

ρεστα για τήν ελευθερία και τήν περιουσία του επακόλουθα. Οί δημεύ

σεις και οί φυλακίσεις είναι τα μέσα πού ή εξουσία χρησιμοποιεί για να τον εξουθενώσει, ώστε να τον αναγκάσει να συμβιβαστεί. Μα και τα

1. Διάβαζε γι' αυτόν, Π α ύ λ ο υ Γ ρ α τ σ ι ά τ ο υ , Γεράσιμος Λιβαδάς, Κεφαλ

ληνία 1887. (Το πρώτο μέρος της βιογραφίας συντάχθηκε από τον Θεόδωρο Καροϋσο πού την άφησε ατελείωτη γιατί πέθανε). ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , Κεφαλληνιακά σύμμι

κτα Α', έν 'Αθήναις 1904, σελ. 294 και συνεχ. Έ π α μ. Ά ν ν ί ν ο υ, Ή Επτάνησος υπό τήν Άγγλικήν Προστασίαν, Άργοστόλιον 1914.

2. Ριζοσπάστης ηγέτης θα λογιστεί μετά τό 1849, χρονολογία πού καθιερώθηκε ή ριζοσπαστική ορολογία. (Πρβλ. Σ π υ ρ . Β ε ρ ύ κ ι ο υ , 'Ιστορία των 'Ηνωμένων Κρατών τών 'Ιονίων Νήσων, 'Αθήναι 1964, σελ. 252). Για τή μέχρι τή χρονολογία αυτή (1840) πολεμική δραστηριότητα και καταδιώξεις τοϋ Γεράσιμου Λιβαδα διάβαζε : Π. Γ ρ α

τ σ ι α τ ο, δ.π., σελ. 8 και 9. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., σσ. 295 και 296. Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο , δ.π., σσ. 217 και 224. Έ . Ά ν ν ι ν ο, ο.π., σσ. 4, 5, 6. 'Επίσης πρβλ. Γ. Γ. Ά λ ι σ α ν

δ ρ ά τ ο υ, Οί πολιτικές σάτιρες του 1830 στην Κεφαλονιά και ό Παναγιώτης Βεργωτής, «Ό Ερανιστής», τόμ. Δ. Σ. Γκίνη, τεύχος 48, 'Αθήνα 1970, σσ. 244, 247, 249. Σ. Μ α

λά κ η, 'Απομνημονεύματα έπί της συγχρόνου 'Ιστορίας, έν 'Αθήναις 1895, σελ. 102 καί συνεχ. 'Εκτός άπό τό μένος τοϋ δυνάστη πού τοϋ άνοιξε τις πόρτες τών φυλακών και τους δρόμους της εξορίας, ό Γεράσιμος Λιβαδάς αντιμετώπισε καί τό δόλο τών αφα

νών οργάνων του πού με τήν τακτική τους τον έλύγισαν οικονομικά καί τον οδήγησαν στην εξαθλίωση. (Πρβλ. Π α ν α γ ή Λ ι β α δ α , Οί αγώνες τοϋ Γεράσιμου Λιβαδα έν Κεφαλληνία, τυπογραφεΐον ή 'Ηχώ, 1879, σσ. 5, 7, 11 12, 27).

3. Ό Γεράσιμος Λιβαδάς χαρακτηρίζεται «ό Πατριάρχης τοϋ Ριζοσπαστισμού». (Πρβλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., σελ. 302, Σ. Μ α λ ά κ η ό.π., σελ. 200).

38

— 594 —

συνειδητά είτε ασυνείδητα όργανα της με άνομα εϊτε και νομοφανή μέτρα επιδιώκουν την ηθική του ταπείνωση και την υλική καταστροφή του χ.

Για μεν τις καταδιώξεις του πού καλύπτονται νομικά και πολλά στοι

χεία υπάρχουν και σχεδόν με πληρότητα έχουν ιστορηθεί2. "Ενα έγγραφο — πού θα πρέπει να μή είναι και το μοναδικό — του

18403, μας αποκαλύπτει και μία άλλη μορφή «βίας», καθόλου απίθανο πολιτικής, πού εφαρμόζεται με τήν καταστροφή της αγροτικής του περιου

σίας « α π ό α ν θ ρ ω π ί ν ο υ ς χ ε ί ρ α ς π ρ ο ξ ε ν η μ έ ν η ν » , όπως αναφέρεται στο έγγραφο και αναγνωρίστηκε και δικαστικά.

'Ως προκύπτει, πρόκειται για μεγάλης εκτάσεως καταστροφές πού εκτείνονται σε τρεις διαφορετικές αγροτικές περιοχές (Άγκώνος, Κάτω Άγκώνος και Ζώλας) άρα όχι συμπτωματικές.

Παρά τους καταδιωγμούς και τήν οικονομική καταστροφή πού οδή

γησαν στην εξαθλίωση 4, ό Γεράσιμος Λιβαδας θα συνεχίσει απτόητος τον αγώνα5, παραβλέποντας και θυσίες καί κινδύνους, μή ενδίδοντας ούτε σέ δελεαστικές προσφορές ούτε καμπτόμενος από ποικίλες απειλές.

Νέα οικογενειακή περιπέτεια, μέ παρέμβαση των δικαστηρίων, όπως μαρτυρεί άλλο έγγραφο6, θα αρχίσει στα 1843 καί θα τον απασχολήσει

1. Πρβλ. Κ. Χ. Ά ν ν ί ν ο υ, Έπιτάφειος εις τον νεκρον τοϋ Γερ. Λιβαδά (Π. Λ ι β α δ α, ο.π., σελ. 27).

2. Πρβλ. τις βιογραφίες του πού έχουν αναφερθεί. 3. Τοπικον 'Ιστορικόν Άρχεΐον Κεφαλληνίας (Τ.Ι.Α.Κ.), Ίονικόν Κράτος, δικα

στικά, φάκελος Corte Siville Ν° 73, 18 Νοεμβρίου 1840, φ. 83Γ. 'Υπάρχει καί άλλο σχε

τικό έγγραφο προγενέστερο, τοϋ 'Ιουλίου 1838. Σ' αυτό οί καταστροφείς της περιουσίας του, «ύποστατικον σταφίδα εις τοποθεσίαν τοϋ Χαρμπούρη λυβάδι καί ζημίαν όπου τοϋ έπροξένησαν ποδοπατόντας καί στραπατσάροντας το το ύπόμενον . . . » ονοματίζονται. Είναι οί Σπύρος Γαζής π(ο)τ(έ) Γιάννη καί 'Ελένη Διονάτου π(ο)τ(έ) Γεωργίου. (Πρβλ. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Φάκελος 119, 20 Ιουλίου 1838, φ. 3Γ).

4. «Δεν είναι τα βάσανα μου καί οί σπαραγμοί μου μυθώδη· είναι ιστορικά γεγονότα Τό πικρόν ποτήριον των φυλακίσεως καί εξοριών τοϋ ανδρός μου, τάς καταδιώξεις τών υίών μου, τους τρόμους τών θυγατέρων μου καί τήν π α ν τ ε λ ή κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ν τής πλούσιας περιουσίας μου χάριν τής πραγματοποιηθείσης ενώσεως ( . . .) τά άποδεχό

μεθα μέ γεναιότητα καί ύπομονήν . . .» ("Α ν ν η ς συζύγου Γ. Λ ι β α δ α, Επιστολή προς τον κ. Πρωθυπουργόν, Κεφαλληνία τή 22 Φεβρουαρίου 1867. Π. Α ι β α δ α, ό.π., σελ. 11 12).

5. Για τις αγωνιστικές δραστηριότητες του μέχρι τήν Ένωση καί τις σχετικές κα

ταδιώξεις του διάβαζε : Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., σελ. 297 καί συνεχ. Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο , δ.π., σσ. 242, 247, 259, 260 264, 266, 271, 295, 313 332, 375. Γ ε ρ ά σ ι μ ο υ Λ ι β α δ ά , 'Υπόμνημα προς τό Άγγλικόν Κοινοβούλιον διαβιβασθέν εν ετει 1852, εν Κεφαλληνία τύποις Προόδου 1878. Π. Γ ρ α τ σ ι ά τ ο υ , Γεράσιμος Αιβαδάς, ο.π., 'Ε. Ά ν ν ί ν ο υ, ό.π., σσ. 6, 7, 8.

6. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος. Δικαστικά. Μονομελές Πρωτοδικεΐον 'Αργοστολίου φάκελος αναφορών, εμφανίσεων, εκτιμήσεων Μαΐου 1861, φφ. 63r, 63ν, 100r, 100ν.

— 595 —

για πολλά χρόνια, πού ή πολιτική σκευωρία δεν φαίνεται ναναι αμέτοχη, όπως ομολογεί ό ίδιος : « . . . θλιβερά έκράγη δικαστική ( . . . ) άλληλο

μαχία της οποίας το αποτέλεσμα έκ τ ώ ν σ κ ο π ώ ν τ η ς κ α τ α δ ρ ο

μ ή ς τ ο υ τ ό τ ε κ α ι ρ ο ύ υποχρέωσαν τον κηδεμόν(α) Γεράσιμον να άποσυρθή . . . »

Είναι ή εποχή πού ό Γεράσιμος Λιβαδδς συνέρχεται άπό τους κλονι

σμούς πού υπέστη ή υγεία του στις φυλακές της Πτυχίας ι. Παραμένει όμως πάντα ένας δραστήριος μαχητής, κηρυγμένος εχθρός τής Προστασίας και στόχος τών οργάνων καί υποστηρικτών της.

Αυτή ή νέα δικαστική περιπέτεια θα συμβαδίσει χρονικά, σ' όλη τή διαδρομή της, με τήν Ενωτική του δραστηριότητα, πού τήν περίοδο αυτή εντείνεται. Καί όπως δείχνουν μεταγενέστερα έγγραφα 2 και όταν ακόμα ή "Ενωση θα έχει πραγματοποιηθεί, ό Γεράσιμος Λιβαδας, πού θα έχει προσφύγει στο 'Ανώτατο Δικαστήριο Κερκύρας, δέν θα δικαιωθεί γιατί ή νέα απόφαση θα στηριχθεί στα δεδομένα πού έπρόσφερε ή πρωτόδικη, τήν εποχή τής Προστασίας.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο l o α

Π ε ρ ί λ η ψ η . Ό Γεράσιμος Άνδρ. Λιβαδας κάτοχος έλαιοδένδρων στις αγροτικές περιοχές θηνιας, κλητεύει τους προεστούς τών περιοχών όπου τα έλαιόδενδρά του υπέστησαν «ζημίαν άπό ανθρωπίνους χείρας προ

ξενημένην» να παρουσιαστούν στο Ειρηνοδικείο τήν καθοριζόμενη ήμερα, για να αποφασισθεί να πληρώσουν τήν αποζημίωση πού προσδιόρισε το δικαστήριο, σύμφωνα μέ προγενέστερη επίσημη εκτίμηση.

φ. 83Γ Το είρηνοδικεϊον 'Αργοστολίου Κατ3 αϊτησιν τον Δόκτορος Κυρίου Γερασίμου Λιβαδά | π(ο)τ(ε) Αν

δρέου Ρ, είδοποιεΐται προς τους Γεράσιμον \ λιβαδάν Ευθυμίου, Δημήτριον Ξένον π(ο)τ(ε) Σπύρου \ και Ίωάννην Σπυρατον π(ο)τ(ε) Κυριακή προε

στούς Υ του | χωρίου Άγκώνος δ — προς τους Ανδρέαν Δρώσον \ π(ο)τ(ε) Φραγκίσκου και Παναγήν Αγουστάτον Μαρκέτον \ π(ο)τ(ε) Δημοσθένου προεστούς τον κάτω Αγκώνος ε — και \ προς τους Ανδρέα Απέργην π(ο)τ(ε) Σταμάτη και Σπυρον \ Ξένον τοϋ Παναγή προεστούς τοϋ χωρίου Ζώλας ζ, | ή πράξις απουσίας σημειομένη την 20 Ιουνίου, 2 | Ιουλίου 1840, κατά τών

1. Βλέπε. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., σελ. 297. Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο , δ.π., σελ. 243. 2. Τ.Ι.Α.Κ. Δικαστικά. Δέσμη αποφάσεων πολιτικών τοϋ 'Ανωτάτου Συμβουλίου

τοϋ έτους 1864, φφ. 160Γ καί 160ν.

— 596 —

πρώην προεστών Γεωργίου | Δαναλάτον, και Νικολάου Μαρκαντωνάτου και \ ορίζονται οι ανωτέρω προεστοί Άγκώνος, κάτω | Άγκώνος, και Ζώλας, να παρουσιασθούν την 18/30 J Νοεμβρίου τρέχοντος ημέραν δευτέραν ενώπιον \ τοϋ Ειρηνοδικείου τούτου, και αποφασισθούν να πλη\ρώσουν η προς τον αι

τούντα Κύριον λιβαδά τάς | ποσότητας χρημάτων διαλαμβανομένας ε'ις τον | προλαβόντα όρισμον 11\23 Ιουνίου 1840 και \ πηγάζουσας από την εκτίμη

σιν 8 Νοεμβρίου 1839 | δια ζημίαν από ανθρωπίνους χείρας προξενη\μένην είς τα ελαιόδενδρα τοϋ Ιδίου, κείμενα \ εις τάς τοποθετίας περιεχομένας εις τον άνω | μελετηθέντα δρισμόν, άλλέως μη παρουσιαζόμενοι θέλη γίνη η αναφορική εις άπουσίαν των \ άπόφασις και θέλουν αφέθη τα αντίγραφα της πα\ρούσης προς τους ανωτέρω επτά προεστούς. |

'Εδόθη τάς 2/14 δύο δεκατέσσαρας Νοεμβρίου 1840 σαράντα Γεράσιμος λιβαδας μαρτυρ(ώ)

Σ Χ Ο Λ Ι Α

α. Τ.Ι.Α.Κ.Ίονικον Κράτος, δικαστικά φάκελος Corte Siville Ν° 73, 18 Νοεμβρίου 1840, φ. 83 r .

β. Ό Γεράσιμος Λιβαδάς γεννήθηκε στα 1789 στον 'Αγκώνα της Θηνιας (Κεφα

λονιά) άπο τον 'Ανδρέα και τή Ρεγγίνα το γένος Π. Χωραφά. Σπούδασε νομικά στα Πα

νεπιστήμια της Πάδοβας και της Μπολόνια όπου απέκτησε τον τίτλο τοϋ δόκτορα. (Πρβλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., σελ. 294. Έ π. " A v v i v o , ο.π., σελ. 3. E. R. R a n g a b é , Livre d'or de la noblesse Ionienne, V. II Athènes 1926, σελ. 194).

γ. 'Επί Άγγλοκρατίας, προεστός διωρίζετο, είς τών εμμίσθων αστυνομικών υπαλ

λήλων, αν το χωρίον ήτο μικρόν ή πλησίον άλλου και πλείονες αν τα χωρία ήσαν πο

λυανθρωπότερα, καθήκον έχων να έπαγρυπνή δια τήν τήρησιν της τάξεως και τήν ακριβή έκτέλεσιν τής Διατάξεως τής Δημογεροντίας και της 'Αστυνομίας, έκτελών άμα και τα δια τής Πράξεως τής Διοικήσεως υπ' αριθ. 13 και 14 τής 31 Άπρ. 1844 διοριζόμενα. Παρέμενε καθημερινώς κατά σειράν είς το χωρίον, όπως συμβοηθή τους έκτελεστάς τών δημοσίων πράξεων με πάσαν τοπικήν όδηγίαν και σχετικήν έν προκειμένω πληρο

φορίαν. Ειδοποιεί τους οριζόμενους δια νυκτοφύλακας, καθώς και τους υπόχρεους να εμφανισθούν είς τήν άστυνομίαν, επίσης τους μάρτυρας όπως εμφανισθούν είς τάς συνε

δριάσεις τοϋ Ειρηνοδικείου και έπέβλεπεν εις τήν έκτέλεσιν τών πολιτικών αποφάσεων τών Δικαστών καθόσον αύται άπέβλεπον σφραγίδας, κατασχέσεις και μεσέγγυα, ώς επίσης τάς δημοπρασίας τών σφραγισθέντων ή κατασχεθέντων ειδών. Δια τών Προεστών έξετελοϋντο πάντοτε αϊ ειδοποιήσεις τών ενταλμάτων, τών εκτιμήσεων τών προϊόντων τών έλαιοδένδρων τών υποκειμένων είς σεμπρίαν και κατόπιν δια τον διοργανισμόν τών κλητόρων. ( Λ ε ω ν ί δ α Χ. Ζ ώ η , Λεξικόν 'Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τ. Α', 'Αθήναι 1963, σελ. 547Β).

δ ε ζ. Kai τα τρία χωριά διατηρούν και σήμερα τήν ίδια ονομασία. (Ό Ζώλας έχει αλλάξει γένος και προφέρεται ΤΑ Ζόλα) Βρίσκονται κοντά σε πεδινές εκτάσεις και πρανή φυτεμένα μέ ελαιόδενδρα. (Πρβλ. και ' Α ν τ ω ν ί ο υ Μ η λ ι α ρ ά κ η , Γεω

γραφία Κεφαλληνίας, Άθήνησιν 1890, σσ. 58 και 87). η. 'Επί Άγγλοκρατίας για τις άγροζημίες ίσχυε f\ συλλογική ευθύνη όταν ή ένοχη

παρέμενε άγνωστη. "Αν οί ζημίες είχαν προξενηθεΐ άπό ζώα τότε ό προεστός εϊχε χρέος

— 597 —

νά συντάξει ενα «δ ιαμο ιρασμό» (comparto) όσων είχαν στην περιοχή τα σχετικά ζωα άπο τά όποια είχε προκληθεί ή άγροζημία, και να εισπράξει τήν αναλογία ώστε άπο τό σύνολον των κτηνοτρόφων να συμπληρωθεί ή χρηματική δικαστική εκτίμηση,. Τα χρήματα ό προεστός τα παρέδιδε δια τοϋ δικαστηρίου στον δικαιούμενο, άφοΰ κατακρατούσε 6% για αμοιβή του. (Πρβλ. έγγραφα Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Φάκελο πολιτικού Δικαστηρίου 'Αργοστολίου έτους 1848, φφ. 36Γ, 64Γ κ.α.). Στην περίπτωση αυτή πού ή ζημία προξενήθηκε από αγνώστους «ανθρωπίνους χείρας» άρα πρόκειται για σκόπιμη καταστροφή, καλούνται οί προεστοί ή για να καταβάλουν οί ίδιοι τήν αποζημίωση, σαν υπεύθυνοι για τή φύλαξη και τήν τάξη ή ϊσως για νά τήν εισπράξουν από τό σύνολο τοϋ πληθυσμοΟ της περιοχής τους.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 2ο α

Π ε ρ ί λ η ψ η . Ό ανεψιός του Γεράσιμου Λιβαδα, γιος τοϋ άδελφοϋ του Χαραλάμπη, μένει ορφανός άπο πατέρα σε νηπιακή ηλικία. Κηδεμό

νες του έχουν ορισθεί άπο τον πεθαμένο οί θείοι του Γεράσιμος και Διο

νύσιος, επίτροποι και της βαρυμένης με σημαντικό χρέος κληρονομιάς τοϋ ανήλικου. Λόγοι πού σχετίζονται με τ ή ν π ο λ ι τ ι κ ή τ ο υ δ ρ α

σ τ η ρ ι ό τ η τ α γίνονται αφορμή νά χάσει ό Γεράσιμος σημαντική δίκη και νά αναγκαστεί νά αποχωρήσει άπο τήν κηδεμονία, τήν οποία επί ει

κοσαετία άσκοΰν ανίκανοι εϊτε ανέντιμοι αλληλοδιαδόχους δικαστικά διο

ρισμένοι κηδεμόνες. Ό Γεράσιμος Λιβαδάς άφοΰ μάταια αγωνίζεται νά διασφαλίσει δικα

στικά τον διορισμό τοϋ γιου του "Οθωνα, ώς τρίτου κηδεμόνα, προκειμένου νά σταματήσει ή ηθική πτώση τοϋ νεαροϋ έπιτροπευομένου και ή οικονο

μική του καταστροφή, αποφασίζει νά προτείνει τον εαυτό του για κηδε

μόνα, ώς στενότερος συγγενής, αρμόδιος, και κατάλληλος λόγω γνώσεων και περιστάσεων. Ή αναφορά του διαβιβάζεται στο Πρωτοδικείο 'Αργο

στολίου. Η γνωμάτευση τοϋ Εισαγγελέα είναι άποριπτική, Τό αίτημα κρίνεται

«λόγω και τύποις αβάσιμο».

Σ η μ ε ί ω σ η . Ώς προκύπτει άπό μεταγενέστερο έγγραφο, του Αυ

γούστου 1864 (Τ.Ι.Α.Κ. Δέσμη αποφάσεων 'Ανωτάτου Συμβουλίου, ο.π., φ. 160r, 160ν), κάποιος ά λ λ ο ς , Γεράσιμος Δημητρίου, Λιβαδας έχει το

ποθετηθεί επίτροπος μέχρι και τή χρονολογία αυτή. Ό σ ο για τον Γεράσι

μο 'Ανδρέα Λιβαδα, τό θείο τοϋ όρφανοϋ και αυτή ακόμα τήν προχωρημένη εποχή θα αγωνίζεται νά ακυρώσει ή νά μετατρέψει δικαστικές αποφάσεις και γνωματεύσεις, στην προσπάθεια του νά περισώσει τήν κληρονομιά άπό τά νύχια των αρχικών δανειστών χωρίς όμως και νά τό επιτύχει. Γιατί τό 'Ανώτατο Συμβούλιο Κερκύρας, πού κάνει χρέη 'Εφετείου, θα βγάλει άποριπτική απόφαση.

— 598 —

φ. 6ΖΤ 'Αναφορά τοϋ Κυρ(ιου) Δ(οκτο)ρος Α. Γεράσιμου λιβαδά&\ Προς το εν Άργοστολίω Μονομελές Προτοδικεϊον. Ό Δ(οκτο)ρας Χαραλάμπης Α. λιβαδας άπεβίωσεν είς τα ετη 1843

άφι\νον ολίγων μηνών άρσετικον τέκνον, έγγυον τήι σύζυγον, και δια | κυδε-

μόνας τον ανηλίκου, με ριτήν αντοϋ διάταξιν τους Γεράσιμον \ και Δνονησιον αδελφούς του"1, εμπεριπτώσει δέ θανής τούτου κλη\ρονόμονς τους αυτούς δύο αδελφούς, πλησίον ήτω ή περιου\σιατου, άπιβαριμένη δμως από εννέα χηλιάδας ταλληρα s. | Μετά την άποβίωσιν τοϋ ρηθέντος Χαραλάμπου, θλν-

βερά εκράγη | δικαστική, εν τω μέσον των δυο κοιδεμόνων άλιλομαχία της όποι\ας το αποτέλεσμα, εκ των σκοπών της καταδρομής τοϋ τότε καιρόν*, ν\ποχρέωσαν τον κοιδεμον Γεράσιμον να άποσηρθη άντικατα\στενον τον γννεκάδελφόν τον Σπυρίδωνα Ι. Σωρέγκη £ οι όποιοι δύο \ κοιδεμόνες δια δεκαέξη ετη διετριψαν είς την κληρονομίαν \ ταύτην. Έν Άρμοδίω καιρώ θέλη άνακαλιφθή ποία ή διαχειρι\σης της πλονσίας ταύτης κληρονομιάς και ποία τοϋ ανηλίκου τού\τον η άναθροφή περιορίζεται μόνον να εϊπη ότι το τρνφερόν \ και άνηληκον τούτο τέκνον τοσούτον άμελήθη, ώστε επαρετίθη τον | εαυτού του εύθάρη και εγηνεν σκανδαλον τής κοινής γνώμης \ καθε-

κάστην άστηνομικος φιλακιζοντας το, εγκατελειφθησαν τα κτ^|//ατα ετρι-

πλασιάσθη τό ύπερογκον χρέος και τής πλούσιας ταυ\της κληρονομιάς τα προϊόντα είς βαθμον κατεχράσθησαν ώστε | ελιψε και τοϋ ηδίου αυτόν τέκνου ή ζωοθροφή και ενδιμασία. | Θεοροντας δς κυδεμοναις ούτοι δτι ή τρηκημία εσιμονε δπως \ δλος τοϋ ανηληκου ή περιουσία άπερονφήχθη από το βα\ρέον

φ. 6Ζν τούτο χρέος και δτι ήθελε εϊσθαι έτοιμοι να υποχρεωθούν \ είς άκριβήν απη-

λογίαν δεκαεξη ετών διαχειρησην, είς τα 1858 \ άπεσηρθησαν και άντικα(τα)-

στένονν δνό αλλονς τον Δνονησιον Σ. Σω\ρέγκη viòv τον προην κηδεμόνα και τον λονκα Ρεγγίνη η | σιζνγον τής Μητρός τοϋ άνηλίκον.

θεωροντας ό Κνρ λιβαδας την θλιβεραν και κοινδινόδη θέσην \ τοϋ άνηληκον τούτου υίοϋ τοϋ ποτέ αδελφού του, και τής πε\ριουσίας αντοϋ εκρινεν ενλογον να προτίνη δια τρίτον κοι(δε) \μον τον νιόν τον "Οθωνα * ως το δντι και εκλέχθη τον απερασμένον \ Σεπτέμβριον, εκλεγμένος λοιπόν ηθελησεν να δώση χήραν \ βοηθίας και κατά πρότον ζήτα άκριβον λογαριασμον τον ε\τότε κοιδεμόνον δια τα δύο ετη τής διαχειρησεως αυτών, κατά \ δεύτερον να άντιπαραταχθή είς τα εξεσφενδονισθεν(τα) διακλιτήρια \ να τακτοποιηθή ή περιουσία τοϋ 'Ανηλίκου και να προφιλάξη | από τον πίθον τοϋ κριμνου τον ανηλικον ων νβρισκετο και \ ενω καθικον τοϋ Προτοδίκου Αηξουρίον να προσφέρη χείραν \ βοηθίας προς νπεράσπισην τής επαπιλουμένης ταύτης ο'ι\κογενιας εξέφνης δικάζη την αποβολήν τών δύο κηδεμόνων \ ως γινόμενοι εξ αυτών κατάχριση αποβάλοι δε και τον νιόν του \ Οθωνα δίχως ούδεμίαν δικαιολόγησιν και άντικαταστα εις \ αυτούς τον Κυρ Ίωάννην Χωραφά π(ο)τ(ε) Μαρίνου * καί ετε\ρον 'Ιωάννη Χωραφά π(ο)τ(ε) Νικολάου ι και ό μεν

— 599 —

πωώτος \ εοωκεν την παραίτησήν τον δ δε δεύτερος υβρισκεται εις | την άλο

δαπήν και ουδείς άλλος θέλει δεχθη το βάρος μίας \ τοιαύτης καταστάσεως φ 100Γ πραγμάτων.

'Ιδού ή θλιβερά εξιστορισης των πραγμάτων ή οποία εβιασεν \ τον νπο

φιενομενον Κυρ λιβαδά να παρισιασθή απέναντι τοϋ δικα\στηρίου όπως και να αΜαιτήσει το πηδάλιον της κοιδεμονίας | ταύτης και αυτό δια τους έξις λόγους.

Α'. Ουδείς άλλος δικαιωματικά και νόμιμος ημπορεί νά λάβη μέ\ρος είς την κηδεμονίαν ταύτην δια την άσφαλιαν και τοϋ \ ανηλίκου και της επα

πειλούμενης περιουσίας του, ήμει εκείνος \ είναι δ αδελφός τοϋ αποβιώσαντος πιρώτος θείος τοϋ ανηλίκου \ και εκείνος ως ριτος διετάχθη ως κοιδεμον από τον ποτέτου \ άδελφόν, δστις δ μόνος έχει κατ* ευθείαν συμφέρον ύπερ της τίη\μης και των συμφερόντων της οίκογενίας τοϋ ποτέ 'Ανδρέου | λιβαδα π<ατήρ τον αποβιώσαντος και τοϋ έτουμένου λ.

Β'. Ούδίς άλλος έχει κατ' ευθείαν συμφέρον νά διασκέδαση | και χαλινάση, τα προετιμασμένα σχέδια, ετιμα νά άπορου\φίξουν και την ύστερη ρανίδα της π£ριουσίας ταύτης και \ νά ρίψουν το άνήλικον τέκνον εντός τοϋ δρόμου και μ<α\ λίστα εξ εκείνων ητοινες καθίκον εϊχον νά υπερασπίσουν | και άντιπαρα

ταχθοϋν εις τα σχέδια άλλωνμ, ούχι ολιγοτέρας \ επαπιλονσης καταδρομής. Γ'. Ούδίς άλλος ημπορεί νά ενεργεί ύπερ της κληρονομιάς ταύ\της ήμη

εκείνος όστις κάθεται και έχει την περιουσίαν του ν είς την | περιοχήν θυνέας, έχει σχεσην με τους άγρολίπτας της κλη\ρονομίας, τά πάντα ην είς Αυτόν γνωστά καθώ μέρος της \ οικογενίας, δικηγόρος και πλέον ένθερμος υπερα

σπιστής. φ.100ν Δ'. ούδίς άλλος ημπορεί νά βάλη είς ενεργίαν τά μέσα όλα \ προς τακτο

πίησιν της κατακερματισμένης κτηματικής πε\ριουσίας τοϋ ανηλίκου νά τα προφιλάξη αυτά από την \ κλοπήν ζημίαν και άπα δλα εκείνα τα ατοπιματα τα | οποία κατά διστηχίαν αναφανδόν ενεργόντας είς την πε\ριοχήν ταύτην να προμηθεύση ταχέος θείον προς | ασφαλίαν τοϋ προϊόντος των, και να άντιπαραταχθή είς τά | σισορενμένα μεσέγγυα τά όποια αδιάκοπος εξεσφεδο\

νΐζονται εκ των πιστοηων τής κληρονομιάς \ Αυτά δλα καθιποβάλει δ Κνρ λιβαδάς είς ταϊς σκέψεις \ τοϋ δικαστού Προτοδικείον όπως το ταχύτερον και δίχως \ άναβολήν καιρόν, καθο κατ επίγον το άντικείμενον \ τούτω δπως εκπερεωθη ή αίτησης τον ήτις δίκαια \ και νόμιμος υπάρχει, άλλως πως ήθελεν λάβη χώραν \ το άντικείμενον τούτω ούδεν άλλο πράτη ημει νά | διαμαρτιρηθη κατά ενάντιοματον το όποιον ήθελε \ φέρει την καταστροφήν τής περιουσίας και τοϋ ανηλίκου \ Διευθύνει την παρόνταν άναφοράν είς το Προτοδικείον Αργοστολίου ξ καθώς καί ό αποβιώσας Χαράλαμπος λιβαδάς εις την πόλην ταύτην | εκατικουσε και ή κληρνομία αύτοϋ εξακολονθή νά υβρισκεται \ και τά Ιδια τής κληρονομιάς σνμφέροντα είς την πώλην ταύτην

— 600 —

ύ\βρίσκονται σηνινομένα, ένεκα τούτου είς την δικαιοδοσίαν \ της χώρας ταύτης άπετίται η έκπερεωσις των πραγμάτων.

Αντωνηος Μ. Μελισσηνος δηκηγορ(ος) ° Τη 30 Μαΐου 1861 \ Ό εΙσαγγελ(ευ)ς \ Άναγνονς την παρούσαν και

ανωσυνημένα έγγραφα και \ Επειδή περί της περί ης πρόκειται επιτροπείας τοϋ ανήλικος Χαράλαμπους λιβαδά π ουδέν απεφάνθη και όνομάτισεν ους καταλλήλους επιτρόπους, ένέκρινεν το εν \ ληξουρίω Μονομελές Πρωτο

δικεϊον. \ Επειδή επομένως το της αναφοράς αντικείμενον ενυπάρχει εκπερεωμένον

δια της ανω αποφάσεως ουδέ άνεγνωρισθη ή ανάγκη τρίτου επιτρόπου και εις το πρόσωπον τοϋ αναφερομένου περεκτος \ τοϋ δτι ή αναφορά προσάγεται ενώπιον αναρμόδιου αρχής δντος τοϋ ανηλίκου εκ της πόλεως ληξουρίου |

Γνωμοδοτεί Αιά τήν άποβολήν της αναφοράς

Ε(μμανουήλ) Δ. λαζαρέτης ϋ

εϊσαγγελ(ευ )ς

Σ Χ Ο Λ Ι Α

α. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, δικαστικά, Μονομελές Πρωτοδικεϊον 'Αργοστολίου. Φάκελος αναφορών, εμφανίσεων, εκτιμήσεων Μαΐου 1861, φφ. 63Γ, 63ν, 100Γ, 100ν. Ή σύνταξη τοϋ έγγραφου δέν είναι τοϋ Γεράσιμου Λιβαδά. Και είναι τοϋτο περίεργο γιατί ô Λιβαδάς είναι νομικός και το ΰφος και φρασεολογία του είναι άσυγκρίτως ανωτέρας στάθμης άπο αυτήν τοϋ έγγραφου. Φαίνεται πώς ισχύει ακόμα ή απόφαση τοϋ πλημμε

λειοδικείου 'Αργοστολίου τοϋ 1846, δια τής οποίας «έπαύθη τοϋ δικηγορικού επαγγέλ

ματος θεωρηθείς υβριστής τής αρχής». (Πρβλ. Ή . Τ τ σ ι τ σ έ λ η ο.π., σελ. 297). Στό έγγραφο διατηρώ τήν ορθογραφία, άφοϋ έσυμπλήρωσα μόνο μερικές συντομογραφίας.

0. Το ορθόν, Δρος Γερασίμου Ά. Λ ι β α δ α, Τα στοιχεία τοϋ έγγραφου τό επιβε

βαιώνουν. γ. 'Από αυτό προκύπτει πώς τά άρρενα τέκνα τοϋ 'Ανδρέα Λιβαδά ήσαν οί Δρ.

Γεράσιμος, Δρ. Χαράλαμπος και Δρ. Διονύσιος. Τών δύο πρώτων οί τίτλοι προκύπτουν και από άλλου και από το έγγραφο. Τοϋ τρίτου, τοϋ Διονυσίου άπό ένα μεταγενέ

στερο έγγραφο τοϋ ίδιου φακέλου. (Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., φ. 65Γ). δ. Τάλλαρα και τάλληρα ή Ρ ι γ γ ί ν α, ήσαν εΐτε τα Αυστριακά πεντόφραγκα τής

Μαρίας Θηρεσίας εΐτε 'Αγγλικές λίρες τής Βικτωρίας. (Βλέπε Λ. Ζ ώ η , ο.π., τόμ. Β', σελ. 460Β).

ε. Ό Λιβαδάς καθαρά διατυπώνει έδώ τήν πεποίθηση πώς τό αποτέλεσμα τής δίκης πού ήταν είς βάρος του προέκυψε άπό πολιτική σκοπιμότητα.

ζ. Τό επώνυμο αυτής τής οικογένειας, άγνωστο άπό άλλου. η. Για τό γλωσσομαθή, διανοούμενο και ανώτερο υπάλληλο τήν εποχή τής Προ

στασίας, Λουκά Ρεγγίνη διάβαζε, Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., σελ. 867. Οί χρονολογίες και ή ηλικία του επιτρέπουν τήν υπόθεση πώς είναι ό αναφερόμενος στό έγγραφο.

θ. Ό Γεράσιμος Λιβαδάς παντρεμένος στα 1820 μέ τήν Άννα, θυγατέρα Κόμητος Σπυρίδωνος Μεταξά, απέκτησε τέσσαρους γιους πού διακριθήκανε για τό αγωνιστικό

— 601 —

τους πνεύμα, αντάξιο τοΰ πατρικού. Τους, Θρασύβουλο, 'Ανδρέα, "Οθωνα και Παναγή. (Πρβλ. Ή . Τσ ι τ σ έ λ η , ο.π., σελ. 297. Έ π . " A v v i v o , ο.π., σσ. 4 και 7).'Επίσης είχε και περισσότερα άπό ενα κορίτσια. (Πρβλ. "Α ν ν η ς συζύγου Γερασίμου Αιβαδά, Επιστολή προς τον κ. Πρωθυπουργόν, ο.π.).

ι. Ό 'Ιωάννης Χωραφας του Μαρίνου είναι συγγενής, τοϋ ανηλίκου. Ό πατέρας του Μαρίνος είναι αδελφός της μάμης τοΰ νεαρού, Ρεγγίνας Χωραφά, συζύγου τού 'Ανδρέα Λιβαδά. Αυτή τήν εποχή πρέπει νά ήταν 50 ετών, άρα γέρος και δέν ήθελε φροντίδες. (Πρβλ. E. R. R a n g a b é , ο.π., σελ. 198).

κ. Και αυτός ό 'Ιωάννης Χωραφάς τοΰ Νικολάου έχει τήν ίδια συγγένεια μέ τον ανήλικο. Ό πατέρας του Νικόλαος είναι και αυτός αδελφός της Ρεγγίνα. Αυτή τήν επο

χή είναι περίπου 41 έτους. (Πρβλ. E. R. R a n g a b e , ο.π., σελ. 197). λ. Αυτή ή παράγραφος διευκρινίζει απόλυτα πώς πρόκειται για τον Γεράσιμο 'Αν

δρέου Λιβαδά (αντιπαράβαλε τό σχόλιο β). μ. Σαφής υπαινιγμός για τους συγγενείς πού είχαν προηγηθεί στην κηδεμονία. ν. "Οπως προκύπτει άπό τό πρώτο έγγραφο και άπό άλλα σχετικά τοΰ Τ.Ι.Α.Κ. ό

Γεράσιμος Λιβαδας και αυτή ακόμα τήν εποχή διατηροΰοε τήν κυριότητα της αγροτικής του περιουσίας, πού δέν ήταν ευκαταφρόνητη, στην περιοχή Θηναίας.

ξ. 'Αρμόδιο δικαστήριο ήταν τό Πρωτοδικείο Ληξουρίου, στην δικαιοδοσία τοϋ οποίου ανήκε ή περιοχή Θηναίας. Ό Λιβαδάς όμως προσπαθεί νά στηρίξει τήν ενώπιον τοΰ Πρωτοδικείου 'Αργοστολίου νομιμότητα τής αναφοράς του, θέλοντας νά αποφύγει τήν εκεί εκδίκαση, γιατί τό θεωρεί προκατειλημμένο εναντίον του.

ο. Νομικός και ποιητής. Περισσότερα γι' αυτόν στον Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η, ο.π., σελ. 859.

π. Τό άβάπτιστο νήπιο, μετά τό θάνατο τοΰ πατέρα του επήρε τό όνομα του, Χαρά

λαμπος. Συνηθισμένη τακτική για τή διαιώνιση τής μνήμης τοΰ νεκροΰ. ρ. 'Εμμανουήλ Λαζαρέτης. Εισαγγελέας Κεφαλληνίας. Διαδέχθηκε τον 'Αντώ

νιο Γαήτα.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΟΙ ΣΠΟΥΔΕΣ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ

Πολλοί βιογράφοι έγραψαν διάφορες ειδήσεις για τα παιδικά χρόνια, τη νεανική παιδεία, τις σχολικές σπουδές, την αγωγή και μόρφωσι, τήν τάχα φοιτητική άνάπτυξι και τήν καθηγητική δρδσι τοϋ Κάλβου. Όμως, οι περισσότερες πληροφορίες είναι ανακριβείς και άλλες φανταστικές, χωρίς μαρτυρίες '.

Στή μελέτη αυτή θά γίνη προσπάθεια να άποκατασταθή ή πραγματικό

τητα και να έλεχθοΰν όλες αυτές οί ανακρίβειες.

1. Ζ ά κ υ ν θ ο ς . Τα π α ι δ ι κ ά χ ρ ό ν ι α . Ό 'Ανδρέας Κάλβος γεννήθηκε στα 1792. Τα παιδικά χρόνια του, καθώς καί ο νεώτερος αδελφός του Νικόλαος, πού γεννήθηκε στά 1794, τά πέρασε στή Ζάκυνθο, όπου, κατά πάσαν πιθανότητα, θά άρχισαν να διδάσκωνται καί τά στοιχειώδη γράμματα, αν καί σχετικά με τό ζήτημα αυτό, δεν έχουμε καμμιά μαρτυρία ή βέβαια εϊδησι2.

Ό Δέ Βιάζης υποστηρίζει ότι ό Κάλβος «διακούσας τά πρώτα μαθήματα της ελληνικής καί ιταλικής γλώσσας καί γραμματολογίας έν Ζακύνθφ παρά Άντωνίφ Μαρτελάω καί δυτικοϊς ίερεΰσι, μετέβη εις Τταλίαν προς τελειοποίησιν των σπουδών του» 3. 'Αλλά, ή πληροφορία ότι ό Κάλβος, άφοΰ συμπλήρωσε λαμπρές σπουδές στην πατρίδα του, πήγε στην Ιταλία μέ σκοπό «να τελειοποίηση» τις σπουδές του αυτές, αποδεικνύεται όλως διό

λου φανταστική, άφοϋ άλλοι λόγοι, όπως οικογενειακοί, ήσαν ή αιτία του ταξιδιού. Επίσης καί ή εϊδησι ότι ό ποιητής μας εΐχε δασκάλους τον Μαρτελάο καί δυτικούς ιερωμένους δέν επιβεβαιώνεται άπό καμμιά άλλη πηγή. Καί ό ίδιος ό Δέ Βιάζης δέν επαναλαμβάνει στις μεταγενέστερες

1. Οί περισσότεροι βιογράφοι ήσχολήθησαν κατά καιρούς μέ τό θέμα της μορφώσεως τοϋ Κάλβου Βλ. είδικώτερα : Γ. θ. Ζώ ρ α, Ό Κάλβος καί οί σπουδές του, Νέα 'Εστία 29 (1941) 487 έπ.

2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ό Κάλβος καί οί σπουδές του, Νέα 'Εστία, ενθ' άν., σελ. 487 έπ. 3. Σ π. Δέ Β ι ά ζ η , 'Ανδρέας Κάλβος, 'Ακρίτας 2 (19051906) 282 έπ.

— 603

μελέτες του για τον εθνικό ποιητή μας, ώστε μπορούμε να συμπεράνωμε ότι και αυτός εγκατέλειψε αύτη τη γνώμη.

Τό μόνο αναμφισβήτητο είναι ότι ό Κάλβος δεν έπρόφθασε να κάμη σοβαρές σπουδές στην πατρίδα του. Και αυτό, γιατί, δυστυχώς, τό ζεΰγος Κάλβου δέν ζούσε σέ αρμονία καί, τέλος, ό 'Ιωάννης Κάλβος μέ τα δυο παιδιά του, άφίνοντας πατρίδα καί γυναίκα, εγκαταστάθηκε στο Λιβόρνο στις αρχές του περασμένου αιώνα, πιθανώτατα στην ηλικία τών δέκα χρό

νων τοϋ 'Ανδρέα.

2. Λ ι β ό ρ ν ο ν. Χ ω ρ ί ς σ χ ο λ ι κ ή π α ι δ ε ί α . Στο Λιβόρνο, ό 'Ανδρέας Κάλβος, καθώς καί ό κατά δύο χρόνια νεώτερες αδελφός του Νικόλαος, περνά ζωή στενοχωρημένη καί άσκοπη.Ό πατέρας του, πού κατα

γινότανε μέ τό εμπόριο κι' έκανε καί τακτικά ταξίδια στα ξένα, ούτε πλού

σιος ήτανε ούτε καί πολύ χρόνο είχε για νά άσχοληθή μέ τα δυο παιδιά του, πού τα είχε παραμελήσει. Ούτε για τήν αγωγή τους, ούτε για τήν παιδεία τους μπορούσε νά φροντίση, ώστε τα δυο αδέλφια ανατράφηκαν μέ στενοχώρια, σ' ενα κατώτερο περιβάλλον, χωρίς καμμιά σχολική παιδεία.

Ό λ ' αυτά, έκτος άπ' τίς άλλες πηγές, μας τα πληροφορεί ό αδελφός του ποιητοΰ μας σ' ενα γράμμα πού τοΰ έγραψε στο Λονδίνο άπ' τήν Τερ

γέστη, στις 10 Δεκεμβρίου 1818. Γράφει, μεταξύ τών άλλων, ό Νικόλαος Κάλβος:

« . . . Ή τ ο ασφαλές ότι ή τύχη θα άπέκαμε νά μας κατατρέχη, καί ότι θα μας ήνοιγε μίαν φοράν τον δρόμον δια νά γίνωμεν κάτι ό είς δια μιας καί ό άλλος δι' άλλης όδοϋ. Σύ ευρίσκεσαι είς μίαν χώραν όπου ή επιστήμη εκτιμάται, καί αποδίδεται δικαιοσύνη είς τήν άξίαν σου εγώ, μετά πολλάς ταλαιπωρίας όπως εξέλθω από τήν ήλιθίαν άμάθειαν, είς τήν οποίαν δυ

στυχώς εΐχον άνατραφή, κατώρθωσα νά καλλιτερεύσω τάς εμπορικός μου γνώσεις, ώστε νά γίνω γραφεύς τοϋ μεγαλυτέρου οϊκου τοΰ εμπορικού τού

του κέντρου. Τόσον δέ περισσότερον δυνάμεθα νά είμεθα ευχαριστημένοι από τήν τύχην, δσον αύτη εΐναι καρπός τών ιδίων μας ιδρωτών καί τών σπουδών, τάς οποίας μόνοι μας σννετελεσαμεν.. . » 1.

Θα νόμιζε κανείς ότι τό γράμμα αυτό γράφτηκε επίτηδες για νά δια

φώτιση τους μελλοντικούς βιογράφους τοΰ 'Ανδρέα. Ό ποιητής μας έμεινε στο Λιβόρνο επτά χρόνια, άπ' τό 1805 ώς τό

1812 (δηλ. άπό 13 εως 20 ετών). Ή αμέλεια πού έδειχνε για τήν ανατροφή

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ό Κάλβος καί οί σπουδές του, ενθ'αν., 487 έπ. Ή ύπογράμμισι δική μου. Βλ. ολόκληρο το κείμενο της επιστολής στο αρχικό ιταλικό πρωτότυπο, μέ ελληνική μετάφρασι καί διάφορες παρατηρήσεις, στο άρθρο μου : «"Ενα γράμμα τοϋ Νικολάου Κάλβου στον αδελφό του Ανδρέα», Έπιθεώρησις (Ρώμης) 2(1939) 370 έπ.

— 604 —

των παιδιών του ό πατέρας Κάλβος, και τα λόγια του Νικολάου Κάλβου, μας επιτρέπουν να σκεφθούμε ότι τα δύο αδέλφια δε γράφτηκαν και δεν παρακολούθησαν κανένα σχολείο στο Λιβόρνο. Ό Τωμαδάκης, στην μελέτη «Ό 'Ανδρέας Κάλβος άπό Λιβόρνου εις Φλωρεντίαν» ι νομίζει δτι ό εθνικός μας ποιητής κατά τα χρόνια εκείνα πρέπει να παρακολούθησε τον ιερομόναχο Γρηγόριο Παλιουρίτη, πού ό Μιχαήλ Ζωσιμάς κάλεσε άπ' τα Γιάννινα ώς οργανωτή και διδάσκαλο του Έλληνομουσείου του Λι

βόρνου. Δεν αποκλείεται, άλλ' ούτε και υπάρχει σχετικά καμμιά πειστική μαρτυρία.

Άλλα τα δύο παιδιά είχαν προικισθή άπ' τή φύσι με τό θείο δώρο του έρωτος τών γραμμάτων.

«Ή μετέπειτα φήμη — γράφει ό Ζερβός για τον 'Ανδρέα Κάλβο — βε

βαιόνει δτι άπό μικρός είχε μεγάλην άντίληψιν, ζωηράν φαντασία και κλίσιν προς τα γράμματα τόσον ίσχυράν, ώστε οι δικοί του, αν και πτω

χοί, απεφάσισαν να τον στείλουν εις Ίταλίαν, όπου έμορφώνοντο τότε εις τήν φιλοσοφίαν, εις τήν τέχνην και εις τήν έπιστήμην οι Επτανήσιοι» 2· Την ίταλικήν γλώσσαν έγνώριζεν άπό πριν και ολίγον μετά τον έρχομόν εύτύχησεν να γνωρίση τον Φώσκολον εις τήν Φλωρεντίαν, άνεγνωρισμέ

νον πλέον ώς Ίταλόν ποιητήν και να συνδεθή μάλιστα πολύ φιλικώς μαζί του.

Κ' ή μέν πληροφορία ότι οί γονείς έστειλαν τον Κάλβο στην 'Ιταλία για να τελείωση δήθεν τις σπουδές του εΐναι, καθώς αναφέραμε, όλως διό

λου ανακριβής και φανταστική, άφοϋ ξέρομε ότι ό μικρός 'Ανδρέας πήγε στην 'Ιταλία, όχι για να μορφωθή καλύτερα, άλλ' απλούστατα ακολούθησε τον πατέρα του, πού είχε εγκαταλείψει τή γυναίκα του αντίθετα, πρέπει να παραδεχθούμε ώς αληθινή τήν πληροφορία για τήν φιλομάθεια του ποιη

τοϋ μας, όχι γιατί μας τό βεβαιώνει ή «μετέπειτα φήμη», πού πάντα είναι έτοιμη να περιβάλη όσους έγιναν μεγάλοι μέ τα ϊδια παιδικά προτερήματα και τις ϊδιες εξαιρετικές αρετές, όσο γιατί μας τό δείχνουν ή κατοπινή ζωή του κ' οί μαρτυρίες του αδελφού του, του Φώσκολου κι άλλων συγ

χρόνων του. 'Ανεξάρτητα όμως άπ' αυτό, είναι βέβαιο ότι ό Κάλβος, πού, καθώς μας

πληροφορεί και ό Φώσκολος και άλλοι γνωστοί του, είχε εκ φύσεως κλίσι προς τα γράμματα και τή μελέτη, δεν έχανε μάταια τον καιρό του. Ά ν ό πατέρας του δέν έφρόντιζε να τον στείλη σε κανένα σχολείο, ό ίδιος μέλε

ι. Ν. Τ ω μ α δ ά κ η , Ό 'Ανδρέας Κάλβος από Λιβόρνου εις Φλωρεντίαν, άνάτυπον από το «'Αφιέρωμα εις Κ. "Αμαντον», 'Αθήναι 1940, σελ. 163 196.

2. 'Ανδρέου Κάλβου , Ή Λύρα, Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη, 'Αθήναι 1911. Βλ. Εισαγωγή Ίω. Ζερβοΰ, σελ. 3.

605 —

τοϋσε και σπούδαζε την ιταλική γλώσσα, και την έμαθε στην εντέλεια. "Οταν έφυγε ό πατέρας του ', τα δύο αδέλφια χωρίστηκαν αναζητώντας

τύχη. Ό νεώτερος Νικόλαος, ακολουθώντας το παράδειγμα τοϋ πατέρα, αφοσιώθηκε στο εμπόριο, και σε λίγα χρόνια κατώρθωσε να βρη μια καλή θέσι στην Τεργέστη. Ό 'Ανδρέας, αντιθέτως, πηγαίνει στή Φλωρεντία και γνωρίζεται με τον Φώσκολο, πού τον παίρνει αργότερα για γραμματέα καί βοηθό του.

3. Φ λ ω ρ ε ν τ ί α . Ό Κ ά λ β ο ς σ π ο υ δ α σ τ ή ς α υ τ ο δ ί δ α

κ τ ο ς . 'Από τήν εποχή ακριβώς πού συναντήθηκαν οι δύο Ζακύνθιοι ποιη

τές, ό Φώσκολος καί ό Κάλβος, επρόκειτο να περάσουν μαζί πολλά χρόνια της ζωής τους.

Ό Κάλβος αποφάσισε τότε να πάη καί να έγκατασταθή στή Φλωρεν

τία Πότε ακριβώς έγινε το ταξίδι δεν ξέρομε. Στην τοσκανική πρωτεύουσα τον βρίσκομε πάντως το καλοκαίρι του 1812. Τήν πληροφορία τήν έχομε έμμεσα, άπό ενα γράμμα τοϋ Φώσκολου προς τον Διονύσιο Βοϋλτσο, Ζα

κυνθινό κι αυτόν, πού είχε φέρει τό μικρότερο αδελφό του, τον Στέφανο (1796 21 Αυγούστου 1816), στην Ίατλία καί τον είχε έμπιστευθή στο φίλο του ποιητή τών «Χαρίτων», για να φροντίση για τή μόρφωσί του, αλλά γενικώτερα καί για τήν όλη αγωγή του.

Ό Φώσκολος βρισκόταν τότε στο Μιλάνο, αλλά σέ λίγο θα έφευγε για τή Φλωρεντία. Καί πράγματι, λίγο προτού πραγματοποίηση τό ταξίδι του αυτό, γράφει στον Διονύσιο Βοϋλτσο για να τον πληροφόρηση ότι ό νεαρός Στέφανος ήταν ευχαριστημένος μαζί του και ότι μελετούσε με προ

σοχή καί με καλή διάθεσι. Προσθέτει ακόμα ότι σέ λίγες μέρες θα αναχώ

ρηση για τήν τοσκανική πρωτεύουσα, όπου θα του είναι δυνατό να παρα

κολουθή καλύτερα τον μικρό αδελφό του κι όπου θά φροντίση αμέσως να τοϋ βρή κ' ένα δάσκαλο.

Στή Φλωρεντία ό Φώσκολος έφθασε, έχοντας μαζί του καί τον Στέ

φανο, στίς 17 Αυγούστου 1812. 'Αμέσως ζήτησε ενα δάσκαλο καί σύν

τροφο για τον κηδεμονευόμενό του, καί τό κατάλληλο πρόσωπο βρέθηκε στον 'Ανδρέα Κάλβο. Άπό τότε άρχισε ή γνωριμία ανάμεσα στους δύο συμπατριώτες ποιητές, όπως αναφέρεται σέ γράμμα τοϋ Φώσκολου της 1ης 'Οκτωβρίου 1813.

Ό Φώσκολος περιορίζεται μόνο ν' άναφέρη ότι τοϋ σύστησαν τον Κάλ

βο ώς κατάλληλο παιδαγωγό για τον Στέφανο, άλλα δέν λέει ούτε ποιος

1. Ό πατέρας Ιωάννης Κάλβος δέν απέθανε, όπως ένόμιζαν οι πολλοί βιογράφοι του, σέ κάποιο εμπορικό επαγγελματικό ταξίδι μακριά από το Λιβόρνο. Δέν γνωρίζομε πότε καί ποΰ ακριβώς απέθανε. 'Οπωσδήποτε, μετά τό 1820.

— 606 —

του τον σύστησε, ούτε άπο πόσο καιρό βρισκόταν στη Φλωρεντία, οϋτε πώς ζούσε ώς τη στιγμή εκείνη. Πάντως, απ' τήν πρώτη στιγμή έδειξε με

γάλο ενδιαφέρον, αγάπη κ' έκτίμησι για το νεαρό συμπατριώτη ποιητή, και με τα αισθήματα αυτά εξακολούθησε να τον περιβάλλη αρκετά χρόνια, μέχρις ότου τα πρώτα νέφη της ψυχρότητος κ' έπειτα της έχθρας χώρισαν τα δυο μεγάλα πνεύματα, ανοίγοντας ανάμεσα τους ενα αγεφύρωτο χάσμα.

Στα 1812 ό Κάλβος ήταν είκοσι χρόνων ακριβώς, κι ό μαθητής δέκα εξη. Καθώς βλέπομε, ή διαφορά στην ηλικία ήταν σχετικώς μικρή, κι όμως ό Κάλβος άπο τότε φαινόταν τόσο σοβαρός και πνευματικά ώριμος, ώστε μπορούσε πολύ καλά να χρησιμεύση ώς παιδαγωγός ενός νέου, πού τον περνούσε μόλις τέσσερα χρόνια. Τα καθήκοντα του τα εκτελούσε πάντα μέ ευσυνειδησία και προσοχή : «'Ανταποκρίνεται μέ ικανότητα και ζήλο στις υποχρεώσεις του», λέει σχετικά ό Φώσκολος στό γράμμα του, πού αναφέραμε προς τον Βοΰλτσο ι.

'Αργότερα, τον 'Απρίλιο τοΰ 1813, ό Φώσκολος πήγε να κατοίκηση στον ώραΐο γραφικό λόφο της Φλωρεντίας, το Μπελλοσγουάρντο, και τότε αποφάσισε πια να πάρη μαζί του στό σπίτι και τον Κάλβο. Στό μεταξύ, είχε φθάσει για τον Στεφανΐνο Βοΰλτσο ή εποχή ν' αποχωρισθεί άπ' τον Φώσκολο κι άπ' τό δάσκαλο του και να πάη, στην Παβία, όπου γράφτηκε στή Νομική Σχολή.

Μετά τήν άναχώρησι τοΰ Βούλτσου, ό Κάλβος έμεινε χωρίς εργασία. 'Αλλ' ό Φώσκολος, εκτιμώντας τις πολλές του αρετές και τό ποιητικό του τάλαντο, δέν ήθελε να τον άφήση να χαθή, κι ούτε να τον εγκατάλειψη χωρίς πόρο ζωής.Έξ άλλου, στό διάστημα πού ό Κάλβος έμενε ώς δάσκα

λος τοΰ Βούλτσου κοντά στό Φώσκολο, εΐχε συμβή κάτι τό παράξενο. Ό ποιητής μας, σιγά σιγά, άπο δάσκαλος εΐχε μετατραπή σε μαθητή. 'Από παιδαγωγός κι οδηγητής τοΰ νεαρού Στέφανου, έγινε ό ίδιος προστατευό

μενος και μαθητής τοΰ Φώσκολου, πού διέκρινε στον έξυπνο συμπατριώτη του έναν άξιο λογοτέχνη κ' ενα εξαιρετικό πνεΰμα. Γι' αυτό και μετά τήν άναχώρησι τοΰ Βούλτσου, αποφάσισε να μήν τον άποχωρισθή, άλλα να τον κράτηση κοντά του.

"Επρεπε όμως νά φροντίση και για τό μέλλον του, γιατί βέβαια δέν θά μποροΰσε νά έξακολουθή έπ' άπειρον νά τον πληρώνη, άφοΰ ή αποστολή του εΐχε λήξει. 'Αλλά και ή ζωή τοΰ Φώσκολου δέν ήταν ούτε βέβαιη, ούτε ήρεμη, και δέν μποροΰσε νά πρόβλεψη ποια τύχη τον περίμενε. 'Απο

φάσισαν λοιπόν, προτού ακόμα φύγη ό Διονύσιος Βοΰλτσος, νά φροντί

σουν νά επιτύχουν μια υποτροφία, για νά μπόρεση ό Κάλβος, οικονομικώς ήσυχος, νά σπουδάση καί, γυρίζοντας έπειτα στην πατρίδα του, νά «διδάξη

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα 'Εστία, ενθ' αν., σελ. 14.

607 —

την νεολαία» ι. Ό Φώσκολος, πού εΐχεν ήδη μεγάλη φήμη και πολλούς σημαίνοντες φίλους στή Ζάκυνθο, ανέλαβε νά υποστήριξη τήν ύπόθεσι.

Πράγματι, έγραψε αμέσως σε στενούς φίλους του για νά αναλάβουν το ζήτημα και νά ενδιαφερθούν για τήν υποτροφία. Σχετικά σώζονται δυο γράμματα του της ίδιας ημερομηνίας — 1 'Οκτωβρίου 1813 —, το ενα προς τον Διονύσιο Βοϋλτσο και το άλλο προς τον Μιχαήλ Τσιτσιλιάνη, πού μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες.

Στο πρώτο γράμμα ό Φώσκολος γράφει — κατά μετάφρασι ελληνι

κή — τα έξης :

«Για τώρα δεν υπάρχει καμμία βία νά φροντίσης για μένα. Αντίθετα, πρέπει το γρηγορώτερο νά συνεννοηθής στή Ζάκυνθο με τους κοινούς μας φίλους και με όσους θέλουν νά δουν τήν πόλι τους νά φωτίζεται και νά τιμάται με τα Γράμματα, και νά προσπαθήσης νά βοηθήσουν ενα συμπα

τριώτη μας.'Ονομάζεται Ανδρέας Κάλβος και είναι συγγενής του Στραβο

πόδη και του ιερωμένου Ρώσση. Τον νέον αυτόν μοϋ τον παρουσίασαν στή Φλωρεντία, όταν ζητούσα ενα είδος Μέντορος για τον αδελφό σου, για νά έπαγρυπνή επί της συμπεριφοράς του όλες τις ώρες και για νά τον συνοδεύη εξω άπό το σπίτι και ειδικά το βράδυ στο θέατρο. Κι αυτό το έκανα όχι τόσο για χάρι του Στεφανίνου, πού άρχισε τώρα πια νά μεγαλώνη, και θα τον αδικούσαμε αν του είχαμε έναν παντοτεινο οδηγό, όσο για τήν ωφέλεια πού ό καλός 'Ανδρέας έχει μελετώντας μαζί μου, αντιγράφοντας τα έργα μου και σπουδάζοντας τα έργα των κλασσικών κάτω άπ' τή δική μου κα

θοδήγησι* διαφορετικά, θα άφινα τό πνεύμα αυτό, πού αρχίζει ν' άνατέλλη, στή φτώχεια, πού θα τό ανάγκαζε νά έπιδοθή σε κανένα χυδαίο επάγγελμα για νά ζήση. Γράφει καλλιγραφικώτατα. Κατέχει τήν ιταλική γλώσσα ώς τοσκάνος, ξέρει λίγα γαλλικά και ελληνικά, έχει ήθη εξαιρετικά καί αγνό

τατα, αρκείται σε λίγα, καί προσηλώνεται μέ όλες τις δυνάμεις του νου καί της ψυχής του στα γράμματα. "Εγραψε δύο τραγωδίες μέ αξία, πού δί

νουν πολλές ελπίδες για πολλές προόδους. Για όλα αυτά τα πράγματα θα δώσω ένορκη βεβαίωσι. Τώρα ζητεί άπ' τήν Πατρίδα του μία μηνιαία συν

δρομή, ώστε, χωρίς νά έπιβαρύνη πια εμένα καί χωρίς νά περιφέρεται εδώ κ' εκεί εξ αιτίας της πτώχειας, νά μπόρεση νά εξακολούθηση τις σπουδές του καί νά ξανάρθη στή Ζάκυνθο νά διδάξη τή νεολαία 2. θά ήταν τιμητική άπόφασι για τους συμπολίτες μας, αν σ' αυτό έμιμοϋντο τους Κεφαλλω

νΐτες καί τους Κερκυραίους. Τούτοι συντηρούν μέ δημόσια έξοδα τον κ. Μουστοξύδη στην 'Ιταλία, οί άλλοι τον κ. Πιτζαμανο, πού σπουδάζει

1. Γ. Θ. Ζ ώρα, 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα Εστία, ένθ' άν., σελ. 1415. 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα 'Εστία, ενθ' άν., σελ. 16.

— 608 —

μ' επιτυχία στή Ρώμη Καλές Τέχνες και ιδιαίτερα αρχιτεκτονική. Είκοσι τάλληρα το μήνα για τέσσερα ή πέντε χρόνια, θα αρκούσαν ίσως στον Κάλβο* θα ωφελούσαν και θα τιμούσαν τήν πόλι μας και θα βοηθούσαν ένα εκλεκτό πνεύμα. Μίλησε λοιπόν σ' όλους τους καλούς, και βάλε όλες σου τις δυνάμεις να πετύχη ή ύπόθεσι. Σου έσωκλείω έδώ ενα υπό

μνημα του ι. Μή χάσης καιρό και μήν υποχώρησης μπροστά σε οποια

δήποτε επιχειρήματα».

Ταυτοχρόνως — στην ημερομηνία της 1ης 'Οκτωβρίου 1813 — προς τον αγαπητό φίλο του Μιχαήλ Τσιτσιλιάνη ό Φώσκολος έστειλε και παρό

μοιο γράμμα για τό ίδιο ζήτημα. Ό Φώσκολος και στα δύο γράμματα μιλάει μόνο για ιταλική γλώσσα,

όχι όμως και για λογοτεχνία, από άλλα μάλιστα γράμματα μαθαίνομε ότι οί φιλολογικές γνώσεις του Κάλβου δέν ήταν ακόμη πολύ ευρείες.

"Οταν, λοιπόν, ό Κάλβος πήγε στον Φώσκολο, όλη του ή παιδεία ήταν πολύ περιορισμένη, και είναι βέβαιο ότι ό προστάτης του όχι μόνο δέν έμίκραινε, αλλ' αντιθέτως προσπαθούσε νά αύξηση τις γνώσεις του προστα

τευομένου του, άφοϋ ζητούσε νά του δοθή μια υποτροφία. Κανείς λόγος δέν γίνεται όχι μόνο για πανεπιστημιακές σπουδές, άλλ' ούτε κάν για γυμνασια

κές σπουδές και για τυχόν απολυτήριο του Κάλβου, πληροφορίες φυσικά πού ό Φώσκολος δέν θα παρέλειπε νά άναφέρη, άφοϋ θα ήταν πολύτιμες για τήν παροχή της υποτροφίας 2.

'Αβάσιμη και άθεμελίωτη ύπόθεσι διαφόρων βιογράφων υποστηρίζει ότι τάχα ό Κάλβος, κατά τήν διάρκεια της παραμονής του στο Λιβόρνο υπήρξε φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Πίζας.

Και ενώ άπ' τα αρχεία δέν εξάγεται καμμία ασφαλής πληροφορία, λείπει και κάθε άλλη βεβαία εϊδησι, άμεση ή έμμεση, πού νά μας έπιτρέ

πη νά συμπεράνωμε ότι ό Κάλβος φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Στην αρκετά πλούσια αλληλογραφία του Φώσκολου, της Ματζιόττη και τόσων άλλων, πού υπάρχει γύρω άπό τον Κάλβο, δέν συναντάμε πουθενά ούτε τήν ελάχιστη νύξη.

Αντιθέτως, τό γράμμα του Νικολάου Κάλβου μας πληροφορεί ότι και οί δύο αδελφοί ήταν αυτοδίδακτοι και δέν παρακολούθησαν τακτικά κανένα σχολείο. "Αν ό 'Ανδρέας είχε φοιτήσει σέ Πανεπιστήμιο, ό Νικό

λαος δέν θα μιλούσε περί «σπουδών τάς οποίας μόνοι μας συνετελέσαμεν», άλλα θα έγραφε : «ενώ σύ είχες τήν τύχη νά σπουδάσης και νά φοίτησης στο Πανεπιστήμιο, εγώ αναγκάστηκα νά μελετήσω μόνος μου»3.

1. Γ. Θ. Ζ ώρα, 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα Εστία, ενθ' άνωτ., σελ. 16. 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ό Κάλβος καί οί σπουδές του, Νέα 'Εστία, ένθ' άν., σελ. 489 έπ. 3. Το γράμμα προς τον Τσιτσιλιάνη έχει δημοσιευθή πολλές φορές ιταλικά καί έλ

— 609 —

Στο υπόμνημα του προς τον Διονύσιο Βοϋλτσο, ό Φώσκολος λέγει ότι έσωκλείει και το υπόμνημα του 'Ανδρέα Κάλβου. Οί Καλβιστές ένόμι

ζαν ότι είχε χαθή δια παντός. Ευτυχώς όμως, το χειρόγραφο βρέθηκε άπό τήν κα Μαίρη Βέη, ανάμεσα σε κατάλοιπα του άοιδίμου συζύγου της Νίκου Βέη, και δίνει πολλές διαφωτιστικές πληροφορίες για τη ζωή του ποιη

του και τις σπουδές του Χ. Δημοσιεύονται οί μεταφράσεις άπό τήν 'Ιταλική της αιτήσεως τοϋ

Κάλβου καί τοϋ συντόμου σημειώματος τοϋ Φώσκολου :

«Στους κυβερνώντας τή Ζάκυνθο ό 'Ανδρέας Κάλβος

Ύγιαίνειν. Τό ίερό καθήκον να ωφελήσετε τήν πατρίδα σας συγκεντρώνει συχνά,

εντιμότατοι άνδρες· οφείλετε, λοιπόν, να ακούσετε οποιαδήποτε φωνή πού αποβλέπει σ' αυτό τό σκοπό : προς τό παρόν τή δική μου.

Έξ αιτίας τών ανθρωπίνων περιπετειών, τό λίκνον τών επιστημών, πού κατά τό παρελθόν εύρίσκετο πλησίον μας, άπό αρκετό καιρό έχει άπο

μακρυνθή. Τα παιδιά σας, στην επιθυμία των να φανοΰν αντάξια σας, ευρίσκονται

στή σκληρή καί αναπόφευκτη ανάγκη να χωρισθούν άπό τήν αγκάλη σας καί να εκτεθούν στους κινδύνους πού δημιουργούν ή απομάκρυνση άπό τους γονείς καί τα ταξίδια* σ' αυτά συγκαταλέγομαι κι εγώ, άλλα σέ μεγαλύτε

ρους κινδύνους : ή πρέπει να ζήσω με τή δική μου εργασία, καί τότε κατα

στρέφονται οί σπουδές μου καί δεν θα εχω πια τήν εύχαρίστησι να ανταπο

δώσω ό,τι οφείλει ό πολίτης, ή, ίσως, θα μπορέσω να εξασφαλίσω άθλια τήν έπιβίωσί μου, καί ακόμη άθλιώτερα τις γνώσεις, πού μου είναι απαραί

τητες για να επιστρέψω, θα παρατείνω δέ κατά πολύ τήν πορεία μου, πού φοβούμαι ότι δεν είναι ατέλειωτη.

"Αν μπορήτε να με βοηθήσετε να ξεπεράσω τα εμπόδια αυτά, θα έχετε, αν όχι άλλο, τήν ανταμοιβή πού δίνει ή καρδιά τών ειλικρινών πολιτών.

Είθε να συνοδεύη ή ευτυχία τις δίκαιες πράξεις σας. Φλωρεντία 1 'Οκτωβρίου 1813

'Ανδρέας Κάλβος»

ληνικά στο Epistolario τοΰ Φώσκολου καί το γράμμα προς τον Βοϋλτσο δημοσιεύθηκε με άλλα άγνωστα γράμματα άπό τον Camillo Antoni Traversi καί τον Angelo Ottolini με τον τίτλο : «Ugo Foscolo. Il ricordo di Zante. Ventidue lettere inedite ai fratelli Dionisio e Stefano Bulzo» στή «Nuova Antologia» 'Ιανουαρίου 1935.

1. Μ α ί ρ η ς Ν. Β έ η , Αίτησις τοϋ 'Ανδρέου Κάλβου προς τον δήμον Ζακύνθου, Παρνασσός 3 (1961) 617625, Γ. Θ. Ζ ώρα , 'Ανδρέου Κάλβου αίτησις καί υπόμνημα δι' ύποτροφίαν, Παρνασσός 3 (1961) 626 629.

39

— 610

Tò υπόμνημα αυτό του Κάλβου συνοδεύεται άπο σύντομο σημείωμα τοΟ Φώσκολου :

Ό υπογραφόμενος βεβαιώνει ότι ô κύριος 'Ανδρέας Κάλβος έχει τέ

τοια ευφυΐα και τέτοιο ήθος, ώστε να άποβή προς όφελος και τιμή της πατρίδος.

Φλωρεντία, 1 'Οκτωβρίου 1813 ν.ή. Ουγος Φώσκολος ι.

Δυστυχώς, οί προσπάθειες για τήν υποτροφία δέν κατέληξαν σε κανένα θετικό αποτέλεσμα. Άφοϋ πέρασαν σε ανώφελες ενέργειες μερικοί μήνες, τέλος, το Μάρτη του 1814, ό Βοϋλτσος ανήγγειλε στον Φώσκολο, δτι ό Κάλβος δέν έπρεπε να βασίζεται σε καμμιά οικονομική ύποστήριξι άπό τήν Πατρίδα του. Τήν πληροφορία αυτή μεταδίδει ό Φώσκολος σ' ενα του γράμμα της 19 Μαρτίου 1814 προς τον Στέφανο Βοϋλτσο και τον 'Αθανάσιο Πολίτη στην Παβία 2, όπου γράφει :

«Χθες βράδυ έλαβα για σένα, αγαπητέ μου Στέφανε, τα εσώκλειστα γράμματα, και θα δής άπό αυτά τί κάνει και τί ελπίζει ό αδελφός σου στή Ζάκυνθο. ΜοΟ έγραψε απάνω κάτω τα ίδια και διάβασα με λύπη μου δτι ό πτωχός 'Ανδρέας δέν πρέπει να έλπίζη τίποτα άπό τήν πατρίδα του* εξ άλλου, αν τα πράγματα δέν αλλάξουν για μένα τρόπο και τύχη, φοβάμαι ότι ό καλός εκείνος νέος δέν θα μπορή να περιμένη μεγάλη βοήθεια ούτε άπό μένα. 'Οπωσδήποτε, δέν θα τον λησμονήσω ποτέ»3.

Ή Ζάκυνθος δέν ενέκρινε καμμιά υποτροφία, κ' έτσι ό Κάλβος εξα

κολούθησε να μένη, μέ τό Φώσκολο 4. Πάντως άπό καμμιά απολύτως πληροφορία δέν προκύπτει ότι ό

Κάλβος γράφθηκε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας ή άλλης πόλεως, κι ότι, αντιθέτως, πολλές καρτυρίες αποκλείουν μία τέτοια ύπόθεσι.

Ό Κάλβος ήταν εκ φύσεως φιλομαθής. Μόνος του προσπάθησε να με

1. Γ. Θ. Ζώ ρ α, 'Ανδρέου Κάλβου αίτησις και υπόμνημα δι' ύποτροφίαν, Παρνασ

σός, ενθ' αν., σελ. 626 έπ. 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα Εστία, ενθ' αν., σελ. 17. 3. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα Εστία, ενθ' άν., σελ. 7. 4. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, ενθ' άν., σελ. 19. Πρβλ. «...Είναι ατύχημα ou

οί άνθρωποι ανταποδίδουν δηλητήριο σ' όποιον τους γαλουχεί! Έγώ προσωπικά, άν είχα πατρίδα τη Γαλλία, θα ήμουνα μέ το κόμμα του Ρουσσώ. 'Αλλ' 'έχω πατρίδα μιαν άλλη μεγαλόψυχη τόσο στην ορμή όσο καί στις αρετές και σ' αυτή (άν καί κείνη πολύ λίγο φροντίζει να τίς διευκολύνη) θα στρέφονται πάντα οί ιερές ευχές μου. Ξέρεις καλά τί προσδοκούσα άπ' αυτήν έμαθα Οτι ώς τα τώρα περίμενα μάταια, όμως δέν δυσφορώ για τήν αδιαφορία της καί για μαρτυρία πάρε τήν εσώκλειστη ωδή, πού τήν απευθύνω προς τους συμπατριώτες μου . . . ».

— 611 —

λετήση δσο μπορούσε. Άλλα νέα ώθηση πήρε άπο τότε πού βρέθηκε κον

τά στον Φώσκολο. Ή δόξα του συμπατριώτη του είχε πάνω στον εθνικό μας ποιητή σπουδαία επίδραση. Κοντά του άρχισε να μελέτα πιο συστηματι

κά : «Θυσιάζεται με όλην τήν δύναμιν του νοΰ και τής καρδιάς του στα γράμ

ματα», γράφει ό Φώσκολος στον Βοϋλτσο, και άλλοό επιμένει για τήν ωφέλεια πού « . . . ό καλός 'Ανδρέας έχει σπουδάζων μαζύ μου, και αντιγρά

φων τα γραπτά μου, και ερευνών τα βιβλία των κλασσικών υπό τήν διεύ

θυνσίν μου» ι. Καί δχι μόνον όταν βρίσκεται κοντά του, άλλα και άπό μακρυά ό

Φώσκολος δίνει στον Κάλβο, σε εκτεταμένα γράμματα, συμβουλές για τα έργα του, για τις μελέτες του, για τή σπουδή τών κλασσικών. "Ετσι ô Κάλβος ζή με τό όνειρο να άκολουθήση τό παράδειγμα καί να απόκτηση τή φήμη του δασκάλου του. Γράφει φδές ό Φώσκολος, ό Κάλβος τον μιμείται· γράφει δ Φώσκολος τραγωδίες με αρχαία θέματα, ό Κάλβος τον ακολουθεί.

Στή Φλωρεντία δέν αποκλείεται να πήγε καμμιά φορά ό Κάλβος στο Πανεπιστήμιο, χωρίς όμως να γραφή τακτικός φοιτητής, αλλιώς θα δίσταζε να διακόψη τις σπουδές του καί να τρέξη να συνάντηση τον Φώσκολο όταν τον έκάλεσε στην Ελβετία. 'Ακόμη, στή Φλωρεντία, χάρι στην προστασία του Φώσκολου, θα γνωρίστηκε καί θα σύχναζε σ' ενα ανώτερο περιβάλλον άπ' τους καλύτερους επιστήμονες καί λογοτέχνες τής τοσκανικής πρω

τεύουσας, κι' έτσι θα αύξανε διαρκώς τις γνώσεις του. Ούτε καί εϊχε εγκατα

λείψει ποτέ καί τήν ιδέα να γυρίση μια μέρα στην Επτάνησο καί να διδάξη στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία, εϊχε δε αρχίσει να έτοιμάζη καί τα προγράμματα τών μαθημάτων του.

Ό Κάλβος κοντά στον Φώσκολο δέν έχανε τον καιρό του, άλλα εργαζό

ταν μ' ενθουσιασμό καί ζέσι. Έκτος άπ' τήν εργασία του ώς γραμματεύς τώρα πια του Φώσκολου, του οποίου — καθώς μας λέει — αντέγραφε τα έργα με τον καθαρό καί καλλιγραφικό χαρακτήρα του, καταγινόταν μέ τις κλασσικές μελέτες, κάτω άπ' τήν καθοδήγησι κ' εγκάρδια διδασκαλία του Φώσκολου, καί μέ τή λογοτεχνία. Μάλιστα, ακολουθώντας τό παρά

δειγμα του δασκάλου του, εϊχε γράψει σ' αυτό τό διάστημα, δηλ. μέσα σε λίγους μήνες, δυο τραγωδίες. Οί δυο αυτές τραγωδίες, μέ τίτλο «Θηραμέ

νης» καί «Δαναΐδες»2, αποτελούν τα μόνα θεατρικά έργα του ποιητοϋ καί, παρά τις τόσο ευνοϊκές κρίσεις του Φώσκολου, δέν θέλησε να γράψη πια στο μέλλον τραγωδίες, προτιμώντας ν' άφοσιωθή στην πατριωτική ποίησι.

Στή Φλωρεντία ό Κάλβος γράφει τα έργα του ιταλικά, γιατί βρισκόταν

1. Γ. Θ. Ζ ώρα, Ό Κάλβος καί οί σπουδές του, Νέα Εστία, ενθ' άν., σελ. 489. 2. Γ. Θ. Ζώ ρ α, Τα έργα τοΰ 'Ανδρέα Κάλβου, Νέα Εστία 68 (1960) 88 έπ.

— 612

στην 'Ιταλία, άλλα και γιατί τότε γι' αυτόν ή ιταλική ήταν πιο εύκολη γλώσ

σα. Το περιεχόμενο τών έργων του τό παίρνει άπό τήν κλασσική Ελλάδα, πράγμα πού δέν μπορεί βέβαια να μάς έκπληξη. Ζοϋσε κοντά στον Φώσκολο, τον θαυμαστή της ελληνικής αρχαιότητος, άπ' τήν οποία διάλεγε κ' εκείνος τα θέματα του.

Έξ άλλου, ή κλίσι προς τον κλασσικισμο ήταν γενικό τότε φαινόμενο στην 'Ιταλία, κι όλοι σχεδόν οί λογοτέχνες της εποχής γράφουν έλληνό

πνευστα δράματα. Έτσι κι ό Κάλβος ζή, μορφώνεται, γράφει μέσα σ' εκεί

νο τό περιβάλλον. Πέρασαν έτσι μερικοί μήνες. Τήν άνοιξι του 1814 ό Φώσκολος πηγαίνει

πάλι στο Μιλάνο και λίγο αργότερα, ύστερα από πολλές περιπέτειες, για τις πολιτικές του ίδέες και τα φιλελεύθερα κηρύγματα του, αναγκάζεται να εγκατάλειψη τήν Ιταλία και να καταφυγή κρυφά ώς πολιτικός εξόριστος — τήν 1η 'Απριλίου 1815 — στην Ελβετία. Ό δυστυχισμένος Κάλβος βρέ

θηκε και πάλι μόνος και απροστάτευτος στον αγώνα της ζωής. Θα πέρασε βέβαια άσχημες μέρες, ύστερα άπ' τήν άναχώρησι τοΰ Φώσκολου, αν και θα τον βοήθησαν κάπως διάφοροι γνωστοί τοΰ εξόριστου φίλου του, και ιδιαίτερα ή μεγαλόκαρδη εκείνη Ματζιόττη, πού στάθηκε ό αγαθός φύλαξ και παραστάτης και τών δυο ποιητών. Τέλος, ô Κάλβος κατώρθωσε να βρή εργασία ώς παιδαγωγός, και να μπή οίκότροφος στην οικογένεια Φίντσι, εξασφαλίζοντας, εκτός άπ' τήν κατοικία και τήν τροφή του, και ενα μικρό μισθό.

Ό χωρισμός άπ' τον Φώσκολο στοίχισε όμως πολύ στον Κάλβο, για

τί έχασε ταυτοχρόνως τό δάσκαλο του και τον προστάτη του. Άλλ" ή απο

μάκρυνση του δασκάλου δέν ανέκοψε ούτε τις μελέτες του ποιητοϋ μας, ούτε και τή δημιουργική παραγωγή του.

Ό Κάλβος εργάζεται αυτή τήν εποχή μέ ενθουσιασμό. Νοιώθει μέσα του τό ποιητικό δαιμόνιο. Θέλει να γράψη, να άναδειχθή, να γίνη γνωστός. 'Επιθυμεί να προσφέρη κι αυτός κάτι στα γράμματα. Βιάζεται να μιλήση κι αυτός για τα μεγάλα ιδανικά και να ύμνηση ο,τι ωραιότερο και πολυτι

μότερο υπάρχει στον κόσμο. Είδαμε ότι σε λίγους μήνες έγραψε δυο τρα

γωδίες, τή δεύτερη μάλιστα μέσα σε λίγες ήμερες. Τον ίδιο χρόνο γράφει και τήν φδή του «Εις Ιονίους».

'Εκτός όμως άπ' τις λογοτεχνικές φιλοδοξίες του, ό Κάλβος θέλει να έμβαθύνη στή μελέτη τών διαφόρων φιλοσοφικών και αισθητικών προβλημά

των και να σχηματίση ενα δικό του σύστημα, πού σκέπτεται να διδάξη μια μέρα στή νεολαία της πατρίδος του. Έτσι αρχίζει να έτοιμάζη και μερικά φιλοσοφικά και αισθητικά δοκίμια, πού στή σκέψι του έπρεπε ν' αποτελέ

σουν τή βάσι ευρύτερης μελλοντικής εργασίας. "Αν και δέν έχομε θετικές πληροφορίες, όμως φαίνεται ότι ακριβώς αυτή τήν εποχή ό Κάλβος έγραψε

— 613 —

τήν «'Απολογία της αυτοκτονίας» και το «Σχέδιον νέων άρχων των Γραμμά

των, εφαρμοζομένων και εις τάς Καλάς Τέχνας». Ό ποιητής μας βρίσκεται υπό τήν έπίδρασι τών διαφόρων αισθητικών τάσεων τής εποχής του, καί, φαίνεται, ότι μέ ιδιαίτερη προσοχή μελέτα τον Ρουσσώ, πού ακολουθεί σέ πολλά σημεία. Τήν ϊδια εποχή μεταφράζει έργα 'Ιταλών ποιητών, με

ταξύ τών οποίων «Le stagioni», του άβα Giovanni Meli (άπο τήν σικελική διάλεκτο στην ιταλική) '. Είναι βέβαιο, ότι ή εποχή αυτή είναι άπο τις πιο παραγωγικές για τον ποιητή μας. Μελέτα και γράφει. Ή πλούσια βι

βλιοθήκη τής Φλωρεντίας, άλλα καί ή βιβλιοθήκη του Φώσκολου του έδω

σαν τήν δυνατότητα να διαβάζη δ,τι μπορούσε να τον ένδιαφέρη. Οί κλασι

σικοί συγγραφείς τής αρχαιότητος, οί σύγχρονοι συγγραφείς τής 'Ιταλίας, άλλα καί τής Γαλλίας (άφοϋ ήξερε από τότε γαλλικά), τα σπουδαιότερα φιλοσοφικά βιβλία καί διάφορες αισθητικές μελέτες ήσαν τα προσφιλή του αναγνώσματα, πού ένω άπο τή μια μεριά έπλάτυναν τή μόρφωσί του, άπ' τήν άλλη άσκησαν αισθητή έπίδρασι στην ποιητική παραγωγή του καί γενικά στην κατοπινή πνευματική καί επιστημονική έξέλιξί του.

Στο μεταξύ ό Φώσκολος στην Ελβετία, μόνος δπως βρίσκεται, υπο

φέρει τρομερά. Δεν έχει ένα φίλο να μιλήση, ένα σύντροφο να τον παρη

γόρηση στις κρίσιμες αυτές στιγμές τής ζωής του, ένα γνωστό πρόσωπο να τον βοηθή στις εργασίες του. Ό 'Ελβετικός χειμώνας τον εκνευρίζει. Ή εργασία δεν προχωρεί. Συχνά τον πειράζουν πυρετοί. Νοιώθει τήν από

λυτη ανάγκη συντροφιάς καί αποφασίζει να στραφή στους παλιούς φίλους του, αναζητώντας τό κατάλληλο πρόσωπο, πού θα δεχόταν να τον συνδρά

μη, πράγμα όχι εύκολο, βέβαια. Ό Φώσκολος εκείνη τήν εποχή δέν είχε τίποτα να προσφέρη. Τότε ακριβώς βρέθηκε ό Κάλβος, πού, μετά άπο συνεννοήσεις μέ τήν κοινή φίλη τους Ματζιόττη, δέχθηκε να άκολουθήση τον Φώσκολο στην Ελβετία.

4. Έ λ β ε τ ί α Λ ο νδ ΐ νο ν. Π ν ε υ μ α τ ι κ ή κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α κ α ί δ ι δ α σ κ α λ ί α σέ ι δ ι ω τ ι κ ά σ χ ο λ ε ί α . — Μετά πολλές περιπέ

τειες, ό Κάλβος αποφάσισε να άκολουθήση τον διδάσκαλο καί σύντροφο Φώσκολο στην 'Ελβετία. "Εφθασε στις 9 'Ιουνίου 1816, Καί αμέσως ακο

λουθεί μία περίοδος ησυχίας καί κυρίως εργασίας. Ό Κάλβος γίνεται πάλι ό επιμελής μαθητής, γεμάτος δίψα καί επιθυμία για μελέτη. "Αν καί τό περι

βάλλον δέν ήταν πολύ ευνοϊκά διατεθειμένο προς τον εξόριστο Φώσκολο, δμως ό Κάλβος θα μπόρεση να έλθη σέ επαφή μέ μερικούς πνευματικούς κύ

κλους της'Ελβετίας καί να κάνη μερικές γνωριμίες, πού του στάθηκαν χρή

σιμες αργότερα, όταν μετά αρκετά χρόνια γύρισε μονάχος πια στην 'Ελβετία.

1. Γ. Θ. Ζώ ρ α, Το έργο τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου, Νέα Εστία, ενθ' αν., σελ. 90.

— 614 —

Δυστυχώς, νέες περιπέτειες περιμένουν τους δύο φίλους. Οί αρχές τής Ζυρίχης δεν έβλεπαν με καλό μάτι τον πολιτικό εξόριστο Φώσκολο και αυτό κατάντησε αφόρητη την παραμονή τους, ώστε, τέλος αποφάσι

σαν να φύγουν το γρηγορώτερο για την 'Αγγλία. Στο Λονδίνο — τον Σεπτέμβριο 1816 — αρχίζει μια νέα ζωή για τους

δύο συμπατριώτες ποιητές. Ζουν μαζί και εργάζονται. Δυστυχώς, κάποια παρεξήγησι μεταβάλλει τήν παλαιά φιλία σε αντιπάθεια και έχθρα, ώστε άπό τότε ζουν χωριστά, άπ' τον Μάρτιο του 1817.

Ό Κάλβος αρχίζει πλέον να δίνη μαθήματα, κυρίως ιταλικής γλώσσας — πού τήν ήξερε πολύ καλά — άλλα και ελληνικής. Οί πολλές γνωριμίες του προστάτου και οί φιλίες με τους αριστοκρατικούς κύκλους τής αγγλικής πρωτεύουσας του άνοιξαν τον δρόμο ι. Ή επιτυχημένη μέθοδος τής διδα

σκαλίας του — πού τήν αναγνωρίζουν σέ διάφορα γράμματα και οί μαθη

τές του — κ' ή πολυμάθεια του πού τον διέκρινε, τον έκαναν γρήγορα γνω

στό σέ ευρύ κύκλο στην αγγλική πρωτεύουσα, κ' οί μαθητές του αΰξαιναν διαρκώς. Αυτή του επέτρεψε να φθάση σέ οικονομική ανεξαρτησία και να αποταμίευση μερικά χρήματα. Τόσο δέ τα μαθήματα του πήγαιναν καλά, ώστε αποφάσισε και τύπωσε τετράτομη μέθοδο για τή διδασκαλία τής ιτα

λικής. Οί μαθητές, και κυρίως οί μαθήτριες, έτρεφαν μεγάλη έκτίμησι στο δάσκαλο τους και στή μέθοδο πού ακολουθούσε, καθώς συνάγεται άπό με

ρικά γράμματα πού διασώθηκαν. 'Αλλά δεν ήσαν μόνο οί ιδιωτικές παραδόσεις, πού είχε ό Κάλβος.

Παράλληλα έγινε γνωστός και στους πνευματικούς κύκλους του Αονδίνου κι ανέλαβε να μεταφράζη άπό τά αγγλικά στα ελληνικά διάφορα θρησκευτικά βιβλία προπαγανδιστικού χαράκτηρος για λογαριασμό θρησκευτικών εται

ρειών καί, φυσικά, άπ' τήν εργασία αυτή θα κέρδιζε επίσης αρκετά σημαν

τικά ποσά. Σώζονται μερικές τέτοιες μεταφράσεις του, μέ διάφορα θέματα 2. Μέ τον καιρό ό Κάλβος απόκτησε στο Λονδίνο ζηλευτή φήμη ώς επι

στήμων, ώς λόγιος καί ώς γνώστης τών θρησκευτικών πραγμάτων, ώστε πολλοί να καταφεύγουν σ' αυτόν για τή λύσι διαφόρων προβλημάτων θρη

σκευτικού περιεχομένου. Άπό τό σέβας καί τον τρόπο πού μιλούν για τον ποιητή μας, φαίνεται ότι έτρεφαν προς αυτόν μεγάλη έκτίμησι, κι ότι ή γνώμη του είχε μεγάλο βάρος.

Έκτος άπ' τή διδακτική καί συγγραφική δρδσι του, ό Κάλβος αρθρο

γραφούσε κι όλας στην 'Αγγλία, ακόμα δέ έκανε καί διαλέξεις, πού σχο

λιάζονταν ευρύτατα άπ' τους επιστημονικούς κύκλους τής αγγλικής πρω

τεύουσας.

1. Κατά τήν εποχή αυτή ό Ανδρέα Κάλβος γνωρίζεται καί με τον κόμητα Γκύλφορδ. 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Τα έργα τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου, Νέα 'Εστία, ενθ' άνωτ., σελ. 88 έπ.

615

Μία σειρά διαλέξεων πάνω σε φιλολογικά θέματα, και κυρίως σχετικές με την προφορά της αρχαίας και της νέας Ελληνικής, έκαμε ό Κάλβος — ώς Publik Lecturer, δηλ. δημόσιος ομιλητής — στό σοβαρό πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο του Λονδίνου το Argyll Rooms κατά τα έτη 1818 και 1819 '.

Για πανεπιστημιακές παραδόσεις ή εγγραφή ή για δίπλωμα φιλολογίας στό Λονδίνο δέν υπάρχουν μαρτυρίες. 'Οπωσδήποτε, ό ποιητής μας είχε αποκτήσει καλή φήμη, εργαζόταν μέ ενθουσιασμό και αγάπη, άλλα κανένα πανεπιστημιακό τίτλο δέν κατώρθωσε να απόκτηση ποτέ.

5. Φ λ ω ρ ε ν τ ί α Έ λ β ε τ ί α Π α ρ ί σ ι Ν α ύ π λ ι ο ν. 'Από τή ζωή του στό Λονδίνο δέν ήταν ευχαριστημένος ό Κάλβος. "Ισως και τά οικονομικά του νά εϊχαν αρχίσει νά τόν στενοχωρούν. "Ετσι αποφάσισε — κατά πασαν πιθανότητα στα τέλη του 1820 — νά εγκατάλειψη τήν 'Αγ

γλία και νά έπιστρέψη στή Φλωρεντία, όπου, άπό τήν πρώτη παραμονή του κοντά στον Φώσκολο, είχε συνδεθή μέ διάφορα πρόσωπα και είχε ακόμη μερικούς φίλους, πού θά μπορούσαν νά τόν βοηθήσουν νά βρή κάποια εργασία. "Ομως, δέν έστάθηκε τυχερός ό Κάλβος κατά τήν δεύτερη αυτή διαμονή του στή Φλωρεντία. Ούτε οι παλιές γνωριμίες ούτε και οί φιλίες έκρίθηκαν αρκετές, ώστε νά εξασφάλιση τις προϋποθέσεις πού θά του επέτρεπαν νά έπιδοθή ήσυχος στις φιλολογικές μελέτες του. Οί φιλελεύ

θερες δοξασίες του έκίνησαν τήν προσοχή των άρχων, πού δέν άργησαν νά διατάξουν τήν άπέλασί του, κι αναγκάσθηκε ό Κάλβος νά εγκατάλειψη τή Φλωρεντία 2.

Μετά τήν άναχώρησί του άπό τή Φλωρεντία, μετέβη στην 'Ελβετία, όπου, επίσης, είχε γνωστούς άπό τήν εποχή πού έμενε εκεί μέ τόν Φώσκο

λο. Τό ξέσπασμα της 'Ελληνικής επαναστάσεως είχε δημιουργήσει φιλελ

ληνικούς κύκλους κι έδώ και ό ποιητής μας γρήγορα ήλθε σέ επαφή μαζί τους. Τώρα έχει τή δυνατότητα νά έκδηλώνη τά φιλελεύθερα αισθήματα του και νά βρίσκη προστασία στους φιλελληνικούς αυτούς κύκλους πού άπε

τελοΰντο κυρίως ή ύπεστηρίζοντο άπό ανθρώπους του πνεύματος και των γραμμάτων. Τούτο δέ θά συνέβαλε αποφασιστικά στην εκδοσι τήν τόσο περιποιημένη και καλλιτεχνική των ωδών του, πού είδε τό φως στή Γενεύη τό 1824. "Ετσι, ή τρίχρονη περίπου παραμονή του στην 'Ελβετία απέβη αποδοτική άπό πνευματικής πλευράς. Τήν ίδια εποχή ασχολείται και μέ

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Νέα Καλβικά, 'Αθήναι 1970, σελ. 45 έπ. 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα 'Εστία, ενθ' αν., σελ. 3839. Βλ. και Κ.

Π ο ρ φ υ ρ ή , ό 'Ανδρέας Κάλβος καρμπονάρος. Ή μυστική δίκη των καρμπονάρων τής Τοσκάνης, 'Αθήνα 1975.

— 616 —

τα κλασσικά γράμματα, επιθυμία του δε ήταν να παρουσίαση και κριτική εκδοσι των'Ομηρικών επών, από χειρόγραφο της βιβλιοθήκης της Γενεύης. Ή Διεύθυνσι της Βιβλιοθήκης, όμως, από τήν οποία έζήτησε ό Κάλβος τή σχετική άδεια, έπεφυλάχθηκε να απάντηση μετά από συνεννόησι με τον σοφό εκδότη των ελληνικών κειμένων 'Αδαμάντιο Κοραή. Τελικά, δεν έγι

νε αυτή ή εκδοσι του Όμηρου, έχομε δε μόνο δείγματα μεταφράσεως του σέ αποσπάσματα τής Ίλιάδος 1.

Ή προσπάθεια του αυτή περί τα Όμηρικά επη δεν είναι και ή μόνη ένασχόλησί του μέ τα κλασσικά κείμενα, τά όποια άπό μικρός έθαύμαζε. Είναι σημαντικό τό γεγονός ότι σοβαρά επιδίδεται πια στή μελέτη τών αρ

χαίων κειμένων. "Ηδη έχει άσχοληθή μέ τον Πίνδαρο, καθώς και μέ τους τραγικούς, τών οποίων δέχεται τήν έπίδρασι. Επίσης συστηματικά ενωρί

τερα καταγίνεται στή μελέτη του Θεοφράστου. Εϊχε προηγηθή ή εκδοσι τών «Χαρακτήρων» του στο Παρίσι άπό τον Κοραή και τώρα ό Κάλβος, πού φαίνεται δεν έμεινε ικανοποιημένος άπ' αυτήν, δίδει νέα εκδοσι μέ μετάφρα

σι στην 'Ιταλική, συμπληρωμένη μέ σχόλια και παρατηρήσεις. Κέντρον φιλελληνισμού τότε ήταν ή Γαλλία και αυτό, ϊσως, ώθησε

τον Κάλβο νά εγκατάλειψη τήν Ελβετία και να εγκατασταθή στο Παρίσι κατά τις αρχές τοΰ 1826. Γρήγορα έσχετίσθηκε μέ ανθρώπους του πολι

τικού και τοΰ δημοσιογραφικού κόσμου και απέσπασε πολλά ευνοϊκά σχόλια άπό τους εκπροσώπους τών γραμμάτων στην Γαλλία. 'Ακριβείς λε

πτομερειακές πληροφορίες για τή ζωή και τή δράσι του εκεί δέν έχομε, δέν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι συμμετείχε σέ κάθε πρωτοβουλία και ενέρ

γεια μέ στόχο τήν ύποστήριξι τής ελληνικής υποθέσεως. Διασώζονται επί

σης μικρά κείμενα του τής περιόδου αυτής 2. Τον Ιδιο χρόνο (1826) πού ήλθε στο Παρίσι έδημοσίευσε τή δεύ

τερη και τελευταία ποιητική συλλογή του μέ τις υπόλοιπες δέκα φδές του. Τήν εκδοσι συνοδεύει μετάφρασι τοΰ Pauthier de Censay κι αυτό είναι εν

δεικτικό τής εκτιμήσεως πού έτρεφαν οί επιστημονικοί κύκλοι τής Γαλλίας προς τον ποιητή τών φδών.

Μετά τή δεύτερη εκδοσι τών φδών του, ό Κάλβος αναχωρεί άπό τήν Γαλλία για νά έπιστρέψη στην Ελλάδα. Ό λόγος πού τον παρεκίνησε σ' αυτό είναι «τό καθήκον πού τον καλεί νά προσφέρη μια καρδιά ακόμη στα όπλα τών Μουσουλμάνων». Αυτό γράφει σέ αποχαιρετιστήριο γράμμα

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α Ό Κάλβος και το όμηρικον χειρογραφον τής Γενεύης, 'Αθήνα 1969, σελ. 8 έπ.

2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα 'Εστία, ενθ' άν., σελ. 4042. Πρβλ. Σ π. Ά σ δ ρ ά χ α, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Ανέκδοτα αθησαύριστα κείμενα, Ό ερανιστής 2 (1964) 81 έπ.

617

του προς τον στρατηγό Λαφαγιέτ, πού προτάσσει στή δεύτερη ποιητική συλ

λογή του. Έτσι, μετά πεντάχρονη απουσία, ξαναγυρίζει στην Ελλάδα το 1826. Κατά τήν επιστροφή του, προτού φθάση στο Ναύπλιο πέρασε άπο τήν Μήλο και τήν Ύδρα, άπο δπου έγραψε ανταποκρίσεις προς το γαλλικό περιοδικό «Revue Encyclopédique», με τις όποιες ήθελε να παρουσίαση στους Ευρωπαίους μια εικόνα τής επαναστατημένης 'Ελλάδος και κυρίως τής παιδείας στην Επτάνησο '. Στο Ναύπλιο βρίσκεται κατά τα τέλη 'Ιου

νίου ή τις αρχές 'Ιουλίου, άλλα το ϊδιο θέρος αναχωρεί άπο 'κει. Ό ενθουσια

σμός με τον όποιο γύρισε στην Ελλάδα για να βοηθήση τον ιερό αγώνα, μετατρέπεται γρήγορα σέ άπογοήτευσι και απελπισία άπο τις εσωτερικές διχόνοιες πού διεπίστωσε και τις προσωπικές αντιζηλίες των αγωνιζομέ

νων. Γι'αυτό εγκαταλείπει τόν αγώνα, για τον οποίο ήλθε άπο το Παρίσι, και μεταβαίνει στην ιδιαίτερη πατρίδα του τήν Επτάνησο και μάλιστα όχι στή γενέτειρα του τή Ζάκυνθο, άλλα στο πατρικό νησί του τήν Κέρκυ

ρα, όπου τόν βρίσκει ό Αύγουστος τοΰ 1826.

6. Κ έ ρ κ υ ρ α . Σ τ ο ν Κ ά λ β ο ν α π ο ν έ μ ε τ α ι «ό δ ο κ τ ο ρ ι

κ ό ς β α θ μ ό ς » τ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς ε ι ς ε υ ρ ω π α ϊ κ ά π α ν ε

π ι σ τ ή μ ι α . Ή ήρεμη ζωή τής Κέρκυρας, ή ανώτερη πνευματική κοι

νωνία της, το εξευρωπαϊσμένο περιβάλλον της δεν μπορεί παρά να ευχαρίστησαν τόν Κάλβο, πού με τή γνώσι τής αγγλικής γλώσσας και του αγγλικού πνεύματος δέ θά άργησε να κάνη καλές γνωριμίες και μέ τίς επί

σημες αγγλικές αρχές, Έτσι, καθώς μας πληροφορεί ό Παπαδόπουλος Βρετός, μόλις ό Κάλβος έφθασε στην Κέρκυρα, «τόν ύπεδέχθη κάλλιστα ό ένθερμος προστάτης τών πεπαιδευμένων 'Ελλήνων και άρχων τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας κόμης Γκύλφορδ». 'Επειδή δέ αναγνώρισε γρήγορα τήν πλατειά του μόρφωσι και τή διδασκαλική του ικανότητα, θέλησε να τόν βοηθήση νά άποκατασταθή και να πάρη αντάξια γι' αυτόν θέσι 2.

'Από τήν πρώτη στιγμή τής άφίξεώς του στην Κέρκυρα, ό Κάλβος απέκτησε μεγάλη φήμη ώς διανοούμενος και λόγιος. Γι' αυτό και ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία, αναγνωρίζοντας τήν κλασσική μόρφωσί του, τήν πλατειά σο

φία του και τί άλλες αρετές, πού τόν κοσμούσαν, αποφάσισε νά άπονείμη στον ποιητή τόν «διδακτορικόν βαθμόν τής Φιλοσοφίας» και το δάφνινο στεφάνι, τιμές τίς όποιες είχε προσφέρει μόνον σέ διακεκριμένους λογίους τής εποχής.

1. Γ. Θ. Ζώ ρ α, Τα έργα του 'Ανδρέα Κάλβου, Νέα Εστία, ενθ' αν., σελ. 97. 2. Ή έκτίμησι του Κάλβου για τον Γκύλφορδ ήταν μεγάλη, καθώς φαίνεται άπο τήν

άνταπόκρισί του προς τήν «Revue Encyclopédique», όπου πλέκει το εγκώμιο τοΰ γνωστού αύτοΟ φιλέλληνος και προοδευτικού άρχοντος τοϋ 'Ιονίου Πανεπιστημίου.

618 —

Ή σχετική άπόφασι περιλαμβάνεται σε έγγραφο — φαίνεται δτι είναι του 1826 — της πανεπιστημιακής συγκλήτου (Συνεδρίου) προς τον Πρύτανι Γ'Αρχοντα) τής 'Ακαδημίας, τον όποιον παρακαλεί να προεδρεύση στην επίσημη τελετή. Ιδού το σχετικό απόσπασμα τοϋ εγγράφου :

«Ενδοξότατε "Αρχων. Τα αίτια δια τα όποια το Συνέδριον επεμψεν έπιτροπήν διδακτόρων να προσκαλέση τήν ένδοξότητά της δια να τιμήση με τήν παρουσίαν της ταύτην τήν στιγμήν το Συνέδριον και εν τούτω να λάβη ώς "Αρχων τοϋ Συνεδρίου τον ανήκοντα τόπον της είναι τα ακόλουθα :

(Προτείνεται πρώτα ή «παραδοχή» τών διδακτόρων 'Ιωάννη Σορδίνα και Σταματέλου Πυλαρινοϋ, πού εϊχαν λάβει τον τίτλο τοΰ διδάκτορος σέ ευρωπαϊκά πανεπιστήμια). . .

Γ' 'Ωσαύτως ή Σχολή τών Διδακτόρων τής Φιλοσοφίας έδωκε τον δι

δακτορικόν βαθμόν τής Φιλοσοφίας είς τον έλλογιμώτατον και γνωστόν εις τό βασίλειον τών ωραίων γραμμάτων κύριον Άνδρέαν Κάλβον, Κερ

κυραΐον. Δια τούτο οί Διδάκτορες τών είρημένων Σχολών δι' έμου ομοφώνως

παρακαλοϋσι τήν ένδοξότητά της να παραδεχθή μέν τους πρώτους, να στε

φάνωση δε τους δεύτερους» ι. Ό Κάλβος, φθάνοντας στην Κέρκυρα, άρχισε να ζή κ' εδώ εξασκών

τας τό παλαιό του επάγγελμα τοϋ δασκάλου. Στην αρχή μπήκε οίκοδιδ»άσκα

λος στην οικογένεια τοΰ Ευτυχίου Ζαμπέλη, αργότερα δμω; άνοιξε ιδιωτικό σχολείο, στο όποιο φοιτούσαν αρκετοί μαθητές. Ήταν άφιλοχρήματος και ενδιαφερόταν κυρίως για τό ποιόν τών μαθητών του παρά για τα δίδακτρα, πού θα μποροΰσε να κερδίση. Είναι άξιο να σημειωθή, δτι σ' όλα του τα δημοσιεύματα, κατά τήν πρώτη διαμονή του στο Αονδινο, ό ποιητής μας υπογράφεται μόνο με τ' ονομά του — τόσο στα αγγλικά όσο και στα ιταλι

κά έργα του — χωρίς άλλο ακαδημαϊκό τίτλο. Τό ϊδιο συμβαίνει κι αργό

τερα στην 'Ελβετία και στή Γαλλία, με τις εκδόσεις τών 'Ωδών του, καθώς καί στην Κέρκυρα με τή γαλλική μετάφρασι μιας μαθηματικής διατριβής τοϋ Καραντινοΰ2. Επίσης, όσοι έγραψαν ή οπωσδήποτε ασχολήθηκαν τήν εποχή εκείνη μέ τον ποιητή μας, τον αναφέρουν απλώς κύριο Ά . Κάλβο. 'Αργότερα στις θρησκευτικές μεταφράσεις, πού δημοσίευσε μετά τήν επι

στροφή του στην 'Αγγλία, δηλ. μετά τό 1852, προστέθηκε κι ό τίτλος τοΰ «Διδάκτορος» και τοΰ «Καθηγητοΰ τής Φιλοσοφίας», πού τους συνοδεύουν καί άλλοι τίτλοι. Καί τους δύο τίτλους ό Κάλβος απέκτησε, όπως θα δοΰμε,

Ι. Βλ. Κ. Σ ο λ δ ά τ ο υ , 'Ανδρέας Κάλβος. Άπο τή Γενεύη στην ΚέρκυραΔι

δάκτωρ τής φιλοσοφίας. Ή πρώτη καθηγεσία του στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία, 18261827. Επτανησιακή Πρωτοχρονιά 1 (I960) 1 24.

2. Γ. Θ. Ζώ ρ α, Τα έργα τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου, Νέα 'Εστία, ενθ' άν., σελ. 98 99.

619 —

στην Κέρκυρα, τον πρώτο, του διδάκτορος, λίγο μετά την άφιξί του εκεί, στα 1826, και τον δεύτερο του καθηγητού της Φιλοσοφίας, αργότερα, όταν διορίσθηκε στο Πανεπιστήμιο της Κερκύρας, τήν Ιόνιο 'Ακαδημία.

7. Κ έ ρ κ υ ρ α . Ό Κ ά λ β ο ς δ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι κ α θ η γ η τ ή ς τ η ς ' Ι ο ν ί ο υ Α κ α δ η μ ί α ς . Παράλληλα, ό Γκύλφορδ έπρότεινε τον Κάλβο στην κυβέρνησι και για καθηγητή της Συγκριτικής Λογοτεχνίας, και είδικώτερα και για τή διδασκαλία των νεωτέρων ευρωπαϊκών φιλολο

γιών, συγκριτικά προς τήν αρχαία και νεώτερη ελληνική φιλολογία. Χωρίς μάλιστα νά περιμένη καμμιά άπάντησι, έδωσε εντολή να αρχίσουν τα σχε

τικά μαθήματα άπό το σχολικό έτος 1826 1827, αναλαμβάνοντας ό ίδιος τα έξοδα της έδρας. Στις 30 Μαΐου 1827, με έγγραφο του προς τήν Εφορεία της 'Ακαδημίας, συνιστούσε τήν άναγνώρισι του διορισμού : «Παρακα

λώ — έγραφε — τήν Ύμετέραν κοσμιότητα νά συνάξη τήν Φιλοσοφικήν σχολήν και νά άναφέρη τήν στεφάνωσιν (δηλ. τον διορισμόν) τοϋ έλλο

γίμου 'Ανδρέου Κάλβου Διδασκάλου της Φιλοσοφίας», πράγμα πού ση

μαίνει ότι είχε πετύχει, έστω και προφορικά, τήν συγκατάνευσι τοϋ 'Αρμοστή '.

Στις 13 'Ιουνίου 1827, λίγο προτού αναχώρηση για τό ετήσιο ταξίδι του στην Ευρώπη, μέ νέα εκθεσί του προς τήν Κυβέρνησι ό Γκύλφορδ ζητεί νά εξασφάλιση τον μόνιμο διορισμό τοϋ Κάλβου, καθώς και άλλων καθηγητών πού είχε προτείνει.

"Ετσι, τα νεανικά όνειρα γίνονταν πραγματικότης : ό ποιητής τών 'Ωδών διορίζεται καθηγητής στην 'Ιόνιο Ακαδημία, σύμφωνα μέ τήν κλίσι του και τις επιθυμίες του. Θα έλεγε κανείς πώς ό Κάλβος εΐχε γεννηθή δάσκαλος, και σ' όλη τή ζωή του άσκησε αυτό τό επάγγελμα — τήν αποστο

λή θά έπρεπε νά ποΰμε — μέ αγάπη, εμπνευσι καί άφοσίωσι. Τό έτος 1826 άρχισε τά μαθήματα, διδάσκοντας «εφαρμογή της φι

λοσοφίας στή γενική λογοτεχνία» και ειδικά, όπως μας πληροφορεί σχε

τική εκθεσι τοϋ 'Εφόρου προς τήν Κυβέρνησι, τό ποιητικό έργο τοϋ Δάντη. Ή διδασκαλία υπήρξε εξαιρετικά ευδόκιμη και συγκέντρωνε πολλούς ακροατές, όχι μόνο άπό τή Φιλοσοφική, άλλα καί άπό άλλες σχολές.

Δυστυχώς, ή πρώτη αυτή περίοδος της πανεπιστημιακής διδασκαλίας τοϋ Κάλβου υπήρξε βραχεία, κι αυτό γιατί στις 2/14 'Οκτωβρίου 1827 πέθανε αιφνίδια στο Λονδίνο ό προστάτης του καί ιδρυτής της 'Ιονίου 'Ακαδημίας λόρδος Γκύλφορδ, τά δέ πράγματα της 'Ακαδημίας πήραν νέα τροπή.

Ή 'Αγγλική Κυβέρνησι δεν είχε για τήν 'Ακαδημία τό ενδιαφέρον

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Ανδρέας Κάλβος, Νέα Εστία, ενθ' όν., σελ. 47.

620 —

πού είχε ό μέγας φιλέλλην, και περιώρισε κατά πολύ τη δρδσι και τ ή ν απο

στολή του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου. Παράλληλα περιωρ>ίσ·θηκαν και τά έξοδα για την παιδεία.

Τη θέσι του Γκύλφορδ ανέλαβε τριμελής επιτροπή, με εντολή να εκτελή τά καθήκοντα του "Αρχοντος της 'Ακαδημίας. Ή Γερουσία, τέλος, με έγγραφο της 14 Νοεμβρίου 1827, έπεφόρτιζε τον "Εφορο της 'Ακαδημίας να διοική τα πράγματα τοϋ 'Ιδρύματος, «χωρίς να δημιουργούνται νεαι δαπάναι». Ήταν εύκολο να προΐδη κανείς τις συνέπειες. Ό Κάλβος, ίυπερή

φανος όπως πάντα, αντί να περιμένη τήν παϋσι του, προτίμησε ναι φ»υγη μόνος του και έδωσε αμέσως τήν παραίτησί του.

«'Ακολούθως — κατά τον Χιώτη — πολλάκις ή 'Ιόνιος Κυβέιρνησις προσεκάλεσε τον Κάλβο να γίνη καθηγητής της 'Ιταλικής και Ελλην ικής φιλολογίας, αλλ' ένεκα του κενοδόξου και ευερέθιστου αύτοϋ χαίραχτή

ρος ουδέποτε ηθέλησε να δεχθή» ι. Τέλος, μετά διάφορες περιπέτειες, διωρίσθηκε, στα 1840, καθηγητής

της Θεωρητικής Φιλοσοφίας στο 'Ιόνιο Πανεπιστήμιο. 'Αλλά για την επί

σημη γενικά διδακτική δρδσι του στην Κέρκυρα, δεν έχομε άκριβεΐϊς πλη

ροφορίες· αντίθετα, όλες οί σχετικές ειδήσεις είναι συγκεχυμένες, ακαθό

ριστες, αλληλοσυγκρουόμενες, ώστε να μή μπορούμε μέ βεβαιότητα να ξεχωρίσωμε τί, πού και πότε δίδαξε ό ποιητής μας. Μόνον επισταμένη έρευνα στην Κέρκυρα θα μπορούσε να μας λύση όλα τά προβλήματα, κ' ίσως έφερνε στο φως και τήν ύλη των μαθημάτων του. Φαίνεται πάν

τως, ότι δίδασκε στο Πανεπιστήμιο φιλοσοφία και στο Γυμνάσαο ιταλική φιλολογία.

Πολλοί καθηγητές και μάλιστα ό γυμνασιάρχης έδίδασκαν ταυτοχρόνως και στην 'Ακαδημία και στο Γυμνάσιο. "Ετσι συνέβη μέ τον Όριό>λη|, γυ

μνασιάρχη και καθηγητή του Πανεπιστημίου, έτσι και μέ τον Κάλβο, που διωρίσθηκε πρώτα στο Πανεπιστήμιο (όπου δίδασκε φιλοσοφία), και έπει

τα στο Γυμνάσιο (όπου δίδασκε ιταλική φιλολογία). Ό διορισμός του έγινε μέ πολλές δυσκολίες, γιατί, αν και ό Κάλβος

είχε φήμη εγκυκλοπαιδικού και σοφού δασκάλου, όμως είχε και πολλούς εχθρούς,εξαιτίας τοϋ αυστηρού χαρακτήρος του ή και από φθόνο. Οι φίλοι αντίθετα, χαιρέτισαν μέ χαρά και ίκανοποίησι τό διορισμό του στο Πανε

πιστήμιο καί μάλιστα δύο άπ' αυτούς τοΰ αφιέρωσαν, μέ τήν ευκαιρία αυτή, δύο ποιήματα τους, πού δημοσιεύθηκαν στην «Επίσημο 'Εφημερίδα τών 'Ηνωμένων Κρατών των 'Ιονίων Νήσων», όπου εκτός άπ' τους επαίνους πού τοϋ κάνουν, εκφράζουν καί τήν εύχαρίστησί τους, γιατί ό Κάλβος

1. Π. Χ ι ώ τ η , Ιστορικά απομνημονεύματα 'Επτανήσου, τόμ. Ζ', εκδίδοντος Ζώη, έν Ζακύνθω 1900, σελ. 10 έπ.

— 621 —

κατώρθωσε να κράτηση ψηλά το μέτωπο «στα φαρμακερά βέλη του Φθόνου

άλλα συ τόσο στή δύναμι υπερέχεις αυτόν τον ανόσιο, ώστε μάταια εκεί

νος εφρυαζε άπό την κακία του». Στις 24 Ιανουαρίου 1841, ό Κάλβος διαδέχθηκε τον Φραγκίσκο Όριό

λη στή θέσι διευθυντού του Ιονίου Γυμνασίου, άλλα καί στή θέσι αυτή, όπως καί στο Πανεπιστήμιο, δεν έμεινε πολύ καιρό. "Υστερα άπό νέα επεισόδια, ό πάντα εύθικτος ποιητής μας έδωσε τήν παραίτησί του άπό τή θέσι του διευθυντού του Γυμνασίου καί, φαίνεται, κι άπ' τό Πανεπιστή

μιο, στις 28 Νοεμβρίου τοΰ ϊδιου χρόνου.

8. ' Α γ γ λ ί α . Ό Κ ά λ β ο ς σ τ η ν ι δ ι ω τ ι κ ή έ κ π α ί δ ε υ σ ι . Σιγά σιγά ό Κάλβος αισθάνεται τώρα πλέον τον εαυτό του όλο καί πιο ξένο άπ' τό περιβάλλον. Οί επίσημες αρχές, ό πνευματικός κόσμος, ή πα

νεπιστημιακή διδασκαλία του, οί λογοτεχνικοί κύκλοι, ή κοινωνία, τον αγνοούν ή τουλάχιστον δέν τοΰ αναγνωρίζουν τήν αξία πού ένοιωθε ότι είχε.

'Αποφασίζει έτσι να εγκατάλειψη για δεύτερη φορά τήν αγαπημένη πατρίδα του, πού της χάρισε όλο του τό είναι, ενώ εκείνη δέν κατώρθωσε να του δώση λίγη ηρεμία καί λίγη χαρά. Τώρα πια έχει τήν συναίσθησι πώς ό χωρισμός του θα είναι παντοτεινός. Καταλαβαίνει πώς δύσκολα θα κατορθώση να ξαναγυρίση στα αγαπημένα χώματα. Ξενιτειά χωρίς τέλος . . .

Σε ηλικία 60 χρόνων ό Κάλβος πηγαίνει σε χωριό της βορείου 'Αγγλίας, τό Louth τοϋ Linconshire. Φαίνεται αναμφισβήτητα πώς ό ποιητής μας γνωριζόταν με τή δεύτερη γυναίκα του άπό πρώτα, άλλοιώς δέν θα μπορούσε να εξηγηθη ό γάμος του, μόλις λίγες εβδομάδες μετά τήν άφιξί του στο Λονδίνο. Ή γυναίκα του, δασκάλα, άνοιξε ενα ανώτερο Παρθεναγωγείο, δπου ό Κάλβος δίδασκε καί ό ίδιος μαθηματικά καί ξένες γλώσσες.

'Ακόμη εξακολουθούσε να άσχολήται καί μέ τις θρησκευτικές μελέτες του καί μέ σχετικές μεταφράσεις σε ιταλικά καί ελληνικά. Τόσο μεγάλη αυθεντία είχε καταστή στα θρησκευτικά ζητήματα, ώστε σ' αυτόν κατέφευ

γαν, όχι μόνο οί ιδιώτες, άλλα καί διάφορα επίσημα ιδρύματα, ζητώντας τή γνώμη του για τήν ορθότητα διαφόρων θρησκευτικών κειμένων. Είχε επίσης φήμη σοφού καί εγκυκλοπαιδικού άνθρωπου καί ήταν μέλος σέ πολλές επιστημονικές εταιρείες, καθώς φαίνεται άπό τους κύκλους του, πού αναγράφονται στο εξώφυλλο των μεταφράσεων του ι.

Συμπερασματικά, μπορούμε να ύπογραμμίσωμε ότι ό Κάλβος στα παι

δικά χρόνια του (στο δέκα περίπου) έμαθε τα πρώτα λίγα γράμματα στή Ζάκυνθο. Άπό κει μετέβη στο Λιβόρνο, όπου δέν μπόρεσε να φοίτηση

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Τα έργα τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου Νέα 'Εστία, £νθ' αν., σελ. 101 έπ.

— 622 —

τακτικά σε σχολεία. 'Από το 1812, στη Φλωρεντία, δεν γράφτηκε ποτέ κανονικά σε κανένα σχολείο και δέν παρηκολούθησε ποτέ τακτικά μαθή

ματα. Ευτυχώς, ή παρουσία και ή βοήθεια του Φώσκολου, άλλ' οπωσδήπο

τε και ή υπομονή και ή έμφυτη φιλομάθεια του, τον κάνουν να μελέτα συστηματικά και να άρχίζη να διακρίνεται στα γράμματα. Είναι αυτοδί

δακτος, αλλά μέ βαθειά εγκυκλοπαιδική μόρφωσι, αποτέλεσμα της φιλο

πονίας και επιμελείας του, καί όχι μέ επιπόλαιη μάθησι και επιφανειακά συσσωρευμένες γνώσεις. Διεκρίθη ώς διδάσκαλος σέ γλώσσες, στα κλασ

σικά γράμματα, στή φιλοσοφία, ακόμη και στα μαθηματικά, πρώτα στην 'Ιταλία καί εν συνεχεία στην Ελβετία και 'Αγγλία.

Έν τω μεταξύ αποκτά φήμη λογίου καί σοφοϋ άνθρωπου καί επιστρέ

φοντας στην πατρίδα του — μέ τήν συνδρομή του Γκύλφορδ — γίνεται δι

δάκτωρ της φιλοσοφίας καί διορίζεται καθηγητής στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία. Τή θέσι όμως αυτή, πού ήταν έπιβράβευσι τών τόσων μόχθων του καί άνα

γνώρισι της πνευματικής αξίας του, δέν ήταν πεπρωμένο να τήν εχη για πάντα. Ή σκληρή μοίρα, πού τόσο τον είχε κατατρέξει στο παρελθόν χω

ρίς άνάπαυσι, τον καταδιώκει καί στή δύσι του βίου του, για να κλείση τελικά τα τελευταία χρόνια του σέ ενα επαρχιακό χωριό της 'Αγγλίας, ώς διδάσκαλος σέ μικρό ιδιωτικό παρθεναγωγείο.

Καί για να τελειώνωμε : Ό Κάλβος δέν κατώρθωσε ποτέ να κάνη κανονικές σπουδές κι ούτε να παρακολούθηση κανένα σχολείο ή πανεπι

στήμιο, άλλα προικισμένος μέ υπομονή καί βαθειά αγάπη για τα γράμματα, κι έχοντας τήν τύχη να ζήση πολλά χρόνια κοντά στον Φώσκολο, κατώρθω

σε να απόκτηση μια πλατειά παιδεία καί μια φήμη σοφοΰ καί λογίου.

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Δια τού μετά χείρας τεύχους συμπληροϋται ό Εικοστός τόμος της δευτέρας σειράς

τον Φιλολογικού περιοδικού «Παρνασσός». Εις το τεύχος τούτο καταχωρίζονται τα ποιή

ματα τον Α. Μαρτελάον, «Τω μαθητή μου Νικολάω Φωσκόλω» και «'Επίγραμμα εις τον Φώσκολον». 'Ακολουθούν ai μελέται των καθηγητών Πανεπιστημίου Γεωργίου Θ. Ζώρα περί των σπονδών τού Κάλβου και της πανεπιστημιακής σταδιοδρομίας αυτού, Κ. Κωνσταντινίδου περί της ελευθερίας και της παθολογίας αυτής, τού άρχιτέκτονος

ειδικού επιστήμονος εις το Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης κ. Γ. Δημητροκάλλη περί τού άνακαλήματος νεκρού σ' ενα διήγημα τού Βιζυηνού, τών φιλολόγων ή ερευνητών 'Άννας Κελεσίδον Γαλανού περί της πλατωνικής πολιτικής σωτηριολογίας ώς τέχνης τραγικής, Καίτης Τσίχλη Άρώνη περί τού εμπορίου είς Κέρκνραν κατά τάς άρχος της 'Ενετο

κρατίας, Ζ. Μαμαλάκη περί τού λογοτέχνου Τάσου Άθανασιάδου (Άπα το κλασσικό μέτρο ότό σύγχρονο ανθρωπισμό), Στ. Φασουλάκη περί άγνωστων αγγελιών εκδόαεως βιβλίων τυπωμένων εις Γαλλίαν, Ίταλίαν και 'Ελλάδα κατά την περίοδον 1800 1863, Εν. Τσαπαρλή περί τριών μεταβυζαντινών ξυλογλύπτων αμβώνων άπα την "Ηπειρον, και Ίω. Κορινθίου, περί τών παραγόντων οι όποιοι συνέβαλον ώστε νά γεννηθούν και επιβιώσουν τα Φραγκοχιώτικα.

Τέλος, αναφέρονται τα χρονικά : Γ. Θ. Ζ. της συντάξεως, το χρονικον ό «Παρνασ

σός» δια τον Φώσκολον, Θ. Πελεγρίνη περί τού Παγκοσμίου συνεδρίου «'Αριστοτέλης» 7 14/8/'1978, Ε. Σουλογιάννη περί τού Δ' Πανιονίου συνεδρίου, Κέρκυρα 28/9 1/10/ 1978, χρονικον μελέτης περί τής 'Ελληνικής Σχολής Φλαγγίνη Βενετίας (19ος 20ος αϊ), Δημ. Βρανοπονλον, εφόρου Σχολών «Παρνασσού», 'Απολογισμός τών ννκτερινών Σχο

λών δια το σχολικον έτος 1977 1978. Άκολονθεϊ το χρονικον περί τής απονομής τών πρώτων βραβείων, τα όποια καθιέρωσεν ό Γ. Τσάκαλος, περί ελληνικών διδακτορικών διατριβών εις το Πανεπιστήμιον Ρώμης και άπα την κίνησιν τού «Παρνασσού» κατά το διαρρεύσαν τρίμηνον.

Γ. Θ. Ζ.

— 624

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» 714/8/1978

Το 1978 συμπληρώθηκαν 2.300 χρόνια από τον θάνατο τοϋ 'Αριστοτέλους. Το γεγο

νός αυτό έστάθηκε ή αιτία, ώστε να χαράκτηρισθή διεθνώς το 1978 ώς έτος τοϋ 'Αριστο

τέλους. Έτσι, τον παρελθόντα 'Ιούνιο ή UNESCO, προκειμένου να τιμήσει τον μεγάλο

Έλληνα σοφό, έπραγματοποίησε στο Παρίσι διεθνή εκδήλωση, στην οποία την 'Ελλάδα έξεπροσώπησαν ό Γενικός Γραμματεύς τής 'Ακαδημίας κ. Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος και οί καθηγητές κ.κ. Ε. Μουτσόπουλος και Κ. Δεσποτόπουλος.

Τό παγκόσμιο συνέδριο πού έλαβε χώρα στην Θεσσαλονίκη άπό τις 7 εως τις 14 Αυγούστου, ύπό τήν υψηλή Προστασία τοϋ Προέδρου τής 'Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κ. Τσάτσου και τήν αιγίδα τής UNESCO, έσήμαινε ακριβώς τήν συμμετοχή τών 'Ελλή

νων στον εορτασμό τών 2.300 ετών άπό τον θάνατο τοϋ Σταγιρίτη φιλοσόφου. Κηρύσσοντας τήν έναρξη τοϋ συνεδρίου ό Πρόεδρος τής Δημοκρατίας, αφ' ενός μεν

έτόνισε τήν οικουμενικότητα τοϋ 'Αριστοτέλους τοϋ οποίου ό λόγος «πέρασε τα σύνορα τοϋ ελληνοχριστιανικού κόσμου» καί, άφοΰ «έγινε αντικείμενο δημιουργικής καλλιέρ

γειας στον κόσμο τοϋ Ισλάμ», μετεφέρθη στην Δύση και επηρέασε ουσιαστικώς τήν με

ταγενέστερη διανόηση, άφ' έτερου δέ αναφέρθηκε στον στενό δεσμό μεταξύ τής πλατω

νικής και τής αριστοτελικής φιλοσοφίας. Πέρα άπό τις προφανείς διαφορές μεταξύ τοϋ Πλάτωνος καί τοϋ 'Αριστοτέλους υφίστανται ουσιαστικές ομοιότητες μεταξύ τών δύο στοχαστών.

'Εν συνεχεία, ό Πρόεδρος τοϋ συνεδρίου, 'Ακαδημαϊκός κ. Θεοδωρακόπουλος, κατά τήν προσφώνηση του περιέγραψε τήν σημασία καί τό μέγεθος τοϋ άριστοτελικοΰ στοχα

σμού καί επεσήμανε τήν εξαιρετικώς μεγάλη συμβολή τών 'Αράβων στην ιστορία τοϋ πολιτισμένου κόσμου, χάρη στους οποίους ό 'Αριστοτέλης διαδόθηκε στην Δύση. Μετά τους "Ελληνες, είπε χαράκτηριστικώς ό καθηγητής κ. Θεοδωρακόπουλος, οί "Αραβες είναι αυτοί πού δικαιούνται να οργανώσουν ενα συνέδριο προς τιμήν τοϋ μεγάλου Σταγιρίτη φιλοσόφου. Στο είδικόν έξ άλλου θέμα τής ανακοινώσεως του ό καθηγητής κ. Θεοδω

ρακόπουλος έπραγματεύθηκε τις σχέσεις μεταξύ τοϋ πλατωνικοΰ καί τοϋ άριστοτελικοΰ φιλοσοφικοΰ προβληματισμοΰ. Συγκεκριμένα, υποστήριξε Οτι «παρ' όλον ότι ό 'Αριστο

τέλης εννοείται άπό πολλούς ότι έπρόσεξε περισσότερο τον εμπειρικό κόσμο άπό όσον ό Πλάτων, όμως είναι έξ ίσου μεταφυσικός με τον Πλάτωνα... Βασικά θέματα καί έννοιες τοϋ Πλάτωνος όπως ό νους, ή αθανασία τής ψυχής, ή ιδέα τοϋ άγαθοϋ, ό θρησκευτισμός, ή ιδανική πολιτεία είναι άξονες καί τής αριστοτελικής φιλοσοφίας».

"Ενα σημείο στο όποιο έδωσε ιδιαίτερη έξαρση επίσης ό καθηγητής κ. Θεοδωρακό

πουλος ήτο ή συνέχεια τών αριστοτελικών σπουδών στην 'Ελλάδα. Έχει βεβαίως έπιση

μανθή ποικιλοτρόπως ή παγκόσμια επίδραση τοϋ 'Αριστοτέλους, αγνοείται όμως άπό πολλούς τό άκρως σημαντικό για τους Έλληνες γεγονός ότι στον χώρο αυτόν ουδέποτε έπαυσε να μελετάται ό 'Αριστοτέλης καί ή φιλοσοφία του. Ό ισχυρισμός αυτός για τήν αδιάπτωτη συνέχεια τών αριστοτελικών σπουδών στην'Ελλάδα επιβεβαιώθηκε με έμπρα

κτο τρόπο στο συνέδριο. 'Επιβλητική ήτο ή παρουσία τών 'Ελλήνων επιστημόνων, οί όποιοι για πρώτη φορά παρουσίασαν σέ διεθνές συνέδριο τους καρπούς τών ερευνών των άπό τήν μελέτη τής βυζαντινής καί τής μεταβυζαντινής περιόδου, δείχνοντας έτσι ότι οί σπουδές για τον 'Αριστοτέλη δέν σταματούν στους μετακλασσικούς καί τους αλεξαν

δρινούς χρόνους. Ό καθηγητής κ. Ε. Μουτσόπουλος, συγκεκριμένα, άφορμώμενος άπό τήν ύπό τήν διεύθυνση του κριτική καί σχολιασμένη έκδοση, στην σειρά Corpus Philoso

phorum Graecorum Recentiorum, τής ύπό τοϋ Δημητρίου Κυδώνη μεταφρασθείσης Θεο

λογικής Σούμμας τοϋ Θωμά Άκυϊνάτου, επεξεργάσθηκε βασικά σημεία πού άφοροΰν στην τεχνική τής μεταπλάσεως αριστοτελικών χωρίων τοϋ Άκυϊνάτου άπό τον Κυδώνη.

— 625 —

Ό κ. Γ. Καράς, εξ άλλου, αναφέρθηκε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και έτόνισε ότι «ή πυκνή παρουσία των χειρογράφων αριστοτελικών κειμένων σ' όλη αυτή τήν περίοδο, απ' τα πρώτα ακόμη μετά τήν άλωση χρόνια και μέχρι τήν 'Επανάσταση του '21, θεμε

λιώνει τήν άποψη ότι ό νέος ελληνισμός γνώρισε τον 'Αριστοτέλη και γενικότερα τον αρχαιοελληνικό στοχασμό, κάθετα, από κανάλια πού περνάν μέσα άπό τό Βυζάντιο καί διασχίζουν ολόκληρη τήν περίοδο της Τουρκοκρατίας». Έκτος άπό τις παρουσιάσεις αυτές, πολύ σημαντικές υπήρξαν καί άλλες ανακοινώνεις (δεκαπέντε περίπου στο σύνο

λο τους) πού αναφέρονταν στην παρουσία του 'Αριστοτέλους στο ελληνικό Βυζάντιο, στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, καθώς καί στην σχέση του φιλοσόφου μέ άλλους νεοέλ

ληνες διανοουμένους, όπως ήταν ό Δαμοδός, ό Φιλιππίδης, ό Κοραής καί ό Βράϊλας Άρμένης. Όλες αυτές οί ανακοινώσεις, οι όποιες σημειωτέον αφορούσαν συγχρόνως στις διάφορες εκφάνσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας (Λογική, 'Ηθική, Μεταφυσική κ.ά.), δείχνουν ακριβώς ότι οί σπουδές για τον Σταγιρίτη παρέμειναν επίκαιρες καθ' όλην τήν ιστορία του 'Ελληνισμού ακόμη καί κατ' αυτήν τήν θλιβερή περίοδο της Τουρκο

κρατίας. Τα θέματα βεβαίως πού έκαλύφθησαν κατά τις εργασίες του συνεδρίου δεν αναφέ

ρονταν μόνον στην κατά τήν βυζαντινή καί τήν μεταβυζαντινή περίοδο παρουσία τοΰ 'Αριστοτέλους στον ελληνικό στοχασμό. Μέ πλήθος άλλων ανακοινώσεων εδόθη έμφαση στην παρουσία τοΰ Σταγιρίτη καί σε άλλες περιόδους της ιστορίας τοΰ πνεύματος καί σε διαφορετικές άπό τον ελλαδικό χώρο γεωγραφικές περιοχές. Συγκεκριμένα, έγιναν αναφορές στην μετακλασσική καί αλεξανδρινή φιλοσοφία καί επιστήμη, στην ιουδαϊκή καί τήν αραβική φιλοσοφία, στην καθολική Δύση, στην Άνανέννηση καί στην σύγχρονη φιλοσοφία και επιστήμη. Τα θέματα αυτά είχαν πολυπρισματικό χαρακτήρα, υπό τήν έν

νοια ότι στις ανακοινώσεις αυτές ή αριστοτελική φιλοσοφία εξετάσθηκε κατά τις διάφορες μορφές της, όπως τήν 'Ηθική, τήν Κοινωνιολογία, τήν Λογική, τήν Μεταφυσική, τήν Αισθητική, τήν Γνωσιολογία κ.ά.

'Οπωσδήποτε, ό κύριος όγκος τών ανακοινώσεων έκάλυψε πεδία της ηθικής, της πο

λιτικής καί τής κοινωνικής φιλοσοφίας τοΰ 'Αριστοτέλους. Σχετικώς παρουσιάσθηκαν περί τις τριανταπέντε τέτοιες ανακοινώσεις. Ό καθηγητής Ο. Gigon, επί παραδείγματι, εξέτασε ώρισμένες θεμελιώδεις απορίες έν άναφορςί προς τήν αριστοτελική ηθική, όπως λ.χ. τήν σχέση τής ηθικής αρετής μέ τήν ατομική καί κοσμολογική φύση καί τήν ιστορία, τήν σχέση τής αρετής προς τό έλλογο, τό παράλογο καί τό πάθος τοΰ άνθρωπου. Βασικές έννοιες, κεντρικές στην σύγχρονη ηθική φιλοσοφία, όπως λ.χ. τής ελευθερίας καί τής ευ

θύνης έν σχέσει προς τήν αίτιοκρατούμενη φύση, είχαν ασφαλώς προβληματίσει τον 'Αριστοτέλη. Πώς ό Σταγιρίτης έπραγματεύθηκε τα προβλήματα αυτά, όσον άφορςι στην χρήση τών έν λόγω ηθικών εννοιών, καί ποιάν επίδραση είχαν οί σχετικές απόψεις του στους μεταγενεστέρους, ως τις ήμερες μας, στοχαστές, ήταν ερωτήματα πού προεκάλεσαν τό ζωηρό ενδιαφέρον τών συνέδρων. Ή φιλοσοφία τής πράξεως απετέλεσε αντικείμενο για γόνιμο διάλογο. Ό υφηγητής Β. Effe, μέ τήν αναφορά του στην σημασία τών νόμων στον 'Αριστοτέλη καί στή σύγχρονη πρακτική φιλοσοφία, έδωσε αφορμή για ουσια

στική συζήτηση μεταξύ τών συνέδρων, ενώ ό καθηγητής Η. G. Gadamer, αναφερθείς στην ιδέα τής πρακτικής φιλοσοφίας, ανέλυσε τήν μεταξύ σοφίας καί φρονήσεως αριστο

τελική σχέση καί Ισχυρίσθηκε ότι ή φρόνηση αποτελεί εννοιαν όχι τής θεωρητικής, άλλα τής πρακτικής λειτουργίας τοΰ άνθρωπου. Ό καθηγητής κ. Αΰ. Μπαγιόνας έξ άλλου, έκτος άπό τό πρόβλημα τής μεθόδου τής πολιτικής φιλοσοφίας τοΰ 'Αριστοτέλους, έπρα

γματεύθηκε επίσης τό πρόβλημα τής σχέσεως τής πολιτικής πράξεως μέ τήν πολιτική θεωρία. Στην κατηγορία τών ανακοινώσεων πού είχαν ώς αντικείμενο τήν πρακτική φιλο

σοφία τοΰ 'Αριστοτέλους περιλαμβάνονται ασφαλώς καί αυτές πού αφορούσαν σέ προβλή

40

— 626 —

ματα φιλοσοφίας τοΰ δικαίου (στην οποία λ.χ. αναφέρθηκε ό Πρύτανις τής Π.Α.Σ.Π.Ε. κ. Κ. Δεσποτόπουλος) και σέ προβλήματα κοινωνιολογικοΰ προβληματισμοϋ (όπως λ.χ. ήταν ή ανακοίνωση τοϋ 'Ακαδημαϊκού κ. Γ. Μιχαηλίδη Νουάρου, ό όποιος αναφέρ

θηκε στην αριστοτελική έννοια της στερήσεως ως αιτίας τών κοινωνικών αναταραχών, ή υπό τοϋ καθηγητού κ. Γ. Καββαδία διαπραγμάτευση της κοινωνικής έννοιολογίας τοΰ 'Αριστοτέλους και ή ύπό τοϋ 'Ακαδημαϊκού κ. Γρ. Κασιμάτη ανθρωπιστική ερμηνεία τών αριστοτελικών απόψεων για τήν δουλεία). Τέλος, αναφορές έγιναν στις αριστοτελικές έννοιες καί τον αλτρουισμό, σέ προβλήματα σχετικά μέ τήν κατά τους μέσους χρόνους αραβική μετάφραση τών 'Ηθικών Νικομαχείων καί στο πρόβλημα της σχέσεως τών Ηθικών Νικομαχείων καί τών 'Ηθικών Εύδημείων, πού ό Α. Kenny είδικώτερα διαπρα

γματεύθηκε έν άναφορφ προς τον Άσπάσιο. Οί αριστοτελικές έννοιες τής μιμήσεως, της καθάρσεως καί τής αρμονίας, καθώς

καί ή επίδραση πού άσκησε ό Σταγιρίτης μέ τήν Ποιητική του στο έργο μεταγενεστέρων στοχαστών, όπως τοϋ Πλουτάρχου, τοΰ Α. Pope τοϋ Β. Brecht καί τοΰ Α. Camus απετέ

λεσαν το αντικείμενο περίπου δέκα σημαντικών ανακοινώσεων, πού έκάλυψαν τα θέματα τής αισθητικής φιλοσοφίας τοΰ 'Αριστοτέλους.

Περί τις είκοσι έξ άλλου ανακοινώσεις αφιερώθηκαν στην αριστοτελική Λογική. 'Επισημάνθηκαν κυρίως προβλήματα άφορώντα : στον ορισμό, στις κατηγορίες, στον συλλογισμό (είδικώτερα δέ στην έννοια τής λογικής έγκυρότητος, στην σχέση δηλαδή πού κατά τον 'Αριστοτέλη εμφανίζουν στον λογικώς έγκυρο συλλογισμό οί προκείμενες προς το συμπέρασμα) καί στην έννοια τής αναλογίας έν σχέσει προς τό νόημα τής έν

νοιας αυτής, όπως απαντάται στους Πυθαγορείους, τον Σωκράτη καί τον Πλάτωνα. Πε

ραιτέρω τρεις επιστήμονες, συγκεκριμένα οί καθηγητές Α. Szabó, I. Mueller καί ό 'Ακα

δημαϊκός κ. Φ. Βασιλείου έπραγματεύθηκαν κριτικώς προβλήματα τής αριστοτελικής φιλοσοφίας τών μαθηματικών έν άναφορςί όχι μόνο προς προαριστοτελικούς στοχαστές (λ.χ. τους Έλεάτες καί τον Ζήνωνα) καί τους σχολιαστές τοΰ 'Αριστοτέλους (λχ. τον 'Αλέξανδρο Άφροδισιέα καί τον Σιμπλίκιο), άλλα καί έν σχέσει προς τήν σύγχρονη έρευνα τής συμβολικής Λογικής, καθώς καί τις ιδέες πού απασχόλησαν καί απασχολούν τους θεμελιωτές τών συγχρόνων μαθηματικών.

Δώδεκα σύνεδροι περίπου καταπιάσθηκαν μέ θέματα τής αριστοτελικής Μεταφυ

σικής καί 'Οντολογίας. Σχετικώς, αναφέρθηκαν σέ προβλήματα πού άφοροϋσαν στις θεμελιώδεις έννοιες τοΰ όντος, τοΰ συμβεβηκότος, τοΰ «δυνάμει» καί τοΰ «ενεργεία», τής εντελέχειας καθώς καί στην αρνητική θέση πού, όπως παρετήρησε ό καθηγητής R. Sorabi, λαμβάνει ό 'Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά, όσον άφορα στην ιδέα ότι κάθε γεγονός έχει κάποια αιτία.

Προβλήματα επιστημονικού χαρακτήρος, πού προκύπτουν άπό τα σχετικά έργα τοϋ 'Αριστοτέλους, αποτέλεσαν τό αντικείμενο είκοσι ανακοινώσεων. Είδικώτερα, σέ αυτήν τήν κατηγορία τών ανακοινώσεων κατατάσσονται αυτές πού άφοροϋσαν : στην αριστο

τελική Φυσική (σέ προβλήματα λ.χ. τής κινήσεως, τοϋ χρόνου, τοΰ χώρου καί τής παρου

σίας τών αριστοτελικών αιτίων στην σύγχρονη επιστήμη) στην αριστοτελική Βιολογία (στο πρόβλημα λ.χ. τοϋ «ου ένεκα» στην βιολογική εξήγηση) στην αριστοτελική Ψυχο

λογία (μέ ιδιαίτερη ασφαλώς έμφαση τών αριστοτελικών απόψεων στην σύγχρονη Ψυ

χολογία) καί τέλος στην αξιολόγηση τών αριστοτελικών απόψεων για τήν 'Αστρονομία. "Αλλα θέματα πού απασχόλησαν τους επιστήμονες στο συνέδριο, καί αποτέλεσαν

κύρια σημεία αναφοράς για είκοσι περίπου ανακοινώσεις, άφοροϋσαν στην Θεολογία, στην Μεθοδολογία, στην Γνωσιολογία καθώς καί στην σχέση τής αριστοτελικής φιλο

σοφίας μέ τά νεώτερα καί τα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα, όπως αυτά τής Κριτικής Φιλοσοφίας, τής Φαινομενολογίας καί τοΰ 'Υπαρξισμού. Τέλος, μεγάλος αριθμός άνακοι

— 627 —

νώσεων κατατάσσεται στην 'Ιστορία της Φιλοσοφίας, υπό τήν εννοιαν ότι σέ αυτήν τήν κατηγορία τών παρουσιάσεων επισημάνθηκε ιδιαιτέρως ή επίδραση της αριστοτελικής φιλοσοφίας έπί στοχαστών μεταγενεστέρων εποχών, όπως ήταν ό Νικόλαος Λεόνικος Τομέος, ό Μιχαήλ Έφέσιος, ό Νικηφόρος Βλεμμύδης, ό Walter Burley, ό "Αγ. Αυγουστί

νος, ό Farâbi, ό Θωμάς Άκυϊνάτης, ό Πέτρος 'Ισπανός, ό Siger de Bramant, ό 'Αλβέρτος ό Μεγάλος, ό Γουλιέλμος του "Οκκαμ, ό Nicolaus Cusanus, ό Montaigne, ό Bacon, ό Dewy, ό Hume, ό Kant, ό Hegel, ό Frege κ.ά.

Το παγκόσμιο συνέδριο «Αριστοτέλης», πού ή τελεσή του υπαγορεύθηκε άπό το χρέος καί τό δικαίωμα τών 'Ελλήνων να τιμήσουν τον μεγάλο προγονό τους, ήτο πλούσιο τόσο κατά τήν ποσότητα όσο και κατά τήν ποιότητα τών ανακοινώσεων πού παρουσιά

σθηκαν. Θα ήτο ασφαλώς υπερβολή να ίσχυρισθή κάποιος ότι στο συνέδριο αυτό εξαν

τλήθηκαν όλες οί πτυχές καί τα προβλήματα της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Ένα τέτοιο Ισχυρισμό δέν τον επιτρέπει ή βαθύτης ούτε τό πλάτος του αριστοτελικού στοχασμού. Δεν μπορεί κανείς, ωστόσο, να αμφισβητήσει ότι ερευνήθηκαν πολλά σημεία της φιλο

σοφίας τοΰ Σταγιρίτη ούτε να παραγνωρίσει τήν μεγάλη επιτυχία πού είχε τό συνέδριο, όσον άφορα στην συμβολή τών αριστοτελικών σπουδών. Στην επιτυχία αυτή τοΰ συνεδρίου συνετέλεσεν ουσιαστικώς καί το κλίμα τοΰ έντονου συναισθηματισμού, πού οί 'Οργανω

τές τοΰ συνεδρίου μέ ακούραστο συντονιστή τον επίτιμο Διευθυντή τοΰ 'Υπουργείου Πολιτισμοΰ καί Επιστημών κ. Λουκαν Λιναράν έδημιούργησαν. Τα θαυμαστά εκθέματα τών θησαυρών της Βεργίνας καί ή επίσκεψη στους χώρους όπου έγεννήθηκε καί έζησε ώς έφηβος ό 'Αριστοτέλης επέδρασαν καταλυτικώς στις ψυχές τών επιστημόνων, πού ήλθαν άπό όλα τα μέρη τοΰ κόσμου για να τιμήσουν τον οικουμενικό πλέον φιλόσοφο καί έδημιούργησαν, όπως χαράκτηριστικώς παρετήρησε στην καταληκτήρια προσφώ

νηση του ό Πρόεδρος τοΰ συνεδρίου κ. Θεοδωρακόπουλος, ενα αίσθημα φιλίας μεταξύ των, τήν αρετή πού τόσον πολύ ύμνησε ό 'Αριστοτέλης, γεγονός πού επέτρεψε ώστε ό διάλογος μεταξύ τών συνέδρων να γίνει απρόσκοπτος.

Θ. Ν. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ

Ο «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΔΙΑ ΤΟΝ ΦΩΣΚΟΛΟΝ

'Επί τη ευκαιρία της 200ής επετείου τής γεννήσεως τοΰ Φώσκολου, ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» κατεχώρισεν είς τό περιοδικόν σειράν μελετών, ώς αφιέρωμα εις τον ποιητήν τών «Τάφων». Αί μελέται έδημοσιεύθησαν είς τα τεύχη τοΰ τελευταίου τόμου, ώς έξης : Γ.Θ.Ζ., Στην 200ήν έπέτειον τής γεννήσεως : Ούγος Φώσκολος καί οί συμπατριώτες Κάλβος καί Σολωμός (μελέτη). Οΰγου Φώσκολου (μετάφρ. Στ. Μαρτζώ

κη), A Zacinto ΕΙς Ζάκυνθον (ποίημα). Οΰγου Φώσκολου (μετάφρ. Στ. Μαρτζώκη), Le GracieAi χάριτες (απόσπασμα τοΰ ποιήματος). Διονυσίου Σολωμοΰ (μετάφρ. Κ. Καιροφύλα), L'isola del Zante Ζάκυνθος (ποίημα). Διονυσίου Σολωμοΰ (μετάφρ. Κ. Καιροφύλα), La lode della montagna di Scopo Στή Ζάκυνθο (ποίημα). Δ. Σολωμοΰ (μετάφρ. Μ. Σίγουρου), Στο θάνατο Οΰγου Φώσκολου (ποίημα). Οΰγου Φώσκολου (μετάφρ. Μ. Σίγουρου), Είς εαυτόν. Στή μακρινή αγάπη. All'amata (ποιήματα). Α. Μαρκέτου, Ούγος Φώσκολος : Ή μοίρα καί ό πόνος, ό πόνος καί οί ιδέες, οί ιδέες καί ό αγώνας (μελέτη). Α. Μαρτελάου, Τώ μαθητή μου Νικολάω Φωσκόλω (ποίημα). Α. Μαρτελάου, 'Επίγραμμα είς τον Φώσκολον (ποίημα).

'Επίσης ό «Παρνασσός» ώργάνωσεν είδικήν έκδήλωσιν είς τήν Μεγάλην Αΐθουσαν τοΰ Συλλόγου, κατά τήν οποίαν προσεφώνησαν : Ό Πρόεδρος τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός», 'Ακαδημαϊκός κ. 'Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, ό Πρόεδρος τοΰ Έλληνο

— 628

ίταλικοϋ Συλλόγου, 'Ακαδημαϊκός κ. Γεώργιος 'Αθανασιάδης Νόβας, ό Διευθυντής τοϋ Ιταλικού" 'Ινστιτούτου, Καθηγητής κ. Domenico Gardella, ό Πρόεδρος της Εθνικής Εταιρείας των 'Ελλήνων Λογοτεχνών, Λογοτέχνης κ. "Αλκής Γιαννόπουλος, ô Πρόεδρος τής Ελληνικής Εταιρείας Επτανησιακών Μελετών κ. 'Ιωάννης Μάργαρης, Βουλευτής Ζακύνθου και ό Πρόεδρος τής 'Ενώσεως Ζακυνθίων, Γυμνασιάρχης κ. 'Ανδρέας Γουσέ

της. Τον πανηγυρικόν έξεφώνησεν ή γνωστή λογοτέχνις κ. Μαργαρίτα Δαλμάτη, μέ θέμα : Ούγος Φώσκολος «Λευτεριάς χαρτιά».

•

ΤΟ Δ' ΠΑΝΙΟΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ. ΚΕΡΚΥΡΑ 28/91/10/1978

'Από 28 Σεπτεμβρίου μέχρι 1 'Οκτωβρίου 1978 συνήλθε στή Κέρκυρα το Δ' Πανιό

νιο Συνέδριο, συνεχίζοντας έτσι μία παράδοση πού άρχισε το 1914 1. Τήν πρωτοβουλία τής συγκλήσεως είχε ή 'Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, πού, μέ τήν αρωγή τοϋ 'Υπουρ

γείου Πολιτισμού και 'Επιστημών, τοϋ Δήμου Κερκυραίων και άλλων παραγόντων, ορ

γάνωσε τις εργασίες του στο μαγευτικό νησί τοϋ 'Ιονίου μέ αρκετή επιτυχία. Τήν οργανωτική επιτροπή απετέλεσαν οί Κ. Δαφνής, πρόεδρος και Άν. Βαρβαρήγος,

Γ. Καλογερόπουλος, Γ. Λινάρδος, Α. Άργυροΰ, Άλ. Σπίγγος, Γ. Χυτήρης, Λ. Ζάμιτ, Α. Τσίτσας, Π. Γαστεράτος, μέλη.

Ή έναρξη τοϋ συνεδρίου έγινε τήν Πέμπτη 28 Σεπτεμβρίου στο Μέγαρο τών ανα

κτόρων τής πόλεως. Κατά τήν διάρκεια τής εναρκτήριας συνεδρίας ό 'Επίτιμος Γεν. Πρόεδρος τοϋ συνεδρίου, καθηγητής ακαδημαϊκός Δ. Α. Ζακυθηνός, διάβασε ενα θερμό τηλεγραφικό χαιρετισμό προς τους συνέορους έκ μέρους τοϋ Προέδρου τής Δημοκρα

τίας Κων. Τσάτσου. 'Ακολούθως, τήν έναρξη έκήρυξε ό Νομάρχης Κερκύρας μέ εμπνευσμένη προσφώ

νηση. "Επειτα, ό καθηγητής Δ. Α. Ζακυ£ηνός προσφώνησε τό συνέδριο και ανέπτυξε τό θέμα τής συμβολής τοϋ 'Ανδρέα Μουσ:οξύδη στα γράμματα και τήν επιστήμη, ιδιαί

τερα δέ στην εκπαίδευση. Στή συνέχεια, ό πρόεδρος τοϋ συνεδρίου Κ. Δαφνής, πού υπήρ

ξε ή ψυχή του, μίλησε προσφωνώντας κατάλληλα τους συνέδρους και αναφέρθηκε στην ίστορία τοϋ θεσμοΰ τών Πανιονίων Συνεδρίων.

Χαιρετισμούς προς τό συνέδριο άπηίθυναν ό ακαδημαϊκός Γρ. Κασιμάτης έκ μέρους τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, ό καθηγητής Μήτσης έκ μέρους τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, ό καθηγητής Γρόλιος έκ μέρους τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ό καθηγητής Μ. Μερακλής έκ μέρους τοϋ Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων, ό καθηγητής Fr. Thiriet έκ μέρους τοϋ Πανεπιστημίου τοϋ Στρασβούργου, ό καθηγητής Μ. Vitti έκ μέρους τοϋ Πανεπιστη

μίου τοϋ Παλέρμου, ό καθηγητής Β. Bouvier έκ μέρους τοϋ Πανεπιστημίου τής Γενεύης και Γ. Βαλέτας έκ μέρους τών πνευματικών ανθρώπων τών νησιών τοϋ Αιγαίου.

Τήν Παρασκευή 29 Σεπτεμβρίου άρχισαν ουσιαστικά οί εργασίες τοϋ συνεδρίου,

1. Το Α' Πανιόνιο συνήλθε στην Κέρκυρα το 1914 (20 Μαΐου) μέ τήν ευκαιρία της συμπληρώσεως τών 50 χρόνων άπο τήν "Ενωση τής 'Επτανήσου μέ τήν Έλλαδα. Πρόεδρος του ήταν ό Σπ. Λάμπρος. Το Β' Πανιόνιο συνήλθε στην 'Ιθάκη το 1938 (26

28 Αυγούστου) μέ πρωτοβουλία της Έτχιρείας 'Επτανησιακών Μελετών. Το Γ' Πανιό

νιο συνήλθε άπο 23 μέχρι 29 Σεπτεμβρίου 1965 στην Κέρκυρα, Κεφαλλονιά καί Ζάκυν

θο, μέ πρωτοβουλία καί οργάνωση τής Κεντρικής 'Επιτροπής Εορτασμού τής Έκατον

ταετηρίδος τής 'Ενώσεως τής Επτανήσου. Πρόεδρος ήταν ό καθηγητής Δ. Α. Ζακυθη

νός. Τα πρακτικά τών τριών αυτών συνεδρίων έ"χουν δημοσιευθή.

— 629 —

πού διαιρέθηκε σε τρία τμήματα, και συνεχίσθηκαν το Σάββατο 30 Σεπτεμβρίου. Στο α' τμήμα — Ιστορία, 'Αρχαιολογία — πού στεγάσθηκε στην αίθουσα τής Δη

μόσιας Βιβλιοθήκης, μίλησαν οί : Δ. Ζακυθηνός για τήν Latinitas Nostra, Γ. Άλισανδρά

τος για ανέκδοτα γράμματα τοΰ 'Ιωσήφ Μομφεράτου. Δ. Άποστολόπουλος για τα προ

νόμια των έν 'Ιθάκη κλεφτών, Σπ. Άσδραχάς για αγροτικές σχέσεις στην Κέρκυρα τον 16ο αί., Λ. Δρούλια για τήν αλληλογραφία τοϋ Δημητρίου Μόστρα, Γ. Ν. Κάρτερ για τον Παν. Σαμαρτζή, χρονικογράφο τοϋ 19ου αϊ., Ε. Κούκκου για τα φιλελεύθερα κινήματα στην Ευρώπη καί τον Ίω. Καποδίστρια στις αρχές τοΟ 19ου αί., Π. Καλλιγάς για τοπο

γραφικά τής πόλης τής αρχαίας Κέρκυρας, Fr. Thiriet για τήν κερκυραϊκή γεωργία στον 15ο αι., Σπ. Χαροκόπος για το ίατροκοινωνικό έργο του Ίω. Καποδίστρια, Σπ. Λουκατος για εκθέσεις Ελλήνων Προξένων στα άγγλοκρατούμενα 'Επτάνησα, Α. Λιάκος για το κίνημα Γαριβάλδη και τα 'Επτάνησα κατά τήν περίοδο 1860 1862, Χρ. Μαλτέζου για το άνδεγαικο αρχείο τής Νεαπόλεως καί το ιστορικό αρχείο Ζακύνθου, Ν. Μοσχονάς για το ιστορικό αρχείο Κεφαλληνίας καί για ενα χειρόγραφο χάρτη Λευκάδας καί 'Αμβρακικού τον 19ο αί. στή Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, Γ. Μοσχόπουλος για τό αρχείο Ήλ. Τσιτσέλη, Παναγιώτα Μοσχονα για τήν Κεφαλλονιά τον 16ο καί 17ο αί. σύμφωνα με τις μαρτυρίες ξένων περιηγητών, Γερ. Πεντόγαλος για τό νοτάριο Κερκύρας Γ. Μόσχο τον 15ο αί., Κ. Τριαντάφυλλου για τήν αποστολή τοϋ βουλευτοΰ Πατρών Κ. Κωστάκη στα 'Ιόνια νησιά (1864), Hattersley Smith για τήν ταυτότητα τοΰ James Callender, Ί . Ψαράς για άγνωστες βενετικές πηγές για 'Επτανησίους (17ο αι.), Ί . Χασιώτης για τήν δράση τών προγόνων τοΰ Μαβίλη στην Κωνσταννινούπολη καί Κέρκυρα (18ος 19ος αί.).

Στο β' τμήμα Γράμματα, Τέχνες — πού στεγάσθηκε σε αίθουσα τής 'Ιονίου Γε

ρουσίας, μίλησαν οί : Κ. Δημαράς για τον Κ. Τυπάλδο Ίακωβάτο καί τήν κατήχηση τοΰ Κοραή, Ε. Κριαρας για τήν ίδρυση γλωσσοτεχνικοΰ 'Αρχείου τής 'Επτανήσου, Λ. Πολίτης για ζητήματα τής αλληλογραφίας τοΰ Σολωμού, Γ. Βαλέτας για τις κοινωνικές ιδέες τοΰ Λ. Μαβίλη, Κ. Δαφνής για τό περιοδικό τοΰ Ν. Κονεμένου « Ό Εωσφόρος», Α. Δούης για τον Α. Κεφαλληνό, Α. Δώδου για ερμηνεία τής ποίησης τοΰ Δ. Σολωμοΰ από τον Π. Βράϊλα Άρμένη, Map. Θεοχάρη για ενα μοναδικό φαινόμενο στην εικονο

γραφία, Π. Καραγεώργος για τήν συλλογή βιβλίων καί χειρογράφων τοΰ λόρδου Γκύλ

φορδ, Α. Σαχίνης γιά τό διήγημα τοΰ Κ. Θεοτόκη «Ή αγάπη παράνομη», Μ. Vitti για τήν επτανησιακή ποίηση καί τήν αντιμετώπιση από τήν μορφωτική εξουσία τής 'Αθή

νας με αναφορά στον Α. Ρ. Ραγκαβή, Μ. Χατζηδάκης για τα 'Επτάνησα καί τήν κρητική τέχνη, Τ. Κόρφης γιά τήν αισθητική σημασία τής «Γυναίκας τής Ζάκυνθος» τοΰ Δ. Σο

λωμοΰ στην ελληνική πεζογραφία, Δ. Κωνστάντιος γιά τήν μεταβυζαντινή ζωγραφική τής Λευκάδας, Α. Παπουτσάνη Καραμάνου γιά τήν αλληλογραφία Θεόκλ. Φαρμακίδη καί Κ. Άσώπιου (1819 1832), Β. Σταμάτη για τον Φρ. Μηνιάτη καί τον Α. Κατήφορο, Δ. Τριανταφυλλόπουλος γιά τήν εξέλιξη τής θρησκευτικής ζωγραφικής στα 'Επτάνησα, "Αλκής Χαραλαμπίδης γιά έργο τοΰ Π. Δοξαρά σε ξένη ιδιωτική συλλογή, Ντ. Νίκας γιά ανέκδοτες επιστολές τοΰ Μαρτινέλλη, Π. Βοκοτόπουλος γιά πρώιμες κρητικές εικό

νες στή Λευκάδα καί στή Κέρκυρα. Στο γ' τμήμα — 'Ηθικές καί Πολιτικές επιστήμες — πού στεγάσθηκε κι αυτό σέ αί

θουσα τής 'Ιονίου Γερουσίας, μίλησαν οί : Γρ. Κασιμάτης γιά τήν πολιτιστική αφομοίω

ση τής Επτανήσου μέ τήν 'Ελλάδα μετά τήν "Ενωση, Σπ. Καλογερόπουλος Στρατής γιά τήν "Ενωση τής 'Επτανήσου καί τήν ουδετερότητα τής Κερκύρας, Δ. Λουκατος γιά τους παληούς μικροπωλητές στην 'Επτάνησο, Α. Μεταξάς γιά τήν επτανησιακή άποι

κιοποίηση καί τήν σύγχρονη πολιτική επιστήμη, Μ. Κουρούκλη γιά τό χωριό «Επίσκε

ψη» τής Κέρκυρας καί τήν περιοχή του τον 19ο αι., Α. Άγοροπούλου γιά τήν αστική κατοικία στην άγγλοκρατούμενη Κέρκυρα, Α. Νικοκάβουρα γιά τήν εφημερίδα τής Κερ

— 630 —

κύρας «Πατρίς» (1849 1851), Α. Πετρονώτης για εργολαβικά και οικοδομικά της Κέρ

κυρας, Μ. Σταυρινοΰ για μία έκθεση τοϋ James Campbell (1813), Ε. Σουλογιάννης για Επτανησίους αποδήμους επιστήμονες και λογίους στην Αίγυπτο το 19ο και 20 αϊ., Α. Τσίτσας για λίβελλους Κερκυραίων αστών στη διαμάχη τους με τους ευγενείς, Γερ. Χυ

τήρης για το κερκυραϊκό πρόβλημα γης την επομένη της ενώσεως. Τήν Κυριακή 1 'Οκτωβρίου έγινε με επιτυχία συζήτηση στρογγυλής τραπέζης μέ

θέμα «Ό Σολωμός και f\ νεοελληνική κριτική» μέ συζητητές τους καθηγητές Λ. Πολίτη, Ε. Κριαρά, Α. Σαχίνη, Μ. Vitti και Γ. Άλισανδράτο.

Οί σύνεδροι είχαν επίσης τήν ευκαιρία να έκδράμουν στην τοποθεσία Miramare και να ξεναγηθούν στο «Αχίλλειο». Παρέστησαν δέ στα εγκαίνια αναδρομικής εκθέσεως έργων Επτανησίων ζωγράφων στο κτήριο τής 'Αναγνωστικής Εταιρείας καί, το σπου

δαιότερο ΐσως όλων, επισκέφθηκαν το πατρογονικό σπίτι των Καποδίστρια στή θέση Κουκουρίτσα, όπου τους υποδέχθηκαν οί απόγονοι τής μεγάλης οικογένειας Μαρία Κα

ποδίστρια Δεσύλλα καί Βιάρος Καποδίστριας. Ή κυρία Δεσύλλα μέ μία ευγενική της χειρονομία ανακοίνωσε τήν απόφαση της να δωρήσει 15 στρέμματα γής σε πνευματικά σωματεία τής Κέρκυρας καθώς καί τό σπίτι (μετά τον θάνατο της) για να γίνει μουσείο καί ερευνητικό κέντρο.

Κατά τήν τελετή λήξεως, στην οποία παρευρέθηκε ό 'Υφυπουργός Κοινωνικών 'Υπηρεσιών Γερ. Άποστολάτος, ανακοινώθηκαν τα πορίσματα τών εργασιών τοϋ συνε

δρίου, οί προτάσεις καί οί ευχές για διάφορα επτανησιακά θέματα. Συγκεκριμένα εκ

φράσθηκαν δύο ευχές: α) Να δοθεί στο 'Υπουργείο Πολιτισμού καί 'Επιστημών ό όλος χώρος, όπου σήμερα τό Παλαιό Φρούριο Κερκύρας, για νά στεγασθεί ή 'Ανωτάτη Σχολή μεταπτυχιακών σπουδών μεταφράσεως καί Διερμηνείας Κερκύρας, πού ιδρύθηκε τό 1977 καί β) νά ψηφισθεί ή\ ίδρυση 'Ιονίου Πανεπιστημίου.

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ

ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΦΛΑΓΓΙΝΗ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 19ος 20ός αι.

Ό φιλόλογος καί ιστορικός Ευθύμιος Θ. Σουλογιάννης, διδάκτωρ του Πανεπιστη

μίου Ρώμης, κατά τό δτος 1970 1971, τυχών υποτροφίας τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών μετέβη είς Βενετίαν καί ήρεύνησεν εις τό Έλληνικόν ΊνστιτοΟτον Βυζαντινών καί Μεταβυζαν

τινών Σπουδών, είς τό άρχεΐον τής Ελληνικής Κοινότητος, καθώς καί είς τα Κρατικά 'Αρχεία τής πόλεως αυτής (Archivio di Stato di Venezia).

'Υπό τήν καθοδήγησιν τοϋ καθηγητού Μ. Μανούσακα, διευθυντού τοϋ 'Ινστιτού

του, συνέγραψε μελέτην μέ τίτλον «Ή 'Ελληνική Σχολή Φλαγγίνη τής Βενετίας 19ος 20ός αι.».

Τό κείμενον τής μακροσκελούς μελέτης, είς τήν οποίαν παρέχονται νέα στοιχεία περί τής έπανιδρύσεως τής Σχολής (μετά τό Φλαγγινειανόν Φροντιστήριον), περί δασκά

λων καί μαθητών, περί έκπαιδευτικοΰ συστήματος, περί σχέσεων μέ τον έλλαδικόν χώρον καί περί σχέσεων μέ τό ίταλικόν κράτος, πρόκειται νά δημοσιευθή έν καιρώ.

*

631

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΔΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟΝ ΕΤΟΣ 19771978

Την 16ην Νοεμβρίου έγένετο εις τήν αΐθουσαν τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» ή εορτή απονομής βραβείων εις τους μαθητάς τών Νυκτερινών Σχολών, δια το σχολικόν έτος 19771978.

Μετά άπό προσφώνησιν τοϋ Προέδρου κ. 'Ιωάννου Θεοδωρακοπούλου καί τήν εκθεσιν τοϋ 'Εφόρου τών Σχολών κ. Δημ. Βρανοπούλου, ό κ. Έφορος άπηυθύνθη προς παρευρισκομένους ώς έξης :

Κύριε Πρόεδρε, Κύριοι συνάδελφοι, αγαπητά μας παιδιά. Κατά τό παρελθόν σχολ. έτος εις τάς Νυκτερινός Σχολάς τοϋ «Παρνασσού», έπετε

λέσθη έργον δημιουργικόν υψίστης σημασίας. Παρεσχέθη ή δυνατότης εις εργαζομένους νέους να γευθούν τα αγαθά της γνώσεως, να καλλιεργηθούν πνευματικώς καί ηθικώς καί να αποκτήσουν εύγένειαν καί ύψηλόν ήθος.

Τό έργον αυτό αποτελεί ασφαλή έγγύησιν δια τό καλόν τής νεολαίας μας, δια τό καλόν τής πατρίδος μας καί δια τό μέλλον τής φυλής μας. Είναι έργον θεάρεστον καί λαμ

πρόν, όπως ακριβώς τό εΐχον όραματισθή οί αείμνηστοι ίδρυταί του καί θα τό έπεθύ

μουν οί δωρηταί καί εύεργέται του, υπέρ τών ψυχών τών οποίων έδεήθημεν προ ολίγου εις τον Ύψιστον.

Ώς Έφορος τών Σχολών, ζών εκ τοϋ σύνεγγυς τήν εργώδη καί δημιουργικήν αυτήν προσπάθειαν, διαπιστώνω δτι παρά τάς άντικειμενικάς δυσκολίας πού παρουσιάζει τό έρ

γον, εφ' όσον προσφέρεται εις εργαζομένους μαθητάς, αϊ Σχολαί τοϋ Φ.Σ. «Παρνασσός» κατά τό παρελθόν σχολικόν έτος παρουσίασαν καί νέας λαμπράς επιτυχίας καί νέαν άνοδον τής στάθμης αποδόσεως τών μαθητών.

Κατ' έτος είθισται τήν ήμέραν αυτήν να γίνεται απολογισμός τοϋ συγκεκριμένου έργου τών Σχολών, τό όποιον συντελείται εις τό μέγαρον τής όδοϋ Κατακουζηνοΰ 2, εις μίαν πραγματικήν Κυψέλην, όπου κάθε βράδυ εκατοντάδες παιδιών συνωθούνται εις τάς αίθουσας τοϋ μεγάρου μέ τήν έπιθυμίαν να καλλιεργήσουν τό πνεΰμα των αλλά καί τήν ψυχήν των, εύρίσκοντα απόλυτον άνταπόκρισιν. Θα σας αναφέρω μερικά αριθμητικά στοιχεία, δια να διαπιστώσετε καί σεις τήν πραγματικότητα.

Κατά πρώτον θα αναφερθώ είς τό Δημοτικόν Σχολεΐον, τό όποιον έλειτούργησεν ώς μονοθέσιον καί διενεργεί βάσει τοϋ Ν.Δ. 79/1973 προαγωγικάς καί απολυτηρίους εξετάσεις είς δύο περιόδους, Φεβρουάριον καί Ίούνιον. 'Ενεγράφησαν συνολικώς 29 μαθηταί καί μαθήτριαι. Έξητάσθησαν 18, προήχθησαν ή άπελύθησαν 13, απερρίφθησαν 5. Ό αριθμός τών μαθητών είναι μικρός, λόγω τής επί σειράν ετών καταπολεμήσεως τοϋ αναλφαβητισμού. Είς τοΰτο πολύ συνέβαλε καί ό Φ.Σ. «Παρνασσός» μέ τήν ύπερεκα

τονταετή λειτουργίαν τών Νυκτερινών Σχολών. Ή επιμέλεια καί τό ήθος τών μαθητών υπήρξαν ικανοποιητικά. Δαπάναις τοϋ Φ.Σ. «Παρνασσός» έχορηγήθη είς τους μαθητάς γραφική ύλη καί δ,τι άλλο άπητεΐτο δια τήν άρτίαν λειτουργίαν του.

Δεύτερον τό Φροντιστήριον Ξένων Γλωσσών έλειτούργησε μέ εξ (6) τάξεις. Ή λει

τουργία του δι' δγδοον κατά σειράν έτος υπήρξε κανονική άπό πάσης πλευράς. 'Ενεγρά

φησαν 146 μαθηταί καί μαθήτριαι. Μερικοί διέκοψαν τήν φοίτησίν των δια λόγους ανω

τέρους τής θελήσεως των. Έξητάσθησαν 106, προήχθησαν 106. Οί μαθηταί έδιδάσκοντο τήν Άγγλικήν γλώσσαν έπί 4 ώρας εβδομαδιαίως καί επέδειξαν ζήλον καί ενδιαφέρον. Άπό τους μαθητάς τοϋ Φροντιστηρίου έχουν λάβει κατά τήν τελευταίαν τετραετίαν, Πτυχία 'Οξφόρδης 140 μαθηταί συνολικώς. Οί παρατεθέντες αριθμοί όμιλοϋν δια τήν κατά

στασιν καί τάς άρίστας προοπτικάς τοϋ Φροντιστηρίου Ξένων Γλωσσών.

632

Τρίτον το Γυμνάσιον. Έφοίτησα1 εις το Γυμνάσνον 49 μαθηταί είς τάς IB' και Γ' τάξεις. Ή Α' τάξις δεν έλειτούργησεν Έξ αυτών έξητάσθησαν 34, προήχθησαν 32, απερρίφθησαν 2.

Είς τάς εισαγωγικός εξετάσεις δα το Λύκειον συμμετέσχον 11 μαθηταί Kcaì μαθή

τριαι. Έπέτυχον 4, ποσοστον επιτυχία; 40% περίπου. Τοϋτο οφείλεται είς τον μικρόν αριθμόν των μαθητών μας και είς το rγονος ότι διηγωνίσθησαν έπί τών αυτών θεμά

των με μαθητάς ημερησίων Γυμνασίωλ. Έρχόμεθα τέλος είς το Λύκειο\ Έλειτούργησε όπως όλα τα Νυκτερινά με 4 τάξεις, είς τάς οποίας ένεγ'ράφησαν

συνολικώς 126 μαθηταί και μαθήτριαι Έξητάσθησαν 91, προήχθησαν ή άπιελύθησαν 78, απερρίφθησαν 13.

"Αξιον ιδιαιτέρας προσοχής δια τ) Λύκειον είναι το γεγονός δτι ή επιτυχία τών μα

θητών και μαθητριών της τελευταίας τιξεως κατά τάς απολυτηρίους εξετάσεις., ενώπιον επιτροπής Δημοσίων καθηγητών, άνήλ)ε εις τό 80%. Οί πλείστοι έξ υμών γνωρίζετε το ποσοστόν επιτυχίας άλλων ιδιωτικών τχολείων όχι μόνον Νυκτερινών άλλα και 'Ημε

ρησίων. Όμως είς τάς Νυκτερινάς Σχολος τοϋ «Παρνασσού» δέν έπετελέσθη μόνον καθα

ρώς παιδευτικον έργον. Πέρα τών καθτμερινών μαθημάτων, ελαβον χώραν κα<ί πλεϊσται δσαι άλλαι μορφωτικαί καί ψυχαγωγκαί εκδηλώσεις, δι' εκκλησιασμού τών μαθητών, επισκέψεων αρχαιολογικών χώρων, πορακολουθήσεως θεατρικών παραστάσεοον, εκδρο

μών, προβολής πληθώρας εκλεκτών κινηματογραφικών ταινιών κλπ. Ή φωνή τών αριθμών, κυρίαι κοί κύριοι, είναι λίαν εύγλωττος καί αποκαλυπτική.

Πλην όμως, ουδέν ώραϊον έργον επιτελείται άφ' εαυτού. Ή ζωοποιός καί θερμουργός δύ

ναμις είναι ό παράγων «άνθρωπος». 'Λνθρώπινον ήτο τό έκτεθέν έργον, είς ανθρώπους άφεώρα καί δι' ανθρώπων ήχθη είς ιέρας.

Προς όλους εκφράζω από τοΰ έπιτήμου τούτου βήματος τήν βαθεΐαν μου ύκανοποίη

σιν καί τήν πλήρη εύαρέσκειάν μου. *ΐσαν δε ούτοι άφ' ενός μεν οί ίδιοι οί μαθηταί μας καί άφ' ετέρου το έξαίρετον έκπαιδεπικόν προσωπικόν. Οί μαθηταί μας έπ:έτυχον νά αρθούν, υπό δυσμενεστάτας γενικωτέ?ας συνθήκας, είς το ϋψος, το όποιον έπέβαλλον πρώτον ό επιδιωκόμενος σκοπός, δεύτφον αί προσδοκίαι όλων μας καί τρίτον ή λαμπρά ιστορία τοΰ «Παρνασσού».

Οί διδάσκαλοι καί καθηγηταί τ&ν Σχολών μας ύπερέβαλον εαυτούς είς εύσυνειδη

σίαν, εργατικότητα, στοργήν καί άγόπην, μέ συνέπειαν νά επιτύχουν τήν όλ^οκλήρωσιν ενός λαμπρού έργου. Είς έκφρασθεκαν προς αυτούς απόλυτον ικανοποίησαν μου, μοΰ απήντησαν ότι ουδέν έπραξαν από ο,τι επιβάλλει τό καθήκον των καί υπαγορεύει ή συνείδησίς των. Μέ παρεκάλεσαν δε να μή παραλείψω, πράγμα άλλωστε τό όποιον καί έγώ γνωρίζω προσωπικώς καί θα επραττον, νά εκφράσω τάς θερμάς των εύχαριιστίας προς τα εκλεκτά μέλη τής 'Εφορείας καί της Κοσμητείας τών Σχολών, μοχθοΰντα ύπό τήν πεφωτισμένην προεδρίαν τοΰ σοφού Καθηγητού 'Ακαδημαϊκού κ. 'Ιωάννου Θεοδωρα

κοπούλου, τον όποιον οί περισσότεροι εκ τών καθηγητών τών Σχολών μας εϊχον τήν άγα

θήν τύχην νά γνωρίσουν ως Πανεπίττημιακόν διδάσκαλον καί τοΰ οποίου οΕ πάντες καί εντός καί έκτος τής 'Ελλάδος γνωρίζουν τό πολυσχιδές καί πολύμορφον μέγιιστον πνευ

ματικόν έργον του. Τό νέο σχολικόν έτος 1978 1979 ό Φ.Σ. «Παρνασσός» απεφάσισε τήν ,λ,ειτουργίαν

όλων τών τάξεων τοΰ Γυμνασίου κα, τοΰ Λυκείου μέ πλήρη αριθμόν μαθητών καί ήδη λειτουργοΰν δλαι κανονικώς. Ή 'Εφορεία επίσης ενέκρινε τήν λειτουργίαν Σχολής Μουσικής μέ πνευστά όργανα τρις εβδομαδιαίως.

Ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» υποβάλλεται είς τεραστίας οίκονομικάς

— 633

θυσίας καί δέν φείδεται δαπανών, διά την συνέχισιν της λειτουργίας τών Σχολών. Πρέπει να εϊσθε Ολοι βέβαιοι ότι ό Φ.Σ. «Παρνασσός» θα συνέχιση να γράφη, δια του θεαρέστου έργου του, την μακράν άλλα καί λαμπράν ίστορίαν του. 'Ημείς οί παρακολουθοϋντες έκ τοΰ πλησίον αυτό το έργον, δέν όμιλοϋμεν πλέον περί εγγυήσεων καί προσδοκιών καί ελπίδων. Ή πραγματικότης δέν προσδοκάται, αλλ' αποτελεί μίαν πανθομολογουμένην καί ζώσαν παροΰσαν μονιμότητα.

Εκφράζω τάς θερμός μου ευχαριστίας προς όλους υμάς, δια τον κόπον εις τον όποιον ύπεβλήθητε νά έλθετε καί δια την ΰπομονήν σας να μέ ακούσετε.

ΔΗΜ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Έφορος τών Σχολών τοΟ Φ.Σ. «Παρνασσός»

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ «ΒΡΑΒΕΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΣΑΚΑΛΟΥ, 1978»

Ό κ. Γεώργιος Τσάκαλος, γνωστός αγαπητός καί ενθουσιώδης φίλος τών γραμ

μάτων καί τεχνών, απεφάσισε τήν άθλοθέτησιν βραβείων, τών οποίων τήν όργάνωσιν ανέθεσεν εις τον Φιλολογικόν Σύλλογον «Παρνασσός».

Ήδη άπενεμήθησαν τα πρώτα βραβεία, ώς έξης : 1) Εις τον Γ ε ώ ρ γ ι ο ν Π ο λ ι τ ά ρ χ η ν , ποσόν 40.000, διά τό έργον του

«'Ιωάννης Κουκουτσέλης». Μυθιστορηματική βιογραφία. 2) Εις τήν Β ά σ ω Κ α λ α μ α ρ ά , ποσόν 30.000, διά τό έργον της «'Εντυπώσεις

από ενα ταξίδι». 3) Εις τήν Ά ν ν α ν Κ ε λ ε σ ί δ ο υ Γ α λ α ν ο ϋ , ποσόν 30.000, διά τό βιβλίον

της «Ή ιστορία ενός πρόσφυγα επαναστάτη». 'Αναμνήσεις. Ό κ. Τσάκαλος απεφάσισε νά καθιέρωση από τοΰ τρέχοντος έτους τρία βρα

βεία, εκαστον ποσοΰ 50.000 : α') ποιήσεως, β') πεζογραφίας καί γ') δοκιμίου. Περί της προκηρύξεως καί οργανώσεως αυτών, θα γίνη εκτενής αναφορά εις τό

προσεχές τεύχος. •

— 634 —

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 38, 'Οκτώβριος Δεκέμβριος 1978)

Ό Φ.Σ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΤΙΜΑ ΙΔΡΥΤΑΣ ΚΑΙ ΕΥΕΡΓΕΤΑΣ.— Την 26ην Νοεμβρίου 1978, ήμέραν Κυριακήν καί ώραν 11.00' π.μ. εις τον Ιερόν Ναόν 'Αγίου Γεωργίου Καρύ

τση, ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», συνεχίζων ΰπερεκατονταετή παράδοσιν, έτέλεσε μνημόσυνον υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των 'Ιδρυτών, Ευεργετών, Δωρητών καί των κατά καιρούς Προέδρων, 'Εφόρων καί μελών αύτοϋ.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ 28ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ.— Τήν 27ην 'Οκτωβρίου 1978 έγένετο εις τήν αίθουσαν τελετών του Συλλόγου ό εορτασμός της 'Εθνικής επετείου της 28ης 'Οκτωβρίου. Μετ' είσήγησιν τοΰ Προέδρου, έξεφώνησε τον πανηγυρικόν της ημέρας ό έκ τών μελών τοϋ «Παρνασσού» κ. Γεώργιος Χατζηαναστασίου, με θέμα : «'Από τήν ανέκδοτη Τστορία τού Μεγαλείου τοϋ 194041».

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ.— Κατά τον μήνα Ίανουάριον 1979 θα εκδοθούν τα αποτελέσματα τοΰ 58ου Καλοκαιρινείου Θεα

τρικού Διαγωνισμού.

ΣΥΓΚΛΗΣΙΣ ΓΕΝ. ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΣ. — Τήν 21ην Νοεμβρίου έ.ε. συνήλθεν ή Γεν. Συνέλευσις τών μελών τοΰ Φ.Σ.«Παρνασσός» δια τήν συζήτησιν καί λήψιν σχετικών αποφάσεων έπί τών έξης θεμάτων : 1) Έκθεσις τών πεπραγμένων λήξαντος έτους 1977 78 καί εγκρισις αυτών. 2) 'Απολογισμός καί 'Ισολογισμός λήξαντος έτους 197778 καί εγκρισις αυτών. 3) Υποβολή τοΰ Προϋπολογισμού αρχομένου έτους (1.9.78 31.8.1979) καί ψήφισις αυτού. 4) Υποβολή Προϋπολογισμοΰ Κληρονομιάς Γ. Πολίτου χρήσεως 1979 καί ψήφισις αυτού. 5) 'Απαλλαγή τών μελών της Εφορείας τοΰ Συλλόγου από πάσης ευθύνης.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ.— Τήν 23ην 'Οκτω

βρίου 1978 έ.ε. έωρτάσθη υπό τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» καί τοΰ Ελλη

νικού Συνδέσμου Ο.Η.Ε. εις τήν Μεγάλην Αίθουσαν τοϋ «Παρνασσού», ή 'Ημέρα τών 'Ηνωμένων 'Εθνών. Μετά χαιρετιστήριους προσφωνήσεις τών Προέδρων τών δύο Σωμα

τείων, ώμίλησεν ό Καθηγητής τοΰ Διεθνοΰς Δικαίου κ. Σπΰρος ΚαλογερόπουλοςΣτρα

τής εις γενικός γραμμάς περί τών 'Ηνωμένων 'Εθνών. Ήκολούθησε μουσική έκτέλεσις της Σονάτας της «Ανοίξεως», έργον 24 τοϋ L. V. Beethoven, ύπό τοΰ Κυπρίου Βιολιστοΰ κ. Πολύβιου Κορανίδη. Εις τό πιάνο ή δις Χρυσούλα Κουλάτσου.

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1978 ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ.— Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Οκτωβρίου Δεκεμ

βρίου 1978 έγένοντο αϊ ακόλουθοι διαλέξεις πρωτοβουλία τοΰ Φιλολογικοΰ καί Άρχαιο

λογικοΰ Τμήματος τού «Παρνασσού»:

1η διάλεξις, τήν 2αν Νοεμβρίου : 'Ομιλητής ό Ίάπων καθηγητής κ. T a n a k a Ta

li a h i s a, με θέμα : «Ή χώρα τοϋ 'Ανατέλλοντος Ηλίου». 2α διάλεξις, τήν 21 ην Νοεμβρίου : 'Ομιλητής ό συγγραφεύς καί δημοσιογράφος κ.

Π α ύ λ ο ς Κ υ ρ ι α ζ ή ς , με θέμα : «Μια πλούσια προσφορά εις τα 'Ελληνικά Γράμματα».

— 635 —

3η διάλεξις, την Ιην Δεκεμβρίου : 'Ομιλήτρια ή Μ α ρ γ α ρ ί τ α Δ α λ μ ά τ η μ έ θέμα : «200 χρόνια άπα της γεννήσεως τοΰ Έλληνο ιταλοΰ ποιητοϋ Οΰγου Φώσκολου».

4η διάλεξις τήν 5ην Δεκεμβρίου : Όμιλήτρια ή Κα Θ έ μ ι ς Σ ι α π κ α ρ δΠ ι τ σ ι λ

λ ί δ ο υ, μέ θέμα : «Ή ευρωπαϊκή ποίηση στον ελληνικό χώρο» Ρίμες αγάπης τοϋ 16ου αιώνα.

5η διάλεξις, τήν 8ην Δεκεμβρίου : 'Ομιλητής ό Γενικός Γραμματεύς της 'Ακαδημίας 'Αθηνών και Πρόεδρος τοϋ Φ.Σ. «Παρνασσός», Καθηγητής Πανεπιστημίου κ. ' Ι ω ά ν ν η ς Θ ε ο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ς , μέ θέμα : «Ό Αριστοτέλης».

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ.— Εις τα πλαίσια τών καλλιτεχνικών και κοινωνικών εκ

δηλώσεων τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη και τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν, επιμέλεια τοϋ Φιλολογικού και 'Αρχαιολογικού Τμήματος, αϊ κάτωθι μουσικαί εσπερίδες :

17 'Οκτωβρίου : Συναυλία μέ έργα : F. Schubert και W. Α. Mozart. Καλλιτεχνική επι

μέλεια διδασκαλία της κας Ναυσικάς Βουτυρά Κυριακοπούλου, καθηγήτριας τοϋ 'Απολλώνιου 'Ωδείου 'Αθηνών. "Ελαβον μέρος οί καλλιτέχναι τραγουδιοΰ : Δόμνα Άκατογλίδου Γεώργιος Κωστάντζος. Εις τό πιάνο ή καλλιτέχνις 'Ελένη Άσημα

κοπούλου. 3 Νοεμβρίου : 'Εν συνεργασία μετά τοΰ Έλληνο ιταλικού Συνδέσμου μουσική βραδυά

μέ τό Ίταλικόν Φωνητικόν Σεξτέτο, ύπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Μαέστρου Πιέρο Καβάλλι.

10 Νοεμβρίου : Μουσική βραδυά μέ τον καλλιτέχνην τοϋ βιολιού κ. Ιωάννην Ζαραλήν και τήν καλλιτέχνιδα τοΰ πιάνου κ. Γιολάντα Σεβέρη μέ έργα : Beethoven, Grieo, Dvorak καί Brahms Schumann.

24 Νοεμβρίου : Βραδυά μέ άριες καί ντουέττα άπό όπερες. Καλλιτεχνική επιμέλεια διδασκαλία Ναυσικάς Βουτυρά Κυριακοπούλου, καθηγήτριας τοΰ 'Απολλώνιου 'Ωδείου. Έλαβον μέρος οί καλλιτέχναι τραγουδιού : Μαριλιάνα Άλειφεροπούλου Νίκος Παρίσης. Εις τό πιάνο ή καλλιτέχνις 'Ελένη Άσημακοπούλου.

12 Δεκεμβρίου : Μουσική βραδυά μέ έργα για πιάνο καί βιολί. Πήραν μέρος οί καλ

λιτέχναι : Πολύβιος Κοιρανίδης βιολί καί Χρυσούλα Κουλάτσου πιάνο. 22 Δεκεμβρίου : Συναυλία μέ έργα τών Συνθετών : Χρήστου 'Αλεξοπούλου, 'Ιωσήφ

Μπενάκη καί Διονυσίου Άποστολάτου. Συμμετεϊχον οί Γιάννης Τζουμάνης (βιολί), Καίτη Τρούλη (πιάνο), Καίτη Άποστολάτου (τραγούδι) καί Μικτή Χορωδία υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Διονυσίου Άποστολάτου. Εις τό πιάνο ή Πόπη Μιχαηλίδου.

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1978 ΤΟΥ ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ.— Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Οκτωβρίου Δεκεμβρίου 1978 έγένοντο αί ακόλουθοι διαλέξεις, πρωτοβουλία τοΰ Φυσιογνωστικοΰ Τμήματος τοΰ «Παρνασσού».

1η διάλεξις, τήν 30ήν 'Οκτωβρίου : Όμιληταί : οί κ.κ. Γ ε ώ ρ γ . Κ. Π ο υ ρ ν α ρ ό

π ο υ λ ο ς, μέ θέμα : «Παρουσίασις βιβλίων», Π. Π α ρ α σ κ ε υ ά ς Κ . Π ο υ ρ

ν α ρ ό π ο υ λ ο ς , μέ θέμα : «Πρώιμος Ελληνική Χειοουργική καί χειρουργικά εργαλεία τών αρχαίων 'Ελλήνων», Ζ α χ . Β λ υ σ ί δ η ς , μέ θέμα : «Ό φιλέλλην Γάλλος χειρουργός καί ακαδημαϊκός Georges Duhamel καί τό ίατρολογοτεχνικόν του έργον» καί Κ ω ν. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς , μέ θέμα : «Τό 26ον Διεθνές Συνέδριον 'Ιστορίας της 'Ιατρικής εις Φιλιππούπολιν (Plovdiv) Βουλγαρίας».

2α διάλεξις, τήν 27ην Νοεμβρίου : Όμιληταί οί κ.κ. Γ ε ώ ρ γ . Κ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ

— 636 —

λ ο ς, με θέμα : «Ψυχιατρικά ανάλεκτα από την άρχαίαν Έλληνικήν Γραμμα

τείαν» και Ί ω . Π. Π α π α γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο ς , με θέμα : «Τα αρωματικά φυτά παρ' άρχαίοις Ίσραηλίταιο».

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ.— Κατά το χρονικον διάστημα 'Οκτωβρίου Δεκεμβρίου 1978 έγένοντο αί κάτωθι δωρεαί υπέρ των Νυκτερινών Σχολών «Παρνασσού»:

Κου Γεωργίου Σακελλαροπούλου, εις μνήμην Σόλωνος Γκίκα, δρχ. 1.000, κου και κας Κωνστ. Πλαπούτα, εις μνήμην Σπύρου Χασιώτη, δρχ. 1.000, οικογενειών Θεοφάνους και Γεωργίου 'Αγγελοπούλου, είς μνήμην Ήροϋς 'Αθανασίου, δρχ. 2.000, κου Γεωργίου Σακελλαροπούλου, είς μνήμην Σωτηρίου Μουτούση, δρχ. 1.000, κας Λίνας Τσαλδάρη, εις μνήμην Σπυρ. Λάμπρου, δρχ. 2.000, κου Γ. Μάρκου, είς μνήμην Αιμιλίας Οικονόμου, δρχ. 1.500, κου και κας Π. ΟικονόμουΓκούρα, εις μνήμην Λυσάνδρου Κωνσταντζόγλου, δρχ. 1.000, κας Γιούλας Μαρκάκη, δρχ. 5.000, κας Μαρίας Βλυσίδου, είς μνήμην Θρα

συβούλου Βλησίδη, δρχ. 1.000, κας Ευαγγελίας Σταύρου Πολιουδάκη, είς μνήμην τοϋ πατρός της Κωνσταντίνου, δρχ. 3.000, κας Έλβίρας Μιχαηλίδου, εις μνήμην Δώρου Μιχαηλίδου, δρχ. 2.000.

μ.μ.

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΟΥ Κ' ΤΟΜΟΥ (1978) (κατ' άλφαβητικήν σειράν τών συγγραφέων)

Ά π ο σ τ ο λ ο π ο ύ λ ο υ Γ ε ω ρ γ ί α ς , Πρόσωπο και Κόσμος των προσώπων Σελ. στη φιλοσοφική ανθρωπολογία τοϋ Helmut Plessner (Μελέτη) 425

Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , Charles Guébhard : "Ενας άγνωστος φιλέλληνας στο Λιβόρνο στα 1826 1827 (Μελέτη) 311

— Όδηγίες της γαλλικής κυβέρνησης προς το νεοδιορισμένο πρόξενο Felix Beaujour στα 1794 (Μελέτη) 379

Β α λ α ώ ρ α Β α]σ ι λ ε ί ο υ, Τό ανθρώπινο οικοσύστημα και τα προβλήματα του (Μελέτη) 369

Β λ ά χ ο υ ' Α γ γ έ λ ο υ , 'Αλέξανδρος Σούτσος (1803 1863). (Λησμονημένοι σε

λίδες) (Μελέτη) 91 Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ Έ π α μ ε ι ν ώ ν δ ο υ , Ή νεώτερη κάθοδος τών Μυρίων

(Μελέτη) 31 Δ ά φ ν ο υ Π α ν α γ ι ώ τ ο υ , Ή φιλοσοφία τοϋ V. Hugo εις τό βιβλίον VI τών

«Contemplations» (Μελέτη) 190 Δ ε μ π ό ν ο υ Ά γ γ ε λ ο Δ ι ο ν ύ σ η , Κεφαλονίτικη παραλλαγή τοΰ «Θρήνου

τής Παναγίας» Μελέτη) 61 — "Αγνωστες δικαστικές περιπέτειες τοϋ Ριζοσπάστη Γερασίμου Λιβαδά (από

ανέκδοτα έγγραφα) (Μελέτη) 596 Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Οί ανεμόμυλοι τών Βυζαντινών (Μελέτη) .. 141 — Το στοιχείο τής βασιλοκτονίας σ' ενα ποίημα τοϋ Κρυστάλλη (Μελέτη) . . . 402 — Τό άνακάλημα νεκρ^ϋ σ' ενα διήγημα τοϋ Βυζυηνοϋ (Μελέτη) 502

Ζ ε γ κ ί ν η ' Ι ω ά ν ν ο υ , 'Ανταρσία τών Μαυρομηχαλαίων εις τό Λιμένι τής Μά

νης εναντίον τοϋ Καποδίστρια (Μελέτη) 68 Ζ ώ ρ α Γ. Γ ε ρ α σ ί μ ο υ , Τρεις Έλληνες συμφοιτητές ιατροί στο Πανεπιστήμιο

τής Πάδοβας και ενα σχετικό ανέκδοτο (Μελέτη) 421 Ζ ώ ρ α Θ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Ή αρετή και ή φιλοπατρία ώς ηθική ιδέα εις τον Κάλβον

(Μελέτη) 103 — Σχέσεις Φώσκολου και Κάλβου (Γνωριμία, φιλία, χωρισμός) (Μελέτη) . . . . 279 — Ό Κάλβος καί οί σχέσεις του (Μελέτη) 451 — Οί σπουδές τοϋ Κάλβου καί ή Πανεπιστημιακή σταδιοδρομία του (Μελέτη).. 602

Ζ. Θ. Γ. (Ζ ώ ρ α Θ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ ) , Στην 200ήν έπέτειον τής γεννήσεως : Ούγος Φώσκολος καί οί συμπατριώτες Κάλβος καί Σολωμός (Μελέτη) 161

Ζ. Θ. Γ., βλ. Γ. Θ. Ζ. Θ ε ο δ ω ρ α κ ο π ο ύ λ ο υ Ν. ' Ι ω ά ν ν ο υ , Ή έρήμωσις τής Λακεδαίμονος καί

ή ευθύνη ημών τών ξενιτεμένων (Μελέτη) 3 Κ α ρ α δ η μ η τ ρ ί ο υ ' Α ν α σ τ α σ ί ο υ , 'Ελευθερία καί Νόμος (Μελέτη) 234 Κ α μ α ρ ι ν ά κ η Γ ι ά ν ν η , Μάρκος Αυρήλιος ό αυτοκράτωρ φιλόσοφος

(Μελέτη) 71 Κ ά λ β ο υ ' Α ν δ ρ έ ο υ , Ό Φιλόπατρις (Ποίημα) 168

638 — Σελ.

Κ α ι ρ ο φ ύ λ α Κ ώ σ τ α (μετφ. Δκυ σ ί0υ Σολωμού). Ζάκυνθος (ΊΤοάημα) 170 — (μετφρ. Διονυσίου Σολωμού), στι Ζάκυνθο (ποίημα) 1 7 1

Κ ε λ ε σ ί δ ο υ Γ α λ α ν ο ύ "Α ν ν* ς, 'Απλές αλήθειες για τήν άλλήθεια (Μελέτη) 251

— Τέχνη τραγική ή πλατωνική πολπκή σωτηριολογία (Μελέτη) 51° Κ ο ρ ι ν θ ί ο υ ' Ι ω ά ν ν ο υ , Τα Φραγοχιώτικα. Οί παράγοντες πού συνέβαλααν στή

γέννηση καί επιβίωση του γραφίοΰ αύτοϋ φαινομένου (Μελέπη) 5 7 7

Κ ο υ ρ έ τ α Δ η μ η τ ρ ί ο υ , Έλλην>ότης της Κύπρου και τοϋ Αί"γαί<ου πελλάγους ύπο το φως της ένδομυχοψυχολοίας (Μελέτη) 2 2 6

Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ Κ ω ν σ τ α ν ί ν ο υ , Περί ελευθερίας και πής παθολλογίας αυτής (Μελέτη) 483

Λ α ζ α ν ά Β α σ ι λ ε ί ο υ , Τιβούλλο : Ή έκτη ελεγεία τοϋ δευτέρου βιιβλίου (Ποίημα) . . . . " 448

Μ α μ α λ ά κ η Ζ ε ρ μ α ί ν , Τάσος Αθανασιάδης. 'Από το κλασσικό μέτριο στο σύγχρονο ανθρωπισμό (Μελέτη) 5 2 7

Μ α ρ κ έ τ ο υ ' Α ν δ ρ έ ο υ , Ούγος ίόσκολος. Ή μοίρα καί ό πόνος, ô πόντος καί οί ιδέες, οί ιδέες καί ό αγώνας (Ιελέτη) 323

Μ α ρ τ ε λ ά ο υ ' Α ν τ ω ν ί ο υ , Τω αθητή μου Νϊκολάω Φωσκόλ,ω (Ποίηκμα) .. 481 — Επίγραμμα εις τον Φώσκολον Οοίημα) 482

Μ α ρ τ ζ ώ κ η Σ τ ε φ ά ν ο υ (μετφΟβγου Φώσκολου), Εις Ζάκυ^νθον (Πο)ίημα) 165 — (μετφ. Οΰγου Φώσκολου), Αί Χάιτες. 'Απόσπασμα άπό τάς Χόχριττας : ΠΙρώτος

δμνος (Ποίημα) 167 Μ ό σ χ ο υ Ε υ α γ γ έ λ ο υ , ΚωστήςΠαλαμας. Ή εσωτερική ένόπητα τοϋ) ποιη

τικού έργου του (Μελέτη) 262 Μ π α κ ά λ ο υ Δ η μ η τ ρ ί ο υ , Το ;ύτταρον και ή ζωή (Μελέτηι) 46 Ξ η ρ α δ ά κ η Κ ο ύ λ α ς , Τέσσαραπιστοποιητικά αγωνιστών το>ΰ "21 ("Ερευνα

σε ιδιωτικά αρχεία) (Μελέτη) 87 Ο ί κ ο ν ο μ ά κ ο υ Γρηγορίου,Καθαρεύουσα και δημοτική (Πιαρατηίρήσεις περί της ουσίας τοϋ γλωσσικού ζητήατος (Μελέτη) 6 4

Π ε σ μ α ζ ό γ λ ο υ Β α σ ι λ ε ί ο υ , :στορία και λογοτεχνία (Μελνέτη) 444 Π ο λ ί τ η Λ ί ν ο υ , Ή άλληλογραφι τοΰ Σολωμοϋ με τον άδερφιό του (Μίερικές

διευκρινίσεις) (Μελέτη) 357 Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , Τό επάγγελμα τοΟ ίατροϋ εις το

Βυζάντιον (Μελέτη) 389 Ρ α μ ο ΰ Χ α ψ ι ά δ η "Α ν ν η ς, Te περί τοΰ μηδισμοϋ τοΰ Παυσ<ανί.ου (ΜΙελέτη) 411 Ρ ο ζ ά κ η "Αρη, Homo interstellari. Ό διαστρικός άνθρωπος μόνος κυρίίαρχος

:οΰ Σύμπαντος (Μελέτη) 144 Σ ί γ ο υ ρ ο υ Μ α ρ ί ν ο υ (μετφ. Δ3νυσίου Σολωμοΰ), Στο θάνατο Ουγο»υ Φώ

σκολου (Ποίημα) 321 — (μετφ. Οΰγου Φώσκολου), Εϊς έοτόν (Ποίημα) 3 2 1

— (μετφ. Οΰγου Φώσκολου), Στή μίςρινή αγάπη (Ποίημα) 322 — (μετφ. Οΰγου Φώσκολου), All'arata (Ποίημα) ^22

Σ ο λ ω μ ο ΰ Δ ι ο ν υ σ ί ο υ (Dioisio Solomos μετφ. Κώστα Καιρο>φύλα), L'isola del Zante (Ποίημα) 170

— (Dionisio Solomos μετφ. Κώσι*. Καιροφύλα), In lode della rnontag?na di Scopo (Ποίημα) 171

— (μετφ. Μαρίνου Σίγουρου), Στο άνατο Οΰγου Φώσκολου (Ποίημα) 321 Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ Ν ι κ ο λ ά ο υ , Tt μουσεία της Κεφαλονιάς (Μελέτη) 16

— 639 —

Τ ο ύ λ Χ ά ρ η , Ποίον ήτο το αίτιον του θανάτου του 'Ιωάννου Κομνηνού; Σελ. (Μελέτη) 172

Τ σ ί χ λ η Ά ρ ώ ν η Κ α ί τ η ς , Το εμπόριο στην Κέρκυρα στις αρχές τής Ενετοκρατίας (Μελέτη) 526

Τ σ α π α ρ λ ή Ε υ σ τ ρ α τ ί ο υ , Τρεις μεταβυζαντινοί ξυλόγλυπτοι άμβωνες άπα την "Ηπειρο (Μελέτη) 561

Φ α σ ο υ λ ά κ η Σ τ έ ρ γ ι ο υ , "Αγνωστες αγγελίες εκδόσεως βιβλίων τυπωμένες στή Γαλλία, τήν 'Ιταλία και τήν Ελλάδα (Προσθήκες στην Ελληνική βιβλιο

γραφία 1800 1863) (Μελέτη) 550 F e r n a n d e r C a l i a n o M a n u e l , Ό Πλάτων σήμερα (Μελέτη) 337 Φ ώ σ κ ο λ ο υ Ο ΰ γ ο υ (Ugo Foscolo), A Zacinto (Ποίημα) 165 — (Ugo Foscolo) (μετφ. Στεφάνου Μαρτζώκη). Εις Ζάκυνθον (Ποίημα) 165 — (Ugo Foscolo) Le Grazie Έγκώμιον τής Ζακύνθου (Ποίημα) 166 — (Ugo Foscolo) (μετφ. Στεφάνου Μαρτζώκη), Αι Χάριτες 'Αποσπάσματα άπό

τάς Χάριτας Πρώτος ύμνος, Α' (Ποίημα) 167 — (μετφ. Μαρίνου Σίγουρου), Είς εαυτόν (Ποίημα) 321 — (μετφ. Μαρίνου Σίγουρου), Στή μακρινή αγάπη (Ποίημα) 322 — (μετφ. Μαρίνου Σίγουρου). All'amata (Ποίημα) 322

Χ υ τ ή ρ η Γ ε ρ α σ ί μ ο υ , Και γεγόνασι τα όρια ημών έρημα (Μία μαρτυρία του 1697 (Μελέτη) 217

Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Α Γ.Θ.Ζ., Τής Συντάξεως (Χρονικόν) 149, 314, 476, 623 μ.μ. Άπό τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» (Χρονικόν) . . . 157, 318, 479, 634

ir Παγκόσμιο Συνέδριο «Αριστοτέλης» (Χρονικόν) 150 Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η Ε υ θ υ μ ί ο υ , 'Ελευθέρα Σχολή Φιλοσοφίας «ό Πλήθων» Μα

γούλα Σπάρτης, 20 29 'Ιανουαρίου 1978. Ε' Περίοδος (Χρονικόν) 152 ir G. P. Henderson, Ή αναβίωση τοϋ ελληνικού στοχασμού, 1620 1830 (Ή ελ

ληνική φιλοσοφία στα χρόνια τής Τουρκοκρατίας). Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου. "Εκδοση τοϋ Κέντρου Έρεύνης τής Ελληνικής Φιλοσοφίας τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1977 (Βιβλιογραφία) 153

ir Εισήγηση για τά αποτελέσματα τοϋ 57ου καλοκαιρινείου διαγωνισμού 1977 (Χρονικόν) 153

Λ ο ϊ ζ ί δ ο υ Σ ά β β α , Μία ενδιαφέρουσα ομιλία τοϋ κ. Ν. Ν. Δρακουλίδη εις τήν μεγάλην αιθουσαν τοϋ «Παρνασσού» (Χρονικόν) 155

ir Νέα Δημοσιεύματα (Χρονικόν) 160 ir Άρχαιρεσίαι δι' άνάδειξιν διοικήσεως τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασ

σός» (Χρονικόν) 314 ir 'Ηλίας Παπαθανασόπουλος (Χρονικόν) 316 ir Όργάνωσις τοϋ Συνεδρίου «Αριστοτέλης» (Χρονικόν) 317 ir Ό νέος τόμος τής «Φιλοσοφίας» τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών (Χρονικόν) . . . . 317 ir Tò Συνέδριον «Αριστοτέλης» εν Θεσσαλονίκη (Χρονικόν) 477 ir Tò Δ' διεθνές Πανιόνιον Συνέδριον 22 Σεπτεμβρίου 1 'Οκτωβρίου 1978

(Χρονικόν) 477 ir Ή ιστορία τοϋ Ελληνισμού τής Αιγύπτου (Χρονικόν) 478 ir Συνέδριον τής Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών εν Πύργω 'Ηλείας

(Χρονικόν) 784 ic Τα εγκαίνια τής Βιβλιοθήκης Κοραή (Χρονικόν) 479

— 640 — Σελ.

Π ε λ ε γ ρ ί ν η Θ., Παγκόσμιο Συνέδριο «Αριστοτέλης» 714/8/1978 (Χονικόν) 624 • Ό «Παρνασσός» δια τόν Φώσκολον (Χρονικόν) 627

Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η Ε υ θ υ μ ί ο υ , Το Δ' Πανιόνιο Συνέδριο, Κέρκυρα 29/21 /ΙΟ/ 10/1978 (Χρονικόν) 6 2 8

* Μελέτη περί τής Ελληνικής Σχολής Φλαγγίνη Βενετίας 19ου και 20ο0 αιώνος (Χρονικόν) 6 3 0

Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ Δ η μ η τ ρ ί ο υ , 'Απολογισμός τών Νυκτερινών Σχολών δια το σχολικόν έτος 1977 1978 (Χρονικόν) 631

it 'Αποτελέσματα λογοτεχνικού1 διαγωνισμού «Βραβείου Γεωργίου Τσακάλου» (Χρονικόν) 633

ir Πίναξ περιεχομένων τοΟ Κ' τόμου (1978) 637

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 650 — Ετησία συνδρομή : δρχ. 320.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έξεδόθησαν: 1. Κ ω σ τ ή Πάλα μ δ, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, Ιούλιος Τυπάλδος, Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ό λ ο υ , Οί αδελφοί Σούτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος,

•Αθήναι 1970. 4. θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορδς καΐ ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ι ω ά ν ν ο υ Ζερβού, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971. 7. Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο ο ρ τ ί δ ο υ, Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καΐ μυθιστορή

ματος μέχρι.τής επαναστάσεως καΐ 6 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματογράφος, Αθήναι 1972.

8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς καΐ Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καΐ Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Α. Μάτεση, Ό Σολωμός καΐ ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976. Έκαστον τεΟχος δρχ. 20.

Π. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Τά έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καΐ τά έν τώ

«Παρνασσφ» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα των 'Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη

μίου τής Πάδοβας' τον 17ον καΐ 18ον άίώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100. 3. *Ε π α μ. Β ρ α ν ο π ο 6 λ ο υ, 'Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. 4. Ε ύ γ. Δ α λ λ ε ζ i ο υ, Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων Εργων

τυπωθέντων μα ελληνικά στοιχεία, Γ", 1866 1900. "Εργον βραβευθεν ύπό τής 'Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. *Ε π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοϋ Γ είς τήν Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου συντεθείσα παρ* αύτοϋ τοϋ Ιδίου, 'Αθήναι 1974 σελ. κς' + 154. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον L Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό γ λ ο υ θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρω

πος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O* PAWA**0...ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O...

Documents

Transcript of ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O* PAWA**0...ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O...

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O* PAWA**0*...ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O*...

Documents

Transcript of ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O* PAWA**0*...ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O*...

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O* PAWA**0...ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O...

Transcript of ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O* PAWA**0...ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? SYAAOrOS nAENÀSS.O...