ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ* ΙΥΛΛΟΓΟ* PAPASSO*

IWNA^O* Ρ<ΝΟ£ΙΚΟΝ *ΥΓΠ>ΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΚ

ΤΟΜΟ* Γ. AF\ ^ <ΟΚΤη&ΝΟί-£€Ι<€Μ&Ν02 \9$$)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Χ. ΑΝΝΙΝΟΥ Βασιλειάδης, Παπαρρηγόπουλος καί ol περί αυτούς (Μελέτη) Δ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ Ό φανός τοΟ κοιμητηρίου 'Αθηνών (Ποίημα) Ε. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Προς μίαν δυναμικήν Γεωμετρίαν τοΟ αγαθοϋ (Μελέτη) Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ 'Ιάκωβος Ψυχριστός, ό βυζαντινός Ιατροφιλόσοφος (Μελέτη) Δ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ . . . . Προς την Σελήνην (Ποίημα) Γ. Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗ . . . . . Ή σπουδαιότης τής ορθοδόξου λατρείας είς τήν οίκουμενικήν

κίνησιν (Μελέτη) Ε. ΜΩΡΑΪΓΟΥ - ΒΑΣΣΟΥ Ό νέος ρόλος τοΰ 'Εκπαιδευτικού είς τα προβλήματα

τής σημερινής νεολαίας (Μελέτη) R. FRANCHINI (μτφ. Α. ΡΑΛΛΗ) Ό Βίκο καί ημείς (Μελέτη) Ε. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ Στίχοι φερόμενοι ώς ΠτωχοπροδρομικοΙ είς χειρόγραφον

τοΟ Αγίου "Όρους (Μελέτη) ΣΠ. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ Τό σχολείον τοϋ χωρίου (Ποίημα) Γ. θ. ΖΩΡΑ . . . Ό Θωμαζαΐος καί ή 'Οθωνική πολιτική κατά τον παρελθόντα αίώνα

(Μελέτη) Δ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ. Είς παιδίον (Ποίημα) Μ. ΘΕΟΧΑΡΗ. Franz Dôlger (Νεκρολογία)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. θ. Ζ , Τής Συντάξεως Γ. ΣΚΛΑΒΟΥ . . . . . . . . . . . . Ì Μουσική Κίνησις

Π Α Ρ Κ A * * ♦ $ P«M*AIKW *yiTMMMA

ΚΑΤΑ TMMHKIAK «KAIAtKMH*»' Γ ρ α φ ε ί α : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι

ΔΙΕΥΘΥΝΟΥΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Γ, ΠΑΝΤΑΖΗΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός Σ. ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός Γ. θ . ΖΩΡΑΣ: Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος Παρνασσού,

'Υπεύθυνος περιοδικού

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) : ΈσωτερικοΟ Δρχ. 80 'ΕξωτερικοΟ Δολ. 6

Δια Συλλόγους, Σχολεία καί Επιχειρήσεις Δρχ. 120 Δι* 'Οργανισμούς, Τράπεζας, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 200

Τιμή έκαστου τεύχους Δρχ. 20

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός»

Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται. Διευθύνσεις σύμφωνης τφ Νόμο 1092/1938 'Αρθρ. 6 § 1 :

Υπευθύνου περιοδικοϋ, Γ. θ . ΖΩΡΑ : Πολυτεχνείου 5α, Αθήναι. Προϊσταμένου τυπογραφείου» Ι. Δ. ΜΥΡΤΠΔΗ : Σεϊζανη 5, 'Αθήναι.

Ρ A ► Κ A * * ♦ 5 ΤΟΜΟΣ Γ ΟΚΤη&ΡΐΟ*·4<Κ<Μ&ΝΟ£ 1»*$ AMO. >t

Χ. ΑΝΝΙΝΟΥ

ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ, ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΡΙ ΑΥΤΟΥΣ

Το βήμα τοϋτο, άπο τοΰ οποίου εχω τήν τιμήν ν' άπευθύνωμαι σήμερον προς υμάς, μοϋ είναι άπο πολλού καιρού γνώριμον. Άνήλθον εις αυτό δια πρώτην φοράν προ αρκετών δεκάδων ετών, στρουθίον δειλον και φοβι­

σμένον, επιχειρούν τήν πρώτην ασταθή φιλολογική πτήσιν. Άνήλθον κα­

τόπιν θαρραλεώτερος, υποβασταζόμενος άπο τάς πτέρυγας τής έξοικειώσεως και τής πείρας, προ πάντων δε άπο τήν άλαζονικήν αύτάρκειαν τής ωρίμου ηλικίας. 'Ανέρχομαι και τώρα συχνά περί τάς δυσμάς του βίου, άρεσκόμε­

νος Ιδίως εις τήν άναπόλησιν τών παρελθόντων και προσπαθών μέ θολούς οφθαλμούς να διακρίνω τα οράματα, τα όποια σκεπάζει όλονέν σιγά ­ σιγά ή άμφιλύκη του χρόνου. Διότι, όπως εΐπεν εις τών δύο ποιητών, περί τών οποίων θα διαλάβω εις τήν παροϋσαν διάλεξιν, ό Παπαρρηγόπουλος, το γήρας, εϊνε φυσικόν να εχη αυτήν τήν προτίμησαν :

'Ημείς οι νέοι ΐγρμεν τήν λήθην και το μέλλον, Οι γέροντες το παρελθόν, αντοι τάς αναμνήσεις. Βλέπει εμπρός δ ήλιος, ό μόλις ανατέλλων Και στρέφει όπισθεν ώχρον το βλέμμα της ή δνσις.

Και δμως, όσον οίκεΐον και αν μοϋ είναι το βήμα τοϋτο, ομολογώ ότι αισθάνομαι αυτήν τήν φοράν κάποιαν άτολμίαν, άντιμετωπίζων τό θέμα, το όποιον μοϋ ανετέθη να πραγματευθώ. Τους δύο ποιητάς τής παρελθού­

σης γενεάς, περί τής ποιητικής εργασίας τών οποίων πρόκειται να ομιλή­

σω, έγνώρισα προσωπικώς. Τους εϊδα δρώντας και πρωταγωνιστοϋντας είς τον σύλλογον τοϋτον, τον Παρνασσόν εις τον όποιον και έγώ §χω τήν τιμήν ν' ανήκω ώς τακτικόν μέλος άπο τεσσαράκοντα και τριών ετών. Τους είδα έκ τοϋ σύνεγγυς εις τον ίδιωτικόν βίον και εις τήν έξάσκησιν τοϋ επαγγέλματος των. Τους ήκουσα αγορεύοντας κατά τάς συνεδριάσεις, απαγ­

γέλλοντας τα έργα των, πεζά ή έμμετρα, άπ' αύτοΰ τούτου τοΰ βήματος, σοβαρόν τον ενα και μεμετρημένον, διαχυτικόν τον άλλον και ενθουσιώδη.

31

— 478 —

Και αί σκέψεις, αί αναμνήσεις τοϋ τόπου και του χρόνου, τών ηθών της εποχής, των προσώπων και τών πραγμάτων, τοϋ περιβάλλοντος έν γένει, επέρχονται άθρόαι εις τον νουν μου «ως σμήνος νυκτικοράκων εις παλαιόν μοναστήριον», κατά τήν παρομοίωσιν έτερου ξένου ποιητοϋ. Άλλα το πλήθος αυτό ακριβώς τοϋ υλικού μοΰ ένέπνεεν εΰλογον άνησυχίαν. Έχρειά­

ζετο το ύλικον αυτό να έκκαθαρισθή, ν' άποσκυβαλισθή τό περιττόν, δια να προληφθή ό φόρτος, ή παλλιλογία και ή φλύαρος διεξοδικότης, εις τήν οποίαν υπόκεινται οί πρεσβΰται οσάκις ένθυμοΰνται τα συμβάντα τής νεό­

τητος και εις τήν οποίαν υποπίπτει και αυτός ό άλλως συνετώτατος Νέστωρ κατά τάς διηγήσεις του είς τήν Ίλιάδα. Έχρειάζετο ή έξακρίβωσις τών αναμνήσεων, διότι ή μνήμη, αντιθέτως προς τ' άλλα θήλεα, όσον μάλλον γηράσκει τόσον μάλλον είναι επιρρεπής είς πλάνας και απιστίας. Έχρειά­

ζετο ή άνεύρεσις τών στοιχείων και τών κειμένων, άτινα δυστυχώς ένεκα τής έπικρατησάσης αμελείας δέν άπεθησαυρίσθησαν ως έπρεπε, σπανί­

ζουν δε άπελπιστικώς, ώστε να καθίσταται προβληματική πάσα ευσυνεί­

δητος μελέτη τής πνευματικής κινήσεως κατά τάς προγενεστέρας περιό­

δους τοϋ έθνικοΰ βίου. Έχρειάζετο τέλος ή άνασύστασις τής έν γένει σκη­

νοθεσίας τής εποχής με τα ήθη της, με τους χαρακτήρας της, μέ τάς ιδέας της, μέ τό χρώμα της, άνευ τών οποίων δυσκόλως αποβαίνει τελείως κατα­

νοητόν τό γεννηθέν κατ' αυτήν έργον τής τέχνης. Προς τοϋτο όμως άπη­

τεΐτο προθεσμία μεγαλύτερα τής ταχθείσης εις έμέ προς έκπλήρωσιν τής ανατεθείσης μοι εντολής. "Ωστε δικαίως πτοούμενος θα ήδυνάμην να επα­

ναλάβω τήν φράσιν τοϋ ρήτορος Λυσίου εις τό προοίμιον τοϋ Επιταφίου του, «έμεμψάμην αν τοις άπαγγείλασιν έξ ολίγων ήμερων λέγειν». Έν τούτοις, άφοΰ εϊς τήν προκηρυχθεϊσαν ύπό τοϋ Παρνασσοΰ φιλολογικήν ταύτην έπιστράτευσιν συμπεριελήφθη μεταξύ τών νεωτέρων και άλκίμων μαχητών τοϋ λόγου καί ή ηλικία τής εθνοφρουράς είς τήν οποίαν ανήκω, οί λόγοι δε τής εξαιρέσεως μου δέν έγένοντο δεκτοί, οφείλω πειθαρχών να υποκύψω, και θα παρακαλέσω μόνον τό ευγενές μου ακροατήριον να μοΰ φανή επιεικές, έάν εκ τών ενόντων γενομένη ή παροϋσα διάλεξις, φανή υστερούσα περί τήν συνοχήν ή τήν σαφήνειαν και παρουσίαση άτελείας καί χάσματα, επακόλουθα αναπόφευκτα τών στενών ορίων τοϋ χώρου και τοϋ χρόνου.

* *

Τα ονόματα τών δύο ποιητών περί ών θ' απασχολήσω υμάς σήμερον, τοϋ Δημητρίου Παπαρρηγοπούλου καί τοϋ Σπυρίδωνος Βασιλειάδου, εκ­

φέρονται συνήθως όμοΰ καί εις τήν όμιλίαν καί εις τον γραπτόν λόγον, ως να ήσαν αναπόσπαστα τό εν τοϋ άλλου· διότι είθισται να θεωροΰνται ώς οί Διόσκουροι, ούτως ειπείν, ώρισμένης ποιητικής εποχής. Τω δντι οί

— 479 —

δύο ούτοι ποιηταί, συγχρόνως άναφανέντες και συγχρόνως δύσαντες εις το φιλολογικόν στερέωμα της χώρας μας, καταλέγονται μεταξύ τών κορυ­

φαίων της πλειάδος, ήτις έμεσουράνησεν άπό τών μέσων της έκτης μέχρι τών μέσων της εβδόμης δεκαετηρίδος του παρελθόντος αιώνος.

Τό βραχύ αυτό χρονικόν διάστημα αποτελεί περίεργον σελίδα της φιλολογικής ημών ιστορίας. Οί ποιηταί τής προηγουμένης γενεάς ή εΐχον εκλείψει, ή εΐχον άποστρατευθή λόγω ηλικίας, ή συμμετεΐχον ακόμη τής δράσεως καθ' εξιν και άπό περιωπής, χωρίς ν' άναμιγνύωνται εις τήν φιλότιμον άμιλλαν. Έκ τών Σούτσων ό 'Αλέξανδρος είχεν αποθάνει ταλαι­

πωρούμενος είς τό νοσοκομεϊον Σμύρνης* ό δε Παναγιώτης κεκμηκώς, θα ήδύνατο και αυτός να λέγη όπως ό ρομαντικός του ήρως : «ό 'Οδοιπό­

ρος πέρασε !», έφησυχάζων εις τήν εν τή Βουλή δημοσίαν θέσιν του. Ό Ζαλοκώστας εϊχεν άπό τίνων ετών τελευτήσει, συντετριμμένος έκ τών συμφορών. Ό 'Αλέξανδρος Ραγκαβής, όστις είχεν αρχίσει να στιχουργή άπό τών πρώτων ήδη ετών τής βασιλείας του "Οθωνος, έξηκολούθει να θεραπεύη ακόμη τάς Μούσας με τό σφρίγος του θαλερού του γήρατος, και έγραφε τον «Γοργόν Ίέρακα» ως pendant, τρόπον τινά του «Διονύ­

σου Πλου», άρυσθείς τήν εμπνευσιν έκ του νέου κόσμου, όπου άντε­

προσώπευσε τήν Ελλάδα ώς πρεσβευτής εν Βασιγκτώνι. Ό 'Ιωάννης Σκυλίτσης έδημοσιογράφει εν Τεργέστη. Ό Θεόδωρος Όρφανίδης, αφο­

σιωθείς είς τήν Βοτανικήν, παρημέλει τους ανθώνας του Ελικώνος. Ό Τανταλίδης, τυφλωθείς, άπέστελλεν άπό τής Προποντίδος θρηνω­

δίας πλέον και όχι όπως πριν φθόγγους χαρμόσυνους, δια να συνενωθούν με τάς άττικάς αρμονίας. Ό Καρασούτσας, μετριοφρόνως ζήσας και αθο­

ρύβως εργαζόμενος ώς καθηγητής τής γαλλικής, αθορύβως και έξέλιπεν, έξηντλημένος ήδη εντός τής περιόδου εκείνης· δια πρώτην δε και μόνην φοράν επί ζωής μου τον είδα νεκρόν είς τό φέρετρόν του εντός του ναού τής Μητροπόλεως, ένθα έκηδεύετο τήν αυτήν ήμέραν, καθ' ήν έκηδεύθη και ό Παπαρρηγόπουλος. Οί δύο Παράσχοι εύρίσκοντο ακόμη εν τή ενεργώ υπηρεσία τών Μουσών, ό μεν Γεώργιος άραιότερον εμφανιζόμενος, ό δε Άχιλλεύς δεσπόζων επί πάντων τών συγχρόνων ομοτέχνων του δια τής αφθόνου και ορμητικής ποιητικής παραγωγής και δια του συγκλονίζον­

τος τάς αίσθητικάς ψυχάς ύπερλυρισμοΰ του. Έκ τών Επτανησίων ποιη­

τών άκμήν καί ρώμη ν διετή ρει ό Βαλαωρίτης, όστις και εκλήθη ν' άπαγ­

γείλη επί τή εορτή τής πεντηκονταετηρίδος τής 'Εθνικής Παλιγγενε­

σίας τό πολύκροτον ποίημα του προς τον ανδριάντα του Πατριάρχου Γρηγορίου, τό έξεγείρον τόσον ένθουσιασμόν είς σύμπαν τό έλληνικόν κοινόν καί τόσον πικρόχολους επικρίσεις είς τήν επιφυλλίδα τής «Νέας Ημέρας» τής Τεργέστης. Ό Μαρκοράς, γράφων τότε τον «Όρκον» του, δεν ήτο ακόμη πολύ γνωστός. Τινές δε τών λοιπών έκ τών σχετικώς

— 480 -

νεωτέρων, δσοι άρχίσαντες το ποιητικόν των στάδιον προηγουμένως, εϊχον ήδη διακριθή και άναγνωρισθή, έξηκολούθησαν δρώντες κατά το μάλλον και ήττον ενεργώς και κατά τους μετέπειτα χρόνους. Τοιοΰ­

τοι ήσαν ό "Αγγελος Βλάχος, τοΰ οποίου ή ποιητική εργασία διεκρίθη δια τήν εύγένειαν της εμπνεύσεως και τήν άριστοκρατικήν κομψότητα της μορφής· ό 'Αλέξανδρος Βυζάντιος, ό ποιητής τοϋ ωραίου ως άττικοΰ ανάγλυφου ποιήματος «Σωκράτης και Αριστοφάνης», ό Κλέων Ραγκα­

βής, βαίνων ευθαρσώς με τήν καλλιεπή του στιχουργίαν έπί τα ίχνη τοΰ γεννήτορος, καί τίνες άλλοι.

Παρά τούτους δέ τους επίλεκτους ήρχισαν τότε να παρατάσσωνται καί οί νεαροί πελτασταί, οιτινες προασκούμενοι εις τα περιοδικά τής επο­

χής, ένθα έξέθετον τα ποιητικά των πρωτόλεια, κατέκτων βραδύτερον τους ανωτέρους βαθμούς δια των συλλογών και τών ποιητικών διαγωνισμών. Εις τον μακρόν κατάλογον τών νεοσύλλεκτων τής απογραφής εκείνης, είς τήν οποίαν ανήκω καί έγώ, άπαντςί τις ονόματα λησμονηθέντα, ή διαγρα­

φέντα ενωρίς δια τής χειρός τοΰ θανάτου, ονόματα ανδρών άποσκιρτη­

σάντων έκτοτε άπό τών φιλολογικών τάξεων καί έπιδοθέντων εις άλλα στάδια δράσεως καί μερικά άτινα έσημειώθησαν μετά διακρίσεως εις τάς δέλτους τής πνευματικής κινήσεως τών τότε καί τών μετέπειτα χρόνων, όποιοι ήσαν έκ τών αποβιωσάντων μεν ό 'Ιωάννης Καμπούρογλους, ô Δη­

μήτριος Κορομηλδς, ό 'Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, ό κατόπιν διαπρέ­

ψας εν Γαλλία υπό τό όνομα Jean Moréas, ό Κωνσταντίνος Ξένος, ό κατά τι μεταγενέστερος Γεώργιος Βιζυηνός, έκ τών επιζώντων δέ ό Σπυρίδων Λάμπρος, ό 'Αριστομένης Προβελέγγιος, ό Νεοκλής Καζάζης, ό Τιμολέων Άμπελος, ό Ευγένιος Ζαλοκώστας, ό Δημήτριος Καμπούρογλους, ό 'Αλέ­

ξανδρος Μωραϊτίδης καί τίνες άλλοι. 'Αλλ' οί βαθύτερον έπιθέσαντες τήν εαυτών σφραγίδα είς τήν ποιητικήν έργασίαν τής έν λόγω εποχής ήσαν οί δύο ποιηταί οί άποτελέσαντες τήν ξυνωρίδα, περί ήν κυρίως θα ενδιατρίψω.

*

Ό Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος, υίός τοΟ κλεινοϋ ίστορικοΰ τοϋ Έθνους Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, έγεννήθη τό 1843 έν 'Αθήναις, δπου καί έξεπαιδεύθη, σπουδάσας τα νομικά καί αναγορευθείς διδάκτωρ έν ηλικία είκοσιτριών ετών. Φύσει φιλομαθής, έγκύψας είς τήν μελέτην τών αρχαίων συγγραφέων, ώς εμφαίνεται έκ τών έργων του καί ίδίως τών πεζών, καθώς καί είς τήν άνάγνωσιν τών περιφημότερων έργων τών νέων φιλο­

λογιών, άπεθησαύρισε πλοϋτον γνώσεων καί εφοδίων, συντελεστικών είς τήν γενναιοτέραν άνάπτυξιν τοΰ φυσικοΰ του πνεύματος. Κατά προτίμησιν ήσχολείτο είς τήν μελέτην συγγραμμάτων ηθικών καί φιλοσοφικών. Μει­

— 481 —

ράκιον ακόμη, έδημοσίευσεν, έν έτει 1861, φυλλάδιον ύπό τήν έπιγραφήν Σκέψεις ενός ληστοϋ, ή ή καταδίκη της κοινωνίας, πραγματευόμενος θέμα πολύ άνώτερον τής ηλικίας καΐ των γνώσεων του, ένδεικτικον όμως τών τάσεων τοϋ νοΰ του. Είς τήν έναίσιμον έπί διδακτορία διατριβήν του κατά το 1866 έπραγματεύθη πολύ έμβριθέστερον το θέμα τής περί ποινής θεωρίας τοϋ Πλάτωνος· μετά δύο δε έτη είς τον διαγωνισμόν, τοΰ οποίου αθλοθέτης ήτο ό άοίδιμος αγωνιστής υποναύαρχος Νικόδημος, έβραβεύετο ή πραγμα­

τεία του, ή φέρουσα τον τίτλον : Τα καθήκοντα τον ανθρώπου ώς χριστια­

νού και ώς πολίτου. Έργατικώτατος ών, συνέγραψεν έν τφ μεταξύ άξιό­

λογον συνοπτικήν ίστορίαν τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως, χρησιμωτά­

την είς τήν διδασκαλίαν τοϋ μαθήματος είς τα κατώτερα σχολεία, και δια­

φόρους πραγματείας ίστορικάς και φιλολογικός, δημοσιευομένας είς τα περιοδικά τοΰ καιροϋ εκείνου, φέρουσας δε πάσας τήν σφραγίδα τοΰ εξε­

ταστικού πνεύματος και τής πολυμάθειας του. Μεταξύ αυτών ήτο και ή πραγματεία του περί 'Απόκρυφων Ευαγγελίων, άναγνωσθείσα άπό τοΰ βή­

ματος τούτου τοΰ Παρνασσοΰ κατά τήν χειμερινήν περίοδον τοΰ 1872. Είς τήν καθαρώς ποιητικήν και δημιουργικήν έργασίαν ό Δημήτριος

Παπαρρηγόπουλος έπεδόθη ένωρίτατα. Στίχους ήρχισε γράφων άπό τοΰ 1864 και τα πρώτα του ποιητικά δοκίμια, εύλαβώς διαφυλαχθέντα παρά φί­

λου και συγγενοΰς του, έδημοσιεύθησαν πρό τίνων ετών είς το μηνιαΐον παράρτημα τών «Αθηνών»· αλλ' εϊναι ταΰτα ψελλίσματα άτονα και πλαδα­

ρά. Τα άξιολογώτερα όμως αύτοΰ ποιήματα, τα έφελκύσαντα αμέσως τήν προσοχήν τοΰ κοινοΰ, ήρχισαν δημοσιευόμενα άπό τοΰ 1866. Κατά το έτος αυτό ύπέβαλεν εις τον ποιητικόν διαγωνισμόν, τον λεγόμενον τότε Βουτσιναΐον, έκ τοΰ ονόματος τοΰ άθλοθέτου του, τοΰ έν Όδησσώ διαμέ­

νοντος φιλόμουσου όμογενοΰς 'Ιωάννου Βουτσινά, συλλογήν λυρικών ποιημάτων υπό τον τίτλον Στόνοι, ήτις καί έβραβεύθη. Κατά τό έτος 1867 ύπέβαλεν έτέραν συλλογήν ύπό τον τίτλον Χελιδόνες, ήτις έτυχε τοΰ πρώ­

του επαίνου. Κατά δέ τα δύο επόμενα έτη έπηνέθησαν επίσης τα έπικολυ­

ρικά του ποιήματα Όρφευς και Πυγμαλίων. Πάντα ταΰτα τα έργα έξεδό­

θησαν άλλεπαλλήλως κατά τό χρονικόν διάστημα μιας εξαετίας, όμοΰ δέ μέ αυτά καί ή σειρά τών Χαρακτήρων, Ιδιορρύθμων πεζών διαλογικών έρ­

γων, ήθικοΰ ή κοινωνικοΰ ώς έπί τό πλείστον θέματος, καί ή μονόπρακτος πολιτική κωμωδία Συζύγου εκλογή, ήτις αμέσως σχεδόν μετεφράσθη είς τήν γαλλικήν ύπό τοΰ Αιμιλίου Legrand, πρό τίνων ετών δέ καί είς τήν Ιταλικήν υπό τοΰ Simone Brower, παρεστάθη δέ κατόπιν καί άπό σκηνής υπό τών ελληνικών δραματικών θιάσων. Τελευταΐον έν έτει 1871 εξεδόθη ή "Αγορά, το υστατον αύτοΰ βιβλίον, έργον δυνατής εμπνεύσεως, άνώμαλον τήν κατασκευήν, υφής κάπως ασύνδετου καί άνισου, άλλ' υπέρ παν άλλο χαράκτηριστικόν τής ιδιοφυΐας καί τών ιδεών του.

— 482 —

Άλλα θύων είς τάς Μούσας, εξυπηρετεί ταυτοχρόνως και τήν Θέμι­

δα­ καθότι ευθύς μετά τήν άπόκτησιν τοϋ δικηγορικού πτυχίου, έπεδόθη είς τήν έξάσκησιν του επαγγέλματος του υπό τήν όδηγίαν εν αρχή και εν συνερ­

γασία κατόπιν μετά του θείου του, τοϋ ευφυέστατου και κρατίστου νομομα­

θούς, καθηγητού δέ τοΰ Πανεπιστημίου Πέτρου Παπαρρηγοπούλου. Έξήσκει δε τήν έπιστήμην του μετά ζήλου πολλού και ικανότητος, ώστε καί ποιάν τίνα ίδιαιτέραν περιουσίαν άπέκτησεν εντός ολίγων ετών εξ αυτής. Ή ίδιό­

της του αύτη μοΰ παρέσχε τήν εύκαιρίαν να σχετισθώ κάπως περισσότερον με τον ποιητήν, με τον όποιον πρότερον είχα κάμει παροδικήν γνωριμίαν δια τής τυπικής συστάσεως κοινού φίλου ήμέραν τινά, καθ5 ην έτυχε να συναντηθώμεν είς τό βιβλιοπωλεϊον Νάκη εν τή όδώ Αιόλου. Δια πρώτην φοράν έβλεπα τότε τον Παπαρρηγόπουλον, τοΰ οποίου τα έργα άνεγινώ­

σκομεν μετά θαυμασμού είς τους κύκλους τών όμηλίκων καί πρεσβυτέρων φιλόμουσων τής επαρχίας, οπόθεν προσφάτως ήρχόμην, καί όστις εθεωρείτο γενικώς ώς ανεγνωρισμένη κορυφή τών γραμμάτων. Νεώτατος τότε έγώ, με τον μύστακα μόλις χνοάζοντα καί φέρων ώς μόνα φιλολογικά κεφάλαια μίαν συλλογήν στίχων, τυχοΰσαν εύφημου μνείας είς τον διαγωνισμόν τοΰ 1870, έθεώρησα ώς άρκετήν τιμήν τήν χειραψίαν τής απλής γνωριμίας. Καί ναι μέν κάποιος κριτικός εις εν τών περιοδικών τής εποχής, ομιλών έθουσιωδώς περί τών στίχων μου, μέ είχεν ανακηρύξει ώς τον μέλλοντα Άλφρέ Δέ Μυσσέ τής Ελλάδος, χωρίς να συγκλονισθούν δια τούτο οί ουράνιοι θόλοι· άλλα φαίνεται δτι κάποιον έρμα σωφροσύνης ύπήρχεν ευτυχώς εις τό νεανικόν μου κρανίον, δια να μή έξαφθή ή κεφαλή μου καί ύψωθή ύπερνέφελος ώς αεροπόρος σφαίρα, καί να περιορα εκείθεν τον ήλιον καί τους πλανήτας.

Άλλως τε — καί πρέπει να τονίσω τούτο προς τιμήν τής γενεάς εκεί­

νης — οί νεώτεροι τών άλλοτε περί τα γράμματα ασχολουμένων ήσθανό­

μεθα καί στοργήν καί σεβασμόν προς τους πρεσβυτέρους, τους διακριθέντας προ ημών έν τω αύτώ σταδίφ καί ανεγνωρισμένους ώς πρωτοστάτας υπό τής κοινής γνώμης, καί δεν παρελείπομεν καμμίαν περίστασιν δια να δείξω­

μεν ότι τους έθεωροΰμεν ώς διδασκάλους καί οδηγούς περί τήν τέχνην. Ή μέθοδος τής εσπευσμένης αναδείξεως δια τής αγοραίας τυμπανοκρουσίας, ή τάσις προς άσεβη διασυρμόν καί συστηματική προσπάθεια προς έξαφά­

νισιν πάσης προγενεστέρας φήμης ή φθάνουσα καί μέχρι θηριώδους καν­

νιβασλισμοΰ, δεν υπήρχε τότε έν χρήσει είς τα φιλολογικά μας ήθη. Καί εύχομαι όλοψύχως άπό τού βήματος τούτου, όπως ή τάσις αύτη, ή όλο­

θρία ύπό πασαν έποψιν, σταματήση εγκαίρως, διότι άλλως ή πνευματική εργασία είς τήν χώραν μας, ή έν γένει μόνον δια τής άρρηκτου συνοχής αυτής πλάττουσα καί έκτρέφουσα τον ηθικόν κόσμον παντός έθνους, θα παρουσιάζη τό πρωτοφανές φαινόμενον τοΰ να έχη μόνον παρόν άθεμελίω­

— 483 —

τον, πλαστον και έφήμερον, χωρίς να εχη παρελθόν, άφοϋ τοϋτο διαρκώς θα καταλύεται, και χωρίς ποτέ ν ' απόκτηση μέλλον.

Δι' αυτόν τον λόγον καί δτε ολίγον τι βραδύτερον διωρίσθην καί υπη­

ρετούν ώς υπάλληλος εις τήν Είσαγγελίαν των 'Εφετών 'Αθηνών, κειμένην εις εν τών κατεδαφισθέντων προ πολλού παλαιών οικοδομημάτων τής όδοΰ Θουκυδίδου, όπου εύρίσκοντο τότε συγκεντρωμένα όλα τα δικαστι­

κά καταστήματα, εΐχον άφορμήν να βλέπω συχνότερα τον Παπαρρηγό­

πουλον, έρχόμενον εκεί δια δικαστικάς υποθέσεις του γραφείου του, πολλά­

κις ήλθα εις έπαφήν μετ' αύτοΰ, χωρίς ποτέ ν ' αποκτήσω μεγάλην οίκειό­

τητα, τηρών πάντοτε τήν δέουσαν άπόστασιν εκ σεβασμού προς τήν άνωτέ­

ραν ήλικίαν του καί τήν άξίαν του. "Αλλως τε καί αυτός δεν ήτο ευεπίφορος είς εύκολους γνωριμίας καί ό χαράκτη ρ του ήτο περιεσταλμένος και ήκιστα διαχυτικός, ή δε φυσιογνωμία του, άχαρις και στρυφνή, δεν ενεθάρρυνε τήν άμεσον έξοικείωσιν. Έν γένει τό ήθος και τό έξωτερικόν του εΐχον τι το άκομψον, τό μή έλκυστικόν και σχεδόν είπεΐν τό σκαιόν. Έν τούτοις, καθά έλέγετο τότε μεταξύ τών στενώτερον μετ' αύτοϋ συνδεομένων καί καθά βεβαιούν οί ολίγοι επιζώντες οί γνωρίσαντες τα καθέκαστα του βίου του, ό χαράκτη ρ του έπαρουσίαζε μεταβολάς καί μεταπτώσεις περιέργους, ευ­

ρισκόμενος δε μεταξύ τών ολίγων επιστήθιων του, έφαίνετο πολλάκις λίαν ομιλητικός, φαιδρός, λάλος, σκώπτης ευφυής, αγαπών τους πότους καί τους κώμους καί παραδιδόμενος άκρατήτως είς τάς ήδονάς. Ό φίλος κ. Δημήτριος Καμπούρογλους είς κάποιον δημοσίευμα του, αναφέρει τήν μαρτυρίαν γνωρίμου του, όστις τον είδε τήν νύκτα της Πρωτομαγιάς είς ενα κήπον τών Πατησίων συνευθυμοϋντα καί κωμάζοντα έν συνοδεία φίλων, μετά παννύχιον δέ συμπόσιον καθήμενον ύπό δένδρον μονολογοϋντα καί θραύοντα δια λίθου τό ώρολόγιόν του, κατά τοϋ οποίου ήτο οργισμένος, διότι : «έπή­

γαινε πότε εμπρός καί πότε οπίσω». Αύται αί ψυχικαί άνωμαλίαι, αϊ παρατηρούμεναι είς τάς σφόδρα νευ­

ροπαθείς φύσεις, καθώς καί τό είδος τοϋ θανάτου του, έπελθόντος έξ εγκεφα­

λικής αιμορραγίας, έν ηλικία σχετικώς πολύ νεαρά, τήν 21 Μαρτίου 1873, είναι ενδείξεις νοσηράς ιδιοσυγκρασίας, ήτις επέδρασε μεγάλως καί άπε­

τυπώθη εις τον χαρακτήρα της φιλολογικής του εργασίας. Ύπό της απο­

πληξίας προσεβλήθη καθ' όδόν, ένω έβάδιζεν είς τήν αρχήν τής όδοϋ Ιπ­

ποκράτους, μετεφέρθη δέ εις συγγενικήν του οίκίαν εκεί που, παρά τήν όδόν 'Ακαδημίας, όπου καί έξέπνευσεν επιζήσας ολίγας ώρας καί μόλις δυνηθείς ν ' άπευθύνη ολίγας ασυνάρτητους λέξεις εις τους προστρέξαντας γονείς καί τους περιστοιχοϋντας αυτόν φίλους καί οικείους.

Τήν έπομένην έκηδεύθη άπό τής οικίας του, κειμένης έν τή λεωφόρω Πανεπιστημίου, αντικρύ περίπου τοϋ 'Αρσακείου, πάντες δέ οί περί τα γράμ­

ματα ασχολούμενοι πρεσβύτεροι καί νεώτεροι ήκολούθησαν είλικρινώς

— 484 —

πενθοϋντες τήν έκφοράν του μέχρι τοϋ ναοΰ του 'Αγίου Γεωργίου και εκεί­

θεν μέχρι τοϋ Νεκροταφείου. Και ενθυμούμαι τον φίλον μου κ. Νικόλαον Χατζίσκον, ανήκοντα τότε εις τήν ομάδα τών νεαρών ποιητών, εις τήν οποίαν και εγώ συγκατελεγόμην, άπαγγέλλοντα εν συγκινήσει το εμμετρον έλε­

γεΐόν του εις τον νεκρόν ποιητήν, εις το όποιον έλεγε :

Τί άρά γε εσκέπτετο δ φλογισμένος νους σου Είς τον Θανάτου τήν φρικτήν, νοτάτην άγωνίαν ; Φεν ! ενθυμήθη τήν στροψήν εκείνην τον «Φανον» σον : «Δεν ψάλλω τήν ίσχνν αντον αιτών άθανασίαν».

Και ένθυμοΰμαι τον Σπυρον Βασιλειάδην, προ τοϋ χαίνοντος τάφου είς δν έμελλε να κατατεθή ό συναγωνιστής του, άσκεπη, με τήν ώραίαν μορ­

φήν του ήλλοιωμένην έκ της θλίψεως και με τό έκφραστικόν εκείνο και διθυ­

ραμβώδες ΰφος του, άποτεινόμενον προς τους παριστάμενους βαρυαλγείς γονείς τοϋ νεκροϋ, τους οποίους ό πρόσφατος θάνατος άλλου τέκνου των είχεν ήδη βυθίσει είς πένθος, και λέγοντα το γνωστόν εκείνο δημώδες δίστιχον :

Ό πόνος σας εΐνε πολνς σαν τον Χελμον το χιόνι, Πον ώστε να λειώστβ το παλιό, καινούργιο το πλακώνει.

'Από της στιγμής εκείνης ό φανός τοϋ Κοιμητηρίου, τον όποιον εψαλ­

λεν ό ποιητής, εξακολουθεί να ρίπτη τάς ώχρας άκτΐνάς του έπί της πλακός ύπό τήν οποίαν αναπαύεται ό ναυαγός της ζωής, ό άπευθύνας είς τήν λάμψιν του τους συγκινητικούς στίχους :

Θώπενε, θώπενε, φανέ, τήν πλάκα τών θανόντων. "Ω, πόσοι εκοιμήθησαν χωρίς τίνος θωπείας ! Πόσοι θα ήσαν σήμερον εδώ εν μέσω ζώντων, Έάν εθώπενεν αντονς εν βλέμμα συμπαθείας !

Δέκα και οκτώ μήνας μετά τον θάνατον του, ό συνάδελφος του ό άποτεί­

νας είς αυτόν κατά τήν μόρσιμον τελετήν τον τελευταΐον άποχαιρετισμόν, ό Σπΰρος Βασιλειάδης, μετεφέρετο νεκρός και ένεταφιάζετο είς ολίγων βημά­

των άπόστασιν από τοϋ τάφου εκείνου. Ό ποιητής Παπαρρηγόπουλος δεν έπεζήτει τήν φήμην και είς ενα στίχον του εγραφεν ότι δεν τον εΐλκυε «τό δέλεαρ τό μαγικόν τής υστεροφημίας». "Εν περιστατικόν ήλθεν ένωρίτατα να μοΰ άποδείξη ότι είχε δίκαιον τοιαΰτα φρονών.

Τήν έπομένην ακριβώς τοϋ θανάτου του, είς τό γραφεϊον τής Εισαγ­

γελίας εισήλθε τό πρωΐ ή Κυρά Δημήτραινα, ή σύζυγος τοϋ γηραιοΰ κλη­

τήρος, ηλικιωμένη και απαίδευτος οικοκυρά, έχουσα ως έργον να σκουπίζη τό γραφεϊον και να ψήνη καφέδες δια τους υπαλλήλους. Σύρουσα τα κατσά­

— 485 —

pia της, απέθεσε τον δίσκον καί, άκούσασα ήμας συνομιλοϋντας περί τοϋ τεθνεώτος, τον όποιον έγνώριζεν ώς συχνάζοντα εκεί δια τάς δικηγορικός του εργασίας, άνεμίχθη απρόσκλητος εις τήν συνδιάλεξιν και με ϋφος οίκτίρμον, ένθυμουμένη το άκομψον έξωτερικόν του, άνεφώνησεν επί λέξει :

— Πάει κι ό καημένος ό Δημητράκης ! . . . Χαλδούπης ήταν ό έρμος ! Αυτός ήτο ό επικήδειος της Κυρά ­ Δημήτραινας προς τον ποιητήν

τών Στόνων καί τοϋ Όρφεως !

* * *

Ό Σπΰρος Βασιλειάδης, σύγχρονος καί συνομήλικος τοϋ Παπαρρηγο­

πούλου, γεννηθείς έν Πάτραις τό 1844, σπουδάσας ωσαύτως έν 'Αθήναις τα νομικά, ταυτοχρόνως άποκτήσας τό δίπλωμα καί έξασκήσας ένταϋθα τό δι­

κηγορικόν επάγγελμα έκ παραλλήλου βαδίσας μετ' εκείνου εις τό φιλολογι­

κόν στάδιον καί ΐσην άποκτήσας φήμην, άφαρπαγείς δε επίσης προώρως ύπό τοϋ θανάτου σχεδόν κατά τον αυτόν χρόνον, ήτο μεθ' όλα ταΰτα ύπό­

στασις πολύ διάφορος τοϋ συναδέλφου του. Μετρίου αναστήματος, άλλ' εύμελής, ζωηρός, αεικίνητος, με αδρά καί

συμπαθή χαρακτηριστικά, μέ τήν δασεΐαν γενειάδα, ήτις προσέδιδε πολύ δυνατήν εκφρασιν εις τήν συμπαθή καί καλλιτεχνικήν μορφήν του, μέ τήν έπιμεμελημένην περιβολήν του, τον άνεμιζόμενον λαιμοδέτην του καί τό καπέλλον του, σχήματος μιραμπώ, εϊχε χαρακτήρα φαιδρόν, άνοικτόκαρ­

δον, διαχυτικόν, επιρρεπή εις αίσθηματικάς εξάψεις καί εϊλκυεν αμέσως τήν συμπάθειαν τών συγχρωτιζομένων μετ' αύτοΰ. 'Απέριττος τους τρόπους, εύπροσήγορος προς πάντας, ήτο συγκαταβατικός καί προς τους νεωτέρους του. Τοϋτο δέ διηυκόλυνε τήν μετ' αύτοΰ προσωπικήν μου γνωριμίαν, ήτις βαθμηδόν έλαβε χαρακτήρα οίκειότερον καί διήρκεσε καθ' δλον τό διά­

στημα της τότε έν 'Αθήναις διαμονής μου. Συνηντώμην μετ' αύτοΰ εϊς τα βιβλιοπωλεία, τών οποίων τό κυριώτερον

καί φιλολογικώτερον ήτο τό τών αδελφών Περρή, έν τή όδώ Έρμου, αντι­

κρύ τοΰ υπουργείου της Παιδείας, είς τα γραφεία τών περιοδικών — διότι γραφεία εφημερίδων οποία τα σημερινά δεν ύπήρχον κατ' εκείνους τους χρό­

νους — καί είς τους συλλόγους, έκ τών οποίων έξέχουσαν θέσιν κατεΐχεν έκτοτε ό Παρνασσός. 'Αλλά συχνότερον ακόμη συνηντώμην μετ' αύτοΰ είς τα Δικαστήρια, ένθα τακτικώς έφοίτα ώς δικηγόρος. Διερχόμενος πολλά­

κις άπό της όδοΰ Βουλής δια να μεταβώ είς τό γραφεΐόν μου, τον έπεσκεπτό­

μην είς τήν αυτόθι κατοικίαν του, δπου είχε καί τό δικηγορικόν του γραφεϊον, καί συνήθως εκείθεν έξηρχόμεθα μαζί, πορευόμενοι είς τό καθημερινόν μας έργον. Έφαιδρύνετο πολύ άναγινώσκων στίχους άδοκίμων στιχουρ­

γών καί άλλα πεζά ή έμμετρα δημοσιεύματα κωμικά δια τήν άνοησίαν των,

— 486 —

τα όποια είχα την μανίαν να συλλέγω και να του άνακοινώ, με παρεκίνει δε να του διηγούμαι αστεία επτανησιακά ανέκδοτα, τα όποια έπροκάλουν τον πλατύν, όμηρικόν του γέλωτα.

Άλλα μίαν φοράν τον είδα υπό περιέργους περιστάσεις. Ή τ ο ή εποχή τών Λαυρειακών και οι 'Αθηναίοι πάσης τάξεως και ηλικίας εϊχον καταλη­

φθή υπό του πυρετού της χρηματιστικής κερδοσκοπίας. Το καφενεΐον τής Ωραίας Ελλάδος, το κατ' εξοχήν άθηναϊκόν κέντρον του καιρού εκείνου, κατά τήν διασταύρωσιν τών οδών Αιόλου και Έρμου, ύπό τα τότε καταστή­

ματα τής Εμπορικής Αέσχης, εβριθεν ασυνηθών πελατών, το σφαιριστή­

ριον δε του καφενείου έχρησίμευσεν ως το πρώτον πρόχειρον corbeille χρηματιστηρίου, περί το όποιον εν μέσω ιαχής καί άλλαλαγμοϋ διεξήγοντο διαπραγματεύσεις αγοράς και πωλήσεως μετοχών μεταλλείων, πολλά τών οποίων ήσαν φανταστικά. Είσελθών ήμέραν τινά εκεί, είδα τον Βασιλειάδην άσκεπη, έξημμένον εν τώ μέσω τής τύρβης, βοώντα καί κεκραγότα μετά τών άλλων. "Ισως κάποιον μειδίαμα απορίας διεγράφη τότε εις τα χείλη μου, επειδή μετ' ολίγας στιγμάς με έπλησίασε καί μου είπε με ϋφος έπίση­

μον καί μυστηριώδες : — Τώρα εΐνε καιρός να πλουτήσωμεν καί ήμεΐς ! Φευ ! οΰτε τό ονειρόν του αυτό, το ήκιστα ποιητικόν, ήτο πεπρωμένον

να πραγματοποιηθή ! Μετ' ολίγον καιρόν, προσβληθείς ύπό στηθικής νό­

σου, μετέβη εις Παρισίους χάριν θεραπείας καί εκεί απεβίωσε τήν 30 Αυγού­

στου 1874.Ό νεκρός του έκομίσθη εις'Αθήνας καί ένεταφιάσθη εν βαρυτάτφ πένθει.

Τον θάνατον του έμαθα βραδέως καί κατά τρόπον περίεργον διότι εϊχον αναχωρήσει εξ 'Αθηνών καί διέτριβον τότε εις μακρυνήν καί άπόκεντρον χώραν, ένθα αί εξ Ελλάδος ειδήσεις μου ήρχοντο αραιότατα. Γράφων προς τον εν 'Αθήναις φίλον μου, μακαρίτην Πέτρον Περρήν, προς τοις άλλοις, τον έπεφόρτιζον να δώση τους χαιρετισμούς μου προς τον Σπϋρον Βασιλειά­

δην, του οποίου ήγνόουν καί τήν άσθένειαν καί τήν εις Παρισίους μετάβασιν. Μετά ενα καί πλέον μήνα έλαβα τήν άπάντησιν, εις τήν οποίαν ό Περρής μου έγραφε συν τοις άλλοις : «Τα χαιρετίσματα εις τον Βασιλειάδην να πας να του τα δώσης εσύ !» Έκ του φύλλου δε τής εφημερίδος, τό όποιον μου έπεμπε ταυτοχρόνως, έπληροφορήθην τον θάνατον του ποιητοϋ.

* * *

Αισθηματίας καί θερμουργός τήν φύσιν ό Βασιλειάδης, έδειξε πάντοτε ζήλον καί δραστηριότητα εις όλα τα στάδια τής εργασίας του. Εις τον Σύλ­

λογον Παρνασσόν υπήρξεν εις τών πρωταγωνιστούντων έργον ίδικόν του καί μνημείον τιμητικώτατον τής φιλάνθρωπου καί ευεργετικής του δράσεως

— 487 —

είνε ή ϊδρυσις της Σχολής των 'Απόρων Παίδων, ήτις επί τεσσαράκοντα ήδη και πλέον ετη παρήγαγε και εξακολουθεί να παράγη άγλαούς καρπούς. Αυτός αισθανθείς οίκτον και στοργήν προς τους μικρούς και απροστάτευ­

τους βιοπόνους, τους συρρέοντας εκ τών επαρχιών είς 'Αθήνας, συνέλαβε τήν ίδέαν τής πνευματικής αυτών και ηθικής διαπλάσεως δια τής ιδρύσεως νυκτερινής υπέρ αυτών σχολής και μέ τήν θερμήν συνηγορίαν του έπεισε τον Σύλλογον ν' άναλάβη το θεάρεστον έργον μετά συγκινήσεως δε αναλο­

γίζομαι κατά τήν παροϋσαν στιγμήν,, ότι υπήρξα και εγώ εν τών επιζών­

των μελών του σωματείου τών παρευρεθέντων κατά τήν άξιομνημόνευτον έκείνην συνεδρίασιν και ψηφισάντων τήν ΐδρυσιν τής Σχολής. Άλλα και περί πολλά άλλα ζητήματα ό Βασιλειάδης έπρωτοστάτει εν τω Συλλόγω, παρέχων δια τής εύγλωττίας του και του ζήλου του γενναίαν ώθησιν είς πασαν ώφέλιμον και προοδευτικήν ίδέαν.

Σύλλογοι ύπήρχον κατ' εκείνους τους χρόνους πολλοί, θορυβώδεις και σχεδόν ταραξίαν κάποτε δέ έγραψα επί τό άστειότερον δτι οί ένοικια­

σταί ζητοϋντες οίκημα προς έγκατάστασίν των, ήρώτων μέ κάποιαν άνησυ­

χίαν άν ύπάρχη εκεί που σύλλογος, όπως ερωτούν άλλοι αν υπάρχουν κου­

νούπια. 'Αλλ' ό «Παρνασσός», και κατά δευτερεύοντα λόγον ό «Βύρων», ήσαν τα δύο κυριώτερα κέντρα τής διανοητικής κινήσεως. Ό Παρνασσός διήνυε τότε τό στάδιον τής νεανικής του ηλικίας. Τό πενιχρόν εισέτι και γυμνόν κατάστημα του, τό όποιον επί ένοικίω συνετήρει εις τήν αύλήν τής οικίας Βακαλοπούλου, παρά τήν όδόν 'Αριστείδου, ένθα ως θεότης έφέ­

στιος, σχεδόν διαρκώς παρέμενεν έφορεύων και προνόων ό αείμνηστος Μί­

κιος Λάμπρος, ήτο τό φυτώριον, όπου έκαλλιεργήθη πάσα σχεδόν ή κατό­

πιν άκμάσασα φιλολογική και επιστημονική βλάστησις. Πάντες περίπου οί διαπρέψαντες περί τα γράμματα, τάς τέχνας, τάς έπιστήμας, ή αποκτή­

σαντες φήμην είς διαφόρους κλάδους τής βιοτικής εργασίας, διήλθε δι' αυ­

τού" δια πολλούς δέ τών έπιδοθέντων κατόπιν είς τήν πολιτικήν και άνελ­

θόντων εις τα ύψιστα τής Πολιτείας αξιώματα, αί συνεδριάσεις του Παρνασ­

σού έχρησίμευσαν ώς κοινοβουλευτική προπαίδεια και ως στάδιον ασκή­

σεως περί τήν ρητορικήν και τήν διαλεκτικήν. 'Εκεί συνέρρεεν ή σφριγώσα φιλολογική νεότης, ανυπόμονος να παρακαθίση σιμά εις τους επιφανείς ήδη λογίους και φιλοτίμως όρεγομένη ν ' άκολουθήση τα ίχνη των. Άλλως τε δεν έχρειάζοντο και πολλά εφόδια δια τήν είσαγωγήν των ολίγοι στίχοι δημοσιευόμενοι είς τα περιοδικά, ή συμμετοχή είς ενα διαγωνισμόν, ή συγ­

γραφή ενός διηγήματος ή μιας πραγματείας, σταχυολογουμένης εκ προχεί­

ρων αναγνώσεων, ήρκουν δια να λάβη τις τό χρίσμα του λογίου νέου και ν ' απόκτηση δι' αυτού τό δίπλωμα τοϋ περιβλέπτου σωματείου. Έν αύτω διωργανοΰντο φιλολογικαί έορταί, έγίνοντο διαλέξεις, άνεγινώσκοντο δια­

τριβαί, έτίθεντο υπό συζήτησιν θέματα αισθητικά, ηθικά, φιλοσοφικά. Mo­

— 488 —

λονότι δε άνδρες διακεκριμένοι και πρεσβΰται σοφοί δέν άπώκνουν να προΐστανται, ενίοτε δε και ν ' άναμνιγνύωνται και είς αυτά τα πνευματικά γυμνάσματα, ή νεανική ζωηρότης ύπερεξεχείλιζεν ορμητική εις αυτά και ή σοβαρότης δέν διετήρείτο έως τέλους αλώβητος. Ούτω κάποτε, δτε ετέθη υπό συζήτησιν το θέμα : «ποίον άπό τα δύο είνε ίσχυρότερον αίσθημα, ό έρως ή ή φιλία ;» ή άντιγνωμία υπήρξε σφοδρά και μετά πεισματώδη συζή­

τησιν ό άνίκατος μάχαν έρως έκέρδησε μίαν ακόμη νίκην είς τον κόσμον τούτον, όπου κυριαρχεί. Άλλα το πράγμα δέν είναι έκπληκτικόν, άφοϋ και είς άλλας όμηγύρεις, τών οποίων ό χαράκτη ρ και ό σκοπός οφείλουν ν ' αποκλείουν πασαν ελαφρότητα, ή σοβαρότης διατρέχει ενίοτε κινδύνους. Είς τήν δημοσιευθεΐσαν πρό τίνος άλληλογραφίαν μεταξύ τών δύο κορυφαίων σοσιαλιστών τής Γερμανίας, τοϋ Μαρξ και τοϋ Έγκελς, ό πρώτος έξ αυτών αναφέρει δτι κατά τίνα όμήγυριν σοσιαλιστών έν Γαλλία ήγέρθη διαφωνία αν είς τήν καταρτιζομένην προκήρυξίν των έπρεπε να περιληφθή ή λέξις «Θεός». Ή συζήτησις δέ κατέληξεν είς ψηφοφορίαν, κατά τήν οποίαν ό Θεός υπερίσχυσε δια ψήφων επτά. Καί επιλέγει ό Μαρξ σαρκαστικώς : «Το ύπέρτατον ον έσώθη άλλην μίαν φοράν».Άλλοτε έλέγομεν : « Ό Θεός δέν εγκαταλείπει ποτέ τους ίδικούς του». Τώρα πρέπει να λέγωμεν : « Ό Θεός δέν εγκαταλείπεται άπό τους ίδικούς του».

Δραστήριος καί έργατικώτατος καθ' δλα ό Βασιλειάδης υπήρξε καί ώς συγγραφεύς γονιμώτατος. Ή πεζή καί έμμετρος φιλολογική του εργασία, διαρκέσασα δσον καί ή τοϋ Παπαρρηγοπούλου, έπί μίαν όκταετίαν, άπό τοϋ 1865, δτε ήρχισε δημοσιεύων τους πρώτους στίχους του, υπό το ψευδώνυμον Ώριων, μέχρι τοϋ 1874, περιλαμβάνεται είς τεσσάρας τόμους ύπο τον τίτλον Άττικαι Νύκτες, τον όποιον ό ίδιος εξέλεξε, δανεισθείς αυτόν άπό τό γνω­

στόν σύγγραμμα τοϋ λατίνου συγγραφέως Αΰλου Γελλίου. Μέρος τής ερ­

γασίας ταύτης έδημοσιεύθη παρ' αύτοΰ τοϋ ιδίου, τό δέ λοιπόν κατόπιν, εύλαβώς περισυλλεχθέν υπό τοϋ άδελφοΰ του, ίατροΰ Βασιλείου Βασιλειά­

δου. Έκτοτε τα έργα τοϋ Βασιλειάδου άνετυπώθησαν πολλάκις, αποτελούν­

ται δέ ταΰτα άπό τάς λυρικάς του ποιήσεις, άπό τα δραματικά του έργα καί άπό μερικά διηγήματα, λόγους, πραγματείας καί κριτικά άρθρα. Καί τα μέν λυρικά του ποιήματα συνίστανται εκ δύο συλλογών, τής μέν υπό τον τίτλον Εικόνες καί Κύματα, τής δέ υπό τον τίτλον "Επεα πτερόεντα, καί τίνων άλ­

λων, σποράδην δημοσιευθέντων.Έκ τών συλλογών αυτών ουδεμία έβραβεύθη· έπηνέθη απλώς ή πρώτη, υποβληθείσα είς τον ποιητικόν διαγωνισμόν τοϋ 1865, καί έτυχε μόλις εύφημου μνείας ή δευτέρα κατά τον διαγωνισμόν τοϋ 1873. Τα δέ δραματικά του έργα εΐνε τα δύο αρχικώς εκδοθέντα δρά­

ματα, ΟΙ Καλλέργαι καί Λουκάς Νοταράς, τα κατόπιν εκδοθέντα Γαλάτεια, Σκύλλα, δ Θάνος Καλλισθένης καί ή κωμωδία 'Έγγαμος ή Αύτόχειρ, τρία ειδύλλια, Χίμαιρα, Σεμέλη, 'Αμάλθεια, καί τίνα ημιτελή, έν οΐς καί ό Άλέ­

— 489 —

ξανδρος 'Υψηλάντης, τήν ύπόθεσιν του οποίου ό ποιητής διενοεΐτο να έκ­

τείνη εις πέντε πράξεις, άλλα δεν έπρόφθασε να γράψη εϊμή μόνην τήν πρώ­

την. Τα τέσσαρα δράματα του, καθώς και ή σωζόμενη πραξις τοϋ 'Αλεξάν­

δρου Ύψηλάντον, παρεστάθησαν πολλάκις μετ' επιτυχίας άπό τής ελληνικής σκηνής. Άλλα το καλύτερον και εύτυχέστερον έξ αυτών ύπήρξεν ή Γαλά­

τεια, ήτις ου μόνον εξακολουθεί να παριστάνεται ακόμη υπό τών ελληνικών θιάσων, άλλα και ηύτύχησεν ενωρίς να μεταφρασθή εις τινας τών ευρωπαϊ­

κών γλωσσών, να παρασταθή δε και εις ξένα θέατρα. Γαλλιστί μετεφράσθη υπό τήν κυρίας 'Αδάμ, ίταλιστί υπό τοϋ Φραβασίλη και κατόπιν υπό τοΰ Μποϋβερ, ούγγριστί δέ υπό τοϋ Καλλάϋ, παρασταθείσα εν τώ Έθνικώ Θεά­

τρω τής Βουδαπέστης. Προ ολίγων δέ ετών ό γνωστός λόγιος και φιλέλλην Γάλλος βαρώνος Δ' Έτουρνέλ έκ τοΰ έλληνικοΰ δράματος τοΰ Βασιλειάδου κατήρτισεν ιδίαν διασκευή ν, μετατοπίσας τήν βάσιν τής αρχικής ιδέας και έκλέξας τον Πυγμαλίωνα ώς κύριον ήρωα τοΰ δράματος, έξ ο δ και έτιτλο­

φόρησε τήν διασκευήν του.

* * *

Ή εποχή καθ' ην άνεφάνησαν και ήκμασαν οί δύο ποιηταί, περί τών οποίων πραγματεύομαι, χρήζει ιδιαιτέρας μνείας και ποιας τίνος αναλυτικής εξετάσεως.

Βεβαίως πνεϋμά τι καθολικώτερον έπιπνέει πάντοτε έπί τοΰ κόσμου τοΰ πεπολιτισμένου και διανοουμένου, πνεϋμα απορρέον και διαμορφούμενον έκ τών εκάστοτε ανθρωπίνων περιστάσεων, διέπον τήν γενικήν διανοητικήν κίνησιν, δημιουργοΰν κατά καιρούς τα ρεύματα τής σκέψεως και τάς τάσεις και τάς φάσεις τής Τέχνης. Έπιδρςί δέ πιθανώς το πνεϋμα τοΰτο κατά ζώνας έπί τών διαφόρων λαών, αναλόγως τής καταγωγής, τών φυσικών καΐ ηθικών όρων καί τοΰ βαθμοΰ τής αναπτύξεως έκαστου.

Ή περίοδος ή αρχομένη άπό τοΰ 1860 καί ίσως ένωρίτερον, καί φθάνου­

σα μέχρι τών μέσων τής επομένης δεκαετηρίδος, είναι περίοδος μεταβατική. Κάτι παλαιόν εκπνέει κατ' αυτήν καί κάτι νέον κυοφορείται. Ό ρομαντι­

σμός παρακμάζει έν τή Δύσει· απώλεσε το πρώτον σφρίγος καί τα προϊόντα του είνε πλαδαρά καί ανούσια.Έπιζοΰν ακόμη μερικοί τών αρχηγών καί τών σημαιοφόρων του, άλλα κατά τό μάλλον ή ήττον κεκμηκότες καί έξηντλη­

μένοι* οί δέ διάδοχοι αυτών, δπως συμβαίνει συνηθέστατα είς τήν ίστορίαν τών ιδεών, είναι πολύ κατώτεροι τών προκατόχων. Ή χώρα δέ ημών είναι πνευματικώς ετερόφωτος. Δια λόγους εθνικούς καί ιστορικούς, παρά τάς καταβληθείσας καί καταβαλλόμενος όσημέραι γενναιότερον προσπάθειας, ακόμη δέν συνετελέσθη έν αυτή ή ώρίμανσις τής σκέψεως καί τοΰ αισθήμα­

τος, ώστε δι' ιδίων δυνάμεων να καταστή αυτάρκης. Τάς γνώσεις μας, τας

— 490 —

ιδέας μας, τάς καλλιτεχνικός και φιλολογικάς μας προτιμήσεις ανέκαθεν έσυνηθίσαμεν να δανειζώμεθα κυρίως από τών χωρών της γεωγραφικής ζώνης μετά τών οποίων ιστορικώς, πολιτικώς, ηθικώς συνδεόμεθα περισσό­

τερον, προ πάντων από τής Γαλλίας και τής 'Ιταλίας. Προς τήν Γερμανίαν ήρχίσαμεν να προσανατολιζώμεθα και να έπικοινωνώμεν κάπως συχνότερον μετά τήν προϊοϋσαν άκμήν του γερμανικού έθνους, κατόπιν τών πολεμικών και πολιτικών θριάμβων του 1870. Ή δε παρατηρούμενη άπό τίνος μερική τάσις προσηλώσεως προς τινας βορείους ή υπερβορείους λαούς αποτελεί νεωτάτην φάσιν, τής οποίας ή έξέτασις δεν είναι τής παρούσης ώρας.

"Ετυχε κάποτε ν' ακούσω το έξης άστείον άνέκδοτον. Κάποιος συμπο­

λίτης μας, φίλος τής καλοφαγίας, ένθουσιασθείς άπό τα μικρά ορεκτικά ρεπανάκια, τα όποια ετρωγεν εις τα ζυθοπωλεΐα τής Γερμανίας, έφρόντισε να φέρη εκείθεν σπόρον, δια να καλλιεργήση εις το κτήμα του. Το πρώ­

τον έτος τα έγκλιματισθέντα ρεπανάκια έφύτρωσαν ολίγον τι παχύτερα, αλλ' ομοιάζοντα οπωσδήποτε με τα γερμανικά" το δεύτερον έτος έπαρουσία­

σαν μέγεθος έπιφόβως ηύξημένον το δε τρίτον έτος έλαβον τάς απελπιστικός διαστάσεις και τήν δριμεΐαν γεϋσιν τών γνησίων προϊόντων τών παρά τον Κηφισον λαχανόκηπων. Το αυτό συμβαίνει πολλάκις και με τάς ιδέας, μέ τα ήθη και τάς έξεις εν γένει, δσαι έξωθεν μεταφυτεύονται εις το κλΐμά μας. Αί συγκοινωνίαι τω καιρώ έκείνω τής χώρας μας μετά τής Εσπερίας ήσαν ακόμη πολύ άραιαί, ή επιμιξία ελλιπής, ή διδασκαλία και ή μελέτη ανεπαρ­

κείς, ή μόρφωσις ατελής. Και ό ρομαντισμός, φθάσας εις τον τόπον μας αργά, καθυστερών, έξητμισμένος, εύρεν όρους τοιούτους, ώστε να έκφυλι­

σθή ακόμη περισσότερον και να λάβη μίαν τοπικήν φιλολογικήν μορφήν περίεργον, τής οποίας τα κυριώτερα γνωρίσματα ήσαν ή παθολογική υπερ­

τροφία τής ευαισθησίας, ή διαστροφή τής σκέψεως και του αισθήματος, ή πλαστή μελαγχολία και ή αναίτιος απαισιοδοξία.

Ό διεξερχόμενος τα φιλολογικά μνημεία τής εποχής εκείνης σήμερον απορεί δια τήν πενιχρότητα τών μέσων και τών εφοδίων, δι' ών έτρέφοντο ό νους και ή ψυχή τών προγενεστέρων διανοουμένων γενεών. Ή δημιουργική εργασία σπανίζει, ιδίως εις τα προϊόντα τοΰ πεζού λόγου, τα όποια είναι αναι­

μικά και ως επί τό πλείστον παιδαριωδώς αφελή. 'Εξαιρέσει του Ροΐδου, όστις διακρίνεται και αποτελεί φυσιογνωμίαν ίδιαιτέραν, εξόχως άριστο­

κρατικήν μέ τήν έκτεταμένην του μάθησιν, μέ το στιλπνόν του υφός, μέ το σπινθηρίζον πνεϋμά του, εξαιρέσει τοϋ Ειρηναίου Άσωπίου, όστις διατηρεί τον ρυθμόν τής άδολέσχου καί κάπως πεπαλαιωμένης, αλλά θυμηδοϋς έπι­

φυλλιδογραφίας, περί τήν οποίαν έξησκήθη συνεργαζόμενος εις τον Mous­

quetaire τοϋ Δουμά, εξαιρέσει ενός ή δύο ακόμη κατωτέρων των, οί λοιποί είναι αρχάριοι, καταγινόμενοι εις θεματογραφικά γυμνάσματα. Το έλληνικον πνεύμα καί ή ελληνική ψυχή τροδοφοτοΰνται μέ τα τελευταία προϊόντα

­ 491 —

μιας φθινούσης και ξεθυμασμένης φιλολογικής σχολής τής Δύσεως, προ πάντων δέ με τα γαλλικά μυθιστορήματα τής έπιφυλλοδογραφικής βιομηχα­

νίας. Κάθε λόγιος νέος, ενίοτε δέ και καμμία λογία νεάνις, θεωροϋν καθήκον των να εκλέξουν το πρώτον τυχόν γαλλικον μυθιστόρημα, να το μεταφρά­

σουν προς ιδίαν άσκησιν — και ετυχεν άλλοτε να κάμω λόγον εκτενή περί του ποιου των τοιούτων μεταφράσεων— και κατόπιν προς έπίδειξιν, αλλά και προς έμπορίαν, να τό εκδώσουν μέ τον άπαραίτητον εις τό τέλος κατάλο­

γον των «φιλόμουσων συνδρομητών». "Ω ! αυτοί οί κατάλογοι ! ω, αύται αί άγγελίαι των συνδρομητών, αί όποΐαι έτριγύριζον ως άρπυαι την Ελλάδα και τό έξωτερικόν προς άγραν θυμάτων ! Ό μακαρίτης ποιητής Κατακου­

ζηνός άφήκε περί αυτών τών εκδόσεων τό εξής ευφυές επίγραμμα :

Κατάλογος συνδρομητών και πίναξ εσφαλμένων !. . . Βιβλίον, σε εγνώρισα που είσαι τνπωμένον !

Τα φιλολογικά περιοδικά τής εποχής εκείνης και αί όλίγισται εφημερί­

δες, δσαι διαθέτουν χώρον προς επιφυλλίδα, δημοσιεύουν αενάως μεταφρά­

σεις μυθιστορημάτων και διηγημάτων.Άλλα πόσον οικτρά είναι ή εκλογή ! Ό Βαλζάκ είναι άγνωστος· ό Φλωμπέρ είναι άγνωστος· ό Στανδάλ είναι άγνω­

στος* ο Δίκενς και ή αγγλική έν γένει μυθιστοριογραφία, εξαιρέσει του Βάλ­

τερσκωτ, ή διατηρούσα εις δλας τάς έποχάς μίαν ΐδιαιτέραν ζωηράνμορφήν τής τέχνης, είναι άγνωστος. Μεταφράζονται ακόμη τα εργάτου 'Αλεξάνδρου Δουμά πατρός, του Δουμά υίοϋ, τοϋ Sue, του Scribe, τής Sand, του Soulié, τοΰ Sandeau, τοϋ Feuillet, άλλα και τοϋ Ponson de Terrail και τοϋ Paul de Kock και όλη περίπου ή παραγωγή τοΰ πολυωνύμου όχλου τής γαλλικής μυθιστοριογραφίας τών επιφυλλίδων. 'Από δέ τα έργα τοΰ Ουγκώ έντύπωσιν μεγίστην έπροξένησαν Ιδίως οί"Άθλιοι, μεταφρασθέντες ύπό τοΰ Σκυλίτση και δημοσιευθέντες τό πρώτον ως έπιφυλλίς τής έν Τεργέστη εκδιδομένης «Νέας Ημέρας». Μέγας έγένετο τότε συναγερμός καθ' άπασαν τήν έλληνικήν γήν άπό Μάριους και Τιτίκας ανηλίκους και παρήλικας, έτοιμους να κρύψουν τήν καρδιάν των ύπό πέτραν και νά ομολογήσουν ότι ό έρως εΐναι ό ασπα­

σμός τών αγγέλων προς τα άστρα. . . και τα επίλοιπα. Τό θέατρον τό έλληνικόν τών χρόνων εκείνων, μη δυνάμενον νά συντη­

ρηθή μέ τάς άπεξηραμμένας πλέον τραγφδίας τοΰ Ζαμπελίου, τα οκνηρά δράματα τοϋ Άντωνιάδου καί τήν άνεπαρκεστάτην έγχώριον παραγωγήν, ήτο φυσικόν νά προσφυγή εις ξένον ύλικόν. Πρέπει νά όμολογηθή ότι αί προσπάθειαι προς ένίσχυσιν και έξευγένισιν τής ελληνικής σκηνής υπήρ­

ξαν ανέκαθεν και γενναιότεραι καί φιλοτιμότεραι τών καταβληθεισών υπέρ παντός άλλου είδους τής λογοτεχνίας. Τό θέατρόν μας έδανείσθη έργα άπό τον Μολιέρον, άπό τον Κορνήλιον, άπό τον Ρακίναν, άπό τον Σίλλερ, άπό τον 'Αλφιέρην, άπό τον Μόντην, άπό τον Γολδόνην, άπό τον Ουγκώ

­ 492 —

και άλλους ίσαξίους. Ό Σαιξπήρος, τον όποιον ό Βολταΐρος κατά τα τέλη του IH' αιώνος ακόμη άπεκάλει βάρβαρον, ήλθε σχετικώς έκ τών τελευ­

ταίων, διότι το έπίπεδον της σκηνής μας δέν ήτο ακόμη καταλλήλως προητοιμασμένον δια τους βαρείς κοθόρνους τών σαιξπηρείων ηρώων. 'Αλλ' έπειτα, μετά τήν έξάντλησιν τοϋ αποθέματος, ή ελληνική σκηνή ήναγκάσθη να καταφυγή εις τ' άφθονώτερα προϊόντα τής κατωτέρας ποιό­

τητος, τα γλυκανάλατα ιταλικά και τα ζοφερά και σπαραξικάρδια γαλλικά. Αί φάλαγγες τών δραματικών έργων τών Bourgeois, Dennery και τών ομοίων των συνηνώθησαν μέ τους λεγεώνας τών μυθιστορημάτων τοϋ Πονσών δέ Τερράϊλ. Ή κατάκτησις ήτο πλήρης.

Ύπο αυτήν τήν άτμοσφαϊραν διεπλάσσετο ή τέχνη* ή έπίδρασις δέ ήτο μεγαλύτερα εις τήν ποίησιν τήν σχετιζομένην άμεσώτερον μέ το αί­

σθημα και τήν φαντασίαν. Έπηρεάσθησαν έξ αυτής και οί πρωτόσχολοι. Ό Άχιλλεύς Παράσχος, αν και ήτο προικισμένος μέ ζηλευτά ποιητικά κεφάλαια, ώνειρεύετο ίππότας μέ μανδύας, έβλεπε παρισινά οράματα και άνέφερεν εις τα αισθηματικά του ποιήματα λορέττας και λέοντας, μεταχει­

ριζόμενος παρακαίρως τήν βουλεβαρτικήν φρασεολογίαν τών χρόνων τοϋ Λουδοβίκου Φιλίππου. Φυσικόν ήτο να έπηρεασθοϋν πολύ περισσότερον οί νεοσύλλεκτοι, οί ανερμάτιστοι, οί άκολουθοϋντες πιστώς τα ίχνη τών οδηγών των. Κατ' έτος δέ έξεκολάπτοντο πολυπληθείς νεοσσιαί ποιητών, οί στίχοι των έδημοσιεύοντο εις τα περιοδικά τοϋ καιρού εκείνου, εις τήν «'Εθνική ν Βιβλιοθήκη ν», εις τον «Ίλισσόν», εις τον «Παρθενώνα», είς τα ημερολόγια του Άσωπίου, τοϋ Κορομηλά, τοϋ Περρή, δωρεάν εννοείται, διότι τό σύστημα τής αμοιβής τής πνευματικής εργασίας ήτο τότε άγνω­

στον (όπως δα καταντφ σχεδόν να είναι και τώρα !). "Αλλως τε αυτοί οί ίδιοι ήρκοϋντο είς μόνη ν τήν τιμήν τής δημοσιεύσεως.

Τους νέους αυτούς ώνόμασα προηγουμένως ανερμάτιστους. Τό έπίθετον είναι δίκαιον και ίσως έλαφρότερον τοϋ πρέποντος. Δέν έστεροϋντο μόνον κρίσεως, άλλα μερικοί έξ αυτών ήσαν άγευστοι και τών στοιχειωδέστερων ακόμη γνώσεων, καθότι τό μάθημα τής πραγματογνωσίας δέν έδιδάσκετο τότε είς τα σχολεία, οπόθεν έξεκίνουν τόλμη ρώς δια ν' ανέλθουν είς τον Ελικώνα. Θ' αναφέρω προς άπόδειξιν μερικά παραδείγματα. Είς έξ αυτών εγραφεν εϊς κάποιον διήγημα του ότι οί δύο έρασταί περιεπάτουν υπό δεν­

δροστοιχίαν «ανεμώνων», το όποιον, παρεκτός τής γραμματικής στρεβλώ­

σεως, είναι φαινόμενον δυνάμενον να παρατηρηθή μόνον είς τήν φανταστι­

κήν χώραν τών Λιλιπούτειων. "Ετερος — επαρχιώτης αυτός — έλεγεν ότι ή ήρωΐς του «έλαβεν άνά χείρας τό κλειδοκύμβαλον», φανταζόμενος ότι το πιάνον, τό όποιον δέν θα έτυχε να ΐδη ποτέ, ήτο μουσικόν όργανον, έχον τό σχήμα και τάς διαστάσεις τοϋ ζουρνά ή τοϋ μπουζουκιού. "Αλλος τις εγραφεν ότι ό ήρωςτου «κατήλθε τήν κλίμακα ώς αετός», ένώ είναι γνωστόν

— 493 —

ότι ό βασιλεύς των αιθέρων δεν συνηθίζει να ανέρχεται και να κατέρχεται κλίμακας ώς θεσιθήρας υπουργείων. Και σχετικώς με τοϋτο ενθυμούμαι ενα πάθημα τοΰ μακαρίτου Κερκυραίου ποιητοΰ Μαρτινέλλη, διαμένοντος έν 'Αθήναις προ εικοσαετίας και πλέον ίσως, όστις χωρίς ν' άνήκη εις τήν ποιητικήν σχολήν και τήν γενεάν περί ής πραγματεύομαι, έδείκνυε κάποτε τήν αυτήν αφελή άγνοιαν άπαγγέλλων δε κάποτε στίχους του έλεγε (προ­

τείνων ταυτοχρόνως το ήμισυ του δακτύλου του είς ενδειξιν του μεγέθους) :

"Eva πουλάκι τόόο / . . . πελαργός.

Προφανώς τον πελαργόν ό ποιητής έξελάμβανεν ώς κανέν μικρόν στρουθίον, ενώ είναι το κοινώς λεγόμενον λελέκι, με το όποιον ϊσα ίσα παραβάλλονται οί υψηλού αναστήματος άνθρωποι.

Οί κριταί τών ποιητικών διαγωνισμών, είς τους οποίους ύπεβάλλετο κατ' έτος σωρεία τοιούτων ποιημάτων, εϋρισκον κυριολεκτικώς τον μπελαν των. Υποχρεωμένοι να εξετάζουν, να συγκρίνουν και να βαθμολογούν έργα ανήκοντα είς όλα τα είδη της ποιήσεως — διότι τότε ό άγων ήτο μικτός και μόνον άπό τοΰ 1873 έχωρίσθη είς λυρικόν, έπικόν και δραματικόν — ήσαν ήναγκασμένοι να εξελέγχουν και να διορθώνουν αύτάς τάς ανοησίας. Άλλα περισσότερον ακόμη έξίσταντο και έδυσφόρουν βλέποντες τον άλλόκοτον χαρακτήρα, τον όποιον είχε προσλάβει ή ποίησίς μας. Πού ευρέθησαν όλοι εκείνοι οί πρόωροι Άμλέτοι, οί σπιθαμιαΐοι Βέρτεροι, οί αγένειοι Ίερε­

μίαι ; Ή μαύρη απαισιοδοξία ήτο το γενικόν σύνθημα τής ποιήσεώς των. Δεν ήσαν ευχαριστημένοι άπό τίποτε­ ή ζωή τοις έφαίνετο ανούσιος* αί τρυφαί τοΰ βίου ήσαν βάσανοι· ή φύσις ήτο νεκρά· ό ήλιος σκοτεινός· τα άνθη άοσμα. "Οπως οί Τραππισταί, ελεγον και αυτοί συναντώμενοι ό εις προς τον άλλον : «— 'Αδελφέ, μέλλομεν ν ' άποθάνωμεν !». Και ή θρηνωδία ήτο ακατάσχετος· παραπλεύρως τοΰ Ίλισσοΰ ερρεε τότε αόρατος εις Κωκυ­

τός δακρύων. "Ολα δε αυτά τα αισθήματα διηρμηνεύοντο με ύφος φλύαρον και πομ­

πώδες, με φαντασίαν παραπαίουσαν, με εικόνας και παρομοιώσεις άπό έκεί­

νας είς τάς οποίας ήσμενίζοντο ό'Ισπανός ποιητής Gongora, ό'Ιταλός Achil­

lini και οί ομοεθνείς του στιχουργοί τοΰ ΙΖ' αιώνος. Και αυτός ό έρως, το αγλάισμα τής ζωής, είχε καταντήσει να είναι ενα ίκτερικόν και κλαψάρικον πλάσμα. Ή περίπυστος Κυρία με τάς Καμέλιας, πολιτογραφηθεΐσα έδώ, άφήκεν αναρίθμητους διαδόχους και κληρονόμους τής στηθικής ευαισθη­

σίας της. Ό.'Αχιλλεύς Παράσχος εϊχε δώσει τήν συνταγήν τοΰ ιδεώδους πλάσματος τής ρομαντικής ερωμένης :

Τήν θέλω άϋθενή εγώ τήν φίλην μου, ταχεΐαν (;) Ώχράν τήν θέλω καΐ λευκήν ώς νεκρικήν σινδόνην,

32

— 494 —

Με είκοσι φθινόπωρα, με ανοιξιν καμμίαν, Μ' ολίγον σώμα, ανεμον, σχεδόν, όλίγην κόνιν. Την θέλω επιθάνατον μ' αθανασίας μνρον, Κόρην και φάσμα, σάβανον αντί εσθήτος σνρον.

Σήμερον, υποθέτω, ότι προτιμώνται γενικώς αί έρωμέναι αί στιβαραί, ai κατεσκευασμέναι με το σύστημα τοϋ μπετόν ­ αρμέ. Άλλα τότε αύτη ή έξαέρωσις και ή κονιοποίησις ήτο επιβεβλημένη εις πάντα πιστόν όπαδόν της σχολής, δια τον όποιον ή φανταστική ερωμένη, ή 'Εκείνη, έπρεπε να εχη ώς άπαραίτητον προσόν τουλάχιστον ενα είσιτήριον δια το Σανατόριον. Οί καθηγηταί του Πανεπιστημίου, δσοι διωρίζοντο εκάστοτε κριταί τοϋ διαγωνισμού, ό Ραγκαβής, ô Κουμανούδης, ό Άφεντούλης, ο Όρφανίδης, ό Βερναρδάκης και άλλοι ισότιμοι των, πρεσβΰται σοφοί και πεπειραμένοι, προ πάντων δε φρόνιμοι, έκάκιζον αυτήν τήν τάσιν, τήν οποίαν εθεώρουν ώς λύμην, συνεβούλευον, διεμαρτύροντο, άνεθεμάτιζον, άλλ' ai προσπά­

θειαί των εμενον άκαρποι. Όθεν, άπαυδήσαντες τέλος άπό τους κοπετούς και τους νευρικούς παροξυσμούς, απεφάσισαν προς τιμωρίαν τών αδιόρ­

θωτων να βραβεύσουν ενα νεαρόν ποιητήν, όστις εϊχε τήν εύφυΐαν να γράψη και να ύποβάλη εις τήν κρίσιν των μερικούς στίχους, τών οποίων το κύ­

ριον προσόν ήτο δτι εξυμνούν δύο πράγματα ακίνδυνα, γλυκά, και τα δύο όμοιοκαταληκτοΰντα, τα κορίτσια και τα παστίτσια. Ό ποιητής ήτο ό φίλος μου κ. Δημήτριος Καμπούρογλους. Ή ήττηθείσα σχολή επετέθη και κατά τών κριτών και κατά του βραβευθέντος, του οποίου τήν συλλογήν, φέ­

ρουσαν τον τίτλον «Ή φωνή της καρδιάς μου», προς έκδίκησιν άπεκάλεσαν «Ή φωνή της κοιλιάς μου».

Έκείνην τήν ήμέραν, μίαν Κυριακήν του Μαΐου τοϋ 1873, έξελθών έκ τής μεγάλης αιθούσης τοϋ Πανεπιστημίου, όπου εΐχεν άναγνωσθή ή εκθεσις τής κρίσεως τοϋ διαγωνισμοΰ ύπό τοϋ είσηγητοΰ κ. Μιστριώτου, συνηντή­

θην εις τήν όδόν 'Ακαδημίας μετά τοϋ Σπύρου Βασιλειάδου, όστις, μή παρευ­

ρεθείς είς τήν τελετήν, με ήρώτησε μετ' ενδιαφέροντος περί τοϋ αποτελέσμα­

τος. Του άνεκοίνωσα ό,τι έγνώριζα, λόγον δε ποιούμενος περί τής εκθέσεως, τοϋ ανέφερα μερικάς έκ τών ύποβληθεισών συλλογών, προσθέτων ότι μεταξύ τών πολλών άνοήτων ήτο και μία εις τήν οποίαν ό ποιητής παρέβαλε τα χρυσά επη τοϋ Πυθαγόρα με τον μεταξοσκώληκα. Ό ποιητής μέ ήκουσε με άπορίαν και άπεμακρύνθη γελών. Ποΰ να γνωρίζω ότι ή συλλογή περί τής οποίας τοϋ ώμίλουν τόσον περιφρονητικώς ήτο ή Ιδική του !

* * *

Ό σ ο ν μέγας και άν είναι ό ποιητής ή ό συγγραφεύς μιας εποχής, δυσκό­

λως δύναται ν ' άποφύγη όλοτελώς τήν έπίδρασιν τοϋ περιβάλλοντος, τοϋ

— 495 —

τόπου και τοϋ χρόνου καθ' δν ακμάζει, ώστε δεν δύναται κανείς να Ισχυρισθή ότι οί δύο ποιηταί, περί ών πραγματεύομαι, είναι ξένοι προς τον γενικόν χα­

ρακτήρα της εποχής των. 'Ημπορεί μάλιστα νά λεχθή ότι ύπήρξεν άλληλε­

πίδρασις· και αυτοί έπηρεάσθησαν εξ αύτου και οί ίδιοι πάλιν έπηρεασθέντες, επηρέασαν τους άλλους. Μεταξύ των όμως διαφέρει τό είδος και ό βαθμός της επιδράσεως.

Ό Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος ήτο ιδιοσυγκρασίας νευρικής και σχε­

δόν ύποχονδριακής. Περιστάσεις και θλίψεις Ιδιωτικαί, των οποίων τινές δεν ήσαν άγνωστοι εις τους οπωσδήποτε οίκειότερον προς αυτόν έχοντας, επέτειναν τήν φυσικήν του τάσιν προς τήν μελαγχολίαν. Ή μελαγχολία αΰτη όμως, όπως λέγει ό Γάλλος ακαδημαϊκός D'Hauasonville, ομιλών περί του προώρως αποθανόντος συναδέλφου του Melchior de Vogué, δεν είναι πάντοτε τό «χυδαΐον νόσημα τοϋ αιώνος», άλλα, κατά τό λέγειν του Lacor­

daire, δια μερικάς προνομιούχους φύσεις εϊναί τι τό άχώριστον άπό κάθε πνεύμα προχωρούν μακράν εις τάς σκέψεις του και άπό κάθε καρδίαν βα­

θέως αίσθανομένην. Τήν τάσιν ταύτην έξέθρεψαν ετι μάλλον αί μελέται, εις ας κατά προτίμησιν έπεδίδετο. Εϊδομεν ότι εκ νεότητός του έμελέτα τον Πλάτωνα· εκ τών έργων του φαίνεται σαφώς ότι έμελέτησε πολλούς τών αρ­

χαίων συγγραφέων και ποιητών, ιδίως τους "Ελληνας τραγικούς* εκ τών Λα­

τίνων εϊχε πιθανώς μελετήσει τον Λουκρήτιον, τον Σενέκαν, τον Τάκιτον και εϊτινα άλλον άλλα και τα νεώτερα φιλοσοφικά συστήματα ήσαν οικεία εις αυτόν. Εις τους φίλους του ήτο γνωστόν, ότι περί τα τέλη του βίου του κατεγίνετο εις τήν μελέτην τοϋ Σπινόζα, βεβαίως δε και ό Σοπενχάουερ θα ήτο μεταξύ τών προτιμώμενων του. Ό Βύρων, ό Σαίξπηρ, ό Γκαίτε, ό Χάϊνε, ό Young, ό Μυσσέ και ιδίως αί Confessions d'un enfant de siècle, πιθανώς ό Baudelaire, εξ άπαντος ό Leopardi, κατελέγοντο μεταξύ τών προσφιλών του συγγραφέων.

Αί ποικίλαι και έκτεταμέναι γνώσεις του περί τάς παλαιοτέρας και τάς ξένας φιλολογίας, πιστοποιούνται και εκ του έξης περιστατικού. Υπάρχουν μεταξύ τών ποιημάτων του δύο, μή περιληφθέντα εις τάς τελευταίας εκδόσεις τών έργων του — αΐτινες, πρέπει νά τό εΐπω μετά λύπης, δεν έγιναν μετά της δεούσης επιστασίας, διότι παρελείφθησαν έν αύταΐς έκ τών έργων του ικα­

νά και όχι έκ τών χειρότερων, ούτε έκ τών όλιγώτερον χαρακτηριστικών — υπάρχουν λέγω, δύο ποιήματα, τα όποια είναι ξένα αν και δεν αναφέρεται ότι προήλθον έκ μεταφράσεως, ή κατά διασκευήν εϊναι δε ταΰτα τό 'Απόρρητον και τό Βρέφος. Τό πρώτον είναι αυτό τοΰτο σχεδόν τό περιβόητον εις τήν γαλλικήν φιλολογίαν σονέτον τοϋ Arvers­ τό δεύτερον είναι, πλην έλαφρδς παραλλαγής, γνωστόν ποίημα τοϋ Reboul, περιεχόμενον εις όλας τάς πα­

λαιοτέρας γαλλικάς ανθολογίας. "Εχω απόλυτον τήν πεποίθησιν ότι ή παρα­

σιώπησις της πηγής τών δύο τούτων, ασήμαντων άλλως τε έργων, προήλ­

— 496 —

θεν έξ αμελείας τοΰ έκδοτου· διότι ό ποιητής εϊχεν ιδικά του κεφάλαια ποι­

ητικά αρκετά, ώστε να μή καταφεύγη εις δάνεια και μάλιστα εις λογοκλο­

πίαν. Το αυτό περίπου συνέβη και εις τον Ζαλοκώσταν δύο ποιήματα του έκ τών γνωστότερων και δημοφιλέστερων, το «Ξυπνώ και μούπαν έφυγε» και το «Μια βοσκοπούλα αγάπησα» έξ ο δ μάλιστα παρήχθη και έβασίσθη το δράμα του Κορομηλα «ό Άγαπητικός της Βοσκοπούλας» είναι μεταφρά­

σεις ιταλικών ποιηματίων και τούτο μάλιστα έσημειοΰτο ρητώς κατά τάς πρώτας αυτών εκδόσεις. 'Αλλ' ό ποιητής τα περιέβαλε μέ τόσην αφελή και άνεπιτήδευτον χάριν, ώστε το έλληνικόν κοινόν τα υίοθέτησεν ως γνη­

σίως ελληνικά προϊόντα. Συνέβη μάλιστα και τό έξης περίεργον δύο ελλη­

νομαθείς ιταλοί, ό Φραβασίλης και κάποιος άλλος οπού δέν ενθυμούμαι, άγνοούντες τήν άρχικήν καταγωγήν του, μετέφρασαν τό δεύτερον αυτό ποί­

ημα εις τήν ΐταλικήν. Εύρισκόμην είς τήν Ίταλίαν δτε ήγέρθη ερις μεταξύ τών δύο μεταφραστών ποία έκ τών μεταφράσεων τούτων ήτο ή καλύτερα. Και τότε ευρέθη κάποιος λόγιος Ιταλός, όστις εις μίαν εφημερίδα της Νεα­

πόλεως έθεσε τέρμα εις τήν συζήτησιν, άναδημοσιεύσας τό πρωτότυπον, τό όποιον ήτο παλαιόν ίταλικόν ποίημα βουκολικόν, μετριωτάτης άλλως τε αξίας.

Πρέπει δμως να προσθέσω ότι είς τα παλαιότερα φιλολογικά μας ήθη έπεκράτει κάποιον sans­façons περί τα τοιαύτα και δέν έτηρεΐτο πάντοτε ή δέουσα ειλικρίνεια και λεπτότης απέναντι του κοινού. Ούτως είς μίαν συλ­

λογήν λυρικών ποιήσεων, ύποβληθεΐσαν εις τον διαγωνισμόν τοϋ 1870 υπό τον τίτλον «Εμπνεύσεις», περιείχετο ποίημα έπιγραφόμενον « Ό θά­

νατος τοΰ Ιούδα», τό όποιον άνεγνώσθη είς έπήκοον ύπό τοΰ είσηγητοΰ και έπηνέθη σφόδρα* και έν τούτοις τό ποίημα αυτό ήτο ή έπί λέξει μετά­

φρασις ενός σονέτου τοΰ Monti, φέροντος τον αυτόν τίτλον. Οί δέ δύο Σούτσοι, και μάλιστα ό 'Αλέξανδρος, συνήθιζον να δρέπουν άνομολογήτως άνθη άπό ξένους λειμώνας, δια να στολίζουν τα ιδικά των ποιητικά έργα. Είς τον «Περιπλανώμενον» υπάρχουν και στροφαί και έννοιαι και μεταφο­

ρά! είλημμέναι έκ τοΰ Βύρωνος και άλλων ποιητών. Και αυτό τό γνωστόν δίστιχον περί της 'Ιταλίας :

"Επρεπε από τήν φνσιν να πλανηθής, ώ 'Ιταλία, Όλιγώτερον ωραία ή πλειότερον ανδρεία.

εϊναι άπόδοσις τοΰ στίχου τοΰ Ίταλοΰ ποιητοΰ Filicaja :

Deh! fossi tu men bella ο almen più forte!

'Ολόκληρος δέ ή σκηνή μεταξύ τών ποιητών Φοιβαπόλλωνος και 'Αρ­

μονίου είς τήν κωμωδίαν του « Ό "Ασωτος» εϊνε αυτούσιος ή σκηνή μεταξύ τών Vadius και Trissotin τής κωμωδίας τοΰ Μολιέρου.

— 497 —

* * *

Ai μελέται είς τάς οποίας ίδιατέρως κατέγινεν ό Παπαρρηγόπουλος ήνοιξαν εύρείαν λεωφόρον είς τήν άπαισιοδοξίαν του. 'Αλλ' ή απαισιοδο­

ξία του έχει τοϋτο το Ιδιάζον, ότι δεν είναι επίπλαστος, όπως ή τών άλλων συγχρόνων και μιμητών του* είνε ιδική του γνησία, απόρροια των ιδεών και τών αίσθημάτων του. Αί θρησκευτικαί του πεποιθήσεις, ισχυρώς κλο­

νισθεΐσαι, δεν δύνανται να τον συγκρατήσουν. Ό Θεός είναι πλάσμα τοϋ Μωϋσέως, προς τον όποιον λέγει :

Που ή αθανασία σου ; ούδ' Ιχνος πλέον μένει 3Εκ τής πλασάσης τον Θεον παλάμης σου. . .

Εις τήν άθανασίαν τής ψυχής έπίστευσε κάποτε και συνέγραψε μάλιστα εκτενή και εμβριθή πραγματείαν, δημοσιευθεΐσαν εϊς το περιοδικόν «Παρ­

θενών». 'Αλλ' έπειτα ή αμφιβολία τον κυριεύει* ή μέλλουσα ζωή είνε ονει­

ρον, βαυκάλημα τών ποιητών προς τήν δυστυχούσαν ανθρωπότητα. Τό μη­

δέν μας αναμένει.

Μηδέν ! τι είναι το μηδέν ; αρχήν δεν έχει αλλην Α εν έχει τέρμα' εν αύτώ γεννώνται και περώσι. Τοϋτο υπήρχε προ ημών κ εις τούτου τήν άγκάλην Έσχάτην εκφωνών άράν ό κόσμος θα ύπνωση.

Τό μέλλον, μολονότι λέγει κάπου δτι ελπίζει είς αυτό, τον πτοεί καί τό θεωρεί χίμαιραν και τό ζωγραφίζει μέ τα πλέον μελανά χρώματα είς τάς δυνατωτέρας στροφάς τοϋ Φανοϋ του. Τό παρόν τοϋ προξενεί άνίαν οί ηθικοί του νόμοι είναι άδικοι­ οί κοινωνικοί του όροι πλημμελείς : αί ίδέαι του είναι στεναί, τα αισθήματα ψευδή. Αισθάνεται τό σαπρόν τριγύρω του, δπως ό Άμλέτος. "Αλλως τε τό παρόν αυτό, τό άμεσον παρόν, έν τω μέσω τοϋ οποίου ζή καί δρςί ό ποιητής, δεν είνε πραγματικώς πολύ τερπνόν. Ή δεκαετία ή άπό τής Μεταπολιτεύσεως καί έντεϋθεν είναι μία τών ατυχέστε­

ρων περιόδων τοϋ έθνικοϋ μας βίου, μεθ' δλην τήν συντελεσθεΐσαν πρώτην καί γενναίαν αΰξησιν τοϋ Κράτους δια τής Ενώσεως τής Επτανήσου. Ή νεόπηκτος βασιλική δυναστεία δέν δύναται ακόμη να εξάσκηση άγαθοερ­

γόν έπίδρασιν. Τα κόμματα οργιάζουν υπάρχει πολιτική αναρχία* υπάρχει φαυλότης καί έξαχρείωσις διοικούντων καί διοικούμενων τό έθνικόν φρό­

νημα φθισιά* ή τάξις σαλεύεται* ή ληστεία λυμαίνεται τήν χώραν, καί ή οικτρά τραγωδία τοϋ Δήλεσι επισύρει κατά τοϋ ελληνικού ονόματος θύελλαν ύβρεων, σαρκασμών καί επιθέσεων. Τό μόνον φωτεινόν σημεΐον τής εποχής είνε ή Κρητική έπανάστασις, καί τα ηρωικά επεισόδια τοϋ αγώνος εκείνου

— 49S —

κατορθώνουν προς στιγμήν να σκορπίσουν την άχλύν την περικαλύπτουσαν τήν ψυχήν του ποιητοϋ και να κεντήσουν τήν πατριωτικήν χορδήν της λύ­

ρας του. Τα μόνα πατριωτικά ποιήματα τα όποια εγραψεν ό Παπαρρηγόπου­

λος εϊναι τα τρία εμπνευσμένα από τον Κρητικόν Αγώνα, ήτοι τό 'Αρκάδι, δπου με πολλήν δύναμιν και περιγραφικότητα εξυμνεί τήν μεγαλοπρεπή έκείνην θυσίαν, ή φδή εις τον Ναπολέοντα Γ', όστις εθεωρείτο τότε ώς ό παραίτιος της αποτυχίας του Κρητικού κινήματος, ποίημα υπενθυμίζον τάς αράς και τάς προφητείας του μεγάλου ποιητοϋ τών Châtiments κατά του Napoléon le Petit, και ή «Ελληνική Σημαία», παλλόμενον και τοΰτο άπο ζωηράν πατριωτικήν άγανάκτησιν. Άλλα μετά τήν παροδικήν ταύτην έξέγερσιν, ή μοϋσα του ποιητοϋ επαναπίπτει εις τήν έλεγειακήν θρηνωδίαν. Δια να άποφύγη δε τό παρόν, ανατρέχει εις τό παρελθόν, τό άπώτερον παρελ­

θόν, και βυθίζεται είς τάς οπτασίας τοΰ αρχαίου κόσμου, τον όποιον ιδια­

ζόντως άγαπξί και λατρεύει, χωρίς ν' απαλλάσσεται όμως εντελώς άπό τους έφιάλτας τους βασανίζοντας διηνεκώς τον νουν του. Ό «Όρφεύς» και ό «Πυγμαλίων», τα δύο εκτενή του ποιήματα, εις τα όποια διήκουσα ιδέα είναι πάντοτε τό μάταιον και τό άνέφικτον τοϋ ανθρωπίνου πόθου, ή «Γλαύκη», μακρόν διήγημα εμμετρον επί τοΰ αύτοΰ περίπου leit­motiv, συνονθυλευμέ­

νου με πολλάς πολιτικάς, κοινωνικάς και τεχνοκριτικός θεωρίας, καί τίνα μικρότερα λυρικά του, έχουν θέμα άρχαϊκόν. 'Αλλ' ή παραβολή τοΰ αρχαίου προς τον νέον κόσμον ευρεία και εμπεριστατωμένη υπάρχει κυρίως εις τήν «Άγοράν» του. Ένω όμως ή άρχαιομάθεια τοΰ ποιητοϋ τον βοηθεΐ να χαράτ­

τή εις τό έργον αυτό εικόνας ωραίας αληθώς και πλαστικάς τοΰ αρχαίου έλληνικοΰ βίου, ή αποστροφή του προς τον νεώτερον και ή προκατάληψίς του τον κάμνουν να μή προσεχή πολύ είς τα καθέκαστα της συγχρόνου ζωής καί αί σκηναί δια τών οποίων πειράται να χαράκτη ρίση αυτήν είναι άτονοι, άκομψοι, μειρακιώδεις σχεδόν. Έάν ό θάνατος δεν έκοπτε τόσον προώρως τό νήμα τής ζωής του, ίσως ή πείρα θα ίσχυε να μεταβάλη τάς ιδέας τοϋ ποιη­

τοϋ, να τον καταστήση παρατηρητικώτερον, ώστε να διόρθωση μερικάς πεπλανημένας αντιλήψεις του­ καί ή «Αγορά», γραφομένη δεκαπέντε ή είκοσι ετη βραδύτερον άφ' δτου έγράφη, θ' απέβαινε πιθανώς εν έγκαλλώ­

πισμα τής νέας ελληνικής φιλολογίας.

* * *

Άλλα τον Παπαρρηγόπουλον, καθώς καί τον Βασιλειάδην, 'έχω έντο­

λήν να εξετάσω μόνον ώς λυρικούς ποιητάς. Όθεν σπεύδω να προσθέσω άλλων παρεκβάσεων όσα εχω νά εΐπω ακόμη περί τών λυρικών του έργων.

Ή πρώτη του εκδοθείσα ποιητική συλλογή αρχίζει με τους έξης στίχους :

— 499 —

Εις μάτην επεζήτηαα παντού τήν εύτνχίαν. Α εν εϋρον εΙμή στεναγμον καϊ πόνον και πικρίαν.

Αυτός ô θλιβερός επωδός θα παρακολούθηση τό ποιητικον έργον μονο­

τόνως μέχρι τοϋ τέρματος. Ταυτοχρόνως όμως αναφαίνεται εις τήν σταδιο­

δρομίαν και έτερος φοβερός συνοδίτης : ό θάνατος. Το σκελετώδες φάσμα του τον παρακολουθεί εις δλας τάς εμπνεύσεις του, παρίσταται ορατός είς δλας τάς συλλήψεις, τάς εννοίας, τάς είκόνας του, όπως εις τάς τοιχογραφίας του Orgagna και του Holbein είς τα μεσαιωνικά κοιμητήρια. Ή νοσηρά του φύσις πάσχει άπό θανατοφοβίαν. Και καυχάται μέν κάποτε δτι δέν τον φοβείται­ άλλα πραγματικώς ή έμμονος ιδέα τον τυραννεΐ διαρκώς ώς Έμπουσαι και κάθε στιγμήν έρχεται είς τήν σκέψιν του :

Τον τάφον του ό άνθρωπος γεννάται δπως σκάψη. Ράπτων το σάβανον αύτοΰ τον βίον αναλίσκει' Ή νπαρξίς του προς στιγμήν επί της γης Θ' άστράψη Διπλοϋται είς τον θάνατον και θνήσκει, θνηακει, θνήακει.

Προϊούσης τής ηλικίας, ή ψύχωσίς του λαμβάνει μορφήν σοβαρωτέραν και άποκτςί τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ψυχοπαθείας τής λεγομένης νεκροφιλίας ή, έλληνικώτερον, φιλονεκρίας. Όμιλεΐ άδιακόπως περί τάφων και κυπαρίσσων και φέρετρων και νεκρών. Τήν χαρμόσυνον νύκτα της Πρω­

τομαγιάς βλέπει δνειρον ότι είναι κατάδικος και ότι μέλλει να καρατομηθώ παρά το Θησεϊον έπί παρουσία της ερωμένης του. Ευρίσκεται μετά τών φί­

λων του μίαν νύκτα θερινήν παρά τους Στύλους, εκεί όπου κατέφευγον όχι αποκλειστικώς οί φίλοι τών ποιητικών ρεμβασμών, άλλα και οί 'Αθηναίοι οί διψώντες όλίγην δρόσον και άνακούφισιν μετά το καϋμα της ημέρας, τήν έποχήν καθ' ην δεν ύπήρχον Φάληρα και Κηφισσιά και'Αλυσίδες* βλέπει μακράν ενα φώς* είναι ό φανός τοϋ κοιμητηρίου 'Αθηνών. Και τήν επομένη ν γράφει τό γνωστόν του ποίημα, τό όποιον, δημοσιευθέν εις εν μικρόν ήμερο­

λόγιον, νομίζω του Άσωπίου, άπεστήθισεν όλη ή σύγχρονος του γενεά. 'Ακόμη και δταν άστεΐζεται, εϊνε macabre. Συνευθυμών ποτέ με συντροφίαν φίλων του, θέλει να κάμη ενα αύτοσχέδιον επίγραμμα είς τον καφέν, τον όποιον ύπερηγάπα, και γράφει τους έξης στίχους :

'Αντί μαρμάρων και μαυσωλείων Έπί τον τάφου μου καφφενεΐον Ποθώ, ω φίλοι, να εγερθη. 'Οπόταν πίνουν καφφεν οι άλλοι Γυμνον κρανίον θε να προβάλλη, Το άρωμα τον να οσφρανθη.

Τό αυτό συνέβαινε και με τον Baudelaire, τον ποιητήν τών Fleurs de

— 500 —

Mal, προς τον όποιον ό Βίκτωρ Ουγκώ εγραφεν : «Έδημιούργησε μίαν νέαν φρικίασιν». Ευρισκόμενος ούτος εις δημόσιον χορόν, εν τφ μέσω της φαι­

δρας τύρβης, μένει αυτός μόνος σκυθρωπός και περίλυπος.Ό φίλος του Mon­

selet τον έρωτα : «Τί έχεις ;» και ό ποιητής άπαντα : «Βλέπω να περνούν άπ' εμπρός μου πτώματα ».

'Υπό έποψιν μορφής καί τέχνης τα λυρικά ποιήματα του Παπαρρη­

γοπούλου δεν είναι άμεμπτα. Ό στίχος του είναι δύσκαμπτος, συχνάκις χασμωδικός· ή ομοιοκαταληξία σπανίως είναι πλούσια­ ή διατύπωσις της ιδέας είναι πολλαχοϋ ασαφής. Τήν άμέλειαν ταύτην περί τήν μορφήν ομο­

λογεί καί ό ίδιος είς τήν «Γλαύκην» καί τήν δικαιολογεί μέ κάποιον κομπα­

σμόν, όπως δικαιολογεί καί τον ύλισμόν του :

θα μ εΐπης ατεχνον δικαίως ϊσως· Δεν λεπτονργώ τους στίχους όπως άλλοι' Εις τήν βλακείαν μέγα τρέφω μίσος Και εις τήν ρίνην ή βλακεία Θάλλει.

'Ολίγα έκ τών λυρικών του ποιημάτων δύνανται να θεωρηθούν ώς άρ­

τια, διότι εις όλα παρατηρούνται αί αύται παρεκβάσεις, αί αύται μεμψιμοι­

ρίαι καί ιδίως ό στερεότυπος εκείνος καί αφόρητος όδυρμός. Υπάρχουν εν τούτοις είς δλα περίπου τα ποιητικά του προϊόντα σποραδικώς όχι μόνον στίχοι ωραίοι, άλλα καί στροφαί, καί μέρη ολόκληρα, είς τα όποια ή ρωμα­

λέα σκέψις μεταρσιοΰται τόλμη ρώς καί αί εννοιαι είναι άδραί καί αί εικόνες πρωτότυποι καί ή εξαρσις εξευγενίζει τον ρυθμόν καί τήν φράσιν. Τοιαΰται στροφαί ευρίσκονται εις τους «Ποιητάς» του, αν καί το ποίημα αυτό είναι γεματον άπό ζοφεράν άπελπισίαν ευρίσκονται είς τό ποίημα του προς τον Ή λ ι ο ν ευρίσκονται είς εν μακρόν ποίημα έπιγραφόμενον «Κλέων», όπου παρεντίθεται μία περίεργος ψυχολογική καί φυσιολογική θεωρία περί του έρωτος, τον όποιον ό ποιητής αποκαλεί «τέκνον τ' ουρανού καί της μελαγχο­

λίας». Περί του έρωτος δε λαλεί μέ περισσήν πρωτοτυπίαν εις δύο άλλα ποιήματα του, έπιγραφόμενα : «ό πρώτος έρως» καί «ό τελευταίος έρως», τα όποϊα είναι άνάλυσις του ερωτικού αισθήματος κατά τήν νεανικήν καί κατά τήν ώριμον ήλικίαν. Συγκρίνων τους δύο έρωτας λέγει :

Ό πρώτος έρως αγαπά το αγνωστον θηρεύει Σκιάν Ιδίων ρεμβασμών, Ιδίων φαντασμάτων "Ο τελευταίος αληθώς το ατομον λατρεύει, Μή έχων το άβέβαιον 6νειροπολημάτων\

αποφαίνεται δε ότι έάν ποτέ οι δύο ούτοι έρωτες συναντηθούν καί άγαπήση μία καρδία τρυφερά καί ευαίσθητος άλλην καρδίαν γηράσασαν καί πολύ­

παθη, ό πρώτος θα ήττηθή καί θα ύποκύψη. Άλλα δυστυχώς δεν δύναμαι να

— 501 —

παραθέσω στροφάς έκ τών τριών τούτων τελευταίων ποιημάτων, μή έχων πρόχειρα τα κείμενα, καθότι και αυτά και άλλα τινά ακόμη, έν οίς και μία βιβλική παράδοσις υπό τον τίτλον «Έσθήρ», λείπουν έκ τών γενομένων εκδόσεων τών 'Απάντων του ποιητοϋ. Ευχής δ' έργον είναι να περισυλλέγουν εύσεβώς, έν δσω ϊσως ακόμη διασφζονται, και να περιληφθούν είς μέλλου­

σαν έκδοσιν, δια να ύπάρχη άρτιον το ποιητικόν έργον τοϋ Παπαρρηγοπού­

λου. Υπάρχουν ωσαύτως μέρη καλά καί επιτυχή είς τον «Όρφέα» του, όστις, κατά τήν κρίσιν πολλών, είναι έκ τών καλυτέρων έργων του υπό εποψιν μορφής καί ουσίας.

Δια να λάβουν οί άκροαταί μου, όσοι τυχόν δέν ένέκυψαν είς τήν μελέτην τών έργων αυτών, σαφεστέραν ίδέαν περί τής ποιητικής αξίας τών έργων του Παπαρρηγοπούλου, παρακαλώ ν' αναγνώσουν τρία πλήρη έκ τών ποιημάτων του. Είναι δέ ταύτα ό Φανός τοϋ Κοιμητηρίου, το περιφημότερον τών ποιημάτων του καί το έκφράζον ζωηρότεροντήνστυγνήν άπαισιοδοξίαν του, τό Είς Παιδίον, τό όποιον έχει ϊδιαιτέραν τινά μελαγχολικήν τρυφερό­

τητα, καί τό Ματαιότης ματαιοτήτων, ένθα ό δύσμοιρος ποιητής, απαλ­

λασσόμενος προς στιγμήν τής παγερας περιπτύξεως τοϋ θανάτου, ψάλλει εις τόνον έπικούρειον χαρμόσυνον ΰμνον προς τήν ζωήν καί τήν ήδονήν.

* * *

Ό Άχιλλεύς Παράσχος, ομιλών περί τοϋ Σπυρίδωνος Βασιλειάδου, αρκετά έτη μετά τον θάνατον τοϋ ποιητοϋ τών «'Αττικών Νυκτών», μοΰ έλεγε πολλάκις μέ τήν ίδιότροπον φρασεολογίαν του: « Ό Βασιλειάδης ήτολύρα», έννοών μέ τοΰτο ότι ήτο κατ' εξοχήν λυρικός ποιητής. Ώ ς προς τήν γνώ­

μην ταύτην όμως δύνανται να έγερθοΰν εύλογοι αντιρρήσεις. "Οτι είχε φλέ­

βα λυρικοΰ ποιητοϋ ό Βασιλειάδης, τοΰτο είναι άναντίρρητον άλλ' έάν ή αξία αύτοΰ είχεν ώς κυρίαν βάσιν μόνας τάς λυρικάς του ποιήσεις καί έάν δέν έκέκτητο τα κεφάλαια τών δραματικών του έργων, ή φήμη του θα έφθανε μέχρι τών μεταγενεστέρων πολύ ήλαττωμένη.

Είχε καί ό Βασιλειάδης μόρφωσιν έγκυκλοπαιδικήν. Φαίνεται σπου­

δάσας τους αρχαίους συγγραφείς, ιδιαιτέρως τους ποιητάς καί τους τραγι­

κούς, μελετήσας δέ καί τα έγκριτώτερα έργα τών νεωτέρων φιλολογικών. 'Αλλ' αί μελέται του δέν είναι θεωρητικαί· δέν καταγίνεται πολύ περί τήν έξέ­

τασιν τών μεγάλων προβλημάτων τής σκέψεως, ειμή έπεισοδιακώς κάποτε* αί μελέται του καί αί γνώσεις του είναι μάλλον αίσθητικαί. Γνωρίζει τον Σαίξ­

πηρ καλώς καί πολλάκις τον μιμείται* γνωρίζει τον Βύρωνα καί τον επικα­

λείται πολλάκις καί τον θαυμάζει. Γνωρίζει προ πάντων τους Γάλλους συγ­

γραφείς τοϋ παρελθόντος αιώνος καί έξ αυτών περισσότερον τον Λαμαρτϊ­

νον καί τον Ουγκώ. Τοϋ πρώτου μετέφρασεν έμμέτρως δύο έκ τών γνωστό­

— 502 —

τέρων ποιημάτων, τήν Λίμνην — ήτις μετεφράσθη και υπό τοϋ Βαλαωρίτου και του Βλάχου —και τήν "Απελπιοίαν. Τοϋ δευτέρου ή εμπνευσις εσχε πολύ μεγαλυτέραν έπίδρασιν επί τοϋ Έλληνος ποιητοΰ. Το πολύκροτον μυθιστόρημα του «οί Άθλιοι», το όποιον κατά τους καιρούς εκείνους και επί πολύ ακόμη κατόπιν έξηκολούθησε να θεωρήται παρά πολλών ώς το Κοινωνικόν Εύαγγέλιον, επηρέασε σφόδρα τον Βασιλειάδην, ώς εξάγεται άριδήλως έκ τών έργων του, και ώς προς τάς σκέψεις και ώς προς το ύφος και εν γένει ώς προς τήν τεχνοτροπίαν του. Εις εν έκ τών παλαιοτέρων ποιημάτων του, έπιγραφόμενον Ή Μοσχομάγκα τών 'Αθηνών — οί σημε­

ρινοί μόρτηδες έλέγοντο τότε μάγκες και μοαχομάγκες —, προσπαθών να ζωγραφίση τήν ψυχολογίαν του, αντιγράφει ακουσίως τον παρισινόν Gavroche, το χαμίνιον τοϋ Ουγκώ* και το ομολογεί μάλιστα, διότι ό μοσχομάγκας του λέγει :

ΈνθυμήσΌυ δτι εχω αδελφόν μου τον Γαβριά.

Ό Βασιλειάδης εϊνε θαυμαστής και λάτρης τοϋ αρχαίου κόσμου. Προ τών ομμάτων του άναζοΰν πολλάκις αί ίλαραί όπτασίαι της αρχαιότητος και συχνά είς τα ποιήματα του θρηνεί γοερώς δια τήν έξαφάνισιν τών ωραίων εκείνων καιρών, οΐτινες ήσαν το έαρ της άνθρωπότητος και αδημονεί και εκτρέπεται είς ασεβείς άποστροφάς κατά τής θρησκείας, ήτις διεδέχθη τήν λατρείαν τών 'Ολυμπίων, έπισύρας μάλιστα δια τοϋτο τάς αύστηράς επι­

πλήξεις τών κριτών του διαγωνισμού. Έν τούτοις είναι περίεργον δτι ή άντί­

ληψίς του περί τοϋ αρχαίου κόσμου είναι είς πολλά λίαν νεωτεριστική. Τα πρόσωπα τών δύο κυρίων αρχαϊκών δραμάτων του, τής Γαλάτειας και τής Σκύλλας, προσλαμβάνουν πολύ εντονον χροιάν ρομαντικήν, οί δε θεοί άποκτοϋν, ιδίως είς τα μικρά κωμειδυλλιογραφικά του έργα, τήν εΰθυμον ελαφρότητα τών ηρώων τών vaudevilles του "Οφφεμπαχ.

Ή αυτή ανακολουθία παρατηρείται και άλλαχοΰ. Ό ποιητής ήσχο­

λήθη εις τήν μελέτην τών δημοτικών μας ασμάτων, εξ ενός δε αυτών, ωραιό­

τατου αληθώς, έπιγραφομένου Ή άπιστη γυναίκα ήρύσθη τήν υπόθεσαν τής Γαλάτειας έξ αναλογίας. Εις τον πρόλογον τών 'Απάντων του, με τον συνήθη του ένθουσιασμόν, ψάλλει τον αΐνον τών δημωδών ασμάτων και κηρύσσει δτι μόνον άπό τα αγνά αυτών νάματα δύναται ν ' άντληση τήν ζωή ν ή ελλη­

νική ποίησις και ή ελληνική τέχνη. «Ούτω, λέγει, έν μόνοιςτοίς δημοτικοϊς ημών ςίσμασι δυνάμεθα να μυηθώμεν μεν το έθνικόν καλόν και αληθές, να κατασκευάσωμεν δ' ούτως εκείθεν ποιάν τίνα έθνικήν ποίησιν — μάλιστα δ' εις τα είδη τής εποποιίας και τοϋ δράματος — βάλσαμον παραμυθίας φίλιον είς τάς συμφοράς τοϋ Έθνους, αέρα αύτοΰ και πτέρυγας εις τους πό­

θους και είς τάς εύχάς του. Άλλως πάσα ποιητική σκευασία, είλημμένη εις τής Δύσεως, εσται άλλόθρους τερθρεία, παιδική γύμνασις περί τα όμοιοτέ­

— 503 —

λευτα, κηλοϋσα την άναιμίαν δεσποινίδος τινός έν τφ παραθύρω, τρίβουσα τάς τετριμμένας ώρας καθηγητού εν τφ ποιητικφ διαγωνισμφ, άλλ' ουδαμώς εφαπτομένη της καρδίας, ουδαμώς ζωπυροϋσα και ένθουσιώσα, σείουσα και τρέφουσα τήν Ελλάδα». Και μ' όλα ταϋτα αυτός πρώτος, παραβαίνων τό κήρυγμα του, άρύεται τήν εμπνευσίν του προ πάντων από τών θολών και νοσηρών ρευμάτων τών ιδεών της Δύσεως. Το «νόσημα του αιώνος», ή μελαγχολία, ή άπογοήτευσις, ή απαισιοδοξία τον κατέβαλεν ενωρίς και ή θρηνωδία του αρχίζει από τών πρώτων σχεδόν παιδικών στίχων του και διήκει ακατάσχετος μέχρι τών τελευταίων φθόγγων της ανδρικής του λύρας. Φρονεί ότι τό παν εΐνε ψευδός :

Δόξα, τιμή, αβέβαια' γέλωτες, πλούτη, κάλλη Τα πάντα ψευδός είναι

Και μόνον είναι αληθή δ τάφος κ αϊ δδύναι.

Και περαιτέρω λέγει :

Μόνον θεον άνέκφραατον τοϋ κάτω τούτου κόσμου Θεον βλέπει τον θάνατον δ κλαίων οφθαλμός μου. Φρικτός εδώ παρίσταται τοϋ σύμπαντος δεσπότης Και είναι τούτου άθυρμα ή σύμπασ' άνθρωπότης.

Βλέπει τήν σφραγίδα της συμφοράς και εις αύτάς τάς μάλλον χαριέσσας εκδηλώσεις της ζωής· και ένφ ζωγραφίζει μίαν εικόνα είδυλλιακήν αληθώς τρυφεράν και περιπαθή κοιμωμένου νηπίου, καταλαμβάνεται άπό ζοφεράς σκέψεις περί τοϋ μέλλοντος:

Φευ ! ποίον δεν εβάπτισεν εις δάκρυα ή Μοϊρα ; Ή νηπιότης! δέλεαρ γλυκύ και πλάνον είναι, Μέλι προσχρίον άνωθεν τοϋ βίου τον κρατήρα, "Οθεν αντλούνται έπειτα ψεύδη, κλαυθμοί, δδύναι.

Και δταν συλλογίζωμαι, ω προσφιλές παιδίον, Και δταν συλλογίζωμαι τάς αύρινάς ημέρας, Τάς άνδρικάς ημέρας σου, τον μέλλοντα σου βίον, "Ω ! τήν ζωήν σου εύχομαι, παιδίον, να επέρας !

Άποκαμών δε εκ τοϋ βιωτικοϋ σάλου έν τέλει αποβλέπει εις τον τάφον ώς εις λιμένα γαλήνης και τον προσφωνεί :

"Ω ! τάφε, εις τα στήθη σου ένέκυψα μ' ελπίδα Και ήκουσ' άπειρον σιγήν και ήσυχίαν είδα' Κ' έπ,όθησα να κοιμηθώ αύτοϋ εις τήν γαλήνην Ώς τραυματίας μαχητής εις μητρικήν του κλίνην. . .

— 504 —

Kai τέλος εϋρον τον ακοπον τον βίου : ν* αποθάνω Καθώς κοιμίζετ' εντρομον δταν μικρόν παιδίον Προσβλέπγ] μορμολύκειον της κλίνης του επάνω, Φεύγω τον κόσμον, εμφοβος τα δμματά μου κλείων.

Ώ ς βλέπετε, ό ποιητής συνοδεύει πιστώς μέ το ίσον του το νεκρώσιμον μέλος τοϋ Παπαρρηγοπούλου. Άλλ ' ένφ, όπως εΐδομεν, ή απαισιοδοξία τούτου είναι φυσική καΐ ειλικρινής, διότι πηγάζει κυριώτατα από τον άτο­

μικόν του χαρακτήρα, ή του Βασιλειάδου είναι προσποιημένη και δανεική. Εκείνος ακολουθεί τον συρμόν. Δια τούτο ένφ αί ποιήσεις του Παπαρρη­

γοπούλου, τουλάχιστον μερικαί, έξεταζόμεναι υπό το πρίσμα του καιροΟ του και του άτομου του, αντέχουν και εις τήν σημερινή ν αισθητική ν άντί­

ληψιν, αί λυρικαί ποιήσεις τοϋ Βασιλειάδου δυσκόλως ήμποροϋν ν ' άντι­

κρύσουν το φώς της σημερινής ζωής και τών συγχρόνων μας αίσθημάτων. Εις τήν έντύπωσιν ταύτη ν συντελούν και άλλα τεχνικά μειονεκτήματα.

Ή γλωσσά του εϊνε ανώμαλος. Εις τα πρώτα του ποιήματα μετέχειρίσθη γλώσσαν άνάμικτον καθαρεύουσαν και δημοτικήν. Τήν τελευταίαν ταύτην μετεχειρίσθη αποκλειστικώς είς τρία ή τέσσαρα ποιημάτια, τα όποια είναι έκ τών σχετικώς καλυτέρων του και είναι λυπηρόν δτι δεν έκαμε χρήσιν άφειδεστέραν, δπως έπραξαν οί πλείστοι τών πρεσβυτέρων και τών συγχρό­

νων του, τής γλώσσης ταύτης, ήτις πιθανώτατα θα τον έβοήθει ν ' ανάπτυξη καλύτερα τα ποιητικά του χαρίσματα, ή κδν ν ' άποφύγη τεχνικά ατοπή­

ματα. Ό στίχος του δέν είναι πάντοτε δεόντως λαξευμένος· το ΰφος είναι στρυφνόν ή διεξοδικότης και ή παλιλλογία έξασθενίζοτν τήν δύναμιν τής εκφράσεως· μεταχειρίζεται λέξεις άπηρχαιωμένας, εκθλίψεις πολλάς· επιζη­

τεί μέτρα άήθη, σχήματα λόγου αλλόκοτα μέ ύπερβατά, οπόθεν ή έννοια εξάγεται μέ τήν δυσκολίαν ενίοτε τετραγωνικής ρίζης* κάποτε δέ, ΐδίως εις τα στιχουργήματα τών κωμειδυλλίων του, κάμνει τομάς είς τήν κατά­

ληξιν όχι μόνον τόλμηράς, άλλα και κωμικάς, όπως λόγου χάριν είς τον «Πολύφημον» :

*Ω στιγμαί ! *Επ εμε Κρνερος Ό ίδρώς Τοϋ Θανά­

Του μου. . . νά !

Τό όποιον έχει κάποιαν μακρυνήν ομοιότητα μέ τον γνωστόν στίχον τής σατύρας του Ρίζου Νερουλού :

Έφάνης ήρως είς των Γραι — μεγάλος — κών το γένος.

— 505 —

Ή φαντασία του δέν χαλιναγωγείται προσηκόντως και επιδιώκει παρο­

μοιώσεις έξεζητημένας, παρακεκινδυνευμένας και ουχί σπανίως κακοζή­

λους· όπως ή έξης :

Θέλω, όταν αποθάνω, Τ' δνομά σου να γραφή Εις την πλάκα μου απάνω "Ως. . . θανάτου αλοιφή.

Κάποτε δέ, εις τα παλαιότερα του στιχουργήματα, θέλων να έπιτηδευ­

θτί φυσικότητα και άφέλειαν, προκαλεί έντύπωσιν άντίθετον της προσδο­

κώμενης, όπως όταν παριστςί νήπιον θέλων να παρηγόρηση τον πατέρα του και λέγον :

Παπάκη μου, παπάκη !. . "Α ! κλαίεις ;. . . είς το δάκρυ σου εγώ θα βάλω μάκι.

'Αλλ' αν αί τεχνικαί αύται ελλείψεις είναι άρκεταί και ζημιώνουν τήν αρτιότητα πλείστων έκ τών λυρικών του έργων, τα χαρίσματα τοΰ ποιητοΟ * δέν είναι ολίγα. Όσάκις ή εμπνευσίς του δέν δανείζεται το φϋκος της μιμή­

σεως, οσάκις ή φαντασία του, ή τόσον εύχαρις, ή τόσον ιλαρά και υγιής είς τα δραματικά του ιδίως έργα, δέν άφίνεται εις παραβόλους πτήσεις, οσά­

κις τό αίσθημα του το βαθύ δέν θηρεύει τήν παραδοξολογίαν, άλλ' αρκεί­

ται είς τήν φυσικήν διατύπωσιν, όσάκις τό πάθος του, τό όποιον κοχλάζει άκμαΐον — οπόταν ιδίως χειρίζεται θέματα πατριωτικά και έκχύνεται φλογε­

ρόν μέ μένος άρχιλόχειον, όταν θέλη να καυτηρίαση κοινωνικάς πληγάς — εξέρχεται άβίαστον άπό τήν ποιητικήν ψυχήν του, οί στίχοι του Βασιλειά­

δου ευρίσκουν τήν όδόν τήν άγουσαν κατ' ευθείαν είς τήν καρδίαν τοϋ άνα­

γνώστου και τήν κατανύσσουν. Στίχοι τοιούτοι και στροφαί ευρίσκονται πολλαί έγκατεσπαρμέναι είς τάς λυρικάς του ποιήσεις, όπως έκεΐναι αί πλήρεις τρυφερότητος και ευαισθησίας, αί περιεχόμεναι είς τό Κοιμώμενον παιδίον και όπως αί πλαστικαί και γεμαται άπό ειλικρινή θαυμασμόν προς τό άρχαϊον κάλλος του ποιήματος του είς άρχαΐον κάτοπτρον της Κορίνθου. Υπάρχει πολλή συγκίνησις και άνεπίπλαστος μελαγχολία είς τήν Έπά­

νοδον είς τήν Γενέθλιον, ήτις τελευτφ μέ τήν έξης παραίνεσιν τήν τόσον άληθινήν :

Τήν γήν δπου το πρώτον τον ήλιον προαείδες, Τήν γήν αυτήν παιδίον εάν ποτέ αφήσης, Χρυσαϊ ας σε πλανώσι περί αυτής ελπίδες, Πλην μή να επανίδης αυτήν ποτέ ζήτησης. Τήν χαρωπήν πατρίδα, ήτις εν σοι εγράφη, Έπάγωσαν οί χρόνοι, κ' έσκιασαν οί τάφοι

— 506 —

Υπάρχουν σκέψεις ώραΐαι επιτυχώς έκφραζόμεναι εις το "Αρρητον, όπως ή έξης :

Της φαντασίας τ' άλματα τους κλόνονς της καρδίας, "Αν ή γραφίς εχάρασσε, το χείλος αν ελάλει, 'Αστέρες πόσοι τηλανγεΐς καί πόσοι κόσμοι άλλοι, Εις τους ναούς θ' άνέτελλον της μεγαλοφυίας ! "Ω, πόσοι, πόσοι Βύρωνες παρέρχονται ήσύχως Και δέν ήκούσθη ασμά των και δεν εγράφη στίχος.

Ό ποιητής, όστις μέ πικρίαν είχε δηλώσει, ότι, άναγκαζόμενος έκ τών πεζών απαιτήσεων της ζωής, «έκρέμασε τήν λύραν του εις Είρηνοδικεϊον», δτε ήρχισε να δικηγορή, διετύπωσε πολύ πικρότερον καί έντονώτερον τό παραπονόν του αυτό δια τήν αΐωνίαν πάλην τοϋ πνεύματος προς τήν ύλην, εις το ποίημα του Laboremus, άπευθυνόμενον προς τον φίλον του ποιητήν Ίωάννην Καμπούρογλουν. Καί το διετύπωσε μέ πάθος καί χολήν περισσήν εις στροφάς φλογέρας, έξ ών παραθέτω μερικάς :

Κ3 ενώ προς τον αίγιαλόν, επάνω πέτρας, σύννους, *Η επί λόφου χλοανθοϋς κρατείς τα βήματα σου Και βλέπεις πέραν, ερμαιον είς λογισμούς πύρινους, ΟΙ άλλοι παρερχόμενοι σοϋ λέγουσιν : «Έργάσου !». . .

Και αν δ δύων ήλιος, της λύκης ή μαγεία, "Η τ' ουρανού ή άβυσσος πλανά τα δμματά σου, Και αίρεσαι καί σβήνεσαι εν γλυκερά μανία, Οι άνθρωποι φιλάνθρωποι σοϋ λέγουσιν : «Έργάσου !». . .

Και αν τον κόσμον μελετάς και τήν πενίαν κλαίης, Καί κλαίης το εφήμερον παντός είς τ' άσματα σου, Και πένης φθίνης, άσφυκτής και μόλις άναπνέης, ΟΙ άνθρωποι φιλάνθρωποι σοϋ λέγουσιν : «Έργάσου !». . .

Έγάσον ! Βλέπεις τάς σειράς αύτάς τών ανακτόρων "Ας άνεγείρη ό χρυσός δπου αν βήμα τρέπεις ; Μεθαύριον θα κλείσωσιν αιθέρος πάντα χώρον Και ούτε καν ορίζοντα, ώ ποιητά, θα βλέπης !

Έργάσου ! "Ερπε, λάτρευε, κολάκευε και σταΐνε Περί χρυσοϋν τι εϊδωλον, δ άρχοντα καλοϋσι. ΈκεΙ κρατών θυμίαμα ως δούλος αύτοϋ μένε Και σπούδασον πώς λείχουσι και μάθε πώς μισοϋσι. . .

— 507 —

Γενοϋ μεσίτης, βουλευτής, δρομεύς, στοιχειοθέτης, Ναύτης γενοϋ, καμινευτής, βοσκός, άμαξηλάτης, Γενοϋ αν θέλης αυλικός. . . άλλα μακράν μελέτης, Άλλα μη μείνης, προς Θεοϋ, πιστός Μουσών εργάτης.

Τήν αυτήν άπογοήτευσιν εκφράζει και εις τήν Νοσταλγίαν, ήτις όμως καταλήγει εις το έξης φιλήδονον και ήδυπαθές συμπέρασμα :

'Εδώ εις τον φροϋδον και ενυλον βίον "Ας τρέχ ή ζωή μου εδώ υλική. ΛΩ φίλει με, χείλος της κόρης γλυκύ, "Εν μέσω ερώτων, χορών, συμποσίων

Έρρέτω γερόντων ή φιλοσοφία ! Έρρέτω μελέτη και βάθος σπουδής ! Αλήθεια μόνη — γυνή εύειδής !

Τα άλλα βλακεία.

Προς συμπλήρωσιν, παρακαλώ το ευγενές μου ακροατήριον ν ' ανά­

γνωση δύο ακέραια ποιημάτια του Βασιλειάδου, το Άνώνυμον και τον "Αγνωστον έρωτα, τά όποια θεωρώ έκ τών σχετικώς άρτιωτέρων του.

* * *

Ταϋτα εΐνε όσα εϊχα να εϊπω περί τών δύο ποιητών και τών χρόνων καθ' ους έζησαν. Προσεπάθησα να παραμερίσω τάς άτομικάς μου συμπα­

θείας, τάς αναμνήσεις παλαιών ενθουσιασμών και παν ο,τι ήδύνατο ν' άπο­

μακρύνη τήν σκέψιν και τήν κρίσιν μου άπό τον γνώμονα της σημερι­

νής αντιλήψεως. Το έργον των, απολύτως έξεταζόμενον, δέν δύναται να θεωρηθή ώς μέγα και σημαντικόν. 'Αλλ' ή δικαιοσύνη απαιτεί ν ' άναγνωρί­

σωμεν ότι εν σχέσει προς τήν έποχήν καί το περιβάλλον αυτών, το έργον των έχει άξίαν ουχί κοινήν καί άπόδειξις είνε ότι τούτο άνεγνωρίσθη και έκτος τής Ελλάδος καί ότι προς τιμήν τών ελληνικών γραμμάτων μερικά προϊόντα τών δύο ποιητών μας μετεγλωττίσθησαν καί έπηνέθησαν υπό δια­

κεκριμένων ξένων λογίων. "Επειτα όφείλομεν ν' άναλογισθώμεν δτι το έργον των έμεινεν ημιτελές, διακοπέν σκληρώς υπό του προώρου θανάτου αμφοτέ­

ρων. Καθείς των θα ήδύνατο να έπαναλάβη κατά τήν τελευταίαν του στιγμήν τήν θλιβεράν ρήσιν του André Chénier έπί τοϋ ικριώματος : C'est domma­

ge ! j'avais quelque chose là». Διότι εϊναι άναμφισβήτητον δτι εάν παρετεί­

νετο το στάδιον τής ζωής καί τής δράσεως των. τα ποιητικά εφόδια μέ τα όποια ήσαν αμφότεροι γενναίως πεπροικισμένοι έκ φύσεως, αναπτυσσόμενα δια τής περαιτέρω μελέτης καί συμμορφούμενα μέ τήν νεωτέραν mentalité,

— 508 —

όπως την λέγουν σήμερον, και με τάς απαιτήσεις της νεωτέρας τέχνης, θα παρήγον καρπούς πολύ γενναιότερους. Δια τούτο το όνομα των πρέπει να μένη σεβαστον και ή μνήμη των προσφιλής εις πάντας τους ενδιαφερομέ­

νους υπέρ της πνευματικής αναπτύξεως τοϋ έθνους μας. "Αλλως τε το έργον αυτό, υπέρ τοϋ οποίου έπικαλούμεθα τρόπον τινά

τα ελαφρυντικά, έχει ίσως το δικαίωμα και αυτό καθ' εαυτό να έγείρη αξιώ­

σεις πλείονος εκτιμήσεως. Ή φιλολογική περίοδος ή τιτλοφορουμένη έκ του ονόματος τών δύο τούτων κυρίων αντιπροσώπων της είναι ενα νεφέλωμα* μέσα εις τήν θολότητα αύτοΰ τοϋ νεφελώματος διακρίνονται ήδη μερικαί αρκετά ζωηραί λάμψεις· είναι ή ύποφώσκουσα αυγή νέας φάσεως της τέχνης. Ή ποίησις, ή τέως αντικειμενική, ή εμπνεόμενη έκ τών εξωτερικών εντυ­

πώσεων, ή ρέουσα ανάμεσα εις τάς τεχνικάς δχθας τών βουκολικών και ειδυλλιακών παραδόσεων, τών ψυχρών ιστορικών θεμάτων, της δανείου ρομαντικής αίσθηματολογίας, τοϋ μεγαλαύχου πατριωτισμοΰ, αρχίζει να γίνεται εσωτέρα, πλέον διανοούμενη, πλέον στοχαστική, και προσπαθεί να εξερεύνηση τον σκοτεινόν βυθόν της ψυχής, να θίξη τόλμηρώς τα μεγάλα προβλήματα της φύσεως και της ζωής· όργα να προσατενίση νέους ορίζον­

τας Ιδεών και εμπνεύσεων. Ή τέχνη αργότερα, οδηγούμενη άπό το έπιπνέον γενικώτερον πνεΰμα, θα τής δώση νέας μορφάς, νέους ρυθμούς, νέα μέσα εκδηλώσεως, πλέον εύκαμπτα, πλέον ζωντανά, πλέον αρμόζοντα εις τάς περιστάσεις και δια τοΰτο πλέον αρεστά, δια τών οποίων θα προβή άλκιμω­

τέρα εις τήν όδόν τής διηνεκοΰς τελειοποιήσεως. Κυρίαι και κύριοι. "Οπως ανήλθα μετά δειλίας επάνω ε'ις αυτό τό βήμα, τοιουτοτρόπως και

τώρα, οτε πρόκειται να καταβώ κατέχομαι άπό κάποιαν άνησυχίαν. Φοβούμαι ότι ευρεθείς απέναντι θέματος πολύ εκτεταμένου, διότι μαζί με τους δύο ποιητάς έπρεπε να ζωγραφίσω και τήν έποχήν των, δέν ύπελόγισα καλώς τάς διαστάσεις, δέν έτήρησα καλώς τους κανόνας τής συμμετρίας και έφάνην πολύ διεξοδικός είς τάς λεπτομέρειας έπί ζημία τής ουσίας. Και ύποπτεύω δτι ύπέστην ακουσίως τό πάθημα ενός άδεξίου αγιογράφου, τό όποιον θα διηγηθώ μέ τήν άδειάν σας ώς τελικόν έπιδόρπιον τής παρούσης ομιλίας. Κάποιος χριστιανός άνέθεσεν εις τον τεχνίτην αυτόν να τοϋ ζωγραφίση τήν εικόνα τοϋ αγίου Γεωργίου, τοϋ έδωκε δέ και τήν κατάλληλον σανίδα δια τό εικόνισμα. Ό αγιογράφος, αντί ν' άρχίση τήν έκτέλεσιν τής εικόνος άπό τό άνω μέρος ώς συνήθως γίνεται, ήρχισεν αντιθέτως άπό τό κάτω. Έζω­

γράφισε τον δράκοντα, κατόπιν τα πόδια τοϋ ίππου, έπειτα τό σώμα, έπειτα τον άναβάτην, αλλ' όταν εφθασεν είς τον τράχηλον τοϋ αγίου, δέν ύπήρχεν άλλος χώρος πλέον. "Οταν έπαρουσίασεν αυτό τό κατασκεύασμα είς τον παραγγείλαντα, ούτος, βλέπων τον άγιον άκέφαλον, ήρώτησε μέ άπορίαν πώς λείπει τό κεφάλι. Και ό ζωγράφος άπήντησεν αφελέστατα :

— 509 —

— Δέν με έφθασε το σανίδι. Κυρίαι και κύριοι, έξαιτούμενος τήν συγγνώμην σας, σας υπόσχομαι

δτι εάν μου άνατεθη άλλοτε παρόμοια εντολή θα αρχίσω τήν εικόνα άπό το κεφάλι. Έάν δέν πράξω τοϋτο και τότε, σημαίνει ότι θά εχω χάσει τό κεφάλι τό ίδικόν μου ι.

1. Διάλεξις γενομένη έν τφ Συλλόγω «Παρνασσός» τφ 1914, έν τη σειρά τών «Διαλέξεων περί Ελλήνων ποιητών τοΰ ΙΘ' αιώνος».

33

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ (1843 -1873)

Ό φανός τον κοιμητηρίου Ά&ηνών

Έν μέσω πένθους οιωνοί γλυκείας ευτυχίας, φάροι τον νουν εύθύνοντες προς την άθανασίαν, διάδημα επικοσμονν το φάσμα της σκοτίας, τα άστρα, την ατέρμονα βαδίζουσι πορείαν.

Άλλα ιδέ, εκεί μακράν, εις το νεκροταφεϊον, φανον με τοϋ ορίζοντος συμπίπτοντα το πέρας' δεν είναι μέγας ώς αστήρ και πλήρης μυστηρίων, αλλ' έχει τάς ακτίνας του πολύ συμπαθεστέρας.

Φανέ, φυλάσσων τους νεκρούς, τον θάνατον φωτίζων, σέ, φως, ζωήν, τις ερριψεν εντός κοιμητηρίου; Δεν είσαι ώς μειδίαμα χείλος νεκροϋ στολίζον; Σε βλέπουν οι ύπνώττοντες κάτωθεν τοϋ φορείου;

Σχίζε το σκότος της νυκτός και, απειλών τους ζώντας, ρίπτε το φώς σου δπου χους υπάρχει και σκοτία, μέτρει τους λίθους τών νεκρών και τους άποθανόντας. "Ω! πόσοι είναι! φρικιά και τρέμει ή καρδία.

Μή, αν μετρήται ή ζωή, δ θάνατος μετρείται; Στιγμή εις τον ώκεανον ριφθεϊσα τών αιώνων, πριν καν ύπαρξη σβέννυται, πριν πέση λησμονείται. Ό χρόνος προς τον θάνατον καταμετρείται μόνον.

Ζής ώς άνάμνησις, εκεί, φανέ, μεμονωμένη, διπλήν φωτίζων νέκρωοιν τους τάφους τών θανόντων, τήν λήθην, άλλον θάνατον δστις αυτούς προσμένει, τήν λήθην, κοιμητήριον εν τη ψυχή τών ζώντων.

Ναι! λησμονοϋσΐ' και αυτούς τους ζώντας λησμονοϋσι, το παρελθόν, ώς σάβανον, ή λήθη περιβάλλει. ΟΙ επιζώντες τους νεκρούς επί μικρόν θρηνοΰσι, και μόνη ή κυπάρισσος επί τών τάφων θάλλει.

— 511 —

Ώ φώς, ώ φώς ταλαίπωρον ! ενώ οι αδελφοί σου φωτίζονσΊ συμπόσια χαράς και ευθυμίας, άλλ' έρημος διέρχεται είς τάφους ή άκτίς σον φωτίζουσα τοϋ Χάρωνος ώχρας τάς ευωχίας.

Παράδοξον συμπόσιον ! β,πλοϋνται εσπαρμέναι al τράπεζαι μαρμάρινοι και δ σταυρός πλησίον, επιγραφαι δεικνύονται επάνω εστρωμέναι, κιρνά την λήθην ή σιγή είς το νεκροταφεϊον.

Το φως σον πίπτει επ αυτών ώς νεκρική ώχρότης' τις εφαντάσθη εορτήν με τόσην ήρεμίαν; Και που και που εγείρεται μαρμάρινος συμπότης' "Ω! πάντες θα καθήσωμεν εις τράπεζαν όμοίαν.

Θώπευε, θώπευε, φανέ, τήν πλάκα των θανόντων, δπόσοι εκοιμήθησαν, χωρίς τίνος θωπείας' πόσοι θα ήσαν σήμερον, εδώ, εν μέσω ζώντων, εάν εΟώπευεν αυτούς εν βλέμμα συμπαθείας!

"Αστήρ τών τάφων θλιβερός, το φώς εκείνο, τρέμον, φωτίζει τήν ύστερινήν δδον τοϋ διαβατού, και πνευστιά είς τήν πνοήν τήν κρύαν τών ανέμων. ~Ω φώς, τι με παρατηρείς ώς οφθαλμός θανάτου;

Δεν τον φοβούμαι' όρθιος προ τοϋ θανάτου βαίνω' δεν ψάλλω τήν Ισχύν αυτοϋ αιτών άθανασίαν, το φίλημα του το ψυχρον ατάραχος προσμένω. Τις τήν γαλήνην δεν ποθεί μετά τήν τρικνμίαν;

Πόσον ωραία μειδιά ή δψις της πρωίας! είναι γλυκύς δ ήλιος το πρώτον φώς του στέλλων. "Α! πανταχού απήντησα εν φάσμα ευτυχίας, τήν εύτυχίαν ονδαμοϋ' ούδ' είς αυτό το μέλλον.

Μέλλο%, της τύχης παίγνιον, τοϋ βίου ειρωνεία, λέξις ονδεν σημαίνουσα ή πάροδον τοϋ χρόνου, και φάρμακον δπερ ροφά παροϋσα ή πικρία, δπως επέλθη αϋριον μετά ομοίου πόνου.

Μέλλον, λέξις σημαίνουσα τήν ελλειψιν παρόντος, ηχώ τών πόθων οϊτινες βλαστάνουσι λαθραίως, πολλάκις άντανάκλασις ώχρα τοϋ παρελθόντος, πλην πάντοτε κατοπρισμδς δεικνύμένος ματαίως.

- 512 —

Μέλλον, καθώς ή αστραπή το σκότος επέκτεινον, της συμφοράς δ εμπαιγμός, Ισχύς αδυναμίας, το σκοτεινόν του πρόσωπον επί τοΰ τάφου κλίνον κ εκείθεν θάλλον ώς ελπίς κενή αθανασίας.

'Ιδού το μέλλον ή ρυτίς, θωπεία τοΰ θανάτου' εν δάκρυ σπείρον έτερον κραυγή απελπισίας' εως ου έπειτα εντός μακρού νεκροκραββάτου, σταύρωσες τους βραχίοντας επί νεκράς καρδίας.

Μόνος, καθώς αυτό το φως εις το νεκροταφεϊον, φωτίζων πόθων μνήματα και πτώματα ονείρων, αγνώστου πόνου ερμαιον, διέρχομαι τον βίον τα ράκη σύρω% της ζωής, το παρελθόν μου σύρων.

Φανέ, δταν το ελαιον σε λείψη τι θα γίνης; Τι; θα σβεσθής. Καλύτερον. Άφοϋ ή μοϊρ' άγρίως προώρισε τήν λάμψιν σου επί σποδού να χύνης, τι ωφελεί εις σε το φως και εις è με δ βίος;

Ε. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΠΡΟΣ ΜΙΑΝ ΔΥΝΑΜΙΚΗΝ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑΝ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ

Ύπό δύο κυρίως πρίσματα θα ήδύνατό τις να συλλαβή τήν εννοιαν «γεω­

μετρία» άποδιδομένην άναφορικώς εις τήν τοϋ άγαθοϋ. Ύπο το πρώτον, αύτη έξεικονίσθη ήδη ύπο τον κατά τον ιζ' αιώνα, ετι δε και άργότερον, «γεωματρησάντων» στοχαστών. Ούτω ό Descartes, εις τους Μ ε τ α φ υ σ ι ­

κ ο ύ ς σ τ ο χ α σ μ ο ύ ς , δημιουργεί ενα ύποθετικο­παραγωγικον σύστημα, βάσει τοϋ οποίου αξιολογεί τάς πρώτας αρχάς τοϋ πνεύματος καί τής ύλης, πριν ή χωρήση είς τήν θεμελίωσιν τοϋ νοΰ, τοϋ απολύτου και τοϋ δντος γενικώτερον, εν συνεχεία δε είς τήν άναζήτησιν λογικών μέσων εδραιώσεως τής εννοίας τοϋ άγαθοϋ. "Ετι περισσότερον εμφανής είναι ή άποψις αυτή εις τήν Ή θ ι κ ή ν λ.χ., μεταξύ άλλων έργων, τοϋ Spinoza. Τέλος, ας ύπο­

μνήσωμεν τήν δλην διάρθρωσιν τής δευτέρας καντιανής Κ ρ ι τ ι κ ή ς . Είς δλα αυτά τα έργα γίνεται προσπάθεια, δπως ό ευκλείδειος συλλογισμός άναχθή είς τεχνικόν σχήμα αποδεικτικής διαδικασίας. Έννοιαι καί αξιώ­

ματα, αιτήματα καί ορισμοί, θεωρήματα, πορίσματα καί σχόλια συνιστοΰν, εις έκάστην περίπτωσιν, ενα ένιαΐον μηχανισμόν, τιθέμενον εις κίνησιν χάριν τής όρθώσεως μιας συστηματοποιημένης προβολής τών υπό έξέτασιν θεμάτων. Ή γενικώς ακολουθούμενη διαδικασία συνίσταται εις διατύπωσιν τοϋ συστήματος έπί γενικού επιπέδου, έν συνεχεία δε εις τον έκτεταμένον ύπομνηματισμόν του. Παρ' δλην όμως τήν δύναμιν με τήν οποίαν ούτω συλλαμβάνονται τα φιλοσοφικά προβλήματα, ή διαπραγμάτευσίς των βάσει τής μεθόδου αυτής καταλήγει εις άπλήν στατικήν των θεώρησιν, τα ούτω προκύπτοντα συστήματα χαρακτηρίζονται άπο σχολαστικήν άκαμψίαν, άπο τήν οποίαν δεν φαίνεται να ένοχλώνται οί δημιουργοί των, παρά τήν έπί άλλων επιπέδων έκδηλουμένην άπέχθειάν των προς τήν δογματικήν διανό­

ησιν, τοΰτο δε ενδεχομένως οφείλεται είς το ότι ή ώς άνω ακαμψία εΐναι παρακολούθημα τής προκριθείσης μεθόδου, ή οποία, ώς εδειξεν ό Bergson, ουδέ καν εις το έργον τοϋ Kant γίνεται σκέψις να έγκαταλειφθή ή, έστω, να παραβλεφθή, υπό όρους τουλάχιστον, καθ' δσον είναι συνυφασμένη προς τήν δλην νοοτροπίαν, τήν οποίαν έκαστη τών φιλοσοφιών τούτων

— 514 —

με τον τρόπον της εκφράζει. Ώς προς τήν δλην, ευκλείδειου προελεύσεως, φιλοσοφικήν γεωμετρικήν άξιωματικήν, αύτη υπέστη δυνατόν κλονισμόν άπό της εμφανίσεως τών μη ευκλείδειων γεωμετριών.

Ύπό το δεύτερον πρίσμα, δυνάμενον να τήν έξαγάγη άπό τήν ώς άνω φιλοσοφικήν στατικότητα, ή περί άγαθοϋ διανόησις προσφέρεται δια μίαν κατά τρόπον συναρτησιακόν γεωμετροϋσαν στοχαστικήν δραστηριότητα, έν συνδυασμω και προς μίαν άλλαγήν προοπτικής ώς προς το άντικείμε­

νόν της, θεωρούμενον όχι πλέον ώς μίαν ύποστασιακήν πραγματικότητα, αλλ' ώς μίαν συνεχή δημιουργίαν εις τήν οποίαν στρατεύεται ολόκληρος ή υπαρξις. Μία τοιαύτη προοπτική, καθαρώς δυναμική, προϋποθέτει δύο συγκλίνουσας απόψεις, τών οποίων ή σημασία συνίσταται είς τό ότι, δι' αυ­

τών, νέαι δυνατότητες σχέσεων του άγαθοϋ προς τάς εις αυτό άναφερο­

μένας συνειδήσεις καθίστανται εμφανείς. Συγκεκριμένως έννοοϋμεν, πρώ­

τον, τήν διαμόρφωσιν τοϋ έσωτερικοΰ χώρου τής συνειδήσεως και τάς ένδεχομένας διαδοχικάς τιμάς, τάς οποίας ή έννοια του άγαθοϋ λαμβάνει έν αύτω, δεύτερον δέ, τάς σχέσεις, τάς οποίας, έν συναρτήσει προς τήν εννοιαν τοϋ άγαθοϋ, ή έν λόγω συνείδησις αναπτύσσει προς τάς αλλάς συνει­

δήσεις, τής γεωμετρίας τοϋ άγαθοϋ καθισταμένης εφεξής γ ε ω μ ε τ ρ ί α ς τ ή ς δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς α ύ τ ο ϋ , ήτοι γεωμετρίας τής πράξεως.

Ή δημιουργία τοϋ άγαθοϋ λαμβάνει χώραν είς τήν συνείδησιν, πριν έκταθή είς τον διασυνειδησιακόν χώρον. Είς έκάστην στιγμήν ή συνείδη­

σις, σχηματίζουσα χώρον ίδιον εντός τοϋ οποίου κινείται συνεχώς, έχει ν' άποφανθή όχι μόνον περί τοϋ ορθώς πρακτέου, άλλα καί, κυρίως, έπί τοϋ ορθώς περί τοϋ τελευταίου τούτου ζητητέου. Δεν πρόκειται ένταϋθα περί θέσεως ορθολογιστικής, άλλα δυναμοκρατικής γενικώτερον. Έχομεν δείξει άλλαχοΰ ότι μεταξύ χώρου έσωτερικοΰ και εξωτερικού έν σχέσει προς τήν συνείδησιν υπάρχει συνεχής επικοινωνία, τοϋ μεν καρπουμένου τον δέ, ή παρέχοντος εαυτόν άνάλωμα είς εκείνον.Ένταϋθα προέχει να ύπογραμμίσω­

μεν πόσον ή δημιουργία τοϋ άγαθοϋ δέν είναι αυθαίρετος, άλλα προκύπτει έκ τής κινητοποιήσεως και τής δυναμικής εντάσεως ολοκλήρου τοϋ έσωτε­

ρικοΰ του χώρου επιτρέποντος τήν διάκρισιν απείρων προοπτικών, αναλό­

γως τοϋ προβλήματος τοϋ οποίου έπ' ευκαιρία ούτος εντείνεται.Ή άναδιάρ­

θρωσις τούτου, συμφώνως προς τής εντεινόμενης συνειδήσεως τήν διάρθρω­

σιν, αποτελεί καί ενα πλαίσιον μορφικόν, όπου έν συνεχεία θα ένταχθή ή εις προσαρμογάς υποκείμενη μορφική συνάρτησις τοϋ ύποκειμενικοΰ δεδο­

μένου προς τό διυποκειμενικόν τοιοϋτο. Παρατηρητέον ότι έπί τοϋ επι­

πέδου τής υποκειμενικής εξεργασίας τών τοιούτων μορφών τής εκφράσεως τοϋ άγαθοϋ, αί όποΐαι διεπόμεναι άπό βασικάς συνειδησιακός δομάς, συν­

τελείται ήδη μία αναφορά αυτών είς ένδεχομένας μορφικός των άρμογάς έπί δυνητικού διυποκειμενικοΰ επιπέδου. Είς τήν δυναμικήν αξιολόγησαν

— 515 —

τών μορφών αυτών συμμετέχει ολόκληρος ή συνείδησις καί, δι' αυτής, ολόκληρος ή ΰπαρξις. Τοΰτο βεβαίως δεν είναι εμφανές, καθίσταται δμως τοιοϋτο έπ' ευκαιρία τών περιπτώσεων κατά τάς οποίας ή συνείδησις αντι­

μετωπίζει Ιδιαιτέρας σημασίας και επικαιρότητος, δια την δλην δραστη­

ριότητα τής υπάρξεως, είδικόν θέμα. Αυτή αΰτη ή διαδικασία τής Κριτικής αντιμετωπίσεως τών ενώπιον τής συνειδήσεως προβαλλομένων δεν εΐναι είμή άναζήτησις τής υποθετικής τελικής μορφής εκφράσεως τοΟ άγαθοΰ, τής προσωρινής τοιαύτης θεωρούμενης διαδοχικώς υπό διαφόρους γωνίας, αναλόγως τών τιμών τάς οποίας ενδέχεται να λάβουν αί διάφοροι μετα­

βληταί τής οΰτω διαβλεπομένης δυνατότητος συγκροτήσεως μιας συγκε­

κριμένης συναρτήσεως. Ή δλη διαδικασία ομοιάζει τόσον προς γεωμετρικόν λογισμόν δσον

καί προς τοπολογικήν διερεύνησιν (ανάλογος στάσις επεκράτησε καί εις τάς κοινωνιομετρικάς μελετάς). ΕΙς άμφοτέρας βεβαίως τάς περιπτώσεις ενυπάρχει τό στοιχεΐον τής ζητήσεως τής σχέσεως μεταξύ πλειόνων δεδο­

μένων. Ή νεωτέρα λογική θα ήδύνατο ν' άποδειχθή χρήσιμος είς τό σημείον τοϋτο, αν ληφθή υπ' όψιν ότι παρέχει τα μέσα δια μίαν έξαντλητικήν άντι­

μετώπισιν τών παντοίων ενδεχομένων. Είς τήν δευτέραν όμως προέχει το στοιχεΐον τής υποθετικής μεταβολής τής τιμής ενός ή περισσοτέρων δεδο­

μένων έν σχέσει προς τα υπόλοιπα, ενώ είς τήν πρώτην, τό στοιχεΐον τής αναζητήσεως λόγων αναφοράς τών δεδομένων προς άλληλα. 'Επί τοϋ επι­

πέδου τοϋ υποκειμενικού σταδίου συλλήψεως μιας μορφής αγαθού προέχει αύτη ακριβώς ή άναζήτησις λόγων δυναμένων να προσδώσουν είς τό μέλλον νά πρόκυψη σχηματικόν πλέγμα άξίαν καθολικήν, χωρίς τοΰτο να προϋπο­

θέτη καί άξίαν απόλυτον αυτού, έφ' δσον, ώς εΐπομεν, ό χαράκτη ρ τοΰ απο­

λύτου αρμόζει μόνον είς τό αγαθόν, όχι δε καί είς τάς δι' ων τοΰτο εκφρά­

ζεται είδικάς μορφάς. "Αν αύται, δημιουργούμενοι, συμβαίνει νά έχουν άξίαν καθολικήν, τοΰτο οφείλεται είς τό ότι ελήφθησαν έκ τών προτέρων ύπ' όψιν όλα τα ενδεχόμενα μιας υπό ώρισμένας συνθήκας δυνατής εφαρ­

μογής των. Πράγματι, ή ευθύνη τής συνειδήσεως δέν νοείται μόνον έναντι εαυτής, άλλα καί έναντι τών άλλων συνειδήσεων προς τάς οποίας ή πραξις θά τήν συνδέη. Καί τόσον καλύτερα — άπό τής σκοπιάς του, ό πραγματι­

σμός θά προετίμα: επιτυχεστέρα — είναι ή προκριθεΐσα μορφική δομή, δσον περισσότερον είναι επιδεκτική αν όχι συμπτώσεως, τουλάχιστον εναρμο­

νισμού προς τάς υπό τών άλλων συνειδήσεων προκριθείσας. Ή δυναμική δημιουργία εκφράσεων τοΰ άγαθοΰ δέν νοείται βεβαίως

ενταύθα ώς έκ τοΰ μή δντος διάπλασίς των, άλλα, κυρίως, ώς διαμόρφωσις καί επιβολή μιας επί μέρους απόψεως τοΰ συμφώνου προς τό παίγνιον τής συμπτώσεως τών συνειδήσεων, τό όποιον, περισσότερον άπό διαλεκτικόν, είναι παίγνιον προσαρμογής των προς άλλήλας. Ή ηθική δημιουργία είναι

— 516 —

δρθωσις μορφών άγαθοϋ, προϋποθέτουσα προηγουμένην κατάλυσιν δυνη­

τικών μορφών ασυμβιβάστων προς την πραγματικότητα της ήρμοσμένης επικοινωνίας τών συνειδήσεων. Έν προκειμένω, ό κίνδυνος θα συνίστατο εις τήν σύλληψιν της δυνατότητος μιας ηθικής δυαρχίας, ενός είδους νεο­

μανιχαϊσμοϋ, καθ' δν ή επιβολή μορφής συγκεκριμένης του άγαθοϋ θα συνεπήγετο κατ' ανάγκην κατάλυσιν μορφής κακοϋ. Ουδόλως όμως, εξ όσων εΐπομεν, προκύπτει τούτο. Διότι το αγαθόν, κατά τήν έπί του επιπέδου τής ανθρωπινής συμπεριφοράς θεώρησίν του, δεν νοείται ως οντότης αύθυ­

πόστατος παραβλητή προς το απόλυτον προς το όποιον και τήν ταυτίζει ή κλασσική διανόησις. Τοιαύτη περί αύτοΰ άποψις θ' άπετέλει, έν τελευταία αναλύσει, άσέβειαν προς αυτήν ταύτην τήν σημασίαν τής εννοίας τοϋ απο­

λύτου, καθ' όσον, επί ανθρωπίνου επιπέδου, δεν εΐναι δυνατόν να γίνεται λόγος περί δημιουργίας αύτοϋ. Φυσικόν όμως εϊναι να όμιλώμεν περί δη­

μιουργίας πραξιακών μορφών συμφώνου προς τήν φύσιν τής εκάστοτε σχέσεως τής δημιουργούσης αύτάς συνειδήσεως προς τάς άλλας συνειδή­

σεις τάς ένεχομένας είς τήν δημιουργία αυτήν. Διότι, εις τήν πραγματικό­

τητα, δέν πρόκειται περί δημιουργίας μεμονωμένης, άλλα περί συν­δημι­

ουργίας τοιούτων μορφών. Μία λοιπόν μορφή αγαθού θα συνίστατο είς τήν υπό τάς ιδιαιτέρας συνθήκας αί όποΐαι διέπουν τάς μεταξύ δημιουργών συνειδήσεων σχέσεις συγκρότησιν και έπιβολήν τών ιδιαιτέρων εκείνων συναρτησιακών δομών πού θα ήδύναντο να θεωρηθούν ως περισσότερον σύμφωνοι προς τάς συνθήκας ταύτας, ως ή αρίστη, δηλαδή, εκφρασίς των.

Είς τό σημεΐον αυτό ή όλη διασυνειδησιακή συνάρτησις τής δημιουργίας του άγαθοϋ, ύφ' ην εννοιαν έθεωρήθη ανωτέρω, δύναται να παραβληθή προς συνάρτησιν μαθηματικήν γεωμετρικώς έξεικονιζομένην, ένθα αί μετα­

βληταί άφοροϋν τάς όλονέν άναδιαρθρουμένας μεταξύ τών διαφόρων συνει­

δήσεων σχέσεις, αί δε σταθεραί, τάς δομικός διαρθρώσεις τής επιβολής τοϋ άγαθοϋ, τάς οποίας έκαστη τών είς τήν συνάρτησιν ενεχομένων συνει­

δήσεων δέχεται, άπό τής σκοπιάς της, ως τοιαύτας. 'Αγαθόν και κακόν δέν δύνανται να θεωρηθούν ως καθ' έαυτά επιδεχόμενα δημιουργίαν. 'Εκείνο όμως τό όποιον δημιουργείται εϊναι ή έπιβάλλουσα τήν εκ τών υστέρων συνειδητοποίησιν τής υπάρξεως τοϋ άγαθοϋ ειδική του μορφή, ή προσά­

δουσα προς μίαν ώρισμένην μεταξύ συνειδήσεων σχέσιν. Τό απόλυτον τοϋ άγαθοϋ συνάγεται ακριβώς, κατά τρόπον έπαγωγικόν, άπό τήν πρακτικήν άπειρίαν τών σχετικών μορφών αύτοϋ, τών οποίων, επαναλαμβάνομεν, ή δημιουργία συνίσταται είς τήν άρίστην δυνατήν διατύπωσιν τών δεδομένων μεταξύ συνειδήσεων σχέσεων εντός πλαισίου ευρύτερου.

Μία τοιαύτη φαινομενολογική θεώρησις τών «γεωμετρικών» μορφών τής δυναμικής δημιουργίας τής εκφράσεως τοϋ άγαθοϋ νομίζομεν ότι θα ήμποροΰσε να έρμηνευθή ως έκβάλλουσα εις μίαν ήθικήν άδογμάτιστον,

— 517 —

άλλα καί, δια τοϋτο ακριβώς, ήθικήν της φρονήσεως, της μετριοπάθειας, της αγαθής προαιρέσεως, τοϋ σεβασμού προς τήν έλευθερίαν των άλλων, ήτοι εις μίαν ήθικήν άπευθυνομένην περισσότερον προς τήν ήπιαν γνώσιν των ανθρωπίνων αδυναμιών ή προς το πάθος της αλόγιστου δυνάμεως προς τήν οποίαν αποκλείεται να ταυτίζη τον ίδικόν της δυναμισμόν, εις μίαν ήθικήν οϊα φαίνεται ν' άποβαίνη βαθμηδόν, αλλά καί οϊα ϊσως εύκταιον εΐναι όπως τελικώς άποβή. ή ηθική εις το πλαίσιον τών προβλημάτων της διαβιώσεως τών ανθρώπων.

Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ

ΙΑΚΩΒΟΣ ΨΥΧΡΙΣΤΟΣ, Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΑΤΡΟΦΙΛΟΣΟΦΟΣ

Ό 'Ιάκωβος, περί ου ή παροϋσα μελέτη, ανήκει εις την χορείαν τών Ιατροφιλοσόφων ή ίατροσοφιστών, των κατά την Βυζαντινήν έποχήν εγκρα­

τών της ιατρικής, τής φιλοσοφίας και άλλων ακόμη επιστημών θεραπόντων *. Περί το επώνυμόν του ύπάρχουσι διάφοροι απόψεις και έκδοχαί* οΰτως,

υπό του Μαλαλά αποκαλείται Ψύχριστος 2, υπό του Άετίου Ψυχριστός 3, ύπό τοϋ 'Αλεξάνδρου Ψυχρηστός 4 και υπό του Σουΐδα Ψυχόχριστος5, του Φωτίου μόνον μή ποιούμενου μνείαν τοϋ επιθέτου τοϋ 'Ιακώβου6. Τοϋτο εδωκεν άφορμήν εις τον Freind, βασισθέντα εις τήν μαρτυρίαν τοϋ 'Αλεξάνδρου, καθ' ην «έκαλείτο Ψυχρηστός, δτι ύγραινούση τροφή έκέ­

χρητο»7, να προτείνη τό έπώνυμον Ψυχόχρηστος ή Ψυχρόχρηστος8. Καθ' ημάς, προτιμητέον τό Ψυχριστός, εφ' όσον υπάρχει τοιαύτη Έλλη­

1. Περί αυτών δρα Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ν, α) Λέων, ό Βυζαντινός Εγκυκλοπαιδικός Φιλόσοφος και 'Ιατρός, «'Ιατρικά Χρονικά», 3 : 1 , 1964. β) Παλλάδιος ό Ίατροσοφιστής, «Παρνασσός», 7 :4, 1965. γ) Τα 'Ιατρικά τοϋ Ψελλοϋ, «'Ιατρικά Χρονικά», 6 : 3, 1966. δ) 'Ιωάννης ό Άκτουάριος. «'Ιατρικά Χρονικά», 7:11 , 1967.

2. Ι. Μ α λ α λ α ς, Χρονική Ιστορία, σ. 77, έν Βίω Λέοντος, Chilmead. Ed. Sheldo­

nian, Oxonii, 1697. ('Ιστορικός, Άντιοχεύς τήν καταγωγή ν, άκμάσας κατά το δεύτερον ήμισυ τοϋ Ί " μ.Χ. αιώνος).

3. Ά έ τ ι ο ς Ά μ ι δ η ν ό ς, Λόγος IB', νγ', σ. 92, Κωστομοίρης. Ed. Klincsieck, Paris, 1892. ('Ιατρός, άκμάσας κατά το πρώτον ήμισυ τοϋ Τ' μ.Χ. αίώνος και συγγράψας Δεκαεξάλογον ή Δεκαεξάβιβλον).

4. ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Τ ρ α λ λ ι α ν ό ς , Opera, vol. Π, ρ. 163, 565, 571, Puschmann. Ed. Hakkert, Amsterdam, 1963. (Και αυτός ύπήρξεν, ως ό Άέτιος, ίατρός, άκμάσας κατά τό δεύτερον ήμισυ τοϋ Τ' μ.Χ. αίώνος).

5. Σ ο υ ΐ δ α ς , Έν λέξει 'Ιάκωβος. Ed. Aldus, Venetiis, 1514. ("Αγνωστος Βυ­

ζαντινός λεξικογράφος, άκμάσας πιθανώς κατά τό δεύτερον ήμισυ τοϋ Γ μ.Χ. αΐώνος). 6. Φ ώ τ ι ο ς , Βιβλιοθήκη, σ. 344, Bekker. Ed. Reimer, Berolini, 1824. (Ό περί­

φημος ούτος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ήκμασε κατά τό δεύτερον ήμισυ τοϋ Θ' μ.Χ. αίώνος).

7. 'Αλέξανδρος Τραλλιανός, Ένθ' άνωτ., σ. 163. 8. J. F r e i n d , Histoire de la Médecine depuis Galien jusqu'au XVI Siècle, p. 52.

Ed. Vincent, Paris, 1727.

— 519 —

νική λέξις \ ανταποκρινόμενη εις τάς ανωτέρω περί επωνυμίας τοϋ 'Ιακώ­

βου εννοίας. Πάντως, έν φ ό Freind 2, παρά την ώς άνω πρότασίν του, και εις τών νεωτέρων αύτοΰ συγγραφέων, τον όποιον μετ' άλλων παρακατιόντες θ' άναφέρωμεν, έπονομάζουσιν αυτόν Ψυχρηστόν, πιθανώς εκ του 'Αλε­

ξάνδρου όρμηθέντες, έτεροι άποκαλοΰσι Ψυχριστόν. Ό πατήρ αύτοϋ, Ησύχιος τ' όνομα, κατά Σουΐδαν 3, και ιατρός τό

επάγγελμα, εκ Δαμασκού καταγόμενος καί εις Ρόδον γεννηθείς, ήλθεν εις Δρέπανον τό έν "Αργεί4, όπου ενυμφεύθη και άπέκτησεν υίόν, τον Ίάκωβον. Έγκαταλείψας, όμως, σύζυγον και τέκνον, «έξεδήμησεν έπί ιθ' ετη εις Άλεξάνδρειαν και Ίταλίαν» καί, κατόπιν, έγκατεστάθη είς Κωνσταντι­

νούπολη έπί Λέοντος βασιλέως 5. Τοϋτο μαθών ό 'Ιάκωβος, μετέβη προς συνάντησιν του πατρός του, παρέμεινεν έκεΐ καί έδιδάχθη υπ' αύτοϋ την ίατρικήν. Κατά Φώτιον 6, ό 'Ιάκωβος, «εγγύς μέν Άλεξανδρεύς 7, πορρώ­

τερον δ' εκ Δαμασκού», ήτο υιός ιατρού, τοϋ οποίου του ονόματος δέν μνη­

μονεύει, επί μακρόν την τέχνην σπουδάσαντος καί εϊτα «έπί ϊσα έτη» διδά­

ξαντος ταύτην είς τον υίόν του. Ό πατήρ, έλθών εις Βυζάντιον, ύπερέβαλε τους έκεΐ ιατρούς, άγνοοϋντας τήν τέχνην, μή έχοντας ιδίαν πεϊραν, μή θερα­

πεύοντας, αλλά φλυαροϋντας. Ό Φώτιος, ομιλών περί προελεύσεως πατρός καί υίοϋ, δέν προσδιο­

ρίζει τόπον γεννήσεων των, ούτε καί μνημονεύει της εγκαταλείψεως συζύ­

γου καί τέκνου­ ακόμη, δέν αναφέρει που έσπούδασεν ό πατήρ καί ποϋ έδίδαξε τον υίόν, άρκούμενος να γράψη' «έπί ϊσα ετη» έδίδαξε τον υίόν, ώς εΐδομεν, καί «μετά πολλήν της οικουμένης πλάνην, ήλθεν εις τό Βυ­

ζάντιον» 8. 'Αλλ' ό Σουΐδας τόπον σπουδών τοϋ Ησυχίου καθορίζει Άλε­

1. Η. L i d de 11, and R. S c o t t , Μέγα Λεξικον τής Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. Δ', σ. 691. (Μετάφρ. Μόσχου, Ξ. καί Κωνσταντινίδου, Μ.). Έκδ. Σιδέρη, 'Αθήναι.

2. J. F r e i n d , Ibid., p. 51. 3. Σ ο υ ΐ δ α ς , Ένθ' άνωτ. 4. Ό Σουΐδας δέν προσδιορίζει ποίον Δρέπανον τό έν Άργει. Σημειωτέον, ότι

ύπό τ' όνομα Άργος φέρονται ένδεκα πόλεις καί Δρέπανον ή Δρεπάνη, ετεραι εξ, ώς καί ή νήσος Κέρκυρα καί δύο άλλα νησία. ( Σ τ έ φ α ν ο ς Β υ ζ ά ν τ ι ο ς , Περί Πόλεων, σ. 157­158 καί 310. Berkel. Ed. Haaring, Lugduni Batavorum, 1694).

5. Πρόκειται περί Λέοντος τοϋ Θρακός, ώς έκ τοϋ Μ ά λ α λ α πληροφορούμεθα ('Ενθ' άνωτ.), βασιλεύσαντος από 457 μέχρι 474 μ.Χ. (Κ. "Α μ α ν τ ο ς, Ιστορία τοϋ Βυζαντινοΰ Κράτους, τόμ. Α', σ. 120. 'Οργανισμός 'Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, 'Αθήναι, 1963).

6. Φ ώ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ. 7. Ό Sprengel, έκ τοϋ Φωτίου πιθανώς ορμηθείς, αναγράφει τον Ίάκωβον έν τω

εύρετηρίφ τοϋ Β' τόμου τοϋ βιβλίου του Άλεξανδρέα. (Κ. S p r e n g e l , Histoire de la Médecine, vol. II, p. 516. (Trad. Jourdan, A.) Ed. Deterville et Desoer, Paris, 1815).

8. Φ ώ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ.

— 520 —

ξάνδρειαν και Ίταλίαν. Ή 'Αλεξάνδρεια υπήρξε κέντρον σπουδών άπό του Γ'π.Χ. αιώνος, χάρις είςτούς διάσημους ίδρυτάς της εκεί ιατρικής σχο­

λής Ήρόφιλον και Έρασίστρατον *, μέχρι τών μέσων του Ζ' μ.Χ., ότε κατελήφθη υπό τών 'Αράβων. Ή σχολή αϋτη ανέδειξε, μεταξύ τών άλλων, τον πολύν Όριβάσιον, άκμάσαντα κατά το δεύτερον ήμισυ του Δ' μ.Χ. αιώ­

νος 2, μαθητήν Ζήνωνος του Κυπρίου, τον πατέρα του 'Ιακώβου Ήσύχιον, Άέτιον τον Άμιδηνόν, Άλέξανδρον τον Τραλλιανον (τών δύο τελευταίων περί 'Ιακώβου γραψάντων) και Παλλάδιον τον Ίατροσοφιστήν 3. Ή Ρώμη, κατά το πρώτον ήμισυ του Ε' μ.Χ. αιώνος, δεν επαυσεν εισέτι να εΐναι και αϋτη κέντρον έπιστημονικόν, δπου οί Marcellus Empiricus, Cassius Felix, Caelius Aurelianus και pseudo ­ Apuleius έδίδαξαν4. Επομένως, εύνόητον είναι, διατί ό Ησύχιος έπεσκίασε τους έν Κωνσταντινουπόλει συναδέλφους του, εφ' όσον έτυχε τοιαύτης μορφώσεως εις άνθούσας ίατρι­

κάς σχολάς. Ό 'Ιάκωβος, μυηθείς υπό τοιούτου πατρός εις τήν ίατρικήν έπιστήμην,

διέπρεψε και αυτός έν Κωνσταντινουπόλει, ονομασθείς ύπό του βασιλέως Λέοντος κόμης και διορισθείς αρχίατρος τής αυλής· εξ ού και ή περίοδος τής ακμής του ορίζεται τό τρίτον τέταρτον ή τό δεύτερον ήμισυ του Ε' μ.Χ. αιώνος. Ούτος δεν ήτο αγαπητός μόνον εις τον βασιλέα, αλλά και «πάσα ή σύγκλητος και ή πόλις, ώς άριστον ΐατρόν και φιλόσοφον» έτίμων μάλιστα δ' «ή σύγκλητος εικόνα συνεστήσατο (αύτώ) έν τώ Ζευξίππω» 5. Τοιαύτης αναγνωρίσεως και διακρίσεως έτύγχανον μόνον μεγάλοι ήρωες, φιλόσο­

φοι, ποιηταί, ρήτορες και πολιτικοί, ώς εκ τοϋ έργου Χριστοδώρου ποιητοϋ Θηβαίου Κοπτίτου 6, τιτλοφορουμένου «Έκφρασις τών αγαλμάτων τών εις τό δημόσιον γυμνάσιον τοϋ επικαλουμένου Ζευξίππου»7, πληροφορού­

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ηρόφιλος και 'Ερασίστρατος, οί Κορυφαίοι τής 'Αλε­

ξανδρινής 'Ιατρικής Σχολής, «'Ιατρικά Χρονικά», 8 : 2, 1968. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ό Όριβάσιος και ή 'Εποχή του. «'Ιατρικά Χρονικά»,

6 : 2, 1966. (Τ' όνομα αυτοϋ δύνται να γραφή Όριβάσιος, έκ τοϋ όριβάτης και ποιητικώς ούριβάτης, ή Όρειβάσιος, έκ τοϋ ορειβάτης). (Αυτόθι).

3. Παλλάδιος ό Ίατροσοφιστής. Ένθ' άνωτ. 4. G. S a r t ο n, Introduction to the History of Science, vol. I, p. 391 ­ 392. Ed.

Carnegie Institution of Washington, 1953. ('Εκ τών κατά τό πρώτον ήμισυ τοϋ Ε' μ.Χ. αιώνος άκμασάντων 'Ρωμαίων ιατρών, Μάρκελλος ό 'Εμπειρικός διετέλεσε μάγιστρος έπί αύτοκράτορος Θεοδοσίου Α' [379 ­ 395 μ.Χ.]). (Αυτόθι).

5.1. Μ α λ α λ α ς, Ένθ' άνωτ. 6. Σ ο υ ΐ δ α ς, Χριστόδωρος, Πανίσκου (υιός), άπό Κοπτοϋ πόλεως τής ΑΙγύπτου,

έποποιός, ήκμαζεν έπί 'Αναστασίου τοϋ βασιλέως χρόνων. (Έν λέξει Χριστόδωρος). (Πρόκειται περί 'Αναστασίου Α', βασιλεύσαντος άπό 491 μέχρι 518 μ.Χ.). (Κ. Ά μ α ν­

τ ο ς, Ένθ' άνωτ., τόμ. Α', σ. 137). 7. P. W a l t z , Anthologie Grecque, vol. I, p. 61 ­ 79. Ed. Les Belles Lettres, Paris,

— 521 —

μέθα. Tò ίδρυμα τοϋτο δεν ήτο γυμναστήριον, άλλα λουτρά εξαίρετου λαμ­

πρότητος, έγερθέντα υπό Σεπτιμίου Σεβήρου, άνακαινισθέντα υπό Κων­

σταντίνου και κείμενα μεταξύ 'Ιπποδρόμου και 'Αγίας Σοφίας* ταύτα, ατυ­

χώς, έκάησαν κατά τήν στάσιν του Νίκα, εν ετει 532 μ.Χ. Καί, ποίος ό Ζεύ­

ξιππος, δεν είναι έξηκριβωμένον ϊσως να προέκειτο, εάν παρακαμφθώσιν αί φανταστικαί έτυμολογίαι, περί επιθέτου αρχαίου θεοϋ, λατρευομένου έν έπωνύμφ ναώ, εις τήν θέσιν του οποίου ήγέρθησαν αί περί ών ό λόγος λουτρικαί εγκαταστάσεις (ή ΰπαρξις τοιούτου θεοϋ ζευγνύοντος ίππους, Διός, Ηλίου, ή άλλου τινός, είναι απλή ύπόθεσις), ή περί ονόματος άρχιτέ­

κτονος ή ιδιοκτήτου της εκτάσεως, έφ' ης αί θέρμαι αύται φκοδομήθησαν *. Κατά Φώτιον a, έτιμήθη και έν 'Αθήναις, δπου, ως έπληροφορήθη, «εΐδον εικόνα του Ιακώβου»­ και τούτο δεν φαίνεται άπίθανον, εφ' όσον, κατά τον ϊδιον, «Πρόκλω 3 νοσοΰντι, έν 'Αθήναις διατριβών καί θαυμαζόμενος, προσέταξεν» ένδεικνυομένην θεραπείαν, υπό επιτυχίας στεφθεΐσαν.

Κατά τα πρώτα ετη της επαγγελματικής σταδιοδρομίας του ήργάσθη μετά τοΰ πατρός του, ώς ό Φώτιος Α μαρτυρεί, λέγων «έχρώντο κατά των νόσων ούτοι καθαρσίοις πολλοίς και βαλανείοις, χειρουργεΐν δέ σιδήρω καί πυρί ού λίαν ήσαν έτοιμοι, άλλα καί τα μοχθηρότερα των ελκών διαίτη κατηγωνίζοντο' φλεβοτομίας δ' ού προσίετο». Έποιοϋντο, όθεν, χρήσιν καθαρτικών καί λουτρών, άπέφευγον τάς χειρουργικός επεμβάσεις καί καυ­

τηριάσεις, καί προσεπάθουν δια της διαίτης καί τα δυσίατα ακόμη πάθη να θεραπεύσωσιν, απέχοντες τών αφαιμάξεων. Ενταύθα ή έπίδρασις τών Αιγυ­

πτίων καί τών Πυθαγορείων είναι καταφανής. Οί Αιγύπτιοι, πιστεύοντες εις τήν έκ τροφών φόρτου καί έκ περιττωμάτων στάσεως αίτιολογίαν τών νόσων, είσηγήθησαν τήν χρήσιν τών υποκλυσμών, μετά τών εμετικών

1960. (Ή 'Ανθολογία αυτή συνελέγη ύπό Κωνσταντίνου Κεφάλα κατά τον Γ μ.Χ. αιώνα, πιθανώς έπί αύτοκράτορος Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, συνεπληρώθη κατά τάς αρχάς τοϋ ΙΔ' μ.Χ. αίώνος ύπο Μαξίμου Πλανούδη καί άνευρέθη τω 1601 μ.Χ. ύπο τοΰ Γάλλου Saumaise (Salmasius) είς τήν βιβλιοθήκην τοΰ Παλατινού Έκλέκτορος έν Heidelberg, έξ ού αποκαλείται καί Παλατινή Ανθολογία). Κ. F r e e m a n , Pre ­ So­

cratic Philosophers, p. 420, 448. (List of Authorities). Ed. Blackwell, Oxford 1946). L P . W a l t z , Ibid., p. 52­53. 2. Φ ώ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ. 3. Πρόκλος ό Διάδοχος (410 ­ 485 μ.Χ.), ηγέτης της έν 'Αθήναις 'Ακαδημίας καί

κύριος εκπρόσωπος τών τελευταίων νεο ­ Πλατωνικών, έγραψε σχόλια εις Ήσίοδον, Πλάτωνα, Άριστοτέλην, Εύκλείδην καί Πτολεμαϊον. (G. S a r t ο n, Ibid., vol. I, p. 402)· αλλά, μη απομακρυνθείς τοϋ μυστικισμού της 'Ανατολής, έποίησεν ΰμνον είς τον Ήλιον καί έδέετο είς τον Άσκληπιόν δια τους νοσοϋντας, τελών καθρτηρίους τελετάς. (Κ. Ά μ α ν τ ο ς, Εισαγωγή είς τήν Βυζαντινήν Ίστορίαν, σ. 127. Έκδ. 'Ικάρου, 'Αθή­

ναι 1950). 4. Φ ώ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ.

— 522 —

καί καθαρτικών, ώς μέσων θεραπευτικών και προληπτικών, καθ' α ό Ηρό­

δοτος πληροφορεί" «συρμαΐζουσι τρεις ημέρας έπεξής μηνός έκαστου, έμέτοισι θηρώμενοι την ύγίειαν και κλύσμασι, νομίζοντες από των τρεφόν­

των σιτίων πάσας τάς νόσους τοΐσι άνθρώποισι γίνεσθαι» *. Εις τάς απόψεις αύτας ήκολούθησαν κατ' αρχήν οί Κνίδιοι Εύρυφών2 καί Ήρόδικος3

και είτα ιατροί άλλων σχολών. Ή Πυθαγόρειος ιατρική συνίστατο εις τήν διαιτητικήν, τήν κάθαρσιν σώματος καί ψυχής καί τήν εύγονικήν ή κατεύ­

θυνσις δε ταύτης ήτο κατ' εξοχήν προληπτική, της θεραπευτικής τοποθε­

τούμενης είς κατωτέραν κλίμακα. Δι' αυτό, οί Πυθαγόρειοι, έποιοϋντο μεί­

ζονα χρήσιν καταπλασμάτων καί ήσσονα φαρμάκων* συνιστών δέ τήν ετι ελάσσονα άποδοχήν τών τομών καί τών καυτηριάσεων, ώς αντιτιθεμένων είς τάς δοξασίας αυτών 4. Ή τοιαύτη επί τών αντιλήψεων του 'Ιακώβου έπίδρασις φαίνεται καί έκ της ύπ' αύτοϋ έφαρμοσθείσης είς τον Πρόκλον θεραπείας, καθ' ην παρήγγειλεν «άπέχεσθαι μεν κράμβης, έμφορεΐσθαι δέ τών λάχανων ό δέ κατά Πυθαγόρειον νόμον ούκ ήνείχετο μαλάχην έσθίειν» 5.

Δια τον Ίάκωβον διηγούνται «πολλά παράδοξα, καί ώς άκουσας γυναίκα πταρείσαν άθροώτερον πάντας άποβαλείν τους οδόντας, έκ τούτου μόνον του συμβεβηκότος άνειπεΐν τα περί τής γυναικός άπαντα, εΐδός τε καί χρώμα σώματος καί μέγεθος ψυχής δσα φυσικώτερα τών ηθών» 6. Πράγματι, δέν είναι αληθοφανής ή έξ αδιάλειπτου πταρμοϋ αποβολή όλων τών οδόντων καί ή έκ ταύτης διάγνωσις τής ιδιοσυστασίας του σώματος καί τοϋ χαρα­

κτήρος τής ψυχής. Έν τούτοις, δια προσωπικότητας άνελθούσας εις τάς σφαίρας τοϋ θρύλου, τό άπίθανον αποτελεί παράδοσιν, όπως καί δια τον Ίπποκράτην, κληθέντα υπό τών 'Αβδηριτών να θεραπεύση τον νοσήσαντα

1. Η ρ ό δ ο τ ο ς , 'Ιστοριών Β', 77, Kallenberg. Ed. Teubneri, Lipsiae 1939. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Εύρυφών, ό Ηγέτης τής Κνιδίας 'Ιατρικής Σχολής. «Ελ­

ληνική Ιατρική», 34 : 2, 1965. (Περί τής θεωρίας τών Κνιδίων Ιατρών δια τα περισσώματα ή περιττώματα ώς αιτίων τών νόσων πληροφορεί ό 'Ανώνυμος Λονδίνειος, άπηχών τάς γνώμας τοϋ ίατροϋ Μένωνος, μαθητού του 'Αριστοτέλους, άκμάσαντος φθίνοντος τοϋ Δ' π.Χ. αίώνος καί συγγράψαντος τήν πρώτην ίστορίαν τής ιατρικής). (W. J o n e s , The Medical Writings of Anonymus Londinensis, p. 32 ­ 34. Ed. University Press, Cam­

bridge 1947). 3. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ήρόδικος, ό Κνίδιος 'Ιατρός. «Ελληνική Ιατρική»,

33 : 7, 1964. (Ούτος δέν πρέπει να συγχέηται μετά τοϋ ομωνύμου του διασήμου γυμναστοϋ Ιατροϋ). (Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ίκκος ό Ταραντΐνος καί Ήρόδικος ό Σηλυμβριανός, οί Διάσημοι Γυμνασταί ­ 'Ιατροί, «Ιατρικά Χρονικά», 1 : 6, 1962).

4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Πυθαγόρας, ό 'Ιδρυτής Φιλοσοφικής καί 'Ιατρικής Σχολής, «Ελληνική Ιατρική», 32 :9, 1963.

5. Φ ώ τ ι ο ς , "Ενθ' άνωτ. 6. Φ ώ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ.

— 523 —

Δημόκριτον ι, λέγουσι' «κελευσαι κομισθήναι γάλα, και θεασάμενον το γάλα ειπείν είναι αίγός πρωτοτόκου και μέλαινης, όθεν τήν άκρίβειαν αύτου θαυμάσαι τον Ίπποκράτην αλλά και κόρης ακολουθούσης αύτώ τήν μεν πρώτην ήμέραν άσπάσασθαι ούτω" χαίρε κόρη, τη δ' επομένη* χαίρε γύναι, και ήν ή κόρη της νυκτός διεφθαρμένη» 2.

Οί διαπρέποντες έν τη ιατρική επιστήμη άπεκαλοϋντο ήρωες ιατροί και μετά θάνατον έθεοποιοϋντο \ ή είλκον το γένος έκ θεών, ως ό 'Ιπποκρά­

της έκ του υίοϋ του Άσκληπιοϋ Ποδαλειρίου, ή ένομίζοντο ενσάρκωσις θεού τίνος ιαματικού, ώς ό Πυθαγόρας του Υπερβορείου 'Απόλλωνος 4' και ό ημέτερος 'Ιάκωβος, περί ού «Άσκληπιαδικήν ώοντο τήν του Ιακώβου ψυχήν, και κατά φύσιν Παιώνειον» 5, έτιμήθη δια της επωνυμίας του θεού των ιατρών 'Ασκληπιού και του ιατρού τών θεών Παίωνος, δι' ής έπωνο­

μάζοντο οί θεοί και ήρωες ιατροί6. Ή τοιαύτη δ' υψηλή προσαγόρευσις δεν φαίνεται να εϊναι αδικαιολόγητος, εφ' όσον, επαξίως άνελθών τάς ανωτέρας βαθμίδας της επιστημονικής τελειότητος, έφέρετο <·ού διαγιγνώσκων μόνον τάς νόσους, άλλα και ίώμενος όμοϋ μεν κατά λόγον, όμοϋ δε κατά πειραν, επιμελώς τε και ίκανώς» 7* τ.ε. έθεράπευε δια του λόγου τήν ψυχήν και δια της πείρας το σώμα. Και ό συνδυασμός της δια του λόγου ψυχοθεραπείας μετά τής φαρμακευτικής και διαιτητικής αγωγής δια τό πάσχον σώμα εισή­

χθη υπό του Θρακός Ζαλμόξιδος 8, ώς έπ' αύτου πληροφορούμεθα υπό τοΟ Σωκράτους, λαβόντος μέρος εις τήν μάχην τής Ποτίδαιας, τω 432 π.Χ., και γνωρίσαντος εκεί «Ζαλμόξιδος ΐατρόν», παρ' ού εδιδάχθη, ότι όπως δεν πρέπει να έπιχειρήται ή θεραπεία τών οφθαλμών άνευ τής κεφαλής, ούτε και ταύτης, όταν άγνοήται ή κατάστασις τοϋ όλου σώματος, ούτω και ή του σώματος άνευ τής ψυχής, διότι «πάντα έκ τής ψυχής όρμήσθαι και τα κακά καί τα αγαθά τω σώματι και παντί τω άνθρώπω», καί, περαιτέρω* «θεραπεύεσθαι δε τήν ψυχήν. . . έπωδαΐς τισι, τάς δ' έπωδάς ταύτας τους λόγους εϊναι τους καλούς, έκ δε τών τοιούτων λόγων έν ταΐς ψυχαΐς σωφρο­

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Λεύκιππος καί Δημόκριτος, οί "Ατομικοί Φυσικοί Φιλό­

σοφοι καί Βιολόγοι, «'Ιατρικά Χρονικά», 7 : 10, 1967. 2. Δ ι ο γ έ ν η ς Λ α έ ρ τ ι ο ς , Βίοι καί Γνώμαι τών έν Φιλοσοφία Εύδοκιμησάν­

των, Θ', 42, Hicks. Ed. Heinemann, Cambridge, Mass., 1950. (Ιστορικός τής φιλοσοφίας, άκμάσας κατά τα τέλη τοϋ Β' ή τάς άρχος τοϋ Γ' μ.Χ. αιώνος).

3. Ε. R o h d e , Psyché, p. 153­154. Ed. Payot, Paris 1928. 4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Πυθαγόρας. Ένθ' άνωτ. 5. Σ ο υ ΐ δ α ς, Έν λέξει 'Ιάκωβος. 6. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Θεοί καί "Ηρωες 'Ιατροί παρ' Άρχαίοις. «Παρνασσός»,

9 :2, 1967. 7. Σ ο υ ΐ δ α ς, 'Εν λέξει 'Ιάκωβος. 8. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ζάλμοξις, ό Θρφξ Μυσταγωγός καί 'Ιατρός, «'Ιατρικά

Χρονικά», 3 : 4 ­ 5, 1964. ("Ηκμασε κατά τον Θ' π.Χ. αιώνα).

­ 524 —

σύνην έγγίγνεσθαι, ης έγγενομένης καί παρούσης ράδιον ήδη είναι την ύγείαν έν τη κεφαλή καί τω άλλω σώματι πορίζειν» J. Ή επωδή, δια τους Ζαλμοζίδας, δεν εϊναι μαγική εμπειρία επικλήσεως των άγαθοποιών πνευ­

μάτων ή αποτροπιασμού των κακοποιών, άλλα πρόδρομος της νυν άνθούσης Ψυχοσωματικής ιατρικής 2.

Προσερχόμενος εις τον άρρωστον καί διαγιγνώσκων έκ των συμπτω­

μάτων τό νόσημα, προέλεγε τήν άγαθήν έξέλιξιν καί εδιδεν ελπίδας δια τήν μέλλουσαν άποκατάστασιν τής υγείας, ή, αντιθέτως, προέβλεπε τήν μοιραίαν άπόληξιν, μηδέ ποτέ διαψευσθείς. 'Ακόμη, έθεώρουν αυτόν έχοντα «δύνα­

μιν ΐσόθεον», διότι «άψάμενον ευθύς εις ραον μεταβαλείν τον νοσοΰντα... πάντας δε ώς ειπείν άπήλλαττε τών ένοχλούντων παθών παραυτίκα, ή μικρόν ύστερον, διό περ οί μέν άλλοι σωτήρα τον Ίάκωβον άπεκάλουν οίά ποτέ καί τον Άσκληπιόν» 3. Παρά τήν τοιαύτη ν αί'γλην του, ήτο ταπεινός, φιλάν­

θρωπος καί άφιλοχρήματος· «έπειθε τους πλουσίους ίατρεύων βοηθεΐν τη νοσούση πενία καί αυτός προίκα ΐάτρευε, τω δημοσίω μόνω άρκούμενος σιτηρεσίω» 4.

Ή τοιαύτη άνύψωσις του 'Ιακώβου εις τήν συνείδησιν τοϋ κοινού, οί τίτλοι διακρίσεως κόμητος καί βασιλικού αρχιάτρου, ή υπ' αύτοϋ θερα­

πεία τοϋ νεο­Πλατωνικοϋ είδωλολάτρου Πρόκλου έν 'Αθήναις, ώς καί ή υπεροχή του έναντι τών συναδέλφων του, ήγειραν τον φθόνον αυτών εναντίον του* καί, «διέβαλλον άεί καί έλοιδώρουν, ώς οίά τίνα ούκ ιατρόν, άλλα θεο­

φιλή τίνα καί ιερόν» 5. Έκ τής κατηγορίας ταύτης, πιθανώς παρακινηθείς ό Φώτιος, γράφει* «άμφω δέ, ό παις τε καί ό φύς, άσεβέε ήστην» 6. Δι' αυ­

τόν, τον Φώτιον, ή δι' επιθέσεως τών χειρών από Παίωνος, Χείρωνος καί 'Ασκληπιού θεραπεία 7 ήτο ασέβεια, εφ' όσον τής τοιαύτης χάριτος έτύγχα­

νον μόνον οί λειτουργοί τής Χριστιανικής θρησκείας, οϊτινες καί δια τοΟ λόγου έθεράπευον 8. Ό χαρακτηρισμός τοϋ 'Ιακώβου ουχί ίατροΰ, άλλα μάγου, υπενθυμίζει τον τοϋ Κρητός Έπιμενίδου 9, όστις «έδόκει δέ τις είναι

1. Π λ ά τ ω ν , Χαρμίδης, Hermann. Ed. Teubneri, Lipsiae 1859. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ή Ψυχοσωματική Γαστρο ­ έντερολογία. Έκδοσις Φιλα­

δέλφειας, Η.Π.Α. 1948. 3. Σ ο υ ΐ δ α ς, Έν λέξει 'Ιάκωβος. 4. Φ ώ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ. 5. Σ ο υ ΐ δ α ς, Έν λέξει 'Ιάκωβος. 6. Φ ώ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ. 7. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Θεοί καί "Ηρωες 'Ιατροί. Ένθ' άνωτ. 8. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ή 'Ιατρική τής Καινής Διαθήκης. «'Ιατρικά Χρονικά»,

5 :2, 1965. 9. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Έπιμενίδης, ό Ποιητής, ό Χρησμοδότης, ό Θεραπευτής.

«Παρνασσός», 5 : 1 , 1963.

— 525 —

θεοφιλής και σοφός περί τα θεία, την ένθουσιαστικήν και τελεστικήν σο­

φίαν» ι και του 'Εμπεδοκλέους 2, δι' δν θαυμάσια διηγούνται, άποκαλοϋντες αυτόν κωλυσανέμαν, διότι «ετησίων ποτέ σφοδρώς πνευσάντων ως τους καρ­

πούς λυμήναι, κελεύσας όνους έκδαρήναι και ασκούς ποιήσαι περί τους λόφους και τάς άκρωρείας διέτεινε προς το συλλαβεΐν το πνεύμα* λήξαντος δέ. . . » 3 , καθαρτήν, διότι «τοις Σεληνουντίοις έμπεσόντος λοιμού δια τας άπο παρακειμένου ποταμού συσωδίας, ώστε και αυτούς φθείρεσθαι και τα γυναίκας δυστοκεΐν, έπινοήσαι τον Έμπεδοκλέα και δύο τινάς ποταμούς τών σύνεγγυς συναγαγεΐν ίδίαις δαπάναις· και καταμμίξαντα γλυκήναι τάς ρεύματα. Ούτω δή λήξαντος του λοιμού. . .» 4 και θαυματουργόν ίατρόν, διότι «τήν γοΰν άπνουν.. . ως τριάκοντα ημέρας συντηρεΐν άπνουν και άσφυκτον τό σώμα» 5 και «Πάνθειάν τίνα τήν Άκραγαντίνην άπηλπισμένην υπό τών Ιατρών θεραπεΰσαι αυτόν» 6. Ό μεν Έπιμενίδης, άκμάσας κατά το δεύτερον ήμισυ τοΰ Ζ' π.Χ. αιώνος, δεν παρεξηγήθη, εκλήθη, μάλιστα, υπό τοΰ Σόλωνος εις 'Αθήνας δια τήν κάθαρσιν άπο τοΰ Κυλωνείου άγουςΊ' ό δ' 'Εμπεδοκλής, άκμάσας μεσοΰντος τοΰ Ε' π.Χ. αιώνος, κατηγορήθη ώς αγύρτης υπό τοΰ "Ακρωνος, διασήμου πρακτικού ίατροΰ, μετακληθέντος εις 'Αθήνας κατά τον μέγαν λοιμόν και συντελέσαντος είς τήν κατάπαυσιν της βροτολοιγοΰ ταύτης επιδημίας 8. Ό Εμπεδοκλής, εκδικούμενος, δτε ό "Ακρων έζήτησεν άπο τον Δήμον τήν άδειαν ανεγέρσεως πατρώου μνη­

μείου είς περίοπτον θέσιν τοΰ νεκροταφείου τοΰ 'Ακράγαντος, αντέδρασε και έποίησε, μάλιστα, χλευαστικόν επίγραμμα, £χον ούτως*

«άκρον Ιατρόν "Ακρων' ' Ακραγαντϊνον πατρός "Ακρον κρύπτει κρημνός άκρος πατρίδος ακρότατης

ή ακρότατης κορυφής τύμβος άκρος κατέχει» 9.

1. Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς , Σόλων, IB', Κοραής. Έκδ. Φιλήμονος καΐ Κορομηλά, Αθή­

ναι, 1838. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Εμπεδοκλής, ό Άκραγαντΐνος Φιλόσοφος καΐ "Ιατρός.

«Ελληνική Ιατρική», 31:6, 1962. 3. Διογένης Λαέρτιος, Ένθ' άνωτ., Η', 60. 4. Διογένης Λαέρτιος, Ένθ' άνωτ., Η', 70. 5. Διογένης Λαέρτιος, Ένθ' άνωτ., Η', 61. 6. Διογένης Λαέρτιος, Ένθ' άνωτ., Η', 69. 7. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ή 'Ιατρική τοϋ Σόλωνος. «Πλάτων», 19 : 37 ­ 38, 1967. 8. Δια τήν ύποχώρησιν τοϋ μεγάλου λοιμοϋ τών 'Αθηνών, έπισυμβάντος κατά το

δεύτερον έτος τοϋ Πελοποννησιακού πολέμου (430 π.Χ.), ό "Ακρων παρήγγειλε «πύρ παρακείειν τοις νοσοϋσι», διότι «οί ιατροί προς τα λοιμικά πάθη βοηθεϊν δοκοΰσι φλόγα πολλήν ποιοϋντες ώς λεπτύνουσαν τον αέρα­ λεπτύνει δέ βέλτιον, έάν ευώδη ξύλα καίωσιν, οία κυπαρίττου και άρκεύθου και πεύκης» . ( Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς , Περί "Ισιδος και Όσίρι­

δος, 79, ρ. 385 b.f., Dubner. Ed. Firmin ­ Didot, Parisiis 1868). 9. Δ ι ο γ έ ν η ς Λ α έ ρ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ., Η', 65.

34

— 526 ­

'Αμφότεροι διέπρεψαν και είς τήν ριζοτομίαν, τ.'έ. εις τήν μελέτην των θεραπευτικών Ιδιοτήτων τών βοτάνων, τοΟ Έπιμενίδου υπό των Κου­

ρητών και τών Ίδαίων Δακτύλων, διδασκάλων τών χρησίμων τεχνών και επιτηδευμάτων, μυηθέντος είς ταύτη ν 1, και τοϋ Εμπεδοκλέους, διδάξαντος τον μαθητήν του Παυσανίαν, τον κατόπιν ήγέτην της Σικελικής ιατρικής σχολής, περί φαρμάκων εναντίον τών νόσων και τοϋ γήρατος, τής κατα­

στολής τών καταστρεπτικών ανέμων, τής προκλήσεως κατά βούλησιν αίθρίας ή βροχής, τής έπανακτήσεως τής ζωτικής δυνάμεως τών νεκρών 2. Και ή θαυμαστή ζωή τοϋ Ιακώβου δεν απέχει τής τών ανωτέρω.

"Οσον άφορφ είς τήν ριζοτομίαν, και αυτός κατέγινε και αί συνταγαί του αναγράφονται υπό τών μεταγενεστέρων ιατρών. Ούτως, ό Άέτιος ανα­

φέρει «κηρωτήν 'Ιακώβου Ψυχριστοΰ προς τάς ζεούσας φλεγμονάς τών ποδών», συνισταμένην έκ κηροΰ τράκτου, ροδίου νεαροϋ, ωών ωμών τών λευκών και ύδατος, και περιγράφει τον τρόπον παρασκευής 3. Ό 'Αλέξαν­

δρος, αναγραφών τήν «προς βήχας, εφ' ών πολύ και δριμύ τό έπιρρέον ποιεί δε και προς τό μή έ κχολοϋσθαι» συνταγήν, συνισταμένην έκ γλυκορ­

ρίζης, τραγακάνθης, χυλοϋ γλυκορρίζης, αμύλου και χυλοΰ θρίδακος, και τον τρόπον τής παρασκευής της, καταλήγει λέγων «τοΰτο τό φάρμακον 'Ιακώβου τοϋ Ψυχρηστοΰ όνομάζουσι, μεγάλου ανδρός και θεοφιλέστατου περί τήν τέχνην γενομένου' άπεκαλεΐτο δε Ψυχρηστός, ότι ύγραινούση τροφή έκέχρητο* και τοϋτο ποιεΐν έφαίνετο, επειδή τους πολλούς έώρα τών ανθρώπων φιλοπράγμονας όντας και φιλάργυρους και άεί έν λύπαις και φροντίσιν όλον αυτών ζώντας τον βίον» 4. Ό αυτός, ακόμη, μνημονεύει τοϋ υπό τοϋ 'Ιακώβου προταθέντος μείγματος έρμοδακτύλου και δακρυδίου 5, δπερ «καθαιρεί και άνωδύνως ποιεί τους πάσχοντας» 6, και παραγγέλλει «δί­

δου εύκράτφ προδιαιτήσας υγρότερα τροφή τον κάμνοντα» 7. Τό έρμοδά­

κτυλον ή πεντάφυλλον, κατά Διοσκορίδην, σύν τοις άλλοις, «κοιλία τε δεούση και δυσεντερία βοηθεί, άρθριτικοΐς τε και ισχιαδικοΐς πινόμενον» 8, καί, κατά τον Άλέξανδρον, «πίνουσι δέ τίνες και τό δι' έρμοδακτύλου κα­

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Έπιμενίδης. Ένθ' άνωτ. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , 'Εμπεδοκλής. Ένθ' άνωτ. 3. Ά έ τ ι ο ς , Ένθ' άνωτ. (Ή κηρωτή ήτο Εμπλαστρον έκ κηροΟ, ή αλοιφή έν

χρήσει παρά τοις ίατροΐς, ή είδος αλοιφής προς καλλωπισμόν). 4. ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Τ ρ α λ λ ι α ν ό ς , Ένθ' άνωτ., τόμ. Β', σ. 161 ­163. 5. ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Τ ρ α λ λ ι α ν ό ς , Ένθ' άνωτ., τόμ. Β', σ. 565. 6. " Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Τ ρ α λ λ ι α ν ό ς , Ένθ' άνωτ., τόμ. Β', σ. 563. 7. ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Τ ρ α λ λ ι α ν ό ς , Ένθ' άνωτ., τόμ. Β', σ. 571. 8. Δ ι ο σ κ ο ρ ί δ η ς , Περί "Υλης 'Ιατρικής, Δ', μβ', σ. 537, Kuhn. Ed. Cnoblochii,

Lipsiae 1829. (Πεδάνιος Διοσκορίδης Άναζαρβεύς, διάσημος φαρμακολόγος, άκμάσας κατά τό πρώτον ήμισυ του Β' μ.Χ. αιώνος).

- 527 —

λούμενον και άνώδυνον φάσκουσι γενέσθαι πάραυτα τής γαστρός έκκε­

νούσης ϊχωροειδή τίνα, ώστε και βαδίζειν ευθύς θέλειν, και εστί γε αληθές τοΰτο και σπανίως απέτυχε της επαγγελίας' άλλ' έχει τι και βλαπτικόν, ότι συνεχέστερον ύπομιμνήσκεσθαι τοΟ βευματισμοΰ τους πίνοντας ποιείν»1. Τό έρμοδάκτυλον ό Διοσκορίδης διαχωρίζει του κολχικοϋ *, του οποίου ό 'Αλέξανδρος δέν μνημονεύει. Το κολχικον (colchicum automnale), τοϋ οποίου κύριον συστατικον είναι ή κολχικίνη και χορηγείται εις περιπτώ­

σεις οξείας ποδάγρας3, αναφέρεται εις τήν σύγχρονον φαρμακολογίαν, èv φ το έρμοδάκτυλον, ταυτιζόμενον υπό τίνων, ώς θα ΐδωμεν κατωτέρω, μετά του κολχικοϋ, αγνοείται.

Έν τη ιστορική ιατρική γραμματεία ό Freind 4 και ό Sprengel5, οί άπο­

καλοϋντες τον Ίάκωβον Ψυχρηστόν, άφιεροϋσιν άνά μίαν σελίδα έκαστος εις αυτόν, παραθέτοντες και σχετικήν βιβλιογραφίαν οί Berdoe 6 και La­

vasene 7, έπονομάζοντες αυτόν Ψυχριστόν και εις ούδεμίαν πηγήν παραπέμ­

ποντες, αρκούνται εις ολίγας δι' αυτόν λέξεις, γράφοντες, ό μεν πρώτος «ό 'Ιάκωβος Ψυχριστός έζησε κατά τήν έποχήν Λέοντος Α' του Θρακός (457 ­ 474 μ.Χ.), υπήρξε λίαν πεφημισμένος ιατρός èv Κωνσταντινουπόλει και άπεκλήθη ό Σωτήρ, ένεκα τής επιτυχούς ασκήσεως του επαγγέλματος του», ό δε δεύτερος* «εις τον Βυζαντινόν Ίάκωβον Ψυχριστόν (μέσα τοϋ Ε' μ.Χ. αίώνος) όφείλομεν τήν γνώσιν τοϋ έρμοδακτύλου ή κολχικοϋ και τήν εύχρηστοτέραν χορηγίαν αύτοΰ». Οί Bariety και Coury, έπονομάζουσι Ψυχριστόν, ταυτίζουσι τό έρμοδάκτυλον μετά τοϋ κολχικοϋ και θεωροΰ­

σιν αυτόν «έξοχον θεραπευτήν, έπιτήδειον διαιτολόγον καΐ μέγαν φιλάν­

θρωπον» 8. Περί τοϋ θανάτου τοϋ 'Ιακώβου ό Σουΐδας γράφει' «ούτος πιών φάρμα­

κον έπί Ούάλεντος, έτελεύτησεν ήν δέ ό συμβουλεύσας αύτωπιείν τό φάρ­

μακον Λιβάνιος ό σοφιστής, δια τό έπιζητήσαι τίς ό διαδεξόμενος τήν βα­

σιλείαν Ούάλεντος» 9. Ή τοιαύτη, όμως, μαρτυρία δέν είναι πιστευτή, διότι

1. ' Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Τ ρ α λ λ ι α ν ό ς , "Ενθ' άνωτ., τόμ. Β', σ. 561. 2. Δ ι ο σ κ ο ρ ί δ η ς , "Ενθ' άνωτ., Δ', πδ\ σ. 581. 3. Α. C u s h n y, Pharmacology and Therapeutics, p. 666 ­ 669. Ed. Lea & Febiger,

Philadelphia 1947. 4. J. F r e i n d , Ibid., p. 51-52. 5. K. S p r e n g e l , Ibid., vol. II, p. 199­200. 6. E. B e r d o e , The Origin and Growth of the Healing Art, p. 236. Ed. Sonnen,

schein, London 1893. 7. L. L a ν a s t i n e, Histoire Générale de la Médecine, vol. III, p. 225. Ed. Michel­

Paris, 1936. 8. M. B a r i e t y et C. C o u r y , Histoire de la Médecine, p. 231. Ed. Fayard,

Paris 1963. 9. Σ ο υ ΐ δ α ς , Έν λέξει Ιάκωβος.

— 528 —

ό μέν Ούάλης, αδελφός τοΟ αύτοκράτορος τοϋ ΔυτικοΟ (Ρωμαϊκοϋ) κρά­

τους Ούαλεντιανοϋ, αϋγουστος, συναυτοκράτωρ και διοικητής τοϋ 'Ανα­

τολικού (Βυζαντινού) κράτους, απέθανε τω 378 μ.Χ. *, ό δε Λιβάνιος εζησεν άπο 314 μέχρι 393 μ.Χ.2, ό δ' 'Ιάκωβος ήκμασεν, ως εΐδομεν, κατά το δεύτε­

ρον ήμισυ του Ε' μ.Χ. αιώνος. Έν τη ιστορία των επιστημών ή χρυσή περίοδος τοϋ νεο ­ Πλατωνι­

σμοϋ, ή και επώνυμος τοϋ Πρόκλου3, συμπίπτει μετά τής ακμής τοϋ 'Ιακώ­

βου, μύστου τής αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας, εξέχοντος νεο ­ Πλα­

τωνικοϋ έπόπτου, θεραπευτοΰ θαυμαστοΰ ψυχής και σώματος, μοναδικού" εκπροσώπου τής ιατρικής τοϋ δευτέρου ήμίσεος τοϋ Ε' μ.Χ. αιώνος, καταυ­

γάζοντος τους διεθνείς ορίζοντας τής θείας Παίωνος και Άσκληπιοΰ τέχνης τής εποχής ταύτης.

Καί, èàv ό Πρόκλος εκπροσωπή τήν φιλοσοφίαν, είναι δίκαιον να μη άγνοήται ό 'Ιάκωβος ως εκπρόσωπος τής ιατρικής καί μοναδικός Βυζαντι­

νός, γνωστός καί ανεγνωρισμένος πέραν τών ορίων τής Βασιλευούσης.

1. Α. Va s i l i e ν, Histoire de l'Empire Byzantin, vol. I, p. 82. Ed. Picard, Pa­

ris 1932. 2. Κ. " Α μ α ν τ ο ς , Ένθ' άνωτ., τόμ. Α', σ. 158. 3. G. S a r t o n , Ibid., vol. I, p. 399.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ (1843-1873)

Προς την Σελήνη ν

Σελήν', είπε με, διατί βαδίζεις τεθλιμμένη, και διατί ή δψις σου ή τόσον τρυφερά με πόνου εκφρασίν τίνα υπάρχει μεμιγμένη;

και διατί είσαι ωχρά;

Εΐσαι τωόντ ή "Αρτεμις; ακόμη σε μαραίνει ή προς τον Ένδυμίωνα αγάπη ή πολλή, κ' ήξεύρουσα δτι μικρόν δ έρως διαμένει

μετεωρίζεσαι δειλή;

Σελήν , είπε με αν π,ονής; κ εγώ πονώ, Σελήνη, α! διατί ή δψις σου αιώνια θρηνεί; Ό δυστυχής καλύτερον τους πόνους διακρίνει'

ελθέ, ας κλαύσωμεν κοινή.

Ύψοϋσαι είς τον ούρανόν, ύψοϋσαι, άλλα πίπτεις, ώς μαργαρίτης χάνεσαι εις τον ώκεανόν, Πλην διατί την αϋριον επίσης ανακύπτεις;

Τι ερευνάς είς το κενόν;

Μη αγαπάς εν δνειρον; μή, βλέπουσα το κϋμα, νομίζεις τήν εικόνα σου ώς λάτρην προσφιλή; Εϊν ή εΐκών, ή σκέψις σου· θα απάντηση μνήμα

βαθύ, βαθύ, να σε καλή.

Τα δνειρα ώς δνειρα άνά τον κόσμον ζώσι, δστις ζητεί να τ' άσπασθή, τον θάνατον ζητεί, εν δνειρον καθώς εσύ και άλλοι άγαπώσι,

πλην δεν τ' ασπάζονται αυτοί.

— 530 —

"Οταν εκλείπης, άραγε τι γίνεσαι, ποϋ τρέχεις; Εϊσ* ευτυχής και κρύπτεσαι εν μυστική χαρά; Άλλοίμονον! ως σύντροφον το πένθος πάλιν έχεις'

ή άχρους είσαι ή ωχρά.

ΎΑ! ήδη, ήδη, εννοώ. Της γης συ δορυφόρος και βλέπουσα τους πόνους μας από τον ουρανον μας ελεείς' και δι αυτό προβαίνεις από τ όρος

με χρώμα τόσον πελιδνόν.

ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗ Καθηγητοϋ τοϋ Πανεπιστημίου

Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ

Σ ε β α σ μ ι ώ τ α τ ο ι , Κ υ ρ ί α ι κ α ι Κ ύ ρ ι ο ι * ,

Διπλήν δυσχέρειαν έδοκίμασα όταν έκλήθην, παρά τοϋ λίαν αγαπη­

τού μοι και διακεκριμένου φίλου κ. Σταύρου Νικολαΐδου, να μετάσχω δια μιας βραχείας διαλέξεως της νέας εκδηλώσεως τοϋ Συλλόγου τών Φί­

λων της Βυζαντινής Μουσικής, ό Πανελλήνιος Σύλλογος Ιεροψαλτών «Ρωμανός ό Μελωδός και 'Ιωάννης ό Δαμασκηνός».

Πρώτη δυσχέρεια ήτο δι' έμέ, τον μή είδικόν, το να ομιλήσω ενώπιον εκλεκτής όμηγύρεως εν ή ικανοί είναι οί ειδικοί περί τήν Έκκλησιαστι­

κήν Ύμνολογίαν και Ίερατικήν Μουσικήν ασχολούμενοι, ή δε δευτέρα δυσχέρεια άνέκυπτεν άπό τό γεγονός, καθ' ο δυσκόλως θα ήδυνάμην ν ' αρνη­

θώ τήν τιμητικήν πρόσκλησιν, προερχομένην όχι μόνον από πνευματικόν άνθρωπον, άλλα και προεδρεύοντα εκλεκτής πλειάδος ανδρών, οί οποίοι καλλιεργοϋσι μέ στοργήν εν τμήμα βαρυσήμαντον τής ελληνικής παρα­

δόσεως τής Εκκλησίας μας, τ.ε. τήν Ίστορίαν και παράδοσιν τής ίερας Βυζαντινής Μουσικής. Τό τμήμα τοΰτο φυσικώς τιμώ και εγώ, όχι απλώς ώς μέλος τής Εκκλησίας και παλαιός ριζαρείτης, άλλα καί ώς θεράπων τής ιστορίας τής Ελληνικής Εκκλησίας. 'Αλλ' ή δευτέρα δυσχέρεια, κατά λόγον φυσικόν, ύπερενίκησε τήν πρώτην, ή δε άπόφασις να επιλέξω θέμα έκ του κύκλου τών διαφερόντων μου διηυκόλυνε τήν έμφάνισίν μου ενώπιον σας, ώς όμιλητοΰ είς θέμα, τό όποιον πράγματι προκαλεί ενδιαφέ­

ρον εις τον μετέχοντα τής Οικουμενικής κινήσεως.

* Διάλεξις έν τφ «Παρνασσφ» τήν 2αν 'Απριλίου 1967. ΕΙσήγησις τοϋ αειμνήστου Στ. Νικολαΐδου, Προέδρου τοϋ Συλλόγου τών Φίλων τής Βυζαντινής Μουσικής. (Απε­βίωσε τήν 15ην Μαΐου 1967).

— 532 —

Α) Πριν ή εισέλθω είς το θέμα μου, αισθάνομαι την ανάγκην να παρά­

σχω μερικάς εξηγήσεις, διατί μετέχω από του 1933 1 της Οικουμενικής κινήσεως, εις την οποίαν ή 'Ορθόδοξος λατρεία, καταλαμβάνει βαθμιαίως είς τήν προβολήν της 'Ορθοδοξίας μας βαρυσήμαντον θέσιν.

Δύο είναι τα παμμέγιστα γεγονότα εις τήν Ίστορίαν του Κόσμου. Το πρώτον άφορα το σχέδιον του Θεοϋ δια τήν σωτηρίαν του κόσμου, τ.ε. τήν ϊδρυσιν της Μιας 'Αγίας Καθολικής και 'Αποστολικής 'Εκκλη­

σίας ύπο τοϋ Χρίστου και τών 'Αποστόλων του* το δεύτερον μέγα γεγονός είναι ή διαίρεσις τής 'Εκκλησίας. Τό πρώτον ώς έργον τοϋ Θεού δι' Ίησοΰ Χριστού, τη έπιφοιτήσει και ευλογία και επενέργεια του εν τη 'Εκκλησία δρώντος 'Αγίου Πνεύματος, εϊναι έργον τέλειον, το δεύτερον, ώς έργον αληθώς τραγικόν, είναι τών ανθρώπων και προώρισται να έκλειψη, διότι άφοΰ Μία ίδρύθη 'Εκκλησία, μία δέον να ύπαρξη και έν τοις έσχάτοις καιροίς, ους μόνον ό Κύριος οίδεν.

Άπό τής σκοπιάς ταύτης άριστα κατανοείται ή προς τους μαθητάς Αύτοϋ επιταγή τοϋ Κυρίου : Ταύτην διεφύλαξεν ό 'Ιωάννης είς τήν φρά­

σιν «ίνα πάντες εν ώσιν». "Οθεν επιβάλλεται υποταγή εις το θέλημα Του. Και δια τοϋτο — ας μοί

έπιτραπή να επαναλάβω, ό,τι διδάσκω, ώς θεράπων τής 'Ιστορίας τής 'Εκκλη­

σίας τοϋ Χρίστου καθόλου, τ.ε. εκείνο τό όποιον αποτελεί βαθυτάτην μου πεποίθησιν, τό έξης : Και αν έτι κατ' άνθρωπίνην προοπτικήν φαίνεται ή

1. Μέ εΙσήγαγε τότε ό καθηγητής κ. 'Αλιβιζάτος ό νέστωρ τής Θεολογίας μας, συστή­

σας είς τήν διεθνή Θεολογικήν Έπιτροπήν να μέ καλέση έκ Βερολίνου, ένθα έσπούδαζα, είς τήν σύσκεψιν τοϋ τμήματος τοϋ Πρακτικού Χριστιανισμού έν Rengsdorf τοϋ Ρήνου (Μάρτιος 1933). Ένθυμοΰμαι ότι παρέστησαν ό αείμνηστος σημαντικός ρώσσος Θεο­

λόγος Bulgakof (πρεσβύτερος), ό Martin Dibelius καθηγητής έν Heidelberg, ό καθηγητής Lieb, ό Peter Barth (αδελφός τοΰ Karl Barth), ό καθηγητής Hamann, ό άείμν. καθηγητής Adolf Keller κ.ά. Ώμίλησα μέ θέμα : Zur Frage nach der Finstellung der Kirche im Pro­

blem der gesellschaftlichen Ordnung. Άγνωστον διατί αί όμιλίαι και τα Πρακτικά δέν έδημοσιεύθησαν. 'Επειδή έπί τοϋ θέματος δέν ύπήρχεν ορθόδοξος βιβλιογραφία δια τοϋτο έστηρίχθην είς τάς γενικός αρχάς τής 'Ορθοδόξου Θεολογίας. Ό αείμνηστος διδάσκαλος Κ. Δυοβουνιώτης έξετάσας τό κείμενον έκ τών υστέρων έθεσε μερικά ερωτηματικά, χωρίς καί ό ίδιος να δώση συγκεκριμένος απαντήσεις είς τα ερωτηματικά. Έξέφρασεν απλώς αμφιβολίας τινάς χωρίς ν' άσχοληθή ιδιαιτέρως, ίσως διότι δέν είχε χρόνον. Τό χειρό­

γραφόν μου πρέπει να ευρίσκεται είς κάποιον φάκελλον έν Γενεύη. Οί φάκελλοι τοΰ 'Αρχείου μου αρχίζουν άπό τοΰ 1933, ήτοι άπό τής 17ης Νοεμβρίου, οτε επέστρεψα είς τήν Πατρίδα, διωρίσθην ευθύς αμέσως γραμματεύς α' είς τό Ύπουργείον Παιδείας (υπουρ­

γός ό άείμν. Ι. Μακρόπουλος καί Οικονομικών ό ωσαύτως αείμνηστος Σπ. Λοβέρδος).

— 533 —

έν άπωτάτω μέλλοντι Ένωσις των 'Εκκλησιών χείμαιρα, εν τούτοις όφεί­

λομεν να μή παραλείπωμέν τι, προς έκπλήρωσιν της εντολής του Κυρίου — ακριβώς διότι είμεθα και θέλομεν να παραμείνωμεν ορθόδοξοι, τ.ε. αληθείς κληρονόμοι της Μιας 'Αγίας Καθολικής και 'Αποστολικής 'Εκκλησίας. Έχομεν, λοιπόν, την ύποχρέωσιν να μή παραλείπωμέν ούδεμίαν ένέργειαν, δυναμένην να όδηγήση εις τήν έν άπωτάτω μέλλοντι (το επαναλαμβάνω) ενωσιν τών 'Εκκλησιών, άφοϋ τήν Μίαν Έκκλησίαν διήρεσεν, ώς κοινω­

νίαν ανθρώπων έν Χριστώ, ό υποκειμενισμός, τό διάφορον πνεύμα τών μεγά­

λων λαών και αί ίστορικαί συνθήκαι. Ή έπιτέλεσις του ίεροϋ τούτου έργου, όπερ επιτάσσει ή εντολή τοΰ Χρίστου, συνδέεται προς τήν λαμπράν εύκαι­

ρίαν προβολής τής 'Ορθοδοξίας, από ενός παγκοσμίου βήματος, οίον είναι το οικουμενικόν. Πέραν τούτου υπάρχει εν καθήκον ύψηλόν του φιλελευθέ­

ρου Ελληνισμού και τής 'Ορθοδοξίας σήμερον, εις τον τραγικώς διηρημέ­

νον κόσμον, ένθα ή ισορροπία τοΰ τρόμου φαίνεται ν ' άποτελή τήν κυρίαν αιτίαν τής διατηρήσεως μας έπί του πλανήτου.

Ή ένότης τοΰ Χριστιανικού κόσμου, ηθική κατ' αρχάς, καθίσταται αναγκαία, δια τήν έπιβίωσίν μας εις τους δύσκολους χρόνους, καθ' ους ή τεχνική και ή επιστήμη, μεταβάλλουσι τήν όψιν τοΰ κόσμου και άπειλοΰ­

σι τον άνθρώπινον πολιτισμόν. Τοσαΰτα περί τοΰ θέματος αρχής. 'Αλλ' εϊναι ανάγκη εις τό ση μείον τοΰτο να προστεθή και τοΰτο, το εξ

ϊσου προς τα ανωτέρω ουσιώδες, ότι εις τήν περίοδον τοΰ διαλόγου τής αγάπης μεταξύ τών 'Εκκλησιών και χριστιανικών ομάδων, έν τή όποια ευρισκόμεθα άπό τοΰ 1920, θα προπαρασκευασθή βραδέως ό διάλογος ό θεολογικός, δν έχαρακτήρισα ήδη ώς διάλογον τής αληθείας τής έν τή 'Αγία Γραφή και τή 'Ιερά Παραδόσει περιεχόμενης.

Ό θεός θα δείξη πότε θα καταστή τοΰτο δυνατόν. Αυτός θα άνοιξη τον δρόμον δια τον διάλογον τής αληθείας καί εκεί ένθα φαίνεται ή διάνοι­

ξις ανθρωπίνως αδύνατος. Εις τήν διευκρίνισιν ταύτην πρέπει να προστεθή και μία άλλη, πού

αποτελεί άλήθειαν σημαντικήν, όδηγοΰσαν εις τήν άρσιν τών παρεξηγή­

σεων, αί όποΐαι τόσον πολύ είναι διαδεδομέναι μεταξύ τών Ελλήνων. Δέν υπάρχουν σήμερον διαπραγματεύσεις προς ενωσιν τής 'Ορθοδόξου

'Εκκλησίας μετά τών Προτεσταντικών Όμολογιών ή τής Ρωμαιοκαθολι­

κής 'Εκκλησίας. Υπάρχει: Ιον) ό άπό 40ετίας διάλογος τής αγάπης έν τή Οικουμενική

κινήσει, εις ην μετέχει ή Ρωμαϊκή 'Εκκλησία δια παρατηρητών άπό τοΰ 1961 και έν μέρει Θεολογικός διάλογος εις τήν Έπιτροπήν Πίστεως καί τάξεως. Τώρα μόλις τίθενται προς συζήτησιν τα ζητήματα τής Παραδόσεως καί τής Ένότητος τής 'Εκκλησίας τών Οικουμενικών Συνόδων. 'Όταν

— 534 —

λέγω προς συζήτησιν, δεν εννοώ προς άμφισβήτησιν, διότι ήμεΐς προβάλλο­

μεν τάς 'Ορθοδόξους αληθείας. 2ον) Ό διάλογος ό θεολογικός της αληθείας τότε μόνον θα καταστή

πραγματικότης και θα καρποφορήση, όταν μικρότεραι ομάδες θεολόγων, ώς εκπροσώπων Εκκλησιών, θα μελετήσωσι τα επί μέρους θέματα (κατά το ορθώς έκτεθέν Όρθόδοξον πρόγραμμα εις Γενεύην τον Αΰγουστον τοϋ 1920) και με άκρίβειαν θα έκτεθώσι τόσον τά άφορώντα εις τήν συμφωνίαν, δσον και προ πάντων τα της διαφωνίας εν τοις δόγμασι και τη διοικήσει τών 'Εκκλησιών. Δεν εφθάσαμεν όμως εισέτι εις αυτό τό σημεΐον.

3ον) "Οταν εις τό άπώτατον μέλλον τερματισθη ό Θεολογικός διάλο­

γος της αληθείας, τότε και μόνον τότε, οί Θεολόγοι θα ειπούν εις τάς'Εκκλη­

σίας των, δτι τό θεολογικόν έδαφος είναι ετοιμον, δια ν' αρχίσουν αί δια­

πραγματεύσεις τών υπευθύνων ηγετών πληρεξουσίων τών Συνόδων τών Εκκλησιών, τ.ε. τών 'Ιεραρχών, δια τήν πολυπόθητον, κατά τήν έπιταγήν του Κυρίου, Ένωσιν τών 'Εκκλησιών.

4ον) Ευρισκόμενοι νϋν εις τήν περίοδον τοϋ δ ι α λ ό γ ο υ τ η ς αγά­

π η ς και προς τήν ύφισταμένην τάς συνεπείας βραδείας ειρηνικής επανα­

στάσεως (συντελεσθείσης δια της Β' Βατικανής Συνόδου) Ρωμαιοκαθολι­

κήν Έκκλησίαν, άγνωστον είναι πότε θα φθάσωμεν είς τον Θεολογικόν Διάλογον της αληθείας. Τοϋτο δε λέγω, διότι είναι δεδομένον ότι τά δύο προβλήματα : ή Ούνία και ή προπαγάνδα — ήτοι ό αθέμιτος προσηλυτι­

σμός — δεν ετέθησαν εισέτι προς συζήτησιν μεταξύ τών 'Εκκλησιών. Όταν θα λυθούν αυτά τά βαρυσήμαντα προβλήματα, τότε θα δημιουργηθή τό κατάλληλον κλίμα, δια τον θεολογικόν δ ι ά λ ο γ ο ν τ η ς α λ η θ ε ί α ς . Ή άρσις τών μεγάλων τούτων εμποδίων είναι απαραίτητος προϋπόθεσις δια τήν ειλικρινή συζήτησιν τών μεγάλων θεολογικών θεμάτων, ών πρώ­

τον εστί «τό Πρωτείον εξουσίας της Ρώμης». Ιστάμενοι δε θεολογικώς επί τοϋ εδάφους τής Μιας 'Αρχαίας Καθο­

λικής καί αδιαιρέτου 'Εκκλησίας, ώς διαφυλάσσοντες έν τή πίστει, τή διοικήσει καί τή λατρεία τάς γνησίως οικουμενικός αρχάς καί τάσεις, τ.ε. τήν Καθολικότητα τής 'Εκκλησίας όρθοδόξως, θα έξετάσωμεν, έάν εις τό κοινόν εκείνο παρελθόν τών επτά Οικουμενικών Συνόδων ήτο δεκτόν τό Πρωτείον εξουσίας ή μόνον τό Πρωτείον τιμής τοϋ 'Επι­

σκόπου τής Ρώμης «πρώτου έν ΐσοις μεταξύ τών πέντε», μετά τό 451, Πατριαρχών τής 'Αρχαίας Καθολικής 'Εκκλησίας. Ή άπάντησις καί ή θέσις ημών τών 'Ορθοδόξων, ή Θεολογική καί ή Ιστορική, είναι γνωστή. Δεν θα μνημονεύσω ένταΰθα βιβλία ημετέρων, ών πρώτον είναι τό τοϋ αειμνήστου διδασκάλου καί προκατόχου έν τή έδρα τής Γενικής 'Εκκλη­

σιαστικής 'Ιστορίας Χρυσ. Παπαδοπούλου : Τό Πρωτείον τοϋ Ρώμης (εκδοσις 2α), άλλα θα αναφέρω ëv βιβλίον σημαντικόν, πού εξεδόθη ολίγον

— 535 —

προ τής Βατικανής Συνόδου δύο νυν διασήμων ρωμαίο ­ καθολικών θεολό­

γων : Rahner και Ratzinger : Episcopat und Primat. . . 'Εκεί φαίνεται πόσον δύσκολον εϊναι τό πρόβλημα του Πρωτείου εξουσίας δι' αυτήν τήν Δυτικήν Θεολογίαν, παρά τάς διακηρύξεις του 1870 και τήν πρόσφατον Έγκύκλιον του Πάπα Παύλου του Τ' «Ecclesiam suam».

5ον) Ό Θ ε ο λ ο γ ι κ ό ς δ ι ά λ ο γ ο ς τ η ς α λ η θ ε ί α ς δ ύ ν α ­

τ α ι έπί του παρόντος να ύπαρξη μεταξύ τών έγγύτερον προς ήμας ισταμέ­

νων 'Εκκλησιών, 'Αγγλικανικής, Παλαιοκαθολικής και 'Ανατολικών Εκκλησιών. Ό διάλογος αυτός θα πρέπει να εϊναι μακρός και να διεξαχθή έν άνέσει.

6ον) 'Από τα πλέον ευχάριστα, δια τον Προτεσταντισμόν γεγο­

νότα είναι αναμφιβόλως αϊ μεταξύ, τών βαθύτατα ενίοτε διισταμένων προς άλλήλας, Προτεσταντικών 'Εκκλησιών καί Όμάδων, διαπραγματεύ­

σεις προς Ένωσιν. Ή Οίκουμενική Κίνησις άνακύψασα μεταξύ τών Προ­

τεσταντών επί τοϋ εδάφους της 'Ιεραποστολής (α' συνέδριον τό 1910), ύποβοηθεΐ βραδέως εις τήν λύσιν τοϋ μεγάλου προβλήματος τοϋ Προτε­

σταντισμού, τ.ε. τ ή ν Έ κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο π ο ί η σ ι ν α ύ τ ο ϋ . Ό Προτεσταντισμός κατακερματισμένος δύναται να λεχθή ότι κατ' ούσίαν παλαίει — ώς συντηρητικότερος εμφανίζεται είς τον Λουθηρανισμόν — προς λύσιν του μεγάλου αύτοϋ προβλήματος. Καί έν τη πνευματική ταύτη πάλη, ή γ ν ω ρ ι μ ί α της 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας αποτελεί πολύτιμον παράγοντα, διότι Θρησκεία Χριστιανική καί 'Εκκλησία ώς κοινωνία λα­

τρείας, ύποβοηθεΐ είς τήν κατανόησιν του γεγονότος, ότι ό Χριστιανισμός εϊναι εις τήν φύσιν του κ ο ι ν ω ν ί α λ α τ ρ ε ί α ς έ ν τ ή 'Εκκλησία καί δια της 'Εκκλησίας από τοϋ Μυστικού Δείπνου σαφώς.

Ή γνωριμία τών θησαυρών της 'Ορθοδοξίας, έν οΐς ό τής λατρείας, £χει μεγίστην σημασίαν, δια τό μέλλον τής Οικουμενικής κινήσεως. "Οθεν όφείλομεν να ύποβοηθήσωμεν εντόνως τήν προβολήν καί τήν γνώσιν της παρά τοις έτεροδόξοις. 'Εάν σήμερον ύπάρχη τόσον ενδιαφέρον, είς τήν Προτεσταντικήν καί Ρωμαιοκαθολικήν Δύσιν, δια τήν Όρθόδοξον Έκκλη­

σίαν καί τήν λατρείαν της (είς τήν Λειτουργικήν Κίνησιν), τοϋτο οφείλεται είς τήν προσέγγισιν Δύσεως καί 'Ορθοδοξίας δια τών Ρώσων emigrantes Θεολόγων καί τής Οικουμενικής Κινήσεως, εν τη οποία ή 'Ορθόδοξος 'Εκκλησία, με επικεφαλής τον Πάνσεπτον Οίκουμενικόν Θρόνον, διαδρα­

ματίζει σπουδαΐον πρόσωπον. Αί άπό τοϋ παγκοσμίου βήματος τής Οικου­

μενικής Κινήσεως όμιλίαι καί δηλώσεις τών 'Ορθοδόξων περί τής ουσίας τής όντως Καθολικής 'Εκκλησίας μας, άποτελοΰσι τήν καλυτέραν άπόδει­

ξιν, ότι όχι μόνον είναι χρήσιμος ή έκεΐ παρουσία μας, άλλα καί ότι ουδείς κίνδυνος υπάρχει δια τήν Όρθοδοξίαν μας.

'Εάν ύπάρχη εν πρόβλημα τοϋτο εϊναι τό τοϋ άριθμοΰ τών στελεχών,

— 536 —

τα όποια δυνάμεθα εκάστοτε να διαθέτωμεν διεθνώς και όχι δια την ποιότη­

τα αυτών. 'Αναφέρω ενα αριθμόν, δια να καταστή ή αλήθεια αΰτη νοητή : Εις τήν Δ' Γενικήν Συνέλευσιν του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλη­

σιών, πού θα συνέλθη τό έρχόμενον έτος εις τήν Ούψάλαν της Σουηδίας, έπί 720 μελών οί 'Ορθόδοξοι θα εχωμεν 126 θέσεις. Έάν έζητοϋμεν να εχωμεν 350, δεν θα ήτο δυνατόν να εϋρωμεν τον αριθμόν τούτον, δν ευχερώς διαθέτουν οί μεγάλοι λαοί και αί Έκκλησίαι των της Δύσεως. 'Εδώ ακριβώς ανακύπτουν αί πανελλήνιοι και πανορθόδοξοι και οίκουμενικαί υποχρεώ­

σεις της 'Ελευθέρας και 'Ορθοδόξου Ελλάδος. Δέν επεκτείνομαι φυσικά εις αυτό τό σημεΐον.

Β) "Ας στρέψωμεν όμως τήν προσοχήν μας εις τήν σκιαγραφίαν του ημετέρου θέματος :

α) Αί Άνατολικοεκκλησιαστικαί κινήσεις των τελευταίων δεκαετη­

ρίδων τόσον έν τω Ρωμαιοκαθολικισμώ όσον και εν τω Προτεσταντισμώ έθεσαν σαφώς τον σκοπόν όχι μόνον της γνωριμίας της Καθολικής 'Ορθο­

δόξου 'Εκκλησίας και της θεολογίας, άλλα και τό πρόβλημα : ποίαν συμβο­

λήν προς γονιμοποίησιν της Θεολογικής σκέψεως καί της 'Εκκλησιαστι­

κής ζωής δύνανται να άναμένωσιν οί Δυτικοί εκ τής βαθυτέρας γνωριμίας τής παραδόσεως και ζωής τής καθ' ήμας άγιωτάτης 'Εκκλησίας.

Θα ήτο έργον έπίπονον, θ' άπήτει έργασίαν μηνών ή εκθεσις μόνον περί τών βιβλίων, άτινα εκδίδονται είς τήν Δύσιν σήμερον, δια τήν ήμετέραν Έκκλησίαν, αί περί τής οποίας προκαταλήψεις και πλάναι τών παλαιοτέ­

ρων διαλύονται βαθμιαίως και ασφαλώς. β) Έν τω πλαισίφ τής « Ά ν α τ ο λ ι κ ο ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς

κ ι ν ή σ ε ω ς » δύναται να κατανοηθή καλύτερον καί ή λειτουργική (τών έτεροδόξων) κίνησις. 'Εν αύτη ή θέλησις τών έτεροδόξων προς έμβάθυνσιν εις τό πνεύμα τής Λατρείας τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας σχετίζεται προς τήν πεποίθησιν, ήτις διαμορφοΰται έν τη Δύσει, τόσον τη Ρωμαιοκαθολι­

κή δσω καί τω Προτεσταντισμώ, ότι δια τήν πλήρη κατανόησιν τής ουσίας τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας, εννοίας περιεχομένου καί ζωής άριστον μέσον αποτελεί ακριβώς ή γνώσις καί βίωσις έν τή παρακολουθήσει τής τελέσεως τής 'Ορθοδόξου λατρείας. Έν αυτή πραγματοϋται κατ' εξοχήν ή περί Εκκλησίας, ώς μυστικού σώματος Χριστού, βαθεΐα πίστις τής 'Απο­

στολικής Εκκλησίας, ην τόσον λαμπρώς άνέπτυξεν ό 'Απόστολος Παύλος. Ή έν τή 'Αγία Γραφή καί τή αρχαϊκή παραδόσει καί δή καί τή Όρθοδόξω λατρεία τόσον πρωταρχική αΰτη πίστις, ή οδηγούσα είς τήν κατανόησιν τοΰ εσχάτου μεταφυσικού βάθους τής Καθολικής 'Ορθοδόξου Εκκλησίας

— 537 —

και Θεολογίας, ήτο φυσικον να προσέλκυση το μέγα ενδιαφέρον των Δυτι­

κών Θεολόγων και Κληρικών δια τήν Όρθόδοξον λατρείαν. Ή έν τη λα­

τρεία, ιδία έν τοις μύστη ρίοις, ζώσα πραγματικότης της πίστεως, ή οποία άποκορυφοΰται εις το μυστήριον της 'Αγίας Τριάδος έν τη λατρευτική* αυτής επενέργεια έν τη 'Εκκλησία και δια της 'Εκκλησίας, καθίσταται έπί μάλλον και μάλλον τ ο κ έ ν τ ρ ο ν κ α τ α ν ο ή σ ε ω ς τ ή ς Ό ρ θ ο ­

δ ο ξ ί α ς μ α ς . 'Αλλά πριν ή εκθέσω αυτό το σημεΐον, έστω και δια βραχυτάτων,

διότι τοϋτο απαιτεί ή κλεψύδρα τοΰ βήματος και τών ακροατών ή υπομονή, εϊναι ανάγκη να δώσω, προχείρως, μερικά αξιοπρόσεκτα στοιχεία έκ τής ούτως ειπείν εξωτερικής ιστορίας τής 'Ορθοδόξου λατρείας έν τή Οικου­

μενική κινήσει, άφοϋ εξάρω μ ί α ν π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή ν ά λ ή θ ε ι α ν : α) Ή 'Ορθόδοξος λατρεία, ως όργανικόν στοιχεΐον τής εννοίας τής

'Εκκλησίας και τής Θεολογίας της αρίστη, αληθώς κλασσική, εκφρασις, με τον πλοΰτον και τό μυστικόν της πνεύμα, είναι παράγων προσελκύσεως ενδιαφέροντος και ψυχικής άνατάσεως και γαλήνης έν τή κοινωνία προς το αίώνιον και τό αληθές, παντός πιστού ορθοδόξου, ακόμη καί τοΰ έτε­

ροδόξου. 'Εν αύτη εμφανίζεται ή Θ ε ο λ ο γ ί α ώ ς δ ο ξ ο λ ο γ ί α . 'Αλλ' ή τέλεσις τών μυστηρίων καί μάλιστα τής Θείας Ευχαριστίας, κατά τάς Οικουμενικός συγκεντρώσεις, αποτελεί τήν διαρκή ίσχυράν ύπόμνησιν ότι είμεθα διηρημένοι έν τή πίστει. Τούτο εντείνει τήν προ­

σοχήν καί τό ενδιαφέρον καί τήν προσπάθειαν γνώσεως καί βιώσεως, εί δυνατόν, όχι μόνον τής 'Ορθοδοξίας, άλλα καί τών προβλημάτων τής Ενώσεως.

β) Εις τό ζωηρότατον καί αληθώς μέγα καί ζέον διαφέρον ιδίως τών νέων έτεροδόξων δια τήν Interkommunio \ ή ορθόδοξος άπάντησις εις τό ερώτημα : πότε θα έπιτευχθή αύτη είναι : ότι δια τήν ήμετέραν Όρθόδοξον Έκκλησίαν δεν υπάρχει ο δρος Interkommunio, τ.ε. διακοινωνία έν τή Θεία Ευχαριστία, μεταξύ Έτεροδόξων καί 'Ορθοδόξων, διότι δέν υπάρχει έν τή 'Ορθοδοξία τό πράγμα. Ή κοινωνία έν τω Ποτηρίω τοΰ Κυρίου, ώς ή ουσιώδης κοινωνία τών Εκκλησιών, προϋποθέτει «τήν δμόνοιαν τής πί­

στεως», ίνα κατά Είρηναϊον ομιλήσω. Ή τοποθέτησις μας είναι θεμελιώδης καί απόλυτος καί δια τούτο αμετακίνητος. Μόνον ή έπίτευξις αληθούς Ένότητος πίστεως θα εχη ώς επιστέγασμα τήν Κοινωνίαν έν τω Ένί Πο­

τηρίω τοΰ Κυρίου. (Έν τή λειτουργία λέγεται ρητώς : Άγαπήσωμεν αλλή­

λους Ινα εν ομόνοια ομολογήσω μεν, τ.ε. τήν ένιαίαν πίστιν). ' Ο ρ θ ό δ ο ξ ο ς Ε κ κ λ η σ ί α κ α ί Θ ε ο λ ο γ ί α ίστάμεθα ά μ ε­

ι. 'Υπάρχει μεγάλη εκθεσις έπί τοϋ θέματος τούτου υπό τοϋ Παγκοσμίου Συμβου­

λίου 'Εκκλησιών.

— 538 —

τ α κ ί ν η τ ο ι εις τήν τοποθέτησιν ταύτην, αποδεχόμενοι γενικώτερον τήν αρχήν, ην Βικέντιος ό εκ Ληρίνου διετύπωσε κατά τον 5ον αιώνα, εναντίον της Θεωρίας περί απολύτου προορισμού του Αυγουστίνου. «'Εκείνο είναι καθολικόν (λέγει ό Βικέντιος), όπερ πανταχοϋ πάντοτε και παρά πάντων έπιστεύθη. Ένότης εις τα ουσιώδη, εν τοις άμφιβαλλομένοις ελευθερία και έπί πδσιν αγάπη». Έν τη Μια Εκκλησία υπάρχει ή Κοινωνία της Θείας Ευχαριστίας. Θεωρώ σκόπιμον εις το σημεϊον τοϋτο να μνημονεύσω εν έπεισόδιον του 1948. Κατά τήν παραμονήν της ενάρξεως τοϋ Συνεδρίου του Amsterdam, ένθα συνεκροτήθη ή Α' ιδρυτική Γενική Συνέλευσις τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκκλησιών, επρόκειτο να γίνη άφ' εσπέρας ή αγγλικανική προπαρασκευαστική είς τήν άκολουθίαν δια τήν μετάληψιν τών Άγγλικανών, κατά τήν τελεσθησομένην τήν επαύριον, Λειτουργίαν των. Ώ ς ήτο φυσικόν οί 'Ορθόδοξοι, χωρίς θόρυβον, έδηλώσαμεν, ότι δεν θα μετάσχωμεν. Τοιαύτη ήτο ή εκ της πληροφορίας άπογοήτευσις πολ­

λών Προτεσταντών, ώστε ό Karl Barth, μετέχων της πρώτης εκείνης Συνελεύσεως, έδήλωσεν δ,τι και ό Ευγένιος Δ' το 1439 : «λοιπόν εποιήσα­

μεν ουδέν»!! γ) Ή παρουσία ιεραρχών τών 'Ορθοδόξων 'Εκκλησιών εις τήν Οίκου­

μενικήν κίνησιν καθιστή δυνατήν πολλάκις τήν έμφάνισιν της 'Ορθοδόξου λατρείας και μάλιστα τήν τέλεσιν της αναίμακτου θυσίας ενώπιον, τών με κατάνυξιν πραγματικήν, παρακολουθούντων ταύτην έτεροδόξων. Ή είς τήν Άγγλικήν, τήν Γαλλικήν και τήν Γερμανικήν μετάφρασις τών Ιερών Λειτουργιών, τοϋ 'Αγίου 'Ιωάννου τοϋ Χρυσοστόμου και τοϋ Μ. Βασιλείου, χάρις εις τήν Έπιστήμην και τον Άπόδημον Έλληνισμόν, επιτρέπει τήν ακριβή παρακολούθησίν των, εκ μέρους τών έτεροδόξων, κρατούντων τα ίερά λειτουργικά κείμενα.

δ) Είς τό έν χρήσει είς τήν Οϊκουμενικήν κίνησιν βιβλίον «Cantate Domino» — «Αινείτε τον Κύριον», έκδοθέντι τώ 1951, επί τη βάσει τοϋ τα μέγιστα διαδεδομένου βιβλιαρίου «'Εκκλησιαστικών ασμάτων» τοϋ Παγκο­

σμίου Χριστιανικοΰ συνδέσμου Φοιτητών, πολλών χωρών, υπάρχει ανθολογία της Χριστιανικής ποιήσεως δλων τών 'Εκκλησιών. Ή 'Ανθολογία αΰτη είς τρεις γλώσσας, χρήσιμος εις τάς οικουμενικός χριστιανικός συναθροίσεις περιέχει και όλιγίστας, λόγω τοϋ χρόνου καθ' δν συνετάχθη τό βιβλίον μελφδίας 'Ορθοδόξους. 'Ιδού αύται :

1) Τις Θεός μέγας, αριθ. 24. 2) ρωσιστί, αριθ. 86. 3) ρωσιστί

γαλλιστί, Δός, Κύριε, ανάπαυσιν της ψυχής, αριθ. 114. άγγλιστί γερμανιστί

— 539 —

4) Βασιλεϋ ουράνιε, αριθ. 43 γερμανιστί. γαλλιστί. ρωσιστί.

5) Όμοίως : Φως Ιλαρόν. 'Επικείμενης αναθεωρήσεως τοϋ βιβλίου τούτου, ορθόν είναι να έτοιμα­

σθώσιν, υπό των συνεργαζομένων εν τη σημερινή εκδηλώσει συλλόγων, νέα εκκλησιαστικά άσματα, τη έγκρίσει βεβαίως της Εκκλησίας. Οί εκ­

κλησιαστικοί ΰμνοι της βυζαντινής ημών ψαλμφδίας δέον, κατά λόγον φυ­

σικόν, να μεταγραφώσιν εις εύρωπαϊκήν παρασημαντικήν, διότι ταύτην έννοοΰσιν οί ξένοι. Οί παριστάμενοι ορθόδοξοι, βεβαίως, εις έκάστην περί­

πτωσιν θα τα ψάλλωσιν, ώς και παρ' ήμΐν. Προτείνω να έτοιμασθώσι τα εξής : 1) Άπό τήν έορτήν τής Γεννήσεως τοϋ Κυρίου

Ή γέννησίς σου, Χριστέ, ό Θεός ημών, ανέτειλε τω κόσμω. . . κλπ. 2) Άπό τήν Θ. Λειτουργίαν :

α) Σε ύμνοϋμεν. . . β) "Αξιον εστί...

3) Άπό τήν Πεντηκοστήν : α) "Οτε καταβάς. . . β) Εύλογητος ει, Χρίστε. . .

4) Έκ τής Εορτής του Πάσχα : "Αναστάσεως ημέρα. . . 'Ενδεχομένως θα πρέπει να προστεθώσι και

2 ­ 3 άλλοι χαρακτηριστικοί τής 'Ορθοδόξου λατρείας ύμνοι. ε) Άλλ ' είναι ανάγκη να ΐδωμεν έγγύτερον τα τής βαθυτέρας επιδρά­

σεως τής 'Ορθοδόξου πίστεως και λατρείας εις το Παγκόσμιον Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών.

1) Αϋτη μαρτυρείται πρώτιστα πάντως εις τον δοξολογικον χαρακτήρα του εν Ν. Δελχί, κατά τήν Γ' Γενικήν Συνέλευσιν τοϋ Παγκοσμίου Συμβου­

λίου 'Εκκλησιών άναθεωρηθέν Ιον άρθρον, τό βασικόν, τοϋ Καταστατικού τοϋ έν λόγω Συμβουλίου. Εις τοϋτο εισήχθη, ορθώς, αντί τής απλής Χριστο­

λογικής πίστεως, ή πίστις τών συμμετεχουσών τοϋ Συμβουλίου 'Εκκλησιών και οργανώσεων, είς τήν Άγ. Τριάδα. Το νέον κείμενον έχει ούτω : «Το Παγκόσμιον Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών, είναι κοινωνία 'Εκκλησιών, όμο­

λογουσών τον Κύριον Ίησοΰν Χριστόν ώς θεόν και Σωτήρα, κατά τάς Γραφάς, και έπιζητουσών κατά ταΰτα να εκπληρώσωσι τήν κοινήν αυ­

τών άποστολήν είς δόξαν τοϋ Ενός Θεοΰ, Πατρός, Υίοϋ και Αγίου Πνεύματος».

Ούτω έλύθη εντός 13 ετών, άπό τής συστάσεως τοϋ Παγκοσμίου Συμ­

βουλίου τών 'Εκκλησιών, τό τής Τριαδικής βάσεως τής πίστεως αύτοΰ,

— 540 —

δηλαδή εν καίριον καθ' ήμας τους 'Ορθοδόξους πρόβλημα, όπερ ετέθη το πρώτον το 1948 κατά τήν Α' Γενικήν (ίδρυτικήν) συνέλευσιν του Amster­

dam. Πρέπει όμως να σημειωθή δτι κατ' ούσίαν είχε λυθή, τη ν ο μ ί μ ω προτάσει των Ρώσων θεολόγων, τω 1952, εις σύσκεψιν της Κ. 'Επιτροπής έν Roll τής Ελβετίας, δι' ερμηνευτικής δηλώσεως, ή οποία έγένετο δεκτή τον Αΰγουστον του 1954 έν Evanston Illinois των Ηνωμένων Πολιτειών, ένθα συνεκροτήθη ή Β' Γεν. Συνέλευσις του Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκκλησιών. Ήμην κατά τήν συνεδρίαν έκείνην πάλιν και έψήφισα τήν ορθοτάτην Όρθόδοξον έρμηνείαν του άρθρου βάσεως του Π.Σ.Ε. — Τότε δέν το αντελήφθη ό αείμνηστος λόγιος Μητροπολίτης Σάμου Ειρηναίος, δι' ο τό έγραφε βραδύτερον, ότι υπήρχε τό πρόβλημα τής Τριαδικής βάσεως. Ή δοξολογική μορφή μας είναι ιδιαζόντως ευχάριστος, δι' δ και αποτελεί άρίστην μαρτυρίαν τής βαθύτατης επιδράσεως τής 'Ορθο­

δοξίας μας. 2) 'Αλλ' εις τάς περί τής 'Ορθοδόξου Λατρείας εν τω Παγκοσμίω

Συμβουλίω 'Εκκλησιών πληροφορίας μας πρέπει να μνημονεύσω και τοϋ γεγονότος, ότι είς τό λειτουργικόν Παρεκκλήσιον τοϋ έν Bossey, παρά τήν Γενεύην, εις τό Οίκουμενικόν Ίνστιτοϋτον (Παράρτημα τοϋ Πανεπιστη­

μίου τής Γενεύης), ένθα σπουδάζουν πτυχιούχοι θεολόγοι όλων τών 'Εκ­

κλησιών, τήν Οίκουμενικήν κίνησιν και σύγχρονον θεολογίαν και προβλη­

ματικήν, τελείται ενίοτε και ορθόδοξος Λατρεία. 'Επί τής Αγίας Τραπέζης υπάρχει ή εΐκών τοϋ Παντοκράτορος και ή Γραφή εις τό Άναλόγιον. Ή τέλεσις τής 'Ορθοδόξου Λειτουργίας, χάρις εις τήν δραστηριότητα τοϋ νέου άγαπητοϋ συναδέλφου έκτ. καθηγητοϋ τής Θεολογικής Σχολής κ. Νικο­

λάου Νησιώτου, α' Διευθυντοΰ τοϋ έν λόγω 'Ινστιτούτου — αποτελεί γεγονός άξιοσημείωτον, εκάστοτε, είς τήν πνευματικήν και λειτουργικήν ζωήν τής πνευματικής ταύτης εστίας τής οικουμενικής κινήσεως. Ή 'Εκκλησιαστι­

κή μουσική ή χρησιμοποιούμενη εκεί είναι ή βυζαντινή, είτε έν μονωδία είτε οσάκις εύρεθοΰν αρκετοί φοιτηταί και δή και αρκετοί έν χορωδία τετραφώνω. Οί ΰμνοι ψάλλονται άγγλιστί. Τοϋτο εισάγει τούτους είς τήν Όρθόδοξον Λατρείαν.

Άλλ ' εκείνο τό όποιον δέον να έξαρθή είναι, ότι μετά μακράς συζητή­

σεις τό παρεκκλήσιον — εύρύτατον εις χώρον — εις τό νέον ίδιόκτητον Μέγαρον τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκκλησιών έν Γενεύη απέ­

κτησε τήν πάλαιαν Όρθόδοξον γραμμήν. Ή αρχιτεκτονική ούτως ειπείν δψις του ώλοκληρώθη πέρυσιν, ότε εύρισκόμην έν Γενεύη, δια να μετάσχω, ώς μέλος τής Κεντρικής 'Επιτροπής τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκ­

κλησιών, κατά Φεβρουάριον τοϋ 1966 (τής Κεντρικής 'Επιτροπής, ώς γνω­

στόν, μετέχουν 4 εκπρόσωποι τής 'Εκκλησίας τής Ελλάδος εκλεγέντες έν Ν. Δελχί τω 1961 : ό άλλοτε'Αχαΐας και νϋν Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης

— 541 —

35

­ 542 —

Κορινθίας κ. Παντελεήμων, ό Πανοσιώτατος 'Αρχιμανδρίτης και καθηγη­

τής κ. 'Ιερώνυμος Κοτσώνης, ό καθηγητής κ. Άμ. 'Αλιβιζάτος και ô ομι­

λών, άντικαταστήσας τον άείμνηστον Ίωαννίδην άπο του 1965). Το παρεκ­

κλήσιον έχει όρθόδοξον χρώμα. Εϊπον, ώλοκληρώθη ή ορθόδοξος όψις, διότι τα θωράκια, τα άποτελέ­

σαντα το 'Ιερόν Βήμα κατεσκευάσθησαν έν Ελλάδι, έπί τη βάσει παλαιο­

χριστιανικών προτύπων του Βυζαντινού Μουσείου 'Αθηνών. Ό νέος συνά­

δελφος κ. Ν. Νησιώτης συνέβαλεν εις τούτο. Εις το παρεκκλήσιον τοϋτο έτέλεσε, μετά τήν όλοκλήρωσιν, πρώτος, πέρυσι τήν Θείαν Λειτουργίαν ό εν Γενεύη αντιπρόσωπος τοΰ Οικουμενικού1 Πατριαρχείου τιτουλάριος μητροπολίτης Καλαβρίας κ. Αίμιλιανός.

'Επί της 'Ιεράς Τραπέζης τοϋ Παρεκκλησίου έχει έναποτεθή ε Ι κ ώ ν Ρ ω σ ι κ ή ς κ α τ α σ κ ε υ ή ς . Πρόκειται περί αντιγράφου τοϋ Ρώσου ζωγράφου Ρουμπλιέφ (τοϋ 15ου αιώνος). Παριστά τήν Άγίαν Τριάδα. Ούτως εκφράζεται, κατά τρόπον έξαίρετον, ή κοινή βάσις, ή θεμελιώδης αφετηρία τής Πίστεως και τής Θεολογίας τών 224 πλέον 'Εκκλησιών και τών οργα­

νώσεων, αΐτινες μετέχουν τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκκλησιών. "Οπισθεν τής 'Αγίας Τραπέζης θα τοποθετηθούν τρία ψηφιδωτά αντίγραφα Βυζαντινών ψηφιδωτών τοϋ Δαφνιού, ήτοι ή Γέννησις, ή Σταύρωσις και ή Άνάστασις. Τό πρώτον παριστά τήν βάπτισιν τοΰ Χρίστου, και είναι πι­

στόν άντίγραφον τοΰ ωραίου μωσαϊκού τοΰ Δαφνίου­ είναι δε ετοιμον είς το Βυζαντινόν Μουσεΐον δια να σταλή ώς δώρον τοΰ Οίκουμενικοΰ Πατριαρ­

χείου. Θα ακολουθήσουν τα άλλα δύο, πού έλπίζομεν ν' αποτελέσουν δωρεάς Ελληνικών 'Εκκλησιών. Δεξιά τής Αγίας Τραπέζης υπάρχει ό άμβων και αριστερά τό άναλόγιον.Ό ξύλινος σταυρός έχει έμπηχθή εις τό δάπεδον εις τό χώμα, κατ' έπιμονήν τών 'Ορθοδόξων.

Ένταΰθα πρέπει να σημειωθή ότι οί μεν Ρωμαιοκαθολικοί και οί Άγ­

γλικανοί και οί Λουθηρανοί διετήρησαν άνωθεν τής Αγίας Τραπέζης τον ούτω πως καλούμενον ένσώματον Έσταυρωμένον, δηλαδή τον Χριστόν Έσταυρωμένον ανατύπου αγαλματίου (Τριδιάστατον) ενώ είναι γνωστόν, ότι ημείς οί 'Ορθόδοξοι έμείναμεν εις τήν άρχαίαν παράδοσιν, συμφώνως και προς τήν 7ην Οίκουμενικήν Σύνοδον περί τοΰ Έζωγραφισμένου 'Εσταυ­

ρωμένου (μή τριδιαστάτου). 'Εξ άλλου οί Καλβινισταί και αί Έλεύθεραι Προτεσταντικαί Κοινότητες κατήργησαν τον Έσταυρωμένον όπισθεν τής "Αγίας Τραπέζης. Ημείς διατηροΰμεν μόνον τον σταυρόν έμπεπηγμένον είς τό έδαφος και όπισθεν αύτοΰ τήν Άνάστασιν. Τοϋτο θα γίνη και είς τό Πα­

ρεκκλήσιον τής Γενεύης.Ό 'Ορθόδοξος σταυρός ήδη υπάρχει είς τήν θέσιν του. Άπεφεύχθησαν τα αγάλματα, τα τόσον συνήθη εις τήν Δύσιν.

Ταϋτα περί τής Γενεύης. Έν τω πλαισίω όμως τής Οικουμενικής Κινήσεως έδημιουργήθη και

— 543 —

ή Κοινότης τής Μονής Ταιζέ παρά τα σύνορα Γαλλίας και Ελβετίας κει­

μένη, έν τη οποία υπάρχει όρθόδοξον μοναστήριον, υπό ήγούμενον τον πτυχιοϋχον της Χάλκης και διδάκτορα της Θεολογικής Σχολής ημών τον Άρχιμανδρίτην Δαμασκηνον Παπανδρέου.

Ή κοινότης αΰτη υιοθέτησε πλήρως το ίδιαίτερον διαφέρον όπερ υπάρ­

χει εις τήν Οίκουμεν. κίνησιν, δια τήν όρθόδοξον λατρείαν, καθώς ομολο­

γούν όλοι. Προέρχεται δε τό διαφέρον εκ τοϋ γεγονότος, ότι ή λατρεία τής ημετέρας 'Εκκλησίας έν αντιπαραβολή προς τήν Ρωμαιοκαθολικήν καί τήν Προτεσταντικήν είναι πλουσιωτέρα εις τήν έκδήλωσιν τών θρησκευτι­

κών αισθημάτων, ενώ αί άλλαι είναι στεγναί, ο δε λόγος είναι άπλοΰς. Παρετηρήθη πολλάκις, κατά τους καθ'ήμας χρόνους, ότι ή Λ α τ ρ ε ί α τ ή ς η μ ε τ έ ρ α ς « Κ α θ ο λ ι κ ή ς ' Ο ρ θ ο δ ό ξ ο υ Ε κ κ λ η σ ί α ς » κατά τον δογματικώς και ιστορικώς άκριβέστατον χαρακτηρισμόν, δν χρησιμο­

ποιεί και ό Συνοδικός Τόμος περί 'Ανακηρύξεως τοϋ Αυτοκέφαλου τής έν Ελλάδι Εκκλησίας (1850), ε ί ν α ι π ρ ω τ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή κ α ι α ρ χ έ ­

γ ο ν ο ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή . Περιεχόμενον, ιδέαι, βασικοί λατρευτικοί τύποι καί ένότης τής Εκκλησίας συνανεπτύχθησαν παραλλήλως μέσα εις περι­

βάλλον ζώσης καί άδολου πίστεως, ώς λατρεία κατ' εξοχήν πνευματική καί τής όλης ψυχής καί διετυπώθησαν βαθμιαίως είς μορφάς κλασσικάς, άπό τής εποχής τής αρχεγόνου 'Εκκλησίας μέχρι τής κλασσικής τών μεγάλων Πατέρων εποχής.

'Εν αυτή τή λατρεία τό πάθος, ή αναίμακτος έν τή Θεία Ευχαριστία θυσία τοϋ Χρίστου, ώς αίνος, δοξολογία, παράκλησις, εξιλαστήριος καί άπολυτρωτική θυσία, προ πάντων δε ή ίδέα τής 'Αναστάσεως, παρίστανται άρμονικώς καθ' όλην τήν εκτασιν τής θείας Λατρείας, μάλιστα δε τής Θείας Λειτουργίας, συνεκλείσθησαν δέ τα έπί μέρους συστατικά είς ενότητα κατά τήν έποχήν τοϋ Πρώτου Καθολικισμού. Ή 'Ορθόδοξος λειτουργία, ώς λα­

τρεία τών πιστών, Κλήρου καί Λαοΰ, δεν είναι τεχνητόν τι δημιούργημα, άλλ' είναι καθαρώτατον προϊόν τής δλης ζωής τής 'Εκκλησίας καί τής ζώσης εν αύτη πίστεως, έν ή πάλλει ή πιστεύουσα καρδία ισχυρώς καί έν αντιθέσει προς τήν είδωλολατρικήν αρχαιότητα αισθάνεται εαυτόν ό άνθρωπος χριστιανός έν λατρεία, ώς προσωπικότητα: ότι ΐσταται αυτός ατο­

μικώς εγγύς προς τον Θεόν τής αγάπης καί τον Λυτρωτήν πού είναι «Φως ή αλήθεια και ή ζωή καί τα πάντα». Είδικώτερον δύναται να λεχθή, ότι εμποιεί βαθυτάτην έντύπωσιν, έγγίζουσαν τα μύχια τής ψυχής ή 'Ορθό­

δοξος λατρεία, δια τους έξης ειδικότερους λόγους : 1) Ή έν αύτη θέσις τής 'Αναστάσεως καί ή περί έσχατων διδασκαλία

τής Πρώτης 'Εκκλησίας, ώς αί δυνάμεις, αΐτινες ύπερενίκησαν τον κόσμον, παρίστανται κατά τρόπον λαμπρόν, ώς ή αντικειμενική δόξα τοϋ Θεοϋ, προ πάντων έν τή Άναστάσει. Δικαίως δέ ή ημετέρα 'Εκκλησία εκλήθη Έκκλη­

— 544 —

σία της 'Αναστάσεως, έφ' δσον έν τη πίστει ταύτης ζή και προς ταύτην κατατείνει. Συντίθεται δε ή λατρεία άρμονικώς και μετά της μετανοίας των πιστών, εκφραζόμενων δια τοϋ «Κύριε ελέηϋον», το όποιον αποτελεί άπάντησιν εις τήν κλήσιν προς μετάνοιαν.

2) Έν αύτη είναι γεγονός, ότι παρίσταται ή όλη Εκκλησία, ουχί δε μόνον ô επίσκοπος ή ό κλήρος, διότι τελείται υπό της Εκκλησίας όλης καί δι' όλους τους πιστούς.

3) Ή δοξολογική της μορφή έμποιεΐ και εις τους μή 'Ορθοδόξους βαθυτάτην έντύπωσιν, διότι έν αύτη ομολογείται ή θεμελιωδεστάτη τοϋ θεοΰ ίδιότης καί δή καί έν τη δημιουργία, τ.ε. ή 'Αγάπη. Τήν αγάπη ν τοϋ θεοϋ υμνεί διαρκώς ή 'Εκκλησία, απονέμουσα τιμήν προς τήν Τριάδα, εκφράζει δε βαθυτάτην ελπίδα εις τήν Άνάστασιν και τήν έπίτευξιν της αιωνίου ζωής, δι' Ίησοϋ Χρίστου. Χρόνος καί αΐωνιότης, ορατή καί αόρατος 'Εκκλησία, έξαγιασμός καί σωτηρία τοϋ κόσμου, συνενοΰνται εις μίαν βαθέως ελλογον κοινωνίαν καί ώραίαν ποιητικήν ενότητα, ήτις βαθύτατα προκαλεί συναι­

σθήματα ευσέβειας καί συγκινεί τήν άνθρωπίνην καρδίαν. 'Αλήθεια καί ποίησις και Μουσική συνενοΰνται έν τη Όρθοδόξω δοξολογική μορφή της λατρείας κατά τρόπον πραγματικώς θαυμαστόν, αληθώς τέλειον. Εις τό σημεΐον τοΰτο θα είναι ορθόν να εΐπω ότι, ων έκ νεότητος θιασώτης τής τε Ευρωπαϊκής καί τής Βυζαντινής Μουσικής ευρίσκω, ότι ή Μουσική ώς ή πνευματικωτέρα τών ωραίων Τεχνών, ευρίσκει τήν ίερατικήν της κυρίως μορ­

φήν εϊς τήν Βυζαντινήν. Ό Βάγνερ είπεν, ότι «τό Χριστιανικόν πνεύμα ένεψύχωσε δια νέας ζωής τήν ψυχήν τής Μουσικής».

'Εκ τούτων ερμηνεύεται τό γεγονός, ότι πάντες ανεξαιρέτως οί δημιουρ­

γοί είναι έμπεποτισμένοι υπό τοϋ θρησκευτικοΰ συναισθήματος. Ό πόθος τής άνυψώσεώς μας προς τον θεόν καί τής ενώσεως μετ' αύτοΰ εκφράζεται πρώτιστα πάντων δια τής θρησκευτικής ποιήσεως καί τής μουσικής, ήτις ύποβοηθεΐ τήν μουσικήν τάσιν του άνθρωπου. 'Αναμφιβόλως ή έκ τής χρι­

στιανικής πίστεως εμπνεόμενη μουσική, π.χ. τοϋ συνθέτου τών Μακαρισμών μεγάλου Cesar Frank ή τοϋ πατρός τής Ευρωπαϊκής Μουσικής ευσεβούς Ιωάννου Σεβαστιανού Bach, ό όποιος είπεν, ότι ό τελικός λόγος υπάρξεως τής Μουσικής είναι αποκλειστικώς καί μόνον, όπως χρησιμεύση ώς μέσον, ίνα τιμώμεν τον Θεόν καί ζωογονώμεν τό πνεϋμά μας — τήν δέ μή συμμόρ­

φωσιν προς τήν άλήθειαν ταύτην θεωρεί ό θεός ώς σατανικόν θόρυβον καί δυσαρμονίαν — ή τοϋ γίγαντος καλλιτέχνου τής Χριστιανικής πίστεως Mozart, ό όποιος ώς κανονικός πιστός πλήρης σφρίγους, μεταμορφωμένος υπό τής πίστεως, έφθασεν είς τα ΰψη τής απολύτου ψυχικής γαλήνης, πού μας χαρίζει τόσον συχνά ή μουσική του, ή τοϋ ρωμαιοκαθολικού Betho­

ven, ό όποιος έν ταπεινοφροσύνη πολλή διηρωτατο διατί ολόκληρος ή άνθρωπότης δέν μένει ηνωμένη περί τον Λυτρωτήν καί έξέφραζεν ότι ό

— 545 —

κύριος σκοπός του «ήτο ν' άφυπνήση και να καταστήση διαρκή τα θρησκευ­

τικά αισθήματα, τόσον παρά τοις έκτελεσταΐς όσον και παρά τοις άκροα­

ταΐς» και έγέννησε ταύτην παρά τω Βάγνερ ή ακόμη και του κατά βάθος ευσεβούς Σοπέν, εύρίσκομεν λέγω εις τήν μουσικήν νόταν το ύποβλητικον και ενίοτε το θείον μεγαλεΐον, το έγγίζον τάς ύψηλοτέρας και πλέον ευαί­

σθητους χορδάς της ανθρωπινής καρδίας — τούτο αληθεύει περί των μεγά­

λων λειτουργιών του Mozart και του Hayden, του Bruckner και τοϋ Bethoven ή τα requiem, ως και τήν βαθύτατα θρησκευτικήν μουσικήν τοϋ List, τον όποιον ενέπνευσαν και συνεκλόνισαν οί ψαλμοί τοϋ Δαυίδ — άλλα πιστεύω, ότι ή Βυζαντινή Μουσική (εξαιρώ τα τιριρέμ, άτινα θεωρώ άντιευαγγελικήν Βαττολογίαν) πραγματοποιεί, έν συνδυασμώ προς τήν έκκλησιαστικήν ποίησιν τήν τελειοτέραν εκφρασιν τοϋ ίεροΰ (τό sacrale). Ό βιογράφος τοϋ Mozart λέγει, δτι «ό πρόωρος θάνατος του δεν άφησε να ΐδωμεν έν τω προ­

σώπφ αύτοΰ και έν τοις έργοις πραγματοποιούμενον, τό ιδεώδες τοϋ γίγαντος καλλιτέχνου της χριστιανικής πίστεως, όστις θα ίκανοποίει τάς προσδοκίας τοϋ Γκαίτε και άλλων : τ.ε. ν' άναφανή ό καλλιτέχνης εκείνος ό άξιος να πραγματοποίηση τό εύσεβέστατον τών ονείρων — τήν σ ύ μ μ ι ξ ι ν τ ή ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ς ψ υ χ ή ς μ ε τ ά τ ή ς α ρ χ α ϊ κ ή ς ώ ρ α ι ό τ η ­

τ ο ς (Α. Ζάχου, Μουσική και Θρησκεία, Θρησκευτικότης Μεγάλων Μουσουργών, 'Αλεξάνδρεια 1937, σελ. 23). Ό ίερός λόγος τής χριστιανικής ποιητικής δημιουργίας, πού έκορυφώθη κατά τήν Χριστιανικήν αρχαιότητα και κατά τους αιώνας Δ', Ε' και <Γ' αιώνα, άλλ' είναι βαθέως ριζωμένος και εμπνευσμένος άπό τήν πηγήν τής πίστεως μας, τήν Κ.Δ., φαίνεται μετά τοϋ μουσικοΰ μέλους να πραγματοποιή αυτό τό όνειρον, τήν σύμμιξιν τής χριστιανικής ψυχής μετά τής αρχαϊκής ώραιότητος — όχι του αρχαίου κόσμου — άλλα τοϋ πρωτοχριστιανικοΰ κόσμου. Οί πρώτοι, ώς γνωστόν, ύμνοι έν τη 'Αποστολική 'Εκκλησία (πρβλ. Χ ρ ή σ τ ο υ , Ή Ύμνογραφία τής 'Αρχαίας Εκκλησίας, σελ. 7), άπηγγέλλοντο έμμελώς και άπετέλουν εκφρασιν τής βαθείας πίστεως και τό περιεχόμενον αυτής, όπερ βραδύτε­

ρον άνέπτυξεν ή Θεολογία. Ό τόνος ό μουσικός μετά τοϋ ίεροϋ ποιητικοΰ κειμένου εχουσι κοινήν

τήν θρησκευτικήν εμπνευσιν. Τό δυτικόν μουσικόν αίσθημα, ώς εκφράζε­

ται εις τήν λειτουργικήν άνανεωτικήν κίνησιν, αναζητεί σήμερον και τήν γνώσιν τής 'Ορθοδόξου λατρείας, εν τω συνόλω της, ώς και έν τή όλη διαρ­

θρώσει αυτής ώς εκφράσεως τής ιστορικής Άποκαλύψεως έν Χριστώ, ώς ιστορίας τοϋ χριστιανικοϋ λαοΰ και κοινωνίας τών 'Αγίων : αυτό τό κοινόν τής έν τω ποιητικώ λόγφ και τή μουσική εκφράσει αυτό τοΰτο τό ιερόν. Ό Τερτυλλιανός είπεν ποτέ, δτι ή ψυχή τοϋ άνθρωπου είναι κατά φύσιν χριστιανική και αυτό εκφράζει ή ποίησις τής'Ορθοδόξου Λατρείας μέ ποι­

κίλους τρόπους και μάλιστα μέ τήν μουσικήν, ή οποία παρ' οιασδήποτε

— 546 —

εξελίξεις και αλλοιώσεις, δς υπέστη, φαίνεται να διατηρήται κατά βάσιν έν τη Όρθοδόξφ Παραδόσει, ένεκα του στενού συνδέσμου τοΰ ίεροϋ ποιη­

τικοΰ λόγου μετά της μουσικής δημιουργίας, ή οποία εκφράζει και δια τοΰ τόνου όχι μόνον το ύποβλητικόν και συγκινητικόν, άλλα την ιερότητα, καί ιερά αισθήματα προς τον Θεόν.

'Ατύχημα είναι δτι, παρά τοις μελετηταΐς παραθεωρεΐται ή ζώσα κατ' ούσίαν άρχαιοχριστιανική βυζαντινή παράδοσις αυτής τής ένότητος είς τήν Ίεράν Ψαλμωδίαν καί δια τοΰ ποιητικοϋ λόγου, ώς εκφράσεως τοϋ περιεχομένου τής πίστεως καί τής ζωής «εν Χριστώ Ίηύον».

Παρέστην εις τήν Oxford κατά το XIII Συνέδριον τον παρελθόντα Σε­

πτέμβριον (1966) είς άπόπειραν παρουσιάσεως τής δήθεν βυζαντινής Μουσι­

κής (ρωσικής ­ βυζαντινής προελεύσεως, ώς ελέχθη) καί έλυπήθην βαθέως δια τήν οίκτράν παραμόρφωσιν. "Οχι ίερά, αλλ' ουδέ κοσμικά αισθήματα δέν εξέφραζε το οίκτρόν εκείνο, καθ' όλους τους παριστάμενους, άκουσμα. Ή μονωδιακή, άλλα καί πολυφωνική έν τή βάσει της, ένεκα τοΰ ίσοκρατήματος καί τής συμμετοχής των πιστών (καθ' Ύπακοήν ψάλλειν) έν τή έπωδώ καί τών χορών (γυναικείων καί παιδικών άρχαιόθεν) βυζαντινή παράδοσις, όσον απλή καί αν ήτο, δέν έχει καμμίαν σχέσιν προς αυτό τό οίκτρόν κατασκεύα­

σμα, δπερ μέ δυσφορίαν ήκουσαν όλοι, ορθόδοξοι καί έτερόδοξοι. Δέν έχω ειδικότητα να εισέλθω εις άλλα λεπτομερή θέματα.

Άλλα τό σπουδαΐον αυτό ζήτημα τό έπραγματεύθησαν άλλοι ει­

δικοί, οίος ό Σεβασμιώτατος Κοζάνης είς προηγουμένην έκδήλωσιν. θ ά θίξω απλώς έν τέλει ένα τελευταΐον λόγον, δι' όν ή 'Ορθόδοξος Λατρεία ελκύει τό ενδιαφέρον τών έτεροδόξων, ιδία είς τήν Οικουμε­

νική ν κίνησιν. Είναι το μυστικόν πνεΰμα, δπερ μάλιστα έκδηλοΰται είς τον Συμβολι­

σμόν, πού δέν σημαίνει οΰτε άλληγορίαν, ούτε τυπολογίαν. Τό θέμα τοΰτο είναι βαρυσήμαντον, διότι ή δλη 'Ορθόδοξος λατρεία, ώς άναπαράστασις τής θείας Οικονομίας, τοΰ θείου δράματος ενέχει ίδιάζουσαν έννοιαν. Ή συμβολή δια τής ιεράς ποιήσεως, τής Ύμνωδίας είς τήν κατανόησιν τής παρουσίας τοΰ Πραγματικοΰ Χριστού, ώς μοναδικοΰ λειτουργοΰ έν τή 'Εκκλησία Του, τή αποτελούμενη έκ τής θριαμβευτικής καί στρατευόμενης ύπό τήν αιγίδα καί εύλογίαν καί άγιαζούσης αγάπης τής έν Τριάδι θεοΰ, καθιστή δυνατήν τήν κατανόησιν τής ουσίας τής 'Εκκλησίας. Ή ύπόστα­

σις τής 'Εκκλησίας τοΰ Χρίστου εκφράζεται μέ τρόπον κλασσικόν, χωρίς να έκλειψη ή ελευθερία έν τή δημιουργία τής εκκλησιαστικής ποιήσεως καί μουσικής. Δια τοΰτο ή μελέτη, έρευνα καί ακριβής γνώσις καί ή καλ­

λιέργεια τής Βυζαντινής 'Εκκλησιαστικής παραδόσεως έν τή ποιήσει καί μουσική αποτελεί καθήκον, ώς καί ή έν τή Οίκ. Κινήσει πλήρης προβολή καί καθήκον ωσαύτως, τοΰ οποίου τήν βαρύτητα δια τήν πρόοδον τής Οι­

— 547 —

κουμενικής κινήσεως διεθνώς δυνάμεθα να κατανοήσωμεν εκ των ολίγων, άτινα έξέθηκα προ Υμών, χάρις εις τήν ευγενή πρόσκλησιν τοϋ αγαπητού Σταύρου Νικολαΐδου και τών δύο συλλόγων, ους ευχαριστώ θερμώς.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1. Ά μ ί λ κ α Σ. ' Α λ ι β ι ζ ά τ ο υ , Ή λατρεία της ορθοδόξου Εκκλησίας (άνάτυπον εκ τής «Εκκλησίας»), 'Αθήναι 1952.

2. Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Β. Γ ι α λ ο ύ ρ η , Πρωτοπρεσβυτέρου, Ή μουσική τής 'Ορθο­

δοξίας. 3. T h r a s y b u l o s G e o r g i a d e s , Sakral und Profan in der Musik, Munchen 1961. 4. ' Α γ α μ έ μ ν ο ν ο ς Ι. Ζ ά χ ο υ , Μουσική και Θρησκεία, Θρησκευτικότης μεγάλων

μουσουργών (άνατύπωσις έκ τοΟ «'Εκκλησιαστικού Φάρου», 'Αλεξάνδρεια 1937). 5. Ι ω ά ν ν ο υ Ό ρ. Κ α λ ο γ ή ρ ο υ, Αί περί τής ορθοδόξου καθολικής Εκκλησίας

αντιλήψεις νεωτέρων ρωμαιοκαθολικών θεολόγων. 6. Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Ι. Κ ο ν ι δ ά ρ η , Ή θέσις τής Καθολικής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας

έν τή Κοινωνία τών 'Εκκλησιών τοϋ Amsterdam. Α. 1949 Β. 1952 (Άνάτυπον είς τήν «Θεολογίαν») και παρά Ά μ. Ά λ ι β ι ζ ά τ φ : Ή 'Ορθόδοξος 'Εκκλησία καΐ ή Οικουμενική Κίνησις, 1955.

7. ΤοΟ α ύ τ ο ϋ , Πολιτεία καί πολιτειακός βίος έν τή λατρεία τοΟ 'Ορθοδόξου Χρι­

στιανισμού, έν 'Αθήναις 1961. 8. Ν. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ , Ή 'Αρχαία Ελληνική μετρική έν τή Βυζαντινή

Λειτουργική, ύμνογραφία, 'Αθήναι 1954. 9. Μ α ξ ί μ ο υ , Μητροπολίτου Λαοδικείας, Περί τής 'Εκκλησιαστικής Μουσικής

(άνάτυπον, Ίσταμπούλ 1952). 10. Τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , Ή 'Εκκλησιαστική Μουσική ('Αθήναι 1963). 11. Δ η μ η τ ρ ί ο υ Ν. Μ ω ρ α ΐ τ ο υ , 'Επίτομος λειτουργική (μέρος Α', Γενικόν),

'Αθήναι 1966. 12. Ν. Α. Ν i s s i ο t i s, La Théologie en tant que science et en tant que Doxologie («Ire­

nikon» XXXIII, 3, 1960, σ. 291). 13. Τ ο ϋ α υ τ ο ΰ , Die Liturgie und das Geistige Leben «Kyrios», τεΰχος 3, 1960. 14. Τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , Wort Gottes und Liturgie in der Ostkirche («Der Remter», VII, 1,

1961). 15. Δ η μ η τ ρ ί ο υ Ι. Π ά λ λ α , Ό ύμνος τών πράξεων 'Ιωάννου, κεφ. 94 ­ 97. (Παρα­

τηρήσεις στην πρωτοχριστιανική ποίηση), 'Αθήναι 1953. 16. Β. Σ τ α υ ρ ί δ ο υ , 'Ιστορία τής ΟΙκουμενικής Κίνησις, 1964. 17. Άρχιμαδρίτου Α ί μ ι λ ι α ν ο ϋ Τ ι μ ι ά δ ο υ (νϋν Μητροπολίτου Καλαβρίας έν

Γενεύη), Ή λειτουργία μας (άνάτυπον έκ τοϋ περιοδικοΰ τής Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης «Ό ποιμήν»), Μυτιλήνη 1959.

18. Π ά ν α γ. Τ ρ ε μ π έ λ α , Εκλογή Ελληνικής 'Ορθοδόξου Ύμνογραφίας, 'Αθήναι 1949 (Βιβλιοθήκη 'Αποστολικής Διακονίας).

19. Ν ι κ ο λ ά ο υ Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Ή εκκλησιαστική μας ποίησις καί Ρωμανός ό μελωδός (άνάτυπον έκ τής «Εκκλησίας»), τόμος ΛΑ', έν 'Αθήναις 1954.

20. Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ ρ ή σ τ ο υ , Ή ύμνογραφία τής 'Αρχαϊκής Εκκλησίας (Θεσσα­

λονίκη 1959).

— 548 -

21. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Ψ α ρ ι α ν ο ϋ , 'Επισκόπου Ρωγών (νυν Μητροπολίτου Κοζάνης), Ή Συμβολή είς το ζήτημα της Ελληνικής 'Εκκλησιαστικής ή Βυζαντινής μουσικής, 'Αθήναι 1957.

22. Τ ο ϋ α ύ τ ο 0, Ή βυζαντινή μουσική έν τή Όρθοδόξω Ελληνική Εκκλησία (άνά­

τυπον, έν 'Αθήναις 1960). 23. Τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ , Ή'Αρχαία Μουσική του'Ακάθιστου "Υμνου, 'Αθήναι 1961 (Άνάτυ­

πον έκ Τιμητικού Ίωβιλαίου Τόμου εις Μητροπολίτην Φιλίππων κλπ. Χρυσο­

στόμου). 24. Lexikon fur Théologie und Kirche : Ioannou : Kirchl. Dichtung.

ΕΥΑΓΓΕΛΊΑς ΜΩΡΑΪΤΟΥ ­ ΒΑςςΟΥ, δ.φ. Γενικού 'Επιθεωρητού Μέσης Εκπαιδεύσεως

Ο ΝΕΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΕΙΣ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

'Από τήν θεωρίαν οδηγούμεθα εις την πράξιν ή αντιθέτως ή πραξις μας βοηθεΐ να φθάσωμεν εις τήν θεωρίαν. Εις τήν περιοχήν της όδηγητι­

κής, ήτοι της παιδαγωγικής καθοδηγήσεως, δεν επικρατεί άντίθεσις μεταξύ θεωρίας και πράξεως. Δια τούτο δεν θα ήτο άσκοπον να άρχίσωμεν από τα πορίσματα έρεύνης· ίσως εξ αυτών όδηγηθώμεν εις θεμελίωσιν θεωρίας.

Κατά τήν άσκησιν του έργου του και εις πασαν στιγμήν της επαγγελ­

ματικής του δραστηριότητος, ό εκπαιδευτικός βλέπει να έμφανίζωνται προ­

βλήματα τών μαθητών, τα όποια είναι αδύνατον να έπιλύση μόνον δια της «παιδαγωγικής ένοράσεως». Είς τήν σημερινήν σύνθετον βιομηχανικήν και τεχνικήν κοινωνίαν τα προβλήματα τών παιδιών δεν ημπορούν να λυθούν χωρίς συστηματικήν όδηγητικήν έργασίαν και γνώσιν.

Είς τήν προβληματικήν τών παιδιών έστρεψα ιδιαιτέρως τήν προσο­

χήν ώς καθηγήτρια, Γυμνασιάρχης και Γενικός 'Επιθεωρητής. Δεν εϊναι εύκολον βεβαίως νά προσδιορισθούν και να αναλυθούν δλα

τα προβλήματα τών μαθητών και μαθητριών. Έκ της πείρας μου εχω διαπι­

στώσει ότι τα προβλήματα της νεολαίας δεν έχουν γένος. Ό λ α τα παιδιά, με τάς ποικίλας ιδιότητας, αντιμετωπίζουν δυσκολίας και έχουν προβλή­

ματα, ανεξαρτήτως αν είναι άρρενες ή θήλεις. Προσδιορίζονται δέ τα προ­

βλήματα άπό πολλούς παράγοντας. Κατά τα τελευταία ετη έχουν δημοσιευθή πολλαί έργασίαι έρεύνης, αί όποΐαι συνθέτουν άξιόπιστον πηγήν πληροφο­

ριών δια τα προβλήματα τής νεολαίας. Είς τήν ερευνάν μου παρουσιάζω τα προβλήματα εκείνα τα όποια ανη­

συχούν περισσότερον τήν νεολαίαν. Ταύτα περικλείονται είς τεσσάρας περιοχάς.

1. Προσαρμογής (κοινωνικής ­ προσωπικής ­ ψυχολογικής), 2. 'Αναπτύ­

ξεως (σωματικής ­ πνευματικής ­ συναισθηματικής), 3. Π ρ ο σ ω π ι κ ό — τ η τ ο ς ) , 4. Π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ο ύ .

Κατά τήν διάρθρωσιν τα προβλήματα έχωρίσθησαν εις δέκα κατηγο­

ρίας. Αύται είναι :

— 550 —

1. Κοινωνική προσαρμογή. 2. Οικογενειακού σχέσεις του παιδιού. 3. Ή χρησιμοποίησις του χρόνου. 4. Ή προσωπικότης. 5. Το μέλλον. 6. Σπουδαί και επαγγελματική εργασία. 7. Υγεία. 8. "Αλλα προβλήματα. 9. Καθηγητής της τάξεως ως σύμβουλος ψυχολόγος και 10. Ειδικός σύμ­

βουλος ψυχολόγος. Ή μέθοδος τήν οποία έχρησιμοποίησα ήτο τό έρωτηματολόγιον. Θεω­

ρείται δε τοϋτο ως ή περισσότερον κοινή μέθοδος σπουδής των προβλημάτων τών μαθητών. Τα ερωτήματα διετυπώθησαν γραπτώς και κατά τήν σύνταξιν έτήρησα ώρισμένους κανόνας : 'Απέφυγα τάς ερωτήσεις υποβολής και τήν σχηματοποίησιν τών ερωτήσεων. Δεν έγινε χρήσις ψυχολογικών εν­

νοιών ή ελλιπών ενδείξεων. Κατά τήν διατύπωσιν έπρόσεξα τήν ήλικίαν και τον βαθμόν μορφώσεως τών παιδιών. Αί ερωτήσεις ήσαν όλίγαι. Ή έρευνα διεξήχθη κατά διαφόρους ημέρας εις δύο Σχολεία της πόλεως Θεσ­

σαλονίκης, 'Αρρένων και Θηλέων, και εις εν μικτόν αγροτικής περιοχής. "Ετσι προσεπάθησα να σημειώσω τους διαφορετικούς προσανατολισμούς τών παιδιών. Ή πλαστικότης της ψυχής και ό κόσμος τών εντυπώσεων, ή δημιουργική ζωτικότης τών παιδιών της πόλεως καί τής αγροτικής περιοχής διαφέρουν. Διαφοροποίησις υπάρχει μεταξύ αρρένων καί θηλέων καί εκ τής απόψεως αυτής δικαιολογείται ή υποβολή τών κοινών ερωτήσεων εις άρρενας καί θήλεις.

Δια τήν όμοιογένειαν του υλικού καί εις τα τρία Σχολεία ήρωτήθησαν παιδιά πού έφοίτων εις τήν Τ' τάξιν του Γυμνασίου, ήτοι ηλικίας 17­18 ετών. Προηγήθη ή κατάλληλος προετοιμασία τής έρεύνης τή συνεργασία τών Διευθυντών τών Σχολείων καί κατ' αυτήν δεν προέκυψαν δυσκολίαι. Ή επικοινωνία με τα παιδιά ήτο προσωπική. Τό βλέμμα καί ή εκφρασις έδείκνυον έμπιστοσύνην καί εκ τής απόψεως αυτής, έμειώνετο ή πιθανότης ότι θα αποφύγουν έκ φόβου τήν γραπτήν διατύπωσαν τών εσωτερικών σκέψεων.

Ή επεξεργασία τών στατιστικών αποτελεσμάτων ή δεδομένων ήκολού­

θησε πορείαν με τρεις φάσεις. Έχρησιμοποιήθησαν τρεις πίνακες διαδο­

χικώς διά τήν καταγραφήν του αποτελέσματος καί τήν σπουδήν τών απαντή­

σεων. Κατά τήν άξιολόγησιν του υλικού έλαβα υπ' δψιν τήν εντασιν ή τον βαθμόν του προβλήματος καί απέκλεισα τάς απαντήσεις πού κατά τήν γνώμην μου έστεροϋντο σοβαρότητος λόγφ τής ανωνυμίας. Ύπελογίσθησαν όμως εις τον συνολικόν αριθμόν. Έκ τής εξετάσεως καί ερμηνείας τών στοιχείων τής έρεύνης συνάγονται ώρισμένα συμπεράσματα.

1. Τα προβλήματα κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή ς παρουσιά­

ζουν ποσοστόν 74% καί είναι έξ εκείνων τα οποία ανησυχούν περισσότερον τα παιδιά.

— 551 —

'Από τάς απαντήσεις προκύπτει ότι το κοινωνικον πεδίον εις το όποιον διατρίβουν είναι πολύ μικρόν. Μέγα ποσοστόν των παιδιών τής υπαίθρου δεν έχουν βιώματα κοινωνικής ζωής. Ή κοινωνική συμπεριφορά και ή κοινωνική αγωγή παρουσιάζουν αρνητικά γνωρίσματα. Πολλά παιδιά δεν δύνανται να συλλάβουν τήν κοινωνικήν πραγματικότητα. Μερικά παιδιά αρνούνται τήν συνεργασίαν, τον συνανθρωπισμόν. 'Αγνοούν τον τρόπον τής κοινωνικής τεχνικής. "Αλλα εκδηλώνουν και κοινωνικήν εχθρότητα* αδυνατούν να αισθανθούν τα κοινωνικά καθήκοντα. Δεν φαίνονται να έχουν περάσει με έπιτυχίαν τάς βαθμίδας ώριμάσεως. Αισθητή είναι ή ομο­

λογία των παιδιών, ότι δυσκολεύονται εις κοινωνικήν προσαρμογήν και ότι δεν τα προσέχουν γονείς και καθηγηταί. Μερικά νιώθουν μοναχικά, απομο­

νωμένα. "Αλλα νιώθουν αίσθημα κατωτερότητος πού τα εμποδίζει να επι­

κοινωνήσουν ελεύθερα με τους συμμαθητάς των. Πολλά αισθάνονται αβοή­

θητα. Ή αδυναμία να εκπληρώσουν, να ικανοποιήσουν εις τό κοινωνικόν πεδίον στοιχειώδεις άνάγκας, τα εμποδίζει να φθάσουν εις πλήρη ώρίμασιν, έξισορρόπησιν και δημιουργικήν έργασίαν. Αί διαπιστώσεις αύται επιτρέ­

πουν να άναζητήσωμεν τάς αιτίας τής ελλιπούς κοινωνικής προσαρμογής εις τήν άπουσίαν τής όδηγητικής έκ του έργου τής Σχολικής ζωής και αγωγής.

2. Προβλήματα ο ι κ ο γ ε ν ε ι α κ ώ ν σ χ έ σ ε ω ν , ποσοστόν 69%. Έντύπωσιν προκαλεί ή ομολογία των παιδιών, ότι εις τήν οίκογένειαν δεν ευρίσκουν ίκανοποίησιν πολλών αναγκών αν και υπάρχουν άφθονα τα υλικά αγαθά. Ποσοστόν υπερβαίνον τα 50% ομολογεί ότι δεν συμφωνεί προς τάς αντιλήψεις τών γονέων καί ότι αί έπιθυμίαι καί τα συναισθήματα τής ζωής εμποδίζονται άπό τους γονείς.Ώς φλέγον σημεϊον άναμετρήσεως: Τό πνεύμα τής εποχής, ή ενδυμασία, ή κόμμωσις, ή έπίδοσις εις τα μαθήματα, ή διάθε­

σις τοΰ ελευθέρου χρόνου. Αί συγκρούσεις μεταξύ αδελφών, άφίνουν να δια­

κρίνωμεν τα βαθύτερα ελατήρια, τα όποια πρέπει να αναζητηθούν εις τήν ζηλοτυπίαν καί τήν όρμήν προς άναγνώρισιν καί δύναμιν. Παρουσιάζεται δυσαρμονία πατρός καί μαθητού ή μητρός καί μαθήτριας καί τούτο εις όσας περιπτώσεις οί μαθηταί παραπονούνται δια δυσαρμονίαν εις τήν οίκο­

γένειαν ή δι' ελλειψιν μορφώσεως. Μικρόν ποσοστόν παιδιών, δέν ζή εις φυσιολογικάς οικογενειακός σχέσεις. 'Εδώ αί πηγαί τών συγκρούσεων εϊναι περισσότεραι. Είς μερικάς περιπτώσεις ή έπίδρασις τοΰ σπιτιού είναι αρνητική. 'Εμφανίζεται νέα ενταξις προς τάς απολαύσεις, νέον ύφος. 'Εν­

στικτώδης ρυθμός, θόρυβος, βαρβαρισμός, όλα διαλυτικά δια τήν οίκογέ­

νειαν. Ή κοινωνική διαστρωμάτωσις καί ή ισοπέδωσις τών μορφών ζωής, εξαφανίζουν καί τήν γνησίαν αύθεντίαν τών γονέων, ή οποία συνδέεται προς τα πρότυπα είς τήν κρίσιμον ήλικίαν τής αναπτύξεως τών παιδιών.

— 552 —

Έ ν συναίσθημα μειωμένης αξίας τών γονέων συνάπτεται καί προς την διάπλασιν της συνειδήσεως, ήτις εϊναι κυρίως καρπός της οικογενειακής αγωγής.

Όταν τα παιδιά γράφουν ότι δεν ενδιαφέρονται οί γονείς (ό πατήρ ή ή μήτηρ) ή ότι φιλονεικουν οί γονείς, θίγουν άσυναισθήτως μερικά χαρα­

κτηριστικά γνωρίσματα της οικογενειακής αγωγής, ως είναι ή ειδική απο­

στολή τής οικογενείας ώς ομάδος οίκειώσεως καί διαπλάσεως του νέου άνθρωπου. Ή ψυχική συμπεριφορά τής σημερινής γυναικός δεν ευρίσκει πλέον ίκανοποίησιν εις τήν εκ φύσεως άποστολήν ώς μητρός ­ συζύγου ­οίκοδεσποίνης, άλλα είς τον διπλούν ρόλον της, δηλ. καί του κοινωνικού" άτομου* καί ώς εκ τούτου έχει χαλαρωθή ή εντασις τής οικογενείας. Πολ­

λοί πατέρες δεικνύουν κόπωσιν καί άδιαφορίαν δια πράγματα αγωγής ώστε, όπως ομολογούν τα παιδιά, ό πατήρ ορθώς χαρακτηρίζεται ώς ό «κουρα­

σμένος βραδυνος ξένος τής οικογενείας». Εϊναι παρήγορον το γεγονός ότι κατά τα δεδομένα τής έρεύνης προκύπτει ότι ή Ελληνική οικογένεια γενι­

κώς δεν τηρεί παθητική ν στάσιν ή άδιαφορίαν αλλ' αναλαμβάνει ρυθμιστι­

κήν καί πειθαρχικήν λειτουργίαν, παρακινεί καί προσφέρει αρχάς, αξιο­

λογικούς κανόνας καί πολιτιστικά περιεχόμενα.

3. Χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ι ς τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ . Είς τήν χρησιμοποίησιν τοΰ χρόνου τα προβλήματα τών παιδιών

παρουσιάζουν ποσοστόν 74%. Οί μαθηταί παραπονούνται ότι δεν γνωρίζουν να οργανώνουν τον χρόνον, να τον κατανείμουν ορθώς, να μελετήσουν συ­

στηματικώς. Πνίγονται υπό το βάρος τών μαθημάτων. 'Απελπιστικά ζητούν βοήθειαν. Ό χώρος τοΰ ελευθέρου χρόνου δεν είναι ευρύς: 7 ­ 2 είς το Σχο­

λεΐον. "Επειτα μελέτη εως 11 μ.μ.· ό ελεύθερος χρόνος των άσφυκτιφ μέσα είς τάς σχολικάς ενασχολήσεις καί τήν άγνοιαν, πώς να τον χρησιμο­

ποιήσουν άνέτως καί επωφελώς. 'Επειδή ό χρόνος είναι ουσιώδης παράγων έν τη ζωή, στενώς συνδεδεμένος μέ τήν συγκρότησιν τής προσωπικότητος, θα ήδύνατο το Σχολεΐον να είχεν ασκήσει τους μαθητάς είς τήν σοφήν χρησιμοποίησιν τοΰ χρόνου. Αυτή ή ύποχρέωσις τοΰ Σχολείου επεκτείνε­

ται καί είς τό να διδαχθούν οί μαθηταί πώς να έξοδεύουν κατά τρόπον άξιό­

λογον καί τον ελεύθερον χρόνον των. Έκ τής απόψεως αυτής θα έπρεπε να διδαχθούν τρόπους πού νά αναπτύσσουν ίκανοποιητικάς μεθόδους εργασίας κατά τήν μελέτην καί τήν χρησιμοποίησιν τοΰ χρόνου. Πολλοί μαθηταί, αν εϊχον διδαχθή καταλλήλους τρόπους καί μεθόδους σπουδής, θα ήδύναντο νά αναπτύξουν συνήθειας πού θα έβελτίωνον τάς ικανότητας των καί τα αποτελέσματα άπό τήν έπίδοσιν. "Αλλωστε ή άπόκτησις καλών συνηθειών μελέτης καί σπουδών είναι βασικόν έργον τής διδασκαλίας.

— 553 —

4. Ή π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η ς . Τα προβλήματα προσωπικότητος των παιδιών παρουσιάζουν ποσοστον

83%. 'Από τάς απαντήσεις των παιδιών διακρίνω: α) δυσκολίας εις την ώρίμασιν των διανοητικών λειτουργιών και των ιδιοτήτων τοϋ χαρακτήρος, β) δυσκολίας μαθήσεως και γ) προβλήματα αναφερόμενα εις ελλιπείς όρους προς διάλυσιν συγκρούσεων της εφηβείας. Πολλά παιδιά έχουν προσωπι­

κάς δυσκολίας εις ώρισμένα μαθήματα. Τα κορίτσια αναφέρουν μεταξύ τών αρνητικών μαθημάτων τα μαθηματικά, ένω αντιθέτως δεικνύουν ίσχυρότε­

ρον ενδιαφέρον δια τα γλωσσικά μαθήματα. Τα αγόρια ικανοποιούνται περισσότερον μέ τα μαθηματικά.

Το πρόγραμμα τών μαθημάτων είναι δια πολλούς μαθητάς και μαθή­

τριας άνώτερον τών διανοητικών των δυνάμεων και το μορφωτικον υλικόν όχι σύμφωνον προς τήν διανοητικήν ικανότητα, τό ταλέντον, τα διαφέροντα των. Πολλοί μαθηταί παραπονούνται εναντίον τών καθηγητών των. Συχνά δοκιμάζουν εις μερικά μαθήματα έλάττωσιν της προσωπικής των υπάρξεως καί θεωρούν ώς υπαιτίους τους καθηγητάς των. Ή ανάγκη προς άνέλιξιν τών προσωπικών ικανοτήτων δεν ευρίσκει ίκανοποίησιν εις τον σχολικον χώρον. Πολλά παιδιά παραπονούνται διότι δεν παρέχει το Σχολεΐον άρκετάς και καλυτέρας ευκαιρίας. Αισθάνονται τήν ελλειψιν εργαστηρίων και ευρίσκουν πολύ περιωρισμένην τήν σχολικήν βιβλιοθήκην — όπου υπάρ­

χει— καί αισθάνονται τήν ελλειψιν αναγνωστηρίου. Ή ορμή προς αύτομόρφωσιν δεν ευρίσκει έκπλήρωσιν, διότι δεν έχουν

τα μέσα να κατασκευάσουν εν πείραμα ή έργον εις εν χημικόν έργαστήριον ή οικοκυρικής καί τεχνικών δια να ικανοποιήσουν τήν έρευνητικήν των όρμήν καί όλίγαι είναι αί εύκαιρίαι να επισκεφθούν μίαν εκθεσιν, μουσεϊον, θέατρον, συναυλίαν ή να επικοινωνήσουν μέ πνευματικός προσωπικό­

τητας. Ελάχιστα παιδιά παρουσιάζουν χαρακτηριστικός ιδιότητας προσω­

πικότητος, δπως πρωτοβουλίαν, αύτοπεποίθησιν, συναισθηματική ν σταθε­

ρότητα, πνευματικήν ωριμότητα. 'Αρκετά παιδιά παρουσιάζουν συναι­

σθηματικήν άστάθειαν καί ελλιπή προσαρμογήν εις τα εξωτερικά δεδο­

μένα. 'Ελλιπής εμφανίζεται ή κοινωνική τοποθέτησις τοΰ μαθητού εντός της ομάδος της τάξεως καί τοΰ Σχολείου. Τό παράπονον τών παιδιών δι' ελλειψιν βοηθείας ή κατανοήσεως έκ μέρους τών καθηγητών, μαρτυρεί τάς δυσκολίας πού συναντούν εις τήν άκεραίωσιν ώρισμένου ρόλου μαθη­

τού. 'Από τήν πλευράν τοΰ Σχολείου δέν ευρίσκει βοήθειαν ό μαθητής, δταν ό καθηγητής δέν εχη προσαρμόσει τον ίδικόν του ρόλον προς τάς βαθμίδας αναπτύξεως καί τάς φάσεις τών επί μέρους σχολικών ετών.

Τα στατιστικά δεδομένα ή αί απαντήσεις τών παιδιών προσδιορίζουν καί τό πρόβλημα τοΰ μορφωτικού συστήματος. Τό επικρατούν μορφωτι­

κόν σύστημα δέν υπολογίζει τήν βαθμιαίαν διαφοροποίηση» τών έπιστη­

— 554 ­

μονικών κατευθύνσεων, του διαφέροντος των ικανοτήτων και των ειδι­

κών ταλέντων.

5. Τ ο μ έ λ λ ο ν . Είς την κατηγορίαν των προβλημάτων δια το μέλλον των παιδιών

εχομεν ποσοστον 84%. Ή ερευνά μου δίδει μίαν άντιπροσωπευτικήν εικόνα της ανησυχίας τών παιδιών δια το μέλλον. Τα περισσότερα παιδιά τα τρο­

μάζει το μέλλον. 'Αρκετά παιδιά ομολογούν ότι έχουν προσανατολισθή προς τάς σπουδάς ή το επάγγελμα, άλλα αγνοούν έάν ή εκλογή σύμφωνη* προς τάς ικανότητας αυτών. Τα παιδιά της υπαίθρου δεικνύουν ίσχυράν διάθεσιν δια την μόρφωσιν ή τάσιν προς ευνοούμενα επαγγέλματα. "Εχουν όμως τελείαν άγνοιαν και τών σπουδών και του επαγγέλματος πού εξέ­

λεξαν. Ζητοϋν βοήθειαν, καθοδήγησιν, προσανατολισμόν. Τα δεδομένα αποκαλύπτουν ότι τα παιδιά δέν φαίνονται να είναι έτοιμα δια τό βήμα προς τήν ζωήν είς μίαν νέαν περιοχήν πέραν άπό τό Σχολεΐον και τό πα­

τρικό σπίτι.

6. Σ π ο υ δ α ί κ α ι ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α . Ύψηλόν ποσοστόν παιδιών 84% επιθυμούν κατά τήν διάρκειαν τών

σπουδών των εν βιοποριστικόν επάγγελμα. Άλλα που; είς ποιάν έργασίαν, με ποίον τρόπον; Δέν έχουν στοιχεία περί τοϋ κόσμου τών επαγγελμάτων. Άλλωστε επειδή μεταβάλλεται σταθερώς ή διάρθρωσις της οικονομίας και της τεχνικής νέα επαγγέλματα προστίθενται είς τα παλαιά, ένώ τα υπάρχοντα μεταμορφοϋνται και άλλα εξαλείφονται, άρρενες και θήλεις στερούνται τής εναλλασσόμενης εικόνος τών τεχνικών και οικονομικών καταστάσεων. Δέν γνωρίζουν που να στραφούν. Αί προτιμήσεις και οί προσανατολισμοί των δέν διαγράφουν σταθεράν ακτίνα. "Εχουν ανάγκην βοηθείας και καθοδηγήσεως.

7. Ά ν η σ υ χ ί α ι τ ή ς ν ε ο λ α ί α ς δ ι α τ ή ν υ γ ε ί α ν. Ύψηλόν ποσοστόν τών παιδιών 88% αντιμετωπίζουν προβλήματα

υγείας. Μεταξύ τών σοβαρών αιτίων τα όποια επηρεάζουν τήν ύγείαν τών παιδιών είναι αταξία ζωής και υπερβολική ύπαρξις ερεθισμών, ότι δηλ. ονομάζουν οί παιδίατροι «Τραύμα τών πόλεων», ωσαύτως ή έπιτάχυνσις εις τήν ώρίμασιν.

Πολλά παιδιά δέν ήλεγξαν ποτέ τήν κατάστασιν τής υγείας των. Αρκετά παιδιά αγροτικής περιοχής άπό οικονομικούς λόγους δέν επεσκέφθησαν ποτέ τον όδοντιατρόν ή τον ώτορινολαρυγγολόγον και είς περιπτώσεις ασθενείας ή πόνου. Αί γνώσεις περί υγείας και αί συνθήκαι υγιεινής ζωής είναι πτωχαί. Πολλά παιδιά παραπονούνται ότι έκλονίσθη ή υγεία των άπό

— 555 —

τους ακατάλληλους σχολικούς χώρους· ότι δεν παρέχει το Σχολείον υγιει­

νούς όρους ζωής. Είναι αξία προσοχής ή ομολογία αύτη τών παιδιών. Αί ενδείξεις τής έρεύνης δια τάς ανησυχίας τών παιδιών περί τής υγείας θέτουν το πρόβλημα τής αναδιαρθρώσεως και τής εντάξεως τής Σχολια­

τρικής υπηρεσίας εντός του όλου συστήματος τής όδηγητικής.

8. νΑλλα προβλήματα ('Αφέθη ελευθερία εις τους μαθητάς να προ­

βάλουν τυχόν άλλα προσωπικά προβλήματα).

9. Ό κ α θ η γ η τ ή ς σ ύ μ β ο υ λ ο ς ψ υ χ ο λ ό γ ο ς . Έντύπωσιν προκαλεί ότι πολύ ολίγα παιδιά, μόνον 14%, θα ήθελον

τον καθηγητήν των ως καθοδηγητήν καί σύμβουλον ψυχολόγον. 'Εκδη­

λώνουν τό παράπονον ότι οί καθηγηταί δεν κατανοούν τα προβλήματα των. Τό ιδεώδες του δικαίου καθηγητού έχει κλονισθή. Μερικά παιδιά αμφισβητούν τήν αύθεντίαν του καθηγητού, επειδή δεν ενδιαφέρεται δια τα προσωπικά προβλήματα τών μαθητών. Μετ' έμφάσεως τονίζεται υπό τών μαθητών καί μαθητριών ότι ό καθηγητής πρέπει να εϊναι δίκαιος. Είναι δε χαρακτηριστική ή σαφήνεια καί ή όξύτης με τήν οποίαν τίθεται ή άπαί­

τησις αύτη. "Αν καί εκδηλώνουν διεξοδικώς τα ποικίλα προβλήματα του μαθή­

ματος καί τής επιτυχίας εκ τών μαθημάτων, ή συχνότης καί ή εμφασις με τήν οποίαν διατυπώνουν εις τάς εκδηλώσεις των παιδαγωγικά προ­

βλήματα αποδεικνύουν ότι τό Σχολείον δεν είναι μόνον τόπος μαθήσεως, άλλα καί χώρος μορφώσεως καί αγωγής. "Ετσι εξηγείται διατί θέλουν τον καθηγητήν των όχι μόνον ώς ύπάλληλον τής πολιτείας, άλλα ώς παιδαγω­

γόν καί ψυχολόγον, ό οποίος κατανοεί τάς άνάγκας εντελώς γενικώς καί αντικειμενικώς, άλλα καί προσωπικώς όταν έμφανίζωνται σημαντικαί άτο­

μικαί διαφοραί. Ένα καθηγητήν, όστις φροντίζει δι' αυτούς καί δεικνύει καί πέραν τοΰ μαθήματος του ορθόν δρόμον.

Είναι αυτονόητον ότι ή θέσις τών μαθητών έναντι τοΰ καθηγητού των προσδιορίζεται άπό τήν ατομικότητα καί τό φΰλον, άπό τάς αντιλήψεις τής οικογενείας, τό πνεύμα τοΰ Σχολείου καί εις ύψηλόν βαθμόν άπό τα ρεύματα τής εποχής. Τα δεδομένα πείθουν ότι ό καθηγητής τοΰ Σχολείου Μέσης 'Εκπαιδεύσεως δοκιμάζεται, επειδή αί έπιθυμίαι καί τα προβλήματα τών μαθητών αποτελούν μίαν ψυχικήν δύναμιν ή οποία πρέπει να υπολογί­

ζεται κατά τήν παιδαγωγικήν συνάντησιν εντός τοΰ Σχολικοΰ χώρου. Μερικαί απαντήσεις τών παιδιών είναι χαράκτηριστικαί.

Μαθήτρια Ç" τάξεως Γυμνασίου Θηλέων γράφει : «Έχει πληγωθή ή ψυχή μου δια πολλούς καί διαφόρους λόγους. Έχει κατακρεουργηθή. Δεν είναι ή τραγική εκφρασις τής καταστάσεως μου, άλλα ή πραγματική.

— 556 —

Παίζω παντού και πάντα θέατρο. Νιώθω να καταρρέω. Πώς θα σωθώ; Θα ήθελα πολύ να ύπάρχη εις το Σχολεΐον ένας ειδικός σύμβουλος ψυχολόγος».

Μαθητής Τ' τάξεως Γυμνασίου 'Αρρένων: «'Οπωσδήποτε θα ήθελα να συζητήσω όλα τα παραπάνω με ενα καθη­

γητή μάλλον νέο όχι περασμένης ηλικίας πού να καταλαβαίνη τον μαθητή και να έχη καθήκοντα καθοδηγητοϋ ψυχολόγου».

Μαθήτρια <Γ' τάξεως Γυμν. 'Αγροτικής περιοχής: «Θα ήθελα πολύ να ύπάρχη στο Σχολείο ένας ειδικός καθηγητής

σύμβουλος ­ ψυχολόγος μέ τον όποιον να μπορούσα να συζητώ τα προ­

βλήματα πού μέ απασχολούν. Δε νομίζω ότι θα μπορούσα να τό κάνω μέ έναν καθηγητή πού μας διδάσκει και πού τον βλέπω κάθε μέρα στην τάξη».

Ποσοστόν μαθητών 9 1 % επιθυμούν να έχουν εις τό Σχολεΐον Σύμ­

β ο υ λ ο ν ψ υ χ ο λ ό γ ο ν. Τα παιδιά πιστεύουν ότι ό ειδικός, ό Σύμβουλος ψυχολόγος θα τα

λύτρωση άπό τάς δυσκολίας πού συναντούν εις τό Σχολεΐον και θα τα βοηθήση εις πολλά προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής πού τα πιέζουν και ζητούν τήν λύσιν των. Ό Σύμβουλος ψυχολόγος θα έρμηνεύση τάς σχολικάς δυσκολίας, τάς δυσκολίας μαθήσεως κατά τήν ήλικίαν τής εφη­

βείας, θα βοηθήση τον νέον ή τήν νέαν να εΰρη τον δρόμον, να λύση κατά τρόπον άποτελεσματικόν τάς έσωτερικάς και έξωτερικάς συγκρούσεις.

Αί ενδείξεις μας οδηγούν όχι μόνον εις προβληματισμούς, αλλά και εις συμπεράσματα και αξιώματα:

"Οτι τα προβλήματα πού εδόθησαν δι' ερωτήσεων θα ήδύναντο να καθιερωθούν μεταξύ εκείνων πού ανησυχούν περισσότερον τους μαθητάς και τάς μαθήτριας.

"Οτι εις τα βλέμματα τών παιδιών δέν παρουσιάζεται ό ρόλος του εκπαιδευτικού εν τη όλότητί του. "Αρα ανάγκη να προβώμεν εις άναζή­

τησιν τοΰ νέου ρόλου τοΰ πλήρους ρόλου του εκπαιδευτικού. "Οτι εν μέγα ποσοστόν παιδιών βλέπουν τον Σύμβουλον ψυχολόγον

ως εύλογίαν θεού εις τό Σχολεΐον. "Οτι ή κατανόησις τών σταθερών προβλημάτων πού κάμνουν τήν νεο­

λαία να άνησυχή πρέπει να άποτελέση τό βασικόν έργον τής όδηγητικής είς τα Σχολεία Μέσης 'Εκπαιδεύσεως και κατ' άκολουθίαν είναι ανάγκη να καθιερωθή σύστημα Όδηγητικής εις τα Σχολεία Μέσης 'Εκπαιδεύσεως.

Προβάλλει ίσως τό ερώτημα. Τί είναι Όδηγητική; Ποία ή ουσία της; Ή όδηγητική είναι νέα επιστήμη. "Εχει μόλις 60 ετών ίστορίαν. Ό όρος υπάρχει εις τους 'Αρχαίους "Ελληνας. Εις τον Πλούταρχον εύρίσκομεν «όδηγέω, όδηγητέω και καθοδηγέω». Ό Έξαρχόπουλος έχρησιμοποίησε τον όρον είς τα έργα του και ό Γεωργούλης εις τάς διδασκαλίας του. Kat

— 557 —

ή έννοια της όδηγητικής είναι Ελληνική. Την συναντώμεν εις τον Πρωτα­

γόραν του Πλάτωνος, εις τάς Νεφέλας του 'Αριστοφάνους, είς την Sep­

tuaginta, είς τους πατέρας της Εκκλησίας. Ή όδηγητική εκφράζει και πραγματώνει το έργον της αγωγής.

Αί δυνάμεις και αί λειτουργίαι τής ψυχής και τοϋ πνεύματος £χουν ώρισμένην μορφήν. Σκοπός τής αγωγής είναι να ανάπτυξη και να έντείνη, όσον είναι δυνατόν τήν ένυπάρχουσαν μορφήν, τήν έντελέχειαν τοϋ 'Αρι­

στοτέλους. Αυτό το προσόν έχει και ή όδηγητική. 'Ενισχύει τήν άνάπτυ­

ξιν τοϋ άτομου, ώστε να είναι ίκανόν να άσκηση ύπευθύνως το έργον του είς τήν κοινωνίαν καθ' ο μέτρον έπιτρέπουσιν αί δυνάμεις του. Αυτό όμως οδηγεί είς τήν σκέψιν ότι τα άτομα είναι διαφόρως προικισμένα άπο τήν φύσιν και τήν κληρονομικότητα. Είς τήν γνώσιν αυτών τών διαφορών οδηγεί ή όδηγητική και εκ τής απόψεως αυτής το έργον της ταυτίζεται και προς το έργον τής ψυχολογίας. Ζητεί να ρίψη φώς είς τήν πορείαν τής αντιλήψεως, τής μαθήσεως και τών συναισθημάτων τοϋ άτομου. Βεβαίως ώς συμπαράστασις με κατανόησιν και συμπάθειαν, ώς συμβουλή και βοή­

θεια ή όδηγητική είναι τόσον παλαιά, όσον παλαιά είναι και ή ανθρωπινή καρδία. 'Αλλ' ώς συστηματική πορεία με έπιστημονικήν θεμελίωσιν προς έξακρίβωσιν τών ανθρωπίνων δυνάμεων και αδυναμιών ώς πορεία πού να διευκολύνη τήν μάθησιν και να ύψώνη τήν προσωπικότητα, ώς μέσον πού βοηθεϊ τό άτομον να έκλέξη και προβή είς ενεργείας, εκ τής απόψεως αυτής είναι κοινωνική επιστήμη ή όδηγητική και δύναται να ενταχθή είς τήν νέαν σειράν τών ανθρωπολογικών επιστημών πού έχουν ώς άντικείμενον τάς εκδηλώσεις συμπεριφοράς.

Ό όδηγητική όμως έχει ίδικόν της λόγον υπάρξεως raison d'être είναι τι πέραν τής επιστήμης, είναι φιλοσοφία. Θεμελιώδης αρχή αυτής είναι να κατανόηση τό άτομον και να καθοδήγηση τοΰτο είς τήν πάλην του προς άνάπτυξιν τοϋ εγώ τής άτομικότητος. Θα περίθαλψη και θα προ­

λάβη τήν διάσπασιν τοϋ εγώ, επειδή θέτει σκοπούς και χρησιμοποιεί με­

θόδους δια να διάγνωση τάς ικανότητας τοϋ άτομου, να όρίση τάς άνάγκας, τάς ορμάς, τα διαφέροντα και σχέδια τοϋ άτομου. Είς τήν έποχήν τής εφη­

βείας τό έγώ πιέζεται υπό δυσκολιών και ό νέος άνθρωπος κινδυνεύει να άκολουθήση ελλιπή άνάπτυξιν. Ή όδηγητική έχει άποστολήν να βοηθήση τό άτομον να εΰρη τον δρόμον και να λύση τάς έσωτερικάς και εξωτερι­

κός συγκρούσεις. Τίθεται ούτω τό πρόβλημα τής ωφελείας τής θεωρητι­

κής όδηγητικής εις τήν σχολικήν πράξιν. Νομίζω ότι ώθεΐ και κατευ­

θύνει τον παιδαγωγόν προς πλήρη γνώσιν τής ανθρωπινής αξίας και εκ τής απόψεως αυτής ή Όδηγητική είναι φύλαξ και καθοδηγητής τής νεότητος.

Είς είδικήν μελέτην δίδω σύστημα οργανώσεως όδηγητικής εις τα 36

— 558 —

Σχολεία Μέσης Εκπαιδεύσεως. Εις τα όρια της ομιλίας μου άδρομερώς θα θίξω καίρια τινά σημεία.

Το παιδί ατομον δέχεται όδηγητικήν από την οίκογένειαν, τους γονείς και άλλους παράγοντας. Άλλα το Σχολεΐον έχει την εΐδικήν εύθύνην να όδηγήση το παιδί.

Κυρίως θα εκπληρωθούν έν τω Σχολείω τέσσαρες σκοποί της όδη­

γητικής.

Α. Έκτίμησις καί ερμηνεία των ατομικών χαρακτηριστικών. Ή όδηγητική εις το Σχολεΐον θα βοηθήση το παιδί να κατανόηση τον

εαυτόν του τάς ικανότητας καί είδικάς δεξιότητας, τα αδύνατα καί ισχυρά σημεία. Ή αύτοκατανόησις οδηγεί είς την άξιολόγησιν του έαυτοϋ.

Β. Προσαρμογή είς το Σχολεΐον ώς πεδίον αγωγής. Ή όδηγητική αγωνίζεται να προσάρμοση ικανοποιητικώς τον μαθη­

τήν προς την άκαδημαϊκήν έργασίαν (τα θεωρητικά μαθήματα), ώστε να λάβη ούτος καί αφομοίωση όσο τό δυνατόν περισσότερα άπό τάς σπουδάς του καί τάς άλλας σχολικάς δραστηριότητας.

Ή προσαρμογή όμως του μαθητού είς τα μαθήματα δεν είναι ομαλή. Εμφανίζονται δυσκολίαι μαθήσεο:ς καί αγωγής, δυσκολίαι δημιουργικής εργασίας καί ήλαττωμένης σχολικής εργασίας. Η όδηγητική θα καθο­

δήγηση τους μαθητάς καί δια τής διαγνωστικής υπηρεσίας θα άνευρη τάς δυσκολίας πού συναντά τό παιδί κατά τήν μάθησιν καί θα τάς θεραπεύση. Γνωρίζει τάς είδικάς περιπτώσεις καί έχει τήν δύναμιν να κρίνη καί τήν διάφορον σχολικήν όργάνωσιν, θα τοποθέτηση τό παιδί εις εΐδικήν κατεύ­

θυνσιν του Σχολείου τής Μέσης δια να λάβη Παιδείαν σύμφωνον προς τάς άτομικάς αυτού άνάγκας καί δεξιότητας. Θα μεταφέρη τό παιδί από μίαν κατεύθυνσιν είς άλλην άπό εν τμήμα είς άλλο άπό εν πρόγραμμα εις άλλο.

Γ) Προσανατολισμός είς τάς εκπαιδευτικός και επαγγελματικός ευκαιρίας τα κοινωνικά αιτήματα. Ή όδηγητική προσφέρει τήν δυνατότητα είς τον μαθητήν ­ ατομον να

έκλέξη τα κατάλληλα μαθήματα έν αρμονία προς τάς άτομικάς άνάγκας του, τάς ικανότητας, τα διαφέροντα. Βεβαίως ή εκλογή θα γίνεται άπό εν πλήρες πρόγραμμα μαθημάτων, εις τό όποιον τα θεμελιώδη μαθήματα θα είναι υποχρεωτικά καί θα περιλαμβάνη όλους τους τύπους Σχολείων Μ. Εκπαιδεύσεως καί τάς ποικίλας ενασχολήσεις τάς συνδεδεμένας με τό πρόγραμμα. Ή όδηγητική θα άνοιξη τον δρόμον να αναγνώριση ό μαθητής τήν δύναμιν θεμελιωδών άξιων καί να έρμηνεύση τάς ήθικάς καί κοινωνικάς αξίας. Έδώ εχομεν τήν σχέσιν τής όδηγητικής προς τήν φιλοσοφικήν

— 559 —

άνθρωπολογίαν. 'Αξίας εκπολιτιστικός προσφέρει και το επάγγελμα και εις αυτό θα προσανατολίσω τους μαθητάς και θα διαφώτιση τούτους εντός τών πλαισίων του αναλυτικού προγράμματος εις το πρόβλημα του επαγγέλ­

ματος, όπως π.χ. δυνατότητες επαγγελματικής απασχολήσεως εϊς τήν περι­

φέρειαν του Σχολείου, ζήτησις και κορεσμός, απαιτήσεις τών επαγγελ­

μάτων και θα βοηθήση τον μαθητήν εις τήν πρώτην επαγγελματική ν προ­

σαρμογήν. Θα έκλέξη όμως τάς ενασχολήσεις από έσωτερικήν παρόρμη­

σιν, δια να διατηρηθή ή ορμή, ή πλαστικότης και ή εσωτερική ελευθερία. Ή πραξις πλην της θεωρίας είς τα Σχολεία Μέσης Εκπαιδεύσεως, ή εμπει­

ρία της εργασίας κατά τήν έρευναν, θα γνωρίση εις τον μαθητήν τήν χαράν του ταξιδιού εις το άνοικτόν πέλαγος, προτού άποζητήση τον λιμένα.

Ή δημιουργία όμως της γέφυρας μεταξύ του Σχολείου και της ζωής έχει όρια και έκ της απόψεως αυτής ή όδηγητική στρέφει τήν προσοχήν της είς τους κινδύνους μιας πρωίμου ώριμάσεως κατά τήν εκλογήν τών μορφών εργασίας, της συσσωρεύσεως του ύλικοϋ, της διασπάσεως ή ελλι­

πούς συγκεντρώσεως τών μαθητών, διότι γνωρίζει ότι τα διαφέροντα μετα­

βάλλονται ευκόλως και ταχέως κατά τήν διάρκειαν της Εφηβείας.

Δ) Άνάπτυξις τών ατομικών προσωπικών ικανοτήτων. Είναι αυτονόητον ότι ή όδηγητική είς τό Σχολεΐον Μέσης Εκπαιδεύ­

σεως θα αύξηση τάς διανοητικάς ικανότητας τοϋ παιδιού δι' ακαδημαϊκός σπουδάς και θα ανάπτυξη τάς δεξιότητας και τα εφόδια δια κατανόησιν και άφομοίωσιν σύμμετρον προς τάς άτομικάς δυνατότητας. Θα έθίση τον μαθητήν είς εύνοϊκάς στάσεις προς τό περιβάλλον είς καλάς διαθέσεις και συνήθειας. Είς τό Σχολεΐον τό παιδί θα κατανόηση και θα αφομοίωση τα ιδανικά και θα απόκτηση υπευθυνότητα είς τάς ενεργείας και πράξεις του. Συμφώνως προς τάς αρχάς αύτάς θα βιώση μίαν φιλοσοφίαν της ζωής και θα είναι ίκανόν να ώφελήση τήν κοινωνίαν και τον εαυτόν του.

Προς έκπλήρωσιν τών σκοπών αυτών ή όδηγητική εν τω Σχολείω Μέσης Εκπαιδεύσεως οργανώνει σύστημα λειτουργίας πού περιλαμβάνει έργα, υπηρεσίας και σχέδιον πορείας ομάδος με αρμοδιότητας και είδικάς εύθύνας προσδιοριζομένας έκ της φύσεως τής ανάγκης και τών προβλημάτων τών παιδιών. Ή ομάς αύτη αποτελείται άπό τους παράγοντας: Δ/ντήν του Σχολείου, τον Σύμβουλον ψυχολόγον, τον Έκπαιδευτικόν, τον Μαθητήν, τήν Κοινωνικήν Λειτουργόν και τον Σχολίατρον. Συνεργάζονται και ενώ­

νουν τάς προσπάθειας των δια τήν διάγνωσιν και παροχήν βοηθείας είς τον μαθητήν ­ άτομον.

"Ισως πρέπει να τονισθή ότι μεταξύ τών έργων τής όδηγητικής είναι και ή διδασκαλία. Ό εκπαιδευτικός εκτελεί είς τήν τάξιν και έργον όδη­

γητικής και υπάρχει στενή σχέσις μεταξύ διδασκαλίας και όδηγητικής,

— 560 —

άλλα δέν ταυτίζονται. Έάν άντιπαραβάλωμεν την διδασκαλίαν καί την όδηγητικήν θα εχωμεν: Μορφή της διδασκαλίας ή τάξις, ή ομαδική δρα­

στηριότης. Μορφή της όδηγητικής ή καθοδήγησις του άτομου, ή ατο­

μική όδηγητική. Θέμα της διδασκαλίας το μάθημα, πνευματικόν περιε­

χόμενον. Θέμα της όδηγητικής: 'Ατομική προσωπική ανάγκη ή πρόβλημα. Βασικά προσόντα της διδασκαλίας : Πανεπιστημιακών πτυχίον καθηγη­

τικής Σχολής, ένω βασικά προσόντα δι' όδηγητικήν, πλην του πτυχίου, ψυχολογικοί έπιστήμαι και κοινωνιολογία. Σκοποί της διδασκαλίας, πρόσ­

κτησις γνώσεων, μόρφωσις· ένω της όδηγητικής αΰξησις τής κατανοήσεως του έαυτοΰ, άτομικόν αποτέλεσμα κατορθωτόν. Προώθησις, βελτίωσις τής κοινωνικής προσαρμογής, άνάπτυξις προσωπικότητος.

Ή όδηγητική δια του ειδικευμένου εκπαιδευτικού, του Συμβούλου ψυχολόγου, άσκεΐ καθοδηγητικόν, συμβουλευτικόν έργον, εφ' δλων τών φυσιολογικών ή κανονικών παιδιών τοϋ Σχολείου, πού είναι ή πλειονότης, καί είδικήν θεραπευτικήν επί τών προβληματικών παιδιών.

Ή αποστολή τοϋ Συμβούλου ψυχολόγου εις τό Σχολεΐον Μέσης γίνε­

ται ενεργός, όταν ό μαθητής βασανίζεται ύπό συγκρουόμενων συναισθη­

μάτων καί σκέψεων, αί όποΐαι όδηγοΰν εις τό άνικανοποίητον καί τήν δυστυχίαν. 'Αποτυχία εις εν ή περισσότερα μαθήματα, αδυναμία εναρμο­

νίσεως τών συναισθημάτων του προς τα αιτήματα τοϋ Σχολείου. Πολλά ερωτήματα τον πιέζουν καί πολλά συναισθήματα συγκρούονται εντός του. Σκέπτεται καί αί σκέψεις τον βασανίζουν, εάν πρέπει να ελάττωση ή να άλλάξη τα σχέδια του, τους οραματισμούς του καί αντικειμενικούς σκο­

πούς. Δι' αμέσου επικοινωνίας μέ τό παιδί δια τής συμβουλευτικής συνεν­

τεύξεως, ό Σύμβουλος ψυχολόγος θα προσπαθήση να κατανόηση τον μα­

θητήν εις τήν παροΰσαν ψυχικήν καί σωματικήν θέσιν καί θα άποβλέπη εις τήν διάγνωσιν καί τήν παροχήν βοηθείας προς το άτομον μαθητήν δια να εΰρη καί αξιολόγηση τον εαυτόν του.

'Εφαρμόζει τάς τρεις μορφάς όδηγητικής : τήν ά τ ο μ ι κ ή ν συμ­

β ο υ λ ε υ τ ι κ ή ν, τήν ό μ α δ ι κ ή ν καί τ ή ν θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή ν : Εϊς τήν ά τ ο μ ι κ ή ν ό δ η γ η τ ι κ ή ν , κατά τήν σπουδήν καί κατανόη­

σιν τοϋ μαθητοϋ άτομου, θα υπολογισθούν ώρισμέναι περιοχαί τής πραγμα­

τικότητος τοϋ παιδιοΰ, ώς ή ιστορία τοϋ μαθητοϋ άτομου, ή σύστασις τής προσωπικότητος, δυνατότητες έκπαιδευτικαί κ.ά. Θα ληφθοΰν υπ' όψιν τα στοιχεία τοϋ άτομικοΰ φακέλου, ήτοι συστηματικοί παρατηρήσεις τοϋ Συμβούλου ψυχολόγου, άναφοραί τών εκπαιδευτικών, τών γονέων, ίατρι­

καί γνωματεύσεις, αποτελέσματα επιδόσεως, εξετάσεων, μετρήσεων. Βε­

βαίως test, ώς ευφυΐας, δεξιοτήτων, διαφερόντων καί προσωπικότητος δέν εχομεν εισέτι σταθμισμένα εις Ελληνικά δεδομένα.

Παρά τήν έπιστημονικότητά των, όλα τα στοιχεία τοϋ άτομικοΰ φα­

— 561 —

κέλου δεν είναι αρκετά άνευ τοϋ μαθητού και της άμεσου επικοινωνίας προς αυτόν εις την αϊθουσαν, είς τήν ομάδα, είς το Γραφεΐον και εις την άτομικήν συνέντευξιν. Βαρύνουσαν άξίαν έχει τί λέγει ό μαθητής. Βεβαίως ότι λέγει δια τον εαυτόν του ή εκδηλώνει ό μαθητής είς τήν άμεσον έπι­

κοινωνίαν με τον έκπαιδευτικόν Σύμβουλον ψυχολόγον απαιτεί διαισθη­

τικήν συμπαθητικήν κατανόησιν, όχι όμως αφελή και συναισθηματικήν. Άπαραίτητον να έμπνευση έμπιστοσύνην εις τον μαθητήν. 'Επίσης πρέπει να γνωρίζη τί πρέπει να περιμένη άπο τον μαθητήν εις έκάστην βαθμίδα αναπτύξεως αύτοϋ.

Ό εκπαιδευτικός Σύμβουλος ψυχολόγος δύναται να έφαρμόση και ô μ ά­

δ ι κ η ν ό δ η γ η τ ι κ ή ν έργασίαν δι' ομάδων διαφόρων τύπων. Ή ομαδική όδηγητική βοηθεΐ προς άνέλιξιν και προαγωγήν της κοινωνικής διαθέσεως των μαθητών, επιτρέπει είς το άτομον μαθητήν να ύπομένη τον άλλον, να τον αξιόλογη, να προσεχή τήν άξίαν του. 'Επιτυγχάνεται πρόληψις έχθρό­

τητος και εγωισμού. Δι' ειδικών ομάδων όδηγητικής βοηθεΐ τα παιδιά, πού παρουσιάζουν δυσκολίας μαθήσεως και προσαρμογής να ενταχθούν είς τήν κοινωνικήν ζωή ν. Δι' ομάδων δραστηριοτήτων συνδεδεμένων με το πρόγραμμα βοηθεΐ είς τήν άνάπτυξιν των δεξιοτήτων τών παιδιών. Δι' άλ­

λων ομάδων δίδει ευκαιρίας δια νά ασκήσουν οί μαθηταί υπευθυνότητα εις τινας περιοχάς. και δι' εργασίας ομάδος παιδιών με άνωτέραν εύφυΐαν ήτοι εξαιρετικών παιδιών, αποκαλύπτει ταύτα και δίδει ευκαιρίας δι' άνά­

πτυξιν τών ιδιαιτέρων ικανοτήτων. Είς συναισθηματικός διαταραχάς και διανοητικάς ανωμαλίας και

καθυστερήσεις, ήτοι είς περιπτώσεις προβληματικών παιδιών, εφαρμόζει ε î δ ι κ ή ν θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή ν και μόνον εις περιπτώσεις ελαφρός μορφής. Τάς βαρείας περιπτώσεις θα παραπέμπη τη συνεργασία τοΰ Διευθυντού τοΰ Σχολείου και συναινέσει τοΰ κηδεμόνος τοΰ παιδιού είς ψυχολογικήν ύπηρεσίαν, ήτοι ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ό ν κ έ ν τ ρ ο ν πού θα πρέπει νά ίδρυθή αν όχι είς έκάστην έκπαιδευτικήν Περιφέρειαν, τουλάχιστον είς τάς 4 ­ 6 μεγαλυτέρας πόλεις της Ελλάδος.

Είς το ψ υ χ ο λ ο γ ι κ ό ν Κ έ ν τ ρ ο ν θα γίνεται ή σπουδή τής περι­

πτώσεως τοΰ προβληματικού παιδιοΰ και κατά τήν συνεδρίαν τών ειδικών θα αποφασίζεται δτι τό προβληματικό και καθυστερημένο παιδί, θα δύνα­

ται νά φοίτηση 2 ­ 3 ετη εις ε ί δ ι κ ό ν Σ χ ο λ ε ί ο ν, εως ότου εΰρη τον εαυτόν του και τελικώς θεραπευμένον με ψυχικήν ύγείαν νά είσέλθη είς τήν κοινωνίαν ίνα προσφέρη ύπηρεσίαν, σύμφωνον με τάς δυνάμεις του, και νά γίνη χρήσιμος πολίτης.

Τό έργον τοΰ Συμβούλου ψυχολόγου επεκτείνεται είς παροχήν γνώσεων, είς συνομιλίας κατ' ιδίαν και είς διαλέξεις είς τους γονείς περί τών επί μέρους ψυχολογικών και παιδαγωγικών περιοχών.

— 562 —

Καθοδηγητική ν δραστηριότητα παρουσιάζει και προς τους εκπαιδευ­

τικούς. Έπιμορφώνει τους συνεργάτας του εντός του δικτύου της όδη­

γητικής. Αί προσπάθειαι του Συμβούλου Ψυχολόγου αποτελούν έπιστημονικόν

πεδίον προς έρευναν. Αί παρατηρήσεις του δύνανται να γίνωνται άντικεί­

μενον συγκρίσεως προς τα πορίσματα της ομάδος έρεύνης ολοκλήρου της χώρας εις είδικόν ίδρυμα ψυχολογικών σπουδών και ερευνών.

Ή νέα διάταξις της δδηγητικής εργασίας εντός του Σχολικού συστή­

ματος και όλα τα νέα έργα τα όποια άνεπτύξαμεν, θέτουν τό πρόβλημα της μορφώσεως και επιμορφώσεως τών Συμβούλων ψυχολόγων.

Ή επιστημονική μόρφωσις συνίσταται έκ της βασικής τοιαύτης δια της αποκτήσεως ενός πτυχίου Πανεπιστημιακής Σχολής, και έκ τών συνο­

δευτικών φιλοσοφικών και παιδαγωγικών σπουδών. Αί φιλοσοφικαί σπου­

δαί, περιλαμβάνουσαι τάς ανθρωπολογικός έπιστήμας, θά προφυλάξουν τον μέλλοντα Σύμβουλον ψυχολόγον προ του κινδύνου τής ειδικεύσεως και θα αναγνώριση τα φιλοσοφικά θεμέλια του κλάδου του. Αί δε παιδαγωγικαί σπουδαί είναι ό επιστημονικός προσανατολισμός προς τό μελλοντικόν επάγγελμα, τό όποιον περιλαμβάνει και διδακτικόν έργον. Διότι εχομεν τήν γνώμην ότι ό Σύμβουλος ψυχολόγος πρέπει να άσκή και διδακτικόν έργον. Αυτό τό διττόν έργον του Συμβούλου ψυχολόγου επικρατεί και είς πολλάς Εύρωπαϊκάς χώρας, ώς είς Άγγλίαν, ένω αντιθέτως είς Η.Π.Α. ό Σύμβουλος ψυχολόγος δεν διδάσκει. "Αρα ή επιστημονική μόρφωσις τοϋ Συμβούλου ψυχολόγου θά περιλάβη τήν Παιδείαν ύπό τήν έννοιαν τής εύρυ­

τέρας καλλιέργειας, τήν ψυχολογίαν, τάς κοινωνικός έπιστήμας και πρακτι­

κήν ένάσκησιν τοϋ διδακτικού έργου επί 5ετίαν είς εν Σχολείον Μέσης 'Εκπαιδεύσεως.

Ή βασική μόρφωσις τών Συμβούλων ψυχολόγων πρέπει να γίνεται είς τα Πανεπιστήμια μας. Ταϋτα πρέπει να εξοπλισθούν ικανοποιητικώς δια τών αναγκαίων ιδρυμάτων και μέσων και με διδακτικόν προσωπικόν. Να ιδρυθούν εδραι δια τήν διδασκαλίαν τής διαφοροποιημένης επιστήμης τής αγωγής.

Κρίνω άναγκαΐον να εκφράσω τήν γνώμην, ότι και ό σκοπός επιμορ­

φώσεως εκπαιδευτικών ώς Συμβούλων ψυλοχόγων δύναται να έπιτευχθή, εάν λειτουργήσουν ειδικοί κύκλοι σπουδών διετείς, εξαρτώμενοι έκ τών Πανεπιστημίων. Οι κύκλοι σπουδών αποτελούν και τον συνδετικόν κρί­

κον προς τα προσηρτημένα Πειραματικά Σχολεία. Κατά τό πρώτον έτος επιμορφώσεως, θεωρητικά θέματα συναφή προς τα ανακύπτοντα είς τήν σχο­

λικήν ζωήν προβλήματα. Αί περιοχαί αϊτινες θά προσφέρουν πλούσιον ύλικόν είναι : δυναμική ψυχολογία, ψυχολογία τών ατομικών διαφορών του έφηβου, τής εφήβου. Άνάπτυξις τοϋ παιδιοΰ.Όργάνωσις τής προσωπι­

— 563 ­

κότητος, κοινωνιολογία, ανθρωπολογία υπό τον φιλοσοφικον προσανατο­

λισμόν. Γενική και ειδική διδακτική. Κατά το δεύτερον έτος σπουδών : Έκτίμησις του άτομου, θεωρία και

πραξις. Μετρήσεις, Στατιστική έρευνα, ψυχολογική συμβουλευτική, δυνα­

μική των ομάδων, Κοινωνικαί σχέσεις και πηγαί. Είναι φανερον ότι αί νέαι τάσεις καθορίζουν διάφορον άντιμετώπισιν

τοϋ θέματος των σπουδών. Άνάπτυξις της περιοχής της επιστήμης, ήτις χρησιμοποιεί το εγώ. Το πρόβλημα σήμερον δεν είναι μόνον πόσας έπιστη­

μονικάς γνώσεις κατέχει τον άτομον, άλλα εάν δύναται να χρησιμοποίηση αποτελεσματικός ταύτας δια το άτομικόν, το κοινωνικον και το έθνικον καλόν.

Έξ όσων άνεπτύξαμεν ή όδηγητική παρουσιάζεται σήμερον ώς άνα­

πόσπαστον μέρος τοϋ όλου προγράμματος αγωγής και παιδείας, παρά τάς δυσκολίας ή τα εμπόδια διά τήν καθιέρωσιν της, ώς είναι ή μόρφωσις του Συμβούλου ψυχολόγου και ή θέσις του εντός τοϋ σχολικού προγράμματος. Ό εκπαιδευτικός, εντός τοϋ δικτύου ή τοϋ κύκλου της όδηγητικής, απο­

τελεί παράγοντα ίσχυρόν. "Αρα προβάλλει έπιτακτικον το αίτημα της επι­

μορφώσεως του, ϊνα δυνηθή και άνταποκριθή εις τα νέα καθήκοντα. Μέχρις ότου φθάσωμεν εις το σημεΐον ώστε εις εκαστον Σχολεΐον

Μέσης 'Εκπαιδεύσεως, μεταξύ των διδασκόντων να ύπάρχη εϊς σύμβουλος ψυχολόγος, καλείται ό εκπαιδευτικός νά άναλάβη και το έργον τοϋτο. "Αλλωστε ό καλός εκπαιδευτικός αναγνωρίζει τήν Ιδιότητα τοϋ Συμβούλου ψυχολόγου μεταξύ των συστατικών του έργου του.

Βεβαίως οί εκπαιδευτικοί είναι κυρίως διδάσκαλοι μαθημάτων : Ε λ λ η ­

νικών, Μαθηματικών, Φυσικών, Τεχνικών κ.ά. Πρωτίστως πρέπει νά διδά­

ξουν. 'Αλλ' επειδή ό εκπαιδευτικός συγκεντρώνεται μόνον εις τό μάθημα, βαθμιαίως χάνει τήν ικανότητα νά ΐδη τον μαθητήν ώς άτομον. Όλονέν και εύκολώτερον ό καθηγητής τών φιλολογικών μαθημάτων βλέπει το παιδί ώς γραμματικόν και συντακτικόν τύπον, ό καθηγητής τών μαθηματικών ώς μαθηματικήν παράστασιν, ό φυσικός ώς σύμβολον φυσικής και χημείας. Αυτό τό άπρόσωπον γίνεται έντονώτερον ύπό τό βάρος αιτημάτων και εμ­

ποδίων, ώς ή διδακτέα ύλη, τό πολυπληθές τών τάξεων. Τό έργον του έκπαιδευτικοΰ βασικώς πρέπει νά πληροί τρία αξιώμα­

τα. Νά γνωρίζη τ ί θα διδάξη, πού αντιστοιχεί εις τάς γνώσεις, π ώ ς θα δι­

δάξη, ήτοι νά κατέχη μεθόδους διδασκαλίας και π ό τ ε θα διδάξη. Είναι αυτονόητον ότι κυρίως πρέπει νά εχη γνώσεις διά νά δυνηθή νά διδάξη μέ ένθουσιασμόν. Ίδέαι, εμπνεύσεις και ένέργειαι ανθίζουν εις ενα νουν πού είναι πλήρης. Εις τά τρία ταϋτα αξιώματα προστίθεται και νέον αξίωμα : είς π ο ί ο ν θα διδάξη. Θα έχη παιδοκεντρικόν χαρακτήρα ή διδασκαλία και θα στραφή προς τάς άνάγκας τών ατόμων μελών της τάξεως. Θα ΐδη τον

— 564 —

μαθητήν ώς άτομον και δια της βοηθείας θα συμβάλη εις τήν κανονικήν και πλήρη άνάπτυξίν του. Αυτός είναι ό νέος ρόλος του εκπαιδευτικού. 'Απορρέει δε άπο τα προβλήματα των παιδιών, άπο τάς απαντήσεις των, άπο τα έργα τής όδηγητικής έν τω Σχολείω, πολλαπλήν εικόνα τών οποίων εχομεν παρουσιάσει.

Είναι καιρός να αναγνώριση τον νέον ρόλον του ό εκπαιδευτικός, τοϋ καθοδηγητοΰ δια να βοηθήση το παιδί άτομον να άποδώση είς τον άνώ­

τατον βαθμόν, να ανάπτυξη δλας τάς ικανότητας του. Αί ικανότητες τοϋ παιδιού δύνανται επίσης να αναπτυχθούν και ανθίσουν κατόπιν, εντός τοϋ κόσμου τών ενηλίκων και τοϋ κοινωνικοΰ στίβου­ άλλα μόνον έάν £χη προετοιμασθή έν τω Σχολείω δι' αυτόν τον κόσμον και έχει αναγνωρίσει τήν ϋπαρξιν αύτοϋ τοϋ κόσμου, προτοΰ εξέλθει άπο τήν πύλην τοϋ Σχολείου.

Είς τάς δυσκολίας προσαρμογής τοϋ παιδιοϋ, ό εκπαιδευτικός θα είναι συνετός σύμβουλος. Είναι γνωστόν ότι τό άτομον και τό περιβάλλον διαρ­

κώς μεταβάλλονται. Νέαι έπιγνώσεις, καθήκοντα και εύθύναι έρχονται με τήν αύξανομένην ωριμότητα και υπάρχει συνεχής ανάγκη έπαναπροσαρμο­

γής και κατά τα έτη τοϋ Σχολείου και καθ' δλην τήν διάρκειαν της ζωής. Τό άτομον, πού κατώρθωσε κατά τα πρώτα ετη να έπιτύχη ίσορροπίαν,

μπορεί αργότερα νά άποτύχη, όταν τό περιβάλλον παρουσίαση μεγαλύτερα αιτήματα. Δια τοϋτο ή συμπαράστασις επιβάλλεται νά είναι συνεχής.

Μέχρις ότου κληθή προς έπιμόρφωσιν ύπό τοϋ επισήμου Κράτους ό εκπαιδευτικός ανάγκη νά αύτομορφωθή δια νά άνταποκριθή εις τον νέον ρόλον του. Ή αύτομόρφωσις θα τον βοηθήση νά βελτίωση τους τρόπους επικοινωνίας με τό παιδί άτομον : 'Ακριβής σπουδή της παιδαγωγικής ψυχολογίας και κοινωνιολογίας. Βαθύτερον βλέμμα εις τα προβλήματα προσαρμογής. Περισσότερα σπουδή τών συναισθηματικών πεδίων και πεδίων μαθήσεως. "Ασκησις εις μεθόδους διαγνώσεως τών ατομικών δια­

φορών. Είναι φανερόν, ότι ό νέος ρόλος τοϋ εκπαιδευτικού απαιτεί σήμε­

ρον εύρεϊαν μάθησιν, άλλα προ πάντων απαιτεί ανθρώπινα εφόδια. Πίστιν είς τάς αιωνίας αξίας της ζωής, τάς ήθικάς αξίας, άγάπην, άφιέρωσιν. Ό νέος ρόλος απαιτεί ψυχήν και καρδίαν.

Είναι αυτονόητον ότι πρέπει ό ίδιος νά εχη ψυχικήν ύγείαν δια νά δη­

μιουργήση υγιείς και πλήρεις ανθρώπους. Είναι γνωστόν ότι αί γιγαντιαίαι, αί απίθανοι πρόοδοι της τεχνικής

επιστήμης, όχι μόνον δεν επέφεραν ίσόρροπον πρόοδον είς τήν ήθικήν του άνθρωπου, άλλα προεκάλεσαν και ψυχικάς νόσους.

"Εν μέγα ποσοστόν κλινών είς τα νοσοκομεία έχει καταληφθή άπο περιπτώσεις ψυχικών νόσων ωρίμων και νέων ανθρώπων. Πολλαί επίσης είναι αί περιπτώσεις νευρώσεων και συναισθηματικών διαταραχών πού άπαιτοΰν θεραπευτικήν φροντίδα, και υπολογίζεται ότι μέγα ποσοστόν

— 565 —

απόντων εκ της εργασίας των οφείλεται εις ψυχικήν νόσον. Έκτος βεβαίως αυτών πού γίνονται γνωστά εις τους προϊσταμένους υπηρεσιών, υπάρχουν πολλοί ανεπαρκείς, ανίκανοι υπό τήν πίεσιν τών καθημερινών όρων να κάμουν ίκανοποιητικήν προσαρμογήν είς τα προβλήματα της ζωής. Δι' όλα αυτά ϊσως πταίει ή Παιδεία.

Ό εκπαιδευτικός καλείται σήμερον να διαμόρφωση τήν Έλληνικήν νεολαίαν με ψυχικήν ύγείαν και σωματικήν ρώμην. Οί νέοι και αί νέαι έχουν ανάγκην άπό υποδείγματα ζωής, πρότυπα.

Ή Ελληνική παιδεία ανέκαθεν αντλεί τα αγαθά της από τάς αιωνίους πηγάς του Ελληνοχριστιανικού ανθρωπισμού. Αύται θα είναι το θεμέλιον είς το ύψηλον έργον του. Με τοιαύτην βάσιν και άφετηρίαν δεν έχει να φοβηθή τάς δυσμενείς συνεπείας εκ της τεχνικής και κοινωνικής άνελί­

ξεως. Πρέπει να προλάβη ώστε ή νέα Ελληνική γενεά και εξ αυτής οί μέλ­

λοντες εκπαιδευτικοί να έχουν ψυχικήν ύγείαν. Είς όλον τον κόσμον σήμερον λαμβάνεται πρόνοια δια τήν νεότητα.

Καθοδήγησις είς όλας τάς βαθμίδας της εκπαιδεύσεως. Είς τα πανεπιστή­

μια έχει καθιερωθή προ πολλού, όχι μόνον ό σύμβουλος, ό tutor, πού βοη­

θεϊ τους σπουδαστάς είς τα προβλήματα των, άλλα συνεχώς αυξάνει και ή διδασκαλία όδηγητικής.

Εις τήν Άγγλίαν κατά τό παρελθόν έτος, συμφώνως προς γραπτάς αναφοράς του Υπουργείου Παιδείας της Βρετανίας, έλειτούργησαν νέα τμήματα όδηγητικής είς 5 πανεπιστήμια και είς πλείστα Κολλέγια Παι­

δείας, προς δημιουργίαν στελεχών Συμβούλων ψυχολόγων. Ύπελογίσθη και πείρα αποκτηθείσα εις άλλας χώρας της Ευρώπης και Η.Π.Α.

Και τό Συμβούλιον Ευρώπης, πού εδρεύει είς τό Στρασβοΰργον, ήσχο­

λήθη τελευταίως με τό θέμα όδηγητικής. Είς όλόκληρον τόμον τό 1967 εκτίθενται αί απόψεις και τα συμπεράσματα έκ τών ανακοινώσεων τών Ευ­

ρωπαίων εκπαιδευτικών. Παντού προσπάθειαι καταβάλλονται να βοηθήσουν τήν κλονιζομένην

νεότητα, να εΰρουν τάς αιτίας τοϋ κακού. Τα συμπτώματα είναι ανησυχη­

τικά : 'Απιστία και μηδενισμός, θρασύτης, παιδική έγκληματικότης, έξαλ­

λοσύναι εις τήν έμφάνισιν και κοινωνικήν διαβίωσιν. Χαλάρωσις τών οι­

κογενειακών δεσμών. Είς τήν Ελλάδα τό κακόν δεν είναι προχωρημένον, οσαδήποτε και

αν είναι τα νοσηρά συμπτώματα. Οί έρευνηταί σήμερον και οί ειδικοί φθάνουν εις τήν άνατομίαν τών

εκδηλώσεων συμπεριφοράς τών σπουδαστών, τοΰ άγχους αυτών. Ευρίσκουν ότι ό νέος άνθρωπος δεν βασανίζεται τόσον άπό οργανικός παθήσεις. Ψυχο­

πνευματικά είναι τα αίτια : Ό φόβος τών εξετάσεων, πενιχρά οικονομικά μέσα, δυσανάλογα με τα αγαθά τού τεχνικού πολιτισμού, πολλαπλασιασμός

— 566 —

των αναγκών, έλλειψις ιδανικών, έλλειψις πίστεως εις τον θεόν, ή σύγχρο­

νος τέχνη. Είναι φανερον ότι το πλήθος τών έντυπων μέ το άρρωστον περιεχόμε­

νον, τα κινηματογραφικά έργα μέ τα ψυχονευρωτικά άτομα και τάς νοση­

ράς εικόνας, ταράσσουν επικινδύνως τον έσωτερικον κόσμον του νέου. Ή ήλεκτονική μουσική, ή μεγάλη έντασις τών ήχων, κάμνει έξαλλους

τους νέους. Ή νέα ζωγραφική, μέ την έκφρασιν ενός σκοτεινού κόσμου υποσυνει­

δήτου, προκαλεί σύγχυσιν εις την άναπτυσσομένην προσωπικότητα του νέου και το φιλοσοφικόν ρεύμα τού υπαρξισμού, άπόγνωσιν.

Ή σύγχρονος τέχνη, λέγει Έλλην φιλόσοφος, ό Ι. Θεοδωρακόπουλος, «δέν δίδει άπάντησιν εις τα εσωτερικά προβλήματα τού ανθρώπου, δέν γαληνεύει τον άνθρωπον. Δέν τον ισορροπεί. Δια τούτο ό άνθρωπος κατα­

φεύγει έκεΐ όπου υπάρχει τάξις. Τα έργα της κλασσικής τέχνης ιεραρχούν και τακτοποιούν τάς δυνάμεις τού άνθρωπου».

Λοιπόν, εις ένα συνεχώς μεταβαλλόμενον κόσμον μιας μηχανικής εποχής, έργον τού Έλληνος εκπαιδευτικού είναι να όδηγήση τήν Έλληνι­

κήν νεολαίαν και εις τήν κατανόησιν της κλασσικής τέχνης πού δημιουρ­

γεί τάξιν εις τήν συνείδησιν. Δια να οίκοδομήσωμεν μίαν νέαν έλληνικήν κοινωνίαν ΐσχυράν, θα

άντλήσωμεν τάς πηγάς μας από τήν γενεάν τών έφηβων. Αύτάς τάς πη­

γάς, πού είναι ή συνισταμένη τών ιδιοτήτων τής Ελληνικής φυλής, πρέ­

πει να προσέξωμεν. Είναι αληθές ότι κατ' έτος πολλαπλασιάζεται τό ποσοστόν τών Ελλη­

νοπαίδων, πού λαμβάνουν Μέσην έκπαίδευσιν. Βαθμιαίως τίθεται εις έφαρ­

μογήν ή αρχή τού καταστατικού χάρτου τού Ο.Η.Ε. "Ισαι εύκαιρίαι δι' όλους. Equality of opportunity. Παιδεία δι' όλους. Education for all. 'Αλλ' ή νέα γενεά τών Ελλήνων έφηβων ανάγκη να άναπτυχθή δια καταλ­

λήλου παιδείας. Θα πρέπει να προλάβωμεν, ώστε να μήν είναι ή τάξις όχλος, ό μαθητής αριθμός και ό εκπαιδευτικός μηχανή. "Ας μή λησμονώμεν : Ό,τιδήποτε θέλομεν να κάμωμεν δια τό παιδί, πρέπει να εχωμεν χώρον δια να άναπτυχθή και τό άνάλογον, τό κατάλληλον δυναμικόν προσωπικόν.

Δύο θεμελιώδη προβλήματα τής Μέσης Παιδείας περιμένουν τήν λύ­

σιν των. Τα προβλήματα ταύτα είναι : Ή επιμόρφωσις τών εκπαιδευτικών και ή άνέγερσις διδακτηρίων. Έπιμόρφωσις τών εκπαιδευτικών, δια τής ιδρύσεως εδρών τής διαφο­

ροποιημένης επιστήμης τής αγωγής εις τα πανεπιστήμια μας, ϊνα δυνη­

θούν και ανταποκριθούν οί εκπαιδευτικοί εις τα σημερινά αιτήματα, εις τον νέον ρόλον των, τήν καθοδήγησιν και μόρφωσιν τής σημερινής νεολαίας.

— 567 —

Διδακτήρια άνετα καί συγχρονισμένα, με αίθουσας ευρείας δι' άκα­

δημαϊκήν έργασίαν, με εργαστήρια έξωπλισμένα δια πρακτικήν άσκησιν. Με πλήθος καί ποικιλίαν ευκαιριών δια να άναπτυχθή το παιδί άτομον, καί όλα τα παιδιά να αναπτύξουν τάς ικανότητας των εις τον άνώτατον βαθμόν. Με χώρους άνετους καί υγιεινούς. Εις αυτό το περιβάλλον, δεν είναι δυνατόν παρά να άνθίζη ή χαρά, ή ζωή, καί ή δημιουργία.

Ά π ' αυτό το περιβάλλον θα προέλθουν οι νέοι "Ελληνες καί αί νέαι Ελληνίδες, ώλοκληρωμένοι με ψυχικήν καί σωματικήν ύγείαν.

Με αύτοπεποίθησιν καί υψηλά το μέτωπον,^θά βαδίσουν καί θα επι­

τύχουν εις τήν ζωήν, χρήσιμοι εις τον εαυτόν των καί εις τό "Εθνος *.

* Διάλεξις γενομένη τήν 26ην Νοεμβρίου 1968 εις τήν ύπο του Φιλολογικού καί 'Αρχαιολογικού Τμήματος του Συλλόγου «Παρνασσός» διοργανουμένην κατ' έτος σειράν επιστημονικών ομιλιών.

RAFFAELLO FRANCHINI Τακτικού καθηγητοΰ τής Θεωρητικής Φιλοσοφίας

έν τφ Πανεπιστημίφ της Μεσσήνης

Ο ΒΙΚΟ ΚΑΙ ΗΜΕΙΣ*

[Συμπληροϋνται εφέτος τρεις εκατονταετηρίδες από της γεννήσεως ενός των μεγαλυτέρων φιλοσόφων των νεωτέρων χρόνων, τον 'Ιταλού 'Ιωάννου Βαπτιστοϋ Βίκο (Giambattista Vico). Γεννηθείς εν Νεαπόλει τω 1668, άπέθανεν εν τη αύτη πόλει τω 1774. Καταγόμενος εκ πτωχότατης οικογε­

νείας, έσπονδασε με πολλάς δυσχέρειας, τω δε 1699, τριακονταετής την ήλικίαν, επέτυχε να διορισθή καθηγητής της Ρητορικής έν τω Πανεπιστημίφ της γενέτειρας. Me βάσιν τάς ιδέας του Πλάτωνος και των άλλων αρχαίων 'Ελ­

λήνων φιλοσόφων, διεμόρφωσε τάς θεωρίας του περί των άρχων των θρησκειών, περί των κύκλων τοϋ πολιτισμού, περί ιστορίας και αισθητικής, αΐτινες ήσκησαν μεγάλην επίδρασιν εις την άνάπτυξιν της κριτικής φιλοσοφίας εν Ευρώπη.

Κατωτέρω δημοσιεύομεν σημαντικήν συνθετικήν μελέτην περί τής επί τάς συγχρόνους θεωρίας επιδράσεως τοϋ Βίκο, όφειλομένην είς 'ένα των είδι­

κωτέρων μελετητών τοϋ φιλοσόφου, τον τακτικον καθηγητήν τής Θεωρητικής Φιλοσοφίας έν τω Πανεπιστημίφ τής Μεσσήνης κ. Raffaello Franchini, τον όποιον ή διεύθυναις τοϋ «Παρνασσού» και ευχαριστεί θερμότατα].

Δια μίαν μελέτην συνοπτικήν \ όπως θα είναι ή ίδική μας, θα άποβή περισσότερον επωφελές το να άναρωτηθή τις, όπως συνηθίζεται να γίνεται δια τα μεγάλα γεγονότα τής ίστορίας ώς και δια τους μεγάλους πρωταγωνι­

στάς τής ίστορίας τής φιλοσοφίας, τί θα ήμεθα ημείς σήμερον χωρίς τον Vico, ή καλύτερον, εάν θα ήδύνατο να γίνη κατανοητή ή άνάπτυξις τής νεωτέρας 2 και συγχρόνου σκέψεως 3 άνευ τής μεγαλοφυούς συμβολής

* Προς διευκόλυνσιν των αναγνωστών, έν υποσημειώσει αναφέρονται οί κυριώτε­

ροι φιλοσοφικοί όροι και έν ιταλική γλώσση, ώς αναγράφονται υπό τοϋ συγγραφέως τής μελέτης.

1. Βασικόν έργον δια τήν μελέτην τοϋ Βίκο είναι τ ό : G i a m b a t t i s t a V i c o , La Scienza Nuova, seconda giusta l'edizione del 1744 con le varianti dell'edizione del 1730 e di due redazioni intermedie inedite, A cura di Fausto Nicolini, Bari Gius­

Laterza & Figli. 2. Moderno. 3. Pensiero.

— 569 —

του μεγάλου στοχαστοΰ της Vatolla 1. 'Εννοείται, ότι πρόκειται δια μίαν διενέργειαν ιστοριογραφικός μάλλον συζητήσιμον, επειδή τείνει να μεταφέ­

prj εις την ίστορίαν την άφηρημένην μεθοδολογίαν, ήτις Ιδιάζει εις τάς έπι­

στήμας τής φύσεως, ή τήν άπαγωγικήν τής παλαιάς τυπικής λογικής : και εις τάς δύο περιπτώσεις, θα διεκινδυνεύομεν ακριβώς τήν μορφήν, αν μη τήν παροιμιώδη όργήν του Vico, δύσπιστου εις το έπακρον προς ώρισμένας μεθοδολογικός και λογικάς συγχύσεις, τάς οποίας είχε διασκορπίσει γύρω του ή κατάχρησις του Καρτεσιανισμοϋ. 'Αλλά, παρά ταϋτα, ή έρώτησις επιτρέπεται εφ' όσον δια ταύτης, μέσω τής αρνήσεως, ην προκαλεί, δυνάμεθα εύχερέστερον να κατανοήσωμεν τήν πρωτοτυπίαν και τήν επικαιρότητα των θεωριών του Vico και συνεπώς τήν ευρέως προηγμένην λειτουργίαν αυτών μεταξύ μερικών τών πλέον ζωντανών και γονίμων θεμάτων τής ευρωπαϊκής φιλοσοφίας τών τελευταίων δύο αιώνων. Τί θα ήμεθα ημείς σήμερον εις θέσιν να κατανοήσωμεν έκ τής ιδικής μας ανθρωπινής πραγματικότητος, ήτις τελικώς, καθ' οιονδήποτε τρόπον και αν έρμηνεύσωμεν τάς σχέσεις ταύτης μετά τής φύσεως, παραμένει το πρωταρχικόν άντικείμενον οιασδή­

ποτε φιλοσοφίας άνταξίας αύτοϋ του ονόματος, άνευ του μεγαλοφυούς οράματος του Vico, το όποιον μας υποδεικνύει τήν ίστορικήν εξέλιξιν και τήν ιδεώδη σταθερότητα ; και τάς σχέσεις μεταξύ φαντασίας και διανοίας2, μεταξύ γλώσσης και φαντασίας, μεταξύ μύθου και θρησκείας, μεταξύ τής βαθμίδος του ωφελίμου 3 και εμφανίσεως τής ηθικής ; Και θα ήτο σήμερον δυνατόν να εχη ύπόστασιν ή θελεμίωσις τής Λογικής χωρίς να ληφθούν υπ' όψιν οι δύο στυλοβάται τής συλλήψεως του Vico, ήτοι ό περιορισμός τών γνωστικών δυνάμεων του άνθρωπου ως προς τό ιστορικόν πεδίον και ή ένότης τής φιλοσοφίας και τής φιλολογίας ;

'Εννοείται ότι είς τήν ίστορίαν τής φιλοσοφίας, όπως και εις τήν ίστορίαν τοϋ άνθρωπου γενικώς, όλα είναι δυνατά, διότι ή πλάνη είναι έρ­

γον ασφαλώς άνθρώπινον ακόμη και αν όρισθή ώς διαβολική — πράγμα σήμερον τόσον διαδεδομένον είς τον κόσμον τών σχολείων και τών ακαδη­

μιών — ή έκουσία εμμονή είς αυτήν : ούτως ώστε ή άπόδειξις, τήν οποίαν θα ήδύνατο να φέρη οιοσδήποτε περί τοϋ εναντίου, περί τής διατηρήσεως δηλαδή ύπό τόσων συγχρόνων φιλοσόφων πολλών έκ τών πλανών, τάς οποίας ό Vico δριμύτερον έπολέμησε και άπεστρέφετο, δέν θα έπετύγχανε να άποδείξη ειμή τήν ικανότητα, τήν οποίαν ήδη προ πολλού ô ίδιος ό

1. Vatolla­ είς τήν έπαρχίαν Cilento, όπου ό Vico εζησεν εννέα ετη ώς οίκοδιδά­

σκαλος είς τα τέκνα τοϋ Domenico Rocca. Ήσαν τα πλέον γόνιμα έτη τής ζωής του διότι είχε τήν δυνατότητα να άφοσιωθή εις τήν μελέτην.

2. Ragione. 3. Momento dell'utile.

— 570 —

Vico είρωνεύετο, του ανθρωπίνου νου να τέρπεται υπό του ομοιομόρφου, ήτοι να αποστρέφεται τάς όχι άνετους καινοτομίας της φιλοσοφίας, ακόμη και όταν τουλάχιστον προ δύο αιώνων έχουν παύσει να είναι τοιαϋται, Ύπ' αυτήν τήν εννοιαν σύμπασα ή σκέψις του Vico είναι φορτικώς πλήρης καινοτομιών όπως αποδεικνύει ό κατωτέρω σκιαγραφούμενος κατάλογος τών πρωταρχικών θεωριών, τάς οποίας ο εκ Νεαπόλεως στοχαστής έπεξειργάσθη κατά τρόπον περισσότερον ή όλιγώτερον συστηματικον κατά τήν ουχί σύντομον πορείαν της πνευματικής αύτοϋ ζωής μέχρις δτου, όπως ό ίδιος εγραψεν, εις εν όνομαστόν σονέττον, άπο το τρεμάμενο χέρι του επεσεν ή γραφίς και τών σκέψεων του στέρεψεν ό θησαυρός, δηλαδή εως περίπου το έτος 1735.

Βεβαίως, εάν ό σχηματισμός και ή έξέλιξις τής σκέψεως του Vico κριθούν μέ τους συνήθεις κανόνας τής ιστορίας τής φιλοσοφίας, καθί­

σταται δύσκολος μία ταξινόμησίς του, ακόμη δε δυσκολωτέρα ή ενδειξις μιας εξελικτικής συνεχίσεως του δια τής νεωτέρας ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. Ή ύπόδειξις τών αμέσων πνευματικών του προγόνων, τήν οποίαν ό ϊδιος ό Vico εκαμεν, αναφερών ως διδασκάλους του τον Πλάτωνα, τον Τάκιτον, τον Γρότιον και τον Βάκωνα, είναι αναμφιβόλως βασική δια να κατανοη­

θούν μερικά σταθερά σημεία τής σκέψεως του, όπως ή ιδέα τής αίωνιό­

τητος και τής Ιδανικότητος τής ιστορίας, ή βαθεϊά του αγάπη προς τήν ίστο­

ριογραφικήν ερευναν, το σχεδόν εντελώς πραγματοποιηθέν, αν και κατά τρόπον αρκετά διάφορον τών προθέσεων, πρόγραμμα, περί τής διατυπώσεως τής θεωρίας ενός φυσικού δικαίου Χ αυτονόμου άπό τής προτεσταντικής παραδόσεως, ή μεταγραφή, άναγραμματική, όπως έξεφράσθην άλλη ν φοράν, τής μεθοδολογίας του Βάκωνος άπό τοϋ πεδίου τών επιστημών τής φύσεως είς τό τής ανθρωπινής επιστήμης, ήτοι τής ίστορίας.Άλλά έάν μία τοιαύτη ύπόδειξις είναι αληθής, δεν είναι και όλη ή αλήθεια, διότι δεν είναι μικρός ό κατάλογος τών άλλων στοχαστών τους οποίους αμέσως ή εμμέσως, έκ τοϋ Καρτεσίου εως τους Hobbes, Machiavelli, Pufendorf, Selden, Bodin, Cujas, ό Vico έχρησιμοποίησεν, εϊτε υίοθετών μερικώς τάς θεωρίας των είτε αμφισβητών εξ ολοκλήρου αύτάς. Παράδειγμα ύπ' αυτήν τήν εννοιαν εϊναι ή περίπτωσις του Καρτεσίου, τοϋ οποίου απέρριψε τήν άναλυτικήν μέθοδον, άλλα σιωπηρώς απεδέχθη και έπλάτυνε τήν θεωρίαν τής αύτοσυνειδήσεως, έπεκτείνων αυτήν εις τον ιστορικόν κόσμον και καθιστών ταύτην τό θε­

μέλιον τής μεγαλοφυοΰς του «μεταφυσικής τοϋ νοΰ» 2. 'Αλλά και άπό τον Βάκωνα, ήτοι τον άλλον πατέρα τής νεωτέρας φιλοσοφίας, ό Vico λαμβάνει πολλάς θεωρίας, απορρίπτει όμως τήν πειραματικήν του μέθοδον μεταφέ­

1. Jusnaturalismus. 2. Metafisica della Mente.

— 571 —

ρων την βαθυτέραν άπαίτησιν, ην ή μέθοδος αϋτη έπρόβαλλε, την άπαί­

τησιν δηλαδή μιας νέας λογικής, εκ τής παλαιάς επιστήμης της φύσεως εις τήν νέαν έπιστήμην τής ίστορίας.Ίδού διατί, αν και έζησε κατά τήν άκμήν του Διαφωτισμού, σύγχρονος του Locke, Voltaire και Montesqieu, ό Vico αντιπροσωπεύει τήν πλέον ριζικήν αντίθεσιν τής «κουλτούρας» * και τής forma mentis τής κυριαρχούσης κατά τον 16ον αιώνα και τοϋτο κυρίως δια τής ανανεωμένης και επαναστατικής εννοίας τής διανοίας, ή οποία δεν είναι πλέον ή αφηρημένη νόησις "ι τών μαθηματικών και τών επιστημών, άλλα εμπλουτίζεται δι' ενός περιεχομένου φανταστικού και ιστορικού, τύπου, απολύτως προρρομαντικοϋ. Μ ή δυνάμενος, συνεπώς, δπως όλοι οί αληθινοί άνακαινισταί και έπαναστάται τής σκέψεως, να ταξινομηθή, ό Vico φέρει εις πέρας τήν γιγαντιαίαν προσπάθειαν να προαγάγη εις μίαν μεγαλειώδη σύνθεσιν μίαν δλως νέαν νοοτροπίαν, ήτις θα είναι ό ίστορι­

σμος 3 καί, υπ' αυτήν τήν έννοιαν, είναι ό ιδανικός σύντροφος ανδρών όπως ό Herder καί ô Moser ή όπως ό Lessing και Schiller, ήτοι εκείνων, οϊτινες ώνομάσθησαν οί «πρωτοϊστορισταί», δια τών οποίων ό 18ος αιών πραγματο­

ποιεί τήν κριτικήν του έαυτοϋ του καί ετοιμάζει τον δρόμον προς ενα ού­

μανισμόν νέου τύπου, επειδή δεν θα είναι πλέον θεμελιωμένος επί βάσεων μόνον αισθητικών, μιμητικών καί λογοτεχνικών, ως ό παραδοσιακός, άλλα βαθέως έρριζωμένος εις τήν ίστορίαν καί τήν Pietas του πρωτογόνου καί του αρχαϊκού.

Έξ άλλου, αν καί άπηλλαγμένη, όπως ελέχθη, εκ τών κυριαρχουσών τάσεων τής φιλοσοφίας τής εποχής του, ή σκέψις τοΰ Vico έκτος ένίων επιφάσεων, παρουσιάζεται θαυμαστώς ενιαία καί συνεπής, ήδη άπό τής εποχής τών ύστερον άπαρνηθέντων εναρκτήριων λόγων ", μεστών νεοπλα­

τωνικών απηχήσεων καί ήθικο ­ παιδαγωγικού πάθους. Ό άντικαρτεσια­

νισμός έχει ήδη άναπτυχθή είς τον λόγον του 1709 περί τής «Μεθόδου μελέτης τής εποχής μας» 5, εις τον όποιον καταδικάζεται, μεταξύ άλλων, ή συνήθεια να προτάσσεται ή κριτική ή τέχνη τής κρίσεως καί ώς τοιαύτη νά καλλιεργήται συνεπώς κατά τήν ώριμον ήλικίαν, τής τοπικής 6 ή τέχνης

1. Cultura. 2. Intelletto. 3. Storicismus. 4. Ώς καθηγητής τής ρητορικής είς το Πανεπιστήμιον τής Νεαπόλεως (1699­

1741) ήτο υποχρεωμένος, ώς έσυνηθίζετο, να έκφωνή τήν 18ην 'Οκτωβρίου έκαστου έτους ενα λόγον­μάθημα έναρκτήριον τοϋ πανεπιστημιακού έτους. Ή συνήθεια αΰτη άργότερον έγκατελείφθη. Ό Vico έγραψεν επτά τοιούτους λόγους, έκφωνηθέντας άπό τοϋ 1699 ­1706 καί έκδοθέντας μετά τον θάνατον του.

5. De nostri temporis studiorum ratione. Ό έβδομος τών εναρκτήριων λόγων είναι ό σπουδαιότερος καί είς αυτόν εκθέτει τό πρώτον τάς μεταφυσικός του θεωρίας.

6. Topica.

— 572 —

της ευρέσεως και της μνήμης, ήτις ιδιάζει εις την παιδικήν καί νεανικήν ήλικίαν και όμοΰ ολαι αί ύπερβολαί τοϋ θεωρητισμοϋ * ακόμη καί εις το πεδίον τών επιστημών, έκ της φυσικής εις τήν μηχανικήν, τήν ίατρικήν, αί όποΐαι καταλήγουν εις το να καθιστούν τους νέους ανικάνους δια τήν πρα­

κτικήν καί τήν πολιτική ν ζωή ν. Άλλα μόνον εις το έργον του 1710 «De antiquissima Italorum sapientia» 2 ó Vico κατορθώνει να διατύπωση 'τήν βασικήν αρχήν της φιλοσοφίας του, ήτοι τήν τοϋ δημιουργικού χαρακτή­

ρος 3 της ανθρωπινής γνώσεως, ή οποία καταφέρει το τελειωτικον κτύπημα εις τήν νοησιαρχικήν i παράδοσιν, της οποίας ό Καρτέσιος ήτο πάντοτε ό μέγιστος εκπρόσωπος. Το σημεϊον εκκινήσεως τοϋ Vico, όπως είναι γνω­

στόν, είναι φιλολογικώς λανθασμένον καθότι συνίσταται εις μίαν προσπά­

θειαν αιτιολογήσεως, διά τίνος συζητήσιμου γλωσσολογικής χρησιμοποιή­

σεως τών αρχαίων λατίνων συγγραφέων, μιας δήθεν σημασιολογικής ταυ­

τότητος μεταξύ της λέξεως «αληθές» καί τής λέξεως «γεγονός». Έξ άλλου όμως, ακριβώς επί τη βάσει τοϋ άβεβαίου κύρους τής τοιαύτης γλωσσολο­

γικής χρησιμοποιήσεως, ô Vico κατορθώνει να άνυψωθή εις σοβαρον κρι­

τήν τής ανεπαρκείας τής καρτεσιανής μεθόδου, ήτις δεν μας δίδει τήν έπι­

στήμην, άλλα τήν ταυτολογικήν συνείδησιν τών πραγμάτων, άφοϋ scire είναι scire per causas καί ή μαθηματικής προελεύσεως άνάλυσις δέν είναι ειμή μόνον μία στείρα άντανάκλασις τής φυσικής πραγματικότητος, επί τής οποίας ό άνθρωπος δεν έχει δύναμιν. 'Αντιθέτως, ουδείς γνωρίζει καλώς, ειμή μόνον εκείνο τοϋ οποίου ό ϊδιος είναι δημιουργός, όθεν ή ταύτισις καί ή μεταλλαγή τοϋ άληθοΰς μετά τοϋ γεγονότος (verum ipsum factum) ή ακόμη verum et factum convertuntur : «Δια να εΐπωμεν το παν μέ μίαν λέξιν γράφει ό Vico—τον όποιον παραθέτομεν έκ τής κλασσικής εκδόσεως τοϋ Nicolini — το αληθές μεταλλάσσεται εις το αγαθόν: όταν το άντικείμε­

νον, άναγνωρισθέν ώς αληθές οφείλει τήν ΰπαρξίν του καί εις τον γιγνώ­

σκοντα αυτό νουν. Ούτως ή ανθρωπινή επιστήμη μιμείται τήν θείαν, δι' ής ό Θεός, κατά τήν στιγμήν τής γνώσεως τοϋ άληθοΰς, δημιουργεί αυτό ab aeterno ad intra, έκτος εάν έν συνεχεία το δημιουργήση εις τον χρόνον ad extra.Όσον άφορφ κατόπιν εις το κριτήριον τοϋ άληθοΰς, κατά τον ίδιον τρόπον ώς συμβαίνει καί μέ τον Θεόν, τοϋτο συνίσταται εις το γεγονός ότι 'Εκείνος κατά τήν στιγμήν τής δημιουργίας διαβιβάζει τήν καλωσύνην εις τάς σκέψεις του ( . . . ) , ούτω ημείς οί άνθρωποι όφείλομεν νά έπαναθέ­

1. Teoreticismo. 2. De antiquissima Italorum sapientia ex linguae latinae originibus eruenda. Tò

πρώτον βιβλίον τοϋ Vico εκδοθέν τω 1710. 3. Carattere creativo. 4. Intellettualistica.

— 573 —

σωμεν το κριτή ριον τοϋτο εις το γεγονός ότι ημείς οί ίδιοι δημιουργούμε ν την άλήθειαν την οποίαν κατόπιν θα γνωρίσωμεν». "Αλλαι βασικαί ΐδέαι τοϋ Liber metaphysicus ι (όπως ώνομάσθη επίσης το μικρόν έργον τοΰ Vico εκ τοΰ μοναδικού βιβλίου αύτοΰ, το όποιον ό συγγραφεύς κατώρθωσε να δη­

μοσίευση χωρίς να δυνηθή να πρόσθεση τα μέρη άτινα έσχεδίαζε δια τήν φυσικήν και τήν ήθικήν) είναι αί σχετικαί με τον conatus 2, όστις είναι ή ατελεύτητος αρετή και δύναμις τοΰ σύμπαντος να έξωτερικεύη και να κράτη τα πράγματα όλα κεχωρισμένα ώς και αί σχετικαί με τα μεταφυσικά σημεία, τα όποια, όχι έκτατα3, αν και είναι οί γεννήτορες της εκτάσεως, παρεμβάλλονται μεσάζοντα μεταξύ τοΰ Θεοΰ, όστις είναι γαλήνη και τοΰ σώματος, τό όποιον είναι κίνησις ­ θεωρία ή τελευταία αύτη μερικώς τουλά­

χιστον προελθοΰσα εκ τοΰ Leibniz. Άλλα, όπως έχει λεχθή, ό πυρήν τοΰ De antiquissima παραμένει ή νέα

έννοια τοΰ είδέναι και τοΰ γιγνώσκειν ώς ενεργειών 4 και τήν οποίαν ό Vico δεν θα εγκατάλειψη πλέον, ένω τήν μεταφυσικήν, ακόμη φυσιοκρατι­

κήν, της πρώτης του φιλοσοφικής δοκιμής θα άντικαταστήση ή τοΰ νοΰ και της ιστορίας. Εις αυτό τό πρώτον έργον, εξ άλλου, ό καρτεσιανισμός καταπολεμείται μέ τα ίδια του τα όπλα, άφοΰ δεν αρνείται τις πλέον τήν γνώσιν τών μαθηματικών ώς τοιαύτη ν, αντιθέτως δέ τοΰτο υποστηρίζεται σταθερώς, άλλ' ότι τα ίδια τα μαθηματικά κατ' άντιδιαστολήν προς τήν φυσικήν, είναι μία δημιουργία τοΰ άνθρωπου : όθεν καλώς έχει ύποστηρι­

χθή πριν από κάθε άλλον υπό τοΰ De Sanctis, ότι ό Vico, καθ' ην στιγμήν άπέκρουε τον Καρτέσιον, ένεβάθυνε και έπλάταινε τον ύποκειμενισμον αύτοΰ.

Ή τάσις αύτη εμφαίνεται πληρέστερον εις τό μεγαλύτερον έργον τοΰ Vico, εις δ εκτίθεται, μεταξύ άλλων, ή προσδιορισθείσα ώς δευτέρα του θεωρία της γνώσεως και ήτις δεν θα ύποστή πλέον άλλαγάς. Πράγματι, εις τήν «Νέαν Έπιστήμην» 5 ό Vico, τηρών άμετάβλητον τήν μεταφυσικήν αρχήν περί τοΰ ακατανόητου της φύσεως εκ μέρους τοΰ άνθρωπου, καθ' όσον αΰτη γενομένη ύπό τοΰ Θεοΰ, μόνον υπό τοΰ Θεοΰ δύναται να γνωσθή, επεκ­

τείνει την άνακάλυψιν τοΰ verum factum εις έκείνην, ήτις δύναται να θεω­

1. 'Υπότιτλος τοΰ βιβλίου «De antiquissima». 2. Ό Κ. Ι. Λ ο γ ο θ έ τ η ς , Νεωτέρα φιλοσοφία, τόμ. πρώτος, σ. 274, ύποσ. 4,

μεταφράζει «ή προσπάθεια» (τάσις, δύναμις, conatus). 3. Esteso. 4. Il nuovo concetto del sapere e del conoscere come attività. 5. Principii di scienza nuova di Giambattista Vico d'intorno alla comune natura

delle Nazioni, in questa terza impressione dal medesimo autore in un gran numero di luoghi corretta, schiarita, e notabilmente accresciuta. In Napoli MDCCXLIV. Nella stamperia Muziana.

37

— 574 —

ρηθή ώς ή μόνη πραγματικότης, αληθώς δημιουργηθεΐσα υπό του άνθρω­

που, ήτοι τον άνθρώπινον κόσμον κατ' εξοχήν, τήν ίστορίαν, οΰτως ώστε «εις τήν πυκνήν νύκτα του σκότους» (είναι λέξεις του Vico) «καθ' ην ήτο συγκεκαλυμμένη ή πρώτη λίαν απομεμακρυσμένη άπο ήμας άρχαιό­

της, εμφανίζεται αυτό το αίώνιον φώς, το όποιον δεν δύει, της αληθείας ταύτης, ή οποία δεν δύναται έπ' ούδενί λόγω να τεθή έν άμφιβόλω : ότι ό πολιτικός ούτος κόσμος έχει γίνει ασφαλώς ύπό τών ανθρώπων, δια τούτο ούτοι δύνανται, ώς οφείλουν, να άνεύρουν τάς αρχάς εντός τών μεταβολών τοϋ ιδίου τοΟ ιδικού μας ανθρωπίνου νου». Τούτου καθορισθέντος—παρα­

τηρεί κατόπιν ό Vico —, δέν δύναται ειμή να προξενήση κατάπληξιν, εάν τό σκεφθώμεν καλώς, τό γεγονός ότι εως σήμερον όλοι οί φιλόσοφοι κατέγι­

ναν σοβαρώς εις τό να επιτύχουν τήν γνώσιν ακριβώς του φυσικού κόσμου, ενώ παρέλειψαν να εγκύψουν εις τήν μελέτην του πολιτικού κόσμου τών εθνών, τοΟ οποίου, όντες οί ίδιοι δημιουργοί αύτοϋ, όπως ό Θεός του φυσι­

κού, μόνον οί άνθρωποι ήδύναντο να επιτύχουν τήν γνώσιν άλλα ή εκπλη­

ξις έλαττοϋται εάν ληφθή υπ' όψιν τό γεγονός ότι ό ανθρώπινος νους, γρά­

φει ό Vico, «παραμείνας βυθισμένος και καταχωνιασμένος εντός τοϋ σώμα­

τος, έχει εκ φύσεως τήν κλίσιν να αντιλαμβάνεται τα πράγματα του σώ­

ματος και πρέπει να καταβάλη ύπερβολικήν προσπάθειαν και κούρασιν δια να κατανόηση τον εαυτόν του, όπως ό οφθαλμός τοϋ σώματος, όστις βλέπει όλα τα αντικείμενα τα έκτος αύτοϋ και έχει ανάγκην τοϋ κατό­

πτρου δια να ΐδη τον εαυτόν του». Δια τοϋ τρόπου τούτου ό Vico έθετε δια πρώτην φοράν εις τήν ίστορίαν της διανοήσεως τάς βάσεις μιας θεμελιώ­

δους διακρίσεως δι' όποιον θα ήθελε να οικοδόμηση μίαν φιλοσοφικήν λογικήν, ήτοι να λάβη σοβαρώς υπ' όψιν εκείνο τό όποιον εϊναι ακριβώς τό άντικείμενον τοϋ φιλοσοφείν : ή διάκρισις όχι πλέον μεταξύ φύσεως και ιστορίας, άλλα μεταξύ τών μεθόδων δια τών οποίων ό άνθρωπος διε­

ρευνά τήν μίαν ή τήν άλλη ν, άφοϋ ό Vico δέν αρνείται βεβαίως τήν έπιστή­

μην τής φύσεως ώς τοιαύτην, άλλα τήν άτοπον άνύψωσιν ταύτης εις γνώ­

σιν καθολικήν ή μεταφυσικήν, ώς έκείνην τήν οποίαν κατά βάθος ύπεστή­

ριξαν, δι' αμοιβαίας όμως μεθοδολογικής αντιθέσεως, εϊτε ό Καρτέσιος είτε ό Βάκων, και εις τήν θέσιν της τοποθετεί έκείνην τήν οποίαν ούτος μετά δεινής βραχυλογικής εκφράσεως αποκαλεί μεταφυσικήν τοϋ νοϋ­ μίαν μεταφυσικήν όμως, ήτις, με τήν σειράν της, είναι ή άρνησις τής παραδο­

σιακής, διότι όσον άφορςι εις τάς μεταβολάς τοϋ ανθρωπίνου νοϋ, μελετςί τό γίγνεσθαι αυτών, και επομένως τήν ιστορικότητα­ όθεν περισσότερον άπό μεταφυσική θα ήδύνατο και θα ώφειλε να κληθή «φιλοσοφία τοϋ πνεύμα­

τος» \ καθ' όσον εϊναι ιστορία.

1. Filosofia dello spirito.

— 575 —

Τοιαύτη μεταφυσική είναι ακριβώς το άντικείμενον της «Νέας Επι­

στήμης», ένεκα της οποίας ή δήθεν αλήθεια των μαθηματικών καί πειρα­

ματικών επιστημών οφείλει να παραχώρηση τήν θέσιν της εις το πιθανόν, εις το είκαζόμενον, εις το αληθοφανές, το όποιον είναι ίδιον τοϋ άτελοΟς, δηλαδή τοϋ πάντοτε συντετελεσμένου καί πάντοτε προς τελείωσιν τείνον­

τος ανθρωπίνου κόσμου, ό όποιος εκτυλίσσεται έν τη ιστορία : μόνον ότι οΰτος ό φαινομενικός περιορισμός τοϋ κριτηρίου της αληθείας είς τήν πραγματικότητα είναι μία ένίσχυσις αύτοΰ, άφοϋ ή ακρίβεια (όχι ή αλήθεια) τών φυσικών επιστημών έχει σχέσιν με σταθεράς ποσότητας, ενώ ή αλήθεια (ιστορική, όχι μεταφυσική), της «Νέας Επιστήμης» έχει σχέσιν με τό ποιο­

τικόν καί τό μεταβλητόν. Άλλα εϊς αυτό τό μεταβλητόν της ποιότητος ό Vico αναζητεί καί ευρίσκει τό σταθερόν, ήτοι τους νόμους της ιστορικής πορείας, άφοϋ τα δεδομένα της ιστορίας ως τοιαϋτα (πόλεμοι, ειρήνη, ενώ­

σεις, έμπόριον, λογοτεχνικά καί καλλιτεχνικά στοιχεία), δεν απαρτίζουν ειμή τό βέβαιον, τοϋ οποίου ή συναγωγή έχει άνατεθή εις τήν φιλολογίαν : ενώ τό αληθές είναι έπιτευκτόν μόνον δια της φιλοσοφίας: άλλα βεβαίως ουχί υπό μιας αφηρημένης θεωρητικής έρεύνης, άλλ' εκ της ένότητος της φιλοσοφίας μετά της φιλολογίας (geminae ortae, δίδυμοι όπως τάς είχε προσδιορίσει είς τό «Καθολικόν δίκαιον») ', όθεν ήστόχησαν, γράφει ό Vico, «ούτω κατά τό ήμισυ οι φιλόσοφοι, οΐτινες δέν έπεβεβαίωσαν τήν διανοίαν των δια τοϋ κύρους τών φιλολόγων, όπως οί φιλόλογοι, οϊτινες δέν έφρόντισαν να επαληθεύσουν τό κϋρός των δια της διανοίας τών φιλο­

σόφων : όπερ εάν είχον πράξει, θα ήσαν περισσότερον χρήσιμοι είς τάς πολιτείας καί θα μας είχον προδιαθέσει εις τήν μελέτην τής επιστήμης ταύτης».

Τό βλέμμα τοϋ Vico είναι έστραμμένον λοιπόν προς τό παρελθόν, άλλ' ουχί τό πρόσφατον, ώς συνέβαινε με τους ιστορικούς καί τους φιλο­

σόφους τοϋ Διαφωτισμού, άλλα τό άπώτερον : ήτοι εϊς τάς αρχάς τοϋ πολιτισμού. Ή ιδική του είναι μία κοσμογονία νέου τύπου, διότι ό κόσμος τοϋ οποίου ούτος μελετά τους νόμους καί συνεπώς τάς αρχάς, είναι ό ανθρώπινος καί όχι πλέον ό φυσικός, εξ ού καί ή σπουδαιότης ην ούτος αποδίδει, δια πρώτην φοράν είς τήν νεωτέραν φιλοσοφίαν, εις τάς άλογους δυνάμεις θεωρουμένας ώς αρχάς τοϋ ανθρωπίνου κόσμου, ή δομή τοϋ οποίου επαναλαμβάνει είς εύρεΐαν κλίμακα (καί εις τοΰτο ανευρίσκεται πιθανόν μία ήχώ τών, νεοπλατωνικοΰ τύπου, αντιλήψεων τής αναγεννήσεως, δι' ών εβλεπον είς τον άνθρωπον τον μικρόκοσμον) τήν τοϋ άτομου. Υπάρχει μία παιδική ηλικία, μία εφηβεία καί εν γήρας τοϋ κόσμου, όπως εις εκαστον άνθρωπον, αί όποΐαι εις τήν δευτέραν περίπτωσιν περαίνονται δια τοϋ

1. De universi juris uno principio et fine uno. Εξεδόθη τφ 1720.

— 576 —

θανάτου, ενώ εις τήν πρώτην διαβαίνουν εις ενα νέον κύκλον, όστις μέτρα τον ρυθμον του ιστορικού γίγνεσθαι και συνεπώς της προόδου. Ύπ' αυτήν τήν εννοιαν κατανοείται καλώς ή κατάταξις, ή οποία έγένετο κατά το 1856 υπό του Ricault, του Vico ώς τελευταίου τών θεωρητικών της Querelle des anciens et des modernes, και ώς εκ τούτου, έστω και κατά παραδοξολογίαν, ώς «τελευταίου τών καρτεσιανών», ακόμη και αν χρειάζεται να όρίσωμεν ότι ή ιδική του σύλληψις είναι ακριβώς ή άντίθεσις τοϋ αφηρημένου προοδευ­

τισμοΰ * ευθυγράμμου καί ακαθορίστου τών Philosophes τοϋ Διαφωτισμού, αφοΰ «αί δομαί καί παλινδρομαί» 2 της άνθρωπότητος, με τήν περιοδικήν έπανάστασιν ταύτης εις τήν σοβαρότητα, εκ της οποίας γεννάται ένας πλου­

σιότερος πολιτισμός, ομοιάζουν μάλλον προς τήν «αΰξησιν τοϋ πνεύματος έπ' αύτοϋ τοϋ ιδίου»3, περί τοϋ οποίου θα όμιλήση ό ώριμος ίστορισμός τών επομένων αιώνων (ό Droysen καί ό Croce ειδικώς). Ή υποβλητική θεωρία τοϋ Vico έχει προσδιορισθή ακόμη καί ώς μία πρόοδος «ελικοειδής» ή έχει παραλληλισθή, ιδίως κατά τήν θετικιστικήν περίοδον, προς τον βιολογικον νόμον, συμφώνως προς τον όποιον ή όντογονία είναι ή έπανάληψις της φυ­

λογονίας, άλλα με έλαχίστην συνάφειαν προς τήν σκέψιν τοϋ δημιουργοΰ της, όστις, όπως εχομεν ΐδει, άπεστρέφετο εις μέγιστον βαθμόν οιανδήποτε μορφήν μηχανιστικήν.

Έν αντιστοιχία προς τήν θεωρίαν της ιστορικής «δρομής», ό Vico διακρίνει τρεις περιόδους τοϋ κόσμου, τήν τών θεών, τήν τών ηρώων, καί τήν τών ανθρώπων, ων αί δύο πρώται χαρακτηρίζονται εκ της έπικρατήσεως της αίσθήσεως καί της φαντασίας, ή τρίτη υπό της παρουσιάσεως της «ολο­

κληρωτικούς ανεπτυγμένης διανοίας» 4. Οι πρώτοι άνθρωποι θα υπήρξαν γίγαντες ή μεγάλα θηρία τόσον πτωχοί εις λογική ν δσον πλούσιοι είς «εύ­

τραφεστάτην» φαντασίαν καί βιαίαν παθητικότητα, οϊτινες εζων είς φυσικήν κατάστασιν, ήτοι εις μίαν κατάστασιν «θηριώδους περιπλανήσεως», εκ της οποίας έξήλθον μόνον χάρις εις τον φόβον, δν τους ενέπνευσε ό κεραυνο­

βόλων καί βροντών ουρανός, τον όποιον έκάλεσαν ούτοι «Δία». Είς τον φόβον, με άνάμνησιν καθαρώς λουκρητιανήν, όπως εκ τοϋ Hobbes εΐναι ή ιδέα της φυσικής καταστάσεως, ό Vico αποδίδει λοιπόν τήν γένεσιν της θρησκείας, ήτις ώδήγησε τους πρωτογόνους εις σταθερούς γάμους, καί σιγά ­σιγά είς τήν δημιουργίαν της κοινωνίας με τα συναφή έθιμα καί πολιτικούς θεσμούς, εκ τών συνοικίσεων εις τα δικαστήρια, είς τήν ταφή ν. Άλλα το κίνητρον τής πολιτικής ζωής είναι, κατά βάθος, ώφελιμιστικόν, άφοΰ ήδη

1. Astratto progressismo. 2. Corso e ricorso. 3. Crescita dello spirito su se stesso. 4. Ragione tutta spiegata.

— 577 —

— γράφει ό Vico εις το αξίωμα '66 1 — «οί άνθρωποι πρώτα αισθάνονται το άπαραίτητον, μετά φροντίζουν δια το ώφέλιμον, ύστερον επιζητούν το άνετον, περαιτέρω τέρπονται εκ του ευχάριστου, κατόπιν εγκαταλείπονται εις τήν πολυτέλειαν και τελικώς αρέσκονται εις το να διασπαθίζουν τάς περι­

ουσίας» : άλλα επί του ωφελίμου εδράζεται κατόπιν ή ήθικότης, εννοούμενη ώς ωφέλεια επεκτεινόμενη εις τους άλλους, εις τήν κοινότητα, και πράγματι «ό άνθρωπος εις τήν θηριώδη κατάστασιν αγαπά μόνον τήν σωτηρίαν του­

όταν λάβη σύζυγον και απόκτηση τέκνα, αγαπά τήν σωτηρίαν του μετά της σωτηρίας της οικογενείας· όταν έπεκτείνη τήν έξουσίαν του επί περισσο­

τέρων λαών, άγαπα τήν σωτηρίαν του μετά της σωτηρίας τών εθνών όταν ένωθοϋν τα έθνη εις πολέμους, είρήνην, ενώσεις, έμπόριον, άγαπα τήν σω­

τηρίαν του όμοΰ με τήν σωτηρίαν ολοκλήρου του ανθρωπίνου γένους : ό άνθρωπος εις όλας αύτάς τάς περιστάσεις αγαπά κυρίως τήν ίδικήν του ώφέλειαν». "Ωστε εάν ό άνθρωπος ύπερβαίνη τον εαυτόν του κατά τήν άνέ­

λιξιν της ιστορίας, παρέχων προϊόντα διάφορα τών αρχικών προθέσεων του, τοΰτο συμβαίνει όχι εξ αιτίας τοϋ άτομου άλλα της θείας Προνοίας, ή οποία «κρατή τον άνθρωπον εντός τοιούτων κανόνων δια να διακονή μετά δικαιο­

σύνης τήν οίκογενειακήν, τήν πολιτικήν και τελικώς τήν άνθρωπίνην κοι­

νωνίαν λόγω τών κανόνων αυτών, μή δυνάμενος να έπιτύχη ό άνθρωπος αυτό τό όποιον θέλει, θέλει νά έπιτύχη τουλάχιστον ο,η πρέπει λόγω ωφε­

λείας : και εϊναι αυτό τό όποιον ονομάζεται 'δίκαιον'. "Οθεν αυτό τό όποιον ρυθμίζει όλον τό δίκαιον τών ανθρώπων είναι ή θεία δικαιοσύνη, ήτις έχει χορηγηθή εις ημάς υπό της θείας Προνοίας δια νά φυλάξη τήν άνθρωπί­

νην κοινωνίαν». Έπ ' αυτών τών βάσεων, αί όποΐαι πάντες βλέπουν πόσον απομακρύ­

νονται της χριστιανικής θεωρίας παρ' όλον ότι δια λόγους ευκόλως κατα­

νοητούς, λόγω τών καιρών, ούτος αναφέρεται συνεχώς είς τήν καθολικήν όρθοδοξίαν, ό Vico οικοδομεί, όχι μόνον έκείνην, ήτις εκλήθη ή Ιδική του «φιλοσοφία» της ιστορίας και ήτις είναι πιθανόν ή πλέον σαθρά πλευρά της σκέψεως του, άλλα άφ' ενός μεν μίαν πλήρη θεωρίαν, αν και είς άρχαϊ­

κήν μορφήν τών πνευματικών μορφών (φαντασία ή αισθητική βαθμίς 2, ή ας εισδύει είς τον λόγον ή λογικήν βαθμίδα3, ωφέλεια4 ήτις δια της θείας Προνοίας, ήτοι λογικώς, γίνεται χρηστοήθεια και ηθική), και άφ' έτε­

ρου μίαν σειράν Ιδιαιτέρων ερευνών, αί όποΐαι ή επεκυρώθησαν ύπό τών μεταγενεστέρων μελετών ή ώδήγησαν αμέσως είς αύτάς. "Οσον άφορα είς

1. Dignità. 2. Momento estetico. 3. Momento logico. 4. Utilità.

— 578 —

την πρώτην αυτή δέν πρέπει, έν τούτοις, να έννοηθή ως μία συνεπής, άλλα καθαρώς λογική κατασκευή, χωρίς βαθείας συνδέσεις με τήν ήθικήν ζωήν : αντιθέτως ό Vico δεικνύει εις τούτο τήν κλασσικότητά του ώς στοχαστου, είς το δτι δέν διαχωρίζει τάς κατακτήσεις, οΰτως ειπείν, τεχνικάς, της φι­

λοσοφίας του άπο εν έργον πνευματικής άνυψώσεως της άνθρωπότητος, το όποιον μακράν του να είναι μία ομολογία πίστεως, ενέχει έν έαυτω τί το θρησκευτικόν. Ούτος γράφει, πράγματι, δτι «ή φιλοσοφία διάναώφελήση το άνθράπινον γένος, δέον όπως άνυψώνη και ύποστηρίζη τον πεσόντα και αδύνατον άνθρωπον, ούτε να περιορίζη τήν φύσιν αύτοϋ, ούτε να τον έγκα­

ταλείπη είς τήν φθοράν του» και προσδιορίζει : «αυτό το αξίωμα απομακρύ­

νει εκ της Σχολής της επιστήμης ταύτης τους Στωικούς, οΐτινες θέλουν τήν νέκρωσιν των αισθήσεων, καί τους επικούρειους, οΐτινες τάς έχουν κανόνα, και αμφότεροι αρνούνται τήν πρόνοιαν, εκείνοι άφιέμενοι να σύρωνται υπό της μοίρας, ούτοι έγκαταλείποντες εαυτούς είς τήν τύχην, καί οί δεύ­

τεροι έχοντες τήν γνώμην δτι αί άνθρώπιναι ψυχαί πεθαίνουν όμοΰ μέ τα σώματα, αμφότεροι δε θα έπρεπε να έλέγοντο φιλόσοφοι 'μοναχικοί' ή 'έρη­

μίται ' ' . Καί κατά τήν θεωρίαν ταύτην, αποδέχεται τους πολιτικούς φιλο­

σόφους, καί κυρίως τους πλατωνικούς, οϊτινες συμφωνούν μέ όλους τους νομοθέτας είς αυτά τα τρία κύρια σημεία : δτι υπάρχει θεία Πρόνοια, ότι οφείλουν να μετριάζουν τα ανθρώπινα πάθη καί να τα κάνουν άνθρωπίνας άρετάς καί δτι αί άνθρώπιναι ψυχαί είναι αθάνατοι. Καί κατά συνέπειαν τό αξίωμα τούτο θα δώση έν προκειμένω τάς τρεις αρχάς της επιστήμης ταύ­

της. 'Ονομασία αύτη των «πολιτικών φιλοσόφων», ήτις σήμερον θα ήδύνατο ίσως να προκαλέση μίαν δίδουσαν λαβήν είς παρερμηνείας σύγκρισιν μέ τήν μίαν όλως σύγχρονον του καλουμένου διανοουμένου Engage, άλλ' αύτη αντιθέτως αντιπροσωπεύει τήν πλέον ριζική ν άνυίθεσιν, διότι ένω ή «ύποχρέωσις» 2 (τήν οποίαν αναλόγως τών ύστερισμών του συρμού ή των πολιτικών συμφερόντων διαδέχεται μία παρομοίως άγυρτική καί όχι καλύ­

τερον συνταυτιζομένη «απαλλαγή»)3 σημαίνει εις τήν πραξιν τήν δου­

λοπρεπή προσαρμογήν της τέχνης ή της επιστήμης είς τήν λογικήν του κράτους ή του κόμματος, ή πολιτικότης τήν οποίαν υπαινίσσεται ό Vico είς τούτο όπως καί εις άλλα παρόμοια χωρία τών έργων του, υποδεικνύει τήν ύποχρέωσιν του στοχαστου de jure condendo, ήτοι τήν έπέμβασίν του, ήτις δύναται νά είναι άμεσος, άλλα συχνότερον είναι έμμεσος, μεσά­

ζουσα δηλαδή, εις τα πράγματα του κόσμου καί τής ιστορίας : εκείνο έν τέλει τό όποιον μέ τό έκσυγχρονισμένον λεξιλόγιον συνήθως προσδιορί­

1. Filosofi monastici ο solitarii. 2. Impegno. 3. Disimpegno.

— 579 —

ζεται ενδιαφέρον ήθικοπολιτικόν. Και φυσικά πρόκειται δι' εν σημεΐον πολύ λεπτόν, το όποιον δεν είναι εΰκολον να συλλαβή κανείς, χωρίς να κάμη χρήσιν της ικανότητος να έπιτυγχάνη την ίσορροπίαν τών αντιθέσεων τήν οποίαν ό Bruno έκάλει «το σημεΐον της ενώσεως» 1 και ή οποία είναι τε­

λικώς ή διαλεκτική· και ό Vico, όπως αποδεικνύεται τώρα, παρ'όλον ότι κατά κανόνα δεν συμπεριελήφθη εις τήν παράταξιν τών διαλεκτικών στο­

χαστών, προσέφερε και εις αυτό το πεδίον μίαν συμβολήν πρώτης τάξεως, ην ό ώριμος ίστορισμός δεν δύναται να παράβλεψη. Τοϋτο θα πρόκυψη καθαρώτερον, όταν θα ληφθη ύπ' όψιν ότι ή διαλεκτική δεν είναι μόνον, ως πιστεύεται, σύγκρουσις τών αντιθέσεων, άλλα γνώσις της γενέσεως τών αντι­

θέσεων, ήτις είναι χαράκτη ρος λογικού υπό τήν εννοιαν μιας λογικής τοΟ πραγματικού. Ό Vico έκάλει, όπως εχομεν ΐδει, αυτήν τήν τελευταίαν «μεταφυσικήν τοΰ νοΰ», άλλα δεν έλησμόνει τήν γνωσιολογικήν γένεσιν, θέτων σαφώς είς τήν Scienza Nuova, τ ας βάσεις ταύτης είς μίαν συγκεκρι­

μένην σχέσιν μεταξύ επιστήμης τοΰ αληθούς ή φιλοσοφίας και επιστήμης τοΰ βέβαιου ή φιλολογίας· άλλα ήτο ωσαύτως γνώστης της σχέσεως ωφελί­

μου ­ ηθικής, ήτις αποτελεί τήν πλέον γνησίως ίστοριστικήν βάσιν αύτοΰ το όποιον υπάρχει εντός τών θεωρητικών μορφών. Ύπ' αυτήν τήν εννοιαν δεν φαίνεται ώς παραβίασις, άλλα ως ερμηνεία τών κειμένων το να όμιλώμεν δι' ενα Vico φιλόσοφον avant la lettre, της συνθέσεως a priori και τής τόσον πλέον νεωτέρας και συνεπούς θεωρίας τής διακρίσεως2, άφοΰ αναμφι­

βόλως ό Vico είναι ό πρώτος φιλόσοφος εις τον όποιον δεν διαφεύγει ή μή λογική προέλευσις τής σκέψεως. Αυτή είναι ή έννοια τής «ποιητικής λο­

γικής» 3, περί τής οποίας ούτος ομιλεί και κυρίως εκείνου τοΰ «καθολικού φανταστικού» 4, τό οποίον όχι πάντοτε, έξ άλλου, κατώρθωσε να διαχώριση έκ τοΰ μύθου : υπάρχει ενα προγενέστερον τής σκέψεως αίώνιον, και τούτο είναι ή φαντασία, όθεν τό να σκέποεταί τις με καθαρον νουν είναι δυνατόν μόνον ώς συνεχής ενέργεια διαχωρισμού τής πρώτης έκ της δευτέρας βα­

θμίδος τοΰ γιγνώσκειν, ή τελευταία δέ αύτη προβάλλει έκ τής πρώτης όχι μόνη, άλλα και εμπλουτισμένη δια τής πρώτης, διατηρούσα τήν ούσίαν αυτής κατά τον ίδιον τρόπον — λέγει ό Vico μέ μίαν θαυμαστήν εικόνα — όπως αί θάλασσαι πλησίον τών εκβολών διατηρούν τήν γλυκύτητα τών υδά­

των άανα λαμβάνουν έκ τών ποταμών. Άλλα όχι όλιγώτερον ισχυρώς δια­

λεκτική είναι ή προνοιαστική άντίληψις 5, τήν οποίαν έχει ό Vico δια τήν

1. Il punto de l'unione. 2. Teoria della distinzione. 3. Logica poetica. 4. Universale fantastico. 5. Concezione provvidenzialistica.

­ 580 —

λογικήν της ιστορίας 1, ήτις διαβεβαιοϋται είς μίαν συγκεκριμένη ν και στε­

ρεαν σχέσιν δυνάμεων, εξ ης αναδίδεται βεβαίως ό σπινθήρ της ηθικής αξίας, άλλα και μόνον μέσφ του δολίου και έκ πρώτης όψεως ακατάληπτου έργου της διανοίας, ή οποία ενεργεί όχι υπεράνω, άλλ' εντός της πραγματικότητος : πράγμα το όποιον άφίνει εντελώς άνέπαφον το παλαιόν μεταφυσικον ζή­

τημα περί του ένυπάρκτου ή υπερβατικού 8 χαρακτήρος τής προνοίας είς τον Vico, άφοΰ ό φιλόσοφος, συμφωνών και εις τοϋτο με εκείνο το οποίον οι Ευρωπαίοι πρωτοϊστορισταί εϊχον υποστηρίζει προ ολίγων δεκαετιών εις το πεδίον τής φύσεως, απασχολείται αποκλειστικώς εις το να διασαφή­

νιση το έργον τής προνοίας εντός τής ιστορίας του κόσμοι, το όποιον παρα­

μένει άθικτον και άπαράλλακτον ανεξαρτήτως οιασδήποτε μεταφυσικής θέσεως, όπως αποδεικνύει ή επομένη περικοπή ή οποία δι' εν τοιούτον λόγον αξίζει να άναφερθή ολόκληρος : «'Όμως εν τούτοις οί άνθρωποι έχουν κά­

μει οί ίδιοι τον κόσμον τούτον των εθνών (ήτις ύπήρξεν ή πρώτη αναντίρ­

ρητος θεωρία τής 'Επιστήμης ταύτης, εφ' όσον άπελπίσθημεν να τήν έπανεύ­

ρωμεν εϊς τους φιλοσόφους και φιλολόγους)· άλλ' ούτος ό κόσμος προήλθεν αναμφιβόλως άπό νουν συχνά διάφορον και ενίοτε όλως άντίθετον και πάν­

τοτε άνώτερον τών ιδιαιτέρων σκοπών, τους οποίους οί ίδιοι οί άνθρωποι εϊχον προβάλει" τούτους τους σκοπούς περιωρισμένους, γενομένους μέσα διάτήνέξυπηρέτησιν ευρύτερων σκοπών, τους έχρησιμοποίησε πάντοτε δια να διαφύλαξη το άνθρώπινον γένος έπ' αυτής τής γής. 'Επειδή θέλουν οί άνθρωποι να έγκαταλείπωνται είς τον κτηνώδη πόθον και να διασπείρουν τους γόνους των, άλλα δημιουργούν έξ αυτού τήν σεμνότητα τών γάμων, εξ ών αναφαίνονται αί οίκογένειαν θέλουν οί αρχηγοί τών οικογενειών να εξασκήσουν καθ' ύπερβολήν τήν πατρικήν έξουσίαν επί τών προστατευο­

μένων των, άλλα υποδουλώνουν τούτους είς τάς πολιτικάς εξουσίας, έξ ών αναφαίνονται αί πολιτεΐαι­ θέλουν αί έπικρατοΰσαι τάξεις τών ευγενών να καταχρώνται τήν δεσποτικήν έλευθερίαν επί τών πληβείων, άλλα υποδου­

λώνονται εις τους νόμους οΐτινες δημιουργούν τήν λαϊκήν έλευθερίαν θέλουν οί ελεύθεροι λαοί να ελευθερωθούν έκ τοΰ χαλινού τών νόμων των, άλλ' υποτάσσονται είς τους μονάρχας­ θέλουν οί μονάρχαι με όλα τα ελατ­

τώματα τής ανομίας, ήτις τους διασφαλίζει, νά εξευτελίζουν τους υπηκόους των, άλλα τους προπαρασκευάζουν νά ανέχονται τήν δουλείαν εθνών ισχυ­

ρότερων θέλουν τα έθνη νά διασκορπισθοΰν, άλλα διασφζουν τα κατάλοι­

πα αυτών εντός τής έρημώσεως οπόθεν ωσάν φοίνικες έκ νέου άνορθοΰνται». Ή Πρόνοια ενεργεί λοιπόν με τήν ίδικήν της δολιότητα, χρησιμοποιούσα δια τους σκοπούς αυτής τα πάθη και τήν ιδίαν κτηνωδίαν τοΰ άνθρωπου, άλλα

1. Logica della storia. 2. Carattere immanentistico ο trancendentistico.

— 581 —

δια να έπιτύχη τους σκοπούς αυτούς, οϊτινες είναι τελικώς σκοποί ένύπαρ­

κτοι και όχι υπερβατικοί, καθ' όσον αφορούν την καθίδρυσιν των πολιτι­

κών κοινωνιών, θέτει εις κίνησιν τάς αντιθέσεις καί τάς αντιρρήσεις, άνα­

συνθέτουσα αύτας εις τήν πάντοτε νέαν καί προοδευτικήν δημιουργίαν των πολιτικών μορφών, αϊτινες κατόπιν είναι όλαι μορφαί διακριταί', ήτοι θετι­

κότητες πραγματικαί καί ουχί άφηρημέναι αντιθέσεις έξαχθεϊσαι εννοιο­

λογικούς, όθεν καί ή μή όρθοδόξως διαλεκτική όψις, τήν οποίαν δύνανται να προσλάβουν δι' εκείνον όστις τηρεί τον νουν άκρως προσηλωμένον εις τα τριαδικά καί δυαδικά σχήματα της παραδόσεως.

Όσον δια τάς Ιδιαιτέρας έρευνας, τάς οποίας ήρχισεν εις το αριστούρ­

γημα του ό Vico καί τάς έσυνέχισαν οι ειδικοί μελετηταί καί σιγά ­ σιγά έπεκύρωσαν ή, όπως είναι φυσικόν, περιώρισαν, αύται δύνανται να συνο­

ψισθούν κυρίως εις τα συμπεράσματα του Vico περί της «αιωνίου φύσεως τών τιμαρίων» 2, ήτοι σχετικώς με τήν άνακάλυψιν των δεσμών εξαρτήσεως ώς βαθμίδος της δυνάμεως \ ή οποία μόνον εις μίαν έποχήν, προσδιορι­

σθεϊσαν ώς Μεσαίωνα, λαμβάνει τήν όψιν τοΰ φεουδαλισμού, αλλ' ότι ύπό διαφόρους μορφάς είναι ώς δευτέρα φύσις τοϋ ανθρώπου εις τάς σχέ­

σεις μετά τών ομοίων του1 καί εις εκτασιν, όχι μικροτέραν εις τάς όνομαστάς έρευνας τάς άναφερομένας εις τον Όμηρον καί εις τους νόμους της Δωδε­

καδέλτου έκτος τών αναφερομένων γενικώτερον εις τήν ρωμαϊκήν ίστορίαν, ώς προς τήν οποίαν ό Vico ανατρέπει όχι ολίγας άπό τάς κυκλοφορούσας ιδέας της εποχής του, μεταξύ τών οποίων ή της μοναρχικής προελεύσεως τής εξουσίας, ή οποία δι' αυτόν αντιθέτως δέν δύναται να είναι ειμή μόνον αριστοκρατική.

Προσπάθειας ιδιαιτέρως καρποφόρους ό Vico άφιέρωσεν, όπως εχομεν αναφέρει, εις τήν εννοιαν τής ποιήσεως, τόσον ώστε ήδύνατο να χαρακτη­

ρισθώ ώς «πρώτος εφευρέτης τής αισθητικής επιστήμης», άφοϋ ούτος άντι­

τασσόμενος ακόμη καί εις τούτο προς τάς νοησιαρχικάς τάσεις τοϋ αιώνος του, έσκιαγράφησε μεγαλοφυώς τον αίσθηματικόν καί φανταστικόν χαρα­

κτήρα τής ποιητικής δημιουργίας όμοΰ μετά τοϋ όχι λογικοϋ, αλλά φαντα­

στικού καί μυθικοΰ τής γλώσσης, καί ό οποίος εΐναι άδιαρρήκτως συνδε­

δεμένος μετά τής ποιητικής εκφράσεως. Παρά ταύτα, ακριβώς έξ αιτίας τοΰ τονισμού εμμέσως πολεμικού τής όχι λογικής φύσεως τής ποιήσεως εφ' ό­

σον είναι δημιουργία τής νεότητος τοΰ ανθρωπίνου γένους, ό Vico εφθασεν εις σημείον να συγχέη τον ιδεώδη χαρακτήρα μιας τοιαύτης νεότητος με τάς περιγραφείσας ίστορικάς έποχάς (καί υπ' αύτοΰ, ώς έχει λεχθή, προσδιο­

1. Forme distinte. 2. Natura eterna dei feudi. 3. Momento della forza.

— 582 —

ρισθείσας τών «θεών» και τών «ηρώων») εντός τών οποίων ούτος ήδυνήθη εύκολώτερον να παρατήρηση τα χαρακτηριστικά της αυθεντικής ποιήσεως. Και από ανάλογους αιτίας ούτος εφθασεν εις σημείον να συγχέη την ποίη­

σιν, θεωρητικήν δημιουργίαν, μετά του μύθου, πρακτικήν προβολήν καθ' ό­

σον ήμιφανταστικήν, τοϋ ανθρωπίνου πνεύματος, και ώς έκ τούτου ήδυ­

νήθη να όμιλήση, πραγματοποιών χωρίς άμφιβολίαν, εν σημαντικον βήμα έν συγκρίσει προς τήν άριστοτελικήν παράδοσιν, περί τής ταυτότητος ιστο­

ρίας και ποιήσεως είς τους πρώτους λαούς, άφοΰ ή ποίησις ύπήρξεν ή αρχέ­

γονος ιστορία και οί μΰθοι υπήρξαν διηγήσεις αληθείς και ό "Ομηρος ό πρώτος ιστορικός ή, όπως ούτος εγραψεν, «ένας χαρακτήρ ηρωικός Ελλήνων ανδρών, καθ' όσον ούτοι διηγήθησαν άδοντες τήν ίστορίαν των». Κατά τον ίδιον τρόπον ούτος ώμίλησε δι' εν «καθολικόν φανταστικόν» 1, το όποιον είναι βεβαίως γνώρισμα τής ποιητικής δημιουργίας και αποδίδει εις αυτήν ϊσην άξίαν έν συγκρίσει προς το καθολικόν τής λογικής2, άλλα το όποιον, ακριβώς δια τήν μή καλώς τονισμένην διάκρισιν αύτοϋ έκ τοϋ μύθου, παρου­

σιάζεται έννούμενον ύπ' αύτοϋ ώς εν καθολικόν ατελές 3, το όποιον επρό­

κειτο να άναλύση και να έξηγήση ή ώριμος φιλοσοφική σκέψις. 'Ακόμη και έκ μιας συνοπτικής εκθέσεως, όπως αυτή τήν οποίαν έχο­

μεν κάμει, αί άξίαι τής σκέψεως του Vico αναφαίνονται σαφώς. Ή «Νέα Επιστήμη», δια τήν οποίαν ό Vico είργάσθη άδιακόπως τουλάχιστον άπό τοϋ 1720 και τής οποίας μας έδωσε, έν συνόλω, τουλάχιστον 9 συντάξεις εις τήν λατινικήν και τήν ίταλικήν, είναι χωρίς άμφιβολίαν εν τών πλέον με­

γαλοφυών έργων τα όποια παρήχθησαν υπό τής γραφίδος ενός στοχαστοΰ : άλλα, όπως έχει συμβή και εις άλλας περιπτώσεις αύτοϋ τοϋ είδους, πληρώνει ένα φόρον αρκετά ύψηλόν είς τήν ιδίαν αύτοϋ δεινήν πρωτοτυπίαν και είς τήν άπειρον εκτασιν τοϋ ύλικοΰ, το όποιον προσπαθεί να τυποποίηση, ώς έκ τούτου και ή δυσκολία τήν οποίαν ακόμη σήμερον, παρά τάς τόσας προ­

όδους, αϊτινες έχουν συντελεσθή έκ μέρους τής κριτικής και τής ερμηνείας τοϋ Vico είς τον αΐώνά μας, παρουσιάζει τοΰτο ακόμη και δι' ένα άναγνώ­

στην όχι μετρίως καλλιεργημένον. "Εχει παρατηρηθή ότι είς τήν Νέαν Έπι­

στήμην συνυπάρχουν τουλάχιστον τρεις κατηγορίαι κυρίως ερευνών, χαρα­

κτήρος αντιστοίχως φιλοσοφικοΰ, ιστορικού και έμπειρικοΰ, ήτοι μία φι­

λοσοφία τοϋ πνεύματος, μία σειρά ιστοριογραφικών έρυνών και μία κοινω­

νική επιστήμη ή σκιαγραφία κοινωνιολογίας. Τοϋτο εξηγεί άφ' ενός τον χαρακτήρα υπό τήν καλυτέραν και έτυμολογικήν εννοιαν τοϋ «τερατώδους» τοϋ αριστουργήματος τοϋ Vico και άφ'έτερου τήν ευρύτητα τών απηχήσεων

1. Universale fantastico. 2. Universale della logica. 3. Universale imperfetto.

— 583 —

και ακόμη καί τήν πληθύν των παρανοήσεων, εϊς δς αΰτη άπό δύο αιώνας έδωσε λαβήν. Δέν είναι έδώ ό τόπος να σχεδιαγραφήσωμεν μίαν ίστορίαν των ερμηνειών, αί όποΐαι Ιδίως κατά τα τελευταία εκατόν ετη εδόθησαν εις τήν σκέψιν του Vico : άρκεΐ μόνον να αναφερθούν έδώ εις τάς τρεις κυριω­

τέρας, αΐτινες είναι ή θετικιστική \ ή καθολική * καί ή εξ ίσου συνοπτικώς με τάς άλλας κληθεισα ιδεαλιστική 3, άφοΰ μόνον μία ακριβής άνάλυσις των πολλαπλών ερμηνευτικών τρόπων καί αποχρώσεων θα ήδύνατο να έπιτρέψη μίαν τοποθέτησιν πλέον ακριβή καί παραγωγικήν τών καθ' έκαστα δοκιμών. Δέν είναι κατάλληλος ή στιγμή οΰτε ό τόπος δια να προτιμήσωμεν τήν μίαν ή τήν άλλην μέσω κρίσεως δικαστικής ούτως ειπείν, μάλλον άναμένομεν να κριθώμεν καθ' δ μέτρον ήσθάνθημεν τήν θεωρητικήν ανάγκην ενός σε­

βασμίου διαλόγου μετά του μεγίστου ημών στοχαστοϋ κατά τήν παροϋσαν θεωρητικήν συνάντησιν. Καί έάν έπιδιώξωμεν έδώ να άπαριθμήσωμεν τάς αίτιας της τοιαύτης ανάγκης να έμφανισθή καθαρά όπως είναι σωστόν ή αιτία της διακριτικότητος ημών, ήτις είναι εκείνου, όστις αισθάνεται πολύ αναμεμειγμένος εις τήν υπόθεσιν δια να μεταχειρισθή τόνους κατά το μάλλον ή ήττον υποκριτικούς ψύχρας άντικειμενικότητος.

Ύπ' αυτήν τήν εννοιαν, ή παρουσία του Vico, εις τήν σύγχρονον σκέψιν καταλήγει εις τό να προσλάβη σημασίαν εύεργετικώς πολεμικήν. Ό Vico αντιπροσωπεύει πράγματι, κατά κάποιον τρόπον, τήν έσφαλμένην άντίληψιν όσων κατά μίαν άποψιν θα ήξίωνον σήμερον να αποκλείσουν τήν ίστορίαν έκ της φιλοσοφικής εξετάσεως του πραγματικού, περιορί­

ζοντες αυτήν κατά τον τρόπον τοΰ Hegel ή του Husserl, εις ενα τομέα ή εις μίαν περιοχήν τοΰ όλου, ενώ αΰτη δύναται να παραμείνη εις μίαν τοιαύτην κατάστασιν άνηλικιότητος μόνον εις ην περίπτωσιν θα κατενοεΐτο κατά τρόπον πλησιέστερον προς τήν κοινήν σημασίαν, ήτις έχει συνηθίσει να βλέπη είς τήν ίστορίαν τήν διήγησιν, κατά τό μάλλον ή ήττον χρονολογι­

κώς διατεταγμένην, γεγονότων, ούτως ειπείν, πολιτικών. 'Αντιθέτως ό Vico είναι ίσως ό πρώτος στοχαστής της νεωτέρας εποχής καί δια τούτο, δοθεί­

σης της καινοτομίας τοΰ προβλήματος, ό πρώτος κατ'απόλυτον σημασίαν, όστις διηύρυνε καί ένεβάθυνε τήν εννοιαν της ιστορίας πολύ πέρα τών συνήθων καί απατηλών ορίων της απλής χρονογραφικής καί τεκμηριωμένης διηγήσεως. Ή ιστορία δι' αυτόν όχι μόνον δέν είναι ενα μέρος τής ανθρω­

πινής δραστηριότητος, άλλα είναι ό ιδεώδης καί πραγματικός τόπος εις όν ή τελευταία αυτή υπηρετεί τήν βαθυτέραν αυτής φύσιν, ήτοι τήν ιδίαν αυτής πνευματικότητα, ήτις είναι διαρκής δημιουργία θεωρητικών καί ήθι­

1. Positivistica. 2. Cattolica. 3. Idealistica.

— 584 —

κών άξιων : αρετή, ήτις εξ άλλου ουδόλως άμαυροϋται έκ της παραμονής εις τήν σκέψιν του Vico ένίων προλήψεων μεταφυσικών ή θεολογικών, τόσον μεγαλοφυώς άλλωστε μετριασμένων και περιορισμένων υπό της αναφοράς αύτοϋ εις μίαν μεταφυσικήν του νου και εις μίαν λογικήν πολιτικήν θεολο­

γίαν τής θείας Προνοίας '. Ύπό το νόημα τοΰτο ή αληθής φυσιογνωμία της σκέψεως του Vico δεν είναι εκείνη μιας φιλοσοφίας τής ιστορίας, ήτις τείνει να προκαταλαμβάνη a priori τα συμβαίνοντα, αφαιρούσα δια του τρόπου τούτου τήν σημασίαν και τήν άνεπανάληπτον ατομικότητα αυτών, άλλα είναι μάλλον ίστορισμός υπό τήν πλήρη και βαρύνουσαν σημασίαν του όρου. Δεν είναι συμπτωματικόν άλλωστε ότι ή πρώτη επιστημονική χρήσις τής λέξεως ανάγεται συνήθως εις τον καθολικόν έρμηνευτήν του Vico, Karl Werner, όστις δια ταύτης προσδιώριζε κατά τό 1879 τήν φιλο­

σοφίαν του Ίταλοΰ στοχαστοϋ. Είναι χρήσιμον όμως εις τό σημεΐον τοΰτο τοΰ λόγου μας να διευκρινή­

σωμεν τήν σημασίαν τήν οποίαν έκαλέσαμεν προ ολίγου βαρύνουσαν και ήτις θα έλέγετο καλύτερον πολεμική τής λέξεως ταύτης, άφοΰ ίστορισμός είναι ή ακριβής άντίθεσις τής φυσιοκρατίας 2 και αντιπροσωπεύει ώς έκ τούτου όλοκληρωτικήν ρήξιν με τον παραδοσιακόν τρόπον τής κατα­

νοήσεως τής θεωρίας τής ανθρωπινής γνώσεως. Εκείνοι, οϊτινες ευρίσκουν εις τον Vico όλίγην φιλοσοφίαν ή όλίγην λογικήν θα έπρεπε να δώσουν προσοχήν εις τοΰτο τό βασικόν σημεΐον και εάν τό έμελέτων κατά βάθος θα άντελαμβάνοντο ότι εις αυτόν ενυπάρχει μάλλον περισσότερον και όχι βεβαίως όλιγώτερον τοΰ απαραιτήτου, άφοΰ, καθορισθείσης τής αρχής του ένεργειακοΰ και δημιουργικού χαράκτηρος3 τής ανθρωπινής γνώσεως, ό Vico εκπλήττεται έκ τοΰ ότι ό άνθρωπος, όστις βεβαίως δέν είναι ό δημιουρ­

γός τής φύσεως, έπεδίωξεν εως τήν έποχήν του μέ όλας του τάς θεωρητικός δυνάμεις να τήν γνωρίση, πράγμα τό όποιον αντιθέτως, είναι ίδιον τής καθα­

ρότατης νοήσεως τοΰ Θεοΰ, δημιουργοΰ όλου τοΰ φυσικού κόσμου* και αντι­

θέτως ήμέλησε να θεώρηση κυριώτατον άντικείμενον των γνωστικών του δυνάμεων τήν ίστορίαν, ήτις, αν και επιτηρούμενη υπό τής επεμβάσεως τής θείας Προνοίας, είναι ολόκληρος και μόνη έργον ίδικόν του.

Ή ιστορία : ιδού ή αρχή τής νέας λογικής, τήν οποίαν ό Vico, χωρίς εν τούτοις νά εχη γράψει περί αυτής ΐδίαν πραγματείαν, αισθάνεται ότι οφείλει και δύναται νά άντιτάξη ταύτην προς τον καρτεσιανικόν άπαγω­

γισμόν. Ή ιστορία όχι ώς αφηρημένη έρευνα σταθερών σημείων και νό­

μων προωρισμένων νά έπαληθευθοΰν χωρίς προσκόμματα κατά τήν πάροδον

1. Teologia civile ragionata della provvidenza divina. 2. Naturalismo. 3. Carattere attivistico e creatore.

— 585 —

του χρόνου, άλλα ώς νέα Επιστήμη, ήτοι ώς μεθοδολογία τοϋ μη έπαληθευ­

σίμου, γνώσις, ακριβώς εκείνου όπερ διαφεύγει καί δεν δύναται ειμή να δια­

φεύγη των μεθόδων της φυσικής επιστήμης : του ατομικού, του συγκεκρι­

μένου, τοϋ ειδικού. Καί συνεπώς αυτού, τό οποίον φιλόσοφοι όλως διάφο­

ροι τοΰ Vico καί οϊτινες ήγνόουν αυτόν, ώς ο Kant καί ό Hegel, είχον διατυ­

πώσει θεωρητικώς προς τό τέλος τοΰ IH' καί τάς πρώτας δεκαετηρίδας τοΰ ΙΘ' αιώνος, καλούντες αυτό σιγά ­ σιγά σύνθεσιν a prioriΧ, κρίσιν στοχα­

στικήν 2, καθολικόν συγκεκριμένον 3 καί τό όποιον ό Croce, συνδεόμε­

νος αντιθέτως αμέσως προς τον μεγάλον του προγενέστερον νεαπολιτανόν, θα καλέση ίστορικήν κρίσιν 4, ενωσιν της προσδιοριζούσης καί ατομικής κρίσεως 5, προσφέρων εις ήμδς αυτήν, ήτις δύναται είς τό έξης να θεωρηθή ώς ή γνησιωτέρα θεωρητική καί ιστοριογραφική συνέχισις τών θεωριών τοΰ Vico είς τον 20όν αιώνα. Αύτη φυσικά είναι επί πλέον καί μια ερμηνεία της σκέψεως τοΰ Vico,άλλα ακριβώς δια τούτο αποτελεί μίαν τολμηράν προέκτασιν ταύτης : ένεκα της οποίας βεβαίως, δεν πρόκειται εδώ να άρ­

νηθώμεν τήν νομιμότητα τών άλλων καί διαφορετικών καί μερικών ερμη­

νειών καί συνεχίσεων της φιλοσοφίας τοΰ Vico­ τό ενδιαφέρον όπερ παρου­

σιάζουν τεχνικαί ή τομείς ερευνών αμέσως ή εμμέσως έπηρεασθέντεςέξ αυτής ή εκείνης τής θεωρίας τοΰ Vico* καί ούτε όλιγώτερον τήν ήρεμον ύποβολήν, ήτις δύναται να προέρχεται εκ τίνων επανόδων είς τήν κλασσι­

κήν μεταφυσικήν δια τήν οποίαν ή προσφορά τοΰ Vico θεωρείται ουσιώδης, βάσει τών υπερβολικά γνωστών όσον καί αβασίμων διακηρύξεων καθολι­

κής ορθοδοξίας επαναλαμβανόμενων υπό τοΰ Vico κατά τήν διαδρομήν τών έργων του. "Ομως διατί λοιπόν, εκείνος ακριβώς, όστις αισθάνεται σταθερώς έρριζωμένος είς τήν ίστοριστικήν παράδοσιν τήν έγκαινιασθεΐ­

σαν υπό τοΰ Vico εν μέσω τής γενικής άκατανοησίας τοΰ αιώνος του καί προωρισμένην να θριάμβευση κατά τον παρελθόντα αιώνα καί κατά το πρώτον ήμισυ τοΰ παρόντος· εκείνος ακριβώς, όστις ήδυνήθη να χρησιμο­

ποίηση τήν μεθοδολογίαν τοΰ Vico όμοΰ μέ τάς ασήμαντους καί αθλίας φιλοσοφίας τής κρίσεως, είς νικηφόρον δοκιμασίαν εναντίον τών άνανεω­

θεισών πλανών τοΰ φυσιοκρατισμοΰ, τοΰ έμπειρισμοΰ6, τοΰ νεοθετι­

κισμοΰ 7, τοΰ ύπαρξισμοΰ 8, εναντίον τών προσπαθειών τής φαινομενολο­

1. Sintesi a priori. 2. Giudizio rielettente. 3. Universale concreto. 4. Giudizio storico. 5. Unità di giudizio definitorio e giudizio individuale. 6. Empirismo. 7. Neopositinismo. 8. Esistenzialismo.

— 586 —

γίας * του Husserl, αΐτινες είναι ένδιαφέρουσαι, άλλα βεβαίως δεν ενθουσιά­

ζουν, προς μίαν «νέαν έπιστήμην», ήτις κατ' ούσίαν ήτο πολύ πεπαλαιωμένη ή μη χρησιμοποιήσιμος, διατί, λοιπόν, οδτος, ώς έλέγομεν, ακριβώς τήν στι­

γμήν καθ' ην αισθάνεται υποχρεωμένος έστω και εντός τοϋ αναπόφευκτου περιορισμού τών ανθρωπίνων δυνάμεων, να διατηρή άνέπαφον τήν αυθεντι­

κότητα τοϋ φιλοσοφικού μηνύματος του Vico, θα ώφειλε να εγκατάλειψη τον αγώνα ; Μεταξύ τών τόσων άλλων πραγμάτων, άτινα έδιδάχθημεν παρ' αυτού, δεν είναι εσχατον ή θαυμαστή δυσπιστία τοϋ Vico προς εκείνους τους συγγραφείς «οΐτινες άγαποΰν ζώντες να απολαμβάνουν τήν φήμην των και να ζευγαρώνουν το όφελος με μίαν δόξαν έπίκαιρον και να κερδίζουν εκ τών βιβλίων» και προς τούτο «κατευθύνουν τάς γραφίδας συμφώνως προς τήν έπιθυμίαν τοΰ αιώνος, ίνα ούτω δυνηθούν εύκολώτερον να επιτύχουν».

Μετάφρασις Ά ρ ί σ τ έ α ς Ρ ά λ λ η

1. Fenomenologia.

ΕΥΘΥΜΙΟΥ Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ Φιλολόγου ­ Καθηγητοϋ

ΣΤΙΧΟΙ ΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΩΣ ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΙΚΟΙ ΕΙΣ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Ώς γνωστόν, τον καιρό πού βασίλευαν οί Κομνηνοί εις το Βυζάντιο, δηλαδή τον ιβ' αι., εγράφησαν ύπό το όνομα Θεοδώρου Προδρόμου και Πτω­

χοπροδρόμου στίχοι εις γλώσσα μεικτή καθαρεύουσα με άφθονα λαϊκά ίδιώματα ή εξ ολοκλήρου εις αρχαΐζουσα.

Κατά καιρούς οί έρευνηταί εξέφρασαν αμφιβολίες, έάν ό ποιητής τοΟ «'Ανάθεμα τά γράμματα Χριστέ κι' οπού τα θέλει» ήταν ένας ή υπήρξαν δύο ή περισσότεροι συγγραφείς μέ το αυτό όνομα *.

Γενικώς σήμερα πιστεύεται δτι υπό το όνομα Πτωχοπρόδρομος υπάρ­

χουν ποιήματα σατιρικά, καλενδάρια, επιγράμματα, τετράστιχα πού άνα­

1. Γενικά περί πτωχοπροδρομικών ποιημάτων και τοϋ συγγραφέως των κυρίως βλ. Κ. K r u m b a c h e r , 'Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας μεταφρασθεΐσα υπό Γεωρ­

γίου Σωτηριάδου, τόμος Γ', 'Αθήναι 1900, σσ. 38 ­ 44, Γ. Θ. Ζ ω ρ α, Βυζαντινή Ποίησις, Βασική Βιβλιοθήκη, τόμος 1ος, 'Αθήναι 1956, σσ. 27 ­ 30 Πτωχοπροδρομικά και σατιρικά. Έδώ αναφέρεται δτι στιχουργήματα της σατιρικής ποιήσεως απεδόθησαν άνευ σοβαράς μαρτυρίας εϊς τον Θεόδωρον Πρόδρομον και δτι ήσαν γνωστά πολύ πριν δημοσιευθούν, Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά , 'Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Ίκαρος, 'Αθήναι 19684, σσ. 31 ­ 34. Γράφει ό συγγραφεύς : «Τά πτωχοπρ. ποιήματα δεν έχουν ενα συγγραφέα ούτε ανήκουν χρονικά στην περίοδο μιας ανθρώπινης ζωής». Πιο κάτω καταξιώνονται κατά κάποιο τρόπο τά ποιήματα αίσθητικώς, γλωσσικώς και επισημαίνεται ή μεγάλη λαογρα­

φική τους αξία. ΕΙδικώτερες μελέτες για τήν γνησιότητα τοϋ ποιητοϋ και για το θέμα τής υπάρξεως δύο ή τριών Πτωχοπροδρόμων βλ. κυρίως Γ. Ν. Χ α τ ζ ι δ ά κ ι, είς Viz. Vremenik 4 (1897) 100 ­ 127 και ΜΝΕ, Β' 1907, 361 ­ 395, όπου υποστηρίζεται ότι τουλά­

χιστον δύο είναι οί συγγραφείς, απέχοντες χρονικά, Θεόδωρος και Ίλαρίων οί Πρόδρομοι και δτι έκτος τούτων υπήρξε και τρίτος Πρόδρομος λόγιος, Συν . Π α π α δ η μ η τ ρ ί ο υ , Οί Πρόδρομοι, εις Viz. Vremenik 5 (1898) 91­130, *Α θ. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ­ Κ ε ρ α­

μέ ω ς, Είς και μόνον Θεόδωρος Πρόδρομος, Annales de la Société historique et philo­

logique d'Odessa, t. VII, 1899, 385 ­ 402, Συν . Π α π α δ η μ η τ ρ ί ο υ , Ό Πρόδρομος τοΰ ΜαρκιανοΟ κωδικός XI, 22, είς Viz. Vremenik, 10 (1903) 103 ­163. Για τις γλωσσικές με­

λέτες βλ. πιο κάτω είς τό Ιδιαίτερο τμήμα περί τής γλώσσης του κειμένου.

— 588 —

φέρονται εις μήνας του έτους J κ.ά. 'Επίσης υπό το όνομα Θεόδωρος Πρόδρο­

μος σώζονται επιγράμματα8, ή περίφημος Γαλεομυομαχία ( = Κατομυο­

μαχία)3, αστρονομικά ποιήματα 4, commentarios in carmina sacra5, Έξήγη­

σις εις τους κανόνας εν ταΐς ίεραΐς δεσποτικαΐς έορταΐς έκτεθέντας (Προ­

δρόμου) 6, έργα τα όποια αποδίδονται εις ένα λόγιον, ώς παραδέχονται μερι­

κοί έρευνηταί. Ή έρευνα για τον ένα ή τους πολλούς Πτωχοπροδρόμους προχωρεί,

χωρίς ακόμα να μας πείθη απόλυτα για τή θέσι πού παίρνει κάθε φορά. "Οπως και αν έχη τό πρόβλημα, σήμερα βεβαία είναι ή διάκρισι των έργων πού φέρονται ώς πτωχοπροδρομικά άπό τα φερόμενα ώς Θεοδώρου Προδρό­

μου. Τα πρώτα επειδή έχουν μεικτή γλώσσα ανήκουν εις τήν Νεοελληνική Φιλολογία, ενώ τα δεύτερα εις τήν Βυζαντινή, χωρίς απόλυτη διαχωρι­

στική γραμμή, όπως εξ άλλου συμβαίνει και με τήν λογοτεχνική παραγωγή των πιο πάνω φιλολογικών περιόδων.

Ό Πτωχοπρόδρομος της Νεοελληνικής Φιλολογίας έχει μείνει εις τήν ιστορία της ώς ό μεμψίμοιρος συγγραφεύς πού διεκτραγωδεί τήν κακή του ζωή, τήν ατυχία του, τήν κατάστασι τών νεαρών μοναχών, καταδικάζει τους ηγουμένους τών μοναστηριών και δέν παραλείπει να άναφέρη τα δεινά για τα όποια αιτία ήταν ή σύζυγος του 7.

1. Βλ. πιο κάτω τήν βιβλιογραφία σχετικά με εκδόσεις πτωχοπροδρομικών ποιη­

μάτων. 2. C y r i, Theodori Prodromi Epigrammata ut vetustissima, ita piissima quibus . . .

1536, Basiliae. Έπανέκδοσις εις Migne, P.G. 133, στ. 1101 ­ 1220, ήτοι στ. 1101 ­1176 : Tetrasticha in vetus Testamentum, στ. 1175 ­1220 : Tetrasticha in novum Testamentum.

3. Galeomyomachia... παρά Ίω. τω Φροβενίω 1518, Catomyomachia... aedibus Β. G. Teubneri, 1873 και Θ. Προδρόμου Κατομυομαχία, εκδ. Π. Μαρκάκη,'Αθήνα 1956.

4. Poèmes astronomiques de Th Prodrome et de Jean Camatère, d'après les mss de la Bibl. Nationale de Paris par E. Miller (Notices et extraits des mss de la Bibl. Nationale et autres bibliothèques, tome XXIII, 2, 1872, 112 pp.).

5. Th. P r o d r o m i , Commentarios in carmina sacra melodorum Cosmae Hiero­

solymitani et Joannis Damasceni... edit. H . M . S t e v e n s o n , senior, praefatus est J. Β. Pitra, Romae 1888, in 4°.

6. M i g n e, P. G. 133, στ. 1229 ­ 1238. Βλ. τέλος Io. F r a n c . B o i s s o n a d e , Anecdota Nova dèscripsit et annotavit, Paris 1844, σσ. 371 ­388, 402­405 και στίχους εις L. S t e r n b a c h , Spicilegium Prodromeum in Rozprawy Akademii Umiejetnosci, Wudz.filol. ser. II, v. XXIV, w Krakowie, 1904, σσ. 9 ­13, 15 ­ 27, 32­33 και M i g n e, P.G. 133, στ. 1221 ­1424 Scripta Miscellanea

7. Οί στίχοι πού έγραψε ό Πτωχοπρόδρομος συνοψίζονται εις τέσσαρα ποιήματα κυρίως, ή καλύτερα εξ, διότι υπάρχουν και δύο παραλλαγαί δύο ποιημάτων. Σώθηκαν σέ επτά χειρόγραφα τοΰ Που, 14ου, 15ου αιώνος της Bibl. Nationale τών Παρισίων (4 χφ), της Πατριαρχικής Ίεροσολυμ, Βιβλιοθ. (1 χφ), τοΰ Γυμνασίου Άδριανουπόλεως (1 χφ) και τοϋ Βατικανού (1 χφ). Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά μέ τήν ακριβή αναγρα­

φή τών στοιχείων τών χφφ βλ. πιο κάτω εις τάς εκδόσεις τοΰ Πτωχοπροδρομικοΰ έργου.

— 589 —

Δικό μας μέλημα είναι να αναφερθούμε έδώ δι' ολίγων εις μερικούς στί­

χους, πού φέρονται ως προδρομικοί και πού είναι γραμμένοι εις αυστηρή αρχαία ελληνική γλώσσα.

'Αφορμή είς αυτό μας έδωσε μία πρόσφατη έρευνα εις τήν βιβλιοθήκη της Μονής Μεγίστης Λαύρας 'Αγίου "Ορους, όπου υπάρχει νεώτερο χειρό­

γραφο μέ στίχους, όπως αναφέρεται, του Πτωχοπροδρόμου. Πρόκειται για τον ύπ' άρ. Η ­ 35 χειρόγραφο κώδικα της αγιορείτικης αυτής μονής, τον όποιο κατέγραψαν ό Σπυρίδων Λαυριώτης και ό Σωφρόνιος Εύστρατιάδης και τον έχρονολόγησαν ώς του 17ου αι. Κ

Οι υπό μελέτη στίχοι ευρίσκονται είς τα φύλλα 181r ­ 182ν, διαβάζομε δε είς τον τίτλο τα έξης : «Περί των 12 μηνών του Πτωχοπροδρόμου δια στίχων. Μήν παριστών τάς ενεργείας στίχοις».

Τό χειρόγραφο πού μελετήσαμε, πολύ νεώτερο των συνήθων άλλων πτωχοπροδρομικών, προφανώς αποτελεί αντίγραφο ενός παλαιοτέρου, πού ωστόσο δεν ξεύρομε ποϋ ευρίσκεται2. Πολύ πιθανόν είναι να εγράφησαν οί στίχοι άπό τον Πτωχοπρόδρομο, αν μάλιστα ληφθή υπ' όψιν ότι υπό τό όνομα Θεοδώρου Προδρόμου υπάρχουν έκδεδομένοι στίχοι (τετράστιχα) για μερικούς μήνες καθώς και ενα Calendario metrico 8.

Έτσι σήμερα βάσει αυτών τών χφφ. έχομε τις έξης εκδόσεις : Ά δ. Κ ο ρ α ή , "Απαντα, τόμ. 1, Παρίσιοι 1828, σσ. 1 ­ 37 τα κείμενα, 39­239 πολύτιμα σχόλια και σημειώσεις, 341 ­ 455 πίνακες. "Ας σημειωθή δτι μέ τό έργο αυτό τοϋ Κοραή αρχίζει ουσιαστικά ή έρευνα για τό ζήτημα Πτωχοπροδρόμου. 'Επίσης Δ. Ι. Μ α υ ρ ο φ ρ ύ δ ο υ , Εκλογή Μνημείων τής νεωτέρας Ελληνικής γλώσσης, τόμος Α', Άθ. 1866, σσ. 17 ­ 72, E. Mil ­

le r , Mélanges de philologie et d'épigraphie, Παρίσιοι 1876, σσ 129 ­171, E. M i l l e r ­

E. L e g r a n d, Trois poèmes vulgaires de Théodore Prodrome publiés pour la première fois avec une traduction française (Coll. de Monuments de la langue néohellénique No 7. Nouvelle série, Athènes, Librairie C. Wilberg, 1875­Paris Maisonneuve, MDCCCLXXV). Th. Prodrome, Poésies inédites publiées d'après la copie d'Alphonse l'Athénien είς E. L e g r a n d, Collected papers 1891 ­1892 No 3, σσ. 11­16 και ή Ιδια εκδοσις είς Revue des Études Grecques 4 (1891) 70­73. Στις δύο αυτές εκδόσεις δημοσιεύονται 7 μικρά ερωτικά ποιήματα πού δέν ξεύρομε αν είναι τοϋ Προδρόμου. 'Επίσης E. L e g r a n d, Bibliothèque grecque vulgaire t. 1, Paris, 1880, σσ. 38­124. Καλύτερη εκδοσι θεω­

ρείται ή των D. C. H e s s e l i n g ­ H . P e r n o t, Poèmes prodromiques, Amsterdam, 1910, σσ. 30­83. Τέλος ό καθηγ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α ς , βάσει τής ώς άνω εκδόσεως, έδημο­

σίευσε τα ποιήματα είς τον Α' τόμον τής Βασικής Βιβλιοθήκης, Βυζαντινή Ποίησις, ένθ' αν., σσ. 108 ­ 131.

1. Βλ. Σ π υ ρ . Λ α υ ρ ι ώ τ ο υ ­ Σ ω φ ρ ο ν ί ο υ Ε ύ σ τ ρ α τ ι ά δ ο υ , Κατά­

λογος των κωδίκων Μεγ. Λαύρας έν Άγίω "Ορει, Paris 1925, σσ. 108 ­109 (για όλο τον κώδικα) και σ. 109 για τό φερόμενο ώς πτωχοπροδρομικό έργο.

2. Είς αυτό μας οδηγεί ή γραφή και τό γεγονός ότι ό άντιγραφεύς δέν το αντέγραψε είς στίχους άλλα καταλογάδην. Τέλος ένας μόνο χωρισμός υπάρχει, μεταξύ τών μηνών.

3. Ό αείμνηστος C i r o G i a n n e l l i έδημοσίευσε τα έξης : α) Un altro «Calen­

dario metrico» di Teodoro Prodromo έν ΕΕΒΣ, XXV (1955) σσ. 158 ­169, εργασία πού 38

— 590 ­

Ώ ς προς τήν μορφή το δλο τοϋτο ëpyo είναι δηρημένο εις δώδεκα ενό­

τητες, πού ή κάθε μία αναλογεί προς ενα μήνα του έτους '. Το περιεχόμενο των στίχων είναι ή άπαρίθμησι ενεργειών και δρα­

στηριοτήτων της φύσεως και των ανθρώπων κατά τους διαφόρους μήνες. "Ετσι κάθε μήνας ομιλεί εις το πρώτο πρόσωπο και καυχάται γι' αυτά πού συμβαίνουν στις ήμερες του με συντελεστή φυσικά τον ϊδιο. Επίσης συμ­

βουλεύει τους ανθρώπους να λαμβάνουν ή να αποφεύγουν ώρισμένα τρόφιμα ή ποτά. Καμμιά φορά συνιστά και βότανα.

Ό Μ ά ρ τ ι ο ς — άπό αυτόν αρχίζει ή εκθεσις τών ενεργειών — λέει ότι εκείνος είναι πού παρακινεί τους στρατηγούς για πόλεμο, άλλα και πού συμφιλιώνει χώρες και αποδίδει δικαιοσύνη.

Ό ' Α π ρ ί λ ι ο ς λέει ότι τό Πάσχα συντελεί ώστε να παχαίνουν τα αρνιά και φέρει τήν χαράν της μεγάλης εορτής τών Χριστιανών.

Ό Μ ά ϊ ο ς , ό κατ'εξοχήν μήνας τής ανοίξεως, παρέχει τα τριαντά­

φυλλα με τό ανθόνερο κατά τής λιποθυμίας, τους κρίνους και είναι ό προσ­

φορώτερος γιά τήν χλόη. Ό Ί ο ύ ν ι ο ς μαζεύει με δρεπάνια τα χόρτα και εισάγει είς τό θέρος. Ό ' Ι ο ύ λ ι ο ς θερίζει σιτάρι και κριθάρι, γεμίζει τα αλώνια και κάνει

τό ψωμί. Συμβουλεύει επίσης να μή τρώγουν οί άνθρωποι σε υπερβολική ποσότητα οπωρικά.

Ό Α ύ γ ο υ σ τ ο ς αντιθέτως συμβουλεύει να τρώγουν πολλά οπωρικά. 'Εδώ εμφανίζεται και ό αστερισμός του Σειρίου.

Ό Σ ε π τ έ μ β ρ ι ο ς είναι ό τρυγητής και ό δημιουργός τοϋ κρασιού. Ό ' Ο κ τ ώ β ρ ι ο ς βοηθεϊ εϊς τήν γέννησι νεοσσών τών πουλιών,

δίνει επίσης καί βότανα γιά θεραπεία. Ό Ν ο έ μ β ρ ι ο ς σπέρνει τήν γη. Συμβουλεύει να μή χρησιμοποιούν

τα λουτρά οί άνθρωποι, διότι κρυολογούν και αρρωσταίνουν. Ό Δ ε κ έ μ β ρ ι ο ς είναι ό μήνας του κυνηγιού τών λαγών και γεμίζει

τα τραπέζια τών πλουσίων. 'Επίσης έχει στις μέρες του τήν εορτή τών γε­

νεθλίων τοϋ Θεανθρώπου.

ακολούθως περιελήφθη είς τα Scripta Minora του (Studi Biz. e Neoell., vol. decimo), Istituto di Studi Biz e Neoell. dell'Università di Roma, 1963, 203­213. β) Tetrastici di T. Prodromo sulle feste fisse e sui santi del Calendario bizantino, Analecta Bollandiana, LXXXV (1957) 299 ­ 336, εργασία πού περιελήφθη καί αύτη είς Scripta Minora, ένθ' άνωτ., 255­289. 'Εδώ δημοσιεύονται 117 τετράστιχα για τους μήνες Δεκέμβριο, 'Ιανουάριο, Φεβρουάριο, Μάρτιο καί Μάιο. γ) Epigrammi di Teodoro Prodromo in onore dei Santi megalomartiri Teodoro, Georgio e Demetrio, Studi in onore di Luigi Castiglioni, Firenze 1960, 333 ­ 371 καί είς Scripta Minora, ενθ' άνωτ., 349 ­ 378.

1. 'Αφιερώνονται στον Μάρτιο 6 στίχοι, 'Απρίλιο 5, Μάϊο 6, 'Ιούνιο 4, 'Ιούλιο 6, Αύγουστο 6, Σεπτέμβριο 6, 'Οκτώβριο 6, Νοέμβριο 6, Δεκέμβριο 6, 'Ιανουάριο 6, Φε­

βρουάριο 7.

— 591 —

fO Ι α ν ο υ ά ρ ι ο ς παρέχει πολλά κρέατα και ψάρια. Τότε επίσης ανοίγουν τα βαρέλια με το κρασί.

Ό Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο ς συμβουλεύει τους ανθρώπους να τρώγουν και να πίνουν. Έξ άλλου ό μήνας αυτός αλλάζει τήν φύσι και από τότε πέφτει τό πολύ κρύο.

Γλώσσα του στιχουργήματος είναι ή ύπερκαθαρεύουσα ­ αρχαΐζουσα '. Παραθέτομε πιο κάτω σε στίχους τό κείμενο, πού στο χειρόγροφο

έχει γραφή καταλογάδην. Τα ορθογραφικά σφάλματα του γραφέως του χφ διωρθώθηκαν σιωπηρά.

Εις τό τέλος δημοσιεύεται ενα χρήσιμο, νομίζομε, γλωσσάριο για τήν κατανόησι λέξεων πού δεν είναι σήμερα σε χρήσι.

f. 181Γ Περί των δώδεκα μηνών τον Πτωχοπροδρόμου δια στίχων. Μην παριστώ τάς ενεργείας στίχοις.

Μάρτιος "Εγώ στρατηγούς προς πανοπλίας άγω' ξίφει τε θίγω και καινουργώ προς μάχας, και γήν ξένην τίθημι τω στρατώ φίλην. Και μην παραινώ και διδάσκω ώς θέμις.

5 Πάντας κελεύων λαμβάνειν καθ" ήμέραν τροφην γλυκεϊαν, οϊνον ευώδη πάνυ.

'Απρίλιος f. 1 8 1 V "Αρνας πιαίνω προς βροτών πανδαισίας.

Το Πάσχα πιστοϊς τήν τροφην φέρω μόνος. Χαραν βραβεύω της εγέρσεως πλέον.

10 Λέγω δε φενγειν πάσι τάς ραφανίδας. ίου γεμονσας και μελαγχόλου βλάβης.

Μάιος Ρόδον δίδωμι λιποθυμίας άκος, κρίνον τε τερπνόν άνθος εις θνμηδίας.

1. Για γλωσσικές παρατηρήσεις στα πτωχοπροδρομικά κείμενα βλ. Krumbacher, ενθ' άνωτ., Ζ ώ ρ α, ενθ' άνωτ., Δ η μ α ρ ά , ενθ' άνωτ., Κ ο ρ α ή , ενθ' άνωτ., Γ. Ν. Χ α­

τ ζ ι δ ά κ ι, Kritische Bemerkungen zu einigen mittelgriechischen Autoreti, Byzant. Zeits­

chrift 1 (1892) 98­106, K. O. Mû H e r , εις Gòttinger Gelehrte Anzeigen 1840, 140 και άνατύπωσις είς Κ. Ο. Mûller, Kleine deutsche Schriften 1 (εις Breslau 1847) 266­273, J. Ρ s i c h a r i, Essais de Gramm. histor. néogrecque 1 (1886) 63 ­ 83, 119 ­136. Γλωσσάριο των ποιημάτων Προδρόμου υπό La Porte du Theil σώζεται χειρόγρ. είς Biblioth. Natio­

nale των Παρισίων ώς cod. paris suppl. gr. 845.

— 592 —

Κάί της χλόης την ρίζαν εδραΐαν φύω. 15 Ουδέ το τρώγειν κοιλίαν τε και πόδας.

Τίκτουσι γαρ φλέγχια πυρά διχολήν, εξ ων ρίγη φύουσι και ποδαλγίαι.

'Ιούνιος 'Εγώ τον χόρτον τη δρεπάνη συλλέγω και τους γεωργούς εύτρεπίζω προς θέρος.

20 Βροτούς παραινώ πρωί λαμβάνειν ϋδωρ, και γαρ χολή μέλαινα πάντων αυξάνει.

'Ιούλιος Σίτον θερίζω και κριθής τους άστάχεις, και τους αλωνας εμφορώ τών δραγμάτων. "Αρτον τ' εμπιμπλώ τών βροτών τάς καρδίας.

25 Λέγω και φεύγειν τών οπωρών τον κόρον, ενθεη γαρ και άθυμίας ϋλη.

Αύγουστος 'Εγώ κελεύω τάς οπώρας εσθίειν ΚαΙ πάσιν τοις ψύχουσι σιτίοις. Και γαρ κύναστρον ήλίω παρατρέχει,

30 δπερ καταίθει πάσαν άρδην την χθόνα. Ου πυρός άση πυρός αίτνέου δίκην. Άφεκτέον και τοϊς μαλάχοις.

Σεπτέμβριος 'Εγώ δε κείρω βότρυας τών αμπέλων. Τούτους και ληνοϊς εκθλίβων | τεύχω τρίμμα, οινον πόσιν ήδιστον, αρχήν εις έτους. Κάί τοϊς φιλοϋσιν εκροφήν λέγω γάλα. 'Ωσάν κενή εν γαστρί, Ιχώρας πλέον υΐπερ κινδύνους είσάγουσιν εν βίω.

'Οκτώβριος "Ορνεις μεν αϊρω και νεοσσών πάν γένος.

40 Στρουθών και μικρών έθνος Ίξώ προσφέρω. "Αλλους τε πολλούς ελκύω παίδων βρόχοις, και προτρέπω το πράσον εσθίειν φύλλα, έδεσμα πάντων εύπρεπέστερον βρωμάτων, δ και καθαιρεί πλησμονάς της κοιλίας.

1. 182Γ

35

— 593 —

Νοέμβριος Γης την άρουραν εξορύττω και σπέρω σίτου σπόρον κάλλιστον εν ταϊς κοιλάσιν, εν οις καλώ σας είς σποράν τους γεούχους. Χρήσθαι <5ε λουτροϊς παντελώς αποτρέπω, τον ρεύματος γαρ προξενοϋσιν αίτιας, και τη κεφαλή παγκάκους αρρώστιας.

Δεκέμβριος Θηρώ λαγωους αγρίας ευωχίας καίπερ δίκην πίμπλημι δίαιτας πλουσίων. Και την έορτην τών γενεθλίων εχω, ήτοι μεγίστη τον θεανθρώπου λόγου.

55 Και βρώμα μεν δαψηλοίς φαγεΐν λέγω, κράμβην δε φενγειν την μελάγχολον μόνην.

'Ιανουάριος Πίθους ανοίγω και κάνδαλα δεικνύω, κρεών τε χοίρον βρώσιν ήδεϊαν νέμω και παν το προς ορεξιν άνθρώπω φέρω, ίχθνς λιπώδεις ξιφείας τε και τρίγλας. "Εν δε μόνον φύλαττε πάν, ρώσιν θέλων, τον άκρατον \ σπάν οινον είς αρχήν εω.

Φεβρουάριος Χόρταζε πας και πίνε, μή φείδου κόρου. 'Εγώ γαρ αίμα και τα νεϋρα πηγννω.

65 Μέλη τε ναρκώ και μεταλλάττω φυτά. Προς ωχρότητα νεκροποιώ τω ψύχει. Πλην τους γέροντας και γυναίκας και νέους, σεΰτλα προς εσθίασιν ου ποιεϊν θέλω. Ίοϋ γέμονται φαρμακουργοϋ της ϋδρας.

45

50

60

f. 182ν

— 594 —

Γ Λ Ω Σ Σ Α Ρ Ι Ο 1

ακος ­ εος, το (στ. 12) : θεραπεία, βοήθεια. αονας < άρνός, του της (γεν. μιας άρχ. ονομασίας αρη) (στ. 7) : αρνί, αμνός. αση, ή (στ. 31) : κόρος. άφεκτέον, το (στ. 32) : ρηματ. επίθετο του απέχω. διχολή, ή (στ. 16) : διπλή οργή, στενοχώρια. εμπι( μ)πλώ (έμπί(μ)πλημι) (στ. 24) : γεμίζω. ενθεη, ή (στ. 26) : δαιμονική. Ιξός, ό (στ. 40) : παρασιτικό φυτό, κολλώδης ουσία. ίχώρ, ό (στ. 37) : χυμός πού ρέει στις φλέβες των θεών. κάνδαλα, τα (στ. 57) : ίσως κάλανδα, καλένδες. καταίθω (στ. 30) : φωτίζω, καίω. κείρω (στ. 33) : κουρεύω. κνναστρον, το (και κύναστρος, ό) (στ. 29) : 'Αστήρ Κυνός, Κύων, Στίριος (Βλ. Δ. Δ η­

μ η τ ρ ά κ ο υ , Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 5ος, Άθ. 1964, σ. 4188, στ. α).

ληνός, ο (στ, 34) : πατητήρι (για τα σταφύλια). μελάγχολος, δ (στ. 11, 56) : μέλας + χολή. πιαίνω (στ. 7) : παχαίνω. ρώσις, ή (στ. 61) : ρώμη. σεΰτλον, το (στ. 68) : τεϋτλο. σπάω ­ ω (στ. 62) : ρουφώ, αντλώ. τρίγλη, η (στ. 60) : μπαρμπούνι, «τριγλί». τρίμμα, το (στ. 34) : ό,τι έχει τριβή. φλέγχια, τα (στ. 16) : ίσως ΰλη πού φέρνει αρρώστια και στενοχώρια είς τό ανθρώπινο

σώμα.

1 Είς τό γλωσσάριο περιλαμβάνονται σπάνιες λέξεις κυρίως τής αρχαίας Έλ* ληνικής.

ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ

(1845-1781)

Tò σχολεΐον τον χωρίον

Ι Συναυλία τις με φθάνει, αρμονία γλυκύτατη. . . Κεφάλας παιδίων βλέπω, βλέπω οίκημα σχολείου. . . Της αμάξης σου τον δρόμον, αγαθέ μου φίλε, κρατεί' ω, μαγεύει την ψυχήν μου το σχολεΐον του χωρίου! Συναΐΰθάνομαι /?αθεί'ας και γλυκείας συγκινήσεις, δταν βλέπω τα παιδία, τάς πληθύας τοϋ σχολείου. . . Μη μαγεύωμαι διότι μ' έρχονται αϊ αναμνήσεις της μικράς μου αλφαβήτου και τοϋ αγνότατου βίου;

ΕΙν αυτό και μόνον; 'Οχι' δπου αν σας διακρίνη, αν, μικρά μου, μετά πόθου ή ψυχή μου σας θωπεύη, εις χρυσών ελπίδων κόσμον όμοϋ αυτή ένθους κλίνει. . . και ιδού υμών ή θέα διατί ε με μαγεύει.

II

Μετ* ολίγους ετι χρόνους τα πτωχά αυτά παιδία εις τον δύσζηλον αγώνα της ζωής θ' άποδυθώσι, άλλα θέλει άμειλίχως άφανίσ' ή δυστυχία, άλλα θέλει χρυσή μοίρα και νεότης στεφανώσει.

'Εάν σήμερον το ράκος και το δάκρ' είναι στολή των, ποίος αϋριον γνωρίζει, εκ τοϋ κύκλου των ωραίος μη φανή τις αίφνης ήρως, στρατηγός τών ανίκητων, δάφνη τοϋ μικροϋ, χωρίου, τής Ελλάδος όλης κλέος;

Ποιος αϋριον γνωρίζει εκ τής χαρωπής πληθύος, ήτις σήμερον εύφώνως άτακτε ι, σκιρτά, μανθάνει, μη αν αίφνης άνατείλη νους διάφωτος και θείος, αστρον τής καλής 'Ελλάδος, χρυσοϋ μέλλοντος σκαπάνη !

— 596 —

Θάρρος, φίλοι μοί' δ κόσμος είναι μοίρα των κρειττόνων κ ήρχισαν πολλάκις ούτοι την ζωήν των ρακενδύται. . . Ανριον οι άνδρες δλοι κλίνουσι δια τον χρόνον κ ή πατρίς αυτής ήγέτας καλεί σας' ετοιμασθήτε!

ΠΙ

Ό Θεός, γλυκύς φρουρός της, ο Θεός να ευλόγηση την καρδίαν, ήτις ήλθεν ώς ηγέτης τον σχολείου, και φωτίζει τα παιδία και ώς δρνις περιπτύσσει. — Πώς λατρεύει ή ψυχή μου το σχολεΐον τοϋ χωρίου!

Λ · · ·

' » « .

• *.V«/.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

Ο ΘΩΜΑΖΑΙΟΣ ΚΑΙ Η ΟΘΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΑ ΑΙΩΝΑ

Ό Θωμαζαίος δεν υπήρξε μόνον ο ένθερμος φιλέλλην, μελετητής τής δημοτικής ποιήσεώς μας και γενικώτερον τής νεοελληνικής γλώσσης και λογοτεχνίας, αλλ' επίσης ό φανατικός υποστηρικτής των ελληνικών δι­

καίων και τών εθνικών διεκδικήσεων 1. Παρακολουθών πάντοτε, οπουδήποτε εύρίσκετο, τα ζητήματα τής Ελ­

λάδος, ζήσας δε ό ίδιος επί όλόκληρον πενταετίαν (1849­1854) εις Κέρ­

κυραν, ήδύνατο να είναι πλήρως ενημερωμένος επί τής εσωτερικής και εξω­

τερικής καταστάσεως τής Χώρας και να έκφράζη τήν γνώμην του μετ' έγ­

κυρότητος. 'Επανειλημμένως δε είχε τήν εύκαιρίαν να άνταλλάξη σκέψεις μετά διακεκριμένων Ελλήνων φίλων του, μορφώνων οϋτω ακριβή εικόνα περί τής πραγματικότητος. Έπιστρέψας βραδύτερον εις Ίταλίαν, ήτο εις θέσιν κάλλιον παντός άλλου να παρακολουθή τήν έξέλιξιν τών γεγονότων και να εχη ακριβείς πληροφορίας περί τίνων μυστικών διαπραγματεύσεων, αϊτινες διεξήχθησαν κατά καιρούς, πρωτοβουλία του βασιλέως Όθωνος και εμπίστων συνεργατών του, άφ' ενός μεν μετά του βασιλέως Βίκτωρος 'Εμμανουήλ του Β' και άφ' ετέρου μετά του εθνικού ήρωος τής 'Ιταλίας Γαριβάλδη, επί τω σκοπώ να πεισθή ή Ιταλία να άναλάβη συνδυασμένας μετά τής Ελλάδος στρατιωτικός επιχειρήσεις κατά τής Τουρκίας.

'Επί του θέματος τούτου ό Θωμαζαΐος έδημοσίευσεν ενδιαφέρουσας πληροφορίας, μετά προσωπικών του κρίσεων και απόψεων, εις μελέτην υπό τον τίτλον «Scritti editi e inediti sulla Dalmazia e sui popoli Slavi» 2,

1. Περί τοΰ Θωμαζαίου υπάρχει πλουσιωτάτη βιβλιογραφία. Αί σχέσεις του προς τήν Ελλάδα απετέλεσαν θέμα δύο έναισίμων έπί διδακτορία διατριβών τών έν τώ Πανε­

πιστήμια) τής Ρώμης μαθητριών μου, τής Laura Gagliardi (το 1938) και τής Augusta Busico (το 1960). Βλ. επίσης Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Β', 'Αθή­

ναι 1959, σελ. 289 ­ 350 καί Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Γ' (Θωμαζαίος και Επτανή­

σιοι. 'Ανέκδοτος αλληλογραφία), 'Αθήναι 1966. 2. N i c c o l ò T o m m a s e o , Scritti editi e inediti sulla Dalmazia e sui popoli

Slavi, A cura di Raffaele Ciampini. Sansoni, Firenze 1943.

­ 598 —

άφορώσαν γενικώτερον εις την σύγχρονον ίστορίαν της 'Ανατολικής Ευρώπης.

Προς κατανόησιν τών γνωμών του Θωμαζαίου, είναι ανάγκη να λη­

φθούν υπ' όψιν αϊ πολιτικαί ΐδέαι του Δαλματοϋ φιλέλληνος. Όσον άφορα εις την ελληνική ν κατάστασιν, ό Θωμαζαΐος υπήρξε

πάντοτε και προ και μετά την έκθρόνισιν τής πρώτης δυναστείας, φανα­

τικός υποστηρικτής του βασιλέως Όθωνος, ουχί διότι έθαύμαζε τήν ιδιο­

φυΐαν του, άλλα διότι έθεώρει τούτον τίμιον, άνεξάρτητον ξένων επιρροών και άφωσιωμένον εις τα ελληνικά συμφέροντα. Όσάκις του παρείχετο ευ­

καιρία εξήρε τον πατριωτισμόν και τήν αύτοθυσίαν του νεαρού βασι­

λέως και ύπερησπίζετο τάς υπέρ τής νέας πατρίδος του καταβληθείσας προσπάθειας.

Όσον άφορα εξ άλλου εις τα ιταλικά πράγματα εϊναι γνωστόν ότι ό Θωμαζαΐος ήτο ένθερμος πατριώτης, φανατικός καθολικός και αφοσιωμέ­

νος εις τό Βατικανόν και τον Πάπαν. 'Ακριβώς δέ ένεκα τής προσκολλήσεώς του εις τήν πολιτικήν του Βατικανού, διέκειτο έχθρικώς προς τον Γαριβάλ­

δην, τον όποιον έθεώρει άντίπαλον τής Εκκλησίας, έπιπόλαιον, καιροσκό­

πον, έγωϊστήν και έπικίνδυνον δια τήν Ίταλίαν. 'Ακόμη κατακρίνει και αυτήν τήν Ιδιωτικήν ζωήν αύτοΰ και τής συζύγου του, τήν οποίαν χαρα­

κτηρίζει άναξίαν και χυδαίαν. Τα κατωτέρω μνημονευόμενα γεγονότα αφορούν εις τάς πολιτικάς

εξελίξεις τής περιόδου 1853­1863. Είναι ή εποχή, καθ' ην πολλοί ενθουσιώ­

δεις πατριώται έφρόνουν ότι έφθασεν ή στιγμή, ϊνα ή Ελλάς άναλάβη σθε­

ναράν πολιτικήν κατά τής Τουρκίας προς άπελευθέρωσιν τών υποδούλων αδελφών. Ή Μεγάλη 'Ιδέα εύρίσκετο έν πλήρει αναπτύξει ', ό δέ Άχιλ­

λεύς Παράσχος, δια του ποιήματος του «"Α ! και αν ήμην βασιλεύς», έξώθει τον βασιλέα εις άνάληψιν ένοπλου πρωτοβουλίας.

Περί τάς αρχάς του έτους 1854, και δή κατά μήνα Ίανουάριον, αί 'Αθή­

ναι και έν συνεχεία αί λοιπαί πόλεις κατελήφθησαν υπό πολεμικού οργα­

σμού, ιδία μετά τινας επιτυχίας εις τήν "Ηπειρον, έπεκταθείσας ταχέως και εις τήν Θεσσαλίαν. Ό άπό τίνος δε άρξάμενος πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας άνεπτέρωσε τάς λαϊκάς ελπίδας περί πραγματοποιήσεως τών εθνι­

κών ονείρων. Ό βασιλεύς Όθων και ή βασίλισσα 'Αμαλία εργάζονται έντατικώς

προς τον σκοπόν τούτον, παρά δέ τάς κατηγορίας και τάς άπειλάς τών δυτικών Δυνάμεων, κατέβαλλον πασαν δυνατήν προσπάθειαν προς ύποστή­

1. Περί τής ιστορικής ταύτης περιόδου καί τών σχετικών πολιτικών και διπλωμα­

τικών εξελίξεων βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ, Σύγχρονος ιστορία τών Ελλήνων καί τών λοι­

πών λαών τής 'Ανατολής ^άπο 1821 μέχρι 1921, τόμ. Ε', 'Αθήναι 1926, σελ. 273 έπ.

— 599 —

ριξιν τών εθνικών διεκδικήσεων. Μεταξύ των άλλων μέτρων, οί "Ελληνες βασιλείς επεδίωξαν να προσεταιρισθούν τον βασιλέα της 'Ιταλίας Βίκτωρα 'Εμμανουήλ τον Β' και τον στρατηγόν Γαριβάλδην, όστις άπήλαυε μεγά­

λης δημοτικότητος και θαυμασμού εν Ελλάδι μετά τάς επιτυχείς επιχει­

ρήσεις του και τάς συνεχείς νίκας εν 'Ιταλία '. Εις αύτάς ακριβώς τάς προσπάθειας των βασιλέων αναφέρεται και ό

Θωμαζαΐος. Τάς σχετικάς πληροφορίας συνεκέντρωσεν εν'Ιταλία άπ'ευ­

θείας, εν Ελλάδι δε χάρις εις τάς υποδείξεις φίλων λογίων εξ Επτανήσου, μάλιστα του Τυπάλδου και του Τερτσέτη, οϊτινες έμπιστευτικώς του διεβί­

βασαν πολύτιμους ειδήσεις. Χαρακτηριστικοί επί του προκειμένου εϊναι δύο έπιστολαί τών δύο τούτων ποιητών, οϊτινες εΤχον αμέσως ή εμμέσως άναμειχθή και εις τήν πολιτικήν.

Ή πρώτη επιστολή εστάλη εκ Ζακύνθου τήν 24 Δεκεμβρίου 1861 υπό του Τυπάλδου και άφορα κυρίως εϊς τήν δρασιν τών Ριζοσπαστών.

Είναι γνωστόν, ότι ό Κ. Λομβαρδός, επί τω σκοπώ να παρενοχλή τήν Άγγλικήν Προστασίαν, δια συνεχών συνεννοήσεων μετά του βασιλέως "Οθωνος ώς και τοϋ Γαριβάλδη, τοΰ Βίκτωρος 'Εμμανουήλ και του Ναπο­

λέοντος του Γ', έζήτησε να επιτυχή, άπο κοινού μετά συγχρόνων επανα­

στατικών κινημάτων, τήν έξέγερσιν της Επτανήσου και άλλων αλυτρώ­

των ελληνικών χωρών. Ό Τυπάλδος, θεωρών επικίνδυνους παρόμοιας πρωτοβουλίας και κατα­

κρίνων κατά τρόπον αύστηρότατον και βίαιον τάς προσπάθειας συνερ­

γασίας τών Ριζοσπαστών μετά του Γαριβάλδη προς ύποκίνησιν της 'Ηπεί­

ρου εις έξέγερσιν, καταδικάζει αύτάς ώς άποσκοπούσας αποκλειστικώς εις κομματικά συμφέροντα τών Ριζοσπαστών. "Ενεκα τούτου, διά μακράς επι­

στολής, εν τη οποία χαρακτηρίζει δολίους, πανούργους και καιροσκόπους τους Ριζοσπάστας, εξορκίζει τον Θωμαζαΐον όπως — με τό γνωστόν κύρος και πειστικότητα του — έπέμβη, ϊνα άποτρέψη τυχόν άστοχα διαβήματα τοϋ 'Ιταλού στρατηγού, τα όποια έκ τών υστέρων θα άπεδεικνύοντο οπωσδή­

ποτε επιζήμια και διά τήν Ελλάδα και διά τήν Ίταλίαν.

1. Βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρονος ίστορία τών Ελλήνων και τών λοιπών λαών τής 'Ανατολής από 1821 μέχρι 1921, ενθ' αν., ΐδία σελ. 278­290.

— 600 —

Tò κείμενον της επιστολής τυΰ Τυπάλδου έχει ώς έξης 1 :

«Ζάκυνθος, 24 Δεκεμβρίου 1861 'Αγαπητέ Κύριε Θωμαζαΐε,

2

'Εδώ πέρα οι πανούργοι πολιτικοί μας 8 αναβιβάζουν επί σκηνής μίαν κωμωδίαν πολύ θλιβερωτέραν της προηγουμένης, καθόσον δεν πρόκειται να καταστρέψη μόνον τα ήδη κατεστραμμένα συμφέροντα των ατυχών τούτων νήσων, αλλ' εκθέτει και άλλα συμφέροντα πολύ σημαντικώτερα. Θεωρώ όθεν άπαραίτητον να ενημερώσω Σας, όστις αγαπάτε και τήν Ίταλίαν και τήν 'Ελλάδα, περί τών νέων τούτων μηχανορραφιών, ai δποϊαι, αν δεν απα­

τώ μαι, θα ήδύναντο να αποβούν μοιραΐαι δια το μέλλον και της 'Ελλάδος και της 'Ιταλίας' Σεις δέ, τον οποίου ή έγκυρος φωνή έχει μεγάλην ισχύν, φροντίσατε, αν είναι δυνατόν, να θέσετε φραγμόν τίνα, πριν ή τα πράγματα προχωρήσουν περισσότερον.

Γνωρίζετε τι είναι οι άγϋρται, οϊτινες καλούνται Ριζοσπάσται : μία συμμορία αποτελούμενη από πράκτορας Ρώσων πρακτόρων, από ύπηρέτας της παλαιάς και πάντοτε Ισχυράς γραφειοκρατίας, από ανικάνους, οϊτινες σπαταλούν πλέον τών τ ε σ σ α ρ ά κ ο ν τ α σκούδων τον μήνα, τα όποια, προσ­

βάλλοντες τήν αθλιότητα τον λαού τούτου, καθώρισαν δι' εαυτούς, εισπράττουν δε μηνιαίως, εϊτε ή Βουλή είναι ανοικτή είτε κλειστή. — Ή ούτω πως κα­

λούμενη άντιπολίτευσις αύτη δεν ήτο δυνατόν να άποκαλυφθή υπό της Άγ­

γλο ­ 'Ιονικής Κυβερνήσεως, εξ ίσον ανικάνου και διεφθαρμένης προς εκείνην, απεκαλύφθη όμως υπό του καλού λαού, άπηυδισμένου πλέον από τάς υποσχέ­

σεις περί δήθεν αποπομπής τών "Αγγλων και επανιδρύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι πανούργοι ούτοι, λοιπόν, προσεγγιζούσης τής περιόδου τών νέων εκλογών, iva εξαπατήσουν εκ νέου τον δυστυχή λαον καϊ αποσπάσουν τάς ψήφους του, εσκέφθησαν μίαν νέαν κωμωδίαν : δ εν Ζακύνθω αρχηγός αυτών, κάποιος κύριος Αομβάρδος 4, μετέβη τον παρελθόντα Όκτώβριον εις Caprera 5, δτε δε επέστρεψεν εις Ζάκυνθον, διέδωσεν είς δλην τήν χώραν

1. Ή επιστολή είναι γεγραμμένη ΐταλιστί. Δημοσιεύομεν μόνον έλληνικήν μετά­φρασιν αποσπάσματος. Το πλήρες κείμενον τής μεταφράσεως και τοϋ πρωτοτύπου τής επιστολής βλ. έν Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, ενθ' άν., τόμ. Γ', σελ. 381 έπ.

2. Έν αρχή τής επιστολής ô Τυπάλδος αναφέρεται είς τάς ενεργείας του προς έκδοσιν διαβατηρίου υπέρ τοϋ έκ τοϋ πρώτου γάμου υίοϋ τής Έλληνίδος συζύγου τοϋ Θωμαζαίου Σπυρίδωνος.

3. Ένν. οί Ριζοσπάσται. 4. Ένν. ό Κωνσταντίνος Λομβαρδός. 5. Caprera ή Camprera, νήσος κειμένη Β τής Σαρδηνίας, δωρηθεΐσα ύπο τοϋ

— 601 —

δτι εύρίσκετο εις συζητήσεις με τον στρατηγον Γαριβάλδην δια την οργάνωσιν επαναστάσεως εις "Ηπειρον. Έν συνεχεία άνεχώρησεν εκ νέου είς 'Αγκώνα ι, οπού συνηντήθη με τίνα άπεσταλμένον του στρατηγού, επιστρέψας δε πάλιν πρό τίνων ημερών, άνήγγειλεν δτι ο Γαριβάλδης συνέστησεν επαναστατικήν επιτροπήν είς την Ζάκυνθον 2, προεδρευομένην υπ αυτού του κ. Λομβαρδού, εις την οποίαν συμμετέχουν, ουχί μόνον τα πλέον χαμερπή πρόσωπα της χώρας ταύτης, άλλα — θα το πιστεύσετε ; — ό εξάδελφος, ο γαμβρός και ο εκ μητρός θεϊος του Αυστριακού προξένου. Δυστυχώς δε ή Γαριβαλδινή αυτή επιτροπή, συγκειμένη εκ τοιαύτης ποιότητος αξίων προσώπων, άνηγγέλθη και υπό της Gazzetta di Genova!3 Διαλυθείσης της 'Ιονίου Βουλής, τα μέλη της επι­

τροπής ταύτης, τινά τών οποίων ήσαν ήδη βουλευταί, άλλα δε επιθυμούν τώρα να εκλεγούν, δημοσιεύουν τάς ομολογίας τής πολιτικής των πίστεως' αύται δε δέν είναι άλλο ειμή ισάριθμοι βίαιοι λίβελλοι και βιαιόταται προκηρύξεις πολέμου κατά τής 'Αγγλίας. Θά ενθυμεΐσθε ίσως, δτι εδώ οι υποψήφιοι εξα­

κολουθούν νά ζητούν προσωπικώς την ψήφον εκάστου εκλογέως. Τά μέλη, λοιπόν, τής Γαριβαλδινής επιτροπής διατρέχουν την πόλιν και την ϋπαιθρον, λέγοντα μυστικώς εις εκαστον ψηφοφόρον, ήτοι είς 2000 περίπου πρόσωπα, δτι πρόκειται νά εκδιώξουν τους 'Άγγλους εκ τών νήσων και νά προκαλέ­

σουν ενοπλον κίνημα εις τήν "Ηπειρον, τή βοήθεια τού Γαριβάλδη και τής 'Ιταλικής Κυβερνήσεως' δυστυχώς δέ ! θέτουν εις κυκλοφορίαν και έγγραφα τού στρατηγού Γαριβάλδη και άλλων αξιότιμων φίλων του.

"Αν ai πληροφορ'ιαι τάς οποίας εχω είναι, ώς νομίζω, ακριβείς, ή "Η­

πειρος, ενθαρρυνθεΐσα άπα τά κινήματα τού Μαυροβουνίου και τής 'Ερ­

ζεγοβίνης και θεωρούσα προσεχή τήν λύσιν τού ζητήματος της, είναι έτοιμη νά επαναστατήση, επιθυμεί δε θερμότατα τήν βοήθειαν τού γενναίου Γαρι­

βάλδη και τής 'Ιταλίας' δεν θέλει δμως νά ελθη είς οιανδήποτε επαφήν με τον βασιλέα τής Ελλάδος, τον οποίον θεωρεί—και δεν άπατάται — άνθύπατον τής Αυστρίας 4. Περιττον νά παρατηρήσωμεν δτι, δταν, με τήν βοήθειαν τού Θεού, φθάση ή στιγμή τής δράσεως, οι "Ελληνες, οϊτινες έχουν δύο φυσικούς εχθρούς, τήν Ρωσίαν κατά πρώτον και έπειτα τήν Αύστρίαν, οφείλουν νά προ­

φυλαχθούν καλώς από οιανδήποτε πράξιν, ή οποία θά ήδύνατο νά άνησυχήση

Βίκτορος 'Εμμανουήλ είς τον 'Ιωσήφ Γαριβάλδην, όστις διέμεινεν έν αύτη άπο του 1854 μέχρι του θανάτου του (1882).

1. Ή γνωστή πόλις τής 'Ιταλίας Ancona. 2. Ή εΐδησις τής συστάσεως τής 'Επιτροπής άνηγγέλθη δια τοϋ Επτανησιακού

Τύπου. Βλ. και Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρονος Ιστορία τών Ελλήνων και των λοιπών λαών τής 'Ανατολής άπο 1821 μέχρι 1921, ενθ' αν., Ιδία σελ. 285 έπ.

3. Έφημερίς τής Γενούης (Genova) τής 'Ιταλίας. 4. Βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρονος ιστορία τών Ελλήνων και τών λοιπών λαών

τής 'Ανατολής άπο 1821 μέχρι 1921, ενθ' άν., σελ. 286.

— 602 —

τήν Γαλλίαν και τήν Άγγλίαν. Τώρα όμως, δια της παρεμβολής των μηχανορ­

ράφων απατεώνων τούτων^τής Ζακύνθου ή και άλλων νήσων εις τα ζητήματα τής 'Ηπείρου, δεν επιτυγχάνεται άλλο ειμή να ερεθίσωμεν την Άγγλίαν και να την καταστήσωμεν άντίθετον προς οιονδήποτε επαναστατικόν κίνημα, είτε εις "Ηπειρον είτε άλλαχοϋ, δοθέντος δτι τοιαύτα κινήματα θα συνεδέοντο προς το ζήτημα των "Ιονίων νήσων και επομένως θα κατηνθύνοντο και εναν­

τίον συμφερόντων, τα όποια, τουλάχιστον προς το παρόν, ή 'Αγγλία δεν επι­

θυμεί απολύτως να εγκατάλειψη και δτι αυτή γνωρίζει δτι, εκτός ολίγων εξαι­

ρέσεων, οι ούτω πως καλούμενοι Ριζοσπάσται δεν είναι ειμή πράκτορες των Ρώσων.

Ταϋτα δσον άφορα εις τήν Ελλάδα' δσον άφορα δε εις την Ίταλίαν δεν δύναμαι να εννοήσω πώς ό καλός Γαριβάλδης δεν αντελήφθη ποίαν ζημίαν προκαλεί εις τήν πατρίδα του, επιτρέπων δπως το δνομά του άναμειχθή εις τα ζητήματα των Ιονίων, τα όποια θα άπεκάλουν μόνον άστοχα, αν δεν εγνώριζον πόσον είναι αισχρά, ώς εκ τοϋ αίσχροΰ σκοπού είς τον όποιον απο­

βλέπουν. "Η Αγγλία, ήτις υπό τάς παρούσας συνθήκας φρονεί συμφέρον είς έαυτήν να φανή προστάτις τών εθνικοτήτων, τώρα υπέρ ποτέ εξοργίζεται δια τα ζητήματα, τα όποια ή Ρωσική πανουργία τής υποκινεί εις τάς νήσους αύτάς και αναμφιβόλως δεν θα ϊδη ευχαρίστως τους Ριζοσπάστας, παρατασσομένους υπό τήν σημαίαν τοϋ Γαριβάλδη, να τήν προκαλούν να εγκατάλειψη τας νήσους. Γνωρίζουν δε πάντες δτι ή 'Αγγλία, ύποψιαζομένη τήν Έλληνικήν Κυβέρνησιν συνεργόν εις τάς σκευωρίας τών Ριζοσπαστών τών 'Ιονίων, εξωργίσθη μέχρι τοϋ σημείου να άποστείλη είς Πειραιά τήν ναυτικήν μοΐραν υπό τον Parker.

Αυτά είναι τα γεγονότα, άτινα συνταράσσουν τήν Ζάκυνθον άπό δέκα ήδη ήμερων και τα όποια — είμαι βέβαιος — δτι μετά τινας ημέρας θα περιέλ­

θουν είς γνώσιν τής 'Αγγλικής Κυβερνήσεως, αν δεν έχουν ήδη περιέλθει. 'Αλλ' εις τους ραδιούργους τούτους ολίγον ενδιαφέρει, δεδομένου δτι επωφε­

λούνται τής καλής πίστεως τοϋ στρατηγού Γαριβάλδη και τής εθνικής υποθέ­

σεως, αποκλειστικώς ϊνα αποκτήσουν ψήφους κατά τάς προσεχείς εκλογάς. Φρονώ δθεν δτι ο στρατηγός Γαριβάλδης οφείλει το ταχύτερον να θραύση οιανδήποτε σχέσιν προς τους πανούργους αυτούς και να άρνηθή επισήμως κάθε συμμετοχήν εις τάς ρυπαρότητας τών 'Ιονίων.

Πλέον ή ποτέ αισθάνομαι τήν ανάγκην να φύγω άπό τήν χώραν αυτήν, δπου νοθεύονται τα πάντα μέχρις αυτών τών πλέον ενδόμυχων αισθημάτων τής ψυχής...»'.

1. Είς τήν έπιστολήν ταύτην τοΰ Τυπάλδου άπήντησεν ό Θωμαζαΐος έκ Φλωρεντίας, τήν 19 Αυγούστου 1862, ύπογραμμίζων σύν άλλοις τα έξης :

«. . .'Εκ τών υπηρεσιών των ώς Προστατών, φρονώ δτι οι "Αγγλοι θα έπρεπε να διατηρήσουν κυρίως δ,τι δεν κοστίζει τίποτε. ΎΗτο προτιμότερον δια τον Γαριβάλδην να

— 603 —

* *

Ή έτερα επιστολή εστάλη υπό του Τερτσέτη κατά μήνα Σεπτέμβριον του 1865 και παρουσιάζει μεγαλύτερον ενδιαφέρον. Ό Τερτσέτης, πιστός πάντοτε οπαδός του βασιλέως Όθωνος, ακόμη και μετά τήν εξωσίν του, αισθάνεται μεγάλην πικρίαν και καταδικάζει τάς κατά τοϋ πρώην βασιλέως τής Ελλάδος αύστηράς κατηγορίας εκείνων, οϊτινες ηθέλησαν να κατακρί­

νουν τήν παρ' αύτοΰ χαραχθεΐσαν κατά καιρούς πολιτικήν, θεωροϋντες αυτόν ου μόνον όργανον πότε τής μιας και πότε τής άλλης ξένης Δυνά­

μεως, αλλά και προδότην των ελληνικών δικαίων και συμφερόντων. Έξωρ­

γισμένος κατά τής τοιαύτης στάσεως τών άντιοθωνικών, είχε σκεφθή να άναλάβη δημοσιογραφικόν αγώνα προς ύπεράσπισιν τοϋ Όθωνος, έγραψε μάλιστα και πρόχειρον σχεδίασμα άρθρου. Φίλος του όμως, γνωρίζων καλά τα πράγματα, τον άπέτρεψεν άπό τοϋ να προβή ô ϊδιος εις τήν δημο­

σίευσιν, διότι ήτο δυνατόν αΰτη να γέννηση ζητήματα και να προκαλέση εύρυτέραν και επιβλαβή πολεμικήν. Δια τοΰτο ό Τερτσέτης αποστέλλει το προσχέδιόν του προς τον Θωμαζαϊον, υποδεικνύων προς αυτόν ότι ούτος, ώς ξένος, χρησιμοποιών τό σημείωμα, θα ήτο ό πλέον ενδεδειγμένος να άναλάβη τήν άποκατάστασιν τής αληθείας '.

Όπωσδήποτε τό σχέδιον τούτο τοϋ Τερτσέτη αποτελεί σύντομον με­

λέτην, περιέχουσαν τάς γενικωτέρας ιδέας τοϋ συγγραφέως, και πρέπει να περιληφθή μεταξύ τών πολιτικών αύτοϋ δοκιμίων.

'Ιδού τό κείμενον τής επιστολής τοϋ Τερτσέτη :

«'Αθήναι, 10 Σεπτεμβρίου [1865] Αγαπητέ μου Θωμαζαϊε,

Είς τελευταίαν πολεμικήν τών δημοσιογράφοι τών 'Αθηνών περί τα πολιτικά γεγονότα τοϋ παρελθόντος, ο βασιλεύς "Οθων κατηγορείται, δτι επρόδωσε τήν εθνικήν Ιδεαν, δια νά ευχαρίστηση τήν Αύστρίαν κατά το 1854

είχε μεταβή είς τήν 'Ελλάδα εν καιρώ,, κατόπιν προσκλήσεως ουχί τών ραδιούργων, άλλ' αυ­

τής τής Κυβερνήσεως, δηλών επισήμως δτι ούδεμίαν επιθυμεί δοσοληψία; μετά τών 'Ιονίων νήσω; . . . Διεμήνυσα προς τον Ρενιέρην να υπόδειξη είς τήν Έλληνικήν Αύλήν πρωτο­

βουλίαν τινά εντνπωσιακήν και ταχειαν, ήτις να μνημονεύεται εις τήν Ιστορίαν, και Ίκανήν να έλκυση τήν λαϊκήν ψαντασίαν και ψυχήν. Έν τούτοις οι καιροί δεν είναι κατάλληλοι δι αξιόλογους πράξεις».

Επομένως και ό Θωμαζαΐος άνεγνώριζε, τουλάχιστον έν γενικούς γραμμαϊς, όρθάς τάς παρατηρήσεις του Τυπάλδου και πολιτικώς συμφερωτέρας προς το καλόν τής υπο­

θέσεως τών 'Ιονίων νήσων, άλλα και τής 'Ιταλίας. 1. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώρα, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Γ', ενθ' αν., σελ. 108 έπ.

— 604 —

και, κατόπιν, δτι επρόδωσε το έθνος κατά το 1862, δια να ευχαρίστηση την Άγγλίαν. Ή ανακρίβεια, δ παραλογισμός και ή κακοβουλία κυριαρχούν εις τα επιχειρήματα των κατηγόρων τον "Οθωνος. 'Ηθέλησα να γράψω άρθρον κατά των αδίκων κατηγοριών δια να είμαι ακριβέστερος, εχάραξα το σχέδιον ενός άρθρον και το έδειξα εις ψίλον, γνώστην περισσότερον εμού των πρα­

γμάτων και τον παρελθόντος και τον παρόντος. Ό φίλος οντος με άπέτρεψεν από τον να δημοσιεύσω το άρθρον αντό, κνρίως δια τονλόγον δτι τούτο, γραμ­

μένον εις την 'Ελλάδα από "Ελληνα, θα ήδύνατο να δώση άφορμήν εις άκαιρους ανζητήσεις. Ένέδωκα εις την σνμβονλήν τον, στέλλω δμως το σχέδιόν μον εις σας, μόνον διότι, εις περίπτωσιν κατά την οποίαν ήθέλετε αίσθανθή την επι­

θνμίαν να άφιερώσητε κανένα άρθρον εις τά ελληνικά πράγματα, δπως και κατά το παρελθόν, ϊσως δεν σας ήτο περιττον νά λάβητε νπ δψιν το προσχέδιόν μον1.

Το άπαισιώτατον θράσος, νά προδώση δηλ. κανείς την πατρίδα και τους πολίτας προς Ιδιον όφελος, ασφαλώς νπήρξεν ή απαρχή τών δεινών τών 'Αχαιών. Ή ατιμία δε αντή ουδέποτε έλειψε προς β λάβην της 'Ελλάδος, δπως φαίνεται άπα τον επόμενον κατάλογον τών προδοτών α). Άκολονθεϊ εν τώ κεφαλαίω τον Πανσανίον ή μακρά σειρά τούτων, και έπειτα ό Πανσανίας σννεχίζει : Οντω (Πανσανίας) ουδέποτε έλειψαν εις τήν 'Ελλάδα οι πάσχον­

τες εκ προδοσίας. "Από τήν άσθένειαν ταύτην πάσχονν ασφαλώς οι κατήγοροι τον βασιλέως

"Οθωνος και εκείνων πού εϊχον κοινήν μετ αντού τήν ίδέαν νά δράσονν νπερ της ελενθερίας τών επαρχιών, ai δποϊαι ήσαν υπόδουλοι εις τήν Τονρκίαν και άνέμενον τήν προς τον σκοπον τούτον κατάλληλον εύκαιρίαν. "Οτι ai προ­

θέσεις τού βασιλέως "Οθωνος ήσαν κατ εξοχήν αγνοί και εθνικαΐ το καταδει­

κνύει ή κατάληψις της 'Ελλάδος κατά το 1854 υπό τών άγγλο ­ γαλλικών στρατευμάτων. Το επικρατούν τότε πνεύμα τον κατατρεγμού τών δύο κνβερ­

νήσεων, της αγγλικής και της γαλλικής, κατά τού "Οθωνος το καταδεικνύει ή επιστολή τού λόρδον Russel2 τον Αϋγονστον τού 1862, ή εκθρόνισις τού βασιλέως "Οθωνος μετά τήν άπειλήν της επιστολής, ως κ ε ρ αν ν ος πού

α) Πανσανίον, 'Αχαϊκά, κεφ. Γ.

1. Αί κατωτέρω εκτιθέμενοι γνώμαι δύνανται να θεωρηθούν αυτοτελές δοκίμιον τοΟ Τερτσέτη έπί της εξωτερικής πολιτικής του τότε έκπτωτου βασιλέως Όθωνος, περιέ­

χουν δέ και σημαντικός ειδήσεις περί τών κατά τήν έποχήν έκείνην γεγονότων, διό καΐ προσλαμβάνουν όλως έξαιρετικόν ενδιαφέρον.

2. Ό Russel ήτο τότε υπουργός τών 'Εξωτερικών τής 'Αγγλίας. Περί της έναντι τής "Ελλάδος ασκηθείσης παρ' αύτοϋ πολιτικής βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ, Σύγχρονος ίστο­

ρία τών 'Ελλήνων και τών λοιπών λαών τής 'Ανατολής άπό 1821 μέχρι 1921, τόμ. Ε', ενθ' αν., σελ. 283 έπ.

— 605 —

ακολουθεί τήν άστ ραπήν β). Προς μεγαλντέραν δίευκρίνησιν 1, πρέ­

πει να γίνγι γνωστός δ ακόλουθος διάλογος μεταξύ τοϋ "Οθωνος και μιας υψηλής προσωπικότητος πιστής εις αυτόν. Το πρόσωπον αυτό τοϋ άνέφερεν (εϊχεν εντολήν προς τοϋτο) δτι, εις περίπτωσιν, καθ' ην εγκετέλειπε την εθνι­

κήν Ίδέαν, και άφοϋ έδιδε τον λόγον της τιμής του, δτι θα εγκατέλειπε την Ίδέαν ταύτην, ή 'Αγγλία θα τοϋ προσέφερε την κυριαρχίαν των 'Ιονίων Νήσων και πάσαν άλλην φιλικήν συνδρομήν. Ό βασιλεύς τοϋ απήντησε : «Σεις είσθε "Ελλην πολίτης, εγώ βασιλεύς' απόκειται περισσότερον εις εμε παρά εις ενα πολίτην να άνυσυχή δια το εθνικον συμφέρον. Σεις, καίτοι ολιγώτερον εμοϋ υπεύθυνος, θα ήδύνασθε να δώσητε τον λόγον αυτόν τής τιμής κάί να ύποσχε­

θήτε πράγμα άνάξιον και αδύνατον ;» Ό συζητητής έσιώπησεν 2. Το δτι ή 'Αγγλία ασκεί ιδίαν εθνικήν πολιτικήν δεν είναι εκπληκτικόν

είναι γεγονός φυσικόν ή αγγλική δμως πολιτική δύναται να είναι και πολι­

τική τής 'Ελλάδος και τοϋ βασιλέοίς της ; Ή ελληνική πολιτική υπαγορεύε­

ται από τους δρκους δλων των 'Ελλήνων κατά το έτος 1821, επεσφραγίσθη δε από το Χριστιανικον αίμα τόσων 'Ελλήνων και Φιλελλήνων. Εις τήν 'Ελ­

λάδα ο'ι τελευταίοι ούτοι άντεπροσώπευσαν τριάκοντα πέντε διάφορα "Εθνη

β) Σας αντιγράφω τήν επιστολήν τοϋ Russel προς τον Scarlett*. Σας στέλλω επί­

σης ταχυδρομικώς τήν εφημερίδα «Ή Ελλάς», ήτις τήν δημοσιεύει. ΕΙδον τήν επιστολήν αυτήν περί τα τέλη Αυγούστου 1862. Μοϋ τήν εδειξεν ό "Ελλην υπουργός :

Londres 2/14 Août 1862. Monsieur, j'ai reçu la lettre sous le no 29 en date du 19/31 dernier de Mr Drum­

mond sur l'agitation, qui règne en Grèce, et je vous incite à prévenir le gouvernement grec des conséquences graves qui seraient le résultat de toute attaque de la part de la Grèce contre la Turquie. Faites savoir particulièrement au Roi de la Grèce, qu'une guerre contre la Turquie amènerait dans un court délai sa deposition et son abdication.

Tout mouvement dans les Iles Ioniennes aidé par le gouvernement grec expose­

rait ce gouvernement au danger d'être appelé par le gouvernement britannique a lui rendre un compte sevère.

Russel.

* Ό έν τη επιστολή αναφερόμενος σέρ Πέτρος Σκάρλετ (Scarbtt) Campbell ήτο διπλωμάτης "Αγγλος, ευγενούς καταγωγής, όστις έχρημάτισε πρεσβευτής τής 'Αγγλίας είς 'Αθήνας κατά τα ετη 1862­ 1865.

1. Έλληνικήν μετάφρασιν τής επιστολής μετά σχετικών περί τής επιδόσεως αυτής προς τον τότε ύπουργόν τών 'Εξωτερικών τής Ελλάδος Ν. Δραγούμη ν πληροφοριών βλ. εις Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ, Σύγχρονος ίστορία τών Ελλήνων και τών λοιπών λαών τής 'Ανατολής από 1821 μέχρι 1921, τόμ. Ε', ενθ' αν., σελ. 299 έπ.

2. Προφανώς ό Τερτσέτης αναφέρεται είς τήν μεταξύ τοϋ "Οθωνος και τοϋ Ν Δρα­

γούμη συνδιάλεξιν, περί ης βλ. και Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρονος ίστορία τών Ελλήνων και τών λοιπών λαών τής 'Ανατολής από 1821 μέχρι 1921, τόμ. Ε', ενθ' άν., σελ. 301 έπ.

39

­ 606 —

τής πολιτισμένης Ευρώπης, δπως δύναται τις να ϊδη επί του μνημείου των Φιλελλήνων του συνταγματάρχου Τ hour et \

Είναι αληθές, δτι εις την πραγματοποίησιν των ιδεών της ελληνικής ελευθερίας, είς την οποίαν ήτο προσηλωμένος ο βασιλεύς "Οθων, δυνατόν va άντέκειτο ή σκοπιμότης της στιγμής' οποία ύπήρξεν όμως ή δράσίς του ; Παρεσκεύαζε τα μέσα δια την κατάλληλον στιγμήν, επομένως δπλα, πολεμο­

φόδια, συμμαχίας' ακολούθως, συνειργάζετο δια την επιτυχίαν εις κατάλ­

ληλον στιγμήν, δπως εκείνος και οι προσκείμενοι εις αυτόν άντελαμβάνοντο τον πολιτισμον τοϋ χριστιανικού κόσμου και την θείαν συγκατάβασιν. "Οθεν εΐναι προδόται δλοι εκείνοι, οΐτινες, κατά τον ενα ή τον άλλον τρόπον, εκ δο­

λιότητος, φθόνου, δουλικότητος εις ξένην πολιτικήν, εσυκοφάντησαν, παρενέ­

βαλον εμπόδια, άνεκοίνωσαν εις τον ξένον την εθνικήν Ίδέαν τού "Οθωνος και τόσοιν "Ελλήνων πολιτών. "Επομένως, είναι δίκαιον, δπως, είς νέαν εκδοσιν τού Παυσανίου, προστεθούν τα ονόματα τών νεωτέρων προδοτών τής 'Ελλά­

δος προς τα ήδη υπό τού περίλαμπρου Παυσανίου καταστάντα απαίσια. Σημειώσατε : Μία ελληνική προσωπικότης ύπεδείκνυε προς τον βασιλέα και την βα­

σίλισσαν τους κινδύνους, τους οποίους διέτρεχον κατά την έπιδίωξιν τοϋ εθνικού των σχεδίου. Συνεκρούοντο επιχειρήματα ύπερ και κατά. Τέλος, ό βασιλεύς και ή βασίλισσα, είς στιγμήν εξάψεως, τού εΐπον : «Δεν είσθε Χρι­

στιανός ;» Σας στέλλω ταχυδρομικώς το φύλλον υπό τον τίτλον : «'Εθνική Φρου­

ρά», δπου ο "Οθων κατηγορείται δια διπλήν προδοσίαν δεν ήδννήθην να υπερνικήσω τήν άνίαν να το μεταφράσω εις τήν Ιταλικήν. Μεταξύ τών απο­

δείξεων τής προδοσίας αναφέρεται και ή έχθρα τών 'Ιταλών κατά. τού'Όθωνος και δτι ό κ. Λομβαρδός τον κατηγόρησεν ώς προδότην εις άρθρον του 2. Ου­

δέποτε ό Λομβαρδός, ούτε κατ' δναρ, δπως με διεβεβαίωσεν, εξέφρασε παρο­

μοίαν κατηγορίαν κατά τού "Οθωνος, οποίας δέ άξιας είναι ή έχθρα μερικών 'Ιταλών, είσθε εις θέσιν να το κρίνητε σεϊς καλ.ύτερον εμού. Άπο τα ολίγα αυτά πού σας λέγω δύνασθε νά εννοήσητε όλόκληρον το περιεχόμενον τον άρθρου.

Ό "Οθων δεν επενέβαινεν είς το ζήτημα τών 'Ιονίων Νήσων υπό τίνων

1. Ό συνταγματάρχης Ίλαρίων Τουρέ (Thouret) ήτο Γάλλος φιλέλλην (1777­1857), μετάσχων είς πολλάς μάχας κατά τήν έλληνικήν έπανάστασιν. Μετά τήν άποκατά­στασιν τών πραγμάτων, έπέστρεψεν είς Γαλλίαν, όπου ήσχολήθη είς τήν σύνταξιν κατα­λόγου των εθελοντών είς τον έλληνικόν αγώνα. Άπέθανεν είς Πειραιά, καθ' ην στιγμήν ήγκυροβόλει το άτμόπλοιον, δι' ού έπέστρεφεν είς Ελλάδα.

2. Περί τής έν γένει στάσεως τοϋ Κ. Λομβαρδού, βλ. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρο­νος ίστορία τών Ελλήνων και τών λοιπών λαών τής 'Ανατολής άπο 1821 μέχρι 1921, τόμ. Ε', ενθ' av., σελ. 283 έπ.

— 607 —

μάλιστα υποστηρίζεται, δτι εκείνος εΐπεν δτι al 'Ιόνιοι Νήσοι υπόκεινται υπό χριστιανικήν κυριαρχίαν, αί δε ήμέτεραι βλέψεις πρέπει να τείνουν εις την άπε­

λευθέρωσιν 'Επαρχιών, υποκειμένων υπό μη χριστιανικήν κυριαρχίαν. Ό αυτοκράτωρ της Αυστρίας εξακολουθεί να είναι οργισμένος κατά

τοϋ "Οθωνος δια τήν εκ μέρους του άναγνώρισιν του 'Ιταλικού Βασιλείου. Καθ' à ακούω, περί τούτου υπάρχει βεβαιότης.

Ύποφαίνομαι μετά πάσης αγάπης υμέτερος

Γ. Τερτσέτης. Ό Ρενιέρης σας χαιρετίζει μετ αγάπης' με παρεκάλεσε να σας το

γράψω. Έαν εχητε τήν εύκαιρίαν να ΐδητε τον στρατηγον Tûrr 1, σας παρα­

καλώ να τοϋ διαβιβάσητε τα σέβη μου και άνακοινώσητε τήν επιστολήν του Russel.

Λέγουν δτι, ευρισκόμενος δ "Οθων εις τήν Βιέννην προ τοϋ 1854, ενε­

θαρρύνθη εις τα σχέδια του εκ μέρους της άρχιδουκίσσης Σοφίας και υπό τοϋ νεαρωτάτου τότε αύτοκράτορος, άργότερον δμως, με τάς διαταραχάς τοϋ εύρωπαϊκοϋ πολιτικοϋ ορίζοντος, εγκαταλείφθη εις τα κρύα τοϋ λουτροϋ. Τοϋτο δμως είναι βέβαιον, δτι δ βασιλεύς "Οθων, κατά το 1854, δεν επέσπευδε τήν κίνησιν, επειδή ήθελε να σχηματίση σαψεστέραν ίδέαν καθ' δσον άφορα εις τάς διαθέσεις της γενικής πολιτικής' ή κίνησις δμως επραγ ματοποιήθη, ύποδαυλισθεϊσα υπ' άλλων περισσότερον ανυπόμονων.

Τα δσα σας γράφω, σκεφθήτέ τα, διότι εγώ δεν έγραψα ενα άρθρον, αλλ' απλώς σημειώσεις, al δποϊαι θα μοϋ ήσαν, ϊσως δμως και δχι, χρήσιμοι δια τήν σύνταξιν ενός άρθρου» 2.

1. Ό Stefano Turr (1825 ­ 1908) ήτο ένθερμος πατριώτης Ούγγρος, όστις, μή άνε­

χόμενος τήν αύστριακήν κυριαρχίαν, άπέδρασε τω 1848 από τον αύστριακον στρατον καί, μεταβάς εις Πεδεμόντιον, απέκτησε βραδύτερον τήν ιταλικήν ίθαγένειαν. Διωρίσθη λοχαγός τοΰ στρατού της Σαρδηνίας, έλαβε μέρος εις πολλάς στρατιωτικός επιχειρήσεις καί, μετά περιπετειώδη βίον, έφθασε μέχρι τοϋ βαθμοϋ τοϋ στρατηγού. Κατέλαβε καί αλλάς σημαντικός θέσεις. Ούτος επρόκειτο να τεθή έπί κεφαλής στρατιωτικής αποστολής υπέρ τής ελληνικής υποθέσεως (Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρονος ίστορία των Ελλήνων καί των λοιπών λαών τής 'Ανατολής άπό 1821 μέχρι 1921, τόμ. Ε', ενθ' άν., σελ. 284).

2. Το πλήρες κείμενον τής επιστολής μετά τοΰ ίταλικοΰ πρωτοτύπου βλ. έν Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα: τόμ. Γ', ενθ' άν., σελ. 109 έπ.). Είς άπάντησιν, ό Θω­

μαζαΐος υπεραμύνεται καί αυτός τής πολιτικής τοΰ Όθωνος, καταδικάζει δέ τους άντι­

οθωνικούς καί κυρίως τήν Άγγλίαν, τήν οποίαν θεωρεί αίτίαν πολλών κακών καί ασκού­

σαν δολίαν πολιτικήν. Γράφει, σύν τοις άλλοις : 14 Δεκεμβρίου 1865

Ή επιστολή τοϋ κ. Russel αποτελεί τεκμήριον τον γεγονότος, το όποιον ήδη εκ των πραγμάτων σαφώς διεφαίνετο, δτι δηλαόή ή 'Αγγλία, φοβούμενη τήν Ρωσίαν και είς τάς

— 608 —

*

"Ηδη μετά παρέλευσιν έτων τίνων, ô Θωμαζαΐος, έχων υπ' όψιν του τάς ανωτέρω εκτεθείσας γνώμας του Τυπάλδου και του Τερτσέτη ώς και μεταγενεστέρας ειδήσεις, συγκεντρωθείσας απ' ευθείας εν 'Ιταλία, απεφά­

σισε να αφιέρωση σελίδας τινάς εις την περιγραφήν των πολιτικών πρα­

γμάτων εν Ελλάδι, έν συνδυασμό» προς τα κατά τα τελευταία εκείνα έτη διαδραματισθέντα πολιτικά γεγονότα έν 'Ιταλία. Τάς πληροφορίας και τάς σκέψεις του εκθέτει έν εΐδει ημερολογίου, έκ του οποίου άποσπωμεν τα άφορώντα αμέσως εις την Ελλάδα μέρη '.

«25η Μαΐου ΙΤρίν η γράψω μερικά πράγματα, τα οποία ουδέποτε εϊδον το φως της

δημοσιότητος, και τα οποία εις ολίγους μόνον είναι γνωστά περί μυστικών τίνων διαπραγματεύσεων μεταξύ 'Ιταλίας και 'Ελλάδος, θά σημειώσω λεπτο­

μέρειας τινάς, αϊτινες με αφορούν προσωπικώς και αναφέρονται εις δσα άφη­

γήθην ανωτέρω. . . Τώρα έρχομαι εις την "Ελλάδα. Τάς σχετικάς πληροφορίας συνέλεξα

παρά τού Γεωργίου Τερτσέτη 2, ανθρώπου φιλαλήθους, και τάς συνέκρινα προς ειδήσεις, τάς οποίας συνεκέντρωσα παρ' άλλων, ώστε έπιβεβαιοϋται ή αλήθεια αυτών.

'Ινδίας και εις την Κωνσταντινούπολιν, γίνεται προστάτις των Τούρκων εναντίον των Χρι­

στιανών και οτι άπα τάς Αθήνας μέχρι της Καλκούτας διατρέχει εν ήλεκτρικον καλώδιον φόβων και παγίδων. ΟΊ "Ελληνες τον Φαναριού μεταφέρουν εις 'Αθήνας την Τονρκίαν μάλ­

λον παρά το Βνζάντιον ό δε "Οθων, ο Γερμανός, ήτο περισσότερον εκείνων "Ελλην. Ό βα­

σιλεύς "Οθων, κατηγορηθείς ευρύτατα εκ μέρους των φιλελευθέρων ώς τύραννος και οπι­

σθοδρομικός, ετιμωρήθη ώς επαναστάτης κατά της δήθεν φιλε?>ευθέρας εκείνης τυραννίδος, ήτις χρησιμοποιεί την είρήνην ώς δπλον δια πόλεμον και, με το αίμα το χνθέν είς τον πόλε­

μον, γράφει επαίσχυντους συνθήκας ειρήνης. Ή 'Ελλάς, είσακουσθέντων των τολμηρών αυτής πόθων, ετιμωρήθη, λαμβάνουσα

ώς δώρον ενα νέον βασιλέα και τάς Ιονίους Νήσους, έπταπλοΰν κόμβον, ό όποιος περιπλέ­

κεται με τους παλαιούς κόμβους, και τον οποίον ή σπάθη δεν δύναται να λύση. Ή 'Ελλάς ετάφη δχι τόσον ύπο τά Ιδια αρχαία αυτής ερείπια, δσον υπό τα νέα, τ à όποια επ αυτής εγείρει ό ψευδής πολιτισμός. Ή πραγματική 'Ελλάς ευρίσκεται μέσα είς τον λαόν. "Ο,τι σήμερον βλέπομεν είς τάς 'Αθήνας δεν είναι παρά υπολείμματα ή αποκόμματα ή δείγματα της Τουρκίας και της Γερμανίας, τής Γαλλίας και της Ρωσίας. Το Ιταλικον στοιχεϊον θά ■ήτο το όλιγώτερον διαβρωτικόν, δμως τοϋτο έχει τώρα μικροτέραν παρουσίαν εξ δλων.

1. Αί σημειώσεις είς το κείμενον οφείλονται είς τον έπιμελητήν τής εκδόσεως τοϋ δργου Raffaele Ciampini.

2. Περί τοϋ Γεωργίου Τερτσέτη, συγγραφέως μιας τραγωδίας «Ό θάνατος τοϋ Σω­

κράτους», είς την οποίαν προέταξε βραχεϊαν είσαγωγήν ό Θωμαζαϊος βλ. «Esercizi let­

terari» (Firenze 1869, σελ 78 ­ 80).

— 609 —

28η Μαΐου

Ή αυτοκράτειρα της Αυστρίας, Βαυαρικής καταγωγής, με μεταφέρει είς Κέρκυραν, δπου εγενόμην μάρτυς των διαθέσεων τάς οποίας έτρεφε προς την 'Ελλάδα ό δυστυχής "ΟΘων της Βαυαρίας ι, άνθρωπος περιωρισμένης μεν αντιλήψεως, άλλα τίμιος.

Ούτος, περί το τέλος τοϋ 1853 και τάς αρχάς του 1854, κατά το κίνη­

μα της Ηπείρου, εΐχεν ενεργον συμμετοχήν εις αυτό, ό εν Κέρκυρα μάλιστα πρόξενος αύτοϋ το ύπεστήριξεν εκ τοϋ εμφανούς. Τα στρατεύματα του δι­

ήλθον τά σύνορα, εν τη ελπίδι δτι ai τότε άπειλαι της Ρωσίας εναντίον της Τουρκίας θά εβοήθουν τήν 'Ελλάδα νά έπεκταθή. Έγώ προέβλεψα και προεΐπον δτι ai Ρωσικοί άπειλαι δεν άπετέλουν δια τήν 'Ελλάδα βάσιμους ελπίδας' και τω δντι ταχέως διέλυσε ταύτας ή υπέρ των Τούρκων σταυροφορία των "Αγγλων, των Γάλλων και των Ιταλών. Το γεγονός δμως δτι από της εποχής εκείνης ό "ΟΘων είχε φανή θαρραλέος, αποδεικνύει, δτι, αν εστερεϊτο τόλμης και πνεύματος, εν τούτοις δεν ήτο εις Γερμανός ύποτεταγμένος εις τάς δια­

ταγάς της Βιέννης, τούτέστι Τούρκος. "Αν δεν εΐχον διαπιστώσει τούτο Ιδίοις δμμασι, θα ειχον τήν ύπόνοιαν δτι ai ενέργειαι εις τάς οποίας προέβη κατά το 1862 ήσαν δψιμα τεχνάσματα και σχέδια προκληθέντα εκ φόβου, δτε εΐδεν "Ελληνας συνωμότας νά εξυφαίνουν εν Ιταλία μηχανορραφίας εναντίον της βασιλείας του' επρόκειτο περί άνθρωπου μικρού κύρους και ολίγου πνεύματος, ως απέδειξαν τά γεγονότα.

Παρασυρόμενος εκ τοϋ ονόματος τοϋ Γαριβάλδη, τοϋ οποίου δεν ήθε­

λεν ϊσως νά επωφεληθούν οι αντίπαλοι, ΐσως δμως και επειδή ή εκβασις των πραγμάτων της Σικελίας και της ΝεαπόΤιεως, προσέτι δε και ai ύπηρεσίαι τάς οποίας άτακτα στρατεύματα προσέφεραν είς κυβέρνησιν αύτοκαλουμένην νόμιμον, τοϋ παρεϊχον εμπιστοσύνην (παρακινηθείς νπο της βασιλίσσης, περισσότερον θαρραλέας και οξυδερκούς αύτοϋ), εζήτησε συμβονλήν από τον Μάρκον Ρενιέρην 2, καταγόμενον εξ οικογενείας εξόριστου εκ Κρήτης, δστις είχε τραφή με Ιταλικήν παιδείαν, διεκρίνετο δέ δια πνεύμα ήρεμον και ψυχήν ασθενή, αλλά τιμίαν. Ούτος προέτεινεν εις τον Γεώργιον Τερτσέτην — δστις ειχεν επίσης τραφή με Ιταλικήν παιδείαν και δστις, κατά τήν καταδίκην

1. Ό "ΟΘων της Βαυαρίας (1815 ­ 1867), νιος τοϋ Λουδοβίκου Α' της Βαυαρίας, άνήλθεν επί τοϋ θρόνου της Ελλάδος το 1832. Μετά βασιλείαν τριάκοντα ετών, ήναγκάσθη νά παραιτηθή κατόπιν λαϊκής επαναστάσεως.

2. Ό Μάρκος Ρενιέρης, τον όποιον έγνώρισεν ό Θωμαζαϊος είς τήν Φλωρεντίαν το 1833, νπήρξεν εϊς εκ των τεσσάρων είς τους όποιους ό συγγραφεύς αφιέρωσε το έργον του Scinlille. Καθηγητής Πανεπιστημίου, διπλωμάτης και συγγραφεύς είς ελληνική» γλώσ­

σαν, ήτο πάντοτε Ιδιαιτέρως προσφιλής είς τον Θωμαζαΐον.

— 610 —

τοϋ Θεοδώρου Κολοκοτρώνη 1 εϊς θάνατον, εΐχεν επιδείξει μεγαλυτέραν τόλ­

μην ώς δικαστής ή ώς μαχητής — να μεταψέρη εις τον Γαριβάλδην μήνυμα περί των μυστικών σχεδίων τον "Οθωνος, ενώ εκ παραλλήλου ο υιός του Μάρκου Μπότσαρη 2 θα έστέλλετο με επιστολήν αντοϋ τούτον του "Οθωνος προς τον Βίκτωρα 'Εμμανουήλ.

Ούτος δ Βίκτωρ 'Εμμανουήλ, απευθυνόμενος προσωπικώς προς τον Τερ­

τσέτην τοϋ είπε: «Περί των ζητημάτων τούτων εγώ δεν δύ­

ν α μα ι να διαπραγματευθώ ειμή μόνον απ* ευθείας με τον βασιλέα», ύπονοών δτι δεν επετρέπετο εις ενα βασιλέα να μηχανορ­

ραφή με συνωμότας. 'Εν τούτοις και 6 ίδιος και άλλοι μονάρχαι εμηχανορρά­

φησαν καί μηχανορραφοϋν ακόμη. Τα ανωτέρω είπε προς τον Τερτσέτην, δτε ούτος μετέβη εις Ίταλίαν, ίνα συζήτηση μετά τοϋ Γαριβά?.δη.

Τη αλήθεια, δ "Οθων δεν έκαμνε διάκρισιν μεταξύ τών δύο διαπραγματεύ­

σεων · εις άμφοτέρας δε επεθύμει σαφώς το αντο αποτέλεσμα. Έδεικνύετο δε τόσον ειλικρινής, ώστε 6 Μάρκος Ρενιέρης, δ όποιος δεν ήτο ανόητος, ούτε μηχανορράφος, ούτε ύποτεταγμένος εις την Αύλήν, έλεγε προς τον διστακτικον Τερτσέτην : «Οντο ι (δηλ. ό βασιλεύς και ή βασίλισσα) εκθ έτονν τ ο ν ς ε αν τ ο ύ ς των ε Ι ς τον ε σ χατ ο ν κ ί ν δ ν ν ο ν, κ ai ημείς θα θελήσωμεν να αρνηθώ μεν εις α ν τ ο ν ς τ à ς υπηρε­

σίας και τους λόγους μας;». 'Εν τω μεταξύ οι σννωμόται, αφιχθέντες εξ 'Ελλάδος, ώμίλουν εναντίον

τοϋ "Οθωνος και προς τον Βίκτωρα 'Εμμανουήλ και προς τον Γαριβάλδην διό ούτος έδιδε μικράν προσοχήν προς τον Τερτσέτην. Ό τελενταΐος οντος (δ Τερτσέτης) με πνενματώδη εξαρσιν, μεταξύ διπλωματίας και λυρισμού, έφθασε μέχρι σημείου νά τοϋ προτείνη άπόβασιν έξ 'Ιταλίας εις Τουρκίαν. Ό Γαριβάλδης δμως, ό όποιος ουδέποτε εγκαταλείπει τους ειλικρινείς ανθρώ­

πους — εφαίνετο δτι δεν ετρεφεν εμπιστοσύνην προς τον "Οθωνα — κατενόει δτι, άνευ της συμπράξεως της νομίμου κυβερνήσεως της 'Ελλάδος, δεν ήτο δυνατόν να προχώρηση εις τοιαύτην επιχείρησιν, δτε δέ οι μνημονευθέντες μηχανορράφοι σννωμόται άπεφάνθησαν δτι θα άναλάβονν μόνοι τήν εκστρα­

τείαν. ο Γαριβάλδης, αντί νά σνναινέση, τους άπέτρεψεν. Ή Ιταλική κυβέρνησις, βεβαίως, ευχαρίστως θα τον άπέστελλεν εις 'Ελ­

λάδα, κυρίως ίνα απαλλαγή από αυτόν, τοσούτω μάλλον καθ' δσον ούτος

1. Ό Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (1770 ­ 1843), στρατηγός και πολιτικός ασκών μεγάλην επίδρασιν επί τάς λαϊκάς μάζας, κατεδικάσθη είς θάνατον το 1834, αλλ' ετνχε χάριτος παρά τον "Οθωνος το έπόμενον έτος. "Ελαβε μέρος είς τάς πολιτικός έριδας της 'Ελ­

λάδος άπο τοϋ 1820 μέχρι τοϋ 1840. 2. Ό Μάρκος Μπότσαρης (1788 ­ 1823) ήτο εκ τών αρχηγών της ελληνικής 'Επα­

ναστάσεως, καθ' ην άπέθανεν ώς ήρως είς τήν μάχην τοϋ Σκουτάρι τήν 22 Αυγούστου 1823. Ή μορφή του κατέστη θρυλική καΐ ύμνήθη υπό τής δημοτικής ποιήσεως.

— 611 —

εσκόπευε va κινηθή κατά τοϋ Τρεντίνο, ενώ ή σχετική επιτυχία ήτο αδύνα­

τος. "Ινα μεταπεισθή δε της επιχειρήσεως ταύτης 6 άνθρωπος της Caprera, εχρησιμοποιήθη επιμόνως δ TiXrr, πρόσωπον τον οποίον ακόμη δεν έχουν δια­

σαφηνισθή τα αισθήματα, al σκέψεις και ή δράσις. Παραλλήλως δμως ai δυσπιστίαι και οι δισταγμοί της Ιταλικής κυβερνήσεως ήσαν τοσούτοι, ώστε, άφοϋ πρώτον εστάλη ή άπάντησις τον βασιλέως Βίκτωρος "Εμμανουήλ προς τον βασιλέα "Οθωνα, εν συνεχεία εδόθη διαταγή να μη παραδοθή εις αυτόν. Τοϋτο δέ, διότι κατέστη ϊσως σαφές δτι και ή 'Αγγλία ήτο αντίθετος προς παν κίνημα της 'Ελλάδος, ή 'Αγγλία, ή οποία, ένεκα της ζηλοτυπίας προς την Ρωσίαν, ήτο φανατική προστάτις της Τουρκίας.

"Οτι ή 'Αγγλία και κατά την νέαν ταύτην περίπτωσιν επεκύρωνε τους λόγους του Κάνιγκος \ δτι επεθύμει να κράτη αυτή τους ασκούς τοΰ Αιόλου, iva δύναται συμφώνως προς τα συμφέροντα της να εξαπολύη την θύελλαν επί της Ευρώπης, το αποδεικνύει επιστολή τον κόμητος Russel2, δημοσιενθεΐσα βραδύτερον εις τάς εφημερίδας, δια της οποίας επληροφόρει τον βασιλέα "Οθωνα, δτι, αν δεν παύση να κινήται εναντίον τών Τούρκων, θα εκθρονισθη. Επιστολή σύντομος και σαφής, ακριβώς δπως το σχοινί, το όποιον στέλλει ό Μέγας Κύριος (δηλ. ο σουλτάνος) προς τους πασσάδες.

Κατά τήν περίπτωσιν ταύτην, καθώς και τόσας ά'Α/Ιας, εκείνοι οι όποιοι αποκαλούν εαυτούς προστάτας του λαοϋ, τον κατέστησαν εν τη πραγματικό­

τητι παίγνιον εις χείρας τών εχθρών τοΰ έθνους. 'Επειδή δέ εις τον κόσμον τού­

τον το καλόν περιπλέκεται ενίοτε μετά τον κακόν, και επειδή ουδείς δύναται να πράξη κακόν, το όποιον να αποκλείεται να άποβη αφορμή καλού, και επειδή έθνη και άτομα, τα όποια ούδενός πράγματος εγένοντο άξια, καίτοι δε διαπράτ­

τουν το κακόν, ήξιώθησαν βραδύτερον υπό τοϋ Θεοϋ να μετριάσουν τοϋτο δια καλής τίνος πράξεως, ούτω και εν τω προκειμένω εκ της μνημονευθείσης πρά­

ξεως δόλου και βίας, ή 'Αγγλία, δι' εμπειρότατης πολιτικής τέχνης, επέτυχε να επωφεληθή της ευκαιρίας ίνα απαλλαγή της κυριαρχίας επί τών 'Ιονίων νήσων και να εμφανισθή εις τους ενπίστους άναγνώστας τών εφημερίδων ώς παραδειγματικώς φιλελεύθερα, ενώ εν τή πραγματικότητι ήτο υπέρ ποτέ ανελεύθερος. Ουδείς έλησμόνησε τον σκοπόν δια τον όποιον είχε καταλάβει τάς νήσους εκείνας. Ή δε 'Ελλάς, καίτοι δι αυτών επεξετάθη, δεν εγένετο

1. Ό Γεώργιος Κάνιγκ (1770 ­ 1827), "Αγγλος πρωθυπουργός, ήτο αντίθετος προς τήν πολιτικήν της 'Ιεράς Συμμαχίας.

2. Ό 'Ιωάννης Ράσσελ, "Αγγλος πολιτικός (1792 ­ 1878), διετέλεσε πρωθυπουρ­

γός το 1848 ­ 1849 και ηύνόησε κατ' αρχάς, από συμφώνου μετά τοϋ υπουργού του επί τών 'Εξωτερικών λόρδου Πάλ.μερστον, τα Ιταλικά κινήματα ύπερ της ανεξαρτησίας της χώρας' βραδύτερον δμως ή στάσις του μετεβλήθη, εκ φόβου μήπως ή Ιταλική έπανάστασις εύνοή­

ση πολύ τήν γαλλικήν πολιτικήν εν τη Μεσογείω. Το 1859 ­ 1861 ηύνόησεν εκ νέου τάς Ιταλικάς επιδιώξεις.

— 612 —

Ισχυρότερα, ενώ εκείνη με το να προσφέρη αύτάς είς βασιλέα συγγενή μετά τον βασιλικοϋ οίκου της Αγγλίας, καθίστα δια των 'Ιονίων νήσων υποτελή εις την Άγγλίαν δλόκληρον την Ελλάδα.

Κατ' άνάλογον τρόπον ή προ τριακονταετίας ληφθείσα άπόφασις περί απελευθερώσεως τών δούλων τών αποικιών, εθαυμάσθη μεγάλως υπό τών τιμίων ανθρώπων. Ήτο δε φυοικον να προκαλέση γενικήν ίκανοποίησιν, ακόμη και εκείνων οϊτινες διέβλεπον δτι δια τοϋ τοιούτου παραδείγματος ή 'Αγγλία επε­

δίωκε να παρενόχληση την άντίπαλον άδελφήν αναμφιβόλως δε οι "Αγγλοι, καίτοι καταχθονίως προορατικοί, δεν ήτο δυνατόν να προβλέψουν τότε τόσον τεραστίαν ίκανοποίησιν, οΐαν προσέφερεν εις αυτούς δ πρόσφατος αδελφοκτόνος πόλεμος ι. . .

6η 'Ιουνίου

"Οτι ή εκ μέρους τής 'Αγγλίας εγκατάλειψις τών 'Ιονίων νήσων δεν ήτο πράξις φιλελευθέρας γενναιοφροσύνης, το απέδειξε σαφώς ό σκαιος και πείσμων τρόπος της αποχωρήσεως. Πρέπει εν τούτοις να όμολογηθή δτι και οι 'Ιόνιοι (δηλ. εξ αυτών οι πολιτικολογοϋντες και οι εμφανιζόμενοι δήθεν ως εκπροσω­

πούντες το έθνος, ενώ εν τή πραγματικότητι συχνάκις καταισχύνουν και κατα­

στρέφουν τα έθνη) έπραξαν πάν το δυνατόν, ίνα δικαιολογήσουν την ύπεροπτι­

κήν συμπεριφοράν τών αλαζόνων "Αγγλων και Ινα τους προκαλούν συνεχώς, άφίνοντες άφ' ενός μεν να παρέλθουν πεντήκοντα ετη χωρίς να επωφεληθούν κατά φιλελεύθερον τρόπον τού Συντάγματος, το οποίον, παρά τάς ασάφειας του, παρεϊχεν εις αυτούς το δικαίωμα να φροντίζουν δια την εσωτερικήν κυ­

βέρνησίν των και να θεσπίζουν καλούς νόμους, αφ' ετέρου δε απορρίπτοντες μετά πρωτογόνου άδεξιότητος τάς ικανοποιητικάς προτάσεις, τάς οποίας, εν συνεχεία τής επιεικούς διοικήσεως και τών παραχοιρήσεων τού καλού λόρδου Seaton 2, ήλθεν αυτοπροσώπως νά προσφέρη εις αυτούς ό Γλάδστων, εις τών πλέον τιμίων και διασήμων ανδρών τής 'Αγγλίας και τής Ευρώπης 8.

Τάς θρασύτητας, τάς οποίας υφίστανται τώρα ούτοι (δηλ. οι Ιόνιοι) υπό τών επισήμων 'Ελλήνων, και al όποΐαι είναι σκληρότεραι ως προερχό­

μεναι εξ άδε?<.φών, τάς αιματηράς έριδας, τους βαρείς φ,όρους, οι όποιοι θά γί­

νουν ακόμη επαχθέστεροι, ένεκα τής παθητικής άθλιότητος, ήτις τους κατα­

θλίβει εξ αιτίας τής αδρανείας των, απροετοίμαστοι ως ήσαν ίνα αποσείσουν

1. 'Αναφέρεται ?1ς τον μεταξύ Βορείων καϊ Νοτίων εμφύλιον πόλεμον τής 'Αμερικής, όστις, εκραγείς το 1861 ένεκα τον ζητήματος τής δουλείας, ετερματίσθη το 1865.

2. Ό John Colborne, βαρώνος Seaton (1778 ­ 1863), νπήρξεν από τον 1843 μέχρι τον 1849 ύπατος αρμοστής τών Ιονίων Νήσων.

3. Ό διάσημος πολιτικός τής 'Αγγλίας John Hall Gladstone (1827 ­ 1902) διε­

τέλεσεν επανειλημμένως πρωθυπουργός.

— 613 —

τον ζνγόν, ai λοιποί νήσοι τάς αισθάνονται όλιγώτερον από την Κέρκυραν, ή οποία τώρα υποφέρει ένεκα τής δυστυχίας ι . . .

Εις άλλος καταγόμενος εκ των 'loviojv νήσων, ψυχή ουχί ευτελής, αλλ' ασθενής, διατελέσας επί τίνα χρόνον υπουργός εν 'Αθήναις, ύπήρξεν δ Βράίλας, δστις τάς ιδέας, τάς οποίας ελάμβανεν εκ Γαλλικών βιβλίων, περιέ­

βαλλε δια της συγχρόνου ελληνικής σχολαστικότητος. Περί τών σχολαστικών τούτων υποκλοπών μου ανέφεραν εν χαρακτηριστικών άπίστευτον παράδειγμα. Τ0 Damiron 2 ή άλλος τις εκλεκτικός τής Γαλλικής σχολής, επιθυμών να σχολιάση την νέαν θεωρίαν, καθ' ην δ νους του φιλοσόφου προάγεται δταν τοποθετήται εις το δφειλόμενον ϋψος, αναφέρει τον στίχον τοΰ Βιργιλίου : Apparet domus intus, et atria longa patescunt3, τον όποιον λέγει δ Αι­

νείας περί τοϋ ανακτόρου τοΰ Πριάμου, δτε απεκαλύφθη μετά τήν καταστρο­

φήν τοϋ πύργου, δστις ύψοϋτο ώς σκοπιά. Πας τις κατανοεί ποίαν σχέσιν έχει προς τάς απόψεις τής φιλοσοφίας ή εΐκών αυτή, ληφθείσα εκ τών ερει­

πίων τής Τροίας. Ό καλός Επτανήσιος (δηλ. δ Βράϊλας) εις το βιβλίον του — το οποίον νομίζει δτι είναι φιλοσοφικόν — επαναλαμβάνει πιστώς apparet domus intus. Το επαναλαμβάνει δε προς "Ελληνας μή γνωρίζοντας τήν λα­

τινικήν γλώσσαν, δεδομένου δτι τώρα πλέον ούτοι και τα λατινικά και τα ελ­

ληνικά πράγματα καταφρονούν κατά τρόπον ολοσχερή. Συνεργάτης αύτοϋ εις τήν σύνταξιν μιας εφημερίδος, επιφυλακτικώς

πολέμιος κατά τών ν Αγγλων, ήτο δ Σπυρίδων Ζαμπέλιος, διάφορος τοϋ δι­

κηγόρου Ναπολέοντος, καλλιεργημένου πνεύματος και τίμιας ψυχής, όστις ήσθάνετο έντροπήν και θλϊψιν διότι οι 'Επτανήσιοι δεν εδέχθησαν τάς προ­

τάσεις τοϋ Γλάδστωνος. Ό Βράϊλας, ύποστάς οικογενειακός στενοχώριας, χωρίς να είναι αίτιος, εδέχθη μεγάλος άμοιβάς άπο τήν Άγγλίαν, χωρίς όμως να προβή εις πράξεις κακάς ή άτιμους. Ό συνεργάτης του Σπυρίδων Ζαμπέλιος, δ όποιος, μή ευρισκόμενος εις δμοίαν ανάγκην, είχε μείνει κατά μέρος, βραδύτερον δέν απεδείχθη ψυχή περισσότερον αξιοπρεπής, ή δε σκέψις του είναι πλέον συγκεχυμένη άπο τήν σκέψιν εκείνου.

"Οτε κατ' Αϋγουστον τοϋ 1849 έφθασα εκ Βενετίας εις τό λοιμοκαθαρ­

τήριον τής Κερκύρας, δ Βράϊλας και δ Ζαμπέλιος ήλθον να με επισκεφθούν, εκλαβόντες με ώς ενα εξ εκείνων τους όποιους εις Παρισίους αποκαλούν πολιτικάς διασημότητας, ϊσως όμως και δια να με παρασύρουν

1. Έκ τον κειμένου ελλείπει το φνλλον τον χειρογράφου το φέρον τήν άρίθμησιν 275­276.

2. Είναι ό Giovanni Filiberto Damiron, Γάλλος φιλόσοφος (1794 ­ 1862), συγ­

γραφεύς τοϋ Essai sur l'histoire de la philosophie en France au XIX siècle, τον Traité de la Providence και τών Mémoires της Φιλοσοφίας τοϋ ΙΖ' αιώνος.

3. Αινείας II 483.

— 614 —

προς το μέρος των, επειδή ήσαν αντίπαλοι τον Μουστοξύδον \ δστις επετίθετο εναντίον των μετά δριμύτητος, καλυπτόμενης νπο της γλνκύτητος εκείνης ήτις διακρίνει τον χαρακτήρα τον. Ειδικώς δε κατά τον Βράϊλα εξεμάνη τόσον, ώστε επεδίωξε δια νόμον να τον αφαίρεση το δικαίωμα Ίονίον πολίτον, επειδή είχε γεννηθή είς "Ηπειρον.

Ούτοι δμως δεν με εύρον ως πολιτικον άνδρα είς το νψος των. "Οτε δέ κάποτε άνήλθον τήν κλίμακα τον Ζαμπελίου δια να τον παρακαλέσω να με­

σιτενση παρά τω λόρδω υπάτω αρμοστή, ha ούτος εν ονόματι τής "Αγγλι­

κής κυβερνήσεως απαίτηση δπως ορθόδοξος Ιερεύς εκ Κεφαλληνίας ελευθε­

ρωθή εκ τής Αυστριακής φυλακής, δπου είχε ριφθή άνευ αίτιας, δ γενναίος εκείνος άνήρ, φοβηθείς δτι ίσως εΐχον μεταβή ίνα ζητήσω χάριν τινά δι' εμέ, εκρύβη, ο δε πατήρ του μετά κόπου κατόρθωσε να τον πείση να εμφανισθή. Τέλος, άκουσας τήν παράκλησίν μον, άφορώσαν εις "Ελληνα, άπεκρίθη πολν περισσότερον ψνχρώς από δσον θα άπήτει καί ή πλέον έπιφνλακτική σύνεσις.

Είναι αληθές δτι δ αρμοστής ήτο κακώς διατεθειμένος εναντίον τής Βε­

νετίας και εναντίον ημών, ώς προκύπτει εκ τών επιστολών τον "Αγγλον προξένου τοϋ διαμένοντος εις Βενετίαν και τόσον άφωσιωμένον είς τους Αυ­

στριακούς δσον απεδείχθη δτι ήσαν επίσης óRussel και ό Πάλμερστον, εν τού­

τοις δ Ζαμπέλιος, ίνα σώση τά προσχήματα του φιλελενθέρον, ήδύνατο να άρνηθή τήν μεσολάβησίν του μετά περισσοτέρας ευγενείας.

Μετά τίνα ετη ούτος διέδιδεν δτι εντός ολίγου χρόνου ή Αγγλία θα εξέ­

πιπτεν εις δύναμιν δευτέρας ή τρίτης κατηγορίας καί ονειροπολεί δτι το Βυζάντιον θα εγίνετο ή πρωτεύουσα τοϋ ελληνικού βασιλείου. Το μεσαιωνικον δνειρον τούτο συνέχεε μετά τών στομφωδών επαγγελιών τής Γαλλίας, διακη­

ρύττων δτι, αν δ ελληνικός κλήρος (δ κλήρος εκείνος είς τον όποιον ώφείλετο κατά μέγα μέρος ή επιτυχής εκβασις τής ελληνικής επαναστάσεως) δεν περι­

ωρίζετο είς τα καθήκοντα τον, θα νπεχρεούτο είς τούτο δια ροπάλον, ταντο­

χρόνως δε δια τής ράβδον τον εμιμεΐτο τήν κίνησιν τών βοσκών. Αι σχολαστι­

κότητες τον Βυζαντίου και τής Ρώμης συνοδεύονν πάντοτε τα φιλελεύθερα πνεύματα τής 'Ιταλίας καί τής 'Ελλάδος.

Τών διανοητικών ικανοτήτων τον ούτος έδωσε δείγμα δι ενός όγκώδονς τόμον στομφώδονς ποιήσεως, περιέχοντος είς το τέλος πλονσίαν σνλλογήν δημοτικών ασμάτων, τήν οποίαν δμως δεν σννεκέντρωσεν αντός, άλλα άλλοι τον προσέφερον. Ό ϊδιος δέν νπήρξεν ικανός οντε να εκλέξη, αλλ' ονδε καν να κατάταξη ταϋτα. Τα άσματα αυτά, ώς κείμενα, θα ήδύναντο νά απο­

τελέσουν πηγήν εμπνεύσεως δι' εν καλόν βιβλίον, ενχάριστον και χρήσι­

μον δι' δλην τήν 'Ελλάδα' παρημελημένα αντιθέτως φύρδην μίγδην είς το

1. Ό 'Ανδρέας Μουστοξύδης, εκ Κερκύρας (1785 ­ I860), ήτο γνωστός Ιστοριογρά­

φος τών 'Ιονίων νήσων.

— 615 —

τέλος τον έργον, παραμένονν Θλιβερά μαρτνρία της βυζαντινολογίας τον. Βραδύτερον μεταβάς εις 'Αθήνας, δεν κατόρθωσε να διακριθή μεταξύ

των λογοκλόπων εκείνων και τοϋτο είναι προς τιμήν τον. Τέλος, χωρίς να καταβάλγι προσπάθειάν τίνα ίνα δια των σνγγραμμάτων και τον παραδεί­

γματος ώφελήση την πατρ/όα, μετέβη εις Ίταλίαν δια πλέον άνετον και όλι­

γώτερον δαπανηράν διαμονήν. Έκεΐ σννήντησε την μοναχήν εκείνην της Νεα­

πόλεως, ή οποία, χάρις εις ενα ξενοδόχον, απέκτησε πολλά τέκνα καί, χάρις εις τον Ζαμπέλιον, ενα βιβλίον '. καθώς μοι άφηγήθη γνωστός μον "Ελλην. Βέβαιον είναι δτι δ Ζαμπέλιος επρότεινε την εκδοσιν εις τον Barbera, δ δε Barbera, χωρίς νά μον εξήγηση τον λόγον, εζήτησε παρ' εμον πληροφορίας δια τον εις αντόν άγνωστον τούτον Έπτανήσιον. Σεβόμενος την αλήθειαν, τον εΐπον δσον καλόν ήτο δυνατόν.

'Εγώ, αν ήμην ορθόδοξος ή προτεστάντης, αίσθανόμενος άγάπην προς την Ίταλίαν και σεβόμενος εμαντόν, θά άπέφενγον νά ταράξω με βιβλία καί άλλα ευρήματα την σννείδησιν ενός λαού, δ όποιος έχει μεγάλην ανάγκην υπο­

στηρίξεως και γαλήνης. Είναι παράδοξον πράγμα δτι ακριβώς εγώ — χωρίς νά το ήξεύρω — διηνκόλννα την διάδοσιν των «άπομνημονενμάτων» τούτων της μοναχής, και δτι ο Barbera, iva με ερώτηση περί τοϋ Ζαμπελίου, κατέ­

φνγεν εις το πρόσχημα δτι δήθεν σννώδενε τνχαίως τον'Αλέξανδρον Μαν­

τσώνην, δτε οντος ήλθε νά με επισκεφθη. "Οσοι ανέγνωσαν άμερολήπτως το βιβλίον εκείνο, υποστηρίζουν δτι

πολλά πράγματα, αν και εξωγκωμένα δια ρητορικής ελενθεριότητος, δύναν­

ται νά τύχουν ευμενούς ερμηνείας και ότι κατά το πλείστον πρόκειται περί ασήμαντων μάλλον προκαταλήψεων ή περί σφοδρών βιαιοτήτων. Και ίσως ή δυστυχής μοναχή αποθνήσκουσα, δεν θα αισθάνεται τόσην μεταμέλειαν δια τα τέκνα της, δσην δ Ζαμπέλιος δια το βιβλίον, δια το όποιον εχρησίμενσεν ως ^αΐα αυτός, δστις έχει σχέσιν προς τον Σωκράτην, οΐαν ό Θερσίτης προς τον 'Οδυσσέα.

1. Το βιβλίον τοϋτο της μονάχης της Νεαπόλεως, υπό τον τίτλον «Τα μυστήρια τοϋ Νεαπολιτικοϋ μοναστηρίου» έδημοσίευσεν εν Φλωρεντία το 1864 ή Enrichetta Caracciolo, της οικογενείας των πριγκίπων τοϋ Forino, πρώην μοναχή Βενεδεκτίνη, ήτις, εξελθοϋσα βραδύτερον της μονής, συμφώνως προς τους νέους ιταλικούς νόμους, κατέστη κυρία Gren­

then. Tò ϋφος τοϋ έργου άνεθεώρησεν ό Σπυρίδων Ζαμπέλιος, τοϋ οποίου δέν κατόρθωσα να άνεύρω άλλο έργον εκτός τοϋ έξης : «Le nozze di Candia, episodio inedito dell'istoria cretese sotto il dominio veneto» (Torino 1871). Περί τής εκδόσεως των «Μυστηρίων τοϋ Νεαπολιτικοϋ μοναστηρίου» βλ. Barbera, Memorie di un editore, pp. 280 ­ 282. Tòv Σπυρίδωνα Ζαμπέλιον δεν αναφέρουν οί ιστορικοί τής λογοτεχνίας τοϋ 1800. Εις επι­

στολήν του, υπό ήμερομηνίαν 11 Αύγουστου 1858, δια τής οποίας ό Θωμαζαϊος τον παρου­

σιάζει εις τον Vieusseux, άναγινώσκομεν τα ακόλουθα: «Ό διδάκτωρ Σπυρίδων Ζαμπέλιος, εκ Κερκύρας, διαμένων τώρα εν Αθήναις, έξεπατρίσθη iva εϋρη τήν πατρίδα, την οποίαν τιμά δια των έργων τοϋ πνεύματος και τής σταθερότητος τοϋ πνεύματος. . .».

— 616 —

Tò μείγμα τούτο παρισινής ρητορικής και βυζαντινής σχολαστικότητος, το οποίον κυριαρχεί εις την σκέψιν και την γλώσσαν του Ζαμπελίου και δλων σχεδόν των 'Ελλήνων όσοι σήμερον γράφουν και αναμασούν τα ϊδια, φέρει εις την μνήμην μου το ρητον — άντάξιον τής αρχαίας ελληνικής σοφίας — ενός Ζακυνθίου καθηγητού εν 'Αθήναις, όστις απεφάσισε να άποθάνη πριν ελθη ή ώρα του, iva απαλλαγή τής Βαβέλ ταύτης. Ούτος ελεγεν : «Οι "Ελληνες θα μετέβαινον εις Κωνσταντινούπολη, αν εγραφον την γλώσσαν την οποίαν ομιλούν»' ήννόει δέ ουχί ότι θα μετέβαινον δια τής γλώσσης, αλλ' ότι τούτο θα άπετέλει άπόδειξιν δτι είναι και θέλουν να είναι ζωντανοί και δτι κατέχουν τον κοινον νουν. Ό δε κοινός νους είναι χρήοιμος εις πάσαν περίπτωσιν.

'Ακριβώς εξω τής κοινής λογικής ήσαν τα κινήματα, τα οποία κατέρ­

ριψαν τον "Οθωνα, ως κάί ή πρόσφατος άπόβασις τών ολίγων εκείνων 'Ελ­

λήνων, κατά τών όποιων έστρεψαν τα πυρά των αυτοί ούτοι οι Θεσσαλοί και οι όποιοι θα παράσχουν εις τον μέγαν κύριον (δηλ. τον σουλτάνον) την ικανοποίησιν να θέση επί τάπητος το Τουρκικον ζήτημα υπό γενικώτερον εύ­

ρωπαϊκον χαρακτήρα και να δειχθή ευγενώς επιεικής, ίσως περισσότερον τών αυτοκρατόρων τών Γάλλων και τών Ρώσων. Έν τω μεταξύ εις τα ύδατα τής 'Αδριατικής (λίμνης εις την οποίαν καθρεπτίζονται ήρεμα ό δικέφαλος αετός και ή ημισέληνος) παραμένουν τα τουρκικά πλοία, iva προστατεύσουν την άδελφήν Αύστρίαν από αποβάσεις επί τών δαλματικών ακτών, τάς οποίας θα εσκόπευε τυχόν να επιχείρηση δ Γαριβάλδης μετά τών οπαδών του.

Έν 'Ελλάδι εις το πρόσωπον τοϋ Γαριβάλδη πάντες διέκρινον. . . ενα προοδευτικον έκπολιτιστήν, το δε παράδειγμα τής 'Ιταλίας εγέννησε την ελ­

πίδα δτι και εκείνη θα ήδύνατο να δράση ομοίως. Μέχρι πρό τίνων ετών το δνομα τής 'Ιταλίας διήγειρεν εις τους "Ελληνας μνησικακίαν και περιφρόνησιν, ίερεϊς δέ τίνες, στηρίζοντες τάς προσδοκίας των εις τον «πατερούλη» τής Πετρουπόλεως, ή δεν γνωρίζω ποιον άλλον, ενόμιζον δτι δεν εύρίσκετο μακράν ή ημέρα, κατά την οποίαν θα άπεβιβάζοντο εις τάς ίταλικάς άκτάς και θα εψαλλον ελληνιστί την λειτουργίαν.

Περισσότερον τών άλλων ήσθάνετο ικανοποίησιν δια την δράσιν τον Γα­

ριβάλδη ό γέρων Κανάρης, άνθρωπος εξαιρετικής άπλότητος και άκεραίας εντιμότητος '. "Οτε ό Τερτσέτης μετέβη εις Ίταλίαν εκ μέρους τοϋ "Οθωνος, ούτος ήτο υπουργός. Μετά την άποτυχίαν δε τής πρεσβείας, με ύφος άνάμει­

κτον δυσαρέσκειας και προσδοκίας, είπε προς τον Τερτσέτην : «Σεις είδατε

1. Ό Κωνσταντίνος Κανάρης (1790 ­ 1877) ήτο διάσημος ναυτικός και πολιτικός άνήρ τής 'Ελλάδος. "Ελαβεν ένεργον μέρος είς τους πολέμους και τους πολιτικούς αγώνας τής 'Ελλάδος μεταξύ τών ετών 1820 και 1870. Έθαυμάζετο πολύ υπό τοϋ Θωμαζαίον. Βλ. επίσης «Esercizi letterari» (Firenze 1869), στήλ. 56.

— 617 ­

πραγματικούς άνδρας... », ούτος ôè άπήντησεν αστειευόμενος : «Έάν θέλετε, εχομεν καιρόν Θα τους παραγγείλω να έλθουν».

Ό Γαριβάλδης, όστις είχε πολλά κοινά σημεία προς τους "Ελληνας άγω­

νιστάς ώς προς την επιδεξιότητα να πολεμή και κατά Θάλασσαν και είς τα δρη, δτε, μετά το 1849, άπεβιβάσθη εις την Σμύρνην, άπεστήθισε Θούριον τοϋ Ρήγα, τον όποιον μετά δεκαετίαν και πλέον εψαλλεν ακόμη με καθαράν φωνήν, μνήμην και προφοράν. Γνωρίζω δέ από τον La Masa ì, δτι και ό Ιδιος συνθέτει στίχους ίταλιστί, κατά προσωπικόν απλούν τρόπον.

Ό νεαρός όμως πρόσφυξ, τον όποιον, διερχόμενον εκ Φλωρεντίας ίνα μεταβή εις την Άμερικήν, εβοήθησε δι' εράνου ό Giampietro Vieusseux, δεν είναι τόσον ποιητικός τύπος, όσον ό Κανάρης, ό όποιος, έχων την Ίδιοκτη­

σίαν ενός εμπορικού πλοίου και άναγινώσκων εις τό λαϊκόν μυθιστόρημα τα κατορθώματα τοϋ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου, εγείρεται με τους οφθαλμούς πλή­

ρεις δακρύων και παρασύρεται ύπό όμοιας εξάρσεως, συγκινούμενος δια πολε­

μικός επιχειρήσεις. 'Αντιθέτως οι επιτυχείς αιφνιδιασμοί τοϋ Γαριβάλδη δεν είναι τόσον εκπληκτικοί όσον ή ήρεμος τόλμη τοϋ"Ελληνος (δηλ. τοϋ Κανάρη), ό όποιος είσήλθεν εις τον λιμένα της 'Αλεξανδρείας ίνα πυρπόληση τον εχθρικόν στόλον, επέτυχε δε να συλλαβή τον φύλακα τοϋ λιμένος χωρίς να τον φονεύση και τον παρέλαβε μετ' αύτοϋ. "Αν δε εβοήθει ό άνεμος, όλα τα πλοία εκείνα, καθώς και τόσα άλλα, θα μετεβάλλοντο δια της χειρός του εις καπνόν και φλόγας.

r0 υιός τοϋ Manin 2 διηγείται ότι όλαι ai κινήσεις τοϋ Γαριβάλδη εν Σικελία εγένοντο άνευ προπαρασκευής τίνος και πολεμικής πείρας και δτι μόνον ή άπόβασις εις τό Ρήγιον (Reggio) εγένετο μετά των αναγκαίων προ­

φυλάξεων, τούτο δε διότι άφησεν ελευθερίαν δράσεως εις τους έχοντας εν τω προκειμένω πεΐραν. Ή πυρπόλησις των τουρκικών πλοίων δεν άπήτει τή αλήθεια στρατιωτικήν επιστήμην, άλλα μόνον εξαιρετικήν επιδεξιότητα και τόλμην τα αποτελέσματα ταύτης υπήρξαν Ισάξια των μεγαλυτέρων πολεμι­

κών νικών. Εις μίαν από τάς σπανίας περιπτώσεις, καθ' ας ό Κανάρης ώμίλει περί

εαυτού, διηγήθη εις τον Τερτσέτην δτι, δτε επρόκειτο να πυρπόληση την ναυαρ­

χίδα και εν συνεχεία να καταστρέψη δλα τα άλλα πλοία, υπήρξε δι' αυτόν οδη­

γός, εν μέσω τοϋ πυκνού νυκτερινού σκότους, διάττων αστήρ, δστις ώς εκ θείας προνοίας έσπευσε προς τα εκεί. Τότε ό Ζακύνθιος μαθητής τοϋ Giuseppe Bar­

1. Ό Ιωσήφ La Masa, Σικελός πατριώτης (1825 ­ 1881), έλαβε μέρος είς τήν έπανάστασιν τον 1848 εν Σικελία και είς τήν '' Εκστρατείαν των Χιλίων. Διετέλεσεν επανει­

λημμένως βουλευτής. Άφήκε σπουδαία τινά Ιστορικά έγγραφα, άφορώντα εις γεγονότα είς τα οποία συμμετέσχε προσωπικώς.

2. Υιός τοϋ Manin ήτο ό Γεώργιος Manin (1831 ­ 1882). Μετέσχε της 'Εκστρα­

τείας των Χιλίων και τοϋ πολέμου τοϋ 1866. Έπληγώθη πολλάκις βαρέως.

— 618 —

bieril (δηλ. ο Τερτσέτης) ενεθυμήθη το χωρίον τον Βιργιλίου, το οποίον είχε μεταφράσει κατά την νεότητα του εις Πάδουαν : «De coelo lapsa sereno stella pacem ducens multa cum luce cucurit», αίσιος οιωνός δια τον γέροντα, όστις, παρηγορηθείς ήδη, λατρεύει ευχάριστων τους Θεούς.

Ό Κανάρης είναι ευσεβής' αν δε ήτο ευσεβής και ό Γαριβάλδης, θα άνε­

δεικνύετο ετι μάλλον μέγας και περισσότερον ποιητής. Ή δε σύζυγος του Κανάρη, αφ' ότου ήδη εύρίσκετο εις τα Ψαρά ωραία, καλή και απλή, ως ακόμη και μετά την μεταστροφήν της τύχης τοϋ συζύγου της, τον όποιον αυτή απο­

καλεί «ό γέρος μου», είναι αναμφιβόλως περισσότερον ποιητική από εκείνην, ήτις, εγκαταλείπονσα τήν συζυγικήν κλίνην, καθιστά τον Γαριβάλδην πατέρα ενός Ricciotti και ενός Menotti (ονόματα χυδαία, εκL·γέvτa δυστυχώς ως δια να αποτελέσουν άρνησιν τοϋ χριστιανικού βαπτίσματος) και, φεύγουσα εκ Ρώμης, αποθνήσκει εν μέσω των ώδίνων τοϋ τοκετού, ό δε τάφος βεβηλοϋται υπό κτηνών. Ουδέ αυτός ό άρπαξ γνωρίζει να τήν σεβασθή, ώστε εις ήλικίαν πεντήκοντα ετών επιζητεί νέον ευτυχή γάμο ν, δια τον όποιον ό θαυμασμός προς τήν φήμην του γίνεται βρόχος προδοσίας και περίγελως, γάμον κατά τον όποιον δεν είναι ούτε άγαμος, ούτε χήρος, ούτε σύζυγος. . .

Ό Καβούρ, κατά τον τρόπον του, απέδωσε τιμάς εις τον Γαριβάλδην, καίτοι όργιζόμενος διότι ούτε δια χρημάτων ούτε δια τιμών κατόρθωνε να τον καταστήση με τό μέρος του. Ό δε Γαριβάλδης καλών αυτόν, ώς δικαστής τον ενοχον, ενώπιον της Βουλής, τον ήνάγκασε νά πλήρωση ακριβά τάς δια­

πραγματεύσεις της Νικαίας 2. Ό Τερτσέτης, όστις ήτο παρών εις τήν θύελ­

λαν εκείνην, εξέφρασε τήν θλϊψίν του χωρίς νά προφέρη ούτε μίαν λέξιν, περιορισθείς νά γράψη επί φύλλου χάρτου, τό οποίον επέδειξε προς τον καθή­

μενον πλησίον του, τους στίχους τοϋ 'Ομήρου περί της έριδος τοϋ 'Αγαμέμνο­

νος και τοϋ Άχιλλέως :

ώ πόποι, ή μέγα πένθος Άχαιίδα γαΐαν Ικάνει· ή κεν γηθήσαι Πρίαμος Πριάμοιό τε παίδες. . .

(Α 254 ­ 255).

1. Ό φιλελεύθερος Ιερεύς 'Ιωσήφ Barbieri εκ Bassano (1774 ­ 1852), καθηγητής της Ιταλικής φιλολογίας εν τω Πανεπιστήμια) της Παδούης, υπήρξε μέτριος ποιητής, άλλα περίφημος ίεροκήρνξ. Ό Θωμαζαϊος τον εγνώρισεν είς Πάδουαν το 1807. Το 1848 τον άποκατέστησεν είς τήν εδραν, τήν οποίαν τοϋ εϊχεν αφαιρέσει ή αυστριακή κυβέρνησις.

2. 'Αναφέρεται είς τήν θυελλώδη συνεδρίαν της 18ης 'Απριλίου 1861 της ιταλικής Βουλής, οτε 6 Γαριβάλδης, όστις τήν ήμέραν εκείνην είχε περιβληθή το ερυθροϋν νποκάμι­

σον, επετέθη βιαίως εναντίον τοϋ Καβούρ, επειδή ή Ιταλική Κυβέρνησις εκρινεν 'ότι τα στρατεύματα τοϋ Γαριβάλδη δέν έπρεπε νά ενσωματωθούν πλήρως είς τον Ίταλ.ικον στρα­

τόν. Ό Γαριβάλδης κατηγόρησε τον Καβούρ δτι «τον απεξένωσε της Ιταλίας» και δτι έπεδίωκεν άδελφοκτόνον πόλεμον.

— 619 —

* * *

Ώς γνωστόν, περί των καταβληθεισών κατά τον παρελθόντα αιώνα εκ μέρους του Όθωνος και διαφόρων οργανώσεων και ατόμων προσπαθειών προς συνεννόησιν μετά της Ιταλίας δια μίαν εύρυτέραν έξέγερσιν τών αλυ­

τρώτων Ελλήνων έχουν γραφή ίκανά 1. Αι ανωτέρω όμως σελίδες του Θωμαζαίου 2 παρουσιάζουν άξιόλογον

ενδιαφέρον δια το πρόσωπον τοϋ συγγραφέως, τήν έποχήν καθ' ήν εγρά­

φησαν, ως και δια τάς κρίσεις τάς άφορώσας εις πράγματα και πρόσωπα τής Ελλάδος κατά τον παρελθόντα αιώνα.

1. Έκτος τής μνημονευθείσης μελέτης Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ , Σύγχρονος ιστορία τών Ελλήνων και των λοιπών λαών τής 'Ανατολής άπό.1821 μέχρι 1921 καί άλλων ιστο­

ρικών πηγών, ενδιαφέρουσας πληροφορίας περί τών εις Ίταλίαν σχετικών αποστολών βλ. εν Σ π. Μ α λ ά κ η, 'Απομνημονεύματα έπί τής συγχρόνου ιστορίας ή 'Ιστορικόν έπεισόδιον έπί τών ενεργειών δρασάντων τινών προσώπων προς έπίτευξιν τής Μεγάλης 'Ιδέας. Έν 'Αθήναις 1895 (βλ. κεφάλαιον : Ή κατά Μάϊον τοϋ έτους 1862 αποστολή μου εις Ίταλίαν και τα προκαλέσαντα αυτήν αίτια, σελ. 317 ­ 544). Ή έκθεσις όμως τών γε­

γονότων καί αί σχετικαί κρίσεις τοϋ Μαλάκη δέν είναι πάντοτε αντικειμενικοί καί όρθαί, καθότι ούτος παρασύρεται ύπό προκαταλήψεων, ιδία δε τής κατά τοϋ Όθωνος καί τής πολιτικής του αντιπάθειας αύτοΰ. Οΰτω, σύν τοις άλλοις, καταφέρεται αυστηρότατα καί κατακρίνει καί τον Τερτσέτην δια χαρακτηρισμών, ως οί επόμενοι· σελ. 331 : «Τήν άκόλουθον ήμέραν τής έκκρήξεως τής ναυπλιακής επαναστάσεως, απέστειλε μυστικώς εις μέν τον Βίκτορα 'Εμμανουήλ Γεώργιόν τίνα Τισσαμενόν, εις δε τον Γαριβάλδην ποιη­

τήν τίνα Ζακύνθιον καί είς έπίμετρον γελοιωδέστερον ρήτορα τον Γεώργιόν Τερτσέτην, ούτινος ό ταρτουφισμός, γνωστότατος έν Ελλάδι, ίνα προς αυτούς μεσολαβήσωσι καί δια τών μαγευτικών αυτών ονομάτων καταπνίξωσιν ούτοι τήν έπανάστασιν, όπερ καί έπέ­

τυχον !», σελ. 378 : «Οί δέ συνδιαλλακταί καί μεσΐται τοϋ τοιούτου αθλίου μαγειρεύματος μεταξύ τών δύο εστεμμένων ήσαν οί αύτοκαλούμενοι πατριώται Γεωργ. Τερτσέτης καί Γεώργιος Τισσαμενός, παθητικά όργανα τοϋ βασιλέως Όθωνος . . .» , σελ. 427: «Καί ταΰτα εΐπον έν οργή καί μεγαλοφώνως καθ' ήν στιγμήν είσήλθον εις τό δωμάτιον οί δύω απόστολοι τοϋ βασιλέως Όθωνος, ό Έβραιομούρης Γεώργιος Τερτσέτης, Γαλλοζακύν­

θιος καί ό 'Ηπειρώτης Γεώργιος Τισσαμενός...» κλπ. 2. Ό Θωμαζαϊος, γνωστός δια τα φιλελληνικά του αισθήματα, καταφέρεται ανωτέρω

κατά τοϋ Μουστοξύδου καί τοϋ Σπ. Ζαμπελίου. Ή άντίθεσις αύτη ώς προς τό πρώτον — μετά τοϋ οποίου παλαιότερον συνεδέετο δια στενής φιλίας — οφείλεται είς άναφυείσας παρεξηγήσεις, περί ών βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα. Γ' Θωμαζαΐος καί Επτανήσιοι, 'Αθήναι 1966, σελ. 289 έπ., ώς προς δε τον δεύτερον είς τον θρησκευτι­

κόν φανατισμόν τοϋ Θωμαζαίου, όστις ουδέποτε συνεχώρησεν είς τον Ζαμπέλιον τήν συμβολήν του είς τήν έκδοσιν του μνημονευθέντος βιβλίου τής μοναχής Βενεδεκτίνης, το όποιον εκρινεν ώς ΰβριν κατά τής χριστιανικής πίστεως.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ

Είς παιδίον

Πόαον ώραϊον, φίλοι μου, θα ήτο αν 6 βίος μετά τής ήβης εληγεν, ενώ άπλοϋται ετι τοϋ έαρος ο ουρανός διαφανής και λείος, κ' ή πλάνη τον μανδναν της τον μάγον επιθέτει.

Είναι ωραία ή Έδεμ πριν ετι παρεισδύαη δ όφις της επαύριον της νέας ηλικίας και δηλητήριον πικρον τον άνθρωπον ποτίση' ροφά τήν δρόαον της αυγής το πϋρ τής μεσημβρίας.

' Αρκεί είς φίλος και αρκεί εν βλέμμα ερωμένης, Σιγά τής δόξας ή φωνή, με το παρόν κοσμείται' μετά μικρόν τήν άπειρον σκηνήν τής οικουμένης μετρεϊ το βλέμμα τοϋ ανδρός και πάλιν δεν αρκείται.

Ναι ! τότε έπρεπε γλυκύς ο θάνατος εϊσδύων, ενώ κυλίεται δ νους είς εκταοΊν άγίαν, να σβήση το μειδίαμα συγχρόνως με τον βίον, να παραδώση τήν χρυχήν είς τήν άθανασίαν.

Είναι μακρός, πολύ μακρός δ βίος' τήν ενδίαν άκολουθοϋσι θύελλαι ζοφώδεις, καταιγίδες, και ούτε καν πιστεύομεν πώς εϊχομεν πρωΐαν καθ' ην τοσαϋτ' εθώπευον τον βίον μας ελπίδες.

Είναι μακρός, πολύ μακρός δ βίος' και δ χρόνος μαραίνει τήν ψυχήν αυτήν μαραίνων τήν καρδίαν' αν δίδη κάποτε τροφήν οδννηράν δ πόνος, τις πάλιν κατεμέτρησε ψυχράν άπελπισίαν ;

Τι ωφελεί αν διαρκή το εαρ μαραμμένον, και αν το άσμα άντηχή μεστον μελαγχολίας, και αν το ρόδον σώζηται ώχρον και τεθλασμένον και αν δ βίος διαρκή χωρίς τής ευτυχίας;

- 621 —

Τι ωφελεί εάν εντός υψίστων πυραμίδων βαλσαμωμέναι μονμιαι τον θάνατον νικώσι; Τι ωφελεί, καλύπτοντες την κόνιν των ελπίδων, οι άνθρωποι ως μονμιαι τον έαρος να ζώσι ;

"Ολα οικτρά' ό μαρασμός το άνθος αναμένει, και την γαλήνην απειλεί μακράν ή τρικυμία, και προς το εαρ ό χειμών ακατασχέτως βαίνει, Λρος το παιδίον ή ρντις και ή απελπισία.

40

ΜΑΡΙΑΣ ΘΕΟΧΑΡΗ Φιλολόγου

FRANZ DÒLGER

'Από το Μόναχο μας ήρθε θλιβερό το άγγελμα του θανάτου του Dôl­

ger. Στο ίδιο εκείνο μοναστήρι, πού τον είχε φιλοξενήσει στις δύσκολες ώρες της αναγκαστικής μεταπολεμικής του σχόλης κι όπου μ' αστείρευτη υπομονή είχε έργασθή για τήν έκδοση του 'Ιωάννη Δακασκηνοΰ, εκεί, τήν νύχτα τής 4ης προς τήν 5η Νοεμβρίου, τέλειωσε ό Dolger τήν έπίμο­

χθη και άξια ζωή του. 'Επί μισό σχεδόν αΐώνα ή ισχυρή προσωπικότητα του κατηύθυνε τις βυζαντινές σπουδές.

Για όσους εϊχαν τήν τύχη να μαθητεύσουν κοντά του, ό Dolger δεν είναι μόνον ό «πολυΐστωρ», ό συγγραφέας ενός επιβλητικού σέ όγκο και ποιότητα έργου. Για τους μαθητάς του, ή μορφή του είναι άρρηκτα δεμένη με τό Σεμινάριο τής Amalienstrasse όπου, ακολουθώντας μία παράδοση, πού είχε εδραιώσει ό Krumbacher, συνάθροιζε γύρω του, κάθε Τετάρτη, μαθητάς άπ' όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, ακόμη κι απ' τήν Τουρκία, όπου μόνη ή αίγλη τοϋ ονόματος του στάθηκε ικανή να παραμερίση προκαταλήψεις αιώνων πού επιζούν ως τις μέρες μας.

Ό Dolger δεν διέθετε καμμιά από εκείνες τις αρετές πού ενθουσιάζουν τους σπουδαστάς. Δεν είχε καλλιέπεια, ούτε ταλέντο ρήτορα. Ή βαρεία και χωρίς χρωματισμούς φωνή του, ή σχεδόν σχολική πειθαρχία πού απαι­

τούσε άπό τό ακροατήριο του, θα έφθαναν ν ' άποκαρδιώσουν καί τους πιο φιλομαθείς. "Αν προσθέσουμε σ' αυτά τήν γερμανική γλώσσα, πρόσφορη σέ έννοιες αφηρημένες, πού δείχνει να φιλοσοφή όταν απλώς κατασκευάζει φράσεις, καί τα μαθήματα πού δίδασκε — παλαιογραφία καί ερμηνεία κει­

μένων — πού τον κρατούσαν αιχμάλωτο συστηματικών κανόνων, θα κατα­

λάβουμε γιατί ή διδασκαλία του δέν προσφερόταν σέ κανενός είδους αι­

σθητική απόλαυση. Κι όμως, άπό τό δεύτερο κιόλας μάθημα, ό Dolger είχε κερδίσει τον ακροατή του. Δύο ήταν οί βασικές αρετές του : ή αυστηρή κριτική μέθοδος καί ή βαθύτατη γνώση όλων τών κλάδων τής βυζαντινής επιστήμης — πλην ίσως τής τέχνης — καθώς καί τής ελληνικής γλώσσας σέ όλη της τήν μακραίωνη εξέλιξη.

Οί αρετές αυτές, συνδυασμένες μέ τήν απλότητα του μεγάλου σοφού,

­ 623 —

ήσαν αρκετές για να τον επιβάλουν στον θαυμασμό τών μαθητών του.'Αλλ' ό Dôlger είχε κάτι περισσότερο : ενα αληθινό πάθος για την δόξα του Βυζαντίου, όπως του τήν άπεκάλυπταν τα αρχεία και τα αυτοκρατορικά έγγραφα. Ουδέποτε, σ' όλα τα φοιτητικά μου χρόνια και μετέπειτα, συνάν­

τησα επιστήμονα τόσο ευαίσθητο στα ψυχρά αυτά για τους πολλούς αρ­

χειακά κείμενα. Με πόση επιμέλεια, μέ πόση ευχαρίστηση τα ξεδίπλωνε και τα πρότεινε στην ηχητική μνήμη μας. Μέ πόση τέχνη μας έπειθε για τοϋτο το αξίωμα­ πώς ή εξακρίβωση της πιο ασήμαντης λεπτομέρειας είναι σημαντική για να φωτισθή ή αλήθεια μιας ολόκληρης ζωής. Έτσι τα κείμενα αυτά της παλαιογραφίας, πού τα νομίζαμε στην αρχή βαρετά άλλ'υποχρεωτικά βοηθήματα της Ιστορίας, ζωντανεμένα τώρα άπό τήν οξεία κρίση του δασκάλου, γίνονταν σχεδόν ομόζυγα μέ τα καλλιτεχνικά μνη­

μεία. Φθάναμε στο τέλος να θεωρούμε τα σπάνια αυτά τεκμήρια τοΰ μεσαιω­

νικού πολιτισμού σαν τό υπέρτατο εϊδος πολυτέλειας πού μας κληροδό­

τησε το Βυζάντιο. Άλλ ' αν σαν δάσκαλος, στο Φροντιστήριο, ό Dôlger επηρέασε ενα

περιωρισμένο κύκλο μαθητών — πού όμως μέ τήν σειρά τους επέδρασαν σε άλλους —, σαν συγγραφέας υπήρξε ενα σκαπανέας πού άνοιξε δρόμους καινούργιους στην πορεία τών βυζαντινών σπουδών.

'Αρχίζει τήν σταδιοδρομία του σαν βιβλιοθηκάριος στην Πανεπιστη­

μιακή Βιβλιοθήκη τοΰ Μονάχου, δπου θα παραμείνη για μια ολόκληρη δε­

καετία (1921 ­ 1931). Μέ τήν καρδιά όμως ήδη δοσμένη στην Βυζαντινο­

λογία, ό Dôlger γράφει στην δεκαετία αυτή μελέτες σημαντικές, πού έχουν διεθνή αναγνώριση, εδραιώνουν τήν φήμη του και δείχνουν προς τα που θα στραφούν τοΰ λοιποΰ τα ενδιαφέροντα του. 'Ανάμεσα στις μελέτες αυτές ή επί υφηγεσία διατριβή του (Beitràge zur Geschichte der Byz. Finanzver­

waltung besonders des 10 und 11 Jahrh. 1927) θεωρείται μέχρι σήμερα έργο βασικό για τήν γνώση της οικονομικής διαρθρώσεως τοΰ Βυζαντινού Κράτους ενώ μέ τα δύο πρώτα τεύχη τοΰ Corpus der griechischen Ur­

kunden des Mittelalters und der neueren Zeit (1924, 1925) εγκαινιάζει τήν διπλωματική έκδοση τών ελληνικών εγγράφων. 'Αλλ' ή επιτυχία πού γνω­

ρίζουν τα πρώτα του αυτά δημοσιεύματα δεν είναι λόγος αρκετός, για τον ευσυνείδητο Γερμανό δημόσιο υπάλληλο, να παραμέληση τις υποχρεώσεις πού τοΰ επιβάλλει ή οργανική θέση του. Είναι δηλωτικό τοΰ ήθους τοΰ Dôlger ότι συγχρόνως μέ τις παραπάνω αξιόλογες μελέτες, και μέ άλλες μι­

κρότερες άλλ' όχι λιγώτερο σημαντικές, δημοσιεύει και τέσσερα άρθρα μέ θέμα τήν Βιβλιοθήκη όπου εργάζεται, τή σύσταση της, και δίνει χρήσιμες οδηγίες στο αναγνωστικό κοινό για τήν χρήση τοΰ Καταλόγου και τών βιβλίων της.

'Αλλ' ή γόνιμη επιστημονική του δράση και ή επίσημη καθιέρωση του

­ 624 —

αρχίζει όταν ό Dòlger, το 1928, αναλαμβάνει σαν συνεκδότης το περιοδικό Byzantinische Zeitschrift, και κυρίως το 1931 όταν καλείται να άναλάβη την έδρα της Βυζαντινολογίας του Μονάχου, πού ίδρυσε και λάμπρυνε ό δάσκαλος του Krumbacher και πού χηρεύει τώρα, με τον πρόωρο θάνατο του Heisenberg. Βαρύτατη εϊναι ή κληρονομιά πού του άφίνουν οί δύο προ­

κάτοχοι της έδρας δάσκαλοι του, ιδίως ό πρώτος. Ό Krumbacher είχε δη­

μιουργήσει μια νέα επιστήμη και είχε αφήσει μια παράδοση. Τρία ήταν τα αποτελέσματα της καταπληκτικής δραστηριότητας του : είχε μεταβάλει το Φροντιστήριο της Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής Φιλολογίας σε διε­

θνές κέντρον βυζαντινών σπουδών, είχε εφοδιάσει τήν βυζαντινολογία με το πρώτο ειδικευμένο περιοδικό, τήν Byz. Zeitschrift και κυρίως είχε δώσει, το 1891, τήν «Ιστορία τής Βυζαντινής Λογοτεχνίας», «το πιο επι­

βλητικό μνημείο πολυμάθειας και μόχθου, πού οί βυζαντινές σπουδές κατε­

χώρισαν άπό τήν εποχή του Ducange». Ό χρόνος άπέδειξεν ότι ό Dôlger ήταν ό καταλληλότερος για να έπω­

μισθή το βάρος μιας τέτοιας δημιουργίας. Μέ τήν σειρά του άφίνει στις επερχόμενες γενεές έργο ίσως σημαντικώτερο του διδασκάλου του, ύπό τήν έποψη ότι μ' αυτό διηύρυνε σημαντικά τα πλαίσια τής βυζαντινής επιστήμης. "Ολοι σχεδόν οί τομείς τής Βυζαντινολογίας — πλην τής Τέ­

χνης — επωφελήθηκαν άπό τήν έρευνα και τήν γραφίδα του : ή Διοίκηση, ή Οικονομία, ό Πολιτισμός, ή Γραμματεία, ή Γλώσσα. 'Ανανέωσε τήν με­

λέτη τής Βυζαντινής Ιστορίας, στρέφοντας τήν προσοχή του στις πολιτι­

κές σχέσεις του Βυζαντίου, άφ' ενός μέ τους Βαλκανικούς γείτονες του, ιδιαίτερα τους Βουλγάρους, άφ' έτερου μέ τήν Δύση : Γερμανία, Ουγγαρία, Αυστρία, 'Ιταλία και κυρίως τήν Ρώμη. Ή μακρόχρονη ερευνά του στο πεδίο αυτό κατέληξε σέ μια συνθετική εργασία : «Byzanz und das europâische Staaten ­ system», πού ή εκδοσή της ματαιώθηκε μέ τον πόλεμο και πού κυκλοφόρησε πολύ αργότερα, το 1953. 'Ιδιαίτερα απασχόλησε τον Dôl­

ger ή ιδέα του Κράτους και τοϋ αυτοκρατορικού θεσμού (Bulgarisches Cartum und byzantinisches Kaisertum. Die Kaiserurkunde der Byzantiner als Austruck ihrer politischen Auschanungen. Die «Familie der Kônige» in Mittelalter. Johannes VI Kantakuzenos als dynastischer Legitimist. Die dynastische Familienpolitik des Kaisers Michael Palaiologos κλπ.). Στην προτίμηση του αυτή έπαιξε ασφαλώς κάποιο ρόλο ή έλξη πού ασκεί ανέκαθεν στους Γερμανούς ιστορικούς και μεσαιωνολόγους ή 'Αγία Ρω­

μαϊκή Γερμανική Αυτοκρατορία, ώστε να ανατρέχουν στις πιθανές σχέσεις της μέ τήν Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

'Αλλ' έκεϊ πού ό Dôlger υπήρξε πρωτοπόρος είναι ή Βυζαντινή Διπλω­

ματική. Ήταν το όνειρο του Krumbacher, ήδη άπό τό 1904 όταν τό πρότεινε στην διεθνή Εταιρεία τών 'Ακαδημιών, να γίνη ή έκδοση ενός Corpus

— 625 ­

των ελληνικών εγγράφων του μεσαίωνα και τών νεωτέρων χρόνων. Οί ερ­

γασίες του Dôlger στον τομέα αυτό στάθηκαν αποφασιστικές και πρόσφε­

ραν πλούσιο και σημαντικό υλικό. Πλήθος άπο βασικές μελέτες πού κατέ­

ληξαν στην μνημειώδη έκδοση : Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges (1948), συνέβαλε στην αλματώδη προώθηση της βυζαντινής Διπλω­

ματικής και Παλαιογραφίας. 'Ιδιαίτερη σημασία έχουν οί εκδόσεις τών αυτο­

κρατορικών εγγράφων, δπως τα Fascimiles byzantinischen Kaiserurkunden (1931) και τα τρία τεύχη τών Regesten der Kaiserurkunden des ostròmi­

schen Reiches (1924, 1925, 1932), πού αποτελούν ενα σπουδαιότατο όργανο εργασίας. Οί συλλογές αυτές τών εγγράφων, υπόδειγμα διπλωματικών εκδό­

σεων, είναι για την Βυζαντινολογία ο,τι το «De re diplomatica» για τα έγγρα­

φα τής Δύσεως. Ό Dôlger χάραξε τους αυστηρούς φιλολογικούς κανόνες τής αποκαταστάσεως και τής ερμηνείας τών βυζαντινών έγγραφων και έδω­

κε αναλυτικές βιβλιογραφίες τών μελετών πού αναφέρονται στην βυζαντινή Διπλωματική (Byzantinische Diplomatik, 1956, Bulletin Diplomatique στην Rev. des Et. Byz. 1949 κλπ.). Οί εργασίες αυτές, μαζί μ' εκείνες τής παρισι­

νής σχολής του Lemerle, μας παρέχουν ολοένα μια διαυγέστερη εικόνα για τήν διοικητική διάρθρωση και την οικονομική και κοινωνική σύσταση του Βυζαντινού Κράτους. Βυζαντινά έγγραφα διατηρούνται στον "Αθω, στην Πάτμο, στην Κάτω 'Ιταλία και σέ βιβλιοθήκες τής Δύσεως, άλλα το πλου­

σιώτερο κέντρο είναι τα ανεξάντλητα αρχεία του 'Αγίου "Ορους, πού επα­

νειλημμένως επισκέφθηκε και φωτογράφησε ό Dôlger. Δέν πρέπει να κλείσουμε τό συντομώτατο τούτο διάγραμμα χωρίς ν ' α­

ναφέρουμε το περιοδικό Byzantinische Zeitschrift, πού ό Dôlger διηύθυνε παραπάνω άπο τριανταπέντε χρόνια. Μέ τήν σοφία και τήν άγρυπνη φρό­

νηση του κράτησε τήν Β.Ζ. στην εντελώς πρώτη θέση τών ειδικευμένων παρόμοιων έντυπων. Έκτος άπο τα άρθρα επιστημόνων διεθνούς κύρους πού φιλοξένησε, τό Δελτίο αυτό, χάρη στις βιβλιοκρισίες τοϋ άρχισυντά­

κτου του, άσκησε ισχυρή επίδραση στις βυζαντινές σπουδές. 'Αναρίθμητα δημοσιεύματα, αναφερόμενα σέ όλους τους κλάδους τής βυζαντινολογίας, αναγγέλθηκαν, παρουσιάσθηκαν, έκρίθηκαν άπο τις στήλες του. Σέ παρα­

πάνω άπο δέκα χιλιάδες υπολογίζονται τα έργα πού καταχώρισε ό Dôlger στην Β.Ζ. και εϊτε σαν εκτεταμένες βιβλιοκρισίες, είτε σαν σύντομα βιβλιο­

γραφικά σημειώματα εμφανίζονται, αποκαλύπτουν μέ τις παρατηρήσεις, τις υποδείξεις, τις συμπληρώσεις πού τα συνοδεύουν, τον διαυγή στην κρίση και μετρημένο σοφό πού μέριμνα του έχει μόνον τήν αναζήτηση τής επι­

στημονικής αλήθειας, χωρίς να παθαίνεται άλλα και χωρίς να χαρίζεται. Αυτό υπήρξε τό ασυνήθιστο σέ όγκο και ποιότητα έργο τοΰ Franz

Dôlger, πού εγκαίρως και επισήμως αναγνωρίσθηκε και τιμήθηκε στή χώρα του και στα κράτη όπου καλλιεργούνται οί βυζαντινές σπουδάς. Ό Dôlger

— 626 —

διετέλεσε επί σειράν ετών Γενικός Γραμματέας και Πρόεδρος της 'Ακα­

δημίας των 'Επιστημών του Μονάχου. Διετέλεσε επίσης μέλος πολλών 'Ακα­

δημιών της Ευρώπης και της 'Αμερικής, αρχαιολογικών ινστιτούτων, και διδάκτωρ Honoris causa πολλών Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων. ΤΗταν μέ­

λος της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, επίτιμος διδάκτωρ τών Πανεπιστημίων 'Αθη­

νών και Θεσσαλονίκης και μέλος της Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών και της 'Ιστορικής και 'Εθνολογικής Εταιρίας. Το Έλληνικον Κράτος τον είχε τιμήσει με τον 'Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικος και τον Μεγαλόσταυρο του Γεωργίου.

Ή λαμπρή του σταδιοδρομία, ή πλουσιώτατη και πρωτοπόρα συγγρα­

φική του παραγωγή, ή εκτίμηση πού έχαιρε σε όλους τους βυζαντινούς κύκλους, δεν κατώρθωσαν να αλλοιώσουν το εξαίρετο ήθος του, πού βασικά του γνωρίσματα είχε τήν απλότητα και τήν ειλικρίνεια. Μία και μόνη φορά εϊδα ώργισμένο τον Dôlger, όταν συνέλαβε μαθητή του να τοϋ λέη ψέματα ότι εϊχε συμβουλευθή κάποιο βιβλίο. Ανυπόκριτος ό ϊδιος, δεν συγχωρούσε τήν ανειλικρίνεια ούτε σε φίλους, ούτε σε μαθητάς. "Αν τό έργο του υπήρξε μοναδικό και υπέροχο, ή ίδια ή ζωή του υπήρξε κι αυτή ενα παράδειγμα και μια συνεχής διδασκαλία.

Χ ρ ο ν ι κ α

ΤΗΣ Σ Υ Ν Τ Α Ξ Ε Ω Σ Έν τω μετά χείρας τεύχει δημοσιεύονται μελέται των καθηγητών τον Πανεπιστη­

μίου Raffaello Franchini περί τον φιλοσόφου Giambattista Vico και των επιδράσεων αντοϋ επί τον νεώτερον πολιτισμόν, Γερασίμου Κονώάρη περί της σπονδαιότητος της όρθο­

δόξον λατρείας εις την ΟΙκονμενικήν κίνησιν, Ευαγγέλου Μουταοπούλου περί μιας δυνα­

μικής Γεωμετρίας τοϋ άγαθοϋ, Γεωργίου Θ. Ζώρα περί τον Θωμαζαίον και της 'Οθωνι­

κής πολιτικής κατά τον παρελθόντα αιώνα, των φιλολόγων Ευαγγελίας Μωραΐτον ­ Βάσσον περί τοϋ νέου ρόλου τοϋ Έκπαιδεντικοϋ εις τα προβλήματα τής σημερινής νεολαίας, Εύ­

θνμίον Σουλογιάννη περί στίχων φερομένων ώς Πτωχοπροδρομικών και σωζόμενων êv χειρογράφφ τοϋ Άγιου "Ορους, τοϋ δρ. Ι. Ν. Δάμπαση περί τοϋ 'Ιακώβου Ψυχριστον, τοϋ βυζαντινού ιατροφιλοσόφου. Δημοσιεύεται επίσης εις την σειράν τών παλαιοτέρων κειμένων ή αξιόλογος μελέτη τοϋ Χ. "Αννινον περί Βασιλειάδου, Παπαρρηγοπούλου και τών συγχρόνων ρομαντικών και καταχωρίζονται ποιήματα τών Δημητρίου Παπαρρη­

γοπούλου και Σπυρίδωνος Βασιλειάδου. Τέλος καταχωρίζονται Νεκρολογία περί τοϋ πρό τίνος αποθανόντος μεγάλου Βυζαντινολόγου Franz Dôlger υπό τής φιλολόγου Μαρίας Θεοχάρη, τά Χρονικά τής Συντάξεως, ώς και τής Μουσικής κινήσεως υπό τοϋ τακτικού συνεργάτου Γεωργίον Σκλάβον. Δια τον παρόντος τεύχονς όλοκληροϋται ό τόμος τοϋ τρέ­

χοντος έτους και συμπληροϋται δεκαετία άπό τής εν ετει 1959 επανεκδόσεως τοϋ πε­

ριοδικού «Παρνασσός». Έπί τη ευκαιρία ώς εΐχεν ήδη άναγγε?£ή, δημοσιεύεται Γενικον Ενρετήριον περιεχομένων κατά Σνγγραφεϊς και καθ' νλην προς διευκόλυνσιν τών τακτι­

κών αναγνωστών και τών μελετητών. Ή διεύθυνσις τοϋ «Παρνασσού» εύχεται εις πάντας τους συνεργάτας, σννδρομητάς

και άναγνώστας ευτυχές και αϊσιον το Νέον "Ετος 1969. Γ. Θ. Ζ.

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η

Κρατική 'Ορχήστρα ΆθηνΦν

Ή χειμερινή περίοδος (1968 ­1969) τών συναυλιών τής Κρατικής 'Ορχήστρας 'Αθηνών ήρχισε μέ την άπό τετραετίας καθιερωθεϊσαν «Έκτακτον Συναυλίαν», κατά τήν οποίαν εμφανίζονται, ώς έπί το πλείστον, νέοι καλλιτέχναι. Οί νέοι αυτοί καλλι­

τέχναι ήσαν εφέτος, και οί δύο, διευθυνταί ορχήστρας. Εις το πρώτον μέρος τοϋ προ­

γράμματος παρουσιάσθη ή δις "Επη Άγγελίδου, απόφοιτος τοϋ 'Ωδείου 'Αθηνών, συμ­

πληρώσασα τήν μουσικήν της μόρφωσιν εις το Conservatoire τών Παρισίων, ή οποία διηύθυνε τήν είσαγωγήν «Φονσλάνος και Λουδμίλλα τοϋ Γκλίνκα και τήν πασίγνω­

στη «Συμφωνίαν τοϋ Νέου Κόσμου» τοϋ Ντβόρζακ. Ή δις Άγγελίδου ευρίσκεται, βέ­

βαια, είς τα πρώτα βήματα τής καλλιτεχνικής της σταδιοδρομίας, εις το στάδιον τών αναζητήσεων, διό και ή ερμηνεία, Ιδίως τής «Συμφωνίας τοϋ Νέου Κόσμου», δεν υπήρξε διόλου πειστική. Άρτιώτερος, αντιθέτως, ύπήρξεν ό έξ 'Αλεξανδρείας Ελευθέριος Χαλ­

κιαδάκης, ό διευθύνας, εις τό δεύτερον μέρος τοϋ προγράμματος, τήν είσαγωγήν άπό τον «Μαγεμένον Αύλόν» τοϋ Μότσαρτ, ώς καΐ τήν «4ην Συμφωνίαν» τοϋ Σοΰμαν. Και

­ 628 —

μόνον τό γεγονός ότι, νέος αυτός καλλιτέχνης, άπετόλμησε να διευθύνη ΣοΟμαν, τον όποιον τρέμουν και πεπειραμένοι ακόμη μαέστροι, αποδεικνύει ότι είναι ήδη κάτοχος αρκετά τών μυστικών των έκτελουμένων έργων, ώς απέδειξε τόσον ή ερμηνεία όσον και ή πειστικότης των κινήσεων του κατά τήν διεύθυνσιν των προαναφερθέντων έργων, και ιδιαιτέρως της Συμφωνίας.

Τήν «πρώτην» τακτικήν συναυλίαν της περιόδου διηύθυνεν ό Θεόδ. Βαβαγιάννης (4 Νοεμβρίου 1968). Κατ' αυτήν ήκούσαμεν, εις πρώτην έκτέλεσιν, τήν «Συμφωνίαν άρ. 21, Λα μεΐζ.» του Χάϋδν. Εις τό έργον αυτό ό μεγάλος κλασσικός της Βιέννης δεν ξεφεύ­

γει άπό τήν παράδοσιν, οΰτε άπό τήν καθιερωμένην φόρμα. Αί μουσικαί Ιδέαι αλλάζουν μόνον καί ουδέν πλέον. Παραμένει όμως πάντοτε ό ευχάριστος και δροσερός Χάϋδν καΐ τα προσόντα αυτά ακριβώς άνέδειξεν ό Βαβαγιάννης.

Ή «Συμφωνία» άπό τον «Ματθίαν τον ζωγράφον» τοΰ Χίντεμιτ, πού έπηκολούθη­

σεν, εϊναι έργον εις τό όποιον ό συνθέτης δέν έχει έγγίσει ακόμη τα ακρότατα όρια της αρμονικής τολμηρότητος — άν και πάντοτε «τονικής» — ώς συμβαίνει κατά τήν τελευταίαν περίοδον τής σταδιοδρομίας του. Ό «Ματθίας» είναι σύνθεσις με πλουσίαν φαντασίαν και πρωτοτύπους ηχητικούς συνδυασμούς εις τήν όρχήστραν, προκαλοΰντας πολύ ενδιαφέρον. Εις τό δεύτερο μέρος τοϋ προγράμματος έθαυμάσαμεν τον Γάλλον πια­

νίστα Philippe Entremont, ό όποιος εις τό «2ον Κοντσέρτο για πιάνο» τοϋ Ραχμάνινωφ απεκάλυψε καταπληκτικά χαρίσματα δεξιοτεχνίας και μουσικότητος.

Ουδέν νέον έργον είς τήν 2αν Συναυλίαν (11.11.68) τής «Κρατικής». Ό Άνδρ. Παρίδης μας παρουσίασε, κατ' αυτήν, τήν πάντοτε ευχάριστη «'Ιταλική Συμφωνία» τοΰ Μένδελσον, ώς καί τό «Κοντσέρτο για ορχήστρα έγχορδων» τοϋ Άνδρ. Νεζερίτη. Τό τελευταίο αυτό έργο είναι γραμμένο κατά τα κλασσικά πρότυπα καί γίνεται δεκτόν μέ ίκανοποίησιν άπό τό κοινόν. Ό Raffi Petrossian μας έδωσε, στο δεύτερο μέρος τοΰ προγράμματος, τό «Κοντσέρτο γιά πιάνο άρ. 4» τοΰ Σαίν ­ Σάνς. Τό πρώτο μέρος τοΰ Κοντσέρτου αΰτοΰ δέν προκαλεί κανέν ίδιαίτερον ενδιαφέρον καί μόνον είς τό δεύτε­

ρον, με τήν πλούσια θεματική επεξεργασία καί τήν ορμή τοΰ συνόλου, ό δεξιοτέχνης είχε τήν εύκαιρίαν να έπιδείξη τα πλούσια χαρίσματα του.

Ό Βύρων Κόλασης, ό όποιος διηύθυνε τήν 3ην Συναυλίαν τής Κρατικής (18.11 . 68), είναι ένας πολύμορφος καλλιτέχνης, ό όποιος, εσχάτως, αντί τοΰ βιολιοΰ πού τον άνέδειξεν, έπροτίμησε τήν μπαγκέτταν τοΰ διευθυντού ορχήστρας. Άλλα καί είς τό είδος αυτό επεβλήθη, χάρις είς τήν έγνωσμένην του μουσικότητα καί τήν πεϊραν πού έχει αποκτήσει ώς κορυφαίος βιολιστής καί σολίστ τής ορχήστρας. Είς τήν τελευταίαν συναυ­

λίαν, πλην τής 5ης Συμφωνίας τοΰ Μπετόβεν, παρουσίασε τό «Divertimento» τοϋ Θ. Καρυωτάκη, ένα καλογραμμένο έργο, μέ ευχάριστες μουσικές ιδέες, τό όποιον, επιπρο­

σθέτως, άπό απόψεως διαρκείας, μένει είς ιδεώδη όρια. Ή κ. Μαρία Χαιρογιώργου ­Σιγάρα, ή διακεκριμένη καλλιτέχνις τοϋ πιάνου, παρουσιάσθη μέ τό Ιον Κοντσέρτο σε Μι έλ. τοΰ Σοπέν (στην πραγματικότητα τό 2ον, διότι έγράφη μετά τό είς Φα έλ.). Ή καταπληκτική δεξιοτεχνία καί ή βαθειά μουσικότης τής Χαιρογιώργου έλαμψαν δια μίαν ακόμη φοράν καί αί μόναι σκιαί πού θα σκεπάζουν, δυστυχώς γιά πάντα, καί τα δύο Κον­

τσέρτα τοΰ Σοπέν θα είναι ή άδεξία ένορχήστρωσίς των, πού μειώνει πάντοτε τήν προκα­

λουμένην έντύπωσιν. Καί άλλος βιολιστής, άλλα σήμερον διευθυντής ορχήστρας διεθνοΰς προβολής»

εις τό βάθρον τής Κρατικής, κατά τήν 4ην Συναυλίαν, τής 25.11.68, ό Δημήτρης Χωρα­

φδς. Οί «Χοροί τής Γκαλάντα», τοΰ Ούγγρου συνθέτουν Ζόλταν Κοντάλυ, είναι ό,τι έχρειάζετο δια να δείξη ό Χωραφδς τό πλούσιο ταλέντο του. Διότι τό έν λόγω έργον απαιτεί πρωτίστως νευρώδη άπόδοσιν, προσόν είς τό όποιον διακρίνεται, ιδιαιτέρως ό "Ελλην μαέστρος. Άλλα καί ή βαθειά μουσικότης καί ή ακριβής ρυθμική αγωγή ύπήρ­

­ 629 —

ξαν τα κυριώτερα και χαρακτηριστικότερα σημεία τής ερμηνείας τοϋ Χφραφά, είς ενα τόσον βαθύ ëpyov, ώς ή «4η Συμφωνία» τοϋ Μπράμς. Σολίστ της συναυλίας ήτο ό βιο­

λιστής Δημήτριος Βράσκος, ό όποιος παρουσιάσθη με το «Κοντσέρτο» τοϋ Μάξ Μπρούχ. Κύριον χαρακτηριστικό ν τοϋ Κοντσέρτου αύτοΰ είναι ή πλούσια μελωδική γραμμή πού διήκει σχεδόν, απ' αρχής μέχρι τέλους, εις το ανωτέρω έργον και ή οποία, ευτυχώς, άπεδόθη άριστα από τον Έλληνα βιολιστήν.

Πλούσιον και ενδιαφέρον πρόγραμμα παρουσίασεν δ Θ. Βαβαγιάννης κατά τήν 5ην Συναυλίαν (2.12.68). Ήρχισε μέ τήν ύπέροχον είσαγωγήν από τον «Manfred» τοϋ Σοΰμαν, οί εκρηκτικές και γεμάτες πόνο συγχορδίες της οποίας συνήρπασαν αμέσως το κοινόν. Άλλα και ό χειμαρρώδης ήχος τοϋ συνόλου άπεδόθη άριστα από τον διευθύ­

νοντα και τους μουσικούς του. Ή εκλεκτή Γαλλίς καλλιτέχνις τοϋ πιάνου Sylvie Mercier επαιξεν άριστα, άπό δεξιοτεχνικής απόψεως, τό «3ον Κοντσέρτο σέ Ντο §λ.» τοϋ Μπε­

τόβεν, δέν ίκανοποίησεν όμως, απόλυτα, το κοινόν όσον άφορα τήν ποιότητα τοϋ ήχου και τήν έρμηνείαν. Έξαιρετικήν σελίδα της μουσικής φιλολογίας αποτελεί τό «Adagietto» για έγχορδα μέ άρπα, άπό τήν «Πέμπτην Συμφωνίαν» τοϋ Μάλερ. Τα έγχορδα έξετέλεσαν άριστα τό μέρος των, ή άρπα όμως ελάχιστα ή διόλου, ήκούετο. "Ισως να έπρεπε να τοποθετηθή είς έμφανέστερον μέρος. Άπό τα όλιγώτερον, σχετικώς αναφερόμενα άπό τους ειδικούς έργα τοϋ μεγάλου Φινλανδοΰ συνθέτου Σιμπέλιους είναι ή 3η του Συμφωνία. Και όμως ή έν λόγω Συμφωνία, πού ήκούετο δια πρώτην φοράν εις 'Αθήνας, είναι μια σύνθεσις πού άπό τα πρώτα της ήδη μέτρα προκαλεί τό ενδιαφέ­

ρον, ενδιαφέρον τό όποιον αυξάνει έφ' όσον τό έργον προχωρεί, διότι παρουσιάζει με­

γάλην πρωτοτυπίαν, τόσον είς τήν δομήν, όσον καί είς τον πλοΰτον των ίδεών, Ιδεών μέ όλιγώτερον ίσως έθνικόν χρώμα άπό ό,τι συναντώμεν εις άλλας συνθέσεις τοϋ Σιμπέλιους, τό όποιον όμως είς τήν 3ην Συμφωνίαν, διαγράφεται σαφώς κυρίως είς τό φινάλε. Είναι άξιος συγχαρητηρίων ό κ. Βαβαγιάννης διότι έδωσε τήν εύκαιρίαν είς τό άθηναϊκόν κοινόν, να άκούση δια πρώτην φοράν μια τόσον ώραίαν και πρωτότυπον σελίδα τής μουσικής φιλολογίας.

Τα δύο ενδιαφέροντα σημεία τής 6ης Συναυλίας τής Κρατικής (9.12.68), τήν οποίαν διηύθυνεν ό 'Ανδρέας Παρίδης ήσαν, κατά πρώτον λόγον, ή δια πρώτην φοράν ακουσ­

μένη σύνθεσις τοϋ "Ελληνος δημιουργού Άλ. Λαϊνά: «Πυρηνική Δοκιμασία», ώς καί ή έμφάνισις τής καλλιτέχνιδος Hedi Gigler ­ Ντόγκα, είς τό «Κοντσέρτο για βιολί σέ Λα §λ.» τοϋ Ντβόρζακ. Τό δργον τοϋ κ. Λαϊνδ χαρακτηρίζει κυρίως μία ένότης σκέψεως καί μία βασική ιδέα, ή οποία πλανάται επάνω άπό τάς 22 εικόνας τοϋ συμφωνικού μπα­

λέτου. Ευτυχώς ή μουσική τεχνοτροπία τοϋ "Ελληνος συνθέτου είναι μοντέρνα τόσον μόνον ώστε να μή γίνεται δυσάρεστος καί ή αρμονική του γλώσσα «τονική», ένφ ή τε­

λική «φούγκα» παραμένει, ώς έπί τό πλείστον, είς τα καθιερωμένα πλαίσια. Ή ένορχή­

στρωσις τοϋ συνόλου είναι πλούσια είς ήχον, ένώ ή παρεμβολή τής ανθρωπινής φωνής (Λίτσα Λιώτση) δίδει ποικιλίαν εις τό σύνολον. Τό μόνον τρωτόν σημεΐον τοϋ έργου είναι τό ύπερβολικόν μάκρος τό όποιον, έν τέλει, δημιουργεί τό αίσθημα τής μονοτονίας· Περικοπτομένη εν τινι μέτρφ ή «Πυρηνική Δοκιμασία», θα παραμείνη είς τό ρεπερτό­

ριον. — Αιχμαλώτισε, κυριολεκτικώς τό κοινόν ή Hedi Gigler ­ Ντόγκα μέ τό «Κον­

τσέρτο για βιολί» τοϋ Ντβόρζακ, τό όποιον επαιξεν. Τό ανωτέρω έργον είναι άπό τα ωραιότερα τής φιλολογίας τοϋ βιολιού, καί απορεί κανείς διότι σπανίως ακούεται. "Ισως τό φοβοΰνται οί βιολισταί, λόγω τών πολλών δυσκολιών πού παρουσιάζει, κυρίως, τό φινάλε. Πάντως ή μετακληθεΐσα δεξιοτέχνις καί τάς δυσκολίας υπερπήδησε καί τό κοινόν έσαγήνευσεν είς τό άπαράμιλλον πρώτον μέρος, μέ τον ώραιότατον ήχον της καί τό μοναδικόν «φραζέ» της. — Ό Παρίδης μας εδωσεν, επίσης, είς τήν συναυλίαν μια γεμάτη εΰαισθησίαν έκτέλεσιν τής «Ημιτελούς» Συμφωνίας τοϋ Σοϋμπερτ, ώς καί τήν εισάγω­

­ 630

γήν «Ρωμαϊκό Καρναβάλι» τοϋ Μπερλιόζ, τήν θαυμασίαν αυτήν σελίδα τήν οποίαν σπανίως, πλέον, μας παρουσιάζουν οί μαέστροι μας. Διατί;

Τήν 7ην Συναυλίαν της «Κρατικής (16.12.68) διηύθυνεν ό έν Ρουμανία γεννηθείς και μορφωθείς Ισραηλινός καλλιτέχνης Mendi Rodan, ό όποιος, έν αρχή του προγράμ­

ματος, μας παρουσίασεν, εις πρώτην έν Ελλάδι έκτέλεσιν, το συμφωνικόν ποίημα, τοΟ 'Ισραηλινού επίσης συνθέτου Μ. Lavry, «Emeck». Tò ενδιαφέρον αυτό έργον στηρί­

ζεται, κυρίως, σε φολκλοριστικά στοιχεία και το δυναμικον και ζωντανό φινάλε του δέν είναι, τίποτε άλλο, παρά ό πασίγνωστος ρουμανικός λαϊκός χορός «Hora» (ή λέξις παρά­

γεται, προφανώς, από τήν έλληνικήν : «Χορός»). — Ουδένα ίκανοποίησεν ή έκτέλεσις τοϋ «Κοντσέρτου αρ. 2, σε Φα ελ.» τοϋ Σοπέν. Ή παίξασα αυτό Έλληνίς πιανίστα Μυρτώ Μαυρίκου, μας επέτρεψε να ακούσουμε τις νότες, άλλ' ουδέν πέραν αύτοΰ. Ουδέ ίχνος εκφράσεως. Ή λεπτότης και ή ευγένεια πού χαρακτηρίζουν τήν μουσικήν τοϋ μεγάλου Πολωνοϋ συνθέτου οΰτε προς στιγμήν δέν ενεφανίσθησαν. Μας ίκανοποίησεν, αντι­

θέτως, ή έκτέλεσις της «Πρώτης Συμφωνίας» τοϋ Μπράμς. Τολμώ να πω ότι ό 'Ισραηλι­

νός μαέστρος συνεκλόνισε, κυριολεκτικά, τό κοινόν. Ή ποικιλία τής ερμηνείας ήτο μοναδική, είναι ζήτημα δέ έάν ακούσαμε ποτέ στην Ελλάδα τό «φινάλε» τής Συμφωνίας αυτής κατά τρόπον πλέον συναρπαστικόν και ζωντανόν, μέ τόσον περίτεχνον διαχωρι­

σμόν των πλουσίων μουσικών ίδεών τοϋ έργου. 'Αγνώριστη, παραλλήλως, ή «Κρατική 'Ορχήστρα Αθηνών».

Τήν 8ην καί τελευταίαν δια τό 1968 συναυλίαν τής «Κρατικής» (23.12.68) διηύθυ­

νεν ό Άντίοχος Εύαγγελδτος, ό όποιος ήρχισε τό πρόγραμμα του μέ τήν «Τραγικήν Είσαγωγήν» τοϋ Μπράμς, μεθ\ο ακούσαμε μια πραγματικώς ώραίαν έκτέλεσιν τοϋ «Ιου Κοντσέρτου για πιάνο» τοϋ Μπετόβεν. Τό χαριτωμένο αυτό έργον, πού ανήκει στην πρώτην δημιουργικήν περίοδον τοϋ μεγαλοφυούς κλασσικού (έγράφη στα τέλη τοϋ 18ου αίώνος καί φέρει καταφανή τα ίχνη τοϋ Μότσαρτ, έπαίχθη μέ άρίστην κατανόησιν, λεπτότητα καί εΰγένειαν από τήν Πόπην Νούσια, ή οποία εντός ολίγου χρόνου θα τιμςί τό έλληνι­

κόν όνομα. Ή «Συμφωνέττα» τοϋ Δ. Τερζάκη είναι μια μουσική μικρογραφία χωρίς αξιώσεις, βέβαια. Φέρει καταφανή τα ίχνη — ευτυχώς χωρίς ύπερβολάς — τών νεωτερι­

στικών τάσεων, μέ τήν άπαραίτητον καί συνεχή χρήσιν τών κρουστών οργάνων. Πρέπει νά εύχαριστήσωμεν τον κ. Εύαγγελάτον διότι μας επέτρεψε να χαροΰμε ενα νεανικό έργο τοϋ Μπιζέ: τήν «Συμφωνία σέ Ντο μείζ.», γραφεΐσαν σέ ηλικία 17 μόνον ετών καί προαναγ­

γέλλουσαν τόν μέλλοντα συνθέτην τής «Κάρμεν». Ή πλούσια μελωδική φλέβα καί ή γαλλική λεπτότης διαφαίνεται στην νεανικήν αυτήν σύνθεσιν, ή οποία εκπλήσσει δια τήν τελειότητα τής μορφής. Είναι άξιος Ιδιαιτέρων συγχαρητηρίων ό κ. Chieulet, ό πρώ­

τος όμπαΐστας τής «Κρατικής», δια τόν ώραϊον ήχον καί τήν μουσικότητα μέ τήν οποίαν έπαιξε τό μεγάλο σόλο, πού δεσπόζει τοϋ 2ου μέρους.

Εθνική Λυρική Σκηνή

Τό μοναδικόν μελοδραματικόν συγκρότημα τής χώρας μας ήρχισε τήν έφετεινήν χειμερινήν περίοδον μέ τόν «Nabucco» τοϋ Βέρντι (15.11.58). Τό έργον αυτό είναι ιστο­

ρικόν, διότι άπό τάς 9 Μαρτίου 1842, όταν πρωτοπαίχθηκε μέ μεγάλην έπιτυχίαν στην «Σκάλα» τοϋ Μιλάνου, αρχίζει ή πραγματική σταδιοδρομία τοϋ ένδοξου αύτοΰ τέκνου τής 'Ιταλίας, τό όποιον συνεχίζει καί διαιωνίζει τήν καταπληκτικήν μελοδραματική ν παράδοσιν τής χώρας του.

Βασικόν χαράκτη ριστικόν τής όπερας είναι τό ίκανοποιητικόν σύνολον. Καί τό σύνολον είς τό είδος τοϋτο τής τέχνης είναι ύπεράγαν πολυποίκιλον: Πρωταγωνισταί,

— 631 —

δευτερεύοντες ρόλοι, χορωδοί, μπαλλέτο, ορχήστρα, σκηνοθεσία, σκηνογραφίαι, ένδυ­

μασίαι κ.λ.π. Διαθέτει όλα αυτά ή χώρα μας; Μόνον έν τφ μέτρω των οικονομικών της δυνάμεων, δυστυχώς. Διότι οι πλέον καλλίφωνοι πρωταγωνισταί, κατά πρώτον λόγον, ανοίγουν τα πτερά τους και δέν άργοϋν να επιβληθούν είς τό έξωτερικόν. Κατά δεύτε­

ρον λόγον ή πρωτεύουσα του ελληνισμού δέν άπέκτησεν, ακόμη, ναόν της μουσικής τέχνης καί, δυστυχώς, αυτό δέν έγινεν, μέχρι σήμερον, συνείδησις τών Ιθυνόντων. Τό 1886 αί 'Αθήναι, χάρις είς τον Άνδρ. Συγγρόν, διέθεταν τό θαυμάσιον Δημοτικόν Θέα­

τρον. Μετά όγδοήντα δύο ετη ποϋ στεγάζεται ή Όπερα μας; Όσοι παρακολουθούν τάς παραστάσεις τής Έθν. Λυρ. Σκηνής θα έχουν διαπιστώσει τί γίνεται εις την στενήν καί άσήμαντον σκηνήν τών «'Ολυμπίων», έκεΐ όπου τό έργον απαιτεί να έμφανισθοΰν τα μεγάλα σύνολα και τα μπαλλέτα.

Άλλ' ας έλθωμεν είς τό προκείμενον. Δια τήν έφετεινήν παράστασιν τοΰ «Ναμποΰ­

κο», είς τον βασικόν ρόλον τοϋ πρωταγωνιστοϋ (Ναμποϋκο), μετεκλήθη ό 'Ιταλός βα­

ρύτονος "Αλντο Πρόττι. 'Ικανοποίησε τό κοινόν; Μόνον εν τινι μέτρω. Διότι ό έν λόγω βαρύτονος έχει βέβαια σχετικήν φωνήν, όχι όμως πρώτης ποιότητος, όπως π.χ. ό προ διετίας μετακληθείς Άουσένσι. Καί ή έμφάνισίς του κάθε άλλο, παρά ηγεμονική ήτο. Ό τενόρος Ν. Χατζήνικολάου, ώς 'Ισμαήλ, έδειξε μεγάλην φωνητικήν πρόοδον καί ίκανοποίησε τό ακροατή ριον. Τό αυτό δύναται να λεχθή καί δια τον Β. Φακίτσαν (Ζαχα­

ρίας). Ή Μ. Κερεστετζή (Άμπιγκαέλ) είναι άπό τάς ώραιοτέρας φωνάς τής Ε.Λ.Σ. Ή πλούσια καί θερμή φωνή της είχε τήν εύκαιρίαν να έπιδειχθή μέ δλην της τήν λάμψιν. Μέ μόνην τήν διαφοράν ότι ό Βέρντι είς ώρισμένα σημεία ζητεί μερικές ύπερύψηλες νότες. (Έσυνηθίζετο προ αιώνος καί πλέον οί συνθέται να γράφουν τις όπερες των για (ορισμένους καλλιτέχνας καί δια τά φωνητικά προσόντα πού διέθεταν ούτοι.) 'Εξαιρετική ήτο ή Βασ. Παπαντωνίου, τόσον φωνητικώς, όσον καί ώς ηθοποιία καί έμφάνισις, είς τον ρόλον τής Φενένα. Πολύ καλός ήτο καί ό Χρ. Σαρφατής, ώς Άρχιερεύς, ώς καί είς τους μικρότερους ρόλους των ό Α. Πανταζηνακος (Άμπντάλλο) καί ή Ά. Δρακοπούλου ΓΑννα). Πρωτεύοντα ρόλον είς τό ώραΐον έργον τοϋ Βέρντι έχει ή χορωδία. Είς ώρι­

σμένα σημεία παίζει τον ρόλον του χοροϋ τών αρχαίων τραγωδιών. Θα συγχαρώ δε Ιδιαι­

τέρως, τόσον τον Μιχ. Βούρτσην, όσον καί τό χορφδιακόν συγκρότημα τής Ε.Λ.Σ.» διότι έχρωμάτισε μέ θαυμασίαν μουσικότητα καί απέδωσε τά πλούσια χορικά κατά μονα­

δικόν τρόπον. Καί μόνον τό υπέροχο «κόρο» «Πέτα σκέψη», χρυσόφτερη πάντα», άπό τις μεγαλοφυέστερες σελίδες, πού έχει γράψει ό Βέρντι, θα αρκούσε δια να κερδίσουν τον στέφανον τής δάφνης. Ό Τότης Καραλίβανος, ό διευθύνας τό σύνολον εφερεν είς πέρας κατά τον καλύτερον τρόπον τό δυσχερές έργον τοϋ διευθυντού ορχήστρας. Πολύ καλή, επίσης, ή σκηνοθεσία τοΰ Σεργ. Βαφειάδη καί ή εργασία τοϋ Γιάννη Στεφανέλλη, στο κεφάλαιον τών σκηνογραφιών καί τών ενδυμασιών.

Είναι προς τιμήν τής Έθν. Λυρ. Σκηνής ότι έσκέφθη να έορτάση, κατά τον κα­

λύτερον τρόπον, τήν μνήμην τοΰ προ εκατόν ετών αποθανόντος μεγάλου τέκνου τής 'Ιταλίας Gioacchino Rossini, έορτασμόν δια τον όποιον καί έτυχε θερμότατων ευχα­

ριστιών έκ μέρους τής έν 'Αθήναις 'Ιταλικής Πρεσβείας. Αί τρεις παραστάσεις, τής 6, 8 καί 22 Δεκεμβρίου 1968, τάς οποίας έδωκε τό Έθνικόν

μας Μελόδραμα, έλαβον διαστάσεις μουσικού γεγονότος, διότι κατ' αύτάς έπαίχθη τό αριστούργημα τοΰ Ροσσίνι «Κουρεύς τής Σεβίλλης» — «ό μεγαλοφυής, αυτός μουσικός αυτοσχεδιασμός» — ώς έχει χαράκτηρισθή, διότι έγράφη μόνον είς δέκα τεσσάρας ημέρας, μέ τήν συμμετοχή ν τοΰ διασήμου βαρυτόνου Κώστα Πασχάλη, εκτάκτως μετα­

κληθέντος δια τον έορτασμόν. Ό,τι καί αν είπη, κανείς, δια τον μεγάλον αυτόν καλλι­

τέχνην είναι ολίγον. Διότι δέν είναι μόνον ή ωραία καί πλούσια φωνή του πού σαγη­

νεύει, άλλα τό όλον: κατά πρώτον λόγον τό φυσικό καί ζωντανό παίξιμο του, οί τόσον

— 632 —

χαρακτηριστικοί μορφασμοί του, αί κινήσεις του κ.λ.π. Είναι προς τιμήν ωσαύτως, τοϋ Πασχάλη, δτι, αν καί ζών πλέον μονίμως εις τό έξωτερικόν, έπαιξε τον «Κουρέα» εις τήν έλληνικήν, άποφευχθείσης οΰτω της διγλωσσίας ή καί τριγλωσσίας, πού δημιουργεί, συχνά, εύτράπελον αίσθημα.

Άπο τους άλλους καλλιτέχνας διεκρίθησαν επίσης ό Χρ. Σαρφατής, ώς Μπάρ­

τολο (ζωντανό παίξιμο), ή Μαρία Μουτσίου (Ροζίνα), μέ τήν συμπαθή φωνήν της, ό Ν. Δασκαλάκης, ώς Μπαζίλιο, ώς καί οί : Γ. Ζάκκας, Σοφ. Μουτσίου καί Β. Κουντούρης. Ή υπό τον Τότην Καραλίβανον ορχήστρα απέδωσε, κατά τον καλύτερον τρόπον, τήν ιδιόρρυθμη καί εντελώς πρωτότυπη, δια τήν έποχήν πού έγράφη ό «Κουρεύς», ένορχή­

στρωσιν τοϋ Ροσσίνι. Πλέον ή ζωντανή ή σκηνοθεσία τοϋ Α. Μαντάου, τέλος μέ πολύ γοϋστο αί σκηνογραφίαι καί αί ένδυμασίαι τοϋ Π. Μαντούδη. Ή χορωδία, εις τό αρι­

στούργημα αυτό τοϋ λυρικοϋ θεάτρου, παίζει δευτερεύοντα ρόλον. "Εχομεν όμως καί άλλον έορτασμόν. Εις τάς 20 Δεκεμβρίου ή Έθν. Λυρ. Σκηνή,

έπί τη ευκαιρία συμπληρώσεως 50 χρόνων άπό της πρώτης από σκηνής εμφανίσεως τοϋ «Βαφτιστικού», τοϋ αειμνήστου Θεοφράστου Σακελλαρίδη, έδωσε μίαν πανηγυρι­

κήν παράστασιν, τήν οποίαν έπρολόγισεν ό ιστορικός τοϋ θεάτρου Γιάννης Σιδερής. Ή παράστασις αυτή ήτο άπό πάσης απόψεως εξαιρετική, τόσον ώς άπόδοσις, όσον καί ώς έμφάνισις καί τό μόνον πού τήν ήδίκησεν ύπήρξεν ή υπερβολική παρεμβολή χορευ­

τικών επεισοδίων, πού διέκοπτε τήν έκτυλισσομένην ύπόθεσιν καί εδιδον εις το σύνο­

λον τήν έντύπωσιν, μάλλον, επιθεωρήσεως. Παραλείπω δτι όλα αυτά τα μπαλλέτα είχον ώς αποτέλεσμα να διαρκέση ή παράστασις τρεις καί ήμίσειαν ώρας, πΐρίπου. Ήρωις τής βραδυάς ήτο, εις τον ρόλον της πρωταγωνίστριας, ή 'Ανθή Ζαχαράτου, ή οποία μας έθύμησε παλαιότερες ήμερες δόξης τής Λυρικής μας Σκηνής. Μέ τήν ώραίαν της έμφά­

νισιν, τό φυσικό καί αβίαστο παίξιμο καί τήν συμπαθή φωνή, κατέκτησε, κυριολεκτικά τό κοινόν. Πολύ καλή ήτο επίσης ή Έ . Άραμπάνου, ώς Κική. Θα εξάρω ωσαύτως το παίξιμο καί τά φωνητικά προσόντα δύο ακόμη πρωταγωνιστών: τοϋ Ν. Γρηγοροπούλου (Χαρμίδης) καί Γ. Τερζάκη (Ζαχαριούλης). Ό Ν. Παπαχρήστος (συνταγματάρχης) είναι άπό τά παλαιά στελέχη τής «Λυρικής», πεπειραμένος καλλιτέχνης, τον οποίου κάθε έμφάνισις είναι προς όφελος τοϋ παιζομένου έργου. Άπό τους χαρακτηριστικούς τύπους τής όπερέττας παραμένουν πάντοτε ό Ν. Ντουφεξιάδης καί ό Α. Πανταζηνά­

κος. Ή υπό τον Τότην Καραλίβανον ορχήστρα απολύτως εις τήν θέσιν της, ώς καί ή χορφδία. Στην όπερέτταν ή σκηνοθεσία παίζει μεγαλύτερον ρόλον παρά στην όπερα. Δι' αυτό καί είναι άξιος ιδιαιτέρων συγχαρητηρίων ό Σέργ. Βαφειάδης. "Εκαμαν ίδιαι­

τέραν έντύπωσιν αί σκηνογραφίαι τοϋ Ι. Καρύδη. Στο χορογραφικόν πεδίον ό "Αγγελος Γριμάνης εις τό στοιχεΐον του. Μέ μόνην διαφοράν δτι, ώς ανέφερα καί προηγουμένως, ή παράστασις, ολίγον δεϊν θα ήτο έσπερίς μπαλλέτων καί όχι όπερέττα.

Περαίνων θεωρώ καθήκον να τιμήσω τήν μνήμην τοϋ αειμνήστου Θεοφρ. Σακελ­

λαρίδη. Εις έποχήν κατά τήν οποίαν — κατά τάς πρώτας δεκαετηρίδας τοϋ παρόντος αιώνος — ή όπερέττα έτιματο εις 'Αθήνας περισσότερον, ίσως, καί άπό τό μελόδραμα, ώς αποδεικνύει καί τό γεγονός ότι, όταν τό 1939, έπί 'Ιωάννου Μεταξά, ίδρύθη ή «'Εθνι­

κή Λυρική Σκηνή», ό κρατικός αυτός οργανισμός ήρχισε τάς παραστάσεις του μέ τήν όπερέτταν τοϋ Γιόχαν Στράους «Ή Νυχτερίδα», ό Σακελλαρίδης έγραψε μεγάλον αριθμόν έργων τοϋ θεατρικού αύτοΰ είδους, έξέχουσαν θέσιν μεταξύ τών οποίων επέχει ό «Βα­

φτιστικός». "Οσοι παρηκολούθησαν τήν τελευταίαν άναβίβασιν ύπό σκηνής τοϋ έργου τούτου, ανεγνώρισαν ότι, μετά πάροδον πενήντα ετών, ή όπερέττα αυτή παραμένει δρο­

σερή καί ευχάριστη άπ' αρχής μέχρι τέλους καί δτι ή ανεξάντλητη μελωδική φλέβα τοϋ διακεκριμένου μουσουργού ποτέ ίσως δέν είχε δείξει τέτοιον πλοϋτον.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ (κατ' άλφαβητικήν σειράν των συγγραφέων)

Σελ. Ά ν ν ί ν ο υ Χ., Βασιλειάδης, Παπαρρηγόπουλος και οί περί αυτούς (Μελέτη) . . . 477 Β( α γ ε ν α) Ν., Γιώργου Σαραντάρη, Σημειώσεις στα ποιήματα τοΰ Λεοπάρντη, μτφ.

(Μελέτη) 116 Β α γ ε ν ά Ν ά σ ο υ , Γύρω άπο μερικούς δαντικούς ήχους στον Σολωμό (Με­

λέτη) 207 Β α σ ι λ ε ι ά δ ο υ Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς . Το σχολεΐον τοϋ χωρίου (Ποιήματα) 595 Β ι κ έ λ α Δ η μ η τ ρ ί ο υ , Ό παπα­Νάρκισσος (Διήγημα) 454 Δ ά μ π α σ η Ι. Ν., Εκάτη ή φαρμακεύτρια (Μελέτη) 355

— 'Ιάκωβος Ψυχριστός, ό βυζαντινός ιατροφιλόσοφος (Μελέτη) 518 Ζ α λ ο κ ώ σ τ α Ε υ γ ε ν ί ο υ , 'Αλέξανδρος Ρΐζος Ραγκαβής (Μελέτη) 121 Ζ ο ύ μ π ο υ Α. Ν., Τα άδούλωτον πνεύμα των Ελλήνων (Μελέτη) 141 Ζ ώ ρ α Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ., Ό Στέφανος Κομμητας και το γλωσσικόν ζήτημα (Με­

λέτη) 90 — 'Αποτελέσματα 46ου Καλοκαιρινείου Θεατρικού Διαγωνισμού 155 —■ "Αγνωστος επιστολή Ν. Θωμαζαίου προς τον Π. Βράϊλαν ­ Άρμένην (Με­

λέτη) 236 — Κομμητα προς Δούκαν επιστολή άντικοραϊκή (Μελέτη) 383 — Ό Θωμαζαΐος και ή οθωνική πολιτική κατά τον παρελθόντα αιώνα (Μελέτη). 597

Γ. Θ. Ζ( ώ ρ α), Μία εκατονταετήρίς : Κώστας Κρυστάλλης (Μελέτη) 166 — Κωστής Παλαμάς (1859 ­ 1943) (σημ.) 5 — Της Συντάξεως (Χρονικόν) 154, 314, 468

Θ ε ο δ ω ρ α κ ο π ο ύ λ ο υ Ίω. , Τί είναι φιλοσοφία (Μελέτη) 360 Θ ε ο χ ά ρ η Μ., Franz Dòlger (Νεκρολογία) 622 Κ α λ ο ύ τ σ η Ν. Σ., Πρώτον ταξίδιον εις Ίταλίαν τω 1852... (ταξ. κείμενα)... 434 Κ ο ν ι δ ά ρ η Γ ε ρ α σ ί μ ο υ , Ή σπουδαιότης τής ορθοδόξου λατρείας εις τήν

οίκουμενικήν κίνησιν (Μελέτη) 531 Κ ρ υ σ τ ά λ λ η Κ ώ σ τ α , Εκλογή έκ τοΰ ποιητικού έργου (Στό σταυραητο — Το

ηλιοβασίλεμα — "Ηθελα νάμουν τσέλιγκας — Τραγούδι τοΰ τρυγητοΰ — Τραγούδι τής ξενιτειδς) (Ποιήματα) 167

Κ ω β α ί ο υ Μ α ρ ο υ σ ώ ς , Ό πατρικός πόνος εις τήν Νεοελληνικήν ποίησιν (Μελέτη) 282

Α α ζ α ν α Β α σ ι λ ε ί ο υ , Ή παρουσία των κωφαλάλων στή Νεοελληνική Πε­

ζογραφία (Μελέτη) 232 Λ ά μ π ρ ο υ Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς , Ρήγας, Βηλαράς, Χριστόπουλος (Μελέτη) 323 Α ι β α θ υ ν ο π ο ύ λ ο υ Γ ε ρ α σ ί μ ο υ , Μπόγρης ­ Μελάς (Χρονογράφημα)... 152 Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ Μ α ρ ί α ς , 'Αλληλογραφία Μαβίλη ­ Brighenti (Μελέτη) . . . 417

— 634 — Σελ.

M o n t u o r i M a r i o , Ή γέννησις του συγχρόνου κόσμου κατά τον Franco Lombardi (Μελέτη) 299

Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ Φ α ί δ ω ν ο ς , «Διαίρεσις» και «τομή» είς την Νεοελληνι­

κήν μετρικήν (Μελέτη) 217 Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ Ε υ α γ γ έ λ ο υ , Προς μίαν δυναμικήν Γεωμετρίαν τοΟ άγαθοϋ

(Μελέτη) 513 Μ υ λ ω ν ά Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Ή αποτυχία τοΰ σοσιαλισμοϋ (Μελέτη) 55 Μ υ ρ τ ι ώ τ ι σ σ α ς , Εκλογή έκ τοϋ ποιητικού έργου (Σ' αγαπώ! Νά 'ταν ή Λησμο­

νιά — Στή μοναξιά μου — Voluptas — 'Υπομονή — Έσήκωσε τ' ατσάλι­

νο. — Έρωτας τάχα... — Μανούλα — Κωμικοτραγική συνέχεια — Δόξα σοι — Κι δμως κι εσένα... — Οί φωνές — 'Από τό φως πού πλήθυνε . . . — Φως μυστικό. (Ποιήματα) 405

Μ ω ρ α ΐ τ ο υ ­ Β ά σ ο υ Ε ύ α γ γ . , Ό νέος ρόλος τοΰ Εκπαιδευτικού είς τα προ­

β λ ή μ α τ α τής σημερινής νεολαίας (Μελέτη) 549 Ν ί κ α Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , Περί ζωγραφιάς και ποιήσεως διάλογος (Μελέτη).. 84

— Διάλογος περί της των νέων αγωγής (Μελέτη) 445 Π α λ α μ ά Κ ω σ τ ή , Θάνατος παλληκαριοΰ (Διήγημα) 6

— Εκλογή έκ τοΰ ποιητικοϋ έργου ('Αθήνα — "Υμνος της ζωής — Ρόδου μο­

σκοβόλημα (Ποιήματα) 30 Π α μ π ο ύκ η Ι. T., Ή Τουρκοκρατία και το Εικοσιένα στο ρεπερτόριο τοΰ Θεά­

τρου Σκιών (Μελέτη) 241 Π α ν α γ ι ω τ ο π ο ύ λ ο υ Σ π., Είκαστικαί τέχναι (Χρονικόν) 158, 314, 468 Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ ' Α λ έ κ ο υ , D. C. H e s s e l i n g , Ό Δάντης στή Νεοελ­

ληνική λογοτεχνία, μτφ. (Μελέτη) 71 Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ Δ η μ η τ ρ ί ο υ , Ό φανός τοΰ κοιμητηρίου 'Αθηνών

(Ποίημα) 510 — Προς τήν Σελήνην (Ποίημα) 529 — Είς παιδίον (Ποίημα) 620

Π ε τ ρ ο π ο ύ λ ο υ ή Σ α γ ι ά Γ ε ω ρ γ . , Οί Ντουρταΐοι τής Λάσκας 'Αρκα­

δίας (Μελέτη) 307 Π ε τ ρ ο χ ε ί λ ο υ Μ ι χ α ή λ , 'Επιστολή έπί τοΰ σχεδίου Συντάγματος τοΰ 1844,

τοΰ Αυγουστίνου Καποδιστρίου (Μελέτη) 275 Π ο λ ί τ ο υ Ε λ έ ν η ς , Γεωργίου 'Ανδρούτσου, 'Αλληλογραφία 254 Π ο λ ί τ ο υ Ν ι κ ο λ ά ο υ , Γνωστοί ποιηταί δημοτικών ασμάτων (Μελέτη) 173 Π ρ ο μ π ο ν ά ' Ι ω ά ν ν ο υ , Μικρασιάται εις Νάξον (Μελέτη) 246 Ρ ά λ λ η Ά ρ ι σ τ έ α ς , Raffaello Franchini, Ό Βίκο και ημείς (μτφ. Μελέτη) .. 568 Σ α ρ α ν τ ά ρ η Γ ι ώ ρ γ ο υ , Σημειώσεις στα ποιήματα τοΰ Λεοπάρντη, μτφ. Ν.

Β(αγενά) (Μελέτη) 116 Σ κ ι ά δ α Ά ρ ι σ τ ο ξ έ ν ο υ , Θησεύς, άπό τοΰ μύθου είς τήν τραγικήν σκηνήν

(Μελέτη) 102 Σ κ λ ά β ο υ Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Μουσική κίνησις (Χρονικόν) 161, 317, 470 Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η Ε υ θ υ μ ί ο υ , Στίχοι φερόμενοι ως πτωχοπροδρομικοί είς χειρό­

γραφον τοΰ Αγίου 'Ορους (Μελέτη) 587 Τ ζ α ν ν ε τ ά τ ο υ Θ η σ έ ω ς , Τό νόημα τής Ελευθερίας είς αρχαίας έλληνικάς

πηγάς (Μελέτη) 371 Τ σ ί λ α γ α Μ ι χ α ή λ , Μάθησις ­ Μόρφωσις (Μελέτη) 222 Τ σ ι τ σ ώ ν η Σ ω τ η ρ ί ο υ , Ό καπετάν Γιώργης Ζέρβης (George Jarvis) ό «Αμε­

ρικανός» είς τήν Δ. Στερεάν Ελλάδα (Μελέτη) 200

— 635 — Σελ.

Φ ι λ α δ ε λ φ έ ω ς Ά λ ε ξ., Άπ' Αθηνών εις Φάληρον (Ταξ. κείμενα) 304 Φ ι λ ι π π ο π ο ύ λ ο υ Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Άντών Πάβλοβιτς Τσέχωφ (Μελέτη) 33 F r a n c h i n i R a f f a e l l o , Ό Βίκο καί ημείς, μτφ. Άριστέας Ράλλη (Μελέτη) .. 568 Η e s s e 1 i n g D. C , Ό Δάντης στή Νεοελληνική Λογοτεχνία, μτφ. 'Αλέκου Παπα-

γεωργίου (Μελέτη) 71 Χ ρ υ σ ά ν θ η Κ ύ π ρ ο υ , Δύο επιστολές του Νικολάου Ι. Σαριπόλου 368

ir 'Από τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου Παρνασσός 154, 318 • Νέα Βιβλία 320, 476

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Περιοδικον «Παρνασσός» περ. Α*, έτη 1877-1894, τόμοι 17 . (έξηντλημένον)

ΈπετηρΙς τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» έτη 1896 -1918, τόμ. 22 . (έξηντλημένον)

ΈπετηρΙς τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» έτη 1925 -1939 (έξηντλημένον)

Περιοδικόν «Παρνασσός» περ. Β', δτη 1959-1967, τόμ. 9. —"Εκαστος τόμος ...· δρχ. 250

Τό Χρονικόν τοΟ «Παρνασσού» (1865 · 1950) 6κό Κ. ΒοβολΙνη,'Αθήναι

1951, σελ. 620 δρχ. 200

Διαλέξεις περί τών ποιητών τοϋ Ιθ' αΙώνος (έξηντλημένον)

Διαλέξεις περί τών διηγηματογράφων τοϋ Ιθ' αΐ&νος (έξηντλημένον)

'Εορτασμός Έκατονταετηρίδος Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», •Αθήναι 1966, σελ. 56 δρχ. 20

Ή κατά τα τελευταία έτη δρασις τοϋ Φιλολογικοϋ Συλλόγου Παρνασσός, •Αθήναι 1966, σελ. 32 δρχ. 15