ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡΑΙ>ΝΑ??0$ rWNA*^ΡΑ^ΚΑ**^* ΤΟΜΟΣ Κ'...

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡΑΙ>ΝΑ??0$

r W N A * ^ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΝ Π<ΝΟΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΚΟΝ

ΤΟΜΟ* Κ\ ΑΚ 2 <ΑΡΝΑΙΟ£-ΙΟΥΝΙΟ* ]97$) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Β. ΒΑΛΑΩΡΑ . . . . . . . . . . . . . Το δημογραφικόν πρόβλημα τής Ελλάδος (Μελέτη) Ν. ΦΩΚΑ-ΚΟΣΜΕΤΑΤΟΥ . . . . . . . . ;Κάρολος Φίλιππος ντέ Μποσσέστρατιωτικός καΐ

πολιτικός διοικητής Κεφαλληνίας (1810-1814) (Μελέτη) ΙΩ. ΖΕΓΚΙΝΗ Ή καταστροφή τών Τούρκων το 1452 είς το

Δερβένι Λεονταρίου (Μελέτη) Π. ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗ Ή επιβίωση τοϋ Κωστή Παλαμά (Μελέτη) Δ. ΚΟΡΕΟΥ Ή 28η 'Οκτωβρίου 1940 ως πηγή εμπνεύσεως

τής νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως (Μελέτη) Β. ΛΑΖΑΝΑ . . . Το προοίμιο στον «Στέφανο» τοϋ Φιλίππου

τοϋ Θεσσαλονικέως (Μελέτη) Ο. HOLTON Ή ελληνική παράδοση τοϋ μυθιστορήματος τοϋ Μεγάλου

'Αλεξάνδρου. Ή συνέχεια καΐ ή εξέλιξη της (Μελέτη) ΣΠ. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ . . . . . 'Από τήν ίστορία τής Ιατρικής καΙ τής κοινωνικής

* προνοίας στην Επτάνησο (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ At πρώται έν Πάτραις επαναστατικοί εκδηλώσεις κατά

πληροφορίας τοϋ Όλλανδικοϋ προξενείου (Μελέτη) Γ. ΣΑΒΒΙΔΗ . '.......... Ένα άγνωστο άρθρο τοϋ Καρυωτάκη (Μελέτη)

„ Σ. ΜΑΚΡΥΜΙΧΑΛΟΥ · · Μία διαμάχη τοϋ Στεφάνου Σκουλούδη μέ τήν "ΕλενανΣκυλίτση (Βενιζέλου) το 1920 (Μελέτη)

Ε. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ . . . ;^. . . . ■·■ .Σαρακηνοί καί Χριστιανισμός (Μελέτη) Σ. ΤΣΓΓΣΩΝΗ Τό βασίλειον των Δύο Σικελιών έναντι.

τών ευρωπαϊκών Δυνάμεων (Μελέτη) Α. ΦΛΩΡΑΚΗ . . . . . Προσδιοριστικοί παράγοντες τοϋ λαϊκοϋ πολιτισμού

τής Τήνου (Μελέτη) ΧΡΟΝΙΚΑ

Γ.Θ.Ζ . — .. .Τής Συντάξεως (Χρονικον) if........... *Η Βυζαντινή καί ή Νεωτέρα Ελληνική Φιλολογία είς τήν σύγχρονον

Ίταλίαν (Χρονικον) μ.μ Άπα τήν κίνήσιν τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον 16) (Χρονικον) it '..'., , . . , Νέα Δημοσιεύματα

Π Α ► Κ > ; ' * * ♦ f ■ . ♦ΙΛ«Λ*ΓΙΚ«Κ Π«Η*4ΙΚΦΗ ΚΑΤΑ TNMHHIAF «ΚΑΙΑΦΜ4Η+Κ

Ί δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Έ κ δ ό τ η ς Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, Αθήναι (Τ.Τ. 103)

' Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς ; Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος Παρνασσού ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ: Γραμματεύς Συντάξεως

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΠΔΗΣ όδος ΣεΙζάνη 5,'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 40 (Ν. Δ. 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) : ΈσωτερικοΟ Δρχ. 160 Εξωτερικού Δολ. 10

Δια Συλλόγους, Σχολεία, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς Δρχ. 200 Δια Τράπεζας, Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 300

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μη δεν επιστρέφονται.

Ρ Α ^ Κ Α * * ^ * ΤΟΜΟΣ Κ' ΑΡΝΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 1»73 AMO. 2

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ι. ΒΑΛΑΩΡΑ ΚαθηγητοΟ Πανεπιστημίου

ΤΟ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ό ανθρώπινος παράγων)

Εις την σημερινήν άνθρωποθάλασσαν των 3.750 εκατομμυρίων κατοί

κων, ή οποία κατακλύζει τα 376 εκατομμύρια τετραγ. χιλιόμετρα της ξηράς επιφανείας του πλανήτου μας, οι "Ελληνες των 8,8 έκτμ. αντιπροσωπεύουν μίαν άσήμαντον σταγόνα, δηλαδή μόλις 0,235 % τών ανθρώπων και 0,097 % της ολικής εκτάσεως. Και ένω ό πληθυσμός τής Γής αυξάνεται μέ τον ρυθμόν τών 6 περίπου έκτμ. κατά μήνα (μέση ετησία αϋξησις 2 %), ημείς οί "Ελληνες παραμένομεν σχεδόν στάσιμοι (ετησία αΰξησις 0,4 %), μέ προφανή τήν τάσιν να περιπέσωμεν οσονούπω εις τήν άρνητικήν φάσιν, οπότε ό μικρός σήμερα πληθυσμός θα γίνεται όλονέν μικρότερος μέ τήν πάροδον του χρόνου. Και όμως ή Ελλάς και οί άνθρωποι της, ευρίσκονται συνεχώς εις τό προσκήνιον του παγκοσμίου ενδιαφέροντος επί 40 ολό

κληρους αιώνας. Πόσοι και ποίοι είναι οί σημερινοί "Ελληνες και πώς θα δυνηθούν

να υπερνικήσουν τάς παρούσας δυσκολίας τής δημογραφικής αυτών εξελί

ξεως, αυτό είναι τό θέμα τής παρούσης μελέτης. Έν όψει δέ του γεγονότος ότι οί ανθρώπινοι πληθυσμοί, όπως όλοι οί βιολογικοί οργανισμοί, γεν

νώνται, αυξάνονται, γηράσκουν και ενίοτε αφανίζονται, ας άναδράμωμεν έν συντομία εις τό παρελθόν, δια να ϊδωμεν ποία ήτο ή δημογραφική ιστο

ρία τών Ελλήνων άπό τής πρώτης αυτών εμφανίσεως εις τον χώρον αυτόν και δια μέσου τών χιλιετιών μέχρι σήμερον. Δια τό μεγαλύτερον μέρος τής απέραντου αυτής περιόδου, δέν υπάρχουν ποσοτικά στοιχεία και δια τούτο ή αναδρομή θα γίνη εις τρία άνισου διαρκείας τμήματα, ήτοι π ρ ώ τ ο ν , άπό τήν ομιχλώδη προϊστορίαν μέχρι τής εθνικής κατά τό 1821 εξεγέρσεως δ ε ύ τ ε ρ ο ν , κατά τον πρώτον μετά τήν άνεξαρτησίαν αίώνα και τ ρ ί τ ο ν , κατά τήν σύγχρονον μετά τον δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον περίοδον. 'Ας λεχθή καί τοϋτο έν προοιμίω, ότι αί γνωσταί άπό τήν ίστορίαν εξάρσεις καί καταπτώσεις του Ελληνικού "Εθνους, συμπί

πτουν σχεδόν πάντοτε μέ παρόμοιας διακυμάνσεις είς τήν δημογραφικήν αύτοϋ έξέλιξιν, άφοϋ συλλογικόν τοϋ άνθρωπου δημιούργημα είναι ή

— 166 —

ιστορία. Άλλα το ενδιαφέρον επί του προκειμένου είναι δτι οι "Ελληνες επέζησαν των δοκιμασιών αυτών, όταν άλλοι σύγχρονοι κατά τήν αρχαιό

τητα λαοί (Σουμέριοι, Χεττίται, Φοίνικες, Έτρουσκοι κλπ.) έξηφανίσθη

σαν προ πολλοϋ από προσώπου της Γης.

Ι. — ΑΙ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑΙ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑΙ ΕΞΕΑΙΞΕΙΣ

Ελληνόφωνα φύλα ανθρώπων κατοικούν τήν ήμιάνυδρον και βρα

χώδη αυτήν άκραν της Βαλκανικής χερσονήσου (μετά των παρακειμένων νήσων), τουλάχιστον άπό των άρχων της δευτέρας π.Χ. χιλιετίας. Άλλα προελληνικά φύλα έζων εκεί κατά τήν νεολιθικήν και προκεραμεικήν έποχήν, άλλα δεν γνωρίζομεν ούτε πόσοι ούτε ποίοι ακριβώς ήσαν. Αί πρώται πληροφορίαι ανάγονται εις τά μέσα της δευτέρας π.Χ. χιλιετίας, όταν εις τήν Μ, ι ν ω ι κ ή ν Κ ρ ή τ η ν εύρίσκοντο οι Ελληνόφωνες Α χ α ι ο ί . Ό Μινωικός πολιτισμός ■— ό πρώτος επί Ευρωπαϊκού εδάφους και κατ'ευθείαν πρόγονος τοΰ σημερινού Δυτικού πολιτισμού—ήτο τότε εις τό κορύφωμα της αναπτύξεως του και ή Κ ν ω σ ό ς (μετά τοΰ παρα

κειμένου λιμένος της Α μ ν ι σ ο ύ ) υπολογίζεται ότι κατωκεΐτο άπό 100.000 ανθρώπους. Μέ αυτήν τήν πρωτεύουσαν και τάς 4 ή 5 άλλας άνα

κτορικάς επαρχίας ό πληθυσμός της Μινωικής Κρήτης θα ήτο πιθανώς διπλάσιος τοΰ σημερινού, ανερχόμενος εις εν περίπου έκατομμύριον αν

θρώπων. Άργότερον, κατά τήν Τρωικήν έκστρατείαν, ό ύπό τοΰ Ό μ η ρ ο υ

περιγραφόμενος στόλος, εκ 1200 πλοίων μέ πλήρωμα 60.000 περίπου πολε

μιστών, δίδει κατ' επέκτασιν ενα πληθυσμόν δύο περίπου εκατομμυρίων, κατοικούντων τον περιγραφόμενον χώρον μεταξύ Μαγνησίας και Μάνης, συμπεριλαμβανομένων της Κρήτης και τών Δωδεκανήσων. Σύντομα κατό

πιν ό Μ υ κ η ν α ϊ κ ό ς πολιτισμός κατέρρευσεν ύπό τά πλήγματα τών προελαυνόντων Δ ω ρ ι α ί ω ν και ό Ελλαδικός πληθυσμός έσημείωσε βαθείαν προς τά κάτω καμπήν. Αυτό τουλάχιστον απηχούν οι γνωστοί στίχοι τοΰ 'Ησιόδου: «Λιμον όμον και λοιμόν, άποφθινίθονσι δε λαοί, ουδέ γυναίκες τίκτονσι, μιννθουσι δε οίκοι». Ή έξάρθρωσις της οικονομίας, ή όποια μέχρι τότε έβασίζετο κυρίως εις τό θαλάσσιον μετά τοΰ εξωτερικού έμπόριον, προυκάλεσε φαίνεται γενικήν άπαθλίωσιν τοΰ πληθυσμοΰ, μέ τά γνωστά συμπτώματα, ύποσιτισμόν και επιδημικά νοσήματα, υπογεννη

τικότητα και έρήμωσιν τών οικισμών λόγω της ηύξημένης θνησιμότητος. «Tfj 'Ελλάδι πενίγ] μεν άείποτε σύντροφος εστί», γράφει επιγραμμα

τικούς ό Η ρ ό δ ο τ ο ς . Και οι περισσότερον ζωντανοί "Ελληνες της εποχής εκείνης, έκδιωχθέντες άπό τον νέον κατακτητήν, εγκατέλειψαν τήν

— 167 —

πτωχήν Γήν των πατέρων των και 'ίδρυσαν τάς περίφημους υπερπόντιους Μυκηναϊκάς αποικίας εις Κύπρον, Ίωνίαν και Εΰξεινον Πόντον, εις τάς άκτάς του 'Ιονίου πελάγους καί το νότιον τμήμα της σημερινής Ιταλίας. Εις τον μητροπολιτικον χώρον ή δημογραφική καί κοινωνική άνάρρωσις ήρχισε πέντε αιώνας άργότερον, με το πρώτον εύοίωνον σύμπτωμα, τάς ύπο του Αθηναίου Σ ό λ ω ν ο ς θεσπισθείσας τολμηράς κοινωνικώς μεταρ

ρυθμίσεις. Το έπόμενον μεγαλειώδες άλμα προς τήν άνεπανάληπτον εκείνην άνθη

σιν τοϋ πολιτισμού τής κλασσικής Ελλάδος, πρέπει ν' άποδοθή όχι μόνον εις τήν σοφήν νομοθεσίαν τοϋ Σ ό λ ω ν ο ς ή τήν μακράν έκκόλαψιν τών καταλοίπων τοϋ παλαιοτέρου Κρητο μυκηναϊκού πολιτισμοϋ (όπου συμπεριλαμβάνεται καί το εν τω μεταξύ διαμορφωθέν Φοινικό ελληνικόν άλφάβητον), άλλα επίσης καί εις μίαν ευτυχή βιολογικήν σύμπτωσιν τών καλυτέρων ελληνικών γ ο ν ό τ υ π ω ν . Ή εντός ολίγων μόνον γενεών παρέλασις τόσων πολλών καί μεγάλων φιλοσόφων, επιστημόνων καί καλλιτεχνών, μαρτυρεί περί τοϋ πλουσίου καί μοναδικού εις τήν παγκό

σμιον ίστορίαν γ ε ν ε τ ι κ ο ύ κ λ ή ρ ο υ , με τον όποιον είχε προικισθή ό πληθυσμός τής κλασσικής Ελλάδος, συνεπεία τών προηγηθεισών δια

σταυρώσεων μεταξύ δεκάδων ελληνοφώνων ανθρωπολογικών τύπων. Άρ

γότερον ό ισχυρός αυτός γ ε ν ε τ ι κ ό ς κ λ ή ρ ο ς έξησθένησεν, εν συμφωνία άλλωστε καί προς τους μαθηματικούς νόμους τών πιθανοτήτων κατά τήν διαδοχήν τών γενεών. Άπό δημογραφικής πλευράς, τό Άθηναϊ

κόν Ά σ τ υ κ ρ ά τ ο ς τοϋ Π ε ρ ι κ λ έ ο υ ς είχεν άναπτυχθή εις μεγα

λόπολιν 250 περίπου χιλιάδων κατοίκων καί ό πληθυσμός όλων τών Ελλη

νικών πόλεων κρατών τής εποχής εκείνης, δεν πρέπει να ήτο μικρότερος τών τεσσάρων καί πιθανώς ανήρχετο εις πέντε εκατομμύρια κατοίκων.

Μία νέα δημογραφική καμπή σημειοΰται κατά τήν περιπέτειαν του 30ετοϋς Π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ ο ΰ π ο λ έ μ ο υ , με κύρια συμπτώματα τήν μεγάλην εκ τοϋ λοιμοΰ θνησιμότητα καί τήν όλιγοτεκνίαν, τήν χαλά

ρωσιν τοϋ ήθικοϋ χαλινοϋ καί τον μαρασμόν τής δημιουργικής σκέψεως. Με τήν έποποιΐαν κατόπιν τοϋ Μ ε γ ά λ ο υ ' Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ , ή πνευ

ματική εστία μεταφέρεται εις τήν Άλεξάνδρειαν τής χώρας τοϋ Νείλου καί, όταν ή χώρα κατεκτήθη άπό τάς Ρωμαϊκάς λεγεώνας, σκιά μόνον τοϋ παρελθόντος Έλληνικοϋ μεγαλείου απέμεινε δια να εξευγένιση τον τραχύν πολεμικόν λαόν τής νέας Ρωμαϊκής κοσμοκράτειρας. Τότε, επί Κ α ί σ α

ρ ο ς Α υ γ ο ύ σ τ ο υ , έγινε μία άπό τάς πρώτας άπογραφάς τών ανθρωπί

νων πληθυσμών, μεταξύ δε τών Ρωμαϊκών επαρχιών αναφέρεται επωνύμως καί ή Ελλάς, με έδαφικήν εκτασιν 267 χιλιάδων τ.χλμ. (ήτοι διπλασίαν τής σημερινής) καί πληθυσμόν τριών εκατομμυρίων κατοίκων.

Κατά τήν χιλιετίαν τής Β υ ζ α ν τ ι ν ή ς Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς δέν

— 168 —

υπάρχουν σχετικαί πληροφορίαι. Τα όρια άλλωστε του νέου Κράτους, τα όποια αρχικώς έξετείνοντο άπό του Πόντου μέχρι της Σικελίας και από τάς Ίλλυρικάς άκτάς μέχρι της Αιγύπτου, περιελάμβανον πολλούς άλλους λαούς αλλά με πυρήνα πάντοτε το Έλληνικον στοιχεΐον. Μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, ή Ελλάς έρημώθη κυριολεκτικώς και ό έπακο

λουθήσας Τουρκικός ζυγός των 370 ετών, ολίγον διέφερε της πραγματικής γ ε ν ο κ τ ο ν ί α ς δια τους ατυχείς Ραγιάδες. Έάν επέζησε μία σπίθα τής Ελληνικής ψυχής, τοΰτο πρέπει να άποδοθή εις την άκατάλυτον βιο

λογική ν δύναμιν τής φυλής καί τα διαιωνιζόμενα ϊχνη του άλλοτε ρωμαλέου γενετικού τών Ελλήνων κλήρου.

Π. —Ο ΠΡΩΤΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΙΝ ΑΙΩΝ

Ή μεταξύ 1828 καί 1940 περίοδος αυτή δύναται, από δημογραφικής απόψεως, να διαιρεθή εις τρεις φάσεις, ήτοι τήν άρχικήν νηπιακήν ήλικίαν μέχρι του έτους 1860, τήν έξελικτικήν ένήβωσιν ήτις έκλεισε μέ τήν Μικρα

σιατικήν καταστροφήν καί τήν βαθμιαίαν άπορρόφησιν τής πλημμυρίδος τών Προσφύγων καί, τέλος, τό μετέπειτα στάδιον τής προϊούσης δημογρα

φικής ώριμάνσεως. Ευτυχώς τα υπάρχοντα στοιχεία—12 άπογραφαί τοΰ πληθυσμού καί ή ασυνεχής σειρά τών ληξιαρχικών καταγραφών — παρά τάς εγγενείς άτελείας των, προσφέρουν τό άναγκαΐον ύπόβαθρον δια τήν άνασύστασιν τών πραγματικών μεγεθών καί τών δυναμικών ροπών τοϋ πλη

θυσμού κατά τον 19ον καί τάς αρχάς τοΰ παρόντος αιώνος. Τό άπό "Οθρυος μέχρι Μαλέα άπελευθερωθέν τότε τμήμα, περιελάμβα

νε τον κυριώτερον δγκον τής Μυκηναϊκής καί τής κλασσικής Ελλάδος, όταν ό πληθυσμός έκυμαίνετο μεταξύ τριών καί πέντε εκατομμυρίων ανθρώ

πων. Τώρα όμως κατά τήν άπαρίθμησιν τοΰ 1828, μόνον 753 χιλιάδες "Ελλη

νες έδωσαν τό «παρών», χαράκτηριστικόν δείγμα τοΰ αποδεκατισμού τον οποίον υπέστη ό πληθυσμός κατά τήν μακραίωνα δουλείαν καί τον έπικόν δια τήν άπελευθέρωσιν αγώνα. Μέ τόσον ολίγους ανθρώπους καί αυτούς καχεκτικούς, πειναλέους καί αγράμματους καί μέ εντελώς κατεστραμμένον τον φυσικόν πλοΰτον τής χώρας αρχίζει ό δεύτερος τιτάνιος άγων, τής συμπήξεως, δηλαδή ενός βιοσίμου κρατιδίου εις τον χώρον επαφής τών αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων τών τότε μεγάλων δυνάμεων τοΰ παλαιού κόσμου. Ή πρώτη γενεά ήναλώθη εις τήν έξαντλητικήν αυ

τήν προσπάθειαν, μέ αποτέλεσμα μίαν στοιχειώδη κρατικήν όργάνωσιν, περί τό 1860, καί ενα πληθυσμόν μόλις υπερβαίνοντα τό εν έκατομμύριον κατοίκων.

"Εκτοτε ή πρόοδος συντελείται μέ ταχύτερον ρυθμόν καί ή μικρά

I

— 169 —

Ελλάς, διευρυνθεΐσα εν τω μεταξύ μέ την προσάρτησιν των 'Ιονίων Νήσων και της Θεσσαλίας, εκσυγχρονίζει την οικονομίαν της και ισχυροποιεί τήν θέσιν της, ώς μία υπολογίσιμος μικρά δύναμις της Νότιο ανατολικής Ευρώπης. Ό πληθυσμός, ό όποιος κατά τήν 30ετίαν μεταξύ 1830 και 1860 ηύξήθη κατά 70% μόνον, κατά τήν δευτέραν μέχρι τοϋ 1890 30ετίαν ύπερε

διπλασιάσθη, προσεγγίσας τό έπίπεδον τών 2,5 εκατομμυρίων κατοίκων. 'Αλλ' ακριβώς, όπως και είς τήν άρχαίαν έποχήν, ό περιορισμένος τροφο

δοτικός χώρος, όταν δεν συνεπικουρείται από εξωτερικούς πόρους, αδυνα

τεί να συντηρή έπ' αόριστον μίαν συνεχιζομένην οικονομικήν και δημο

γραφικήν άνάπτυξιν. Τα συμπτώματα, ύπό τήν μορφήν διχονοιών και κακο

διοικήσεως, επιδημιών και ηύξημένης θνησιμότητος, παρωξύνθησαν μετά τήν άπερίσκεπτον πολεμικήν περιπέτειαν τοϋ 1897, μέ αποτέλεσμα τήν άπώθησιν του πλέον υγιούς τμήματος τοϋ πληθυσμού προς τήν μαζικήν ύπερπόντιον μετανάστευσιν.

Κατά τα επόμενα μέχρι τοΰ 1912 ετη, σημειοΰται μία προοδευτική καθί

ζησις τοΰ μικρού κράτους και σημαντική βιολογική καχεξία τοΰ πληθυσμού. Έχάθησαν εν πρώτοις 250.000 περίπου νέοι — εν τρίτον τοΰ όλου εργατι

κού δυναμικού —, οί όποιοι μετηνάστευσαν κυρίως προς τήν μακρυνήν Άμερικήν είς άναζήτησιν καλυτέρας τύχης. Άπεψιλώθη κατόπιν ή ύπαι

θρος χώρα και παρημελήθη ή καλλιέργεια της Γης — ή μόνη σημαντική τότε πλουτοπαραγωγική πηγή τοΰ τόπου —, μέ αποτέλεσμα τήν μόνιμον άποσάθρωσιν και άπώλειαν της γονιμότητος μεγάλων εκτάσεων τοΰ εδά

φους. Διεταράχθη τέλος ή μεταξύ τών δύο φύλων ισορροπία και ήλαττώθη

σαν επικινδύνως οί γάμοι και αί γεννήσεις, ενώ εξ άλλου ηύξήθη ή παιδική και ή γενική θνησιμότης συνεπεία επιδημικής έξάρσεως της κακοήθους ελονοσίας, της φυματιώσεως και άλλων λοιμωδών νόσων, όμοΰ μέ έκείνην τοΰ χρόνιου υποσιτισμού τών κατοίκων. Έν μέσφ πολιτικής συγχύσεως και κοινωνικής άπαθείας, ή γενική ώς άνω άποτελμάτωσις θα άπέβαινεν ϊσως μοιραία — και ή Ελλάς ουδέποτε θα διεσκέλιζε τό έπίπεδον τών τριών εκατομμυρίων κατοίκων —, έάν δέν έπηκολούθει ή θρυλική εκείνη έξόρμη

σις τοΰ 191213, μέ τήν οποίαν έδιπλασιάσθη ό πληθυσμός και έτριπλα

σιάσθη ό τροφοδοτικός χώρος τών Ελλήνων. Ό πρώτος Π α γ κ ό σ μ ι ο ς π ό λ ε μ ο ς και ό έπακολουθήσας απαί

σιος δ ι χ α σ μ ό ς , ή κατάρρευσις τοΰ Μικρασιάτικου μετώπου και ή εισροή ενός καί ημίσεως εκατομμυρίου προσφύγων, αντιπροσωπεύουν ισάριθμα συντριπτικά πλήγματα, άπό τα όποια όμως ή βιολογικώς ένισχυ

θεΐσα έν τω μεταξύ Ελλάς, έτραυματίσθη μέν σοβαρώς, άλλα δέν ύπέκυψεν. 'Αντλούσα δυνάμεις άπό τήν μακράν και ίστορικήν έπιβίωσίν της, έφρόντι

σε δια τήν έπούλωσιν τών πληγών της, αποκατέστησε τάς μυριάδας τών προσφύγων καί έκαμε καλήν χρήσιν της εύρυτέρας τώρα προοπτικής δια

— 170 —

την άνάπτυξιν μιας πολυπλεύρου και συναγωνιστικής προς τάς άλλας Ευρωπαϊκός χώρας εθνικής οικονομίας. Ό α ν θ ρ ώ π ι ν ο ς π α ρ ά γ ω ν ύπήρξεν επί του προκειμένου άποφασιστικον στοιχεΐον επιτυχίας, όχι τόσον άπό ποσοτικής δσον από ποιοτικής απόψεως. Ύπήρχον τώρα περισσότεροι άνθρωποι δυνάμενοι να εργασθούν άποδοτικώς, εν αναλογία προς τα υπ' αυ

τών συντηρούμενα μέλη τής οικογενείας των και οί άνθρωποι αυτοί ήσαν περισσότερον υγιείς και μορφωμένοι και κατεΐχον νεοπαγείς δια την χώραν εμπειρίας. Και ενώ διηνοίγοντο εύρύτεραι προοπτικαί και έδημιουργουντο νέοι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητος, έκλεινε βαθμηδόν ό κύκλος του επαναπατρισμού όλων σχεδόν των απογόνων των παλαιών αποίκων τής αρχαίας Ελλάδος, οί όποιοι επί χιλιετίας διετή ρουν λαμπρός έθνικάς εστίας εις την Ί ω ν ί α ν και τον Π ό ν τ ο ν, την Ρ ω σ ί α ν, την Ρ ο υ

μ α ν ί α ν και τήν Α ϊ γ υ π τ ο ν. Κατά μίαν άλληγορικήν εικόνα, ή Ελλάς του 20ου αιώνος έδανείζετο τώρα αίμα άπό τήν Μυκηναϊκήν Ελλάδα τής προϊστορικής εποχής!

III .ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Ό δεύτερος Π α γ κ ό σ μ ι ο ς π ό λ ε μ ο ς , με τήν τριπλήν κατοχήν και τον ένσκήψαντα καθολικόν λιμόν και ή μετέπειτα άνταρτο κομμουνι

στική ανταρσία προυξένησαν τεραστίας άπωλείας εις τον άψυχον και έμψυ

χον πλοΰτον τής χώρας και ήλλαξαν άρδην τάς δημογραφικός ροπάς του πληθυσμού. Κατά τήν άκμήν τής λιμοκτονίας, ή θνησιμότης άνήλθεν εις έπίπεδον επτά φοράς ύψηλότερον του κανονικού και ô συνολικός αριθμός τών επί πλέον θανάτων κατά τήν τριετίαν 1941 44, υπολογίζεται εις 350.000 ψυχάς περίπου. Τό ενδιαφέρον επί του προκειμένου είναι ότι, θύματα τής πείνης έπεσαν κυρίως οί γονείς και οί ηλικιωμένοι άνδρες και όχι αί γυναί

κες και τά παιδία, όπως συνήθως συμβαίνει εις παρόμοιας καταστάσεις εκτεταμένου υποσιτισμού. Δείγμα και τούτο τής αρραγούς συνοχής τής Ελληνικής οικογενείας.

Άλλ ' από τής πλευράς τών γεννήσεων, αί άπώλειαι ήσαν πολύ μεγα

λύτεραι. Μία έρευνα τής εποχής εκείνης άπέδειξεν ότι 90 % τών θηλέων υπαλλήλων και νεαρών εργατριών εις τήν Περιφέρειαν Πρωτευούσης, εϊχον περιπέσει εις παροδικήν στείρωσιν, χωρίς εμμηνον ρύσιν και άρα χωρίς τήν δυνατότητα τεκνογονίας. Τούτο διηυκόλυνεν ϊσως τήν έπιβίωσιν τών ανεπαρκώς τρεφομένων γυναικών, άλλ' έστέρησε τήν Ελλάδα άπό 400.000 και πλέον βρέφη, τά όποϊα άνεμένοντο να γεννηθούν κατά τήν πολε

μικήν περίοδον. Τό αποτέλεσμα τής απογραφής τοΰ 1951 έδειξεν ότι ό πληθυ

σμός τής χώρας (7,6 έκτμ), παρά τήν έν τω μεταξύ προσάρτησιν τής Δωδε

— 171 —

κανήσου, ελαχίστη ν αϋξησιν έσημείωσεν έναντι εκείνου του έτους 1940 (7,3 έκτμ.)·

Με τήν καταστολήν της ανταρσίας κατά το 1949, ό πληθυσμός της χώρας εισέρχεται εις τήν σύγχρονον φάσιν της δημογραφικής του ώ ρ ι-μ ά ν σ ε ω ς. Άνδροϋται πρώτον ο πρώην ανώριμος πληθυσμός μας, διότι αυξάνεται ή αναλογία τών ανθρώπων τής παραγωγικής ηλικίας (15-64 ετών) και έλαττοΰται εκείνη τών κάτω τών 15 ετών ανηλίκων τέκνων. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν τώρα περισσότεραι χείρες δια παραγωγικήν έργα-

σίαν και όλιγώτερα στόματα έξη ρτημένων τέκνων, με αποτέλεσμα τήν έπιτάχυνσιν του ρυθμού αναπτύξεως τής χώρας. Προ 15 περίπου ετών έτο-

νίσαμεν δημοσία τήν εύοίωνον αυτήν δημογραφικήν τροπήν, μέ τήν βε-

βαίωσιν ότι άγόμεθα μοιραίως προς καλυτέρας ημέρας κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας, λόγω ακριβώς τής βιολογικής αυτής ώριμάνσεως τοΰ πληθυσμού τής Ελλάδος. "Επρεπε να έκμεταλλευθώμεν τήν ευτυχή έκείνην δημογραφικήν συγκυρίαν — όπως ευτυχώς και έγινε — διότι διεγράφετο άπό τότε τό ένδεχόμενον να περιπέση ό πληθυσμός εις τό στά-

διον τής προώρου γ η ρ ά ν σ ε ω ς, μέ τά αναπόφευκτα συμπτώματα, τήν στροφήν προς τά καταναλωτικά αγαθά και τήν άνακοπήν τής ορμής προς περαιτέρω άνάπτυξιν και πρόοδον.

Άλλα πώς διεμορφώθη ή ευτυχής εκείνη δημογραφική κατάστασις ; Ώς πρώτος και πλέον φυσικός παράγων αναφέρεται συνήθως ή έλάττωσις τής άκαιρου θνησιμότητος και ή προοδευτική έπιμήκυνσις τής μ έ σ η ς δ ι α ρ κ ε ί α ς τ ή ς ζ ω ή ς τών Ελλήνων. Πράγματι ό μέσος Έλλην, ό όποιος έζη 37 μόνον ετη κατά τήν αρχήν του αιώνος μας και 50 ετη κατά τήν μεσοπολεμικήν περίοδον, έγινε σήμερον περισσότερον μακρόβιος, αναρριχηθείς εϊς τό βιβλικόν όριον τών 70 ετών μέσης διαρκείας τής ζωής. Αυτό εις τήν έπιχειρησιακήν όρολογίαν αντιπροσωπεύει καλυτέραν και μακροτέραν χρήσιν τών εμψύχων κεφαλαίων, δια τήν προπαρασκευήν τών οποίων απαιτείται μακρός χρόνος και σημαντική δαπάνη έκ τοΰ ιδιωτικού και τοΰ δημοσίου πλούτου. Ή έπιμήκυνσις δέ τής μέσης μακροβιότητος τοΰ Έλληνος επετεύχθη όχι τόσον μέ τά φάρμακα ή τήν καλυτέραν θερα

πείαν τών ασθενών, αλλά κυρίως μέ τήν πρόληψιν τών νόσων, τήν πληρε

στέραν διατροφήν και τήν έξυγίανσιν τοΰ περιβάλλοντος μέ επί κεφαλής τήν παροχήν έπαρκοΰς και ακίνδυνου ποσίμου ύδατος.

Εις όλους αυτούς τους τομείς δραστηριότητος δια τήν καλυτέραν ύγείαν, ή χώρα μας επέτυχε σημαντικός προόδους κατά τήν τελευταίαν 30ε

τίαν. Έξερριζώθη εν πρώτοις ή άλλοτε ενδημική ελονοσία και ή καθίζησις τής φυματιώσεως ήχρήστευσε τά σανατόρια τής χώρας. Οί έγκαιροι προφυ

λακτικοί εμβολιασμοί κατέστησαν σπάνια τά επιδημικά νοσήματα τής παιδικής ηλικίας και ή άνοδος τοΰ βιοτικού επιπέδου επιτρέπει τήν επαρκή

— 172 —

καί ίσόρροπον διατροφήν και την επί μακρότερον διατήρησιν των σωματι

κών και πνευματικών δυνάμεων του άνθρωπου εις κατάστασιν λειτουργικής έτοιμότητος.

'Αλλ' ό πλέον δραστικός επί του προκειμένου παράγων, ύπήρξεν ό περιορισμός της ανεξέλεγκτου τεκνογονίας, τοΰτο δέ συνετελέσθη παρ' ή

μΐν πρωτοβουλία τών γονέων καί ατυχώς, χωρίς την καθοδήγησιν του Κράτους ή τήν συμπαράστασιν της επιστήμης. Αυτός είναι ό λόγος δια τον όποιον ή όλιγοτεκνία εν Ελλάδι υπερέβη τα επιτρεπόμενα όρια ασφα

λείας καί επιταχύνει τήν γ ή ρ α ν σ ι ν του πληθυσμού, με τάς προ οιω

νιζομένας εξόχως δυσμενείς επιπτώσεις δια τήν μελλοντικήν δημογραφικήν μας έξέλιξιν.

Πολλά ήσαν τα κίνητρα τα όποια έπέβαλλον εις τους γονείς τήν απο

φυγήν τών πολλών καί κατά τεκμήριον ανεπιθύμητων γεννήσεων. Εις μίαν ευρείας ολκής διερεύνησιν του Π α ν ε π ι σ τ η μ ι α κ ο ύ Κ έ ν τ ρ ο υ Δ η μ ο γ ρ α φ ι κ ώ ν ' Ε ρ ε υ ν ώ ν , ή οποία προ ολίγων ετών έκάλυψεν 1 % περίπου τών ύπάνδρων γυναικών τής χώρας, ή αιτιολογία δια τήν προτίμησιν τής μικρας οικογενείας με δύο ή τό πολύ τρία τέκνα, διετυπώθη περίπου ώς έξης :

—Ή μητέρα δεν χρειάζεται να γέννηση πολλά παιδιά όπως έγίνετο παλαιό

τερον, διότι τώρα τα παιδιά δέν πεθαίνουν τόσον εύκολα όσον άλλοτε. — Οι σημερινοί γονείς θέλουν να δίδουν καλυτέραν μόρφωσιν άπ' έκεί

νην πού πήραν αυτοί άπό τους ιδικούς των, καί αυτό δέν μπορεί να γίνη έάν ή οικογένεια έχει περισσότερα παιδιά από όσα είναι εις θέσιν να άναθρέψη.

— Οι χώροι τής σημερινής κατοικίας είναι μικροί. — Τα πολλά παιδιά είναι βάρος εις τήν οΐκογένειαν καί έμπόδιον εις τους

γονείς κλπ.

Δια τήν έπιτυχίαν του σκοπού αύτοΰ αί σημεριναί Ελληνίδες μετα

χειρίζονται διάφορα πρακτικά μέτρα καί όταν αποτυγχάνουν, καταφεύγουν εις τήν ά μ β λ ω σ ι ν , ή οποία ώς γνωστόν είναι παράνομος καί αντίθετος προς τα κελεύσματα τής 'Εκκλησίας. Σύμφωνα με τα ευρήματα τής έρεύνης εκείνης, ό αριθμός τών αμβλώσεων είναι μεγαλύτερος εκείνου τών γεννή

σεων ζώντων είς τήν Περιφέρειαν Πρωτευούσης, τό σύνολον δέ τών παρ' ή

μίν διενεργουμένων αμβλώσεων πλησιάζει τον τρομακτικόν αριθμόν τών 100.000 κατ' έτος. Πρόκειται ασφαλώς περί τεραστίας βιολογικής αιμορρα

γίας τοϋ Ελληνικού λαοϋ, μέ βαρείας δια τήν ύγείαν τών ενδιαφερομένων καί τό μέλλον τοϋ Έθνους συνεπείας. Καί όμως ή θεραπεία τοϋ κακοϋ είναι δυνατή καί μάλλον πρόσφορος. "Ο,τι χρειάζεται επί τοϋ προκειμένου, έγκει

ται εις τήν ύπό τήν αιγίδα τοϋ Κράτους καί τήν συμπαράστασιν τής ίατρι

— 173 —

κής επιστήμης έφαρμογήν του λεγομένου π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ι σ μ ο ύ τ η ς ο ι κ ο γ ε ν ε ί α ς , δια να δύνανται οί νεόνυμφοι να προκαθορίζουν τον αριθμόν των τέκνων των και να επιλέγουν οί ίδιοι τον εύθετώτερον χρόνον άφίξεως ενός εκάστου έξ αυτών.

Αι δυσμενείς εκ τών αλόγιστων αμβλώσεων επιπτώσεις είναι προφανείς. Δημιουργούν εν πρώτοις πλέγμα ένοχης εις τους συζύγους και τον έπιτε

λοϋντα την άμβλωσιν ιατρόν, διότι όλοι γνωρίζουν ότι ή θ α ν ά τ ω σ ι ς τ ο υ κ υ ο φ ο ρ ο ύ μ ε ν ο υ ε μ β ρ ύ ο υ αποτελεί προσβολήν τών θείων και ανθρωπίνων νόμων καί περιφρόνησιν τών περί ηθικής αντιλήψεων της κοινωνίας, έστω καί αν οί πάντες αδιαφορούν δια τήν άξιόποινον αυτήν πράξιν. Κατόπιν αί εκ τής άμβλώσεως προκαλούμεναι ενίοτε έπιπλοκαί δεν θέτουν μεν παρά σπανίως τήν ζωήν τής παθούσης έν κινδύνω, άλλα κολοβώνουν τήν άναπαραγωγικήν αυτής ικανότητα εις σημαντικόν ποσο

στόν τών περιπτώσεων. Τό δράμα τής νεαρας νεόνυμφου, ή οποία δεν δύνα

ται πλέον να καταστή μητέρα, επειδή έπαθε έπιπλοκήν κατά τήν πρώτην της εκτρωσιν, είναι πολύ συγκλονιστικόν δια να παροραθή ελαφρά τή καρδία, άπό τήν κοινωνίαν.

Άλλα ή πλέον τραγική επί του προκειμένου έπίπτωσις είναι ή απώλεια 50.000 καί πλέον βρεφών κατ' έτος, με τα όποια, εάν άφήνοντο να ζήσουν, θα έτονοϋτο ή ελλειμματική σήμερον γεννητικότης του Ελληνικού λαού καί θα έξησφαλίζετο ένας άνετος ρυθμός αυξήσεως του πληθυσμού. Ά π ό μακρού ετέθη ύπ' όψιν του κοινού ή ταχεία μείωσις τών έν Ελλάδι γεννή

σεων, ό ετήσιος αριθμός τών οποίων κατήλθεν άπό 200.000 περίπου κατά τήν προ πολεμικήν περίοδον, εις 150.000 κατά τό 1965 καί εις 145.000 κατά τό 1970. Ά ς σημειωθή όμως καί τούτο τό ενδιαφέρον επί τοΰ προκειμένου. Σήμερον αί γυναίκες τής αναπαραγωγικής ηλικίας (1550 ετών) εΐναι κατά ήμισυ έκατομμύριον περισσότεραι (2,2 έκτμ.), παρά κατά τήν προπολεμικήν περίοδον (1,7 έκτμ.). Άλλα τότε, κάθε μία έφερε κατά μέσον ορον εις τον κόσμον 3,7 ζώντα βρέφη, ενώ τώρα αντιστοιχούν μόλις 2,1 βρέφη κατά γυναίκα. Έν όψει δέ τών δύο γνωστών παραγόντων πρώτον, ότι άπό τα γεννώμενα ζώντα βρέφη μερικά θα αποθάνουν προτού ενηλικιωθούν καί συνεπώς, δεν θα προφθάσουν να γίνουν με τήν σειράν των γονείς τής επο

μένης γενεάς καί δεύτερον, ότι ή πανάρχαια τοΰ Έλληνος ροπή προς μετα

νάστευσιν θα συνεχίζεται καί εις τό μέλλον, φθάνομεν εις τό άνησυχητικόν συμπέρασμα ότι ό πληθυσμός τής χώρας μας, δυσκόλως θα διασκελίση τό έπίπεδον τών 9 έκτμ. κατοίκων καί πιθανώς θα άρχίση να μικραίνη εις τό προσεχές μέλλον.

Τό πρόβλημα εΐναι σοβαρόν διότι ή ούτω διαγραφόμενη δημογραφική υποτονία, είναι δυνατόν να ανατίναξη εις τον αέρα τήν άπό 15ετίας συνεχι

ζομένην άξιόλογον πρόοδον εις τήν τεχνοοικονομικήν άνάπτυξιν τής

— 174 —

χώρας. Χωρίς τό βιολογικον υπόστρωμα—ενα υγιή δηλαδή και ρωμαλέον άνθρώπινον παράγοντα—ή προσπάθεια δια τήν ύλικήν καλυτέρευσιν δεν είναι δυνατόν να άποδίδη συνεχώς και μακροχρονίως τους αναμενόμε

νους καρπούς. Είναι δε σήμερον βέβαιον ότι μέγα μέρος τοΰ πληθυσμού της χώρας ευρίσκεται εις το στάδιον προκεχωρημένης βιολογικής καχε

ξίας. Ό χρόνος δεν επιτρέπει λεπτομερή άνάλυσιν όλων τών συμπτωμάτων και τών αιτίων, τα όποια καθορίζουν τήν σύγχρονον δημογραφικήν αυτήν νόσον. "Ας μνημονευθούν όμως τρεις χαράκτηριστικαί ροπαί αί όποΐαι κατά κύριον λόγον απεργάζονται τήν δυσμενή αυτήν κατάστασιν:

(1). Ό υ δ ρ ο κ ε φ α λ ι σ μ ό ς τ ή ς Π ρ ω τ ε υ ο ύ σ η ς κ α ι ή ά π ο γ ύ μ ν ω σ ι ς τ ή ς υ π α ί θ ρ ο υ χ ώ ρ α ς , αποτελεί τον πρώτον και πλέον εμφανή παράγοντα ανησυχίας. Παρά τήν προϊοΰσαν έκβιομηχα

νοποίησιν, ή Ελλάς παραμένει βασικώς χώρα γεωργική και μόνον τα αγρο

τικά της προϊόντα—υπό τήν φυσικήν ή τήν μεταποιημένην μορφήν — προσφέρουν μόνιμον πηγήν και ασφαλή έγγύησιν δια τήν διατροφήν του πληθυσμού της. Ό τουρισμός, ή εμπορική ναυτιλία, τα διυλιστήρια, οι άδηλοι πόροι κλπ. υπόκεινται εις περιοδικός και επώδυνους διαλείψεις, παρόμοιας τών οποίων πολλάκις έγνώρισεν ό Ελληνικός λαός κατά τήν μακράν ίστορίαν του. Ή ραγδαία συνεπώς δημογραφική άπογύμνωσις τών αγροτικών οικισμών, δεν συντελεί εις τήν διαμόρφωσιν καλυτέρων προο

πτικών δια τό μέλλον τής χώρας μας. "Ολοι γνωρίζομεν δτι ό αστικός πληθυσμός (πόλεις άνω τών 10.000

κατοίκων) έδιπλασιάσθη κατά τήν τελευταίαν 30ετίαν, ανταποκρινόμενος ούτως ειπείν εις τάς άνάγκας τής δευτερογενούς και τριτογενούς μορφής παραγωγής. Συνήθως όμως παροραται τό έτερον σκέλος τής έξισώσεως και συγκεκριμένως ή τύχη τών κάτω τών 10.000 κατοίκων οικισμών, ό αριθμός τών οποίων ανέρχεται εις 6.500 περίπου. Και τούτων ό πληθυσμός ηύξάνετο βραδέως μεν αλλά σταθερώς κατά τα 130 από τής απελευθερώσεως ετη, άλλα μόνον μέχρι τό 1960, όταν ό αγροτικός πληθυσμός ήρχισε συρρι

κνούμενος με γοργόν ρυθμόν. Μεταξύ τών απογραφών 1961 και 1971, αί όλί

γαι πόλεις έκέρδισαν 566.000 νέους αστούς, άλλ' αί κωμοπόλεις και τα χωρία τής Ελλάδος έχασαν 660.000 άπό τους πρώην κατοίκους των. Ό , τ ι εν τη πραγματικότητι συνέβη εΐναι ή τεραστία διόγκωσις τής υδροκεφαλι

κής Πρωτευούσης, όπου συνεκεντρώθησαν άνω τών 2,5 εκατομμύρια Ελλή

νων, ήτοι 30 % περίπου τοΰ συνόλου πληθυσμού τής χώρας. Ή Περιφέρεια Πρωτευούσης και ή Θεσσαλονίκη, αί Πάτραι και ολίγαι ακόμη μεγάλαι πόλεις, άπερρόφησαν κατά τήν ύπ' όψιν δεκαετίαν, όχι μόνον τό μικρόν εκ τής φυσικής κινήσεως τοΰ πληθυσμού πλεόνασμα, άλλα και σημαντικόν τμήμα τοΰ γηγενοΰς αγροτικού πληθυσμού τής χώρας. "Ολαι σχεδόν αί

— 175 —

έπαρχίαι της Ελλάδος έχασαν αντί να κερδίσουν πληθυσμον μεταξύ των απογραφών 1961 και 1971, το ρεϋμα δε της εξόδου άπό τάς επαρχίας, προς τήν Πρωτεύουσαν ή το εξωτερικόν, φαίνεται ότι διωγκώθη επικινδύνως κατά τα τελευταία ολίγα ετη της υπ' όψιν δεκαετίας. Το προκύπτον αποτέλεσμα — μία προϊούσα γ ή ρ α ν σ ι ς τοΰ αγροτικού πληθυσμού—θέτει ήδη το άμείλικτον ερώτημα: εάν δηλαδή ό πληθυσμός πολλών περιοχών της ορεινής και νησιωτικής Ελλάδος θα δυνηθή να έπιζήση, ή μήπως τείνει προς έξαφάνισιν εντός τής τρεχούσης ή της επομένης γενεάς ;

(2). Ό β α θ μ ό ς γ η ρ ά ν σ ε ο ο ς τοΰ πληθυσμού, γνωστός άπό τήν άπογραφήν 1961, δεν έμελετήθη ακόμη δια το έτος 1971, διότι τα λεπτομερή στοιχεία τοΰ πληθυσμού, άναφορικώς προς τήν καθ' ήλικίαν και φΰλον σύνθεσιν αύτοΰ, ευρίσκονται εισέτι υπό έπεξεργασίαν εις το μηχανογραφι

κόν συγκρότημα τής 'Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας. Εις το σύνολον τοΰ πληθυσμού ύπήρχον επί 100 ανθρώπων, 4 υπερήλικες (65 ετών και άνω) κατά το 1900, 6 κατά το 1940, 8 κατά το 1961 και 11,15 κατά τήν άπογραφήν τοΰ 1971. Τεκμηριοΰται ούτω ή πρόσφατος έπιτάχυνσις τής ροπής γηράν

σεως τοΰ πληθυσμού, ή οποία, εάν προχώρηση περισσότερον, θα θέση εν άμφιβόλω τήν δυνατότητα συνεχίσεως τοΰ ρυθμού αναπτύξεως τής χώρας και εμμέσως τήν επιβίωσιν τοΰ Κράτους, τουλάχιστον υπό τήν παροΰσαν δημοπολιτικήν μορφήν.

Κατά τήν άπογραφήν 1961, όταν ό εν τω συνόλω βαθμός γηράνσεως τοΰ πληθυσμοΰ δεν προυκάλει ακόμη σοβαράς ανησυχίας, 55 έκ τών 149 επαρχιών τής 'Επικρατείας εΐχον ήδη εισέλθει εις το στάδιον τής γηράνσεως, με 10 εως 19 υπερήλικας επί 100 ανθρώπων πάσης ηλικίας. Έξ άλλου εις πολλάς επαρχίας (41), το πρόβλημα τής λειψανδρίας παρουσιάζετο υπό όξεΐαν μορφήν, με μόνον 60 εως 80 άρρενας επί 100 θηλέων κατά τήν ήλι

κίαν τής αναπαραγωγής μεταξύ 15 και 45 ετών. Άμφότεραι αί ώς άνω κατα

στάσεις επηρεάζουν δυσμενώς τόσον τήν γονιμότητα δσον καί τήν θνησι

μότητα τοΰ πληθυσμοΰ. Ή σπάνις π.χ . νεαρών ανδρών εν σχέσει προς τάς υποψηφίας νύμφας, μειώνει τον αριθμόν τών κατ' έτος συναπτομένων γαμούν καί ή απουσία τών αρρένων συζύγων περιορίζει τον αριθμόν τών γεννωμένων τέκνων. Άπό το άλλο μέρος ή σχετικώς μεγάλη αναλογία τών άνω τών 65 ετών ανθρώπων, επιβαρύνει μοιραίως τήν γενικήν θνησι

μότητα, ή οποία ανέρχεται παρ' ήμΐν βραδέως μεν αλλά σταθερώς με τήν πάροδον τών ετών. Μέχρις ότου δέ δημοσιευθούν τα αναλυτικά έκ τής απο

γραφής τοΰ 1971 αποτελέσματα, έμμεσοι ενδείξεις περί τής συνεχιζόμενης βιολογικής έξαρθρώσεως τοΰ αγροτικού πληθυσμοΰ, ανευρίσκονται εις τήν πορείαν τών κατ' έτος σημειουμένων γεννήσεων καί θανάτων, όπως δημοσιεύ

ονται αναλυτικώς καί με πάσαν λεπτομέρειαν, άπό τοΰ έτους 1956 καί εφεξής.

— 176 —

(3). A i ε ι ς τ η ν μ ο ν ά δ α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ σ η μ ε ι ο ύ μ ε ν ο ι γ ε ν ν ή σ ε ι ς κ α ι θ ά ν α τ ο ι , προϊόν τοΰ βιολογικού κυκλώματος α ν α π α ρ α γ ω γ ή κ α ι φ θ ο ρ ά τ ω ν π λ η θ υ σ μ ώ ν , προσδιορί

ζουν με άρκετήν άκρίβειαν τήν εκάστοτε δημογραφικήν εύρωστίαν και τάς μελλοντικός τάσεις ενός λαοϋ. 'Εάν παροραθοϋν προς στιγμήν αί τυχόν ένυπάρχουσαι μακροχρόνιοι ροπαί, τότε ό αριθμός τών κατ' έτος γεννή

σεων και θανάτων αποτελεί συνάρτησιν τοΰ μεγέθους του πληθυσμού εντός του οποίου λαμβάνουν χώραν. Και επί τοΰ προκειμένου, τόσον ό αριθμός τών γεννήσεων όσον και εκείνος τών θανάτων γίνεται κατ' έτος μεγαλύτερος εις τάς μεγάλας πόλεις, άλλ' έλαττοϋται επικινδύνως εις τον (κάτω τών 10.000 κατοίκων) άγροτικόν πληθυσμόν. Κατά τήν αρχήν της περιόδου (1956), έγεννήθησαν 53.000 περίπου βρέφη εις τα ολίγα αστικά κέντρα καί 110.000 εις τήν μυριάδα περίπου τών κωμοπόλεων καί χωρίων της χώρας. Δεκαπέντε όμως ετη αργότερα (1970), ή κατάστασις έχει άνα

τραπή, με78.000 γεννήσεις εις τα πρώτα αλλά μόνον68.000 εις τα δεύτερα. "Οταν οί αριθμοί τών κατ' έτος γεννήσεων καί θανάτων αναλογίζονται επί 1000 κατοίκων, ή μακροχρόνιος έξέλιξις τών δεικτών τούτων προσ

λαμβάνει δραματικήν όντως όψιν. Ή γεννητικότης π.χ . της υπαίθρου χώρας επεσεν από 23 περίπου γεννήσεις επί 1000 ανθρώπων κατά το 1956 εις μόνον 16 κατά το 1970, ενώ εις τάς πόλεις αύτη παρέμεινε σχεδόν στά

σιμος επί μίαν δεκαετίαν εις το χαμηλόν έπίπεδον μεταξύ 16 καί 17, άνήλ

θεν ολίγον έν τω μεταξύ, άλλα μετά το έτος 1967 έκάμφθη καί αυτή, κατερ

χόμενη τώρα μέ ταχύν ρυθμόν. Παρόμοιας ανησυχίας γεννά καί ή πορεία της γενικής θνησιμότητος, ή οποία ανέρχεται βραδέως μεν εις τον άστικόν πληθυσμόν, άλλα μέ καλπαστικόν ρυθμόν εις τον άγροτικόν πληθυσμόν, ιδία κατά τήν άπό του 1967 πρόσφατον τριετίαν. Βάσει δέ τών μέχρις 'Ιουνίου 1972 δημοσιευθέντων προσωρινών στοιχείων, αί ώς άνω δυσοίωνοι δημο

γραφικοί ροπαί φαίνεται ότι συνεχίζονται μέ άσυγκράτητον όρμήν. Παριστάμεθα ούτω απαθείς μάλλον μάρτυρες της επί τών ήμερων μας

συντελούμενης δευτέρας δημογραφικής κρίσεως, όμοιας μέ έκείνην της πρώτης δεκαετίας του παρόντος αιώνος. Ή επιτυχής εκβασις τών Βαλκα

νικών πολέμων, άπεσόβησε τότε τήν δημογραφικήν κατάρρευσιν προς τήν οποία έφέρετο ή μικρά καί αναιμική χώρα μας, συνεπεία της συνεχι

ζόμενης υπερπόντιου μεταναστεύσεως, της ανατροπής τοΰ ισοζυγίου με

ταξύ τών βιολογικών δυνάμεων φθοράς καί αναπαραγωγής καί της χαλαράς κατά τών νοσηρών συμπτωμάτων αντιδράσεως τών τότε ιθυνόντων καί τοΰ κοινοΰ.

Παρόμοια νοσηρά συμπτώματα χαρακτηρίζουν καί τήν σημερινήν δημογραφικήν μας κατάστασιν. Έλαττοϋται πρώτον ή γεννητικότης καί αυξάνεται ή θνησιμότης, ιδία μεταξύ τοΰ αγροτικού τμήματος τοΰ πληθυ

— 177 —

σμοϋ, το όποιον άλλοτε έτροφοδότει συστηματικώς την χώραν με τα πλού

σια δημογραφικά πλεονάσματα του. Έρημοϋνται κατόπιν μεγάλαι γεω

γραφικαί περιφέρειαι, γεωργοκτηνοτροφικής αποδόσεως, οί άνθρωποι των οποίων φεύγουν προς τάς πόλεις και κατά προτίμησιν προς τήν τερατωδώς διογκωθεΐσαν Περιφέρειαν Πρωτευούσης ή προς τάς βιομηχανικός χώρας του εξωτερικού. Άπροσδόκητον υποπροϊόν της απρογραμμάτιστου αυτής μεταναστεύσεως άπετέλεσεν ή ανάγκη εισαγωγής 'Αφρικανών εργατών, όταν Έλληνικόν έργατικόν δυναμικόν πλουτίζει τάς πλούσιας χώρας τής κεντρικής και δυτικής Ευρώπης. Τό τρίτον και πλέον δυσοίωνον σύμπτωμα τής παρούσης δημογραφικής μας νόσου είναι ή προϊούσα γήρανσις του πληθυσμού, ή οποία εις τινας περιφερείας φαίνεται ότι υπερέβη τό στάδιον τής δυνατής άναρρώσεως και πιθανώς κατέστη ήδη ανίατος.

Πώς θα δυνηθή ή χώρα μας να υπερνίκηση τήν σοβούσαν δημογρα

φικήν αυτήν κρίσιν; Πριν όμως σκιαγραφηθή ή προς τούτο επιβαλλομένη δεοντολογία τής θεραπείας, ας θιγή εν ολίγοις και ή άλλη πλευρά τοΰ προβλήματος, ή αναφερομένη εις τήν π ο ι ό τ η τ α τοΰ υπ' όψιν πλη

θυσμού.

IV. — Η ΠΟΙΟΤΗΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Μεταξύ τών πολλών ιδιοτήτων, αϊτινες χαρακτηρίζουν τήν ποιότητα τών ανθρωπίνων πληθυσμών, αί κάτωθι πέντε θεωρούνται από τους ειδικούς ώς αί πλέον αντιπροσωπευτικοί:

— υγεία, ή τό έπίπεδον τής σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας, — αναλφαβητισμός και ό βαθμός μορφώσεως τοΰ μέσου άνθρωπου, — φυσικά χαρίσματα (ταλέντα) και χρήσιμοι έμπειρίαι, — ισονομία, ελευθερία και ανεμπόδιστος άνάπτυξις τής μεταξύ τών

ανθρώπων ευγενούς άμίλλης, και — κοινωνική συμπεριφορά, ιδία ώς προς τήν ένθάρρυνσιν και χρησιμο

ποίησιν τών καλυτέρων εκάστοτε ανθρωπίνων κεφαλαίων δια τό καλόν τοΰ συνόλου.

Δεν χρειάζεται βεβαίως μεγάλη προσπάθεια δια να καταδειχθή ότι δεν είμεθα ό « π ε ρ ι ο ύ σ ι ο ς λ α ό ς » τής οικουμένης — όπως αύταρέ

σκως διατείνονται μερικοί — αλλ' ότι ευρισκόμεθα κάπου εις τό μέσον τής κλίμακος, με μερικούς λαούς καλυτέρους και πολλούς άλλους εις σημαντικώς χειροτέραν από ημάς μοΐραν. Συγκεκριμένως εις τό ζήτημα τής δημοσίας υγείας, ύστεροΰμεν ακόμη όφθαλμοφανώς, με πρόχειρον παράδειγμα τήν σχετικώς ύψηλήν βρεφικήν και παιδικήν θνησιμότητα,

— 178 —

ή οποία εις τον άγροτικόν πληθυσμον είναι κατά εν τρίτον μεγαλύτερα εκείνης των πόλεων. Έάν ή προσπάθεια της Πολιτείας διωχετεύετο εξ ϊσου μεταξύ ν ο σ η λ ε ί α ς και π ρ ο λ ή ψ ε ω ς , με κατάλληλον φυ

σικά έπάνδρωσιν αμφοτέρων των κλάδων, το αποτέλεσμα θα ήτο σημαν

τικώς καλύτερον. Ή καλώς εφαρμοζόμενη πρόληψις των νόσων περιο

ρίζει, ώς γνωστόν, όχι μόνον την άκαιρον θνησιμότητα, άλλα και την πλη

θωρικήν σήμερον νοσηρότητα, ή περικοπή της οποίας θα άπηλευθέρωνε κεφάλαια δια τήν περαιτέρω ένίσχυσιν της π ρ ο λ η π τ ι κ ή ς ι α τ ρ ι

κ ή ς και τήν πληρεστέραν έξυγίανσιν του ανθρωπίνου περιβάλλοντος. Ύστεροϋμεν και εις τον τομέα της μορφώσεως του πληθυσμού, με

ζωντανόν ακόμη τό α π ο λ ί θ ω μ α τ ή ς ν ε ο λ ι θ ι κ ή ς ε π ο χ ή ς , δηλαδή τον α ν α λ φ α β η τ ι σ μ ό ν, άφοϋ κατά τήν άπογραφήν του 1961 εμετρήθησαν 1,2 εκατομμύρια παντελώς αγράμματοι και έτερα δύο εκατομμύρια ημιμαθείς ή λειτουργικώς αγράμματοι άνθρωποι. 'Ακόμη και μεταξύ τών νέων ηλικίας 15 εως 30 ετών ευρέθησαν τότε 153.000 αγράμ

ματοι και 484.000 ημιμαθείς, στερούμενοι απολυτηρίου του δημοτικού σχολείου. Δεν έδημοσιεύθησαν ακόμη τά ευρήματα τής τελευταίας (1971) απογραφής, τά όποια ασφαλώς θα παρουσιάζουν βελτίωσιν αλλ' όχι και άπάλειψιν τοϋ κακού, διότι ή έκπαίδευσις μόνον μακροπροθέσμως απο

δίδει τους καρπούς της. 'Ασχολούμεθα, βλέπετε, περισσότερον με τά Πανε

πιστήμια, τά όποια και αυτά δεν λειτουργούν όπως( έπρεπε, και παραβλέ

πομεν εν άπό τά θεμελιώδη δικαιώματα τοϋ άνθρωπου, τήν ύπό πάντων δηλαδή άπόκτησιν τουλάχιστον εξαετούς ή οκταετούς σχολικής παιδείας, μερίμνη τής κοινωνίας.

Δια τά επόμενα τρία χαρακτηριστικά, τά όποια συμβάλλουν εις τήν καλυτέραν ποιότητα τοΰ πληθυσμού, δεν υπάρχουν ποσοτικά στοιχεία. Διάχυτος όμως είναι ή έντύπωσις ότι γεννώνται και εδώ άτομα με έξαιρε

τικήν ιδιοφυΐ'αν και άλλα, τά όποια αποκτούν σπανίας ή πολύτιμους δια τήν πρόοδον τοΰ συνόλου εμπειρίας. Τά ολίγα επί τοΰ προκειμένου γνωστά παραδείγματα αναφέρονται εις επιστήμονας ή καλλιτέχνας ή επιχειρησια

κούς μεγιστάνας Ελληνικής καταγωγής, οι όποιοι διαπρέπουν ώς επί τό πλείστον εις τό έξωτερικόν. Δύο άπορίαι γεννώνται έπί τοΰ προκειμένου: 'Αναγνωρίζονται άραγε εγκαίρως τα ολίγα αυτά προνομιούχα πλάσματα και λαμβάνουν πάντοτε τήν άναγκαίαν ένθάρρυνσιν ή βοήθειαν δια τήν πλήρη άνάπτυξιν τών σπανίων ικανοτήτων των; Και διατί καταλήγουν πολλάκις εις τό έξωτερικόν και δέν προσφέρουν τάς πολύτιμους υπηρεσίας των εις τήν πατρίδα, όπου υφίστανται αγεφύρωτοι ακόμη άνάγκαι; Ή άπάντησις, ώς ευκόλως εννοούμενη, παραλείπεται.

Κατά τον 'ίδιον τρόπον ας διερωτηθώμεν εάν όλοι οί "Ελληνες, ταπει

νής ή υψηλής καταγωγής, έχομεν τά αυτά δικαιώματα και τάς ιδίας έναντι

— 179 —

τοΰ κοινωνικού συνόλου υποχρεώσεις; Έάν διαγωνιζώμεθα επί ϊσοις οροις δια την βελτίωσιν της τύχης μας; Έάν ύποχωροϋμεν ενώπιον μιας προ

φανώς καλυτέρας ύποψηφιότητος και δέν καταπνίγωμεν την άξίαν τών άλλων δια να προβάλλωμεν τήν ίδικήν μας παρουσίαν; 'Ασφαλώς ή ευ

αγγελική κοινωνία τοϋ να χαίρωμεν δια τάς επιτυχίας τών άλλων και να βοηθώμεν τον πλησίον, ακόμη και όταν βλέπωμεν ότι θα μας υποσκέλιση μέ τήν άξίαν του, δεν έχει ακόμη έγκατασταθή επί τοΰ πλανήτου μας. 'Αλλ' ημείς οι Έλληνες φαίνεται ότι πιστεύομεν κάπως περισσότερον τοϋ δέοντος εις τον εαυτόν μας και προωθοϋμεν τό συμφέρον μας, έστω καί όταν πρόκειται να συντρίβουν εν τω μεταξύ άλλοι ΐκανώτεροι άπό ήμας καί περισσότερον χρήσιμοι δια τήν πρόοδον τοϋ τόπου μας.

V. — ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Άλλα ας έπανέλθωμεν είς τό κύριον θέμα. Ή διαπιστωθείσα δημο

γραφική υποτονία συνίσταται πρώτον, είς τήν διαρκώς μειουμένην γεννη

τικότητα καί τήν άναστολήν περίπου της περαιτέρω αυξήσεως τοΰ πλη

θυσμού καί δεύτερον, εις τήν άπειλουμένην κατάρρευσιν τοΰ άγροτικοΰ πληθυσμοϋ, ή δημογραφική γ ή ρ α ν σ ι ς τοΰ οποίου προκαλεί δικαιο

λογημένος ανησυχίας. Ώς έκλυτικά της καταστάσεως αυτής αϊτια έμνη

μονεύθησαν ή κατάχρησις τών αμβλώσεων δια τό πρώτον καί ή τροπή τοΰ πληθυσμοϋ προς τήν έσωτερικήν ή τήν έξωτερικήν μετανάστευσιν, δια τό δεύτερον.

Προφανώς, άπλαί ή πρόχειροι λύσεις δέν πρόκειται ν ' αποδώσουν μόνιμα αποτελέσματα. Ή αυστηρά π.χ . εφαρμογή της κατά τών εκτρώ

σεων νομοθεσίας, θα διάνοιξη πιθανώς άλλας οδούς δια τήν αποφυγήν τών ανεπιθύμητων κυήσεων. 'Εξ άλλου τα είς τους πολυτέκνους παρεχό

μενα χρηματικά επιδόματα, άποτελοϋν μέν μορφήν κοινωνικής μερίμνης άλλ'ούδόλως επηρεάζουν τήν συμπεριφοράν τών νεαρών γονέων, οι οποίοι προτιμούν τήν ολιγομελή οίκογένειαν μέ δύο ή τό πολύ τρία εν συνόλω τέκνα. Τέλος, ή παρεμβολή νομικών κωλυμάτων δια τήν παρεμπόδισιν της μεταναστεύσεως προς τάς μεγάλας πόλεις ή τό έξωτερικόν, αποτελεί παραβίασιν της ατομικής ελευθερίας καί εμμεσον καταναγκασμόν είς μίαν άχαριν καί πτωχήν διαβίωσιν.

Τό μέγεθος καί ή σοβαρότης τοΰ προβλήματος απαιτεί εξ ϊσου σοβα

ράς καί εμπεριστατωμένος λύσεις. Προ δέκα καί πλέον ετών έτονίσθη ή ανάγκη διαμορφώσεως μιας ' Ε θ ν ι κ ή ς Δ η μ ο γ ρ α φ ι κ ή ς Π ο λ ι

τ ι κ ή ς , προς ποδηγέτησιν τών δημογραφικών ροπών καί τήν παροχέ

τευσιν αυτών προς μίαν υγιή μελλοντικήν έξέλιξιν τοϋ πληθυσμοϋ της

— 180 —

χώρας. Τότε ύπήρχεν άνεσις χρόνου, εις δε την διάθεσιν της Κυβερνή

σεως ύπήρχον δύο ισχυρά συμβουλευτικά όργανα: ή προσφάτως έκσυγ

χρονισθεΐσα Ε θ ν ι κ ή Σ τ α τ ι σ τ ι κ ή Υ π η ρ ε σ ί α τ η ς Ε λ λ ά

δ ο ς και το Π α ν ε π ι σ τ η μ ι α κ ό ν Κ έ ν τ ρ ο ν Β ι ο μ ε τ ρ ι κ ώ ν κ α ι Δ η μ ο γ ρ α φ ι κ ώ ν ' Ε ρ ε υ ν ώ ν . Βάσει του συνεχώς συλλεγο

μένου στατιστικού ύλικοϋ και τών εκ τών σχετικών ερευνών αναλυτικών πορισμάτων, το Κράτος θα ήδύνατο να χαράξη τάς κεντρικάς γραμμάς μιας μακροχρονίου δημογραφικής πολιτικής, να ανακαίνιση τήν επί του ζητή

ματος τούτου άναχρονιστικήν νομοθεσίαν καί, μέσω τών κατά τόπους οργά

νων του και τήν βοήθειαν του 'Ιατρικού σώματος της χώρας, να γίνη σύμ

βουλος καί συμπαραστάτης τών μελλονύμφων και τών νεαρών ζευγών κατά τήν άνθρωποπλαστικήν άλλα καί κρίσιμον περίοδον τής τεκνογονίας. Θα παρεμερίζετο ούτως ή κοινωνική πληγή τών παρανόμων εκτρώσεων καί αί κατ' έτος γεννήσεις ζώντων θα προωθοϋντο εις ελαφρώς ύψηλότερον έπίπεδον ή τουλάχιστον, θα άπεφεύγετο ή μετέπειτα σημειωθείσα σημαν

τική αυτών κάμψις. Με τήν ιδίαν τακτικήν καί τήν δημιουργίαν εις τα άνά τήν χώραν

επαρχιακά κέντρα τών καταλλήλων κινήτρων έλξεως, θα έμειοϋτο ασφα

λώς τό μεταναστευτικόν ρεϋμα, ή βασική αιτία του οποίου παραμένει, όπως πάντοτε, ή άπώθησις του πλέον ζωντανού τμήματος του πληθυσμού, επειδή δεν υπάρχουν έπιτοπίως εύκαιρίαι δια τήν βελτίωσιν του βιοτικού επιπέδου τών κατοίκων.

Σήμερον, καί παρά τήν κατά τα τελευταία ολίγα ετη σημαντικήν έπι

δείνωσιν τοΰ δημογραφικού μας προβλήματος, ή υπό τής Πολιτείας άνά

ληψις παρόμοιας δράσεως καθίσταται ϊσως περισσότερον επιτακτική. Διελύθη ατυχώς έν τω μεταξύ τό Κ έ ν τ ρ ο ν Δ η μ ο γ ρ α φ ι κ ώ ν ' Ε ρ ε υ ν ώ ν , παρά τήν λαμπράν επί τοΰ εθνικού καί τοΰ διεθνούς επι

πέδου άπόδοσίν του, άλλα παραμένει ή εξ ϊσου λαμπρά Σ τ α τ ι σ τ ι κ ή ' Υ π η ρ ε σ ί α τής χώρας, με τήν δυνατότητα ιδρύσεως εις τους κόλπους της, μιας όλιγομελοΰς ερευνητικής ομάδος δια τήν συνεχή άνάλυσιν καί τήν δυναμικήν άξιολόγησιν τών σημειουμένων δημογραφικών ροπών. Μία επί υγιών βάσεων στηριζομένη ' Ε θ ν ι κ ή Δ η μ ο γ ρ α φ ι κ ή Π ο λ ι τ ι κ ή θα δυνηθή ασφαλώς να τόνωση τήν άναιμικήν σήμερον βιολογικήν έξέλιξιν τοΰ πληθυσμού μας καί να εξασφάλιση εσαεί τήν παρουσίαν τής Ελλάδος, ή οποία ευρίσκεται εις τό προσκήνιον τοΰ παγκο

σμίου ενδιαφέροντος από τής ομιχλώδους εποχής τών θρυλικών Μυκη

ναίων.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΩΚΑ ΚΟΣΜΕΤΑΤΟΥ

ΚΑΡΟΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΝΤΕ ΜΠΟΣΣΕ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ

ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ (18101814)

Ό Κάρολος Φίλιππος ντε Μποσσέ (Charles Philippe de Bosset), ó παλαιότερον λεγόμενος Δεβοσσέτ ή Δεβοσσέτος, έγεννήθη εις Neu

châtel της Ελβετίας την 21 'Ιουλίου 1773 '. Εις τα οικογενειακά έγγραφα αναφέρεται ύπό της μητρός του, ότι

ό Κάρολος εις ήλικίαν 17 ετών ήτο αργός και οκνηρός, άπηχθάνετο τα γραψίματα και τους αριθμούς, ήτο αεικίνητος και ευλύγιστος, πλήρης χάριτος εις όλας τάς κινήσεις, περιποιητικός και ευγενής. Ένδιεφέρετο δια τήν φυσικήν ίστορίαν και την μηχανικήν, άλλα μεγαλυτέραν κλίσιν έδείκνυε προς τό στρατιωτικόν επάγγελμα. Οί γονείς του όμως τον ήνάγκα

σαν να μαθητεύση πλησίον εμπόρου, επειδή έπεθύμουν να συνεταιρισθή άργότερον μετά του πατρός του.

Εις Παρισίους, εν τούτοις, όπου έξήσκησε τό επάγγελμα τοϋτο, απέτυχε, τα χρέη δε εκ των δανείων, άτινα συνήψε παρά τη Banque Rougemont du Lowenberg, προστεθέντα εις εκείνα εκ της χρεωκοπίας τοΰ πατρός του, τον έταλαιπώρησαν καθ' όλον τό διάστημα της ζωής του.

Μετά τήν ατυχή ταύτην δοκιμήν εις τό έμπόριον, ήκολούθησε τήν κλίσιν του και εισήλθε τήν 5 Αυγούστου 1796 εις τό άγγλικόν Σύνταγμα τοΰ «Meuron» ώς σημαιοφόρος, δια να προαχθή εις λοχαγόν δύο έτη άργό

τερον. Επειδή κατά τήν έποχήν έκείνην τό Σύνταγμα τοϋτο άπουσία

ζεν εκ τής Ευρώπης με τήν αίτιολογίαν στρατολογήσεως μισθοφόρων, ό

1. Κατά τήν εν Παρισίοις μετάβασίν μας τον Αϋγουστον 1972 συνηντήσαμεν τον παλαιόν μας φίλον κ. Ι. Ν. Μαλλάχ, πρώην βουλευτήν Θεσσαλονίκης, όστις μας εφερεν εις έπαφήν μέ τον άνεψιόν του κ. Claude de Bosset, απόγονον τοϋ Charles Philippe de Bosset, περί ου ένταΰθα ό λόγος. Ό κ. Claude de Bosset είχε τήν καλωσύνην νά μας απο

στείλη έκ τοΰ οικογενειακού του αρχείου τήν βιογραφίαν τοΰ προγόνου του Charles, τήν οποίαν εκθέτομεν ένταΰθα, συμπληρώσαντες μέ πληροφορίας έκ τοΰ βιβλίου του «Parga and the Ionian Islands, London 1821», ώς και έξ άλλων πηγών, τας οποίας άναφέρομεν εις τό κείμενον.

12

— 182 —

Κάρολος έτοποθετήθη το 1799 1800 πλησίον του εν Ελβετία "Αγγλου πρεσβευτοϋ Wickham, όστις εύρίσκετο έκεϊ επί αποστολή, πλησίον των συμμαχικών δυνάμεων.

Ατυχώς δια τον Κάρολον, το Σύνταγμα του «Meuron» κατά την εποχή ν έκείνην έπολεμοΰσεν εις τάς 'Ινδίας εναντίον τοΰ Tipo Sahib και κατέλαβε την πόλιν Seringapathan, όπου άνευρέθη πλουσία λεία, ήτις και διεμοι

ράσθη μεταξύ των αξιωματικών. Κατά τήν γνώμην του διοικητού του Συν

τάγματος, ή λεία αύτη έπέτρεψεν εις αυτούς να άποσυρθώσι τοϋ στρατεύ

ματος, άποκομίζοντες σημαντικά οφέλη. Ούτως ο Κάρολος απώλεσε τήν εύκαιρίαν να τακτοποίηση τότε τα οικονομικά του.

Μετά τήν μάχην της Ζυρίχης το έτος 1799, εις τήν οποίαν παρευρέθη, και τήν διάβασιν τών "Αλπεων ύπο τών Ρώσων *, ό Wickham τοϋ ενεπι

στεύθη άποστολήν με προφορικά μηνύματα προς τον εν Πετρουπόλει πρεσβευτήν της 'Αγγλίας λόρδον Witworth. Εις τήν πόλιν ταύτην μετα

βάς ό Κάρολος έμεινε τεσσάρας μήνας καί εγένετο δεκτός ύπό τοϋ τσάρου.

Έπιστρέψας έκ Ρωσίας συνήντησε τον συμμαχικόν στρατόν εϊς Suabia (Γερμανίας), άμα δε τη άφίξει του, τοΰ ανετέθη νέα αποστολή εις τήν Άγγλίαν.

Κατά τό ταξίδιον, τό πλοΐον του συνελήφθη υπό Γάλλων πειρατών (corsaires) καί ούτως έκρατήθη αιχμάλωτος εις τήν Όλλανδίαν. Τους οκτώ μήνας της αιχμαλωσίας διήλθεν εις περιβάλλον εύχάριστον, ελεύ

θερος επί τω λόγω της τιμής του, συναναστρεφόμενος καί έρωτοτροπών με πλούσιας κληρονόμους. Έπωφελήθη δε της έκεΐ διαμονής του, ϊνα άγοράση καί πίνακας, τους οποίους έπώλησε μέ κέρδος εις τήν Άγγλίαν.

Τό έτος 1803 τοΰ ανετέθη μία νέα ειδική αποστολή εις τό Βερολϊνον καί έπειτα εις τήν Πετρούπολιν, ϊνα εξακρίβωση τα περί τοΰ θανάτου τοϋ Ρώσου αυτοκράτορες Παύλου. Έπωφελήθη δέ της ευκαιρίας ταύτης, ϊνα εγχείριση εις τον νέον αυτοκράτορα εν άντίτυπον τοϋ έργου του «Uni

formes de l'armée anglaise» *, περιέχοντος εικόνας όλων τών στρατιωτι

κών στολών τοϋ άγγλικοϋ στρατοΰ. Ή εκδοσις καί ή πώλησις τοϋ βιβλίου τούτου δεν έκάλυψε τα εξοδά του, άτινα άνήλθον εις λίρας στερλίνας 200. Τό μόνον κέρδος του ύπήρξεν ή έκ μέρους τοϋ αύτοκράτορος προσφορά δια τοϋ Άγγλου ύπουργοϋ Garlick ενός δακτυλιδιού μετά τών προσωπικών ευχαριστιών του.

Μετά τήν επιστροφή ν του έκ Ρωσίας, ύπηρέτησεν εις διάφορα Σώματα

1. C. P. de Β ο s s e t, Parga and the Ionian Islands, London 1821, σελ. 2. 2. C. P. d e Β ο s s e t, Uniformes de l'Armée Anglaise, εκδοθέν εν 'Αγγλία το

1802 ή 1803.

— 183 —

στρατού και έλαβε μέρος εις διαφόρους εκστρατείας, δια να προαχθή κατά το έτος 1808 εις ταγματάρχην τοϋ Συντάγματος de Rolle.

Προσέφερε τότε τάς υπηρεσίας του δια να στρατολόγηση 913 αιχμα

λώτους, κατά το πλείστον Ελβετούς, οϊτινες εύρίσκοντο εν Πορτογαλία, κρατούμενοι εντός παλαιών πλοίων, επί τοϋ ποταμού Τάγου (πλησίον της Λισσαβώνος). Ό Κάρολος ήλθεν εις έπαφήν με τους συμπατριώτας του και συνεννοήθησαν, όπως ούτοι ριφθώσιν άφ' εαυτών εις την θάλασσαν, ώστε να περισυλλεγώσι με λέμβους, τάς οποίας θά τους άπέστελλε. Τό εγχείρημα επέτυχε, με μόνον ολίγους πληγωμένους από τα πυρά της φρου

ράς. Δια την στρατολόγησιν ταύτην ό Κάρολος, εκτός τών εξόδων του, έπρεπε να είσπραξη και μίαν λίραν ανά μισθοφόρον. Ή κυβέρνησις όμως, ήτις αρχικώς ήτο άφειδής, έγινε μεταγενεστέρως φειδωλή. Παρά δέ τα επανειλημμένα διαβήματα αύτοϋ και τοϋ Baron de Rolle, ουδέποτε τοϋ κατεβλήθη ολόκληρος ή οφειλή. "Ωστε και ή ύπόθεσις αΰτη δέν συνέβαλε πολύ εις την τακτοποίησιν της οικονομικής του καταστάσεως.

Τό έτος 1810 δύο λόχοι τοϋ Συντάγματος de Rolle, ευρισκομένου εις Σικελίαν, άπεσπάσθησαν ύπό τάς διαταγάς τοϋ στρατηγοΰ Oswald, δια μίαν άποστολήν εις τάς 'Ιονίους Νήσους.

Κατά μίαν έπιχείρησιν εναντίον τοϋ φρουρίου της Λευκάδος, κατεχο

μένου υπό γαλλικής φρουράς ι, ενώ ή εκβασις ήτο αμφίβολος, ή ανδρεία καί ή έτοιμότης τοϋ υπό τον ντε Μποσσέ αποσπάσματος συνέβαλεν εις τήν νίκην. Τό φρούριον κατελήφθη τήν 17 'Απριλίου 1810.

Μετά τήν νίκην ταύτην ό στρατηγός Oswald μετέβη εις Ζάκυνθον, ϊνα άναλάβη τήν πολιτικήν και στρατιωτικήν διοίκησιν τών πέντε άπελευ

θερωθεισών 'Ιονίων Νήσων 2, διώρισε δέ στρατιωτικόν διοικητήν Κεφαλ

ληνίας τον ταγματάρχην Κάρολον Φίλιππον ντε Μποσσέ 3.

1. Κ ω ν. Γ. Μ α χ α ι ρ ά , Το έν Λευκάδι φρούριον της 'Αγίας Μαύρας, 'Αθήναι 1956, σελ. 91. Η. H o l l a n d , Travels in the Ionian Isles etc., London 1815, σ. 28.

2. Κ ω v. Γ. Μ α χ α ι ρ ά , ώς άνω, σελ. 93. 3. C. P. de Β ο s s e t, ώς άνω, σελ. 3. Εις τήν εις χείρας μας βιογραφίαν δέν

γίνεται ρητή μνεία, εάν ό στρατηγός Oswald κατά τήν μετάβασιν εις Ζάκυνθον έστά

θμευσεν έν Κεφαλληνία καί έγκατέστησεν εκεί τον de Bosset ώς διοικητήν της νήσου. Τοϋτο όμως αναφέρεται εις μίαν πρότασιν τοϋ Εκτελεστικού Συμβουλίου προς το Διοι

κητικον Σώμα (Administrative Body) της 311212 (βλ. C. Ρ. d e Β ο s s e t, ώς άνω, σελ. 141), εις τήν οποίαν γίγεται λόγος περί τοϋ στρατηγού Oswald, όστις πρώτος ΰψωσε τήν άγγλικήν σημαίαν εις τήν νήσον καί εγκατέστησε τήν τοπικήν κυβέρνησιν. Ό Κ. Γ. Μ α χ α ι ρ ά ς , ώς άνω, σελ. 93, αναφέρει ότι ό στρατηγός Oswald ανεχώρη

σεν εκ Αευκάδος τήν 26 'Απριλίου 1810 μεταβαίνων εις Ζάκυνθον, όπου τον Φεβρουάριον 1811 αντικατεστάθη ύπό τοϋ αντιστράτηγου G. Airei. Ουχί ορθώς ό Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η ς αναφέρει, ότι τον de Bosset διώρισε πολιτικόν καί στρατιωτικόν διοικητήν Κεφαλλη

νίας ό άντιστρ. G. Airei τό έτος 1811 (βλ. Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, Αθήναι 1960, τόμ. II, σελ. 561).

— 184 —

"Αμα ώς άνηγγέλθη εις τον Κάρολον ό διορισμός του, τον όποιον δεν ανέμενε, τον έπλημμύρισαν σκέψεις και άνησυχίαι περί των ευθυνών του, καθ' όσον, λόγω της κληρονομιάς της παρηκμασμένης διοικήσεως τών Ενετών κατά τα τελευταία ετη και λόγφ αδυναμιών τών προηγουμένων κυβερνήσεων της νήσου, τα πάντα ήσαν εν διαλύσει, ή δικαιοσύνη ήτο υποτυπώδης και άπενέμετο συμφώνως προς τήν έπιθυμίαν μερικών ισχυ

ρών. Ό λαός ήτο διηρημένος εις φατρίας, υπό τήν άρχηγίαν ολίγων ευ

γενών. 'Εγκλήματα διεπράττοντο καθημερινώς. Αι πλεϊσται τών οικιών, εις τάς πόλεις και τάς έξοχάς, εΐχον μεταβληθή εις μικρά φρούρια έτοιμα δι' άντίστασιν *, ουδείς δέ τών κατοίκων έτόλμα να έξέλθη άνευ συνοδίας.

Σύντομος διαμονή του Καρόλου, προ τοϋ διορισμού του, εις τήν νήσον, του εΐχεν επιτρέψει ν' άντιληφθή τήν κατάστασιν και να κάμη μερικάς παρατηρήσεις, αϊτινες εν καιρώ του απέβησαν ωφέλιμοι.

"Αμα τη άναλήψει τών καθηκόντων του, ό de Bosset κατενόησεν ότι ουδέν θα ήδύνατο να πράξη εφ' όσον οί ολίγοι άρχοντες διετή ρουν τήν ίσχύν των.

Μέ μίαν συμβουλευτικήν έπιτροπήν πλησίον του εκ τεσσάρων εγκρίτων πολιτικών, προέβη κατ' αρχάς εις τήν άποκατάστασιν της τάξεως και τήν αύστηράν άπονομήν της δικαιοσύνης, ϊνα έμπνευση έμπιστοσύνην εις τον λαόν, ώστε να εννοήσουν οί πολΐται ότι δεν εΐχον ανάγκην τών ολίγων ισχυρών προστατών του παρελθόντος.

'Εντός έτους ή τάξις άποκατεστάθη άνευ ουδεμίας καταδίκης εις θά

νατον. Ό νέος διοικητής έφρόντισε δια τήν τακτοποίησιν τών οικονομικών, επέβλεπε τήν διαχείρισιν τοϋ δημοσίου χρήματος, χρησιμοποιών τοΰτο δια παραγωγικά έργα μετά φειδοϋς, καθ' όσον ήτο ίσχνόν. Ουδείς υπάλ

ληλος ήδύνατο να εχη συγχρόνως δύο θέσεις. Έπροστάτευσε τήν γεωρ

γίαν και εισήγαγε τήν καλλιέργειαν νέων ειδών, ώς π.χ . τών γεωμήλων. Μετά δέ τήν άποκατάστασιν της πίστεως, τό ΐδιωτικόν έμπόριον ήρχισε να κινήται και έκτίζοντο νέαι οίκίαι εις τάς πόλεις και τάς έξοχάς.

Οί ολίγοι ευγενείς, τών οποίων έθίγοντο τα συμφέροντα, προσεπά

θησαν ν' αντιδράσουν παραπονούμενοι εις τον έν Ζακύνθω General Oswald, ώς και εις τον κατόπιν διάδοχόν του, άλλ' ευτυχώς άνευ αποτελέσματος.

Ό Κάρολος ντέ Μποσσέ, τον όποιον έν Κεφαλληνία άποκαλοϋσι καί σήμερον Δεβοσσέτον, προσεπάθησε να εύπρεπίση τήν πόλιν τοϋ 'Αργο

στολίου, κατεσκεύασε δημόσια κτήρια, είχε δέ ύπ'όψιν του να κτίση και στρατώνας 2, διά να μή είναι ήναγκασμένος να έπιτάσση δωμάτια εις ιδιω

1. Σώζονται εισέτι ερείπια τοιούτων οχυρωμένων κατοικιών. 2. Βλ. H e n r y H o l l a n d , Travels in Ionian Isles, London 1815, σελ. 35.

Έκεΐ μας πληροφορεί ότι, κατά τήν έποχήν έκείνην (1810), 300 "Ελληνες στρατιώται

— 185 —

τικάς οικίας, καθ' όσον τοΰτο έπροξένει δυσαρέσκειαν μεταξύ των κατοί

κων. Διήνοιξεν εις την πόλιν νέας οδούς. Τί μεταγενέστερα οδός Λιθό

στρωτου, την οποίαν οί παλαιότεροι άπεκάλουν «Μπουλεβάρι», εΐχεν όψιν φρικτήν, καθ' όσον εκεί εύρίσκοντο τα κρεοπωλεία, σφαγεία και ζωοστάσια. Ό νέος διοικητής μετέφερε τα ζωοστάσια και σφαγεία έκτος της πόλεως, με έπιβολήν μικρού φόρου δι' εκαστον σφαζόμενον ζώον υπέρ του Δημοσίου Ταμείου. Την όδόν δε ταύτην έπέστρωσε με κροκάλας (βότσαλα), ώστε ή άθλιότης και ή δυσωδία της λασπώδους και κοπρώδους ύλης να εξαφανισθούν 1. Έφρόντισεν επίσης δια την έγκατάστασιν ενός είδους αποχετεύσεως, δεδομένου ότι ή παραλία δέν ήτο μακράν. Ai οικίαι εκατέρωθεν της οδού ήσαν διώροφοι χαμηλαί, με έξώστας καλύπτοντας μέρος της στενής όδοΰ, τήν οποίαν και έσκοτείνιαζαν. Οί έξώσται ούτοι, δεδομένου ότι από τίνων εξ αυτών έξεΐχον λεπτά σίδηρα, εις τίνα σημεία έφθαναν και μέχρι τής κεφαλής των διερχομένων. Ό διοικητής διέταξε ν' άφαιρεθώσιν οί έξώσται, οί δε ίδιοκτήται, παρά τάς αντιρρήσεις των και προ τής απειλής να γίνη ή εργασία δι' εξόδων των υπό τής δημοτικής αρχής, συνεμορφώθησαν. Όπου δέ ήτο δυνατόν προέβη καί εις τήν δια

πλάτυνσιν τής όδοΰ. Ούτως ή οδός άνέπνευσε, τα καταστήματα έφωτίσθη

σαν και οί έφιπποι καί πεζοί ήδύναντο να κυκλοφορούν άνέτως 2. Ό de Bosset προέβη καί εις τήν φωταγώγησιν τής πόλεως δια τής

τοποθετήσεως εις τάς οδούς τεσσαράκοντα φανοστατών, έκαστος τών όποιων είχε δύο φώτα καίοντα δι' ελαίου. Ό νεωτερισμός ούτος έσταμά

τησε μετά τήν άποχώρησιν του διοικητού εκ τής νήσου κατά τό έτος 1814. Μετά τίνα όμως ετη έπανελήφθη ή φωταγώγησις τής πόλεως δια τής τοπο

θετήσεως έξήκοντά φανοστατών 3.

μισθοδοτούμενοι ύπο τών "Αγγλων άπετέλουν το Έλληνικον Ίόνιον Πεζικόν, το όποιον διέμενεν εντός τοΰ φρουρίου του 'Αγίου Γεωργίου ή Κάστρου. Επίσης εις τήν σελ. 34 καί 36 ό περιηγητής ούτος αναφέρει ότι τό 'Αργοστόλιον είχε πληθυσμόν 4.000 κατοίκων καί έπεξετείνετο εις τήν παραλίαν επί αποστάσεως ενός χιλιομέτρου. Οί κάτοικοι τοΰ Ληξουρίου ανήρχοντο εις 5.000, αλλά αί οίκοδομαί εις Άργοστόλιον ήσαν, όπως ση

μειώνει, καλυτέρας κατασκευής. 1. Ή οδός αΰτη άνεκαινίσθη αντικατασταθέντων τών βότσαλων δια πλακοστρώσεως

μέ λίθους εις σχήμα κύβου, έπί δημαρχίας Παν. Κ. Βινιεράτου (18661874) καί Βικ. Καρύδη (1874 1881). Βλ. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η, Κεφαλληνικά Σύμικτα, τόμ. Β', σελ. 591.

2. M a r i n o S a l o m o n , La statistica generale dell'isola di Cefalonia, Corfù 1859, σελ. 5562. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η, ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 582.

3. M a r i n o S a l o m o n , ώς άνω, σελ. 86. Τό πετρέλαιον εισήχθη εις τήν νήσον περί τό 1880 περίπου καί έχρησίμευσεν αρχικώς εις τον φωτισμόν τών οδών τών πόλεων 'Αργοστολίου καί Ληξουρίου. Οί ίδιώται άπέφευγον τήν χρησιμοποίησίν του εις τάς οικίας, έκ φόβου άναφλέξεως καί ενδεχομένως πυρκαϊάς. Έξ άλλου έθεώρουν τον φωτι

σμόν δι' ελαίου πλέον γλυκύν δια τους οφθαλμούς. Ή κατάστασις ήλλαξεν ότε τό έτος

— 186 —

Εις το Ληξούριον, παρά τάς παρουσιασθείσας πολλάς δυσκολίας, ό Κάρολος Δεβοσσέτος διήνοιξε μίαν μεγάλην πλατείαν πλησίον της πα

ραλίας, όπου έδημιουργήθη ευρύχωρος αποβάθρα προς έκφόρτωσιν εμπο

ρευμάτων εις την προκυμαίαν. Άνήγειρεν επίσης το κωδωνοστάσιον του εν τη πόλει ταύτη ναοϋ του Παντοκράτορος ι.

Το κυρίως όμως δημιουργικόν του έργον ήτο το όδικόν. Δεν ύπήρχον τήν έποχήν έκείνην εις την ΰπαιθρον ειμή χωματόδρομοι και μονοπάτια, άτινα πολλάκις ήσαν δύσβατα. Ό Δεβοσσέτος ήρχισε με τήν κατασκευήν, εις τήν περιφέρειαν της Λιβαθοϋς, αμαξιτών οδών, τάς οποίας έπέστρωσε με θειϊκον άσβεστόλιθον (κιμωλίαν), τον όποιον άνευρε κατά τήν διάνοιξιν τών οδών δια μέσου λοφωδών περιοχών 2. Οί κάτοικοι της περιοχής ταύτης, έκτος τών διαβιβασθέντων ψηφισμάτων ευχαριστιών, τοΰ προσέφεραν μίαν σπάθην και εν μετάλλιον χρυσοϋν. Έφρόντισεν ομοίως δια τήν κατασκευήν της όδοϋ Σάμης 'Αργοστολίου, συντομεύσας τήν διαδρομήν άπό οκτώ εις τεσσάρας ώρας3. Επίσης εις τήν έπαρχίαν Πάλης διήνοιξεν έξοχικάς οδούς 4. Οί κάτοικοι της Πάλης επί της προς Άνωγήν όδοϋ ήγειραν άνα

μνηστικήν στήλην 5, τήν οποίαν κατέστρεψαν οί στρατιώται της στρατιάς του Μουσσολίνι.

1900, έπί δημάρχου Αργοστολίου Σπ. Λουκάτου, έγκατεστάθη ηλεκτρικός σταθμός παρα

γωγής ηλεκτρικού ρεύματος (βλ. έφημ. «Ζιζάνιον» 'Αργοστολίου 1061900). Ήλε

κτροφωτίσθη αρχικώς μόνον ή πόλις, άργότερον ό φωτισμός ούτος έπεξετάθη και εις τάς οικίας. Κατά τον Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η ν (ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 591), ή άντικατάστασις τών παλαιών φανοστατών ήρχισεν έπί δημαρχίας Γ. Δρακοπούλου (18831891), όστις και αντικατέστησε τους φανούς ελαίου δια τοιούτων πετρελαίου. Τινές τών παλαιοτέρων φανοστατών, έπί τών οποίων έτοποθετήθησαν άργότερον ηλεκτρικοί λαμπτήρες, διετηρή

θησαν μέχρι τών σεισμών του 1953 (βλ. άξιόλογον μελέτη ν περί φωτισμού τοΰ 'Αργοστο

λίου άπό τοΰ 1880 ύπό Α γ γ έ λ ο υ Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , Το Άργοστόλιον και ô φωτισμός του, «Κεφαλονίτικη Πρόοδος», Άργοστόλιον, τεΰχος 'Ιανουαρίου 1973, σελ. 913).

1. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η, ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 565. 2. M a r i n o S a l o m o n , ώς άνω, σελ. 55. Η e n r y H ο 1 1 a n d, ώς άνω, σελ. 37. 3. Βλ. H e n r y H o l l a n d , ώς άνω, σελ. 37. Ούτος αναφέρει ότι ή οδός αύτη

είναι καθ' δλην τήν διαδρομήν αμαξιτή και ώλοκληρώθη κατά τήν εν Κεφαλλωνία δια

μονήν του. 'Επίσης προσθέτει ότι αί έξοχικαί οδοί εις το νότιον τμήμα της νήσου (προ

φανώς τής Λιβαθοΰς) δύνανται να συγκριθώσι με τάς έξοχικάς οδούς τής 'Αγγλίας και ότι είναι πολύ ανωτέρας κατασκευής τών τής Σικελίας και Πορτογαλίας. Είναι περίερ

γον ότι ό C o l . C. J. N a p i e r , είς τό βιβλίον του «Memoir on the roads of Cephalo

nia», London 1825, ουδέν αναφέρει περί τοΰ έργου τοΰ ντέ Μποσσέ είς τήν νήσον. "Ισως λόγω τοΰ αυταρχικού του χαράκτηρος ήθελε να διεκδίκηση δι' εαυτόν τήν εκεί κατασκευήν τοΰ όδικοΰ δικτύου. Ούδεμίαν μνείαν κάμνει τής γέφυρας, καίτοι τήν έχει χαράξει έπί ενός χάρτου είς τό τέλος τοΰ ώς άνω βιβλίου του.

4. Μ. Γε ρ ου λ α ν ο ς, Το Ληξούρι, 'Αθήναι 1956, σελ. 41. 5. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η , ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 564.

— 187 —

Tò τόλμηpòv όμως σχέδιον, το όποιον συνέλαβε, ήτο να σύνδεση το Άργοστόλιον με τήν απέναντι άκτήν δια της γέφυρας του Δραπάνου, μήκους μέτρων 900 περίπου. Μέχρι της εποχής εκείνης οί χωρικοί διεπε

ραιοϋντο εις το Άργοστόλιον εκ τής έναντι όχθης δια μικρών λέμβων καί, εν περιπτώσει κακοκαιρίας, δια του γύρου τής λιμνοθαλάσσης, πράγμα πολλάκις δυσχερέστατον, λόγω τών λιμναζόντων υδάτων. Άλλα ό ντε Μποσσέ ευρέθη προ τής αντιστάσεως τοϋ κοινού και του Συμβουλίου, οϊτινες έφοβοϋντο αίφνιδίαν είσβολήν τών ορεινών χωρικών εις τήν πόλιν, ως συνέβαινε μέ τάς άλλοτε εφόδους των, τάς οποίας οί κάτοικοι δεν έλη

σμόνουν. Ούτος όμως, κατά μίαν συνεδρίασιν τοϋ Συμβουλίου, έθεσε τέρμα εις τάς αντιρρήσεις, ρίψας τήν σπάθην επί τοϋ γραφείου και ειπών, ότι δια τοϋ καλοϋ ξίφους δύναται τις και τους φόβους τούτους να άρη εκ τοϋ μέσου. Μετά τοσούτου δε ζήλου επελήφθη τοϋ έργου, ώστε εντός ελαχίστου χρονικοΰ διαστήματος καί υπό τα ενθουσιώδη χειροκροτήματα τοϋ πλήθους παρέδωσεν εϊς τήν συγκοινωνίαν τήν πρώτην προσωρινήν γέφυραν εκ ξύλου, στηριζομένην επί πασσάλων. Τα επόμενα δύο έτη (18101812) πέτρινα βάθρα κατεσκευάσθησαν εκ σκληροΰ λίθου εις άπόστασιν 12 ποδών καί τα ανοίγματα έγεφυρώθησαν δια δρύινων δοκών, έπ' αυτών δε έτοποθετήθησαν σανίδες εκ χόνδρου σκληροΰ ξύλου, τό όποιον οί ναυ

τικοί εχρησιμοποιοϋσαν δια τήν κατασκευήν πλοίων. Ή γέφυρα δεν κατεσκευάσθη εις ευθείαν γραμμήν, άλλα κεκαμμένη περί τό μέσον, εκεί δε όπου σχηματίζεται γωνία ύψώθη αναμνηστική στήλη μέ τήν άκόλου

θον έπιγραφήν:

ΤΗ ΛΟΞΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΤΑΝΩΝ ΟΙ ΚΕΦΑΛΛΗΝΕΣ ΑΩΙΓ

Οί κάτοικοι όμως δέν έλησμόνησαν καί τήν άλλην δρασιν τοϋ εξόχου διοικητού καί επί βράχου υπερκειμένου έπί υψώματος όπισθεν τοϋ νεκρο

ταφείου τών διαμαρτυρομένων έχαράχθη ή κάτωθι επιγραφή ':

ΚΑΡΟΛΩ ΦΙΑΙΠΠΩ ΔΕ ΒΟΣΣΕΤ ΑΡ1ΣΤΩ ΗΓΕΜΟΝΙ ΚΑΙ ΚΟΣΜΗΤΟΡΙ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΤΑΥΤΗΣ Η ΒΟΥΑΗ ΚΕΦΑΑΛΗΝΩΝ

ΑΩΙΓ

Ή επιγραφή αύτη σώζεται σήμερον, αλλά λόγω τής παρόδου τοϋ χρόνου είναι κάπως έφθαρμένη. Διεσώθη δέ τών βανδαλισμών τής ιτα

λικής κατοχής, καθ' όσον άπό ετών αποκρύπτεται ύπό τών κυπαρίσσων τοϋ νεκροταφείου.

1. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η , ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 564. M a r i n o S a l o m o n , ώς άνω, σελ. 61.

— 188 —

Ή κατασκευή της γέφυρας δεν ήτο εϋκολον έργον, λαμβανομένων υπ' όψιν των υπαρχόντων είς την νήσον τότε τεχνικών μέσων και του βάθους της θαλάσσης παρά την άκτήν Σισσιωτίσσης, άλλα ή επιμονή και αί έγκυ

κλοπαιδικαί γνώσεις τοϋ ντε Μποσσέ έβοήθησαν, ώστε ολαι αϊ δυσχέρειαι να παρακαμφθούν και τό έργον να άχθη συντόμως είς πέρας ]. Ή γέφυρα αΰτη, μετά τριάκοντα έτη, επί τοποτηρητοϋ βαρόνου "Εβερτον, αντικατε

στάθη δια της κατασκευής τών θόλων εκ λίθου ως έχει σήμερον a, αντι

κατεστάθη δέ και ή ξυλολιθίνη στήλη δια της μέχρι σήμερον σωζόμενης εκ λίθου σκληρού εν εϊδει οβελίσκου μέ πολλήν συμμετρίαν, κοινώς δέ καλούμενης «Κολόνα», χαραχθείσης έπ' αυτής της ώς ανωτέρω αναφερο

μένης επιγραφής 3. Κατά τήν εις χείρας μας βιογραφίαν τοϋ ανδρός, παρέστη ανάγκη

ανακατασκευής τής γέφυρας, καθ' όσον αύτη κατεστράφη ύπό σεισμού 4. Κατά τον Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η ν (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Β',

σελ. 564), ό ντε Μποσσέ έδενδροφύτευσε δια πλατάνων τήν όδόν τήν άγου

σαν άπό τοϋ τέλους τής γέφυρας μέχρι τής σημερινής εκκλησίας τοϋ Δρα

πάνου. Σήμερον όμως δυστυχώς ελάχιστα δένδρα σώζονται. Είς τήν έξο

χικήν ταύτην περιφέρειαν τήν έποχήν έκείνην ελάμβανε χώραν τήν Καθα

ράν Δευτέραν ή χαρούμενη αποκριάτικη λαϊκή εορτή «Κούλουμα». 'Εκτός τών Άργοστολιωτών κατήρχοντο και έλάμβανον μέρος και οι κάτοικοι τών πέριξ χωρίων μέ τάς γραφικάς στολάς των ή μετημφιεσμένοι. Ό συμ

πολίτης μας γυμνασιάρχης και μελετητής κ. Ν ι κ . Δ. Τ ζ ο υ γ α ν δ τ ο ς , εις τό περιοδικόν «Νά ή Κεφαλονιά», τεϋχος 4 Μαρτίου 1962, περιγράφει τα Κούλουμα τοϋ έτους 1849, τα όποια ελαβον χώραν εκεί, όχι μόνον μέ γλέντι, αλλά και μέ έξαρσιν πατριωτισμού έναντι τής Άγγλοκρατίας.

Μετά τήν έγκατάστασιν είς τήν περιφέρειαν ταύτην τών τριών νεκρο

ί. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η , ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 563. M a r i n o S a l o m o n , ώς άνω, σελ. 63. Μ. e Ν. Ρ i g n a t ο r r e, Memorie storiche e critiche dell'isola di Ce

phalonia, Corfù 1887, τόμ. Β', σελ. 117. Ν ι κ . Δ. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ , Ό Πόντες (περ. «Νά ή Κεφαλονιά», 'Αθήναι, τεΰχος 3, 'Ιανουαρίου 1962).

2. Τους θόλους τούτους ό λαός ώνόμασε «κασόνια». 3. Κατά το διάστημα τής ιταλικής κατοχής (1941 1943), οί γκλοριόζοι στρατιώται

τοϋ Μουσσολίνι άπέσβεσαν τήν έπιγραφήν ταύτην, εκ μίσους προς τους "Αγγλους, κατέ

στρεψαν επίσης εν Άργοστολίω και τήν προτομήν τοϋ Col. Ch. Napier και τό άγαλμα τοϋ Th. Maitland. Σήμερον ουδέν ϊχνος τής αποσβέσεως επί τής Κολόνας φαίνεται, καθ' όσον μέ τήν άναστήλωσιν αυτής, ήτις έγένετο μετά τήν ζημίαν τήν οποίαν υπέστη κατά τους σεισμούς τοϋ 1953, πάν ίχνος τής αποσβέσεως έξηφανίσθη.

4. Είς τήν πραγματείαν περί τοϋ γενομένου τω 1861 σεισμού τοϋ Αιγίου υπό 'Ιου

λίου Σμιτίου (μετάφρασις Ή λ. Μ η τ σ ο π ο ύ λ ο υ), 'Αθήναι 1867, αναφέρεται ότι τό 1834 έγένετο μέγας σεισμός εν Κεφαλληνία. Βλ. επίσης Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η , ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 449.

— 189 —

ταφείων περί το 1850 ι, ή εορτή μετεκινήθη και ελάμβανε χώραν εις τήν περιφέρειαν της Λάσης (Κονισματάκι), όπου όμως, δυστυχώς, μετά τους σεισμούς τοϋ 1953 και τήν δημιουργίαν εκεί συνοικισμού, εχασεν αυτή τήν άρχικήν μορφήν της και κατέληξε σήμερον εις ενα άπλοϋν άπογευ

ματινον περίπατον, τήν Καθαράν Δευτέραν, τών κατοίκων 'Αργοστολίου. Το μόνον το όποιον άπέμεινεν εκεί εκ της παλαιάς ωραίας λαϊκής εορτής είναι ό χαρτοπόλεμος μεταξύ της νεολαίας.

Ό Κ. Φ. ντε Μποσσέ, θερμός επίσης φίλος τών αρχαιοτήτων, ενήρ

γησε δι' έξόδο^ν του άνασκαφάς εν Κεφαλληνία. Τα αποτελέσματα τών ερευνών του άνεκοίνωσεν εις τους τότε λογίους της νήσου, πιθανώς εις τους Ν. Δελλαπόρταν, Π. Χοϊδάν, Ίωάννην Κωστήν Λοβέρδον, ώς και εις άλλους αρχαιολόγους εν τη αλλοδαπή, μετά τών οποίων ήτο είς έπαφήν. Έκ τών ευρημάτων εν τη νήσω έδώρησε το μεγαλύτερον μέρος είς το εν Λονδίνω British Museum, εν μικρότερον μέρος εις τό Ιστορικόν Μουσεΐο,ν της Neuchâtel (Ελβετίας) και ενα αριθμόν αντικειμένων προσέφερεν είς διαφόρους φίλους του. Μία έφημερίς της Ζακύνθου έδημοσίευσε σύντομον εκθεσιν τών αρχαιολογικών παρατηρήσεων του είς Σκάλαν, Πρόνους και Σάμη ν 2.

Έμελέτησε τα αρχαία νομίσματα της νήσου και έδημοσίευσεν εν Λον

δίνω, τό έτος 1825, περισπούδαστον μονογραφίαν μετ'εικόνων, επί τών νομισμάτων Κεφαλληνίας και 'Ιθάκης, υπό τον τίτλον «Essai sur les mé

dailles antiques des îles de Céphalonie et d'Ithaque». Τό έτος 1814 ό Κάρολος έζήτησεν άδειαν μεταβάσεως είς Λονδΐνον,

με τήν ελπίδα, ότι ή παρουσία του εκεί θα συνέβαλλεν ώστε ή Κυβέρνησις της Βρεττανίας να καταβάλη είς αυτόν τό ύπόλοιπον τών οφειλών της, δια τάς γενομένας υπ' αύτοϋ στρατολογίας μισθοφόρων έν Πορτογαλία. 'Αντί όμως χρημάτων έλαβε μίαν προαγωγήν (lieutenant colonel) και τοϋ ανετέθη μία αποστολή δι' έπίσπευσιν οργανώσεως στρατολογήσεως μισθοφόρων έν Όλλανδία και Βελγίω, τήν οποίαν έξετέλεσεν επιτυχώς και δια τήν οποίαν τοϋ απενεμήθη τό παράσημον τοϋ Λουτροϋ 3.

1. Το νΰν έν Δραπάνω νεκροταφείον έχρησίμευσε το έτος 1850 ώς ταφεΐον τών έκ της ένσκηψάσης τότε επιδημίας χολέρας νεκρών. Τοϋτο έγκαινιάσθη ώς νεκροταφείον τών ορθοδόξων έπί πρώτης δημαρχίας Παναγή Βινιεράτου (1866 1874). Tù νεκροταφεία καθολικών και διαμαρτυρομένων έν Δραπάνφ ήρξαντο λειτουργούντα τό έτος 1827. Τό έτος 1849 ετέθη είς χρήσιν τό νΰν κοιμητήριον τών καθολικών (βλ. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η, ώς άνω, τόμ. Α', σελ. 238, 748 και τόμ. Β', σελ. 453).

2. Μ. e Ν. Ρ i g n a t ο r r e, ώς άνω, τόμ. Β', σελ. 135. H e n r y H o l l a n d , ώς άνω, σελ. 39.

3. Επίσης τοϋ ανετέθη και έτερα αποστολή, επιβλέψεως τών φρουρίων είς τα βελ

γικά σύνορα, δια τα αποτελέσματα τής οποίας ό Δούξ τοϋ Wellington έξεφράσθη λίαν εύνοϊκώς.

— 190 —

Περί τα τέλη του 1815 έπέστρεψεν εις τάς 'Ιονίους Νήσους, δια νά συνέχιση την διοικητικήν ύπηρεσίαν του εις την Κεφαλληνίαν. Δυστυχώς δι" αυτόν, όταν έφθασε τον Μάρτιον του 1816 εις Κέρκυραν, ό στρατηγός Campbell, όστις τον προώριζε δια την συνέχισιν του έργου εις την θέσιν ταύτην ', εΐχεν άντικατασταθή υπό του Sir Thomas Maitland, στρατηγού και άρχηγοϋ των αγγλικών δυνάμεων Μεσογείου.

Ό νέος αρμοστής ήτο πολιτικός ευφυέστατος, άλλα αυθαιρέτου και δεσποτικού χαράκτηρος, επίσης και ματαιόδοξος2, άφοϋ εδέχθη κατά το πρώτον έτος της αρμοστείας του να στηθούν δια συνεισφοράς τών κατοίκων το άγαλμα του εν Κεφαλληνία, ή προτομή του εν Ζακύνθω και εν μνημείον ιωνικού ρυθμοϋ εν Κέρκυρα, το όποιον ονομάζεται και σήμερον «Στέρνα του Μαίτλανδ» 3.

Ό Sir Thomas άνέθεσεν εις τον ντε Μποσσέ τήν διοίκησιν της Ζακύν

θου. Μία διαφωνία όμως προέκυψε μεταξύ αύτοϋ και του War Office, το όποιον, γνωρίζον τάς ικανότητας του ντε Μποσσέ, ήθελε ν' άποστείλη αυτόν είς μίαν άποστολήν δι' άρχαιολογικάς άνασκαφάς εις Τρίπολιν (Λιβύην), δια τήν οποίαν ό αρμοστής προώριζε φίλον του. Το τυχαΐον τοΰτο γεγονός επέσυρε τήν άντιπάθειαν του άρμοστοΰ προς τον Κάρολον ντέ Μποσσέ.

Ευρισκόμενος ό τελευταίος είς Ρώμην, ενώ έπέστρεφεν εξ αποστολής είς Μάλταν, είδοποιήθη ότι είχε προαχθή είς έπιθεωρητήν τοϋ 'Ιονίου Στρατού και συγχρόνως διετάσσετο νά έπιστρέψη είς Κέρκυραν, όπου έπληροφορήθη τον διορισμόν του ώς φρουράρχου τοΰ φρουρίου της Πάργας και τής πέριξ περιοχής, με έντολήν νά άναγγείλη είς τους κατοίκους τήν πώλησιν τής περιοχής είς τον Ά λ ή Πασάν.

1. Βλ. C. P. de B o s s e t , ώς άνω, σελ. 153, όπου είς εγγραφόν του ό στρατηγός Campbell άνέφερεν ότι ή απουσία έκ τής νήσου τοΰ διοικητού θα ήτο προσωρινή.

2. To Dictionary of National Biography, έκδ. Oxford University Press, London 1917, τόμ. XIV, είς τήν βιογραφίαν τοϋ Thomas Maidland, αναφέρει ότι ό Col. Charles Napier περιγράφει αυτόν ώς ίκανόν διοικητήν, ώς άνθρωπος όμως λέγει ότι ήτο τραχύς, δεσποτικός, στενοκέφαλος, περιβαλλόμενος άπό συκοφάντας και ουχί με οξύ τάλαντον. Δέν γνωρίζομεν πόθεν ό συγγραφεύς έπορίσθη τάς πληροφορίας ταύτας, καθ' όσον ό Κ ά ρ. Ν ά π ι ε ρ είς τό έργον του «The Colonies», London 1833, δέν αναφέρει τά οις άνω χαρακτηριστικά. Έπσινεΐ τό ίσχυρόν σύστημα διοικήσεως τοϋ ανδρός, τον όποιον απλώς αναφέρει ώς άνθρωπον περιέργου χαρακτήρος και εκκεντρικών συνηθειών. Βλ. επίσης τήν D o r a d'I s t r i a, Ai 'Ιόνιοι Νήσοι (μετάφρασις M. Κ. Ρ ά λ λ η), 'Αθή

ναι 1859, σελ. 76, ήτις περιγράφει τον Θ. Μαίτλανδ ώς άνθρωπον περιωρισμένου πνεύ

ματος, εξ εκείνων τών οποίων ό πατριωτισμός αποδεικνύεται δια ζωηρός αντιπάθειας προς τους μή ανήκοντας είς τό γένος των.

3. Π. Χ ι ώ τ ο υ, Ιστορία τοΰ 'Ιονίου Κράτους, εν Ζακύνθω 1874, τόμ. Α', σελ. 57. Λ. Ζ ώ η , Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, 'Αθήναι 1963, τόμ. Α', σελ. 381. W i l l i a m M i l l e r , A history of the greek people 18211921, London 1922, σελ. 26.

— 191 —

Εις τήν νέαν θέσιν ό Κάρολος έμεινε τεσσάρας μήνας, είχε δέ ν' αντι

μετώπιση ραδιουργίας ενός πράγματι τυράννου. Ούτος, λόγφ τών φιλο

τουρκικών του αισθημάτων, έπείγετο δια τήν πώλησιν και παράδοσιν τής Πάργας εις τον Άλή Πασαν, ένω ό ντε Μποσσέ, ως ανθρωπιστής, έλυ

πεΐτο τους Παργίους, οϊτινες θα ήναγκάζοντο να εγκαταλείψουν τήν πατρίδα των άνασκάπτοντες τους πατρώους τάφους ι. Ό τελευταίος προσεπάθει να καθορίση μίαν δικαίαν έκτίμησιν τών περιουσιών των, τήν άποζημίω

σιν τών οποίων θα κατέβαλον οί Τούρκοι και τήν οποίαν ό Sir Thomas είχε καθορίσει κάτω τοΰ ήμίσεος τής πραγματικής αξίας. Ό Κάρολος ένήργει τιμίως και δεν συνεφώνει πάντοτε με τον άρμοστήν, όστις περι

εστοιχίζετο από πράκτορας υποστηρίζοντας τάς απόψεις του και μή έξ

υπηρετοΰντας το έθνικόν συμφέρον. Ό Μαίτλανδ δια τοΰτο εθεώρησεν αυτόν ώς αντιδρώντα εις τα σχέδια του και τον άνεκάλεσεν εις Κέρκυραν, όπου τον διώρισε πρόεδρον ενός δικαστηρίου δια τήν έκδίκασιν πολι

τικών και ποινικών υποθέσεων τών πολιτών. Ή θέσις αΰτη ούδεμίαν σχέσιν είχε με τήν ειδικότητα του ώς στρατιωτικού.

Ό ντε Μποσσέ δέν ανέλαβε τήν θέσιν, αλλ' άπηύθυνεν άναφοράν εις τήν εν Λονδίνω προϊσταμένην αρχήν δια τής αρμοστείας τής Κερκύρας, ήτις δμως ουδέποτε εφθασεν είς τον προορισμόν της. Δι' αυτής έζήτει άδειαν να παραιτηθή τής θέσεως τοϋ επιθεωρητού τής 'Ιονικής Φρουράς. Ουδέποτε δμως έλαβεν άπάντησιν, αντιθέτως δέ τήν 26 Σεπτεμβρίου 1817 ό Μαίτλανδ, ευρισκόμενος είς Μάλταν, τοΰ έκοινοποίησε διαταγήν, δια τής οποίας άνεκαλεΐτο, έπ' ονόματι τοΰ άγγλικοΰ στέμματος, τών θέσεων του είς τάς Νήσους, διετάσσετο δέ συγχρόνως και ή διακοπή τής μισθο

δοσίας του. Ό Κάρολος ντέ Μποσσέ άνεχώρησε τότε είς Λονδίνον, όπου έφθασε

τον Δεκέμβριον τοΰ 1817. Παρουσιάσθη είς τον Δοΰκα τής 'Υόρκης, άρχη

γόν τών κατά ξηράν αγγλικών δυνάμεων, όστις ουδέν έγνώριζε τών δια

τρεξάντων και τον έβεβαίωσεν ότι, συμφώνως μέ τα είς χείρας του στοιχεία, εξακολουθεί νά θεωρήται μέλος τοΰ σώματος τών "Αγγλων αξιωματικών.

'Απαντήσεις εκ Κερκύρας είς έροοτήματα τοΰ Κέντρου ουδόλως μετέ

βαλον τήν έκτίμησιν τοΰ Δουκός δια τον Κάρολον. Ούτος όμως παρεκλήθη ύπό τοΰ πρώτου, ένεκα τής υψηλής θέσεως τοΰ Μαίτλανδ είς το στράτευμα και δια λόγους πειθαρχίας, νά μή δώση συνέχειαν είς τήν ύπόθεσιν. 'Ελέχθη είς αυτόν δτι θα μετεφέρετο είς άλλο Σώμα τοΰ στρατού, εν δέ τω μεταξύ, κατ' είσήγησιν τοΰ Δουκός, έγένετο δεκτός ύπό τοΰ πρίγκιπος άντιβασι

λέως, όστις τοΰ απένειμε τον σταυρόν τοΰ ίππότου τοΰ Guelphic Order.

1. Περί πωλήσεως τής Πάργας βλ. C. Ρ. d e Β ο s s e t, ώς άνω και Χ ρ ι σ τ ο φ. Π ε ρ ρ α ι β ο ϋ , Ιστορία τοϋ Σουλίου και τής Πάργας, 'Αθήναι (εκδ. Β'), 1857.

— 192 —

Ό ντε Μποσσέ ήσθάνθη ίκανοποίησιν της τρωθείσης φιλοτιμίας του, επειδή είχε δημοσιευθή εις την 'Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ή μετά

θεσίς του εις το 50 Σύνταγμα, συγχρόνως δ' εδόθη εντολή εις τήν Άρμο

στείαν της Κερκύρας να τοϋ καταβληθώσι τα οφειλόμενα. Ή έκτέλεσις όμως καθυστέρησε, λόγφ κωλυσιεργίας τοϋ Μαίτλανδ.

Τον Μάϊον τοϋ 1819 ό ντέ Μποσσέ έδημοσίευσεν εν Λονδίνω βιβλίον υπό τον τίτλον «Proceedings in Parga and the Ionian Islands with a serie of correspondance», όπου εκθέτει τα διαπραχθέντα εν Πάργα και τήν τρα

γικήν θέσιν, εις τήν οποίαν ευρέθησαν οι κάτοικοι της πόλεως ταύτης. Τό βιβλίον τοϋτο είχε μεγάλην άπήχησιν εις τήν Άγγλίαν, και δή εις τους κοινοβουλευτικούς κύκλους. Άλλ ' εν τω μεταξύ υπονοούμενα και δυσμενή σχόλια έγένοντο εν Λονδίνω εις βάρος τοϋ ντέ Μποσσέ και ταϋτα έφθασαν μέχρι τοϋ Τύπου. Έγνώριζεν ούτος ότι όπισθεν των συκοφαντιών εύρί

σκετο ό Μαίτλανδ και ό πανίσχυρος αδελφός του λόρδος Lauderdale. Ό Κάρολος δέν έπτοήθη, καίτοι δέ εΐχεν ανάγκην να μεταβή εις τήν γενέ

τειράν του, παρέμεινεν εις Λονδΐνον, έν αναμονή της άφίξεως τοϋ Μαίτλανδ, οπότε και τοϋ υπέβαλε μήνυσιν επί δυσφημήσει και κατακρατήσει αυθαι

ρέτως των αποδοχών του. Επειδή έν τω μεταξύ ό Μαίτλανδ, δια λόγους υπηρεσιακούς, έπέστρε

ψεν εις τήν Μεσόγειον, οι αντιπρόσωποι του προσεπάθησαν δια παντός ενδίκου μέσου να ματαιώσουν τήν διαδικασίαν. Μετά παρέλευσιν όμως πολλών μηνών ή ύπόθεσις ήχθη εις τα αγγλικά δικαστήρια και ό ντέ Μποσσέ έδικαιώθη.

Τό 1821 έδημοσίευσε νέαν εκδοσιν τοϋ βιβλίου του, υπό τον τίτλον «Parga and the Ionian Islands». Εις τήν εκδοσιν ταύτην προσέθεσε νέα στοιχεία, ώς και τα πρακτικά της δίκης. Νεωτέρα εκδοσις έγένετο τό έπό

μενον έτος. Αι δύο αύται εκδόσεις, εντός συντόμου περιόδου, μαρτυροϋσι τό ενδιαφέρον τοϋ κοινοΰ δια τήν ύπόθεσιν ταύτην. Οι πολιτικοί αντί

παλοι τοϋ Μαίτλανδ έξεμεταλλεύθησαν τήν εύκαιρίαν, δια να τον κατηγο

ρήσουν ότι ή γενομένη πώλησις μιας χριστιανικής πόλεως δέν έγένετο μέ άμεροληψίαν. Επερωτήσεις δ' έγένοντο εις τήν Βουλήν τών Κοινοτήτων.

Εις άντιπερισπασμόν ό λόρδος Lauderdale έκίνησεν έπερώτησιν εις τήν Άνωτάτην Βουλήν, άλλ' ό σκοπός του ήτο να πλέξη τό έγκώμιον τοϋ άδελφοϋ του.

Εφημερίδες της ηπειρωτικής Ευρώπης δέν έλειψαν να κατακρίνουν τήν πράξιν, ήτις εΐχεν ώς αποτέλεσμα να διεγείρη συμπαθείας υπέρ τής υποθέσεως τών Ελλήνων 1.

1. The Dictionary of National Biography, London 1917. Π. Χ ι ώ τ ο υ, 'Ιστορία του Ιονίου Κράτους άπο τής συστάσεως αυτοΰ κ.τ.λ., έν Ζακύνθω 1874, τόμ. Α', σελ. 161.

— 193 —

"Εχομεν ύπ' όψιν μας βιογραφίαν του Μαίτλανδ, δημοσιευθεΐσαν εις ογκώδες βιβλίον το έτος 1939 εν Λονδίνφ, υπό του C. Willis Dixon ι, όπου γίνεται απολογισμός του έργου του. Εις τοϋτο ελάχιστα αναφέρονται δια την πώλησιν της Πάργας, ουδεμία δέ νύξις γίνεται περί της δικαστικής καταδίκης του. Ό βιογράφος απέφυγε κριτικήν επί των δύο τούτων σημείων της σταδιοδρομίας του, τα όποια δεν θα ήδύνατο ευχερώς να δικαιολόγηση.

Το έτος 1822 ô Κάρολος ένυμφεύθη εν Λονδίνφ πλουσίαν νύμφην, το συνοικέσιον όμως τούτο έγένετο εξ υπολογισμού. Ή κυρία ντε Μποσσέ ήτο ιδιότροπος, κακομαθημένη, δεν ήδύνατο να συνηθίση τον τρόπον ζωής και το περιβάλλον τοΰ Neuchâtel. Ό σύζυγος, αυταρχικός, δεν ύπεχώ

ρει εις τάς ιδιοτροπίας της. Ήρχισεν όμως να παρουσιάζη φαινόμενα κοπώ

σεως άπό την περιπετειώδη ζωήν του, με τήν μακράν διαμονήν εις διάφορα στρατόπεδα, τάς πολλάς και κουραστικάς άποστολάς εις διάφορα μέρη τής Ευρώπης, μία δέ οικονομική διαφορά έπροκάλεσε ρήξιν μεταξύ τοΰ ζεύγους και ώδήγησεν εις διαζύγιον κατά το έτος 1837.

Ό Κάρολος άπό τοΰ έτους 1818 είχε παύσει να άσχολήται μέ τήν διοί

κησιν μονάδων τοΰ αγγλικού στρατού. Όταν δεν παρεθέριζε μετά τής συζύγου του εις καμμίαν λουτρόπολιν, διέμενεν εις Neuchâtel. Επειδή όμως, εξ ιδιοσυγκρασίας, δέν τοΰ ήρεσε να μένη αργός εις τήν γενέτειράν του, ήσχολεΐτο μέ παντός είδους επιχειρήσεις. Ούτως αντικατέστησε μίαν φθίνουσαν βιομηχανίαν χειροτεχνημάτων (δανδελών) πλησίον τοΰ Neu

châtel δι' ετέρας κατασκευής χειροκτίων. Ένδιεφέρθη δ' ενα νέον τρόπον καλυτερεύσεως των φακών όμματοϋαλίων, ήτοι δια τής μεθόδου τοΰ Gui

nand, περί τής οποίας έδημοσίευσε και μίαν διατριβήν. Έζήτησε να προβή εις έπίστρωσιν τών οδών δια τής μεθόδου Me Adam. Προέβαινεν εις ανα

κοινώσεις σχετικώς μέ τάς φυσικάς έπιστήμας και ήτο πρόθυμος πάντοτε να συμβάλλη εις οτιδήποτε δια τήν άνάπτυξιν τής χώρας.

Έπί πλέον έλάμβανεν ένεργόν μέρος εις τήν κοσμικήν κίνησιν, καθ' όσον από νεαρός ηλικίας ήτο πολύ κοινωνικός.

Καίτοι άπό τήν εις χείρας μας βιογραφίαν τοΰ ανδρός δέν φαίνεται ότι ούτος ελαβεν άκαδημαϊκήν μόρφωσιν, εν τούτοις, μέ τήν έμπειρίαν τήν οποίαν απέκτησε κατά τήν σταδιοδρομίαν του, ήδυνήθη να συγγράψη διατριβάς έπί διαφόρων θεμάτων, συμπεριλαμβανομένων και ιατρικών.

Ή υγεία του, δυστυχώς, καθημερινώς έχειροτέρευεν. Ύπέφερεν άπό άρθριτισμόν, όστις τοΰ προεκάλει φρικτούς πόνους εϊς τον στόμαχον

Φ ρ α γ. Λ έ ν ο ρ μ α ν, Το Τόνιον ζήτημα ενώπιον τής Ευρώπης, έν Ζακύνθω 1859, σελ. 50. C. P. de Β os s e t , ώς άνω, σελ. 128.

1. C. W i l l i s D i x o n , The colonial administration of Sir Thomas Maitland, London 1939.

— 194 —

(μάλλον φαίνεται δτι προσεβλήθη άπό καρκΐνον). Μη δυνάμενος δέ να άνθέξη εις την δεινήν ταύτην δοκιμασίαν, έθεσε τέρμα εις τήν ζωήν του, εις ήλικίαν 72 ετών, τήν 15 Μαρτίου 1845, βληθείς δια του περιστρόφου του εις τον κρόταφον.

Οΰτως έληξε μία ζωή ενός άνθρωπου, τον όποιον ή φύσις είχε προι

κίσει με πολλά χαρίσματα, άτινα εν τούτοις δεν εΐχε κατορθώσει να έκμε

ταλλευθή, επειδή καθ' όλην τήν ζωήν του εϊχεν οικονομικά προβλήματα και ουχί σταθεράν άπασχόλησιν.

Ό δραστήριος ούτος άνήρ είργάσθη εν Κεφαλληνία μετά ζήλου. Ή παρουσία του εκεί υπήρξε λίαν εποικοδομητική. Οι κάτοικοι της νήσου δικαίως, εξ ευγνωμοσύνης, του προσέφεραν τότε μίαν σπάθην και εν χρυ

σοϋν μετάλλιον. Ένεργόν μέρος εις τήν άπονομήν ταύτην ελαβεν ο ευγενής εκ Λιβαθοϋς Στέλιος Βαλλιάνος. Σήμερον ή γέφυρα, περί ης ανωτέρω έγέ

νετο λόγος, ώς και ή συνεχίζουσα ταύτην μεγάλη οδός εις τό έσωτερικόν της πόλεως 'Αργοστολίου, φέρουσι το ονομά του.

Ή επιγραφή επί του βράχου, ουχί μακράν του τέρματος της γέφυρας, ενθυμίζει εις τους Κεφαλλήνας όχι μόνον το όνομα, άλλα και τήν όλην δρδσιν του εκλεκτού διοικητού, όστις τόσον ήγάπησε τήν νήσον και έδρασε πολιτικώς εν αύτη. Άνακατασκευαζομένης δε της γέφυρας, μετά τάς ζημίας ας υπέστη εκ του σεισμού του 1953, πρέπει απαραιτήτως αύτη ν' απόκτηση τήν πάλαιαν άντοχήν της, να διατηρηθή δέ ό κλασσικός ρυθμός της, διότι μετά του οβελίσκου αποτελεί κόσμημα του λιμένος. Και θά είναι ελάχιστον δείγμα ευγνωμοσύνης προς τον άνδρα, εάν εις τήν αρχήν της γέφυρας, παρά τήν Σισσιώτισσαν, εξευρίσκετο μικρός χώρος και έτοποθετείτο εκεί ή προτομή του.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Άντεισαγγελέως Εφετών

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΤΟ 1452 ΕΙΣ ΤΟ ΔΕΡΒΕΝΙ ΛΕΟΝΤΑΡΙΟΥ

Το Δερβένι Λεονταρίου (χωρίον νοτίως της Μεγαλοπόλεως) κείται εντός των ορίων της 'Αρκαδίας και εις το εσχατον προς την Μεσσηνίαν δριον αυτής.

Ή κλεισώρεια αυτή, διήκουσα από βορρά προς νότον, περιβάλλεται ένθεν μεν από το όρος Μακροπλάγι (κοινώς Μπουζοϋρι), ένθεν δέ άπο το όρος Άσφακόρραχι, έχοντα έκάτερον ΰψος περί τα 700 μέτρα.

Έπί Τουρκοκρατίας ήτο ή κυριωτάτη εϊς τους οδοιπόρους δίοδος. Δια τοΰτο ήτο λιθόστρωτος καί είχε παλαιόθεν πανδοχεία προς στάθμευσιν των διαβατών.

Τό Δερβένι Λεονταρίου ήτο από τών παλαιότατων ετών ή μόνη δίοδος μεταξύ 'Αρκαδίας καί Μεσσηνίας δια τους οδοιπόρους και προς διέλευσιν στρατοϋ. Ήτο στενόν ίσχυρόν καί άπόρθητον.

Κατά τον Όκτώβριον του 1452 συνήφθη ενταύθα μάχη μεταξύ Ελλή

νων καί Τούρκων. 'Ολίγους μήνας προ τής πτώσεως της Κωνσταντινουπό

λεως ό Μωάμεθ ό Β' ό Πορθητής, πριν άναλάβη τήν πολιορκίαν τής Κων

σταντινουπόλεως, έλαβε μέτρα έξουδετερώσεως τής αποστολής βοηθείας εις άνδρας καί τροφάς εκ μέρους τών Δεσποτών τοϋ Μορέως Δημητρίου καί Θωμά Παλαιολόγου προς τον άδελφόν των, τον αυτοκράτορα τής Κων

σταντινουπόλεως Κωνσταντΐνον. Διέταξε, λοιπόν, τον στρατηγόν Κοτζάν Τουραχάν βέην να είσβάλη εκ Θεσσαλίας καί Μακεδονίας μετά τών υιών του 'Αχμέτ καί 'Ομάρ καί πολλού στρατοϋ εις Πελοπόννησον, όπως υπό

ταξη τους δέσποτας αυτής Δημήτριον καί Θωμδν. Ό Τουραχάν εισέβαλε νικηφόρος, σφάζων, λεηλατών καί αίχμαλωτίζων. "Εφθασε δέ μέχρι τοϋ Σιδηροκάστρου τής Τριφυλλίας. Δέν ήδυνήθη όμως να εκπόρθηση τοϋτο καί ύπεχώρησεν, έστειλε δέ μέρος τοϋ στρατοϋ του υπό τον υίόν του 'Αχμέτ προς τό Δερβένι Λεονταρίου. Τότε οι έν Μυστρδ Παλαιολόγοι έστειλαν ένταϋθα τον γενναΐον Ματθαίον Άσάνην, γυναικάδελφον του Δημητρίου, μετά στρατοϋ. Ό Άσάνης επετέθη κατά τοϋ 'Αχμέτ καί τον μέν στρατόν

— 196 —

του ένίκησεν, αυτόν δε τον "Αχμέτ συνέλαβε και άπέστειλεν αΐχμάλωτον εις Μυστραν, ένθα έφυλακίσθη.

Τινές δέχονται ότι, ή κατά το έτος 1452 ώς άνω πανωλεθρία των Τούρ

κων έγένετο εις τα Δερβενάκια Νεμέας, και όχι είς το Δερβένι Λεονταρίου. Τοΰτο δέν είναι ορθόν. Ό Κ. Παπαρρηγόπουλος γράφει ότι ή μάχη αϋτη έγένετο μεταξύ τών ορέων, τα όποια χωρίζουν την Μεσσηνίαν άπό την Άρκαδίαν (Ιστορία Έλλην. έθνους, έκδ. 1932, τόμ. Ε' α', σελ. 318).

Ό ιστορικός Ι. Χάμπερ εν τη ιστορία της 'Οθωμανικής αυτοκρατορίας γράφει ταϋτα : «'Ίνα παρεμπόδιση ό Σουλτάνος Μωάμεθ πασαν έπικουρίαν εις τον Κωνσταντίνον Παλαιολόγον έκ μέρους τών αδελφών αύτοϋ Θωμά και Δημητρίου έκ Μορέως, απέστειλε τον Βελήρβεην Τουραχάν μετά τών υίών αύτοϋ 'Αχμέτ και 'Ομάρ, οϊτινες είσελάσαντες δια του Ίσθμοϋ, "Αργούς, Τεγέας και 'Ιθώμης, έφθασαν μέχρι νοτίου Μεσσηνίας. Έκυρίευσαν την Νεοπολίχνην (Νεόκαστρον ή Ναυαρίνον). Ματαίως όμως εστράφησαν ϊνα ύποτάξωσι τους 'Αλβανούς της 'Αρκαδίας (Κυπαρισσίας). Γενομένης μάχης παρά την Σιδηροπολίχνην (Σιδηρόκαστρον Αύλώνος) ήττήθησαν. 'Εντεύ

θεν ή ύπό τον 'Αχμέτ μοίρα του τουρκικού στρατού μεταβαίνουσα εις Λεον

τάριον, κατελήφθη αιφνιδίως υπό Ελλήνων καί 'Αλβανών καθ' όδόν και κατεκόπη, ό δέ 'Αχμέτ συλληφθείς ώδηγήθη εις Μυσθραν προς τον Δε

σπότην Δημήτριον». 'Εκ τούτων συνάγεται ότι ή καταστροφή αύτη έγένετο παρά τό Δερ

βένι, εις τα σύνορα Μεσσηνίας καί 'Αρκαδίας. Τοΰτο δέχεται καί ό Φραν

τζής. Περί τό 1280 έγένετο εκεί ή άτυχης άπόκρουσις τών Βυζαντινών εναντίον τών Φράγκων καί Τούρκων, συλληφθέντος αιχμαλώτου τοϋ στρα

τηγού Μακρυνοΰ. Όλίγον άνατολικώτερον παρά τό Γαρδίκι τό 1460 ό Μωάμεθ ό Πορθητής, μετά σθεναράν άντίστασιν, κατέσφαξεν εξ χιλιάδας γυναικόπαιδα καί 1600 πολεμιστάς.

Κατά τήν έν ετει 1806 καταδίωξιν τών κλεφτών καί άρματωλών, οί Τούρκοι εις τό Δερβένι έβασάνισαν, κατέσφαξαν καί έψησαν εϊς σούβλας, ώς άρνία, πολλούς άθφους Έλληνας, διότι δήθεν ύπέθαλπον τους άρματω

λούς καί κλέφτας. Τό 1826 κατελήφθη τοΰτο ύπό τοΰ Νικηταρά τοΰ Τουρκοφάγου, ό

όποιος άπέκρουσεν ισχυρότατα καί έματαίωσεν οριστικώς τήν έκ Μεσση

νίας διέλευσιν τοΰ Ίμβραήμ πασά καί τήν δια τοΰ στενού τούτου μεταφοράν τροφών είς Τρίπολιν. Παρά τό Δερβένι, τέλος, ό Θεόδ. Κολοκοτρώνης προσεπάθησε να αναχαίτιση τήν προέλασιν τοΰ αυτού Ίμβραήμ μετά τήν μάχην τοΰ Μανιακίου (μάχη Δραμπάλας).

Π. Δ. ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗ

Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΩΝ ΤΡΙΑΝΤΑ ΧΡΟΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

(27.2.194327.2.1973)

"Ενα αθηναϊκό περιοδικό μεγάλης κυκλοφορίας (άρα ενα από τα έντυ

πα εκείνα πού μας μεταδίδουν τον παλμό της σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ζωής) εϊχε τήν έμπνευση, εξ αφορμής της 30ής επετείου του θανάτου του Κωστή Πα

λαμά, να κάμη μιαν έρευνα με το ερώτημα, αν ό ποιητής έξακολουθή να ζή ακόμα ανάμεσα στους νέους. Και τα αποτελέσματα αυτής τής έρευ

νας πρέπει να ήταν ενα ξάφνιασμα για εκείνους πού, χρόνια και χρόνια τώρα, θέλουν να πιστεύουν και να υποστηρίζουν έμπρακτα, με λόγια και έργα, δτι ό Παλαμάς είναι μια υπόθεση εξοφλημένη. "Ο,τι βγαίνει σαν αναμ

φισβήτητο άπό τή δειγματοληπτική σφυγμομέτρηση τής κοινής γνώμης καί, κάτι πιο σημαντικό ακόμα, άπό τήν κοινή γνώμη τής ν ε ο λ α ί α ς , πού ζή μέσα στο κλίμα τής νεώτερης ποιήσεως και φυσικό είναι να επηρεάζεται άπό αυτήν, καθώς μάλιστα ή τελευταία προβάλλεται τόσο έντονα καί ελκυ

στικά με τή μελοποίηση πλήθους κομματιών της, ο,τι βγαίνει, λοιπόν, άπό τή σφυγμομέτρηση αυτή είναι ότι ό Παλαμάς εξακολουθεί, σε πείσμα των αντιρρήσεων μερικών «ειδικών», νά είναι ζωντανός ανάμεσα στά νιάτα, πού τον θαυμάζουν άλλοι για τίς ιδέες του, άλλοι για τον πατριωτισμό του, άλλοι για τήν τεχνική του καί άλλοι για τή δημιουργική γλώσσα του.

* * *

Άπό τίς απαντήσεις τών νέων ανθρώπων, θα μπορούσαμε νά καταλή

ξουμε σε ορισμένες διαπιστώσεις: Ή γνωριμία με τήν ποίηση του Παλαμά αρχίζει άπό τό σχολείο (όπου, πρέπει νά ομολογήσουμε, δεν προσφέρονται τα καλύτερα δείγματα τής ποιήσεώς του. . .). "Ολοι οί νέοι, πού πήραν μέρος στην έρευνα, έχουν διαβάσει, λίγο ως πολύ, ποιήματα τοϋ Παλαμά. Μερι

κοί, βέβαια, δηλώνουν ότι ό Παλαμάς τους συγκινεί λιγότερο άπό τους συγχρόνους των ποιητές. Προτιμούν τον Καβάφη [«. . .φαντάζει στα μάτια μου πάντα νέος, πάντα σημερινός, με μια λέξη ακατάλυτος»], τον Ελύτη, τον Σεφέρη, γιατί οί σύγχρονοι τους ποιητές είναι πιο κοντά στις σημερινές τους ανησυχίες καί τους αγγίζουν περισσότερο, ή, μόλο πού αγαπούν τον

13

— 198 —

Παλαμά, δείχνουν μια ιδιαίτερη προτίμηση στον πεζό λόγο. 'Ελάχιστοι άπο τους νέους της έρευνας προχωρούν στην επισήμανση αρνητικών στοι

χείων στην παλαμική ποίηση [«.. .τα θέματα πού πραγματεύεται δεν αγ

γίζουν τήν εποχή μας» — «Φταίει, ϊσως, ή πληθωρικότητα, ό στόμφος, ό πλατειασμός, οι φραστικές υπερβολές, πού τον διακρίνουν.. .» — «. . .είναι ένας μεγάλος ποιητής, πού δέν εκφράζει, όμως, τήν εποχή μας»], ή δέχον

ται ότι υπήρξε μεγάλος ποιητής για τήν εποχή του, ομολογούν όμως ότι ό Παλαμάς δέν τους συγκινεί σήμερα και τον θεωρούν ξεπερασμένο [«. . .ίσως γιατί δέν μας δόθηκε ή ευκαιρία να τον γνωρίσουμε καλύτερα...» — «. . .Δέν αποκλείεται, όμως, σέ λίγα χρόνια, να ξαναγίνη μια στροφή προς τον λυρικό ρομαντισμό, πού θεωρείται σήμερα ξεπερασμένος, και τότε ή ποίηση του Παλαμά θα μπορούσε να ξαναγίνη ένα είδος, ας πούμε, Ευαγγε

λίου για τους νέους»]. Πρέπει να τονισθή ότι οι νέοι αυτοί δέν αρνούνται νά υπογραμμίσουν καλές πλευρές τοΰ παλαμικού έργου [«. . .Πολύ αντι

φατικός, γλαφυρός και αυθόρμητος, παίρνει θέση σέ όλα τα θέματα και είναι ανοικτός σέ όλα τα ρεύματα τοΰ καιρού του ( . . . ) Ό Παλαμάς πολέ

μησε για τα προβλήματα τοΰ καιρού του.. .» — «.. .έχει πολλά στοιχεία υπέρ αυτού, πού, κρίνοντας τα αντικειμενικά, μπορώ νά πώ ότι τον τοπο

θετούν στην χορεία τών μεγάλων ποιητών»]. Στην πλειοψηφία τους, όμως, οί νέοι της έρευνας επισημαίνουν τα θετι

κά στοιχεία στην ποίηση τοΰ Παλαμά, σαν τέτοια δέ θεωρούν τήν πατριδο

λατρεία του και τον μεγαλοϊδεατισμό του [«. . .τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ έργου του περιστρέφεται γύρω από τήν Ελλάδα, σαν πατρίδα, σάν ιδέα, σαν σύμβολο. Γιατί ό Παλαμάς τραγούδησε μέ πάθος, στα ποιήματα του, τα εθνικά ιδεώδη ( . . . ) εΐναι ένας εθνικός ποιητής, βάρδος τών ελπίδων και τών πόθων ενός ολόκληρου έθνους. Όπωσδήποτε, απ' όλες τις μορφές τοΰ Πα

λαμά προτιμώ τον Παλαμά πατριδολάτρη και μεγαλοϊδεάτη...» —«"Οταν ό Παλαμάς μιλάη για τήν Ελλάδα, τον λατρεύω...» κ.π.ά.]" τό δέσιμο του μέ τή λαϊκή παράδοση [«. . .ή ποίηση του αναβλύζει μέσ' από τή λαϊκή παράδοση. Τα ήθη, τα έθιμα και ή γλώσσα τοΰ λαοΰ μας αποτελούν, γι' αυτόν, μόνιμη πηγή εμπνεύσεως»]' τις υψηλές του ιδέες [«.. .'Αλλά κι' ό στοχασμός του εΐναι υψηλός, μεγαλόπρεπος και πλούσιος» — « . . .καταπιάνεται μέ θέματα πού αντιπροσωπεύουν αιώνιες αξίες» — « . . .τραγούδησε ελληνικά ιδανικά και αιώνιες ελληνικές αξίες. . .»]· τή δημοτική του γλώσσα και τους αγώ

νες του για τήν επικράτηση της [«. . .'Αγωνίστηκε για τήν επικράτηση της δημοτικής, σέ μια εποχή πού τό γλωσσικό βρισκόταν σ' έξαρση. . .» — « . . .Σέ καιρούς έντονης γλωσσικής διαμάχης ( . . . ) αγωνίστηκε γιά τήν επι

κράτηση της δημοτικής. . .»]' τή γλωσσοπλαστική του ικανότητα [«. . .έφερε στην επιφάνεια πολλές, γνήσια λαϊκές λέξεις, δημιουργώντας κι' ενα σωρό δικές του μέ τήν γλωσσοπλαστική ικανότητα πού τον διέκρινε»]· τή στι

— 199 —

χουργική του δεινότητα [«. . .ή τεχνική του είναι κυριολεκτικά αψεγάδια

στη. Ό ϊδιος θεωρούσε τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο "εθνικό στίχο', κι' έχοντας τον σαν βάση, καλλιέργησε τή μετρική, όπως και τήν ομοιοκα

ταληξία, σ' εξαιρετικό βαθμό» — «. . .τεχνίτης στο στίχο του»]' άλλα και τή ρητορικότητά του [«.. .Μου αρέσει ό ρητορικός, θριαμβευτικός Παλαμάς, πού αφήνει όλο του τον εαυτό να ξεχυθή στους στίχους του. 'Αντίθετα, οί σύγχρονοι ποιητές με ξενίζουν»]. Μερικοί, τέλος, τοποθετούν τον Παλαμά δίπλα στο Σολωμό και διατυπώνουν τήν άποψη ότι (ό Παλαμάς) είναι ση

μαντικός, μεγάλος ποιητής, πάντα σύγχρονος, πάντα επίκαιρος ή ότι είναι ο μεγαλύτερος "Ελληνας ποιητής, πού στέκεται εξω από τον χρόνο, σε όλους τους καιρούς και για όλες τις γενιές!

Στην ϊδια έρευνα, για το αν ό Παλαμάς ζή ακόμη ανάμεσα στη νεο

λαία τοΰ καιρού μας, εξετάστηκε και ένα άλλο θέμα, αν δηλαδή ή μουσική μπορή να υπηρέτηση τήν ποίηση και να γίνη μέσο ποιητικής αγωγής. Οί απόψεις πού διατυπώθηκαν είναι ότι ή μελοποίηση βοηθάει να γνωρίση ό κόσμος τήν ποίηση [«. . .πολύς κόσμος έμαθε τον Σεφέρη, τον Ρίτσο και τον 'Ελύτη άπό τότε πού μελοποιήθηκαν ποιήματα τους»], αλλά πρέπει να γίνεται σοβαρή και υπεύθυνη δουλειά. 'Ή ότι ή μελοποίηση δεν βοηθάει το ποίημα, γιατί το ποιητικό κείμενο έχει βασικές διαφορές άπό το κείμενο ενός τραγουδιού. Το ποίημα έχει αυτοτέλεια και ιδιαίτερο βάρος, ενώ το τραγούδι χρειάζεται ξεχωριστή πλαστικότητα και χάρη.

Πρέπει πάντως να σημειωθή και στο σημείο αυτό κάτι πού ενδιαφέρει ιδιαίτερα, ότι δηλαδή ν έ ο ι μ ο υ σ ι κ ο ί , άπό αγάπη προς τον ποιητή (αγάπη πού ξεκίνησε άπό προσωπικά τους βιώματα), έχουν μελοποιήσει ποιήματα του (όπως τον «Τάφο», τον «Δωδεκάλογο τοΰ Γύφτου» κ.ά.) ή σκέπτονται να ασχοληθούν στο μέλλον με τή μελοποίηση έργων του.

Τέλος, τα συμπεράσματα τα όποια διατυπώνει το περιοδικό ύστερα άπό τήν έρευνα αυτή είναι αντιφατικά και αμφισβητήσιμα. Ή συντάκτρια του άρθρου κατέχεται άπό αδικαιολόγητη απαισιοδοξία. Αυτό θα διαπίστωση και ό αναγνώστης τοΰ άρθρου αύτοΰ, πού έχει τήν ευκαιρία να διάβαση το απάνθισμα των απόψεων πού διατυπώθηκαν στην έρευνα, το όποιο δέν ζητάει διόλου να αλλοίωση τήν πραγματικότητα.

* * *

Ή επιβίωση λοιπόν τοΰ Παλαμά, αντίθετη μέ το άντιπαλαμικό πνεύμα των υπεύθυνων ή ανεύθυνων \ έχει, όπως αποδεικνύεται και άπό τήν έρευνα

1. Ό ίδιος ό Παλαμάς, σε επιστολή του προς τήνΛιλή Ίακωβίδου (της 16.8.1929), αναφερόμενος σε σημείωμα τοΰ [ Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ ] Ξ [ ε ν ο π ο ύ λ ο υ ] (Οί εχθροί τοΰ

— 200 —

πού προηγήθηκε, και από τις γνώμες πού ακολουθούν, πολύ περισσότερη ανταπόκριση προς την πραγματικότητα, παρά ή θεωρητική βεβαίωση του πνευματικού του θανάτου.

Προτού περάσω στις μαρτυρίες των κριτικών, θα ήθελα να θυμίσω απλώς, γιατί έχει ιδιαίτερη σημασία, το πάθος, τήν ένταση και την έκτα

ση πού είχε πάρει ή άντιπαλαμική κριτική, ενώ ακόμα ζούσε ό ποιητής, πού, απλός και ευαίσθητος καθώς ήταν, ένιωθε πολύ δυστυχισμένος, χωρίς όμως ποτέ και να ξεπέφτη σέ ανάξια προς τήν ψυχική του ευγένεια και τό ή θ ο ς του αντίδραση ι.

Ή στάση της λογοτεχνικής γενιάς τοΰ 1920 απέναντι στο έργο τοΰ Παλαμά εμφανίζεται διχασμένη. Παράλληλα με τους θαυμαστές της πα

λαμικής δημιουργίας υπάρχουν οί επιφυλακτικοί και οι άρνητές. Και ή κριτική, «όταν δέν έστάθη απέναντι στο έργο του μέ τήν επιφύλαξη τής ύπό αϊρεσιν παραδοχής (περίπτωσις Φώτου Πολίτη) και ενίοτε τής δειλής τα

λαντεύσεως εμπρός στο μέγεθος : Παλαμάς, υπήρξε βίαια αρνητική (περί

πτωσις 'Αποστολάκη . . .) 2. Ή λογοτεχνική γενιά τοΰ 1930, περισσότερο νηφάλια, είδε κάτω άπό

διαφορετικό πρίσμα τήν ποιητική παραγωγή τοΰ Παλαμά και διαπλάτυνε τή συνείδηση τών νεοελληνικών μας γραμμάτων, «ώστε να χωρέσει μέσα της αβίαστα, αρμονικά, τό Σολωμό και τον Κάλβο, τον Παλαμά και τον Καβάφη, τό Σικελιανό και τή νεώτερη ποίηση τοΰ Σεφέρη και τοΰ 'Ελύτη. Καί, ακόμα, τό Μακρυγιάννη και τον Παπαδιαμάντη» 3.

Στο χώρο τής νεώτερης κριτικής, άπό βίαιο άντιπαλαμισμό δια

πνέονται τρία άρθρα τοΰ Πάνου Καράβια, πού δημοσιεύθηκαν πριν άπό δεκατέσσερα χρόνια (1959)—εξ αφορμής τών εκατό χρόνων άπό τή γέννηση τοΰ Παλαμά (18591959) — στην εφημερίδα «Έλευθε

Παλαμά, «Νέα Εστία», τόμ. 6 (1929), σ. 679) τους αποκαλεί «αστείους» (βλ. Λ ι λ ή ς Ί α κ ω β ί δ ο υ , Κωστής Παλαμάς. Ή έξοδος, Βιβλιοπωλείον τής «Εστίας» ['Αθήνα, 1964], σ. 114).

1. Χαρακτηριστικό από τήν άποψη αύτη είναι τό βιβλίο τής Λ ι λ ή ς Ί α κ ω

β ί δ ο υ τής προηγουμένης ύποσημειώσεως (ιδιαίτερα βλ. σσ. 1112, 2728, 5557, 114). Βλ. επίσης Ά ν τ. Φ. Χ α λ ά , Ή αλληλογραφία μου μέ τον ποιητή μας Κωστή Παλαμά, 'Αθήναι 1934, σ. 57 κ.ά.

2. Βλ. A i μ. Χ [ο υ ρ μ ο ύ ζ ι ο υ], Ό Παλαμάς και τά χρόνια μας (Μερικαί σκέψεις έξ αφορμής τής 11ης επετείου από τοϋ θανάτου του — 27 Φεβρουαρίου 1943), «Ή Καθημερινή» τής 25ης. 2.1954, σ. 2 (= Τ ο ϋ ΐ δ ι ο υ, Ό Παλαμάς καί ή εποχή του, τόμ. Β', «Διόνυσος», 'Αθήνα, 1959, σ. 11).

3. Βλ. Γ ι ώ ρ γ ο υ Θ ε ο τ ο κ ά , Ό Παλαμάς πάντα παρών, «Τό Βήμα» τής 22.1.1961, σ. 3 ( = Τ ο ϋ ί δ ι ο υ , Πνευματική πορεία, έκδ. οίκος Γ. Φέξη, 'Αθήναι 1961, σ. 231). "Εργο δικαιοσύνης αποτελεί ή μελέτη τοϋ Ι. Μ. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ

λ ο υ, Κωστής Παλαμάς, β' έκδοση, έκδ. οίκος Γ. Φέξη, 'Αθήνα 1962.

— 201 —

pia»1 και πού ύστερα από έναν χρόνο πήραν τη μορφή αυτοτελούς βι

βλίου 2. Ώ ς συνεχιστής, τέλος, των άντιπαλαμικών θέσεων τοΰ Γιάννη 'Αποστολάκη θεωρήθηκε ό ποιητής Γ. Θέμελης με το πρόσφατο βιβλίο του « Ό Σολωμός ανάμεσα μας» 3.

Ένώ, λοιπόν, τόσο νωρίς, χτυπήθηκε από μοχθηρούς, αλλά και επι

πόλαιους, πού έσπευδαν να μιμηθούν τους πρώτους, και άπό φιλόδοξους, πού πρόθυμα έλεγαν τον άντιπαλαμικό λόγο τους με την ελπίδα πώς θα γίνουν διάσημοι γκρεμίζοντας ενα θεωρούμενο μεγάλο και καθιερωμένο ποιητή, ένώ, λοιπόν, τόσο νωρίς και με τόσο φανατισμό άρχισε ή άντιπαλα

μική εκστρατεία, ό ποιητής επέζησε 4 — μια άπό τις μεγαλύτερες στιγμές ζ ω ή ς ήταν εκείνη, ή εθνικά αξέχαστη, τοΰ θανάτου του στα μαύρα χρό

νια της σκλαβιάς δ, —ζή ακόμα στην ψυχή τών νέων και θα ζή, προφανώς, στο μέλλον τοΰ έθνους, γιατί εξέφρασε μέ σπάνιο τρόπο καίριες σ τ ι γ μ έ ς τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς ι σ τ ο ρ ί α ς κ α ι τ ο ΰ α μ ε τ ά λ λ α κ τ ο υ , ώ ς ε ν α σ η μ ε ί ο , ε λ λ η ν ι κ ο ύ α ν θ ρ ώ π ο υ .

1. Μέ τους τίτλους: «Ό Παλαμάς άντιποιητικός» (22.2.1959), «Ό Παλαμάς χωρίς ποίηση» (8.3/59) και «Ό Παλαμάς χωρίς ζωή» (22.3.'59).

2. Π ά ν ο υ Κ α ρ ά β ι α , Ό Παλαμάς άντιποιητικός. Δοκίμιο, Δίφρος, Αθήνα 1960. 'Αντίκρουση τοΰ βιβλίου αύτοϋ έγινε άπό τον Γ. Θ ε ο τ ο κ ά , ο.π., σ. 3 και 230 234, αντίστοιχα, τον Μ. Γ. Μ ε ρ α κ λ ή , Ό Παλαμάς ύβριζόμενος, «Ή Καθη

μερινή» της 3ης, 5ης, και 6ης 11.1963 κ.ά. 3. Γ. Θ έ μ ε λ η , Ό Σολωμός ανάμεσα μας. 'Αναζήτηση τής αληθινής ανθρώ

πινης φύσης, εκδόσεις Κωνσταντινίδη, [σειρά:] Δοκίμιο, [αριθ.] 3, Θεσσαλονίκη 1971. 4. Ό Ξ ε ν ό π ο υ λ ο ς (Οί εχθροί του Παλαμά, ο.π.) είχε παρατηρήσει:

« . . . ά π ό ζ ώ ν τ α ς μ π ή κ ε σ τ η ν Ά θ α ν α σ ί α»! (ή υπογράμμιση είναι δική μου) 5. Βλ. το σχετικό άρθρο τοΰ Π έ τ ρ ο υ Χ ά ρ η , Κωστής Παλαμάς, στο βιβλίο

του «Όταν ή ζωή γίνεται όνειρο», β' έκδοση, Δίφρος, 'Αθήνα 1957, σσ. 175 181, άπό τό όποιο παραθέτω ενα εκτενέστερο απόσπασμα, γιατί έχει τήν αξία μιας προσωπικής μαρτυρίας: «. . .Τό ξόδι έφτασε σέ λίγο στον τάφο. Καί τότε ήρθε ή δύσκολη, ή κρί

σιμη στιγμή. Όταν ό ένας άπό τους καταχτητές, ό Γερμανός αντιπρόσωπος, πλησίασε για νά καταθέσει τό στεφάνι του καί νά ασεβήσει, μέ τή μισητή φωνή του, στην ιερότητα τής ώρας, ή Μαρίκα Κοτοπούλη έριξε βαρύ, προκλητικό λόγο, κι ό Γιώργος Κατσίμ

παλης δεν κρατήθηκε κι άρχισε νά ψάλλει, σέ τόνο κραυγής, τήν πρώτη στροφή τοΰ 'Εθνικού "Υμνου. Κανείς δέν έκιότεψε καί κανείς δέν έκράτησε κλειστά τα χείλη μπροστά στον κατάπληχτο καταχτητή. Ό λαός όλος δέν ήταν πια σέ κηδεία, ήταν σέ εθνική εκ

δήλωση, καί έψαλλε τον Εθνικό "Υμνο. Κι ό Ποιητής περίμενε στον ανοιχτό τάφο του. 'Ακούστηκε πρώτα ό "Υμνος σάν πολεμική ιαχή, ύψωσε πρώτα ό λαός ολόκληρο τό ανάστημα του στον καταχτητή, κ' έπειτα κατέβηκε ό Ποιητής στον τάφο του.

Δέν έχει πάντα τήν Ιδια έννοια καί τό ίδιο βάρος ό τίτλος του 'εθνικού ποιητοΰ'. Καί συχνά ό ιστορικός δέν είναι βέβαιος πότε ακριβώς κερδίζεται. Μέ τό 'Δωδεκάλογο του Γύφτου', τό 1907, ή μέ τή 'Φλογέρα του Βασιλιά', τό 1910, τον κέρδισε ό Κωστής Παλαμάς; Δέν είναι ή ώρα νά ερευνήσουμε. Ωστόσο, γεγονός είναι ότι ή μεγάλη, ή ανεξί

τηλη σφραγίδα τοΰ λαοΰ βάρυνε απάνω στον τίτλο του μιαν ιστορική ήμερα: στις 27 Φεβρουαρίου 1943» (σ. 181).

— 202 —

* * *

Ό Κωστής Παλαμάς ήταν ό αρχηγός της λεγομένης γενιάς του 1880, ή οποία εΐχε συνειδητοποιήσει την ανάγκη μιας αλλαγής, εθνικής, ποιητι

κής καί, κατά δεύτερο λόγο, κοινωνικής. Ό Παλαμάς πήρε συχνά θέση απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα του καιροΰ του καί του τόπου του (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν π.χ. τα «Σατυρικά Γυμνάσματα»), άλλα κυρίως ήταν ό ποιητής τ ο υ Γ έ ν ο υ ς τ ο υ . Αγάπησε, στο σωστό μέτρο, τον αρχαίο ελληνικό κόσμο καί τό Βυζάντιο άλλα, προπάντων, αγά

πησε τη λαϊκή παράδοση, όπως διαμορφώθηκε μέσα στα χρόνια τής Τουρ

κοκρατίας καί ολοκληρώθηκε τό 1821. Δίκαια λοιπόν τοποθετείται ώς ενα είδος αρχηγού στο κέντρο τής γενιάς του '80, τής γενιάς πού πήγε κοντά στο λ α ό , με την περιορισμένη έννοια βέβαια (στους ανθρώπους δηλαδή τής υπαίθρου, πού ζωντάνευαν τις λαϊκές παραδόσεις, πού τραγουδούσαν τα δημοτικά μας τραγούδια καί διατηρούσαν τα ελληνικά ήθη και έθιμα)· οπωσδήποτε όμως καί τό κομμάτι αυτό του λαού εΐχε κρατήσει μερικά γνω

ρίσματα, π ο ύ ε ί ν α ι α υ θ ε ν τ ι κ ά γ ν ω ρ ί σ μ α τ α τ ή ς φ υ λ ή ς : είναι τα ίδια πού χαρακτηρίζουν καί τη γενιά τής Ρωμιοσύνης (ή λέξη ήταν ιδιαίτερα προσφιλής στον Παλαμά).

"Οπως παρατηρεί ένας άπό τους πιο αυθεντικούς ερμηνευτές τής παλαμι

κής ποιήσεως, ό Παλαμάς επί σαράντα ολόκληρα χρόνια (1880 1920) βρέ

θηκε στις εμπροσθοφυλακές καί «ξεκαθάρισε αποφασιστικά τό έδαφος άπό τήν παρεμβολή τής λογιωτατικής παράδοσης κ' επέτυχε τή σύνδεση τής νεώτερης ελληνικής ποιήσεως μέ τον άμεσο προγονό της, τήν ποίηση τής Ιονίου Σχολής» ι. Καί πράγματι, ή μελέτη τής σολωμικής καί τής καλ

βικής ποιήσεως (άλλα καί άλλων Επτανησίων ποιητών: Μαρκορα, Τυπάλ

δου, Λασκαράτου, Πολυλά, Καλοσγούρου, Βαλαωρίτη κ.ά.), στο τέλος του περασμένου καί στις αρχές του αιώνα μας, αρχίζει μέ τον Παλαμά .

Ό Παλαμάς μπόρεσε να συλλαβή τήν αδιάσπαστη ενότητα τοΰ πνευ

ματικού νεοελληνικού βίου (ελληνική αρχαιότητα Βυζάντιο Νέος Ελλη

νισμός), να μείνη μέσα στην ελληνική παράδοση, να έκφραση τό πνεύμα καί τους καημούς τοΰ Γένους ( = τους καημούς τής αιώνιας Ρωμιοσύ

νης) καί να άνεβάση τήν παιδεία τοΰ Έθνους. «Τό μεγαλύτερο του κα

ι. Α ί μ . Χ ο υ ρ μ ο ύ ζ ι ο υ , ο.π., σ. 1 καί 9, αντίστοιχα. 2. Βλ. κυρίως: Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά , Διονυσίου Σολωμού "Απαντα τα ευρισκό

μενα μετά προλόγου περί του βίου καί των έργων τοΰ ποιητοϋ, έν 'Αθήναις 1901 [Βιβλιο

θήκη Μαρασλή] (="Απαντα, τόμ. 6, Γκοβόστης ['Αθήνα, 1964], σσ. 27 94), Τ ο ΰ ί δ ι ο υ , Κάλβος ό Ζακύνθιος, Τα Πρώτα Κριτικά, έκδ. οίκος Γ. Φέξη, έν 'Αθήναις 1913, σσ. 18 48 ( = "Απαντα, τόμ. 2, Μπίρης ['Αθήνα, 1963], σσ. 28 59).

— 203 -

τόρθωμα—παρατηρεί ό Γ. Θεοτοκάς—εΐναι ότι μας έκαμε να αισθαν

θούμε, ζωτικά, οργανικά, τον Ελληνισμό σαν μια συνέχεια αδιάσπαστη, πού περιλαμβάνει την παράδοση της 'Αρχαιότητας, το ορθόδοξο Βυζάντιο, τις επιδρομές τών βαρβάρων, τις δόξες, τους ξεπεσμούς, τή δουλεία, την κλεφτουριά, το Εικοσιένα, την Ελλάδα του Βενιζέλου, την προσφυγιά της Μικρασιατικής Καταστροφής. Χάρη στον Παλαμά, το έθνος κατάλαβε κα

λύτερα τον εαυτό του, τις ρίζες του, τήν ιστορία του, τον χαρακτήρα του. Για πόσους συγγραφείς μπορεί να το πει κανείς αυτό; ( . . . ) 'Αναμοχλεύον

τας ολοένα ιδέες, τάσεις, σχολές, μέσα στην εσωτερική του πάλη, αφομοι

ώνοντας όσο κανένας σύγχρονος του τήν παγκόσμια σκέψη τοϋ καιρού του, πρόσφερε παιδεία στον τόπο, ξύπνησε συνειδήσεις, άνοιξε ορίζοντες στο νεοελληνικό πνεύμα» ι.

"Αλλη μεγάλη υπηρεσία πού πρόσφερε ό Παλαμάς στή νεοελληνική πνευματική ζωή εΐναι ότι «έφερε το ελληνικό πνεύμα σέ γόνιμην επαφή με τήν ξένη πνευματικότητα» 2, με τις ιδέες της πνευματικής Ευρώπης τοϋ καιρού του.

* * *

Τριάντα ολόκληρα χρόνια μετά τό θάνατο τού Παλαμά, παρά τις εν

στάσεις και τις αντίθετες απόψεις, τίς επιθέσεις και τις αρνήσεις, παρά «τή ρομφαία: Σολωμός» (μέ τήν οποία «έχει άποκεφαλισθή ολόκληρη ή νεοελ

ληνική ποίησις»), τους «εν ονόματι τού Σολωμού κριτικούς δήμιους τοϋ Παλαμά»3 και τό «ανεύθυνο και μαζί βάναυσο μένος τών πνευματικών φιλι

σταίων κατά του παλαμικού έργου» 4, και παρά τήν επικράτηση τών νέων τάσεων και τών νέων ρευμάτων και στή λογοτεχνία τής εικονοκλαστικής εποχής μας (πού κάνουν να φαίνεται ξεπερασμένος και «παραδοσιακός» ό Παλαμάς), ή πολυδιάστατη προσφορά τού ποιητή έχει επηρεάσει βαθύ

τατα τή νεώτερη ποίηση και τήν εν γένει πνευματική ζωή τού νεοελληνι

κού έθνους. Διότι ό Παλαμάς στάθηκε «ό πνευματικός χειραγωγός τής εντελώς νεώτερης ποιήσεως» 5, τής οποίας υπήρξε ό μεγάλος πρόγονος, ό μεγάλος πρόδρομος, ό πρωτοπόρος. Καθώς σημειώνει ό Αίμ. Χουρμούζιος «τών κλασσικών ή μοίρα εΐναι να παραμερίζωνται άπό τα λογής κινήματα

1. Γ ι ώ ρ γ ο υ Θ ε ο τ ο κ ά , ο.π., σ. 3 και 232233, αντίστοιχα. 2. Α ί μ . Χ ο υ ρ μ ο ύ ζ ι ο υ, ό.π., σ. 1 2 και 9, αντίστοιχα. Πρβλ. και Π.

Χ ά ρ η , ό.π., σ. 177. 3. Α ί μ . Χ ο υ ρ μ ο ύ ζ ι ο υ , ό.π., σ. 2 και 11, αντίστοιχα. 4. Βλ. Μ. Γ. Μ ε ρ α κ λ ή, Ό Παλαμάς ύβριζόμενος, «Ή Καθημερινή» τής

3ης.11.1963, σ. 10. 5. Βλ. Α ί μ . Χ ο υ ρ μ ο ύ ζ ι ο υ , ο . π , σ . 2 και 9, αντίστοιχα καί Τ ο ϋ ϊ δ ι ο υ,

Ό Παλαμάς καί ή εποχή του, τόμ. Γ', «Διόνυσος», 'Αθήνα 1960, σ. 11.

— 204 —

των εποχών και να είναι πάντοτε τα ορόσημα της αιώνιας επιστροφής. Στον Παλαμά θα γυρίζουμε πάντα, όταν θα πρόκειται να ζητήσουμε τήν ψυχή του έθνους μας» ι. Και όπως βεβαίωνε προφητικά ό ίδιος ό ποιητής «μπορούμε να τον κοιτάξουμε όπως θέλουμε, μα να τον παραμερίσουμε όχι» 2!

Τριάντα ολόκληρα χρόνια μετά τό θάνατο του, ή επίδραση πού άσκη

σε στους μεταγενεστέρους του ό ποιητής εξακολουθεί να είναι αναμφισβή

τητη και γενικότερα ή ακτινοβολία του Παλαμά εξακολουθεί και σήμερα να ύπάρχη. "Οπως σημειώνει εύστοχα νεώτερος κριτικός 3: «Τί άλλο τάχα να ποθή πιο πολύ ένας ποιητής άπό τό να περάση στην αναπνοή των ανθρώ

πων γύρω του, οι όποιοι μάλιστα ανήκουν σε γενεές μεταγενέστερες άπό τή γενιά τοϋ ποιητή!»4.

Μια λαμπρή απόδειξη αυτής της αισιόδοξης επιβιώσεως μας έδωσε, τόσο αισιόδοξα — γιατί έρχεται άπό τήν πλευρά της νεολαίας μας — και ή πρόσφατη έρευνα για τον Παλαμά 5.

1. Α ί μ. Χ [ο υ ρ μ ο ύ ζ ι ο υ], Μνήμη ποιητοϋ. Δεκαπέντε χρόνια άπό τον θάνατο τοϋ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ (27 Φεβρουαρίου 19431958), «Ή Καθημερινή» της 27ης.2. 1958, σ. 1 'Ανάλογη άποψη διατυπώνει καί ό Κ ω ν σ τ . Τ σ ά τ σ ο ς , Παλαμάς, γ' έκδοση, Βιβλιοπωλεΐον της «Εστίας» [Αθήνα, 1966], σ. ιβ'.

2. Βλ. Ι. Μ. Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο υ, ο.π., σ. 16. 3. Σχολιάζοντας άπό τό βιβλίο τοϋ Γ. Θ έ μ ε λ η (Ό Σολωμός ανάμεσα μας...)

τό εδάφιο (σ. 142): «Ή αγωνιστική προσπάθεια τοϋ πιο αληθινού κριτικοΰ τοϋ Σολωμού, μετά τον Πολυλά, τοϋ 'Αποστολάκη, όχι μόνο δέν έφερε αποτέλεσμα, αλλά ξεσήκωσε αντίδραση. Δέν τον είδαμε σ' αυτό πού μας πρόσφερε, στο μήνυμα του γιά τή σημασία τοϋ Ποιητή. Τον είδαμε σάν άρνητή τοϋ Παλαμά. Τόσο είχε μπει στή ζωή μας καί εξακο

λουθεί να είναι ακόμα ό Παλαμάς, σάν ενα γεγονός πού οί επιπτώσεις του δέν εξαλεί

φονται. Καί τοϋτο γιατί μας ταίριαζε, ανταποκρίνονταν στην τάση μας γιά παχειά λόγια χωρίς αντίκρυσμα ( . . .) Ή κυριαρχία τοϋ Παλαμά εξακολουθεί, παρ'όλες τις αμφιβο

λίες πού δημιούργησε ή οξύτητα τοϋ 'Αποστολάκη. "Ισως τώρα λιγώτερο ομολογημένα καί ανεπιφύλακτα, αλλά πιο μέσα, ώς νάχει περάσει στην αναπνοή μας».

4. Κ. Μ ι χ α ή λ , Δοκίμιο μελέτες 1971 1972, στον τόμο: Χρονικό 1972. Καλ

λιτεχνική Πνευματική Ζωή. Ετήσια έκδοση κριτικής ενημέρωσης, Καλλιτεχνικό Πνευ

ματικό Κέντρο "Ωρα, τόμ. 3ος (Σεπτέμβρης 1971 Αύγουστος 1972), σ. 53. Πρβλ. καί περιοδ. «Νέα Πορεία», τεύχη 206207 ('Απρίλιος Μάιος 1972), σ. 73.

5. 'Επαναλαμβάνω, ότι οί γνώμες τών νέων δέν δικαιολογούν τά συμπεράσματα της συντάκτριας τοϋ άρθρου τοϋ περιοδικού. 'Απεναντίας, άν ή Παιδεία, όπως καί εκείνη παρατηρεί, δείξη τό ανάλογο ενδιαφέρον γιά τήν προβολή του πολύπλευρου έργου του, ή θέση πού θά πάρη στην ψυχή τών νέων θά γίνη πιο μεγάλη καί επιβλητική.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΟΡΣΟΥ Τακτικού καθηγητού τοϋ Διοικητικού Δικαίου

έν τη Παντείω 'Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών

Η 28η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1940 ΩΣ ΠΗΓΗ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΕΩΣ

Ή ελληνική ποίησις εκπαλαι ύπήρξεν υψηλόφρων. Καθ'α ακριβώς και το έν γένει έλληνικόν πνεύμα *. 'Αληθώς, άπό τών αρχαιοτάτων χρόνων ή ελληνική ποίησις ύπήρξεν έστραμμένη προς ώρισμένα τιμαλφή πνευ

ματικά αγαθά και ιδεώδη. Και έφλογίζετο υπ' αυτών. Μεταξύ τών αγαθών τούτων προέχουσαν θέσιν κατεΐχεν εις τήν καρδίαν τών Ελλήνων ποιητών, μαζί με το έλευθέριον φρόνημα, ή προς τήν πατρίδα αγάπη, ή φιλοπατρία, ή ελληνική Συνείδησις. Τούτο υπήρξε τό κατ' εξοχήν πνευματικόν αγαθόν, προς τό όποιον έστρέφετο ή ελληνική ποίησις άπό τών αρχαίων χρόνων. Υπήρξε τό ίσχυρόν πνευματικόν κίνητρον, άπό τοΰ οποίου ώρματο και ύπό τοΰ οποίου ύπεκαίετο ή έμπνευσις τών Ελλήνων ποιητών, αρχαίων, νεωτέρων και νεωτάτων.

Ή ποίησις, λοιπόν, ή ελληνική ύπήρξεν άπό τών αρχαίων χρόνων φιλόπατρις. Συνείχετο άπό τον προς τήν πατρίδα έρωτα. Έθερμαίνετο άπό φλόγα έθνικήν, άπό πνοήν έθνοπρεπή 2.

Της ασάλευτου αυτής έν τω έλληνικώ ποιητικω Λόγω παραδόσεως φύλακες και φρουροί κατεδείχθησαν οι "Ελληνες ποιηταί άπό τής πρώτης στιγμής τής 28ης 'Οκτωβρίου 1940, ήτοι τής ημέρας, καθ'ην «ό ανιστό

ρητος δικτάτωρ τής φασιστικής 'Ιταλίας επεχείρησε τό οίκτρόν και άξιο

θρήνητον κατά τής Ελλάδος εγχείρημα του» Λ. Τον κατά τήν ήμέραν έκεί

1. Βλ. σχετικώς Λ. Ι. Φ ι λ ι π π ί δ ο υ, Πνευματικά κίνητρα τών εθνικών αγώ

νων, έν Παρνασσώ, 1962, σ. 163. 2. Βλ. Κ. Μ ε ρ ε ν τ ί τ η , Ό έρως τής πατρίδος και της ελευθερίας παρά Πιν

δάρω, έν Πανεπιστήμια» 'Αθηνών, Επίσημοι Λόγοι, τόμ. Ι, 1966, σ. 29 έπ. και έν Παρνασσώ, 1965, σ. 569 έπ., Σ ω τ. Σ κ ί π η , Ό πατριωτισμός τών Ελλήνων ποιητών, Ν. Εστία, 1940, σ. 1389 έπ., Π. Χ ά ρ η , Τό μεγάλο γεγονός, Ν. Εστία, 1970, σ. 1475 έπ.

3. Βλ. Κ. Τ σ ο υ κ α λ α, Ό ανιστόρητος Δικτάτωρ, Θ., ΝΒ (52), σ. 1 έπ. Πρβλ. και τάς αυτόθι δημοσιευομένας ωραίας ομιλίας τών καθηγητών Κ. Τ ρ ι α ν τ ά φ υ λ λ ο

— 206 —

νην άρξάμενον αγώνα της Ελλάδος ύπερήσπισεν ή ιστορία αυτής. Τον ύπερήσπισεν ή υπερηφάνεια της φυλής μας και τον έκάλυψεν ή Συνείδη

σις τής ιστορικής εν τω Κόσμω αποστολής και τής Μοίρας αυτής. Τής Συνειδήσεως αυτής πρόβολος ύπήρξεν, μαζί με τα τέκνα τής Ελλάδος, μαζί με τα στήθη τών Ελλήνων στρατιωτών, μαζί με τάς λόγχας αυτών, πρό

βολος, λέγω, και υπερασπιστής υπήρξε και ό νεώτερος ποιητικός Λόγος. Ήδη, ό Κωστής Παλαμάς, γέρων πλέον και με βαρείας τάς πτέρυγας

τής ποιήσεώς του και ίσχνήν εκ του χρόνου τήν φωνήν, ήδυνήθη, παρά ταϋτα, τάς πρώτας ημέρας μετά τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940, να εϊπη προς τον άγωνιζόμενον έλληνικόν λαόν τοϋτο τό πολλά σημαίνον δίστιχο ν :

Αυτό το λόγο θα σας πώ, δεν εχω άλλο κανένα, μεθνστε με τ αθάνατο κρασί τον Εικοσιένα.

Και ώς εΐπα, τό δίστιχον αυτό του εθνικού μας ποιητοϋ, με τό όποιον άλλωστε έτερμάτισε τό ποιητικόν του στάδιον, υπήρξε πολλά σημαίνον. Έσήμαινε, αληθώς, τί; Τήν ύπόμνησιν προς τό άγωνιζόμενον έθνος ιδεών και αρχών, τάς οποίας τοϋτο εξ απαλών ονύχων έθήλασε. Τήν προτροπήν προς παραφυλακήν του πνεύματος του '21, εις τους άγωνιστάς του οποίου χρεωστοΰμεν τοϋτο τό σημαντικόν ότι είμεθα ελεύθεροι. Όφείλομεν, λοιπόν, διακηρύσσει ό Παλαμάς εις τό δίστιχον τοϋτο, να ύπερασπίσωμεν τήν έλευθερίαν τής Ελλάδος με αυτό εκείνο τό πνεϋμα, με τό όποιον οι προγονοί μας τήν άνέκτησαν, τω 1821. Λόγος σπουδαίος, βαθύφρων και σημειώδης.

Άλλ ' άξίαν λόγου πολλοΰ εμπνευσιν ειχεν άπό τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940 και ό ποιητής τοϋ Τάκη Πλούμα και τοϋ Μπαταρία, ό Μιλτιάδης Μαλακάσης. Εις τετράστιχον αύτοΰ, λίαν σημειώδες δια τήν λιτότητα τοϋ στίχου και τήν στερεάν λυρικήν άπόδοσιν, εΐπεν ό ποιητής, ότι βάρβαρα χέρια και μωρά ηθέλησαν να χαλάσουν μιαν χώραν ΐερήν και ρίξανε φωτιά. Μα ή φλόγα, πού ξάστραψε, φώτισε μόνο τήν δόξα τοϋ Μεσολογγίου και τοϋ κακούργου τήν θωριά. Και εις άλλο, μικρόν ποίημα του, υπό τον τίτλον «Στην πατρίδα μπροστά», λέγει μεταξύ άλλων ό ποιητής ταϋτα:

— Ποιος θνητός έχει τήν χάρη πώχει μόνον ό στρατιώτης; Τί τιμή στο παλληκάρι που θα πέση στο πλευρό της;

λ ο π ο ύ λ ο υ , Ό χαρακτήρ τοϋ αγώνος μας, σ. 2 έπ., Ή λ. Ά ν α σ τ α σ ι ά δ η, Ή επιδρομή τών Ρωμαίων και ή σύγχρονος επιδρομή τών 'Ιταλών εις τήν Ελλάδα, σ. 3 έπ., Γ. Μ α ρ ι δ ά κ η , Ό χαρακτήρ τοΰ αγώνος τής Ελλάδος εναντίον τής 'Ιταλίας, σ. 5 έπ.

- 207 —

Έ ξ ετέρου, όμοιας εμπνεύσεις άπό την 28ην "Οκτωβρίου έλαβαν και άλλοι νεώτεροι ποιηταί, ώς οι Σωτήρης Σκίπης, Τέλλος "Αγρας, Γεώργιος Άθάνας , καθώς και ή Ειρήνη ή 'Αθηναία, ό Τάκης Μπαρλάς, και άλλοι ελάσσονες μεταπαλαμικοί ποιηταί. Ιδού φέρ' ειπείν δείγμα του πατριω

τικού λυρισμού τοΰ Τέλλου "Αγρα:

— Στα δάχτυλα, στα μέτρα τον το πλέξιμο σου πλέχεις θυμάσαι τα χεράκια του και τα δικά σου βρέχεις.

— Μητέρα τοϋ πολεμιστή και τον στρατιώτη ταίρι αχ, όπου δεν αγάπησε τον χωρισμό δεν ξέρει.

— Μα ή δάφνη έχει το δρόμο της κ η νίκη το δικό της. ^Ανάμεσα ουρανού και γης παλεύει ο στρατιώτης.

(Μάνα και Γυιός)

'Ιδού τώρα δείγμα και της ωραίας πατριωτικής έξάρσεως, από τήν έποχήν εκείνη ν, τοΰ Γεωργίου Άθάνα :

—"Αρματα αν σοϋ λείπουν και κανόνια σον περσεύει ή πίστη στην καρδιά, τρεις χιλιάδες ένδοξα όλα χρόνια την χρυσή σον αγιάζουν λεφτεριά.

— Κ' είναι κάθε χρόνος, κάθε αιώνας ενα στίφος αϋλο, ένας στρατός, άνισος στα σίδερα ο αγώνας, άνισος και στα δπλα τον φωτός.

— Με το αστραφτερό σον όπλίσον δίκηο, χτύπησε τη βία θαρετή κάλλιο νάχης θάνατο άντρίκιο παρά ναζηες δίχως αρετή

— Μα γλυκεία μου 'Ελλάδα δεν πεθαίνεις όπως δεν επέθανες ποτέ. Ζής αιώνια κι δλους ανασταίνεις, δταν ξαναλες «Μολών λαβε».

(Γλυκεία μου Ελλάδα)

— 208 —

'Αλλ' εκείνος, πού ευθύς από της ενάρξεως τοΰ υπέρ της πατρφας Γης αγώνος εθεσεν εις την διάθεσιν του έθνους όλόκληρον την πνευματικήν αύτοϋ φαρέτραν ύπήρξεν άνενδοιάστως ό "Αγγελος Σικελιανός. Ό Νείλος αυτός της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως. Τω δντι ό Σικελιανός, άπό της επομένης της ιστορικής εκείνης ώρας τής 28ης 'Οκτωβρίου 1940, κατέστη μέ τον Λόγον του, και τον ποιητικόν καί τον άλλον, μοναδικός υπέρμαχος του εθνικού τών Ελλήνων φρονήματος, κήρυξ καί ενθουσιαστής αύτοϋ και πολεμιστής, ούδενός άλλου δεύτερος. Ύπείκων εις τήν ΐσχυράν εκ τής ελληνικής αύτοϋ Συνειδήσεως παρόρμησιν καί οίστρηλατούμενος από πίστιν προς τας έλληνικάς αξίας, ήτοι τάς πνευματικός έκείνας αξίας, φορεύς τών οποίων ήτο ή Ελλάς καί φθορεύς ή επίγονος τής Ρώμης φασι

στική 'Ιταλία, ό Σικελιανός έγινε τάς ημέρας έκείνας παντοδαπής ποιη

τικής αρετής σκεΰος. Καί ιδού τα πιστά, ιδού αί αποδείξεις τών όσα ενώ

πιον σας μαρτυρώ κατά τήν εϋσημον αυτήν ώραν:

(C Ελέγαμε: ενα Μαραθώνα ακόμα! ελέγαμε μια Σαλαμίνα ακόμα! Έλέ

γαμε: ακόμα ενα Εικοσιένα! Καί ήρτες τέλος Συ, Μητέρα Μέρα, δπου αγκάλιασες κι ανύψωσες ολόκληρα τα περασμένα στον ανώτατο λυτρωτικό σκοπό τους, στον υπέρτατο τους ηθικόν 'Ιστορικό Ρυθμό!

Ώ δικαίωση δλων τών ελληνικών αγώνων! Ώ υψίστη ηθική στροφή μέσα στο χάος ολόκληρου τοϋ Κόσμου! Και

μαζί, ώ γιγάντεια, πλέρια ιστορική καταβολή, άπό τήν οποία, Νικητές οι "Ελληνες θα ξεκινήσουμε αϋριο, πρωτοπόροι τής πνευματικής ανάπλασης ολόκληρης τής Γής.

Ώ Μέρα Μάννα, πού μας έσπασες, ακέρια κι ώς το ύστατο δλα τα κρυφά εσωτερικά δεσμά μας. Ώ κοσμοϊστορική 'Ελευθερία, τόσο βαθιά λαχταρισμένη! Νά σε! Σε κατέχουμε! Σε νοιώθουμε! Σε θέλουμε!

Και θέ να Σε κρατήσουμε δλοι στο τεράστιο ύψος πού μας φανερώθηκες απ' τά χαράματα τών Είκοσιοχτό^ τοϋ Όχτώβρη τοϋ 1940 κι ώς με τήν συντέλεια τών αιώνων, είτε ζήσουμε, είτε αύριο πού θά φέγγης πάνω άπ δλο τον πλανήτη το γιγάντειο φώς Σου, θά βρισκόμαστε στα σπλάχνα Σου, ώ Μητέρα, αθάνατοι νεκροί».

(28 τοϋ Όχτώβρη τοΰ 1940, Ν. Εστία, 1940, σ. 1378)

'Αληθώς, ό Σικελιανός, ένθερμος ζηλωτής υπάρχων τών ελληνικών πνευματικών αξιών καί φωταγωγούμενος ύπό αστέρος άφανοϋς εις τους πολλούς, ήδυνήθη νά ϊδη τον κατά τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940 άρξάμενον αγώνα εις τάς πραγματικός αύτοϋ διαστάσεις καί δη καί άπό τήν πρέπουσαν όπτικήν γωνίαν. Είδε τον αγώνα τοϋτον όχι μόνον ώς ενα υπέρ πάντων αγώνα τοΰ έλληνικοΰ έθνους, έξ εκείνων πού συχνά εις τήν διαδρομήν τοΰ ίστο

ρικοϋ του βίου ήναγκάσθη νά διεξαγάγη, άλλ' ώς εν κοσμοϊστορικόν γε

— 209 —

γονός, ώς σταθμον μέσα εις την πάροδον των αιώνων. Τον ειδεν ώς αγώνα μεταξύ της Ελλάδος και της Ρώμης, μεταξύ του ελληνικού πνεύματος, της γεραρας και άξιοχρέου τοΰ έθνους πνευματικής παραδόσεως και της ρωμαϊκής κενοφωνίας και κενοδοξίας. Τον είδεν ώς προσπάθειαν να δια

τηρηθούν αλώβητοι οι πνευματικοί της Ελλάδος θησαυροί και άμεικτοι από νόθα και πλαδαρά ρωμαϊκά στοιχεία. Τον είδεν, έν τέλει, ώς υψίστη ν καταβολήν της ελληνικής Σκέψεως εις τον πνευματικόν και ηθικόν δια

φωτισμόν ολοκλήρου τής Άνθρωπότητος α. Τάς ιδέας του αύτάς, τάς διε

κήρυξεν ό Σικελιανός, σύν τοις άλλοις, και με τό επί τούτω, τάς ημέρας έκείνας συνταχθέν «Πανανθρώπινο Εμβατήριο τής Ελλάδος»:

—'Ομπρός! με ορθή, μεσούρανη τής λευτεριάς τη δάδα, ανοίγεις δρόμο 'Ελλάδα στον άνθρωπο. . . 'Ομπρός!

—'Ορμάνε πρώτοι οι "Ελληνες κι όλοι οι λαοί σιμά Σου — μεγάλο τ ονομά Σου βροντοφούναν: 'Ομπρός!

—'Ομπρός να γίνουμε ό τρανός στρατός πού θα νικήση σ' 'Ανατολή και Δύση το μαϋρο φίδι' ομπρός

— ομπρός % ή 'Ελλάδα σκώθηκε και διασκορπάει τα σκότη. 'Ανάστα, ή Άνθρωπότη κι άκλούθα την. . . 'Ομπρός!

("Αγγ. Σικελιανού, Λυρικός Βίος, Ε', σ. 125)

'Αλλ' ό Σικελιανός διεκήρυξε τάς ιδέας αύτάς και καθώρισε τό πνεύμα του αγώνος και με άλλας ποιητικάς καταβολάς και έπινίκια άσματα, μάλιστα δ' άσματα όχι πολύ τών αρχαίων έπινίκων άποδέοντα. Έξ αυ

τών σημαίνοντα υπήρξαν οί «Στρατιώτες τοΰ Μετώπου» 2, ή «Κλεισού

1. Βλ. Ά γ γ. Σ ι κ ε λ ι α ν ο ύ , Ελληνικές πνευματικές αξίες, Ν. Εστία, 1940, σ. 10 έπ.

2. 'Εκεί που ή Λόγχη και το πνεύμα eh' èva κ' ενα η ψυχή μαζί με το κορμί κι δλα τ ' αόρατα φανερωμένα ατής 'Εφόδου την ϋστατην ορμή'

— 210 —

ρα» *, ό «Πρωτέας», ό αφιερωμένος εις το πλήρωμα του ομωνύμου υπο

βρυχίου, πού έτορπίλλισαν οί Ιταλοί2, το «Γράμμα άπο το Μέτωπον» κλπ. Γενικώς δ' ειπείν, ό "Αγγ. Σικελιανός έπετρόπευσε τον αγώνα και έκη

δεμόνευσε με τήν υψηλόφρονα ποίησίν του το πνεύμα τών Ελλήνων στρα

τιωτών εις το μέτωπον της 'Αλβανίας, ως εάν ήτο — και τω οντι υπήρξε — θείας εν Ελλάδι προνοίας εκγονος:

— Πνέμα γυμνό! Ευωδιά σπαθιοϋ πλυμένου μες τ' άχαρο αίμα τών όχτρώνε! Νίκη, νίκη στα σκιάχτρα απ άκρη σ άκρη. . . Τρόμος,

εκεί μονάχα τον υπέρτατο αίνο με τον ΑΙΰχύλου τον άκρατο σκοπό: «ή 'Ελλάδα σκώνεται και τρώει τον ξένο» καθώς θα ορμάτε, θ' άξιζε να πω Ι

Βλ. σχετικώς "Αγγ. Σικελιανού, Λυρικός Βίος, Ε', σ. 126.

Τ" είν' εκείνο που λάμπει ψηλά σαν αστέρι πού πάσχει ολοένα να φύγη άπ' τα σύννεφα μέσα, σάμπως βρέφος που μόνο άγωνιέται άπ' τα σπάργανα να βγει εκεί πάνω, εκεί πάνω στην απάνω κορφή της Κλεισούρας τι, λεβέντες, σύντροφοι μου, αϊτοί μου, αδερφοί μου; Μηδ' εσείς να το πείτε δεν ξέρετε οί ϊδιοι! Μα γι' αυτό είμαι κοντά Σας ετούτη την ώρα στην βουβή σας πορεία καθώς πάτε νύχτες, μέρες και μέρες και νύχτες ακόμα άντυτοι, άλουστοι, ξάγρυπνοι, άξούριστοι, ώς νά 'στε άγρια φύτρα της ίδιας τριγύρα Σας πλάσης σα στοιχειά τοϋ βουνού πού θαρρείς κι ανεβαίνει μαζί Σας· για τούτο είμαι κοντά Σας να σας πώ ποιο είναι τ ' όνομα μόνο τ' αστεριού πού παλεύει να βγει άπα τα νέφη, τον βρέφους πού πάσκει να φύγει άπ' τα σπάργανα μέσα να Σας πώ βιαστικά μοναχά τ ' όνομα τον.

Βλ. σχετικώς "Αγγ. Σικελιανού, Λυρικός Βίος, Ε', σ. 129.

'Εδώ μένουμε τώρα αιώνιοι φρουροί μές τον μέσα πελάον τη γαλήνη κ' εδώ πιά, χαλινούς σα νά βάλονμε στα ϊδια τα κύματα πού μαίνονται απάνω θα ωριμάζουμε πάντα μια σκέψη λυτρωμού για τήν άγια μας θάλασσα άπ' το κόκκινο μάταιο πανί τών Λατίνων. Βλ. σχετικώς "Αγγ. Σικελιανού, Λυρικός Βίος, Ε', σ. 135136.

— 211 —

ναι, τρόμος στα φαντάσματα! Ή 'Ελλάδα

θε να γυρίσει να βρει την Ελλάδα!» (Λυρικός Βίος, Ε', σ. 140)

Αυτά δια τον Σικελιανόν. Μεταβαίνω τώρα εις τον ποιητήν Τάκην Παπατζώνην. 'Από τον Σικελιανόν εως τον Παπατζώνην ή άπόστασις είναι μεγάλη. Νοώ τήν άπόστασιν εις ό,τι άφορα και τους τρόπους της αισθητικής δημιουργίας και τάς πηγάς της εμπνεύσεως. Και ώς προς τους τρόπους της αισθητικής δημιουργίας τα πρέποντα θα λεχθούν εις άλλην, οίκειοτέραν περίστασιν. Ώς προς τάς πηγάς τής εμπνεύσεως τών δύο αυτών ποιητών, ήμποροϋμεν νυν να εϊπωμεν, ότι ό μέν Σικελιανός λαμβάνει τάς εμπνεύσεις αύτοϋ εις τον άνοικτόν ορίζοντα τών μεγάλων εξάρσεων και τών μεγάλων ιδεών, ό δε Παπατζώνης εις τήν κλειστήν άτμόσφαιραν του σπουδαστηρίου. Εις άτμόσφαιραν ήρεμαίας συλλογής και μελέτης. 'Αλλά δι' αυτό οι ποιητικοί καρποί του Παπατζώνη δεν είναι ολίγον λιπαροί. Όσοι εξ ημών τους γνωρίζομεν και τους εχομεν γευθή, δυνάμεθα να τους διατιμήσωμεν κατ' άξίαν. 'Αλλά και περί αύτοϋ εις άλλον, άρμοδιώτερον χρόνον.

Όπως καί αν εχη τό πράγμα, ό Παπατζώνης δεν εμεινεν ξένος και αλλότριος προς τήν 28ην 'Οκτωβρίου. Άπαγε! Εις τήν κλειστήν τοϋ σπου

δαστηρίου άτμόσφαιραν ήρπασε τήν ψυχή ν του ποιητοϋ ή μεγάλη εκείνη ημέρα, ή ημέρα Μάννα, όπως τήν ειπεν ό Σικελιανός, καί τήν μετεώρισεν εις εμπνευσιν καί εις σύνταξιν ποιήματος, υπό τον τίτλον «Μήνιν άείδω», αξιόλογου δια τήν πρωτοτυπίαν του καί δια τήν αίσθητικήν του χάριν. Ό ποιητής εις τό ποίημα αυτό μελετά μέ τήν αϊσθησιν ιστορικού ερευνη

τού (άνάλογον, θα ελεγον, προς έκείνην του ιστορικού Καβάφη) τα τής αντιθέσεως Ελλάδος καί 'Ιταλίας. Καί φθάνει μέχρι τοϋ 'Ιλίου. 'Ιδού τί μαρτυρεί περί αυτής:

— Στα μύχια και στ απώτατα και στους μυχούς τοϋ 'Ιλίου ψαρεύεται ή αντίθεση καί ή εχθρότη τών προγόνων. Αυτοί τους δλοι οι ήλιόλοστοι, με τα θαλασσινά τους καμώματα, δέν μοιάζουνε καθόλου νάναι αδέρφια. Πάτερ Άγχίσης πού έφευγε καβάλλησε το γυιό του καί τράβηξαν πολύ μακρυά, το Λάτιο ν' αποικήσουν. Θαλάσσια περιπλάνεση τους έφερε και τότες στην "Ηπειρο και στα βουνά' κ εκείθεν ή Σίβυλλα τους έδειξε τήν Ίταλίαν αντίκρυ, πώς να πάνε. Τραβάν, λοιπόν, οι ευσεβείς και τα εικονίσματα τους βάρβαροι σε βαρβάρίον γη, μα ό πλους τους σακατεύει

— 212 —

στης Σικελίας το Δρέπανο, πού δ Άγχίσης τα τινάζει. Μα αν τούτον δεν βοδώθηκε το καβαλλίκεμά τον, όμως στη Δύση πάτησε πρόσφνγας ο Αινείας καί δέθηκε με κουμπαριά στης λύκαινας τα στήθη δπονθε φαίνεται ή γενιά τον έχει έκτοτε αντλήσει σννήθειες και καμώματα εις άκρον θηριώδεις.

Καί συνεχίζει ό ποιητής :

Κλαρί των Τρώων, πού βάλθηκε στη Δύση να φντρώση κλαρί εκείνων, που την Εστία θυσίασαν στους ερώτους, κλαρί εκείνων, πού κλέψανε την δμορφην rΕλένη. . . Κι ώς δεν έκαρποβόλησε το πάλαι ή αρπαγή τους, αλλά ρημάδια πλέχανε τις θάλασσες προσφύγοι καί σήμερα βονλήθηκαν την 'Αθηνά Σοφία να ζαλωθούν, αυτοί πού δ Ζευς τους μώρανε για πάντα.

Καί εδώ, παρακαλώ να προσέξετε με πόσην λεπτήν, είρωνα καί καυ-

στικήν διάθεσιν αναφέρεται ό ποιητής εις τα κατά τον πόλεμον πρόσωπα καί περιστατικά :

— Διάλεξαν για Άγαμέμνονες καί για Άχιλλεΐς καί Αίάντονς τους βαρβαρωννμότατους Βισκόντηδες καί Ούμπάλντους καί Καμπαλλέρονς. "Εφθασε καί δ ενμελης Γκαλεάτσος καί μαύρισε δ Μεσαίωνας καί οι Άρβανιταρέοι από ντροπές, πού οι 'Ιλλυριοί θα ντρέπονταν ν' ακούσουν. Μαύρισε το Αρχιπέλαγος από αίσχη των αρπάγων καί ζητιανιά σιδερικά γύρεψαν τους Τευτόνονς, πώς να καή, νά τεφρωθη δ φθόνος τους, ή 'Ελλάδα. Έν τούτοις, άντικρύσανε νά λάμπη με γαλήνη ν' άστράφτη με κυριαρχία το δόρυ της Παλλάδος καί νά θαμβή τά μάτια τους, πον τά 'θρέφε ή κραιπάλη.

Έν τέλει, ό ποιητής, μνήμων της ιδέας ότι ή Ελλάς έτάχθη από τους θεούς να έκπροσωπη δ,τι περιούσιον υπάρχει εις τον κόσμον τούτον, κατα-

κλείει τον ποιητικόν αυτόν Λόγον, μέ στροφάς μαρτυρούσας συνείδησιν τοϋ ιστορικού πρέποντος. Ουδέ ήτο δυνατόν νά διαφυγή καί ή μεταξύ Ελλάδος καί 'Ιταλίας διένεξις :

Ή ορθοδοξία των 'Ολυμπίων βάλθηκε τον αγώνα καθώς πάλαι ποτέ υψηλά στα δώματα τοϋ δρους νά κρίνη. Καί σκορπίσθηκαν οι 'Αθάνατοι τριγύρω καθένας μέ τά σύνεργα πού τοϋταξε δ βρεμέτης,

— 213 —

φνσοννα Αίολου, τα φτερό, τον Έρμη, τον Ποσειδώνα ή τρίαινα, ή φωτιά τον 'Ηφαίστου, ο κεραυνός του Δία κι απάνω απ δλα η αγαπητή μορφή, ή γαληνεμένη, ή απαθής επίγνωσι της άκρατης Σοφίας, ή πάνοπλη, ή αστραφτερή, ή αλάθητη, ή ωραία, πλέον ζώπυρη από 'Απόλλωνα, ασπίδα κατσικίσια, με πάμφωτο, θαμβωτικο της μεγαλοπρέπειας το Δόρυ πον λαμποκοπά, το Δόρυ της Παρθένον, το Δόρυ, που παραφυλάει τον "Ηλιο της Ελλάδας, μήν αλλοιωθη, μή σκοτισθγ\, μή χάση το παράπαν ούτε ενα μόριο της αρχαίας, της θεογενοϋς του Ουσίας.

(Μήνιν Άείδω, Ν. Εστία, 1941, σ. 317) ,

'Από τον Σικελιανον εις τον Παπατζώνην. Και από τον Παπατζώνην εις τον 'Οδυσσέα Έλύτην, μίαν από τάς πρώτας σήμερον ποιητικάς δυ

νάμεις του τόπου. 'Αληθώς, ό 'Ελύτης απέβη με την εΰλαλον αύτοϋ ποίησιν ή εύστο

μοϋσα τοϋ νεωτέρου ποιητικού μας Λόγου αηδών. Κάτοχος φλέβας καθα

ρώς λυρικής, ενωρίς συνωκειώθη προς τους νέους εκ τής εσπερίας Ευρώπης είσαχθέντας τρόπους αισθητικής δημιουργίας, ων άλλωστε έκαμε χρήσιν μετά πολλής μετριοπάθειας και συνέσεως. Έξ ού τό ποιητικόν αποτέλεσμα ύπήρξεν εκτακτον. Ή ποίησις του 'Ελύτη καταυγάζεται από όργιον φωτός και εικόνων και άλλων λυρικών εκλάμψεων και δή και τόσον, ώστε, καθώς προσφυώς είπε περί αυτής ό αείμνηστος Γ. Θεοτοκάς, να όμοιάζη με «πρωινό ξύπνημα στα νησιά τοϋ Αιγαίου».

Ό 'Ελύτης κατηγορήθη παλαιότερον, ότι έμεινε καθαρός λυρικός ποιητής, ξένος και αλλότριος προς τα πνευματικά ρεύματα και τήν Συνεί

δησιν τών καιρών. 'Ενθυμούμαι από τους φοιτητικούς μου χρόνους τον προσαφθέντα εις αυτόν ψόγον: ό 'Ελύτης, ποιητής τής Κυριακής. Περιτ

τόν, νομίζω, να εϊπω, ότι ή άποψις αυτή, άποδοθείσα εις τον ποιητήν άπό τους οπαδούς τής στρατευόμενης Τέχνης \ ουδόλως συνήδε προς τα πρά

γματα. Υπήρξε πλάνη. Τό διατί δεν είναι εύθετος εδώ ή περίστασις να τό εΐπωμεν. Εΰθετον, όμως, είναι να λεχθή, ότι ό ποιητής, μετάσχων ό ίδιος του εν 'Αλβανία πολέμου, έταμίευσεν εν τή καρδία αύτοΰ πλουσίαν πεΐραν, ήτις εχρησίμευσεν ώς ζύμη δια τήν σύνταξιν ποιήματος ύπό τον τίτλον «"Ασμα ήρωϊκό και πένθιμο για τό χαμένο ανθυπολοχαγό τής 'Αλβανίας» 2.

1. Όπως τουλάχιστον ένοεΐτο κατά τήν εποχή ν εκείνη ν. Διότι, ύπό τίνα εννοιαν όλοι είμεθα «Κληρωτοί» τής εποχής μας. Κατά τον λόγον του ποιητοϋ Auden. Βλ. Γ. Σ ε φ έ ρ η , Ν. Εστία, 1945, σ. 636.

2. Βλ. περιοδ. Τετράδιο Δεύτερο, 1945. 14

— 214 —

Tò ποίημα αυτό άπετέλεσεν αναμφιβόλως την πληρεστέραν ποιητικήν σύνθεσιν του εν 'Αλβανία αγώνος. Ό Ελύτης δέν είδε τον εις τα άξενα βουνά της 'Αλβανίας αγώνα με το βλέμμα και το ήθος χειροκροτιστοϋ. Κάθε άλλο. 'Αντιθέτως, εισέδυσεν εις την ούσίαν του αγώνος. Είδε τον εν αύτω πόνον τοΰ μαχόμενου στρατιώτου, την όδύνην, το ήθος και τήν Ιρετήν αύτοϋ:

— "Ετσι καθώς τινάζεται μες τη βροχή το δέντρο καϊ το κορμί αδειανό μαυρίζει από τή μοίρα κ ένας τρελός δέρνεται μες το χιόνι και τα δυο μάτια πάνε να δακρύσουν. . . — Γιατί, ρωτάει ο αετός, πούναι το παλληκάρι! Γιατί, ρωτάει στενάζοντας ή μάννα, πούναι δ γυιός μου κι δλες οι μάννες απορούν, πού νάναι το παιδί! Γιατί, ρωτάει ο σύντροφος, πού νάναι 6 αδελφός μου κι δλοι οι σύντροφοι απορούν, πού νάναι ο πιο μικρός! Πιάνουν το χιόνι, καίει δ πυρετός, πιάνουν το χέρι και παγώνει, πάν να δαγκάσουνε ψωμί κ εκείνο στάζει από αΐμα, κοιτούν μακρυά τον ουρανό, κ εκείνος μελανιάζει. Γιατί, γιατί, γιατί, γιατί να μη ζεσταίνει δ θάνατος. Γιατί ενα τέτοιο ανόσιο ψωμί. Γιατί ένας τέτοιος ουρανός, εκεί πού πρώτα εκατοικούσε δ ήλιος;

(ΤΑσμα κλπ., 5)

Εισέδυσεν, είπα, ό Ελύτης, εις τήν ούσίαν του αγώνος. Και είδε τον πόνον, τήν όδύνην και τήν έγκαρτέρησιν τοΰ μαχόμενου άγωνιστοϋ. Το ήθος καί τήν άρετήν αύτοϋ. 'Αλλά πέραν αυτών ό Ελύτης εΐδεν ακόμη και έσπούδασε τό βαθύ τοΰ αγώνος εκείνου νόημα. Τό έσπούδασε δ' άπηλ

λαγμένον, άποψιλωμένον, γυμνόν τών πεπλασμένων καί παρεγγράπτων εκείνων αποχρώσεων, πού παρέχουν εις παν είδος αγώνος τα επίκαιρα καί συγκαιρινά στοιχεία. Ai επίκαιροι περιστάσεις. Τον εΐδεν εις τάς πραγμα

τικάς αύτοΰ ήθικάς διαστάσεις. Τον εΐδεν ώς δικαίωσιν τοΰ ελληνισμού εις τον νεώτερον κόσμον. «Για τον ελληνισμό», έγραφεν ό Ελύτης, «τον ελληνισμό τοΰ αιώνα μας ή δικαίωση αυτή ήταν ή 'Αλβανία. 'Εκεί πάνω στα χιονισμένα καταράχια της Πίνδου, τοΰ Μοράβα καί τών Κεραυνίων, όπου ό φτωχός, ό πεινασμένος, ό τσακισμένος άπό τις πορείες φαντάρος έριχνε άψήφιστα τή χειροβομβίδα του καί προχωροΰσεν ακάματος με τή λόγχη μπροστά, έκεΐ δινόταν ή συνέχεια μιας φωτεινής ιστορίας καί συνάμα ή λύση ενός παλιοΰ δράματος. Έκεΐ ξανάβρισκε με μιας τό νόημα του ό αγώνας τοΰ '21. Έκεΐ ώλοκλήρωνε τό φωτοστέφανο της ή δοξασμένη

— 215 —

εποχή τοΰ '12 '13. Έκεΐ ξεσπούσε, μετατοπισμένη εδαφικά, ή αντεκδίκηση της μικρασιατικής υποχώρησης και λυνόταν το ψυχολογικό σύμπλεγμα πού βάραινε τον τόπο άπό τήν εποχή της προσφυγιάς. Άλλα πάνω απ' όλα έκεΐ ô λαός έδινε το μέτρο της ηθικής αντοχής του, πρώτη φορά στην ιστο

ρία ενωμένος σ' ενα ενιαίο και αδιαχώριστο σύνολο» '. Ταϋτα εγραψεν ό ποιητής 'Ελύτης. Και είχε δίκαιον. Είχε δίκαιον να τονίζη, ότι ή 28η 'Οκτωβρίου συνεπύκνωσεν εν εαυτή τό νόημα των προλαβόντων αγώνων τοΰ έθνους και έδικαίωσε τα γενναία του λαού μας όρμήματα κατά τήν διαδρομήν τής ιστορίας αύτοϋ. Έδικαίωσε τους υπέρ τής ελευθερίας δι

καίους αύτοϋ αγώνας :

— Τώρα χτυπάει πιο γρήγορα τ όνειρο μέσ το αίμα τον κόσμου ή πιο σωστή στιγμή σημαίνει: 'Ελευθερία, "Ελληνες μες τα σκοτεινά δείχνουν τον δρόμο: ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Για σένα θα δακρύσει από χαρά ή ήλιος.

(Άσμα κλπ., 14)

Ταϋτα δια τον 'Οδυσσέα Έλύτην. Έλογαριάσαμεν μέχρι τής στιγμής όχι ευάριθμους ποιητάς έκ των νεωτέρων, οι όποιοι έλαβαν εμπνεύσεις και δή και πηγαίας εμπνεύσεις άπό τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940. Ή έρευνα, όμως, ήγαγεν εις τήν εύχάριστον διαπίστωσιν, ότι εις τους προλαβόντας ποιητάς εχομεν να προσθέσωμεν και άλλους, ενίοτε όχι όλιγώτερον αξιό

λογους. Προχείρως και ψηλαφών τό θέμα κατονομάζω τον ποιητήν Γιώργον Σαραντάρην, πού σύν τοις άλλοις επεσεν εις τον υπέρ τής πατρίδος εκείνον αγώνα, τον Λέοντα Κουκούλαν, τον Φοΐβον Δέλφην, τον Θεόδωρον Ξύδην, τον Νικηφόρον Βρεττάκον, τον Γιάννην Ρίτσον, τον Νίκον Παππάν, τον Κούλην Άλέπην, τον Ίωάννην Κουτσοχέραν, τον Μιχαήλ Περάνθην, τον Νίκον Σφυρόεραν, εν τέλει, τον Άνδρέαν Καραντώνην και πολλούς άλλους. Άπό δέ τάς ποιήτριας μνημονεύω τα δόκιμα ονόματα τής Λιλής Πατρι

κίου Ίακωβίδου, τής Σοφίας Μαυροειδή Παπαδάκη, τής Διαλεχτής Ζευ

γώλη κλπ. "Ολοι οί εν λόγω ποιηταί και ποιήτριαι, εΐπερ τις και άλλος ή και άλλη, έλαυνόμενοι άπό πίστιν προς τά τιμαλφή εν Ελλάδι ιδεώδη τής πατρίδος και τής ελευθερίας αυτής, έτραγούδησαν καί ενεθάρρυναν τήν μαχομένην μερίδα του έθνους μέ στίχους άλλοτε γλυκυφθόγγους και μελισταγεΐς, άλλοτε σκληρούς καί τραχείς, πάντοτε, όμως, ισταμένους εις τήν πρέπουσαν αίσθητικήν περιωπήν. Μέ στίχους, λέγω, εξ ών προέκυ

1. Βλ. Ό δ. Ε λ ύ τ η , Ή 28η'Οκτωβρίου,'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, Νοέμ

βριος 1945, σ. 1 έπ.

— 216 —

πτε και ό καημός και ή άλγηδών τοϋ λαοΰ, άλλα και ή ασάλευτος και άκλι

νής και αταλάντευτος αύτοϋ άπόφασις να υπεράσπιση τα ιερά και περιού

σια χώματα της έλληνίδος γης και ή να νικήση ή να πέση μαχόμενος υπέρ αυτών. 'Ιδού, φερ' ειπείν, δείγμα έκ της ποιήσεως τοϋ Λ. Κουκούλα:

— Δεν χάθηκες, μα κι ούτε θα χαθείς κι ας έρθουν πάλι οι Πέρσες κ οι Λατίνοι, ôèv εΐσαι κάστρο για να πατηθείς, εΐσαι το φως 'Ελλάδα, πού δεν σβήνει.

(Επίγραμμα)

'Αλλ' έπί της αυτής γραμμής μέ την έπώνυμον έστάθη και ή δημώδης, ή ανώνυμος μοϋσα της εποχής εκείνης. Μάλιστα δ' αύτη δέν υστέρησε της επωνύμου.

Το αληθές, βεβαίως, είναι, ότι άφθονους καρπούς δέν έπρόλαβε να παραγάγη ή ανώνυμος μοϋσα. Ήδυνήθη, όμως, μέ το πλαστικόν αυτής βλέμμα και την πλουσίαν της ψυχικότητα να παραγάγη καρπούς λίαν χαρακτηριστικούς δια την αισθητικήν αυτών χάριν και περιπάθειαν, την έθνικήν αυτών άνάτασιν και γνησιότητα. 'Ενίοτε δέ χαρακτηριστικούς και δια την φιλοπαίγμονα και είρωνα διάθεσιν, μαρτυροΰσαν τοϋτο το σημειώδες" έμπιστοσύνην εις τάς ιδίας τοϋ ανωνύμου λαοΰ ήθικάς και πνευματικάς δυνάμεις, αύτοκυριαρχίαν, έλευθέριον ήθος και φρόνημα και έθνικόν μέγα λείο ν.

'Από τους ποιητικούς καρπούς τής ανωνύμου μούσης σημειώνω χάριν υμών τα ωραιότατα εξ Άπειράνθου τής Νάξου, τα λεγόμενα άπεραθίτικα πολεμικά τραγούδια του 1940 1941 ι. 'Ιδού δείγματα αυτών:

— Σε χώματα ελληνικά δεν μπαίνουν οι βάρβαροι κ οι "Ελληνες θά πολεμούν με τοϋ θεοϋ τη χάρη — iVà φύεις βρωμοΐταλέ, νά πάρης άλλη στράτα, κι αυτά πού μας εζήτηξες με το σπαθί σου πάρτα — "Ολα τα 'Ελληνόπουλα δέν τα φοβίζει χάρος, και πάντα βγαίνει νικητής κανείς σαν έχει θάρρος — Οι "Ελληνες ΆβησσυνοΙ δέν είναι Μουσολίνι ή θέ νά σε νικήσωμε η ένας δέ θά μείνει. — 'Ω Παναγία ντηνιακιά των 'Ιταλών όργίσου, πού πνίξανε την "Ελλη μας τή μέρα τση ιορτής Σου. — Λυπήσου τη λεβεντουριά π' αθώο αίμα χύνει. Ρίξε, θεέ μου, μια φίοθιά, κάψε το Μουσολίνι.

1. Τα έν λόγω πολεμικά τραγούδια συνήθροισε μέ πολλήν έπιμέλειαν και φροντίδα ό Ν ί κ ο ς Βλ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α ς .

— 217 —

Μέ τα δημώδη αυτά άσματα ή λαϊκή ψυχή, ή ανώνυμος μοϋσα ακμαίας έσωζε τάς έθνικάς αυτής πεποιθήσεις. Καί παρείχε κάλυψιν εις το έθνικον του αγωνιζομένου λαοϋ φρόνημα. Το ϊδιον έπραττε καί ή επώνυμος μοΰσα. Καί το εϊπομεν προ μικρού. Καί το έγεύθημεν, έστω εξ αντίδωρου. 'Ανώ

νυμος δέ καί επώνυμος μοϋσα ουδέποτε έξετράπησαν ή έξώκειλαν εις έν

θάρρυνσιν άρχων καί ιδεών ξένων προς τον χαρακτήρα του ελληνικού έθνους. Ουδέποτε επέτρεψαν εις έαυτάς το αμάρτημα τοϋτο. 'Αντιθέτως, μετά πολλής καί φιλόστοργου φροντίδος έστάθησαν επί όδοΰ, ην εκπαλαι, άπύ των αρχαίων χρόνων ύπερήσπισε το έλληνικόν πνεύμα, ή ελληνική ψυχή, το πάτριον ήθος. Έστάθησαν, λέγω, επί τής κοινής εν Ελλάδι πε

ποιθήσεως, ότι «αίρετώτερον είναι τον καλόν θάνατον αντί του αίσχροΰ βίου» ι. Το ϊδιον ακριβώς διεκήρυξε καί νεώτερος έν Ελλάδι ποιητής, ό Γεώργιος Άθάνας εις ποίημα αύτοϋ υπέρ τής 28ης 'Οκτωβρίου 1940. 'Ιδού αυτό καί πάλιν:

— Με το αστραφτερό σον δπλίσου δίκηο χτύπησε τη βία θαρρετή, κάλλιο νάχεις θάνατο άντρίκιο παρά ναζηες δίχως αρετή. (Γλυκεία μου Ελλάδα)

Έν Ελλάδι ανέκαθεν θάλλει ή έλαία μετά τής δάφνης. Θάλλει δε καί ευδοκιμεί ή έλαία μετά τής δάφνης όχι μόνον εις τήν ελληνίδα γήν, άλλα καί εις τήν ελληνίδα ψυχήν. Καί καθώς το γνωρίζομεν, ή έλαία έλατρεύετο ώς σύμβολον τής φρονήσεως, τής ευφορίας καί τής ειρήνης. Ή δάφνη, ώς σύμβολον τής αγωνιστικής προσπάθειας, τής νίκης, Τα λατρευτικά αυτά σύμβολα 'ίσχυσαν εις όλους του έθνους τους ιστορικούς αγώνας, έκόσμησαν όλα αύτοϋ τα αθλήματα, παλαιά καί νέα. Προς τα ϊδια αυτά λατρευτικά σύμβολα ανέκαθεν άπέβλεψε καί τό κατ' εξοχήν πνευματικόν τοϋ ελληνικού κόσμου άθλημα, ή ποίησις. Ή φρόνησις, ή σύνεσις, ή αγάπη τής ειρήνης, ή έν ειρήνη άμιλλα καί πρόοδος, έν τέλει δ' ό υπέρ τοϋ δικαίου καί τής ελευθερίας, ό υπέρ πάντων άγων υπήρξαν αί εσχαται ίδέαι από των οποίων ώρμάτο καί εις τάς οποίας έτερμάτιζεν ή ελληνική ποίησις. Αί ίδέαι, αί δεσπόζουσαι εις τάς εμπνεύσεις των Ελλήνων ποιητών. Χαίρω, διότι τάς ιδέας αύτάς ήδυνήθην να τάς εΰρω ζωηράς καί έκτύπους καί εις τάς εμπνεύσεις, ας ελαβον οί νεώτεροι Έλληνες ποιηταί άπό τήν λαμπράν έκείνην τής νεωτάτης ελληνικής ιστορίας ήμέραν, τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940. Σύμψυχοι καί ομόθυμοι καί όμότροποι καί επί τής αυτής άρχαιοπαραδότου γραμμής ευρέθησαν εις τήν μεγάλην έκείνην τοϋ ελλη

νικού έθνους ώραν ή τε δύναμις τοϋ έλληνικοΰ πνεύματος καί ή ρώμη τής ελληνικής ψυχής.

ί. Βλ. Ξενοφ. Λακεδ. Πολιτ. VIII, 5 καί έξης

ΒΑΣ. Ι. ΛΑΖΑΝΑ

ΤΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΣΤΟΝ «ΣΤΕΦΑΝΟ» ΤΟΥ ΦΊΛΙΠΠΟΥ ΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΈΩς

Ι. Ό Φίλιππος ό Θεσσαλονικεύς έζησε περίπου το 3060 μ. Χ., ενα, δηλαδή, αιώνα μετά το Μελέαγρο. Ώ ς ποιητής δεν είναι, ασφαλώς, τόσο πρωτότυπος. Μιμείται τον Λεωνίδα τον Ταραντϊνο και χρησιμοποιεί, ιδίως, στα «Αναθηματικά» πολύ επιτηδευμένο ύφος. Στα άλλα, όμως, επιγράμματα καί, ιδίως, στα «Επιτύμβια» (VII, 554) καί στα «Επιδεικτικά» (IX, 89, 255) είναι περισσότερο απλός καί αυθόρμητος. Περίφημο, μάλιστα, από τά επι

γράμματα αυτά παρέμεινε τό υπ" αριθμ. XVI, 81, τό αφιερωμένο στο άγαλμα του Διός στην 'Ολυμπία.

II. Κατά μίμηση του Μελεάγρου, ό Φίλιππος έπλεξε κι αυτός έναν «Στέφανο» επιγραμμάτων. 'Ανθολογεί 13 ποιητάς, τους οποίους καί παρου

σιάζει κατά αλφαβητική σειρά. Ποιοί είναι οι ποιηταί αυτοί; Είναι όλοι της εποχής της αυτοκρατορίας της Ρώμης καί συγκεκριμένα: Ό Παρμε

νίων, ό 'Αντίπατρος, ό Κριναγόρας, ό 'Αντίφιλος ό Βυζάντιος, ό Τύλλιος Ααυρέας, ό Φιλόδημος, ό 'Αντιφάνης, ό Αύτομέδων, ό Ζωνάς, ό Βιάνωρ, ό 'Αντίγονος, ό Διόδωρος, ό Εύηνος καί, τέλος, ό ίδιος ό Φίλιππος. Ό Φί

λιππος ανθολογεί, κυρίως, «σατιρικά» καί «προτρεπτικά» επιγράμματα παρά ερωτικά. Κάνει, δηλαδή, ακριβώς τό αντίθετο άπ' ό,τι κάνει ό Με

λέαγρος, ό όποιος ανθολογούσε κατ' εξοχήν ερωτικά ποιήματα. Αυτό, βε

βαίως, οφείλεται στην ιδιοσυγκρασία τοΰ Φιλίππου, άλλα δεν πρέπει να παραβλέπουμε καί τό κλίμα της εποχής. Με τή μετάθεση τοΰ πνευματικού κέντρου άπό τις ελληνιστικές πόλεις στή Ρώμη, υποχωρούν καί ή αβρό

τητα, ή λεπτότητα καί οι αισθηματικές διαχύσεις, πού χαρακτήριζαν τό αλεξανδρινό επίγραμμα. Ή ασιατική χλιδή, ό ρητορισμός, ή επιτήδευση κυριαρχούν καί επιθέτουν τώρα τή σφραγίδα τους. Ό Φίλιππος, μιμούμενος καί στο σημείο αυτό τον Μελέαγρο, παρομοιάζει κάθε ποιητή μ' ενα λου

λούδι ή φυτό. "Ετσι ό Τύλλιος Λαυρέας παρουσιάζεται ώς μελίλωτος, ό Φιλόδημος ώς άμάρακον, ό Παρμενίων ώς μύρτο, ό 'Αντιφάνης ώς ρόδο, ό Αύτομέδων ώς κισσός, ό Ζωνάς ώς κρίνος, ό Βιάνωρ ώς δρυς, ό 'Αντίγονος ώς ελιά, ό Διόδωρος ώς ϊον. Υπάρχει άραγε καμμιά αντιστοιχία ανάμεσα

— 219 —

στο λουλούδι ή στο φυτό μέ τον ποιητή πού συμβολίζουν; "Ασφαλώς όχι! Πραγματικά: τί σχέση μπορεί να ύπάρχη ανάμεσα στη δρυ και στο Βιά

νορα ή στο κισσό μέ τον Αύτομέδοντα; Ό Φίλιππος, προφανώς, θέλησε εδώ να μιμηθή τον Μελέαγρο. 'Αλλά ό Μελέαγρος φρόντιζε, τουλάχιστον, να ύπάρχη μια αντιστοιχία, έστω και απομακρυσμένη, ανάμεσα στο λου

λούδι και τον ποιητή. Ό Waltz γράφει πολύ σωστά στο σημείο αυτό: «Στην επιστολή του στον προστάτη του Κάμιλλο, πού χρησιμεύει ώς πρόλογος στή συλλογή του, δέν κάνει τίποτε άλλο ό Φίλιππος παρά να ακόλουθη, κατά βήμα, τα ϊχνη του προτύπου του. Μα προσπαθώντας να μιμηθή δου

λικά, δέν καταλάβαινε, επί τέλους, ότι μ' αυτόν τον τρόπο εξοβέλιζε κάθε, έστω και τήν πιο στοιχειώδη, πρωτοτυπία άπό τήν ανθολογία του; Πάντως αυτό κάνει! Θέτει στο μέτωπο του κάθε ποιητοϋ το όνομα ενός λουλουδιού ή ενός φυτού, χωρίς να νοιάζεται αν θα ύπάρχη κάτι πού να δικαιολογή τήν επιλογή αυτή» 1.

Ό Beckby γράφει: «Αυτός μιμείται, όπως ό ϊδιος ομολογεί, τον Με

λέαγρο και μάλιστα δουλικά. 'Ονομάζει τή συλλογή του επίσης «Στέ

φανο» και διαμορφώνει τήν ανθολογία του κατά τό πρότυπο ακριβώς του Μελεάγρου. Αφιερώνει τή συλλογή του σε κάποιον ονόματι Κάμιλλο. Πρόκειται για τον L. Arnutius Camillus Scribonianus, πού τό 32 μετά Χριστόν έγινε ύπατος και πού σκοτώθηκε αργότερα κατά τή διάρκεια στάσεως εναντίον τοϋ Κλαυδίου; Είναι αμφίβολο. Ό Κ. Millier, μάλιστα, στηριζόμενος σέ νεώτερες έρευνες, τό αποκλείει οπωσδήποτε. Ό Φίλιπ

πος δέν ενδιαφέρεται για τήν πληρότητα, τήν άντιπροσωπευτικότητα της συλλογής του. 'Επιλέγει 13 ποιητάς πού ανήκουν στην πρώτη εκατοντα

ετηρίδα μετά τον Μελέαγρο. Κι αυτός παρομοιάζει κάθε λουλούδι μ' έναν ποιητή, άλλα ή αντιστοιχία μεταξύ του λουλουδιού και τοΰ ποιητοϋ είναι ακόμη περισσότερο απομακρυσμένη άπ' δ,τι στον «Στέφανο» του Μελέα

γρου» . Τέλος, ένας από τους «λημματιστάς» της «Παλατινής 'Ανθολογίας» γράφει: «"Ετερος στέφανος Φιλίππου Θεσσαλονικέως, ον έποίησε κατά μίμησιν Μελεάγρου συνήξε δέ και αυτός από των έκφερομένων ποιητών εξ 'Αντιπάτρου, Κριναγόρου, 'Αντιφίλου, Τυλλίου, Φιλοδήμου, Παρμε

νίωνος, Άντιφάνους, Αύτομέδοντος, Ζωνδ, Βιάνορος, 'Αντιγόνου, Διόδωρου, Ευήνου και αύτοΰ Φιλίππου· έγραψε δ' ούτος ό Φίλιππος τον Στέφανον προς τον Κάμιλλον» 3.

1. P. W a 11 ζ, Anthologie Grecque, Paris, 1960, τόμος 1, σελ. 106. 2. Anthologia Graeca, εκδ. β', τόμος πρώτος, σελ. 237. 3. "Οπου ανωτέρω, σελ. 239.

— 220 —

«ΣΤΕΦΑΝΟΣ» ΦΙΛΙΠΠΟΥ

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ *

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

"Ανθεά σοι δρέψας Έλικώνια καί κλυτοδένδρου Πιερίης κείρας πρωτοφύτους κάλυκας καί σελίδος νεαρής θερίσας στάχυν άντανέπλεξα τοις Μελεαγρείοις ως ϊκελον στεφάνοις. 'Αλλά παλαιοτέρων είδους κλέος, εσθλε Κάμιλλε, γνώθι καί όπλοτέρων την ολιγοστιχίην. Αντίπατρος πρέπει στεφάνω στάχυς' ως δε κόρυμβος Κριναγόρας, λάμψει δ' ως βότρνς 'Αντίφιλος, Τύλλιος ως μελίλωτον, άμάρακον ως Φιλόδημος' μύρτα δ' δ Παρμενίων, ως ρόδον 'Αντιφάνης' κισσός δ' Αύτομέδων, Ζωνάς κρίνα, δρυς δε Βιάνωρ, 'Αντίγονος δ' ελάη και Διόδωρος ϊον. Εύήνω δάφνην συνεπίπλεκε' τους δέ περισσούς εϊκασον οΐς εθέλεις άνθεσιν άρτιφύτοις.

Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

'Ανθούς στον Ελικώνα πού έδρεψα για σε και στάχυα πού θέρισα απ' τή νέα ποίηση και κάλυκες ακόμη πού σύναξα στης Πιερίας το άλσος, σ' ενα στεφάνι κ' eyoj τάνάπλεξα, καθώς ο Μελέαγρος είχε πράξει. Μά, Κάμιλλε ευγενή, τή δόξα τών παλιών πού ξέρεις καί τών νεώτερων τους λίγους στίχους ας γνωρίσης. Στάχυα ταιριάζουν στον 'Αντίπατρο' στον Κριναγόρα κορφή κισσού καί στον 'Αντίφιλο σταφύλι πρέπει. Αάμπει ο Τύλλιος σαν λωτός, ό Παρμενίων ώς μύρτο, ώσαν άμάρακο * ο Φιλόδημος, ώς ρόδον ό 'Αντιφάνης. Κισσός είναι ό Αύτομέδοντας, δρυς ό Βιάνωρ, κρίνος είναι ο Ζωνάς, ελιά ο 'Αντίγονος, ό Διόδωρος βιολέττα. 'Ανάπλεξα καί δάφνη για τον Εύηνο' τους άλλους με λούλουδα νιοφύτρωτα παρομοίασε δποια νάναι.

* Άμάρακο είναι είδος φυτού, πιθανώς ή ματζουράνα. Προτιμήσαμε νά το αφήσουμε αμετάφραστο.

DAVID HOLTON δ.φ. Λέκτωρα στο Πανεπιστήμιο τοΰ Birmingham

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ*

Το Μυθιστόρημα του Μεγάλου 'Αλεξάνδρου — ή ΨευδοΚαλλισθένης, όπως συχνά ονομάζεται εξαιτίας της λαθεμένης απόδοσης τοΰ έργου στον ιστοριογράφο Καλλισθένη σε μερικά μεσαιωνικά χειρόγραφα ι —είναι ενα λογοτεχνικό θέμα, πού εκτείνεται μέσα σ' ενα εξαιρετικά μεγάλο χρονικό διάστημα καί συνεπώς για μας αποτελεί μια γοητευτική μελέτη για τό πως αλλάζει ή λογοτεχνική μόδα άπό μιαν εποχή σε μιαν άλλη. Σε όλη τή διάρ

κεια της ιστορίας τοϋ βυζαντινού κράτους, καί πέρα απ' αυτή, τό Μυθιστό

ρημα τοΰ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου εΐχε πέσει στή λήθη' πότε πότε εμφανι

ζόταν στα λόγια γραψίματα, όπως λόγου χάρη τοϋ 'Ιωάννη Τζέτζη 2, συχνά χρησίμευε στους δημώδεις χρονογράφους άπό τον Μαλάλα 3 κ' εμπρός

οπωσδήποτε όμως τό Μυθιστόρημα χρησίμευε σαν ενα είδος λαϊκής μόρφω

σης, ανεξάρτητης άπό τή λόγια λογοτεχνική παράδοση. Οί άμεσες μαρτυρίες για τή συνέχεια τοΰ Μυθιστορήματος στο Βυζάν

τιο δεν μας είναι πάντα προσιτές, καί αυτό τό γεγονός οδήγησε μερικούς

* Ή μελέτη αυτή δόθηκε σαν διάλεξη στο 7ο Συμπόσιο Βυζαντινών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο τοϋ Birmingham στις 17 Μαρτίου 1973. Τώρα μεταφράστηκε στα ελλη

νικά με μικρές μόνο αλλαγές καί προστέθηκαν μερικές σημειώσεις, κυρίως βιβλιογρα

φικές. Ευχαριστώ θερμά τον κ. Χρ. 'Αλεξίου και τήν δ. Μαρία Μαντουβάλου, πού μου έκαναν τή χάρη να διορθώσουν τα ελληνικά.

1. Βλ. D. J. Α. R o s s , Alexander Historiatus. A Guide to Medieval Illustrated Alexander Literature (Warburg Institute Surveys 1) (Λονδίνο 1963), σ. 3 και ύποσημ. 2, σ. 84. Γιά τους τίτλους τών χειρογράφων βλ. L. B e r g s o n , Der griechische Alexan

derroman. Rezension β (Ούψάλα 1965), σσ'. Χ XI, XIV XV. 2. Χιλιάδες (εκδ. Th. Kiessling, Λειψία 1826) Ι 323 έξ., III 349 εξ., 386 έξ., 885 έξ.

Πβλ. F. Ρ f i s t e r, Alexander der Grosse in der byzantinischen Literatur und in neugrie

chischen Volksbuchern, Problème der neugriechischen Literatur III (Βερολίνο 1960), σσ. 112130.

3. Χρονογραφία (εκδ. Bonn 1831), σσ. 1945. Για τή χρήση τοϋ Μυθιστορήμα

τος από τους Χρονογράφους βλ. P f i s t e r , ό.π., σσ. 121123.

— 222 —

ερευνητές στην υπόθεση ότι ή δημοτικότητα του Μυθιστορήματος διακό

πηκε για 500 περίπου χρόνια, πριν άναζωογονηθή τον 12ο ή 13ο αιώνα ι. Σήμερα όμως είναι γενικά δεκτό ότι υπάρχουν αρκετά στοιχεία για να υπο

θέσουμε ότι δεν έλειψε μια αδιάκοπη παράδοση δημοτικότητας, πού διαρ

κεί στους έντεκα αιώνες τοΰ βυζαντινού κράτους και μάλιστα φτάνει ώς τήν εποχή της Τουρκοκρατίας και τοϋ νεογέννητου ελληνικού κράτους.

Και στή Δύση αφθονούν κείμενα μέ θέμα τον Αλέξανδρο σέ όλον τον Μεσαίωνα και τήν Αναγέννηση, πολλά άπό τα όποια οφείλουν τήν ύπαρ

ξη τους στις ελληνικές μυθιστορηματικές αφηγήσεις πού θα συζητήσουμε πιο κάτω. Τα κείμενα αυτά έχουν εξεταστή και ταξινομηθή μέ τρόπο εξαν

τλητικό, κυρίως άπό τον Cary 2. Άπό ελληνική πλευρά όμως μιά τόσο συ

στηματική και περιεκτική μελέτη ακόμα δέν έχει έπιχειρηθή 3. Ό 'Αλέξανδρος χρησίμευε ώς πρότυπο για ηθοπλαστικά διδάγματα

στην 'Ανατολή και κυρίως στή Δύση. Σέ ορισμένους καιρούς ή φήμη του ήταν πολύ περιορισμένη" ή δημοτικότητα του όμως δέν έσβησε ποτέ4. "Αν ζητούσε κανείς μιαν εξήγηση για τή διάδοση αυτή, ή ϊδια ή πλου

σιότητα του θέματος θα βοηθούσε πολύ για μιαν απάντηση : ό 'Αλέξαν

δρος μπορούσε να δώση υλικό για όλες τις απαιτήσεις : ένας ανεξάν

τλητος θησαυρός ηθικής συμβουλής, ανέκδοτων, νουθετικών αφηγήσεων, και πάνω απ' όλα μια συναρπαστική ιστορία. "Οσον άφορα το Βυζάντιο, ϊσως να ύπάρχη και μιά άλλη επί πλέον απάντηση, ή φτώχεια δηλ. της δημώδους βυζαντινής λογοτεχνίας. "Ας δούμε, λοιπόν, τί αναγνώσματα υπήρχαν στο Βυζάντιο για τον πολύ λαό, δηλ. αναγνώσματα μέ θέματα πού θα διασκέδαζαν το ευρύ κοινό και —ακόμα πιο σπουδαίο —γραμμένα στην ομιλούμενη ή τουλάχιστο σέ γλώσσα εύκολα κατανοητή άπό το λαό. Ποια

1. Για τή σχετική βιβλιογραφία βλ. Κ. M i t s a k i s, The Tradition of the Ale

xander Romance in Modem Greek Literature, 'Αρχαία Μακεδονία Α' Διεθνές Συμπό

σιο (Θεσσαλονίκη 1970), σ. 377. Μ' όλο πού υποστηρίζω τήν αδιάκοπη παράδοση τοϋ Μυθιστορήματος, δέν συμφωνώ μέ τήν άποψη τοϋ Η. G 1 e i x n e r, Dsr Alexander

bild der Byzantiner (Μόναχο 1961), πού πιστεύει ότι ό πυρήνας της υστεροβυζαντινής διασκευής χρονολογείται στον 7ο αιώνα. Βλ. παρακάτω, σ. 231, ύποσημ. 1.

2. G. Cary, The Medieval Alexander, (Καίμπριτζ 1956, ανατύπωση 1967). 3. 'Αξιοσημείωτες μελέτες για το βυζαντινό Μυθιστόρημα τοϋ 'Αλεξάνδρου είναι

Η. G 1 e i xn e r, Der Alexanderbild der Byzantiner, ό.π., και για τις νεοελληνικές δια

σκευές G. V e 1 ο u d i s, Der neugriechische Alexander. Tradition in Bewahrung und Wandel ( = Miscellanea Byzantina Monacensia 8) (Μόναχο 1968), και τ ο ϋ ί δ ι ο υ , Alexander der Grosse. Ein alter Neugrieche (Μόναχο 1969).

4. Βλ. Κ. Μ η τ σ ά κ η , Διήγησις περί τοϋ 'Αλεξάνδρου και των μεγάλων πο

λέμων, Byzantinisch Neugriechische Jahrbùcher 20, 1968, σ. 234, όπου και παρέχεται αρκετή βιβλιογραφία για τή δημοτικότητα τοϋ 'Αλεξάνδρου στις λαϊκές παραδόσεις και στις εικαστικές τέχνες.

— 223 —

δημοτικά κείμενα ήταν διαθέσιμα για τη διασκέδαση του αμόρφωτου λαοϋ, πού έβρισκε τήν άττικίζουσα ή τήν «κοινή» ενα απωθητικό ή ακόμα και ανυπέρβλητο εμπόδιο;

Άπό τά πρωιμότερα γραψίματα πού χρησιμοποιούσαν τήν ομιλούμενη, ώς σημαντικό βαθμό, εΐναι οί παγκόσμιες χρονογραφίες, όπως του'Ιωάννη Μαλάλα (στον 6ο αιώνα) και τού Θεοφάνη (πού πέθανε το 818). Αυτά τά κείμενα αποτελούν εντελώς διαφορετικό είδος ιστοριογραφίας άπό τις λό

γιες ιστορίες, και φανερά προορίζονταν για τον πολύ λαό. Τόσο δημοφι

λής ήταν ή Χρονογραφία τού Μαλάλα στο βυζαντινό κόσμο, πού μεταφρά

στηκε στην παλιά σλαβονική γλώσσα κι ασκούσε σημαντική επιρροή στην εκπαίδευση των εκχριστιανισμένων Σλάβων. Νεότερη εξέλιξη στον τομέα της λαϊκής ιστοριογραφίας αποτελεί το έμμετρο χρονικό, πού βρίσκουμε για πρώτη φορά στις αρχές τού Μου αιώνα, Το Χρονικον τον Μορεως, και πάλι εκατό περίπου χρόνια αργότερα Το Χρονικον τών Τόκκων. Εΐναι αξιο

σημείωτο ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα ό δεκαπεντασύλλαβος στίχος είχε γίνει δεκτός σαν τό συνηθισμένο μέσο λαϊκής ιστοριογραφίας, ενώ άπό τήν Φραγκοκρατούμενη Κύπρο της ϊδιας περίπου εποχής διαθέτουμε χρονικά και κείμενα νομικού χαρακτήρα γραμμένα στην τοπική διάλεκτο και στον πεζό λόγο.

Και αυτό φαίνεται παράδοξο: εκτός άπό τή μοναδική περίπτωση τής Κύπρου, ή νεοελληνική δημοτική άργησε νά φανή στην πεζογραφία. Έκτος άπό λίγες παρωδίες λειτουργικών και νομικών κειμένων σε νοθευμένη γλωσ

σική μορφή 1, δεν μας διασώθηκε κανένα υπόδειγμα δημοτικής πεζογραφίας σημαντικό σε έκταση ή λογοτεχνική αξία, πού νά χρονολογείται πριν άπό τό 1500. 'Αντίθετα, άπό τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες, τά Συναξάρια είχαν συνταχθή στην ομιλούμενη και στον πεζό λόγο, ενώ παραδείγματα δημοτικής ποίησης τής ϊδιας εποχής είναι πολύ σπάνια. Αίγα άπ' αυτά τά Συναξάρια έχουν σωθή στην αρχική τους γλωσσική μορφή, επειδή στον 10ο αιώνα τά ξανάγραψε ό Συμεών ό Μεταφραστής σε επισημό

τερη γλώσσα. Δημοτικά τραγούδια υπήρχαν βέβαια σε όλη τή διάρκεια τής βυζαντι

νής περιόδου' άπ' αυτά ή σπουδαιότερη ομάδα αποτελείται άπό τά ακριτι

κά, πού χρονολογούνται άπό τον 9ο και τον ,10ο αιώνα, και διηγούνται τά κατορθώματα τών «'Ακριτών» τής βυζαντινής αυτοκρατορίας στή Μικρά 'Ασία. 'Από τά τραγούδια αυτά, πού διασώθηκαν ώς τις μέρες μας στην προφορική παράδοση, άντλησε τό υλικό του ό συγγραφέας τού έπους του Διγενή "Ακρίτα, έργου επαρχιακού στην ουσία, πού μπορεί νά άρχισε κι αυτό σε προφορική μορφή και νά καταγράφτηκε ύστερα —κερδίζοντας έτσι

1. Εννοώ τή λεγόμενη 'Ακολουθία τον Σπανοΰ και τή Διήγηση τον Πωρικολόγον.

— 224 —

σε «αξιοπρέπεια»—κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα στην αυλή των Κομνηνών.

Ό 12ος αιώνας είναι ή αποφασιστική περίοδος για τήν εμφάνιση της νεοελληνικής δημοτικής λογοτεχνίας. Τότε γράφτηκαν τα σατιρικά «Φτωχο

προδρομικά» ποιήματα, πού μερικά απ' αυτά ϊσως να είναι έργα τοΰ γνωστού Θεοδώρου Προδρόμου. Στον Ίδιο αιώνα χρονολογείται ό Σπανέας, διδα

κτικό ποίημα πού απηύθυνε, ίσως, ό συναυτοκράτορας 'Αλέξιος Κομνηνός στον ανεψιό του. Αυτό μας ενδιαφέρει γιατί μαρτυρεί δτι ή δημοτική είχε γίνει δεκτή στους κύκλους της αυλής, αντίθετα άπ' ό,τι θα περίμενε κανείς, και ή φανερή δημοτικότητα του στιχουργήματος αύτοϋ αποδείχνεται άπό τον μεγάλο αριθμό χειρογράφων πού έχουν σωθή '. "Αλλο έργο στή δημο

τική εΐναι τό παράπονο τοΰ Μιχαήλ Γλυκά, πού απηύθυνε άπό τή φυλακή στον αυτοκράτορα Μανουήλ, τό 1159. 'Εξίσου μέ τον Πρόδρομο, ό Γλύκας δεν τό θεωρούσε ασυνεπές, ώς φαίνεται, να χρησιμοποιή δυο εντελώς δια

φορετικές μορφές της ελληνικής στα συγγράμματα του. Μ5 όλα ταύτα ή ϊδια αυτή εποχή, τα εκατό χρόνια τών Κομνηνών,

έχει ονομαστή κλασικιστική, ακόμα και ουμανιστική, αναγέννηση. Τέσ

σερα μυθιστορήματα, κατά μίμηση τοΰ ελληνιστικού είδους, χρονολο

γοΰνται από τήν περίοδο αυτή, όλα γραμμένα σέ αρχαΐζουσα γλώσσα αλλά, καθώς έχει άποδειχτή τελευταία, μέ αρκετό ρεαλισμό και συνεί

δηση τοΰ σύγχρονου κόσμου2. Δείχνουν καθαρά ότι υπήρχε μια ζή

τηση για κείμενα αυτού τοΰ είδους, δηλ. ιστορίες πού να περιέχουν ώς βασικά στοιχεία ερωτικές κι άλλες περιπέτειες. Τσως να ύποθέση κανείς ότι τα έργα αυτά γράφτηκαν για να ανταγωνιστούν λαϊκά έργα αφηγηματι

κού χαρακτήρα, όπως ό Διγενής 'Ακρίτας, πού άρχιζαν να διεισδύουν στην πρωτεύουσα, προσφέροντας έτσι στο αναγνωστικό κοινό τα θέματα πού ζητιόντουσαν, άλλα γραμμένα σέ αξιοπρεπέστερο ύφος. Ή ήμιλόγια δια

σκευή τοΰ Διγενή τοΰ ίδιου, πού αντιπροσωπεύεται από τό χειρόγραφο της Κρυπτοφέρρης, ϊσως να καθρεφτίζη μια τέτοια τάση. Εΐναι δύσκολο όμως νά συμβιβαστή ή υπόθεση αυτή μέ τό ότι ή ομιλούμενη ήταν φανερά ευπρόσδεκτη στους κύκλους της αυλής, καθώς μαρτυρούν τα Προ

δρομικά ποιήματα κι ό Σπανέας, εκτός αν υποθέσουμε ότι υπήρχε μιά κα

θαρευουσιάνικη «κλίκα» σέ αντίσταση μέ τήν πιο ανεκτική γλωσσική στάση

1. Είκοσι σχεδόν χειρόγραφα σώζονται. Βλ. Η. G. B e c k , Geschichte der byzantinischen Volksliteratur (Μόναχο 1971), σ. 107 έξ.

2. Βλ. Α. P. K a Z d a n , Bemerkungen zu Niketas Eugenianos, Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinischen Gesellschaft 16, 1967, σσ. 101 117, καί Η. H u n g e r , Die byzantinische Literatur der Komnenenzeit, Versuch einer Neubewertung, Anzeiger der Òsterreichischen Akademie der Wissenschaften, Phil. Hist. Klasse 105, 1968, σσ. 59 76.

— 225 —

της αυτοκρατορικής αυλής. Τέτοιες υποθέσεις όμως, αν και αξίζουν να ερευνηθούν, θα μας τραβούσαν μακριά άπο το κύριο θέμα της μελέτης αυτής.

Σε κάθε περίπτωση ή δημοτική εμφανίζεται επιτέλους ώς λογοτεχνικό μέσο και σύντομα γράφονται σαυτή μια σειρά δημοτικά έμμετρα μυθιστορή

ματα: άλλα πού τα διαπνέει μια παραμυθιακή ατμόσφαιρα, όπως τον Καλ

λίμαχο και Χρνσορρόη, άλλα με φανερά δυτικό χαρακτήρα, κάποτε μάλιστα βασισμένα πάνω σε γνωστά δυτικά πρότυπα, όπως ο Φλώριος καί Πλατζια

φλώρη καί ό Ίμπέριος και Μαργαρώνα, άλλα με ψευδοϊστορικό θέμα, όπως ό Πόλεμος τής Τρωάδος, ή Άχιλληίδα καί ή Διήγηση τον Βελισαρίου, πού πιθανό να προέρχεται άπο θρύλους προφορικά μεταβιβασμένους.

Υπάρχουν βέβαια πολλές παραλείψεις σ' αυτό το πολύ σύντομο σχε

διογράφημα τής βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, αλλά προσπάθησα να δώσω έμφαση σ' εκείνα τα έργα πού ή δημοφιλία τους μαρτυρεϊται άπο τον μεγάλο αριθμό χειρογράφων πού διασώθηκαν ή άπο διάφορες παραλλαγές ή άλλα εξωτερικά στοιχεία. Είναι ολοφάνερο ότι ή δημώδης λογοτεχνία δέν αποτελεί παρά ενα πολύ μικρό ποσοστό τής συνολικής λογοτεχνικής παρα

γωγής τοϋ Βυζάντιου καί ότι, εκείνο πού υπάρχει εΐναι περιορισμένης αισθητικής αξίας. "Αλλωστε μερικά άπο τα έμμετρα μυθιστορήματα, πού ανάφερα παραπάνω, δέν μπορούν να χρονολογηθούν πρίν άπο τον 15ο αιώνα κ' έτσι πρέπει να αποκλειστούν σχεδόν εξ ολοκλήρου άπ' ο,τι λογαριά

ζεται βυζαντινή λογοτεχνία άπο καθαρά χρονολογική άποψη. Μέσα στή φτώχεια αυτή δέν είναι δύσκολο να φανταστή κανείς πόσο δημοφιλής θα μπορούσε να εΐναι μια ζωηρή ιστορία περιπετειών με γνήσιο ελληνικό θέμα, μέ στοιχεία μαγικά καί υπερφυσικά, καί με περιγραφές μοιχείας, φόνου καί μηχανορραφίας. Τέτοια ιστορία εΐναι το Μυθιστόρημα τοϋ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου.

*

Ή συνοπτική ανασκόπηση τής βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, πού έκανα πιο πάνω, άρχισε μέ ιστοριογραφία καί τελείωσε μέ μυθιστοριογρα

φία. 'Ακριβώς αυτή τή μεταμόρφωση δέχτηκε ή λογοτεχνία πάνω στο θέμα τοΰ 'Αλεξάνδρου. Γιατί ό 'Αλέξανδρος του Μυθιστορήματος προβάλλεται σαν γιος τοΰ Φαραώ Νεκτεναβώ ή τοΰ θεοΰ Άμμωνος* δαμάζει το άλογο Βουκέφαλο' υποτάσσει τους Ρωμαίους καί τους λοιπούς "Ελληνες" νικά τον Δαρείο καί παντρεύεται τήν κόρη του Ρωξάνη· μέ δόλο σκοτώνει τον Πώρο, τον βασιλιά των 'Ινδών, σε μονομαχία* συζητάει φιλοσοφικά ζητήματα μέ τους Γυμνοσοφιστές τής 'Ινδίας· ακούει μαγικά δέντρα πού προφητεύουν το θάνατο του* έπισκέφτεται τήν Κανδάκη, τήν βασίλισσα των Αιθιόπων περνάει άπο διάφορα φανταστικά μέρη, καί τελικά γυρίζει στή Βαβυλώνα,

— 226 —

όπου τον δηλητηριάζουν μερικοί άπο τους στρατηγούς του, και ενταφιά

ζεται στην 'Αλεξάνδρεια. Το σχέδιο αυτό συγκεφαλαιώνει την πρωιμότερη μορφή του Μυθιστο

ρήματος πού έχει σωθή και πού χρονολογείται γύρω στα 300 μ.Χ. ι. Το Μυθιστόρημα γεννήθηκε όμως, χωρίς αμφιβολία, σε πιο πρωτόγονη μορφή και πολύ νωρίτερα. Εύκολα μπορεί να φανταστή κανείς τους θρύλους πού θα εξελίχτηκαν γύρω άπο μια τόσο έντονη και συζητήσιμη προσωπικό

τητα. Μπορούμε να φανταστούμε τους Μακεδόνες στρατιώτες να γυρίζουν άπό τήν ινδική εκστρατεία και να περιγράφουν τα θαυμαστά παλάτια πού είδαν, τα περίεργα φυτά και ζώα, τα μετεωρολογικά φαινόμενα, όπως τους μουσώνες, και τα κατορθώματα του ίδιου του 'Αλεξάνδρου. Τέτοιες ιστορίες εύκολα πλάθονται και με τις συχνές επαναλήψεις σύντομα εξελίσσονται σε θρύλους. Και πράγματι, έχομε εξωτερικές μαρτυρίες για τέτοιους θρύλους, πού μερικοί τους ϊσως να έχουν πλαστή όταν ζούσε ακόμα ό 'Αλέξανδρος 2. Γόνιμο έδαφος για τήν ανάπτυξη τέτοιων θρύλων πρόσφερε ή Αίγυπτος, και πραγματικά, καθώς φαίνεται, ή γένεση του Μυθιστορήματος οφείλεται στην προσπάθεια να δημιουργηθή μια μυθολογία του 'Αλεξάνδρου ως ήρωα ήμιαιγύπτιου. Αυτό τό αρχικό μυθιστόρημα (Urroman) θεωρείται έργο ενός εξελληνισμένου Αιγυπτίου, πού ζούσε στην 'Αλεξάνδρεια στην εποχή του Πτολεμαίου Επιφανή, δηλ. στο τέλος τοΰ 3ου αιώνα π.Χ.3. Αυτός δανεί

στηκε διάφορες προφορικές, όσο και λογοτεχνικές θρυλικές διηγήσεις, πού τις έβαλε μέσα σ' ενα ψευδοϊστορικό πλαίσιο κ' έτσι έπλεξε κάποιο ομοιόμορφο σύνολο. Τό αρχικό αυτό μυθιστόρημα όμως δέν διασώθηκε. "Ο,τι έχουμε σήμερα άπό τό Μυθιστόρημα δέν μπορεί να χρονολογηθή παρά πέντε ολόκληρους αιώνες αργότερα.

Οί πηγές τοΰ Μυθιστορήματος στή μορφή πού σώζεται έχουν εξετα

στή εξαντλητικά άπό τον Merkelbach 4. Δύο εΐναι οί κύριες πηγές: α') μια μυθιστορική αφήγηση τοΰ 'Αλεξάνδρου τής παράδοσης τοΰ Κλειτάρχου, πού απ' αυτή πηγάζουν όλα τα ιστορικά στοιχεία τοΰ Μυθιστορήματος, και β') ενα επιστολικό μυθιστόρημα πού χρονολογείται στον πρώτο αιώνα π.Χ. και προέρχεται άπό τις σχολές τής ρητορικής.

1. Α. A u s f e ld , Der griechischs Alexanderroman, Λειψία 1907, σσ. 249 έξ., R. M e r k e l b a c h , Die Quellen d?s griechischen Alexanderroman ( = Zetemata 9), (Μόναχο 1954), σ. 59. Ό Pf i s t e r όμως χρονολογεί τήν παλιότερη μορφή τοϋ Μυθι

στορήματος στον πρώτο αιώνα μ.Χ. (Studien zum Alexanderroman, Wiirtzburger Jahr

bûher fur die Altertumswissenschaft 1, 1946, σ. 45). 2. Βλ. Ε. M e d e r e r, Die Alexanderlegenden bei den âltesten Alexanderhisto

rikern (Στουτγάρδη 1936). 3. A. A us fé Id, ο.π., σσ. 234 έξ. 4. R. M e r k e l b a c h , ο.π.

- 227 —

Σ' αυτές τις κύριες πηγές πρέπει να προστεθούν και πολλές δευτερεύ

ουσες: οι αιγυπτιακοί θρύλοι τοϋ Νεκτεναβώ, από τους οποίους προέρχεται ή αφήγηση της σύλληψης τοϋ Αλεξάνδρου" ή συζήτηση με τους Γυμνο

σοφιστές, πού προέρχεται άπο μια κυνική διατριβή εναντίον τοϋ 'Αλεξάν

δρου και χρονολογείται πριν άπο το 100 π.Χ.· άλλες δυο επιστολές, πού υπο

τίθεται ότι έγραψε ό 'Αλέξανδρος στον Αριστοτέλη και στην 'Ολυμπιάδα, και πού περιγράφουν ή μια τις φανταστικές του περιπέτειες στις 'Ινδίες και ή άλλη τήν επιστροφή του στην Βαβυλώνα (τελευταία έχει άποδειχτή ότι το πρωτότυπο της επιστολής τοϋ 'Αλεξάνδρου στον 'Αριστοτέλη δημο

σιεύτηκε αρχικά ανάμεσα στα 316 καί 308 π.Χ., ώς προπαγάνδα εναντίον τοϋ τεμαχισμού της αυτοκρατορίας άπο τους Διαδόχους) ι. Ή τελευταία δευτερεύουσα πηγή πού χρησιμοποίησε ό συντάκτης τοϋ Μυθιστορή

ματος είναι μια περιγραφή άπο τις τελευταίες ημέρες της ζωής τοϋ 'Αλεξάνδρου, πού περιέχει και τή διαθήκη του : άλλο προπαγανδιστικό κείμενο, πού εξέδωσε κάποιος υποστηριχτής τοϋ Περδίκκα για να άποδείξη ότι τον 'Αλέξανδρο τον δηλητηρίασαν ό 'Αντίπατρος και οι γιοί του. Ξέρουμε ότι οί διάφορες αυτές πηγές υπήρξαν ξεχωριστά κείμενα, επειδή πολλές έχουν σωθή σέ ξεχωριστή μορφή, σέ παπύρους ή σέ μεταφράσεις 2.

Αυτή ή συσσώρευση ύλικοΰ για τον 'Αλέξανδρο, γνήσιου και πλαστοϋ, μαζεύτηκε γύρω στο 300 μ.Χ. "Ενα μοναδικό χειρόγραφο πού αντιπροσω

πεύει τήν πρώιμη αυτή μορφή τοϋ Μυθιστορήματος διασώθηκε, μα σέ κακή κατάσταση και με πολλή φθορά τοϋ κειμένου 3. Μποροΰμε όμως να ανασυγ

κροτήσουμε τή διασκευή αυτή, α όπως συνήθως ονομάζεται, μέ τή βοήθεια αρκετών μεταφράσεων: τοϋ 'Ιουλίου Βαλέριου στα λατινικά, πού χρονολο

γείται στο 4ο αιώνα 4, της επίσης λατινικής διασκευής τοϋ Άρχιπρεσβύ

1. Βλ. L. L. G u n d e r s ο n, Early Elements in the Alexander Romance, 'Αρχαία Μακεδονία Α' Διεθνές Συμπόσιον (Θεσσαλονίκη 1970). σσ. 353 375.

2. Ό M e r k e l b a c h δείχνει τις σχέσεις μεταξύ όλων τών κειμένων μέ ενα στέμμα, ό.π., σ. 192.

3. Πρόκειται για τον κώδικα 1711 της Εθνικής Βιβλιοθήκης τοϋ Παρισιού, πού χρονολογείται στον 11ο καί εκδόθηκε από τον V. K r o l l , Historia Alexandri Magni (Pseudo Callisthenes), Voi. 1, Recensio vetusta (Βερολίνο 1926, ανατύπωση 1958). Tò ίδιο χειρόγραφο όμως χρονολογείται άπο τον B e c k (ο.π., σ. 32) στο 16ο αιώνα (τυπο

γραφικό λάθος;). "Ενα άλλο χειρόγραφο (Leidensis Vulc. 93, πού τό εξέδωσε ό Η. Μ e u

se l , Jahrb. fur classische Philologie, Suppl. Bd. V, 1871, σ. 701 έξ.) παρουσιάζει τό ίδιο περίπου κείμενο, αλλά μόνο στα πρώτα δέκα κεφάλαια τοϋ πρώτου βιβλίου τοϋ Μυ

θιστορήματος. 4. "Εκδοση Β. Κ ϋ b 1 e r, lulii Valerli Alexandri Polemi res gestae Alexandri

Macedonis (Λειψία 1888). Ή μετάφραση αυτή χρησίμευε ώς πηγή γιά πολλές ευρωπαϊ

κές διασκευές, βλ. G. C a r y , ο.π., σ. 24 έξ.

— 228 —

τερου Λέοντος της Νεάπολης, πού έγινε τον 10ο αιώνα ι, της αρμενικής μετάφρασης του 5ου αιώνα 2, της συριακής του 6ου περίπου αιώνα 3 και τής πολύ νεότερης αΐθιοπικής διασκευής 4. Τα άλλα ελληνικά χειρόγραφα όμως πού σώζονται διαφέρουν σημαντικά άπό την πρώτη αύτη διασκευή.

Λίγα λόγια πρέπει να ποΰμε τώρα για το χαρακτήρα τής χειρόγραφης παράδοσης τοϋ Μυθιστορήματος του Μεγάλου 'Αλεξάνδρου. Περισσότερα από είκοσι χειρόγραφα μας προσφέρουν ενα πεζό κείμενο τοϋ Μυθιστορή

ματος, μα διαφέρουν όλα μεταξύ τους. Δεν πρόκειται απλώς για ασήμαντες αλλαγές λέξεων. Οι αντιγραφείς των χειρογράφων βάλθηκαν να «βελτιώ

σουν» την ιστορία, αφαιρώντας μερικά επεισόδια, προσθέτοντας άλλα και

νούργια, ξαναγράφοντας ολόκληρα χωρία και συγχρονίζοντας τή γλώσσα. 'Υπάρχει μια βασική διαφορά ανάμεσα στο σεβασμό πού έδειχναν οί αντι

γραφείς για ενα κλασικό, βιβλικό ή θεολογικό κείμενο — όπου ή επέμ

βαση τους συνήθως περιοριζόταν σε μικρές εκδοτικές βελτιώσεις—κι άπό τήν άλλη μεριά, στην ελεύθερη τους στάση απέναντι σέ οποιοδήποτε κείμενο πού δέν τό έκανε σεβαστό τό όνομα ενός κλασικού συγγραφέα ή τό θρησκευτικό του περιεχόμενο. Σέ τέτοιες περιπτώσεις ό κάθε αντιγρα

φέας γινόταν λίγο πολύ και διασκευαστής. Οί ερευνητές έχουν προσπαθήσει να δώσουν ορθολογική εξήγηση στην

ποικιλία πού παρουσιάζουν τα χειρόγραφα μέ τό να συντάξουν ενα στέμμα βασισμένο σέ ομάδες χειρογράφων, πού ονομάζουν διασκευές (Versionen). "Ετσι παρουσιάζονται πέντε βασικές διασκευές — α, β, γ, ε, και λ — και

1. 'Υπάρχουν δύο διασκευές τοϋ κειμένου: α') ή παλιότερη πού εκδόθηκε από τον F. P f i s t e r , Der Alexanderroman des Archipresbyters Leo (Χαϊδελβέργη 1913) (βλ. επίσης D. J. Α. R ο s s, A new manuscript of Archpriest Leo of Naples, Classica et Medievalia 29, 1959, σσ. 98 158) και β') ή λεγόμενη Historia de prœliis, πού εξέδωσε ό Ο. Ζ i n g e r 1 e, Die Quellen zum Alexander des Rudolf von Ems, Germanist. Abhand

lungen IV, 1885, σ. 127 έξ. Για τή σημασία τοϋ Λέοντος σχετικά μέ τή διάδοση τοΰ Μυ

θιστορήματος στή Δυτική Ευρώπη, βλ. R o s s , Alexander Historiatus, ό.π., σ. 47 και C a r y , ο.π. σσ. 11 και 38 58.

2. Τό κείμενο αποδόθηκε στα ελληνικά άπό τον R. Raabe, 'Ιστορία 'Αλεξάνδρου (Λειψία 1896), αλλά όχι πολύ ικανοποιητικά. 'Υπάρχει και νεότερη αγγλική μετάφραση τοΰ A.M. W o l o h o j i a n , The Romance of Alexander the Great by PseudoCal

listhenes (Νέα 'Υόρκη 1969). 3. 'Αγγλική μετάφραση τοϋ Ε. Α. W a Ι 1 i s B u d g e , The History of Alexan

der the Great (Καίμπριτζ 1889). Ή άμεση πηγή τής συριακής διασκευής είναι μια χα

μένη περσική, βλ. Ν ο 1 d e k e, Beitràge zur Geschichte des Alexanderromans, Denk

chriften der K. Akademie der Wissenschaften in Wien, XXVIII, 1890, σ. 11. 4. Έκδοση και αγγλική μετάφραση τοΰ Ε. Α. W a 11 i s B u d g e , The Life and

Exploits of Alexander the Great (Λονδίνο 1896), καί τ ο ΰ ί δ ι ο υ , The Alexander Book in Ethiopia (Λονδίνο 1933). Ή αϊθιοπική διασκευή έχει ώς πηγή μια χαμένη αραβική, πού προέρχεται άπό τή συριακή, καί χρονολογείται ϊσως στο 14ο αιώνα.

— 229 —

κάθε διασκευή αντιπροσωπεύεται άπό έναν αριθμό χειρογράφων, ενός μόνο στην περίπτωση της α, οχτώ της β, κτλ. "Ενα τέτοιο στέμμα όμως είναι πολύ περιορισμένης αξίας, επειδή δεν λογαριάζει —ούτε μπορεί —τις εκα

τοντάδες χαμένα χειρόγραφα, και βασίζεται μόνο σε καθαρά υποθετικές διασκευές, πού συμπεραίνονται και ανασκευάζονται άπό τον σχετικά μικρό αριθμό χειρογράφων πού σώζονται. "Αν λοιπόν χρησιμοποιείται ενα στέμμα (και νομίζω ότι ή χρήση του έχει ορισμένα καθαρά πρακτικά πλεονεκτή

ματα και γι' αυτό κρατώ εδώ τή συμβατική ορολογία), τότε οι επιφυλάξεις αυτές δέν πρέπει ποτέ να ξεχαστούν ι.

Ή ελληνική διασκευή α τοΰ Μυθιστορήματος, δηλ. το χειρόγραφο 1711 τοϋ Παρισιού, έχει ενα κάπως κλασσικιστικό, σχολαστικό ύφος, πού οφείλεται βέβαια σ' ενα μεγάλο βαθμό στή μορφή και στή γλώσσα των άμεσων πηγών της. Γι' αυτό είναι δύσκολο να τό πούμε δημοτικό ή δημώ

δες. "Εχει δύο άμεσα ελληνικά παράγωγα: ή μία (α) νομίζεται—δέν σώ

ζεται κανένα χειρόγραφο —από μερικούς ερευνητές ότι είναι τό πρότυπο της συριακής μετάφρασης και της λατινικής τοΰ Λέοντος, άπό τήν οποία κατάγονται όλες οι δυτικές διασκευές τοΰ Μυθιστορήματος2. Ή άλλη, (β), χρονολογείται πριν άπό τό 550 μ.Χ. καί πιθανότατα στον 5ον αιώνα. Για τήν αποκατάσταση της διασκευής αυτής χρησιμοποιήθηκαν εννέα χειρό

γραφα με χρονολογίες άπό τον 1 Ιο ως τον 16ο αΐώνα:i. Άπό γλωσσική άποψη τό κείμενο αυτό διαφέρει πολύ άπό εκείνο τής διασκευής α* εΐναι απλού

στερο, μέ πολλές παρατακτικές συντάξεις αντί για υποτακτικές, καί έχει περισσότερο ομοιόμορφο καί εύκολοανάγνωστο χαρακτήρα. Μερικά επεισό

δια έχουν άφαιρεθή, άλλα καινούργια έχουν προστεθή, καί τό αλεξανδρινό

1. Βλ. G. V e 1 ο u d i s, Byzantinische Zeitschrift 60, 1967, 87 90 καί στο βιβλίο του Der neugriechische Alexander, ό.π., σσ. 2021. Ή άποψη του είναι ότι το αρχικό κείμενο τοΰ Μυθιστορήματος δέν μπορεί να άποκαταστηθή κ' έτσι ιδανικά κάθε χειρό

γραφο θά έπρεπε να δημοσιευτή ξεχωριστά. Ό λόγος θα έπρεπε να είναι, λοιπόν, όχι γιά διασκευές τοϋ Μυθιστορήματος, άλλα γιά ομάδες κειμένων (Textgruppen) πού παρουσιά

ζουν ομοιότητες μεταξύ τους. 2. Για τίς ομοιότητες πού παρουσιάζουν τα δυο αυτά κείμενα βλ. Α. Au sf e l d ,

ό.π., σσ. 1720. Άπό τους ερευνητές πού υποστηρίζουν τήν ύπαρξη μιας διασκευής δ είναι ό G. Β a 11 a i r a, Frammenti inediti della perduta recensione δ del Romanzo di Alessandro in un codice vaticano, Bolletino del Comitato per la prep. della Ed. Naz. dei Classici Greci e Latini N.S. XIII, 1965, σσ. 27 59), ó K. M i t s ak i s, Der byzan

tinische Alexanderroman nach dem Codex Vindob. Theol. gr. 244 ( = Miscellanea By

zaniina Monacensia 7) (Μόναχο 1967), σσ. 67, καί ό ί δ ι ο ς στή διήγηση περί τοϋ 'Αλεξάνδρου, ό.π., σ. 232, καί ό V e 1 ο u d i s, Alexander der Grosse, ό.π., σ. 11. 'Αντί

θετα τα κείμενα αυτά κατατάσσονται μαζί μέ τή διασκευή α άπό τον M e r k e l b a c h , ό.π., σ. 66 καί τον Bergson, ό.π., σσ. V VI.

3. "Εκδοση L. B e r g s o n , ό.π. 15

— 230 —

χρώμα της πρώτης διασκευής εξαφανίστηκε πιά. Το κείμενο έγινε φαντα

στικό μυθιστόρημα. Ή διασκευή αύτη ήταν ή πιο δημοφιλής στο Βυζάν

τιο, αν τουλάχιστο μπορούμε να κρίνουμε από τον αριθμό των χειρογράφων πού σώζονται.

Άλλα οί προσπάθειες να «βελτιωθή» το Μυθιστόρημα κάθε άλλο παρά σταμάτησαν εδώ. Ένώ τό κείμενο αυτό αντιγραφόταν επανειλημμένα με μικρές μόνο αλλαγές από τον 5ο μέχρι τον 16ο αιώνα, ταυτόχρονα ή ϊδια διασκευή σχεδόν ξαναπλάστηκε πολλές φορές στα χέρια των απανωτών αντιγραφέων της. Ή πρώτη άπό τις αναπλάσεις αυτές έγινε στον 6ο αιώνα, όταν κάποιος, ϊσως ένας Εβραίος της 'Αλεξάνδρειας, έντυσε τό ολόκληρο Μυθιστόρημα μέ εβραϊκή ατμόσφαιρα. Ό Αλέξανδρος κατά συνέπειαν ταξιδεύει στα 'Ιεροσόλυμα, όπου λατρεύει τον Ίεχωβά, και κουβεντιάζει μέ τους προφήτες. Αυτή ή διασκευή — ε — σώζεται σ' ένα μόνο χειρόγραφο μέχρι τώρα ανέκδοτο 1. Οί διασκευές ε και β είναι οί πηγές μιας άλλης δια

σκευής — γ —, πού πλάστηκε μέσα στον 7ο αιώνα 2. Ή χρονολόγηση ορί

ζεται άπό μια περιγραφή βυζαντινής αρματοδρομίας πού συμπίπτει μέ τή συνήθεια του 7ου αιώνα 3. Υπάρχει επίσης μνεία των δήμων και των χρω

μάτων πού είχαν οί στολές, πού φορούσαν στο Ιπποδρόμιο 4. Τό τελευταίο παράγωγο τής διασκευής β είναι ή διασκευή λ, μια ομάδα

άπό πέντε χειρόγραφα πού χαρακτηρίζονται άπό τήν παρεμβολή μιας συλ

λογής αποφθεγμάτων, ενός κειμένου του ΨευδοΜεθοδίου, και μιας δια

φορετικής παραλλαγής τής δεύτερης επιστολής του 'Αλεξάνδρου στον 'Αριστοτέλη. Ή διασκευή λ χρονολογείται προς τό τέλος του 7ου αιώνα ύ. Μέχρι τότε, λοιπόν, κυκλοφορούσαν κιόλας πέντε τουλάχιστο διαφορετι

κές ελληνικές παραλλαγές του Μυθιστορήματος. Τό 14ο αιώνα εμφανίζεται για πρώτη φορά μια έμμετρη διασκευή του

Μυθιστορήματος στα ελληνικά. Τό βυζαντινό ποίημα 'Αλέξανδρος ό Βασι

λεύς χρονολογείται τό 1388, και ή δημοτικότητα του ήταν, καθώς φαίνεται,

1. Έκδοση προετοιμάζει ό J. Trumpf. Ό ίδιος έχει αποδείξει τήν προτεραιό

τητα τής διασκευής ε απέναντι στή διασκευή γ, αντίθετα άπ' ότι πίστευαν ώς τότε βλ. J. T r u m p f , Alexanders Kappadokisches Testament, Byzantinische Zeitschrift 52, 1959, σ. 253, ύποσημ. 1.

2. Έκδοση σε τρεις τόμους, U. v o n L a u e n s t e i n , Der griechische Ale

xanderroman. Rezension γ (Buch I), H. E n g e 1 m a n n (Buch II) και F. Ρ a r t h e (Buch III) (Μάιζενχαϊμ 1962, 1963 και 1965).

3. Βλ. U. v o n L a u e n s t e i n , ό.π., σ. 47. 4. Βλ. Η. G 1 e i x n e r, ό.π., σ. 64, όπου παρέχονται οί σχετικές παραπομπές. 5. Τα κομμάτια τής διασκευής λ πού διαφέρουν σημαντικά άπό τή διασκευή β

έχουν έκδοθή άπό τον Η. v a n Τ h i e 1, Die Rezension des PseudoKallisthenes (Βόννη 1959).

— 231 —

περιορισμένη: ενα μόνο πλήρες χειρόγραφο ι σώζεται, αν και έχουμε και μερικά αποσπάσματα τοϋ ποιήματος σωσμένα σ' άλλο χειρόγραφο 2. Είναι γραμμένο σε άνομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο στίχο, εντελώς στερη

μένο από λογοτεχνική αξία. Ή σύγκριση τοϋ κειμένου με τις παλιότερες ν διασκευές δείχνει ότι τό ποίημα εΐναι μια απλή έμμετρη απόδοση ενός κει

μένου τοϋ τύπου β, άλλα σέ ορισμένα σημεία στο πρότυπο του στιχουρ

γοΰ είχαν παρεμβληθή χαρακτηριστικά της διασκευής α 3. Άπό γλωσσική άποψη ό στιχουργός προσπάθησε κάπως αδέξια να διατήρηση τό για τήν εποχή του αρχαϊκό ΰφος τοϋ πεζοΰ πρωτοτύπου του i.

Υπάρχει επίσης ενα υστεροβυζαντινό πεζό μυθιστόρημα του 'Αλεξάν

δρου, πού αντιπροσωπεύεται άπό έντεκα χειρόγραφα τοϋ 16ου και 17ου αιώνα δ. Τά χειρόγραφα αυτά μας παρουσιάζουν μια λαϊκότερη επεξεργασία τοϋ Μυθιστορήματος, άλλα σέ μια κάπως πλήρη μορφή, άλλα σέ επιτομή. Ή γλώσσα τους είναι πια ή δημοτική και τό κείμενο, καθώς φαίνεται, βα

σίζεται στή διασκευή ειΐ. Ή σύνθεση τοϋ υστεροβυζαντινού πεζοϋ Μυθι

στορήματος έγινε πιθανότατα προς τό τέλος τοϋ 15ου αιώνα, αν και μερι

1. Ό κώδικας Marcianus 408. Tò ποίημα εκδόθηκε για πρώτη φορά από τον W. ' W a g n e r , Trois poèmes grecs du moyenâge inédits (Βερολίνο 1881), σσ. 56241,

και τελευταία από τον S. R e i c h m a n n , Der byzantinische Alexandergedicht (Μάι

ζενχαϊμ 1963). 2. Βλ. J. Τ r u m ρ f, Zwei Zitate aus dem byzantinischen Alexandergedicht in

Codex Vindob. phil. gr. 241, Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinischen Gesellschaft 14, 1965, σσ. 79 80.

3. Tò μεγαλύτερο μέρος τοϋ ποιήματος πού άκολουθάει τή διασκευή α το απο

τελούν οι στ. 2156 2913 (Ι 45 II 2). Βλ. M e r k e l b a c h , ο.π., σ. 64. Ή πιο πρόσφατη μελέτη τών πηγών τοϋ ποιήματος εϊναι τοϋ Κ. M i t s a k i s, Beobachtungen zum by

zantinischen Alexandergedicht, Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinischen Gesell

schaft 16, 1967, σσ. 119 126. 4. Μελέτη της γλώσσας του ποιήματος έκανε ό Η. C h r i s t e n s e n , Die Spra

che des byzantinischen Alexandergedichts, Byzantinische Zeitschrift 7, 1898, σσ. 366 397. 5. Κατάλογο των χειρογράφων αυτών παρέχει ό Κ. M i t s a k i s , Der byzan

tinische Alexanderroman ο.π., σσ. 8 9, βλ. όμως τις διορθώσεις του J. Τ r u m ρ f, Byzantinische Zeitschrift 62, 1969, σ. 80, και τήν προσθήκη τοΰ M i t s a k i s , The Tradition of the Alexander Romance in Modern Greek Literature, ο.π., σ. 380 έξ. Μόνο τρία αυτών τών χειρογράφων, πού παρουσιάζουν τόσο ενδιαφέρον στον μελετητή της πρώιμης ιστορίας τών νεοελληνικών γραμμάτων, έχουν έκδοθή ως τώρα : είναι ό Lau

rentianus 1444 (αποσπάσματα μόνο, Α. Ν. W e s s e l o f s k y , Die Wunderepisode der mittelgriechischen Alexandreis, Archiv fur slavische Philologie II, 1888, σσ. 327 343), ό κώδικας 236 της Μονής Κουτλουμουσίου (Κ. Μ η τ σ ά κ η, Διήγησις περί τοΰ 'Αλε

ξάνδρου, ο.π.), και ό Vindobonensis Theol. gr. 244 (νεότερη έκδοση, Κ. M i t s a k i s , Der byz. Alexanderroman, ο.π.).

6. Βλ. J. T r u m p f , Zur Uberlieferung des Mittelgriechischen Prosa Alexan

ders und der Φυλλάδα τοΰ Μεγαλέξαντρου, Byzantinische Zeitschrift 60, 1967, σ. 4.

— 232 —

Koi ερευνητές τη χρονολογούν αρκετούς αιώνες νωρίτερα 1. Αυτά τα χειρό

γραφα δείχνουν καθαρά τα προβλήματα, πού αντιμετωπίζει όποιος επιχεί

ρηση να εκδώση τις διάφορες διασκευές τοϋ Μυθιστορήματος. Μέχρι τώρα τρία από τα έντεκα χειρόγραφα έχουν έκδοθή 2· τα κείμενα τους όμως δια

φέρουν τόσο πολύ, ώστε να είναι αδύνατο να φανταστή κανείς ότι μια κρι

τική έκδοση θα μπορούσε να συνταχθή 3. Κάθε αντιγραφέας ξανάγραψε τήν ιστορία αντίστοιχα μέ τό δικό του γλωσσικό και λογοτεχνικό γούστο. Τό αρχικό κείμενο της υστεροβυζαντινής διασκευής έτσι σκεπάζεται για πάντα κάτω από ενα πλήθος αλλοιώσεις τών αντιγραφέων.

Πολύ συγγενική μέ τήν υστεροβυζαντινή πεζή διασκευή είναι ή λε

γόμενη Φυλλάδα τον Μεγαλέξαντρον. Πρόκειται για ενα νεοελληνικό πεζό κείμενο, πού δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά γύρω στα 1680 στή Βενετία και ξανατυπώθηκε επανειλημμένα μέχρι τό 1926 4. Τουλάχιστο 43 εκδόσεις κυκλοφόρησαν 5, πράγμα πού μαρτυρεί τήν τεράστια δημοτικότητα τοϋ θέ

ματος και τή μεγάλη επίδραση πού ασκούσε ώς φορέας λαϊκής μόρφωσης κατά τή διάρκεια της Τουρκοκρατίας και τής παιδικής ηλικίας του νεοελ

ληνικού κράτους. Ένώ στή Δυτική Ευρώπη τό Μυθιστόρημα τοΰ Αλεξάν

δρου είχε πάψει πια να ίκανοποιή τό όλο και περισσότερο καλλιεργημένο κοινό, πού είχε τώρα στή διάθεση του τις πιο αξιόπιστες ιστορικές αφη

γήσεις τοΰ βίου τοΰ 'Αλεξάνδρου, τό Μυθιστόρημα συνέχιζε να γνωρίζη με

γάλη ζήτηση στην Ελλάδα και στην ελληνική Τουρκία. Μέχρι τό 1926, πού βγήκε ή τελευταία λαϊκή έκδοση τής Φυλλάδας,

τό κείμενο τοΰ Μυθιστορήματος είχε ύποστή τόσες καί τέτοιες αλλαγές

1. Ό G. V e 1 ο u d i s χρονολογεί τήν υστεροβυζαντινή πεζή διασκευή ανάμεσα στα 1430 καί 1453 (βλ. Der neugriechische Alexander, ο.π., σσ. 36 37). Ό Λ. Π ο λ ί

τ η ς δέχεται το πρώτο όριο ώς terminus post quem, άλλα μέ γλωσσικά κριτήρια τείνει σέ μια χρονολογία προς το τέλος τοΰ 15ου αιώνα (Ελληνικά 23, 1970, σσ. 388390). Τήν αντίθετη άποψη υποστηρίζει ό M i t s a k i s (The Tradition of the Alexander Romance in Modern Greek Literature, ο.π., σ. 377), πού υποθέτει ότι ή υστεροβυζαντινή διασκευή πού μας σώζεται είναι το αποτέλεσμα μιας συνεχούς ανανέωσης τοΰ κειμένου τής διασκευής ε. Πρέπει νά έχουμε υπόψη όμως ότι ή διασκευή ε θα έμενε εύκολοκατα

νόητη στον πολύ λαό για αρκετούς αιώνες στην αρχική της γλωσσική μορφή, χωρίς νά χρειαστή συγχρονισμός. Το ότι τό Μυθιστόρημα συνέχιζε νά είναι δημοφιλές είναι σίγουρο, άλλα ποιο κείμενο διέθεταν στην ενδιάμεση περίοδο είναι πρόβλημα πού δεν μπορεί νά λυθή ακόμα. Για τή πιθανότητα ότι υπήρχε μια άλλη δημοτική διασκευή στους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, βλ. παρακάτω.

2. Βλ. σ. 273, ύποσημ. 5. 3. Κ. M i t s a k i s , ο.π., σ. 378. 4. Ξανατυπώθηκε μέ εισαγωγή τοΰ Α. Α. Π ά λ λ η, Ή Φυλλάδα τοΰ Μεγαλέξαν

τρου, (Αθήναι 1935, καί στις εκδόσεις «Γαλαξίας», 1961). 5. Πλήρη κατάλογο τών εκδόσεων παρέχει ό V e 1 ο u d i s, ο.π., σσ. 13 19.

— 233 —

από την εποχή πού πρωτοσυντάχτηκε πού, βάζοντας δίπλα δίπλα τη Φυλ

λάδα του 1926 και τη διασκευή α, θα δυσκολευόταν κανείς νά αναγνώριση το ϊδιο έργο, έκτος από τήν ταυτότητα των ονομάτων τών κύριων προσώπων και του γενικού σχήματος της πλοκής. Μεσολαβούν τρεις τουλάχιστο ολο

κληρωτικές επεξεργασίες: οι διασκευές β και ε, και ύστερα ή μετάφραση στα νεοελληνικά. Έκτος απ' αυτές τήν έντυπη σταδιοδρομία της Φυλλάδας τή συνόδευαν πολλές τροποποιήσεις γλωσσικές καθώς και τοΰ κειμένου.

Τό Μυθιστόρημα τοΰ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου, λοιπόν, έχει χαρακτήρα καταπληχτικά πρωτεϊκό. Αυτό πού μας παραξενεύει περισσότερο όμως είναι τό γεγονός ότι, παράλληλα μ' αυτή τήν ποικίλη εξέλιξη, ένας μικρότερος αριθμός αντιγραφέων κατέβαλαν προσπάθειες νά αντιγράψουν τό κείμενο πού εΐχαν μπροστά τους όσο πιστά μπορούσαν. Τήν υπόθεση αυτή τήν ενισχύει μια άλλη «διασκευή» τοΰ Μυθιστορήματος, από μερικές απόψεις ή πιο μοντέρνα. Ή Φυλλάδα, λοιπόν, δεν ήταν ή μόνη νεοελληνική λαϊκή διασκευή τοΰ Μυθιστορήματος τοΰ 'Αλεξάνδρου πού τυπώθηκε στή Βενε

τία, ούτε καν ή πρώτη. Ή τιμή αυτή ανήκει σ' ενα ομοιοκατάληκτο στι

χούργημα, πού πρωτοδημοσιεύτηκε τό 1529 καί ξανατυπώθηκε άλλες 13 φορές, τήν τελευταία τό 1805. Ή δημοσίευση της Ρψάδας, όπως θα ονομά

σουμε τό στιχούργημα αυτό, οφείλεται στον Δημήτριο Ζήνο της Ζακύνθου, πού ή δραστηριότητα του συμπεριλαμβάνει τήν αντιγραφή χειρογράφων, μετάφραση (της Βατραχομυομαχίας), εμπόριο χειρογράφων, τή διόρθωση καί έκδοση πολλών λαϊκών βιβλίων, πού τυπώθηκαν στή Βενετία τό πρώτο μισό τοΰ 16ου αιώνα2.

Στον Επίλογο της Ριμάδας, ό Ζήνος μας πληροφορεί γιά τα περιστα

τικά της έκδοσης: ό στιχουργός ήταν κάποιος συμπατριώτης του Ζα

κύνθιος (δέν αναφέρει τ' ονομά του). Ό Ζήνος αποφάσισε νά δημοσιέψη τό έργο καί ζήτησε άπό τό στιχουργό τό αυτόγραφο του, επειδή διέθετε μόνο ενα παλιό χειρόγραφο μέ πολλά σφάλματα. Δυστυχώς δέν πήρε καμιά απάν

τηση, κ' έτσι ό Ζήνος διόρθωσε τό κείμενο, όσο μπορούσε ό ίδιος, καί γι' αυτό παρακαλεί τους αναγνώστες του νά τοΰ συγχωρέσουν τά σφάλματα του, επειδή «τό σφάλλειν έναι τών βροτών καί τών θνητών ανθρώπων» 3.

1. Βλ. Κ. Μ η τ σ α κ η, Διήγησις περί τοΰ 'Αλεξάνδρου. . . , ο.π., σ. 239 εξ. 2. Βλ. É. L e g r a n d , Bibliographie hellénique ou description raisonée des ou

vrages publiés en grec par des grecs aux XV e et XVIe siècles (Παρίσι 1885 1906), τόμ. 1ος, σ. 179. "Εχω ετοιμάσει κριτική έκδοση της Ριμάδα~, μέ εκτενή εισαγωγή καί σχό

λια, πού θά δημοσιευτή προσεχώς στην καινούργια σειρά «Βυζαντινή καί Νεοελληνική Βιβλιοθήκη».

3. Οι σχετικοί στίχοι του 'Επιλόγου έχουν ώς έξης :

Έκεϊνος όπου τό 'βαλε είς στίχον καί εις ρίμα ηνρίσκεται στην Ζάκννθον κ' έκαμε μέγα κρίμα

— 234 —

Πιο κάτω ό Ζήνος υπερασπίζει τον 'Αλέξανδρο εναντίον της κατηγορίας ότι μοίχευσε μέ τή γυναίκα τοϋ Δαρείου. Σπάνια τα ελληνικά κείμενα του Μυθιστορήματος σχολιάζουν τις πράξεις του ήρωα τους, άλλα εδώ ό Ζήνος, πού φαίνεται να ήταν άνθρωπος μέτριας μόρφωσης, παραπέμπει στον «στορικόν Σουίδα», πού μαρτυρεί τήν έντιμη συμπεριφορά τοϋ 'Αλεξάν

δρου προς τή γυναίκα τοϋ Δαρείου *. Ή Ριμάδα παρουσιάζει ενα κείμενο πού ταυτίζεται λίγο πολύ μέ τή

διασκευή α, άλλα και μέ μερικά στοιχεία πού θεωροΰνται ότι ανήκουν στή διασκευή β. Οι περισσότεροι ερευνητές πού έχουν άσχοληθή μέ τή Ριμάδα κατέληξαν στο λαθεμένο συμπέρασμα ότι βασίζεται πάνω στή διασκευή β καί ότι έχουν παρεμβληθή χωρία ενός κειμένου τοϋ τύπου α στο τελευταίο μόνο μέρος της ιστορίας, δηλ. άπο τήν επιστολή στον 'Αριστοτέλη ως τό τέλος (III 17III 35)2. Δέν μένει καμιά αμφιβολία όμως ότι ή παλιότερη ελληνική διασκευή τοϋ Μυθιστορήματος α είναι ή κύρια πηγή της Ρι

μάδας. Οί πρώτοι στίχοι κιόλας, όπου περιγράφονται οι μαγικές τέχνες τών Αιγυπτίων, εξαρτώνται μόνο από τή διασκευή α 3. Ά λ λ ο παράδειγμα βρί

σκεται στην περιγραφή της θεμελίωσης της 'Αλεξάνδρειας: ενα φίδι, πού εμφανίζεται ξαφνικά ενώ ή πόλη χτίζεται, θεωρείται σαν καλός οιωνός,

πού δε μας ευεργέτησε το εδικό τον γράμμα, το να το μάθη δλπιζα, στέλνει το εν τω άμα, έπεί εγώ τοϋ μήνησα κ' επαρακάλεσά τον για να το στείλη το λοιπόν εγώ δεήθηκα τον πλευσίματά 'ρχονται πολλά εδώ στην Βενετία, το πώς ουδέν το έστειλε ουκ ο'ιδα τήν αιτία. 'Ημείς, το ημπορέσαμε, έκάμαμε μέ κόπον . . . (στ. 1119) .

Ά π ο τα λόγια αυτά μερικοί ερευνητές έβγαλαν το συμπέρασμα ότι ό Ζήνος ό "ίδιος στι

χούργησε τή Ριμάδα (βλ. V e 1 ο u d i s, ό.π., σ. 79 για τις σχετικές παραπομπές). Πρώ

τος ό L e g r a n d (ό.π., σ. 289) αντιλήφθηκε ότι ό Ζήνος δέν ήταν παρά ό έκδοτης τοϋ στιχουργήματος. Τελευταία όμως ό M i t s a k i s (The Tradition of the Alexander Ro

mance in Modem Greek Literature, ό.π., σσ. 384 5) ξαναγύρισε στην παλιά γνώμη. Για τό Ζήνο βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή ('Αθήναι 1970), σσ. 9 κ.έξ.

1. Βλ. στ. 27 32 τοϋ Επιλόγου :

Γυναίκα γαρ τοϋ Δαρείου είχε 'χμαλωτισμένη, μ' έκείνην δέν έμοίχενσε, σαν τό 'χουν μιασμένοι, που 'τον εις τήν νεότητα και είχε εξουσία, το συνειδός τον έλεγχε κ' έφυγε ανομία. Αύτείνο γώ διάβασα, γραμμένο γαρ το εϊδα είσέ βιβλίον εμορφον στον στορικόν Σουίδα.

2. Βλ. R. M e r k e l b a c h , ό.π., σ. 64 καί V e 1 ο u d i s, ό.π., σ. 61. 3. Στ. 1 6, πβλ. Ι 1 τής διασκευής α (έκδοση Kroll).

— 235 —

σκοτώνεται και χώνεται κάτω από τα θεμέλια της πόλης. Το επεισόδιο αυτό βρίσκεται στή διασκευή α, άλλα λείπει από τη β ι.

Μ' όλα ταϋτα μερικά χαρακτηριστικά της διασκευής β υπάρχουν στή Ριμάδα. Για να εξηγήσουμε, λοιπόν, τή διπλή καταγωγή μπορούμε να υπο

θέσουμε ότι κάποτε στην ιστορία του κειμένου της Ριμάδας έγινε σκόπιμα συμφυρμός των δύο παραδόσεων. 'Υπάρχει όμως μια άλλη λύση: ότι ή διασκευή πού αντιπροσωπεύουν τά σωζόμενα χειρόγραφα τύπου β δεν ήταν ή πρώτη, άλλα ή δεύτερη αναθεώρηση του κειμένου της α, και πρώτη με

ρική αναθεώρηση αντιπροσωπεύεται άπό τό κείμενο της Ριμάδας. Ή δεύτερη αυτή εξήγηση φαίνεται προτιμότερη, αν έχουμε υπόψη ότι

ή αρμενική μετάφραση παρουσιάζει κι αυτή μερικά στοιχεία, θεωρούμενα του τύπου β 2 και σέ πολλά σημεία συμφωνεί σημαντικά με τή Ριμάδα. Έτσι το άμεσο πρότυπο της Ριμάδας ήταν ενα χειρόγραφο, πού παρουσία

ζε ενα κείμενο πολύ συγγενικό με τήν πρώτη διασκευή του Μυθιστορήμα

τος. Τό χειρόγραφο αυτό όμως ήταν γραμμένο στή νεοελληνική χωρίς αμφι

βολία, επειδή μεγάλα αποσπάσματα του ϊδιου κειμένου χρησιμοποιήθηκαν και άπό τον αντιγραφέα του κώδικα της 'Οξφόρδης Bodleianus Misc. 283 (Ρ)3. Τό χειρόγραφο Ρ, γραμμένο τό 1516, είναι μείγμα τριών διαφορετικών παρα

δόσεων: της β, της λ και της νεοελληνικής μετάφρασης της α, πού χρησί

μεψε αποκλειστικά στο στιχουργό της Ριμάδας. 'Επειδή τό μοναδικό πλήρες χειρόγραφο, πού αντιπροσωπεύει τή δια

σκευή α στην αρχική της γλωσσική μορφή, παρουσιάζει πολλά κενά και πολλές ατέλειες στο κείμενο, μπορεί να καταλάβη κανείς πόσο σημαντική εΐναι ή Ριμάδα, παρ' όλη τήν τάση της για απλοποίηση, τή μετρική της μορφή και τή δημοτική γλώσσα. 'Ιδιαίτερη σημασία έχει ή Ριμάδα για τήν αποκατάσταση του κειμένου στα τελευταία κεφάλαια και κυρίως στή δια

θήκη τοϋ 'Αλεξάνδρου, όπως έχει ήδη παρατηρηθή άπό άλλους ερευνητές 4. Ή σημασία της όμως δεν σταματάει εδώ, όπως πίστευαν. Νά ενα παρά

δειγμα: όταν διαδέχτηκε ό 'Αλέξανδρος τον πατέρα του στο θρόνο, ήρθαν πρεσβευτές άπό τον Δαρείο νά απαιτήσουν τό φόρο πού συνήθιζε νά τοϋ

1. Στ. 589 594, πβλ. Ι 32 της διασκευής α. 2. Βλ. Α. A u s f e l d , ό.π., σ. 14. 3. Τις ομοιότητες ανάμεσα στή Ριμάδα και στο Βοδλειανο κώδικα πρώτος τις πα

ρατήρησε ό Σπ. Λ ά μ π ρ ο ς , Διήγησις 'Αλεξάνδρου εν Κώδικι Όξωνίου Misc. 283 και ό Δημήτριος Ζήνος,. Νέος Έλληνομνήμων 16, 1922, σσ. 266271. Ό εκδότης της διασκευής λ όμως αρνείται κάθε σχέση μεταξύ των δυο κειμένων (βλ. V a n Τ h i e 1, ό.π., σ. 14 εξ.). Περιγραφή τοϋ κώδικα Ρ παρέχει ό B e r g s o n , ό.π., σ. XIX.

4. Βλ. σ. 233, ύποσημ. 2. Ό T r u m p f (Byzantinische Zeitschrift 55, 1962, σ. 85) υπογραμμίζει κι αυτός τή σημασία της Ριμάδας ώς προς τήν παλιότερη παράδοση τοϋ Μυθιστορήματος.

— 236 —

πληρώνη ό Φίλιππος. Ό 'Αλέξανδρος τους ρώτησε γιατί ήταν ό φόρος αυτός, καί του απάντησαν: «υπέρ της γης ην πατείτε και υπέρ του ύδατος δ πίνετε». Καμιά όμως άπό τις παλιές ελληνικές διασκευές δέν διασώζει την πλήρη απάντηση, και ό εκδότης της β συμπλήρωσε το αρχικό ελληνικό κείμενο μέ βάση τη συριακή μετάφραση καί τή λατινική του Βαλέριου 1. Σημείωσε επίσης ότι τό χειρόγραφο Ρ έχει ως έξης: «δια τήν γήν τήν πατείτε καί τό νερό τό πίνετε». Καί θα μπορούσε να είχε προσθέσει τους παράλλη

λους στίχους της Ριμάδας:

Κ3 εκείνοι άπεκρίθησαν «Για γη όπου πατείτε, καί για νερό πού πίνετε, και ήλων που θωρείτε».

(στ. 403 4)

Δέν υπάρχει αμφιβολία ότι τό πεζό πρότυπο του χειρογράφου Ρ καί της Ριμάδας διάσωζε εδώ τήν ουσία του άρχικοϋ κειμένου, αντίθετα άπ' όλα τα ελληνικά χειρόγραφα.

"Αλλο παράδειγμα είναι ό διάλογος του 'Αλεξάνδρου μέ τους Γυμνο

σοφιστές. Τα ελληνικά κείμενα των διασκευών α καί β είναι σέ ιδιαίτερα κακή κατάσταση σ' αυτό τό χωρίο. Καί οί δυο διασκευές παραλείπουν αρκετές ερωταποκρίσεις, όχι όμως τις ϊδιες. "Αλλες επί πλέον έρωταποκρί

σεις βρίσκονται στις διάφορες μεταφράσεις — τοϋ Βαλέριου, στην αρμενι

κή, συριακή καί αΐθιοπική —πού λείπουν εντελώς άπό τις ελληνικές δια

σκευές. Ή Ριμάδα όμως διασώζει ολόκληρο τό διάλογο, έστω μέ αρκετές τροποποιήσεις, άφοΰ ό στιχουργός δυσκολευότανε, μέ τις απαιτήσεις τοϋ δεκαπεντασύλλαβου καί της ομοιοκαταληξίας 2. Πάντως μπορούμε να πούμε μέ βεβαιότητα ότι ή Ριμάδα διασώζει μια μορφή τοΰ επεισοδίου πληρέστερη άπό κάθε άλλο ελληνικό κείμενο τοΰ Μυθιστορήματος. Codices recentio

res, λοιπόν, δέν είναι πάντα détériores. Οί μαρτυρίες της Ριμάδας καί τών σχετικών τμημάτων τοΰ χειρογράφου

Ρ μας δείχνουν ότι υπήρχε ενα πλήρες καί απροσδόκητα αξιόπιστο κείμενο τοΰ Μυθιστορήματος, γραμμένο στή δημοτική, άλλα εξαρτημένο αρκετά στενά άπό τήν πρώτη διασκευή τοΰ ΨευδοΚαλλισθένη. Δυστυχώς δέν εΐναι δυνατό να χρονολογήσουμε ακριβώς τό κείμενο αυτό, άλλα θα υπήρχε κιόλας στο δεύτερο μισό τοΰ 15ου αιώνα. Τα επιχειρήματα πού χρησιμεύουν

1. B e r g s o n , ο.π., σ. 34. 2. Οί έρωταποκρίσεις τών στ. 19371938 καί 1971 1972 απουσιάζουν έξ ολοκλή

ρου άπ' όλες τις άλλες ελληνικές διασκευές. Οί στ. 1949 1962 καί 1965 1970 έχουν τήν πηγή τους στή διασκευή β, ενώ δέν βρίσκονται τα αντίστοιχα χωρία στο ελληνικό χει

ρόγραφο της διασκευής α. 'Αντίθετα οί στ. 19631964 δέν βρίσκονται στή διασκευή β, άλλα μόνο στην α.

— 237 —

για τη χρονολόγηση πεζών κειμένων της εποχής αυτής είναι συνήθως κυ

κλικά. 'Επειδή δεν ξέρουμε κανένα σχεδόν πεζό λογοτεχνικό κείμενο στη δημοτική πού μπορεί να χρονολογηθή με βεβαιότητα πριν άπό τα τέλη του 15ου αίώνα, συμπεραίνομεν ότι δεν θα υπήρχε. Συνεπώς κάθε πεζό κεί

μενο γραμμένο στή δημοτική πρέπει να χρονολογηθή, λένε, όχι πρίν άπό τα τέλη τοϋ 15ου αίώνα. Άλλα έχουμε πολλά υποδείγματα δημοτικής πεζογραφίας, όπου ή ομιλούμενη χρησιμοποιείται, φυσικά για πρακτικούς σκοπούς, και μάλιστα σέ πολύ νωρίτερες εποχές, π.χ. διαθήκες, γράμματα (αρκετά του Βησσαρίωνα λόγου χάρη), συνθήκες, πορτολάνους, εγχειρίδια εικονογραφικής, τυπικά μοναστηριών κτλ. ι. "Ετσι φαίνεται πολύ τολμηρό να αποκλείσουμε τήν περίπτωση νά υπήρχε μια πεζή διασκευή του Μυθι

στορήματος του 'Αλεξάνδρου, έργου πού ήταν τόσο κοντά στο λαό, γραμ

μένη στή δημοτική τήν τελευταία βυζαντινή εποχή, αν και δεν μπορεί νά άποδειχθή. Ή έλλειψη πεζών λογοτεχνημάτων στή δημοτική στο Βυζάν

τιο μπορεί νά οφείλεται απλώς στο γεγονός ότι τέτοια κείμενα δεν θεω

ρούνταν άξια νά σωθούν σέ σύγκριση με τα πολύτιμα κλασικά χειρόγραφα πού σώθηκαν και ήρθαν στή Δύση.

Ά ν δέν μπορεί νά άποδειχθή ότι υπήρχε στο Βυζάντιο μια δημοτική πεζή διασκευή του Μυθιστορήματος, πάντως για τη δημοτικότητα τοϋ Μυ

θιστορήματος έχουμε άφθονες μαρτυρίες. "Ενας άπό τους πιο ενδιαφέροντες αντίλαλους τοΰ θέματος του 'Αλεξάνδρου απαντιέται στο έπος τοΰ Διγενή Άκριτα, όπου έχουν παρεμβληθή με αρκετή επιδεξιότητα πολλά στοιχεία τοΰ ΨευδοΚαλλισθένη. 'Υπάρχουν πολλά παράλληλλα σημεία μεταξύ τών δυο ηρώων. Και οί δυο ξεκινούν στην ηλικία δώδεκα χρονών νά κάνουν κατα

πληχτικά πράγματα" και οί δυο δαμάζουν ενα άγριο άλογο" ό θετός πατέρας τοΰ 'Αλεξάνδρου λέγεται Φίλιππος, ενώ ό Διγενής άκολουθάει τον άπελάτη Φιλόπαππο (ή ομοιότητα τών ονομάτων πιθανό νά μήν είναι συμπτωματική)* οί σχέσεις τοΰ Διγενή με τήν 'Αμαζόνα Μαξιμώ θυμίζουν τήν αλληλογρα

φία τοΰ 'Αλεξάνδρου μέ τις 'Αμαζόνες· ό Διγενής γλυτώνει τήν κόρη τοΰ Άπλορράβδη άπό Άραβες ληστές ενώ ό Αλέξανδρος ελευθερώνει τη γυναίκα τοΰ Κανδαύλη άπό τους Βέβρυκες" ό Διγενής τυφλώνει έναν μάγει

ρο του, καθώς ό Αλέξανδρος τιμωρεί τον μάγειρο του Ανδρέα, πού βρήκε και ύστερα έχασε το αθάνατο νερό" και οί δυο ήρωες πεθαίνουν 33 χρονών 2.

Οί ομοιότητες αυτές θα ενδιέφεραν πολύ τους ανθρωπολόγους, άλλα αυτό πού μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα εδώ εΐναι το αναμφισβήτητο γεγονός ότι το Μυθιστόρημα τοΰ Αλεξάνδρου ήταν γνωστό και δημοφιλές τήν

1. Μερικά τέτοια κείμενα ανθολογούνται άπό τον Γ. Β α λ έ τ α , 'Ανθολογία της Δημοτικής Πεζογραφίας, τόμος Α' ('Αθήνα 1947), βλ. ιδιαίτερα σ. 4 έξ.

2. V e l o u d i s , δ.π., σσ. 265 269.

— 238 —

εποχή πού συντάχτηκε το έπος του Διγενή Ακρίτα, δηλ. το 10ο αιώνα κατά πασαν πιθανότητα, γιατί δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι όλα αυτά τα χαρα

κτηριστικά στοιχεία του έπους είσχωρήσανε για πρώτη φορά στη λογιό

τερη διασκευή του 12ου αιώνα. "Εχουμε, λοιπόν, μαρτυρίες για τήν αδιάκοπη δημοτικότητα τοϋ Μυθι

στορήματος τοϋ 'Αλεξάνδρου, πού αρχίζουν με τις πρώτες αναθεωρήσεις των 5ου, 6ου και 7ου αιώνων (β, ε, γ), και με τή χρήση του από τους χρονο

γράφους, άπό τον Μαλάλα (στον 6ο αιώνα) κ' ύστερα" αργότερα πληροφο

ρούμαστε ότι ό Άρχιπρεσβύτερος Λέων αντέγραψε στην Κωνσταντινού

πολη τό 950 ενα ελληνικό χειρόγραφο τοϋ Μυθιστορήματος πού ύστερα τό μετέφρασε στα λατινικά" επίσης τό 10ο αιώνα τό Μυθιστόρημα πιθανότατα χρησίμεψε για πηγή στον άγνωστο συγγραφέα τοϋ Διγενή 'Ακρίτα· το 12ο αιώνα ήταν γνωστό στον 'Ιωάννη Τζέτζη' τα χειρόγραφα πού σώζονται σή

μερα χρονολογούνται άπό τον 11ο αιώνα και μετά" τό βυζαντινό ποίημα 'Αλέ

ξανδρος ο Βασιλεύς χρονολογείται τό 1388 *. Κ' έτσι φτάνουμε στην εποχή της Ριμάδας και της Φυλλάδας.

Όπως τό κείμενο πέρασε άπό μια συνεχή παράδοση, έτσι και ή εικο

νογραφία πού τό συνόδευε. Ένας πλήρης κύκλος εικονογραφιών τοϋ Μυθι

στορήματος υπήρχε κιόλας στα τέλη της αρχαίας εποχής, ϊσως ακόμα πριν άπό τή σύνταξη της διασκευής α2. Δυστυχώς σήμερα μας σώθηκαν μόνο δύο ελληνικά εικονογραφημένα χειρόγραφα τοϋ Μυθιστορήματος: 1) τό περίφημο χειρόγραφο τοϋ Έλληνικοΰ 'Ινστιτούτου Βενετίας, πού χρονολο

γείται στο 14ο αιώνα και γράφτηκε, κατά τον Ξυγγόπουλο, πιθανότατα στην Κρήτη 3. Τό χειρόγραφο αυτό παρουσιάζει μια σειρά άπό εντυπωσιακές μικρογραφίες πού καλύπτουν σχεδόν ολόκληρη τήν ιστορία τοϋ 'Αλεξάν

δρου Κ 2) Ό κώδικας της 'Οξφόρδης Bodleianus Barocc. 17 (τό κύριο μέρος του γράφτηκε στο 13ο αιώνα)5 προσφέρει μόνο τριάντα μικρογραφίες, γιατί τα υπόλοιπα εκατό κενά πού άφησε ό αντιγραφέας για εικονογράφηση δέν

1. Βλ. Α. G o n z a t o , Il codice Marciano greco 408 e la data del romanzo bi

zantino di Alessandro con una ipotesi sull' autore, Byzantinische Zeitschrift 56, 1963 σ. 248 έξ. 'Αντίθετα ό M i t s a k i s (Beobachtungen zum byzantinischen Alexandergedicht, ο.π., σσ. 119 121) χρονολογεί το ποίημα στο δεύτερο μισό τοΰ 12ου αιώνα ή στις αρχές του 13ου με βάση τήν απουσία φραγκικών γλωσσικών στοιχείων.

2. Βλ. Κ. W e i t z m a n n, Greek Mythology in Byzantine Art (Πρίνστον 1951), σ. 106.

3. Εκτενής μελέτη του κώδικα αυτοΰ μέ φωτογραφίες όλων τών μικρογραφιών : Ά. Ξ υ γ γ ο π ο ύ λ ο υ. Αι μικρογραφίαι τοϋ μυθιστορήματος τοϋ Μεγάλου 'Αλεξάν

δρου εις τον Κώδικα τοΰ Ελληνικού 'Ινστιτούτου της Βενετίας ('Αθήναι Βενετία 1966). 'Ιδιαίτερα για τήν καταγωγή και χρονολογία τοϋ χειρογράφου βλ. σσ. 93 97.

4. Το κείμενο πού παρουσιάζει το χειρόγραφο αυτό ανήκει στή διασκευή γ. 5. Περιγραφή παρέχει ό B e r g s o n , ό.π., σσ. XVIII XIX.

— 239

συμπληρώθηκαν ποτέ. Οί μικρογραφίες του κώδικα της 'Οξφόρδης όμως είναι πολύ κατώτερης ποιότητας και φθαρμένες ι. Δύο νεότερα χειρόγραφα παρουσιάζουν κενά πού, καθώς φαίνεται, προορίζονταν για εικονογράφηση, πού όμως δέν έγινε: τό χειρόγραφο πού περιέχει το βυζαντινό ποίημα 'Αλέ

ξανδρος ο Βασιλεύς (Biblioteca Marciana, Gr. 408), και ενα άπό τα χειρό

γραφα της υστεροβυζαντινής πεζής διασκευής (Biblioteca Laurenziana, Ashburnham 1444)2. "Αν και δέν έχουν μικρογραφίες, τα χειρόγραφα αυτά δείχνουν ότι ό αρχαίος κύκλος εικόνων του Μυθιστορήματος χρησιμο

ποιόταν και ώς τό τέλος τής βυζαντινής εποχής καί, σέ περιορισμένη έκταση τουλάχιστο, έφτασε ώς τό 16ο αιώνα.

Ό ίδιος κύκλος εικόνων χρησίμευε ώς βάση για την εικονογράφηση χειρογράφων τής αρμενικής μετάφρασης του Μυθιστορήματος — σώζον

ται τουλάχιστο δέκα εικονογραφημένα χειρόγραφα — καί τής λατινικής μετάφρασης του Δέοντος, καί άλλων διασκευών στα γαλλικά, ιταλικά καί σερβικά3.

Ή λεπτομερειακή εξέταση πού έκανε ό Ξυγγόπουλος των μικρογραφιών τοϋ κώδικα τής Βενετίας διαφωτίζει πολύ τα διάφορα στάδια εξέλιξης πού πέρασε ό αρχαίος κύκλος εικόνων. Ό κύκλος αυτός δημιουργήθηκε στην ελληνιστική εποχή* ύστερα προσαρμόστηκε στή βυζαντινή εικονογραφική τεχνική. 'Αργότερα προστέθηκαν ανατολικά στοιχεία καί τελικά ή επαφή των Βυζαντινών με τον φραγκικό πολιτισμό προκάλεσε τήν προσθήκη με

ρικών δυτικών στοιχείων, κυρίως ώς προς τήν αρχιτεκτονική καί τα ενδύ

ματα, αν καί ή εικονογραφία έμεινε βασικά βυζαντινή 4. Τό περιεχόμενο των εικόνων συνεχώς προσαρμοζόταν αντίστοιχα μέ τις αλλαγές πού γί

νονταν στο κείμενο τό ϊδιο. Κείμενο καί εικονογράφηση πηγαίνουν χέρι μέ χέρι. Καί στα δυο μπορούμε να παρατηρήσουμε τήν ϊδια τάση: δέχονται τήν προσθήκη καινούργιων στοιχείων, προσαρμόζονται στις αλλαγές τής μόδας, διατηρούν μιαν αμεσότητα πού εξηγεί ώς ενα μεγάλο βαθμό τή συνεχή δημοφιλία τοϋ Μυθιστορήματος. Οί εξελίξεις όμως είναι γενικά επιφανεια

κές. Υπάρχει μια βασική συντηρητικότητα πού δέν ανέχεται να διασπαστή ή παράδοση πού συνδέεται τόσο στενά μέ τό παρελθόν, κ' έτσι μας επιτρέ

πεται σήμερα να ιχνηλατήσουμε τήν παράδοση του Μυθιστορήματος μέσ' άπό τα αλλεπάλληλα στάδια της καί ϊσως να καταλάβουμε κάπως τή μεγάλη επιρροή πού ασκούσε για τόσους αιώνες πάνω στά, κυριολεκτικά, εκατομμύρια αναγνώστες του.

1. Βλ. D. J. Α. R o s s , ο.π., σ. 43. 2. Βλ. R o s s , ό.π., σσ. 42 καί 44. Ό Λαυρεντιανος κώδικας γράφτηκε το 1521. 3. Βλ. R o s s , ο.π., σ. 6. 4. Βλ. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο υ , ο.π., σ. 93.

ΣΠΥΡΟΥ Α. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ Διδάκτορος 'Ιατρικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου Γενούης

Καθηγητού Παιδιατρικής

ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ

ΣΤΗΝ ΕΠΤΑΝΗΣΟ

Τα νησιά του Ιονίου αποτελούσαν ανέκαθεν Έλληνικώτατο τμήμα και ήταν γνωστά άπο τους αρχαιότατους χρόνους.

Ή στρατηγική θέση τών νησιών αυτών και ό πολιτισμός τών κατοίκων τους εξωθούσε τους ξένους ισχυρούς για τήν κατάκτηση τους.

"Ετσι λοιπόν τα νησιά του Ιονίου πελάγους βρέθηκαν πάντα στο ση

μείο πού συνηντώντο και έσυγκρούοντο μεγάλες παγκόσμιες ροπές. Για το λόγο αυτό στους αρχαίους, στους μεσαιωνικούς και στους νεωτέρους χρόνους οι τύχες τους ήταν συχνά ταραγμένες.

Ναυτικοί και ηπειρωτικοί ανταγωνισμοί, ώς και πειρατικές επιδρομές έπροκάλεσαν εις αυτά μύριες καταστροφές.

Κατά τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες ή διοίκηση τών νησιών ήταν σκιώδης και μόνον αργότερα, κατά τις αρχές τοϋ ενάτου αιώνα, έγινε μονι

μώτερη ή στρατιωτική και πολιτική διοίκηση της ναυτικής αυτής περι

φερείας. Τελικά τά νησιά τοϋ 'Ιονίου άποσπάσθησαν οριστικά από τό Βυζαντινό

κράτος, ή μέν Κεφαλληνία, ή Ζάκυνθος και ή 'Ιθάκη άπό τους Νορμανδούς τό έτος 1185, ή δέ Κέρκυρα περί τό 1199 άπό τους Γενουάτας πειρατάς.

Μέ τον τρόπο αυτό άρχισε για τήν Επτάνησο ή μακρά νύκτα της δουλείας 1.

Ή Κεφαλληνία, ή Ζάκυνθος και ή 'Ιθάκη ήσαν ύπό τήν κυριαρχία της οικογενείας τών Όρσινών (μέχρι τοϋ 1324), ακολούθως δέ τών Άνδε

γαυών της Νεαπόλεως (μέχρι του 1357) και τών Τόκκων (μέχρι τοϋ 1483).

1. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο ΰ , Αϊ ίστορικαί τύχαι τής Επτανήσου και ή διαμόρφωσις τοϋ Επτανησιακού Πολιτισμού. Πρακτικά τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου. 23 29 Σεπτεμ

βρίου 1965, τόμος Β', 'Αθήναι 1969.

I

— 241 —

Μετά από βραχεία τουρκική κατοχή, προσαρτήθηκαν οριστικά στην Ενε

τική Πολιτεία το 1500. Ή Κέρκυρα κατελήφθη άπο τους Ενετούς το 1205, περιήλθε στους

"Ελληνες δεσπότες της 'Ηπείρου το 1214. "Επειτα περιήλθε στή κυριαρχία τών Άνδεγαυών της Νεαπόλεως το 1267 καί, τέλος, αργότερα το 1386 έγινε Ενετική κτήση.

Ή Λευκάδα παρέμεινε υπό τήν Τουρκοκρατία μέχρι του 1684, έγινε δε οριστικά Ενετική κτήση το 1699.

Τα Κύθηρα περιήλθον στον έλεγχο της Ένετίας από τό 1363. Τα νησιά του 'Ιονίου το 1800, μετά τή συνθήκη της Κωνσταντινουπό

λεως, απετέλεσαν τήν 'Ιόνιο Πολιτεία υποτελή στο Σουλτάνο. Μετά άπο βραχεία Γαλλική κατοχή, κατελήφθησαν άπο τους "Αγγλους και έγιναν «ενιαίο» ελεύθερο καί ανεξάρτητο κράτος, ύπό το όνομα «Ήνωμέναι Πολι

τεΐαι των 'Ιονίων νήσων», υπό τήν άμεσο καί αποκλειστική προστασία της Μεγάλης Βρεττανίας (Συνθήκη Παρισίων, 5 Νοεμβρίου 1815). Τέλος, με τήν αδάμαστο αντίσταση καί τους αγώνες του Επτανησιακού λαοϋ, τα νησιά ήνώθησαν με τήν Ελλάδα τό 1864.

Ή ολοκλήρωση της Ενετικής κατακτήσεως τών νησιών του 'Ιονίου, πού έγινε περί τό 1500, έσημείωσε μεγάλο σταθμό. Ύπό τήν δυναστεία της Ένετίας, τα νησιά τοΰ 'Ιονίου απετέλεσαν για πρώτη φορά γεωγραφική καί πολιτική κοινότητα. Οί όροι Επτάνησος καί 'Ιονικά Νησιά είναι νεώτερος. Ή πρώτη χρήση του όρου 'Ιονικά Νησιά έγινε, καθώς φαίνεται, στή προ

κήρυξη τοΰ Ρώσου ναυάρχου Θεοδώρου Ούσάκωφ τό 1799. Ή ολοκλήρωση τής πολιτικής ένότητος ύπό τήν Ένετία παρασκεύασε

τις απαραίτητες προϋποθέσεις γιά τή δημιουργία κοινωνικής καί πολιτι

στικής κοινότητος. Οί πληροφορίες γιά τήν προηγηθείσα τής Ενετικής κατοχής περίοδο είναι ανεπαρκείς, καί παρουσιάζουν εικόνα καθεστώτος πού ήταν ποικίλο καί ρευστό. Γεγονός πάντως είναι πώς άπό τήν προϊστο

ρική εποχή τα νησιά αυτά διαδραμάτισαν πρωτεύον μέρος στην Ελληνική ιστορία καί δώσανε στο ποιητή τής Ιωνίας, τήν πλουσιώτερη πηγή υλι

κού γιά τήν περιγραφή τών ηθών καί εθίμων, τών αρχαιοτάτων εκείνων καί κατά ενα μέρος μυθικών χρόνων ι.

Κάθε νησί τής Επτανήσου άπό τό βορειότερο τών Φαιάκων, ως τό νοτιώτερο, τό νησί τής 'Αφροδίτης, τό περίφημο Τσιρίγο, έχει Ιδιαίτερη μορφολογική διάπλαση καί ϊδιο χαρακτήρα καί ομορφιά.

Θεμελιώδεις συντελεσταί τής ζωής στα Επτάνησα επί Ενετοκρατίας, εις μεν τό πνευματικό πεδίο ήταν ή 'Εκκλησία, εις δε τό κοινωνικό ή ιεραρ

χία τών τάξεων καί τό καθεστώς τής γεωκτησίας.

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα Α', 'Αθήναι 1960.

— 242 —

'Από τήν πτώση του Βυζαντίου το 1453 μέχρι τέλους της Ελληνικής επαναστάσεως το 1830, ή Ελληνική ιατρική αντιπροσωπεύεται στο σύνολο της σχεδόν από τους Επτανησίους ιατρούς.

Τοΰτο συνέβαινε γιατί οί περισσότεροι άπό τους σοφούς του Βυζαν

τινού κράτους κατέφυγαν στην 'Ιταλία και στην άλλη Ευρώπη, μαζί δε μέ τους σοφούς αυτούς μετανάστευσαν και όσοι άπό τους ιατρούς μπόρεσαν. "Ετσι λοιπόν στην υποδουλωμένη άπό τους Τούρκους Ελλάδα ελάχιστοι επιστήμονες ιατροί εξασκούσαν τό ιατρικό επάγγελμα, έξησκεΐτο δέ τοΰτο σχεδόν εξ ολοκλήρου άπό αμαθείς κομπογιαννΐτες και μερικούς ικανούς εμπειρικούς, άπό τους οποίους προήλθον οί κομπογιαννΐτες.

'Αντίθετα στην Επτάνησο ολόκληρο υπήρχαν άπό τον 16ον αιώνα διακεκριμένοι διπλωματούχοι ιατροί, αλλά και άλλων κλάδων επιστήμο

νες πού εΐχαν σπουδάσει στην Ευρώπη, μερικοί μάλιστα άπό αυτούς και είχαν διαπρέψει όχι μόνον στην ιατρική, άλλα και εις άλλους κλάδους των φυσικών επιστημών, τα γράμματα και τήν πολιτική.

Οί επιστήμονες αυτοί ήταν πολύ φιλομαθείς και πολυμαθεϊς, έτσι ήσαν ανώτεροι στή διανόηση, πραγματικοί ιατροφιλόσοφοι και έγνώριζαν όχι μόνον τήν τέχνη να θεραπεύουν, άλλα και να εμπνέουν και διδάσκουν μέ τήν τέχνη τους ευγενείς ιδέες και υψηλά αισθήματα. 'Επειδή δέ συχνό

τατα εξασκούσαν τήν ιατρική χάριν φιλανθρωπίας, και άνευ αμοιβής, ήταν εξοικειωμένοι μέ όλες τις τάξεις, ήταν εύγλωττοι και μέ τή μόρφωση τους αποκτούσαν ικανότητες και προέτρεπον υπέρ τής πατρίδος και της παιδείας.

Οί άνθρωποι αυτοί είχαν τό ευτύχημα να ζουν τήν εποχή εκείνη μέ λιγώτερες απαιτήσεις, περισσότερο ήρεμα άπό τή δική μας, και εΐχαν τον καιρό, τή διάθεση και τά οικονομικά μέσα, για να έπιδίδωνται και σε άλλες μελέτες, ώστε να γίνωνται ανώτεροι στή διανόηση. Ή ευημερία και ή γα

λήνη δέν γεννούν μεν τή φιλοσοφία όπως τό διαπιστώνουμε καθημερινά στή σύγχρονη κοινωνία τής ευημερίας μέ τήν άπανθρωποίηση τής κοι

νωνικής ζωής, άλλα επιτρέπουν τήν καλλιέργεια της άπό τήν άποψη, πώς απαλλάσσουν τον άνθρωπο άπό τους άμεσους και πρακτικούς προβλημα

τισμούς, πού θέτει ή επιβίωση του '. Αυτός είναι ό λόγος πού οί σχετικά εύπορώτερες τάξεις επιδίδονται συχνότερα στή παιδεία, χωρίς όμως και ή απόδοση τους να είναι πάντα ανάλογη μέ τή συχνότητα και τά μέσα επι

δόσεως, όπως αναφέρουμε εις άλλη μας μελέτη σχετικά μέ τις κοινωνικές τάξεις στην Επτάνησο, όπου επίσης σπούδαζαν συχνότερα οί σχετικά εύπορώτεροι.

1. Α. Κ ο σ μ ο π ο ύ λ ο υ , Ή Νέα Γενιά. Σχεδίασμα κατανοήσεως της, 'Αθήναι 1972.

— 243 —

Πολλοί από τους ιατρούς αυτούς, έβοήθησαν επίσης ώς προπαγανδι

σταί και έθναπόστολοι, άλλα και ώς ισχυροί πολιτικοί παράγοντες ακόμη και τών Τούρκων, πού τους έχρησιμοποιοϋσαν ώς συμβούλους και διερ

μηνείς, γιατί εκτιμούσαν ιδιαίτερα τους ιατρούς. Ή χρονική περίοδος της ιστορίας με τήν οποίαν συμπίπτει ή Τουρ

κοκρατία στην Ελλάδα αντιστοιχεί με το β' ήμισυ του 15ου αιώνος, το 16ο, το 17ο, το 18ο και τις αρχές του 19ου αιώνος, για μικρό τμήμα της χώρας (Πελοπόννησος και Στερεά), εις ολόκληρο το 19ο και τις αρχές τοϋ 20οΰ αιώνος στην υπόλοιπη (Μακεδονία, Θράκη και άλλαι νήσοι). Στην περίοδο αύτη τής ιστορίας σημειώθηκαν γεγονότα ιδιαιτέρας σημα

σίας για τήν εξέλιξη τής άνθρωπότητος γενικά, και τής ιατρικής επιστή

μης ειδικώτερα ι. Ή υψηλότερη στάθμη τής ιατρικής επιστήμης στην Επτάνησο κατά

τήν εποχή εκείνη έσχετίζετο μέ τήν ανώτερη μόρφωση τών Επτανησίων ιατρών, μέ τό μεγαλύτερο αριθμό αυτών, και μέ τις δυνατότητες πού είχαν, τότε οι Επτανήσιοι ιατροί για τήν εφαρμογή τών μάλλον συγχρονισμέ

νων για τήν εποχή εκείνη μέσων για τήν πρόληψη, διάγνωση και θεραπεία. Ή ικανότητα και δραστηριότητα τών ιατρών αυτών αποδεικνύεται

όχι μόνον άπό τήν ίδρυση ιατρικών εταιρειών και συλλόγων, άλλα και άπό τις αξιόλογες μελέτες τους, τα συγγράμματα τους και άπό τήν σπου

δαιότητα τών υγειονομικών νόμων, πού έθέσπισαν τα δημοτικά συμβούλια τής Επτανήσου τους παρελθόντες αιώνες. Οι νόμοι αυτοί έθεσπίζοντο μέ τήν υπόδειξη τών επιστημόνων αυτών ιατρών 2.

Επίσης τα έργα πού έγίνοντο άπό τους κατοίκους για εξυγίανση και ευεξία, όπως γράφει ό Ζαβιτσιδνος, ύπεδεικνύοντο άπό τους ιατρούς αυ

τούς και όχι άπό τους ξένους Ενετούς και "Αγγλους πού φρόντιζαν κυρίως για οχυρωματικά έργα πού έμειναν αχρησιμοποίητα.

Οί Επτανήσιοι λόγιοι, ιατροί ή πολεμισταί σέ κάθε ευκαιρία, σ' όλη τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας, εϊτε μέ τους 'Ενετούς εϊτε και μόνοι, δέν έπαυσαν να πολεμούν κατά τών Τούρκων, και έσπευδαν άπό τό εξω

τερικό ακόμη, να προσέρχωνται μέ τήν κήρυξη τής επαναστάσεως και συνέδραμον τον αγώνα μέ όπλα και μέ χρήμα και ώς πολεμισταί ακόμη. Αυτό πρέπει να έκτιμηθή ιδιαίτερα, άφοΰ οι Επτανήσιοι ήσαν υπό τους Ενετούς, πού τους προφύλασσαν άπό τον τουρκικό ζυγό.

Οί άνθρωποι αυτοί, όταν σπούδαζαν στην Ευρώπη τήν ιατρική, δέν

1. Γ. Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ . Ιστορία τής Ιατρικής εν Ελλάδι κατά τους χρό

νους τής Τουρκοκρατίας. Έπί τή 500ετηρίδι από τής Αλώσεως, τεϋχος 11, 'Αθήναι 1953. 2. G. P o j a g o , Le leggi municipali delle Isole Ionie dall'anno 1386 fino alla

caduta della Republica Veneta, volume 3, Corfù 18461848.

— 244 —

περιωρίζοντο να διδαχθούν μόνο την τέχνη να θεραπεύσουν τους αρρώ

στους, άλλα μάθαιναν και τον τρόπο να εμπνέουν ιδέες και υψηλά αισθή

ματα. Κάθε σπίτι έχρησίμευε σ' αυτούς ως καθηγητική έδρα και κάθε οικο

γένεια ώς ακροατήριο. Οι περισσότεροι από τους επιστήμονες αυτούς, πο

τισμένοι με τα νάματα της προκοπής και της λευτεριάς της αναγεννημένης Δύσης, όταν ήρχοντο στην υπόδουλη γη, αποτελούσαν με τον κλήρο τή δυαδική εκείνη διανόηση του Γένους, πού κράτησε ακοίμητη τήν εθνική εστία και χρόνια έφώτιζε και έθέρμαινε τήν εθνική ψυχή.

Όλόκληρη γενικά ή Επτάνησος, μεγαλύτερα και μικρότερα νησιά, δεν υστέρησαν στην ανάδειξη ιατρών και άλλων επιστημόνων πού διε

κρίθησαν, όπως ξέρουμε, εκτός από τήν επιστήμη τους, και στους άλλους τομείς τών γραμμάτων ακόμη και της πολιτικής.

'Ιδιαίτερα όμως διεκρίθη μεταξύ τών νησιών του Ιονίου ή Κεφαλλη

νία. Εις αυτό συνετέλεσε, πιθανώτατα, τό γνωστό φιλαπόδημο και ανή

συχο πνεύμα τών Κεφαλλήνων, πού διατηρείται από τήν αρχαιότητα μέχρι σήμερα, παράλληλα με τήν αγάπη στον άνθρωπο.

Οί Επτανήσιοι ιατροί είχαν τή φωτιά της δράσης και αισθανόταν πολλοί άπό αυτούς τήν ανάγκη να παρασταθούν στο Λαό και της άλλης Ελλάδος και να τον βοηθήσουν νά βρη τό δρόμο του, να έλευθερωθή πρώτα και σιγά σιγά νά άνυψώση τον πολιτισμό του Χ.

Οί ιατροί αυτοί είχαν μεγάλη επίγνωση τής αποστολής τους, και μά

λιστα οί παλιότεροι στάθηκαν οί φωτεινές μορφές, οί πνευματικοί άνθρω

ποι τής εποχής τους. Ήταν οί άνθρωποι πού συνεκέντρωναν όλη τή σοφία και όλη τή γνώση του καιρού τους και πού ξεχώριζαν πολύ άπό τους άλλους ομοεθνείς τους. Γι' αυτό και έπροσφωνοΰντο «έξοχώτατοι». Οί άνθρωποι αυτοί στα χρόνια τής δουλείας προσπαθούσαν νά μεταλαμπαδέψουν τό άνέσπερο φώς, νά καλυτερέψουν τήν τύχη τής μεγάλης εθνικής μάζας, χρησιμοποιώντας, χάρη στην επιστήμη τους, τήν εξαιρετική θέση και τήν επιρροή πού είχαν επάνω στους άξεστους κατακτητάς, άπό τους οποίους απολάμβαναν προστασία και θεωρούνταν ιερά πρόσωπα.

Οί νησιώτες έχουν, όπως ξέρουμε, μία έκδηλη κλίση προς τα γράμ

ματα, τή μελέτη, τήν επιστήμη, τα έργα τοΰ λόγου, χωρίς όμως νά χάνουν και τήν αίσθηση τής πρακτικής ζωής. "Εχουν τήν τάση νά συνδυάζουν τή πνευματική ενασχόληση με τα ζωτικά προβλήματα τών ανθρώπων2. Όλοι αυτοί ήσαν πνευματικοί άνθρωποι με ευρεία μόρφωση και φιλοσο

1. Δ. Τ ο υ λ ι ά τ ο υ , Ή Ελληνική 'Ιατρική δια μέσου τών αιώνων, 'Αθήναι 1958.

2. Γ. Θ ε ο τ ο κ ά , Έφτανησιώτικη κοινωνία. Νέα Εστία. Εφτάνησα, Χριστού

γεννα 1964.

— 245 —

φημένη λογική. Με τη δραστηριότητα τους μπόρεσαν να διακριθούν, όχι μόνον στην Ελλάδα, άλλα και στο εξωτερικό και να αποκτήσουν μεγάλα αξιώματα σε ξένες χώρες, πλούτο, δόξες και τιμές και παρ' όλα αυτά δι

ετήρησαν την ελληνική συνείδηση τους, μέσα στα πλαίσια της ζωής και τοϋ πολιτισμού τών Εθνών πού έζησαν, όπως άλλως τε και οι μεταγενέ

στεροι αυτών Επτανήσιοι ιατροί και αείμνηστοι διδάσκαλοι μας, πού πάντοτε θα ενθυμούμεθα μέ ευλάβεια ι.

Στους ανθρώπους επίσης δεν είναι σπάνιο φαινόμενο, στο ϊδιο πρό

σωπο, στο ϊδιο πνεύμα, να συνυπάρχη αρμονικά ή επιστημονική ιδιότητα και ή γνήσια καλλιτεχνική δημιουργική διάθεση 2. Έτσι όχι ολίγοι επι

στήμονες και μάλιστα ιατροί παρουσιάσθηκαν ώς λογοτέχνες, ποιητές, μουσικοί, ζωγράφοι κλπ. Μερικοί μάλιστα από αυτούς διεκρίθησαν και στίς δύο επιδόσεις.

'Από λίαν αξιόλογες πρόσφατες ελληνικές μελέτες, πού αφορούν τήν επίδοση Ελλήνων ιατρών παράλληλα μέ τήν επιστήμη τους στή λογο

τεχνία και στίς καλές τέχνες, προκύπτει πώς μεγάλος αριθμός αυτών ήσαν Επτανήσιοι.

Ή έμφυτη φιλοπονία τών ανθρώπων αυτών και οι επιστημονικές γνώ

σεις τους τους βοήθησαν σημαντικά για να συστηματοποιήσουν τα καλο

λογικά τους αισθήματα. Γιατί ό ιατρός μέ τήν επιστήμη του ενεργεί ανα

λυτική αναζήτηση τών εκδηλώσεων της φύσεως και ανιχνεύει τό βαθύ μυστικό του μηχανισμού της ανθρωπινής ζωής, θέλοντας να γνωρίση βα

θύτερα τον άνθρωπο και τα πάθη του 3. Ή δραστηριότητα τών Επτανησίων ιατρών πρέπει να συσχετισθή

γενικώτερα και μέ τις στενές σχέσεις της ιατρικής όχι μόνον μέ όλες τις επιστήμες και τέχνες, άλλα και μέ κάθε πνευματική, εκπολιτιστική και κοινωνική εκδήλωση.

Οί ρίζες της ιατρικής ευδοκιμούν ιδιαίτερα σ" έδαφος πνευματικό και μάλιστα μεταφυσικό, πού φαίνεται πώς επικρατούσε (τότε) στην Επτά

νησο. Για τό λόγο αυτό τό ιατρικό επάγγελμα τοποθετείται παράλληλα μέ τό λειτούργημα του ιερέως και ό ιατρός έχαρακτηρίζετο, άλλοτε βέ

βαια περισσότερο, ώς ό «πνευματικός». Ή ιδιότητα του ιατρού απαιτεί, όπως είναι γνωστό, τόσο πολλές γνώ

σεις σχετικά μέ τον οργανισμό τοΰ άνθρωπου, και τόσο μεγάλη πνευματική καλλιέργεια, ώστε δέν είναι δυνατό να είναι ξένο άπό τον ιατρό, ό,τι άφορα

1. Σ. Χ α ρ ο κ ό π ο υ, Το παιδί άλλοτε και τώρα. Εναρκτήριος Λόγος Καθηγε

σίας. Έπετηρίς 'Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τόμος Δ', 1965. 2. Σ τ έ λ ι ο υ Σ π ε ρ ά ν τ σ α , Οί Έλληνες Γιατροί Λογοτέχνες, 'Αθήναι 1961. 3. Δ. Ρ ώ μ α, Ό Σοπρακόμιτος, 'Αθήναι.

16

— 246 —

τον άνθρωπο, πολύ δε περισσότερο, έάν ό ιατρός εχη τήν απαιτουμένη ευρύτητα αντιλήψεως, άλλα και μόρφωση.

Ό ιατρός, λοιπόν, πού ζή καθημερινά περισσότερο άπό κάθε άλλο τον πόνο και τή δυστυχία τών συνανθρώπων του, ξέρει τις ψυχοσωματι

κές τους λειτουργίες, καθώς και τις ψυχοσωματικές τους ανάγκες, πού αντι

μετωπίζονται πέρα άπό τήν οικογένεια, καί άπό τήν πολιτεία και τήν κοι

νωνία. Για το λόγο αυτό, εκτός άπό το επάγγελμα του, τρέπεται και ό ίδιος συχνά στην πολιτική για να μπόρεση νά βοηθήση στην αντιμετώπιση τών αναγκών τών συνανθρώπων του καί μέ τήν πολιτική.

Επίσης καί πολλοί διπλωμάτες, πού απεδείχθησαν σώφρονες καί ίκα

νώτατοι καί διεκρίθησαν, οφείλουν τούτο στις ιατρικές σπουδές, πού προ

ηγήθησαν ή καί στην επιτυχή άσκηση της ιατρικής στο παρελθόν. Πολλοί άπό αυτούς, έπαναλαμβάνομε, διεκρίθησαν, όταν έχρησιμοποιήθησαν ώς έμπιστοι, όχι μόνον άπό πολιτικούς καί θρησκευτικούς αξιωματούχους, άλλα καί άπό βασιλείς καί αυτοκράτορες ακόμη, καί ήσκησαν ευεργετική επίδραση για τήν καλλιέργεια του πνεύματος καί τήν πρόοδο τοΰ πολιτι

σμού. "Αλλοι επίσης άπό τους ιατρούς καί πολιτικούς αυτούς, θαρραλέοι καί φιλελεύθεροι, έδιώχθησαν καί έφυλακίσθησαν ή έξωρίσθησαν άπό τους "Αγγλους αργότερα μέ τό πρόσχημα της ούδετερότητος τών "Αγγλων έναντι τοϋ 'Εθνικού μας αγώνος, πού έβοήθησαν οι ιατροί αυτοί1.

Δεν θά ασχοληθούμε ιδιαίτερα σήμερα ούτε μέ τή συμβολή τών Επτα

νησίων ιατρών στον 'Εθνικό αγώνα, ούτε μέ τό Επτανησιακό ριζοσπα

στικό κίνημα πού είχε λίκνο τήν Κεφαλληνία, όπως ή Ζάκυνθος στάθηκε τό σπουδαιότερο λίκνο της Φιλικής Εταιρείας καί ενα άπό τα σημαντικώ

τερα κέντρα της Ελληνικής αναγεννήσεως 2. Δέν μπορούμε όμως νά άντιπαρέλθουμε τό Ζακύνθιο Εθνικό μας ποιητή

καί διανοητή Διονύσιο Σολωμό, για τον όποιο βασικά οί μορφές της ελευ

θερίας, μπορούν νά συνοψισθούν εις τρεις: 'Εθνική, 'Ηθική, Πνευματική. Ό άλλος Ζακύνθιος ποιητής, ό 'Ανδρέας Κάλβος, λέγει προς τους συμ

πατριώτες του, ότι ή δουλεία είναι «αισχύνη ανδρών», δτι ή επιδίωξη άπο

λαύσεως τών αγαθών τοΰ κόσμου, εν μέσω καταστάσεως δουλείας είναι αναίσχυντα φρονήματα τών άγενναίων ανθρώπων. 'Ενώ αντίθετα ή ελευθε

ρία λέγεται «τού κόσμου μόνη παρηγοριά, πού θέλει αρετή καί τόλμη». Τό περιεχόμενο της ελευθερίας τοΰ Κάλβου ήταν αυτονόητο: Εθνικό

καί 'Ατομικό. Ή 'Εθνική ελευθερία είναι προϋπόθεση για κάθε ελευθερία,

1. Σ. Χ α ρ ο κ ό π ο υ , 'Αφιέρωμα στους Έπτανησιώτες ιατρούς για τη δράση τους στη Τουρκοκρατία καί τήν Εθνεγερσία. Επιστημονική Έπετηρίς 'Ιατρική; Σχολής 'Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τόμος Θ', τεϋχος II, Θεσσαλονίκη 1972.

2. Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ , Ζακυνθινοί Φιλικοί, 'Αθήναι 1966.

— 247 —

για κάθε πρόοδο και κάθε πολιτισμό, για κάθε πνευματική ανάταση και ψυχική ημέρωση.

Ή Ελευθερία του Κάλβου, ή Εθνική, είχε πέραν αύτοΰ περιεχόμενο τήν ατομική ελευθερία, τήν εσωτερική ελευθερία.

Ή ελευθερία, λοιπόν, είναι πρώτα άπ' όλα εσωτερική, και ή κατάκτηση της είναι προϋπόθεση και εγγύηση της εξωτερικής ελευθερίας, δηλαδή της φιλελευθέρας σκέψεως, πού εγγυάται τήν ελευθερία εκφράσεως γνώ

μης, για τήν οποία τόσος γίνεται θόρυβος στην εποχή μας, χωρίς δέ τήν εσωτερική ελευθερία και ή εξωτερική είναι επισφαλής.

Όταν ή ανθρωπινή σκέψη και πράξη κατευθύνωνται άπό ανθρωπιστική συμπεριφορά, ή ελευθερία δεν καταλύεται, αλλά υποχρεώνεται μόνον να στάματα έκεϊ όπου ό σεβασμός προς τον συνάνθρωπο απαιτεί αυτό.

Πραγματικά ελεύθερος είναι ό άνθρωπος, πού μπορεί, όχι μόνο να ρυθμίζη, όπως εκείνος θέλει τις εξωτερικές εκδηλώσεις της ζωής του, άλλα κυρίως όταν μπορεί να διαμορφώνη τον εσωτερικό του κόσμο σύμ

φωνα μέ τις επιταγές της συνειδήσεως και των αιωνίων άξιων, πού συνθέ

τουν τήν πνευματική ζωή του ανθρώπου. Όλες οι μεγάλες ανθρώπινες αξίες, για νά είναι ή να μείνουν αξίες

πρέπει νά παύσουν νά είναι έτεροκίνητες και νά δικαιωθούν μέσα στην ψυχή κάθε πολίτου.

Ελεύθερος άνθρωπος στην ελεύθερη πολιτεία, αυτό είναι τό Ελλη

νικό ιδανικό. Τό άτομο λυτρωμένο άπό τήν αμάθεια και τήν πρόληψη και τον φόβο,

φωτισμένο και υπερήφανο, μέ τήν δύναμη, εκείνο πού προσλαμβάνει άπό έξω νά τό επεξεργάζεται στο εσωτερικό του, τό άτομο πού συμμετέχει ενεργώς και υπεύθυνα στή διακυβέρνηση της πολιτείας : αυτοί ήταν οι πόθοι και οί πλατύτερες φιλοδοξίες πού είχαν οί Επτανήσιοι.

"Ηθελαν τήν κοινωνική ανανέωση, ήθελαν τήν επιβολή των άρχων της Δημοκρατίας, όπως είχαν διακηρυχθή άπό τή Γαλλική επανάσταση, πού οί ιδέες της βρήκανε στα Επτάνησα έδαφος πρόσφορο νά μεταφυτευ

θούν και νά συντελέσουν στην οργάνωση μιας κοινωνίας επάνω στις αρχές της δικαιοσύνης και της ισοπολιτείας 1,2,3.

Ό πολύπλοκος χώρος του 'Ιονίου, θάλπει πάντοτε τα υψηλά ανθρώ

πινα διανοήματα, τα λεπτά και ευγενή συναισθήματα και διατηρεί έπί χιλι

ετηρίδες τήν πραγματική υπόσταση της Φυλής, τήν πνευματική.

1. Ν. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ , Το αγωνιστικό ήθος των Ριζοσπαστών. Επτάνησος. 'Αφιέρωμα στα εκατόχρονα της Ενώσεως, 'Αθήναι 1964.

2. Δ. Ρ ώ μ α, Το Ρεμπελιο τών ποπολάρων, 'Αθήναι 1972. 3. Τ. Π α υ . λ ά τ ο υ , Ή ποιότης τοϋ αγώνος. Επτάνησος. 'Αφιέρωμα στα εκατό

χρονα τής Ενώσεως, 'Αθήναι 1964.

— 248 —

Για να επιτευχθούν όμως όλα αυτά απαιτούνται θυσίες και μακροί έθνι

κοπολιτικοί, πνευματικοί και κοινωνικοί αγώνες, στους οποίους για μία ακόμη φορά συνεργάσθηκε και ή θειοτέρα άπό τις 'Επιστήμες με τους Επτα

νησίους ιατρούς. Ό καθένας άπό τους ιατρούς αυτούς, χωριστά στην εποχή του και στον τομέα της δράσεως του, απετέλεσε σπουδαία προσωπικότητα πού, εϊτε άπό ανωτερότητα πνεύματος και ιδιαίτερες συνθήκες για επίδοση και απόδοση, διεκρίθη, έτίμησε την Πατρίδα του στα ξένα και προήγαγε λίγο πολύ την επιστήμη του, εϊτε όλοι μαζί συνεργάσθηκαν για την ευη

μερία τής Πατρίδος μας και τής κοινωνίας στή χώρα μας ι. Οί προσανατολισμοί αύτοϋ του Επτανησιακού πνεύματος προς τήν

επιστήμη, τήν εθνική και κοινωνική πολιτική, συνδέονται στενά με τις γενικώτερες εκδηλώσεις, πού έκαλλιέργησε και διέδωσε στην Ιταλία και ολόκληρο τήν Ευρώπη τό Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας. Τό ονομαστό αυτό ίδρυμα τής ευρωπαϊκής παιδείας συνεδέθη με τήν Ελληνική διανόηση και τό Ελληνικό έθνος. Ή Πάδοβα έγινε τό κύριο κέντρο, άπό τό όποιο δι

εδόθησαν δια μέσου τής Βενετίας, οί ιδέες, ή επιστήμη και ό πολιτισμός τής δύσεως εις όλες τις Ελληνικές χώρες.

"Ετσι, λοιπόν, βλέπουμε πώς οί Επτανήσιοι ιατροί, πού έσπούδαζαν τότε στα Πανεπιστήμια τής 'Ιταλίας ξαναγυρίζοντας στο τόπο τους, έφεραν μαζί τους για τον εαυτό τους και τήν Πατρίδα τους ενα μόνο μέρος άπό τα τόσα πολλά και μεγάλα πνευματικά κεφάλαια, πού άφθονα είχε προσφέρει στην 'Ιταλία ή Ελλάδα μέ τους σοφούς άνδρες της μετανάστες πριν και μετά τήν "Αλωση τής Κωνσταντινουπόλεως.

Τό Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας ιδρύθηκε περί τό 1220(1218 ή 1222), δηλαδή μετά σαράντα χρόνια άπό τό Πανεπιστήμιο τής Βολωνίας, πού είναι χρονολογικά τό δεύτερο Πανεπιστήμιο τής 'Ιταλίας, μετά τήν περί

φημη για τήν εποχή εκείνη "Ιατρική Σχολή του Σαλέρνο, πού ιδρύθηκε τον 9ο μ.Χ. αιώνα, καί, κατά τους 'Ιταλούς, είναι ή αρχαιότερη 'Ιατρική Σχολή.

Ή ακτινοβολία του Πανεπιστημίου τής Πάδοβας ήταν μεγάλη καί έπεξετείνετο σ' όλη τήν Ευρώπη, ιδιαίτερα τό 15ο καί τον 16ο αιώνα, όταν διδάσκαλοι καί διδασκόμενοι ήσαν μεγάλες προσωπικότητες. Οί αιώνες αυτοί άπό τήν ελληνική πλευρά είναι οί περισσότερο ενδιαφέροντες, γιατί τότε φοιτούσε ό μεγαλύτερος αριθμός Ελλήνων σπουδαστών. Μέ τον σκοπό νά έλκυση τό Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας όσο τό δυνατό περισσο

τέρους φοιτητάς, ιδίως ξένους, χορηγούσε ή Ενετική Κυβέρνηση άφθονα οικονομικά μέσα, αναζητούσε σ' όλη τήν Ευρώπη τους ίκανώτερους επι

στήμονες καί τους αποζημίωνε κατά τήν αξία τους.

1. Δ. Τ ο υ λ ι ά τ ο υ, Ή Ελληνική 'Ιατρική δια μέσου των αιώνων, 'Αθήναι 1958.

__ 249 —

Βασικές σχολές του Πανεπιστημίου της Πάδοβας ήσαν δύο. Ή Σχολή των Ιατροφιλοσόφων και ή Νομική.

Ή συνύπαρξη αυτή ιατρών και φιλοσόφων δέν πρέπει νάμδςέκπλήττη, γιατί και ή 'Ιατρική και ή Φιλοσοφία έχουν τα πρώτα τους κείμενα στην αρχαία Ελληνική γραμματεία *.

Βασικό άλλως τε μάθημα της Ίατροφιλοσοφικής Σχολής, ήταν ή φιλο

σοφία, πού είχε αντικείμενο κατά παράδοση τον 'Αριστοτέλη. Για τους στενούς δεσμούς της Ελλάδος μέ τό Πανεπιστήμιο της Πά

δοβας μαρτυρούν όχι μόνον, ότι επί εξη και πλέον αιώνες πού τό "Ιδρυμα αυτό μεσουρανούσε, έμορφώθησαν σ' αυτό πολλοί σπουδασταί και καθη

γηταί, άλλα και ότι σε μία άπό τις αίθουσες τοΰ επιστημονικού αυτού ιδρύματος, έβλεπε ό επισκέπτης εις μεγάλους ανάγλυφους χάρτες, δύο άπό τα νησιά της Ελλάδος: τή Κύπρο και τήν Κεφαλληνία.

Σε μία άλλη πάλι αίθουσα βλέπει ό επισκέπτης τις εικόνες τοΰ 'Ιωάν

νου Καποδίστρια και τοΰ 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, ανάμεσα σε άλλες ξένες διασημότητες, πού φοίτησαν στο Πανεπιστήμιο αυτό της Πάδοβας.

Στή σημερινή επίσης μεγάλη αίθουσα τελετών υπάρχει μέ χρυσά γράμματα ή επιγραφή «Universa universis Patavina libertatis», πού κατ' ουσία σημαίνει, ότι στην Οικουμένη ολόκληρη, εις κανένα άλλο μέ

ρος όσο εδώ στή Πάδοβα, επετράπη ή ελευθερία στή σκέψη, και τήν επι

στημονική έρευνα, μέ τήν αυτοθυσία καθηγητών και φοιτητών, ακόμη και στους σκοτεινούς χρόνους της 'Ιεράς 'Εξετάσεως. Γιατί το Πανεπιστήμιο αυτό δέν ήταν μόνο ένδοξο τέμενος της σοφίας, αλλά και ιστορικό λίκνο της ελευθερίας, πού δέχθηκε τό μεγάλο Γαλιλαίο (f 1642) να διδάξη τις επαναστατικές θεωρίες του, όταν τον καταδίωκε ή 'Ιερά 'Εξέταση 2.

"Αλλοι καιροί "Αλλοι άνθρωποι "Αλλα ήθη. Άπό τήν έρευνα τοΰ τόπου καταγωγής των Ελλήνων σπουδαστών της

Πάδοβας, προκύπτει πώς προέρχονται κυρίως άπό τα Επτάνησα και άπό τήν Κρήτη, μερικοί δέ και άπό τή Χίο 3. Οι σπουδασταί αυτοί πού πήγαι

ναν στή Πάδοβα είχαν και τήν προστασία τών έκεϊ διαπρεπών Ελλήνων καθηγητών, πού ό αριθμός τους ανήρχετο εις δώδεκα. Άπό αυτούς ανα

φέρουμε τους τρεις τελευταίους στή χρονολογική σειρά: Ί(ΰάννη Ζωγράφο, Κρητικής καταγωγής, καθηγητή της Χειρουργικής και τους Κεφαλλήνες

1. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τα δημοσιεύματα τών Ελλήνων Σπουδαστών τοϋ Πανε

πιστημίου της Πάδοβας τον 17ο και 18ο αίώνα. Διδακτορική διατριβή, 'Αθήναι 1970.

2. Δ. Τ ο υ λ ι ά τ ο υ , 'Αρρώστιες Γιατροί και Φάρμακα, 'Αθήναι 1968. 3. Γ. Σ. Π λ ο υ μ ί δ η, Αί πράξεις έγγραφης τών Ελλήνων Σπουδαστών της

— 250 —

κόμιτες Μάρκο Χαρμπούρη της Χημείας και "Αγγελο Δελαδέτσιμα της Φαρμακολογίας και Γενικής Παθολογίας.

Επίσης αναφέρουμε τον 'Ιάκωβο Πυλαρινο άπο το Ληξούρι πού, μαζί με το Χίο 'Εμμανουήλ Τιμόνη, είναι οί πρώτοι είσηγηταί του εμβολιασμού κατά της ευλογίας και όχι ό "Αγγλος Jenner, όπως ατυχώς αναφέρεται συ

χνά εσφαλμένως και άπο "Ελληνες ιατρούς. Ή μέθοδος του Jenner ήταν τροποποίηση της αρχικής μεθόδου των Πυλαρινοϋ και Τιμόνη μετά ένα σχεδόν αιώνα τό 1796 ι, ',3.

Μνημεία τών έξοχων Επτανησίων ανδρών πού αναφέραμε, έχουν στηθή άπό τότε στή Πάδοβα. Ή περίοδος, λοιπόν, χαραυγής του επιστη

μονικού πνεύματος αντιπροσωπεύεται κυρίως άπό τους Επτανησίους, πού ή δραστηριότητα τους επεκτείνεται σ' όλους τους κλάδους τών θεωρητι

κών και τών θετικών επιστημών. Μαζί μέ τό επιστημονικό πνεύμα διοχετεύονται στην Ελλάδα, και

δι' αυτής σ' ολόκληρη τήν 'Ανατολή, τα νέα ρεύματα τών ιδεών και τα νέα φιλοσοφήματα. Έτσι πλησιάζουμε στην κορυφή τής Επτανησιακής διανοήσεως στή μεγάλη ώρα του Ελληνικού Διαφωτισμού.

Τα μορφωτικά κέντρα τής 'Ιταλίας έχρησίμευσαν για φορείς του Γαλ

λικού Διαφωτισμού και οί Επτανήσιοι ήσαν οί πρώτοι πού εδέχθη σαν τήν επίδραση αυτών.

Ή παράδοση αυτή για εκπαίδευση και μετεκπαίδευση τών Επτανη

σίων ιατρών στα 'Ιταλικά κυρίως, αλλά και στα Γαλλικά αργότερα Πανε

πιστήμια, έσυνεχίσθη και μετά τήν απελευθέρωση τοΰ Έθνους, ολόκληρο τον παρελθόντα αιώνα και πέραν αύτοΰ.

Έτσι ό ιστοριοδίφης Παναγιώτης Χιώτης, όταν αποχαιρετούσε στή Ζάκυνθο τό 1878 τον νεκρό ιππότη Σπυρίδωνα Καρβελλα, προσωπικό ιατρό και στενό συνεργάτη τοΰ 'Ιωάννου Καποδίστρια, έξυμνών τήν παι

δεία, τήν πνευματική καλλιέργεια και τον πατριωτισμό τών Επτανησίων ιατρών πού σπούδαζαν τότε καθώς και τα προηγούμενα χρόνια στα Πανε

Παδούης. 1) Άνάτυπον από τά «Θησαυρίσματα», τόμος 8, Βενετία 1971. 2) 'Ανατυπώσεις έκ τών ΛΖ' και ΛΗ' τόμων τής Έπετηρίδος Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 1970 και 1971.

1. Ν. Σ. Ά λ ι β ι ζ ά τ ο υ, Τί προσήνεγκεν ή Ιατρική τής Επτανήσου, και ιδία ή τής Κεφαλληνίας εις τήν Παγκόσμιον Ίατρικήν. Άνακοίνωσις εις τό Συνέδριον επί τη πεντηκονταετηρίδι τής ενώσεως τής Επτανήσου, Κέρκυρα 1914.

2. Γ. Δ ε σ τ ο ύ ν η, Οί πραγματικοί είσηγηταί του εμβολιασμού: Ίάκ. Πυλαρινός και Έμ. Τιμόνης. Όμιλία, 'Αθήναι, Δεκέμβριος 1928.

3. Κ. Ν. ' Α λ ι β ι ζ ά τ ο υ Γ . Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ , Τό περί ευλογιασμοϋ έργον του "Ελληνος Ίατροΰ τοΰ 18ου αιώνος 'Ιακώβου Πυλαρινοϋ. Πρακτικά τής 'Ακα

δημίας 'Αθηνών, τόμος 27, 1952, σελ. 287 307.

— 251 —

πιστήμια αυτά, έλεγε: «Έδραμον εις Ίταλίαν και Γαλλίαν, εκεί συνέλεξαν άνθη και καρπούς της ιατρικής επιστήμης, και προσηγορεύθησαν εις ΐατρο

διδάκτορας. Έσκίρτησαν εκ χαράς τότε εις τα κινήματα των φιλελευθέρων, τής 'Ιταλίας αγωνιζομένης υπέρ συνταγματικών δικαιωμάτων.

Δαφνοστεφεΐς παρά τής επιστήμης, και διάφλογοι τον φιλελευθερι

σμον έπέστρεφον εις τήν ένθουσιώσαν υπέρ Ελληνικής ανεξαρτησίας Πατρίδα Έπτάνησον. 'Ανέδειξαν αύταπάρνησιν και άφιλοκέρδειαν φιλάν

θρωπου, παντού, μή διακρίνοντες οίκίαν πτωχοϋ εκ πλουσίου, χωρικού εκ πολίτου.

Έπί άρκετάς δεκαετίας, διέμενον εις τήν ίδιαιτέραν τους Πατρίδα, δεν άπεσβέσθη δε ό ζήλος τους προς τα αγαθά, δηλαδή τήν προαγωγήν τής ιατρικής εις τον τόπον τους, τήν προφύλαξιν καί τήν άνακούφισιν τών συμπολιτών τους από τήν νόσον μέ ζήλον άκέραιον, χριστιανικόν φιλάν

θρωπο ν» ι. Οι Επτανήσιοι, λοιπόν, ιατροί πριν από τέσσαρες αιώνες κατέβαλαν

ήρεμα προσπάθειες μέ τήν παιδεία τους, τον ανθρωπισμό τους καί τήν αγάπη τους στην ελευθερία, για νά έπιτευχθή το αίτημα, πού προβάλλουν έντονα τα τελευταία χρόνια σ' όλο τον κόσμο οί νέοι.

Τό αίτημα αυτό είναι μία καθολικώτερη ανθρώπινη ανάπτυξη καί ποιότητα ζωής· καί προβάλλει μέ καινούργια μορφή δύο αιώνιες αξίες πού εϊχαν παραμεληθή, τον ανθρωπισμό καί τήν ελευθερία σ' όλη της τήν έκταση.

"Αν μπορούμε νά χαρακτηρίσουμε τό αίτημα, πού τα νεανικά σύγχρονα κινήματα στέλνουν στην ανθρωπότητα, θα τό λέγαμε «ανθρωπιστικό». Κάθε αντιδραστική ενέργεια τών συγχρόνων νέων, στο βάθος δέν είναι παρά μία αναζήτηση του 'Ανθρώπου καί ή κραυγή της δέν εΐναι παρά διαμαρτυρία γοερή για τήν εξαφάνιση τής ανθρωπιάς από τον πλα

νήτη μας. "Ετσι όταν οί επιστήμονες αυτοί γύριζαν στην Ελληνική Πατρίδα,

ό μεγάλος τους πόθος ήταν νά βοηθήσουν, μ' όλες τους τις δυνάμεις τους συμπατριώτες τους για νά πραγματοποιήσουν τα ιδανικά αυτά. « Ό λαός έχει ανάγκη από πρότυπα για νά παιδαγωγήται στην πολιτική εύτολμία καί στη συνείδηση τών δικαίων του. Ή πολιτική οφείλει νά είναι επιστήμη, ηθικής καί φιλελευθέρας διοικήσεως». 'Από τα τελευταία αυτά λόγια τοϋ 'Ηλία Ζερβού Ίακωβάτου αναδίδεται τό άρωμα όλων τών μεγάλων 'Ιδεών πού καταξιώνουν τή ζωή καί τών ατόμων καί τών λαών, τής ελευθερίας καί του άγνοϋ πατριωτισμού, τής δικαιοσύνης καί τής δημοκρατίας, τής

1. Π. Χ ι ώ τ η, Λόγος 'Επικήδειος. 'Εκφωνηθείς επί τοϋ νεκρού τοϋ ίππότου Σπυ

ρίδωνος Καρβελλα, Ζάκυνθος, 18 Δεκεμβρίου 1878.

— 252 —

ανθρωπινής αξιοπρέπειας και του ανθρωπισμού, όλων αυτών πού ένσαρ

κοΰνται εις πρόσωπα, πού δρουν, πάσχουν και έγκαρτεροϋν ι. Στην Επτάνησο ολόκληρη, από την εποχή της Ενετοκρατίας, υπήρχε

μέριμνα για τις συνθήκες υγιεινής γενικά, πού ήταν βέβαια ανάλογη μέ τις αντιλήψεις πού επικρατούσαν και τις δυνατότητες πού υπήρχαν τήν εποχή εκείνη.

Τα μέτρα πού ελαμβάνοντο στην Επτάνησο τότε για τήν Υγεία του πληθυσμού, θα ήταν δυνατόν να συγκριθούν, όχι βέβαια μέ εκείνα πού ελαμ

βάνοντο τήν εποχή εκείνη στή Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, άλλα και μέ εκείνα, πού ελαμβάνοντο στην άλλη Ευρώπη, ώστε έτσι να φανή ό βαθμός προόδου από υγειονομική άποψη τής Ένετοκρατουμένης Επτανήσου.

Ή μέριμνα αυτή επί Ενετοκρατίας αφορούσε κυρίως τις επιδημίες πού έμάστιζαν τότε τήν ανθρωπότητα, μέ τήν ίδρυση και λειτουργία υγειο

νομείων και λοιμοκαθαρτηρίων, και τήν εφαρμογή για πρώτη φορά κα

θάρσεως, δηλαδή απαγορεύσεως επικοινωνίας των πλοίων άπό λιμένες υπόπτους για τήν πρόληψη επιδημιών.

'Ήδη άπό του 1182 είχαν ίδρυθή στην Ένετία λεπροκομεΐα, γιατί ή λέπρα ήτο αρκετά διαδεδομένη τότε στην Ευρώπη.

Στην Βενετία ήδη εΐχεν ίδρυθή επίσης (άπό τό 1348) σέ μια νησίδα, όπου ήτο ή εκκλησία τής 'Αγίας Ναζαρέτ, λοιμοκαθαρτήριο, κοινώς λεγό

μενο Λαζαρέτο, κατά παραφθορά τής λέξεως Ναζαρέτ 2. Μέ τήν τρομερή επιδημία πανώλους τό 1423, πού έπροκάλεσε όλεθρο

στην Ευρώπη, ή Ενετική Κυβέρνηση έμελέτησε τό θέμα προφυλάξεως άπό τήν πανώλη στην Επτάνησο.

Τό πρώτο λοιμοκαθαρτήριο στην Επτάνησο ιδρύθηκε στην Κέρκυρα επάνω στο νησί του Αγίου Δημητρίου, πού έκτίσθηκαν κατάλληλα οική

ματα, αργότερα δέ και στην Κεφαλληνία τό 1742 και άνεκαινίσθηκε τό 1701. Σημαντικώτερο όμως λοιμοκαθαρτήριο ήταν τής Ζακύνθου, γιατί τό νησί αυτό ήτο πλησιέστερα προς τήν Πελοπόννησο, στην οποία ή πανώ

λης ήτο σχεδόν ενδημική 3. Ό Γάλλος συγγραφεύς Grasset Saint Sauveur πού έμεινε πρόξενος

αρκετά χρόνια στην Επτάνησο, στο τρίτομο έργο του περί Επτανήσου, γράφει σχετικά μέ τό λοιμοκαθαρτήριο Ζακύνθου: «Διακόσια βήματα πέραν άπό τον "Αγιο Κωνσταντΐνον ευρίσκεται τό Λαζαρέττο, τό όποιον

1. ' Η λ ί α Ζ ε ρ β ο ύ Ί α κ ω β ά τ ο υ , Ή επί των 'Αντικυθήρων αιχμαλωσία μου και ή των συναιχμαλώτων μου 1857. ('Επιμέλεια και προλεγόμενα Χρήστου Σωτ.* Θεοδωράτου), 'Αθήναι 1972.

2. Κ. Κ α ι ρ ο φ ύ λ α, Ή Επτάνησος ύπο τους Βενετούς. Μονογραφία. 1953. 3. Σ. Ζ α β ι τ σ ι ά ν ο υ , Χολέρα, Πανώλης και αλλαι έπιδημίαι, ή έξ αυτών προ

φύλαξις δια τών εν χρήσει λοιμοκαθαρτηρίων, 1911.

— 253 —

αποτελείται από τεσσάρας τετραγώνους αύλας κεκλεισμένας με τοίχους όχι πολύ υψηλούς, όπου τοποθετούνται και αερίζονται τα ύπο κάθαρσιν εμπορεύματα. 'Υπάρχουν και μερικά δωμάτια δια τους ταξιδιώτας. Ό διευθυντής διαμένει επάνω, προς το μέρος της θαλάσσης, κάτω δε διαμένει ή φρουρά αποτελούμενη από επτά οκτώ άνδρας. Τα πλοιάρια προσεγγί

ζουν εις μικρόν δρμον. Μοναχοί του Τάγματος του 'Αγίου 'Αντωνίου, παραπλεύρως του λοιμοκαθαρτηρίου, έχουν ναον και μονήν καλώς δια

τηρούμενα. Οι μοναχοί ούτοι εξομολογούν καί μεταλαμβάνουν τους ασθε

νείς πού ανήκουν στο καθολικό δόγμα. Υπάρχει καί ορθόδοξος εκκλησία, της οποίας ό ιερεύς εκτελεί τα αυτά καθήκοντα για τους ορθοδόξους».

Σχετικά με τήν υγειονομική υπηρεσία, δεν ξέρουμε πότε ακριβώς συ

στήθηκε, φαίνεται όμως πώς τό 1574 ήταν ύγειονόμοι στην υπηρεσία. Οι ύγειονόμοι αυτοί μαζί με τον προνοητή άπεφάσιζαν για κάθε ζήτημα σχε

τικό με τήν υγειονομική υπηρεσία ι. Στην Επτάνησο έλειτούργουν επίσης ιατροδικαστική καί άστυιατρική

υπηρεσία. Ή ιατροδικαστική υπηρεσία έλειτουργοϋσε κατά υποτυπώδη μάλλον

τρόπο στην Επτάνησο κατά τήν Ενετοκρατία. "Αλλως τε καί στις περισ

σότερες άλλες πολιτισμένες χώρες της Ευρώπης δεν έλειτούργει καλύτερα τήν εποχή εκείνη 2 ,3 .

Εις περιπτώσεις τραυματισμού ή φόνου ό ανακριτής ανέθετε εις επι

στήμονα ιατρό, παθολόγο, συνηθέστερα στον άστίατρο τήν εξέταση του τραυματίου ή του πτώματος, καί ό ιατρός αυτός υπέβαλλε έκθεση, πού ήταν βέβαια ανάλογη με τίς γνώσεις του ιατρού πού τήν έκανε καί τά μέσα πού διέθεταν τότε. 'Ατυχώς στή χώρα μας καί μετά τόσους αιώνες από τότε, ή οργάνωση της ιατροδικαστικής υπηρεσίας υστερεί ακόμη εν σχέσει προς άλλους κλάδους της ιατρικής, τόσο στην εκπαίδευση τών ειδικών ιατρο

δικαστών, όσο καί στή πρακτική εφαρμογή τοΰ κλάδου πέραν της περιοχής της τέως διοικήσεως πρωτευούσης. Ό άστίατρος έξελέγετο από τό λεγό

μενο συμβούλιο τών Ευγενών καί παρείχε τήν επιστημονική του συνδρομή στις δημόσιες υπηρεσίες και τους απόρους.

Καθήκοντα τοΰ άστιάτρου ήσαν νά επισκέπτεται δύο φορές τό χρόνο τά φαρμακεία καί νά έξετάζη, αν τά φάρμακα πού είχαν, ήσαν καλής ποιό

τητος καί αν οι φαρμακοποιοί έκαναν τό καθήκον τους, κατεσκεύαζον όπως έπρεπε τά φάρμακα καί είχαν τά απαραίτητα βότανα καί φάρμακα. Ό άστί

1. Κ. Κ α ι ρ ο φ ύ λ α , Ή Επτάνησος υπό τους Βενετούς, 1953. 2. Σ. Ζ α β ι τ σ ι ά ν ο υ , Ή 'Ιατρική εν Έπτανήσω κατά τον προ της Ενώσεως

χρόνον, Κέρκυρα 1914. 3. Σ. Ζ α β ι τ σ ι ά ν ο υ , Άστυϊατρική καί Πολιτισμός, Κέρκυρα 1910.

— 254 —

ατρος ήτο επίσης υποχρεωμένος να προσφέρη τήν ιατρική του υπηρεσία δωρεάν στους απόρους πολίτες.

Για να διορισθη ένας ιατρός στή θέση του άστιάτρου δεν ήταν αρκετό δίπλωμα Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου, άλλα έχρειάζετο εγνωσμένη ικανό

της μετά ευδόκιμο εξάσκηση του ιατρικού επαγγέλματος. Οί ιατροί αυτοί έλέγοντο Κονδοτάδοι, ή δε περίοδος της υπηρεσίας τους Κονδότα, από τήν ιταλική λέξη Condotta.

Έδώ θα πρέπει να σημειώσουμε πώς κατά τους παλιότερους χρόνους οί ευγενείς Επτανήσιοι δεν θεωρούσαν αξιοπρεπές να εξασκούν το ιατρικό επάγγελμα, πολύ πιθανόν γιατί τήν εποχή εκείνη διάφοροι τυχοδιώκτες εξασκούσαν το επάγγελμα του πρακτικού ΐατροϋ, και έτσι έταπείνωναν το ιατρικό επάγγελμα. Για το λόγο αυτό σπανιώτατα ευγενείς έσπούδαζαν ιατρική στην Ευρώπη, και από εκείνους πού σπούδαζαν ελάχιστοι εξασκού

σαν αυτή ώς βιοποριστικό επάγγελμα. 'Από τήν προκατάληψη αυτή έπωφελοΰντο οι Εβραίοι, πού διέπρεψαν μάλιστα στο επάγγελμα αυτό ι.

'Επίσης και διάφοροι άγύρται άπό τήν "Ηπειρο εξασκούσαν το ιατρικό επάγγελμα στην Επτάνησο τήν εποχή εκείνη και απατούσαν τους πλέον αφελείς άπό τους κατοίκους πού έπιπτον θύματα των κομπογιαννιτών. Εναντίον των αγυρτών αυτών έθεσπίσθησαν τότε αυστηρές διατάξεις 2.

Σημειώνουμε ομοίως πώς όλο το διάστημα άπό το 13ο μέχρι το 18ο αιώνα μ.Χ. εις ολόκληρη τήν Ευρώπη και στο Βυζαντινό κράτος εξασκού

σαν τήν ιατρική δύο κατηγορίες ιατρών, οί προερχόμενοι άπό Πανεπιστη

μιακές σχολές επιστήμονες ιατροί πού αρχικά ήταν μόνο παθολόγοι, καί οί εμπειρικοί, πού ήσαν κατά τό πλείστον κουρείς, και εξασκούσαν χειρουργική.

Άπό τις αρχές όμως τοΰ Που αιώνος οί αριστοκράτες της Επτανή

σου άρχισαν να έπιδίδωνται συχνότερα στή σπουδή της ιατρικής καί στην άσκηση τοΰ ιατρικού επαγγέλματος. Επειδή, λοιπόν, είχαν ανάγκη να απο

κτήσουν πελατεία ή να πάρουν μία έμμισθο θέση, οί Χριστιανοί αυτοί ιατροί έξήγειραν τό Λαό κατά τών 'Εβραίων άστιάτρων καί έπροκάλεσαν θρησκευτικό ζήτημα μέ τό όποιον ήταν εύκολο να παρασυρθή ή κοινή γνώμη, όπως συνέβη άλλως τε κατ' επανάληψη μέ άλλα παρόμοια ζητή

ματα, καί έζήτησαν να μή έπιτραπή πλέον εις Έβραΐον ίατρόν νά επισκέ

πτεται καί θεραπεύη Χριστιανούς άρρωστους. Τό αντισημιτικό αυτό ρεύμα άπό τήν Κέρκυρα έπεξετάθη καί στά

υπόλοιπα νησιά τοΰ 'Ιονίου. "Αλλως τε κατά τήν εποχή εκείνη οί Εβραίοι

1. Κ. Κ α ι ρ ο φ ύ λ α, Ή Επτάνησος ύπο τους Βενετούς, 1953. 2. Σ π. Δε Β ι ά ζ η , Τά εν Ζακύνθω Φαρμακεία. Περιοδικον «Φύσις» 'Αθηνών,

έτος 14ον, 1913, σελ. 80.

— 255 —

ήταν εις όλη τήν Ευρώπη περιφρονημένοι και εζων υπό συνθήκες δυσμε

νείς και νόμους πού είχαν συνταχθή γι" αυτούς ειδικώς. Ή διαβίωση τών Εβραίων γενικά καθώς και ό αριθμός αυτών κατά

νησί ήταν διαφορετική. "Ετσι ένω κατά το 1880 στή Κέρκυρα εζων περί τάς 6.000 Εβραίοι, στή Κεφαλληνία μόνον 34 Εβραίοι υπήρχαν.

Τα πρώτα φαρμακεία στα Επτάνησα απαντώνται επί Ενετοκρατίας. Ή Ένετία, όπως ξέρουμε, είχε φάρμακα, πού τα έπρομηθεύετο εύκολα από τήν 'Αραβία με τό στόλο της, και έτσι ή κατάσταση άπό τή πλευρά αυτή ήταν καλή στα νησιά του Ιονίου. Έν τούτοις από τή μελέτη τών ασχολιών τών ιατρών της Επτανήσου, ιδιαίτερα τών Κεφαλλήνων φαίνεται πώς απασχολούσε αυτούς ή εξεύρεση και ή θεραπεία με φάρμακα από τά φυτά, και έτσι δικαιολογείται, ϊσως, ότι πολλοί ιατροί κατέγιναν εις βοτανολογι

κές μελέτες ιδιαίτερα στή Κεφαλληνία, όπου ή χλωρίς ήταν ποικίλη. Ή Ένετία, χάρη στή παλαιά εμπορική επικοινωνία πού είχε με τό

Βυζάντιο, έπροόδευσε στην ιατρική επιστήμη και τή χημεία, και κατά συνέπεια είχαν προοδεύσει και στή φαρμακοποιία, ανάλογα βέβαια μέ τήν εποχή εκείνη.

Ά π ό τό 1175 εϊχε συσταθή εις τή Βενετία υπηρεσία για τον έλεγχο τών φαρμάκων και πρόληψη της φαρμακοκαπηλείας. Εις τό Πανεπιστήμιο της Πάδοβας έδιδάσκοντο άπό τότε οι φυσικές επιστήμες και ιδίως ή χη

μεία και ή βοτανική, μαθήματα πού παρηκολούθουν όσοι επρόκειτο να γίνουν φαρμακοποιοί.

Εις παλιότερη εποχή οί φαρμακοποιοί ήσαν άνθρωποι χωρίς καμμία επιστημονική κατάρτιση, άλλα άπό τό 1480, κατόπιν διαταγής της Ενετι

κής Γερουσίας, οί φαρμακοποιοί ύπεβάλλοντο σέ αυστηρές εξετάσεις '. «Οί φαρμακοποιοί της εποχής εκείνης», γράφει ό Ζαβιτσιάνος, «δέν

είχαν τήν ευκαιρία ν ' ανταλλάσσουν ιδέες για τό επάγγελμα τους ή για τή Φαρμακευτική, ήσαν όμως εΰσπλαχνοι και οίκτίρμονες, είχαν δηλαδή τό δώρον της ανθρωπινής ευαισθησίας και ήσθάνοντο ούτω τον πόνον τών μή δυναμένων να θεραπευθούν».

Στην Επτάνησο ευρίσκονται αναμφιβόλως τά αρχαιότερα φαρμακεία της Ελλάδος. Οί φαρμακοποιοί του 'Ιονίου Κράτους προήρχοντο κατ' αρ

χάς μεν άπό τά Πανεπιστήμια και Σχολές τής 'Ιταλίας και έπειτα άπό τήν 'Ιόνιο 'Ακαδημία 2.

Τό Ενετικό δίπλωμα φαρμακευτικής ή μάλλον προνομία έφερε επι

γραφή «Prwilegium in arte aromatica».

1. Έ μ . ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Ή Φαρμακευτική εις τήν Ζάκυνθον και τήν Έπτάνησον έπί Ενετοκρατίας καί 'Αγγλικής προστασίας, 'Αθήναι 1934.

2. Έ μ μ . Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Ή Φαρμακευτική εις τήν Ζάκυνθον...,'Αθήναι 1934.

— 256 —

'Επ ίβλεψη υπήρχε μεγάλη των Φαρμακείων, και έγίνετο σχετική επι

θεώρηση αυτών και τιμωρία τών υπευθύνων, πού δεν έσυμμορφοϋντο με τους σχετικούς νόμους, πού έγιναν άπό το 1172 για τή ρύθμιση τών Φαρ

μακοπωλείων. Το τέλος τοϋ Π ο υ αιώνος απαγορεύθηκε στους ιατρούς να διατηρούν

δικό τους φαρμακείο ή να συνεταιρίζωνται με φαρμακοποιούς. "Οπως άλλως τε από τις αρχές τοϋ 12ου αιώνος είχε άπαγορευθή στην ' Ιταλία ή άσκηση τής ιατρικής εις όσους δεν είχαν σπουδάσει τον κλάδο αυτό, και κατά συνέπεια και στους φαρμακοποιούς πού εξασκούσαν ιατρική.

Το 1301 ιδρύθηκε στή Βενετία το Collegio dei Medici προς μόρφωση Ιατρών.

Το 1565 ιδρύθηκε τό Κολλέγιο τών φαρμακοποιών, Collegio dei Spe

ciali ή Collegio farmaceutico, πού αναγνωρίσθηκε άπό τήν Κυβέρνηση. Εις τό Κολλέγ ιο αυτό έδιδαν εξετάσεις τότε Λατινικά ή ' Ιταλικά Χ.

Ό όρκος πού έδιδαν, μετά άπό επιτυχείς εξετάσεις, για τή σχετική άδεια ασκήσεως επαγγέλματος τοϋ φαρμακοποιού ήτο ό ακόλουθος:

«'Επισήμως ορκίζομαι και υπόσχομαι εις τον Ποιητήν τοϋ Σύμπαντος, τον εν Τριάδι Θεόν, δν μεθ' αγνής πίστεως λατρεύω, ότι θα διαφυλάττω καθ' ολοκληρίαν και σταθερώς δια τών δυνάμεων μου και τής κρίσεως μου άπάσας τάς καθωρισμένας διατάξεις. Θα ζώ και θα αποθάνω εις τήν πίστιν τοϋ Χρίστου. Θα σέβωμαι τους ιατρούς και θα τιμά) πιστώς τους διδασκά

λους μου, θα αγαπώ τους ανωτέρους μου και ιδίως εκείνους, οΐτινες θα έχουν ανάγκην τής τέχνης μου. Θα διαφυλάττω, όσον δύναμαι, τήν άξιοπρέπειαν τής τέχνης μου. Ουδέν θα πράττω άνευ συμβουλής ή δεδικαιολογημένου λόγου, έστω και αν πρόκειται περί κέρδους. Δεν θα χορηγώ καθάρσια άνευ διαταγής ή συναινέσεως τών ιατρών. Δεν θα παρέχω δηλητήρια, ουδέ περί τούτων θα δίδω σνμβουλάς. Θα εκτελώ τας συμβουλάς τών ιατρών άναλ

λοιώτως. Ουδέν θα αντικατάστησαν άνευ συμβουλής ή αδείας τοϋ Ιατροϋ. Δεν θα εκτελώ βλαβεράς διαταγάς τών εμπειρικών. Θα συντρέχω δια τών δυνάμεων μου και τής τέχνης μου τους ασθενείς. Θα διατηρώ πάντοτε εν τω Φαρμακείω μου φάρμακα άριστης ποιότητος. Δεν θα επιτρέπον εις νέους μαθητευομένους μου τήν παράβασιν τοϋ δρκου τούτου. Και οϋτανς ορκίζομαι εις επαινον και δόξαν τοϋ Σωτήρος ημών Ίησοϋ Χρίστου και προστάτου τοϋ ίεροϋ ημών τούτου Κολλεγίου» 2.

Έ δ ώ παραθέτουμε τήν επικεφαλίδα διατιμήσεως φαρμάκων τοϋ 1583 από Φαρμακειον τής Ζακύνθου:

1. Έ μ μ. Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Ή Φαρμακευτική εις τήν Ζάκυνθον...,'Αθήναι 1934. 2. Έ μ μ . Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Ή Φαρμακευτική εις τήν Ζάκυνθον..., 'Αθήναι 1934.

— 257 -

Al nome dell'Eterno Dio e del Salvatore Nostro Signore Gesù Chris to.

Τά φάρμακα πού έχρησιμοποιοΰντο τότε στην Επτάνησο προήρχοντο τα περισσότερα από μεσαιωνικά βιβλία, τα ίατροσόφια, και τήν παράδοση. Τα φάρμακα αυτά σιγά σιγά εξέλειψαν με τήν πάροδο του χρόνου. Μέ νόμους, πού έγιναν τό 1643, 1692, 1760, 1763 και 1768, απαγορεύθηκε ή πώληση φαρμάκων άπό μή φαρμακοποιούς και καταδιώκονταν οί εμπειρικοί. Στην Επτάνησο τήν άσκηση επαγγέλματος φαρμακοποιού, καθώς και τή λειτουργία Φαρμακείων, έρρύθμιζαν ανέκαθεν αυστηροί νόμοι. Ή Ενετική Φαρμακοποιία, πού έξεδόθηκε στή Πάδοβα, ήταν υποχρεωτική για όλους τους φαρμακοποιούς του Ενετικού Κράτους και φυσικά και της Επτα

νήσου ι. Πριν από τήν 'ίδρυση της 'Ιονίου Ακαδημίας έχορηγοΰντο πτυχία

αδείας ασκήσεως της Φαρμακευτικής υπό τοΰ 'Ιατρικού Κολλεγίου Κερκύρας.

Κατά το έτος 1814, υπήρχε έλλειψη ιατρών, γιατί έχρησιμοποιοΰντο εις τους συνεχείς πολέμους, γι' αυτό ή 'Αγγλική διοίκηση έδωσε τήν άδεια στους επιστήμονες φαρμακοποιούς νά μετέρχωνται τό ιατρικό επάγγελμα, όπως φαίνεται άπό σπάνιο έγγραφο τοΰ Συμβουλίου Υγιεινής της πόλεως Ζακύνθου. Τό έγγραφο αυτό φέρει υπογραφή επτά ίατροσυνέδρων και έχει ήμερομηνίαν 24 'Ιουνίου 18143. 'Αργότερα κατά τήν 'Αγγλική κατοχή ή φαρμακευτική νομοθεσία έκωδικοποιήθηκε.

Τακτικοί καθηγηταί τής Φαρμακευτικής στην 'Ιόνιο Άκδημία ήσαν ό Θεοτόκης τής Φυσικής, ό 'Ιωάννης Βαπτιστής Δελβινιώτης τής 'Αναλυ

τικής Χημείας, ό Χριστόφορος Ααβρανος τής 'Ορυκτολογίας, Γεωλογίας και Βοτανικής, και ό 'Αθανάσιος Πολίτης τής Χημείας, Τοξικολογίας, Φαρμακείας.

Κατά τό 1790 ή Ενετική Κυβέρνηση έδημοσίευσε επίσημο κώδικα Φαρμακοποιίας, πού άνεγράφοντο λεπτομερώς αί μέθοδοι κατασκευής τών διαφόρων φαρμάκων, είχαν δε συντάξει αυτόν επτά καθηγηταί τοΰ Πανεπιστημίου τής Παβίας, και κατά τό αυτό έτος ετέθη σε εφαρμογή και στην Επτάνησο.

Τα Φαρμακεία τής Βενετίας και τής άλλης Ευρώπης κατά τήν εποχή εκείνη, εκτός άπό τα φάρμακα, έπώλουν και διάφορα άλλα εϊδη, πού δεν εΐχαν καμμία σχέση απολύτως μέ τή φαρμακευτική και τήν ιατρική. Για τό λόγο αυτό ακριβώς έλέγοντο Σπετσαρίαι, άπό τήν ιταλική λέξη spezieria,

1. Ι. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ , Το Δίκαιον περί Φαρμακείων, 'Αθήναι 1967. 2. Έ μ μ. Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Ιστορία τής Φαρμακευτικής, "Αθήναι 1948.

— 258 —

πού σημαίνει κατάστημα διαφόρων μπαχαρικών (spezie). Είδοπωλεΐα θα έλέγονταν στην Ελληνική.

'Επίσης έπωλοϋντο εις τα Φαρμακεία και εϊδη γραφικής, χορδαί βιο

λιών και κιθάρας, μουσικός χάρτης, κηρία, βιβλία και προσωπίδες. 'Από την πώληση τών ειδών αυτών συνεπληρώνοντο τα μικρά κέρδη

εκ της φαρμακεμπορίας. Εις το Άρχειοφυλακείον Ζακύνθου, Κερκύρας και Κεφαλληνίας σώ

ζονται ακόμη διατιμήσεις φαρμάκων. 'Ιδού ô τίτλος μιας άπό αυτές: «Κατάλογος τών φαρμάκων τα όποια πρέπει να έχουν τα φαρμακεία της

Ζακύνθου, με την διατίμησίν των. Πρέπει να φροντίζουν την περισυλλογήν ριζών, σπόρων, ανθέων και φυτών εις κατάλληλον εποχήν με φόβον Θεοϋ».

Τα Φαρμακεία στην Επτάνησο, όπως άλλως τε και στην Ένετία, κατά τήν εποχή εκείνη ήσαν κέντρα, όπου έμαζεύοντο διάφοροι πρόκριτοι και επιστήμονες καί συζητούσαν για όλα τα θέματα εκτός άπό τήν πολι

τική. Γιατί, σύμφωνα με τους νόμους της Ένετίας, άπαγορεύετο ή δημοσία συζήτηση της πολιτιτκής του κράτους ή οποιουδήποτε άλλου σχετικού θέματος. Μερικά μάλιστα άπό τα καλύτερα Φαρμακεία είχαν οπίσω άπό τό κατάστημα ενα δωμάτιο ιδιαίτερα επιπλωμένο, όπου κατά τό βράδυ έμαζεύοντο διάφοροι επιστήμονες καί συζητούσαν φιλολογικά καί επιστη

μονικά θέματα. Ή συνήθεια αυτή εξακολούθησε καί πολύ αργότερα καί μετά τήν

πτώση της Δημοκρατίας της Ένετίας, μέχρις ακόμη τις αρχές του αιώνος μας. Εις τα Φαρμακεία αυτά έγίνοντο φιλολογικές, επιστημονικές καί καλλιτεχνικές συζητήσεις άπό εκλεκτούς επιστήμονες διαφόρων κλάδων καί καλλιτέχνες.

Οι ιατροί της Επτανήσου έσύχναζαν ό καθένας συνήθως εις ενα Φαρ

μακείο της προτιμήσεως του, άπό όπου περνούσε πρωί καί απόγευμα για να πάρη έγγραφες παραγγελίες για επισκέψεις άρρωστων, αλλά καί να εξέ

ταση επί τόπου στο Φαρμακείο άρρωστους, πού ενδεχομένως περίμεναν εκεί. Έτσι τό Φαρμακείο έχρησιμοποιεΐτο ώς είδος εξωτερικού 'Ιατρείου

καί σταθμού πρώτων βοηθειών, όπου έξητάζοντο εις ιδιαίτερη αίθουσα εκείνοι πού έπασχαν, μέ μικρή αμοιβή ή καί δωρεάν ή εκείνοι πού είχαν ανάγκη άπό άμεση ιατρική περίθαλψη.

Ό καθηγητής Έμμ. Εμμανουήλ γράφει: «Τα σύγχρονα Φαρμακεία της Επτανήσου δέν διετήρησαν τήν κληρονομηθεΐσαν όψιν τών προκα

τόχων. Συγχρονισθέντα ήκολούθησαν τήν έξέλιξιν της προόδου καί έξη

φάνισαν τήν αρχαιοπρεπή παράδοσιν τής εμφανίσεως, έκοσμήθησαν δε δια τών ματαίων ιδιοσκευασμάτων.

Ή φαρμακευτική τής Επτανήσου παρέχει περισσότερα δεδομένα τής εξελίξεως αυτής ή ή φαρμακευτική τής λοιπής Παλαιάς καί Νέας Έλλά

— 259 —

δος, της οποίας ή ιστορία καταφαίνεται μόλις από της ιδρύσεως τοϋ Εθνι

κού Πανεπιστημίου. Και οί νομιμόφρονες Επτανήσιοι φαρμακοποιοί, διατηρήσαντες την παράδοση του πολιτισμού τους και σήμερα ακόμη εμ

φανίζονται να έχουν όλα τα προσόντα, πού επιβάλλει τό φιλάνθρωπο, ευγενικό και ωραίο, επιστημονικό επάγγελμα τους».

Τέλος στη Κέρκυρα έκυκλοφόρουν και σχετικαί νουθεσίαι, πού αφο

ρούσαν τα Φαρμακεία μέ τον ακόλουθο τίτλο: «Νουθεσίαι προς τους εγκατοίκονς τής εξοχής περί τών Φαρμακείου

καταστρωθεϊσαι παρά τον Ιατρού Λάζαρου Δέμορδου, μέλους της ενταύθα ιατρικής εταιρείας, και μεταφρασθεΐσαι εκ τοϋ Ιταλικού εις την άπλοελλη

νικην παρά τον πανσοφολογίίοτάτου κυρίου Γ. Καρούσον. Κόρφοι εν τή τνπο

ypaçî/g τής Διοικήσεως. 1818». Οί ιατροί στην Επτάνησο έπισκέπτοντο αρρώστους στα χωριά κα

βάλλα στο άλογο, μέ σαμάρι ή σέλλα καινούργια και ουδέποτε πεζοί. Αργότερα βέβαια χρησιμοποιούσαν τα αμάξια και τήν τελευταία πεντη

κονταετία τα αυτοκίνητα, όπως γίνεται σ' όλα τα μέρη. Για τήν προστασία των έκθετων ιδρύθηκε στην Κέρκυρα τό πρώτο

ίδρυμα κατά τό 17ο αιώνα μέ τήν επωνυμία 'Ορφανοτροφείο. Τα μεν άρρενα άπό τα έκθετα, σύμφωνα μέ τό νόμο τοΰ 1653, όταν μεγάλωναν, έστρατεύοντο, τα δέ θήλεα παρεδίδοντο εις οικογένειες ενάρετες. Στή Ζάκυνθο ή περι

συλλογή τών εκθέτων άπό τους δρόμους άρχισε να γίνεται μέ νόμο. 'Αρχικά παρεδίδετο τό βρέφος εις ειδικές θηλάστριες ή άλλες γυναίκες πού έχρη

σιμοποιοΰντο ως νηπιαγωγοί, μέχρι τής ηλικίας τών 3 ετών, μέ σχετική αντιμισθία. Πολλές οικογένειες κρατούσαν τα νόθα αυτά παιδιά και τα υιοθετούσαν.

Τό 1661 ό Γενικός Προνοητής έγραψε εις διαταγή του «'Οφείλουν ό διευθυντής τοΰ Έκθετοτροφείου και οί ύπηρέται, άμα παραλάβουν τό βρέφος να κρεμάσουν έπ' αυτού σφραγίδα τοΰ 'Αγίου Μάρκου και να δί

δεται ενα ρεάλιον δια τροφήν του εις τήν θηλάστριαν, μέχρις ηλικίας επτά ετών. "Αν δέ αύτη δέν έπιστρέψη τό περιδέραιον αποθανόντος παιδιού, θα μαστιγώνεται».

Τα κρατούμενα ή επιστρεφόμενα εις τό Έκθετοτροφεϊον παιδιά έδιδά

σκοντο γράμματα δημοτικού σχολείου και οικιακή εργασία. Άπό τό 1466, μέ απόφαση τοΰ Πάπα, ενεκρίθη νά ίδρυση στην Κέρκυρα

ή αδελφότης τοΰ 'Αγίου 'Ιακώβου και Χριστόφορου ξενώνα, στον όποιο νά γίνωνται δεκτοί ασθενείς, πτωχοί, μέλη τής άδελφότητος αυτής καθώς και οί διερχόμενοι άπό τήν Κέρκυρα πού είχαν ανάγκη άπό στέγη και περί

θαλψη. Άπό τις αρχές τοΰ 16ου αιώνα, άρχισε νά λειτουργή πληρέστερα ή

ιατροκοινωνική πρόνοια και κατά τό 1698 ιδρύθηκε τό πρώτο αστικό No

— 260 —

σοκομεΐο στή Βασιλική Πύλη και το Στρατιωτικό στην 'Ακρόπολη Κερκύ

ρας. Το 1622 έσυστήθηκε το "Αγιο Τάγμα της Ιεράς συναδελφώσεως. Το 1715 ιδρύθηκε άσυλο πτωχών, αργότερα τό 1758 οι Φαρμακέμποροι Κερ

κύρας, ανέλαβαν να προμηθεύσουν δωρεάν φάρμακα. Στή Λευκάδα ιδρύθηκε Νοσοκομεΐον τό 1717. Στή Ζάκυνθο ιδρύ

θηκε επίσης Νοσοκομεΐον άπό τό 1648, καθώς και "Ασυλο άπορων γραιών.

Στην Κεφαλληνία υπήρχε Νοσοκομεΐον από τό 1715. 'Επίσης υπήρχε και ιδιότυπο ίδρυμα «Ξενών τών πτωχών οδοιπόρων».

"Αλλο φιλανθρωπικό σωματείο στή Ζάκυνθο ήταν τό «Τερό Ταμείο τών πτωχών ιερέων», πού συστήθηκε τό 1790 με πρωτοβουλία του 'Επισκό

που Κεφαλληνίας και Ζακύνθου. Μεγάλη φιλανθρωπική σημασία είχε τό Ταμεϊον Αιχμαλώτων ή Σκλα

βιάτικο, πού έσυστήθηκε τό 1560 στή Ζάκυνθο, γιά τήν ανακούφιση τών ναυτών πού ήχμαλωτίζοντο άπό τους πειρατάς, καθώς και τών οικογενειών τους, ώς και άλλα ιδρύματα, πού είχαν δευτερεύουσα σημασία. Τέλος, ανα

φέρουμε τα Ενεχυροδανειστήρια πού ιδρύθηκαν στα διάφορα νησιά, όπως στή Κέρκυρα τό 1630, στή Ζάκυνθο 1670, στή Κεφαλληνία και στην 'Ιθάκη 1677. Σκοπός τών ένεχειροδανειστηρίων ήταν να προστατεύσουν τους κατοίκους τών νησιών άπό τήν τοκογλυφία, τό προστύχι, όπως κοινώς έλέγετο, πού έκαναν οί Εβραίοι.

Εις όλα τα νησιά του 'Ιονίου, υπήρχαν άπό τότε, όχι μόνον Νοσοκο

μεία, άλλα και διαφόρου τύπου φιλανθρωπικά ιδρύματα, πού συνετήροϋντο και έλειτούργουν, όπως και πολύ αργότερα και σήμερα ακόμη, μέ κρατική και ιδιωτική πρωτοβουλία.

Τό Μάϊο του 1802 άναδιωργανώθηκε στή Κέρκυρα τό Μαγιστρατο 'Υγείας ή Υγειονομείο, πού ήταν είδος ιατρικής 'Ακαδημίας μέ πρόεδρο τό διακεκριμένο ιατρό 'Ιωάννη Λάσκαρη, και μέλη εκλεκτούς ιατρούς, μεταξύ τών οποίων και ό 'Ιωάννης Καποδίστριας.

Σκοπός του Μαγιστράτου Υγείας ήταν ή επίβλεψη της υγιεινής κατα

στάσεως του τόπου, όπως είναι ή ποιότης νεροϋ και τροφίμων, ή αποχέ

τευση, οί φυλακές, δρόμοι, σφαγεία, νεκροταφεία κ.ά. και ή κατά τό δυνατό πρόληψη τών επιδημιών.

Τήν 30ήν 'Ιουλίου 1802 τό «'Ιατρικό Σπουδαστήριο» εξέδωσε μία προ

κήρυξη προς τους κατοίκους, γραμμένη στή γλώσσα και τήν ορθογραφία τής εποχής:

«. . .'Η ησυχία τής ψυχής είναι ή βάσις τής υγείας και ή πηγή τής καρτερίας. . . Το περιπάτημα και ή γυμνάσια συμβουλεύεται εις τους άνερ

γους. . . ό αέρας ό ψυχρός βλάπτει εις εκείνον όπου είναι ζεστός. . . ή μετρία χρήσις τοϋ οίνου ωφελεί εις εκείνον δπου χρειάζεται άπό δύναμιν κ.ο.κ.»

— 261 —

και υπογεγραμμένη άπο τους 'Ιωάννη Λάσκαρη και Φραγκίσκο Τζουλάτη 1. Τό 1807 οί Γάλλοι ίδρυσαν την πρώτη 'Ιόνιο 'Ακαδημία, πού τήν

αποτελούσαν 23 μέλη, στην οποία έγίνετο συζήτηση και για προβλήματα υγιεινής. Ή 'Ακαδημία αυτή καταργήθηκε από τους "Αγγλους το 1814 μετά τή πτώση τοϋ Ναπολέοντος. 'Επίσης υπήρχε ή 'Ιατροφαρμακευτική Εται

ρεία, το πρώτο στον ελληνικό χώρο επιστημονικό σωματείο, πού το 1844 συχωνεύθηκε με τήν 'Αναγνωστική εταιρεία.

Στην Κέρκυρα αναφέρεται διδασκαλία ιατρικών μαθημάτων άπο το 1805 εως το 1824 εις Σχολήν πού ιδρύθηκε άπο τον Ίσραηλίτην ίατροφιλό

σοφον Λάζαρον Μόρδον. Στή σχολή αυτή έδιδάσκοντο στοιχεία Ιατρικής καί μαιευτικής, εχορηγοϋντο δε επίσης και πτυχία αδείας ασκήσεως τής φαρμακευτικής.

Στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία, πού ιδρύθηκε το 1807, εσπούδαζαν φαμακευτική στό φυσικομαθηματικό τμήμα αυτής με Έλληνες καθηγητές. Στην 'Ακα

δημία αυτή, ενα έτος πριν από τή λήψη τοϋ διπλώματος φαρμακευτικής, έχορηγεΐτο ενδεικτικό ύποχειρουργίας, πού επέτρεπε τήν παροχή πρώτων βοηθειών, σικύες άπλες ή αιματηρές, βδέλλες, κλύσματα, αφαιμάξεις κλπ. Ή Φαρμακευτική Εταιρεία Κερκύρας ιδρύθηκε κατά τις αρχές τοϋ 19ου αιώνος ύπό τοϋ ιατρού Καίσαρος Ούγιλίου 2.

'Αναφέρεται επίσης στό περιοδικό «Mercurio Letterario» τοϋ 1807 πώς στον 'Ιατρικό Σύλλογο Κερκύρας, πού ήταν το πρώτο 'Ιατρικό Σωμα

τείο τής Ελλάδος και ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του 'Ιωάννου Καποδίστρια, με σκοπούς ανθρωπιστικούς ευρύτερους, άλλα καί επιστημονικούς, εις μία συνεδρίαση του, ό ιατρός 'Ιωάννης Καποδίστριας ανακοίνωσε τή γέν

νηση πενταδύμων επταμήνων στην Κέρκυρα άπο πατέρα Εβραίο καί μη

τέρα άπο τήν Κεφαλληνία. Τό 1824 ιδρύθηκε στή Κέρκυρα το πρώτο Ελληνικό Πανεπιστήμιο,

ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία, για τήν οποία ή αρχική σκέψη ήταν νά γίνη στό πολυΰμνητο νησί τής 'Ιθάκης. Ή ακαδημία αυτή επί 40 χρόνια έδίδαξε Επτανησίους καί υπόδουλους Έλληνες καί έγινε φυτώριο, άπο τό οποίο βγήκαν επιστήμονες διαφόρων κλάδων, πού έδίδαξαν στα διάφορα νεο

ϊδρυθέντα εκπαιδευτήρια 3 , i , 5.

1. Ά ρ σ. Ά ν δ ρ ο υ τ σ έ λ η, Οί 'Ιατροί τής 'Ιονίου Πολιτείας καί ή συμβολή των στην Ελληνική Έπανάστασι καί μετέπειτα. Δελτίον 'Αναγνωστικής Εταιρείας Κερ

κύρας, 1971, έτος 8, αριθ. 8. 2. Ι. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ , Το Δίκαιον περί Φαρμακείων, 'Αθήναι 1967. 3. Ά ρ σ. Ά ν δ ρ ο υ τ σ έ λ η, Οί 'Ιατροί τής 'Ιονίου Πολιτείας..., ενθ' άν. 4. Ι. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ , Τό Δίκαιον περί Φαρμακείων, 'Αθήναι 1967. 5. Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ , 'Ιόνιος 'Ακαδημία. Διάλεξη στον Παρνασσό. 13

1965. Έκδοση Κερκυραϊκής Ενώσεως 'Αθηνών, 1965. 17

— 262 —

Στην Επτάνησο επίσης ίδρύθησαν άπο φιλοπρόοδους άνδρες, φιλο

λογικά και επιστημονικά κέντρα μελέτης, αί Άκαδημίαι λεγόμεναι, κατά το πρότυπον των 'Ιταλικών, πού άπέβλεπον στην καλλιέργεια τών γραμ

μάτων και τών επιστημών. Ή Κέρκυρα αναφέρεται ώς πρώτη χώρα Ελληνική εις χρονικά τών

'Ακαδημιών και άλλων σοφών εταιρειών. Έτσι στην Κέρκυρα ιδρύθηκε το 1658 ή «'Ακαδημία τών έξησφαλισμένων» (Accademia degli assicurati), αργότερα ή «Ακαδημία τών εύφορων» (Accademia dei fertili) και το 1732 ή «'Ακαδημία τών περιπλανωμένων» (Phoebus vocat errantes), στη Ζάκυνθο περί τα τέλη του 17ου αιώνος ή «'Ακαδημία τών έγρηγορούντων Ζακυνθίων» (Accademia dei vigilanti Zacintii), εις Κεφαλληνίαν το 1799, κατά την άφιξη τών Γάλλων, ή «'Αγροτική Ακαδημία» κ.ά. ι.

Εις όλες αυτές τις ακαδημίες έγίνοντο ομιλίες και συζητήσεις για διάφορα θέματα, χωρίς όμως να κατορθώσουν να σημειώσουν σπουδαία δράση και να παρουσιάσουν σημαντική εργασία.

Εξαίρεση θά μπορούσαμε να λέγαμε πώς αποτελούσε ή 'Αγροτική 'Ακαδημία στο 'Αργοστόλι, πού μεριμνούσε για τήν καλλιέργεια και πρα

κτικώτερη εκμετάλλευση της γης, τήν παρακολούθηση τών καλλιεργιών έπιτοπίως και τή διαφώτιση τών γεωργών 2,3.

Ό Μάρμορας, όταν ιδρύθηκε ή πρώτη 'Ακαδημία έγραφε: «Εις τήν Κέρκυραν ήρχισαν να χειρίζωνται τον κάλαμον, ένω εις το Αιγαίον εγεί

ρονται τρόπαια εις τον "Αρην. Ή Κερκυραϊκή ευφυΐα, ήτις δεν αναγνωρίζει άλλην άνωτέραν, εϊχεν ανάγκην της καλλιέργειας της τέχνης, δια να μή τήν άφήση εις άλλην διάνοιαν της Ελλάδος» Χ.

Ή Ιατρική Σχολή της 'Ιονίου 'Ακαδημίας ιδρύθηκε τό 1824, έλειτούρ

γησε μέχρι τό 1828, πού τήν έκλεισαν οι "Αγγλοι, επανιδρύθηκε όμως το 1844 και έλειτούργησε μέχρι τήν 'Ένωση με πλήρη προγράμματα.

Έδίδαξαν στην 'Ιατρική Σχολή οι έξης: Γεώργιος Θερειανός, Στυ

λιανός Μαράτος, Κωνσταντίνος Ζαβιτσιανος, Χαράλαμπος Πρετεντέρης

Τυπάλδος, "Αγγελος Κογεβίνας, Χριστόφορος Λαβράνος, 'Αθανάσιος Πο

λίτης, Σπυρίδων Άρβανιτάκης και Διομήδης Δελβινιώτης. Παρά τις ατέλειες της εποχής εκείνης, πρέπει να εξαρθούν ή μόρ

φωση, ό ζήλος, ή φιλοπονία και ή ικανότης τών ιατρών εκείνων ανάλογα με τα μέσα πού διέθεταν τότε. Παρ' όλες δε τις δυσκολίες και τις ελλείψεις

1. Κ. Κ α ι ρ ο φ ύ λ α , Ή Επτάνησος υπό τους Βενετούς, 1953. 2. Ang . J u l a ti , Discorso all'apertura dell'Accademia Agraria ed Economica

di Cefalonia. 3. G. F. J u l a t i , Storia dell'Academia Agraria, Venezia 1796. 4. A. M a r m o r a , Della historia di Corfu, p. 425, 1672.

— 263 —

της εποχής εκείνης, οι Επτανήσιοι ιατροί ήσαν άριστοι κλινικοί και προσέ

φεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες στους άρρωστους. Παραλείπουμε όλα τα ονόματα των Επτανησίων ιατρών πού διακρίθηκαν στα 'Ιόνια νησιά, στην ελευθερωμένη Ελλάδα και στο Εξωτερικό, γιατί αυτό αποτελεί αντικεί

μενο ιδιαίτερης μας μελέτης, και αναφέρουμε μόνο τον 'Ιωάννη Καπο

δίστρια, πού ήταν τό ενδοξότερο τέκνο της Κέρκυρας, ή σπουδαιότερη προσφορά της Επτανήσου στην Ελλάδα με μεγάλη μόρφωση, ικανότητα και διορατικότητα, και πού ή κακή μοίρα τής Ελλάδος δέν τον άφησε να συμπλήρωση το έργο του.

Έδώ πρέπει να όμολογηθή πώς και επί Ενετοκρατίας και επί Άγγλο

κρατίας ελαμβάνοντο τα κατά τό δυνατό πλέον συγχρονισμένα για τις εποχές εκείνες μέτρα για την πρόληψη τών επιδημιών άπό τήν 'Ανατολή πού ήταν πάντα ό κίνδυνος. Παρ' όλα όμως τα λαμβανόμενα μέτρα, κατά καιρούς έξεδηλώθησαν διάφοροι έπιδημίαι.

Αϊτια τής επιδημίας τής χολέρας στή Κεφαλληνία τό 1850 ήταν τα ανεπαρκή και ακατάλληλα υγειονομικά μέτρα πού εφαρμόζονταν τότε στο νησί και ή έλλειψη ευθύνης άπό τις αρχές τής Μάλτας, πού ή επιδημία ήταν σε έξαρση τό χρόνο εκείνο ι.

'Επίσης ελαμβάνοντο μέτρα για τή νοσηλεία τών αρρώστων και τήν προστασία του παιδιού και του γήρατος.

Στην 'Επτάνησο έλειτούργουν και συντεχνίες πού ήταν και αυτές ενα ακόμη δείγμα κοινωνικής προνοίας, άφοϋ είχαν σκοπό να ενισχύουν τις εργατικές τάξεις, ώστε νά ευημερούν κατά το δυνατό και να είναι άπο

δοτικώτερες. Οί συντεχνίες αυτές δε αποτελούσαν σώματα με ιδιαίτερους νόμους

και διοίκηση, ώστε νά κανονίζουν τα ζητήματα πού σχετίζονται με τήν τέχνη τους, και νά καθιστούν σχεδόν μονοπώλια τα προϊόντα τους. Οί συντεχνίες αυτές συντελουσαν στην αμοιβαία επικουρία μεταξύ εκείνων πού ασκούσαν τήν αυτή τέχνη, με τή βοήθεια τών συντρόφων τους, πού ήσαν ασθενείς ή υπέφεραν οικονομικώς λόγω γήρατος. Για τό σκοπό αυτό κάθε συντεχνία είχε ταμείο, όπου συγκέντρωνε τις συνεισφορές τών μελών πού τάς διέθεταν ανάλογα με τις κατά τάς περιστάσεις ανάγκες. Κάθε συν

τεχνία εϊχε δική της εκκλησία, πού έσυντηρεΐτο με εξοδά της και ιδιαί

τερη σημαία, στην οποία άπεικονίζετο ό προστάτης αυτής άγιος στον όποιο ήταν αφιερωμένη ή εκκλησία 2.

1. Γ. Π ε ν τ ό γ α λ ο υ , Χρονικό τής χολέρας τοΰ 1850 στην Κεφαλονιά. Ελλη

νική 'Εταιρεία 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής. Νοέμβριος 1970. Επίσης εφημερίδα «Χωρικός». "Οργανο τών Ριζοσπαστών. 17 'Οκτωβρίου 1850, 'Αργοστόλι.

2. Λ έ ω ν . Ζ ώ η , Αί εν Ζακύνθω Συντεχνίαι, Ζάκυνθος 1893.

— 264 —

Ή ακριβής αξιολόγηση τών υπηρεσιών πού προσέφεραν τα κατά καιρούς και διαφόρου τύπου ιδρύματα αυτά, δεν είναι εύκολη, γιατί οι διάφορες πληροφορίες έπηρεάζοντο άπό την πολιτική κατάσταση πού επικρατούσε τους καιρούς εκείνους στα νησιά, καθώς και άπό τίς σχέσεις του πληθυσμού με τους κατακτητάς.

Ή απόδοση τών ιδρυμάτων αυτών κατά νησιά και στο σύνολο τους σχετιζόταν ανέκαθεν με τις κατά καιρούς κοινωνικοπολιτικές συνθήκες τών νησιών και τών υλικών μέσων πού παρείχοντο στα ιδρύματα αυτά.

Εις όλα, λοιπόν, τα νησιά του 'Ιονίου υπήρχαν άπό τότε, όχι μόνο Νοσο

κομεία, άλλα και διαφόρου τύπου φιλανθρωπικά ιδρύματα, πού συντη

ροϋντο και έλειτούργουν, όπως και πολύ αργότερα και σήμερα ακόμη με κρατική ή ιδιωτική πρωτοβουλία ι.

Ή ιατρική και ή κοινωνική πρόνοια στα νησιά συμβαδίζει ομοίως με τή λοιπή Ελλάδα, αναφορικά μέ τή νομοθεσία και τήν κρατική μέριμνα.

Επηρεάζονται όμως ανέκαθεν και ή μία και ή άλλη ευνοϊκά άπό τό ευρύ και προοδευτικό πνεύμα τών νησιωτών, τήν παράδοση πού υπήρχε άπό αιώνες στην Επτανησιακή κοινωνία, για κοινωνική αλληλεγγύη, τήν εκπαίδευση και μετεκπαίδευση τών ιατρών στα Ιταλικά και γαλλικά κυρίως Πανεπιστήμια πού αναφέραμε, και τέλος άπό τίς κατά καιρούς προόδους στους δύο αυτούς τομείς, της ιατρικής επιστήμης και της κοινωνικής αντιλήψεως.

'Ατυχώς όμως μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και οί δύο αυτοί τομείς επηρεάζονται δυσμενώς και στα Επτάνησα άπό τά προβλήματα πού έδημιούργησαν ή αποδημία και ή μετανάστευση στή πρωτεύουσα πού συντελούν στή προοδευτική ερήμωση τών νησιών.

Οί σεισμοί του 1953, πού κατέστρεψαν τά τρία νησιά Ζάκυνθο, Κε

φαλληνία και 'Ιθάκη, συντόμευσαν και αύξησαν τήν ερήμωση, κατάστρε

ψαν όλα τά ιδρύματα. Άλλα και πάλι έγινε ευτυχώς ανοικοδόμηση αυτών μέ κρατική αρωγή και ιδιωτική πρωτοβουλία, πού συμπαρίσταται πάντα για τήν αποδοτική λειτουργία τους.

Ή άσκηση της ιατρικής επιστήμης βέβαια και στην Επτάνησο επη

ρεάστηκε ευνοϊκά άπό τίς προόδους της επιστήμης, πού δέν είναι όμως σήμερα, όπως ξέρουμε, πάντα δυνατή ή πιστή εφαρμογή τους μακράν άπό τά μεγάλα αστικά κέντρα.

'Ατυχώς τό σύγχρονο πνεύμα πού επικρατεί στις ανθρώπινες σχέσεις έχαλάρωσε τους δεσμούς και του ιατρού μέ τον συνάνθρωπο του, τον άρ

1. Σ. Χ α ρ ο κ ό π ο υ , Άπό τήν προστασίαν Παιδιών και 'Εφήβων στην Επτά

νησο (Κεφαλληνία Ιθάκη), Άρχεϊον Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας, τεύχος 78 , 'Αθήναι 1972.

— 265 —

ρωστο, και εμμέσως έμείωσε τα αγαθά αποτελέσματα άπό την εφαρμογή τών καταπληκτικών προόδων της ιατρικής.

Άλλα και ή πιστή εφαρμογή τών συγχρόνων προόδων τής ιατρικής και τής επιστήμης γενικώτερα δημιουργεί συχνά προβλήματα γιά τον άνθρωπο. Για το λόγο λοιπόν αυτό γίνονται συνέδρια, στα όποια μελετών

ται τα προβλήματα τών βιοϊατρικών προόδων καθώς και τών κοινωνικών επιπτώσεων αυτών. Οί επιπτώσεις αυτές δεν έχουν άντιμετωπισθή όπως θα έπρεπε, γιατί ή λήψη αποφάσεων στο βιοϊατρικό πεδίο εϊναι πολιτική και όχι επιστημονική δράστηριότης.

Ή ελευθερία τής έρευνας στην επιστήμη είναι παγκόσμια διαδεδο

μένη στον καιρό μας. Πλην όμως υποδεικνύεται άπό επιστήμονες ή ανάγκη να συμμετέχουν ιατροί και επιστήμονες τών θετικών κλάδων στον πολιτικό στίβο, ώστε να έλέγχωνται κατά τό δυνατό οί επιπτώσεις τών προόδων τής επιστήμης στον άνθρωπο και ενδεχομένως νά προλαμβάνωνται τά δυσμενή επακόλουθα τών βιοϊατρικών προόδων.

Με τον τρόπο αυτό θα μπορέσουν ή ιατρική και ή επιστήμη γενικώ

τερα νά διατηρήσουν τήν αυτονομία τους και τήν αντικειμενικότητα τους, και νά συμπαρασταθούν άποτελεσματικώτερα γιά τή σωματοψυχική υγεία και τήν πρόοδο του ανθρώπου 1.

Τό όλο θέμα τής ελευθερίας στην επιστημονική έρευνα είναι, κατά τή γνώμη μας πολύπλευρο και απαιτεί ιδιαίτερη και επισταμένη μελέτη. Εκείνα όμως πού νομίζουμε πώς έχουν πρωταρχική σημασία γιά όλες τις μορφές και τους σκοπούς έρεύνης είναι τό ήθος του ερευνητού και τό κίνητρο τής έρεύνης 2.

Γενικά ή πολιτεία δέν έχει δικαίωμα νά προγραμματίζη τήν έρευνα, γιατί αυτό θα ήταν σαν νά ήθελε νά προκαθορίση τήν πορεία τής επιστήμης. Ή Πολιτεία πρέπει νά εχη ώς σκοπό τήν έρευνα και τή δημιουργία και δέν πρέπει ή έρευνα και ή δημιουργία νά έχουν ώς σκοπό τήν Πολιτεία. Προκειμένου μάλιστα γιά ακαδημαϊκό διδάσκαλο, πού οφείλει νά εΐναι πνευματικός άνθρωπος, πρέπει νά εχη αυτός αδέσμευτη γνώμη γιά όλα τά θέματα πού αφορούν τήν ηθική, τήν κοινωνική και τήν πολιτική ζωή, γιά όλα τά θέματα τής θρησκείας και τής πνευματικής ζωής 3.

Αυτό εϊναι με μεγάλη συντομία και σε αδρές γραμμές ενα ελάχιστο

1. A l f r e d P l e t s c h e r , Selly Lord Zuckerman, Lord Todd, Rubert Jungk κ.ά. The Challenge of life, Image Roche, N° 13, 1972.

2. Σ. Χ α ρ ο κ ό π ο υ , Ή επιστημονική έρευνα και ή προστασία τοϋ παιδιού. Γαληνός, τεΰχος 2ον, Φεβρουάριος 1969. Όμιλία εις Νοσ. Παίδων «Κ. Κυριάκου», 'Αθήναι, Νοέμβριος 1968.

3. Κ. Τ σ ά τ σ ο υ, Ή Ελευθερία τής έρευνας καί τής ακαδημαϊκής διδασκαλίας, «Ευθύνη», Φυλλάδιο Νεοελληνικού Προβληματισμού, Φεβρουάριος 1972.

— 266 —

μέρος άπο τή ζωή και το έργο τών ιατρών της Επτανήσου και άπό τή προσ

φορά τους στην ιατρική επιστήμη, τήν Πατρίδα και τήν κοινωνία ολό

κληρη. Είναι ενα ακόμη δείγμα του Επτανησιακού πνεύματος και του Επτανησιακού πολιτισμού.

Τα Επτάνησα δεν είναι μόνον μία προσφορά. Είναι κ' ενα δίδαγμα πολύτιμο. Δεν έδωσαν μόνο σπουδαίες μονάδες, πνευματικές ή πολιτικές, έδωσαν και κανόνες ζωής, κοινωνικής καί πνευματικής 1.

Ή Ενετική καί 'Αγγλική κατοχή στα Επτάνησα ήταν πολύ ανάλα

φρες σχετικά με τήν Τουρκική καταδυνάστευση στην άλλη Ελλάδα 2. Ό φεουδαρχικός αφέντης δεν είχε τήν αλλόφυλη καχυποψία του 'Αγά.

Έτσι τα νησιά του 'Ιονίου έγιναν τό σπουδαιότερο πνευματικό κέντρο της Ελλάδος, όπου έγαλουχεΐτο ή εθνική ιδέα, καί διετή ρεϊτο αλώβητη ή εθνική παράδοση. Μετά τήν πτώση του Βυζαντίου ή Επτάνησος δι

εφύλαξε τον πλούτο του εθνικού πολιτισμού καί τή σοφία της Ελληνικής 'Επιστήμης. 'Επίσης οι Επτανήσιοι μπόρεσαν να διαφυλάξουν πάντα θαρραλέα τό εθνικό φρόνημα και τα ιδανικά πού χαρακτηρίζουν τήν Ελλη

νική Φυλή. "Ωστε δικαίως ο νεώτερος πινδαρικός ποιητής ό Κάλβος να μακαρίζη τα νησιά αυτά, γιατί «πρώτοι οι 'Ιόνιοι Ζέφυροι εχάϊδευσαν το στήθος της Κνθερείας» καί γιατί δέν γνώρισαν «ποτέ τή σκληρά μάστιγα — έχθρων τυράννων»3.

Καί ό Παρανίκας συμπεραίνει επιγραμματικά τό 1867, πώς τα νησιά τοΰ 'Ιονίου άπό τή δουλεία πεντακοσίων καί πλέον ετών εξέρχονται Ελλη

νικά και 'Ορθόδοξα4.

1. Π έ τ ρ ο υ Χ ά ρ η , Μία μεγάλη εθνική καί πνευματική επέτειος (τα εκατό χρόνια της Επτανήσου), Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1964, τεϋχος 899.

2. Δ. Λ ο υ κ ά τ ο υ, Ή Επτανησιακή λαϊκή παράδοση καί τό σύγχρονο χρέος, Κερκυραϊκά Χρονικά, τόμος 15ος, 1970.

3. Α. Κ ά λ β ο υ , 'Ωδή Α' «ό Φιλόπατρις», στρ. ιε' καί κβ', καί εις δοκίμια Μπάμπη Κλάρα, 1967, σελ. 98.

4. Μ. Π α ρ α ν ί κ α , Σχεδίασμα περί της εν τφ Έλληνικω Έθνει καταστάσεως τών γραμμάτων άπό αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι τών άρχων της ένεστώ

σης (ΙΘ') εκατονταετήρίδος, εν Κωνσταντινουπόλει 1867, σελ. 128.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΑΙ ΠΡΩΤΑΙ ΕΝ ΠΑΤΡΑΙΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΉΚΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

ΚΑΤΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΟΛΛΑΝΔΙΚΟΥ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟΥ

Εις προηγουμένην μελέτην έγράψαμεν περί του «Ημερολογίου του εν 'Αθήναις Όλλανδοΰ προξένου και της Ελληνικής Επαναστάσεως» επί τή βάσει τών εις τα Κρατικά 'Αρχεία της Όλλανδίας σωζόμενων εγγράφων, έδημοσιεύσαμεν δε και τάς εις το πρώτον έτος των επιχειρήσεων άφορώσας ειδήσεις εκ του Ημερολογίου τούτου *.

Ώς έγράφη έν τή ρηθείση μελέτη, ή Όλλανδία, έκτος τών 'Αθηνών, διετή ρει τήν εποχή ν εκείνη ν Προξενεία και εις άλλας πόλεις της τουρκο

κρατούμενης Ελλάδος, ειδικώτερον δε εις Πάτρας, Θεσσαλονίκην, Χίον, Νάξον, Σϋρον, Σμύρνην κλπ. Κατωτέρω δημοσιεύομεν τάς εκ του Προξε

νείου τών Πατρών διασωθείσας πληροφορίας περί τής ενάρξεως τής 'Επα

ναστάσεως εξ εκθέσεων απευθυνόμενων προς τήν έν Κωνσταντινουπόλει έδρεύουσαν όλλανδικήν πρεσβείαν 2.

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Το «Ήμερολόγιον» του έν 'Αθήναις Όλλανδοΰ προξένου και ή Ελληνική Έπανάστασίς, Παρνασσός 14 (1972) 612639. ( = Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 79, 'Αθήναι 1972).

2. 'Επιτετραμμένος τής έν Κωνσταντινουπόλει ολλανδικής πρεσβείας κατά τήν εκρηξιν τής Επαναστάσεως ήτο ό Gaspard Testa. Ή οικογένεια Testa ήτο ιταλικής καταγωγής, μέλη δε αυτής άνέλαβον κατά καιρούς διαφόρους υπηρεσίας εις τήν έν Τουρ

κία όλλανδικήν πρεσβείαν άπο τοϋ ΙΖ' αιώνος. Ό Gaspard ήτο δευτερότοκος υιός τοϋ δραγουμάνου τής ολλανδικής πρεσβείας Giacomo Testa. Έγεννήθη τήν 27 Αυγούστου 1770 εις τήν Κωνσταντινούπολιν και διήνυσε παρά τή πρεσβεία τήν εξής σταδιοδρο

μίαν : τό 1791 ύπογραφεύς, τό 1793 επίτιμος δραγουμάνος, το 17901804 γραφεύς, τήν 28 'Ιανουαρίου 1804 γραμματεύς τής Πρεσβείας, τήν 26 Δεκεμβρίου 18081811 επιτε

τραμμένος (κατά τά ετη 1811 1813 ένεκα τής ύπό τής Γαλλίας κατοχής τής Όλλαν

δίας ή Πρεσβεία καταργείται), τό 18141825 επιτετραμμένος, τό 1825 1829 σύμβουλος τής πρεσβείας (διορισθέντος πρεσβευτοϋ τοΰ κόμιτος Hugo van Zuylen van Nijevelt), τό 18291847 επιτετραμμένος και βραδύτερον πληρεξούσιος υπουργός. 'Απέθανε τήν 16ην 'Απριλίου 1847. Τάς ανωτέρω πληροφορίας οφείλω εις τον διευθυντήν τοϋ Εθνι

κού 'Ολλανδικού 'Αρχείου κ. Β. J. Slot, τον όποιον και ευχαριστώ θερμώς.

— 268 —

Πρόκειται περί συντόμου μεν άλλα σαφοϋς και ακριβούς περιγραφής υπό καλώς πληροφορουμένου, εν πολλοίς δε και αύτόπτου, μάρτυρος *, όστις, ώς ό ίδιος ομολογεί, έτήρησεν αντικειμενική ν και ανεπηρέαστο ν στάσιν έναντι των δύο αντιμαχομένων μερών.

Αί ειδήσεις παρέχονται ύπό τύπον Ημερολογίου, μέ μνείαν των ση

μαντικωτέρων διαδραματισθέντων εις Πάτρας γεγονότων, περιλαμβάνουν δε τήν περίοδον άπό 4ης Μαρτίου — άν δε ληφθή υπ' όψιν ή διαφορά του παλαιού ημερολογίου 2, άπό 21 Φεβρουαρίου 1821 —, ήτοι από των πρώτων προκαταρκτικών ενεργειών τών Ελλήνων μέχρι τής καταστροφής και τής πυρπολήσεως τής πόλεως τών Πατρών υπό τών Τούρκων και τής αποχω

ρήσεως τών προξενικών άρχων. Ό συντάκτης επιμένει ιδιαιτέρως έπί τής δράσεως και τής έναντι τών επαναστατών στάσεως τών διαφόρων προξένων ώς και τής παρ' αυτών τηρηθείσης πολιτικής.

Εις Πάτρας έλειτούργουν τότε Προξενεία τών κυριωτέρων ευρωπαϊκών Δυνάμεων, διευθυνόμενα υπό μονίμων προξενικών αντιπροσώπων τής υπη

ρεσίας τών εξωτερικών τής Χώρας των ή ύπό επίτιμων προξένων ελληνικής καταγωγής και δη και Επτανησίων πολιτών. Ήσαν δ' ούτοι, κατά τήν στιγμήν τής εκρήξεως τής 'Επαναστάσεως, οι κατωτέρω:

α) Πρόξενοι Επτανήσιοι: Ρ ω σ ί α ς ό 'Ιωάννης Βλασόπουλος3, Σ ο υ η δ ί α ς ό Λουδοβίκος Στράνης, Αύ σ τ ρ ί α ς και Π ρ ω σ σ ί α ς ο 'Ανδρέας Κοντογούρης 4.

β) Πρόξενοι ξένοι: Γ α λ λ ί α ς ό Φραγκίσκος Κάρολος Ούγος

Λωράν Πουκεβίλ (Pouqueville)5, ' Α γ γ λ ί α ς ό Φίλιππος Τζέϊμς Γκρήν (Green)6, Ι σ π α ν ί α ς ô Ίσλ. Σέλιν (Schielin) και Ό λ λ α ν δ ί α ς ό

1. Ό συντάκτης τών εκθέσεων Solair παρέμεινεν εις Πάτρας μέχρι τής πυρπο

λήσεως και καταστροφής αυτής ύπό των Τούρκων, δια επεισόδια δε τινά αναφέρει ό Ιδιος ότι τα αντελήφθη «ιδίοις ομμασιν».

2. Κατά τον παρελθόντα αίώνα ή διαφορά μεταξύ τών δύο ημερολογίων ήτο 12 ήμέραι. Αί σημειούμενοι εις τα έγγραφα ήμερομηνίαι — έκτος του ύπ' αριθμ. 2 σταλέν

τος ύπό ελληνικών άρχων — είναι κατά το νέον ήμερολόγιον. 3. Ό 'Ιωάννης Βλασόπουλος, 'Ιθακήσιος, έσπούδασεν εις τήν στρατιωτικήν σχο

λήν τής Μόσχας και ύπηρέτησεν εις τον ρωσικόν στρατόν, προαχθείς μέχρι του βαθμού τοΟ ταγματάρχου. Τό 1816 εστάλη ύπό τής Ρωσίας γενικός πρόξενος εις Πάτρας, όπου συνεδέθη μετά τοΰ Παλαιών Πατρών Γερμανού, έμυήθη δε και εις τήν Φιλικήν Έταιρείαν. Προσέφερε μεγάλας υπηρεσίας εις τον αγώνα.

4. Ό 'Ανδρέας Κοντογούρης, Κεφαλλήν, διετέλεσεν εις Πάτρας πρόξενος τής Πρωσσίας και Αυστρίας, υπήρξε δε χορηγός τοΰ αγώνος.

5. Ό Πούκεβιλ, ό γνωστός ιστορικός συγγραφεύς (17701838), διετέλεσε πρό

ξενος τής Γαλλίας παρά τω Άλή πασδί (1805 1815) και βραδύτερον εις Πάτρας. Υπήρξε φιλέλλην και έβοήθησε παντοιοτρόπως τους έπαναστάτας.

6. Ό Γκρήν ήτο Άγγλος διπλωμάτης άλλα και σταφιδέμπορος, ύπηρετήσας εις Πάτρας κατά τήν πρώτην είκοσιπενταετίαν τοΰ ΙΘ' αιώνος. Ένεκα τών εμπορικών

— 269 —

Θωμάς Πάρνελλ (Parnell), τον όποιον, άσθενοΰντα, αντικαθιστά ό γραμ

ματεύς του Προξενείου 'Ιωάννης Σόλαιρ (Solair). Έξ αυτών οι Έλληνες, οϊτινες, ώς αναφέρεται εις τάς εκθέσεις του

' Ολλανδού προξένου, ανήκον πάντες εις τήν Φιλικήν Έταιρείαν, ελαβον ένεργόν μέρος εις τάς προετοιμασίας της 'Επαναστάσεως, διό και ήναγκά

σθησαν να αναχωρήσουν ευθύς ώς αύτη εξερράγη, εκ των ξένων δέ ô μεν πρόξενος της Γαλλίας έτήρησε φιλελληνική ν στάσιν, ένω ό "Αγγλος απε

δείχθη φοβερός μισέλλην καί εχθρός της 'Επαναστάσεως. Πρόξενος τής Όλλανδίας, ώς ελέχθη, ήτο ό Thomas Parnell, διορι

σθείς εις Πάτρας το 1816. Δια λόγους υγείας, όμως, ούτος από των άρχων του 1821 ήναγκάσθη να μετοίκηση εις Ζάκυνθον, έζήτησε, μάλιστα, από τήν Κυβέρνησίν του μετάθεσιν εις Έπτάνησον, διότι το κλίμα των Πατρών δέν επέτρεπε τήν εκεί παραμονή ν του *. Τήν θέσιν του ένεπιστεύθη εις τον γραμματέα του Προξενείου Isl. Solair, εις τον όποιον οφείλεται ή αποστολή των εκθέσεων. Ό τελευταίος παρέμεινεν εις Πάτρας μέχρι τής εκρήξεως τής Επαναστάσεως, οπότε, πυρποληθείσης τής έδρας του Προξενείου και φοβηθείς περί τής ζωής του, άνεχώρησεν εσπευσμένως καί, μετά βραχεΐαν παραμονήν είς Μεσολόγγιον καί Πρέβεζαν, κατέληξεν εις Κέρκυραν.

Κατωτέρω δημοσιεύομεν επτά έγγραφα, διαφόρου προελεύσεως, τα όποια παρουσιάζουν άξιόλογον ενδιαφέρον εϊτε διότι επιβεβαιώνουν γνω

στός ήδη πληροφορίας εϊτε διότι περιέχουν νέας λεπτομέρειας καί κρίσεις. "Ολα τα έγγραφα σώζονται είς καλή ν κατάστασιν καί είναι ευανάγνω

στα. Τάς ελαχίστας όρθογραφικάς αβλεψίας του κειμένου ώς καί τινας παλαιοτέρας γραφάς διωρθώσαμεν σιωπηρώς* σιωπηρώς διωρθώσαμεν επί

σης τήν στίξιν καί έχωρίσαμεν τα κείμενα εις παραγράφους.

συμφερόντων του ήτο φιλότουρκος, καταδιώξας διά παντός μέσου τους επαναστατημέ

νους Έλληνας καί καταδικάσας ευθύς έξ αρχής τήν Έπανάστασιν. 1. Είς έπιστολήν του άπευθυνομένην προς τας αρμοδίας ολλανδικός αρχάς έγραφε

τήν 25ην Φεβρουαρίου :

«J'ai l'honneur de Vous exposer qu'après avoir éprouvé pendant quelque tems une dangereuse maladie, de la quelle je ne me suis rétabli que par miracle, mes médecins m'ont prévenu que mon entier rétablissement ne pourrait avoir lieu que par un change

ment de résidence; j'ai malheureusement reconnu que l'air de ce pays était contraire à mes affections nerveuses ; c'est après y avoir mûrement réfléchi, que je prends la li

berté de solliciter en ma faveur le poste de consul hollandais dans les îles Ioniennes, pour le quel il n'y a point de nomination encore faite et qui assure aux bâtiments de notre Auguste Souverain qui viennent y faire des chargements de raisins de Corinthe et d'huile d'olive une protection. Depuis le rétablissement de la paix générale, les Néerd

landais ont fait quelque chargement des ces articles;ce commerce peut par la suite prendre une grande extension. Il me paraîtrait convenable et honorable pour notre Nation qu'un Consulat général y fût établi pour y représenter notre Auguste Souverain».

/

— 270 —

1

Tò πρώτον κείμενον είναι άντίγραφον εγγράφου του εν Πάτραις προ

ξένου της Σουηδίας Λουδοβίκου Στράνη προς τον εν Κωνσταντινουπόλει πρεσβευτήν της Σουηδίας καί φέρει ήμερομηνίαν 8 'Απριλίου (ήτοι 25 Μαρτίου π.ή.) 1821 1.

Ό άποστολεύς περιγράφει τα κατά την 21 ην Μαρτίου (π.ή.) έξελι

χθέντα γεγονότα, την πρώτην συμπλοκήν Ελλήνων καί Τούρκων, τον άπο

κλεισμόν τών τελευταίων εις το φρούριον της πόλεως, τήν άποστολήν προς τους προξένους προκηρύξεως εκ μέρους του Παλαιών Πατρών Γερμανού καί τών προκρίτων της πόλεως, τήν άπάντησιν τών τελευταίων καί, τέλος, τήν έγκατάλειψιν της πόλεως υπό τών ξένων αντιπροσωπιών.

Το κείμενον έχει ώς έξης :

Copie d'une lettre de M(onsieu)r L(ouis) Strani, consul de S. M. le Roi de Suède et de Norvège à Patras, à M. le Chevalier de Police, Ministre de la dite Majesté à Constantinople, datée de la rade de Patras le 8 Avril 1821. —

Monsieur le Chevalier! La fermentation qui existe depuis quelque tems dans Vesprit des Grecs de cette contrée et dont fai eu Vhonneur d'in

former V. E. par mes dernières lettres, enotamment par celle du 23 du mois passé, vient enfin d'éclater.

Voyant les préparatifs qui se faisaient de la part des Turcs, ainsi que de celle des Rajas, la plupart des consuls résolurent de se rendre en corps auprès des autorités du pays et les interpeller si, dans un pareil état de choses, il pourraient répondre le leur sûreté.

C'est ce que nous fîmes tous, à l'exception des consuls a"Angleterre et d'Espagne. Ils nous assurèrent que nos personnes et nos maisons se

raient respectées, mais que, s'ils ne pouvaient pas réprimer une révolte de la part des Grecs, il ne leur serait plus possible de nous garantir et, dans ce cas, ils nous invitaient à nous rendre avec eux au château.

Le 4 du courant, le Voïvode et les autres chefs firent prier tous le consuls de tâcher d'apaiser les craintes et les agitations des habitans.

Nous nous rassemblâmes chez Mfonsieujr le consul de France, ou les Turcs envoyèrent un député. Les représentations qu'il nous fit, roulèrent sur la crainte qu'ils avaient d'une révolte de la part des Grecs, dont les

1. Φαίνεται ότι ό Solair, αντί να άποστείλη ιδίαν αύτοΰ εκθεσιν, έπροτίμησε νά κοινοποίηση προς τον έν Κωνσταντινουπόλει πρεσβευτήν του άντίγραφον της εκθέσεως του συναδέλφου του Σουηδού, ήτις ήτο επαρκώς κατατοπιστική.

— 271 —

suites seraient également funestes aux deux côtés; que où la nécessité de rassurer les esprits et de rétablir la tranquillité \\ générale, ils nous priaient instamment d'en être les médiateurs, moyennant les propositions suivantes: que les Grecs donnassent des otages; que les Turcs garantiraient les Grecs du mal qui pourrait leur être fait; que ceux-ci déposassent ces armes et consent à s'abstenir des préparatifs hostiles, qu'ils faisaient depuis quelque tems.

Nous lui répondîmes unanimement que nous n'avions rien à démêler dans ce qui se passait entre eux et les Rajas, mais que, puis qu'il s'agissait de rétablir la tranquillité et la confiance réciproque dans un pays, ami de nos Souverains, nous nous prêtions volontiers à cette médiation, pour le succès de la quelle nous leur promîmes nos efforts et nos vœux.

Il parait cependant que c'était une ruse de la part des Turcs pour assoupir les Grecs sur le mal qu'ils méditaient à leur faire; car le même jour les Turcs, qui avaient depuis quelques jours rétiré dans le château leurs familles et leurs effets les plus précieux, sans attendre le résultat de notre médiation, détachèrent une trentaine d'hommes qui furent mettre le feu dans deux quartiers grecs de la ville, contre la quelle le château tirait dans le même tems du canon; favorisé par le vent, Vincendie se déploya avec rapidité et fit des ravages considérables vers la direction des Con-, sulats. Situés à peu près || dans un même quartier, depuis les 4 heures après midi jusqu'après minuit, la terreur était générale.

C'est alors que, menacés par les flammes et craignant de l'autre côté les suites affreuses et le désordre qui aurait pu naître si les Turcs eussent fait une sortie (car la plupart des habitans s'étaient réfugiés à la campagne et à bord des bâtimens qui étaient sur la rade), les consuls, après avoir protesté en corps les autorités du pays pour tout le mal qui pourrait leur arriver, se retirèrent sur des bâtimens, ayant à peine eu le tems de prendre avec eux ce qui leur était le plus nécessaire. Nous nous trouvons par conséquence tous en rade attendant les évènemens et dans la possibilité de partir, si le cas le nécessitait.

La même nuit quelques habitans prirent les armes et se battirent avec les incendiaires, qui pillaient des maisons grecques; il y eut du sang de part et d'autre.

Le lendemain vers le midi, des troupes grecques, des villageois armés commencèrent à descendre des montages de Calavrita successivement et par corps. Leurs premiers efforts furent d'éteindre le feu qui brûlait encore et qui par bonheur n'a pas touché nos maisons. Celles des Turcs furent presque toutes saccagées et pillées. On en a même incendié plusieurs.

On dit que plus de 3.000 Grecs sont en ce moment dans la ville, sans

— 272 —

y comprendre une grande partie des habitans qui y sont rentrés. Le siège du château, dans le quel on compte à peine mille hommes capables de por

ter les armes, est déjà établi et Von se bat de part et d'autre continuel

lement. || VArchevêque de ce district, celui de Calavrita et les trois Primats,

qui s'étaient refusés de se rendre à Tripolizza, où ils avaient été appelés par le gouvernement, ont reparu avant hier et sont en ce moment dans la ville dirégeant les affaires. Ils ont adressé à chaque consul une Note en idiome grec, dont j'ai Vhonneur d'adresser à V. E. la copie avec la traduction 1, ainsi que la réponse que, de concert avec mes collègues, fai cru faire dans des circonstances aussi délicates 2.

Tose supplier V. E. de vouloir bien me donner ses instructions sur la manière dont je dois me conduire au milieu de cette révolution, qui parait être générale dans toute la Morée. Il est clair maintenant que les troubles qui ont eu lieu dans ce pays, ne dérivent que de Vextrême mécon

tentement des Grecs et de la ferme résolution qu'ils ont prise de mourir ou de recouvrer leurs liberté et leurs droits comme Nation indépendante.

Je suis avec un profond respect, Monsieur le Chevalier,

de V. E. le très humble et très obéissant Serviteur

(Signé) L. Strane

2

Tò υπ' αριθ. 2 εγγραφον είναι γαλλική μετάφρασις της προς τους έν Πάτραις προξένους άπευθυνθείσης υπό τών Ελλήνων προκρίτων εγκυκλίου, δια της οποίας αναγγέλλουν επισήμως τήν άπόφασιν τών Ελλήνων να απο

τινάξουν τον τουρκικον ζυγον και ζητούν τήν συμπαράστασιν τών Χριστια

νικών Κυβερνήσεων της Δύσεως:

Traduction Monsieur le consul de Suède

Les Grecs, Nation chrétienne, voyant qu'ils sont de jour en jour plus opprimés par les Ottomans, qui ne tendent qu'à leur destruction, tantôt par un moyen et tantôt par un autre, ont fermement résolu ou de

1. Το κείμενον καταχωρίζεται κατωτέρω (βλ. εγγραφον υπ' αριθμ. 2). 2. Το κείμενον καταχωρίζεται κατωτέρω (βλ. εγγραφον υπ' αριθμ. 3).

— 273 —

mourir ou de secouer le joug. Cest dans ce but que nous avons tous pris les armes à la main pour réclamer nos droits.

Nous sommes certains que toutes les Puissances chrétiennens, re

connaissant la justice de notre cause, n'y apporteront pas des obstacles, mais que par contre elles coudront bien la favoriser et se rappeller com

bien nos illustres ancêtres ont été utiles à Vhumanité. En Vous communiquant celle circonstance, nous Vous prions, Mon

sieur le consul, de tâcher à ce que nous soyons sous la bienveillance et la protection de Votre Auguste Cour.

1821 Mars 26 1 Vos bien sincères Serviteurs Germanos, Archevêque de Patras Procope, Evêque de Calavrita André Zaïmi André Londo Beniselo Ruffo

3

Tò κατωτέρω εγγραφον είναι μετάφρασις της εις την ανωτέρω έγκύ

κλιον απαντήσεως του προξένου της Σουηδίας, δια της οποίας ούτος καθιστά γνωστόν ότι αί ύπάρχουσαι διπλωματικά! σχέσεις μεταξύ της Κυβερνήσεως του και της Τουρκίας, δεν επιτρέπουν τήν έπέμβασιν εις τα εσωτερικά φίλης Δυνάμεως, προσθέτει δε ότι, οπωσδήποτε, θα διαβίβαση το περιεχόμενον της εγκυκλίου εις τους αρμοδίους:

Traduction. A leurs Eminences Messeigneurs les Archevêques de Patras

et de Calavrita et à Messieurs les Primats de ces villes. Tai reçu Votre note du 26 Mars V. S. Il ne m'appartient pas de

prononcer sur la justice ou Vinjustice des raisons que vous y rapportez. Mon Auguste Souverain est en paix et bonne harmonie avec la Sublime Porte. Il ne peut consèquemment envisager d'un œil indifférent toute nouveauté soit interne soit externe qu'on voudrait introduire dans Vètat politique d'une Puissance amie.

Je rendrai un compte exact à qui il appartient des évènemens mal

heureux qui ont eu lieu ici. Rade de Patras le 7 Avril 1821

(Signé) Le consul de Suède en Morêe Louis Strani

1. Ή ημερομηνία κατά το παλαιον ήμερολόγιον.

— 274 —

4

Του υπ' αριθ. 4 εγγράφου σώζονται δύο ταυτόσημα κείμενα, τα οποία φαίνεται δτι ό άποστολεύς διεβίβασε δια δύο διαφόρων οδών, φοβούμενος προφανώς την τυχόν άπώλειαν του ενός.

Φέρει ήμερομηνίαν 23 (11 π.ή.) 'Απριλίου 1821 και είναι του 'Ολλαν

δού προξένου Parnell, ευρισκομένου τότε εις Μεσολόγγιον, ένθα είχε μεταβή εις συνάντησιν της οικογενείας του και του γραμματέως του Solair, όστις, άναχωρήσας εκ Πατρών, εΐχεν έμπιστευθή τό όλλανδικόν Προξενεΐον εις τον φιλέλληνα Ίταλόν Γκουμπερνάτην.

Συμφώνως προς τάς αφηγήσεις του Solair, ό Parnell ιστορεί τα διαδρα

ματισθέντα εϊς Πάτρας γεγονότα καί, τέλος, επιμένει εκθέτων τάς προξενη

θείσας ζημίας είς τό Προξενεΐον, διό καί ζητεί την έπέμβασιν τοϋ πρεσβευ

τοϋ ϊνα έπιτύχη άποζημίωσιν εκ μέρους της τουρκικής Κυβερνήσεως:

Missolongi le 23 Avril 1821 Monsieur

Γ ai eu Vhonneur de Vous adresser en date du 8 Mars passé; par celleci je suis en devoir de Vous soumettre que, sous le 9 du dit Mars, je suis allé à Zante pour mes affaires particulières, et j'ai laissé pour chargé d'affaires du Consulat à Patras Monsieur Jean Solair, chancelier.

Sur le commencement d'Avril à Zante on parlait qu'en Morêe, et précisément à Patras, les Grecs méditaient une révolte contre les Turcs. En effet, on voyait arriver toujours des barques chargées d'effets et de passagers qui fuyaient de Patras. Ce bruit ìrìayant allarme, je résolus le 5 du courant de partir pour aller rejoindre ma famille.

Pendant le voyage, ayant appris que ma famille se trouvait à Misso

longi échappée de Vincendie de Patras (que nous observâmes effective

ment brûler), je débarquai du paquebot sur un canot, qui me transporta ici, où j'ai trouvé ma famille et le chanchelier du Consulat avec sa famille.

Le susdit chancelier m'a rapporté que la révolte méditée par les Grecs contre les Turcs ayant été découverte le 4 du courant, ces derniers avaient mis le feu aux maisons de Patras ; que dans le commencement de V incendie tous les Grecs Joniens, qui volaient tout ce que trouvaient dans les maison turques, avaient pris les armes et tuèrent tous les Turcs que rencontraient dans les rues; que tous les Turcs s'étaient renfermés dans la forteresse avec leurs familles; que notre janissaire aussi y était renfermé.

Mon chancelier, ayant observé que dans cette révolte se trouvaient intrigués aussi quelques consuls, du Consulat desquels on faisait feu sur les Turcs, voyant que Vincendie s'approchait, que tous les consuls

— 275 —

allaient s'embarquer, ayant commissione le Sieur Gubernatis, Piemontais, de soigner le Consulat de Hollande et le pavillon de S. M.té notre Sou

verain || qui flottait, il s"1 embarque avec ma famille et la sienne pour Misso

longi. Il faut vous observer, Monsieur, que ma maison consulaire, mal

heureusement, se trouve à côté de celle de Russie et tout près à celle de Suède, dont les consuls sont des Grecs. L'incendie, étant réparé par les Grecs, les consuls sont rentrés dans leurs maisons. Γ ai jugé à propos de rester ici jusqu'à l'arrangement de l'affaire.

L'Archevêque de Patras et les Primats du pays donnaient les lois. Les insulaires Joniens étaient les officiers de l'armée grecque.

Cette confusion d'affaires est durée jusqu'à Samedie 14 du courant. Le 15 arrivés à Patras un brick turc de guerre et par terre Issuf pacha de Négropont, avec 300 hommes. A cette entrée l'Archevêque, les Primats et l'armée grecque s'enfuirent.

Les Turcs de Patras étant sortis de la forteresse et s'étant unis à ceux du pacha, ont tué tous les Grecs qu'ont rencontré et ont incendié tout Patras. Le Consulat de Hollande a eu le même sort. Jusqu'à présent à Patras n'existent que les Consulats de France, d'Angleterre et d'Espagne.

Mon Consulat n'avait pas des sujets pour réparer à cet incendie. Les autres consuls, personne exceptée, s'ils n'avaient pas des sujets, avaient accordé protection à milliers d'individus des rebelles et à leurs effets dont les Consulats étaient pleins.

Mon chancelier et moi nous avons perdu tout ce que nous avions, soit en meubles et utiles soit en d'autres effets précieux. Nous sommes restés le bâton blanc à la main. Mon dommage monte à la somme de 85.000 piastres turques. Le dommage de mon chancelier à 10.000 piastres. Les quelles sommes je reclame solennellement de la Sublime Porte.

C'est à Vous, Monsieur le Chevalier, de nous faire rendre tout ce que nous avons perdu, puisque cela est de justice, d'autant plus que parmi tous les Consulats, celui de Hollande est le seul qui ne s'est pas mêlé ni peu ni rien dans cette révolte. J'ai la complaisance de dire et d'assurer, que tout le monde connaît bien cela. Je vous prie donc de soigner avec cha

leur mes trèsjustes demandes et prétentions tandis que j'ai l'honneur d'être.

A Monsieur Monsieur Gaspard Testa Chevalier de l'Ordre du Lion Belgique Chargé d'affaires de S. M.té le Roi des PaysBas près la Sublime

Porte.

— 276 —

5

Tò υπ' αριθ. 5 εγγραφον εστάλη υπό τοΰ γραμματέως του Προξενείου Solair, ευρισκομένου επίσης είς Μεσολόγγιον, και φέρει ήμερομηνίαν 25 (13 π.ή.) 'Απριλίου. — Άφοϋ αναφέρει πληροφορίας τινάς περί τοΰ άσθε

νοΰντος προξένου καί τίνων άλλων υποθέσεων τοΰ Προξενείου, ό Solair παρέχει συντόμους ειδήσεις, υπό τύπον Ημερολογίου, περί τών ελληνικών γεγονότων άπό 4ης Μαρτίου (23 Φεβρουαρίου π.ή.) 1821 κατά σειράν χρο

νολογικήν, μέχρι της 4ης 'Απριλίου τοΰ αύτοΰ έτους, ήτοι περί τών προ της Επαναστάσεως ενεργειών τών Ελλήνων, περί της απατηλής προσπάθειας τών Τούρκων προς μεσολάβησιν τών ξένων προξένων δια τήν ειρήνευσιν μετά τών Ελλήνων έναντι σοβαρών ανταλλαγμάτων, περί της καταστροφής καί εν συνεχεία τής πυρπολήσεως τών Πατρών καί περί της έπακολουθη

σάσης τραγικής όψεως τής πόλεως, δια τήν οποίαν γράφει : «Νομίζω ότι ή ήμερα τής Κρίσεως θα είναι όλιγώτερον άπαισία καί φοβερά άπό αυτήν».

Duplicate Missolongi le 25 Avril 1821

Monsieur le Chevalier, J'eus Vhonneur de Vous adresser en date 25 Nov(embr)e et 13 D(é

cejmbre passés. M(onsieu)r Parnell, consul, ayant été toujours fort indisposé, n'était pas en état de signer la lettre que depuis long tems j'avais prêtée, si non vers la fin de Janvier. Je recommandais la susdite lettre aux soins obligeans de M(onsieu)r Emanuel Xeno, qui partit pour S my me et Patmos.

Annexés à cette lettre il y avait les extraits des réponses que M(on

sieu)r G. C. Mutrad fit aux prétentions de Mfonsieujr L. A. Roustan, la continuation du Journal consulaire jusqu'à D(éce)mbre dernier, les extraits des teschierés du douanier et caissier pour la cargaison du cap(i

tainje Tecklos et le manifeste et compte des droits consulaires de la cargai

son des Corinthes faite à bord de la galère hollandaise «Dame Elizabethe», qui partit pour Anvers le 13 D(éce)mbre passé. Je me persuade que Vous aurez reçu le susdit nécessaire enveloppe.

M(onsieu)r Parnell, le 7 de Février, étant retombé dangereusement malade, se réduisit à deux doigts du tombeau, et le 10 du dit il avait perdu tout à fait Vusage de la raison. Le 19, ayant commencé à se remettre, par conseil des médecins, partit pour Zante le 9 de Mars dernier, et il me char

gea par écrit des affaires du Consulat et de sa famille. Le 4 Mars, les Grecs Rajas de Patras, ayant ouvertement refusé de

payer le Caraccio et les autres droits suivant l'ancienne coutume,

— 277 —

il y eut quelque bruit sourd entre eux et de Valarme de la part de Turcs. La plus grande partie des premiers se réunirent dans la maison de l'Ar

chevêque local. Vers le soir chacun alla à sa maison tranquillement. Mais les droits ne furent pas payés. ||

Le 10, VArchevêque Germanos de Patras, appelle par le pacha de Tripolitza, partit de Pair as avec sa cour et son janissaire.

Le 11, des familles Ioniennes s'embarquèrent pour les îles. Le 12, nous apprîmes que Γ Archevêque de Patras, à demichemin

de Tripolitza, congédia son janissaire et lui imposa de dire au pacha que les Grecs se proposaient de se soustraire du joug et de Vesclavage de la Sublime Porte. L'Archevêque prit la route de Calavrita et de là alla se renfermer avec VArchevêque d'Arcadia Christianopoleos et les Primats de Calavrita, de Vostizza et de Patras au Monastère de Mega Spiléon. Le janissaire à la distance de 4 milles fut tué par les Grecs.

Le 13, les Turcs de Patras commencèrent transporter leurs meubles précieux dans la forteresse.

Le 14, les Rajas aussi commencèrent à quitter Patras. Le 15, la famille de M(onsieu)r André Condogouri, consul de Prusse,

s'embarqua pour Céphalonie, sa patrie. Le départ de cette famille m'alar

ma un peu, de sort que j'avisais M(onsieu)r Parnell de l'état critique des affaires de Patras.

Le 16, la mutinerie parut plus sérieuse. Les Turcs transportèrent tous leurs effets en forteresse.

Le 17, je reçus une lettre de M(onsieu)r consul Parnell, qui ne se souciait pas des affaires de Patras et non plus de sa famille, qui était à ma charge.

Le 18, les Turcs conduisirent leurs familles en forteresse. Le 19, les Grecs Rajas parurent armés de pistolets et de jatagans. Le 20, on vit les Consulats de Russie, de Prusse, de Suède et de

l'Autriche gardés par une grande quantité de Grecs Ioniens bien armés. Le 21, je pressai Mfonsieujr Parnell à se décider à l'égard de sa

famille, qui languissait à Patras au milieu des troubles, tandis que tout le monde s'en allait ailleurs.

Le 23, les Grecs embarquaient leurs effets et marchandises pour les îles Ioniennes, le golf de Lepanthe et pour les villages de Patras.

Le 24, le Voïvode, accompagné des autres Primats Turcs, furent chez le consul de Russie lui demander le sujet de ce qu'il entretenait des Grecs armés dans son Consulat, de même que les autres consuls Grecs; et il répondit que c'était pour se garantir de quelque troubles que souvent arrive en Turquie.

18

)

— 278 —

Le 25, je reçus une lettre de M(onsieu)r Parnell qui m'invitait à me tranquilliser.

Le 26, les Turcs augmentèrent leurs patrouilles dans la cille || pen

dant le jour et pendant la nuit. Le 27, je reçus une troisième lettre de M(onsieu)r Parnell, par la

quelle m'ordonnait de vendre les meubles les plus grossiers de la maison et d'embarquer les autres pour Ζ ante. Quant au premier il était impossible, vu Vétat critique de Patras ; par rapport au second il manquait de Vargent pour fréter un navire.

Le 30, les chanceliers et autres orders consulaires se retirèrent dans leurs respectifs Consulats.

Le 31, par conseil de Mon(sieu)r Pouqueville, consul de France, et Mon(sieu)r Green, consul d'Angleterre, je me retirai avec ma famille dans le Consulat de Hollande.

Le 1er Avril, les Rajas envoyèrent leurs familles dans les Consulats. Le consul de France donna entrée à beaucoup de monde; celui d'Angle

terre à personne. Le 2, deux familles grecques, amies et parentes de Mad(a)me Parnell,

furent, à sa requête, admises dans notre Consulat. Toutes les boutiques, aussi celles des mangeailles furent fermées.

Le 3, le Bulukbassi, par ordre du Voïvode, a été à chaque Consulat offrir des nouveaux renforces des janissaires, s'il fallait, pour les garan

tire du trouble qui menaçait. Tout le monde se contenta de rester avec le janissaire ordinaire.

Comme les Turcs sachaient et voyaient que les consuls Grecs Ioniens de Russie, de Prusse, de Suède et d'Autriche étaient intrigués dans la mutinerie et dans la révolte des Rajas, le matin de 4 Avril ils envoyèrent un aga au consul de France le prier de convoquer une assemblée de tous les consuls, afin de persuader les consuls Grecs à faire cesser les troubles qui existaient et à faire mettre bas les armes, que les Rajas, contre la coutume, portaient.

En effet à 11 heures a.m. on convoqua l'assemblée et le consul susdit proposa le sujet. Les consuls Grecs à cela répondirent qu'ils ne connais

saient rien, qu'ils ne se mêlaient dans ces affaireslà et qu'ils n'avaient d'autorité sur les Rajas. Les consuls d'Angleterre, d'Espagne et moi n'avons pas dit mot.

Il faut ici observer que le consul de France, d'Angleterre et d'Espagne et moi, comme chargé des affaires du Consulat de Hollande, ignorions plei

nement le but de cette mutinerie et je viens d'apprendre ici que les consuls Grecs non seulement connaissaient cette trame, mais y étaient intrigués

— 279 —

comme membres d'une certaine Secte, appellee des Ethéristes, dont le consul de Russie était un des présidens et ceux de Suède et de Prusse caissiers.

Enfin vers le S heures et 3/4 p.m. les Turcs tâchèrent de mettre feu à les maisons de VArchevêque et de Papadiamandopulo, mais ces maisons, étant fermées et bien gardées, ils mirent le feu à celles de Crizzo et de George Calamogdarti, beau frère de VArchevêque.

Aussitôt que la fumée parut en air, les Turcs de la forteresse tirèrent quelque \\ coup de canon à les maisons de VArchevêque et de Papafdia-mandojpulo, et les Grecs Ioniens sortirent à Vinstant de leurs tanières. Aux bruits du canon et des fusils, je me mis à la fenêtre et, voyant que les maisons des consuls de France et d'Espagne avaient mit leurs pavillons sur le champ, j'hissai celui de S. M. le Roi des Pays-Bas, notre Auguste Maître.

C'est alors que j'observai des mes yeux, que la maison consulaire de Russie, qui est vis-à-vis de notre Consulat, était pleine de gens armées, qui tiraient des fenêtres une infinité de coups de fusil sur les Turcs, qui se retiraient dans la forteresse.

Quatorze étaient les individus qui se trouvaient dans le Consulat de Hollande, savoir Mad(am)e Parnell, son fils Henri, sa mère, un domestique nommé Pierre, et sa servante, moi, ma femme, mon fils Nicolas, ma belle-mère et ma servante, Madame Rodi et sa servante et une femme, nommée Marie, avec sa fille, parente de M(onsieu)r Parnell.

Notre janissaire, fomenté par ceux du consul de Russie, s'enfuirent en forteresse de crainte d'être tués par les Grecs armés du Consulat de Russie. Le domestique de Mad(am)e Parnell fut tué pendant que fermait la porte du Consulat; on ignore le meurtrier de ce malheureux.

Je ne saurais pas Vous expliquer, Monsieur le Chevalier, l'état de désolation, d'affliction et dabattement dans le quel je me trouvai pendant cette nuit-là. Toutes les femmes commencèrent à pleurer et à jetter des cris horribles parmi le bruit des canons, des fusils, des pistolets et de l'incendie qui avançait toujours. Je crois que le jour du Jugement final sera moins affreux et redoutable que celui-là. J'étais confus, indécis et au désespoir. Nous passâmes toute la nuit dans cette effrayante agonie.

Le 5, à l'aurore, mon ami M(onsieu)r Gubernatis, de Nisse, qui était au Consulat d'Espagne, vint m'avertir que tous les consuls allaient s'embarquer.

Ne trouvant personne pour transporter au moins quelque malle plus nécessaire, je fus forcé de laisser tout à l'abandon et, n'ayant pris que les archives du Consulat et mes effets plus précieux, nous nous embarqua-

— 280 —

mes pour Missolongi. J'ai du payer 400 piastres turques de nolis. Le matin du 6, étant encore hors de Missolongi, faute de cent, j'aper

çus Mon(sieu)r Parnell sur le paquebot anglais qui allait à Patras. Le cap(itain)e, nous ayant reconnu, en avisât M(onsieu)r Parnell, qui sur le champ se débarqua et vint sur notre barque.

Vers le soir nous arrivâmes ici et, comme M(onsieu)r Parnell n'avait pas un sou, il me fallut lui prêter $ 20, outre les % 400 du nolis.

Issuf pacha de Négropont avec 350 hommes, étant allé à Patras, y entra le 14 du courant, tandis qu'entrait dans le port une corvette turque de guerre.

Les Turcs mirent la seconde fois le feu à Patras, qui fut intièrement brulé et incendié. La maison consulaire de Hollande même n'existe plus, et me voilà réduit à acheter un matelas, ayant perdus tous mes effets.

Mon(sieu)r (. ..) est allé avec sa famille à Zante. Je passerai à Prevesa et Corfou, où je Vous donnerai un avis plus

précis du second incendie de Patras. En attendant, j'ai l'honneur d'être,

Monsieur le Chevalier, Votre trèshumble et trèsdevoué Serviteur

Jean Solair A Monsieur Mon(sieu)r Gaspard Testa Chevalier de l'Ordre du Lion Belgique Chargé d'affaires de S. M. le Roi des PaysBas près la Sublime

Porte. 6

Το κατωτέρω εγγραφον εστάλη επίσης υπό του Solair, ευρισκομένου ήδη εις Πρέβεζαν, την 5ην Μαΐου (24 'Απριλίου π.ή.)· Μετά τινας πληρο

φορίας περί της οικτρδς καταστάσεως εις την οποίαν είχε περιέλθει ό Parnell, αποστέλλει την συνέχειαν του Ημερολογίου από της 5ης 'Απρι

λίου — όπου είχε σταματήσει εις την προηγουμένην εκθεσίν του — καί αναφέρει λεπτομέρειας περί τής καταστροφής των Πατρών ως καί ύπολο

γισμον των προσωπικών του ζημιών καί, τέλος, προσθέτει ειδήσεις τινάς περί δήθεν βοηθείας έκ μέρους του έπαναστάτου Άλή πασά τών 'Ιωαννίνων προς τους Έλληνας :

Duplicate Prevesa le 5 Mai 1821 Monsieur le Chevalier

J'eus l'honneur de Vous adresser le 25 Avril passé en date de Misso

— 281 —

longi recommandée à Mon(sieu)r Azzoppardi, consul d'Angleterre. Par celle-ci j'ai le plaisir de Vous faire connaître mon arrivée à c(ette) ç(ille) le 2 du courant.

Mon(sieu)r Meyer, consul générale d'Angleterre, étant touché de compassion à Végard de son malheureux ami M(onsieu)r Thomas Parnell, lui envoya une lettre de change pour 40 livres sterlines, moyennant les quels il pourra un peu se soulager.

A la première occasion je passerai à Corfou, afin de tâcher aussi quelque autre soulagement à l'affreuse misère dans la quelle il gémit.

Voici, Monsieur le Chevalier, la continuation du bouleversement de Patras, suivant les rapports que j'en ai reçu: Le 5 Avril, vers le midi, Jean Papadiamandopulo avec 2.000 Grecs entra en Patras et occupa tous les endroits les plus essentiels.

Le 6, VArchevêque de Patras, nommé Monseigneur Germanos, y entra aussi avec 4.000 Grecs. Celui-ci agissait de général en chef des Insurgés et en gouverneur de la ville. Ses lieutenants et ministres étaient André Zaïmi de Calavrita, André Londo de Vostizza et Nicolas Londo de Patras. Le caissier de ces brigants était Jean Papadiamandopulo.

Tous les consuls, qui s'étaient embarqués le matin du 5 Avril, débarquèrent le 6, exceptés M(onsieu)r Parnell et moi qui étions à Misso-longi.

Les Insurgés dressèrent une croix au milieu de la place \\ de Saint George avec les mots: "ou vaincre ou mourir". Les Turcs renfermés dans la forteresse tiraient toujours de coups de canon. Les Grecs Ioniens furent déclarés officiers de cette armée des brigants. Il étaient favorisés et protégés par Messieurs Vlassopulo, Condogouri, Strane et Zen, consuls Grecs. On commença à creuser une mine au dessous de la forteresse,

Déjà les Insurgés et les hâbleurs de leurs protecteurs se persuadaient et se vantaient au devant des Européens civilisés d'avoir subjugués les Turcs et d'avoir conquise toute l'Europe civilisée, déjà de leur imagination orgueilleuse donnaient des lois à tout le monde. Lorsqu'à l'arrivée d'un brigantin turc de guerre et à l'entrée en Patras de Jussuf pacha de Négropont avec 350 hommes, le 14 Avril, ils s'en échappèrent pèle mêle lâchement et honteusement. Aussitôt les Turcs de la forteresse sortirent et unis à ceux du brigantin et du pacha pillèrent toute la ville de Patras et y mirent le feu pour la seconde fois.

Les maisons consulaires de Suède, de Russie et de Hollande, qui étaient au centre de la ville et limitrophes l'une de l'autre, furent brûlées. Les maisons consulaires de France, d'Angleterre et d'Espagne ne souffrirent ni pillage ni incendie. La maison de Prusse fut pillée et ruinée de

— 282 —

fond en comble et y furent tués deux vieux domestiques qui étaient malades et ne purent s'enfuir.

Les consuls de Russie, de Suède, de Prusse et d'Autriche s'embar

quèrent pour les îles, dès que les Insurgés s'enfuirent. Les consuls de France, d'Angleterre et d'Espagne restèrent et furent respectés par les Turcs. Cependant à peine restentils les vestiges de Patras.

Si tout le monde a souffert dans cette révolte, moi plus que chacun a été dommage, car, étant entouré par des femmes, j'ai été contraint et forcé de n'abandonner à leurs pusillanimité, craintes et désespoirs, et il ne m'a été permis de sauver à la hâte que les archives du Consulat, mon argent et les bijoux de ma femme.

Si Mfonsieujr Parnell avait ménagé un tant soit peu sa santé et ses affaires domestiques, s'il venait à Patras dès que je l'avisai de la mutinerie, sa femme aurait été plus paisible, nous aurions eu le loisir de sauver de l'incendie les meubles les plus précieux et essentiels, parceque nous avons été toujours très respectés par les Turcs.

A présent je suis \\ chez Mon(sieu)r Meyer, qu'en use trèsbien avec moi de même que Mfonsieujr De Saint André, consul de France, qui à mon égard est trèsobligeant.

Ayant appris que tous les consuls ont réclamé de la Sublime Porte l'indemnité de ce qu'ont perdu leurs officiers, sujets et protégés, aussi Vous prieje de vouloir bien avoir la bonté de réclamer de la Sublime Porte l'indemnité de mes dommages, dont le montant est de 10.000 piastres turques.

Il semble que les Grecs de c(ette) v(iïle) soient mutinés. Hier par ordre de S. A. Kurchint pachaRumeli Valesi, on a saisi tous les Primats de c(ette) v(ille) et de celles de Vonizza et Arta et présentement se trou

vent à bord une crovette turque. Aujourd'hui la forteresse de e fette) ν fille) a fait feu de joie de ce

qu'Homer pacha a taillés et soumis les Grecs Galaxiotes, qui s'étaient révoltés.

Les Grecs prétendent qu'Ali pacha de Janina bientôt se tirera d'af

faire, parce que leurs a promis de se faire Chrétien et de les aider de ses moyens et par ses trésors; mais cependant Ali pacha se trouve toujours plus étroitement bordé par les troupes du Grand Seigneur.

S. E. Sir Thomas Maitland s'est embarqué pour ΓAngleterre. Avant son départ il a fait savoir à tous les Grecs Ioniens qu'est volonté de S. M. le Souverain Protecteur des îles Ioniennes d'avoir et conserver la neutra

lité entre les Turcs et les Insurgés et tout Ionien que manquera à cela sera exilé des îles et tous les biens seront confisqués.

I

— 283 —

En attendant l'honneur de Vos ordres, Monsieur le Chevalier,

j'ai celui d'être, Monsieur le Chevalier,

votre trèshumble et trèsdévoué Serviteur Jean Solair

A Monsieur Monsieur Gaspard Testa Chevalier de Γ Ordre du Lion Belgique Chargé d'affaires de S. M. le Roi des Pays Bas près la Sublime

Porte à Constantinople

7

Tò τελευταΐον εγγραφον εστάλη επίσης όπο τοϋ Solair, εκ Κερκύρας, τήν 27 (15 π.ή.) Ιουλίου του αύτοΰ έτους. Μετά τινας πληροφορίας περί τοϋ προξένου Parnell, ό άποστολεύς παρέχει ποικίλας ειδήσεις περί των ελληνι

κών πραγμάτων, περί της εκ της πόλεως τών Πατρών αναχωρήσεως και τών υπολοίπων ξένων προξένων και περί διαφόρων φημών όσον άφορα εις ενεργείας τοϋ Ιωάννου Καποδίστρια υπέρ της ελληνικής υποθέσεως:

Copie Corfou le 23 Juillet 1821

Monsieur le Chevalier J'eus Vhonneur de Vous adresser le 25 Avril de Missolongi et le à

Mai de Prevesa, d'où je partis le 26 Mai p(assé) et, après avoir fait ma quarantaine à Paxo, je suis arrivé dans c(ette) i(le) le 9 du courant.

J'ai fait de tout mon mieux pour procurer quelque soulagement à l'affreuse misère de M(onsieu)r Parnell, mais il m'a été difficile, pour ne pas dire impossible de lui rien obtenir, car il a prêté son argent à de gens de mauvaise foi et ceux qui lui pourraient fournir quelque moyen de ressource, de mauvais grès écoutent le nom de ce Monsieur. Cependant par une lettre que je viens de recevoir de Zante, j'apprends qu'il se trouve au comble de la misère, forcé à mendier le pain quotidien, toujours en proie du désespoir et des ses anciens désordres et aussi retombé dans une dangereuse maladie. J'irai de bon gré à Zante, si mon état actuel de finance me permettrait de l'aider sans mon préjudice et s'il serait su

sceptible des amicales et salutaires conseils, qu'il a toujours méprisés de ses amis les plus intimes.

Comme il n'y a maintenant des affaires consulaires et non plus com

— 284 —

merciales à dépêcher, aussi je me propose de rester dans cette cille jusqu'à ce que la question de la Morée soit décidée.

J'ai appris de M(onsieu)r Couteaus, consul général de France dans les îles Ioniennes, que Mon(sieu)r Pouqueville, consul de France, Mon(sieu)r Green, consul a"'Angleterre, et M(onsieu)r Isl. Schielin, consul d'Espagne à Patras, sont passés à Zante de ce que il a y avait plus de sûreté pour eux en résident à Patras.

Je suis bien étonné d'apprendre que Monsieur le Chev(alie)r Dascoff, qui vint à Patras dans le mois de Mai de Vannée 1820 dernière, était un émissaire que S. E. le comte Capo d'Istria envoyait dans la Grèce pour traiter et solliciter la révolte des Grecs et que Mon(sieu)r Capo d'Istria même avait des gauches intentions lorsqu'il alla à Corfou l'année 1819.

Je Vous joins ici la note du montant de ce que j'ai perdu de plus essentiel à Patras. Comme tous les Consulats réclament de la Sublime Porte l'indemnité des dommages de leurs sujets, je Vous prie aussi, Monsieur le Chevalier, de vouloir bien réclamer l'indemnité de ce que j'ai perdu.

En attendant l'honneur de Vos ordres et de Vos réponses, j'ai celui d'être avec respect,

Monsieur le Chevalier, Votre très-humble et très-dévoué Serviteur

Jean Solair A Monsieur Monsieur Gaspard Testa Chevalier de l'Ordre du Lion Belgique Chargé d'affaires de S. M. le Roi des Pays-Bas près la Sublime

Porte. Constantinople.

Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗ

ΕΝΑ ΑΓΝΩΣΤΟ ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ Στο τεύχος της 29ης Μαΐου 1927 του παραλογοτεχνικοΰ περιοδικού Με

γάλη Ελληνική 'Εγκυκλοπαίδεια (τεϋχος 79 80, σελ. 6) δημοσιεύτηκε ενα άρθρο με τίτλο «Τα 'Εθνικά 'Ορφανοτροφεία και Οικοτροφεία», το όποιο θεωρώ σχεδόν βέβαιο πώς γράφηκε άπο τον ποιητή Κ. Γ. Καρυωτάκη. Το άρθρο δεν έχει υπογραφή στο τέλος, αλλά επάνω άπο τον τίτλο του φέρει ώς συγγραφέα έναν «Γ. Κ. Καριωτάκη». 'Από όσο γνωρίζω, ή ύπαρξη του δημοσιεύματος αύτοϋ δεν έχει επισημανθεί βιβλιογραφικός, ούτε φυ

σικά έχει συζητηθεί ή ταυτότητα του συγγραφέα του. Οί λόγοι για τους οποίους θεωρώ πώς ή πατρότητα του άρθρου ανήκει

στον ποιητή είναι οί έξης : 1. Ό Καρυωτάκης ήταν, άπό τό 1923 εως τον θάνατο του, υπάλληλος

του τότε Υπουργείου Υγιεινής Προνοίας και 'Αντιλήψεως. Δεν είμαι βέβαιος ότι στο υπουργείο αυτό υπάγονταν δλα τα ιδρύματα πού μνημο

νεύονται στο άρθρο, όμως ô ίδιος άνηκε οργανικά στο Τμήμα 'Αγαθοερ

γών Ιδρυμάτων (όπως φαίνεται άπό τήν έντυπη επικεφαλίδα ιδιωτικής επιστολής του προς τον πατέρα του, χρονολογημένης «Πρέβεζα 3 7 928»).

2. Ό άρθογράφος δείχνει να κατέχει τό θέμα του «άπό μέσα», τουλά

χιστον όσο και ένας καλός ρεπόρτερ υπουργείου —και δεν γράφει ρεπορτάζ αλλά ενα είδος εκλαϊκευμένης έκθεσης. Στην προτελευταία παράγραφο υπάρχει σαφής δήλωση αυτοψίας του σε ενα λαϊκό νηπιαγωγείο των 'Αθη

νών, χωρίς να διευκρινίζεται μέ ποιάν ιδιότητα έκανε τήν επίσκεψη αυτή. Πάντως ό Καρυωτάκης, εως τον Φεβρουάριο 1928, υπηρετούσε στην 'Αθήνα.

3. Ό ποιητής συνεργάστηκε ξανά και αναμφισβήτητα στο ίδιο περιο

δικό τον 'Απρίλιο 1928 (τεύχη 124 127 — βλ. "Απαντα τα Ευρισκόμενα, Β', 1966, σελ. 51 80, 225 και 232) μέ μια πρόχειρη μετάφραση εκτενούς διηγήματος του Χόφμαν.

4. "Αλλος Καρυωτάκης ή έστω Καριωτάκης δεν συνεργάστηκε στο περιοδικό αυτό.

5. Όπως μέ βεβαιώνει ο αδελφός του ποιητή, κ. Θάνος Γ. Καρυωτά

κης, άλλος Καρυωτάκης ή Καριωτάκης, μέ αρχικά Γ. Κ., δέν υπήρχε στά 1927 εκτός άπό τον πατέρα τους. Καί ό ϊδιος αποκλείει ρητώς να γράφηκε

— 286 —

το άρθρο από τον Καρυωτάκη πατέρα, ενώ θεωρεί πιθανότατο να το έγρα

ψεν ό ποιητής. 6. Ή διαφορετική γραφή τοϋ επωνύμου και ή αντιμετάθεση των

αρχικών ευλόγα μπορούν να αποδοθούν σε τυπογραφικήν αβλεψία. Δεν χρειάζεται, νομίζω, να προσκομίσω παραδείγματα τοϋ πόσο συχνά το όνομα Καρυωτάκης έχει δημοσιευτεί μέ ιώτα στην θέση τοϋ ϋψιλον ή και με γάμμα μπροστά στο ΐώτα. Περιορίζομαι να υπενθυμίσω ενα τυπογραφικό τέρας πού είδε τό φώς, ενόσω ζοΰσεν ό ποιητής, στην θέση της υπογραφής του : «. . ΚΑΓΚΡΩΑΥΚΤΗΣ» (βλ. δ.π., Α', 1965, σελ. 228).

7. Υπάρχει, όμως, και τό ενδεχόμενο ή «αβλεψία» να είναι εκούσια, δηλ. τό λάθος νά έγινε ή να έμεινε (αν είδε δοκίμια) μέ τήν θέληση τοϋ ποιητή. Τό άρθρο είναι γραμμένο σε καθαρεύουσα λιτή και άκριβολογη

μένη, άλλα έχει χαρακτήρα σχεδόν αποκλειστικά πληροφοριακό και φυ

σικά διόλου λογοτεχνικό. Ό Καρυωτάκης, αν τό έγραψε για υπηρεσιακούς λόγους εϊτε άπό οικονομική ανάγκη (όπως σωστά είχα εικάσει για τήν μετάφραση τοϋ Χόφμαν — βλ. τήν σιωπηρήν επαλήθευση στην Νέα Εστία, 90 (1971), σελ. 1546 β), πολύ πιθανό νά θέλησε νά κρατήσει ενα άλλοθι απέναντι σε όσους αναγνώστες τον έγνώριζαν μονάχα ώς λογοτέχνη, παί

ζοντας ίσως κιόλα μιαν άπό τις πιο ανώδυνες φάρσες του.

Συμπεραίνοντας, νομίζω πώς τοϋτο τό άρθρο — πού υποβάλλεται εδώ στην κρίση τοϋ ειδοποιημένου αναγνώστη — δύναται, μέχρις αποδείξεως τοϋ εναντίου, νά θεωρείται πάρεργο τοϋ Κ. Γ. Καρυωτάκη. Πέρα άπό τό πληροφοριακό ενδιαφέρον του για ενα συγκεκριμένο τομέα κοινωνικής πολιτικής της Ελληνικής Δημοκρατίας πέντε χρόνια μετά τήν Μικρασια

τική Καταστροφή και τους συνακόλουθους εθνικούς κλυδωνισμούς, θαρρώ πώς θα μποροϋσε νά αποτελέσει χρήσιμο στοιχείο για όσους θα αποφά

σιζαν επιτέλους νά μελετήσουν τήν δημοσιοϋπαλληλική συνείδηση τοϋ ποιητή, καθώς και τήν ελάχιστα τεκμηριωμένη καί σχεδόν αδιερεύνητη γραπτή του έκφραση έξω άπό τήν λογοτεχνία καί τις ιδιωτικές του σχέσεις. Τέλος, τό ίδιο κείμενο δέν θα ήταν άσκοπο νά συσχετιστεί μέ τήν ιδιαίτερη στοργή τοϋ Καρυωτάκη για τά παιδιά, τήν οποία μαρτυροΰν πλήθος ποιή

ματα του, καί ακόμη μέ τήν ευαισθησία του απέναντι στο δράμα τών προσ

φυγών γυναικόπαιδων, ή οποία εκφράζεται στο σατιρικό πεζογράφημα του «Ένας πρακτικός θάνατος».

'Αθήνα 8 Μαΐου 1973

— 287 —

/

Γ. Κ. ΚΑΡΙΩΤΑΚΠ

ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΤΡΟΦΕΙΑ

Αγροτικά 'Ορφανοτροφεία καί Οικοτροφεία*

Ίδιαιτέραν όλως σπουδαιότητα έχουν τα αγροτικά ορφανοτροφεία καί οικοτροφεία, τα οποία ήρχισαν ιδρυόμενα από διετίας διότι ενώ εις τα αστικά οϋτως ειπείν ορφανοτροφεία και οικοτροφεία προπαρασκευάζονται διδάσκαλοι και Ιερείς ή τεχνΐται διαφόρων κλάδων (ξυλουργοί, ράπται, υποδηματοποιοί κ.λ.), εις τα αγροτικά τοιαύτα εισάγονται προσφυγόπαιδες, ορφανά πολέμου καί άποροι εν γένει μαθηταΐ προκειμένου ν' άποκτήσωσι τάς απαραιτήτους γεωργικάς γνώσεις και άσκήσωσι την γεωργίαν ως βιοποριστικον επάγγελμα. Οϋτω δέν εξυπηρετείται απλώς ή φιλανθρωπία, άλλα δίδεται θετικώτερον μία ώθησις προς εντατικήν καλλιέργειαν της γης, ήτις, μετά την άθρόαν συρροήν τών προσφύγων και την παρατηρουμένην τελευταίως άστυφιλίαν, είναι περισ

σότερον παρά ποτέ επιβεβλημένη. "Ηδη λειτουργοϋσι τρία 'Αγροτικά Οικοτροφεία αρρένων, εν Κομοτινή,

Σέρραις και Ίωαννίνοις, δύο 'Αγροτικά 'Ορφανοτροφεία αρρένων, εν Δεκέ

λεια και "Αργεί, και εν Άγροτικον 'Ορφανοτροφεϊον θηλέων εν Αειψίστη. Καταβάλλεται δέ προσπάθεια όπως πολλά εκ τών υπαρχόντων μη αγροτικών αγαθοεργών ιδρυμάτων μεταβληθώσι συν τω χρόνω εις αγροτικά.

Εις τά αγροτικά ορφανοτροφεία, αποτελούμενα εξ οκτώ τάξεων, εγγρά

φονται μαθηται τοϋ Δημοτικού Σχολείου επιθυμούντες νά άποκτήσωσι κατω

τέρας γεωργικάς γνώσεις. Διδάσκονται δε εν αύτοΐς, πλην τών εγκυκλοπαι

δικών μαθημάτων, γενικην και είδικήν γεωργίαν, δενδροκομίαν, άμπελουργίαν, λαχανοκομίαν, άνθοκομίαν, πτηνοτροφίαν, κονικλοτροφίαν, κτηνοτροφίαν, με

λισσοτροφίαν και σηροτροφίαν, στοιχεία κτηνιατρικής, πολιτικής οικονομίας, γεωργικής οικονομίας, γεωργικής βιομηχανίας κ.λ.

Τά αγροτικά οικοτροφεία έχουν πέντε τάξεις καί ισοδυναμούν προς μέ

σην γεωργικήν σχολήν. Εισάγονται εις αυτά απόφοιτοι πλήρους Δημοτικού Σχολείου ή δευτέρας τάξεως 'Ελληνικού, προκειμένου νά τύχο^σι πτυχίου Πρα

κτικού γεωπόνου. Διδασκόμενα γεωπονικά μαθήματα είναι, εκτός τών ανω

τέρω, και τά εξής: Γενική ζωοτεχνία, γεωργική εντομολογία, γαλακτοκομία και τυροκομία, γενική μηχανολογία και τοπογραφία, γεωργική οικονομία και γεωργική νομοθεσία, υδραυλική καί οικοδομική, δασοκομία, γεωργική φυτο

παθολογία, οινοποιία και οίνοπνευματοποιΐα κλ. Οι τρόφιμοι τώ>ν τε οικοτροφείων και τών ορφανοτροφείων, υποβάλλονται

— 288 —

είς πρακτίκας γεωργικάς ασκήσεις, χρησιμοποιουμένων προς τοϋτο των εκτε

ταμένων αγρών και κήπων, οϊτινες περιβάλλονσι τα ιδρύματα. Το διδακτικον προσωπικον προσλαμβάνεται συνήθως δι αποσπάσεως

καθηγητών υπηρετούντων εις την εδραν τοϋ Ιδρύματος η υπαλλήλων γεωπόνων αρμοδιότητος του 'Υπουργείου Γεωργίας.

Πρότυπον άγροτικον όρφανοτροφεϊον αρρένων είναι το λειτουργούν εν Δεκέλεια, είς το εκεί Έθνικον κτήμα. Aia πράξεως τοϋ 'Υπουργικού Συμβου

λίου απεφασίσθη ή προ μηνών παραχώρησις είς το όρφανοτροφεϊον τοϋτο τεσσάρων οικημάτων της επαύλεως τοϋ πρώην βασιλέως, πέντε στρεμμάτων άμπελώνος, ενός και {ήμίσεος στρέμματος ανθοκήπου μετά τοϋ θερμοκηπίου, δέκα στρεμμάτων άγροϋ, πεντήκοντα περίπου ελαιοδένδρων και ολοκλήρου τον φυτωρίου της Κιθάρας. Δυστυχώς δμως ή 'Αεροπορική "Αμυνα, κατέ

χουσα ήδη τα άνω κτήματα, αρνείται, να τταραόοσ^ τα περισσότερα τούτων εις το Όρφανοτροφεϊον, παραβλέπουσα την είλημμένην άπόφασιν τοϋ 'Υπουρ

γικού Συμβουλίου, άλλα και το συμφέρον ακόμη τοϋ Δημοσίου, δεδομένου δτι αί διαφιλονεικούμεναι εκτάσεις, περιεχόμεναι εις το Όρφανοτροφεϊον, ενώ δεν θα επαυον να θεωρώνταί, κατά νόμον, δημοσία περιουσία, θα εβελτι

οϋντο αφ' ετέρου σημαντικώς, καλλιεργούμεναι κατά τρόπον συστηματικον υπό τών τροφίμων, ενώ ήδη παραμένονσι κατά το πλείστον ανεκμετάλλευτοι.

'Επί τοϋ χώρου εν τούτοις τον όποιον διαθέτουν οι ύπερεκατόν τρόφι

μοι τοϋ 'Ορφανοτροφείου Δεκέλειας ήρχισαν προ πολλού εργαζόμενοι προς καταρτισμον φυτωρίου και γεωργικών καλλιεργειών.

Παιδικοί Σταθμοί καί Λαϊκά Νηπιαγωγεία.

Δια τοϋ άπα 27 'Οκτωβρίου 1926 Νομ. Διατάγματος «περί 'Εθνικών Παιδικών Σταθμών» ίδρύθησαν είς διαφόρους πόλεις τοϋ Κράτους τοιούτοι Σταθμοί, σκοποϋντες την περίθαλψιν και μόρφωσιν τών άπορων άνηλίκοιν, ιδία δέ τών ορφανών πατρός τοιούτων. Ή κοινωνική ανάγκη τήν οποίαν πρό

κειται να εξυπηρετήσωσι τα ιδρύματα αυτά είναι προφανής. Αί άποροι, ιδίως αί χήραι μητέρες, καθ' εκάστην πρωΐαν, πριν ή μεταβώσιν εις την εργασίαν των, θα δύνανται να όδηγώσι τα παιδιά των, ηλικίας μέχρι 10 ετών, είς τον Παιδικόν Σταθμόν και να τα παραλαμβάνουν τήν εσπέραν επιστρέφουσαι οίκοι. Οϋτω θα επιδίδωνται αύται αμέριμνοι είς τάς εκτός τοϋ οίκου εργα

σίας των, ενώ αφ' ετέρου τα τέκνα των, άτινα άλλως θά απέμενον άνευ οιασ

δήποτε επιβλέψεως, διαμένοντα ήδη καθ' δλην τήν ήμέραν εν τω Παιδικοί Σταθμώ θά τρέφωνται δωρεάν, τυγχάνοντα συγχρόνως της απαιτουμένης μορ

φώσεως και ηθικής χειραγωγήσεως. Παρόμοια ιδρύματα, αλλά δια παιδιά μικροτέρας ηλικίας, 36 ετών,

έχει ιδρύσει και τό Πατριωτικόν "Ιδρυμα Περιθάλιρεοίς. Έν 'Αθήναις λει

— 289 —

τουργοϋν, υπό τήν επίβλεψιν της κυρίας Μαζαράκη, τον 'Υπουργού των Στρα

τιωτικών, τρία τοιαύτα λαϊκά νηπιαγωγεία. Mol εδόθη ευκαιρία ν' αντιληφθώ πώς διαπαιδαγωγούνται τα μικρά εις εν από αυτά, το τον 'Αγίου Νικολάου (Πευκακίων). Πώς διδάσκονται τα πρώτα γράμματα. Άλλα κυρίως με πόαην μεθοδικότητα, με πόσην στοργήν διαπλάσσεται δ χαρακτήρ των.

Δυστυχώς ή συντήρησις τών προβλεπομένων δια τον άνω Νομ. Διατά

γματος εθνικών παιδικών σταθμών προσκόπτει εις τήν ελλειψιν πόρων. Η ετησία επιχορήγησις τοϋ Δημοσίου μετά τών αποδόσεων τών επιβεβλημέ

νων ειδικών φορολογιών και τον προϊόντος τον ενεργούμενου κατ' έτος πανελ

ληνίου εράνου μόλις επαρκούν προς συντηρησιν τών υπαρχόντων ορφανοτρο

φείων και οικοτροφείων, είναι δε πιθανόν ή υπηρεσία τον Υπουργείου να άχθη βραδύτερον εκ λόγων οικονομίας εις τήν κατάργησιν τινών εκ τών ιδρυμάτων τούτων, έγκαταλειπομένων εις τήν τύχην των τών ορφανών. Το μόνον εύοίωνον σημεϊον είναι ή παρατηρούμενη από τίνος φιλάνθρωπος δράσις πλουσίων Ιδιω

τών. Ούτω ο Ιατρός κ. Σεραφείδης, αντιπροσωπειών τους κληρονόμους τοϋ εκ Ρουμανίας ομογενούς Χάϊτα, εδωρήσατο προ μηνός μίαν οΐκίαν εν Ίωαν

νίνοις δια τήν εγκατάστασιν τοϋ εκεί Παιδικοϋ Σταθμοϋ. Ό κ. Ίωσηφόγλον προβαίνει εις τήν ανέγερσιν ενός μεγάλου αγροτικοϋ ορφανοτροφείου πλησίον τών 'Αθηνών, καταβάλλων και τάς δαπανάς της συντηρήσεως του. Ό κ. Σκα

γιόπουλος παραχωρεί ε» ίδιόκτητον κτίριον προς εγκατάστασιν τοϋ Ιδρυθη

σομένου εν Πάτραις 'Αγροτικοϋ 'Ορφανοτροφείου 'Αρρένων. Ό εν 'Ηρακλείω έμπορος κ. Λιαπάκης έδήλωσεν δτι διαθέτει χιλίας ομολογίας τοϋ άναγκα

στικοϋ δανείου δια τήν προικοδότησιν ορφανών τοϋ 'Ορφανοτροφείου Θηλέων 'Ηρακλείου. Τάς δαπανάς της ανεγέρσεως μεγάρου τοϋ Όρφανοτροφείον Θη

λέων Μυτιλήνης, άνερχομένας εις 1.500.000 δραχμών, θα καταβάλη ο κ. Μί

χαλος. Δια διαθήκης τέλος τοϋ εν Μυτιλήνη αποθανόντος φιλάνθρωπου Για

νέλη κατελείφθησαν 250.000 δραχμαί υπέρ τοϋ 'Ορφανοτροφείου'Αρρένων της πόλεως ταύτης.

ΣΤΕΦΑΝΟΥ Ι. ΜΑΚΡΥΜΙΧΑΛΟΥ

ΜΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΣΚΟΥΛΟΥΔΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΕΝΑΝ ΣΚΥΛΙΤΣΗ (ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ) ΤΟ 1920

Είς τα 'Αρχεία της αποβιωσάσης τον Αΰγουστον του 1972 διακεκρι

μένης καλλιτέχνιδος φωτογράφου Μαρίας Χρουσάκη ευρέθησαν αντί

γραφα δύο τηλεγραφημάτων, τα όποια αντηλλάγησαν κατά τα ετη 1916 και 1920 μεταξύ του Στεφάνου Σκουλούδη, ό όποιος διετέλεσε πρωθυπουρ

γός της Ελλάδος κατά τό 1915, παραιτηθείς κατόπιν τελεσιγράφου τών Συμμάχων, διότι έχαρακτηρίσθη ώς «γερμανόφιλος» και της Έλενας Σκυ

λίτση, της μετέπειτα κυρίας Ελευθερίου Βενιζέλου. Ή Μαρία Χρουσάκη ετύγχανε μικρανεψιά του Στεφάνου Σκουλούδη

εκ της μητρός της Κλεώνης Χρουσάκη, θυγατρός της αδελφής του Στεφ. Σκουλούδη, Μαρίας Άθηνογένη, οί δέ κληρονόμοι της έθεώρησαν σκό

πιμον να μοί παραδώσουν τ' αντίγραφα τών εν λόγω τηλεγραφημάτων, διότι έγνώριζαν ότι εΐχον άσχοληθή εις τό παρελθόν με τον Στέφανον Σκουλούδην. Μέρος του 'Αρχείου τοϋ Σκουλούδη είχε περιέλθει τυχαίως είς χείρας μου, περισωθέν παρ' έμοϋ άπό τήν καταστροφήν κατά την διάρ

κειαν της Κατοχής, ότε, άγνωστον πώς, ένας σάκκος περιέχων τό Άρχεΐον είχε παραδοθή εις μίαν γυναίκα τοϋ λαοϋ δια να κάμη τήν μπουγάδα της!

'Από τό πολύτιμον αυτό Άρχεΐον έδημοσίευσα ήδη ανέκδοτα έγγραφα σχετιζόμενα μέ τήν Κρητική ν Έπανάστασιν τοϋ 1866 («Κρητικά Χρονικά», τόμ. IB', 1958, σελ. 8 96), «Τό σπίτι τοϋ Σκουλούδη στην πλατεία Συν

τάγματος» («'Αθηναϊκά», 1961, τεΰχ. 18, σελ. 1725) και «Ψήγματα άπό τήν δρασιν τοϋ Έλληνικοΰ Τεκτονισμού εν Τουρκία κατά τον 19ον αιώνα» («Τεκτονικόν Δελτίον», 1954) '.

Ή εις χείρας μου αλληλογραφία τοϋ Σκουλούδη περιέχει και πλείστα άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία άπό τήν κοινωνικήν και έμπορικήν ζωήν της Κωνσταντινουπόλεως καί τών 'Αθηνών κατά τα μέσα του 19ου αιώνος,

1. Ό Σκουλούδης, όπως αποκαλύπτεται άπό το διασωθέν παρ' έμοϋ Άρχεΐον του, είχεν ιδρύσει εις Κωνσταντινούπολιν Τεκτονικήν Στοάν υπό τήν όνομασίαν ΑΡΕΤΗ, ύπο τήν αιγίδα της Μεγάλης Στοάς της 'Αγγλίας, βραδύτερον δέ εξελέγη περιφερειακός Μέγας Διδάσκαλος τών εν Τουρκία Βρεταννικών Στοών.

— 291 —

από τα όποια θα σταχυολογήσω τα πλέον αξιόλογα αποσπάσματα προς δημοσίευσιν άπό τών στηλών τοΰ «Παρνασσού».

Επανέρχομαι τώρα εις τα δύο, ιστορικού ενδιαφέροντος, τηλεγραφή

ματα, τα όποια ώς αναφέρω έν αρχή, αντηλλάγησαν μεταξύ του Στεφάνου Σκουλούδη και τής Έλενας Σκυλίτση.

Ή Έλενα Σκυλίτση διέμενε κατά τό 1916 εις Λονδίνο ν. Φανατική βενιζελική και θαυμάστρια του Ελευθερίου Βενιζέλου — τον όποιον ένυμ

φεύθη βραδύτερον τό 1921 ειςΠαρισίους—, όταν έπληροφορήθη τό τελεσί

γραφον τής Άντάντ προς τήν Έλληνικήν Κυβέρνησιν, δια τοΰ οποίου έζητεΐτο ή παραίτησις τοΰ Σκουλούδη άπό τοΰ αξιώματος τοΰ Πρωθυπουρ

γού, τοΰ έστειλε τό έξης τηλεγράφημα, υπό ήμερομηνίαν 12/25 'Ιουνίου 1916:

Excellence Skouloudis Έξοχώτατον Σκονλονδην, A thènes 'Αθήνας

Suis heureuse de cotre chute. Faut Είμαι ευτυχής δια τήν πτώσιν σας. vous résigner. Nous avons gagné Πρέπει va το πάρετε απόφασιν.''Έκερ

le premier pas. UEntente va pren δίσαμεν το πρώτον βήμα. Ή 'Αντάντ dre des mesures très rigoureuses, προτίθεται va λάβγι μέτρα λίαν αύ

Si vous ne cédez pas, votre idole στηρά.Έάν δεν υποχωρήσετε το εϊδω

s'écroulera, causant le désastre du λόν σαςx θα κατάρρευση. cO νοών pays. A bon entendeur salut. νοείτω, χαιρετισμούς.

HELENA SCHILLIZZI ΕΛΕΝΑ ΣΚΥΛΙΤΣΗ

Ό Σκουλούδης δεν άπήντησεν εις τό τηλεγράφημα αυτό τής Σκυλίτση. "Οπως άφησε να έννοηθή ομιλών εις τους οικείους του — ή μακαρίτισσα Κλεώνη Χρουσάκη ένεθυμεϊτο τήν σκηνήν και τήν ανέφερε πολλάκις βραδύτερον — συνεδέετο φιλικώτατα με τήν Οίκογένειαν Σκυλίτση και παλαιότερον τοΰ είχε προταθή συνοικέσιον με τήν Έλεναν Σκυλίτση, τό όποιον ό ϊδιος εΐχεν απορρίψει — ώς γνωστόν άπέθανεν άγαμος εις ήλι

κίαν 90 ετών — και φαίνεται ότι ή Έλενα Σκυλίτση έμνησικάκει έκτοτε εναντίον του και τήν μνησικακίαν της αυτήν τήν απέδειξε με τό πλήρες κακίας τηλεγράφημα, τό όποιον τοΰ έστειλε.

Παρήλθεν έκτοτε μία τετραετία και ό Σκουλούδης, ό όποιος δεν εϊχε ξεχάσει τό τηλεγράφημα τής Σκυλίτση, εύρε τήν εύκαιρίαν ν' άποδώση τό πικρόν πείραγμα μετά τήν ήτταν τοΰ Βενιζέλου εις τάς εκλογάς τοΰ 1920.

Ώ ς γνωστόν, κατά τάς έκλογάς ταύτας τής 1ης Νοεμβρίου 1920 ό Βενιζέλος δεν εξελέγη ούτε καν Βουλευτής, παρ' όλον τον θρίαμβον τον

1. 'Εννοεί τον Βασιλέα Κωνσταντΐνον.

— 292 —

όποιον είχε καταγάγει με την σύναψιν της συνθήκης των Σεβρών. Άνε

χώρησε τότε εσπευσμένως έξ Ελλάδος εις Παρισίους την 4ην Νοεμβρίου 1920, δηλώσας ότι αποχωρεί της πολιτικής.

Ή Έλενα Σκυλίτση εύρίσκετο εις το Παρίσι κοντά εις τον μέλλοντα σύζυγόν της. Ό Σκουλούδης της έστειλε τότε το εξής τηλεγράφημα υπό ήμερομηνίαν 9/22 Δεκεμβρίου 1920:

Helena Schilizzi, Paris

Suis heureux de cotre chute. Faut vous résigner. Nous avons gagné la partie. Le peuple ayant pris des mesures d'assainissement votre idole a écroulé prenant honteuse

ment la fuite. Rit bien qui rit le dernier.

Skouloudis

"Ελεναν Σκυλίτση, Παρισίονς

Είμαι ευτυχής δια τήν πτώσιν σας. Πρέπει να το πάρετε απόφασιν.'Εκερ

δίσαμεν τήν παρτίδα. Ό λαός έλαβε μέτρα εξυγιάνσεως καϊ το εΐδωλόν σας κατέρρευσε, δραπέτευσαν επαι

σχύντως. Γελά καλώς οποίος γέλα. τελευταίος.

Σκουλούδης

Ό άγων μεταξύ βενιζελικών και άντιβενιζελικών ήτο τότε εις το όξύ

τατόν του ση μείον και αφάνταστο ν πείσμα έπεκράτει και εις τάς δύο παρα

τάξεις. Τό αποτέλεσμα του πείσματος αύτοϋ το έπλήρωσεν ή δυστυχής χώρα μας.

Αυτό όμως είναι μία άλλη ιστορία. Ό σκοπός του σημειώματος αύτοΰ ήτο να παρουσίαση εν χαράκτη ριστικόν έπεισόδιον ένδεικτικόν του πεί

σματος αλλά και του χιούμορ των τότε αντιπάλων.

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ Καθηγητού Φιλολόγου

ΣΑΡΑΚΗΝΟΙ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

Στο χειρόγραφο της Μ. Ξηροποτάμου 'Αγίου "Ορους 2586.253, με τον τίτλο Φανάρι Γυναικών, για το όποιο αρκετές φορές μέχρι σήμερα έγινε λόγος 1, υπάρχει μια ανέκδοτη ιστορία του Καισαρίου Δαπόντε σχετική μέ τον έκχριστιανισμό των Σαρακηνών 2 κατά τον Δ' αιώνα.

Στον βορρά της 'Αραβικής Χερσονήσου, δυτικά του Περσικού Βασι

λείου και νοτιανατολικά τών βυζαντινών εδαφών, όπως επίσης και στην 'Ανατολική Μεσοποταμία, κατοικούσαν διάφορες αραβικές φυλές, νομαδι

κές, πού ζούσαν ώς έπί τό πλείστον από τήν κτηνοτροφία καί τήν ληστεία. Οι νομάδες αυτοί ώνομάσθηκαν άπό τους Λατίνους καί τους "Ελληνες Σαρακηνοί3. *

Ό Χριστιανισμός γρήγορα μεταδόθηκε στις νομαδικές αυτές φυλές. Επειδή ζούσαν υπό ανατολική επίδραση, είναι φυσικό να στράφηκαν προς τον μονοφυσιτισμό ή τον νεστοριανισμό 4.

1. Για το έργο αυτό βλ. Ε. Θ. Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η, Ό Δαπόντες, ή άντίληψίς του περί ιστορίας καί ό Πρόλογος εις τό «Φανάρι Γυναικών», Παρνασσός 12 (1970) 253 261, όπου τα σχετικά μέ τό χειρόγραφο καί τα περιεχόμενα του. Βλ. τήν ίδια μελέτη καί στή σειρά «Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας». Διευθυντής Καθηγητής Γεώργιος Θ. Ζώρας, 'Αθήναι 1960, σελ. 11.

Για τή ζωή καί τό έργο του Δαπόντε βλ. κυρίως τήν βιβλιογραφία στή μελέτη Ε. Θ. Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η , Καισαρίου Δαπόντε, Κανών περιεκτικός..., Παρνασσός 9 (1967) 442, σημ. 1 καί αυτοτελώς στην σειρά πού αναφέραμε, 'Αθήναι 1967, σ. 4, σημ. 1.

2. Ή λέξη Σαρακηνοί προέρχεται κατά μια άποψη άπό τήν αραβική shark, πού σημαίνει 'Ανατολή, κατά μια άλλη άποψη άπό τήν επίσης αραβική σαράκα, πού σημαίνει ληστεύω. Ό Σωζόμενος λέει ότι ώνομάσθηκαν έτσι άπό τήν Σάρρα: «Σαρακηνούς σφάς ονόμασαν ώς άπό Σάρρας της 'Αβραάμ γαμέτης καταγόμενους», βλ. Έ ρ μ ε ί ο υ Σω

ζ ό μ ε ν ο υ , 'Εκκλησιαστική 'Ιστορία, edidit R. Η u s s e y, tomus II, Oxonii, MDCCCLX ( = 1860), σ. 671.

Οί Χριστιανοί συγγραφείς τών μέσων χρόνων ύπό τό όνομα Σαρακηνοί εννοούν όλους γενικά τους Μωαμεθανούς καί ακόμη τους μή Χριστιανικούς λαούς της Οικου

μένης. 3. Βλ. Ά ν δ ρ. Σ τ ρ ά τ ο υ , Τό Βυζάντιον στον Ζ' αιώνα, τόμ. Α' 602626,

'Αθήναι 1965, σσ. 5152, όπου αξιόλογη καί πλούσια βιβλιογραφία. 4. Ά. Σ τ ρ ά τ ο υ , Τό Βυζάντιον..., ό.π.π., σ. 53, τόμ. Β', 626 634, σ. 789.

Ελάχιστα εξ άλλου γνωρίζομε για τις σχέσεις Βυζαντινών καί Σαρακηνών, πού κατοι

κούσαν στις οριακές περιοχές του Βυζαντίου καί τής Περσίας κατά τους Περσικούς πολέμους καί μετά ( Σ τ ρ ά τ ο ς , Το Βυζάντιον..., δ.π.π., σ. 788). Γνωστό είναι ότι

19

— 294 —

"Οταν έβασίλευε ό άρειανος αυτοκράτωρ Ούάλης (364 378), ή βασί

λισσα των Σαρακηνών Μαβία μετά τον θάνατον του συζύγου της πολέμησε τους Παλαιστινίους, Φοίνικας και Σύρους. Τελικά συνάπτει ειρήνη με τον βασιλέα της Αιγύπτου, ύπο τον όρο όμως να χειροτονηθή επίσκοπος Σα

ρακηνών κάποιος μοναχός Μωυσής (Μωσής). Ό τελευταίος δεν δέχθηκε να χειροτονηθή από τον άρειανό Πατριάρχη 'Αλεξανδρείας Λούκιο, αλλά από κάποιο εξόριστο ορθόδοξο επίσκοπο μή άρειανό. Ή συνέχεια είναι γνωστή. Ό Μωυσής έβάπτισε τήν Μαβία και εκχριστιάνισε πολλούς Σα

ρακηνούς (Δ αι.)1. Ό ιστορικός Θεοφάνης στην Χρονογραφία του διηγείται ώς εξής το

γεγονός αυτό του προσηλυτισμού των Σαρακηνών στον Χριστιανισμό \

οί Βυζαντινοί ώργάνωσαν ενα βασίλειο, μια ομοσπονδία αραβικών φυλών, επιδιώκοντας τήν φρούρηση από τους ίδιους τους "Αραβες των δρόμων και των διαβάσεων. Φαίνεται δηλαδή ότι οί ΙΚ;ζαντινοί δέν συμπεριφέρθηκαν καλά ( Σ τ ρ ά τ ο ς , Το Βυζάντιον . . . , ο . π . π . , σ. 790). Με τήν έλευση όμως του Μωάμεθ, παρά τις κατακτήσεις και τήν τελική επέκταση τών 'Αράβων, οί πνευματικές σχέσεις Χριστιανισμού, Ελληνισμού και Μωα

μεθανισμού είναι στενές. Βλ. Σ τ ρ ά τ ο υ , Το Βυζάντιον. . . , ό . π . π . , τόμ. Δ' 642 668, σ. 141, 151. 'Επίσης βλ. τήν αξιόλογη μελέτη του καθηγητού Α 1 y N o u r , Tò Κοράνιον και το Βυζάντιον «Σειρά διατριβών και μελετημάτων, αρ. 8» της Έ ν 'Αθήναις Επιστη

μονικής Εταιρείας, 'Αθήναι 1970, σελ. 112, κυρίως τό πρώτο μέρος. Μέ τον άριστο αυτό μελετητή τής Ελλην ικής και 'Αραβικής Φιλολογίας πρόκειται νά έκδώσωμε μια μελέτη, όπου θα τονίζεται ό ρόλος τής Έλληνίδος στα χαλιφάτα. 'Από τήν έρευνα προκύπτει ότι Ελληνίδες βασίλισσες και πνευματικές γυναίκες επηρέασαν τήν πνευματική ζωή τοΰ αραβικού κόσμου.

1. Βλ. πρόχειρα ΜΕΕ, τόμ. 16, σ. 405 β. Για τις επιθέσεις τών Σαρακηνών κατά τοΰ Βυζαντινού κράτους βλ. Δ. Α. Ζ α κ υ θ η ν ο ΰ, Βυζαντινή Ιστορία 324 1070, 'Αθήναι 1972, σσ. 170, 185, 248, 249, 260, 269, 302, 395, 403, 409, 417, 429, 479, όπου και ή σχετική βιβλιογραφία. 'Εδώ σημειώνομε μόνο τοΰ J. Η. M o r d t m a n n, «Sa

racens» στην Encyclopaedia of Islam, τόμ. 4 (1934) και τοΰ A m e e r A l i , A short history of the Saracens. . . from the earliest times to the destruction of Bagdad and the expulsion of the Moors from Spain, London, Macmillan, 1949, σσ. XXI, [2], 640.

2. Βλ. Theophanis, Chronographia, vol. I, Bonnae, Weberi, 1839, σσ. 100101. Προφανώς ό Δαπόντες άπό αυτόν τον ιστορικό παίρνει τις πληροφορίες του και μάλι

στα από τήν έκδοση τής Βενετίας τής Βυζαντίδος τοΰ Αούβρου. Ξέρομε ότι είχε στή διάθεση του τήν περίφημη αυτή έκδοση, όπως εξ άλλου

ό ίδιος αναφέρει για άλλη ιστορία ΓΕλγα ή περί χριστιανισμού Ρώσων ιστορία ρμη ( = 140)].

Έγώ εις ενα τόμον δε ηύρα τής Βνζαντίδος τον εκ φωνής ελληνικής, όμοϋ και λατινίδος, οΐτινες έτυπώθησαν τώρα εις Βενετίαν, τής 'Ιταλίας τήν πολλήν ατολήν και εύμορφίαν, όπου τήν εχομεν δεξί χέρι και μας τυπώνει, Θεός να τήν πολύχρονη και να τήν στερεών]]...

(Φανάρι Γυναικών, φ. 186Γ, στ. 5156) .

— 295 —

Τούτω τώ ετει 1 Μανία Σαρακηνών βασίλισσα πολλά κακά Ρωμαίοις ποιήσασα είρήνην ητήσατο, καί Μωσήν τίνα των ασκούντων κατά την ερημον επίσκοπον δοθήναι τοις χριστιανίζονσι παρά τοις Σαρακηνοΐς ήτησε. Τον δε βασιλέως σπονδαίως τοντο ποιήσαντος, Μωσής ου κατεδέξατο υπό Λονκίον τον Άρειανον χειροτονηθήναι, αλλ' νπό τίνος των εν εξορία ορθοδόξου, δπερ και γέγονεν τούτον λαβονσα Μανία πολλούς Χριστιανούς από Σαρακηνών εποιήσατο, φασι δε δτι και αύτη Χριστιανή ην, Ρωμαία τώ γένει, καί ληφθείσα αιχμάλωτος ηρεσεν δια κάλλος τώ βασιλεϊ τών Σαρακηνών καί ούτος της βασιλείας εκράτησεν, ιστορεί δε πολλά περί τον έθνους δ Σωζόμενος» 2.

Ό γνωστός αυτός ιστορικός τοΰ Ε' αι. πραγματεύεται το θέμα, πού εξε

τάζομε, στην 'Εκκλησιαστική του Ιστορ ία , ως έ ξ η ς 3 : «. . . τελευτήσαντος τών Σαρακηνών βασιλέως ai προς τονς Ρωμαίονς

σπονδαϊ ελύθησαν. Μανία δε ή τούτον γαμέτη, την ήγεμονίαν τον έθνους επιτροπεύονσα, εδήον τ ας Φοινίκων και Παλαιστίνων πόλεις, μέχρι καί Λίγνπτίων, εξ ευωνύμων άναπλέοντι τον Νεΐλον, το 'Αράβων καλούμενον κλίμα οίκούντων. . . 'Επιβαρονντος δε τον πολέμον, άναγκαΐον έδόκει περί ειρήνης πρεσβεύσασθαι προς Μανίαν. Την δε λόγος τοις περί τούτον πρεσβεύ

σασιν αντικρνς άπειπεϊν τας προς Ρωμαίονς σπονδάς, ει μη τοϊς νπ αντήν αρχομένοις επίσκοπος χειροτονηθείς Μωσής τις, εν τη πέλας έρήμω τηνικάδε φιλοσόφων άνήρ από β'ιον αρετής, σημείων τε θείων καί παραδόξων επί

σημος. Έπιτραπέντες δε παρά βασιλέως οι τάδε μηνύσαντες τών στρατιωτών ηγεμόνες, σνλλαμβάνονσι τον Μωσήν, καί παρά τον Λονκιον άγονσιν. Ό δε παρόντων αρχόντων και τον σννελθόντος πλήθονς, Έπίσχες, εφη· ονκ οϊός τε γάρ ειμί φέρειν αρχιερέως δνομα και τιμήν άξίως' ει δ' άρα καί επί αναξίου δντι μοί τοντο επινεύοι Θεός, μαρτύρομαι τον ονρανοϋ καί γής δημιονργόν, ώς τάς σας ονκ επιβάλεις μοι χείρας, αϊματι καί λύθρω πεφνρμένας αγίων ανδρών. *Υπολαβών δε Λούκιος, ει μεν ετι, φησίν, αγνοείς την εμήν πίστιν, ου δίκαια ποιείς, πριν μαθεϊν απόστρεφα μένος' ει δε διαβαλλόντων τινώιν, άγε δη και ννν άκονσον παρ' εμον, και κριτής γ ενόν τών λεγομένων. 'Αλλ' ε

μοιγε, εφη Μωσής, λίαν σαφής φαίνεται ή σή πίστις' καί μαρτνρονσιν οποία τις εστί, επίσκοποι τε καί πρεσβύτεροι και διάκονοι, εν νπερορίαις φνγαϊς καί μετάλλοις ταλαίπωρου μενον ταντα ούν περί Θεον νομίζεις τα γνωρίσματα, α παντελώς εστίν αλλότρια Χρίστου καί τών ορθώς περί Θεον δοξαζόντων.

1. Άπο κτίσεως κόσμου 5869, από γεννήσεως Χρίστου 369. 2. Ό Έρμείος ή Ερμείας Σωζόμενος πιθανώτατα από τό χωριό Βηθελία στη Γάζα

της Παλαιστίνης, συνήγορος στην Κωνσταντινούπολη, έγραψε συνέχεια της 'Εκκλη

σιαστικής Ιστορίας τοΰ Ευσεβίου, τών ετών δηλαδή άπό 324 μέχρι 439. 3. Βλ. Έ ρ μ ε ί ο υ Σ ω ζ ό μ ε ν ο υ , 'Εκκλησιαστική 'Ιστορία, ο.π.π., σσ.

667 670. Στις επόμενες σελίδες μέχρι τήν 674 παρέχει άλλες πληροφορίες για τους Σαρακηνούς.

— 296 —

Έπει óè τοιαύτα λέγων επώμνυτο, μήτε Λουκίου χειροτονονντος νποδέχε

σθαι τήν ιερωσννην, παραιτησάμενοι Λονκιον οί Ρωμαίων άρχοντες, άγονσι Μωσήν προς τους εν φνγη όντας επισκόπους. Παρ' ων χειροτονηθείς, ώς τους Σαρακηνούς ήλθε' και διαλλάξας αυτούς Ρωμαίοις, αυτόθι διήγεν ιερω

μένος και πολλούς χριστιανίσαι παρεσκεύασε, κομιδη ολίγους εύρουν τον δόγμα

τος μετασχόντας» ' . Ό Δαπόντες στην ιστορία αύτη εκπληρώνει τον ήθικοδιδακτικό σκοπό,

για τον όποιο έγραψε τό Φανάρι Γυναικών, όπως και πλήθος άλλων έργων του, επαινώντας τήν Μαβία, πού εκχριστιάνισε Σαρακηνούς, τήν Έ λ γ α ( Ό λ γ α ) , πού εκχριστιάνισε Ρώσους και μία άλλη, πού είναι γνωστή ώς 'Αγία Νίνο ή Νίνα, πού εκχριστιάνισε Γεωργιανούς. Και οί τρεις τους

. . .τρία έφεραν έθνη προς τον Θεόν μας εμεϊς δε οί άπρόκοποι ούδε τον εαυτόν μας

(στίχοι 49 50).

Τό κείμενο πού δημοσιεύεται πιο κάτω, αποτελείται άπό 52 μόνο στί

χους, 15σύλλαβους, πού όμοιοκαταληκτοϋν ανά δύο. Κατέχει δε στο χειρό

γραφο πού αναφέραμε, τα φύλλα 186 ν 187 ν 2 . Τό παραθέτομε διορθώνοντας σιωπηρά μερικά λάθη ορθογραφίας 3.

Μαβία η περί Χριστιανισμού Σαρακηνών ιστορία [ρμα'η ( = 141)]

φ. 1?1ν Ονάλη βασιλεύοντος, εκείνου τον άχρείον, τον σκύλου τον άρειανον, προ τον Θεοδοσίου, εστάθηκε ή θαυμαστή εκείνη ή Μαβία, Σαρακηνών βασίλισσα, τών εν τη 'Αραβία.

5 Αυτή μετά τον τον ανδρός θάνατον βασιλεύει και ωσάν άνδρας ή γυνή ανδρείως άφεντεύει. Και τήν είρήνην τήν χαλά μετά της βασιλείας, τήν Παλαιστίνην πολεμεϊ, Φοινίκην και Συρίας.

1. Κυρίως τό κείμενο αυτό τοϋ Σωζόμενου έχει ώς πηγή του ό Δαπόντες. Οί στ. 1939 τοϋ Δαπόντε αποδίδουν τό κείμενο τοϋ Σωζόμενου πιστά: και παρά τον Λούκιον αγουαιν. . . τοϋ δόγματος μετασχόντας (βλ. πιο πάνω).

2. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τα φύλλα 191ν 192ν. Με αύτη τήν διορ

θωμένη αρίθμηση δημοσιεύεται το κείμενο, μέ τήν οποία εξ άλλου θα γίνη προσεχώς ή δημοσίευση όλου τοϋ έργου. Ή λανθασμένη αρίθμηση είναι αυτή πού παρέχουν ό Σπ. Λάμπρος, στον Κατάλογο τών έν ταΐς Βιβλιοθήκαις τοϋ 'Αγίου "Ορους Ελληνικών Κωδίκων, έν Κανταβρυγία 1900, τόμ. Α', σ. 222 και ό Εύδόκ. Ξηροποταμηνός (Π. Δα

ρουντάκης) στον Κατάλογο του, Θεσσαλονίκη 1932, σ. 130. 3. Για τήν γλώσσα βλ. όσα παρατηρήσαμε στή μελέτη μας, Ό Δαπόντες, ή άντί

ληψίς του περί 'Ιστορίας..., ό.π.π. , σ. 256, και στην αυτοτελή έκδοση σ. 6.

— 297 —

Και κάμνει μύρια κακά α αύτάς τάς επαρχίας 10 και τους εκεϊσε στρατηγούς νικά και τάς στρατείας.

φ. 1?2Γ Τέλος δέ της εζήτησαν είρήνην και ψιλίαν, ετούτη την εδέχθηκε μόλις με συμφωνίαν, επίσκοπον Σαρακηνών αν τον Μωσήν τον θείον ντύσουν, όπου στην ερημον ητον εκεί πλησίον,

15 θαυματονργόν και όσιον όντα τη αλήθεια. Ό βασιλεύς τό δέχθηκεν εν όλη τη καρδία. Τον φερνονσιν δε τον Μωσήν εν τη "Αλεξάνδρεια να τοϋ δοθή τάξίωμα, ή αρχιερατεία. Τόν πήγαν εις τον Λούκιον, τότε 'Αλεξανδρείας

20 άρειανόν και τύραννον πολύν της ευσέβειας. Έγώ 'μαι, εϊπεν ό Μωσής, ανάξιος να γενώ, ει δέ και θέλει ό Θεός, απ τόν Θεόν δεν βγαίνω. "Ομως εσύ τα χέρια σου επί την κεφαλήν μου, να μή τ όρίση ό Θεός, να βάλης, στην ζωήν μου,

25 οπού ακόμη αίματα στάζουν ανδρών 'Αγίων. Τοϋ είπε δε ό Αούκιος, ό λύκος, τό θηρίον: ΛΑν ϊσως noi την πίστιν μου δεν ξέρεις, σύ δεν κάνεις καλά να μ" αποστρέφεσαι, προτού να την μανθάνης. Ει δε και εις τόν λόγον σου μ" έχουν διαβαλμένον,

30 άκουσε τώρα και κριτής γενοΰ τών λεγομένων. 1Αμ εις έμέ, είπε Μωσής, ή πίστις φανερά σου και μάρτυρες τα έργα σου και τα καμώματα σου,

φ. 1?2ν επίσκοποι και ιερείς και άλλοι ξωρισμένοι και άλλοι εις τά μέταλλα τεταλαιπωρημένοι.

35 Και ετζι τόν ύπήγασιν εις τους εξωρισμένους και εχειροτονήθηκεν απ τους ευλογημένους. Καί ετζι τόν παράδοσαν εις την κυράν Μαβίαν και έδιδάχθη εξ αυτού την πίστιν την άγίαν. Και ετζι οι Σαρακηνοί είχαν χριστιανίσει

40 δια την αγιότητα Μωσή και εύσεβήσει. Και ετζι, νά, γυναίκες τρεις εϊχασι κατορθώσουν με την άγίαν πίστιν μας τόσας ψυχάς νά σώσουν. Πρώτη αύτη, δευτέρα δέ "Ελγα ή ειρημένη και τρίτη τους Γκιουρτζίδες μας, είναι δε γεγραμμένη

45 εις τάς επτά και είκοσι μηνός τοϋ 'Οκτωβρίου, επί τής βασιλείας δε Κωνσταντίνου τοϋ θείου. 'Ημείς δε οι Χριστιανοί με τά καμώματα μας άρνούμεθα την πίστιν μας, ντροπή στα μούτζουνά μας.

— 298 —

Εκείνες τρία έφεραν έθνη προς τον Θεόν μας, 50 εμείς δέ οί άπρόκοποι ονδε τον εαυτόν μας.

"Οθεν εκείνων ο μισθός ζωή ή μακάρια, ημών δε ή ανταμοιβή κόλασις αιωνία.

Σ Χ Ο Λ Ι Α

στ. 1 Ούάλης: Βλ. όσα γράφονται στην εισαγωγή. στ. 2 Θεοδόσιος: Θεοδόσιος Α' ό Μέγας (379 395). στ. 3 Μαβία: Βλ. όσα γράφονται στην εισαγωγή. στ. 13 Μωσής: Βλ. όσα γράφονται στην εισαγωγή, ιδίως στά κείμενα του Θεο

φάνη και τοϋ Σωζόμενου. στ. 19 Λούκιος: Ό άρειανός Πατριάρχης 'Αλεξανδρείας (Δ' αι.) πού κατεδίωξε

τους ορθόδοξους κληρικούς και λαϊκούς, ιδίως τους μοναχούς της ερήμου. στ. 4446: Γκιονρτζίδες λέγονται στα τουρκικά οι κάτοικοι της Γεωργίας (Γκιουρτζι

στάν). Οί Γεωργιανοί εκχριστιανίσθηκαν τον Δ' αιώνα. Ή εκκλησία τους διετέλεσε στην αρχή κάτω από τήν επίδραση της αρμενικής και τον Τ' αι. έγινε τελείως ανεξάρτητη. Ή γυναίκα, πού αναφέρει εδώ ό Δαπόντες ότι εκχριστιάνισε τους Γεωργιανούς, ήταν κάποια 'Αγία Νίνο ή Νίνα (Δ' αϊ.). Τήν αποστολή της αυτή περιγράφει ό ιστορικός Ρου

φΐνος, όπως τήν άκουσε άπό ενα Γεωργιανό πρίγκηπα. Κατά τήν παράδοση ήταν αιχμά

λωτη και έθεράπευσε μέ τήν προσευχή της ενα άρρωστο παιδί και τήν βασίλισσα τοϋ τόπου. Αυτό έγινε αφορμή, μαζί μέ άλλα θαύματα, ώστε να πιστεύσουν στον Χριστια

νισμό οί κάτοικοι της Γεωργίας (330 μ.Χ.). Ή ιστορία της ζωής της είναι κάπως συγκε

χυμένη. Στην γεωργιανή παράδοση αναφέρεται ώς άνηψιά τοϋ Πατριάρχου Ιεροσο

λύμων Ίουβενάλη (γ 458). Ή μνήμη της εορτάζεται άπό τήν γεωργιανή ορθόδοξη Εκ

κλησία στις 14 'Ιανουαρίου, ενώ ή Ρωμαιοκαθολική τήν εορτάζει στις 15 Δεκεμβρίου. (Βλ. Encyclopaedia Britannica, τόμ. 16, σ. 529 β, εκδ. 1971).

στ. 48 μούτζουνα, τά : μοντσουνα<Ζμοντσοννο, τό : πρόσωπο, όψις, μοΰτρο. Με

σαιωνική λέξη άπό τό βενετ. musona. Πρβλ. και μουτσούνα, ή : προσωπίδα. Νροπή στα μούτζουνα μας : ντροπή μας.

Σ. Ε. ΤΣΙΤΣΩΝΗ δ.Φ.

ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΩΝ ΔΥΟ ΣΙΚΕΛΙΩΝ ΕΝΑΝΤΙ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ (Συμφώνως προς άνέκδοτον εγγραφον του 1801)

'Αναφορά του εις Παλέρμον προξένου της Μ. Βρεττανίας Σ. Ούάτσον (S. Watson) προς τον ύφυπουργον Εξωτερικών της 'Αγγλικής Κυβερνήσεως Γ. Χάμμονδ (G. Hammond), άποσταλείσα εκ Παλέρμου τήν 16ην Σεπτεμ

βρίου 1801. Πρωτότυπον επί έπταφύλλου χάρτου, ΰψ. 0,31, πλ. 0,18. Το κείμενον,

εις άγγλικήν γλώσσαν, καταλαμβάνει τάς 14 σελίδας. Μεταξύ των στίχων παρεμβάλλονται αριθμοί κρυπτογραφικού κωδικός.

Public Record Office, φάκ. Foreign Office 70 : 16 *.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ TOY ΕΚΔΙΔΟΝΤΟΣ

Εις έποχήν κατά τήν οποίαν ή Ευρώπη συνεταράσσετο εκ τών επιπτώ

σεων τής Γαλλικής 'Επαναστάσεως και ενώ έμαίνετο ό πόλεμος μεταξύ Γαλλίας αφ' ενός καί τών κυριωτέρων ευρωπαϊκών Δυνάμεων, ήτοι Μ. βρεττανίας, Αυστρίας καί Ρωσίας άφ' έτερου, μικρά κράτη, ως ήτο το βασίλειον τών Δύο Σικελιών, ήδύναντο να διαδραματίζουν αρκετά σπου

δαίον μέρος εις τάς πολιτικάς εξελίξεις καί τον αγώνα έπικρατήσεως τών Μεγάλων Δυνάμεων.

Ίδιαίτερον ενδιαφέρον δια το βασίλειον τών Δύο Σικελιών, συγκείμε

νον εκ τής νήσου Σικελίας καί τών περί τήν Νεάπολιν περιοχών, έδείκνυον αμέσως μέν ή Μ. Βρεττανία καί ή Γαλλία, εμμέσως δέ ή Ρωσία. Φυσικώ τω λόγω ή Μ. Βρεττανία έπεθύμει να έχη ύπό τήν έπιρροήν της το βασί

λειον τών Δύο Σικελιών, οι λιμένες του οποίου παρεΐχον ασφαλή αγκυρο

βόλια καί σταθμούς ανεφοδιασμού δια πλοία του ισχυρού πολεμικού στό

* Κατά τήν εκδοσιν του έγγραφου διετηρήσαμεν τήν ορθογραφίαν καί στίξιν τοϋ συντάξαντος τοϋτο.

— 300 —

λου της Βρεττανίας εις Μεσόγειον. "Ηδη δε από του 1798 ό βασιλεύς του κράτους των Δύο Σικελιών, Φερδινάνδος Δ', έτήρει ούδετέραν στάσιν έναντι τών εμπολέμων, επιτρέπων εις τον βρεττανικον στόλον να άνεφοδιάζηται εις τους λιμένας της Σικελίας και της Νεαπόλεως 1. Έξ άλλου ή Γαλλία, ή οποία δια τών νικών τών στρατιών του Ναπολέοντος κατά την έκστρα

τείαν του 179697 είχε κυριαρχήσει επί της βορείου και κεντρικής 'Ιτα

λίας 2, έθεώρει το βασίλειον τών Δύο Σικελιών ως φυσική ν προέκτασιν τών κατακτήσεων της, αποβλέπουσα αναμφιβόλως εις τα πλεονεκτήματα, τα όποια παρεΐχον οι λιμένες του κράτους τούτου δια τον κατέχοντα αυτούς. Άνάλογον όθεν πολιτικήν προς τα εκάστοτε διαθέσεις του βασιλέως τών Δύο Σικελιών εναντί των ετήρουν αί δύο προαναφερθεΐσαι μεγάλαι Δυνά

μεις προς τό βασίλειον του. Έκ παραλλήλου ό Φερδινάνδος έφρόντιζε δια τών εντεταλμένων του εις Παρισίους και Λονδΐνον να τηρήται ενήμερος τών διαθέσεων όχι μόνον της Μ. Βρεττανίας και της Γαλλίας, άλλα και τών γειτονικών προς τό βασίλειον του κρατών, ώς ήτο ή Ισπανία. 'Ιδιαι

τέρως ό Φερδινάνδος ένδιεφέρετο δια τάς διαθέσεις της Ισπανίας προς τό κράτος του, γνωρίζων ότι ή Ισπανία είχεν ήδη προσδεθή εις τό άρμα της Γαλλίας, δυναμένη ούτω να άποτελέση κατά τάς εκάστοτε πολιτικάς εξε

λίξεις εϊτε όρμητήριον εχθρικής εισβολής κατά του βασιλείου τών Δύο Σι

κελιών, εϊτε σύμμαχον προς άπόκρουσιν άλλαχόθεν προερχομένου κινδύ

νου. Πάντως πάσα κίνησις της Ισπανίας εν σχέσει προς τό βασίλειον τών Δύο Σικελιών θα ήλέγχετο απολύτως υπό της Γαλλίας, ήτις διετήρει εκεί στρατεύματα κατοχής 3. Φυσικόν έξ άλλου ήτο να κυριαρχήται ό πολιτικός βίος τών Ισπανών υπό τών Γάλλων, καθ' όσον ή κυβέρνησις τής 'Ισπα

νίας εΐχε περιαγάγει τήν χώραν τόσον πολιτικώς, όσον και οικονομικώς εις έσχάτην κατάπτωσιν. Ή ύποδούλωσις τής 'Ισπανίας ύπό τής Γαλλίας έκράτει τον βασιλέα τών Δύο Σικελιών εις κατάστασιν συνεχούς ανησυχίας και φόβου μήπως επόμενος στόχος του Βοναπάρτου ήτο τό βασίλειον του. Ούτω τόσον οι εντεταλμένοι του Φερδινάνδου άνά τάς διαφόρους αύλάς τής Ευρώπης, όσον και ό 'ίδιος, άπέβλεπον προς τήν Μ. Βρεττανίαν ώς προς τήν μόνην Δύναμιν, ήτις θα ήδύνατο δια τής τεραστίας ναυτικής ισχύος της να ματαίωση τα επεκτατικά σχέδια τής Γαλλίας ανά τον χώρον τής Μεσογείου και τής 'Εγγύς 'Ανατολής. Εΐχε δέ ό Φερδινάνδος άντιληφθή

1. Περί τών σχέσεων μεταξύ Μ. Βρεττανίας και τοϋ βασιλείου των Δύο Σικελιών κατά τήν εν λόγω έποχήν βλέπε L. S al emi , I Trattati antinapoleonici dell'Inghil

terra con le Due Sicilie (1793 1812), Palermo 1937, σσ. 27 33. 2. Σχετικώς βλέπε E.A.J . D u b ο i n, Bonaparte en Italic Campagne de 1796

1797, Paris 1936. 3. Περί τών σχέσεων Γαλλίας Ισπανίας κατά τήν έν λόγω έποχήν βλέπε R.

Α11 a m i r a, A History of Spain (translated by M. Lee), London 1955, σ. 520.

&

— 301 —

πλήρως, ότι και ή Αυστρία, κατόπιν των αλλεπαλλήλων ήττων της Οπό της Γαλλίας, ούδένα σοβαρόν μέρος θα ήδύνατο να διαδραματίση προς ματαίωσιν των επεκτατικών σχεδίων της Γαλλίας και της πιθανής κατα

λήψεως τοΰ βασιλείου του ύπό γαλλικών στρατευμάτων. Της πολιτικής καταστάσεως εις το βασίλειον τών Δύο Σικελιών και

του έντονου ενδιαφέροντος τών δύο μεγάλων αντιμαχομένων Δυνάμεων, ήτοι της Γαλλίας και τής Μ. Βρεττανίας, προς έπέκτασιν τής απολύτου επιρροής των έπ' αύτοϋ, ήτο πλήρως ενήμερος ό τσάρος τής Ρωσίας 'Αλέ

ξανδρος Α', όστις προσεπάθει να διατηρή άγαθάς σχέσεις μετά του βα

σιλέως Φερδινάνδου Α'. Προς τοϋτο μάλιστα ειδικός εντεταλμένος τής Ρωσίας, λίαν ικανός διπλωμάτης, ό κόμης 'Ανδρέας Ίταλίνσκι, είχε διο

ρισθή ύπό τοΰ τσάρου πρέσβυς εις το βασίλειον τών Δύο Σικελιών. Τήν έποχήν ακριβώς ταύτην, ήτοι κατά το 1799, ή Ρωσία είχε κατορθώ

σει όχι μόνον να είσδυση δια του πολεμικού στόλου της εις Μεσόγειον μέσω τών στενών τών Δαρδανελλίων, άλλα και να καταλάβη τή συνεργασία του τουρκικού στόλου τάς 'Ιονίους νήσους, λίαν σημαντικήν, πράγματι, ναυτικήν βάσιν δια τήν κατέχουσαν ταύτας Δύναμιν φυσικόν δέ ήτο ή Ρωσία νά ενδιαφέρεται εντόνως δια τα διαδραματιζόμενα άνά τήν Μεσό

γειον και νά παρακολουθή εκ τοΰ σύνεγγυς τάς άνά τήν θάλασσαν ταύτην εξελίξεις.

Έ ξ άλλου ό τσάρος είχε ταχθή με το μέρος τής Μ. Βρεττανίας εις δ,τι άφεώρα εις το βασίλειον τών δύο Σικελιών, αντιλαμβανόμενος πλήρως ότι ό κίνδυνος δια τήν Ρωσίαν κατά τήν εν λόγω έποχήν προήρχετο κυ

ρίως εκ μέρους τής Γαλλίας και ότι γαλλική κατοχή επί τοΰ βασιλείου τών Δύο Σικελιών θα έσήμαινε άμεσον άπειλήν κατά τής ρωσικής πολιτι

κής εις Μεσόγειον ι. Τάς ανησυχίας τόσον τής Μ. Βρεττανίας, δσον και τής Ρωσίας δια

τήν έπαπειλουμένην υπό τής Γαλλίας κατάκτησιν τοΰ βασιλείου τών Δύο Σικελιών ένέτεινον αί έπικρατοΰσαι εντός τοΰ βασιλείου τούτου άθλιαι πολιτικοί και οίκονομικαί συνθήκαι, ετι δέ πλέον ή υπό γαλλικών στρατευ

μάτων ήδη από τοΰ Φεβρουαρίου 1801 κατοχή τοΰ Τάρανδος και τοΰ Βριν

δησίου, αμφοτέρων σημαινόντων λιμένων τοΰ βασιλείου, βάσει συνθήκης, υπογραφείσης μεταξύ τής Γαλλίας και τοΰ Φερδινάνδου. Έξ άλλου αί ένο

πλοι δυνάμεις τοΰ βασιλείου τών Δύο Σικελιών είχον περιπέσει εις τοιαύ

την κατάπτωσιν, ώστε ουδέν σχεδόν θά ήδύναντο νά πράξουν προς άπό

κρουσιν τυχόν γαλλικής εισβολής εις το κράτος των. Τέλος δια τής γενικής εικόνος τής παρακμαζούσης αυλής και τής εν

1. Περί τής θέσεως τής Ρωσίας εις τήν Μεσόγειον κατά τήν εν λόγω έποχήν βλέπε Ν. E. S a u l , Russia and the Mediterranean, Chicago, London 1970, σ. 330.

— 302 —

διαλύσει τελούσης κυβερνήσεως του βασιλείου τών Δύο Σικελιών, την οποίαν δίδει δια της αναφοράς του ό οξυδερκής, καλώς πληροφορημένος περί τών εκεί πολιτικών πραγμάτων και διορατικός Βρεττανος πρόξενος εις Παλέρμον, S. Watson, προς την κυβέρνησίν του, τονίζεται ή ανάγκη αμέσου επεμβάσεως της Μ. Βρεττανίας εις το βασίλειον τών Δύο Σικελιών και ή απροκάλυπτος έμφάνισίς της ώς προστάτιδος Δυνάμεως του κράτους τούτου, καθ' όσον εν περιπτώσει αδρανείας της το βασίλειον θα περιήρ

χετο οριστικώς υπό τήν πλήρη κατοχήν της Γαλλίας προς μεγάλη ν βε

βαίως ζημίαν τών βρεττανικών συμφερόντων άνά τήν Μεσόγειον.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟΝ ΤΟΥ ΕΓΓΡΑΦΟΥ

Palermo 16 th September 1801 Sir

The favourable Reports which Prince Castelcicala has trasmitted of his different Conferences with Lord Hawkesbury and the earnestness of Lord St Vincent upon the subject of the late Interruption of the Neapo

litan Flag as also of the measures that have in Consequence been adopted towards this Country on the Part of the British Cabinet have produced the most lively Satisfaction at this Court. The Prince states that orders were sent by the Morgiana Sloop not only to desist from any further Mole

station of the Shipping, but to restore all such as have been captured and to afford every Protection to his Sicilian Majesty's Possessions. Such principles of Generosity have produced a respect and admiration of the British Name that (Know) no bounds: But I cannot dismiss the subject without stating fully my Conviction that the Orders given by Lord H. have been of infinite advantage to His Majesty's Interests, not probably so much with respect to any unfavourable disposition on the part of this Cabinet, as in having made the Enemy sensible of the necessity of not urging them to adopt the arbitrary Measures which would undoubtedly have otherwise been pursued. Prince C. has made regular Reports to his Court of the progress of the Negotiation with France, which in his last Dispatch of the 28th July he states as broken off; the French having con

sented to His Majesty's retaining no other of His Conquests than the Island of Ceylon. He speaks of the little Alarm felt in England from the threat of Invasion: He mentions a Plan of the Enemy to attempt their descent upon the Borders of the Thames and States the French Ratifi

cation of the Peace with Portugal and the Expedition from Great Bri

tain to the Brazils and Madeira.

— 303 —

This Court felt great surprize on the receipt of the last Dispatches from their Ambassador at Madrid, at findinga Note from the Spanish Ministry stating in consequence of the reports circulating in the German papers of the intention of that Court to favour the Views of the Duke of Parma upon the Crown of Naples, His Catholick Majesty took the earliest opportunity of declaring them to be groundless, and of assuring His Sicilian Majesty of his unalterable attachment to His Person. The Ambassador expressed to the Spanish Minister his Astonishment at this Communication, asserting it to be the first of the Sort that either himself or he believed, his Court had received from any Quarter : The subject has been treated here with some degree of Ridicule, but is supposed to have been mentioned at the desire of the French.

The Ambassador gives a frightful description of Spain: The Court, he says, is lost in Apathy and Dissimulation : The late Catastrophe to their Ships had produced but little sensation and the Misery of the Capital by the Stagnation of Commerce is extreme. The Ministry are sensible of the danger of the Kingdom from the French Troops in it, and feel the indignity of being forced to share in the wild Project of an ambitious a rapacious and desperate Government, when desirous and called upon for the conclusion of the War. The Ambassador's Dispatches as in general those of the Neapolitan Ministers abroad (which General Acton unreservedly communicated to me) are replete with Invectives against the French. The Marquis de Gallo formerly notoriously Anti: Austrian speaks of England as the only Power that can save Europe against their Views of universal Destruction. He states their Plan of attack of the Ottoman Empire and their probable attempt to send Troops into Sicily under pretence of securing the Country against the English and preventing the supply of Money and Provisions for Malta. He speaks of the reduced situation of the House of Austria, desirous of being prepared but fearing the War; of his Court he states the subjection to the French; as Instances of this he mentions Her Conduct with respect to the Swiss Regiments embarked at Trieste and the Orders issued to the Inhabitants of His new Maritime Possessions tending to restrain their Commercial Intercourse with the English.

His Sicilian Majestry has lately received a letter from the Emperor of Russia written with his own hand, expressive of his friendship and mentioning the Remonstrances that had been made to the French Government to withdraw their Troops from the Neapolitan Territories and for opening their ports to the British Flag ; His Imperial Majesty refers the King to the Correspondence of Prince S. Capriola to whom would be

— 304 —

communicated the particulars of His new Connection with Great Britain. The Prince states the little success likely to attend the Efforts of

Lord 6"Helen's to effect an offensive and defensive Alliance with Russia. With respect to the relations of this Country with France they ap

pear on the Part of this Court to be purposely confined to their Engage

ment. Their Commercial Intercourse is scarcely perceptible: only two ships of that Nation have entered this Port since the Peace ; but the large Drafts made on the Treasury by the French, the vexations practised upon the Inhabitants in the Provinces occupied by their Troops, have reduced this Government to the state of the utmost Embarassment. The Civil List is several Months in arrear. The Army unpaid, and the Navy at so low an Ebb that the Coasts of this Island are constantly a Prey to Incursions from Barbary States. The Clergy are greatly discontented by the suppres

sion of a number of Convents and Benefices the Incumbents of which are without Provision: The Publick Institutions and some Departments of the State are in the same predicament.

General Acton and family sail today for Naples. The King his Sovereign has not ceased to confer upon him every publick testimony of the most unlimited Confidence and Regard: His Lady and infant son have on their departure received Presents in Jewellery to the value of Eight Thousand Ducats.

The Seat of Affairs will with the General be transferred to Naples. Every Point of business will as he informed me be referred to him. The Ministers, old and inactive, left near the Person of His Sicilian Majesty are mere Cyphers : — The King"1 s Residence will be chiefly in the Count

ry :— Every species of Court Etiquette is dispensed with and the Corps Diplomatique of whom the Chevalier Italinsky is the only Member with the Rank of Minister Plenipotentiary, have little Communication with His Majesty.

('Ακολουθούν τρεις στίχοι εις κρυπτογραφικον κώδικα) / have the honour to be Sir

with great truth and respect Your very obedient and most humble servant

S. W. WATSON 'Ακολουθεί μετάφρασις του ώς άνω έγγραφου ύπο τοϋ εκδίδοντος.

Παλέρμον, 16 Σεπτεμβρίου 1801 Κύριε,

Ai ευμενείς άναφοραί, τάς όποιας 6 πρίγκίψ Καστελτσικάλα (Castel

cicala) έχει διαβιβάσει περί των διαφόρων συνεντεύξεων του μετά τοϋ

"W/A../ <%£>■*»/6■'sjfi"»*»

ór

,734- /«V t**>. M- f3

f- ^m

· "a/

7· *'/*■

12%. ?. $4Sf· //9' "■ //' '/

uff fa. f*f: *'"■ *r- "**■ f · τψ. tc,f. ssfr. ****■ **/■ '**■

?/^-

ìm. „sa. *y* f *"■ "?J "'*■ '*"■

0fy.9f*f. *γ* >**'■ !f°'0' Ψ/' F''

ÎM ./SSf U?f. / / 7 . S^^· ■?%*. /3^

O--

Ή πρώτη σελίς τοϋ δημοσιευομένου έγγραφου.

— 306 —

λόρδου Χώξμπερν (Hawkesbury) 1 και τής σπονδαιότητος τήν οποίαν άπέ

δωσεν ο λόρδος Σαιντ Βίνσεντ (St. Vincent) 2 εις το Θέμα της προσφάτου παρεμποδίσεως τον πλου πλοίων, πλεόντων υπό νεαπολιτικήν σημαίαν ώς επίσης περί των μέτρων, τα οποία εν συνεχεία ελήφθησαν εκ μέρους της Βρετ

τανικης Κυβερνήσεως, έχουν προκαλέσει βαθυτάτην ίκανοποίησιν εις την Αύλήν ταύτην. Ο πρίγκηψ αναφέρει, ότι εστάλησαν έντολαί δια τον πλοιαρίου «Μοργιάνα» (Morgiana), όπως δχι μόνον παύση πάσα περαιτέρω παρενό

χλησις των πλοίων, άλλα και δπως αποδοθούν πάντα δσα έχουν συλληφθή και παράσχεθή πάσα προστασία εις τάς κτήσεις της Λύτοϋ Μεγαλειότητος του βασιλέως των Δύο Σικελιών 3. Τοιανται αρχαΐ γενναιοδωρίας έχουν προκαλέ

σει άπεριόριστον σεβασμον και θαυμασμόν προς το βρεττανικον δνομα. Δεν δύναμαι δμως να θεωρήσο) το θέμα λήξαν, χωρίς να εκφράσω την απόλυτον πεποίθησίν μον, δτι αϊ δοθεϊσαι υπό τον λόρδον Κήθ (Keith) εντολαϊ έχουν άποβή προς μέγιστον δφελος των συμφερόντων της Αντον Μεγαλειότητος, πιθανώς δχι τόσον πολύ εις δ,τι άφορα εις οιανδήποτε δυσμενή διάθεσιν εκ μέρους τής κυβερνήσεως ταύτης, δσον εις το δτι εδόθη είς τους εχθρούς ημών να αντιληφθούν την ανάγκην, δπως μή σπεύσουν να εφαρμόσουν τα αυθαίρετα μέτρα, τα όποια αναμφιβόλως θα εΐχον άλλοις εφαρμοσθή υπ αυτών 'ί. Ό πρίγκιψ C. έχει αποστείλει κατά κανονικά διαστήματα αναφοράς προς την Αύ

λήν τον περί τής προόδου τών διαπραγματεύσεων μετά τής Γαλλίας, al όποΐαι, ώς αναφέρει είς την πλέον πρόσφατον άναφοράν τον νπο ήμερομηνίαν 28ης Ίονλίον, εχονν διακοπή, καθόσον οι Γάλλοι σνγκατετέθησαν, δπως ή Αύτοϋ Μεγαλειότης ούδεμίαν άλλην διατήρηση εκ τώ)ν κατακτήσεων τον πλην τής νήσον Κεϋλάνης 5. Ούτος ομιλεί περί τής μικράς άνησνχίας, ήτις προεκλήθη εις Άγγλίαν εκ τής απειλής εισβολής. 'Αναφέρεται είς σχέδιον τών εχθρών, δπως επιχειρήσονν άπόβασιν επί τών όχθων τον Ταμέσεως tì και ομιλεί περί τής υπό τής Γαλλίας επικυρώσεως τής ειρήνης μετά τής Πορτογαλίας 7 και τής εκστρατείας εκ Μ. Βρεττανίας είς Βραζιλίαν και Μαδέϊραν 8.

Ή Αυλή αϋτη ήσθάνθη μεγάλην εκπληξιν άμα τή λήψει τών τελευταίων αναφορών εκ μέρονς τον πρέσβεώς της είς Μαδρίτην, δστις άνεκάλνψεν εγγρα

φον, σννταχθεν νπο τής 'Ισπανικής Κνβερνήσεοις, κατά το οποίον, συνεπεία τών κνκλοφορονσών ειδήσεων είς τάς γερμανικός εφημερίδας περί τών προθέ

σεο^ν τής Ανλής ταύτης, δπο^ς υποστήριξη τάς βλέψεις τον δονκος τής Πάρμας επί τον στέμματος τής Νεαπόλεως, ή Αντον Καθολική Μεγαλειότης ό βασιλεύς τής 'Ισπανίας εσπενσε νά διακήρυξη, δτι αύται είναι αβάσιμοι και νά διαβε

βαίωση τήν Αύτοϋ Μεγαλειότητα τον βασιλέα τών Δύο Σικελιών περί τής σταθεράς προσηλώσεώς του είς το πρόσωπον τον. Ό πρέσβνς εξέφρασεν είς τον Ίσπανον νπονργον τήν εκπληξιν τον δια τήν διακοίνωσιν ταύτην, ισχυρι

σθείς, δτι αϋτη ήτο ή πρώτη τον είδους τούτου, τήν οποίαν τόσον ό ϊδιος, ώς επίστενεν, δσον και ή Ανλή τον, εΐχον λάβει εξ οιασδήποτε πηγής. Το ζήτημα

— 307 —

τοϋτο προεκάλεσεν ενταύθα θυμηδίαν, μέχρις ενός σημείου, υποτίθεται δε δτι ανεφέρθη κατ' επιθυμίαν των Γάλλων 9.

Ό πρέσβυς περιγράφει την εις Ίσπανίαν κατάστασιν ως φοβεράν. "Η Αυλή, ώς λέγει, έχει φθαρή υπό της απάθειας και της υποκρισίας. Ή πρόσφα

τος καταστροφή των πλοίων των 1ϋ προύκάλεσε μικράν αϊσθησιν, εσχάτη δέ άθλιότης επικρατεί εις την πρωτεύουσαν ένεκα της άποτελματώσεως τον εμπορίου. Ή Κυβέρνησις κατανοεί τον κίνδυνον, τον οποίον διατρέχει το βασίλειον εκ των εν αύτώ ευρισκομένου γαλλικών στρατευμάτων π και αισθά

νεται εντροπήν, λόγω του δτι είναι εξηναγκασμένη να λάβη μέρος εις την εκτέ

λεσιν λίαν παράτολμου σχεδίου, συλληφθέντος υπό φιλόδοξου, άρπαγος και άπηλπισμένης Κυβερνήσεως, ενώ επιθυμεί και καλείται, δπως θέση τέρμα εις τον πόλεμον 12. Αϊ άναφοραί του πρέσβεως ώς και εν ai γένει άναφοραϊ τών Νεαπολιτών ανά το εξωτερικον πρέσβεων (τάς οποίας ο στρατηγός "Ακτον (Acton) ανεπιφυλάκτως διεβίβασεν εις εμέ), γέμουν ύβρεων κατά τών Γάλ

λων. cO μαρκήσιος Ντε Γκάλλο (De Gallo), δστις ήτο άλλοτε διαβόητος δια την εχθρότητα του κατά της Αυστρίας, ομιλεί περί της 'Αγγλίας ώς περί της μόνης Δυνάμεως, ή οποία δύναται να σώση την Εύρώπην εκ τών βλέψεων των περί παγκοσμίου καταστροφής 13. 'Αναφέρεται εις το σχέδιον επιθέσεως των κατά της 'Οθωμανικής αυτοκρατορίας και εις πιθανήν των άπόπειραν, δπως αποστείλουν στρατεύματα εις Σικελίαν, υπό το πρόσχημα τής εξασφαλίσεως τής χώρας κατά τών "Αγγλων και τής παρεμποδίσεως τοϋ εις χρήμα και τρό

φιμα ανεφοδιασμού τής Μάλτας u. ' Ομιλεί περί τής καταπτώσεως τοϋ Οίκον τής Αυστρίας, ο οποίος επιθυμεί δπως προβή εις προετοιμασίας, αλλά φοβείται τον πόλεμον ομιλεί επίσης περί τής υποταγής τής Αυλής του εις τους Γάλλους, ώς παραδείγματα δέ τής υποταγής ταύτης αναφέρει την στάσιν της έναντι τών ελβετικών συνταγμάτων, τά οποία επεβιβάσθησαν πλούον εις Τριέστην και τάς εκδοθείσας διαταγάς προς τους κατοίκους τών νέων του θαλασσίων κτήσεων, διά τών οποίων αποσκοπεί, δπως θέση περιορισμούς εις τάς εμπο

ρικάς των έπαφάς μετά τών "Αγγλων. Ή Αύτοϋ Μεγαλειότης ό βασιλεύς τών Δύο Σικελιών έλαβε προσφάτως

Ιδιόχειρον επιστολήν εκ μέρους τοϋ αύτοκράτορος τής Ρωσίας, διά τής οποίας ούτος εκφράζει την φιλίαν τον και αναφέρεται εις τά διαβήματα, τά οποία εΐχον άπευθυνθή προς την Γαλλικήν Κνβέρνησιν, δπως άποσύρη τά στρατεύ

ματα της εκ τών εδαφών τής Νεαπόλεως και επιτρέψη την ελευθέραν εϊσοδον πλοίων υπό βρεττανικήν σημαίαν εις τονς λιμένας της. Ή Αντοϋ Μεγαλειότης δ αυτοκράτωρ παραπέμπει τον βασιλέα εις την άλληλογραφίαν τοϋ πρίγκιπος Σ. Καπριόλ.α (S. Capriola), εις τον οποίον θά διεβιβάζοντο ai λεπτομέρειαι τών νέων του σχέσεων προς την Μ. Βρεττανίαν 15.

Ό πρίγκηψ ομιλεί περί τής μικράς πιθανότητος επιτυχίας τών προσπα

θειών τοϋ λόρδου Σ' "Ελλεν (S'Hellen) προς τον σκοπόν, δπως συναφθή

— 308 —

συμμαχία επιθετικού και αμυντικού χαρακτήρος μεταξύ Μ. Βρεττανίας και Ρωσίας 16.

Άναψορικώς προς τας σχέσεις αυτής της χώρας μετά της Γαλλίας φαίνε

ται, δτι αύται σκοπίμως περιορίζονται υπό της Αυλής ταύτης εντός των πλαισίων των άναληφθεισών υπ' αυτής υποχρεώσεων. ΑΙ έμπορικαι επαφαί των είναι σχεδόν ανύπαρκτοι' μόνον δύο πλοία του έθνους εκείνου έχουν είσπλεύσει εις τον λιμένα τούτον από τής εποχής τής συνάψεως τής εΙρήνης. Τα μεγάλα όμως ποσά, τα όποια οι Γάλλοι έχουν ίδιοποιηθή εκ τού θησαυρο

φυλακίου και αί καταπιέσεις επί των κατοίκων των κατεχομένων υπό των στρατεύματος των επαρχιών έχουν περιαγάγει την κυβέρνησιν ταύτην εις κατάστασιν εσχάτης αμηχανίας. Ή βασιλική άποζημίωσις δέν καταβάλλεται από πολλών μηνών. Οι μισθοί τών στρατιωτικών δεν καταβάλλονται και το Ναυτικον έχει περιέλθει εις τοιαύτην κατάπτωσιν, ώστε αί άκταΐ τής νήσου ταύτης υφίστανται συνεχώς επιδρομας εκ μέρους τών Βερβερικών κρατών ι1. Ό κλήρος είναι λίαν δυσηρεστημένος, διότι ή κυβέρνησις εκλεισεν ώρισμένας μονάς και κατήργησεν έκκλησιαστικάς δωρεάς, οι δικαιούχοι τών οποίων μένουν άνευ πόρων. Τα δημόσια ιδρύματα και ώρισμένα υπουργεία ευρίσκον

ται εις παρομοίαν δυσχερή θέσιν. eO στρατηγός "Ακτον μετά τής οικογενείας του αναχωρεί σήμερον δια

Νεάπολιν. Ό βασιλεύς και κύριος του ουδέποτε έπαυσε παρέχων εις αυτόν δημοσία πάσαν ενδειξιν τής πλέον απεριορίστου εμπιστοσύνης και εκτιμήσεως του. Ή σύζυγος και ο ανήλικος υιός του ελαβον επί τή αναχωρήσει των, ως δώρα, κοσμήματα αξίας 8.000 δουκάτων.

Τό ύπουργεϊον "Εξωτερικών, ακολουθούν τον στρατηγόν, θα μεταφερθή εις Νεάπολιν. Πάσα ύπόθεσις, ως ούτος με επληροφόρησε, θα παραπέμπεται εις αυτόν. Οι υπουργοί, γηραιοί και αδρανείς, οι όποιοι έχουν μείνει πλησίον τής Αυτού Μεγαλειότητος τού βασιλέως τών Δύο Σικελιών, είναι τελείως ανάξια λόγου πρόσωπα. Ό βασιλεύς θα διαμένη κυρίως εις την εξοχήν. Πάσα μορφή αυλικής εθιμοτυπίας έχει καταργηθή και το Διπλωματικόν Σώμα, μόνον μέλος τον οποίου είναι ο 'Ιππότης Ίταλίνσκι 18, φέρων τον βαθμον τον πληρεξουσίου πρέσβεως, πολύ ολίγας επαφάς έχει μετά τής Αυτού Μεγα

λειότητος. Διατελώ μετά τιμής και ειλικρινούς σεβασμού

Εύπειθέστατος και ταπεινότατος δούλος τής υμετέρας εξοχότητος

S. Watson

— 309 —

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. Ό λόρδος Χώξμπερυ, υιός τοϋ Καρόλου Τζένκινσον (Charles Jenkinson) κόμη

τος τοϋ Λίβερπουλ (Earl of Liverpool), διωρίσθη κατά το 1801 ύπό του πρωθυπουργού της 'Αγγλικής Κυβερνήσεως "Αδδιγκτων (Addington) υπουργός Εξωτερικών τής Μ. Βρετ

νίας. Ό λόρδος Χώξμπερυ ύπήρξεν επί μίαν είκοσαετίαν μία τών δεσποζουσών πολιτικών φυσιογνωμιών τής 'Αγγλίας. Άπό τοϋ 1801 1804 ούτος διετέλεσεν υπουργός 'Εξωτερι

κών μεταξύ 18041806, επί πρωθυπουργίας τοϋ Γουλιέλμου Πίτ (William Pitt) τοϋ νεω

τέρου, διετέλεσεν υπουργός Εσωτερικών. Μεταξύ 18061807, ότε τήν διακυβέρνησιν τής Μ. Βρεττανίας άνέλαβεν ή άποκληθεΐσα «Κυβέρνησις Πάντων τών Ταλάντων» (The Ministry of All the Talents), ό Χώξμπερυ ούδεμίαν θέσιν κατέλαβεν. Άπό τοϋ 1807 μέχρι τοϋ 1809 έχρημάτισεν υπουργός 'Εσωτερικών τής υπό τον δοϋκα τοϋ Πόρτλανδ (Duke of Portland) Κυβερνήσεως. Κατά τό 1809 διωρίσθη υπουργός Πολέμου και 'Αποικιών τής ύπό τον Πέρσηβαλ (Perceval) Κυβερνήσεως, τήν θέσιν δέ ταύτην διετήρησε μέχρι τοϋ 'Ιουνίου 1812, δτε κατέλαβε τήν έξουσίαν ή ύπό τον λόρδον Λίβερπουλ (Lord Li

verpool) Κυβέρνησις, εις τήν οποίαν ό Χώξμπερυ συμμετέσχεν ώς υπουργός Οικονομικών (πρβλ. S. Τ. . W a t s o n , The Reign of George HI, 1760 1815, Oxford 1964, σσ. 408, 414, 435, 492, 498, 581 582).

2. Ό 'Ιωάννης Τζέρβις (John Jervis), μετέπειτα λόρδος τοϋ 'Αγίου Βικέντιου (Lord St. Vincent), έλαβε τον τίτλον του κόμητος τοϋ Αγίου Βικέντιου κατά τό 1797. Ούτος συμμετέσχεν εις τήν κατά τών γαλλικών αποικιών τοϋ Καναδά έκστρατείαν τοϋ Βρετ

τανοΰ στρατηγού Χάου (Howe) κατά τό 1759 ώς και εις τον πόλεμον τής Μ. Βρεττανίας κατά τών δεκατριών αγγλικών αποικιών τής Β. 'Αμερικής, αί όποΐαι έπανεστάτησαν κατά τό 1775 και διεκήρυξαν τήν άνεξαρτησίαν των. Κατά τό 1794 ό Τζέρβις έλαβε τον βαθμόν τοϋ ναυάρχου και έν συνεχεία τον τοϋ γενικοϋ διοικητού τών έν Μεσογείω βρεττανικών δυνάμεων. Κατά τό 1797 ό ύπό τάς διαταγάς του βρεττανικός στόλος τής Μεσογείου κατεναυμάχησε τον ίσπανικόν στόλον πλησίον τοϋ ακρωτηρίου τοϋ 'Αγίου Βικέντιου. Ό Τζέρβις διεκρίνετο δια τήν σοβαρότητα και τό έπιβλητικόν τής προσωπικότητας του ώς και δια τήν άκλόνητον έμμονήν του επί τής διατηρήσεως σιδηράς πειθαρχίας εις τό βρεττανικόν πολεμικόν ναυτικόν ( W a t s o n , ενθ' άν., σσ. 369 370).

3. Κατά τήν εποχήν ταύτην τό βασίλειον τών Δύο Σικελιών εύρίσκετο εις έσχά

την κατάπτωσιν. Τον Φεβρουάριον τοϋ 1801, ό βασιλεύς τών Δύο Σικελιών Φερδινάνδος Δ' έξηναγκάσθη ύπό τών Γάλλων, όπως καταβάλη σεβαστόν ποσόν εις τήν Γαλλικήν Κυβέρνησιν συμφώνως προς όρον, επιβληθέντα ύπό τής Γαλλικής Κυβερνήσεως προς σύναψιν συνθήκης ειρήνης μεταξύ Γαλλίας και Δύο Σικελιών. Δια τής συνθήκης ταύτης, ή οποία υπεγράφη είς Φλωρεντίαν, ό βασιλεύς τών Δύο Σικελιών ύπεχρεώθη, όπως δεχθή γαλλικήν στρατιωτικήν κατοχήν έπί τοϋ Τάραντος και τοϋ Βρινδησίου και όπως χορή

γηση γενικήν άμνηστίαν είς τους φυλακισθέντας ή έξορισθέντας ύπ' αύτοΰ δημοκρατι

κούς. Ούτω οί Γάλλοι, κύριοι ήδη άπό τών αρχών τοϋ 1797 τής βορείου και κεντρικής 'Ιταλίας, προσεπάθουν να καταστήσουν τό βασίλειον τών Δύο Σικελιών δορυφόρον τής Γαλλίας (πρβλ. J. H o l l a n d , Α. P. N e w t o n , Ε. Α. B e n i an s, The Cambridge History of the British Empire, Cambridge 1940, σ. 86). Φυσικόν άρα ήτο διάτήν Μ. Βρετ

τανίαν να στραφή κατά τοϋ βασιλείου τών Δύο Σικελιών άπό τών αρχών τοϋ 1801, πλήτ

τουσα τήν ναυτιλίαν του δια τής συλλήψεως σκαφών, πλεόντων ύπό τήν σημαίαν τοϋ κράτους τούτου. Κατά τάς αρχάς όμως τοϋ φθινοπώρου 1801 έπήλθεν ΰφεσις είς τάς με

ταξύ Μ. Βρεττανίας και Γαλλίας σχέσεις, κατόπιν τής οποίας αί δύο χώραι υπέγραψαν 20

— 310 —

προκαταρκτικήν συνθήκη ν ειρήνης κατά τήν Ιην 'Οκτωβρίου 1801 (το κείμενον τής συνθήκης ταύτης βλέπε έν G. F. d e M a r t e n s , Recueil des principaux traités d'al

liance, de paix, de trêve, de neutralité, de commerce, de limites, d'échange etc. conlus par les puissances de l'Europe tant entre ailes qu'avec les puissances et états dans d'autres parties du monde, Seconde Edition, tomes I VIII, Gottingue 18171835, VII, σσ. 377

381). Άπομακρυνθέντος ούτω του άμεσου κινδύνου δια τήν Μ. Βρεττανίαν έκ μέρους της Γαλλίας, ή Μ. Βρεττανία όχι μόνον ήρε τα ληφθέντα κατά τοϋ βασιλείου των Δύο Σικελιων μέτρα της, άλλα καί ενεφανίσθη ως προστάτις Δύναμις τούτου, αποσκοπούσα αναμφιβόλως εις ένίσχυσιν της θέσεως της εις Μεσόγειον.

4. Ό λόρδος Κήθ, ναύαρχος τοϋ βρεττανικοΰ στόλου της Μεσογείου, επέστρεψε κατόπιν απουσίας ολίγων μηνών εις τήν θέσιν του, εις τήν οποίαν τον είχεν αντικαταστή

σει ό Νέλσων, άναλαβών δε τήν διοίκησιν των βρεττανικών ναυτικών δυνάμεων της Μεσογείου, έπεδόθη έκ νέου εις τό έργον του (βλ. R. C. A n d e r s o n , Naval Wars in the Levant, 1559 1853, Liverpool 1952, σσ. 383 384). Ή εφαρμογή των αυθαιρέτων τούτων μέτρων, περί των οποίων γίνεται ενταύθα λόγος, θά ώδήγει εις τήν ύποταγήν τοϋ βασιλείου των Δύο Σικελιων εις τήν Γαλλίαν καί τήν ύπό των Γάλλων χρησιμοποίησιν της Σικελίας ώς ναυτικής βάσεως. Ό κατέχων δέ τήν Σικελίαν θά ήδύνατο να άπειλήση τήν θεωρούμενη ν τότε ώς κλείδα της Μεσογείου Μάλταν καί να έλέγχη τήν προς τήν Άνατολήν θαλασσίαν όδόν.

5. Αί Άγγλογαλλικαί διαπραγματεύσεις έπανελήφθησαν συντόμως, περί τα τέλη δέ Σεπτεμβρίου 1801 ή Μ. Βρεττανία καί ή Γαλλία εΐχον καταλήξει είς συμφωνίαν έπί τοϋ ζητήματος της ρυθμίσεως των μεταξύ των διαφορών.

6. Ό Βοναπάρτης ουδέποτε έδωσε μεγάλην σημασίαν είς τό σχέδιόν του περί εισ

βολής γαλλικής στρατιάς είς Άγγλίαν, διότι έγνώριζεν, ότι δια τών μέσων, τα όποια τήν έποχήν έκείνην εϊχεν εις τήν διάθεσίν του προς τον σκοπόν τοϋτον, τοιούτης σπου

δαιότητος έπιχείρησις θά κατέληγεν εις οίκτράν άποτυχίαν. Οί Βρεττανοί εξ άλλου, κυριαρχοϋντες τών θαλασσών, ώς δ' έκ τούτου δυνάμενοι να αντιμετωπίσουν επιτυχώς δια τοϋ ισχυρότατου πολεμικοΰ ναυτικοϋ των πάσαν άπόπειραν τών Γάλλων, όπως διασχίσουν τό στενόν της Μάγχης, σχεδόν ουδόλως ανησυχούν περί τοϋ ενδεχομένου εκστρατείας τοϋ Βοναπάρτου κατά της 'Αγγλίας. Πάντως ή Γαλλία, διεξάγουσα, ώς θά έλέγομεν σήμερον, πόλεμον νεύρων κατά της 'Αγγλίας, προέβαινεν έπιδεικτικώς, άνευ όμως σπουδής ή προκαθωρισμένου προγράμματος είς προετοιμασίας προς είσβολήν είς Άγγλίαν (πρβλ. Ρ. L a n f re y, Histoire de Napoléon Ier, tomes 5, Paris 1870, I, σσ. 351 352 ώς καί The New Cambridge Modern History, vols. I XII, Cambridge 1967 68, IX, War and Peace in an Age of Upheaval, σ. 80).

7. Τήν 29ην Σεπτεμβρίου 1801 συνήφθη ή έν λόγω συνθήκη μεταξύ Γαλλίας καί Πορτογαλίας (τό κείμενον τής συνθήκης ταύτης ίδέ έν C h. de M a r t e n s et F. de C u s s y, Recueil manuel et pratique de traités, conventions et autres actes diploma

tiques, tomes I VII, Leipzig, 18461857, II, σσ. 266267). Περί τών κατά τήν έποχήν ταύτην σχέσεων μεταξύ Γαλλίας καί Πορτογαλίας ώς καί μεταξύ Μ. Βρεττανίας καί Πορτογαλίας, αί όποΐαι ήσαν έν γένει φιλικαί, λόγω τοϋ ότι ή Πορτογαλία έτήρει ουδε

τερότητα είς τον μεταξύ Γαλλίας καί Μ. Βρεττανίας αγώνα, βλέπει L. C u n h a, Por

tugal e Inglaterra, La Coruna 1932, σσ. 189190 ώς καί Η. V. L i v e r m o r e , A New History of Portugal, Cambridge 1966, σ. 245248.

8. Κατά τήν έποχήν ταύτην ή Μ. Βρεττανία είς άντιπερισπασμόν προς τον ύπό τοϋ Ναπολέοντος προσεταιρισμών τής Ισπανίας, ή οποία είχεν είς τήν πραγματικότητα άποβή δορυφόρος τής Γαλλίας καί προς τον σκοπόν, όπως έξαναγκάση τήν Πορτογαλίαν είς ύπογραφήν συνθήκης ειρήνης, ήτις πράγματι υπεγράφη κατά τήν 29ην Σεπτεμβρίου

— 311 —

1801, ώργάνωσεν έκστρατείαν εις Βραζιλίαν και Μαδέϊραν δια να βοηθήση τάς έκεΐ πορ

τογαλικός και ισπανικός αποικίας, αί όποΐαι εΐχον επαναστάτησει κατά των μητροπόλεων των (περί των εξελίξεων τούτων βλέπε G. de G r a n d m a i s o n , L'Espagne et Napo

léon, 18041809, Paris 1908, σσ. 139. W. S. R o b e r t s o n , History of the Latin American Nations, London 1943, σ. 149. A. L. F i s h e r , A History of Europe, London 1949, σ. 935).

9. Ή Ισπανική Κυβέρνησις ουδέν, βεβαίως, επραττεν άνευ ειδικών εντολών εκ μέρους της Γαλλίας, ενώ ό βασιλεύς της 'Ισπανίας Κάρολος Δ' ήτο όργανον τοϋ Ναπο

λέοντος, ό όποιος έπεθύμει προφανώς να υπενθύμιση μέσω τοϋ Καρόλου είς τον βασιλέα τών Δύο Σικελιών Φερδινάνδον Δ' το ασταθές της θέσεως του έπί τοϋ θρόνου των Δύο Σικελιών και να τονίση εις αυτόν οποία τύχη τον άνέμενεν, εάν ούτος τυχόν άντετάσσετο είς την πολιτικήν της Γαλλίας εις δ,τι άφεώρα είς την ίταλικήν χερσόνησον. Περιττόν να λεχθή, ότι ή ύπό τοϋ βασιλέως της Ισπανίας διάψευσις τών πληροφοριών περί παροχής υποστηρίξεως έκ μέρους του προς τον διεκδικητήν τοϋ θρόνου τών Δύο Σικελιών δοϋκα τής Πάρμας άπετέλει διπλωματικόν ελιγμό ν.

10. Πρόκειται περί τής καταναυμαχήσεως τοϋ ισπανικού στόλου υπό τοϋ βρεττα

νικοΰ παρά τό άκρωτήριον τοϋ 'Αγίου Βικέντιου εις τό νοτιοδυτικόν άκρον τής ιβηρικής χερσονήσου κατά την 14ην Φεβρουαρίου 1797 (περί τής ναυμαχίας ταύτης ίδέ Ε. Ρ. B r e n t o n , The Naval History of Greart Britain (1783 1822), vols. 1 5, London 1823 1825, 2, σσ. 151160).

11. Τήν 29ην 'Ιανουαρίου 1801 ό Κάρολος Δ' τής Ισπανίας έξηναγκάσθη ύπό τοϋ Βοναπάρτου είς ύπογραφήν συνθήκης, δια τής οποίας ό βασιλεύς τής Ισπανίας έδέχετο όχι μόνον τήν έστρατοπέδευσιν γαλλικών στρατευμάτων είς ίσπανικόν έδαφος, άλλα και ύπεχρεοϋτο, όπως άποστείλη τελεσίγραφον προς τήν Κυβέρνησιν τής Πορτογαλίας, δια τοϋ οποίου άπήτει, όπως ή Πορτογαλική Κυβέρνησις άκυρώση τήν μετά τής Μ. Βρεττανίας συμμαχίαν της (Α 11 a m i r a, ενθ' άν., σ. 520).

12. Τό παράτολμον πράγματι σχέδιον, προς έφαρμογήν τοϋ οποίου ή Ισπανία έπι

έζετο ύπό τής Γαλλίας, συνίστατο: α) είς συμμετοχήν τοϋ ίσπανικοΰ στόλου εις κοινήν μετά τοϋ γαλλικοϋ στόλου ένέργειαν κατά τής Βραζιλίας ή τών Βρεττανικών 'Ανατολι

κών'Ινδιών β) είς κοινήν έκστρατείαν κατά τής 'Ιρλανδίας· γ) είς έπανάκτησιν τών κατε

χομένων υπό τών Βρεττανών νήσων τών Δ. 'Ινδιών και δ) είς κοινάς μετά τών Γάλλων επιχειρήσεως ανά τον χώρον τής Μεσογείου (Α 11 a m i r a, ενθ' άν., σ. 520).

13. Ή M. Βρεττανία διέθετε κατά τήν έν λόγω έποχήν τεράστιον πλοΰτον, κυρίως δέ τρομεράν ναυτικήν ίσχύν, ώς είχεν ήδη άποδειχθή έκ τών νικών τοϋ βρεττανικοϋ πο

λεμικού ναυτικοΰ έπί τών στόλων τής 'Ισπανίας παρά τό άκρωτήριον τοϋ Άγ. Βικέντιου κατά τό 1797 και τής Γαλλίας είς τον όρμον τοϋ Άμπουκίρ κατά τον Αΰγουστον τοϋ 1798. Έξ άλλου τήν αυτήν γνώμην περί τής ισχύος τής Μ. Βρεττανίας είχε και ό πρόεδρος τών Η.Π.Α., ό όποιος κατά τά τέλη τοϋ 1803 διεδήλου, ότι ή ειρήνη έν Ευρώπη θά άποκα

θίστατο χάρις είς ύπεροχήν τής Μ. Βρεττανίας έναντι τής Γαλλίας άνά τάς θάλασσας (ΐδε άνέκδοτον έγγραφον αναφοράς τοϋ είς Η.Π.Α. πρέσβεως τής Μ. Βρεττανίας Ά . Μέρρυ (Α. Merry) προς τον ύπουργόν 'Εξωτερικών τής Μ. Βρεττανίας λόρδον Χώξμπερυ, ύπό ήμερομηνίαν 6ης Δεκεμβρίου 1803 έν Public Record Office, Λονδΐνον, φάκ. Foreign Office 5 : 41, φύλλον 26).

14. 'Εάν πράγματι οί Γάλλοι επετύγχανον νά καταλάβουν τήν Σικελίαν και να εμπο

δίσουν τον άνεφοδιασμόν τής Μάλτας, θά ήχρηστεύοντο αί ναυτικαί και στρατιωτικοί βάσεις τής Μ. Βρεττανίας έπί τής νήσου και θά έπλήττετο κυρίως τό μετά τής 'Ανατολής έμπόριον τών Βρεττανών (περί τών Βρεττανών είς Μάλταν κατά τήν έν λόγω έποχήν ΐδε Τ. Z a m m i t , Malta, The Islands and their History, Valetta 1926, σσ. 242298).

— 312 —

15. Πρόκειται περί τοϋ τσάρου 'Αλεξάνδρου Α', ό όποιος διεδέχθη τον δολοφονη

θέντα κατά τον Μάρτιον τοϋ 1801 τσάρον Παΰλον Α'. Ό 'Αλέξανδρος, έν αντιθέσει προς τον Παΰλον, ό όποιος ήκολούθει φιλογαλλικιίν πολιτικήν, κατ' αρχάς μέν έπεδίωξεν, όπως τηρήση ουδετερότητα, κατανοήσας όμως ότι τοΰτο ήτο άνέφικτον λόγω της επι

κρατούσης έν Ευρώπη καταστάσεως, εστράφη προς τήν Μ. Βρεττανίαν. Έξ άλλου ό 'Αλέξανδρος άντελαμβάνετο τον κίνδυνον εκ των επεκτατικών σχεδίων τοΰ Ναπολέοντος προς ανατολάς, όπου τα δυτικά σύνορα της Ρωσίας ήσαν εκτεθειμένα εις τον εισβολέα. 'Επί πλέον ή κατά παράδοσιν φιλία της Ρωσίας μετά της Μ. Βρεττανίας και της Αυστρίας συνέτεινεν εις τήν στροφήν ταύτην της Ρωσίας προς τήν Μ. Βρεττανίαν. Προσπαθών δε ό 'Αλέξανδρος να προσφέρη υπηρεσίας εις τήν Μ. Βρεττανίαν, ή οποία ένδιεφέρετο να εγκαθίδρυση ναυτικάς και στρατιωτικός βάσεις επί εδαφών τοϋ βασιλείου των Δύο Σικελιών, απέστειλε τήν έν λόγω έπιστολήν εις τον βασιλέα τοΰ κράτους τούτου (πρβλ. Ν. V. R i a s a n ο ν s k y, A. History of Russia, Ν. York 1963, σ. 341).

16. Μετά τήν δολοφονίαν τοΰ τσάρου Παύλου κατά τον Μάρτιον τοϋ 1801, φυσικόν ήτο ό διαδεχθείς τον δολοφονηθέντα πατέρα του 'Αλέξανδρος να τηρή κατ' αρχάς έπιφυ

λακτικήν στάσιν έναντι της Μ. Βρεττανίας, ή οποία προσεπάθει να πείση τήν Ρωσίαν, όπως ύπογράψη μετ' αυτής άμυντικήν και έπιθετικήν συμμαχίαν, κατά τοϋ Ναπολέοντος (πρβλ. R i a s a n o v s k y , ενθ' άν., σ. 341 ώς και W. F. R e d d a w a y, A History of Europe, 1715 1814, London, N. York 1964, σ. 405).

17. Περί τών ληστρικών επιδρομών τών Βερβερίνων πειρατών κατά της νήσου Σικελίας κατά τήν περί ης ό λόγος έποχήν ΐδε V. M o r e l l i , Ι «Barbareschi» contro il Regno di Napoli, Napoli 1920.

18. Ό 'Ανδρέας Ίταλίνσκι ήτο ίκανώτατος Ρώσος διπλωμάτης, αί ικανότητες τοϋ οποίου άνεγνωρίσθησαν υπό τοϋ τσάρου 'Αλεξάνδρου Α', όστις κατά τό 1802 διώρισεν αυτόν εις τήν σπουδαιοτάτην δια τήν έποχήν έκείνην θέσιν τοϋ πρέσβεως της Ρωσίας παρά τη 'Υψηλή Πύλη.

ΑΛΕΚΟΥ Ε. ΦΛΩΡΑΚΗ

ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Ή Τήνος αποτελεί με τις άλλες Κυκλάδες μιαν ενιαία γεωγραφική, διοικητική και πολιτιστική ενότητα και είναι φυσικό ή λαογραφία της να είναι κατά κύριο λόγο λαογραφία Κυκλάδων. 'Από τ' αρχαία κιόλας χρόνια τα διάφορα κυκλαδίτικα νησιά γνώρισαν συγγενικές ιστορικές τύχες, ήρθαν σέ επαφή μέ τους ίδιους πάνω κάτω κατακτητές κ' είχαν παρόμοια βιώματα, άφοϋ διάβηκαν τους αιώνες πλάι πλάι, μέσα στον ϊδιο ουρανό και στην ϊδια θάλασσα. "Αλλωστε ή κοντινή απόσταση επέτρεπε τή σχετικά εύκο

λη επικοινωνία κ' έτσι οι αλληλεπιδράσεις είναι φανερές, μολονότι δέν υπάρχει συνεχόμενος ηπειρωτικός χώρος.

Ωστόσο κάθε νησί εφοδιάζει τό λαϊκό του βίο μέ ιδιαίτερα, δικά του στοιχεία. Τά στοιχεία αυτά προσδιορίζονται άπό τους ειδικότερους ιστο

ρικούς, γεωγραφικούς και θρησκευτικούς παράγοντες, πού 'ίσχυσαν στο καθένα άπ' αυτά. Στους θρησκευτικούς παράγοντες ανήκουν και οί επιβιώ

σεις της αρχαίας θρησκείας. Ή σύνθεση τών παραγόντων αυτών διαμόρφωσε και τό λαϊκό πολιτι

σμό της Τήνου. Κι ας πάρουμε πρώτα τον ιστορικό παράγοντα : Ή βε

νετσιάνικη κυριαρχία, πού αρχίζει στις Κυκλάδες τό 1204, τις έφερε κοντά στην Ευρώπη και τό κυριότερο τις απάλλαξε άπ" τις καταπιέσεις τών Τούρ

κων. Ή Τήνος μάλιστα πού έμεινε ενετική περισσότερο άπ' όλα τ' άλλα νησιά (Δουκάτο Νάξου 1566, Κρήτη 1669, Τήνος 1715), αίστάνθηκε μόνο για έναν αιώνα τήν τουρκική κατοχή καί, πάλι, απολαμβάνοντας όλα τα ειδικά προνόμια πού είχε καί επί Ενετών. "Ετσι μπόρεσε να διατηρήσει μέ σχετική άνεση τό λαϊκό της πολιτισμό καί τά εθιμά της. Παραμένοντας μάλιστα τό τελευταίο χριστιανικό οχυρό στο Αιγαίο, δέν έπαψε ν' ανανεώ

νει τον πολιτισμόν αυτό μέ τά έθιμα καί τις δοξασίες πού έφερναν μαζί τους οί άλλοι νησιώτες, οί Μωραΐτες, ακόμα καί οί Μικρασιάτες "Ελληνες, πού κατέφυγαν εκεί για να γλυτώσουν άπ' τό χαλασμό τών Τούρκων.

Ή ανανέωση αυτή συνεχίστηκε στην επανάσταση του 1821, οπότε ή Τήνος εϊταν τό μόνιμο καταφύγιο κάθε κατατρεγμένου "Ελληνα. Πλήθος

— 314 —

κατοίκων τών Κυδωνιών, της Χίου, των Ψαρών και της Κάσου σώθηκαν, μετά την καταστροφή τών νησιών τους, στην Τήνο και πολλοί άπ' αυτούς εγκαταστάθηκαν έκει. Μια παράδοση, πού αναφέρεται στην εικόνα τής «Μαλαματένιας» στή Χώρα, διασώζει τήν ανάμνηση του ερχομού αυτών τών προσφύγων : «Κείνα τα χρόνια πού 'ταν ο πόλεμος με τ ς Τοϋρκ', έρχονταν εδώ άθρώπ' με καΐκια απ" τη Μυτιλήν', τ' Χίο, π' τ'ς κυνηγούσαν οι Τοϋρκ'. Παίρναν μαζί και τ'ς εικόνες, τα πράματα τους κι δσ απ αυτά πέσαν στ' θά

λασσα τά 'βγάζε το κύμα δξω. "Έτσ ήρθε στο γιαλό κ' ή Μαλαματένια, πού τνέ πηκαν ετσ' γιατί 'ν' από /ίά/Ια^α;;.

Τά 511 χρόνια τής βενετσιάνικης κατοχής είχαν σαν αποτέλεσμα τη στροφή ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού προς το δυτικό δόγμα, γεγο

νός πού έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατοπινή εξέλιξη του τηνιακού λαϊκού βίου και προσέδωσε ενα ιδιαίτερο χρώμα σ' αυτόν. Γενικά οι καθολικοί τοΰ νησιού είναι πιο δεκτικοί σε κάθε τι πού έχει ευρωπαϊκή προέλευση και επηρεάζονται πιο εύκολα άπ' τις δυτικές απόψεις. Χαρακτηριστικό παρά

δειγμα είναι ή πρόωρη εξαφάνιση τής ντόπιας φορεσιάς (άπ'τόν περασμένο κιόλας αιώνα), πού θα πρέπει εδώ να έχει τήν αιτία της, παράλληλα βέβαια και με τον αδιάκοπο ξενητεμό τών Τηνιακών στις χώρες τοΰ εξωτερικού και στα αστικά κέντρα. Και άλλες καθολικές επιδράσεις θα μπορούσαμε ν' αναφέρουμε, όπως πλήθος επωνύμων μέ δυτική προέλευση, προσόψεις εκκλησιών μέ μισές κολώνες, πού καταλήγουν σε τόξα ή ψεύτικα αετώματα, ή και κοινές εκκλησιές μέ ανατολικά και δυτικά γνωρίσματα, πού συλλει

τουργούσαν και τή χαρακτηριστική στα καθολικά ξωκλήσια ημικυκλική κατάληξη τής στέγης μπροστά άπ' τό καμπαναριό.

Όμως ορθόδοξοι και καθολικοί δεν παρουσιάζουν σήμερα καμιά σημαντική διαφορά, ούτε στον τρόπο ζωής, ούτε στα έθιμα, ούτε στις λαϊ

κές αντιλήψεις, γεγονός πού δείχνει πώς ή φράγκικη επίδραση έμεινε βασι

κά εξωτερική, χωρίς να αλλοιώσει τον κοινό χαρακτήρα και τή συνοχή τής λαογραφίας τοΰ τόπου. Και τούτο γιατί οί Ενετοί δεσπότες ούτε τις συνή

θειες τών κατοίκων έθιξαν, άλλα και στάθηκαν πάντοτε μακρυά άπ' αυτούς, ξένοι προς τις χαρές και τους φόβους τοΰ καθημερινοΰ βίου.

'Ακολούθησε ή τουρκική σκλαβιά, πού, όσο κι αν εϊταν σύντομη, άφη

σε κι αυτή τά χνάρια της. Όδήγησε στην αύξηση τής επιρροής τών ορθο

δόξων και πλούτηνε τή λαογραφία τοΰ νησιοΰ μέ τοπωνύμια («Καμένη πλά

κα», «Καμένη σπηλιά», «Δεσπότη τό πήδημα» κ.ά.) καί μέ παραδόσεις για θαύματα, πού έσωσαν τους Τηνιακούς άπ' τή μανία τών 'Οθωμανών. Ή «θεοσκέπαστη» π.χ. σκέπασε τους Φαλαταδιανούς μέ μια μεγάλη αράχνη, ή Αγία "Αννα έκρυψε τους Βωλαξιανούς μέ καλάμια και βάτους και ή «Βρυσιώτισσα» τους Καρδιανιώτες μέ άγριοαχλαδιές.

Μια σύνθεση ιστορικών και φυσικογεωγραφικών παραγόντων προσδιό

— 315 —

ρισε εξάλλου τή διαμόρφωση των οικισμών και των χτισμάτων της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Ά π ό τους χρόνους τής Ενετοκρατίας το Αιγαίο δεινοπαθού

σε άπ' τήν καταστροφική μανία και τις λεηλασίες των πειρατών. Οί Τη

νιακοί αναγκάστηκαν λοιπόν να τραβηχτούν προς τό εσωτερικό, πάνω σέ πλαγιές βουνών, πού αποτελούσαν ενα φυσικό οχυρό, ώστε οί κινήσεις τών πειρατών να δυσχεραίνονται. Άπό κοντά και τό δυνατό ξεροβόρι πού σαρώνει τό νησί, τους έκανε ν' αναζητήσουν μέρη «σκεπά», προφυλαγμένα δηλαδή άπό τον άνεμο, όπου παράλληλα θα μπορούσαν να καλλιεργήσουν και τό λιγοστό χώμα τής γής τους. Γι' αυτό και δε συναντούμε στην Τήνο παραθαλάσσια χωριά — εκτός άπ' τον Πάνορμο, πού είναι όμως περισσό

τερο τόπος παραθερισμού. 'Ακόμα καί ό Κτικάδος, χωριό ψαράδικο, τα παλιότερα ιδίως χρόνια, είναι σκαλωμένος σέ μια λαγκαδιά κ' οί κάτοικοι του αναγκάζονταν ν' ανεβοκατεβαίνουν για τό ψάρεμα.

'Επειδή εξάλλου οί χωριανοί έπρεπε να κρύβονται στους δρόμους τοΰ χωριού για να πολεμούν τους πειρατές, τα χωριά χτίστηκαν συγκεντρωμένα, γύρω άπό έναν πυρήνα φρουριακοΰ τύπου, πού αναπτύσσεται μέ γραφικές καμάρες καί ενωμένα δώματα. Άπό τα δώματα αυτά μπορούσαν να διαφεύγουν οί χωριανοί σέ περιπτώσεις πειρατικών επιδρομών καί να σώζονται. 'Ακό

μα και σήμερα υπάρχουν σπίτια, πού τα κατώγια τους συγκοινωνούν μεταξύ τους, πράμα πού σημαίνει πώς οί χωριανοί διαφεύγαν και υπογείως άπ' τό ενα κατώι στο άλλο.

'Εξετάζοντας παρακάτω τους φυσικογεωγραφικούς παράγοντες, δια

πιστώνουμε πώς ό βοριάς καί γενικά τό κλίμα, πέρα άπ' τή θέση τοΰ οικι

σμού, συνετέλεσε και στην επικράτηση τής επίπεδης χωμάτινης στέγης, πού οί νησιώτες ονομάζουν «δώμα». Τό κλίμα στην Τήνο είναι εύκρατο καί τό χιόνι σπανίζει. Ή κλίση λοιπόν τής στέγης, μονή ή διπλή, εΐναι άχρηστη, άφοΰ ό λόγος πού οί ηπειρωτικές περιοχές έχουν στέγες μέ κλίση είναι ακριβώς αυτός : Να συγκρατούν τό βάρος τοΰ χιονιού. Τά κεραμίδια πάλι θα τά παρέσυρε ό βοριάς καί γι' αυτό τό δώμα στρώνεται μέ χώμα. "Ετσι διαμορφώθηκε ή επίπεδη στέγη πού, κατά τον αρχιτέκτονα Δ. Β. Βασιλειάδη, εΐναι τό βασικό χαρακτηριστικό τής αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής. Τό χώμα τοΰ δώματος πατά πάνω σέ σχιστολιθικές πλάκες, πού χρησιμο

ποιούνται καί σέ πολλές άλλες περιπτώσεις, άφοΰ τό έδαφος έχει σχιστο

λιθική σύσταση κατά μεγάλο ποσοστό. Τό ορεινό τής περιοχής επέβαλε σα δομικό υλικό τήν πέτρα, ενώ ή ανυπαρξία ξυλείας είχε σαν αποτέλεσμα τήν επίστρωση καί τοΰ πατώματος μέ χώμα. Στην άνθιση τής μεταξοσκωλη

κοτροφίας τά παλιότερα χρόνια, οφείλεται τέλος ή εσωτερική διαρύθμιση τών σπιτιών : Σάλα μεγάλη καί μέ πλατιά παράθυρα για νά 'ναι ευρύχωρη καί φωτεινή, άφοΰ έκεΐ τρέφαν τους μεταξοσκώληκες στις καλαμωτές —■ υπνοδωμάτια μικρά καί μέ στενά παράθυρα για νά υπάρχει σκοτάδι, άφοΰ

— 316 —

οί μεταξοσκώληκες σχημάτιζαν σ' αυτά το κουκούλι τους πάνω σε σπάρτα. "Ομως οί γεωγραφικοί και κλιματολογικοί παράγοντες δεν προσδιο

ρίζουν μόνο τη λαϊκή αρχιτεκτονική, άλλα και τή μορφή των χωραφιών, τα καλλιεργούμενα προϊόντα και γενικά τις επαγγελματικές ασχολίες τών κατοίκων. "Εναν πολύ έξυπνο τρόπο λ.χ. έχουν επινοήσει οί χωρικοί για να μπορούν να μετατρέπουν τις απότομες πλαγιές σε χωράφια καλλιεργή

σιμα. Χωρίζουν τήν πλαγιά σέ μακρόστενες λουρίδες, πού τις υποβαστάζουν «πεζούλες» πέτρινες, χτισμένες «ξερολιθιά», έτσι ώστε καί ή επιφάνεια του εδάφους να γίνεται επίπεδη καί κατάλληλη για σπορά καί ή βροχή να μήν παρασέρνει το χώμα τών χωραφιών. Τίς συκιές καί τ' αμπέλια τα φυτεύουν στά ριζά της πεζούλας, για να τα προφυλάξουν άπ' το βοριά, ενώ στις λαγκαδιές πού είναι απάνεμες καί υπάρχει νερό, δημιουργούν περι

βόλια καί φυτεύουν ελιές καί εσπεριδοειδή. 'Αντίθετα, στην πεδιάδα της Κώμης, πού είναι ή μόνη πεδινή περιοχή του νησιού, τα χωράφια είναι επίπεδα καί χωρίζονται μέ χαντάκια, άπ' τή μια για να εμποδίζονται τα ζώα καί να μήν καταστρέφουν τήν παραγωγή καί άπ' τήν άλλη για να δια

τηρείται υγρασία καί δροσιά τό καλοκαίρι. Ό τρίτος παράγοντας πού διαμορφώνει τό λαϊκό πολιτισμό της Τήνου

— ό θρησκευτικός παράγοντας — εκδηλώνεται σέ πρώτη φάση μέ τίς επι

βιώσεις της αρχαίας θρησκείας, δπως συμβαίνει καί στίς άλλες ελληνικές περιοχές. Ή παρουσία τοΰ υπερφυσικού κόσμου στή ζωή τοΰ χωρικού είναι έντονη. Κάθε τι πού προσβάλλεται εύκολα καί έχει για τον άνθρωπο αξία (δπως ή συγκομιδή ή τα μεταβατικά στάδια της ζωής—γέννηση, γάμος, θάνατος—κατά τον Ernst Sampter), περικυκλώνεται άπό φανερούς καί αόρατους κινδύνους, πού δέν είναι δυνατό να αντιμετωπισθούν άπ' τή λαϊκή αντίληψη παρά μέ αποτρεπτικά μέσα καί πράξεις άμεσης καί ανα

λογικής μαγείας. Ή λαϊκή πίστη περιλαμβάνει έναν πλουσιότατο κύκλο δαιμονικών όντων, πού τά περισσότερα έλκουν τήν καταγωγή τους άπ' τήν ελληνική αρχαιότητα ή, ακόμα παλιότερα, άπ' τό μυθοπλαστικό πνεύμα τοΰ πρωτογόνου. Παράδειγμα οί τρεις Μοίρες, πού δέν είναι άλλες άπό τήν Κλωθώ, τή Λάχεση καί τήν Άτροπο, καί οί νεράιδες (επιβίωση τών αρχαίων νυμφών) ή «Άγελλοΰδες», όπως λέγονται στην Τήνο, ονομασία πού έρχεται κατευθείαν άπ' τήν παιδοπνίκτρα Γελλώ τών αρχαίων.

"Ολ' αυτά δείχνουν ότι ή αρχαία θρησκεία δέν έπαψε νά ζει στή συνεί

δηση τοΰ Έλληνα, παρά τά τόσα χρόνια παρουσίας τοΰ Χριστιανισμού. Καί άπό δώ ακριβώς ξεκινάει ή ιδιοτυπία της λαογραφίας μας, πού έχει τά τελευταία χρόνια προκαλέσει ενα διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον τών ξένων. 'Απ' τό ότι συνταιριάζει δοξασίες καί λατρευτικά έθιμα τής αρχαίας θρησκείας μέ τήν αυστηρή περί ζωής θεώρηση τής ορθόδοξης εκκλησίας, στοιχεία πού καί τά δυο είναι εξω άπ' τή ζωή τών Ευρωπαίων.

— 317 —

Ή συγχώνευση αυτών τών στοιχείων είναι το ίδιο φανερή και στη λαογραφία της Τήνου, τόσο στή λαϊκή θρησκεία της — τήν popular reli

gion σαν έννοια με σαφή αντιδιαστολή προς τήν επίσημη θρησκεία — όσο και στον πνευματικό της πολιτισμό. Πλάι στα ειδωλολατρικά έθιμα της Πρωτοχρονιάς με τα κάλαντα, τα τυχερά παιχνίδια και τις άλλες αρχαίες συνήθειες, υπάρχει το χριστουγεννιάτικο έθιμο του «κάβου» στον Τριπό

ταμο, πού για κατάληξη του έχει το κοινό «τραπέζι της αδελφοσύνης», πού τόσο έντονα θυμίζει τις πρωτοχριστιανικές «αγάπες». Μέ τή νηστεία της Καθαρής Δευτέρας, βαδίζει πλάι πλάι ή κηδεία του «Καρναβδ» στο Φαλατάδο και τις αποκριάτικες μεταμφιέσεις τών πρωτόγονων δοξασιών διαδέχεται το ανάθεμα κατά τών αίρεσιαρχών στον "Αη Δημητράκη της Ό ξ ω μεριάς, τήν Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Οι κούνιες, πού στή

νονται το Πάσχα στον Πύργο, έχουν τήν καταγωγή τους κατευθείαν άπ' τις «αιώρες» τών 'Αθηναίων παρθένων στή γιορτή τών 'Ανθεστηρίων, ενώ τήν επομένη, τή Δευτέρα τοϋ Πάσχα, ό Κτικάδος τελεί μέ τή σειρά του πρωτοχριστιανικές αγάπες. Οί φωτιές τοϋ "Αη Γιαννιού τοϋ «Φωταρα» ανάγονται στα πανάρχαια καθαρτήρια έθιμα και ακολουθούνται άπό πλήθος μαντικών ενεργειών και ή ευλογία τών πρώτων σταφυλιών, στις 6 Αυγού

στου, έχει τήν προέλευση της στις αρχαίες «απαρχές», για ν' αναφέρω μερικά ενδεικτικά σημεία.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οί επωδές, τα ξόρκια. Ξεκινώντας άπ' τους πρωτόγονους μαγικούς χορούς, έφτασαν σήμερα να συνδυάζουν τή μαγεία μέ τή θεία επέμβαση. Προτάσσουν χριστιανικά τροπάρια και παράλληλα συνοδεύονται άπό πράξεις συμπαθητικής μαγείας. Έκτελοϋν μαγικές διαδικασίες μέ αγιασμό και εκφράζονται μέ ύφος πού πλησιάζει τήν εκκλησιαστική παράδοση.

Περνώντας στις λαϊκές αντιλήψεις περί θανάτου και Χάρου διαπιστώ

νουμε κ' εδώ συνύπαρξη τοϋ όμηρικοΰ ύποχθόνιου κόσμου και της χριστια

νικής διδασκαλίας περί Θεοϋ κριτή, ενώ εκπληκτικές συγγένειες παρου

σιάζουν και οί σημερινοί άγιοι μέ τους θεούς τοϋ Δωδεκαθέου, τους οποίους καί έχουν κατά κάποιον τρόπον αντικαταστήσει ("Αγ. Νικόλαος Ποσει

δώνας, Προφήτης 'Ηλίας Δίας, "Αγ. 'Ανάργυροι Διόσκουροι, "Αγ. Λευ

τέρης Είλείθυια κλπ.). Καθένας άγιος έχει καί μια ιδιαίτερη δύναμη, μια ειδική αποστολή. Πάνω όμως άπ' όλους τους αγίους βρίσκεται μια μορφή πού αναμφίβολα μπήκε στή λαϊκή πίστη άπό καθαρά χριστιανική επί

δραση : Ή μορφή της αιώνιας μάνας, της Παναγίας, πού σ' όλη τήν Ελλάδα παίρνει τήν πρώτη τιμή, άλλα στην Τήνο ακόμα πιο πολύ, άφοΰ βγήκε άπό τά ϊδια της τα σπλάχνα καί συνδέθηκε μαζί της αδιάσπαστα.

Αυτή ακριβώς ή παρουσία της Παναγίας, μαζί μέ τή συνύπαρξη τών δύο δογμάτων, τοϋ ανατολικού καί τοϋ δυτικοϋ, είναι τά στοιχεία πού

— 318 —

συνθέτουν σε δεύτερη φάση το θρησκευτικό παράγοντα και εφοδιάζουν το λαϊκό βίο της Τήνου με ξεχωριστά χαρακτηριστικά.

Ή παρουσία των καθολικών μέσα σ' ενα χώρο οργανικά ορθόδοξο, πέρα απ' το ότι συνετέλεσε στην εξαφάνιση της τοπικής φορεσιάς και προκάλεσε τις επιδράσεις πού αναφέραμε στην αρχιτεκτονική τών εκκλη

σιών, δημιούργησε ενα οξύ πρόβλημα, πού μόλις στις μέρες μας φαίνεται να κατασταλάζει. Τον περασμένο αιώνα, όπως μας πληροφορεί ό Γεωργαν

τόπουλος, οι διαμάχες εΐταν έντονες και συχνά σημειωνόντουσαν θλιβερά επεισόδια, παραβιάσεις εκκλησιών, γκρεμίσματα καμπαναριών, βεβηλώ

σεις ιερών κλπ. Με τον καιρό οι διαμάχες έπαψαν να είναι έντονες, παρα

μείναν όμως οι αντιπάθειες, έτσι ώστε μόλις λίγα χρόνια πρίν, στη Στενή π.χ. πού ό μισός πληθυσμός είναι καθολικός κι ό άλλος μισός ορθόδοξος, όταν οί καθολικοί έκαναν λιτανεία για να βρέξει, παρακαλούσαν να πέσει ή βροχή στα δικά τους μόνο χωράφια, λέγοντας :

Βρέξε Θέ μου, βρέξε στα Φραγκοχώρια, βρέξε και στη μίση Στενή, γιατ ή αλλ' είναι Ρωμιοί!

Και τα παιδιά τών ορθοδόξων τραγουδώντας τήν Κυριακή τών Βαΐων τό «Βάγιο, βάγιο τών Βαγιώ», δεν παράλειπαν να προσθέσουν κοροϊδευ

τικά στο τέλος :

Πάσκασαν και οί Φράγκοι, μια παραγγεριά βάτραχοι.

Σήμερα και οί αντιπάθειες αυτές αμβλύνονται. Οί οπαδοί τών δύο δο

γμάτων, με πιο διαλλακτικούς τους καθολικούς, πλησιάζουν συναισθημα

τικά όλο καί περισσότερο, προσέγγιση πού εξωτερικεύτηκε καί λατρευ

τικά με τό συνεορτασμό του Πάσχα, τα τελευταία χρόνια. 'Από τήν άλλη μεριά, ή εύρεση της εικόνας της Μεγαλόχαρης ανεφο

δίασε τό νησί πνευματικά και οικονομικά, τό μετέβαλε σε πανελλήνιο προσκυνηματικό κέντρο, έδωσε νέο προσανατολισμό στίς βιοτεχνίες του, επέβαλε τήν Παναγία στή συνείδηση τών κατοίκων σάν κάτι αναπόσπαστα δικό τους καί δημιούργησε καινούργια πανηγύρια καί έθιμα. Τό μεγαλύ

τερο μέρος της βιοτεχνίας του τόπου βασίζεται σήμερα στην προσκυνη

ματική κίνηση του καλοκαιριού. Χάρις στην κίνηση αυτή διασώθηκε ή υφαντική τέχνη μέ τήν ίδρυση του υφαντήριου της Χώρας, σε μια στιγμή πού φαινόταν να εκπνέει, ύστερα άπ' τήν εγκατάλειψη του οικογενειακού αργαλειού. Τό ϊδιο μπορούμε να πούμε καί για τα τοπικά κεντήματα, τους «φιλέδες», ενώ ή καλαθοπλεχτική, ή κηροπλαστική καί ή κατασκευή φυ

— 319 —

λαχτών και ψάθινων ειδών πήραν μεγάλη ώθηση και προσανατολίστηκαν προς το εμπόριο.

Ή παρουσία της Μεγαλόχαρης στη ζωή τών κατοίκων εΐναι έντονη κι αυτό φαίνεται όχι μόνο από τήν πίστη με τήν οποία προσβλέπουν σ' αυτή, άλλα και άπ' τις κουβέντες της καθημερινής ζωής, τις ευχές, τις κα

τάρες, τους όρκους, πού πολύ συχνά αναθέτουν στην Παναγία τήν εκτέλεση ή τήν τήρηση τους. Παράλληλα δημιουργήθηκαν νέα πανηγύρια και έθιμα, όπως αυτά πού συνοδεύουν τή γιορτή τής «Εύρεσης» (30 Ιανουαρίου), πού, όσο κι αν έχουν προέλευση εκ τών άνω, ταυτίστηκαν με τό λαό και γίνανε ζωντανό του κτήμα.

"Ενα πρόσθετο στοιχείο, πού χαρακτηρίζει τό λαϊκό πολιτισμό τοϋ νη

σιού και ειδικά τήν περιοχή τής Ό ξ ω μεριάς, είναι ή ύπαρξη ενός διάχυτου καλλιτεχνικού κλίματος. Ό λ ο ι σχεδόν οι «Ξωμερίτες» έχουν μιαν έμφυτη κλίση προς τήν τέχνη και πολλοί ασχολούνται επαγγελματικά μ' αυτήν. Υπάρχουν ολόκληρα εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής και ξυλογλυπτικής, ενώ στον Πύργο λειτουργεί και Σχολή Καλών Τεχνών. Και δέ μένει γωνιά κυκλαδίτικης γής—κι ακόμα πιο πέρα—πού να μήν έχει κάποιο μαρμά

ρινο τέμπλο ή άμβωνα μέ τήν επιγραφή : «Τήνιος εποίει». Δεν είναι άλλωσ

τε χωρίς σημασία τό γεγονός ότι τα ξωμερίτικα χωριά Πύργος και Ύστέρ

νια γέννησαν όλους σχεδόν τους μεγάλους σύγχρονους Τηνιακούς καλ

λιτέχνες. 'Αναζητώντας τήν εξήγηση τοΰ φαινομένου, θά οδηγηθούμε στην

ύπαρξη τών λατομείων μαρμάρου (πράσινου και άσπρου) στην περιοχή τής Ό ξ ω μεριάς, ή εξόρυξη τοϋ οποίου παρέχει άφθονη τήν πρώτη ύλη στους ντόπιους μαρμαρογλύπτες, συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει κι ό μελετητής τοΰ έργου τοΰ Χαλεπά, Στρατής Δούκας. Σχολιάζοντας τό θέμα ό Ίορδ. Δημακόπουλος, υπογραμμίζει και τό γεγονός τοΰ άπό δύο αιώνες αδιάκοπου μόχθου τών κατοίκων πάνω στο μάρμαρο, πού δημιούργησε μια καλλιτεχνική παράδοση. "Αν λάβουμε υπ' όψη μας τό ότι και ή λαϊκή τέχνη έχει να επιδείξει σ' ολόκληρο τό νησί σπουδαία δημιουργήματα, άπό τήν εποχή κιόλας τών Ενετών, και μάλιστα όχι σέ συνηθισμένους τομείς (τους περιστεριώνες λ.χ., πού εδώ είναι διόροφα πέτρινα οικοδομή

ματα μέ περίτεχνα συνθεμένα σύμβολα λαϊκής διακοσμητικής, ή τους «φεγ

γίτες» — υπέρθυρα γύψινα, πέτρινα και μαρμάρινα μέ ανάγλυφες παρα

στάσεις), διαφαίνεται ήδη ή ύπαρξη κάποιων καλλιτεχνικών καταβολών τής λαϊκής ψυχής, πού μέ τον καιρό έδωσε τους καρπούς της. Τής ϊδιας εκείνης ψυχής, πού άντεξε τίς συννεφιές καί τους αιώνες και συνθέτοντας πολλά και συχνά άντισυγκρουόμενα στοιχεία, έχτισε τό δικό της πολι

τισμό καί τον έδεσε μέ τή γη της.

— 320 —

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Β α σ ι λ ε ι ά δ η Δ. Β., Εισαγωγή στην Αιγαιοπελαγίτικη 'Αρχιτεκτονική. Αθήνα 1955.

Γ ε ω ρ γ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ Ε., Τηνιακά. 'Αθήναι 1889 —έπανέκδοσις 1971. Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ ' Ι ο ρ δ ά ν η , Το σπίτι τοϋ Γιαννούλη Χαλεπά στον Πύργο της

Τήνου. Άνάτυπον άπο τήν «Νέαν Έστίαν». [Αθήναι] 1971. Δ ο ύ κ α Σ τ ρ α τ ή , Ό βίος ενός αγίου. 'Ανάτυπο άπο το περ. «Διαγώνιος». Θεσσαλο

νίκη 1968. Κ υ ρ ι α κ ί δ ο υ Σ τ ί λ π . , Ελληνική Λαογραφία. Μέρος Α' : Μνημεία του λόγου. Έν

'Αθήναις 19652. Μ έ γ α Γ. Α., Έλληνικαί έορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας. 'Αθήναι 1957. Μ έ γ α Γ. Α., Εισαγωγή είς τήν Λαογραφίαν. 'Αθήναι 1967. Φ λ ω ρ ά κ η ' Α λ έ κ ο υ Ε., Τήνος — λαϊκός πολιτισμός. 'Αθήνα 1971.

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Είς το μετά χείρας τεύχος δημοσιεύονται μελέται των καθηγητών τον Πανεπιστη

μίου Β. Βαλαώρα περί τον επικαίρου και Ιδιαιτέρως ενδιαφέροντος θέματος τον δημο

γραφικού προβλήματος της 'Ελλάδος, Ιδία όσον άφορα εις τον άνθρώπινον παράγοντα, Γ. Θ. Ζώρα περί των πρώτων εν Πάτραις επαναστατικών εκδηλώσεων τον 1821 κατά τάς πληροφορίας τον 'Ολλανδικού προξενείου, επί τη βάσει άγνωστων πηγών τον Κρατικού Άρχείον 'Ολλανδίας, Δ. Κόρσου περί της 28ης 'Οκτωβρίου 1940 ώς πηγής εμπνεύσεως τής νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως, Γ. Σαββίδη περί άγνώστον άρθρου τον Καρυωτά

κη, δημοσιευθέντος το 1927 εις το περιοδικον τής Μεγάλης 'Ελληνικής 'Εγκυκλοπαί

δειας, Π. Μαστροδημήτρη περί τής επιβιώσεως τού Κωστή Παλαμά, επ' ευκαιρία τριακονταετίας από τού θάνατον τού ποιητού, Σπ. Χαροκόπον περί ιστορικών πληροφο

ριών αναφερομένων είς την Ιατρικήν και την κοινωνικήν πρόνοιαν τής 'Επτανήσου, τον άντεισαγγελέως εφετών Ίω. Ζεγκίνη περί τής καταστροφής τών Τούρκων εις το Δερ

βένι τού Λεονταρίον το 1452, τών φιλολόγων Davis Holton περί τής συνεχείας και τής εξελίξεως τής ελληνικής παραδόσεως τού μυθιστορήματος τού Μεγάλου Αλεξάνδρου, Σ. Τσιτσώνη περί τής θέσεως τού βασιλείου τών Δύο Σικελιών έναντι τών ευρωπαϊ

κών Δυνάμεων, συμφώνως προς άνέκδοτον εγγραφον τού 1801, Εύθ. Σουλογιάννη περί τών Σαρακηνών και τού Χριστιανισμού κατά άνέκδοτον ίστορίαν τού Καισαρίον Δα

πόντε, Β. Λαζανά περί τού προοιμίου στον «Στέφανο» τού Φιλίππου τού Θεσσαλονι

κέως μετά παραθέσεως τού αρχαίου κειμένου και νεοελληνικής μεταφράσεως και τών ιστοριοδιφών Ν. Φωκά Κοσμετάτου περί τού στρατιωτικού και πολιτικού διοικητού τής Κεφαλληνίας Καρόλον Φιλίππον ντε Μποσσέ, Στ. Μακρνμίχαλον περί μιας διαμά

χης τού Στεφάνου Σκονλούδη και τής "Ελενας Σκυλίτση Βενιζέλου το 1920, επ' ευκαι

ρία τών τότε πολιτικών γεγονότων και Α. Φλωράκη περί τών προσδιοριστικών παρα

γόντων τού λαϊκού πολιτισμού τής νήσου Τήνου. Δημοσιεύεται επίσης το Χρονικον τής Συντάξεως υπό Γ. Θ. Ζ., το 16ον Δελτίον

τής πνευματικής κινήσεως τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» υπό Μαρίας Μαν

τουβάλου και πίναξ νέων δημοσιευμάτων. Γ. Θ. Ζ.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟΝ ΙΤΑΛ1ΑΝ

'Επί τή ευκαιρία τής συγκλήσεως είς Χίον τής Διεθνούς 'Ενώσεως Βυζαντινών Σπον

δών, διήλθεν εξ 'Αθηνών δ γνωστός φιλέλλην κ. Giuseppe Schirò, τακτικός καθηγητής τής Βυζαντινής Φιλολογίας και 'Ιστορίας εν τω Πανεπιστήμια) Ρώμης, αντεπιστέλλον μέλος τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και πρόεδρος τής 'Ιταλικής εταιρίας «Oi Φίλοι τής Ελλάδος». ΕΙς συνέντευξιν προς τον έλληνικον τύπον, δημοσιευθεΐσαν την 7ην 'Ιουνίου 1973 εις δλας τάς εφημερίδας τών 'Αθηνών, ό κ. Schirò, απαντών εις σχετι

κάς ερωτήσεις, είπε τα εξής :

—"Εχετε έπισκεφθή και άλλοτε την 'Αθήνα; Τα τελευταία εϊκοσι χρόνια έχω έπισκεφθή πολλές φορές τήν χώρα σας, εϊτε για

λόγους επιστημονικής έρεύνης, είτε για να αναπνεύσω τον έλληνικόν αέρα, κάτι πού

— 322 —

είναι απαραίτητο για όποιον έχει αφιερώσει τήν ζωήν του στη σπουδήν των άξιων της 'Αρχαίας, της Μεσαιωνικής και της Νεωτέρας Ελλάδος.

— Με ποια ευκαιρία βρίσκεσθε τώρα στην 'Αθήνα ; —Ήλθα στην Ελλάδα προκειμένου να συμμετάσχω στην Σύνοδο τής Διεθνούς

Ενώσεως Βυζαντινών Σπουδών, πού συνήλθε από 21 έως 25 Μαΐου στή Χίο, για νά συ

ζήτηση τα προβλήματα τα σχετικά με τήν άνάπτυξι τών διαφόρων τομέων τής καθόλου Βυζαντινής 'Επιστήμης καί επίσης νά προσδιορίση τα θέματα πού θα συζητηθούν στο 15ο Διεθνές Βυζαντινολογικο Συνέδριο. Το Συνέδριο αυτό θά συγκληθή το 1976 στην Κύπρο.

—Έκτος από το Πανεπιστήμιο τής Ρώμης, σε ποια άλλα ιταλικά Πανεπιστήμια υπάρχουν έδρες Βυζαντινής Φιλολογίας καί 'Ιστορίας:

—Ή Βυζαντινή Φιλολογία διδάσκεται στα Πανεπιστήμια τής Τεργέστης, τής Μπολώνιας, τής Νεαπόλεως, τής Πάδοβας, τοΰ Μιλάνου, τοΰ Κιέτι, τοΰ Παλέρμου, τοΰ Μπάρι κ.α. Οί έδρες αυτές αποτελούν συγχρόνως αντίστοιχα Κέντρα Μελέτης τοΰ Βυζαντινού Ελληνισμού.

— Μέ τί ασχολείσθε σεις αυτήν τήν περίοδο; —Ετοιμάζω δύο έργα, το ένα προσωπικό καί τό άλλο ομαδικό. Τό πρώτο είναι τό

«Χρονικό τών Τόκκων», πού αναφέρεται στην ιστορία τής 'Ηπείρου κατά τήν περίοδο άπό τό 1380 εως τό 1422. Πρόκειται για ενα λογοτεχνικό κείμενο μεγάλου ιστορικού ενδιαφέροντος. 'Αποτελείται άπό 4.000 περίπου 15συλλάβους στίχους σέ δημώδη γλώσσα μέ πολλούς ηπειρωτικούς ιδιωματισμούς. Τό δεύτερο έργο, τό ομαδικό, συνίσταται στην περισυλλογή, μελέτη καί κριτική εκδοσι πολλών ανεκδότων βυζαντινών λειτουργικών κειμένων, χρονολογουμένων άπό τοΰ έβδομου μέχρι τοΰ δωδεκάτου αιώνος, τα όποια, σωζόμενα σέ αρχαιότατους κώδικας τής Κάτω 'Ιταλίας, απετέλεσαν τό περιεχόμενο τής θρησκευτικής παραδόσεως τής Μεγάλης Ελλάδος κατά τήν Βυζαντινή περίοδο καί μετέπειτα. Στο έργο αυτό, τοΰ οποίου εχω τήν επιμέλεια, μετέχουν τέσσερις "Ελληνες έρμηνευταί καί δύο 'Ιταλοί. Οί Έλληνες είναι οί έξης : Ό καθηγητής τοΰ Πανεπιστη

μίου 'Αθηνών κ. 'Αθανάσιος Κομίνης, ό κ. Κ. Νίκας, λέκτωρ τής Νέας Ελληνικής γλώσσης καί φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο τής Νεαπόλεως, ή δις Άλκηστις Πρωΐου, λέκτωρ τής Νέας Ελληνικής στο Πανεπιστήμιο τής Ρώμης καί ό κ. Ε. Τωμαδάκης, δι

δάκτωρ τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών. Οι 'Ιταλοί συνεργάται μου είναι ή κ. Ada Debiasi

Gonzato, καθηγήτρια τής Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο τής Τεργέστης καί ή κ. Augusta Acconcia Longo, βοηθός μου στο Πανεπιστήμιο τής Ρώμης. Τό όλο έργο θά άποτελεσθή άπό δώδεκα τόμους καί ελπίζεται ότι θά εχη περατωθή περί τα τέλη τοΰ 1974. Θά άκολουθήση ένας τόμος μέ τα άρχικώνυμα όλων τών κανόνων καί πίνακες συγγραφέων, τον όποιον συντάσσει ή δις Angela Armati, γραμματεύς τοΰ 'Ινστιτούτου Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου τής Ρώμης. Τήν προσπάθεια μας αυτήν ενίσχυσε οικονομικά τό Εθνικό Συμβούλιο Επιστημονικών Ερευνών τής 'Ιταλίας, πού άπό τό 1966 διαθέτει τεράστια ποσά, αναγκαία για τήν συλλογή, φωτογρά

φησι, μελέτη, παρασκευή καί έκδσσι τοΰ όλου ύλικοΰ. — Καί μία τελευταία έρώτησι, κύριε καθηγητά. Ή σπουδή τής Νεοελληνικής Φιλο

λογίας καλλιεργείται σήμερα στην 'Ιταλία; —Ή σπουδή τής Νεοελληνικής Φιλολογίας είναι σχετικά πρόσφατη. Πρώτος

εισηγητής της υπήρξε ό καθηγητής κ. Γ. Ζώρας, ό πρώτος καθηγητής τής αντιστοί

χου έδρας στο Πενεπιστήμιο τής Ρώμης. Ό κ. Ζώρας είχε πολλούς μαθητάς, πολλοί από τους όποιους είναι σήμερα πανεπιστημιακοί διδάσκαλοι τής Νέας Ελληνικής στα διάφορα ιταλικά Πανεπιστήμια. "Ηδη εις Ίταλίαν λειτουργούν αί εξής εδραι καί λεκτω

ράτα νεοελληνικής γλώσσης καί φιλολογίας: Τεργέστης, Πάδοβας, Ρώμης, Νεαπόλεως, Παλέρμου, Κατάνης, Μεσσήνης, Μπάρι, Γενούης, Κιέτι καί Lecce. if

— 323 —

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθ. 16, 'Ιούνιος 1973)

ΤΕΛΕΤΗ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΝΕΩΝ ΜΕΛΩΝ. —Τήν 18ην 'Απριλίου 1973 έγένετο ειδική τελετή υποδοχής των κατά τήν συνεδρίαν τής 'Εφορείας τής 28ης Μαρτίου 1973 εκλεγέντων νέων μελών του Συλλόγου. Ό πρόεδρος, έχαιρέτισε τα νέα μέλη καί, άφοϋ ανέπτυξε δια βραχέων τους σκοπούς του Συλλόγου, έζήτησε τήν ένεργόν συμμετοχήν εις τήν έν γένει δράσιν τοΰ «Παρνασσού». Έν συνεχεία έπέδωσεν εις εκαστον νέον μέλος το δίπλωμα εκλογής και το σήμα τοΰ Συλλόγου.

ΣΥΝΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ. — Τό εσπέρας τοΰ Μεγάλου Σαββάτου, 28 'Απριλίου έ.ε., συνεκεντρώθησαν εις τό μέγαρο ν τοΰ Συλλόγου πολλά μέλη μετά των οικογενειών των καί παρηκολούθησαν άπό κοινοΰ τήν έν τή πλατεία 'Αγίου Γεωργίου Καρύτση γενομένην τελετήν τής 'Αναστάσεως. Μετά τό πέρας τής τελετής εις τους πα

ρευρεθέντας διενεμήθησαν «κόκκινα αυγά καί τσουρέκια».

ΣΥΓΚΛΗΣΙΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΣ. — Τήν 29ην Μαΐου συνεκλήθη, συμ

φώνως προς τα άρθρα 37 καί 38 τοΰ Κανονισμοΰ, Γενική Συνέλευσις των μελών τοΰ Συλ

λόγου προς συζήτησιν των έξης θεμάτων: 1) Ένημέρωσις μελών τοΰ Συλλόγου επί αξιο

ποιήσεως ακινήτου περιουσίας, 2) Πρόγραμμα εορτασμού ΙΟΟετηρίδος Νυκτερινών Σχολών «Παρνασσοΰ, 3) "Ιδρυσις 4ης τάξεως Νυκτερινού Γυμνασίου: Ή Γενική Συνέ

λευσις τών μελών έλαβε τάς κάτωθι αποφάσεις: 1) 'Εξέφρασε τήν ίκανοποίησίν της διά τάς μέχρι τοΰδε ενεργείας τής 'Εφορείας

εις τον τομέα αξιοποιήσεως τής ακινήτου περιουσίας καί ενέκρινε τό υπ' αυτής προταθέν πρόγραμμα τής αξιοποιήσεως.

2) Ένέκρινεν ομοφώνως τό υποβληθέν ύπό τής 'Εφορείας πρόγραμμα εορτασμού τής ΙΟΟετηρίδος τών Σχολών τοΰ Συλλόγου.

3) 'Ενέκρινε παμψηφεί όπως ίδρυθή ό δεύτερος κύκλος τοΰ Γυμνασίου, ήτοι 4 νέαι τάξεις, εξ ων κατ' έτος θα λειτουργή μία νέα τάξις, μέχρι συμπληρώσεως τοΰ όλου Γυμνασίου.

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Τήν 30ήν 'Ιουνίου εληξεν ή προθεσμία υπο

βολής έργων εις τους προκηρυχθέντας κατά τό τρέχον έτος ύπό τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλό

γου «Παρνασσός» δύο φιλολογικούς διαγωνισμούς : Εις τόν 53ον Καλοκαιρίνειον θεατρικόν Διαγωνισμόν τά υποβληθέντα έργα άνήλ

θον εις 41. Ή κριτική επιτροπή τοΰ διαγωνισμού ήρχισεν ήδη τήν μελέτη ν τών έργων. Τά αποτελέσματα θα ανακοινωθούν εντός τοΰ μηνός Δεκεμβρίου.

Εις τόν Διαγωνισμόν Ποιήσεως διά Νέους ελαβον μέρος 218 υποψήφιοι δι' ενός μέχρι πέντε ανεκδότων ποιημάτων. Ή κριτική επιτροπή ήρχισεν ήδη τήν μελέτην τών υποβληθέντων ποιημάτων. Τά αποτελέσματα καί τοΰ διαγωνισμοΰ τούτου θα ανακοινω

θούν εντός τοΰ μηνός Δεκεμβρίου.

ΔΩΡΕΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΝ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ».— Προς τήν Πινακοθήκην τοΰ Συλλόγου προέβησαν εις δωρεάν έργων των οί κάτωθι ζω

γράφοι: Βέττα Σκιάδα: Μεντρεσές. Χαράλαμπος Κορωναϊος: Χειμωνιάτικη Δύση.

*

— 324 —

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΜΑΪΟΥ 1973 ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ

ΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ. — Κατά το χρονικόν διάστημα 'Απριλίου Μαΐου 1973 έγέ

νοντο αί ακόλουθοι διαλέξεις, πρωτοβουλία του Φιλολογικού και 'Αρχαιολογικού Τμή

ματος του «Παρνασσού». 1η διάλεξις, τήν ΙΟην 'Απριλίου: Έν τω πλαισίω των εκδηλώσεων έπί τη 50ετηρίδι

από της Μικρασιατικής καταστροφής, τιμητική έκδήλωσις υπέρ τοΰ Μικρασια

του ακαδημαϊκού και λογοτέχνου 'Ηλία Βενέζη. Όμιληταί οί λογοτέχναι κ.κ. Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Ά θ α ν α σ ι ά δ η ς Ν ό β α ς τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών και Γ ι ά ν

ν η ς Χ α τ ζ ί ν η ς , Πρόεδρος τής 'Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. 2α διάλεξις, τήν 17ην 'Απριλίου: Όμιλητής ό κ . ' Ι ω ά ν ν η ς Ζ ε γ κ ί ν η ς , άντει

σαγγελεύς 'Εφετών, μέ θέμα: «Ή Δίκη τοΰ Χρίστου». 3η διάλεξις, τήν 20ήν 'Απριλίου: Όμιλητής ό Άρχιμ. Τ ι μ ό θ ε ο ς Τ ρ ι β ι ζ ά ς ,

δ.θ., μέ θέμα: «Τί είναι Εκκλησία». 4η διάλεξις, τήν 25η ν Μαΐου: Όμιλητής ό κ . Σ ο φ ο κ λ ή ς Λ ώ λ η ς , μέ θέμα: «Ή

Ριζάρειος 'Εκκλησιαστική Σχολή ώς έκπαιδευτικόν ίδρυμα».

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΜΑΪΟΥ 1973 ΤΟΥ ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑ

ΤΟΣ. — Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Απριλίου Μαΐου 1973 έγένοντο αί ακόλουθοι διαλέξεις, πρωτοβουλία τοΰ Φυσιογνωστικοϋ Τμήματος τοΰ «Παρνασσοΰ», έν σύνεργα^ σία μετά τής Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας τής 'Ιατρικής: 1η διάλεξις, τήν 13ην 'Απριλίου: Εορτασμός 50ετηρίδος από τής γεννήσεως τοΰ Νικο

λάου Κοπερνίκου. Όμιλητής ό κ. Β α σ. Π. Ρ ό ζ ο ς , μέ θέμα: «Κοπέρνικος, ό μέγας αστρονόμος καί ιατρός».

2α διάλεξις, τήν 8ην Μαΐου: Όμιλητής ό κ . Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς ' Α λ ι β ι ζ ά τ ο ς , καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, μέ θέμα: «Ό Ambroise Paré και ή εποχή του».

3η διάλεξις, τήν 18ην Μαΐου: Όμιλητής ό κ . Σ π υ ρ ί δ ω ν Χ α ρ ο κ ό π ο ς , καθη

γητής Πανεπιστημίου, μέ θέμα: «Επτανήσιοι ιατροί».

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ. — Εις τα πλαίσια τών Καλλιτεχνικών καί Κοινωνικών εκδηλώσεων τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη καί τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν, επιμέλεια τοΰ Φιλολογικοΰ καί 'Αρχαιολογικού τμήματος, αί κά

τωθι μουσικαί εσπερίδες: 3 'Απριλίου: Συναυλία έργων δια δύο πιάνα τών: Εΰας Άναστασιάδου καί Εύας Άνα

στασιάδου Λώλου. 22 Μαΐου: Τη εύγενεϊ προσφορςί τής 'Ενώσεως Φιλόμουσων Ελλάδος, μουσικοφιλολο

γική έσπερίς, μέ συμμετοχήν τής Κας Εύης Μάγκλαρη Ζαχαριάδου (πιάνο) καί τής Κας Όλγας "Εσπερ Γεωργιάδου (τραγούδι), συνοδεία τοΰ κ. Μανώλη Κοκ

κάλη. 25 Μαΐου : Συναυλία Λένας Ζωγραφάκη Τριαντάφυλλου καί Ζέφης Καραμάνου Βλά

χου, κατά διδασκαλίαν τής καθηγήτριας τοΰ τραγουδιοΰ τοΰ Όρφείου 'Αθη

νών Κας Ναυσικάς Βουτυρά Κυριακοπούλου. Σολίστ ό πιανίστας Φρειδερίκος Γεωργίου.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ. — Εις τα πλαίσια τών Καλλιτεχνικών καί Κοινωνικών εκδηλώσεων τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη καί τάς οικογενείας αυτών, καί έν συνεργασία μετά τοΰ έν 'Αθήναις Έλληνο Ίταλικοΰ Συνδέ

— 325 —

σμου και της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, ώργανώθησαν, επιμέλεια τοϋ Φιλολογικού καΐ 'Αρχαιολογικού τμήματος, αί κάτωθι κινηματογραφικοί εσπερίδες:

3 'Απριλίου : Προβολή της ιταλικής ταινίας «Προ της Επαναστάσεως». 5 'Απριλίου : Προβολή της ιταλικής ταινίας «Οί φίλες».

12 'Απριλίου : Προβολή τής ιταλικής ταινίας «Ταξίδι στην Ιταλία». 17 'Απριλίου : Προβολή τής ιταλικής ταινίας «Ή Κυρία χωρίς καμέλιες».

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ 100ΕΤΕΡΙΔΟΣ ΣΧΟΛΩΝ.— Ή υπό τής 'Εφορείας ορισθείσα 'Επι

τροπή εορτασμού τής ΙΟΟετηρίδος των Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσού» κατήρ

τισε το κατωτέρω πρόγραμμα εορτασμού, προβλεπόμενον δια τήν εβδομάδα 410 Νοεμ

βρίου ε.ε. 4 Νοεμβρίου — Κυριακή (εις ώραν όρισθησομένην)

Μνημόσυνον υπέρ Ιδρυτών, Δωρητών, Διοικήσεως, Καθηγητών και μαθητών τών Σχολών. Κατάθεσις στεφάνου εις Μνημεϊον αγνώστου στρατιώτου.

6 Νοεμβρίου— Τρίτη, ώρα 7 μ.μ. 'Επίσημος τελετή εις «Παρνασσόν». Χαιρετισμός τοϋ Προέδρου και τοϋ 'Εφόρου τών Σχολών. Πανηγυρική ομιλία κ. Χρ. Θεοδωράτου.

9 Νοεμβρίου— Παρασκευή, ώρα 7 μ.μ. Μουσικοφιλολογική Έσπερίς μέ σκηνικάς παραστάσεις και έκτέλεσιν μουσικού προγράμματος άπο όρχήστραν και χορωδίαν τών Σχολών τοϋ Παρνασσοΰ και τών μουσικών συγκροτημάτων τών 'Ανωτάτων Σχολών. Κατά τήν διάρκειαν τής εβδομάδος εκθεσις φωτογραφιών, δημοσιευμάτων, πινάκων τών Σχολών κλπ. Διαφήμισις δια τηλεοράσεως, ραδιοφώνου, τύπου. Τήν τελευταίαν ήμέραν δεξίωσις εις καθηγητάς και μαθητάς τών Σχολών.

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ. — Κατά τό χρονικόν διάστημα άπό 1ης 'Ιανουαρίου 1973 εως 30ης 'Ιουνίου 1973 έγένοντο αί κάτωθι δωρεαί:

κ. Ίω. Θεοδωρακοπούλου εις μνήμην Κ. Μπαστιά έκ 1.000 δρχ., 'Εκπαιδευτηρίου Ζηρίδη έκ 5.000 δρχ., κ. και κας Στάθη Κουτσοχέρα εις μνήμην Άνδρ. Βρανοπούλου έκ 500 δρχ., κ. και κας Χρ. Δημακοπούλου εις μνήμην Νίκου Μπογιατζόγλου έκ 500 δρχ., κας Ρεβέκκας Πολυμερή εις μνήμην Χρήστου Γόνατα έκ 300 δρχ., οικογενείας Παύλου Λυκούδη εις μνήμην Φανής Σκαλτσά έκ 500 δρχ., Ε.Ε. Α.Ε. εις μνήμην Άλεξ. 'Ωνάση έκ 5.000 δρχ., οικογενείας Άλεξ. Γενάλη εις μνήμην Νικολάου Σακκή έκ 3.000 δρχ., Άφών Ν. Μ. και Ι. Τσούχλου εις μνήμην Κ. Βολοβίνη έκ 500 δρχ., κ. Γεωργίου Βογια

τζάκη εις μνήμην Παναγιώτου Βογιατζάκη έκ 3.000 δρχ., κας Μαίρης Βλησίδου εις μνή

μην Θρασυβούλου και Ευδοκίας Βλησίδου έκ 500 δρχ., ανωνύμου εις μνήμην Νώντα Γίδα έκ 200 δρχ., κ. Βησσ. Σκαλαίου και δίδος Λίζας Σκαλαίου εις μνήμην Σοφίας Σκα

λαίου έκ 1.000 δρχ., Βέττης Καλή εις μνήμην Τάσου Καλή έκ 1.000 δρχ., κ. Π. Παναγιώ

του εις μνήμην Π. Καλλιγά έκ 500 δρχ., κ. Κ. Σταυροπούλου εις μνήμην Ελένης Σταυ

ροπούλου έκ 500 δρχ., κας Πόπης Ζώρα είς μνήμην τοϋ συζύγου της Φραγκίσκου Ζώρα έκ 4.000 δρχ., κας Έλβίρας Μιχαηλίδου είς μνήμην Δώρου Μιχαηλίδη έκ 500 δρχ., κ. Καλ. εις μνήμην τής συζύγου του έκ 1.000 δρχ., κ. και κας Δημ. Γαλανού είς μνήμην Ευσταθίου Μαλούχου έκ 500 δρχ.

μ.μ.

— 326 —

ΝΕΑ Δ Η Μ Ο Σ Ι Ε Υ Μ Α Τ Α G i u s e p p e S c h i r ò , La genealogia degli Spata tra il XIV e XV sec. e due Bua sco

nosciuti (ανάτυπον), Ρώμη 1973. 'Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τόμ. 1, 2, 3, 6. Έκδοσις της Βουλής των Ελλήνων,

'Αθήναι 1971. Μ ά ρ κ ο υ Φ ώ σ κ ο λ ο υ , Τα παλαιά ελληνικά βιβλία τοϋ Ελληνικού Κολλεγίου

του Αγίου 'Αθανασίου τής Ρώμης, μέ συμπληρώσεις στις βιβλιογραφίες των É. Legrand και Δ. Γκίνη Β. Μέξα, 'Αθήνα 1971.

Μ ά ρ κ ο υ Φ ώ σ κ ο λ ο υ , Ή θεολογία τοϋ Τρισάγιου "Υμνου (άνάτυπον), Θεσσαλο

νίκη 1972. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Μ ε ρ ε ν τ ί τ ο υ , Το πνεΰμα τής ομονοίας και ή ένότης τής Φυ

λής εν τή 'Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, εν 'Αθήναις 1973. Ζ α χ α ρ ί α Τ σ ι ρ π α ν λ ή , Ό Νεόφυτος Ρόδινος στην Ήπειρο (Α' μισό Που αι.)

(άνάτυπον), 1972. Ζ α χ α ρ ί α Τ σ ι ρ π α ν λ ή , Κωνσταντίνος Καλοκρατας (1589 17ος αι.) (άνάτυπον),

Θεσσαλονίκη 1969. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Σ π η λ ι ω τ ά κ η , Τάέν Ναυπλίω κτίρια τοϋ Βουλευτικού και

τοϋ 'Εκτελεστικού (18241826) (άνάτυπον), 'Αθήναι 1973. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Χ ι ο ν ί δ η , Οίε ΐ ςτά μητρώα των αγωνιστών τοϋ 1821 αναγραφόμενοι

Μακεδόνες (άνάτυπον), Θεσσαλονίκη 1972. Ε. Ά γ γ ε λ ο μ ά τ η Τ σ ο υ γ κ α ρ ά κ η και Δ έ σ π ο ι ν α Τ σ ο υ κ λ ί δ ο υ Π έ ν

να, Μητρωον Α' Νεκροταφείου 'Αθηνών — Α' Ζώνη, Ιον Τμήμα, Δήμος 'Αθη

ναίων, 'Αθήναι 1972. Μ ε ν ε λ ά ο υ Τ ο υ ρ τ ό γ λ ο υ , Το «άβιωτικίον». Συμβολή εις το Βυζαντινον Κλη

ρονομικόν Δίκαιον (άνάτυπον), 'Αθήναι 1973. Σ ά β β α Λ ο ϊ ζ ί δ η , Δια τήν ίστορίαν τοϋ Κυπριακοΰ, 'Αθήναι 1973. Τ ι μ ο θ έ ο υ Τ ρ ι β ι ζ ά , Τί είναι εκκλησία (άνάτυπον), 'Αθήναι 1973. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ώ ρ α , Ή ανταρσία τοϋ Άλή πασά εις άγνωστα έγγραφα τοϋ 'Απορ

ρήτου 'Αρχείου τοϋ Βατικανού, Κείμενα καί μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 81, 'Αθήναι 1973.

Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ώ ρ α , Μαρίνου Φαλιέρου : 'Ιστορία και ονειρον (κατά τον Νεα

πολιτικόν κώδικα III. Β. 27 (Άνάτυπον), Roma 1972. Δημ. Σ κ α ρ λ ά τ ο υ Σ ο ύ τ ζ ο υ , "Ελληνες ηγεμόνες Βλαχίας και Μολδαβίας, 'Αθή

να 1972. 'Α ν τ. Σ τ ε φ ά ν ο υ , Δείγματα Νεοελληνικής Τέχνης, Α' Γλυπτά, Χίος 1972. Π. Δ. Μ α σ τ ρ ο δ η μ ή τ ρ η , Δύο ανέκδοτα γράμματα τοϋ Κωστή Παλαμά (άνάτυ

πον), Θ8σσαλονίκη 1973. Ε λ έ ν η ς Μ π ε λ ι ά , Μοναστηριακά Λακωνίας, 'Αθήνα 1972. Ε λ έ ν η ς Μ π ε λ ι ά , "Εκθεσις τοϋ Σπυρίδωνος Τρικούπη περί των πρώτων μέτρων

τής 'Αντιβασιλείας εν 'Ελλάδι (άνάτυπον), 'Αθήναι 1973. Β α σ. Ι. Λ α ζ α ν α, Τό προοίμιο στον «Στέφανο» τοϋ Μελεάγρου. Άνατύπωσις εκ τοϋ

περιοδ. «Παρνασσός» τόμος ΙΔ', αριθ. 4, 'Αθήναι 1972. " Ι ω ά ν ν ο υ Ά ν τ. Π α π α β α σ ι λ ε ί ο υ , Ό Κωστής Παλαμάς καί ή "Αρτα (Τα Γράμ

ματα Ό Κρυστάλλης Τό Χρέος), 'Αθήναι 1973. Ν. Ρ ε μ ε δ ι ά κ η , Μνημόσυνον Νίκου Στρατάκη, Ιεράπετρα 1971. Φ ι λ ί π π ο υ Φ ά λ μ π ο υ , Μάρκου 'Αντωνίου Κατσαΐτη. Δύο ταξίδια στη Σμύρνη

1740 καί 1742, 'Αθήναι 1972.

— 327 —

' Α λ έ κ ο υ Φ λ ω ρ ά κ η , Τήνος Λαϊκός πολιτισμός, 'Αθήνα 1971. C a r l o C a r b o n a r a , Persona e libertà e altri saggi, Napoli 1973. C l e t o C a r b o n a r a , Discorso empirico delle Arti, Napoli 1973. Φ ο ί β ο υ Δ έ λ φ η , Γιώργης Σαραντάρης (Δοκίμιο), 'Αθήνα 1973. Γ ι ά ν ν η Κ α ρ ά β ι α , Ό ποιητής Φοίβος Δέλφης, 'Αθήνα 1973. Μ ε λ ή Ν ι κ ο λ α ΐ δ η , Λουκάς ό 'Αγαπητός (ιστορικό αφήγημα), Λευκωσία 1972. Π ά ν ο υ Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , Πέρα άπα τήν Πολιτεία, 'Αθήνα 1972. Λ ί λ α ς Κ α ρ α ν ι κ ό λ α , Ό ιππότης μέ το ψαθάκι (Διηγήματα), 'Αθήνα 1973. Λ ί λ α ς Κ α ρ α ν ι κ ό λ α , Lord Byron, Μάνφρεντ (μετάφραση), 'Αθήνα 1973. Μ ά χ η ς Μ ο υ ζ ά κ η , Ρόδο τοΰ Κενταύρου (ποιήματα), 'Αθήνα 1973. Ν ί κ ο υ Β λ α χ ά κ η , Παιδομάζωμα (τραγωδία), 'Αθήνα 1971. Λ ο υ ΐ τ ζ ι Π ι ρ α ν τ έ λ λ ο , Οί γίγαντες τοϋ βουνού, μετάφραση Άλκ. Γιαννόπου

λου (Ανάτυπο), 'Αθήναι 1973. Ν α δ ί ν α ς Δ η μ η τ ρ ί ο υ , 'Αναζητήσεις (τόμ. Ι και II), Ποιήματα, Κύπρος 1972. Μ ί μ η Κ. Ί α κ ω β ί δ η , Ποιήματα, Λεμεσός Κύπρος 1973. Μ ί μ η Ί α κ ω β ί δ η , Σύγχρονοι Γάλλοι ποιητές (μετάφραση), Λεμεσός Κύπρος

1973. Σωζ. Θ ω μ ο π ο ύ λ ο υ , Ελληνική Βιβλιογραφία περί τής Επαναστάσεως τοϋ 1821,

τεϋχ. Γ', εκδοσις 'Αρχηγείου Στρατού, Διευθύνσεως Εκδόσεων, 'Αθήναι 1973. Γ ι ά ν ν η Κ ο φ ί ν η , Έλθέτω ή βασιλεία Σου.. . (ποιήματα), 'Αθήνα 1972. Ν ί κ η ς Λ α δ ά κ η Φ ι λ ί π π ο υ , 'Εκτόνωση (ποιήματα), Λευκωσία 1972. Ν ί κ ο υ Μ π α ζ ι ά ν α , Τα φωτά τής νύχτας (ποιήματα), 'Αθήνα 1972. Σ τ έ λ ι ο υ Ν τ ό μ α λ η , Ή Κρίση (ποιήματα), Λάρισα 1973. Γ ι ο λ ά ν τ α ς Π έ γ κ λ η , 'Αγκάθι τό αμάραντο (ποιήματα), 'Αθήνα 1972. Χ ρ ό ν η Σ ο φ ρ α, 'Αχνές σκιές κι απόηχοι, 'Αθήνα 1972. Χ ρ ό ν η Σ ο φ ρ ά , Σκίτσα και φιγούρες, 'Αθήνα 1972. ' Α λ έ κ ο υ Φ λ ω ρ ά κ η , Ποιήματα 1966 1970, 'Αθήνα 1973. Γ ι ά ν ν η Χ ο ν δ ρ ο γ ι ά ν ν η , Χόες (ποιήματα), 'Αθήναι 1972. ' Ι φ ι γ έ ν ε ι α ς Χ ρ υ σ ο χ ό ο υ , Πυρπολημένη γη (ποιήματα), 'Αθήναι 1973. Έ φ η ς Α ι λ ι α ν ο ύ , Θάλασσα τοϋ ζόφου (ποιήματα), 'Αθήνα 1973. Τ ά σ ο υ Κ ό ρ φ η , Ένα έρημο σπίτι (πεζογραφήματα), 'Αθήνα 1973. Κ α ί τ η ς Π α π α δ ά κ η Κ α ρ α μ ή τ σ α , Διάττοντες (ποιήματα), 'Αθήνα 1973. Κ ύ π ρ ο υ Χ ρ υ σ ά ν θ η , Πεζός Λόγος III: Ιστορίες από τήν Κύπρο (διηγήματα),

Λευκωσία 1973. Π ά ν ο υ Β α ζ ο ύ ρ α , Φλύαρες ζωγραφιές (ποιήματα), 'Αθήναι 1973. Κ. Π α π α π ά ν ο υ , Οί ποιητικοί διαγωνισμοί (1851 1873) και ή δημοτική μας γλώσ

σα, 'Αθήνα 1973. Analecta Hymnica Graeca e codicibus eruta Italiae Inferioris, J o s e p h S c h i r ò

Consilio et ductu edita HI Canones Novembris, A t h a n a s i u s K o m i n i s collegit et instruxit, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici dell'Università di Roma, Roma 1972.

Analecta Hymmica Graeca e codicibus eruta Italiae inferioris, I o s e p h S c h i r ò Con

silio et ductu edita, X Canones Iunii, A u g u s t a A c c o n c i a L o n g o col

legit et instruxit, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici dell'Università di Roma, Roma 1973.

"Ανάλεκτα, Πανηγυρικόν τεϋχος έπί τη 20ετία Ιδρύσεως 'Ινστιτούτου των 'Ανατολικών Σπουδών τής Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης 'Αλεξανδρείας, 'Αλεξάνδρεια 1972.

'Εθνικής Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών Κύπρου, Έπετηρίς 1972, Λευκωσία 1972.

— 328 —

Ελλάς τοΰ Νότου, Τριάντα χρόνια από τον θάνατο τοϋ Παλαμά, Λεμεσός, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1973.

Έπιθεώρησις Χωροφυλακής, 1973. Θησαυρίσματα, περιοδικόν του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντι

νών Σπουδών, τόμ. 9, Βενετία 1972. Ή Κεφαλονίτικη Πρόοδος, 'Αργοστόλι, 1973. Κρίκος, Φεβρουάριος 1973. Λακωνικά, 'Αθήναι 1972. Μαντατοφόρος, bulletin of Modern greek studies, έκδ. τοϋ Πανεπιστημίου του Μπίρμιν

χαμ, τεϋχ. 1, 1972, τεΰχ. 2, Μάϊος 1973. Σμύρνα, Μάρτιος 1973. Πάνταινος, επίσημον δελτίον Πατριαρχείου 'Αλεξανδρείας, έτος 65ον, 'Αλεξάνδρεια

1973. Πλάτων, Δελτίον τής Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, έν 'Αθήναις 1972. Φιλολογική Στέγη, Άνοιξη 1973, Πειραιεύς 1973. Κατάλογος Συλλογής μικροταινιών ελληνικών χειρογράφων ιδρυθείσης υπό Θ. Τζαν

νετάτου και Β. Μανδηλαρά, συνεργασία Έμμ. Μικρογιαννάκη, 'Αθήναι 1972. Συγκομιδή τών δημοσιευμάτων τοΟ εορτασμού τών 150 χρόνων τής 'Εθνικής Παλιγγε

νεσίας, Πρόλογος Στρατή 'Ανδρεάδη, 'Αθήναι 1973. Α. F. ν a m G e m e r t, Marinos Falieros en zijm beide liefdesdromen, Amsterdam

1973. Studia Byzantina et Neoellenica Neerlandica, fase. 3. Leiden 1972. Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici, εκδιδομένη υπό τοϋ Istituto di Studi Bizantini e

Neoellenici dell'Università di Roma, διευθυνταί Giuseppe Schirò και Γεώργιος θ . Ζώρας, περίοδος Β', τόμ. 8 9 Roma 1971 1972.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α\ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Φιλολογικόν περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον "Εκαστος τόμος σελ. 650. — Ετησία συνδρομή : δρχ. 120.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ω σ τ ή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Πα λα μ δ, 'Ιούλιος Τυπάλδος, Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σο κό π ο ύ λ ο υ, ΟΙ αδελφοί Σούτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπ! Όθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ί ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο 0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κουρτίδου , Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί ò 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματογράφος, Αθήναι 1972.

8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ.Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

Έκαστον τεΟχος δρχ. 20.

Γ. ΣΕΓΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μαντουβάλου , Τά έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τα έν τφ «Παρνασσώ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη,'Αθήναι 1971. Δρχ. 100.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα τών'Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, 'Αθήναι 1970. Δρχ. 100.

3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, 'Αθήναι 1972. Δρχ. 100.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡΑΙ>ΝΑ??0$ rWNA*^ΡΑ^ΚΑ**^* ΤΟΜΟΣ Κ'...

Documents

Transcript of ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡΑΙ>ΝΑ??0$ rWNA*^ΡΑ^ΚΑ**^* ΤΟΜΟΣ Κ'...