ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ* PAfrNA$?0?

ΦΙΑΟΑΟΠΚΦΝ ΓΚΝΟΛΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΝ

ΤΌΜΟΙ r . ΑΚ *(OKmmot'MK<Mmoz]97o)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΩ. ΖΕΡΒΟΥ. 4 'Ανδρέας Λασκαρατος (Μελέτη) Ε. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ* ..Εμπειρία καί ύπερεμπειρική συνείδησις (Μελέτη) UMB. BOSCO . . Ή πορεία τοΟ Πιραντέλλο (Μελέτη) ΙΩ. ΔΑΜΗΑΣΗ . Ή Ιατρική σχολή τοϋ Πανεπιστημίου τής Παδούης (Μελέτη) ΑΧ. ΤΑΓΑΡΗ Ignorabimus (Ή Ουτοπία δια τήν αληθώς ώφέλιμον γνώσιν) (Μελέτη) ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ (μετ. Σπ. Παναγιωτοπούλου) Θόρσις ή 'Ωδή (Ποίημα) Ν. ΦΩΚΑ - ΚΟΣΜΕΤΑΤΟΥ 'Από τήν παλαιοτέραν ίστορίαν τής Κεφαλληνίας (Μελέτη) Μ. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Ή παιδεία κατά τήν Έπανάστασιν καί κατά τα πρώτα

. _ ■ ' ' ■ μετ' αυτήν έτη (Μελέτη) ΙΩ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ. ,_ Καί πάλιν περί τών Μικρασιατών είς Νάξον (Μελέτη) ΙΩ. ΚΟΥΧΤΣΟΓΛΟΥ Ένας διδάσκαλος : Διονύσιος Α. Ζακυθηνός (Μελέτη) ΣΤ. ΓΕΩΡΓΑΛΑ Εκατό χρόνια άπο το θάνατο τοϋ 'Αλεξάνδρου

Δουμα (πατρός) (Μελέτη) Γ. θ . ΖΩΡΑ Έπιφανίου Δημητριάδου, Δοκίμιον περί «Πενίας» (Μελέτη) Ν. ΒΑΓΕΝΑ^. . , Σημείωμα στον Κάλβο (Μελέτη) Μ. MANTÒYBAAOY. ."Αγνωστος νεκρολογία είς­Κ. Βαρδαλάχον (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. Θ. ΖΩΡΑ ... Τής Συντάξεως (Χρονικόν) ΑΝΤ. ΚΑΝΑΚΑΡΗ Θεόκλητος Φιντικλής (Νεκρολογία) if Δύο επιστημονικοί επετηρίδες Βυζαντινών καί Μεταβυζαντινών Μελετών (Χρονικόν) it Ό 50ός Καλοκαιρίνειος θεατρικός διαγωνισμός (Χρονικόν) ir Διαγωνισμός διηγήματος δια τους νέους (Χρονικόν) ΣΠ. ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥΛΟΥ. .Εικαστικοί τέχναι (Χρονικόν) Γ. ΣΚΛΑΒΟΥ Μουσική (Χρονικόν) μ. μ 'Από τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον 6) (Χρονικόν)

­ it■■ Νέα Βιβλία it Γ. Πίναξ περιεχομένων τοϋ IB' τόμου (1970)

Π A f Κ Λ SiO$ ♦ΙΑΦΑΦΠΚΦΗ P<NOAIK$K ΚΑΤΑ TNMHflAK <ΚΑΙΑ$Μ<Η$Κ

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α,'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Ε π ι τ ρ ο π ή Συντάξεως" : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικοί} Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ : Γραμματεύς Συντάξεως

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 30 (Ν. Δ. 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) 'Εσωτερικοϋ Δρχ. 120 Έξωτερικοϋ Δολ. 6

Δια Συλλόγους, Σχολεία, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Τράπεζας, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 200

Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Ρ Α ^ Κ Α * * Φ * ΤΟΜΟΣ Ι&' ΟΚΤΑ&ΝΟ* - MK<tAmOÌ ]970 AMO. 4

ΙΩ. ΖΕΡΒΟΥ

ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ

Θα μιλήσω για τον 'Ανδρέα Λασκαράτο όχι μόνο τον ποιητή, άλλα και τον άνθρωπο* γιατί το λογοτεχνικό του έργο είναι σχεδόν αχώριστο από τις λεπτομέρειες της ζωής του.

Τήν προσπάθεια μου την ευκολύνει ό ίδιος ô Λασκαράτος, πού όχι μόνο πολλά μας πληροφορεί για τή φιλολογική και για τήν κοινωνική του ζωή στην αυτοβιογραφία του και σε άλλα έργα του, άλλα και συχνά κρίνει ô ίδιος και χαρακτηρίζει τήν ποιητική του αξία με πολλήν είδη­

μοσύνη και προ πάντων με πολλήν αυστηρότητα. 'Αλλ' έκτος άπ' όσα ό ϊδιος έγραψε για τον εαυτό του υπάρχουν αρκε­

τές άλλες εΙδήσεις γι' αυτόν, εϊτε σύγχρονα του είτε κατόπι, γιατί πότε φιλολογικώτερα, πότε μάλλον βιογραφικώς και πότε όλως διόλου πρό­

χειρα, πολλοί έχουν γράψει για τον Ληξιουρώτη αυτόν ποιητή καί για το Μργο του — ένα έργο πού όσο κι αν φαίνεται περιορισμένο στα στενά καί τοπικά ζητήματα, έχει όμως πολύ πλατύτερο φιλολογικόν ενδιαφέ­

ρον και είχε προπάντων στον καιρό του μεγάλη κοινωνική σημασία, ώστε δικαίως ν' άποσχολήση καί τή φιλολογική καί τή δημοσιογραφική κριτική.

Ή Κριτική, καί μάλιστα ή πρόχειρη καί αγοραία κριτική, είναι ό κυριώ­

τερος λόγος ενός παραδόξου φαινομένου, πού το βλέπουμε στή φιλολογία όπως και σε άλλα κοινωνικά πράγματα, του φαινομένου δηλαδή δτι πολλές φορές διατηρείται και διαδίδεται ή φήμη ενός ανθρώπου ή ενός έργου, χωρίς τό πλήθος να καλοξέρη τον άνθρωπον αυτό ή τό έργο. Καί όσο εις ενα τόπον ό φιλολογικός σνομπισμός είναι περισσότερος, τόσο καί ή υπερ­

βολική έπίκρισι ή ό υπέρμετρος έπαινος δημιουργούν πρόχειρα μια καλή ή μια κακή φήμη για τους συγγραφείς του τόπου. "Ετσι ή σβήνεται ολό­

τελα τό έργο τους ή αντίθετα γίνεται γνωστό κατόπι τής φήμης καί βαθμη­

δόν εξ αιτίας αυτής. Σαν αποτέλεσμα καλής φήμης ξαναρχίζει τώρα καί σ' εμάς ή γνωρι­

μία καί ή έκτίμησι του έργου τοϋ Λασκαράτου. Κ' εϊπα ξαναρχίζει, γιατί έκτος άπό τους παλαιοτέρους, δεν γνωρίζουν τώρα τον Λασκαράτο παρά

33

— 514 —

λίγοι πολυδιαβασμένοι ή επτανήσιοι. 'Από τά Στιχονργήματά του, πού τυπώθηκαν το 1872, δύσκολα φαινότουν αντίτυπο, ώς προχθές πού ξανατυ­

πώθηκαν στή Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη. Ένώ τα πολύκροτα Μυ­

στήρια τής Κεφαλονιάς, ό Λύχνος του Λασκαράτου κ' οί Χαρακτήρες του δεν βρίσκονται παρά σε λίγες βιβλιοθήκες. Κ' εξόν άπ' αυτά κι άπ' όσα άλλα αν και τυπωμένα είναι τελείως άγνωστα, υπάρχουν και όχι λίγα ανέκδοτα έργα του Λασκαράτου στή γλώσσα μας και στην 'Ιταλική, κά­

ποια μάλιστα πού τά επαινούσε κι αυτός ό ίδιος. Καί δια να μή έχουν γίνει εκδόσεις ούτε κατ' έκλογήν, αυτό σημαίνει πώς ό Λασκαράτος δεν έχει πολλούς άναγνώστας. Ή φήμη του απλώθηκε έξ αίτιας κάποιου σκανδάλου θρησκευτικού, ίσως ακόμα κ' έξ αιτίας του ότι, όπως χαρακτηριστικά γράφει ό κ. Γρ. Ξενόπουλος, όποιος φωτισμένος διαβάσει κάτι τοΟ Λασκα­

ράτου δέν το λησμονεί, άλλα πιο πολύ και προ πάντων ή φήμη του απλώ­

θηκε σαν αποτέλεσμα κάποιας ευνοϊκής κριτικής.

Άλλα είναι λοιπόν άξιος τής φήμης του ό Λασκαράτος; Είναι σημαν­

τικός λογοτέχνης; Είναι ό δυνατώτερος σατυρικός ποιητής μας, όπως τον θέλει μια κοινή φιλολογική γνώμη; Ώ ς προς αυτό θα μπορήτε να κρίνετε όταν θα σας εχω παρουσιάσει το έργο του.

Για να έκτιμηθή όμως τό έργο του όπως καί όσο πρέπει, θα χρειασθή να δώσω πληροφορίες όχι μόνο για τή ζωή του, άλλα καί για τήν ψυχο­

λογία καί για τό χαρακτήρα του, όπως τά εϊδαν άνθρωποι πού τον έγνώ­

ρισαν. Καί θα πρέπει ακόμα να προσθέσω μια γοργά σχεδιασμένη σκια­

γραφία τοΰ τόπου καί τής κοινωνίας, όπου κυρίως έζησε κ' έγραψε ô Λα­

σκαράτος γιατί, όσο κι αν φαίνονται υποκειμενικοί, οί ποιηταί είναι πάντα πράγματι ό αντίλαλος τής κοινωνίας όπου έζησαν ή, τό πιο πολύ, είναι τό άποστάλαγμα άπό τήν πνευματική άνθησι τής εποχής των. Κι αν έξαι­

ρέσωμε τους μεγαλοφυείς καί τους υπέροχους, πού γίνονται όλων των χρό­

νων άνθρωποι καί όλων των πατρίδων πολίτες, όλες οί άλλες προσωπικό­

τητες, καί μάλιστα τής τέχνης καί τής ποιήσεως οί προσωπικότητες, για να εκτιμηθούν ορθά, χρειάζεται να έξετάζωνται σε πολλές λεπτομέρειες τής ζωής των καί σχετικά με τήν εποχή τους καί μέσα στο δικό τους τό περι­

βάλλον. Ό 'Ανδρέας Τυπάλδος Λασκαράτος γεννήθηκε στο Ληξούρι τό 1811.

Είναι άπό τή μεγάλη κι αρχοντική οικογένεια των Τυπάλδων, πού προ πολλών αίώνων εγκατεστημένη στην Κεφαλληνία έδωκε άπό διαφόρους κλάδους της πολλούς έξοχους, στρατιωτικούς καί κληρικούς, επιστή­

μονες και πολιτικούς, φιλολόγους καί συγγραφείς. Καί, για να αναφέρω μόνο τους συγχρόνους τοΰ Λασκαράτου καί γνωστούς εις τά γράμματα, θυμίζω εδώ τον σοφό καί συγγραφέα πεθερό του Βαλαωρίτη Αιμίλιο Πρε­

— 515 —

τεντέρη Τυπάλδο και τον εξαιρετικό επτανήσιο ποιητή Ιούλιο Πρετεντέρη Τυπάλδο.

'Από κληρονομική λοιπόν προδιάθεσι είχε κι ό Λασκαράτος ζωηρή κλίσι στή θεωρητική σκέψι και στα γράμματα, μια κλίσι πού έφανε­

ρώνετο τους δύο περασμένους αιώνες σε πολλές αρχοντικές οικογένειες της Επτανήσου, ένστικτα σαν ανάγκη της ψυχής, χωρίς κανένα επαγγελ­

ματικό σκοπό, χωρίς καμμία φιλοδοξία φήμης. Το χαρακτηριστικό αυτό συχνά το βλέπουμε και στο Λασκαράτο. — "Οπως μοΰ ελεγ' ένας παλιός μου φίλος, ό καθηγητής κ. Όδδης, σατυρικός τότε κι αυτός στην Κεφαλ­

ληνία, ό Λασκαράτος αγαπούσε να γράφη στίχους, σχεδόν όμως δεν ήθελε να τους τυπώνη. Του άρεσε μάλλον να κυκλοφορούν σ' ένα στενό κύκλο γνωρίμων του. Δέν έδεχόταν επαίνους, και σέ κάποια εποχή της ζωής του είχε σχεδόν αποκηρύξει τα σατυρικά του ποιήματα. Βαθειά παρατηρητής, προσεκτικός στις λεπτομέρειες, προ πάντων εσωτερικός άνθρωπος. 'Από τό μετρημένο και ήσυχο εξωτερικό του δέν μπορούσε κανένας να διακρίνη τήν ατρόμητη ψυχική δύναμι και τον ορμητικά σατυρικό νου, πού κυρι­

αρχούσαν μέσα του. Τό πολύ, μια ειρωνεία εϊχεν αφήσει φωτεινά ίχνη πάνω στή φυσιογνωμία του. Ήταν λιγόλογος και απόφευγε τή συζήτησι, επίμονος άλλως τε και άμετάπειστος εις τις γνώμες του. Τέτοιο τον έθυ­

μοΰντο οί παλιοί του γνώριμοι. Άλλα και στα ίδια του τα έργα ό Λασκαράτος συχνά φαίνεται στενο­

χωρημένος για τον θόρυβο πού γίνεται γι' αυτόν, ©άθελε, όπως γράφει του φίλου του Βαλαωρίτη, να ζήση στην αφάνεια. Και μόνο ή ακατανί­

κητη κλίσι του προς τή σάτυρα τον σπρώχνει να γράψη τους στίχους του# μόνον ό ορμητικός θυμός τον παρασύρει κατόπι στο δημοσιογραφι­

κόν αγώνα1 και μόνο τό αίσθημα της καθαράς τιμιότητος πού κυριαρχεί στην ψυχή του τον παρακινεί στην έπίθεσι εναντίον παθών και εναντίον προσώπων, ως πού βαθμηδόν συνηθίζει τή δημοτικότητα χωρίς ποτέ να τήν καλοβλέπη. Προτιμά" εξ εναντίας να μένη σπίτι του κι άγαπςί, όταν βρίσκεται στο Ληξούρι, να πηγαίνη ολομόναχος και πεζός χειμώνα καλο­

καίρι στο μικρό του κτήμα στα Ριτσάτα, να περιποιήται έκεΐ τό σπίτι του και τον αγρό του, να μαζεύη κλαριά και να μαγειρεύη, μελετώντας ή γρά­

φοντας στο μεταξύ, ανενόχλητος, προς όλους συγκαταβατικός, άλλα και διόλου κοινωνικός. Κάπου μας τραγουδάει όρατιακά σέ τεχνικές τερτσί­

νες τήν τέτοια ψυχική του διάθεσι :

"Οντις είμαι στον κάμπο μοναχός μου, εχω μια συντροφιά της όρεξιάς μου, συντροφιά τήν καλύτερη τοϋ κόσμου,

εχω τή συντροφούλα της καρδιάς μου.

— 516 —

Καρδούλα μου πιστή συντρόφισσα μου που δε δίνει υποψίες της φαντασίας μου,

που ôè χολοταράζει τάντερά μου και πούναι δλη για με κι δλη δική μου. Δική μου σαν μπορεί νάν ή καρδιά μου

πόσες φορές κ' εκείνη κλαίει μαζί μου με πίκρα αληθινή το ριζικό μου. Μα εκείνη ή πίκρα εϊν εύχαρίστησί μου,

κ' ευθύς παρηγοριέμαι ανάμεσα μου. Ρίχνω το βλέμμα γύρω εις τις δουλειές μου κ' εδώ βλέπω ενα φύτεμα δικό μου,

τον κόπο μου, τής έγνοιες κ' ίδρωτες μου. Πιάνω τότε τα σχέδια κι, ώ θέ μου, πόσες πούναι οι ευχαρίστησες μου.

Και λέω στή χώρα να μήν πάω ποτέ μου. . .

Τα πρώτα γράμματα έμαθε άπο το γνωστό διδάσκαλο του Γένους Νεό­

φυτο Βάμβα, στή σχολή του Κάστρου. Κ' ήταν, όπως ομολογεί, αμελής μαθητής και ταραξίας. Ό θείος του Δελαδέτσιμας, γνωστός τότε πολιτι­

κός, μέλος μάλιστα τής Φιλικής Εταιρείας, τον επήρε κατόπι στ' 'Αργο­

στόλι, κ' εκεί στοϋ θείου του έγνώρισε το λόρδο Μπάυρον, πού ήταν στην Κεφαλληνία κ' έστρατολογοϋσεν έθελοντάς για τον αγώνα. Ό μεγάλος ποιητής τον έπρόσεξε, αστειευόταν συχνά μαζί του και προεϊπε, καθώς λέν, τήν αξία του.

Δεκαέξη χρόνων ό Λασκαράτος πήγε στην Κέρκυρα κ' ήταν εκεί μαθητής του 'Ιταλού λογίου Νανούτση και του ποιητοϋ 'Ανδρέου Κάλβου, κι άπό τότε άρχισε να γράφη στίχους, ώδηγημένος στην ποίησι και στή μετρική άπό τον ίδιο τον Κάλβο. Πέρασεν έτσι αρκετός καιρός, και θα ήταν 21 χρόνων ό Αασκαράτος, όταν ό θείος του, για να κανονίση τήν κάπως ακατάστατη ζωή του ανεψιού, τον διώρισε γραφέα στή Γερουσία και συγ­

χρόνως τον έγραψε στην εκεί νομική σχολή μέ σκοπό να τον κάμη δικα­

στή, ενώ ό ίδιος ό Αασκαράτος προτιμούσε να σπουδάση γιατρός. Τήν εποχή εκείνη δημοσιεύθηκαν στίχοι του στο φιλολογικό ημερο­

λόγιο του Νανούτση, σχεδόν μεταφράσεις άπό τό ιταλικό. Μεταξύ αυτών εϊναι και οί παλαιότερα πολύ γνωστοί στην Επτάνησο και τραγουδημένοι στίχοι :

Μή σιμώσης, στον τάφο μου επάνω πού κλειεί μέσα το άμορφο σώμα.

— 517 —

Τούτο μ' έκραζε το εσπλαχνο χώμα, δντις μ' έδιωχνες άσπλαχνη εσύ.

Τώρα τι να μου κάμουνε τάνθια και τα δάκρυα πού χύνει για μένα! Τι ωφελούν τα κορμιά τα θαμμένα τα δάκρυα σου κάί τάνθια σκληρή; κ.τ.λ.

Ή έπίδρασις του λεκτικού και του ϋφους του Σολωμού είναι φανερή στους στίχους αυτούς καθώς και στάλλα λυρικά της νεανικής του ηλικίας. Μέ τον Σολωμό άλλωστε κ' έγνωρίζετο τότε και είχε τήν οδηγία και τήν έκτίμησί του.

'Από τήν Κέρκυρα ξαναγύρισε στην Κεφαλληνία πρωτοκολλητής του ΕΙρηνοδικείου, άλλα σε λίγο παραίτησε τή θέση κ' επήγε να εξακο­

λούθηση τις νομικές του σπουδές στην Πίζα και για λίγους μήνες στο Παρίσι. Το 1839, ήταν τότε 28 χρόνων, γύρισε στο Ληξούρι δικηγόρος. Άλλα το επάγγελμα δέν του αρέσει και μόλις τρία χρόνια το εξασκεί μέ πολλή τιμιότητα και κάπως ιδιότροπα. Στους Χαρακτήρες του έχει ενα : «Ό δικηγόρος όποιος είναι», όπου δέν περιγράφει, άλλα σατυρίζει το δι­

κηγόρο. « Ό Κώδικας λέει, είναι ή τράπουλα του και τον μεταχειρίζεται ώς ό χαρτοπαίκτης μεταχειρίζεται τήν τράπουλα του για να κερδήση. Θεωρεί τον πελάτην του ώς ό γεωργός θεωρεί το κλήμα του, κτήμα καρπο­

φόρο.» Και εις άλλο του έργο, εις τό «Δοκίμων ποιητικής» αναφέρει μερικές σκηνές από μία κωμωδία του «Δικανικές καταχρήσεις», όπου σα­

τυρίζει επίσης τήν κακοήθεια των δικολάβων τής εποχής. Τό 1843 ό Λασκαράτος παραιτήθηκε άπό δικηγόρος κι οΰτ' έδέχθηκε

ανώτερες κυβερνητικές θέσεις πού του πρότειναν. Άλλα ό θάνατος τοΰ πατέρα του, μετά ενα χρόνο, τον κάνει να ξαναζητήση άδεια δικηγορίας για να φροντίση τις οικογενειακές του δίκες. Ή Γερουσία τοΰ αρνείται τήν άδεια κι αυτός σέ μια επιθετική διατριβή του παρουσιάζει παράνομη τή Γερουσία. — "Επειτα τον ίδιο εκείνο χρόνο ταξιδεύει στην Κρήτη για να μελετήση τή γλώσσα και να μαζέψη ανέκδοτα λαϊκά τραγούδια. Έκείθε μέ τον ίδιο σκοπό έρχεται στάς Αθήνας, πάει στή Σύρο, στην Κόρινθο, στάς Πάτρας στο Μεσολόγγι καί ξαναγυρίζει στην Κεφαλληνία, απογο­

ητευμένος γιατί, καθώς γράφει, βρήκε ολούθε λογιωτάτους, πούχαν λησμο­

νήσει τή γλώσσα τους. Τότ' έγινε κ' ή πρώτη, ή Αθηναϊκή εκδοσι τής σάτυράς του «Το Ληξούρι».

Κι ώς εδώ, μπορεί να πούμε, τελειώνει ή πρώτη περίοδος τής ζωής τοϋ Λασκαράτου. Τους πιο πολλούς σατυρικούς στίχους τους ώς τότε τους είχε γράψει. Άλλα στον κοινωνικόν αγώνα δέν εϊχεν ακόμα ριχθή. Κι ούτε τις σάτυρές του έδημοσίευε, ούτε τίποτε πεζό είχε γράψει. Ήταν

— 518 —

όμως γνωστός σατυρικός σ' ëva φιλολογικό κύκλο τής Επτανήσου και πλατύτερα στην Κεφαλληνία. Οί στίχοι του χειρόγραφοι κυκλοφορούσαν και πολλοί, ιδίως οί μορφωμένοι, τους αποστήθιζαν.

Μια τέτοια δημοτικότης βωμολόχων ανεκδότων στίχων μεταξύ σοβα­

ρών ανθρώπων φαίνεται κάπως παράξενη σήμερα και στο δικό μας τό περι­

βάλλον. Τότε όμως στην Επτάνησο οί καλοί εϊτε σατυρικοί είτε λυρικοί στίχοι εντοπίων ποιητών προκαλούσαν ενδιαφέρον και είχαν προφορική διάδοσι, κάπως ανάλογη προς τή διάδοσι τών δημοτικών τραγουδιών στην άλλην Ελλάδα.

Ή ποίησις είναι πάντα ψυχική ανάγκη κάθε λάου και μάλιστα ή τρα­

γουδημένη ποίησις. 'Απάνω στοϋ στίχου το ρυθμό ή λαϊκή ψυχή εϊτε απο­

τυπώνει αυθόρμητα, είτε βρίσκει και παίρνει αποτυπωμένες τις χαρές και τις θλίψες, τα αίσθήματα και τα κατορθώματα, τις γνώμες και τις παροι­

μίες του λαοϋ — σχεδόν δ,τι ψυχικώτερα τον συγκινεί καί ο,τι γενικώτερα τον κάνει να σκέπτεται.

Στην Επτάνησο καί προ πάντων στην Κεφαλληνία ή σατυρική ποίη­

σις σαν γελοιογραφία, σαν εύθυμολογία, σαν βρισιά κάποτε, ήταν πιο λαοφίλητη παρά κάθε άλλο είδος ποιήσεως. Καί στην Κεφαλληνία ευδο­

κιμούσε παλαιότερα ή λαϊκή σάτυρα, ενώ λόγιοι σατυρικοί υπήρξαν πολλοί καί πριν του Λασκαράτου καί άλλοι σύγχρονοι του, ό Σπύρος Καπιτσής π.χ. πού έγραψε παρωδία τής Ίλιάδος, ό έλληνοϊταλός "Οδδης, ό Δημήτρης κι ό Παναγιώτης Πανάς, ό "Αβλιχος, ό Γιώργος Ίακωβάτος. "Ωστε ή σατυ­

ρική παράδοσις τοϋ Λασκαράτου δεν προέρχεται από τους Ζακυνθίους σατυρικούς, τον Σουρμελή, τον Κουτούζη, τον Γουζέλη, άλλα είναι ή καθαυτό σατυρική παράδοσις τής Κεφαλληνίας καί ή λαϊκή καί ή λογία, βοηθημένη από μίαν έπίδρασι τής ανάλογης 'Ιταλικής φιλολογίας του 1600 ώς τα 1700.

Ή κοινωνική σύνθεσι, οί τρόποι τής ζωής καί ιδίως οί εδαφικοί καί κλιματικοί όροι έχουν δώσει στον Κεφαλλονίτη ζωηρό νου κ' ενα χαρα­

κτήρα με πολλές αντιθέσεις. 'Αγαπά τήν θεωρία, άλλα καί είναι πολύ πρα­

κτικός· σέβεται τήν αξία, απαιτεί όμως τήν Ισότητα. Στην Κεφαλληνία ήσαν άπιστεύτως πολλές σημαντικές οικογένειες. 'Από τις σπουδαιότερες χώρες τοϋ Βυζαντινού Κράτους, άπό τήν Κωνσταντινούπολι καί τήν Τραπε­

ζούντα, άπό τήν "Ηπειρο καί τήν Κρήτη, κατέφυγαν εκεί πλήθος επιφανείς* άπό τήν 'Ιταλία κατόπι ήρθαν όχι λίγοι. Κι άπό μια επίσημη Βενετική έκθεση τοΰ 1770 μαθαίνομε πώς υπήρχαν τότε στο νησί, χωρίς τό Ληξούρι, 6285 ευγενείς, δηλαδή τό ενα τρίτο τών κατοίκων! Μεταξύ τόσων ευγενών δεν μπορούσε παρά να επικράτηση ενα πνεύμα ίσότητος, πού ή οικονο­

μική ανεπάρκεια καί οί νέες Ιδέες τό μεταμόρφωσαν βαθμηδόν σέ ενα αίσθημα φιλελεύθερο κατά τό τέλος τοΰ 18ου αιώνος.

­ 519 —

Έξ άλλου ό τόπος παράγει την ποικιλία και την άντίθεσι τών τύπων. Καθώς το γράφει ό περιηγητής Μουσσόν : «'Από την κορυφή του Αίνου, του Μεγάλου Βουνού, βλέπει κανείς το νησί γύρω του σαν ενα χάος άπό βουνά και μικροκοιλάδες». Κι αν εϊν' αλήθεια εκείνο πού είπε κάποιος, πώς τήν ανθρώπινη νοημοσύνη τήν έσφυροκόπησε το βουνό και τήν άτσά­

λωσε κατόπι ή θάλασσα, μπορεί να πούμε πώς οι Κεφαλλονϊτες άπό τήν δυνατή έπίδρασι των δύο αυτών στοιχείων ωφελήθηκαν πολύ. Κοσμογυ­

ρισμένοι, τολμηροί, στοχαστικοί, άλλα και οξύθυμοι, είναι αντικειμενικοί στην παρατήρησι, άλλα και κρίνουν όλα καθένας με το δικό του το μέτρο, έχοντας μια φυσική ροπή στην υποκειμενική έκτίμησι των ανθρώπων και στην έπίκρισι. — Ή σάτυρα είναι ή πιο έντονη έκδήλωσι τής ροπής αυτής. Και τή σάτυρα λοιπόν τήν άγαπςί και τήν αισθάνεται ό Κεφαλλο­

νίτης. 'Αλλά πιο πολύ άπ' όλους ίσως ευχαριστείται στή σάτυρα ό Ληξου­

ριώτης. Στή μικρή πόλι του Ληξουρίου ό κόσμος είναι πιο ανοιχτόκαρ­

δος, άλλα πιο είρωνικός. Αίτία ίσως είναι ή τοποθεσία τοΟ Ληξουρίου, πού ένώ μόλις απέχει 4 θαλασσινά μίλια άπό το βαρύσκιωτο 'Αργοστόλι, βρίσκεται σε μέρος ανοιχτό με μικρά φωτεινά βουνά γύρω* ή θάλασσα μπρος του δεν είναι στενόχωρη καί τά παράλια κατά εκεί απλώνονται σε χαμηλές αμμουδιές. Κι δπως τό λέει ό Λασκαράτος :

"Ομορφη χωροπούλα εϊν' το Ληξούρι, που βρέχει στο γιαλό τα ποδαράκια τηζ με τα βουνά τον 'Αργοστολίου στή μούρη. Όπίσωθέ τηζ έχει τα βουνάκια της. 'Εκείνη πρωτοβλέπει δποιοζ περνάει, μα τή μαύρη κανείς δεν τήν ψηφάει. Πουλώ κατοικημένη οχ τ 'Αργοστόλι είναι και πλούσια περσότερο άπό γη,

t καί μολαταύτα το γνωρίζουν όλοι πώς εΐναι αμελημένη και φτωχή.

Κάποια έχθρα, πού υπήρχε ανάμεσα στις δυο πόλεις, απηχεί μέσα στους στίχους αυτούς. 'Από τήν άξίωσι πού είχε τό Ληξούρι να διαδε­

χθή τό Κάστρο, τήν παλιά δηλαδή πρωτεύουσα, γεννήθηκε ή έχθρα καί στασιασμοί συνέβηκαν τό 1800 καί μια διοίκησι ολιγαρχική άπό ευγε­

νείς αύτοχειροτονήθηκε τοπική στο Ληξούρι. Τά συμβάντα εκείνα δείχνουν τό ζωηρό τοπικισμό καί τήν αυθαίρετη πρωτοβουλία πού είχαν εις τά πο­

λιτικά οί μεγάλες οικογένειες τής Κεφαλληνίας. Στις περισσότερες άπ' αυ­

τές επικρατούσε φιλελεύθερο πνεύμα. Υπήρχαν δμως καί λίγοι πεισμα­

τικά συντηρητικοί, πού καλόβλεπαν αργότερα τήν 'Αγγλική προστασία, αν καί κατά βάθος είχαν κι αυτοί, τό ίδιο, ελληνική εθνική συνείδησι. —

— 520 —

Στο συγγενικό κύκλο του Λασκαράτου περισσότεροι ήσαν συντηρητικοί. "Ετσι κι αυτός, άπό παιδί, τέτοια βαθμηδόν έσχημάτισε τήν πολιτική του γνώμη — ενώ στις κοινωνικές και στις θρησκευτικές του γνώμες ήταν περισ­

σότερο νεωτεριστής. Άλλα και κάτι άλλο θ' αναφέρω τελευταίο, πού όχι μόνο μας εξηγεί

τη φιλελεύθερη άνάπτυξι τών Κεφαλλήνων, άλλα και μας δείχνει τη γλωσ­

σική παράδοσι, πού έδωκε τον Λασκαράτο. Άπό νωρίς καλλιεργήθηκε στην Κεφαλληνία όχι μόνο ή παιδεία

και ή επιστήμη, άλλα ιδίως ή ελληνική παιδεία και ή νεοελληνική γλώσσα. Τό 1635 στην Κεφαλληνία πρωτόφεραν ελληνικό τυπογραφείο κ' εκεί τυπώθηκε το πρώτο ελληνικό βιβλίο σ' ελληνική γη. Λίγο ύστερώτερα ό μεγαλύτερος εκκλησιαστικός μας ρήτορας, ό Ληξουριώτης 'Ηλίας Μη­

νιάτης, μιλεί και γράφει τήν απλή γλώσσα με τόση δύναμι και τόση τέχνη. Σύγχρονα του σχεδόν ό σοφός Βικέντιος Δαμοδός παρουσιάζεται μεγάλος πρόδρομος στο γλωσσικό μας ζήτημα, υπερασπιστής της δημοτικής.

Κατόπι, αρκετοί μιμηταί τους και πλήθος άλλοι φιλόλογοι, επιστή­

μονες και σοφοί. Και σαν συνέχεια του νέου αύτοΰ πνευματικού ελληνισμού, παρουσιάζεται άπό τα τέλη του 18ου αίώνος στην Κεφαλληνία ζωηρά ή εθνική συνείδησι. Ό Λοβέρδος σχεδιάζει ελληνική έπανάστασι στο 1800, ό Κοργιαλένιος γίνεται συναγωνιστής τών Σουλιωτών, οί Μεταξάδες, οί Πανάδες, οί Ίγγλέσηδες και άλλοι τρέχουν στην έπανάστασι, ό Άννινος πρωταγωνιστεί για τήν ελληνική γλώσσα στο Ίόνιον Κράτος, οί μεγάλοι ριζοσπάσται θυσιάζονται για τήν ενωσι. Και σύγκαιρα μέ τους τελευταίους τούτους αληθινοί της φιλοσοφίας διδάσκαλοι ό Μενάγιας και ό Καροΰσος ξυπνάνε τους νέους μέ τό φως της ελληνικής και της νεωτέρας σοφίας.

Μέσα σε τέτοια λοιπόν εθνική και πνευματική παράδοσι και σε τέτοιο περιβάλλον έζησε ό Λασκαράτος. Κ' επειδή μια φιλολογική διάλεξι δεν είναι πανηγυρικός, μου επιτρέπεται να προσθέσω πώς ό Λασκαράτος στον πατριωτισμό και στή διανοητική υπεροχή δεν βρίσκεται ίσως στην πρώτη ­

πρώτη γραμμή. Ή ηθική του, ή ενέργεια του, ή ζωή του στην κοινωνία εύωδιάζουν άρετήν. Ή τιμιότης του δέν έχει ψεγάδι. Εϊναι ό χωρίς φόβο και χωρίς κηλίδα πολίτης. Άλλα δέν είναι ό οίστρήλατος πατριώτης, ούτε ό υπέρτερος διανοητικός. Βρίσκεται όμως πάνω στο υψηλό βήμα της τέχνης και άπό κει ή φωνή του ακούεται, ή χειρονομία του φαίνεται, ακούεται και φαίνεται όχι μόνο άπό τους κοντινούς, άλλα και καθαρώτερα μάλιστα άπό τους μεταγενεστέρους. Κ' ενώ ή ατομική του αρετή τον καθο­

σιώνει σαν υπόδειγμα, ή δημιουργία του στην τέχνη, ή ποιητική του δύ­

ναμι, τον βάνει αντικειμενικώς σέ ψηλότερη και πλέον περίοπτη θέσι παρά τους περισσοτέρους σημαντικούς συμπολίτες του.

Ά π ό τό φυλλομέτρημα τών Αθηναϊκών εφημερίδων του 1845 βλέ­

— 521 —

πομε πώς τα Ληξούρι, τήν πρώτη τυπωμένη σάτυρα του Λασκαράτου, δεν τήν έπρόσεξε ό τότε φιλολογικός κύκλος των 'Αθηνών. Το μονοπώλιο της ποιήσεως το είχαν ακόμη οί λυρισμοί και οί σάτυρες των Σούτσων, κάτι δηλαδή όλως διόλου αντίθετο της αισθητικής του Λασκαράτου. Κι αργότερα, το 1861, στο Λύχνον του, άγανακτημένος για τήν τέτοια κατά­

στασι τής τέχνης στην Ελλάδα, έδημοσίευσε ό Λασκαράτος το ποίημα του Σούτσου «Ή ποίησις τής νεωτέρας Ελλάδος», βάνοντας ύποσημείωσι : « Ό Κάλβος και ό Σολωμός ώδοποιοί μεγάλοι κ' οί δύο παρημέλησαν τής γλώσσας μας τα κάλλη» τήν έξης σημείωσι : «Τα ποιητικά σεσκλο­

σέλινα του κ. Σούτσου θα περάσουνε στους απογόνους μας για να τους δείξουνε πώς, μια φορά οί προγονοί τους εσυνηθούσανε να κλειώνται μέσ' στο γραφείο τους, να φτιάνουνε γλώσσες, γλώσσες παστές, όπου τις έπαρουσίαζαν έπειτα στο έθνος για γλώσσες χλωρές κι όλοι τους έθαυ­

μάζανε, μα κανείς δέν ήξερε σέ τί μπορούσανε να χρησιμέψουν».

'Αφορμή στή σάτυρα του Ληξουρίου έδωκε μια ζωηρή φιλονεικία τών Ληξουριωτών. "Ενα ρέμμα χωρίζει τήν πόλι σέ δύο τμήματα και προκει­

μένου να κτισθή ένας λιμενοβραχίονας έφιλονείκησαν από ποιο μέρος θα έκτιζότανε. Ό Λασκαράτος διηγείται στους πρώτους στίχους πώς άρχισε ή φιλονεικία. Και κατόπι προχωρεί :

"Ητανε ώς τόσο αδύνατο να πάη κάθε μιανοϋ μέσ' στην αυλή του ό μόλος κ έτσι στέκει καθένας και κοιτάει, ώς που γίνεται δύο ο τόπος δλος. "Από ενα μέρος πάνε οί Μαρτσελάδες, άπα ταλλο από κει οί Δεμπονεράδες.

Γνρεύουνε κ' οί δύο μ" αναφορές ό καθένας το μόλο στή μεριά του. Φέρνουνε μέσα πρόφασες πολλές και λέει εκεί καθένας τα δικά του. Μα ή κυβέρνησι πριν άποφασίση στέρνει άνθρωπο τής τέχνης να γνωρίση.

Ετούτη τή φορά ο αποσταλμένος ήτανε κατά τύχη ένας τσαγγάρης, πού εις τα μέρη του Πάπα γεννημένος, τον είχε φέρει μαζί του ένας φλάρης για ν αν του πατινάρη τα στιβάλια και τδδειξε να κάνη μονογάλια.

— 522 —

Ής τόσο ελαβθ χρεία ή Διοίκησί μας και, σαν έ'ξυπνος ετούτος, τόνε κράζει καί τον εβάνει ευθύς στη δούλεψί μας' Γιατί δντις εϊναι ξένος δεν τη γνοιάζει ποτέ τι πράγμα εϊν' άξιος να κάντ). Μόνε : εϊναι ξένος; Ναϊσκε. Τόσο φθάνει.

Είδε τον τόπο, κι άκουσε τα δίκια', και λέει : Σωπάτε τώρα να σας πω. Για να μην πω πολλά μασκαραλίκια, και για να ευχαριστήσω και τους δνό, σε τρόπο που ό^ώνε σας ν άρέση, εγώ σας τόνε βάνω μέσ' στη μέση.

"Ω ναθελ3 εϊναι τότε ό Φωτεινός, αστέρας πού'ναι τώρα. Έκειόν, εκειόνε νάθε μας στείλουν τότε, γιατί εκειος όπσδναι το άνθος τοΰ μηχανικώνε, ήθε μας βάλει βέβαια το λιμένα απάνου στα χωράφια τα σπαρμένα.

Ή σκοτεινή άπόφασι του μηχανικού εξαγριώνει και τους δυό. Οί Ντεμπονεράδες συσκέπτονται, ψευτοαρματώνονται, δημηγοροΟν κ' έπί τέ­

λους αποφασίζουν να στείλουν πρεσβεία στους αντιθέτους. Κι αρχίζει ή δεύτερη ραψωδία με περιγραφή τοϋ τί έκαναν στο μετα­

ξύ οί αντίθετοι, δηλαδή οί Ποταμιότες, και κατόπι πώς οί απεσταλμένοι ξεκινούν σε τρία ψοφάλογα, πώς οί σκύλοι τής άλλης γειτονιάς τους κακο­

μεταχειρίζονται, πώς οί πρόκριτοι Ποταμιότες τους υποδέχονται καί πώς συζητούν, κι αποφασίζουν να λυθή το ζήτημα στα χαρτιά (με τήν τράπου­

λα), άλλα στο παιγνίδι απάνω μαλώνουν. Στην τρίτη ραψωδία :

Στέκονται στο γιαλό οί Ντεμπονεράδες, προσμένοντας τους τρεις καβαλαρέους και οί περισσότεροι παίζουνε τσ' αμάδες σαν τσον "Ελληνες, τσού τότε, τοϋ ''Αχιλλέους.

ΆκοΟν τις κακές ειδήσεις, αγριεύουν καί ξεκινούν να πολεμήσουν, άλλα οί αντίθετοι τους νικούν καί διηγούνται κατόπι, ώς πού νύχτωσε, τα κωμικά τους, τα ανύπαρκτα κατορθώματα.

'Από τοντα ελεγόντανε χιλιάδες· κ' εϊν από κειά πού λέγονται ως και τώρα

— 523 —

οχ τσου πολιτικούς ύποκριτάδες, όπου πάνε βονρλίζονταζ τη χώρα, νομίζοντες πώς βέβια δεν γνωρίζοννται, μα ειν δλοι γνωρισμένοι και θεατρίζοννται. Ώς τόσο ή Νύχτα ερχότουνε γδυμένη, μ ενα σεντόνι μοναχό στην πλάτη, όμορφη μωροπούλα αναθρεμμένη εΧς το χορό, στο θέατρο, στο κρεβάτι. 5Ανασκαμνίζεται γλυκά και πγαίνει να πέση να ήσυχάση δουλιασμένη.

Ή τετάρτη και τελευταία ραψφδία σατυρίζει τον κλήρο. Το όνειρο ενός παπα κάνει τους Ντεμπονεράδες να ζητήσουν άπο το Δεσπότη άφο-

ρεσμό των αντιθέτων. Άλλα και οι Ποταμιότες ενεργούν τα ϊδια, ώστε, πληρωμένος κι άπο τους δύο ό Δεσπότης, δεν κάνει τον άφορεσμό, κι ό ποιητής συμπεραίνει :

"Ω τον ασημιού μαγευτική λαμπράδα, πώς στριφτείς το δεσπότη μας με μίας! ,ΧΩ τάλλαρα την σήμερο μονάδα της ανθρωπινής παντοδυναμίας. "Ω Μοΰσα μου, στον αιώνα που βρεθήκαμε ή κοίτα για παράδες f\ εχαθήκαμε.

Στην αυτοβιογραφία του μας λέει ό Λασκαράτος πώς το Ληξούρι του είναι μια παιδιαρίστικη μίμησι του ωραίου ιταλικού ποιήματος La secchia rapita του Ίταλοΰ νομικού και σοφοϋ 'Αλεξάνδρου Tassoni. ΜοΟ έτυχε να ιδώ το ποίημ' αυτό καί γνωρίζοντας το Ληξούρι τοΰ Λασκαράτου έπρό-

σεξα το υπόδειγμα. Είναι τυπωμένο στο Παρίσι το 1622 με ψευδώνυμο Androvinci Melisone και σατυρίζει μια έχθρα μεταξύ Μπολώνιας καί Μό-

δενας έξ αιτίας της αρπαγής ενός ξύλινου κλάδου. — Καί είδα πράγματι τον ϊδιο τρόπο διηγήσεως, τις ίδιες σχεδόν δημηγορίες, τήν περιγραφή του οπλισμού και τα επεισόδια των άλογων καί τών σκυλιών καθώς καί τή μάχη. "Ολα τάλλα όμως, ιδίως ή σάτυρα του Δεσπότη φαίνονται να είναι του Λασκαράτου. Κι όσο μπορώ άπο ένθύμησι τώρα να κρίνω, στοχάζομαι πώς δ,τι γελοιογραφικό βρίσκεται στο Ληξούρι είναι μίμησι άπο τον Tassoni, δ,τι όμως υπάρχει σατυρικώτερο είναι του ϊδιου του Λασκαράτου.

'Αλλ' έάν, άσχετ' άπο τις λεπτομέρειες αυτές, κρίνωμε τό Ληξούρι, πρέπει να πούμε πώς για τό στίχο του καί για το συγγραφικό του ύφος είναι άπο τά τεχνικώτερα του σατυρικού είδους στή γλώσσα μας' κ' έχει ακόμα μια δύναμι γελοιογραφίας καί κάποιο ρεαλιστικό χαρακτήρα, πού σπάνια

— 524 —

τον συναντούμε στη φιλολογία μας· άλλα δεν είναι καθαυτό σάτυρα, σύμ­

φωνα με την αυστηρά αισθητική άντίληψι. Θυμίζει περσότερο τους 'Ιτα­

λούς εύθυμογράφους, τον Berni, τον Mauro, τον Caporali παρά την πρα­

γματική σάτυρα, έκείνην πού μας τήν λέει ό Όράτιος γεννημένην άπό το acetum italicum, άπό τήν ιταλική στυφάδα, και πού τή νοιώθουμε να μαστι­

γώνη τήν κακία, να φιλοσοφή με στενή σκέψι, άλλα με βαθειάν αΐσθησι της πραγματικότητος, να χαράκτη ρίζη, να καυτηριάζη και να άδικη κά­

ποτε. Ή μίμησι, κι αν τήν ύποθέσωμε ολάκερη στο Ληξούρι, δέν θα είχε πολύ μεγάλη σημασία, όπως έχει βέβαια στα άλλα είδη της ποιήσεως. Οί σατυρικοί συχνά μιμοΟνται ό ένας τον άλλον και όμως αίσθητικώς, αντι­

κειμενικώς για μας, είναι πρωτότυποι. Ό μεγάλος υποκειμενισμός του σατυρικού ποιητή, πού του χρωματίζει τήν εκφρασι, σβήνει τ' άχνάρια της μίμησης. Ό ζωντανός ρεαλισμός, πού υφαίνεται μέσα σέ κάθε αληθινή σάτυρα, σκεπάζει μ' ενα πέπλο ζωηρού πάθους τό πρότυπο πού είχε στή σύνθεσί του ό σατυρικός. "Ετσι ό Ρενιέ, π.χ. ό Τζούστι, ό Μάρστον, ό Πώπ είναι σατυρικοί πρωτότυποι, αν κ' έχουν μιμηθή φανερά τον Ίου­

βενάλη ιδίως και τον Όράτιο. Έξ εναντίας του Λασκαράτου τό Ληξούρι δέν είναι κυρίως σάτυρα, γιατί εύθυμολογεΐ περισσότερο και ήθογραφεΐ παρά σατυρίζει.

Τό αντίθετο μπορεί να πούμε για τήν άλλη σάτυρα τοϋ Λασκαράτου, τή Βάρκα κανονιέρα, γραμμένη στην ϊδια περίπου εποχή. Τήν άντίθεσι τή νιώθει κι ό ποιητής λέγοντας : «στο Ληξούρι είναι πολύς μύθος και λίγη ιστορία. Στή Βάρκα κανονιέρα είναι πολλή ιστορία και λίγος μύθος». Σωστότερα θα έλεγε : Στο Ληξούρι είναι πολύ εύθυμολογία και λίγη σά­

τυρα, στή Βάρκα κανονιέρα είναι πολλή σάτυρα και λίγη εύθυμολογία. Τό φιλελεύθερο αίσθημα στην Κεφαλληνία, πού κατόπι έγινε πόθος

της ενώσεως, ήταν αντιδραστικό εναντίον της 'Αγγλικής προστασίας και των συνεργατών της. Ό Λασκαράτος συντηρητικός, πλανημένος άπό κά­

ποιες λεπτομέρειες, εϊχε παρεξηγήσει τον αγώνα των φιλελευθέρων και κατόπι τον ένωτικόν αγώνα των ριζοσπαστών. Και με τέτοια παρεξήγησι, υπερασπιζόμενος τό θείο του Δελαδέτσιμα, έγραψε τή Βάρκα κανονιέρα, πού εϊναι πράγματι πολιτική σάτυρα. Ό τίτλος είναι τό παρωνύμι κάποιας ξένης γυναίκας ελαφρών ηθών, πασίγνωστης τότε στην Κεφαλληνία. Θα διαβάσω λίγα μόνο έξάστιχα της Βάρκας κανονιέρας κι ας μου επιτρέψετε να ξεφύγω δυο ­ τρεις φορές τήν ώμή λέξι, πού χρήσιμη στο σατυρικό ποιητή, δέν ταιριάζει όμως ν' απαγγέλλεται σέ πλατύτερο κ' έτσι στολισμέ­

νο μάλιστα άπό τόσες κυρίες κύκλο. «Ή επιφυλακτική φράσι μέσα στον κόσμο, μας λέει ό Βολταΐρος, δέν είναι σεμνοτυφία* είναι ύποχρέωσι κα­

λής ανατροφής».

— 525 —

Βάρκα κανονιέρα.

Τους χίλιους οχτακόσιους τριάντα τρεϊς απάντησα γυναίκα μιαν ημέρα όπου δεν εφτυε απάνω της κανείς. "Ητανε, γέ μου, ή Βάρκα κανονιέρα. Μα εκείνη με μιαν άκρα άδιαντροπία «Είμαι, μου λέει, η φιλελευθερία».

Δεν ήξέρω ποιος τόπος μας τη φίλεψε ή ποιο καράβι μας την εκουβάλησε. Μα ξέρω πώς δ διάολος μας εζήλεψε, γιατί πλω κανείς δεν εγλυκοσάλισε. Έμίανε τους ανθρώπους είσε τρόπο πού εβούλιαξε κι αφάνισε τον τόπο.

Σϋρε, της λέω, βρωμούσα, κακομοίρα, κ η ελευθερία εσένα σε μισεί. "Η λες πώς δεν μας εδειξεν ή πείρα πώς ή ατιμία είναι κείνη πού σε ζή; "Ω τ ' δνομά σου μαύρη 'Ελευθερία, σε τι μούτρα το βάν' ή υποκρισία !

Οϋτ εντράπηκεν εκείνη ούτε κοκκίνησε. Μα γύρισε τσί πλάτες βλαστημώντας. Και σαν ήτανε νιόφερτη, μ' εκίνησε σε περιέργεια, ώστε περπατώντας, δίχως ναχω στο νου μου ν' άκλουθήσω, χωρίς σκοπό, τσ' έπήγαινα ξοπίσω. ΤΩ πνεύμα πού με φώς όλο δικό σου μπαίνεις μέσ στο σκοτάδι κ εξετάζεις' κι όμοια κρίνεις και φίλο σου κ' εχθρό σου, και τους ύποκριτάδες ξεσκεπάζεις' ελα, οδήγα με τώρα να με πας ασφαλή στ άπογύρια τσή καρπιάς.

Ή Βάρκα κανονιέρα σαν φιλελευθερία μπαίνει σ' όλα τα καλά σπίτια και τα ξεφαυλίζει με υποσχέσεις. Εις ενα υπόσχεται :

"Εβγα μ εμέ στο φόρο κ' εγώ κάνω να σε φωνάζουν οι άνθρωποι «Ό Μεσσίας!» Και για τούτο, νά φίλε μου, σού βάνω

— 526 —

μια προσωπίδα φιλελευθερίας. Ούτε ο λαός, π ο ν βλέπει με τ α ν τ ι ά τον, θα ξεχωρίση τι έχεις άποκάτον. Με της ελευθερίας τα στολίδια. λαβαίνεις βοήθεια τον λαοΰ τον κλάμπανο. 01 εφημερίδες πιάνουν τα κλασίδια και σε παινούνε τότες διπλοκάμπανο.

Εις άλλους πάλι τάζει ωφέλειες, εις άλλους ξυπνά" παλιές έχθρες, με άλλους είναι παλιά φιλενάδα, ώστε :

ΚαΙ γεμίζουν όλοι οι δρόμοι ύποκριτάδες οπού με θαυμαστήν άδιαντροπία λέγονται φιλελεύθεροι αφεντάδες, αφεντάδες με αγάπη κ έσπλαχνία : 'Εκείνοι οι ϊδιοι πού, στην κάμαρα τους, γδιοΰν το χωριάτη και το γείτονα τους.

Ό ποιητής είχε σκοπό να κάμη τή σάτυρά του μεγάλη. «Μα βαρε­

μένος — γράφει, ίσως και λίγο πειρακτικά, — εις τήν αρχή της δεύτερης ραψωδίας άπαράτησα τήν ιδέα. Έπεθύμησα πάντα ν' ανεβώ στον Παρνασ­

σό και πάντα μεσοστρατίς ό ανήφορος μ' έβάρυνε και έγύρισα πίσω. Δέν είχα τα φτερά τοϋ φίλου μου του Βαλαωρίτη.» ["Ισως κι ό στενός κύκλος τοΟ θέματος — δέν επρόκειτο παρά για τήν πολιτική πορεία τών φιλελευ­

θέρων του τόπου — να παρουσίαζε σχετικώς μέ τή δύναμι του Λασκα­

ράτου ανυπέρβλητες δυσκολίες στο άπλωμα της σάτυρας αυτής, πού κ' έτσι όση είναι καταντά κάποτε μονότονη, γιατί πειράζοντας ολοένα πρόσωπα ξαναγυρίζει στους ίδιους σατυρικούς χαρακτηρισμούς, ώστε να φαίνεται και σαν βιαστικά γραμμένη, γλήγορο και σύντομο ξέσπασμα ενός θυμού].

Γενικώτερη σάτυρα, αν όχι κ' ή πιο εμπνευσμένη του Λασκαράτου είναι ό Πνίχτης, δηλ. ό αδικητής. Φαντάζεται πώς αναβαίνοντας πάνω στα κέρατα τοϋ Σατανά βλέπει το άκάτιον τοϋ Χάρωνος και ξεκρίνει κα­

λούς κακούς εκεί μέσα, τους οποίους περιγράφει : Τρία μόνον έξάστιχα υποδειγματικά λυρικής σατύρας θα διαβάσω άπο

τον Πνίχτη. Τραγουδούνε τό βρέφος πού πεθαίνει άβάφτιστο.

Και νά, καθώς το μάτι μου προβαίνω, Ό Χάρος με παιδί στην αγκαλιά, Ποφαινότουνε μόλις γεννημένο, Κ3 εL·γε εκειος πώς τδδιωξ" ή 'Εκκλησιά, Γιατί έπεσε βλαμμένο οχ το κουφάρι, Και δέν έφτασε βάφτισι να πάρη.

— 527 —

Ούτε παπάς εσήμανε καμπάνα, Ούτε ετιμήσαν' τα μνημόσυνα του. Κ' εθρήναε ο πατέρας του και ή μάνα, Λογιάζοντας τ' άχρίστιανα στερνά του. Χάσκει τότες ό Διάολος ως τα εντόσθια, Μα μένει ξάφνου εκεί σαν από άρρώστεια.

Πετά ή ψυχή στον κόλπο τοϋ "Αγγέλου της, Σαν γλυκόγελο σε όμορφη κοπέλα. Και φιλώντας το στόμα τοϋ δδηγοϋ της, Στες δοξασίες τοϋ κόσμου μας εγέλα, Κι αγκαλιασμένα ανέβαιναν τ" αστέρια, Σα δυο ζευγαρωμένα περιστέρια.

Της ίδιας εποχής είναι και τα περισσότερα μικρά τραγούδια τοΟ Λα­

σκαράτου, λυρικά και σατυρικά, τα δημοσιευμένα κατόπι στον τόμο Στι­

χουργήματα. — "Εν' απ' αυτά, σονέτο γραμμένο ίσως αργότερα, είναι άπό τα τελειότερα τοϋ είδους εις τη φιλολογία μας. "Εχει μία πνοή ελεύθερα κωμική, σαν εκείνη πού αίσθανόμεθα να έμψυχώνη τα πήλινα κωμικά είδώλια πού μας έκληροδότησεν ή ελληνική τέχνη. 'Επιγράφεται : «Είς τον "Ερωτα».

"Ερωτα, à θες νάν τάχωμε καλά, Στο σπίτι μου να μη ματαπατήσης. Αϊ πού στο λέω' κι à θέλης να μ άφήσης Άναπαμένον, πάει πολύ καλά.

Έγώ, μ έκαψε ή πρώτη κουμπαριά. Κι αν εσύ τώρα δεν άποφασίσης Να πας στο Διάολο και να μη γυρίσης, θαρτωμε καμμιά μέρα στα χοντρά.

Για δαϋτο να μοϋ λε'ιπης κουμπαρόπουλο' Μη σοΰ μαδήσω εκείνες τσί φτερούγες, Και σε κάμω να σκούζης σα γαλόπουλο, Και να τρέχης κουτσόφτερο 'ς τσί ροϋγες. Κ' εκείνες τσι σαίτες οπού φέρεις Σοϋ τσί βάνω δλες μάτσο εκεί πού ξέρεις.

'Εκτός όμως άπό τα δημοσιευόμενα μικρά σατυρικά ποιήματα τοϋ Λασκαράτου υπάρχουν και άλλα ανέκδοτα, πού ό ποιητής τα άφήκε τα­

κτοποιημένα με ενα τίτλο : «Συλλογή ασέμνων νεανικών στιχουργημά­

των», και υπήρχαν και άλλα, πού σε μιαν εποχή, τήν εποχή τών Μύστη­

— 528 —

ρίων της Κεφαλλονιάς, ό ϊδιος τα εξαφάνισε. Πολλά ποιήματα του τα είχε χαρίσει του Βαλαωρίτη καί, μετανοημένος, αργότερα του τα ζητούσε να τα διόρθωση. Σ' ενα του γράμμα προς το Βαλαωρίτη το 1863 γράφει : « Ό Ηλίας Ζερβός μου είπε προχθές ότι έχεις τις πολυθρύλητες ποίησες μου. Σου προτρέπω να μου τις δώσης νά τις παστρέψω άπό τα ντροπαλά πού σ' αυτές βρίσκονται και σαν τίμιος άνθρωπος νά σου τις επιστρέψω χωρίς ούτε καν νά βαστάξω άντίγραφον». Άλλα ό Λευκάδιος ποιητής τοϋ αρνείται : «"Οσο δια τα ποιήματα σου — του άπαντςί — άφοϋ ό πρό­

εδρος μου σου μεταξύπνησε τον πόνο και μοΰ τα γυρεύεις δια νά τα καθα­

ρίσης, πρέπει νά φανώ αδιάκριτος νά σου τα αρνηθώ. Είμαι κ' εγώ ολίγο συντεχνίτης σου εις τήν ποίησι και ξεύρω ότι πάρα πολλά ξυστρίσματα δεν τήν ωφελούνε». Ό Λασκαράτος πειράζεται καί τοϋ ξαναγράφει σχεδόν άγρια, άλλ' εκείνος μένει ανένδοτος, καί μόλις ϋστερ' από οκτώ χρόνια του τα δανείζη νά τ' άντιγράψη, μέ τή βεβαιότητα πώς θα τυπωθούν. Άπό τα χειρόγραφα εκείνα, πολλά έδημοσιεύθηκαν στον τόμο τών Στιχονργη­

μάτων όσα έμειναν ανέκδοτα, ή οικογένεια Βαλαωρίτη τα επέστρεψε όπως έμαθα, τώρα τελευταία στην οικογένεια Λασκαράτου.

Κάποια προσεκτικωτέρα μελέτη της ψυχολογίας τοϋ Λασκαράτου μέ κάνει νά συμπεράνω πώς ή διαβατική εκείνη αποδοκιμασία όλων τών σατυ­

ρικών στίχων του είχεν αιτία οικογενειακούς καί κοινωνικούς λόγους μάλ­

λον, παρά νέες φιλολογικές γνώμες τοϋ Λασκαράτου. Καί γι' αυτό ακριβώς σταμάτησα ώς εκεί τήν πρώτη περίοδο της ζωής του.

* *

Μετά λίγους μήνες άπ' όταν γύρισε στην Κεφαλληνία, τό 1846, παν­

τρεύτηκε. Ή γυναίκα του ήταν μορφωμένη, πρότυπο αρετής καί φρονιμά­

δας. Ευχαριστημένος ό Λασκαράτος έγραφε μετά δέκα χρόνια : «Δεν έλα­

βα ποτέ αίτία νά πικραθώ μέσα στο σπίτι μου». Άλλα τό οικογενειακό περιβάλλον — ό Λασκαράτος έκαμε δυο γιους καί τεσσάρας θυγατέρες — δέν έταίριαζε μέ τή σατυρική του φήμη. Ό Λασκαράτος αποφασίζει νά είναι μόνο καλός οικογενειάρχης, φροντίζει τήν περιουσία του, επιμελείται τα παιδιά του, καταγίνεται στή μελέτη. Ό Αίσωπος, ό Αριστοφάνης, ό Ίουβενάλης, ό Δάντης, ό Κάστη, ό Λαμπρυγιέρ, ό Ουγκώ ήταν καί τότε καί κατόπι οί αγαπητοί του συγγραφείς. "Επαυσε νά γράφη στίχους κι ούτε ήθελε νά θυμοΰνται οί άλλοι όσους στίχους είχε γράψει. Κάποτε αποφα­

σίζει ν' άναμιχθή στην πολιτική, άποτυχαίνει στις εκλογές καί δημοσιεύει πέντε φυλλάδια κατά της άγυρτείας τών ριζοσπαστών. "Επειτα, στενοχω­

ρημένος άπό τό περιβάλλον καί άπό τα οικονομικά του, φεύγει μόνος για

— 529 —

την 'Αγγλία. Στο Λονδίνο και στο Καίμπριτζ κάνει το δάσκαλο της ελλη­

νικής και της ιταλικής, δεν κερδίζει όμως αρκετά και κουρασμένος άπό τη μοναξιά επιστρέφει. Στο Λονδίνο, το 1851, έγραψε και το ωραίο γνω­

στό σονέτο στην εικόνα της γυναικός του :

Εικόνα αγαπητή τής γυναικός μου. Τώρα ελα καν εσν στη συντροφιά μου. Κατοίκα πάντα μέσα στην καρδιά μου, Και φύλα με οχ τσί πλάνεσες τοϋ κόσμου.

"Εσύ για με Προστάτης "Αγγελος μου, "Αμεμπτα φύλαε τα πατήματα μου. Καί προτοϋ σκοτιστούν τα λογικά μου, Πρόλαβε, τρέξε συ, και λάμψε εμπρός μου.

Ναι, το φώς σον ξυπνάει την αρετή μου, Καί πιστόνε σ' εσένα με βαστένει. Γιατί τόσο σ αισθάνομαι δική μου,

Τόσο με την ψυχή μου ζυμωμένη, Πού δέν ήξέρω πλέον στή διαλογή μου, Πώς να σε πώ, γυναίκα μου ή ψυχή μου.

Ξαναγυρίζει στο Αργοστόλι, όπου κατοικούσε άπ' όταν παντρεύτηκε. Άλλα τό περιβάλλον του ξυπνά το σατυρικό του δαιμόνιον κ' ένφ αυτός στοχάζεται να ήθικολογήση σοβαρά, σχεδιάζει χωρίς να το καταλάβη μια πεζή σάτυρα. Γράφει ενα βιβλίο! «Τα μυστήρια της Κεφαλλονιάς, ήτοι σκέψεις επάνω στην οικογένεια, στή θρησκεία καί στην πολιτική». Καί σαν για να προφύλαξη τον εαυτό του άπό κάθε σατυρική παρεκτροπή, συνερ­

γάζεται στή συγγραφή μέ τή γυναίκα του. 'Αλλ' αν σε κάποια ό Λασκαρά­

τος έσκέπτετο μέ τή γνώμη τής γυναίκας του, ή γυναίκα του, και πολύ φυ­

σικά, εβλεπεν όλα μέ τα μάτια του Λασκαράτου. Καί ανύποπτοι έγραψαν έτσι μια σατυρική ηθογραφία, συνδυασμένη μέ κάπως ριψοκίνδυνη ηθικο­

λογία. Το 1856, ήταν τότε ό ποιητής 45 έτων, δημοσιεύθηκε το βιβλίο. Καί σε λίγες μέρες μια θύελλα κατακραυγής άπό τον λαό, τον κλήρο, τους πολιτικούς, ριζοσπάστες καί καταχθόνιους, ξέσπασε στο κεφάλι του Λα­

σκαράτου. Ό κόσμος τον βρίζει, οί λόγιοι τον κατακρίνουν, ό δεσπότης τον αφορίζει : «Έάν όμως παράκουση ταΐς έκκλησιαστικαΐς παραινέσεσι καί μή εις τό πυρ δώση τα παρ' αύτω σωζόμενα αντίτυπα τής βίβλου ταύτης, εχομεν αυτόν άφωρισμένον παρά πατρός, υιού καί αγίου πνεύματος, παρά τής μιας αγίας καθολικής καί αποστολικής εκκλησίας, παρά τών 310 καί 8 θεοφόρων πατέρων». Ό Λασκαράτος αργότερα τό κείμενον του αφορι­

σμού τό στέλνει στην εκθεσι τής Κερκύρας σαν προϊόν Κεφαλληνιακής 34

— 530 —

παραγωγής και μετά 12 ακόμα χρόνια το ειρωνεύεται : «Μοΰ φαίνεται γράφει, πως όταν ένας ήθελ' είναι αφορεσμένος άπό τήν αγία Τριάδα ήθελ' έχει αρκετά. Επομένως ή προσθήκη άφορεσμοΰ παρά τής αγίας καθο­

λικής και αποστολικής εκκλησίας, εν συνειδήσει, μου φαίνεται περιττή* και οί 318 θεοφόροι πατέρες κατά τή γνώμη μου ένοχληθήκανε αχρείαστα».

Οΰτε τότε πτοείται, οΰτε κατόπιν υποχωρεί. Άλλα στην Κεφαλληνία δεν μπορεί να σταθή· φεύγει κρυφά για τήν Ζάκυνθο* όμως κ' εκεί μόλις βγαίνει τον αναγνωρίζουν δυο βαρκάρηδες και τον φτύνουν, ό δεσπότης Ζακύνθου του εκσφενδονίζει δεύτερο άφορεσμό και αναγκάζεται να ξενι­

τευθή πάλι για τήν 'Αγγλία.

Άλλα τί ήταν λοιπόν εκείνο το βιβλίο πού προκάλεσε τέτοιον ανα­

βρασμό; Ήταν μια είρωνική καί σατυρική έπίθεσις εναντίον του κλήρου, ενα αλύπητο περίπαιγμα πολλών θρησκευτικών εθίμων, ενα άγριο πεί­

ραγμα τών πολιτικών του τόπου, καί, εξ άλλου οί γνώμες του Λασκαρά­

του, πολύ επηρεασμένες άπό τον αγγλικό ορθολογισμό, για τή θρησκεία καί για τήν οίκογένεια, ή προσωπική του ηθική, ή ατομική του ιδεολο­

γία στα πολιτικά. Καί αν ή σάτυρα ήταν ή πραγματική αιτία τής οργής του λάου, τήν

εύλογοφανέστερη όμως δικαιολογία του κατατρεγμοϋ, τήν έδωκαν οί τολ­

μηρές θρησκευτικές γνώμες του Λασκαράτου πού αψηφούσαν το σεβασμό, τον χρεωστούμενο στην παλαιότητα.—Άλλο ή αφηρημένη φιλοσοφική ηθική, καί άλλο ή συγκεκριμένη κοινωνική ηθικολογία κάθε εποχής. Αυτό, δεν το διέκρινε ό Αασκαράτος κι οΰτε μπορούσε να το ξεκρίνη, γιατί οΰτε φιλόσοφος ήταν, οΰτε κοινωνιολόγος, άλλα μόνο σατυρικός. Σατυρικός στα Μυστήρια τής Κεφαλλονιάς το ίδιο, όπως καί κάθε άλλου. Όποιος έτυχε να διάβαση τον Πέρση ή τα «λόγια στις τωρινές κακομοιριές» τοϋ Ρονσάρ, ή τις ήθικοκοινωνικές σάτυρες τοϋ Αλεξάνδρου Πώπ, αυτός φανερά το βλέπει πώς εις τα ίδια τής σάτυρας άχνάρια έγράφηκαν καί τα Μυστήρια τής Κεφαλλονιάς. Ή μόνη διαφορά εΐναι στή μορφή, γιατί εκείνοι τώ­

ξεραν πώς έσατύριζαν, ενώ ό Αασκαράτος έπίστευε πώς κοινωνιολογεϊ.

Κάτι ανάλογο μπορεί να ποΰμε καί για το «Λύχνο», τήν περιοδική εφημερίδα τοϋ Λασκαράτου, όχι όπως πρωτοφάνηκε, άλλα όπως ύστερα άπό 3 ­ 4 φύλλα επήρε τήν οριστική της μορφή. Ό ίδιος ό Αασκαράτος, πού τιτλοφορούσε το Λύχνο «εφημερίδα οικογενειακή» ομολογεί στο τέλος τοϋ πρώτου χρόνου τή μεταβολή : «Ποΰ πάς Αύχνε; Πάω στα παιδάκια. Ποΰ ήσουνα Αύχνε; Έπελέκουνα τους γαϊδάρους» :

"Ετσι συχνά κανείς γι άλλου κινάει, κι άλλου ή τύχη άπάντεχα τον πάει.

— 531 —

"Οχι όμως ή τύχη, άλλα ή σάτυρα πάει άλλου τον Λασκαράτο, κι αύτη μάλιστα τη φορά, ή προσωπική σάτυρα. "Αν έξαιρέσωμε λίγα γενικώτερα άρθρα και κάποιες μεταφράσεις, πού αλλιώς τίποτε δεν προσθέτουν στή χαρακτηριστική μορφή του Λύχνου, όλα τάλλα στο μικρόσχημο εκείνο περιοδικό εμψυχώνονται άπο τή σάτυρα.

"Οταν κατατρεγμένος για τα Μυστήρια της Κεφαλλονιάς ό Λασκα­

ράτος βρέθηκε στο Λονδίνο, πολλοί ομογενείς τον περιποιήθηκαν. Άκατά­

δεκτος σε κάθε χρηματική συνδρομή, αποφάσισε για να ζήση να κάνη το δικηγόρο στο προξενικό δικαστήριο τών 'Ιονίων. Άλλα δεν επαρκούσε, και μετά ενα σχεδόν χρόνο ξαναγυρίζει στην Κεφαλληνία. Ή οικονομική του θέσι είναι στενόχωρη και στοχάζεται να έγκατασταθή στή Ζάκυνθο, όπου είχε λίγα κτήματα της προίκας του και να έκδώση ενα οικογενειακό περιοδικό. "Ετσι τό Μάιο του 1859 βγαίνει το πρώτο φύλλο του Λύχνου στή Ζάκυνθο. Άλλα κάτι φράσεις του για θρησκευτικά ζητήματα παρε­

ξηγούνται. Ό λαός θυμάται τον άφωρεσμένο, κι ό Δεσπότης ζητάει τήν εξωσί

του. Ξαναφεύγει ό Λασκαράτος κι άπο τάς Αθήνας βγάνει τό δεύτερο φύλλο του Λύχνου. Ξαναγυρίζει στ' Αργοστόλι, όπου τυπώνει τό τρίτο και τό τέταρτο φύλλο, και κατόπι τρεις αριθμούς ακόμα στή Ζάκυνθο. Άπο τό τρίτο ή τό τέταρτο φύλλο αποζητά τον πόλεμο­ είναι ό batailleur, όπως τον ώνόμασε κατόπι ή κ. Ίουλιέτα Adam. Στο όγδοο φύλλο του γράφει : « Ό Αύχνος είναι σε κίνδυνο, γιατί επειτ' άπ' τήν πρώτη καταδρομή δεν τοΰ έγινε άλλη. 'Ή μια γρήγορη καταδρομή ή ό Λύχνος είναι σε κίνδυνο».

Κ' ή καταδρομή δεν αργεί νάρθη. Ό Λομπάρδος, ό λαοφίλητος πολι­

τικός της Ζακύνθου, τοΰ επιτίθεται με τήν εφημερίδα του. Ό Λασκαράτος του άπαντα με προσωπική έπίθεσι, αλλά συγχρόνως αναγκάζεται να ξανα­

γυρίση στο Αργοστόλι, όπου δεν τον ενοχλούν πλέον και όπου έχει μερι­

κούς άφωσιωμένους φίλους. Και άπο τότε αρχίζει τή σχεδόν λιβελογρα­

φική σάτυρα, με σπάνια δημοσιογραφική δύναμι και κάποτε μ' ενα χιούμορ μοναδικό.

Στο δέκατο φύλλο π.χ. γράφει : «Αναγγέλλω ευχαρίστως εις τους συνδρομητάς του Λύχνου μου ότι

ό περίφημος παππδ Ζερβός στάς Αθήνας, ό περίφημος Λομπάρδος είς τή Ζάκυνθο, ό μισοπερίφημος Σακελλαριάδης κηρύττουν εναντίον τοϋ Λύχνου κατηγορώντας τον ώς άντίθρησκον.

Επειδή οί τρεις αυτοί κύριοι θεωρημένοι από τό μέρος τής θρησκείας είναι ό μεν παππά Ζερβός γνωρισμένος όλουθε ώς εθνικός, σαν πού οί πλέον αγαπητές του θεότητες είναι ή Αφροδίτη, ό Πρίαμος, ό Έρμης κ.λ., τοϋ δε Λομπάρδου θεός του τό συμφέρον και θρησκεία του ή πλάνη, τοϋ

— 532 —

δε Σακελλαριάδη ή θρησκεία όλως διόλου τυχαία, έπεται ότι οί καταδρομές πού μου γίνονται άπό τέτοια υποκείμενα θα είναι ελπίζω καλά συστατικά τοΰ Λύχνου μου κοντά στους τίμιους και στους νοήμονες».

Άπό το δέκατο τέταρτο φύλλο ό Λασκαράτος αλλάζει και τον τίτλο­

ό Λύχνος γίνεται Λυχνίες κ ενα πολεμικώτατο πρόγραμμα δικαιολογεί τήν αλλαγή.

«Οί Λυχνίες θέλει χτυπήσουνε κατακέφαλα όλους εκείνους τους πο­

λιτικούς γαλιότους, οί όποιοι καταχρώμενοι τα ονόματα, πατρίδα, θρησκεία, εθνισμός, ορθοδοξία και άλλα τέτοια, μεταχειρίζονται όλα ταύτα για να άποχτηνόνουνε το λαό, νάν του κλεφτούνε τήν ύπόληψί του και τους μι­

σθούς του και τις τιμές οπού δίνει. Τέτοιους προδότες της πατρίδος τους και της άνθρωπότητος θέλει τους βάλω άποκάτω στης Λυχνίες μου και δεν θέλει τους αφήσω παρά όταν τους ιδώ ψόφιους».

Ή σάτυρά του άπό τότε παρουσιάζεται γυμνή, χορεύοντας ένα εξω­

φρενικό κόρδακα μέ τον λίβελο — ένα κόρδακα όμως χορευόμενο παρά­

δοξα απάνω στον ήχο σεμνού ρυθμού — του ρυθμού της αρετής, της καλής πίστεως και της τιμιότητος τοΰ Λασκαράτου. Ό ριζοσπαστισμός, πού του πείραξε τον Λύχνο μέσα στην 'Ιόνιο Βουλή, λαμβάνει τα έπίχειρα τοΰ πειράγματος. Κ' εναντίον τοΰ Λομπάρδου εκτοξεύονται τα πιο φαρμακε­

ρά βέλη, βαμμένα στοΰ 'Αρχιλόχου τή χολή. Τώρα πού ή ζωή μιας ολό­

κληρης γενεάς έσκέπασε σαν μέ χλόη καινούργιας άνοιξης τους τάφους των σημαντικών εκείνων ανθρώπων, κι ανάμεσα στή χλόη ξανοίγουμ' εμείς να λουλουδίζουν τοΰ καθενός των οί αρετές, τώρα τρανότερη μας φανε­

ρώνεται ή άγριότης τοΰ σατυρικοΰ λίβελου τοΰ Λασκαράτου : «Ευγενέστατε κύριε Λομπάρδε, πατριώτη εγωιστή, φιλόθρησκε θεο­

μπαίχτη, φιλορθόδοξε αδικητή, αύτοπάρνητε πλεονέκτη κλ., οί Λυχνίες μου θέλει άρχίσουνε άπό σέ. Κανείς περσότερο άπό σε δέν τις αξίζει».

Μια καταγγελία τοΰ Λομπάρδου τον στέρνει για εξη μήνες στή φυ­

λακή. Μετά τέσσερες μήνες ή Γερουσία τοΰ χαρίζει τήν υπόλοιπη ποινή, άλλ' αυτός αμείλικτος εξακολουθεί τήν έπίθεσι και κατόπι, όταν ΰστερ' άπό τέσσερα φύλλα οί Λυχνίες ξαναγίνονται Λύχνος. —Δέν θα παρακολου­

θήσω τήν πολεμική τοΰ Λασκαράτου εναντίον των πολιτικών, εναντίον τών παπάδων και εναντίον τών λογιωτάτων, μέσα στο Λύχνο, πού εξακο­

λούθησε να εκδίδεται ως τα τέλη τοΰ 1863, πέντε σχεδόν χρόνια. Ούτε και θα μιλήσω για τα πολυσέλιδα παραρτήματα τοΰ Λύχνου, πού μεταξύ αυτών είναι μια απολογία «οί καταδρομές μου εξ αιτίας τοΰ Λύχνου» και ενα αξιανάγνωστο Ιταλικά γραμμένο «οί ταλαιπωρίες μου κ' οί παρατηρήσεις μου στις φυλακές της Κεφαλληνίας». Τόση άνάλυσι δέν θα είχε πια γενι­

κώτερο φιλολογικό ενδιαφέρον. Και θα πώ λίγα μόνον για ενα υστερώ­

— 533 —

τερο φυλλάδιο του : «Άπόκρισί μου εις τον άφορεσμον» πού το δημο­

σίευσε το 1869, όταν ό δεσπότης της Κεφαλληνίας δεν έδωκε άδεια νά βαφτίσουν ενα παιδί του. Είναι το πιο εύγλωττο πεζό του Λασκαράτου, τόσο τεχνικό στην ειρωνεία και στή σάτυρα και στο ΰφος, ώστε νά διαβά­

ζεται και τώρ' ακόμη σαν έργο τέχνης. Διαβάζω μια περικοπή του : «Σε τούτη μου την περίστασι εγνώρισα δια πείρας εκείνο που είχα ακουστά εως τότες —εγνώρισα τη φύσι τή θεϊκή της συνείδησης και τήν άπειρη δύναμί της. Κατατρεγμένος άπό όλην τήν κοινωνίαν, άπαραιτημένος άπό όλους δικούς και φίλους, άφωρεσμένος όλοϋ,θε με τό σήμασμα της καμπά­

νας· φτυσμένος εις τό πρόσωπο και ξαναφτυσμένος, θεωρημένος άπό όλους ωσάν προδότης, τρυπωμένος μέσα στο σπίτι μου και τό σπίτι μου καμωμένο στα μάτια των ανθρώπων άναθεματούρι* τα παιδιά μου υβρισμένα και κατα­

ραμένα στους δρόμους* διωγμένος άπό χώρα σε χώρα* ήμουν απάνω άπ' ό­

λα τοϋτα καί ήμουν ό Κύριος της κοινωνίας εκείνης. Ή συνείδησί μου μ' έσήκωνε ψηλά, καί ψηλάθε μοϋ έδειχνε έναν άνθρωπο άσχημισμένο από τους άλλους ανθρώπους, επειδή έλαβε τήν γενναιότητα νά τους είπή τήν 'Αλήθεια.. .».

Μια καταγγελία της Ιεράς Συνόδου φέρνει τον Αασκαράτο στο Κα­

κουργοδικεΐο, όπου αθωώνεται. Κ' εν άλλο φυλλάδιο του ακολουθεί, «Ή δίκη μον με τη Σύνοδο» τό 1869.

Άπό τότε όμως ή περίσκεψι των γηρατειών — ό Λασκαράτος έπλη­

σίαζε τα 60 — του πραΰνει τήν σατυρικήν ορμή. Που και που μόνον δη­

μοσιεύει πειρακτικά φυλλάδια, όταν θεωρή πώς ή δημοκοπία εκμεταλλεύ­

εται τό λαό. Καί μία νέα φιλολογική προσπάθεια τον απασχολεί. Συμπλη­

ρώνει τό δοκίμιο της Στιχουργικής, όπου ακολούθα ιδίως τους κανόνες τής ιταλικής στιχουργίας καί δεν παραδέχεται τό δικό μας δεκαπεντασύλ­

λαβο. Γράφει «Δοκίμων ποιητικής» κ' ενα ανέκδοτο Δοκίμιο : «Τέχνη τον δημηγορεϊν και σνγγράφειν», πού τό επαινεί ό ϊδιος στα γράμματα του, καθώς κ' εν άλλο πολύ αγαπημένο του έργο : «"Ηθη, έθιμα και δοξασίαι τής Κεφαλλονιάς». Μεταφράζει συνάμα Μποαλό, Ουγκώ, τήν Κόλαση του Δάντη καί άλλα πού όλα έμειναν ανέκδοτα. Τέλος ενα έργο του, άπό τά πρωτοτυπώτερα στή φιλολογία μας, συμπληρώνεται τότε στην τρίτη περίοδο τής ζωής του Λασκαράτου.

Είναι οι «Χαρακτήρες» του, πού τυπώθηκαν τό 1886 στην Κεφαλληνία με έξώτιτλο Ίδον ό "Ανθρωπος. Σε 126 χαρακτήρες αποταμιεύει ό Λασκα­

ράτος όλη τήν κοινωνική του πείρα. Μερικοί άπ' αυτούς δεν είναι ξέχωροι ανθρώπινοι χαρακτήρες, γιατί αναφέρονται σε μια συμπτωματική περίοδο τής ζωής ή σε μια κατάστασι, όπως ό «τρελλός» π.χ. ό «μαθητής», «χηρεία καί πένθος», «τό νήπιον έθνος».

Στους χαρακτήρες του ό Λασκαράτος είναι περισσότερο λογοτέχνης.

— 534 —

Δείχνεται λεπτός παρατηρητής και ψυχολόγος, έχει ενα δικό του χιούμορ και μίαν ιδιόρρυθμη ειρωνεία, άλλ' απομένει όμως πάντα σατυρικός. Στο σύνολο θυμίζει περισσότερο τον Όράτιο, παρά το Θεόφραστο και το Ααμπρυγιέρ, τον όποιον ιδίως εΐχεν υπόδειγμα. Άλλα και στα καθέκαστα υπάρχουν πολλοί χαρακτήρες του, πού είναι καθαυτό πεζές σάτυρες. 'Ανά­

φερα στην αρχή «τον δικηγόρο δποϊος είναι». "Ας διαβάσω τώρα περικοπές από το «λαοπλάνο», δπου και πάλι φαίνεται να θυμάται κάποιο πολιτι­

κόν ώρισμένο.

Ό Λαοπλάνος.

Ό λαοπλάνος, άφοϋ έβαλε στους σκοπούς του τήν έξουσίαν, και τήν ύψωσίν του, τα οποία δεν ημπορεί ν' απόλαυση χωρίς τή βοήθεια τοϋ ψηφοφόρου όχλου, κανονίζει τή διαγωγή του σέ τρόπον, ώστε να γένη αρεστός εις τον όχλο, να γένη ό αγαπητός του, ακολούθως ό διαθέτης του :

Κάί τότε vàv τον κάμγ] ποδοστάσι Ν' άνεβή, να ψηλώσγ], να εξονσιάσγ).

Γνωρίζει πολύ καλά ότι «όμοιος τον όμοιο άγαπα» και θεληματικώς και σκοπίμως καταβιβάζει τον εαυτόν του εως εις τον ύστερον χυδαΐον, και πασχίζει να γένεται όμοιος καθόλα μ' αυτόν, μιμούμενος το λεχτικό του, δια να απόλαυση τήν αγάπη του.

Συκοφαντεί και διαβάλλει κάθε τίμιον άνθρωπον κατασταθέντα δυσά­

ρεστον είς τον δχλον, δια τήν φιλαλήθειαν και έλευθεροστομίαν του. 'Άν δε ό λαοπλάνος, ελέω Όχλανοησίας, φθάση και στές ύψιστες

θέσεις και γένη και Υπουργός Βασιλέως, αϊ, τότε έχει τήν εύκαιρίαν να πα­

στρέψη τον ορίζοντα του άπό τους εναντίους του, και μείνη Κύριος ανε­

νόχλητος της εξουσίας. "Οσους τον έχρησιμέψανε ώς θύματα του, δια να πατήση άπάνου τους

νά ψηλώση τότε δεν τους ενοχλεί πλέον, επειδή δεν τους έχθρεύετο διόλου όταν τους έκατάστρεφε και μόνο τους έθυσίαζε για νά κάνη τή δουλειά του. Ό λαοπλάνος έχει πολλούς απατημένους, οπού τοϋ είναι φίλοι του· άλλ' αυτός δεν είναι κανενός άπό αυτούς φίλος. Προάγει τους αγαπώντας τον, εν δσω ή προαγωγή τους τον ωφελεί. 'Αλλά τους παραιτεί όταν δεν εύρίσκη πλέον ώφέλειαν εις αυτούς.

'Ακουστέ τέλος και μια περικοπή άπό τον χαρακτήρα « Ό ποιητής», πού τον έχει στή σειρά ό Αασκαράτος υπ' αριθμόν 100 :

« Ό ποιητής έχει στή φαντασία του κόσμον Ιδιαίτερον έδικόν του μέσα στον όποιον υπάρχει.

Ό ποιητής ζή στα ύψη και θρέφει το πνεύμα του με άμβροσίαν και νέχταρ.

— 535 —

Νέοι θαυμάσετε τον, αν θέλετε, άλλα μή τον μιμηθήτε. Υ.Γ. Έλησμονούσαμε το καλύτερο. "Αν ποτέ σας δώση τα ποιήματα

του ζητώντας ναν τα διαβάσετε και νάν του πήτε τη γνώμη σας, μή για το θεό γελασθήτε και του τήν εΐ,πήτε! επειδή τον κάνετ' εχθρό σας άσπονδο. Το όσον πρέπει να του πήτε είναι θαυμασμούς και εγκώμια. Επειδή εκείνο σας έζήτησε».

'Αλλ' υπάρχουν άλλοι χαρακτήρες, σατυρικώτεροι και κάποιοι πού κρύβουν πλέον προσωπικές επιθέσεις, όπως ό Θέλει να ζήνη, ό Χαρακτήρας εικόνα, ο Μερολήπτης δικαστής κ.ά. Ή έντύπωσις πού αφήνει στον ανα­

γνώστη το σύνολο του έργου είναι ζωηρή. Σκοντάβουμε στις παρεκβάσεις του, στις ανωμαλίες και τις ασυμμετρίες, πού φαίνεται σα να τις έζη­

τουσεν επίτηδες ό Λασκαράτος, άλλα αίσθανόμεθα τήν αλήθεια και τη ζωή να το εμψυχώνουν και να το φωτίζουν με το έωθινό, θα έλεγα, φως τής τέχνης — σαν το χαμόγελο πού φωτίζει τα αρχαϊκά της ελληνικής γλυπτικής.

"Ετσι σα λογοτέχνης είς τή φιλολογία μας ό Λασκαράτος έχει κάποια σημαντική θέσι. Το ϊδιο και σαν ποιητής σατυρικός. "Ισως είναι κι ό καλύ­

τερος σατυρικός μας άπ' δλους όσοι έπέρασαν, γιατί δεν θέλω να κάμω καμμιά σύγκρισι με τους ζώντας. 'Απολύτως όμως; και στο σύνολο τής σατυρικής φιλολογίας; μπορεί νά τον ποϋμε σατυρικό ποιητή; Ή τέχνη έχει αξιώσεις και συνθήκες, έχει περιορισμούς και ιστορική παράδοσι. Και σύμφωνα με τους όρους και τής αισθητικής και τής σατυρικής τέχνης ό Λασκαράτος δεν είναι καθαυτό σατυρικός. — Ή σάτυρα σαν ανεξάρτητο φιλολογικό είδος, προϊόν τής ρωμαϊκής τέχνης, satira nostra est, έλεγαν μέ τό δίκιο τους οί Ρωμαίοι, είναι μια μορφή τοΰ λυρισμού, τό κατώτερο είδος του, τό πλησιέστερο μέ τον πεζό λόγο, τό πιο άνακατωμμένο μέ τα πράγματα τής κοινής ζωής' κι αν κάποτε είναι τό πλέον εύγλωττο, κινδυ­

νεύει όμως νά πέση στή βρισιά, στην πολυλογία ή στην έλαφρή εύθυμο­

λογία. Ή δυνατή λυρική διάθεσι σώζει συχνά τή σάτυρα άπ' αυτούς τους κινδύνους. Και γι αυτό οί μεγάλοι λυρικοί ποιηταί, όταν καταπιάνονται μέ τή σάτυρα δείχνονται διδάσκαλοι είς τό είδος.

Ό δικός μας ό Λασκαράτος στα σατυρικά του ποιήματα είναι αδύ­

νατος εις τό λυρισμό, κ' έκεΐ πού γενικεύει τή σάτυρα, όπως στον Πνίχτη, παρουσιάζεται πολύ χαλαρός, ένω εκεί πού τή μερικεύει και τή συγχρονί­

ζει, παρασύρεται πολύ σέ προσωπικά, όπως στή Βάρκα κανονιέρα. 'Απ' εναν­

τίας, όταν εύθυμολογή μέ σατυρικό τρόπο, είναι θαυμάσιος τεχνίτης. — Ό κ. Κωστής Παλαμας; στο αληθινά πολύτιμο καί φωτεινό για τή φιλολο­

γία μας κριτικό έργο του, έχει καί μια σύντομη έκτίμησι του σατυρικού

— 536 —

έργου του Λασκαράτου. Δεν θέλω βέβαια, οϋτε θάστεκε να συζητήσω τήν κάπως αυστηρή γνώμη του διδασκάλου για τήν ποιητική αξία του Λα­

σκαράτου. Πρέπει όμως να σημειώσω ότι πρώτος ό ποιητής μας — ή κριτική του

γράφηκε το 1899 — έδειξε τή διαφορά πού υπάρχει μεταξύ τής σατύρας καί τής εύθυμογραφίας και μάλλον σαν εύθυμογράφο ποιητή έχαρακτή­

ρισε τον Λασκαράτο. Και ή γνώμη τοΰ κ. Παλαμά ώς προς τούτο είναι ή τεχνοκριτικός ορθή. Το ελαφρό αυτό παρακλάδι τής σατύρας — ή σατυ­

ρική εύθυμογραφία — ξεχωρίζεται στις άλλες φιλολογίες, καί στην 'Ιταλι­

κή μάλιστα έχει ιδιαίτερο όνομα, λέγεται maniera Bernesca, από τον Berni, ενα κορυφαίο του είδους. Κι ô Λασκαράτος ό αξιοσημείωτος λογοτέχνης μας, ό φωτισμένος δημοσιολόγος, ό δυνατός καί ηθικός δημοσιογράφος. ό μέτριος σατυρικός τής Βάρκας κανονιέρας καί του Πνίχτη, είναι ό με­

γάλος εύθυμογράφος τεχνίτης, πού δίχως υπερβολή μπορούμε να τον πούμε άπό τους σημαντικούς τοΰ είδους στην ανάλογη ευρωπαϊκή φιλολογία. Τά καλύτερα τής τέχνης του αυτής προϊόντα είναι ή παρφδία «Καυγάς μεταξύ Αγαμέμνονος και Άχιλλέως — δ παπά Γεράσιμος — ό Λάζαρος» καί το «Γιατί τα τάλαρα τα λένε τάλαρα». Βρίσκει τήν αστεία φράσι, συνδυάζει τά κωμικά επεισόδια, μεταχειρίζεται αριστοτεχνικά τον ανα­

χρονισμό καί τήν παρωδία, αγγίζει διαβατικά με σατυρική ειρωνεία καί ξέρει πότε ή βωμολοχία δεν καταντά χυδαιότης. Άλλα καλύτερα από τους χαρακτηρισμούς, θα σας δώσουν έντύπωσι τής τέχνης τοΰ Λασκαράτου οί ίδιοι του στίχοι.

Θα σας απαγγείλω τους πιο χαρακτηριστικούς στίχους άπό το τελευ­

ταίο άναφερμένο, «Γιατί τα τάλαρα τα λένε τάλαρα», δπου ή τέχνη τής παρωδίας συνδυασμένη με ηθογραφική δύναμι εμφανίζουν σε τεχνικω­

τάτη φράσι το εύθυμογραφικο σατυρικό τάλαντο τοΰ Λασκαράτου :

"Οντις έπλασε ό Θεός τήν Οικουμένη, Το Ληξούρι, καί τόσους άλλους τόπους, Είπε στο νοϋ του «"Λ, τώρα δε μοϋ μένει Πάρι να πλάσω, γέ μου, καί τσ' ανθρώπους». Κ' εκεί ποϋ εκράτειε τον 'Αδάμ στερνόνε, Τοϋπε, «Συ νάσαι 'Αδάμ το ζώ τον ζώνε.

«"Ηγουν, νάσαι καλήτερος άπ δλα. «Νάχης το γάιδαρο άποκάτουθέ σου. «Να θρέφεσαι μπαρμπούνι καί τριόλα. «Νάναι οι λαγγάδες δλες εδικές σου. «Οι σκύλοι ταπεινοί να σε νπακούνε «Και για σένα οί κότες να γεννούνε.

— 537 —

«Βάνω στην εξουσία σον τα σπανάκια, «"Αν θέλης νάν τα κάνης τσιγαρίδι. «Για σένανε φυτεύω ραπανάκια. «'Εσύ να τρως το μήλο και το απίδι. «Όλα νάν ταχης χώριζ να κοπιάζης, «Και σ αγαπάω πολύ, γιατί μου μοιάζεις.

«Σον χτιώ στο περιβόλι μον παλάτι, «Μ' δσα καλά ή θεία μον Πρόνοια δίνει. «Και να τρως το καλήτερο κομμάτι, «Χωρίς να σον στοιχίζη ενα φαρδίνι, «Μα έτσι κιόλα ζητώ σον, Κυρ 'Αδάμ μον, «Να μη 'γγίξης ποτέ τα τάλαρά μον.

«ΕΙν το ξύλο της γνώσεως τα χρήματα, «Κι οποίος τάχει, έχει γνώση, εϊν προκομμένος, «'Όμορφος, έχει χίλια προτερήματα, «Είναι απ' όλον τον κόσμο επαινεμένος. «Παντού επιθνμητος. . . μα είν και φαρμάκι «Που κάνονν την ψνχή πηλό δ χ' τ' αυλάκι.

«Μην τα 'γγίξ'τε γιατί θε να γνωρίσετε «Το βονλιασμο της αθωότητας σας, «Καί πλέον δέ θα μπορέσετε να ζήσετε «Εντνχισμένοι στην Παράδεισο σας. «Ταφτιασ 6 Διάολος, κ είναι διαολεμένα. «"Αστετα εκεί. Τον τάχω άμαχεμένα.

"Eva όμορφο και πλούσιο περιβόλι Είχε τότες ό Θεός εις την 'Ασία. Καί για να μην εμπαίνοννε οι διάολοι Να κάνοννε στα λάχανα ζημία, Μέσ' 'ς τσι φράχτες εκεί τσι καλαμένιες Είχε στημένες τσάκες σιδερένιες.

Μα καθώς ώς και τώρα σννεβαίνει Έκεϊ πον στιονμε τσάκες για ποντίκια, Πού πιάνεται ενα, κι άλλο πάλε μπαίνει, Γιατί μποδιέται ή τσάκα στα χαλίκια, "Ετσι και τότε, εμπαίνανε Διάολοι Κι αφάνιζαν το μαύρο περιβόλι.

— 538 —

Μια μέρα που δ 'Αδάμ κ' ή αρχόντισσα τον Έμετριόντανε ποιος είναι ψηλότερος, Στα πόδια ορθοί, σε μια μηλιά άποκάτον, Και καθένας τους ήτανε εύθνμότερος Εις την ευτυχισμένη μοναξιά του, Νά κ ένας Διαολάκης όμπροστά τους.

'Αδέρφια, λέει, καλώς τα κουβεντιάζετε. ΛΩ ευτυχισμένοι πού εϊστεν εδώ ­ πέρα Σε τόσες ηδονές! Μα δε δονλιάζετε.

Έκάκιοσε τ' άντρόϋνο κ εσκληρήθηκε Για τοΰ Διαόλου την άταχτη την πράξΐ' Κι όλη κόκκινη ή Εϋα τ αποκρίθηκε, «Γαϊδαράτσε, ποιος σδδειξε την τάξι «Νά ' μπαίνης δίχως άδεια κόντρα κόντρα; «Μ' ενα παπούτσι σδπρεπε στα μούτρα. —

«— Σνμπάθειο, λέει δ Διάολος, Κυρά μον, «Γιατί δεν ήρθα με κακό σκοπό. «Διαβάτης είμαι, πηαίνω στη δονλειά μον, «Κάί βαστάω πραμάτειες, και πονλώ». Μόνε σαν άκονσ ή Ενα πραμάτειες, Τδκαμε μια χιλιάδα ευχαριστίες.

Εΐναι άλαφρή λιγόμυαλη ή γυναίκα, Καί πολύ της αρέσουν τα στολίδια. Καί μόλις από χίλιες βρίσκεις δέκα Να μην έχουν τού άντρας τους αντικλείδια, Να παίρνουνε ομορφάμορφα παράδες, Να ξοδεύουν στους πραματεντάδες.

'Εγώ δμως δεν το παίρνω στην ψνχή μον Πώς ή Ενα είχε αντικλείδι κ' έτρνπονλενε. Το λέν οι ιστορικοί μας, ακροατή μον, Καί λένε πώς δ Διάολος τη σνμβονλενε, Καί πώς μετατρεμένος εις σε φίδι, Της επήγε μια μέρα το αντικλείδι.

Βέβαια πού επειτ από τόσονς αιώνες 'Οπού εστιάστηκε δ Κόσμος, ôè μπορεί

— 539 —

Nà γνωρίζουμε àv είναι απατεώνες, ηΙΙ à λένε την αλήθεια οί ιστορικοί. Μ' από τ ες τωρινές γυναίκες κρίνει Κανείς, ομπρός ­ οπίσω και για κείνη.

'Ωστόσο δ Διάολος άνοιξε τσϊ κόφες Κ' έβγανε όσα στολίζουν τσϊ Κνράδες' Μεταξωτά, μπατίστες, κρεπά, στόφες, Βελέτες, μπλόντες, όμπρελέτες κοί μποάδες. . . Κ' ή Εϋα πού τάβλεπε έτρεμε ή καρδιά της, Και σα Χριστέ της νάναι δλα δικά της!

Σε μια άλλη κόφα είχε όμορφα διαμάντια, Πουλιά όμορφα δεμένα στο Παρίσι Καί χωριστά σ' άλλο κουτί μπριλάντια Κυματερά σαν το νερό στη βρύση. Κ' ή Ενα δντις τάειδε σκούζει «*Ω γέΐ τα θέλω, Τά θέλω, μόνε πλέρωνε Άδαμιέλο.»

Ό Διάολος OJÇ κ' εκειος τον παρακινά' Κι ό 'Αδάμ δεν είχε, κ έσφιγγε τσϊ πλάτες. Μα ή Εϋα κλαίοντας τόλεγε «Μ' εκείνα «Με περνάς πάντα. Πρόφασες μονάτες. «Πάρε τα, Αδάμ μου,. . . πάρε τα μπιστιοϋ. . . «Τον "Αγουστο πλερώνεις. . . μιοΰ. . . μιοϋ. . . μιοϋ. . .»

Ό 'Αδάμ αγοράζει με πίστωσι, άλλα στή διορία δέν έχει να πλήρωση. Φιλονεικουν οί πρωτόπλαστοι καί τότε ό Διάολος μεταμορφωμένος, πείθει την Εΰα να κλέψουν τοϋ Θεοϋ τά χρήματα :

«Ό Θεός δεν έχει χρεία για παράδες, «Κ* είσθενε σ' ενα σφάλμα μεγαλώτατο. «Μόνα à θέλης να εβγης οχ τσοϋ μπελιάδες, «Είναι το μέσος, Εϋα μου, εύκολώτατο. «Νά το κλειδί, τρέχα επαρε δλα κείνα «Ποϋ σον χρειάζοννται, νά πάψη ή γκρίνα».

"Ετσι έκλεφτήκαν τον Θεοϋ οί παράδες. Κ' ή Εϋα κάνει την πρώτην αμαρτία, Δε θνμώμαι σε πόσες κατοστάδες. Και τά δέχθηκι δ 'Αδάμ, γιατ είχε χρεία.

— 540 —

Μά ενα έργο τόσο αχρείο και κακοποιό Ό Θ ιός το εκοίτα με το τηλεσκόπιο.

Σημαίνει με θυμό το καμπανέλι Κ' ερχουνται ευθύς εμπρός ξεσκουφωμένοι Μικέλης και Γαβρίλης, δύο Άγγελοι Ποϋναι στον Ουρανό συνηθισμένοι Να κάνουνε με τέσσερα πηδήματα Τα πουλώ μακρινότερα θελήματα.

«Φέρετε μου, λέει, το Διάολο, "Αγγελοιμου. . . «Μα δχι δχι, αφήσετε πηαίνω εγώ «"Επειτα, νάν τοϋ δείξω την οργή μου. «Κι ωστόσο μια φορά κ εϊσθεν εδώ, «Προβατε'ιτε να Ιδήτε μια δουλειά, «Για να σας βάλω καταμαρτυριά».

Τους φέρνει και τους δυο στο περιβόλι' Καί, φθάνοντας ομπρός στοϋ 'Αδάμ το σπίτι, Φωνάζει δυνατά και βγαίνουν όλοι, Και πιάνει τον Αδάμ από τη μύτη. «Εδώθε λέει, σε σέρνει το βελέσι' «Γάιδαρε, μασκαρά! "Ετσι σ' αρέσει Ι

«Καί συ Εύα, εϊν τούτες όμορφες δου^ές; «"Ετσι οι γυναίκες κάνουνε "Αη ­ Γιάννη; «Μά, μα τη Δραπανιότισα, μωρές, «Θε να σας διώξω εδώθε. "Ας είναι φτάνει». Τάχασε ή Εύα, εσβήστηκε, εσκοτίστηκε, Κι οχ την πολλήν τρομάρα εκατουρήστηκε.

'Ωστόσο ό Διάολος ήτανε φευγάτος, Κ' επήαινε τραγουδώντας τά, λά, ρά, Κι ό "Αδης άνάβλιαξε χαρά γιομάτος, Κ' ετραγούδα ολημέρα τά, λά, ρά. Κι άπο κειο το τραγούδι τά, λά, ρά, Είπαν3 τού εγλήματος το σώμα τ ά λ α ρ α.

Πολύ λίγα θα προσθέσω για τή γλώσσα καί για το υφός του Λασκα­

ράτου. Συνεχιστής εις τή γλωσσική παράδοσι τοϋ Μηνιάτη καί τοϋ Δα­

μοδοϋ, ζητά να γράψη τήν απλή λαϊκή γλώσσα. Συχνά όμως παίρνει κι

— 541 —

αυτός λέξεις άπο τήν καθαρεύουσα με το αρχαίο τυπικό τους, κάποτε τις τροποποιεί, και συχνότερα μεταχειρίζεται ίδιωτισμούς. Δεν γράφει όμως καθαυτό το Ιδίίομα της Κεφαλληνίας, όπως πολλοί το επίστεψαν, άλλα μια γλώσσα προσωπική του με άπόχρωσι κεφαλλονίτικη. Και διαφέρει άπο τους συγχρόνους του επτανησίους λογοτέχνας, ώς προς τούτο κυρίως, ότι είναι πιο ζωντανός, άλλα και πιο αυθαίρετος και λιγώτερο κανονικός. — Πρέπει να τον καταδικάσωμε γι αυτό; ή μήπως πρέπει νά τον υπερα­

σπίσουμε με τήν αισθητική αυθεντία του "Οσκαρ Ούάϊλδ, πού μας λέει πώς «κανένα έργο τέχνης δεν μπορεί νά κριθή με άλλους κανόνες παρά με κεί­

νους πού βγαίνουν άπο το ίδιο του το έργο* αν εχη συνέπεια ή όχι με τον εαυτό του, ιδού το ζήτημα».

Ό Λασκαράτος πέθανε 90 χρόνων, τήν 23 Ιουλίου 1901, τιμημένος στα γεράματα του άπο το γενικό σεβασμό. Ένα χρόνο πριν πεθάνη, ή Σύνοδος του έσήκωσε τον άφορεσμό. — Τη διανοητική του διαύγεια και τήν αγάπη της τέχνης τα εΐχεν ώς τα στερνά του χρόνια και στα 80 και στα 85 έγραψε ήμερους ειρωνικούς στίχους :

Τέλος πάντων θαρθη ή ώρα, όπου θα σπαρθή στη χώρα, πώς πεθαίνει δ Λασκαράτος, των κατεργαραίουν δ γάτος.

Και το άλλο κατόπι :

Και τώρα, μοϋσα μον, για τα ενενήντα, το δρόμον άρχισε κ' εγώ άκλονθώ, πιάσε με τράβα με κι ανέβασε με, ώς το καλύβι μον στον Παρνασσό.

"Οταν το 1884 ό Αασκαράτος, «ό ισχνός και υψηλός εκείνος γέρων, με τήν άγαθήν και είρωνικήν φυσιογνωμίαν, με τήν γρυπήν μύτη και τήν κάπως κυρτήν ράχιν, ό επτανήσιος αριστοκράτης με τήν παλαιού συρμού ρεδιγκότα και με τό ψηλό καπέλο στο χέρι», όπως μας τον περιγράφει ό κ. Ξενόπουλος, όταν άπό τό βήμα του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσού έδιάβασε μια σύντομη μελέτη του «περί των προόδων της Κεφαλλονιάς εδώ και 50 χρόνια» είπε κατόπι, πώς ευρισκόμενος μπρος σε τόσο πολύ και τόσον καλό κόσμο τήν έπαθε σαν τό σχολαστικό του Ίεροκλέους, πού όταν πέθανε τό παιδάκι του ντρεπότουν νά τό παρουσίαση, γιατί έβλεπε τόσον κόσμο στην κηδεία. Και με τήν τέτοια δικαιολογία έδιάβασε κα­

τόπι τό Δοκίμων ποιητικής. Κ' έγώ τώρα, χωρίς νά βρίσκωμαι στην ϊδια ευχάριστη θέσι, γιατί

— 542 —

προ ώρας εξαντλήθηκε πια ή κλεψύδρα και ή υπομονή σας, τώρα πού ξεκρίνω τί ανεπαρκή δείγματα σας έφερε άπο το λογοτεχνικό και το ποιη­

τικό οικοδόμημα τοΰ Λασκαράτου, στοχάζομαι μήπως τήν έπαθα σαν τον άλλο εκείνο σχολαστικό, πού θέλοντας να πούληση το σπίτι του έβγαλε μια πέτρα απ' αυτό και «δείγμα ταύτην περιέφερε». "Αν τέτοιο δείγμα περι­

έφερα, λογαριάστε τήν καλή μου θέλησι καί συγχωρήστε το σχολαστικό.

ΕΥΑΓΓ. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητού του Πανεπιστημίου 'Αθηνών

ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΙΣ

§ 1. Ή στενότης τοΟ απέναντι μου κόσμου. "Οχι μίαν ή δύο, αλλ' απει­

ραρίθμους φοράς θαυμάζω την φύσιν οϊαν εκτυλίσσεται ενώπιον μου, πέριξ μου, ϋπερθέν μου. "Οταν ενα ξηρον πρωϊνον του χειμώνος μαστίζομαι από τον ζείδωρον άνεμον κατερχόμενον άπο τήν έναντι κορυφήν την οποίαν ατενίζω, κατάλευκον εισέτι, να είσδύη ωσάν βέλος είς το ύποκύανον του ουρανού" όταν ενα καλοκαιρινον βράδι το πλοΐον πού με φέρει διασχίζει ήσυχα κύματα ρόδινα και μαβιά από τήν τελευταίαν φευγαλέαν άκτινοβο­

λίαν του δύσαντος ηλίου* όταν τήν άσέληνον νύκτα τα ατελείωτα συγκρο­

τήματα των αστέρων ποικίλλουν το σκοτεινον τοϋ στερεώματος με τήν διακριτικήν των λάμψιν, αισθάνομαι το μεγαλείον της φύσεως, τοϋ απέ­

ναντι μου κόσμου, ενίοτε δε και το άπειρον αύτοϋ. Παρά ταύτα, ό άκρατος αυτός θαυμασμός δεν διαρκεί. Αντιλαμβάνομαι ότι ό κόσμος αυτός, οίος μου παρουσιάζεται, είναι κόσμος συγκεκριμένος, μάλιστα, δέ, κόσμος κατα­

τετμημένος είς κεφάλαια των οποίων, υπό ώρισμένας περιστάσεις και προϋποθέσεις, αί αισθήσεις μοϋ παρέχουν γνώσιν τίνα, αληθή ή όχι, άδιά­

φορον εισέτι. Ή εΐκών πού εχω τοϋ κόσμου δεν εΐναι ενιαία, αλλ' αποτελεί­

ται άπο απειράριθμα κέρματα της αντικειμενικής ώς προς έμέ πραγματικό­

τητος, εξ ών αδυνατώ να συναγάγω εκ τών προτέρων τί περί τής ουσίας και τής σημασίας εκείνης. Αισθάνομαι, άλλα δίχως μέτρον, δίχως ώλο­

κληρωμένην διάθεσιν. Ή πραγματικότης τοϋ κόσμου, όπως τον αντιλαμ­

βάνομαι τμηματικώς και άσυνδέτως, μοϋ φαίνεται αρχικώς αναντίρρητος, ή δέ συνείδησίς μου σχηματίζει περί αύτοϋ εικόνα ταυτοχρόνως γενικήν και άνοργάνωτον. Τον θεωρώ ώς άθροισμα τμημάτων μάλλον ή ώς όργα­

νικόν σύνολον. Τον δέχομαι παθητικώς. Ούτος έπιδρςί αμέσως έπ' έμοϋ, και καμμίαν δεν έχω προς στιγμήν δυνατότητα να ελέγξω τήν φαινομενι­

κότητά του. Αισθάνομαι, συγκεχυμένως, ότι ευρίσκομαι εντός τοϋ κόσμου τούτου, ότι περιβάλλομαι υπ' αύτοϋ­ άλλα πώς, διατί, άπό πότε, είναι ερω­

τήματα τα όποια δεν θέτω ακόμη εις έμαυτόν, όσον ό κόσμος ακάθεκτος με γοητεύει, όσον δηλαδή ή περί αύτοϋ έντύπωσίς μου παραμένει αισθη­

τική. Ή γοητεία όμως αυτή πιθανόν είναι να σταματήση κάποτε όπως έστα­

— 544 —

μάτησεν άλλοτε εις τα παράλια της Ιωνίας, κατά τήν ίστορικήν περίοδον γενέσεως της φιλοσοφικής διανοήσεως, δτε, εις το σύνολον της, ή έκδή­

λωσις του πνεύματος έπαυσεν, έναντι τοϋ κόσμου, να είναι παθητική, δια να καταστή ερευνητική, δια να θέση προβλήματα. Της δε φιλοσοφίας ή αξία έγκειται ακριβώς όχι τόσον εις το πώς να έπιλύη τα προβλήματα, άλλ' εις το πώς να τα θέτη, πέραν δε τούτου, εις το γεγονός ότι τα θέτει απλώς και μόνον. Κάποτε λοιπόν, είτε δια της συνήθειας είτε δια της περιέργειας, ή έπ' έμοϋ γοητεία τοϋ αισθητού κόσμου θα παύση να έξασκήται, θα θέσω δέ εις έμαυτόν τα πρώτα ερωτήματα. Ό κόσμος θα μου φαίνεται άσύνδετον σύνολον τμημάτων εμπειρίας, εν πολλοίς άσχετων προς άλληλα. Έκαστον αυτών, καθ' εαυτό θεωρούμενον, δεν παύει βεβαίως να είναι ώραιον ενδε­

χομένως, όπως όμως παρέχεται υπό τών αισθήσεων δεν ικανοποιεί και τήν περιέργειάν μου. Δεν έχει ακόμη αποκτήσει νόημα δι' έμέ, στερούμενον δέ νοήματος, ήτοι σημασίας, παρουσιάζεται ως τι άρνητικόν προς τό όποιον δεν δύναμαι να συνείρωμαι, ειμή πρακτικώς, όργανικώς δηλαδή, κατά τάς περιστάσεις. Το μαγικόν περιβάλλον μεταβάλλεται τώρα εις περιβάλ­

λον στενόχωρον, εφ' όσον άλλην σημασίαν, πέρα τών επί μέρους αύτοΰ, δια τον πρακτικόν βίον, σημασιών, δεν δύναμαι εισέτι ν'αποδώσω εις αυτό. Ό καρπός τοϋ δένδρου με τρέφει* τό ύδωρ τοϋ πόταμου σβήνει τήν δίψαν μου* άλλα τί είναι τό ΰδωρ, διατί ρέει, διατί ό καρπός ωριμάζει και πώς εξηγείται ή δι' έμέ χρησιμότης του, δέν εχω ακόμη εννοήσει. 'Ασυνείδητος αρχικώς, ό βίος μου καθίσταται βαθμηδόν κατά τι συνειδητός δια τοϋ προς τον άντικειμενικόν κόσμον θαυμασμού μου. Τώρα καί ό θαυμασμός αυτός έξέλιπεν, ή ερευνητική μου διάθεσις ενεργοποιείται. Τό δέ άντικείμενον πού τόσον έθαύμαζα αποκτά πλέον όρια, μάλιστα δέ όρια στενώτερα καθ' ο μέτρον περισσότερον αργώ ν' αναζητήσω προσήκουσαν έρμηνείαν του. Ή στενότης του είναι πλέον δι' έμέ συνθλιπτική, άλλα καί καταθλιπτική, γεννώσα τό άγχος.

§ 2. Το πεπερασμένον τών αισθήσεων μου. Ποία όμως ακριβώς είναι ή συγκεκριμένη αιτία της μεταβολής αυτής; Διατί, ενώ προηγουμένως έδε­

χόμην τον κόσμον άδιαμαρτυρήτως, μάλλον ή ήττον προς αυτόν συνειρό­

μενος, τώρα ούτος μοΰ φαίνεται στενός; Ή αλλαγή αύτη έχει αναμφισβη­

τήτως τήν αρχήν της εντός μου, εις τήν άλλαγήν τήν συνισταμένην εις τό ότι εχω παύσει να δέχωμαι τον κόσμον παθητικώς, όπως μοϋ προσφέ­

ρεται, ήτοι υπό τύπον αισθησιακών εικόνων παρεχουσών μίαν άποψιν τοϋ εκάστοτε αντικειμένου τοϋ οποίου είναι τα είδωλα. Ώ ς εκ τής φύσεως όμως τών αισθητηρίων μου, ή λειτουργία των, συνεπώς δέ καί αί περί τοϋ κόσμου πληροφορίαι πού μοΰ παρέχουν ταϋτα, είναι ποιοτικώς καί ποσο­

τικώς ατελείς και συγκεχυμέναι. Μέ άλλους λόγους, τα προς τον έξωτερικόν

— 545 —

αντικειμενικόν κόσμον ανοίγματα τοϋ ψυχοσωματικού μου εγώ παρέχουν του κόσμου τούτου εϊδησιν αναληθή. Ό μετακαρτεσιανισμός επεχείρησε να εξήγηση μέρος τών προβλημάτων τούτων εν συναρτήσει και προς άλλα προβλήματα, δια της εισαγωγής τελεολογικών αντιλήψεων εις τάς ερμη­

νευτικός του θεωρίας περί τοϋ κόσμου και τοϋ άνθρωπου. Τοΰτο όμως ουδόλως είναι άναγκαΐον, δια δύο λόγους : πρώτον, διότι είναι άφ' έαυτοΰ φανερόν ότι ό αισθησιακός βίος τοϋ άνθρωπου, ήδη δυσχερή καθιστών τήν προς άπάσας τάς κατευθύνσεις τής αντικειμενικής πραγματικότητος προσαρμογήν εκείνου, θα καθίστα αυτήν ετι δυσχερεστέραν, εάν ήτο ϊσως πλουσιώτερος· καί, δεύτερον, διότι τα αισθητήρια όργανα επιτελούν £ργον μετασχηματιστών δεχόμενων ποιοτικώς συγκεκριμένους ερεθισμούς δια να τους μετατρέψουν εις εικόνας καί παραστάσεις ποιοτικώς όλως διαφόρους, καθό δυναμένας να καταστούν αντικείμενα νοητικής ένεργητικότητος. Εις αυτό βεβαίως έγκειται τό θαυμαστόν τής λειτουργίας τών αισθητηρίων τοϋτο όμως δεν άρκεΐ δια ν' αντιστάθμιση έξ ολοκλήρου τήν σχετική ν πτωχείαν των. Πόσον γοητευτικώτερος θα ήτο ό ήδη γοητευτικός κόσμος, αν τα αισθητήρια μας έπέτρεπον τήν άρχήθεν πληρεστέραν γνωριμίαν του! Ή αφελής περί κόσμου άντίληψις παραμένει πάντοτε ή αυτή. Ή γή τής οποίας θαυμάζω τήν ωραιότητα είναι πρωτίστως, δι' έμέ, έπίπεδον άνώ­

μαλον, αδυνατώ δε να παραμερίσω αμέσως τήν άντίληψιν αυτήν, καθ' όσον εϊναι άντίληψις σχηματισθείσα κυριώτατα, αν όχι αποκλειστικώς, εκ δεδομένων αισθησιακών, τών πρώτων τα όποια ένσωματοϋνται εις τήν συνειδησιακήν μου δραστηριότητα. Τό πράγμα δεν μεταβάλλεται ούτε δια τής διδασκαλίας τής μορφοκρατικής ψυχολογίας ή οποία κατέστησε σαφές ότι τα άπλα αισθησιακά στοιχεία εϊναι τι τό άνύπαρκτον επί τοϋ επιπέδου τής αντιλήψεως, ότι δέ τα ως πρώτα εις ήμδς παρεχόμενα αισθησιακά δεδο­

μένα είναι ήδη συγκεκροτημένα εις ώργανωμένας ομάδας. Είτε ή όργάνωσις τών ομάδων τούτων οφείλεται εις δυναμικάς πρωτοβουλίας τής συνειδή­

σεως, εϊτε αποτελεί συνθετικήν διαδικασίαν χαμηλού επιπέδου, δεν παύει από τοϋ να παρέχη βασικώς εικόνα τοϋ κόσμου κατακερματισμένην. Έξ άλλου όμως, ή πρώτη αυτή επί αίσθητηριακοΰ επιπέδου οργανωτική διάρ­

θρωσις τών δεδομένων τών αισθήσεων υποδηλώνει καί επικυρώνει δ,τι προηγουμένως ελέχθη περί τοϋ ρόλου τον όποιον τα αισθητήρια διαδρα­

ματίζουν. 'Ενώ δηλαδή ταϋτα δέχονται ερεθισμούς υπό μορφήν κυμάτων ή άλλων φυσικοχημικών φαινομένων, εν τούτοις δεν παρέχουν αυτά ώς ταϋτα έκδηλοϋνται ύπό τήν πρώτην των μορφήν, άλλα τα μετασχηματίζουν ουσιωδώς, προσδίδοντα εις αυτά, επί πλέον τής υλικής των υποστάσεως, υποτυπώδη έστω συγκεκροτημένην μορφικήν άλληλουχίαν έπιτρέπουσαν εις αυτά να γίνουν δεκτά εις περαιτέρω συνειδησιακήν έξεργασίαν καί συμπλήρωσιν. Διερχόμενον δια τών αισθητηρίων, τό φυσικόν γεγονός τοϋ

35

— 546 —

φωτός λ.χ. προσλαμβάνει ώρισμένην μορφήν κατάλληλον δια να έπιτραπή εις αυτό ή περαιτέρω είς τήν συνείδησιν είσχώρησίς του. Με άλλους λόγους, δεν είσχωρεί εις τήν συνείδησιν ώς κυματοειδές λ.χ. φαινόμενον, αλλ' ως φωτεινον βίωμα. Τοϋτο ακριβώς μαρτυρεί περί τής στενότητος πού χαρα­

κτηρίζει τήν αίσθητηριακήν δραστηριότητα, εν αντιθέσει προς τήν ευρύτητα τών συνειδησιακών διαθέσεων. Ένω τα εις τάς αισθήσεις μου προσπίπτοντα υλικά στοιχεία δέν δύνανται να έχουν νόημα πέραν του φυσικού των λόγου υπάρξεως, αντιθέτως, επί αισθητηριακού επιπέδου λαμβάνει χώραν ενδεχο­

μένως εμπλουτισμός αυτών δια της μετατροπής των εις συγκροτήματα ποιο­

τικώς παραδεκτά ύπό της συνειδησιακής δραστηριότητος, άποβλεπούσης είς στοιχειώδη έστω όργάνωσίν των. Είναι όμως συγχρόνως φανερόν ότι ό εμπλουτισμός των αυτός αποσκοπεί εις έσωτερικήν κατά τίνα πρώτην φάσιν, τουλάχιστον, κατανάλωσιν, ήτοι εις τήν υπ' αυτών πρόσκτησιν μορφής ποιοτικής τοιαύτης ώστε να δύναται να γίνη δεκτή υπό τής συνει­

δησιακής δραστηριότητος. Πέραν τούτου, από τής απόψεως δηλονότι τοΟ προς τον έξωτερικον κόσμον ανοίγματος των, αί αισθήσεις εξακολουθούν να είναι μέσα ατελή συλλήψεως και διατυπώσεως τής αντικειμενικής πρα­

γματικότητος, υπό τήν ακριβή της μορφήν. Κατά ταύτα, άδυνατουμεν να βεβαιώσωμεν, μετά τών δογματικών, τήν εν ήμΐν άναπαράστασιν του πρα­

γματικού κόσμου, αν, φυσικά, ούτος πράγματι υφίσταται ύφ' ην μορφήν τον αντιλαμβανόμεθα* αντί τούτου, εχομεν τήν εύχέρειαν να όμιλήσωμεν περί ενδεχομένης αντιστοιχίας, έστω και κατ' άντίθετον φοράν νοούμενης, ήτοι εκ τών ένδον προς τα εξω, θεμελιουμένης δε επί τίνος δυναμικότητος τής συνειδήσεως άφ' ενός, καί, άφ' έτερου, επί τίνος πλαστικότητος του αντικειμενικού θεμελίου της.

§ 3. Αισθήσεις καί λόγος. Περισσότερον παντός άλλου, ή μεταβολή αυτή δηλοΐ τήν βαθεΐαν συνάρτησιν τών στοιχείων του ψυχικού βίου, μάλιστα δε τήν ύποταγήν τών επί αισθησιακού πεδίου συντελουμένων διεργασιών είς τήν συνειδησιακήν δραστηριότητα εν γένει. Ή αιτία τής τοιαύτης ανακατα­

σκευής του κόσμου έγκειται εις το ποιοτικώς διάφορον τής αντικειμενικής πραγματικότητος, έν σχέσει προς τήν συνείδησιν. Ή αντικειμενική πρα­

γματικότης, όπως υποπίπτει εϊς τάς αισθήσεις, διέπεται υπό άρχων τάς οποίας ακριβώς διατυπώνει ή επιστήμη, καί αί όποΐαι διαφέρουν τών αρχών πού διέπουν τήν συνείδησιν, είδικώτερον δέ τήν νόησιν, κατά τούτο, ότι, ενώ αί πρώται φαίνονται ύποκείμεναι είς καταναγκασμόν προς τον όποιον ή πίστις μόλις πρό τίνων δεκαετηρίδων έπαυσε να είναι απόλυτος, αί αλλαι είς μίαν μόνην αρχήν ανάγονται, τήν τής ελευθερίας. Αυτή είναι, έπαναλαμ­

βάνομεν, ή φαινόμενη βασική διαφορά μεταξύ κόσμου καί συνειδήσεως. Ό εξωτερικός κόσμος υπάρχει μέχρις ενός σημείου αναμφισβητήτως, καί

— 547 —

δεν δύναμαι να παραμερίσω αυτόν ή την περί αύτοϋ δυναμικήν εικόνα της συνειδήσεως μου, καθ' όσον ή παρουσία του δι' έμέ καθίσταται φορ­

τική. 'Αντιθέτως, ή νοητική λ.χ. δραστηριότης μου εϊναι επίτευγμα ίδικόν μου, ανήκει εις τον τομέα τών δυνατοτήτων μου. Και ή νόησίς μου διέπεται, φυσικά, υπό ώρισμένων άρχων, άλλ' αί άρχαί αύται είναι δημιουργήματα όχι τόσον καταναγκασμού, όσον ελευθέρας παραδοχής τοϋ περιεχομένου αυτών. Τοϋτο μαρτυρεί το μεν ή διαφορά ή χαράκτηρίζουσα τήν ήμετέ­

ραν νόησιν εν σχέσει προς τήν άρχαϊκήν, τό δέ, ή δυνατότης της ημετέρας νοήσεως να πλανάται ήτοι ελευθέρως να δημιουργή νέας νοητικάς συνθήκας εις τάς οποίας να προσχωρή. 'Οπωσδήποτε, επί του επιπέδου της πρωτο­

γενούς αντιλήψεως οϊας μου παρέχεται δια τών αισθήσεων, ό εξωτερικός κόσμος εμφανίζεται ώς κόσμος άναγκαιότητος κατακερματισθείσης, καθ' ό­

σον, ως εϊδομεν, ύπό τήν πρώτην αύτοΟ μορφήν, μόνον ώς άθροισμα στοι­

χειακών ενοτήτων μου παρουσιάζεται, ενοτήτων τών οποίων εκάστη έχει ιδίαν, υπό της συνειδήσεως, κατά τάς διαθέσεις της τελευταίας φωτιζομέ­

νην, άρθρωσιν. Τήν άτέλειαν του αισθητηριακού συστήματος αναπληρώνει εν προκειμένω ή νοητική δραστηριότης, δυναμένη να ύπερβή τα δεδομένα της εμπειρίας. Οί νόμοι της φύσεως ήτοι τα ενοποιά ώς προς τήν συνεί­

δησιν δεδομένα αυτής, δυνατόν να είναι νοητικαί προβολαί ελευθέρας αύτο­

δεσμεύσεως. Χάρις εις τήν άναστροφήν αυτήν, χαρακτηριστική ν τοϋ θαυ­

μαστού της συνειδησιακής δραστηριότητος, ή τελευταία αΰτη διαθέτει του λοιπού στοιχεία δια τήν άνάπλασιν του κόσμου συνθετικώς. Ή επί δευτε­

ρογενούς πως επιπέδου αλλαγή αΰτη δεν άφορφ πλέον εις τα επί μέρους δεδομένα τοϋ αντικειμενικού κόσμου, αλλ' εις το σύνολον του. Το πεπερα­

σμένον τών αισθήσεων άναπληροϋται δια του ανοικτού της νοήσεως, υποκείμενης εις τήν παντοδυναμίαν του λόγου, αρχής ελευθέρως διεπού­

σης τήν νοητικήν δραστηριότητα. Κυριωτάτη του λόγου επί της συνει­

δήσεως ενέργεια είναι ή δυνατότης συγκροτήσεως, επί τη βάσει τών υπό τών αισθήσεων παρεχομένων μερικών μορφών, μορφής ενιαίας γενικω­

τάτης, συνοψιζούσης τήν έρμηνείαν του κόσμου ώς ένότητος στοιχείων. Πόθεν όμως ή ένότης αΰτη θεωρείται υπαρκτή; Πώς είναι δυνατή ή προβο­

λή της επί τών εξωτερικών αντικειμενικών δεδομένων; Τούτο οφείλεται εις άναλογίαν και έπέκτασιν της ιδέας της ένότητος του δντος, όπως αΰτη παρέχεται υπό της υποκειμενικής συνειδήσεως. 'Αρχή αυτής παραμένει πάν­

τοτε, άπό τών χρόνων τοϋ Descartes, ή έννοια του cogito, διέπουσα, έκοϋσαν άκουσαν, όλόκληρον τήν νεωτέραν φιλοσοφικήν διανόησιν. Πράγματι, και αν ακόμη, κατόπιν αφαιρέσεως, τα πάντα αρνηθώ ώς υπάρχοντα, ώς ευρισκόμενα απέναντι μου, ώς έπιδρώντα έπ' έμέ, και ώς έχοντα οιανδή­

ποτε σχέσιν μετ' έμοϋ, εν μόνον δεν δύναμαι ν' αρνηθώ, ν' αμφισβητήσω — και εις τοϋτο έγκειται ακριβώς ή σημασία τής στροφής τοϋ Descartes :

— 548 —

επειδή βεβαίως δια της αρνητικής ταύτης στάσεως μου, αποτελούσης τον άκρον βαθμόν σκεπτικής θεωρήσεως τοΰ κόσμου (εν εναντία περιπτώσει το πρόβλημα δεν θα ετίθετο καν, διότι τα πάντα θα ήσαν αφ' εαυτών φα­

νερά), χαρακτηρίζω τον κόσμον εν αφαιρέσει ως μή ύφιστάμενον, είμαι ήναγκασμένος να δεχθώ νοητικήν δραστηριότητα. 'Αλλ' ακριβώς επειδή ή δραστηριότης αΰτη εϊναι ιδική μου, ευρίσκομαι εγώ αυτός εις κατάστασιν δραστηριότητος, τοΰτο δε πάντως συνεπάγεται καί τήν ΰπαρξίν μου, μή νοουμένην άλλως ή ώς τρόπον ένιαΐον καταφάσεώς μου. Κατά τήν αυτήν άποψιν, έχω συνείδησιν τής προεκτάσεως τοΰ νοητού μου είναι, ήτοι τής συνειδήσεως μου, εις τό σώμα μου. Ώ ς ορθώς έδειξε καί ή καρτεσιανής αρχής φαινομενολογική διανόησις, παραλαβοΰσα ώρισμένα συμπεράσματα τής σχολαστικής φιλοσοφίας, ή συνείδησίς μου χαρακτηρίζεται υπό τίνος προθετικότητος, ήτοι δεν περιορίζεται εις εαυτή ν. Δεν είναι κλειστή, ου­

δέτερα καί αδιάφορος, άλλ' ανοικτή, ήτοι εκάστοτε συνείδησις τινός. 'Από του σημείου τούτου μέχρι του να δεχθώ ότι ή προθετικότης αυτή είναι δυναμική, ήτοι ότι διέπεται ύπό τίνος ζωτικής δια τήν συνείδησιν φοράς, δεν υπάρχει δυσκολία μεταβάσεως. Έξ άλλου, λέγων ότι εχω συνεί­

δησιν, αναμφιβόλως αναφέρομαι καί εις το άντικείμενον τής συνειδήσεως ταύτης· λέγων ότι είμαι, αναφέρομαι και εις το άντικείμενον τής καταστά­

σεως εις τήν οποίαν ευρίσκομαι, το δ' άντικείμενον εν προκειμένω είναι ή ένότης τής οντότητός μου. Ή τοιαύτη δε ένότης εϊναι καί ή μόνη πού μου παρέχεται έξ αύταισθησίας έξ ολοκλήρου, καί όχι κατακερματισθεΐσα. Ή συνείδησις ην έχω τής ένότητος αυτής είναι συνείδησις ώλοκληρω­

μένη έν τη ενιαία αυτής δομή, εν ταύτώ όμως καί ελευθέρα. Λέγων εγώ, εννοώ ένσυνείδητον νοοϋν ύποκείμενον ταυτιζόμενον προς έμαυτόν. Το έγώ όμως τοΰτο δεν αποτελεί κλειστόν κύκλον άπαράβατον. Είναι, αντιθέ­

τως, άνοικτόν προς πασαν έξωτερικήν, έν σχέσει προς αυτό, κατεύθυνσιν. Οΰτω, εγώ δεν είναι μόνον ή περί έμοΰ συνείδησις, αλλά καί τι πλέον αυτής, εις τρόπον ώστε τό πνεΰμα μου, συλλαμβάνον τήν ΰπαρξίν μου, να μή άρκήται όπως συλλαμβάνη δι' αυτής εαυτό, άλλα να προεκτείνηται καί έκτος έμαυτοΰ. Ό συνδετικός κρίκος ό έξασφαλίζων τό δυνατόν μιας τοιαύτης προεκτάσεως είναι τό σώμα μου. Πράγματι, εχω τοΰ σώματος μου συνεί­

δησιν άμεσον, σχεδόν τόσον άμεσον όσον καί τής καθαρας μου υπάρξεως. Εις τήν ζωήν μου πάντοτε φέρομαι προς τι, ή φορά δε αΰτη καθίσταται εις έμέ αντιληπτή δια τοΰ σώματος μου. Τό σώμα μου αποτελείται εκ ζω­

τικών οργάνων. Χάρις εις αυτά λαμβάνω γνώσιν τής υπάρξεως καί εκείνου καί, εμμέσως, έμαυτοΰ. Τό άλγος καί ή ηδονή κυρίως, ώς γεγονότα τής συνειδήσεως, ώς καταστάσεις συνειδησιακοί προνομιούχοι, μέ πείθουν περί τής πραγματικής συνεχείας καί ένότητος πού υφίσταται μεταξύ σώματος καί συνειδήσεως μου καί τήν οποίαν καθιστώ λεκτικώς καί έννοιακώς,

— 549 —

άλλα καί πραγματικώς, συγκεκριμένην δια τοϋ όρου εγώ. Το σώμα μου δμως παν άλλο είναι ή άμορφον συνονθύλευμα οργάνων. Τα όργανα αυτά, έχοντα άλλωστε ζωτικήν σημασίαν, εις τα πλαίσια μιας κλασσικιζούσης ή έστω καί νεωτεριζούσης τελεοκρατίας, υποτάσσονται εις μίαν μορφήν συνιστώ­

σαν όργανισμον αυτοτελή, κατά το δυνατόν, καί τοϋ οποίου τα μέλη συν­

δέονται λειτουργικός, του ενός υπάρχοντος χάριν όλων τών άλλων, καί τανάπαλιν, παρά την ΰπαρξιν ώρισμένων φαινομενικών εξαιρέσεων, τών οποίων όμως ή σημασία ενώπιον τοϋ όλου άρμονικοΰ πλέγματος τοϋ οργα­

νισμού είναι άφ' ενός μεν αμελητέα, άφ' έτερου δέ, όχι καί ανεξήγητος. Δια τών περιφερειακών του αισθητηριακών ή μορφικών προεκτάσεων το σώμα μου παραμένει άνοικτόν προς τον άντικειμενικον κόσμον. Είναι ό κατ' εξοχήν σύνδεσμος τής συνειδήσεως ην έχω έμαυτοΰ, καί τής συνειδή­

σεως ην εχω τοϋ κόσμου. Ό τοπολογικός εντοπισμός τών αισθητηρίων μου συντελεί εις τον καλύτερον περί της θέσεως μου εν τω κόσμω κατατοπι­

σμόν μου. "Αν καί άρρηκτος όμως συνδεδεμένον προς τήν συνείδησιν ην εχω έμαυτοΰ, τό σώμα μου δύναται ν' άποτελέση όχι μόνον τό άντι­

κείμενον τής ένότητος αύτοϋ προς τήν συνείδησιν μου, αλλά καί τό άντι­

κείμενον τής προς τον έξωτερικόν κόσμον υπαρξιακής μου συνδέσεως. Οΰτω, ενώ αντιλαμβάνομαι τον βραχίονα καί τήν χεΐρά μου ώς τμήματα έμαυ­

τοΰ, εν τούτοις, τήν στιγμήν ταύτην πού γράφω παρατηρώ τήν κίνησιν τής χειρός μου, ή οποία μοϋ φαίνεται ώς κίνησις αντικειμένου τινός περιβάλ­

λοντος έτερον άντικείμενον, τήν γραφίδα εις τήν οποίαν μεταδίδει κατ' ανάγ­

κην τήν κίνησίν του. 'Αντικειμενικώς, μεταξύ χάρτου εφ' ου χαράσ­

σονται αί σκέψεις αύταί, γραφίδος καί χειρός μου υπάρχει άμεσος συνέ­

χεια. Παρά ταΰτα όμως γνωρίζω ότι πραγματική, οργανική συνέχεια υφί­

σταται μόνον μεταξύ τής χειρός μου καί τής νοητικής μου δραστηριό­

τητος. Ή συνέχεια χειρός, γραφίδος καί χάρτου εϊναι συνέχεια λειτουρ­

γική προσωρινή καί κατ' εύκαιρίαν, διαρκούσα όσον καί ή πράξις του γράφειν. Τό παράδοξον τό όποιον συνιστά ή παρουσία τής χειρός μου καθιστά εμφανή τήν έν τω κόσμφ διείσδυσίν μου, όπως καί τα αισθήματα, αί εικόνες καί αί παραστάσεις καθιστούν κατά βαθμούς διαφόρους εμφανή τήν διείσδυσίν τοϋ κόσμου εντός μου. Τό παράδειγμα τής χειρός είδικώτερον καθιστά εμφανές ό,τι ελέχθη ήδη προηγουμένως, ότι δηλαδή τό σώμα μου αποτελεί τό άνοιγμα τοϋ εγώ προς τον άντικειμενικόν κόσμον. 'Από τής υποκειμενικής συνειδήσεως τών νοημάτων πού ζουν έν τη διάνοια μου μέχρι τής αντικειμενικής των διατυπώσεως καί άποτυπώσεως επί τοϋ χάρ­

του, μέχρις ότου δηλαδή καταστούν μαύρη ύλη έπί ύλης λευκής, υπάρχει κλίμαξ όλη διαβαθμίσεων, εις τήν οποίαν πρώτιστον ρόλον παίζει ή χείρ μου, εν συγκεκριμένον δηλαδή στοιχεΐον τής προς τον άντικειμενικόν κό­

σμον φοράς μου, δευτερεύοντα δέ, τό έργαλεΐον, ή γραφίς ή οποία, εις

— 550 —

τινας περιπτώσεις, ώς εις έκείνην καθ' ην γράφω δια των δακτύλων μου επί τής άμμου, δύναται και να μή ληφθή υπ' όψιν. Το έργαλεΐον είναι επινόημα αποσκοπούν εις την έντελεστέραν και πρακτικωτέραν σύνδεσίν μου προς τον άντικειμενικόν κόσμον, και εις την πλέον άκοπον έπ' αύτοϋ έπίδρασίν μου. Κατά τα ανωτέρω, το σώμα μου αποβαίνει ό κύριος φορεύς τών έξω­

τερικευτικών τάσεων της συνειδήσεως μου θεωρούμενης υπό την εννοιαν του cogito. Οΰτω το cogito παραμένει το άδιάσειστον βάθρον της συνει­

δησιακής μου υποστάσεως, δια δε τής προβολής αύτοϋ επιτυγχάνεται τών διεπόντων την èv τω κόσμω τοποθέτησιν και θεμελίωσιν του εγώ όρων. 'Αντί δηλαδή το εγώ να θεμελιουται επί τής εξωτερικής πραγματικότητος, συμβαίνει το άντίθετον : ό αντικειμενικός κόσμος θεμελιουται έπί τής υποκειμενικής μου υποστάσεως ώς πρώτου εις έμέ δεδομένου τύπου του οντος, θεωρουμένου ώς οντος κατ' εξοχήν, και του οποίου έχω άμεσον, πη­

γαίαν, αύθεντικήν και άναμφισβήτητον συνείδησιν : Ό κίνδυνος όμως του υποκειμενισμού παραμερίζεται ενταύθα, διότι την εννοιαν του όντος συλ­

λαμβάνω κατ' άφαίρεσιν, άπ' αυτής δ' ανάγομαι αφ' ενός μεν εις την εν­

νοιαν του 'Απολύτου, άφ' ετέρου δέ, εις τήν του εφ' ού το δν τοϋτο επε­

κτείνεται αντικειμενικού κόσμου. Ούτω εγκαινιάζεται διάλογος μεταξύ λόγου και αισθήσεων, άλλα κατ' άντίθετον, προς τήν άρχικήν, φοράν, θεμε­

λιούμενος όχι πλέον επί τής κερματικής παραστάσεως τήν οποίαν περί του κόσμου παρέχουν αί αισθήσεις, αλλ' έπί τής δυναμικής προς τον έξω­

τερικόν κόσμον τάσεως τής συνειδήσεως.

§ 4. "Αλματα του λόγου καί εμπειρία. Ό ούτω έγκαινιαζόμενος διάλογος αποτελεί καί τον κυριώτατον παράγοντα δια τήν κατανόησιν τοΟ αντικει­

μενικού κόσμου, του κόσμου πού ευρίσκεται, ώς ελέχθη απέναντι καί πέριξ, του κόσμου πού με περιβάλλει ώς άπωτέρα μου προέκτασις καί ώς γενικώ­

τερον πλαίσιον εντός τοΰ οποίου ευρίσκομαι. Έάν, καθ' ά ανωτέρω διεπι­

στώθησαν, ή εμπειρία δέν δύναται ν' άποτελέση βάσιν άδιάσειστον δια τήν έπ' αυτής οίκοδόμησιν τής συνειδήσεως ην εχω τής τε ιδικής μου καί τής εν σχέσει προς έμέ εξωτερικής πραγματικότητος, αντιθέτως ή άμε­

σος συνείδησις τής πραγματικότητας μου εκφραζόμενη δια του cogito, είναι δυνατόν να λάβη έμμεσον καί άντικειμενικήν έπιβεβαίωσιν δια τής αντικειμενικής πραγματικότητος, τή μεσολαβάσει τών αισθήσεων. Τό άσύν­

δετον τών ύπό τών αισθήσεων παρεχομένων εικόνων του κόσμου ενοποιεί ό λόγος όστις, ώς εκ τής λειτουργικής του θέσεως εντός τής εν γένει πνευ­

ματικής δραστηριότητος, αποτελεί τήν γενεσιουργόν αίτίαν, άλλα καί τήν έγγύησιν τής αύθεντικότητος, εν σχέσει προς τήν συνείδησιν, τών επο­

πτικών του κόσμου συλλήψεων. Τα απαθή, τμηματικά καί ασύνδετα αι­

σθητά δεδομένα συμπληρώνει ακριβώς ή λογική λειτουργία τής νοήσεως.

— 551 —

Ή συμπλήρωσις αύτη γίνεται δυνατή δια των δημιουργικών αλμάτων του λόγου, άφορμωμένου άπό ασύνδετα, συχνά όλίγιστα, δεδομένα, δια να χω­

ρήση εν συνεχεία εις την σύνδεσιν και εις την ένοποίησιν αυτών συμφώ­

νως προς αρχάς τών οποίων ή σημασία βαθμηδόν μόνον γίνεται συνειδη­

τή. Ή αριστοτελική και ή κλασσική, γενικώτερον, λογική δεν έχει άναι­

τίως προβή εις βάσιμον διάκρισιν τριών θεμελιωδών ζευγών μεθοδικών διεργασιών άλληλοτεμνομένων ή, άκριβέστερον, συντελούντων είς τήν πληρεστέραν αλλήλων λειτουργίαν. 'Υπεράνω όλων, ή συνείδησις ενο­

ποιεί τήν περί κόσμου έποπτείαν μου, διευκολύνουσα τήν εν αύτω ενταξίν μου ως συνείδησις της υπάρξεως μου και ως συνείδησις της συνειδήσεως ταύτης εν ταύτω.

UMBERTO BOSCO Καθηγητού του Πανεπιστημίου τής Ρώμης

Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΠΙΡΑΝΤΕΛΛΟ

Είναι απαραίτητο, ϊσως, να χειριστούμε το πρόβλημα της κριτικής του Πιραντέλλο μ' ενα τρόπο διαφορετικό άπό τον παραδοσιακό. Μπο­

ρούμε να ξεκινήσουμε από μια διαπίστωση, πού όσο κι αν τήν θεω­

ρούν αναμφισβήτητη οί κατατοπισμένοι αναγνώστες, στους περισσότε­

ρους θα φανή ϊσως παράδοξη. Τό μεγαλείο του Πιραντέλλο δεν πρέπει να τό αναζητήσουμε στην εικαζόμενη φιλοσοφία του. Λέγω φιλοσοφία, όχι στοχασμό και ακόμη λιγώτερο, φυσικά, σκέψη. "Αλλως τε κι ό ίδιος ό Πιραντέλλο ένώ έδειχνε ευχαριστημένος από μια φιλοσοφική συστηματο­

ποίηση τοΰ έργου του, ήρθε στιγμή, για λόγους πολεμικής βέβαια (όμοια όμως πράγματα τα είχε πή και προηγούμενα), πού αγανάχτησε : «Στην 'Ιταλία επιμένουν να αντιγράφουν ενα κριτικό πού πίστεψε πώς ανακάλυψε στα έργα μου ενα περιεχόμενο φιλοσοφικό, πού δεν υπάρχει, σας έγγυώμαι πώς δεν υπάρχει».

Έξ άλλου, τό να συλλογίζεσαι — εννοώ, κυρίως, τον συγκροτημένο σε μια λογική, συνειδητή δομή συλλογισμό — είναι βασικό χαρακτηρι­

στικό του Πιραντέλλο, μολονότι στην πραγματικότητα όχι μόνο δεν είναι ή αποκλειστική άλλ' ούτε κι ή επικρατέστερη πλευρά τής έκφρασης του. 'Αλλ' εϊναι βασική, γιατί για τον συγγραφέα μας τό να συλλογίζεσαι δεν είναι κάτι πού μπορεί να ύπάρχη ή να μήν ύπάρχη στή ζωή, άλλα μιά μορφή τής ίδιας τής ζωής. Ή εικαζόμενη φιλοσοφία του συμπίπτει με κείνο πού ό Πιραντέλλο καλεί «αίσθηση τής ζωής». "Εγραφε στα 1910 και θα τό έπα­

ναλάβη συχνά : «Έμεϊς δεν είμαστε σαν τό δέντρο πού ζει / και δεν αι­

σθάνεται, για τό όποιο ή βροχή, ό άνεμος, / ή γή, ό ήλιος / δεν είναι πρά­

γματα /πού αυτό δέν εϊναι». Αυτή ή αίσθηση, αυτή ή συνείδηση, πού ό άνθρωπος, μόνος άπό τα όντα, έχει για τή ζωή του, τον υποχρεώνει να στο­

χάζεται συνέχεια πάνω στον εαυτό του και για ό,τι τον περιβάλλει και συμ­

βαίνει γύρω του καί για τούτο του ανήκει. Ό στοχασμός, επομένως, δέν είναι τίποτε άλλο παρά τό άτομο, τό

πρόσωπο. Σκεφθείτε τον "Αμλετ λέει ό Πιραντέλλο : να είσαι ή να μήν είσαι. «Βγάλτε τό πρόβλημα τούτο άπό τό στόμα τοΰ "Αμλετ, άδειάστε το

— 553 —

άπο το πάθος τοΰ Άμλετ, χαρακτηρήστε το με φιλοσοφικούς όρους και / . . . / θα μπορείτε να το παίζετε όσο καιρό θα σας ευχαριστεί. Άλλα αφή­

στε το εκεί / . . . / έκφραση ζωντανή / . . . / του βασανιστηρίου τής δικής του ζωής και το πρόβλημα / . . . / δεν θα λυθή ποτέ στους αιώνες». Δεν θα λυθή γιατί και ό Άμλετ δεν το έλυσε.

Πρέπει, λοιπόν, να λαβαίνουμε υπ' όψη μας το στοχασμό τούτο τών προσώπων, πού καταλήγει σέ καθαρή αν και συχνά σπασμωδική διαλεκτική. Οί περισσότεροι κριτικοί, στο παρελθόν, κρίνοντας τό πιραντελλικό υλικό μέ τα δικά τους κριτήρια απόρριψαν, περισσότερο ή λιγώτερο, ολοκληρω­

τικά, τό μέρος πού καλούσαν 'εγκεφαλικό' θεωρώντας ποιητικό μόνο τό υπόλοιπο. Πράγμα πολύ απλό και σφαλερό : αφαιρώντας τό στοχασμό τό πρόσωπο ακρωτηριάζεται γιατί υπάρχει, εν μέρει, χάρη σ' αυτό τό στο­

χασμό. 'Αντίθετα, συζητιέται ότι ή ποίηση αποκτά και πάλι, δεν λέγω τή σκέψη, άλλα τους διαλεκτικούς τρόπους. Πραγματικά, δεν λείπουν, από τον Gobetti1 και δώ, αναγνώστες πού έχουν υποδείξει τον δρόμο αυτό τής λυρικότητας τής διαλεκτικής αλλά δεν τό έχουν άντιληφθή ολοκληρωτικά. Τί είναι ακριβώς μια τέτοια λυρικότητα ;

Ά ς εξετάσουμε πριν άπ' όλα, τό λυρικό δυναμικό πού αφήνει ελεύθερο ό συλλογισμός αυτός καθ' εαυτόν. Όποιος συλλογίζεται ευχαριστιέται μέ τήν αυστηρότητα τών επιχειρημάτων του, τις λογικές ανταποκρίσεις ανά­

μεσα σ' αυτά, τήν ανάγκη συμπερασμάτων : ευχαρίστηση πού μεταφέρεται σ' ενα ιδιαίτερο παλμό του λόγου, φαινομενικά κρύου. Όπως στον Γαλι­

λαίο για παράδειγμα­ άλλα σελίδες τέτοιες είναι σπάνιες στον Πιραντέλλο. Περισσότερη βάση παρουσιάζει ή περίπτωση εκείνων πού βλέπουν στο

συλλογισμό τήν αντανάκλαση μόνο τών καταστάσεων ζωής άπό τις οποίες ό Πιραντέλλο τον κάνει να γεννηθή. Τα πρόσωπα του, βέβαια, συλλογί­

ζονται μερικές φορές σοφιστικά­ και ό συλλογισμός τους προσπαθεί πάντα, χωρίς και να τό πετυχαίνη, να δαμάζη διανοητικά μια ψυχική κατάσταση ή, άμεσα, να λύνη πρακτικά ενα υπαρκτό περιστατικό. Αυτό είναι αλήθεια­

δέν έχει διαφύγει, όμως, άπό τους προσεχτικούς αναγνώστες ότι μερικά διαλεκτικά μοτίβα επαναλαμβάνονται αυτούσια σέ διαφορετικά σημεία, περνούν ακόμη και κατά γράμμα άπό τό ενα δράμα στο άλλο, άπό ενα δο­

κίμιο στα λυρικά, σ' ενα διήγημα. Δηλαδή δέν γεννιώνται αναγκαστικά άπό τό πρόσωπο­ αντίθετα, είναι εξομολογήσεις πού υπάρχουν σ' όλο τό έργο και σ' όλη τή ζωή τοΰ συγγραφέα­ εΐναι, δηλαδή, εκφράσεις λυρικές.

1. Gobetti Πέτρος. Συγγραφέας και πολιτικός, γεννήθηκε στην Τουρραίνη το 1901 και πέθανε στο Παρίσι στα 1926. Διευθυντής φιλολογικών και πολιτικών περιοδικών, προσπάθησε να συμβιβάση τις αρχές τής κοινωνικής δικαιοσύνης μέ μια μοντέρνα ερμη­

νεία τοϋ φιλελευθερισμού.

— 554 —

Μέ άλλα λόγια, ό Πιραντέλλο εκφράζει την αντίληψη του για τόν κόσμο με τρεις τρόπους : μέ τον λυρισμό καθεαυτό* άντανακλώμενο στα πρόσω­

πα του· δίνοντας του τή μορφή του συλλογισμοϋ. Παρόμοια και στο Λεο­

πάρντι, το τραγούδι στή Σύλβια και ό λογισμός μεγάλου μέρους της Gi­

nestra είναι δύο όψεις μιας ίδιας ποιητικής πραγματικότητας λυρικό ­στοχαστικής. Λέει ή Κυρά "Αννα στο Ή ζωή που σον έδωσα : «ή αλήθεια πού ξεπερνά κάθε πόνο και γιεννιέται εδώ, είναι σαν ενα φως πού δέν μπορεί να σβυστή και προκαλεί τόν φοβερό κρύο πυρετό, πού αγριεύει τα μάτια και τή φωνή : καθαρή και σκληρή». Πόνος, πυρετός, καθαρότητα πού καταντά σκληρότητα απέναντι σέ μας τους ίδιους : αυτός στις πιο υψηλές του στιγμές είναι ό λυρικός συλλογισμός του Πιραντέλλο.

Στις αρχές ή φωνή του είναι μια άπό τις πολλές, πού ανάμεσα στο τέλος του 1800 και τις αρχές του 1900, θρηνούν μέ διάφορους τρόπους τήν απογοήτευση, ή οποία ακολούθησε τότε τήν απόλυτη πίστη πού είχε δοθή στην επιστήμη. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πώς είναι ό θρήνος όλων αν εξαιρέσουμε τόν D'Annunzio αδιαπέραστο άπό τέτοια προβλή­

ματα. Στην επιστήμη, πού είχε φτάσει στο κατακόρυφο της μέ τό δαρβινι­

σμό, ό όποιος έδειχνε ότι εκμηδένιζε οριστικά κάθε μυστήριο, ότι καθι­

στούσε ανέφικτη εννοιολογικά κάθε θρησκεία (Πόσες φορές δέν έχει είπωθή και δέν λέγεται τό αξίωμα τούτο, και παρ' όλα αυτά δέν πέρασε ποτέ στο δεδικασμένο !). 'Αλλά, συνάμα, ό άνθρωπος, μή όντας πιά, άπό τή μια μεριά, βασιλιάς τής δημιουργίας, δέν είναι, για τόν δαρβινισμό, ούτε κι ενα αυτόνομο δν μέσα στα σωματικά του όρια, τέλειος καθεαυτόν αλλά μονάχα μια παροδική στιγμή μιας ατέλειωτης εξέλιξης. Σ' ενα δοκί­

μιο του 1893, ό Πιραντέλλο αρχίζει μέ μια φράση εκείνου, πού εκφράζει περισσότερο βαθειά τήν δυσαρέσκεια τής εποχής, τοΰ Τολστόι. «Έχασα πολύ γρήγορα τήν πίστη· έζησα για πολύν καιρό όπως όλοι οι άλλοι μέσα στή ματαιότητα τής ζωής / . . . / . "Υστερα τό άγνωστο άρχισε να μέ πιέζη όλο και πιο τρομαχτικά : αποκάλυψε τό μυστήριο μου ή σέ εκμηδενίζω. Στην επίμονη ερώτηση μου, τή μόνη πού έχει κάποια σημασία : για ποιο σκοπό ζώ, ή επιστήμη μου έδωσε απαντήσεις, πού μέ δίδαξαν εντελώς άλλα πράγματα και μέ άφησαν αδιάφορο. Ή επιστήμη μου εϊπε μονάχα : Ή ζωή είναι ενα κακό χωρίς σημασία». Ό Πιραντέλλο ανησυχεί κι αυτός, άλλα δέν φτάνει όπως ό Τολστόι μέχρι τό Θεό, τουλάχιστο σ' ενα Θεό προσωπικό. Στα 1896 επαναλαμβάνει : «Ή νεώτερη φιλοσοφία θέλησε να ξεχωρίση τή γη άπό τό κενό πού τήν περιβάλλει, γεμάτο μαγευτικές φαντασίες και φόβους για να τήν έρευνήση σαν να ύπάρχη μόνη της· οι άνθρωποι σύμφωνα μέ τούτη τή φιλοσοφία, θα έπρεπε να ζητήσουν τήν ευτυχία τους όχι στον ουρανό άλλα στή γή, χωρίς να ρωτάνε για τίποτε

— 555 —

άλλο». «Μά είναι δυνατό ή ερώτηση να μη προβάλη άφοΰ ή γη βρίσκε­

ται πάντα κυκλωμένη από ουρανό;» Έδώ μπορούμε να παρατηρήσουμε την απροσποίητα λυρική μορφή πού παίρνει ό στοχασμός και ή οποία κορυφώνεται στα τελευταία ωραιότατα λόγια. Τον άνθρωπο, όμως, δεν μπορεί να τον όδηγήση στον ουρανό, πού ό θετικισμός τον αποκλείει, ούτε μια θετική θρησκεία ούτε ό ξαναγεννώμενος ιδεαλισμός, τα όποια ό Πιραν­

τέλλο απορρίπτει εξ ϊσου. Τα λυρικά σε στίχους πού είναι σύγχρονα ή ακολουθούν τα δοκίμια

δεν λένε φυσικά διαφορετικά πράγματα. Στή συλλογή στίχων του 1889, Mal Giocondo, διάβαζε κι όλας κανείς : «Έγώ δεν ξαίρω, ώ άστρα, τί ζώα είναι / οί ζωντανοί σε σας, / άλλ' ας είναι όμως όπως είναι / κι ας μήν είναι όπως εμείς, / τούτο είναι σίγουρο, πώς θα βρεθούν όντα / περίεργα ανάμεσα σας / πού, όπως και σεις βέβαια, τήν αιτία / της ύπαρξης δεν θα τήν γνω­

ρίσουν». 'Από δω ξεκινάει και ή αβεβαιότητα για τό ίδιο τό πράττειν : «Εύκολο είναι να λές, ότι θα διάλεξης ένα δρόμο /δρόμοι υπάρχουν τόσοι έδώ. Όμως /ποιος θα είναι ό δικός μου; / Και πώς θα μπορέσω να προχω­

ρήσω/ άφοΰ ώς τώρα δέν ξαίρω / γιατί ήρθα, άπό πού ήρθα, που θα πάω;». Κάποια στιγμή ό Πιραντέλλο φτάνει στην όχθη, έρημη άλλα τή μόνη προσιτή, του να μή σκέφτεσαι, τοΰ να εγκαταλείπεσαι στή ζωή, θέμα κοινό σέ πολλούς γύρω του. Στα 1905 απευθυνότανε προς τή θάλασσα : «Είσαι και σύ ζωντανή όπως κι έγώ : / σύ για πολύ, έγώ για λίγο, και είμαι χαρού­

μενος γι' αυτό. / Άλλα σέ βλέπω και σκέφτομαι έγώ για σένα : σύ δέν βλέ­

πεις/ και δέν σκέφτεσαι, ευτυχισμένη». Να σκέφτεσαι σημαίνει να καταστρέ­

φης τή ζωή: είναι ενα θέμα άπό τα πρωταρχικά πού φτάνει ώς τις ήμερες μας. Ό 'Αντρέας Sperelli 1 παραπονιότανε για τήν διορατικότητα του, πού ό Totò Merumeni2 θα τήν χαρακτηρίση «τρομαχτική» και αυτό τό ϊδιο θα εμπόδιση ακόμα και τον Rubè 3 να ζήση. Κι ό Πιραντέλλο, όπως έλεγα, αγαπάει μερικές φορές να εγκαταλείπεται σέ μια ράθυμη ζωή : «Περπά­

τησε / εκεί πού σέ φέρνουν τα πόδια σου, / πάρε τον πιο κοντινό δρόμο / και μή ρωτήσης τίποτα πιά. / Πήγαινε όπου και νάναι, / στην αμφιβολία της τύχης, / βάδισε προς τον θάνατο / άπό ενα άγνωστο δρόμο». Βρισκό­

μαστε στα 1909 και πρέπει να θυμώμαστε πώς είναι ή εποχή τοΰ Gozzano. Ξέχωρα όμως άπ' αυτό ό Πιραντέλλο ήταν απομονωμένος : αντιμά­

χεται τον D'Annunzio, μόλις πού ακούει τή φωνή τοΰ Pascoli, δέν παραδέ­

1. 'Αντρέας Sperelli, ποιητής και ζωγράφος, είναι ό κεντρικός ήρωας τοΰ μυθι­

στορήματος «Ή ηδονή» τοΰ Gabriele D'Annunzio, πού κυκλοφόρησε στα 1889. 2. Totò Merumeni, είναι το πρόσωπο, τό απογοητευμένο άπό τή ζωή στα 25 του

χρόνια, πού έδωσε τον τίτλο σ' ενα ποίημα τοΰ Guido Gozzano. 3. Rubè, είναι τό κύριο πρόσωπο τοΰ ομώνυμου μυθιστορήματος τοΰ Giuseppe Α.

Borgese, πού κυκλοφόρησε στά 1921.

— 556 —

χεται τον Croce σαν αισθητικό, τον αγνοεί βασικά σαν φιλόσοφο, παρό­

μοια αγνοεί σαν φιλόσοφο και τον Gentile­ βρίσκεται μακρυα άπό κείνους πού θάπρεπε νά είναι οί συνοδοιπόροι του, τους συγγραφείς της Voce" δεν υπάρχουν σ' όλο τό έργο του, ήχοι, έστω και υπονοούμενοι, πού να μπορούν να αποδοθούν στον γαλλικό συμβολισμό. Ουσιαστική φωνή της παρακμής, ό Πιραντέλλο πορεύτηκε αγνοώντας τους άλλους εκπροσώπους της και αγνοημένος για καιρό άπό αυτούς.

'Αντίθετα, είναι μοναδικά κοντινός στο Λεοπάρντι. Δεν μπορώ να εμβαθύνω εδώ σε μιά σύγκριση πού θα ήταν όμως διαφωτιστική· εγκατα­

λείπω τήν προσπάθεια νά κάμω παραλληλισμούς διάφορων χωρίων. Έξ άλλου, αυτό πού μετρά, είναι ή ομοιότητα τών λύσεων στυλιστικο ­ αισθη­

ματικής μορφής, στις όποιες έφτασαν οί δύο συγγραφείς. Και πάνω απ' όλα ή προσπάθεια τους νά εκφράσουν τήν απελπισία τους ακόμα και μέσον μιας διανοητικής ανασκαφής* μ' αυτή τήν καθαρότητα, τή γεννημένη άπό τον πόνο, έδωσαν υπόσταση, και οί δυο οί συγγραφείς, στην ευγένεια τους. Κι ό ένας και ό άλλος φτάνουν, κατόπιν, άπό τή μια μεριά στο σαρ­

κασμό, στο γκροτέσκο (τό τελευταίο αυτό δεν ήταν άγνωστο στον Λεο­

πάρντι : ας θυμηθούμε μερικές σελίδες άπό τα «Operette morali» και τα σατυρικά ποιήματα), και άπό τήν άλλη στή συμπόνια. Σε μιά πολύτιμη εξομολόγηση του 1912 ή 13 νομίζω, ό Πιραντέλλο μιλά συνειδητά για τή διπρόσωπη στάση του. Ό άνθρωπος για νά μπόρεση νά ζήση είναι αναγκα­

σμένος να εξαπατά τον εαυτό του δημιουργώντας μια πραγματικότητα πού αδιάκοπα ύστερα τήν ανακαλύπτει απατηλή. «'Όποιος κατάλαβε τό παι­

χνίδι δέν κατορθώνει πια νά εξαπατά τον εαυτό του· αλλ' όποιος δεν κα­

τορθώνει πια νά εξαπατά τον εαυτό του δέν μπορεί πια νάχη ούτε όρεξη ούτε ευχαρίστηση για τή ζωή. "Ετσι είναι. Ή τέχνη μου είναι γεμάτη πικρή συμπόνια για όλους εκείνους πού εξαπατούν τον εαυτό τους. 'Αλλ' ή συμ­

πόνια αυτή δέν μπορεί παρά νά συνοδεύεται άπό τον άγριο περίγελο τής μοίρας, πού καταδικάζει τον άνθρωπο στην άπατη. Αυτή, μέ συντομία, είναι ή αιτία τής πικρίας τής τέχνης μου καθώς και τής ζωής μου». Πού είναι και τό «μοχθηρό γέλιο» του Βρούτου στο Λεοπάρντι.

Έξ άλλου ή συμπάθεια του Πιραντέλλο δέν είναι μόνο για τους αύτο­

απατώμενους ή για κείνους πού κατάλαβαν τό παιχνίδι* είναι, όπως και του Λεοπάρντι, και για τους ταπεινούς πού βρίσκονται πολύ μακρυα άπό τό νά θέτουν γενικά προβλήματα γνώσης. Συνήθως αγνοούμε ή ξεχνάμε τό γεγο­

νός ότι τα διηγήματα δέν προπορεύονται άπό τα δράματα, άλλα τα παρα­

κολουθούν σ' όλη τή πορεία τους· και επομένως τό φως πού έρχεται άπ' αυτά πρέπει νά διαχύνεται και στα δράματα. Πόσοι «νικημένοι» στην πιραντελλική πεζογραφία όπως και σέ κείνη του μεγάλου του συντοπίτη Verga. Τό παρατήρησε κι ό ϊδιος ό Πιραντέλλο. Πόσες υπάρξεις άπατη­

— 557 —

μένες, ταπεινωμένες, υποταγμένες, προδομένες άπό τή ζωή* πόσες υπάρξεις ανυπεράσπιστες· παιδιά, κόρες ανύπαντρες, παππούδες, ζώα. Τύχη να είσαι άλογο είναι ό τίτλος σ" ένα διήγημα : εγκαταλειμμένο στον εαυτό του, το άλογο αυτό όπως κι οί άνθρωποι, περιγελασμένο καί κακομεταχειρισμένο* αλλά τουλάχιστον δεν σκέφτεται, δεν το ξαίρει πώς είναι δυστυχισμένο. Καί πόσοι «νικημένοι» καί στα δράματα· υποταγμένοι ή επαναστάτες άλλα πεπεισμένοι για τή ματαιότητα της επανάστασης τους. Κάποτε γί­

νονται διαλεκτικοί' κάποτε, όχι πάντα­ κι ό λογισμός τους είναι μια έκφρα­

ση της θλίψης τους.

Δεν μπορώ φυσικά να επεκταθώ αναπτύσσοντας ολόκληρο τό πιραν­

τελλικό θέατρο­ θα περιοριστώ σε μερικά σημεία πού μου φαίνονται ιδι­

αίτερα σημαντικά. Στή πρώτη φάση του, πού κρατά άπό τό 1899 ώς τα "Εξι πρόσωπα, δηλαδή ώς τα 1921, τήν προσοχή μας τραβά πάνω άπ' όλα τό «βέβηλο μυστήριο» Στην 'Έξοδο, πρώιμη προσπάθεια για δημιουργία μιας σκηνικής αφήγησης πάνω στα όρια ονείρου ­ μύθου καί πραγματι­

κότητας· τεχνική πού θα λάβη ουσιαστική ανάπτυξη στον τελευταίο Πι­

ραντέλλο. 'Ανάμεσα στις Σκιές πού συνομιλούν μπροστά στο κατώφλι ενός κοιμητηρίου, εκείνη ενός Φιλόσοφου συζητά με πίκρα για τα φαντά­

σματα πού ό άνθρωπος δημιούργησε : συζητά άλλοτε μέ υπερβολική ακρι­

βολογία, άλλοτε πάλι μέ τήν λυρική αμεριμνησία για τήν οποία έχουμε μιλήσει. 'Υπάρχει καί ή μελαγχολία του χοντρού Άνθρωπου, τό παρά­

πονο του πού δεν ήξαιρε να χαρή τή ζωή όσο ήταν καιρός : τό σώμα του τήν γευόταν, άλλ' ό ίδιος δέν τό συνειδητοποιούσε­ καί υπάρχει καί ή ανάμνηση εκείνης πού τον πρόδιδε, τό περιπαιχτικό γέλιο μιας γυναίκας ανικανοποίητης, εχθρικής προς όλους καί προς τον ίδιο της τον εαυτό* τό γέλιο της θα μπορούσε να μαράνη όλα τα τριαντάφυλλα του κήπου του, πιο δυνατά όμως άπό κάθε φιλοσοφία : Πληγωμένη πιστεύει ότι ή φλόγα πού επί τέλους αισθάνεται στο στόμα είναι για ενα ικανοποιητικό φιλί πού μάταια τό περίμενε αδιάκοπα : αντίθετα, είναι τό ανώφελο άναμμα τοϋ αίμα­

τος της. 'Αντίστροφα, έκφραση κι αυτή πονεμένης θηλυκότητας, ξεφλου­

δίζει ενα ρόϊδι για τό Παιδί πού τρέχει «ελαφρό πάνω στα ρόδινα ποδαρά­

κια του», τρέχει «σαν μια τρελλή» πίσω άπό μια ζωντανή Παιδούλα, πού χάθηκε γρήγορα, γιατί σαν άπό ένστικτο φοβήθηκε τήν αόρατη σκιά της. Τοΰ κάκου λέει ό Φιλόσοφος, πώς όλα αυτά είναι φαντάσματα. Ό χοντρός Άνθρωπος καί ή σκοτωμένη Κυρία υποφέρουν εξ αιτίας τους δπως καί άπό τήν πραγματικότητα1 γιατί άπό τήν πραγματικότητα υποφέρει κι ό δραματουργός.

Σχετικά μέ τήν ονομαστή κωμωδία "Ετσι εΐναι (αν έτσι νομίζετε), θα αρκεστώ σέ μια νύξη : θα αναφέρω μονάχα ότι τό τόσο αγαπητό του

— 558 —

θέμα, της μη ύπαρξης μιας αντικειμενικής πραγματικότητας, τό ίδιο στα­

θερής για όλους, ό Πιραντέλλο το έχει εμβαθύνει εδώ, με μια αποφασι­

στικότητα πού δεν τήν είχε χρησιμοποιήσει ώς τώρα­ άλλ' ίσως ή ουσία της κωμωδίας να βρίσκεται στην πικρή σάτυρα τοϋ επαρχιακού κόσμου, κακόγλωσσου μέχρι άπονιάς, και μέσα σ' αυτόν τον ίδιο, στην πονεμένη, δειλή ανθρωπιά τής κυρίας Φρόλα και τοϋ Πάντσα του γαμπρού της.

Σαν προάγγελος των μεγαλύτερων έργων, ό "Ανθρωπος με το λουλούδι στο στόμα εΐναι κατά κοινή ομολογία μια κορυφή τής πιραντελλικής σκη­

νικής τέχνης : ομολογία πού ισοδυναμεί κατόπιν με τήν αποδοχή τής ουσια­

στικής λυρικότητάς της. Τό προσωπικό περιστατικό τοϋ 'Ανθρώπου με τό απαίσιο λουλούδι στο στόμα, ή σίγουρη αναμονή του τέλους, πού δεν τον άφί­

νει να συνδεθή με τή ζωή, πλαταίνει σε περιστατικό όλων : για κανέναν ή ζωή δεν πρέπει νάχη ενδιαφέρον να τήν φτάνη ώς τό τέλος, άλλ' είναι δύσκο­

λο τελικά να τό παραδεχτή ό καθένας αυτό. Συνάμα, ή εικόνα τής γυναίκας, ταπεινωμένης και πεισματάρας, να παρακολουθή άπό μακρυα τον άνδρα πού τήν διώχνει «σαν ενα άπό κείνα τα πεισματάρικα αδέσποτα παληό­

σκυλα πού όσο περισσότερο τα κλωτσάς, τόσο περισσότερο έρχονται κοντά σου», μια πού «δεν δείχνει κυρία, αλλά κουρέλι». Τυπική πιραντελ­

λική εικόνα, ή ποίηση τοϋ λυκόφωτος έγινε εδώ τραγική και τό παθητικό και τό γκροτέσκο συγχωνεύονται. "Ενας άπό τους προσωπικούς τρόπους του Πιραντέλλο είναι αυτή ακριβώς ή τραγικότητα τοϋ γκροτέσκου.

"Ας έλθουμε τώρα στα "Εξι πρόσωπα και στον 'Ερρίκο IV, έργα δί­

δυμα σχεδόν, πού σημειώνουν τήν αρχή και συγχρόνως τον κολοφώνα τής μεγάλης φήμης τοϋ δραματουργοΰ. Με αυτά ανοίγει τό δρόμο σε μια νέα θεατρική παράδοση· χάρη σ' αυτά, κυρίως, τοποθετείται στις απαρχές τοϋ σύγχρονου θεάτρου.

Στον Πρόλογο, πού ό ϊδιος έβαλε στα Έξι πρόσωπα τό 1925, μερικά χρόνια επομένως μετά άπό τον θρίαμβο τής κωμωδίας, ό Πιραντέλλο μας βεβαιώνει ότι τό δράμα τών προσώπων αυτών ώς ανθρώπων δέν τον ενδια­

φέρει­ αντίθετα, θέλησε να παρουσίαση τό δράμα τών προσώπων ώς προ­

σώπων, τήν αδυναμία, δηλαδή, στην οποία βρίσκονται, άπό έλλειψη ενός συγγραφέα, να πραγματωθούν σαν πλάσματα τέχνης. Πιστεύω πώς ό Πρόλογος τοϋτος είναι ή πιο επιτυχημένη προσπάθεια τοϋ Πιραντέλλο να επικύρωση ακριβώς τήν εικόνα τοϋ εαυτού του σαν συγγραφέα δυσνό­

ητου και σοφιστικοΰ εναντίον τής οποίας ό ίδιος είχε διαμαρτυρηθή και διαμαρτυρόταν μέ πολύ δίκηο. Μετά άπό τήν επιτυχία ό συγγραφέας προσπαθεί να έπεξεργασθή διανοητικά τό έργο του. Τό παραδέχεται κι ό ίδιος κατά κάποιο τρόπο. «Οι κρίσεις πού θα πω δέν πρέπει να νοηθοϋν σαν προσπάθειες πού τις είχα άπό πρίν, όταν άρχισα να τό δη­

— 559 —

μιουργώ / . . . / άλλα μόνο σαν ανακαλύψεις, πού έγώ ό ϊδιος, ύστερα, με ξεκάθαρο νου, μπόρεσα να κάμω». Ό Πρόλογος λοιπόν, δεν μας δίνει μια διασάφιση των προθέσεων του δημιουργού άλλα μόνο μια δική του εξήγηση, ή οποία πάει μαζί με τις άλλες πολλές πού προηγήθηκαν, χωρίς δικαίωμα απόλυτης υπεροχής απέναντι τους, άφοϋ για τή λογοτεχνική κριτική οί αυθεντικές εξηγήσεις δέν έχουν δύναμη ακυρωτική. Τό δράμα των προσώ­

πων ώς προσώπων μέσα στή συγκεκριμενοποίηση του έργου δέν μοΰ φαί­

νεται να ύπάρχη πραγματικά. Παρ' όλα αυτά θα ήταν λάθος να περιορίσουμε τό ενδιαφέρον της

κωμωδίας στα συμβάντα και πιο απλά στον αντίκτυπο πού έχουν πάνω στα πλάσματα, πού υποτίθεται ότι τα έχουνε ζήσει, όσο κι αν ή προσοχή των θεατών στρέφεται ακριβώς προς τό «κρυφό σαράκι» πού κάθε ένα άπό τα πλάσματα αυτά έχει μέσα του. Δέν είναι μονάχα αυτό­ υπάρχει, και ίσως να προέχη — αυτό μάλιστα, στις αρχικές προθέσεις του δημιουργού — τό δράμα του συγγραφέα πού δέν κατορθώνει να εκφραστή μέ τρόπο ανά­

λογο μέ κείνο, πού σαν αστραπή, του φώτισε τό μυαλό' και ξεχωριστά, του θεατρικού συγγραφέα, πού φαντάστηκε ζωή και βλέπει πάνω στή σκηνή προσποίηση μόνο ζωής, μια ζωή καθορισμένη, αποκρυσταλλωμένη και για τούτο παραμορφωμένη και προδομένη. Ή μεγάλη καινοτομία τών "Εξι προσώπων είναι ότι έκαμαν ορατό, σκηνικά συναρπαστικό, ένα διανοητι­

κό δράμα όπως αυτό. "Οταν ό Πιραντέλλο έγραφε τον 'Ερρίκο IV είχε στο νοΰ του τον Rug­

gero Ruggeri για τον όποιο και τον προόριζε· ό ηθοποιός αυτός βρισκόταν στή Ρώμη όπου έπαιζε τον "Αμλετ. "Ηθελε να προσφέρη στον μεγάλο ερμη­

νευτή έναν προσωπικό, δικό του "Αμλετ· και σίγουρα για να δώση υπό­

σταση στην πρόθεση του αυτή τιτλοφόρησε «τραγωδία» τό έργο του. Στο νέο έργο, διαφορετικά άπό τα "Εξι πρόσωπα, ή όχι ευτυχισμένη αγάπη του πρωταγωνιστή του, τό χτύπημα του αντίζηλου πού του έγινε προδο­

τικά πάνω στο στολισμένο του άλογο σέ μια ιππική παρέλαση μασκαρε­

μένων, τό πέσιμο και ή τρέλλα πού ακολούθησε, όλα αυτά τα περιστατικά είναι ασήμαντα δραματικά. Ό Ερρίκος IV, αντίθετα, είναι ή πιο ολοκλη­

ρωμένη και συνεπής ενσάρκωση του ανθρώπου όπως τον βλέπει ό Πιραν­

τέλλο, τό να αναγκάζεσαι να παρατηρής τή ζωή σου είναι ή έκφραση τής τραγικότητας, έμφυτης μέσα στην ανθρώπινη ζωή. Γι' αυτό ό Πιραν­

τέλλο μας δείχνει τό μεγάλο του Μασκαρεμένο, απορροφημένο νά αναλο­

γίζεται τή φριχτή αθλιότητα όχι μονάχα τής δικής του ζωής άλλα και τής ζωής όλων. Αισθάνεται, βέβαια, ακόμα τον δυνατό πόνο τής παληάς επίθεσης, φτάνει μάλιστα νά χτυπήση τον αντίζηλο· άλλα τό αντικείμενο τής εκδίκησης του είναι ή ϊδια ή ζωή. Τήν εκδικείται, όπως τόσες άλλες πιραντελλικές υπάρξεις πολεμώντας εναντίον του εαυτού του· για νά έξου­

— 560 —

σιάση κατά κάποιο τρόπο την προδότρα ζωή δέν βρήκε άλλο τρόπο άπό το να άπομονωθή άπό αυτήν, σε μια τρέλλα προσποιητή τώρα πιά, πού του επιτρέπει να άπομονωθή ριζικά.

Ακόμα και πριν πέση ό μελλοντικός Ερρίκος VI ήταν θεατής της ζωής του, για τούτο του έλειπε, λέει ενα πρόσωπο, «κάθε θέρμη εγκάρδιας ειλικρίνειας». Τότε, και μάλιστα άπό όταν του ξανάρθε το λογικό, ή ζωή του δεν ρυθμίζεται ούτε από το ένστικτο της ζωής, οϋτε άπό τον συλλογι­

σμό· θέλει με κάθε τρόπο να τήν καταλαβαίνη και γι' αυτό τήν κάνει ξένη και ψεύτικη. «Και μένετε κατάπληκτοι, όταν τήν βλέπετε (τή ζωή) ξαφνικά να στέκεται μπροστά σας, τόσο απόμακρη από σας· όλο πείσματα και θυμοί εναντίον του ίδιου τοϋ έαυτοϋ σας· ή τύψεις». Ουσιαστικά ή τύψη του ότι δέν μπόρεσε να άφεθή στη ζωή δταν μπορούσε, «"Αχ, μετάνοιωσα, και μάλιστα συχνά, / Άλλα απογοητευμένος γύρισα πίσω».

«Δέν υπάρχει τίποτα τό κακό στον κόσμο, μονάχα όταν τό σκέφτεσαι σαν τέτοιο, γίνεται αμέσως». «ΤΩ Θεέ, Θεέ ! Πόσο ενοχλητικές, γερασμένες, ταπεινές κι ανώφελες μοϋ φαίνονται τώρα οί συνήθειες τοϋ κόσμου τούτου 1 "Αχ, πόσο μοϋ προκαλοΰν αηδία !». Λόγια πού θα μπορούσαν να είναι τοϋ σύγχρονου "Αμλετ και εϊναι τοϋ παληοϋ.

Ή τραγωδία τοϋ Ερρίκου IV προβάλλει ύστερα άπό τον αγώνα, μέ τήν εξουθενωμένη υποταγή του στην συντριβή, στην αδυναμία· αποκλεί­

εται γι' άλλη μια φορά άπό τήν ακατανόητη ζωή, πού θα τον απόκλειε οπωσδήποτε. Καλεί γύρω του τους τέσσερις συμβούλους του σαν να κατα­

φεύγη ανάμεσα τους : «εδώ μαζί, εδώ μαζί. . . και για πάντα !».

"Υστερα άπό τό «Να ντύσουμε τους γυμνούς» στο όποιο παρουσιάζει ξανά μέ μικρότερη ποιητική επιτυχία, αλλά μέ μεγάλη σκηνική από­

δοση, μερικά άπό τα μοτίβα, πού έχει εξετάσει και προηγούμενα, ενα νέο έργο κι αυτό μέ τον τίτλο «τραγωδία», Ή ζωή πού σοϋ έδωσα, μας δείχνει ότι κάτι έχει αλλάξει ή αλλάζει στον Πιραντέλλο, ότι, τό λιγώ­

τερο, υπάρχει σ' αυτόν ή ανάγκη μιας βαθειάς ανανέωσης. Ό Ερρίκος IV αποτελεί τον κολοφώνα τής άρνησης, βάζει μέ τον

πιο δραστικό τρόπο ερωτήματα πού δέν έχουν και δέν μποροΰν να έχουν απάντηση. Πάνω σ' αυτό τό δρόμο μπορούσες μονάχα να κάνης τα πρώτα βήματα, όχι και να προχώρησης. Μέ τό Ή ζωή που σον έδωσα αρχίζει μια σειρά προσπάθειες για απάντηση. Προσπάθειες μόνο.

"Εως εδώ στο θέατρο τοϋ Πιραντέλλο ό θάνατος σαν μυστήριο, σαν αξίωμα, σαν μια αναμενόμενη αγωνία ή σαν ενα κατώφλι ελπίδας, δέν λέω ότι έλειπε εντελώς, άλλα δέν ήταν βέβαια και ποτέ σέ πρώτο πλάνο. Στή νέα του όμως τραγωδία, ό Πιραντέλλο θέτει τό σεβαστό πρόβλημα τοϋ θανάτου, συνδέοντας το μέ κείνο πού τόσο τον καταπονούσε, τής ρευστότητας τής

— 561 —

ζωής, πού ασταμάτητα μεταμορφώνει το κάθε τι. Ό γιος, παρ' όλο πού ζοϋσε για πολύ καιρό μακρυά της, και είχε αλλάξει και συνεπώς κατά κά­

ποιο τρόπο ήταν νεκρός για κείνην, και ύστερα και πραγματικά νεκρός, συνέχιζε να ζή για τη μητέρα του, μια τίμια ζωή όπως εκείνη πίστευε. Εϊναι το πρόβλημα της αστάθειας της ζωής, πού τό έχει θίξει κι όλας πολλές φορές, άλλα ή λύση πού του δίνει τώρα ό Πιραντέλλο είναι νέα. Ή κυρά "Αννα, ή Μητέρα, πού δεν εΐχε παραδεχτή τή μεταμόρφωση κι ύστερα τό θάνατο του Γιου, καταλαβαίνει τελικά πώς κάθε εξέγερση εναντίον του νόμου τής ζωής είναι μάταιη : «"Ηθελα εξω άπό τή ζωή σου να σέ κάμω να ζής». Καταλαβαίνει και μπορεί επί τέλους να κλάψη, (ακόμα και τό κλάμα είναι κάτι τό καινούργιο για τον Πιραντέλλο), καταλήγει, δηλαδή, στο να παραδεχτή τό νόμο αυτό. Τό τίμημα όμως για τό καθησυχαστικό αν όχι παρηγορητικό τούτο συμπέρασμα είναι αρκετά ακριβό : είναι ή συμφωνία να βυθίζεσαι στις καθημερινές και κοινές ασχολίες : «Έμεΐς οί δύστυχοι πολυάσχολοι νεκροί». Κι άφοϋ τό να βασανίζεσαι πριν ήταν ζωή* τό να παρηγοριέσαι, να ήρεμης τώρα με τό να ξεχνάς, «είναι ακριβώς ό θάνατος». "Ισως τό πραγματικό νόημα τών πιραντελλικών υποταγμένων, (όλα του τα κύρια πρόσωπα είναι, ή καταλήγουν να γίνουν υποταγμένα), να μας αποκαλύπτεται στή τραγωδία τούτη, μια άπό τις πιο δύσκολες μ' όλη τή φαινομενική της απλότητα. 'Ακόμη, υπάρχει εδώ και μια λέξη πού εκφράζει ίσως τήν αιτία τής βαθειας λύπης του Πιραντέλλο : του να μή «μπορή να προσευχηθή, να γονατίση τον πόνο του». Να σκύψη τό κεφάλι μπροστά στή ζωή, δηλαδή στο Θεό.

'Αλλά στα 1925 και στα αμέσως κατόπιν χρόνια νέα γεγονότα μεσο­

λαβούν στή ζωή του Πιραντέλλο. Ή δουλειά του μέ τους νέους — τό γιό του Στέφανο και τους φίλους του — στο Θέατρο Τέχνης τής Ρώμης· ή συ­

νάντηση μέ τήν Μάρτα Abba. Βέβαια εγώ δεν είμαι τόσο άπειρος άπό ποίηση για να τήν εξηγώ μέ βιωμένα περιστατικά, γνωρίζω όμως ότι τα περιστατικά αυτά, όταν δεν προκαλούν ποιητικές μεταστροφές, είναι συχνά, μαζί μέ τις ίδιες τις μεταστροφές, απόδειξη και αποτέλεσμα μιας εσωτερικής αλλαγής. Και πραγματικά, τουλάχιστον άπό τό 1923, όπως μας λέει "Η ζωή που σον έδωσα, κάτι αρχίζει ν' άλλάζη στον Πι­

ραντέλλο. Μια άλλη απόδειξη αύτοΰ έχουμε και τήν πολεμική του Πιραν­

τέλλο προς τον Τίλγκερ ι : θλιβερή και για τους δυο δείχνει όμως αναμφί­

βολα τήν προσπάθεια του Πιραντέλλο να άποσπαστή βίαια άπό τό διά­

1. Tilgher Adriano, "Ιταλός φιλόσοφος και κριτικός, γεννήθηκε στή Νεάπολη το 1887 και πέθανε στή Ρώμη στα 1941. Ήταν άπό τους πρώτους πού αναγνώρισαν τήν σπου­δαιότητα και τήν αξία τοϋ Πιραντέλλο.

36

— 562 —

γράμμα της συστηματοποίησης του έργου του άπο τον Τίλγκερ· ουσια­

στικά, δηλαδή, την προκάλεσε ή ανάγκη μιας βαθειάς ανανέωσης. Ή αγάπη, σαν βάση ποιητικής ζωής, και δχι πια σαν ένα προηγούμενο

ή γεγονός περιθωριακό και συμπληρωματικό είχε σχεδόν άγνοηθή άπο το θέατρο του Πιραντέλλο. Τώρα μας δίνει, τή μια υστέρα άπο τήν άλλη, τρεις κωμωδίες, αφιερωμένες και τις τρεις στην Μάρτα Abba και οί όποιες αποτελούν, αναμφίβολα, ενα τρίπτυχο αγάπης. Πρέπει να προσθέσω δτι άπο τή στιγμή αυτή και πέρα, το θέατρο του Πιραντέλλο γίνεται αυτοβιο­

γραφικό και τον αύτοβιογραφισμό του αυτόν οπωσδήποτε θέλει να τον καταλάβουμε και να τον επιδοκιμάσουμε, τόσο πολλά είναι τα στοιχεία "κλειδιά' πού σκορπίζει μέσα στα έργα του.

Ή Diana καί ή Tuda, το πρώτο δράμα τοϋ τρίπτυχου, μοιάζει από μερικές απόψεις στα "Εξι πρόσωπα (πόνος τοϋ καλλιτέχνη όταν βλέπη το τελειωμένο έργο του να ξεμακραίνη άπο αυτόν* ότι ή τέχνη βρίσκεται στην ακινησία τής μορφής και κατά συνέπεια είναι άρνηση τής ζωής) και στον 'Ερρίκο, αλλ' οί απόψεις αυτές κατά τή γνώμη μου δέν είναι οί βα­

σικές. Ή ϊδια κι δλας ή παρουσίαση τής Tuda γίνεται μ' ενα συναισθημα­

τικό παλμό καινούργιο, ακόμα και για τον αναγνώστη, τον συνειθισμένο στον φανταστικολυρικό συγκερασμό μέ τον όποιο ό Πιραντέλλο παρου­

σιάζει τα πρόσωπα του και πού ξεπερνάει πολύ τήν ανάγκη τής σκηνικής πραγμάτωσης «είναι πάρα πολύ νέα και καταπληκτικής ομορφιάς. Μαλλιά ξανθοκόκκινα, σγουρά, μέ χτένισμα ελληνικό. Το στόμα της παίρνει συχνά μια έκφραση πονεμένη, ωσάν ή ζωή να τήν ποτίζη όλο πίκρα, μα όταν γε­

λάη έχει μια λαμπερή χάρη, πού μοιάζει να φωτίζη και να ζωογονή τό κάθε τι». Μορφή όμοια μέ άλλες γυναικείες μορφές των μετέπειτα έργων. Ό γέρος γλύπτης Giuncano, είναι ερωτευμένος μαζί της και νοιώθει ντροπή γι' αυτή τήν αγάπη : κάνει τήν εμφάνιση του ενα μοτίβο πού θα τό ανά­

πτυξη και σ' ενα άλλο έργο τής τελευταίας πιραντελλικής φάσης : τοϋ άνθρωπου πού τον πιέζουν αισθήματα και αισθήσεις νεανικές, άλλα και πού πρέπει να τα κατάπνιξη μέσα του, άπό τρόμο, γιατί ξαίρει και τό βλέ­

πει πώς είναι γέρος. Ό Giuncano υποφέρει για τα χρόνια πού περνάνε, αλλ' δχι αφηρημένα· υποφέρει για τα χρόνια «πού γίνονται ανθρώπινα, για τα χρόνια πού θλίβουν». Μισεί τό σώμα του, τό αισθάνεται ξένο και τόσο πιο πολύ ξένο όσο πιο γερασμένο. «Άλλοίμονό μου, δταν θα μοΰ παρου­

σιαστή ή εικόνα αύτοϋ τοϋ ξένου.. . πού τόσες φορές μοϋ φαίνεται πώς μέ παίρνη άπό πίσω σαν ένας ενοχλητικός ζητιάνος, τον όποιο, — εγώ, ναί, εγώ — θα πρέπει, όσο και να τον μισώ να τον σπλαχνιστώ, δίνοντας του κρυφά, ελεημοσύνη : ώ δάκρυα δηλητηριασμένα άπό τήν απελπισμένη και άγρια θλίψη».

Τό δεύτερο κομμάτι τοϋ τρίπτυχου είναι ή Φίλη των συζύγων. Συγκρί­

— 563 —

νοντας το σκηνικό^έργο με το παληο διήγημα απ'' όπου το έχει πάρει αντι­

λαμβανόμαστε αμέσως την αλλαγή προοπτικής. Ή Pia του διηγήματος πού γίνεται Μάρτα στο δράμα, είναι και στις δυο τις γραφές ή γυναίκα, ή ιδανική σύζυγος μάλιστα­ άλλα οι εργένηδες πού τήν τριγυρίζουν δέν το καταλαβαίνουν, τους κρατά σε απόσταση ή επιφυλακτικότητα της, για να τήν αποζητήσουν μέ λύπη όταν θα έχουν παντρευτή άλλες γυναίκες. Στο διήγημα ή λύπη αυτή, πού ή Pia τήν καλλιεργεί, ασυνείδητα ίσως, γίνεται ή ανόητη εκδίκηση της. 'Αντίθετα, ή Μάρτα του δράματος, δέν εϊναι πια ή άμεμπτη, άνεπίληπτη, άλλα ψυχρή και λίγο κοσμική Pia* ό κωμωδιογράφος της αφαιρεί κάθε κοκεταρία δίνοντας της σ' αντάλλαγμα καλωσύνη και το σπουδαιότερο μια κρυφή αγάπη : τήν παρασύρει μέσα σ' ενα δράμα* και μας τήν παρουσιάζει τσακισμένη, προωρισμένη να μείνη μονάχη. Ή καλωσύνη λοιπόν και ή αγάπη, δέν φτάνουν για τήν ευτυχία* είναι όμως αξίες ζωτικές καί πραγματικές, τις όποιες αξίζει να τις απόκτη­

σης και να τις κράτησης ακόμα καί μέ τό τίμημα του πόνου. Στο τρίτο κομμάτι του τρίπτυχου Ή νέα αποικία μας προβάλλει ενα

άλλο εϊδος αγάπης : τήν αγάπη σαν αλληλεγγύη ανθρώπων, σαν αγνότητα. Ή σύγκριση καί του μύθου τούτου μέ τήν πλοκή του πού μας είχε δώσει πολλά χρόνια πριν στο μυθιστόρημα Ό άνδρας της, μας διαφωτίζει για τήν ανανέωση του συγγραφέα.

Τό έργο, γενικά, θεωρήθηκε ένας μΰθος «κοινωνικός» κι έτσι μου φαί­

νεται πώς τον είχε προσδιορίσει κάποτε κι ό ίδιος ό συγγραφέας. Πραγμα­

τικά, ό μύθος φέρνει κι ένα κοινωνικό μήνυμα, πού έλειπε άπό τήν αρχική πλοκή του. Ή δυστυχία, άλλα προπαντός ή αδικία πού κατατρέχει τους φτωχούς, αναγκάζει μια ομάδα ψαράδων ν' άφήση τή στεριά καί να κατα­

φυγή σ' ενα νησί πού εγκαταλείφτηκε γιατί ώρα τήν ώρα μπορεί να βυθι­

στή : «Καλύτερα ό θάνατος άπό μια τέτοια ζωή». Άπό τήν άλλη μεριά ή θάλασσα είναι μεγάλη καί δέν θα της στοίχιζε τίποτα να σκεπάση όχι μονάχα τό νησί άλλα καί όλη τή γη, πού εΐναι μικρή. "Αν δέν τό κάνη, είναι άπό θέλημα Θεού «γιατί υπάρχει πάνω στή γη τό κουράγιο των αν­

θρώπων, πιο μεγάλο κι άπό τή θάλασσα». Μια πόρνη ­ μητέρα ή Spera πείθει για τήν αποστολή* ένα σημάδι του ουρανού, ένα θαύμα τους δίνει δύναμη καί ανταμείβει τήν ειρηνική επανάσταση, τό κουράγιο των ανθρώ­

πων, τή νέα ελπίδα, τή μητρική αγάπη της Spera. Ξένο προς τήν αρχική σύλληψη είναι καί τό μοτίβο της αναγκαιότητας των νόμων, πού οί άποικοι δέν αργούν νά τήν αναγνωρίσουν : νόμοι πού δέν θα τους έπιβάλλωνται άλλα θάναι φτιαγμένοι άπ' αυτούς τους ίδιους. Ό Πιραντέλλο εγκαταλεί­

πεται για λίγο στο όνειρο μιας κοινωνίας ελεύθερων άλλα γνωρίζει επίσης ότι ό εγωισμός σύντομα θα επικράτηση καί θα όδηγήση τις κοινωνίες αυτές σέ γρήγορη διάλυση.

— 564 —

Ωστόσο το κοινωνικό περιεχόμενο δεν είναι αρκετό για να προσδιο­

ρίση το μϋθο. Στο νησί μπορεί να μήν υπάρχουν νόμοι και εκκλησίες* ακόμα χειρότερα, μπορεί όλα αυτά να καταλήξουνε σε φάρσα από τήν κακία των ανθρώπων : άλλ' αυτό μερικούς άπ' τους αποίκους δεν τους ενδιαφέρει, εκείνοι μέσα στην απλότητα και ελευθερία της ζωής τους, νοιώθουν τήν παρουσία του Θεοϋ. «'Απορώ πώς μπορούν και μένουν μέσα στην πόλη με κείνο τον λίγο ουρανό, μόλις να φαίνεται μέσα από τα στενά σοκκάκια, ενώ εδώ. . . μπορείς να τον πιής όλον ώσπου να μεθύσης, ξαπλω­

μένος πάνω στα χόρτα, μέσα στή σιωπή. Σου αρκεί ό ουρανός για να μι­

λήσης μέ τό Θεό». Ή μεγαλύτερη καινοτομία του μύθου σχετικά μέ τήν πλοκή είναι ή

απεικόνιση τής γυναίκας : όχι πια φύλακας απλός τοϋ σπιτιού, να φροντί­

ζη μόνο για τήν οικογένεια* εϊναι εκείνη μέ τό εξιλαστήριο σημάδι τοϋ Θεού πάνω της, εκείνη πού συμβουλεύει τήν αλληλεγγύη και τήν αγάπη* πού δέχεται όταν έρχεται ή ώρα, να θυσιαστή άδικα. Για τούτο έπρεπε ή λύση του μύθου να είναι αρκετά διαφορετική άπό κείνη πού αρχικά είχε φανταστή. "Οταν όλοι τήν απαρνούνται, ακόμα κι ό αγαπημένος της, πού θέλει να τής πάρη και τό παιδί, ή Spera τοϋ μυθιστορήματος αρπάζεται άπό αυτό τό παιδί για να κράτηση τον άνδρα πού τής ξεφεύγει. Δεν τό πετυχαίνει* και «σ' ενα ξέσπασμα παράφορης οργής, αγκαλιάζει τό πλάσμα πού γέννησε και μέ τό φρικτό τοΰτο αγκάλιασμα, ουρλιάζοντας, τό πνίγει». Τό έγκλημα ακολουθεί αμέσως ό σεισμός σαν να τον προκάλεσε αυτό. Ή Spera φωνάζει στον αγαπημένο της : «"Ανοιξε κάτω άπό τα πόδια σου ή γή; Σέ κατάπιε ώς τή μέση; Τό παιδί; Τό σκότωσα εγώ μέ τα χέρια μου. Πέθανε, καταραμένε». Ή γή, λοιπόν, σχίζεται για να τιμωρήση δύο εγκλή­

ματα : τοϋ άνθρωπου πού απαρνήθηκε τήν αγάπη, και τής παιδοκτόνου. Είναι φανερό πώς ό Πιραντέλλο, γράφοντας τοϋτο τό τέλος είχε στο μυα­

λό του μια ελληνική τραγωδία* και πραγματικά, φαντάζεται κι ό ίδιος, ότι ένας κακόβουλος κριτικός ορίζει τό δράμα «μια Μήδεια μεταφρασμένη στα ταραντινικά».

Στο μϋθο, αντίθετα, ή φύση τιμωρεί τους αποίκους γιατί εϊναι αμαρ­

τωλοί* σώζεται μονάχα ή Spera μαζί μέ τό γιό της, πού δεν έχουν αμαρτή­

σει. «Τό νησί δέν θα βουλιάξη όσο θα μένουμε μακρυά άπό τήν αμαρτία» είχε προφητέψει ό γέρος Tobba. Άλλ ' ύστερα, άμαρτάνουν όλοι* και ή γή καταπίνοντας τους, τους τιμωρεί προπαντός για τα τελευταία τους αμαρ­

τήματα, τήν αχαριστία στή Spera και ν' άρπάζης ενα παιδί άπό τή μάνα του. «"Αν μοϋ τό πάρης, να τρέμη ή γή, να τρέμη ή γ ή . . . » . Και ή γή, πρα­

γματικά, ωσάν ό τρόμος άπό τό ξέφρενο απελπισμένο αγκάλιασμα τής Μη­

τέρας νάφτασε έως αυτήν, βάλθηκε να τρέμη. Τίς κραυγές φρίκης του κό­

σμου τις κατάπιε ή θάλασσα όπου μέσα της βυθίστηκε τό νησί. Μόνο τό

— 565 —

ψηλότερο σημείο του πέτρινου λόφου, εκεί πού είχε καταφύγει ή Spera με το μικρό, προβάλλει σαν μια ξέρα». Ή ελληνική τραγωδία έγινε ένας μύθος χριστιανικός. Ακόμα μια προσπάθεια του Πιραντέλλο να ξεφύγη άπό τα δεσμά του.

"Ενας άλλος σπουδαίος σταθμός της πορείας του κωμωδιογράφου είναι ο Λάζαρος : αν και το θρησκευτικό πρόβλημα τον είχε απασχολήσει από ενωρίς, τώρα μονάχα τό αντιμετωπίζει με αποφασιστικότητα και στο σύνολο του. Ό Diego εξ αιτίας του απάνθρωπου ασκητισμού του, έχει θυσιάσει σκληρά μαζί με τον εαυτό του τή γυναίκα του καί τα παιδιά. Ή Σάρα, ή σύζυγος, δεν συμφωνεί μαζί του, επαναστατεί καί καταφεύγει στην εξοχή όπου συνδέεται μ' έναν άνθρωπο ξένο σε κάθε θρησκευτική πνευμα­

τικότητα, έναν επιστάτη, πού πιστεύει στο Θεό άλλα καί στή ζωή τών αι­

σθήσεων πού μας δόθηκε κι αυτή άπό το Θεό για να τή ζούμε ευχάριστα. Ή ζωή στην φυσικότητα της· μια ιδέα πού τήν έχει παρουσιάσει κι δλας σε μερικές προηγούμενες σελίδες καί στην οποία ό Πιραντέλλο θα ξαναγυ­

ρίση. «Άπό δω δεν φαίνεται ή πόλη . . . Ό λ ' εκείνα τα μισητά.. . εκκλη­

σίες, σπίτια,δικαστήρια, τα πάντα! Κι ένοιωσα να με κυριεύη μιά ανάγκη, ή ανάγκη να γίνω άγροίκα». Ανάμεσα στους δυό, ό γιος Lucio, πού βγάζει τα ράσα γιατί δεν πιστεύει πια σ' ενα κόσμο τοΰ υπερπέραν : Ό Θεός — σκέφτεται — μπορεί να διαφυλαχτή μέσα μας, άλλα μόνο αν ξεπεραστή ή ιδέα της ατομικής αθανασίας.

Είναι ή πρώτη κατάκτηση του Lucio. Άλλα όταν ό πατέρας του, κλι­

νικά νεκρός, όπως θα λέγαμε σήμερα, άφοΰ έπανέλθη στή ζωή ύστερα άπό λίγο, χάνη τήν πίστη του γιατί, όταν βρέθηκε εκεί κάτω δεν είδε τίποτα· όταν ύστερα άπό τήν εμπειρία αυτή ακόμα καί ή Λία, ή παραλυτική παι­

δούλα, δεν μπορεί να έλπίζη πια πώς θάχη εκεί τις πατερίτσες αντί για τα πόδια πού της έλειπαν εδώ στή γή· καί ό ζητιάνος Cico δεν περι­

μένει πια άπό τον Θεό τοΰ άλλου κόσμου τό σπίτι σ' αποζημίωση εκείνου στή γή πού τοΰ άρπαξαν οί ισχυροί" κι ή Θεοδότη, ή γυναίκα πού μαρά­

θηκε χωρίς αγάπη θρηνεί για τις χαρές πού δεν χάρηκε για να μήν άμαρ­

τήση· τότε ό Lucio καταλαβαίνει πώς ό Θεός είναι αγάπη­ θέλει πάνω στή γή τό σπίτι Του «όπου οί κουρασμένοι, οί δυστυχισμένοι κι οί αδύνατοι να μποροΰν να γονατίζουν καί να γονατίζουν κι όλους τους πόνους καί τήν υπεροψία τους». Είναι ή απάντηση στην απελπισία της Κυρά Άννας τοΰ Ή ζωή που σον έδωσα, πού αληθινά δέν ήξαιρε να γονατίζη τον πόνο της. "Ετσι ό Lucio ξαναβάζει τα ράσα­ μπορεί να πή στον πατέρα του : «Είχες κλείσει τα μάτια στή ζωή πιστεύοντας ότι πρέπει να βλέπης εκείνη τοΰ άλλου κόσμου. Ό Θεός σε στράβωσε για κείνην καί σοΰ ξανανοίγει τώρα τά μάτια για τούτη πού είναι δική του, για να τήν ζήσης — καί ν' άφήσης καί τους άλλους να τήν ζήσουν — δουλεύοντας, υποφέροντας καί

— 566 —

απολαμβάνοντας όπως όλοι. Ζήσε πατέρα μέσα στά έργα πού θα κάμης. Σήκω καί περπάτησε, περπάτησε μέσα στή ζωή». "Ενα σημάδι του ούρα­

νοϋ δείχνει δπως καί στή Νέα 'Αποικία πώς ό Lucio έχει δίκηο : όταν δια­

τάζη τήν μητέρα να φωνάξη κοντά της τήν παραλυτική, εκείνη τρέχει αμέ­

σως με πόδια ακόμα αβέβαια. Όλοι , λέει ό Πιραντέλλο, κατάπληκτοι, δέ­

χονται το θαύμα. Ή θρησκευτική αξία τών πιραντελλικών θέσεων έχει συζητηθή και

μπορεί να συζητηθή. 'Οπωσδήποτε, πρόκειται πάντοτε για στιγμές κατά τις όποιες ή άκαρπη απελπισία της άρνησης, θρεμμένη άπό μόνη της μετριάζεται άπό μια αναλαμπή ελπίδας θρησκευτικής, κατά κάποιο τρόπο, μορφής. 'Αλλ' είναι μια αναλαμπή πού γρήγορα χάνεται καί πραγματικά, για τήν ηρωίδα του επόμενου δράματος "Οπως με θέλεις, δεν υπάρχει καμιά ελπίδα οϋτε για δώ ούτε για κει.

Δύο νέα έργα, Βρίσκομαι καί "Οταν είσαι κάποιος, επαναλαμβάνουν τό θέμα του τρίπτυχου. Με τήν παρόρμηση ή σαν αποτέλεσμα της αγάπης, οί πρωταγωνιστές τους προσπαθούν να βρουν ή να ξαναβρούν τή γνησιότητα τους : Ή Donata, ή μεγάλη ηθοποιός τοΰ Βρίσκομαι, αναζητά τή γνησιό­

τητα της σαν γυναίκας κάτω άπό τή μεταβλητή προσωπικότητα τοΰ ηθο­

ποιού" ό μεγάλος συγγραφέας τοΰ "Οταν είσαι κάποιος σκέφτεται να ξανα­

βρή τον εαυτό του, ποιητή νέο καί άνθρωπο ξανανιωμένο μέσα στο άγαλ­

μα στο όποιο τον καθήλωσε ή ϊδια του ή φήμη. Στο σύνολο του, είναι πιο ξεκάθαρο τό δεύτερο άπό τα δράματα αυτά, στο όποιο ή ανάγκη να γίνεσαι καί να αισθάνεσαι νέος για ν' αγαπάς είναι τό ίδιο με τήν ανάγκη να σπας τους φραγμούς μιας ποιητικής έμπνευσης ξεπερασμένης πιά. Είναι μια διπλή ομολογία.

Ή Νατάσα, ένα άπό τα πρόσωπα, λέει ότι ό Κάποιος είναι «άρρωστος άπό νεότητα». "Αν δέν λάβουμε υπ' όψη μας τή μεθυστική τούτη άρρώστεια δεν μπορούμε να καταλάβουμε τον τελευταίο Πιραντέλλο, άνθρωπο καί ποιητή. Στά τελευταία χρόνια είχε αναπτύξει στο θέατρο του μια νέα θεματική τήν ερωτική καί τή θρησκευτική· οί κριτικοί όμως στάθηκαν όλοι ψυχροί. Έξ άλλου, ακόμα καί σήμερα ή κριτική είναι μάλλον ψυχρή προς τον τελευταίο Πιραντέλλο (με εξαίρεση ίσως για τους Γίγαντες τον βοννοϋ). "Ας θυμηθούμε τό γράμμα πού ανάφερα : «Στην 'Ιταλία επιμένουν νά αντιγράφουν ένα κριτικό, πού πίστεψε πώς ανακάλυψε στά έργα μου ένα φιλοσοφικό περιεχόμενο πού δέν υπάρχει». "Ετσι, ό δικός του Κάποιος αισθάνεται σαν ένα ανδρείκελο μέ τοποθετημένο στο στομάχι του ενα γραμμόφωνο, πού επαναλαμβάνει «όλα εκείνα πού έχουν καθοριστή — τα όποια έχει τήν υποχρέωση νά τα έπαναλαμβάνη σ' όλη του τή ζωή —. "Οχι γιατί τα έχω πή εγώ, άλλα γιατί οί άλλοι μέ έκαναν νά τα πώ».

'Αλλά ό Κάποιος όμως είχε γίνει νέος ποιητής γιατί, σαν άνθρωπος

— 567 —

ζωντανός και όχι άγαλμα, είχε έρωτευθή τή νεαρότατη Veroccia. Ό Πι­

ραντέλλο είχε περιγράψει πολλές φορές τήν ανάγκη και το αδύνατο να ξεφύγης άπό τον εαυτό σου­ άλλα τώρα το γενικό πρόβλημα έχει γίνει συγκεκριμένο και προσωπικό. Το δράμα πού ή Use, στους Γίγαντες τον βοννοϋ, θέλει να έπιβάλη στο κοινό, έργο ενός νέου ποιητή πού αυτο­

κτόνησε άπό αγάπη γι' αυτήν, είναι ακριβώς ενα δράμα δικό του, του Πιραντέλλο, το Παραμύθι τον άλλαγμενον γιου καί μάλιστα, στην πρώτη του γραφή του διηγήματος, του Πιραντέλλο νέου. Όταν ό δραματουργός θέλει να δώση ενα δείγμα της νέας ποίησης του Κάποιου δέν διστάζει να άναφέρη στίχους του γιου του Στέφανου. Τα πάντα συγκλίνουν προς τήν στιγμή της διάστασης πού έχουμε δη, και σ' αυτήν ό Πιραντέλλο θέλει να τραβήξη τήν προσοχή μας.

Τήν χαρά δμως της ξαναποκτημένης νεότητας τήν ακολουθεί ή ντροπή να είσαι γέρος : το θέμα του ή Diana και ή Tuda ξαναγυρίζει εδώ μ' ενα νέο λυρικό βάθος. Ή Veroccia κατηγορεί τον Κάποιο γιατί δέν είχε τό κουράγιο να τήν πάρη, να πάρη τή ζωή πού του έδινε. Ό Κάποιος άπαντα ότι δέν έπρεπε να πάρη αυτή τή ζωή, γιατί ή νεότητα του βρισκό­

ταν μέσα σ' εκείνη, όχι στο σώμα του, γερασμένο τώρα πιά. «Κι εκείνο τό φοβερό, πού συμβαίνει στους γέρους, εσύ δέν το ξαίρεις : ένας καθρέ­

φτης — μας φανερώνει ξαφνικά — τή ντροπή όπως κι άπό μια αισχρό­

τητα, να αισθάνεσαι, μ' αυτή τήν όψη γέρου, τήν καρδιά ακόμα νέα καί ζεστή». Μεθυστική άλλα καί θλιβερή ή άρρώστεια της νεότητας.

"Ας έλθουμε στο τελευταίο έργο τό Παραμύθι τον άλλαγμενον γιου καί τους Γίγαντες τον βοννον, πού αποτελούν ενα μόνο έργο, όχι μονάχα γιατί διασταυρώνονται, άλλα προπαντός γιατί δίνουν μια ίδια απάντηση (ή προσπάθεια για απάντηση) τήν τελευταία, στο απελπισμένο ερωτηματο­

λόγιο του Πιραντέλλο. 'Απέναντι στή πίστη τοϋ δύστυχου κόσμου, είχε πή σ' ενα διήγημα, πού ξαναγυρίζει σ'ενα επεισόδιο των Γιγάντων, φαίνον­

ται σαν κούφιες καί γελοίες μηδαμινότητες όλες οί ανακαλύψεις της επι­

στήμης καί ή κυριαρχία τοϋ κόσμου καί ή δόξα της τέχνης. Άπό τή σκέψη αυτή ξεκίνησε για τον επίλογο τοϋ Λάζαρου : τώρα, στο τελευταίο τοΰτο έργο, ξαναγυρίζει έκεϊ, αναπτύσσοντας μακρυά όμως άπό το καθαυτό θρη­

σκευτικό πεδίο, τήν αντίθεση ανάμεσα στο λογικό καί τή πίστη πού υπάρχει στή δημιουργική φαντασία. Ή τελευταία αυτή καί όχι ή πίστη, έχει μέσα της τήν αλήθεια.

'Αλλ' ή ψυχρή λατρεία τοϋ λογικοΰ είναι τό ίδιο με της δύναμης, της κυριαρχίας. Στους Γίγαντες, βρίσκονται άπό τή μια μεριά ηθοποιοί πού έχουν βάλει πείσμα να δώσουν αξία στην ποίηση καί οί Scalognati, πού απομονώθηκαν άπό τον κόσμο για να ζήσουν μέ τό τίποτα καί τα όνειρα,

— 568 —

κι από την άλλη οί Γίγαντες με τους δούλους και τους εργάτες τους, πού σκοπεύουν να φτιάξουν τεράστια υλικά έργα. "Οταν αυτοί κατεβαίνουν άπο το βουνό, ό πάταγος άπό τις οπλές των αλόγων, τή μουσική και οί κραυγές πού τα συνοδεύουν, κάνουν τους τοίχους του σπιτιού τών φτωχών καί ευτυχισμένων Scalognati να τρέμουν. «Φαίνονται σαν βασιλείς του κόσμου» — λέει ένας άπ' αυτούς — «Μοιάζουνε σαν μια ορδή αγρίων», διορθώνει ένας ηθοποιός. Είναι ό άνάμειχτος με φόβο θαυμασμός πού προκαλεί ό τεχνικός πολιτισμός φτιαγμένος για να κυρίαρχη : μονάχα σήμερα, 'ίσως, μπορούμε να καταλάβουμε ολοκληρωτικά τον τελευταίο Πιραντέλλο. Ό όποιος, εξ άλλου, δεν κάνει τίποτ' άλλο παρά να ξανα­

πιάνη καί να άποτελειώνη τό λόγο πού είχε αρχίσει στα πρώτα του γραφτά. Καμιά θρησκεία, καμιά φιλοσοφία δέν μπορεί να γίνουν αποδεκτές απέ­

ναντι στον υλισμό" αλλ' αυτός δέν μας ήρεμεϊ. Μα τότε που θα βρούμε τήν ηρεμία; Στην φαντασία λέει ό Cotrone, ό

αρχηγός τών Scalognati. Αυτοί ανακαλύπτουν τήν πραγματικότητα. Ό Vicliacco πού συλλογίζεται λέει «Τα όνειρα, ή μουσική, οί προσευχές, ή αγάπη. . . όλη ή απεραντοσύνη πού υπάρχει μέσα στους ανθρώπους» βρί­

σκονται γύρω άπό τους Scalognati, καλεσμένα άπό αυτούς. "Ολοι οί άνθρω­

ποι πρέπει να τους μιμηθούν, να πάρουν στα σοβαρά τα φαντάσματα τους, όπως τα μικρά παιδιά τα παιχνίδια τους. "Ετσι, ή συγγένεια ανάμεσα στους Scalognati καί τους ηθοποιούς είναι φανερή : φαντασία καί τέχνη συναντών­

ται. Είναι τό ίδιο τό συμπέρασμα του Βρίσκομαι : βρίσκομαι σημαίνει νά δημιουργήσαι καί νά δημιουργής. "Οταν λείπη ή θρησκεία ας στηρίζη ή τέχνη τον άνθρωπο : άλλα εννοούμενη σαν εσωτερική κατάκτηση καί μήνυμα παρηγορητικό : επομένως, θρησκεία καί αυτή. Είναι φυσικό λοι­

πόν οί Γίγαντες καί οί δούλοι τους νά μήν έχουν ιδέα για τό θέατρο ή νά τό νοιώθουν σαν μια άξεστη διασκέδαση.

Τό Παραμύθι όμως καί οί Γίγαντες φανερώνουν καί μια άλλη ελπί­

δα στον ανήσυχο άνθρωπο. Μας τήν είχε πή καί πριν σε κάποια σελίδα τοΰ Βρίσκομαι, του "Ενας, κανένας και εκατό χιλιάδες, μα προπαντός, στον Λάζαρο : νά βυθίζεσαι στην καθαρή καί ακμαία φυσικότητα. Ό Πρίγ­

κηπας του Παραμυθιού εγκαταλείπει τον βόρειο θρόνο του για νά μείνη κοντά στη μητέρα πού ξαναβρήκε, τή μητέρα πού είναι ή φύση, σέ μια ηλιόλουστη χώρα, μακρυά άπό κάθε τι τό τεχνικό. «Πάω νά βουτήξω τα χέρια μου / σέ κείνη τήν πηγή ! / Θέλω νά ξαναγεννηθώ / όπως τα χόρτα τον Απρίλη ! / Μακρυά τα θλιβερά σύννεφα καί εκείνος ό καπνός, / πού τον τρυπάνε φώτα, / κατασκευές σιδερένιες, / φούρνοι, κάρβουνο, πολι­

τείες / πολυάσχολες με φροντίδες / σκοτεινές καί τιποτένιες, / μηρμυ­

κιές, μηρμυκιές ανθρώπων ! "Εχασα τήν αγάπη / για τήν απαρηγόρητη μελαγχολία μου ! Τώρα μ' έχει κυριέψει ή μέθη / για ήλιο, γαλάζιο, πρά­

— 569 —

σινο, θάλασσα !». "Οχι πια, λοιπόν, ή πόλη των Γιγάντων, οΰτε το λαμπερό ψηλάφισμα της σκέψης, πού δεν σε αράζει πουθενά, ούτε ô αγώνας για τήν επιτυχία­ όχι πιά, μέσα στά άπλα και σωστά πράγματα, ή παθολογική αγάπη για τή δική σου μελαγχολία.

Σύμφωνα με κείνο πού ό Πιραντέλλο εΐχε φανταστή σαν συνέχεια στο ατέλειωτο έργο του — μας λέει ό γιος του Στέφανος — ό σύζυγος, πάνω στο σώμα της Use, σκοτωμένης από τους δούλους τών Γιγάντων πού δεν θέλουν να ακούσουν άπό αυτήν τή φωνή του πνεύματος, θα θρη­

νούσε τήν καταστροφή της ποίησης στον κόσμο. "Αλλά ό Cotrone θα τον διόρθωνε «Οί δύστυχοι δούλοι φανατικοί για τή ζωή, στους οποίους το πνεύμα σήμερα δεν μιλάει, αλλά θα μπόρεση όμως πάντα να μιλήση μια μέρα, κομμάτιασαν άθελα τους σαν επαναστατημένα ανδρείκελα τους φα­

νατικούς δούλους της Τέχνης, πού δεν ξαίρουν να μιλήσουν στους ανθρώ­

πους γιατί έχουν άποκλεισθή άπό τή ζωή». Δεν ξαίρουμε πώς, με ποια ποι­

ητικά μοτίβα ό Πιραντέλλο θα τό εϊχε εκφραστεί­ ϊσως μπορεί να μας τό ύποδείξη εκείνο πού έγραψε για τους Γίγαντες. Οΰτε ή αφηρημένη ποίηση ή ή ποιητική ανάταση, ούτε πολύ περισσότερο, τό παιγνίδισμα του νου, όσο υπέροχο κι αν είναι, μπορούν να ηρεμήσουν τον άνθρωπο : άλλα μια ποίηση βυθισμένη μέσα στή ζωή, ενα μέ κείνη. Συμφιλιώνεται λοιπόν με τή ζωή μέσον της ποίησης, ένας συγγραφέας πού δεν ήξαιρε να αποδε­

χτή τή ζωή; Δεν τό ξαίρουμε. Ό Πιραντέλλο δμως, έχοντας συνθέσει στο μυαλό του, τήν τρίτη πράξη τοΰ μύθου ήταν, μαρτυρεί ό Στέφανος, χαρού­

μενος. Χαρούμενος, βέβαια, γιατί εΐχε τελειώσει τό έργο του­ άλλ' ϊσως και γιατί τώρα, κοντά να πεθάνη, είχε βρή επί τέλους ενα λόγο για να ζή.

Μετάφρασις Ά ρ ι σ τ έ α ς Ρ ά λ λ η

Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΔΟΥΗΣ

Ή Πάδουα χ έζη τήν ταραχώδη ζωήν των μεσαιωνικών 'Ιταλικών πό­

λεων, άδιακόπως άλλάσσουσα προστάτην ή τύραννον, μετέχουσα τών δια­

μαχών πριγκιπικών οικογενειών, τών του πάπα, του αύτοκράτορος και τών βασιλέων, τών Γουέλφων και τών Γιβελίνων. Έξηρτάτο, επίσης, ότέ μεν εκ της Αυστρίας, ότέ δ' εκ του Μιλάνου ή της μιας τών δύο ισχυρών δημο­

κρατιών, της Γενούης ή της Ένετίας. 'Αλλ' ai συνεχείς πολιτικαί περιπέ­

τειαί της δέν τήν ήμπόδισαν να καλλιεργήση μετά πάθους τάς τέχνας και τα γράμματα και να υποστήριξη τάς σπουδάς. Τό πανεπιστήμιον της Παδούης, ιδρυθέν τω 1228 μ.Χ. ύφ' ομάδος φοιτητών, έλθόντων εκ Βολωνίας, επέ­

δειξε μεγάλην πνευματικήν έλευθερίαν και υπήρξε σαφώς Άβερροϊκόν '2, τών διδασκάλων θεωρηθέντων αιρετικών τόσον εν αύτω, όσον και εν τω του Montpellier 3. Ή δ' εκ Βολωνίας προέλευσις τών σπουδαστών εϊναι τε­

κμήριον τής δημοκρατικής διοικήσεως του εν λόγω πανεπιστημίου, αυτών, τών σπουδαστών, εκλεγόντων τους καθηγητάς και τον κοσμήτορα τής σχολής ί.

Όμιλουντες περί Άβερροϊσμοϋ, ας ένθυμηθώμεν, ότι ό ιατρός και περιπατητικός φιλόσοφος 'Αλέξανδρος Άφροδισιεύς, ηγηθείς του Αυ­

κείου άπό 198 μέχρι 211 μ.Χ., θεωρείται ό μεγαλύτερος σχολιαστής του 'Αριστοτέλους, δι' αυτό και 'Εξηγητής άπεκλήθη, έπιχειρήσας τήν κάθαρ­

1. Παταούϊον, τό, Patavium. Πόλις επίσημος τής άνω Ιταλίας έπί τής χώρας τών Ενετών, κτισθεϊσα ώς λέγεται ύπό του 'Αντήνορος εκ Τροίας, ύστερον δέ καταστα­

θείσα και αΰτη Ρωμαϊκή αποικία. Πατάβιον, τανΰν Padua, Πάδουα, όθεν Παταουϊνοί οί κάτοικοι. (Ν. Λ ω ρ έ ν τ η ς , Όνομαστικόν, σ. 429. Έκδ. Γκαρπολδ και Ματακίδου, Βιέννη 1837).

2. L. L a v a s t i n e , Histoire Générale de la Médecine, vol. II, p. 87. Ed. Michel, Paris 1936.

3. R. M a r g ο 11 a, Illustrated History of Medicine, pp. 130­131. Trad. P. Lewis, Ed. Hamlyn, Middlesex 1967.

4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ή 'Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου τής Βολωνίας, «Παρνασσός», 12:3, 1970.

— 571 —

σιν τών 'Αριστοτελικών δοξασιών άπο τον παρεισφρύσαντα νεο ­ Πλατω­

νικόν «συγκρητισμον» και τάς Στωϊκάς τάσεις. Τάς απόψεις των έργων του, και εις την Άραβικήν μεταφρασθέντων, κατεπολέμησεν ό εκ Κορ­

δούης της Ισπανίας περίφημος ιατροφιλόσοφος τοϋ ΙΑ' μ.Χ. αιώνος Άβερ­

ρόης, διχάσας τους μετέπειτα σχολιαστάς είς Άλεξανδριστάς και Άβερ­

ροϊστάς ι. Ό τελευταίος υπήρξε, πλην της ιατρικής και τής φιλοσοφίας, εγκρατής τής νομικής, θεολογίας, φυσικών, αστρολογίας και μαθηματικών τα δε σχόλια του είς Άριστοτέλην έχρησίμευσαν είς αυτόν ώς πρόσχημα, δια να έκφραση τάς ιδίας θεωρίας περί αίωνιότητος τής ύλης, τής κινή­

σεως και τοϋ ενεργού τής διανοίας. Αι απόψεις αύται ετυχον μεγάλης δια­

δόσεως εις τίνα πνευματικά κέντρα τής 'Ιταλίας, ιδία εν Παδούη, και απη­

χούν τον φιλελευθερισμόν τών τελευταίων χρόνων του μεσαίωνος. Ό Άβερ­

ροϊσμός κατεπολεμήθη υπό τοϋ αγίου Θωμά Άκινάτου (1225­ 1274 μ.Χ.) και αυστηρώς κατεδικάσθη ύπό τοϋ πανεπιστημίου τών Παρισίων από τοϋ 1240 μ.Χ. καί, κατόπιν, ύπό του πάπα Λέοντος Γ τω 1513 2.

Το πανεπιστήμιον τής Παδούης οφείλει τήν φήμην του είς τον ήγέτην τής σχολής καί εκ τών διασημότερων διδασκάλων, τον Pietro d'Abano (Petrus Aponensis) (1250­ 1316 μ.Χ.), τον συλλαβόντα τήν ίδέαν τής λύ­

σεως τοϋ προβλήματος τής άντιγνωμίας μεταξύ 'Αραβικής ιατρικής καί φιλοσοφικής θεωρήσεως3. 'Αλλ' ή προσήλωσίς του εις τάς αρχάς τοϋ Άβερρόου, ή εξ αυτών έμπνευσθεϊσα περιφρόνησις προς τήν Χριστια­

νικήν θρησκείαν, ό ζήλος μεθ' οΰ ύπεστήριζε τήν άστρολογίαν έπέσυρον τήν μήνιν τοϋ κλήρου καί έγένοντο αφορμή μεγάλων διωγμών εναντίον του ι. 'Ενδοξότερος εκπρόσωπος τής σχολής, προσήλκυε μέγαν αριθμόν μαθητών, καί, ώς ό Arnoldus de Villa Nova5, δεν ήτο άμοιρος γνώσεων ιατρικής, φιλοσοφίας, αστρονομίας (συγχεομένης τότε μετά τής αστρο­

λογίας), μαθηματικών, βοτανικής. Έζησεν εν Κωνσταντινουπόλει, Παρι­

σίοις, Montpellier, καί έν Παδούη έδίδαξε φιλοσοφίαν καί ίατρικήν. Διετέ­

λεσεν ιατρός πλουσίων αστών, πριγκίπων καί τοϋ πάπα Όνωρίου Δ' ,;.

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Άπο Γαληνού μέχρις Όριβασίου, «Παρνασσός», 11 : 3, 1969.

2. Μ. Β a r i é t y, et C. C ο u r y, Histoire de la Médecine, pp. 284­285. Ed. Fayard, Paris 1963.

3. A. C a s t i g l i o n i , History of Medicine, p. 330. Ed. Knopf, New York 1947. 4. K. S p r e n g e l , Histoire de la Médecine, vol. II, pp. 406­407. Trad. A. Jour­

dan, Ed. Deterville et Desoer, Paris 1815. 5. Ούτος ύπήρξεν εκ τών διασημότερων διδασκάλων τής ιατρικής σχολής τοϋ

Montpellier, έκδοτης τοΰ Regimen sanitatis Salernitanum καί αιρετικός. (Ι. Ν. Δ ά μ π α ­

σ η ς, Ή 'Ιατρική Σχολή τοΰ Σαλέρνου, «Παρνασσός», 11:4, 1969). 6. L. L a v a st i n e , Ibid., vol. II, pp. 87­88.

— 572 -

'Απέθανε διαρκούσης τής εναντίον του δίκης υπό της 'Ιεράς Εξετάσεως και κατεδικάσθη μεταθανατίως εις την έσχάτην τών ποινών άλλα το σώμα του έκρύβη υπό τίνος πιστοϋ ύπηρέτου και οί δικασταί ήρκέσθησαν εις τήν καϋσιν ομοιώματος του *. Σύγχρονος τοις Giotto, Marco Polo και Δάντη, φαίνεται, ότι συνεδέετο μετ' αυτών και υπήρξε διδάσκαλος του τελευταίου, κατά πάσαν πιθανότητα ­. Τινές άναφέρουσι περί της εκλογής τοΰ Δάντου ώς μέλους τής εταιρείας τών ιατρών και φαρμακοποιών τής Φλωρεντίας 3* πάντως εν τη Θεία Κωμωδία του είναι σαφές, ότι έγνώριζε πολλάς ασθενείας, τάς οποίας μετ' ακριβείας περιγράφει4.

Έν τη ιστορία τών επιστημών ό Pietro d'Abano φέρεται ώς 'Ιταλός φιλόσοφος, αστρολόγος, Ιατρός και μεταφραστής εκ τής Ελληνικής και Γαλλικής είς τήν Λατινικήν γλώσσαν. Ήτο κυρίως αστρολόγος, άλλ' έγνώ­

ριζε καλώς τήν άστρονομικήν θεωρίαν, ένδιεφέρθη δια τήν έπιστήμην και τήν ίατρικήν, και ύπήρξεν εγκυκλοπαιδικός τύπος, καταγίνας άφ' ενός εις τήν κατανόησιν και έρμηνείαν τής φύσεως και του ανθρώπου και άφ' έτε­

ρου εις τήν έφαρμογήν τών γνώσεων του είς τήν ίατρικήν και άλλας άνάγκας τοΰ επιστητού Γ>, ώς εκ τοΰ όγκου τών συγγραφών του καταφαί­

νεται. Είς τό πλέον γνωστόν και λαοφιλές έργον του Consiliator differen­

tiarum philosophorum et praecipue medico rum (έξ ου και τό παρεπώνυμόν του Πέτρος ό Συμβιβαστής), τό όποιον συνέγραφεν από του 1303 μέχρι του 1310 μ.Χ., επιχειρεί να διευθέτηση κατά τό δυνατόν τάς συζητήσιμους απόψεις τής ανθρωπινής γνώσεως, να συμβιβάση τάς αντιθέτους γνώμας τών Ελλήνων, 'Αράβων, Εβραίων και Λατίνων, θέτων πλείονα τών δια­

κοσίων ερωτημάτων. Εις εκαστον έξ αυτών οί αναφερόμενοι συγγραφείς αναλύονται λεπτομερώς, έν τή προσπάθεια ευρέσεως λύσεως, και αί άντι­

γνωμίαι συζητούνται. Τα ερωτήματα ταύτα άφορώσιν είς τήν έπιστήμην γενικώς, τήν ίατρικήν φιλοσοφίαν, τήν ίατρικήν τέχνην, τήν άστρολο­

γικήν ίατρικήν, τήν άστρολογικήν έρμηνείαν τής ιστορίας, τήν μαγείαν τοΰ κέντρου τοΰ ενδιαφέροντος δντος ιστορικού και αστρολογικού ,:. Όμως

1. R. M a r g o t t a , Ibid., p. 131. 2. L. L a ν a s t i n e, Ibid., vol. II, p. 89. Ό Δάντης υπήρξε μαθητής και τοΰ δια­

σήμου Βολωνίου διδασκάλου Taddeo Alderotti, του οποίου ποιείται ευφημον μνείαν. (Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ή Ιατρική Σχολή τής Βολωνίας, ενθ' άνωτ.).

3. R. M a r g o t t a , Ibid., p. 131. 4. L. La v a s t i ne, Ibid., vol. II, p. 90. 5. G. S a r t o r i , Introduction to the History of Science, vol. IIIA, p. 439. Car­

negie Institution of Washington, 1962. (Έν αύτω πλούσια βιβλιογραφία, είς τήν οποίαν άκολουθοϋμεν, έν σσ. 445 ­ 446).

6. Έκδοσις Βενετίας, 1504. Έν τή έκδόσει ταύτη περιέχεται μεγάλη ξυλογραφία, άναπαριστώσα τους κοιλιακούς μυς. Έκ του Gonsiliator είναι είλημμένον το Questio­

nes de febribus. (Έκδοσις Βενετίας, 1576).

— 573 —

ή πολυμάθεια του και ή διαλεκτική ικανότης του τον άπεμάκρυναν της αυστηρός επιστημονικής κριτικής και τον κατέστησαν λεπτολόγον σο­

φιστήν και μάγον εξ ου και έχαρακτηρίσθη υπό του Giovanni Pico della Mirandola (1463 ­ 1494 μ.X.) «homo congerere plura natus quam dige­

rere» l. Και ό τοιούτος εμπαθής χαρακτηρισμός υπενθυμίζει τον του Ηρα­

κλείτου κατά Πυθαγόρου, καθ' δν, «Πυθαγόρης Μνησάρχου ίστορίην ήσκησεν ανθρώπων μάλιστα πάντων και έκλεξάμενος ταύτας τάς συγγρα­

φάς έποιήσατο έαυτοϋ σοφίην, πολυμαθείην, κακοτεχνίην» ~. Εις το Trac­

tatus de venenis eorumque remediis, γραφέν δια τον πάπαν Ίωάννην KB' (1316­1334 μ.Χ.), πραγματεύεται περί δηλητηρίων, τα όποια κατατάσσει αναλόγως της δράσεως των επί του σώματος και δίδει οδηγίας προφυλά­

ξεως και χρήσεως αντιδότων άλλ' αναμειγνύει τήν άστρολογίαν και δεισι­

δαιμονικάς ιδέας παντός είδους 3. Έκ του Φιλήμονος, 'Αριστοτέλους, Πολέ­

μωνος και 'Αράβων συγγραφέων έξεπόνησε τό έράνισμα Liber compila­

tionis physiognomiae, ένθα αναπτύσσει τήν άστρολογικήν πλευράν τοΰ θέματος 4. Εις τό Antidotarium του Mesuë του Νεωτέρου 5 προσέθεσε τό κεφάλαιον περί φαρμάκων κατά των καρδιακών και πεπτικών διαταραχών,!. Μετέφρασεν εις τήν Αατινικήν, έκ της Ελληνικής, τα Προβλήματα του 'Αριστοτέλους 7, του 'Αλεξάνδρου Άφροδισιέως και του Κασσίου Ίατρο­

σοφιστοϋ8, τα προς Γλαύκωνα θεραπευτικά του Γαληνού κ.ά.9, τήν ψευδό ­Ίπποκρατικήν Άστρολογίαν ι υ , τό Περί ύλης ιατρικής του Διοσκορί­

δου1 ' και έκ της Γαλλικής, τήν Άστρολογίαν του Εβραίου Abraham ben

1. G. S a r t on, Ibid., vol. IIIA, pp. 439­440. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Πυθαγόρας, ό Ιδρυτής Φιλοσοφικής και 'Ιατρικής Σχο­

λής, «Ελληνική Ιατρική», 32:9, 1963. 3. Συνήθως έξεδίδετο μετά του Consiliator από τής πρώτης εκδόσεως της Βενε­

τίας του 1476 μ.Χ. Τούτου ύπάρχουσιν ιδιαίτεροι εκδόσεις ώς και μετάφρασις εις τήν Γαλλικήν, υπό L a z a r e B o e t u s , Lyon 1548.

4. Έκδοσις Παδούης, 1474. 5. Πρόκειται περί Αιγυπτίου "Ιακωβίτου χριστιανού, άκμάσαντος κατά τό α'

ήμισυ τοΰ ΙΑ' μ.Χ. αιώνος και γράψαντος εις τήν Άραβικήν. (G. S a r t ο n, Ibid., vol. I, p. 728).

6. Textus Mesue noviter emendatus, Florence 1471. 7. Expositio in librum problematum Aristotelis cum textu eiusdem, Mantua 1475. 8. C. R o n z o n i , Della vita e delle opere di P. d'Abano. (Atti dell'Acad. dei

Lincei, memorie della classe di scienze morali, 2 : 526­550, Roma 1878). 9. L. Τ h ο r n d i k e, Translations of works of Galen from Greek by Peter of

Abano. (Isis, 33 : 649 ­ 653, 1942). 10. Hippocratis (pseudo ­ Hippocrates), De medicorum astrologia libellus ex Graeco

in Latinum, Venice 1507. 11. Expositiones in Dioscoridem, Lyon 1512.

— 574 —

Ezra Κ Έάν συνέγραψε το Astrolabium planum δεν είναι έξηκριβωμένον επίσης, το εις αυτόν άποδιδόμενον Heptameron sive dementa magica2, περί μαγείας πραγματευόμενον, δεν θεωρείται γνήσιον 3. Εις το έργον του, τέλος, Lucidatoi" astronomiae, έκπονηθέν περί τω 1310 π.Χ. και θεωρούμενον το πλέον άξιόλογον εις το εΐδός του πόνημα, γραφέν κατά την περίοδον ταύτην εν 'Ιταλία, πραγματεύεται θέματα αστρονομικά και αστρολογικά· εξ ού φαίνεται, ότι είχε κάμει παρατηρήσεις άστρονομικάς (ομιλεί περί της επιστημονικής αξίας της αστρονομίας, κινήσεως των αστέρων, πραγμα­

τικότητος των ουρανίων σφαιρών, έκκεντρων και ήμικύκλων, ακολουθών εις τήν θεωρίαν τοϋ Πτολεμαίου και άντιθέμενος εις τήν τών ομοκέντρων σφαιρών τοϋ 'Αριστοτέλους, κ.τ.τ.), άλλα τα ενδιαφέροντα του ήσαν κυρίως θεωρητικά και αστρολογικά. Το σύγγραμμα τοϋτο και το Tractatus de motu octavae spherae, απευθυνόμενα εις περιωρισμένον αριθμόν αναγνω­

στών, δεν έξεδόθησαν και εϊναι γνωστά εκ τών ολίγων διασωθέντων χει­

ρογράφων 4. 'Επειδή ανωτέρω ανεφέρθη τ' όνομα τοϋ 'Ιπποκράτους, ας σημειωθή,

ότι εν τή φερωνύμω συλλογή γίνεται λόγος περί αστέρων, χωρίς να ύπάρχη τάσις παραδοχής μαγικής επιδράσεως αυτών επί τοϋ ανθρωπίνου σώμα­

τος· αντιθέτως, εις τα βιβλία ταΰτα, μή θεωρούμενα γνήσια ύπό τών παλαιών και νέων σχολιαστών τοϋ Ιπποκράτους, εϊναι έκδηλος ή φιλοσοφική και ή προς φυσιολογικήν έρμηνείαν διάθεσις τοϋ συγγραφέως, γράφοντος εις τό Περί φυσών : «'Αλλά μην ηλίου τε και σελήνης και άστρων οδός δια τοϋ πνεύματος έστιν τω γαρ πυρί τό πνεΰμα τροφή· τοϋ δε πνεύματος τό πϋρ στερηθέν ουκ αν δύναιτο ζην ώστε και τον τοϋ ηλίου δρόμον άένναον ό αήρ άένναος και λεπτός έών παρέχεται» ■" εις τό Περί διαίτης Α' : «Ήμερη τε και εύφρόνη επί τό μήκιστον και ελάχιστον ως και τή σελήνη τό μή­

κιστον και τό ελάχιστον, πυρός έδαφος και ύδατος, ήλιος επί τό μακρότα­

τον και βραχύτατον, πάντα ταύτα και ού ταύτα» (ί· και εις το Δ' «Και άστρων μεν ούν ή εξω περίοδος, ηλίου δε ή μέση, σελήνης δε ή προς τα κοίλα. Ό,τ ι μεν ούν δοκοίη τουτέων τών άστρων σβέννυσθαι ή βλάπτεσθαι ή άφανίζεσθαι ή έπέχεσθαι τής περιόδου, ην μέν ύπό ήέρος όρα ή νεφέλης τι τών άστρων τούτων πάσχον, άσθενέστερον, ην δε ύπό ύδατος ή χαλάζης,

1. Avenaris Judei (Abraham ben Ezra, XII, 1) : In re judiciali opera, in Latinum traducta, Venice 1585.

2. Έκδοσις Βενετίας, 1494. 3. G. S a r t o n , Ibid., vol. ΠΙΑ, pp. 444, 443. 4. G. S a r t o n , Ibid., vol. IIIA, pp. 440­441. 5. E. L i t t r é , Oeuvres Complètes d'Hippocrate, vol. VI, p. 94. Ed. Ballière,

Paris 1849. 6. E. L i 11 r é, Ibid., vol. VI, p. 476.

— 575 —

ισχυρότερον σημαίνει δε άπόκρισιν εν τω σώματι ύγρήν και φλεγματώδεα γενομένων, ες την εξω περιφορήν έσπεπτωκέναι» ι. 'Ακόμη, εις το Περί ιερής νούσου (επιληψίας, σεληνιασμοϋ), θεωρούμενον γνήσιον, πρεσβεύει : «Ουδέν τί μοι δοκέει των άλλων θειοτέρη είναι νούσων ουδέ ιερότερη, άλλα φύσιν μέν έχει ην και τα λοιπά νουσήματα, όθεν γίνεται»2.

Ή αστρολογία, εις ην ήσχολήθη ό Pietro d'Abano, ανάγεται άπό της εποχής τών Χαλδαίων (3.500 π.Χ.), έκκινήσασα εκ τής πίστεως περί του θείου και άϊδίου τών αστέρων, κατόχων τής ανωτάτης νοήσεως και τής ικανότητος να κατευθύνωσι τάς τύχας τοϋ σύμπαντος και του άνθρωπου. Οι ιερείς, εις χείρας τών οποίων κατ' αρχάς ήτο έμπεπιστευμένη ή ψευδο­

έπιστήμη αύτη, ήρμήνευον τάς θέσεις καί τάς κινήσεις τών αστέρων εις τον ούρανόν, τήν άνατολήν καί την δύσιν αυτών, τάς σχέσεις τοϋ ενός προς τον άλλον καί τήν διασταύρωσιν τής πορείας αυτών ώς φαινόμενα καθορίζοντα τό μέλλον τοϋ έθνους και τήν μοϊραν τοϋ άτομου. Κατά τήν ίατρικήν άστρολογίαν, εκαστον σημεΐον τοϋ ζωδιακοΰ κύκλου κυριαρχεί εφ' ώρισμένου μέρους τοϋ σώματος καί έκαστος πλανήτης εκπροσωπεί τα μέταλλα, τάς βοτάνας καί τα φάρμακα, τα όποια πρέπει να χρησιμο­

ποιηθώσν καί ό αστρολόγος, επί τή βάσει τής γραφικής αναπαραστάσεως τοϋ ζωδιακοΰ καί τής γνώσεως τοϋ πλανήτου, εν συσχετισμω μετά τής εποχής τής γεννήσεως τοϋ πάσχοντος καί τής εμφανίσεως τής νόσου, συνιστά τήν άνάλογον θεραπευτικήν άγωγήν 3. Ή αστρολογία προϊόντως περιήλθεν εις χείρας μάγων αστρολόγων καί, εκ τής Μεσοποταμίας καί Αιγύπτου, διεδόθη εις τήν χερσόνησον τοϋ Αϊμου, κατά τους Ελληνι­

στικούς χρόνους, καί, βραδύτερον, εις Ρώμην καί Έσπερίαν Εύρώπην, όπου μέχρι του IH' μ.Χ. αιώνος μεγάλου κύρους άπελάμβανε, δια να καταν­

τήση επί τών ήμερων ημών να περιέλθη εις χείρας συντακτών ώροσκο­

πικών προβλέψεων τών λαϊκών περιοδικών, εφ' όσον ύπερμεσοΰντος τοϋ Κ' μ.Χ. αιώνος ύπάρχουσιν ακόμη αφελή καί δεισιδαίμονα άτομα εν τω κόσμω.

'Αλλά, κατά τό πρώτον ήμισυ τοϋ ΙΔ' μ.Χ. αιώνος, ό αστρολόγος έπείχε θέσιν «κοινωνιολόγου» περίπου τής σήμερον καί θα ήδύνατο να άναβι­

βασθή εις τό ύψηλόν έπίπεδον τοϋ αύστηροϋ έπιστήμονος καί να καταβι­

βασθή εις τό χαμηλόν τοϋ άγύρτου. Καί ό Pietro, εν προκειμένω, δεν έδί­

στασε να υποστήριξη τήν βασικήν δοξασίαν τής αστρολογίας, καθ' ην ή τύχη τοϋ άνθρωπου κυβερνάται υπό πλανητικών καί αστρικών συμβάντων,

1. Ε. L i t t r é , Ibid., vol. VI, p. 444. 2. E. L i t t r é , Ibid., vol. VI, p. 352. 3. B. G ο r d ο n, Medicine throughtout Antiquity, pp. 166 ­ 170. Ed. Davis, Philadel­

phia 1949.

— 576 —

εύρισκόντων έφαρμογήν εις την ίατρικήν και τον καθ' ήμέραν βίον πλην όμως επεχείρησε να διαχώριση την όρθόδοξον άστρολογίαν της ανορθό­

δοξου, καίτοι, εν φ απέρριπτε την δεισιδαιμονίαν, έπέτρεπεν είς εαυτόν ν' άσχολήται είς μύστηριακάς εμπειρίας, ώς, έν παραδείγματι, ή χρήσις αστρολογικών εικόνων προς σύλληψιν και άποτροπήν δυσμενών ουρα­

νίων επεμβάσεων ι. Επειδή, όμως, ή αστρολογία δεν άφίνει περιθώρια εις την θείαν χάριν των Χριστιανών, το ίερατεΐον κατεδίκαζε τους άσκουντας την τέχνην ταύτην και της τοιαύτης διώξεως δεν διέφυγεν ό Pietro, ό επι­

φανέστερος εκπρόσωπος ταύτης κατά τον μεσαίωνα, του οποίου ή φήμη παρέμεινεν αύξουσα μέχρι του IT" μ.Χ. αιώνος.

Μεταξύ τών διασημότερων διδασκάλων της ιατρικής σχολής τοϋ πα­

νεπιστημίου τής Παδούης καταλέγονται οί κάτωθι : ό Gentile da Foligno (θανών τω 1348 μ.Χ.), γνωστός εκ τοϋ έργου του Consilia, έν φ ικανός αρι­

θμός περιπτώσεων περιγράφεται μετ' ακριβείας, και τής έν ετει 1341 μ.Χ. υπ' αύτοϋ εκτελέσεως τής πρώτης ανατομής ανθρωπίνου πτώματος δημο­

σία­ ô Marsilio και ό ανεψιός του Galeazzo, τής έν φήμη οικογενείας de Santa Sofia (1298 ­ 1359 μ.Χ.)· ό Giacomo dei Donti (1298 ­ 1359 μ.Χ.) και ό υιός του Giovanni­ ό Giacomo della Torre­ ό Matteo Silvatico, συγγρα­

φεύς τών περίφημων Pandectae­ ό Francesco di Piedimonte, του οποίου τό Supplementum Mesuae είναι καλόν παράδειγμα τής μείξεως τών Σα­

λερνίων και 'Αραβικών ρευμάτων ό Nicolò Falcucci (θανών τω 1412 μ.Χ.), συγγραφεύς τοϋ ογκώδους πονήματος Sermones médicinales, περιλαμβά­

νοντος ολην τήν μεσαιωνικήν ίατρικήν και εκδοθέντος περί τω 1448 μ.Χ.­

και ό Gionanni Arcolani (θανών τω 1484 μ.Χ.), τοϋ οποίου τό έργον Prac­

tica, έν φ περιγράφονται σφραγίσεις οδόντων δια χρυσοΰ, οδοντιατρικά εργαλεία και ή γενική χειρουργική τοϋ στόματος, είναι αξιόλογος πηγή δια τήν ίστορίαν τής οδοντιατρικής. Οί ιατροί ούτοι δέον να θεωρηθώσιν ήγέται τής προσπάθειας τής διαφυγής από τοϋ σχολαστικισμοΰ και τής έμπεδόσεως αντικειμενικών κριτηρίων, μακράν τών διαλεκτικών συζη­

τήσεων­. 'Αλλ' ή ιατρική σχολή τοϋ πανεπιστημίου τής Παδούης εφθα­

σεν είς τό άπόγαιον τής δόξης της κατά τήν Άναγέννησιν, δια τοϋ διο­

ρισμού έν αύτη ώς καθηγητού τής ανατομίας τοϋ μεγάλου Andrea Vesa­

lius (1514 ­ 1564 μ.Χ.), τοϋ κλεΐσαντος τήν έδραν ταύτην και άναμορφωτοϋ τής ανατομικής επιστήμης και τέχνης θεωρουμένου 3.

1. G. S a r t o r i , Ibid., vol. ΙΙΙΑ, p. 443. 2. Α. C a s t i g 1 i ο n i, Ibid., pp. 332 ­ 333. 3. C. S i n g e r , History of Anatomy, p. 114. Dover Publications, New York 1957.

Περί τοϋ Vesalius ιδία μελέτη τοϋ γράφοντος, τής σειράς τής ιατρικής τής 'Αναγεννή­

σεως, δη.μοσιευθησομέντ\ προσεχώς.

ΑΧΙΛΛΕΩΣ ΤΑΓΑΡΗ 'Αντιστράτηγου έ.ά.

«IGNORABIMUS» (Ή Ουτοπία δια τήν αληθώς ώφέλιμον Γνώσιν)

Παρά τήν άνθησιν των επιστημών κατά το δεύτερον ήμισυ τοΟ παρελ­

θόντος αιώνος, κατά τήν διάρκειαν του οποίου έδημιουργήθη και ήκμασε τό καθεστώς της έπιστημοκρατίας (scientisme)1, καί επετεύχθη σημαντική πολιτιστική άνέλιξις, με συνέπειαν τήν βιομηχανικήν έπανάστασιν, άλλα καί τάς νέας τάσεις, προς τα άκρα, τών πολιτικών εξελίξεων (θεωρητική έδραίωσις τών κομμουνιστικών καί τών φασιστικών ιδεολογιών), οί επι­

στήμονες διεπίστωσαν, κατά τήν αυγή ν του εικοστού αίώνος, μίαν λίαν σοβαράν κρίσιν του συνόλου τών επιστημών. Παρεδέχθησαν τότε ούτοι μίαν διαμορφουμένην χρεωκοπίαν τής καθολικής επιστήμης καί αντελή­

φθησαν ότι το γενικόν έπιστημονικον πρόβλημα ώδήγει εις άδιέξοδον, δεδομένου δτι δεν ύπήρχεν ή δεν ήτο καθωρισμένος, αληθώς ωφέλιμος, σκοπός του συνόλου τών επιστημών, με συνέπειαν τήν άδυναμίαν τής κατα­

κτήσεως τής πράγματι ωφελίμου πλήρους Γνώσεως, ή οποία θα έξησφά­

λιζε μίαν όρθολογικήν πολιτιστικήν εύημερίαν. Ή απαισιοδοξία αυτή τών φωτισμένων επιστημόνων τής εποχής εκεί­

νης ήρχισε με τήν περίφημον διάλεξιν τοΰ Γερμανού στοχαστού Ντύ Μπουά ­Ρεϋμόν : «Die Grenzen des Naturerkentniss», δια τής οποίας ούτος άπε­

δείκνυεν δτι υπάρχουν προβλήματα, τα ορθώς ωφέλιμα δια τον άνθρωπον, τών οποίων τήν λύσιν θα ά γ ν ο ώ μ ε ν π ά ν τ ο τ ε (ignorabimus), διότι ταύτα είναι απρόσιτα εις τήν νοϊκήν ικανότητα τοΰ άνθρωπου, εφ' όσον αύτη χρησιμοποιείται ώς έχρησιμοποιεΐτο τότε. Δια τήν ούτω διαπιστω­

θεΐσαν κρίσιν τών επιστημών, ό Γάλλος φιλόσοφος "Αμπελ Ρέ εΐχεν ειπεί, προφητικώς, περί το 1900 : «Έάν αί έπιστήμαι βυθισθούν εις μίαν σοβα­

1. «Scientisme» : όρος υιοθετηθείς υπό του F. de D a n t e c εις τα περισπούδαστα καί προξενήσαντα καθολικήν έντύπωσιν βιβλία του «Contre la Métaphysique» καί «La definition de la science».

37

— 578 —

ράν κρίσιν, τότε ό νέος αιών θα περιλάβη γενικάς αναστατώσεις· προς αποφυγήν της δυσμενούς ταύτης τροπής των επιστημών πρέπει οί επι­

στήμονες να ακολουθήσουν νέον δρόμον, με σκοπόν τήν όρθήν χειραφέ­

τησιν του πνεύματος, ώστε να έπιτευχθή ή ωφελιμιστική προαγωγή του· προς τούτο δεν είναι δ,τι απαιτείται ή έπίδρασις των φυσικών επιστημών, άλλα ή υποκειμενική διαίσθησις ή είσδύουσα άρμονικώς εις το μυστικι­

στικοί νόημα της πραγματικότητος». Ό δε 'Ιταλός στοχαστής Άλιόττα περιέγραφεν ώς ακολούθως τους

τρόπους αποφυγής της διαφαινομένης επιστημονικής άναστατώσεως, ή οποία ώδήγει εις τήν άποτυχίαν τής ορθολογικής επιστημονικής σκέψεως : «Πρέπει να έπιστρέψωμεν εις τήν όρθήν λειτουργίαν του πνεύματος και να δεχθώμεν ότι αί φυσικαί έπιστήμαι έχουν έσφαλμένας προοπτικάς και αντι­

λήψεις, οπότε πρέπει να άναζητήσωμεν νέας ορθάς τοιαύτας* προς τοϋτο απαιτείται αφ' ενός μεν επιστροφή εις τον μοραλισμόν του Φίχτε και είς τον αίσθητικισμόν τών ρομαντικών, είς τους οποίους ή επαναστατημένη μεγαλοφυία του Νίτσε ένεφύσησε νέαν ζωήν δια τής προβολής τής θελή­

σεως ώς δημιουργικής δυνάμεως όλων τών άξιων και ώς έλευθερουμένης αισθητικής διαισθήσεως· άφ' έτερου δε απαιτείται ή διεισδυτική έρευνα είς τήν μηχανιστικήν άντίληψιν». Και οί δύο, όμως, ώς άνω τρόποι έδοκι­

μάσθησαν, άλλα άπεγοήτευσαν, λόγω τής κακής εφαρμογής των. 'Ακολούθως οί άνησυχοϋντες επιστήμονες έπρότειναν νέους τρόπους

πνευματικής καλλιέργειας και άνατάσεως, με τεθεΐσαν βασικήν αρχήν, κατά τήν έφαρμογήν των, τήν ύπερεκτίμησιν του ρόλου τής διανοίας, τής χρη­

σιμοποιούμενης μέχρι τότε σοφιστικώς. Ό σοφός καθηγητής Ράλφ Μπάρτον Πέρρυ είχε, σχετικώς, άποφανθή : «Ή πλέον σοφιστική μορφή του άντι­

διανοητισμοϋ, χαρακτηριστική τής επιστημοσύνης τής εποχής μας, είναι ό «Ιντρουμενταλισμός» (εμπειρική δρδσις, βάσει τής επιστημονικής θεω­

ρίας). Αυτό μεταβάλλει τήν διάνοιαν μόνον εις εν πρακτικόν όργανον». Ήκολούθησεν ή προσπάθεια τής προαγωγής τής θέσεως τής διανοίας, τήν οποίαν οί ύλισταί είχον παραδεχθή ώς άνίσχυρον δια μεταφυσικός διεισδύ­

σεις. Δια τής νέας θέσεως άνεγνωρίσθη ώς έργον της ό καθορισμός ενός γενικού σκοπού του συνόλου τών επιστημών, ώς και γενικών ωφελιμιστι­

κών άρχων τούτου. Ό καθορισμός όμως ούτος έθεωρήθη ότι ήδύνατο να πρόκυψη μόνον από μεγαλοφυείς επιστήμονας. Έγένετο περαιτέρω παρα­

δεκτόν ότι μόνον δια τής προηγμένης διανοίας θα ήτο δυνατόν να καθορι­

σθούν άρχαί και κρίσεις δια τήν άλήθειαν του ωφελίμου, τό όποιον θα ήδύ­

νατο να δώση και να πραγματοποίηση τους ορθούς σκοπούς τής καθολικής επιστήμης.

Άφου ό 19ος αιών παρεδέχθη, δια του «ignorabimus», ώς κλονισμένην τήν πίστιν του εις τήν ικανότητα τών επιστημών να αποκαλύψουν δια τής

— 579 —

πλήρους γνώσεως την ύπερτάτην ώφελιμιστικήν πραγματικότητα, ό νέος αιών άνέτειλεν αισιόδοξος, με τον γενόμενον δεκτόν νέον τύπον της καθο­

λικής επιστήμης, εις τον όποιον έτοποθετήθη, επί της πρεπούσης θέσεως, ή διάνοια, ώς πηγή ήθικοπνευματικών διεργασιών, βάσει της ορθής λογικής αναλύσεως και τής ήλεγμένης καί αποδοτικής πνευματικής μεθοδικότητος, με σύγχρονον συστολήν τών φυσικών επιστημών εις τα πλέον αναγκαία των πλαίσια, άτινα θα καθώριζον πλέον μίαν άπαραίτητον, άλλα λίαν περιω­

ρισμένην, τεχνολογικήν ύποδομήν. Παρήλθον έκτοτε έβδομήκοντα έτη. Ή άνθρωπότης προχωρεί ήδη τα

τελευταία της βήματα προς τάς προ αυτής αίνιγματικάς πύλας τής Τρίτης Χιλιετίας. Τα 70 αυτά ετη του επιστημονικού οργασμού απέδειξαν, λίαν σαφώς, τήν νέαν καί βαρεΐαν χρεωκοπίαν τής καθολικής επιστήμης. Ή ήθικοπνευματική καλλιέργεια, εκ τής οποίας άνεμένετο ή ωφέλιμος γνώσις, ήστόχησεν εις τους σκοπούς της, ενώ αί φυσικαί έπιστήμαι, άνδρωθεΐσαι τερατωδώς, έγέννησαν τον τεχνολογικόν «Λεβιάθαν» του παρόντος αιώ­

νος. Βεβαίως, ούτος μας προσέφερεν ώς εκπληκτικά «δώρα» τήν πυρηνενέρ­

γειαν καί τήν κατάκτησιν τής Σελήνης, ώς καί τάς ήλεκτρονικάς παροχάς, άλλα ουδέν πρόβλημα επέλυσε σχετικόν με τήν πολιτιστική ν εύημερίαν τοΰ ανθρώπου. 'Αντιθέτως, ούτος έβυθίσθη, άνευ ελπίδος σωτηρίας, εις το τέλμα τής αβεβαιότητος καί τής οδύνης. Δύο τρομακτικοί παγκόσμιοι πόλεμοι με 75 εκατομμύρια νεκρών καί υπέρ τα 300 εκατομμύρια αναπήρων καί τραυματιών, ώς καί μέ ανυπολόγιστους ύλικάς καί ιδίως ήθικάς ζημίας, υπήρξε το γέρας του τεχνολογικού οργασμού — ό όποιος ετοιμάζει ήδη νέον άφανιστικόν πόλεμον — εν συνδυασμώ μέ τήν πεΐναν εις τα 3/ι του άφηνιαστικώς αυξανομένου πληθυσμού τής Γής, τήν άνισον κατανομήν τοΰ πλούτου καί τήν άποθέωσιν τοΰ μίσους, έπιβεβαιουμένου απολύτως του συμπεράσματος του σοφού Χόμπς : «Πόλεμος πάντων καθ' απάντων».

Αί ελπίδες τών όρθοφρονούντων στοχαστών τών άρχων τοΰ αιώνος μας διεψεύσθησαν παταγωδώς. Ή ήθικοπνευματική καλλιέργεια παρεμε­

ρίσθη, θεωρηθεΐσα ώς δυσαρμονική συνιστώσα τοΰ «νέου» πολιτισμού, καί ό δι' αυτής τεθείς σκοπός ουδόλως επετεύχθη. Δια τον νέον άντιπνευματι­

κον αγώνα τών φυσικών επιστημών ό σύγχρονος βιολόγος καθηγητής Βάντιγκτον συνεπέρανεν : «'Εφ' όσον τό λεξιλόγιον τής Φυσικής θα άγνοή το φαινόμενον τοΰ Πνεύματος, θα είναι αδύνατον να γίνη δεκτόν ότι το σύνολον τών εννοιών τών χρησιμοποιουμένων υπό τών φυσικών επιστημών, θα μας έπιτρέψη ποτέ να τον προσεγγίσωμεν».

Ή προσέγγισις προς τήν πλήρη καί ώφέλιμον πνευματικήν γνώσιν, καί δι' αυτής εις τήν καλλιτέρευσιν τής τύχης τής άνθρωπότητος, ήμποδί­

σθη ασφαλώς άπα τήν τεχνολογικήν φρενίτιδα. Ό «νέος» πολιτισμός, έθεωρήθη ώς πολιτισμός τών μηχανών, αί όποΐαι αντί να εξυπηρετούν τον

— 580 —

άνθρωπον ήρχισαν να καταδυναστεύουν τούτον. Εϊς αντιπροσωπευτικός φιλόσοφος τής συγχρόνου εποχής, ό καθηγητής Τζών Κένεθ Γκάλμπραιηθ, άναλύσας βαθέως την μηχανοκρατικήν έποχήν μας, απεφάνθη ότι τόσον είς την σκέψιν, όσον και είς την δρασιν, εχομεν μεταβληθή είς δούλους των μηχανών, αί όποΐαι έμηχανοποίησαν την ζωήν, καί, κατά τον καθηγη­

τήν Ρεβέλ, ισοπέδωσαν τα πάντα καί ιδίως την άνθρωπίνην προσωπικό­

τητα. Συνέπεια τής μηχανοκρατικής εποχής μας είναι ή έπικράτησις των ενστίκτων, τής τυφλής βίας, τής άκρατου έπιθετικότητος καί του υπερφιά­

λου έγωϊσμοϋ, με κυριαρχίαν του στενού προσωπικού συμφέροντος, μόνου αναγνωριζομένου ώς κινήτρου δια την ζωήν. Ό σύγχρονος άνθρωπος, ύπό την στιλπνήν πολιτιστικήν «κρούσταν» του, ευκόλως άπολεπιζομένην, κρύπτει τον δυσειδή πρόγονόν του, άνθρωπον τής ζούγκλας, ό όποιος αντί ροπάλου κραδαίνει τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα του άφανιστικοϋ ολέθρου.

Οϋτω το «ignorabimus» παρέμεινεν ώς δυσοίωνον σήμα αστοχίας και τής σημερινής επιστημοσύνης. Ό 20ός αιών απεδείχθη χειρότερος τοϋ 19ου, με πρόβλεψιν ότι ή άφικνουμένη τρίτη χιλιετία θα συνέχιση άνεμ­

ποδίστως την πολιτιστικήν πτώσιν, παρά τάς ελπίδας αισιόδοξων τινών θεωρητικών. Έχομεν καταλήξει σήμερον, αναμφισβητήτως, είς μίαν νέαν καί λίαν έπικίνδυνον κρίσιν του πολιτισμού, ή οποία προέκυψεν ώς θλι­

βερόν προϊόν τής κρίσεως τής καθολικής επιστήμης (σχετικόν ήμέτερον βιβλίον «Ή κρίσις τοϋ επιστημονισμού», Αθήναι 1970). Λόγω αυτής ή όλότης τών μεγάλων συγχρόνων στοχαστών επισημαίνει τήν έπερχομένην μεγάλην συμφοράν. Έξ αυτών ό Α.Φ. Πονσέ λέγει : «Ή ηθική τοϋ συγχρό­

νου ανθρώπου ήτόνησεν. Ή διάκρισις τοϋ καλοϋ και τοϋ κακοϋ έξηφα­

νίσθη. Έκ τών βυθών τής ανθρωπινής υποστάσεως αναδύονται τα πλέον θολά καί ταπεινά ένστικτα». Καί ό 'Αντρέ Μαρλώ θρηνωδεΐ : «Ή σύγχρο­

νος κρίσις είναι μία ανυπέρβλητος κρίσις του ανθρωπίνου πνεύματος. Ή τεχνολογική φρενίτις δεν άπεκάλυψεν είς τον άνθρωπον τον λόγον τής υπάρξεως του. 'Ενώ τον ώδήγησεν είς τήν κατάκτησιν τών άστρων δεν τον ενέπνευσε να κτίση ενα νέον Παρθενώνα. Οί νέοι καιροί, καιροί " Άποκαλύ­

ψεως", θα μας οδηγήσουν είς τήν καταστροφήν, εάν δεν άντιμετωπισθοϋν ορθώς, δια μιας υγιοϋς νέας πνευματικής δράσεως». Ό σύγχρονος άν­

θρωπος αδιαφορεί δια τήν άξίαν τοϋ πνεύματος, τό όποιον, κατά τον Πώλ Βαλερύ, «έχει τήν δύναμιν να δημιουργήση έκ του χάους τήν άρμονίαν, καί δια τοϋ πνεύματος, εάν τοϋ έδίδετο πεδίον δράσεως καί ισχύς επιβολής, ό κόσμος θα έγνώριζε τήν αληθή εύδαιμονίαν». «Αί συνήθειαι τών αισθήσεων μας», ώς συμπεραίνει ό Νίτσε, «μας έκάλυψαν με το άδιαπέραστον πέπλον ενός πλαστοϋ περιβάλλοντος, το όποιον αποτελεί τήν βάσιν όλων τών κρίσεων μας καί όλης τής

— 581 —

νοήσεως μας· οΰτω, ό άνθρωπος δεν ευρίσκει πλέον καμμίαν απολύ­

τως διέξοδον, κανένα σημεΐον διαφυγής και κανένα «μονοπάτι», το όποιον να όδηγή προς τον πραγματικον κόσμον».

Και κλείομεν το παρόν μέ την αναφώνησιν αγωνίας του Μέρεντιθ : «Περισσότερον Νουν, Θεέ μου!...».

ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ

ΘΥΡΣΙΣ Ή ΩΔΗ

ΕΙΔΥΛΛΙΟ Ι

ΘΥΡΣΙΣ

Κάπως γλυκό το Θρόισμα, γιδάρη μου, κι ό πεύκος που τραγουδάει πλά'ί στις πηγές' καΐ συ γλυκά σφυρίζεις. Μετά τον Πάνα δεύτερο χάρισμα πρέπει νάχης' κι αν τράγο αυτός με κέρατα πάρη, συ παίρνεις αίγα, δμως την αίγα αν πάρη αυτός, σένα ή βετούλα πέφτει' κ έχει ή βετούλα κρέας καλό προτοϋ να την άρμέξης.

ΑΙΠΟΛΟΣ

Εσένα το τραγούδι σου, βοσκέ, γλυκύτερο είναι κι απ τον άχο τοϋ κρύου νεροϋ καθώς κυλά άπ' τά βράχια. Κι αν τύχη οι Μοϋσες πάρουνε για δώρο τους άρνάδα, θρεφτάρι θε να πάρης σύ. Μ' αν θέλουνε θρεφτάρι κείνες να πάρουν, τότε σύ διαλέγεις μιαν άρνάδα.

ΘΥΡΣΙΣ

Θές, μα τις Νύμφες, εδεπα, γιδάρη, να καθίσης, να παίξης τη φλογέρα σους ; Νοιάζουμαι γώ τις αίγες.

ΑΙΠΟΛΟΣ

Βοσκέ μου, δεν είναι σωστό να παίζουμε φλογέρα ποτέ μεσημεριάτικα. Τον Πάνα τρέμουμε όλοι, πού, κουρασμένος από το κυνήγι, ξαποσταίνει. Κ' είναι σκληρός, κ είναι πικρός, χολή άπ' τή μύτη στάζει. "Ομως εσύ πού τραγουδάς τοϋ Δάφνι τις οδύνες πού πούεισαι στα βουκολικά τραγούδια πρώτος, Θύρσι, ελα σε κείνη τή φτελιά μαζί μου νά καθίσης, εκεί, στον Πρίαπο αντικρύ και στις Νεράιδες, δπου

— 583 —

θρόνοζ είναι ταοπάνικοζ από το δρύ ήσκιωμένοζ. Και, κοίτα, αν τύχη και το είπής καλά, κατά πώς τότε που νίκησες το Χρόμι απ τη Λιβύη, θε να σού δώσω μιαν αίγα μπινιαρόμανα πού τρεις φορές θ' άρμέγης, πδχει τα δυο κατσίκια της, κι όμως σε δυο καρδάρες αρμέγεται. Και μια βαθειά ξυλένια κούπα ακόμα με δυο χερούλια, με κερί αλειμμένη και καινούργια τόσο, πον λες τον σκαλιδιού τη μυρουδιά πώς νοιώθεις. "Εχει στα χείλη της κοντά κλώνο κισσού στολίδι κι ανάμεσα του αμάραντο περνάει καϊ καμαρώνει τά κροκετιά λουλούδια του. Στο βάθος μια γυναίκα ζωγραφισμένη εϊν απ' τους θεούς με μπόλια στο κεφάλι. Δυο άντρες πυκνόμαλλοι δεξιά - ζερβά γι' αύτη μαλώνουν μά κείνη ακούει αδιάφορη και με ματιές μαριόλες πότε τον εν α ξεπλανά τρελά, πότε τον άλλο. Κι αυτοί πια άπα τον έρωτα αναμμένοι, βουρλισμένοι, μάταια τους κόπους χάνουνε κι αδίκως υποφέρουν. Πιο πέρα ένας γέρο - ψαράς άπάνου σ 'ένα βράχο τραβάει μ' ορμή το δίχτυ του στο πέλαο νά το ρίξη κ' είναι σαν άντρας δυνατός πού ή κούρασι λυγίζει : θαρρείς πώς έβανε δλη του τη δύναμι στα χέρια' πετιούνται γύρω στο λαιμό του οι φλέβες φουσκωμένες κι ο γέρος δ λευκόμαλλος σαν παλληκάρι μοιάζει. Παρέκει απ' το γέρο - ψαρά το θαλασσοδαρμένο είναι ενα αμπέλι ολόγιομο από κόκκινα σταφύλια, πού ενα παιδάκι τά φυλάει στο φράχτη ακουμπισμένο. Μι άλπού δεξιά του κι άλλη μια ζερβιά τον σκύβει ή πρώτη στα κλήματα κι αχόρταγα σταφύλια τρώγει. Ή άλλη προς το ταγάρι τοϋ παιδιού με πονηριά πηγαίνει και λέει, θαρρείς, πώς μόνο σαν τ' άδειάση θα ήσυχάση. Μάτσο άσφοδέλια το παίδι και βούρλα έχει στο χέρι κι όμορφα και μαστορικά δίχτυ γι ακρίδες πλέκει, και τόσο είναι χαρούμενο γι' αυτό τον το παιγνίδι, πού ούτε το νοιάζει για τ' αμπέλι και για το ταγάρι. Φύλλα αγκαθιών ολόγυρα στολίζουνε τήν κούπα. Σωστό είναι θάμα πού το νού σού παίρνει νά το βλέπης. 'Από έναν Καλυδώνιο βαρκάρη τήν επήρα και τοϋδωσα μιαν cuya κ' ενα αγνό κεφαλοτύρι. Στα χείλη δεν τήν έφερα ποτές : Είναι παρθένα. Και θά στή δώσω πρόθυμα, αν θέλησης το τραγούδι

— 584 —

τ αγαπημένο μου να είπής. Δε θα σε κοροϊδέψω. "Ελα, καλέ μου, πές μου το. Δε θε να το φύλαξης, πιστεύω, για τον "Αδη, π' δλα κάνει να ξεχνιούνται.

ΩΔΗ

'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε Μοϋσες. Ό Θύρσίζ απ την Αίτνα εγώ' τοΰ Θύρσι αυτή ή φωνή είναι.

Ποϋθε είσαστε σαν ελειωνεν ό Δάφνις, ποϋθε, Νύμφες ; Στα όμορφα Τέμπη, στον Πηνειό, για στις πλάγιες τον Πίνδου, μια που στ απέραντα νερά δεν ήσαστε του Άνάπου 1, μήτε στης Αίτνας την κορφήν, ουδέ στο ρέμα τον "Ακι2.

—'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε, Μοϋσες —

Κεϊνον τσακάλια θρήνησαν ουρλιάζοντας και λύκοι, κεϊνον, σαν πέθανε, έκλαψε τοϋ λόγγου το λιοντάρι.

—'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε, Μοϋσες —

Βόδια πολλά στα πόδια του, ταύροι πολλοί κι ακόμα πολλές δαμάλες και πολλά μοσχάρια τον θρήνησαν.

—'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε, Μοϋσες —

Κατέβη ο Έρμης απ' το βουνό κ' είπε του : «Πές μου, Δάφνι, ποια πίκρα φαρμακώνει σε, ποιάν αγαπάς, καλέ μου ;»

—'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε, Μοϋσες — ΎΗρθαν βουκόλοι κ' ήρθανε γιδάρηδες κοντά του κι δλοι ρωτούσαν τι κακό είχε πάθει. Κ' ήρθε ακόμα κι ο Πρίαπος κ' είπε του : «Γιατί, Δάφνι φτωχέ, έτσι λειώνεις ; Σ' δλα τα δάση, στις πήγες δλες, ή κόρη τρέχει

—'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε, Μοϋσες —

καϊ σε γυρεύει. "Ομως εσύ δεν ξέρεις από αγάπη. Βουκόλο σ' έκραξαν, μα σύ κατάντησες γιδάρης. Τις αίγες που βατεύονται θωρώντας ο γιδάρης νοιώθει τα μάτια τον να καιν 3 πού αυτός δεν είναι τράγος.

1. "Αναπος, μικρός ποταμός τής Σικελίας. 2. "Ακίς, μικρός ποταμός της Σικελίας. Πηγάζει από τήν Αίτνα. 3. Εννοεί άπό ζήλεια.

— 585 —

—'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε, Μούσες —

Και τις παρθένες κατά πώς γελάν' εσύ θωρώντας, νοιώθεις τα μάτια σον να καιν' πού δε γλεντάς μαζί τους». Λέξι ôèv είπε δ δύστυχος βουκόλος. Τον ερωτά του το μαύρο δρόμο τράβηξε ως το τέλος το μοιραίο.

—'Αρχίστε το βονκολικο τραγούδι, αρχίστε, Μούσες —

"Ως κ' ή 'Αφροδίτη ήρθε, γλνκειά, με πλάνο χαμογέλιο, μα με τη σκέψι σκοτεινή κ' είπε : «Καυχιόσουν, Δάφνι, πώς τον νικάς τον "Ερωτα. Μα τάχα ôè νικήθης απ' τον άνίκητον αυτό τον "Ερωτα, καημένε ;»

—'Αρχίστε το βουκολικό τραγούδι, αρχίστε, Μούσες —

Κι ο Δάφνις αποκρίθηκε : «Κακή, σκληρή 'Αφροδίτη, ώ 'Αφροδίτη πού μισούν οι άνθρωποι, σύ νομίζεις δτι για με παντοτεινά βασίλεψεν δ ήλιος ; Τον "Ερωτά θα τυραγνάη κι από τον "Αδη δ Δάφνις.

— Μούσες μου, το βουκολικό τραγούδι ξαναρχίστε —

Κεϊ πούειναι, ως λέν, ή Κύπριδα με το βονκόλο σύρε, στην "Ιδη, στον Άγχίση ι, εκεί πού κύπερη φυτρώνει και δρύ και σμάρια μελισσιών γλνκά ­ γλνκά βουίζουν.

— Μούσες μον, το βουκολικό τραγούδι ξαναρχίστε —

("Αν και φυλάει τα πρόβατα και τους λαγούς σκοτώνει κι όλα τ' αγρίμια κυνηγάει δ "Αδωνις, είναι ωραίος).

— Μούσες μον, το βουκολικό τραγούδι ξαναρχίστε —

"Αει στο Διομήδη, στάσου μπρος : «Το Δάφνι το βουκόλο τον νίκησα στον έρωτα, πες του. Πολέμησε με» 2.

— Μούσες μου, το βουκολικό τραγούδι ξαναρχίστε —

Ώ σεις, πού ζήτε στα βουνά, λύκοι, τσακάλια, αρκούδες, γεια σας Ι 'Εγώ, δ βουκόλος σας δ Δάφνις, πια δέ θάειμαι μαζί σας μέσ' στις λαγκαδιές, στα δάση, στα ρουμάνια.

1. Ένας παλιός μϋθος λέει πώς ό Άγχίσης τιμωρήθηκε από τους θεούς επειδή καυχήθηκε για τους ερωτές του με την 'Αφροδίτη.

2. Στην Ίλιάδα αναφέρεται ότι ή 'Αφροδίτη πληγώθηκε άπο το Διομήδη.

— 586 —

'Αρέθουσα, γεια σον και σύ, κι απέραντα ποτάμια που χύνετε το κρούσταλλο νεράκι σας στη Θύμβρη.

— Μοϋσες μου, το βουκολικό τραγούδι ξαναρχίστε —

Ό Δάφνις είμαι πού έβοσκε τα βόδια του δω πέρα, δ Δάφνις π' εδώ πότιζε τους ταύρους, τα δαμάλια.

— Μοϋσες μου, το βουκολικό τραγούδι ξαναρχίστε — rQ Πάνα, Πάνα, στ' άψηλον είτε γυρίζεις Λύκαιο ι, είτε κυνηγάς στο Μαίναλο το μέγα, ελα δώ πέρα στη Σικελία. Παράτησε το λόφο και το μνήμα της κόρης του Λνκάονα 2, της όμορφης 'Ελίκης, πού σ όλους είναι θαυμαστό και στους θεούς ακόμα.

—"Αχ, πάφτε το βουκολικό τραγούδι, πάφτε, Μοϋσες —

"Ελα κοντά μου, βασιλιά, καί πάρε τη φλογέρα πούειναι γλυκόφωνη, όμορφη, με το κερί δεμένη, γιατί απ' τον "Ερωτα βαθιά στον "Αδη κατεβαίνω.

—"Αχ, πάφτε το βουκολικό τραγούδι, πάφτε, Μοϋσες —

Βγάλτε βιολέττες τώρα πια βάτα, καί σεϊς αγκάθια, κι ό νάρκισσος στα θεόρατα τα κέδρα ας ξεφυτρώση. Ολα ας αλλάξουν : ο άκαρπος πεϋκος ας κάνη απίδια,

τα λάφια ας κυνηγήσουνε τους σκύλους καί στ' αηδόνια ας παραβγούν οί γκιώνηδες, άφοϋ πεθαίνει ο Αάφνις».

—"Αχ, πάφτε το βουκολικό τραγούδι, πάφτε Μοϋσες —■

Αυτά είπ ό Δάφνις κ έπεσε. Κ' ετρεξεν ή 'Αφροδίτη να τον σήκωση θέλοντας' μα οι Μοίρες της ζωής του την είχαν κόψει την κλωστή. Κι ο Χάρος τον επήρε στο ρέμα τον τ' αγύριστο το Δάφνι, πού κ' οι Μοϋσες σα φίλο τον άγάπαγαν καθώς κι δλες οί Νύμφες.

—"Αχ! πάφτε το βουκολικό τραγούδι, πάφτε, Μοϋσες.—

Και σύ δός μον την αίγα σον, δόσε μον και την κούπα,

1. Λύκαιο καί Μαίναλο, βουνά τής 'Αρκαδίας αφιερωμένα στους θεούς. 2. Λνκάων, βασιλιάς των Άρκάδων. Ή κόρη του Καλλιστώ (ή Ελίκη τοϋ ειδυλ­

λίου), ερωμένη τοϋ Δία, γέννησε τον 'Αρκάδα, τον εθνικό ήρωα της 'Αρκαδίας. Μετα­μορφώθηκε σέ αστερισμό.

— 587 —

ν αρμέξω τώρα κάί σπονδές στις Μούσες να προσφέρω. Μύριες φορές σας χαιρετώ, Μούσες, και γοι για χάρι δική σας, πιο γλυκά άλλοτε dà ξανατραγονδήσω.

ΑΙΠΟΛΟΣ

Γεμάτο μέλι τ' όμορφο στόμα σον νάειν , γεμάτο κερήθρες, Θύρσι, και να τρως γλυκά τοϋ Αΐγιλου ι σϋκα. Συ και το τζίτζικα περνάς ακόμη στο τραγούδι. Νά, πάρ την κούπα. Τι καλά, Ιδές, φίλε, πού εύωδιάζει, λες και στις κρήνες τών 'Ωρών την έχουνε πλυμένα. Τσιπ - τσιπ, Κισσαίθα, εδώ, κοντά. Τώρα άρμεξε τη ατός σου. ΚαΙ φρόνιμα σεϊς, αίγες μου' γιά, μήν πολυκουνιέστε, μην μπας κι ο τράγος σηκοβή κι απάνου σας πηδήση.

Μετάφρ. Σ π ύ ρ ο ς Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο ς

1. Αϊγιλος, αρχαίος δήμος της 'Αττικής.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΩΚΑ ­ ΚΟΣΜΕΤΑΤΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ

1. Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΕΙΣ ΤΟ ΠΡΟΑΣΤΙΟΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΙΘ' ΑΙΩΝΑ

Κατά την παράδοσιν και διηγήσεις παλαιών Καστρινών, μη ζώντων σήμερον, ό κοινωνικός βίος εις το προάστιον του 'Αγίου Γεωργίου Κεφαλ­

ληνίας κατά τον ΙΘ' αιώνα εϊχεν ώς ακολούθως : Ή πρφην αύτη πρωτεύουσα της Νήσου ήτο, κατά την εποχήν έκείνην,

καλώς κατωκημένη υπό ευγενών και ευπόρων, οί όποιοι μετά δυσκολίας την έγκατέλιπον, προκειμένου να έγκατασταθώσιν εις τήν άπό του 1757 νέαν πρωτεύουσαν (Άργοστόλιον). Το ότι κατά τήν περίοδον ταύτην εξηκο­

λούθει να λειτουργή και Σχολεΐον ή Κολλέγιον, όπου έδίδασκον επιφανείς καθηγηταί, ώς ό Βάμβας, ο Σακελλαρόπουλος και άλλοι, είναι ενδειξις ότι το προάστιον διετήρει εισέτι κάποιαν εύμάρειαν 1. Δέν πρέπει να λησμο­

νήσωμεν επίσης, ότι μέχρι τών σεισμών του 1953 ύπήρχον εις το Κάστρο 14 έκκλησίαι και παρεκκλήσια.

Μεταξύ τών οικογενειών αϊτινες ήσαν έγκατεστημέναι εις το Κάστρον συγκατελέγετο και ή ευγενεστέρα οικογένεια Άσσάνη, ήτις έγκατεστάθη εκεί περί το 1500. Ή οικία των, χρονολογίας του αύτοΰ έτους, έκτίσθη επί του Φόρου, ήτοι της κεντρικής αρτηρίας. Εις τήν οίκίαν ταύτην υπήρχε πλουσιωτάτη βιβλιοθήκη με σπάνια βιβλία πρώτων εκδόσεων. Το κωδωνο­

στάσιον της «Ευαγγελιστρίας» έσήμαινε με σχοινίον, το όποιον συνεδέετο μετά της οικίας Άσσάνη.

Οί ευγενείς έκάστην Κυριακήν μετέβαινον κυρίως εις τήν έκκλησίαν

1. Εις το Δημοτικον Σχολεΐον τοΰ ώς άνω αναφερθέντος Κολλεγίου παραδίδεται, ότι οί μαθηταί έμάνθανον το άλφαβητάριον χαράσσοντες τα γράμματα έπί της άμμου, τήν οποίαν εϊχον προ αυτών εις τα θρανία. «Χαράξατε τήν Α, χαράξατε τήν Β!» ελεγεν ό διδάσκαλος.

— 589 —

της Ευαγγελιστρίας ένδεδυμένοι με επίσημον άμφίεσιν, φράκον (βελάδα) και ύψηλον πΐλον (κύλινδρον ή «ψήστην»). Το απόγευμα της ίδιας ημέρας περιεπάτουν χάριν αναψυχής άπό του ναού της Ευαγγελιστρίας μέχρι της εισόδου του Φρουρίου. Θα έστάθμευον, ως ήτο έπόμενον, εις το προ της εισόδου τοϋ Φρουρίου «Belvedere», δια να συζητήσουν και θαυμάσουν τήν θέαν της κάτωθι πεδιάδος και των χωρίων της Λιβάθους ή και να απο­

λαύσουν τους εντόνους χρωματισμούς και τάς αντιθέσεις του φωτισμού κατά το ηλιοβασίλεμα.

Κατά τήν παράδοσιν, τάς απογευματινός και ιδίως κατά τάς σεληνο­

φωτίστους έσπερινάς ώρας πολλοί τών ευγενών συνεκεντροΰντο εις τάς βαθμίδας της δεξαμενής (στέρνας) Άννίνου, εις τήν θέσιν Φόρος, όπου έκάθηντο και συνεζήτουν τα γεγονότα τής εποχής ως και ζητήματα συνδεόμενα με τα συμφέροντα των.

Το εσπέρας εκάστης Κυριακής συνεκεντροΰντο εις τινας εκ τών οικιών, όπου προσεφέροντο ποικίλα ήδύσματα, ώς σταφίδα, γλυκό τοΰ κουταλιού, κομφέτο (κυδωνόπαστο), αμάν μπρουλέ, παστέλια, μουστόπιττα, μουστο­

κούλουρα, κυδώνι τριφτό ή μπελντές, άπαντα εντός δίσκου, όστις ώνομά­

ζετο βαντιέρα. Δια τό γλυκό τοΰ κουταλιού εϊχον ειδικόν αργυροΰν σκεύος (είδος κυπέλλου), με κρεμάμενα πέριξ δώδεκα αργυρά ή επίχρυσα κουτάλια.

Κατά τό διάστημα τών 'Απόκρεω 1 εις τάς βαθμίδας τής δεξαμενής Άννίνου, εις τήν θέσιν Φόρος, ελάμβανε χώραν ή κωμική σκηνή ή λεγο­

μένη «Μπουλούμπασης» (έκ τίτλου αξιωματούχου Τούρκου), ήτις έπαί­

ζετο ώς έξης : Εις τό μέσον δύο φουστανελοφόρων, έκ τών οποίων ό εις έκρουε βιολίον και ό άλλος κιθάραν, εντόπιος ύπεδύετο τον ίατρόν φέρων υψηλούς κολλάρους, ύψηλόν πΐλον και ραβδίον μέ άργυραν λαβήν, έξη­

νάγκαζε δέ τον διερχόμενον διαβάτην να άνέλθη τάς βαθμίδας και να ύπο­

βληθή εις ίατρικήν έξέτασιν. Μετά τήν διάγνωσιν τής ασθενείας, ήτις είχε κωμικωτάτην έκτέλεσιν, ό κατά φαντασίαν ασθενής άπεμακρύνετο ύπό τους γέλωτας τών παρισταμένων, άφοΰ κατέβαλλε κάτι τό ελάχιστον δια τήν έξέτασιν εις τον ψευδοϊατρόν 2.

Κατά τήν ιδίαν περίοδον εις τον Φόρον, έν συνδυασμώ προς τάς παρα­

στάσεις, έλάμβανον χώραν και δημόσιοι χοροί, όπου έχορεύοντο κυκλικοί,

1. Βλ. ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , Αί 'Απόκρεω έν Έπτανήσω και ιδία έν Κεφαλλη­

νία (Φιλολογική 'Ακρόπολις, έτος Α', αριθ. 10, 3 'Απριλίου 1888, σελ. 153). 2. Παρόμοιοι παραστάσεις, ώς πληροφορούμεθα, εξακολουθούν να λαμβάνουν

χώραν και σήμερον κατά τό διάστημα τών 'Απόκρεω είς διάφορα χωρία τής Κέφαλο νιας (βλ. Δ η μ η τ ρ ί ο υ Σ. Δ ο υ κ ά τ ο υ , Οί λαϊκές'Απόκριες στην Κέφαλο νια (Επτανη­

σιακή Πρωτοχρονιά, 'Αθήναι 1960, σελ. 147 ­154).

— 590 —

εντόπιοι και ξενικοί χοροί, ώς ό μπάλλος, άλλα και quadrilles, polka bébé. Οί χοροί ούτοι εδιδάσκοντο με την έξης παρφδίαν :

Κιάκια ωραία, μπάτινες καλές, κεράκια για καντήλια και σκοϋβες δυνατές !

Τό τετράστιχον τοϋτο τα κορίτσια του Κάστρου το έτραγουδοΰσαν και το έχόρευον μέ ρυθμόν '. Όσον άφορα δε εις την προέλευσίν του, κατά πδσαν πιθανότητα είναι παρωδία άπό ύπαίθριον μικροπωλητήν, όστις έπα­

νελάμβανε τους λόγους προς διαφήμησιν των εμπορευμάτων του 2. Εις τό Κάστρον κατά τον παρελθόντα αιώνα ύπήρχον 10 ταβέρνες

(πανδοχεία), αΐτινες ήνοίγοντο κατά τήν Κυριακήν υπό των ιδιοκτητών των, ενώ κατά τάς εργασίμους ημέρας, εάν παρίστατο ανάγκη, ήνοίγοντο υπό τών συζύγων των, εφ' όσον οί ίδιοι ήσαν άπησχολημένοι εις άλλα έργα. Κατά τον χειμώνα εις τα πανδοχεία ταύτα έσερβίριζον οΐνον θερμα­

σμένον εντός καρτούτσου (δοχείου έκ μετάλλου περιεκτικότητος */4 της πίντας, ήτοι 144 δραμιών), τούτο δέ επειδή τό κύπελλον αυτό είχε τήν ιδιό­

τητα να διατηρή τό άρωμα τοΰ οίνου. Εις εν έκ τών «κέντρων» τούτων, κατά τό διάστημα της βασιλείας τοΰ

Όθωνος και ολίγον προ της Ενώσεως, ήκούσθη τό κάτωθι στιχούργημα, γνωστόν ϊσως και άλλαχοΰ :

Τον "Οθωνα το φέαι το κάμανε σελλι (= σέλλα), να κάτση ή 'Αμαλία να κάμη το παιδί ! Της ήρθανε οί πόνοι και τδκαμε κρυφά, να φύγουνε οί "Αγγλοι απ' δλα τα νησιά !

Κατά τάς Κυριακάς επίσης, χάριν ψυχαγωγίας, οί άνδρες επαιζον

1. Οί στίχοι θα είναι δημιούργημα τών μέσων του ΙΘ' αιώνος, καθ' όσον τα πυρεΐα κατεσκευάσθησαν το πρώτον κατά τον λήξαντα αιώνα.

2. Ή σημασία : ωραία κιάκια (πυρεΐα), καλές μπατίνες (πρόστυχο βερνίκι υποδη­

μάτων), κεράκια για καντήλια, μικρά κηρία μήκους 0,2, τα όποια τρυπούσαν εν στρογγυλό χαρτονάκι. Ταϋτα έτοποθετοϋντο συνήθως επί καντηλήθρας έκ λεπτού σύρματος ή λευκο­

σιδήρου ώπλισμένου δια φελλοϋ, ώστε να έπιπλέη του ελαίου (επρόκειτο περί ευρεσιτε­

χνίας, ήτις διεδέχθη τό χρησιμοποιούμενον μέχρι τότε φιτίλι άπό βάμβακα).

— 591 —

μπούζους, δηλ. έκύλιον σφαίρας εις πέντε όπάς, εντός των οποίων έτοπο­

θέτουν και χρήματα. Το κολονατον και το νόμισμα της Μαρίας Θηρεσίας (αντιστοιχούντα

προς δραχ. χρ. 4,50 περίπου) έκυκλοφόρουν εν Κεφαλληνία και Κάστρω ακόμη και μετά την "Ενωσιν της Επτανήσου (1864). Αί Άγγλικαί άρχαί διετίμησαν και ταϋτα μεταξύ των άλλων ξένων νομισμάτων. Ή 'Ιονική Τρά­

πεζα εν Κέρκυρα εξέδιδε γραμμάτια εις τον έπιφέροντα εις κολονάτα ή το Ίσότιμον αυτών εις νόμιμον Ίονικόν κυκλοφορούν νόμισμα. Ό πατήρ μου ήκουσεν άπό γεροντότερους, είς την παιδικήν του ήλικίαν, ότι οί νεόνυμφοι, απερχόμενοι μετά τήν γαμήλιον τελετήν, συναπεκόμιζον εντός της αμάξης των τήν χρηματικήν προίκα της νύμφης, ήτις άπετελεΐτο από κολονάτα εντός μικρών σάκκων.

"Ολοι οί ευγενείς κατά τήν έποχήν έκείνην εΐχον κτηματικήν περιου­

σίαν, έκέρδιζον δε εκ ταύτης χρήματα, επειδή τα ημερομίσθια ήσαν μικρά, τα δέ προϊόντα έπωλοϋντο είς καλάς τιμάς. Σύν τω χρόνω, επειδή αί άνάγκαι και αί απαιτήσεις της ζωής ήσαν όλίγαι, έσχηματίζοντο αρκετά σημαντικαί περιουσίαι.

Περαίνοντες άναφέρομεν ότι οί θρησκευτικοί εορτασμοί του προα­

στίου ήσαν πολλοί, όσοι και οί ναοί και τα έκκλησίδια. Ή κυριωτέρα πανήγυρις ήτο ή κατ' έτος λαμβάνουσα χώραν λιτανεία ιερών εικόνων άπό της Μονής Σισσίων είς τό Κάστρον και παραμονή τούτων έπί δεκαπεν­

θήμερον είς διαφόρους εκκλησίας του χωρίου, με αποτέλεσμα τήν μεγάλην προσέλευσιν προσκυνητών και τήν ώς εκ τούτου αΰξησιν τών προσόδων τών εκκλησιών και τών κερδών τών πανδοχείων.

Πολλοί τών κατοίκων άπό της εποχής της Βενετοκρατίας εφερον τό όνομα Μάρκος.

2. ΕΝΑΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΕΙΣ ΤΟ «ΕΞΩ ΜΠΟΡΓΚΟ», ΠΡΟΑΣΤΙΟΝ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Ιον) Ο ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ

Σειρά τών κυριωτέρων αρχοντικών οικημάτων, τα όποια έσωζοντο (εν δλω ή εν μέρει) προ τών σεισμών του 1953 1.

1. Πλείστα των οικημάτων τούτων είναι σήμερον ερείπια ή χαλέπεδα ή μετασεισμικα κτίσματα, ή ιδιοκτησία τών οποίων κατά το πλείστον έχει μεταβιβασθή είς νεωτέρους κληρονόμους ή εποίκους. Συνετάξαμεν τον ώς άνω πίνακα κατά το έτος 1967, τή συνεργασία Ευαγγέλου Π. Μπλέσσα και Ίάσωνος θιακοϋ, ταμίου τής έν Άργοστολίω 'Ιονικής και Λαϊκής Τραπέζης της Ελλάδος.

— 592 —

Α'. Δ ε ξ ι ά τω κατερχομένω εκ της κεντρικής εισόδου του Φρουρίου, προς τον ναον της Ευαγγελιστρίας.

Τ μ ή μ α α'. Προς την κεντρικήν λεωφόρον ή Φόρον. 1. Οικία Κομποθέκρα. 2. Οικία Ματαράγκα. 3. Οικία Φωκάδων (ήδη

χαλέπεδον και λαχανόκηπος) (Μιγκάρδου ­ Κολωνία). 4. Οικία Γεράκη (είς τό βάθος). 5. Οικία Τραυλού. 6. Οικία Μομφερράτου (Άντωνέλλου). 7. Οικία Πιτσαμάνου (εις πάροδον δεξιά). 8. Οικία Μομφερράτου 'Ιωσήφ. 9. Παλαιον Σχολεΐον.

Τμήμα β'. Φόρος (επίσης προς Εύαγγελίστριαν). 1. Οικία Μιγκάρδου Καγγελάρη είς θέσιν «Belvedere». 2. Οικία ιερέως

Ν. Πολλάνη. 3. Οικία 'Αρσένη (εσωτερικώς). 4. Οικία Πατρικίου. 5. Μονή "Αγίου Φραγκίσκου (πρώην ιδιοκτησία Άσσάνη) ι. 6. Οικία Άσσάνη (ια­

τρού). 7. Οικία Βολτέρα (πρφην αγιογράφου Γερ. Κόκκινου). 8. Οικία Μηλιαρέση. 9. Επισκοπή. 10. Ναός τής Ευαγγελιστρίας. 11. «Belvedere» (τοποθεσία) όπισθεν του Ναοϋ.

Β'. Ά ρ ι σ τ ε ρ ά τω κατερχομένω εκ τής κεντρικής εισόδου τοϋ Φρουρίου προς τήν Εύαγγελίστριαν.

Τ μ ή μ α α'. Προς τήν κεντρικήν λεωφόρον ή Φόρον. 1. Οικία Κλάδα (Ματαράγκα). 2. Οικία Στίβα (πρφην εκκλησία τοϋ

'Αγίου Μάρκου). Ή οικία αΰτη έπωνομάζετο «Τό σπίτι του τενόρου». 3. Οικία Μομφερράτου. 4. Οικία Κολωνία. 5. Οικία Άσσάνη (Κανάρη) (προίξ Ιουλίας Άσσάνη, τό γένος Τσιμάρα). 6. Οικία Μηλιαρέση. 7. Οίκία Μιγ­

κάρδου. 8. Οίκία Βικάτου (πρώην Γκιαΐρη). 9. Οίκία Βολτέρα. 10. Οίκία Δελλαδέτσιμα. 11. Οικία Τρωϊάνου (εσωτερικώς) (τής οικογενείας του κατά τα ετη 1907­ 1935 επισκόπου Μονεμβασίας και Σπάρτης Γερμανοϋ).

Τμήμα β'. Φόρος και Πάροδος. 1. Οικία Βλάχου. 2. Οικία Θιακών (πάροδος). 3. Οικία Βλάχου (ίατροΟ).

4. Οίκία Μαρκέτου 2. 5. Οίκία Άννίνου Καβαλλιεράτου. (Είς τό σημεϊον τοϋτο ευρίσκεται πηγάδι με βαθμίδας) (ρεπάρο = καταφύγιον). 6. Οίκία

1. Είς τάς αίθουσας τής Μονής, αΐτινες έχρησιμοποιήθησαν άργότερον ώς Γυμνά­

σιον, έδίδαξε κατά τα ετη 1825 ­ 1828 ό Νεόφυτος Βάμβας. 2. Βλ. Δ ί ο ν . Η. Π ο τ α μ ι ά ν ο υ , Ό οίκος των Μαρκέτων τοϋ Κάστρου (Ιστο­

ρικά ­ Γενεαλογικά ­ Βιογραφικά ­ Βιβλιογραφικά, περιοδ. «'Ιόνιος Ήχώ», Μάιος ­ 'Ιού­

νιος 1969, σελ. 8.

— 593 —

Κολωνία ι. 7. Γκέττο. 8. Οικία Σώντερ (Σιόρα Μαίρης), πρώην ιδιοκτησίας Parker2 . 9. Οικία Άσσάνη (του διδασκάλου)3. 10. Οικία Άσσάνη (του ράπτου), έδρα ποτέ της 'Αστυνομίας. 11. Οικία Άσσάνη Τζώρτζη, Παρισίων (χαλέπεδον).

Γ . ' Α π ό Φ ό ρ ο ν π ρ ο ς Φ α ν ε ρ ω μ έ ν η ν (έπί της παλαιάς όδου προς Άργοστόλιον και έπί της παρόδου προς Άγιον Σπυρίδωνα).

1. Οικία Γκεντιλίνη. 2. Οικία Κοντομιχάλου. 3. Οικία Καμπίτση. 4. Οικία Καρούσου. 5. Οικία Τσιμάρα. 6. Οικία Βλάχου. 7. Οικία Ρωμανού, 8. Οικία Άννίνου Καβαλλιεράτου. 9. Οικία Μηλιαρέση. 10. Οικία Πιτσα­

μάνου. 11. Οικία Φωκάδων. 12. Οικία Τραυλού. 13. Οικία Λασκαράτου. 14. Οικία Τσιμάρα. 15. Οικία Δελλαδέτσιμα. 16. Οικία Δελλαπόρτα. 17. Οικία θισελθουέϊτ (Thistelwaite), ϊσως έπί ένοικίω. 18. Οικία Βέγια. 19. Οΐκία Πατρικίου. 20. Οικία Φλαγγίνη. 21. Οικία Καραντινοϋ. 22 Οικία Καρούσου. 23. Οικία Χωραφα. 24. Οικία 'Αρσένη 4.

1. 'Υπήρχε και άλλη οικία Κολωνία, ήτις εκείτο πλησίον τοϋ ποτέ ναοϋ 'Αγ. Γερα­

σίμου, όστις εύρίσκετο βορειοανατολικός, κάτωθι τοϋ Φρουρίου. 2. Ή οικία αυτή ήγοράσθη ύπο Μηλιαρέση έκ Ρουμανίας και εδόθη ώς προίξ εις

την κυρίαν Μιχαήλ Βλάχου. 3. Μεταξύ των οικιών των δύο Άσσάνη υπήρχε πυλωτόν στέγαστρον, έκ τοϋ οποίου

κατά παράδοσιν έκήρυξεν ό Κοσμάς ό Αιτωλός μεταξύ των ετών 1770­ 1779 (βλ. Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η , Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Α', σελ. 273).

4. Πληρεστέρας πληροφορίας περί τών ώς άνω αναφερομένων οικογενειών δύναται να άνευρη ό ενδιαφερόμενος εις τα ακόλουθα βιβλία : Ά ν θ. Μ α ζ α ρ ά κ η , Βιογραφίαι τών ένδοξων ανδρών της Νήσου Κεφαλληνίας, έν Βενετία 1849. Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Α','Αθήναι 1904 και τόμ. Β','Αθήναι 1960. E. R i z o ­

R a n g a b é , Livre d'or de la Noblesse Ionienne, vol II, Cephalonie, Athènes 1926. 38

ΜΙΧΑΗΛ Δ. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Tfjç 'Ακαδημίας 'Αθηνών

Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΑ ΠΡΩΤΑ MET5 ΑΥΤΗΝ ΕΤΗ

ΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΙΝ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

Είσαγωγή.

Έάν έρευνήση κανείς εις την παγκόσμιον ίστορίαν, δεν θα εϋρη ίσως άλλο έθνος, το όποιον, κάτω άπό τον πλέον βάρβαρον ζυγόν, κατώρθωσε να μή άποξενωθή οΰτε μίαν στιγμήν άπό τα πνευματικά ιδανικά του και άπό την άφοσίωσίν του προς την ΐδέαν της παιδείας. Τό ύπόδουλον έθνος μας, άκινητουν κατ' ανάγκην κάτω άπό την βίαν, εστρεψεν όμως αμέσως και σταθερώς την σκέψιν του και την στοργήν του προς μίαν πνευματικήν διέξοδον, αυτή δε ήτο ή μέριμνα δια την παιδείαν.

Ή μέριμνα αυτή, ή «λαχτάρα» θα έλεγε κανείς, δια τήν παιδείαν, είναι βεβαίως το γνησιώτερον γνώρισμα της ευγενούς καταγωγής ενός έθνους. Καί οί "Ελληνες διετήρησαν βαθύτατα τήν συναίσθησιν αυτής της ευγενούς καταγωγής. Τσως μάλιστα, μέσα εις το σκοτάδι τής δουλείας, ή συναίσθησις αυτή του φωτεινού πνευματικού παρελθόντος έγένετο περισσότερον έντο­

νος καί λαμπρά, και άπέμενεν ως μία παρηγοριά, άλλα καί τροφοδότησις ελπίδων δια τήν πολιτικήν άνάστασιν του γένους.

Τέλος, ή μέριμνα αυτή δια τήν κατά τό δυνατόν διατήρησιν του πνευμα­

τικού φωτισμοΰ του έθνους, δεν ήτο μόνον μία ρωμαντική διάθεσις νοσταλ­

γίας προς τήν πνευματικήν δόξαν του παρελθόντος. Άπέβαινεν αΰτη, συνει­

δητώς ή άσυνειδήτως, τό καλύτερον πρακτικόν μέσον προπαρασκευής τοΟ έθνους δια τον αγώνα προς άνάκτησιν τής ελευθερίας του.

Δι' αυτό, δεν ημπορεί ό ιστορικός να θεώρηση ώς τυχαΐον τό γεγονός ότι ή πρώτη μεγάλη θυσία είς τον πόλεμον τής ανεξαρτησίας έγένετο παρά τό Δραγατσάνι άπό τον Ιερόν Λόχον, ό όποιος άπετελεΐτο άπό πεντακόσιους νέους Έλληνας, σπουδαστάς κατά τό πλείστον καί διανοουμένους. Πώς να μή δίδη ρίγος συγκινήσεως αυτή ή εΐκών ενός έθνους υποδούλου έπί αιώνας, τό όποιον όμως, εις τήν πρώτην γραμμήν τής πρώτης μάχης δια τήν άνεξαρ­

— 595 —

τησίαν του, προσφέρει —τί; το άνθος της νεολαίας του, όχι της αθλητικής ή στρατιωτικής, άλλα τής νεολαίας τής πνευματικής! Ή θυσία τών σπουδα­

στών τοϋ Τεροϋ Λόχου αποτελεί το εύγενέστερον σύμβολον τής σημασίας, την οποίαν είχε δια το έθνος ή διατήρησις τής παιδείας.

Σύντομον βλέμμα είς τα προ τής Επαναστάσεως.

Είναι γνωσταί αί σχολαί, αί όποΐαι ώς σποραδικά φώτα έλειτούργουν εν Κυδωνίαις, εν Χίφ, είς το "Αγιον "Ορος κλπ. Με τήν άνοχήν τοϋ κατα­

κτητοϋ, έλειτούργουν σχολεία είς τάς Μονάς, αί όποΐαι εϊχον γίνει «άσυ­

λον άπαραβίαστον τών επιστημών καί τών γραμμάτων» ι. Γενικώς, τα εκπαι­

δευτικά καταστήματα, τα όποια έλειτούργουν προ τής έπαναστάσεως,διεκρί­

νοντο εις τρεις κατηγορίας : 1) Τα κοινά σχολεία, αντιστοιχούντα προς τα σημερινά δημοτικά σχο­

λεία, ή σχολεία στοιχειώδους παιδείας. 2) Τα «ελληνικά» σχολεία, καλούμενα και μουσεία ή έλληνομουσεια,

αντιστοιχούντα προς σχολεία μέσης παιδείας, καί 3) Αί Άκαδημίαι, παρέχουσαι μόρφωσιν άνωτέραν καί εύρυτέραν

τής Μέσης. Εις τους δύο πρώτους βαθμούς τής παιδείας αναφέρεται, εκτός άλλων, καί

ή δράσις τής εν 'Αθήναις «Εταιρίας τών Φιλόμουσων». Ιδρυθείσα τό έτος 1813, πρωτοβουλία τών 'Αθηναίων προκρίτων 'Αλεξάνδρου Λογοθέτου Χω­

ματιανοϋ, 'Ιωάννου Μαρμαροτούρη, Πέτρου Ρεβελάκη, Γεωργίου Σοφιανού καί 'Ιωάννου Τοτλίκαρα (Ειρηναίου), εσχεν άκτινοβολίαν καί είς τό έξωτε­

ρικόν, όπου ύπήρχον Γραφεία αυτής εϊς Βιέννη ν, μέ μέλη τον Καποδίστριαν, τον "Ανθιμον Γαζήν, τον Ούγγροβλαχίας Ίγνάτιον, καί άλλους, ώς καί είς Μόναχον. Ύπ' αυτής ίδρύθη Σχολεΐον εις 'Αθήνας καί Γυμνάσιον εις τό Πήλιον, λειτουργήσαντα μέχρι τοϋ 1826, οπότε έσήμανε τό τέλος αυτής2.

Ώ ς προς τάς 'Ακαδημίας, αύται ήσαν τρεις, συμφώνως προς τα στοιχεία τής ενώπιον τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών ανακοινώσεως τοϋ 'Αρχιεπισκόπου 'Αθηνών Χρυσ. Παπαδοπούλου (1927) : Ή Πατριαρχική 'Ακαδημία τής Κωνσταντινουπόλεως, ή Άθωνιάς 'Ακαδημία καί ή Πατμιάς 'Ακαδημία.

1) Ή Πατριαρχική 'Ακαδημία τής Κωνσταντινουπόλεως φέρεται ιδρυ­

θείσα τω 1691 υπό τοϋ Πατριάρχου Καλλινίκου τοϋ Άκαρνδνος. Αυτήν

1. 'Αρχιεπισκόπου 'Αθηνών Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Περί τών μετά τήν αλωσιν 'Ακαδημιών, Άνακοίνωσις είς τήν Άκαδημίαν 'Αθηνών, Πρακτικά τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1927, σελ. 200κ.έπ.

2. Βλ. Έ μ μ . Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , Νέα στοιχεία περί τής έν Αθήναις Εταιρίας τών Φιλόμουσων, περ. «Αθηνά», 1957.

— 596 —

έλάμπρυνεν έπί καιρόν ή διδασκαλία του Ευγενίου Βούλγαρη, ήκμασε δέ και έτυχε της προστασίας πολλών Πατριαρχών, εν οίς και ό Γρηγόριος ό Ε', μέχρις ού άνηγέρθη ή Μεγάλη του Γένους Σχολή, ήτις αντικατέστησε πλέον τήν Πατριαρχικήν Άκαδημίαν.

2) Ή Άθωνιάς 'Ακαδημία, προαχθεΐσα εις τάξιν 'Ακαδημίας τω 1753. Έδίδαξαν είς αυτήν επίσης ό Ευγένιος Βούλγαρης και ό Νεόφυτος Καυσο­

καλυβίτης. Είχε τον έκπληκτικον αριθμόν τών 200 σπουδαστών. Εις τήν πύλην της άνεγράφοντο αί ακόλουθοι φράσεις : «Γεωμετρήσων είσίτω, ού κωλύω* τω μή θέλοντι, συζυγώσω τάς θύρας».

3) Ή Πατμιάς 'Ακαδημία, ιδρυθείσα υπό του μονάχου Μακαρίου Κα­

λόγερο, και γενομένη ταχέως κέντρον φλογέρας διδασκαλίας υπέρ της απε­

λευθερώσεως του γένους. Διεκρίθη εκεί ό Διδάσκαλος Διονύσιος Κεραμεύς. Πρέπει να προστεθή και ή εν Κέρκυρα ιδρυθείσα τω 1807 'Ιόνιος 'Ακα­

δημία, ώς και ή προσπάθεια τών εν Βιέννη Θεσσαλών προς ϊδρυσιν 'Ακαδη­

μίας Πηλίου, ή οποία τελικώς δέν ίδρύθη. Όλως ίδιαιτέραν σημασίαν έχει βεβαίως ή τρίτη κατηγορία, ή οποία

περιλαμβάνει τήν Άνωτάτην Παιδείαν, παρεχομένην είς τάς 'Ακαδημίας. Μαρτυρεί ότι το ύπόδουλον Έθνος δέν ήρκεΐτο εις μίαν στοιχειώδη παι­

δείαν, πού θα τοϋ επέτρεπε να φυτοζωή, αλλ' έστρεφε το βλέμμα πολύ υψη­

λότερα, προς τήν παιδείαν έκείνην ή οποία δημιουργεί επιστήμονας και δρα πνευματικούς ήγέτας, οί όποιοι εξ αποστολής είναι και κήρυκες ελευ­

θερίας και έμπνευσταί εθνικών αγώνων. Είχε δέ τήν παράδοξον αυτήν δύναμιν το ύπόδουλον έθνος, να διατηρή

Ιδρύματα 'Ανωτάτης Παιδείας, ακριβώς διότι δέν έλειψαν ποτέ οί πνευμα­

τικοί ήγέται, πού θα έστήριζον αυτά τα ιδρύματα. Αυτοί οί πνευματικοί ήγέται, πού άπό το Βυζάντιον, καί κατόπιν δια μέσου τής Δύσεως, έφώτι­

σαν το ύπόδουλον Έθνος, αυτοί βεβαίως υπήρξαν ή δύναμις, πού διετή­

ρησε τήν πνευματικήν μας παράδοσιν. Τα ονόματα των είναι γνωστά και τετιμημένα. 'Αλλά ποτέ δέν θα τονι­

σθή επαρκώς και άνταξίως ό μέγας, ό τεράστιος ρόλος τον όποιον διεδραμά­

τισαν δια μέσου τοϋ πνεύματος, είς τήν δραματικήν διαδικασίαν τής πολι­

τικής αναστάσεως τοϋ Έθνους μας.

Τα κατά τήν Έπανάστασιν. At περί τής παιδείας διατάξεις τών επαναστατικών Συνταγμάτων.

Έδώ έχει τήν θέσιν του καί εϊναι ιδιαιτέρως συγκινητικόν το είς τήν παιδείαν άφιερωμένον άρθρον τοϋ «Υπέρ τών νόμων» Συντάγματος τοϋ Ρήγα Φερραίου, τοϋ 1797. Είς τό Κεφάλαιον «Τα δίκαια τοϋ άνθρωπου», τό άρ­

θρον 21 ορίζει τα έξης : «Όλοι χωρίς έξαίρεσιν, έχουν χρέος να γνωρίζουν

— 597 —

γράμματα, ή πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Έκ τών γραμμάτων γεννάται ή προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελευθέρα έθνη' να εξηγούνται οί παλαιοί Ιστορικοί συγγραφείς. Εις δέ τάς μεγάλας πόλεις, να παραδίδεται ή Γαλλική και ή 'Ιταλική γλώσσα, ή δέ Ελληνική να είναι απαραίτητος».

Αί φράσεις αύται είναι υποδειγματική εκφρασις της ρωμαντικής ψυχής του αποστόλου εκείνου και ψάλτου της Ελευθερίας, πού έξεπροσώπει τους πόθους δλων των Ελλήνων.

Το πνευματικόν τούτο στοιχεΐον, δια του οποίου διετή ρεΐτο άγρυπνον τό φρόνημα του ελληνικού γένους, ανευρίσκεται ευθύς αμέσως, είς τα πρώτα ακόμη βήματα της Επαναστάσεως.

Εις τα κείμενα τοΰ αγώνος εύρίσκομεν δείγματα της συνειδήσεως τών επαναστατών ότι ανήκουν εις έθνος φωτισμένον, δια το όποιον ή παιδεία είναι απαραίτητος, ώς ή αναπνοή.

Ή ιστορική Διακήρυξις της Συνελεύσεως της Επιδαύρου προς τους πολιτισμένους λαούς αρχίζει με τήν έξης φράσιν, έν αρχή τής οποίας οίο­

νεί ώς κορωνίς, ετέθη ό χαρακτηρισμός τοϋ έθνους τών Ελλήνων, ώς σο­

φού και φιλάνθρωπου : «'Απόγονοι τοΰ σοφού και φιλάνθρωπου έθνους τών Ελλήνων, σύγχρο­

νοι τών νΰν πεφωτισμένων καί ευνομουμένων λαών τής Ευρώπης καί θεαταί τών καλών, τα όποια ούτοι ύπό τήν άδιάρρηκτον τοΰ νόμου αιγίδα άπολαμ­

βάνουσιν, ήτον αδύνατον πλέον να ύποφέρωμεν μέχρις αναλγησίας καί εύη­

θείαςτήν σκληράν τοΰ όθωμανικοΰ έθνους μάστιγα, ήτις τεσσάρας ήδη αιώ­

νας έπάταξε τάς κεφάλας ημών καί αντί τοΰ λόγου τήν θέλησιν [δηλ. τήν βίαν] ώς νόμον γνωρίζουσα, διφκει καί διέτασσε τα πάντα δεσποτικώς καί αύτογνωμόνως».

Έκτοτε, είς όλα σχεδόν τα ψηφισθέντα ύπό τών Συνελεύσεων τοΰ 'Αγώ­

νος Συντάγματα εύρίσκομεν διατάξεις σχετικός με τήν παιδείαν. Προξενεί δέ βαθυτάτην αϊσθησιν τό γεγονός ότι οί άνδρες εκείνοι, έν τω μέσω τής κλαγγής καί τών καπνών τοΰ πολέμου, εστρεφον πάντοτε τήν σκέψιν των προς τήν ίδέαν τής παιδείας. Είς τό βάθος τής ψυχής των λοιπόν ήτο έρρι­

ζωμένη ή ελληνική πνευματική παράδοσις καί ή πίστις ότι ή παιδεία είναι στοιχεΐον άναπόσπαστον από τον "Ελληνα, υπό οιασδήποτε δυσχέρειας καί περιπέτειας καί αν ευρίσκεται ούτος.

Είς τήν Νομικήν Διάταξιν τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος \ τήν ψηφισθεΐσαν είς τα Σάλωνα τήν 15 Νοεμβρίου 1821, καί ή οποία φέρεται

1. Βλ. Μ. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Το άρχαΐον έμβλημα τής Νομικής Διατάξεως τής 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος είναι γνήσιον ή νόθον; Άνάτυπον άπο «Έράνιον προς Γ. Μαριδάκην», 1963.

— 598 —

συνταχθείσα υπό του Θ. Νέγρη, και δη εις το Κεφ. Δεύτερον του Β' τμή­

ματος, το όποιον καθορίζει την αρμοδιότητα του 'Αρείου Πάγου, (δηλαδή του 'Ανωτάτου Διοικητικού Σώματος), αναγράφεται ύπό στοιχεΐον ΚΔ', ότι «ό "Αρειος Πάγος. . . οφείλει να φροντίζη περί σχολείων, ορφανοτρο­

φείων, νοσοκομείων εις τάς πόλεις να συσταθώσι. Όμοίως να φροντίζη περί πάντων όσα άφορώσι τήν ήθικήν του "Εθνους βελτίωσιν».

Εις τό «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος», τό ψηφισθέν υπό τής εν "Αστρει Β' Έθν. Συνελεύσεως τήν 29 Μαρτίου 1822, εις τό Κεφ. Τέταρ­

τον του Τμήματος Δ', υπό παράγραφον λζ', αναγράφεται μεταξύ τών καθη­

κόντων του Βουλευτικού Σώματος ότι «ή δημόσιος έκπαίδευσις είναι ύπό τήν προστασίαν του βουλευτικού σώματος, καθώς και ή ελευθερία τών τύπων [του τύπου]».

Είς τό «Πολιτικόν Σύνταγμα τής Ελλάδος», τό ψηφισθέν έν Τροιζήνι, τω 1827, αναγράφεται υπό παράγραφον 85, ότι «ή Βουλή.. . επαγρυπνεί εις τήν δημοσίαν παιδείαν και προστατεύει αυτήν, καθώς και τήν έλευθε­

ρίαν τών τύπων». Εις τό αυτό δέ Σύνταγμα εισάγεται, μεταξύ τών ατομικών δικαιωμάτων τών Ελλήνων, και τό άτομικόν δικαίωμα τοΰίδρύειν εκπαιδευ­

τήρια : «Οί "Ελληνες εχουσι τό δικαίωμα να συσταίνωσι καταστήματα παντός είδους παιδείας... και να έκλέγωσι διδασκάλους δια τήν έκπαίδευ­

σίν των». Δηλαδή δέν θεσπίζεται μόνον κρατική μέριμνα δια τήν παιδείαν, αλλά λαμβάνεται μέριμνα και δια τήν έ λ ε υ θ ε ρ ί α ν τ ή ς π α ι δ ε ί α ς . Είναι γνωστόν ότι ή ελευθερία αύτη διασφαλίζεται δια του δικαιώμα­

τος του ίδρύειν ιδιωτικά εκπαιδευτήρια προς διάδοσιν τής παιδείας, ην έκαστος προτιμςί, αποκλειομένου ούτω του κρατικού μονοπωλίου τής παιδείας.

Εις τό «Πολιτικόν Σύνταγμα τής Ελλάδος» τό ψηφισθέν ύπό τής Ε' Έθν. Συνελεύσεως έν "Αργεί (έν συνεχεία έν Ναυπλία)) τήν 5 Δεκεμ­

βρίου 1831, μετά τήν δολοφονίαν του Καποδιστρίου, (τό άποκληθέν και «Ήγεμονικόν» ή «Βασιλικόν» Σύνταγμα, διότι περιείχε διατάξεις περί Βα­

σιλέως εκλεγομένου ύπό του λαοΰ καί κυβερνήσεως συνταγματικής), ορί­

ζεται, εις τήν παρ. 99, ότι «τό Νομοθετικόν Σώμα.. . επαγρυπνεί εις τήν δημοσίαν έκπαίδευσιν και προστατεύει αυτήν» εις δέ τήν παρ. 231, ότι «τό Νομοτελεστικόν Σώμα.. . προστατεύει και ενισχύει μετά του Νομοθετικού τήν κοινήν έκπαίδευσιν του έθνους καί ανταμείβει τους βελτιοϋντας και επιταχύνοντας αυτήν».

Περισσότερα δέν ήτο δυνατόν να περιμένη κανείς είς τό θέμα τής φρον­

τίδος δια τήν εθνική ν παιδείαν, άπό άνδρας, μαχόμενους ενα σκληρότατον αγώνα καί ταυτοχρόνως συνεδριάζοντας καί βουλευομένους κάτω άπό τήν μακρυνήν ή ενίοτε καί πολύ κοντινήν ίαχήν τών μαχών.

— 599 —

Σκέψεις περί Ανωτάτης Παιδείας έν τφ μέσω τοΟ πολέμου.

Παρ' δλα ταύτα, είναι άξιον σημειώσεως ότι, διαρκοϋντος του απε­

λευθερωτικού αγώνος, και έν τω μέσω τών μυρίων φροντίδων και κινδύ­

νων τοϋ σκληρώς συνεχιζόμενου πολέμου, ή αντιπροσωπεία του αγωνι­

ζομένου έθνους εύρε καιρόν να άσχοληθή με το θέμα τής ίδρύσεως Πανεπι­

στημίου. Εις τας «Τστορικάς Αναμνήσεις» τοϋ Ν. Δραγούμη ι αναφέρεται ότι έν ετει 1824, ή Κυβέρνησις παρεδέχθη σχέδιον υποβληθέν άπο πεντα­

μελή Έπιτροπήν, υπό τον "Ανθιμον Γαζήν, συμφώνως προς το όποιον εμελ­

λον να συσταθώσι : α) Στοιχειώδη σχολεία, αλληλοδιδακτικά, εις τα όποϊα θα παρείχετο

ή «προκαταρκτική και δημώδης αγωγή, πού θα έπέτρεπεν είς τον παϊδα να διαβάζη, να γράφη και να λογαριάζη»

β) Λύκεια εις τήν πρωτεύουσαν έκαστης επαρχίας, και γ) "Εν τουλάχιστον Πανεπιστήμιον, έμπεριλαμβάνον τους τεσσάρας

μεγάλους κλάδους της επιστημονικής παιδείας, ήγουν της Θεολογίας, Φι­

λοσοφίας, Νομικής και Ιατρικής». Προσετίθετο όμως, μέ ρεαλισμόν, είς το Σχέδιον τούτο, δτι «επειδή

τοιούτο σχέδιον δέν εϊναι του παρόντος να βαλθή είς πρδξιν καθ' δλην τήν έκτασίν του, να άρκεσθώμεν είς μόνον το πρώτον είδος, τής άλληλοδιδα­

σκαλίας, άναγκαιότατον, κοινωφελέστατον και όλιγοδάπανον, άνέξοδον δέ διά τον μαθητήν».

Ή Κυβέρνησις, έν όψει τής εκτελέσεως του σχεδίου τούτου, έστω και μερικώς, ώνόμασεν εφορον τοΰ έν "Αργεί μέλλοντος να συσταθή κεντρικού αλληλοδιδακτικού σχολείου, τον Γρηγόριον Κωνσταντάν, άλλ' όπως είναι γνωστόν, και τούτο το σχολείον δέν ίδρύθη.

Ταύτην τήν εΐδησιν παραλαμβάνων ό αείμνηστος διδάσκαλος Σωκρά­

της Κουγέας, από τον Ν. Δραγούμην, αναφέρει έν τούτοις είς άνακοί­

νωσίν του προς τήν Άκαδημίαν 'Αθηνών2 ότι τό ανωτέρω σχέδιον είχεν υποβάλει ό Σπυρίδων Τρικούπης, ένω, ώς είπομεν, τούτο εΐχεν ύποβληθή άπο πενταμελή Έπιτροπήν υπό τον "Ανθιμον Γαζήν. Άναχωρών δ' εκ τής ιδέας ταύτης, εξάγει συμπεράσματα σχετικά μέ τήν στάσιν τοΰ Σπυρίδωνος Τρικούπη έναντι άλλου σχεδίου, σχετικού μέ τήν σύστασιν ενός είδους 'Ακαδημίας, περί τοΰ οποίου θα όμιλήσωμεν κατωτέρω. Πόθεν δμως έσχε τήν εΐδησιν δτι ό Σπυρίδων Τρικούπης ήτο ό ύποβαλών το Σχέδιον, δέν ανα­

φέρει. 'Εάν είχε κατά νουν τήν ύπόθεσιν, δτι ό Τρικούπης μετείχε τουλά­

χιστον τής πενταμελούς 'Επιτροπής, τοιαύτη ύπόθεσις δέν φαίνεται πιθανή,

1. Τόμ. Α', 1879, σελ. 207. 2. Πρακτικά τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1934, σελ. 14.

— 600 —

διότι, εάν ό Σπυρίδων Τρικούπης μετείχε της 'Επιτροπής, το όνομα του, λόγω εξόχου κύρους, θα άνεφέρετο, και δεν θα διέφευγεν εν σιωπή.

Ή πρώτη σκέψις περί Ιδρύσεως 'Ακαδημίας.

Εις τήν ιδίαν άνακοίνωσίν του, ό Σωκράτης Κουγέας κατέστησε γνω­

στόν και εν άλλο Σχέδιον, διατυπωθέν κατά τό ϊδιον έτος 1824, τό οποίον άπέβλεπεν εις τήν ΐδρυσιν ενός άλλου ανωτάτου πνευματικού ιδρύματος, επιπέδου ετι ανωτέρου.

Πράγματι, τήν 10 'Απριλίου 1824, συνετάχθη εις τό "Αργός «Σχέδιον περί 'Ακαδημαϊκού τίνος Καταστήματος», υπογράφε ν ύπό 31 προσώπων, μεταξύ τών οποίων σημειοϋμεν τα περισσότερον γνωστά : Πανοϋτζος Νο­

ταράς (παραστάτης [= πληρεξούσιος] της Κορίνθου), Π. Σκυλίτσης Όμη­

ρίδης και Δημ. Παρδαλάκης (παραστάται τής Κρήτης), "Ανθιμος Γαζής (παραστάτης του 'Ολύμπου και τών νήσων Σκιάθου και Σκοπέλου), 'Ιωάν­

νης Κωλέττης (μέλος τότε του Εκτελεστικού), 'Ιωάννης Θεοτόκης (λόγιος και υπουργός τότε του Δικαίου), Γεώργιος Αΐνιάν, 'Αναστάσιος Λόντος (παραστάτης τής Βοστίτσης), Γεώργιος Σπανιολάκης, Ι. Δ. Μαυροκορδάτος, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Γεώργιος Γλαράκης, Νεόφυτος Βάμβας, Κωνσταν­

τίνος Ζωγράφος, Γεώργιος Γεννάδιος, 'Αναστάσιος Πολυζωίδης, Γ. Πραΐ­

δης, Δρόσος Μανσόλας, (οι τρεις τελευταίοι, μετέπειτα Σύμβουλοι τής Επικρατείας, εκ τών πρώτων διορισθέντων τό 1835).

Λείπουν τα ονόματα του Θεοκλήτου Φαρμακίδου, του Χρυσογέλου, του Σπυρ. Τρικούπη κ.ά. Ό Σ. Κουγέας φρονεί ότι ή απουσία δεν ήτο τυχαία, άλλ' ώφείλετο εις διαφωνίαν.

Τό Σχέδιον τοϋτο προέβλεπεν ότι οί υπογράφοντες αυτό άνελάμβανον τήν ύποχρέωσιν «να κινηθώσιν ανυπερθέτως προς διοργανισμόν ενός 'Ακα­

δημαϊκού Καταστήματος, ύπό τής Διοικήσεως τήν προστασίαν, φέροντος τήν έπωνυμίαν «Πρυτανείον ή Διατακτήριον (Institut), ομοειδές ώς εγγι­

στα με τό τής Σοφής Γαλλίας». Τό 'Ακαδημαϊκόν τούτο "Ιδρυμα θα εϊχεν εκατόν μέλη, τό ήμισυ τών

οποίων «πρέπει να είναι διαμένοντα πλησίον του αύτοϋ Πρυτανείου, προς εγκαιρον τών έπινοουμένων συντέλεσιν». Τα λοιπά θα ήσαν, φαίνεται, αντεπιστέλλοντα. Έκ τών μελών εκλέγεται «ένας πρόεδρος, ένας Άρχιγραμ­

ματεύς, ένας Ευταξίας, ένας Ρήτωρ, ένας Ταμίας, ένας Έφημεριδογράφος», ή δε σφραγίς θα έφερε τήν Άθηνάν με τήν επιγραφήν «Φρόνησις μετ' επι­

στήμης και εύθύτητος». Τα μέλη θα συνήρχοντο δις τής εβδομάδος, «θέλει δέ συνεστιώσι πάσαν Κυριακήν».

Σκοπός τοΰ 'Ιδρύματος τούτου θα ήτο ή ηθική του "Εθνους διαμόρφωσις, ή τών Επιστημών και Τεχνών βελτίωσις, «τα δέ μέλη θέλει εχωσι τήν άϋ­

— 601 —

πνον πανεποπτείαν, εις τήν δράστη ριον συντέλεσιν των όσων ανάγονται εις το αρχικό ν τοϋτο Κατάστημα, εκαστον δε μέλος θέλει άσχολεΐσθαι επι­

μόνως προς έφεύρεσιν έπινοιών, τάς οποίας θέλει ύπεκθέτει εγγράφως εις τήν Συνέλευσιν, αφ' ής, εάν έγκριθώσι, θέλει αποφασίζονται και ει άναγ­

καΐον, θέλει προσκαθυποβάλλονται εις του Νομοθετικού Σώματος τήν Συν­

διάσκεψιν, προ της εκτελέσεως». Είς το άρθρον Τ' προσδιορίζεται ή συνεισφορά τών μελών : «όσα ή

δύναμις και ή προαίρεσις έκαστου τον υπαγορεύει, αλλ' ουχί όλιγώτερον άπό τα χίλια (1000) γρόσια». Τό ποσόν δεν ήτο πενιχρόν. Μεταξύ τών ύπογρα­

ψάντων ήσαν και γνωστοί εύποροι, ώς Λουάκις Στάης, παραστάτης της "Ιου, ό όποιος εϊχεν εξοπλίσει εξ ιδίων πλοΐον πολεμικόν και σώμα στρατιωτι­

κόν, ό Νικόλαος Μηλιώνης, παραστάτης του Λεονταρίου, ό όποιος εϊχε δανείσει τήν Διοίκησιν χίλια τάλληρα, κλπ.

Έν τέλει παρατίθεται ό όρκος τών μελών, τα όποια διαβεβαιοΰν ότι «έάν ήθελε τις φωραθή παραβάτης, να έπισύρη εις εαυτόν τήν έκδίκησιν του Υπέρτατου Όντος, και να θεατρίζεται ώς επίορκος και νόθον της Ελ­

λάδος τέκνον, έχοντες τό δικαίωμα οι συνάδελφοι να τον καταδιώκωσι και να τον παιδεύωσι με οποιανδήποτε τιμωρίαν».

Τό Σχέδιον τοϋτο υπεβλήθη εις τό Βουλευτικόν. Εις τό Πρακτικόν του Βουλευτικού της 22 'Ιουλίου 1824, δηλαδή τρεις περίπου μήνας άπό της συντάξεως τοΰ Σχεδίου, αναφέρεται ότι «άνεγνώσθη αναφορά τών κυ­

ρίων Πανούτσου Νοταρά, 'Ανθίμου Γαζή . . . κλπ., οϊτινες προβάλλουσι να διοργανωθή εν Άκαδημαϊκόν Κατάστημα άπό εκατόν μέλη, τα όποια να απασχολούνται εις τήν άνέγερσιν σχολείων και άλλων τοιούτων προς φωτισμόν τοΰ "Εθνους καί παρακαλοΰσι νά διορισθή εν κατάλληλον προς τοϋτο οικοδόμημα δια τάς συνελεύσεις των». Καί προσθέτει τό Πρακτι­

κόν : «Καί εμεινεν εις σκέψιν», δηλαδή άνεβλήθη ή υπ' αύτοΰ συζήτησις. Νέα εισαγωγή τοΰ θέματος τήν 24 'Ιουλίου : «Είτα έγένετο έπανάληψις

λόγου καί σκέψεως περί τοΰ ακαδημαϊκού καταστήματος καί διαφιλονει­

κήσεως [δηλαδή συζητήσεως] γενομένης, εμεινεν είς τρίτην σκέψιν, δια νά διαφιλονεικηθή καί άποφασισθή». Τήν 25 'Ιουλίου, πάλιν αναβολή. Τήν 27 'Ιουλίου, άνεγνώσθη ό οργανισμός [εγινεν δηλαδή εν βήμα], άλλ' «έμει­

νε νά γίνη σκέψις περί τούτου». Νέα μνεία περί τοΰ θέματος τούτου, δεν ευρέθη. Ό Σ. Κουγέας εξηγεί αυτόν τον παραμερισμόν τοΰ θέματος, παρα­

θέτων τα άλλα θέματα, τα όποια άπησχόλησαν τότε τό Βουλευτικόν : εϊ­

δησις περί «έκπλεύσεως» τοΰ στόλου τοϋ Μεχμέτ Ά λ ή , αγορά εξ φρεγα­

τών «δια τήν άσφάλειαν της πατρίδος», περίθαλψις τών «δυστυχών Κρη­

τών προσφύγων», εξαγορά τών κατά τήν καταστροφήν τών Ψαρών αίχμα­

λωτισθέντων γυναικόπαιδων, επισκευή φρουρίων, εξοπλισμός στόλου, καί άλλαι φροντίδες προς άντιμετώπισιν έπείγουσαν επερχομένων νέων κιν­

— 602 —

δύνων. Φαίνεται δε ότι ή περί 'Ακαδημίας συζήτησις εγινεν εις στιγμάς, όπου ή ανάπαυλα και ή τροπή τοΟ πολέμου είχον εμπνεύσει αίσιοδοξίαν και θάρρος. Αί έπελθοϋσαι όμως αντιξοότητες και ή επιδρομή του Ίμβραήμ παρεμέρισαν και κατεπόντισαν τοιαύτας σκέψεις. Primum vivere.

Και δμως, δεν παύει να κινή τον θαυμασμόν ή έν μέσω του αγώνος προ­

σήλωσις τών μορφωμένων και διανοουμένων ανδρών της Επαναστάσεως εις το Ιδανικόν της πνευματικής άνορθώσεως τοΰ Έθνους. Όμολογώ, ότι, κα­

θώς ήρεύνων δια τήν συγγραφή ν του παρόντος άρθρου, με εκπληξιν συνήν­

τησα σχετικάς σκέψεις του έξοχου ίστοριοδίφου Γιάννη Βλαχογιάννη. Γράφων μετά ενα και πλέον αιώνα, επικρίνει με ασυνήθη δριμύτητα αύτάς τάς εκδηλώσεις και τάς αποδίδει εις τους λογιωτάτους : «Οί λογιώτατοι, με τήν παλιά ξερή ιδέα "της κλασσικής" δόξας στο κεφάλι, βιαζόντανε να Ιδοϋνε τό κούφιο εκείνο χρυσοστόλιστο παλάτι. . . όνειρευόντανε Πανεπι­

στήμια και 'Ακαδημίες... τήν ώρα πού ό αγράμματος λαός ψυχοπάλευε να βγή κάτου άπό του Τούρκου τή φτέρνα... Στα 1824 και 1825, πού ό αδελφικός σπαραγμός μαζί με τοϋ αράπη τό μαχαίρι σπάραζαν της Ελλά­

δας τό κορμί, οί καλαμαράδες ονειρεύονταν... κι' 'Ακαδημία ακόμα δοκί­

μασαν να συστήσουν...» ι. Ήμεΐς, δμως, έναντι αυτών τών επικρίσεων, αί όποΐαι έχουν καταφανή

δόσιν υπερβολής, έξαίρομεν τον ένθουσιασμόν και τήν πίστιν προς τήν ίδέαν της παιδείας. Αυτά τα στοιχεία, όσονδήποτε και αν περιεΐχον τότε κάποιον ρωμαντισμόν, δεν παύουν να μαρτυρούν ελατήρια ευγενή.

Ή περί παιδείας μέριμνα τοδ Καποδιστρίου.

Τοΰ Κυβερνήτου Ιωάννου Καποδιστρίου ή μέριμνα δια τήν παιδείαν υπήρξε, κατά κρίσιν αντικειμενική ν, ευρεία και συστηματική. Βοηθούμε­

νος άπό τον Α. Μουστοξύδην, νομικόν και ιστορικόν, Γραμματέα δε έπί τής Παιδείας και τής Δικαιοσύνης, ίδρυσε τό έν Αίγίνη Όρφανοτροφεΐον, τό οποίον είχε συνάμα και εκπαιδευτικούς σκοπούς, και δή ευρείς (έδίδα­

σκον εις αυτό και οί δύο έν Ελλάδι αρχιτέκτονες, ό Γερμανός Schaubert και ό εις Γερμανίαν σπουδάσας Κλεάνθης). 'Επίσης, πολλά αλληλοδιδα­

κτικά σχολεία, καθώς και τό έν Αίγίνη Κεντρικόν Σχολείον, ώς Πρότυπον δια τήν δημιουργίαν διδασκάλων. Έζήτει δε τα έξης προσόντα άπό τους υποψηφίους σπουδαστάς του Προτύπου τούτου : α) Ήλικίαν 25 ­ 40 ετών, άνεπίληπτα ήθη και θεοσέβειαν, β) Να είναι δυνατοί, δυνατώτατοι εις τήν γλώσσαν και να γνωρίζουν και μίαν τών ξένων γλωσσών και γ) Να είναι έκδοτοι εις τον έρωτα τής μαθήσεως.

1. «Νέα Εστία», 1937, σελ. 1799.

— 603 —

Τέλος ίδρυσε και Σχολήν Μουσικής, τής οποίας ήτο λάτρης, παρηκο­

λούθει δε αυτοπροσώπως τάς έν αυτή προόδους τών μαθητών. Πανεπιστήμιον δεν ΐδρυσεν ό Καποδίστριας. Έπεκρίθη δι' αυτό άπό με­

ρικούς, οί όποιοι έστήριζον τάς επικρίσεις των και είς το γεγονός ότι ύπήρ­

χον τότε οίκονομικαί δυνατότητες προς τοϋτο, λόγω αξιολογούν δωρεών. Με την εύκολίαν, πού διακρίνει πολλάκις τάς πολιτικάς επικρίσεις,

ό Καποδίστριας άπεκλήθη άπό φανατικούς «φωτοσβέστης», επειδή δεν ίδρυ­

σε Πανεπιστήμιον. Έν τούτοις, ό Καποδίστριας ήγάπα τήν ίδέαν. Ό ίδιος εϊχεν είσηγηθή ήδη άπό του 1815 τήν ϊδρυσιν Πανεπιστημίου εις τήν Κέρ­

κυραν, ακριβώς διότι ύπήρχον εκεί τότε αί άναγκαΐαι δια τήν ϊδρυσιν αυτήν προϋποθέσεις, ιδική του δ' επίσης είσήγησις συνετέλεσεν είς τήν ϊδρυσιν της 'Ιονίου 'Ακαδημίας, τό 1807 1.

Ό Βλαχογιάννης αποδίδει εις τους μορφωμένους τής εποχής τήν μομ­

φήν ότι «έβλεπαν με κακό μάτι» τήν δημοτικήν έκπαίδευσιν, τήν οποίαν ένίσχυεν ό Καποδίστριας, και «μισούσαν τα πρώτα αυτά βήματα τής νεο­

σύστατης Πολιτείας». Και αποδίδει επίσης με άγανάκτησιν είς τους ιδίους τήν συκοφαντικήν λέξιν «φωτοσβέστης», τήν οποίαν εΐχον τολμήσει να ειπούν δια τον Κυβερνήτην2.

'Αντικειμενικοί κριταί παρατηρούν δτι ή δυσχέρεια δεν ήτο υλική, άλλα πνευματική, ήτοι ή εις ουσιώδη βαθμόν ελλειψις κατά\ήν εποχή ν έκεί­

νην διδακτικού προσωπικού, κυρίως όμως ή ελλειψις διδασκομένου προσω­

πικού, δυναμένου να παρακολούθηση μαθήματα πανεπιστημιακά 3. Πού να ευρεθούν φοιτηταί απόφοιτοι Γυμνασίων, όταν δεν ύπήρχον σχεδόν καθόλου Γυμνάσια; 'Ορθώς λοιπόν εσκέφθη ό Καποδίστριας δτι έπρεπε να άναμείνη να δημιουργηθούν, εντός ολίγων ετών, δια τής λειτουργίας τών σχολείων, έστω και ολίγοι κατάλληλοι άκροαταί πανεπιστημιακών μαθημάτων. Μέ­

χρι δε τής δημιουργίας αυτού τοΰ εμψύχου υλικού είχε χαράξει γραμμήν να βοηθή τους είς τήν Εύρώπην σπουδάζοντας νέους Έλληνας 4.

Άπό τότε, εως τό 1837, όπου ίδρύθη τό Πανεπιστήμιον, εδόθη κάπως καιρός δια να έτοιμασθή, έστω και έν μέρει, τό ύλικόν αυτό, καθώς θα ϊδω­

μεν κατωτέρω. Ή ιστορία, καθώς είναι γνωστόν, έχει κάποτε περιέργους ιδιοτροπίας.

Και εδώ λοιπόν έδειξε τό πείσμα της : τό Πανεπιστήμιον αυτό, τό όποιον δέν ΐδρυσεν ό Καποδίστριας, ό και κατηγορηθείς και αποκληθείς «φωτοσβέ­

1. Ν. Έ ξ α ρ χ ο π ο ύ λ ο υ , Περί τής εκπαιδευτικής και θρησκευτικής δράσεως τοϋ Καποδιστρίου, 1917, σελ. 12.

2. «Νέα Εστία», 1937, σελ. 1799. 3. Σ. Μ α ρ κ ε ζ ί ν η , Πολιτική Ιστορία, Α', σελ. 52. 4. Έ μ μ . Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , Ενθ' άνωτ., σελ. 264.

— 604 —

στης» δια τήν παράλειψιν αυτήν, ώνομάσθη εν τούτοις εκ των υστέρων «Καποδιστριακόν».

Αυτό έγινε πολύ βραδύτερον, όταν περιήλθεν εις το Πανεπιστήμιον μέγα κληροδότημα τοϋ εν Ρωσσία ομογενούς 'Ιωάννου Δομπόλη, αποθα­

νόντος το 1850, ό όποιος ήτο στενός φίλος τοϋ Καποδιστρίου, κατέλιπε δε τό κληροδότημα τούτο εις έκπλήρωσιν υποσχέσεως, τήν οποίαν είχε δώσει εις τον Κυβερνήτην. Ό τίτλος λοιπόν «Καποδιστριακόν» εδόθη εις ενδειξιν ευγνωμοσύνης δια τό ενδιαφέρον τοΰ Καποδιστρίου προς ϊδρυσιν τοΰ Πανεπιστημίου.

Ούτως, ή ιστορία σιωπηρώς απέκρουσε τήν κατά τοΰ Καποδιστρίου μομφήν επί αδιαφορία δια τήν ϊδρυσιν τοΰ Πανεπιστημίου.

Ή παιδεία κατά τα πρώτα ετη τής βασιλείας του Όθωνος.

"Ας ϊδωμεν τώρα, πώς επιτέλους έλαβε σάρκα και οστά ό αόριστος πό­

θος δια τήν ϊδρυσιν Πανεπιστημίου εις τήν έλευθερωθεΐσαν πατρίδα. Κατά τήν ταραχώδη περίοδον, άπό της δολοφονίας τοΰ Κυβερνήτου

μέχρι της άφίξεως τοΰ 'Όθωνος, δεν εύρίσκομεν ειδήσεις περί προσπάθειας προς τήν κατεύθυνσιν αυτήν. Μετά τήν άφιξιν τοΰ "Οθωνος, φαίνεται ότι δεν έβράδυνε καθόλου να τεθή έπί τάπητος τό ζήτημα. Ή ϊδρυσις έπραγμα­

τοποιήθη εντός χρόνου σχετικώς συντόμου, εις τό τέλος τοΰ 1836, ότε έδη­

μοσιεύθη τό πρώτον περί οργανισμού τοΰ Πανεπιστημίου Διάταγμα τής 31 Δεκεμβρίου 1836.

Έν τούτοις, προηγήθη ή ϊ'δρυσις έτερου εκπαιδευτηρίου, τό όποιον δύναται να καταταχθή εις τήν άνωτέραν παιδείαν. Πράγματι, δια τοΰ Β.Δ. τής 6/18 Φεβρουαρίου 1834, ώργανώθη βασικώς ή παιδεία εις τό Κράτος. «Θα ίδρύοντο βαθμηδόν εις κάθε δήμον, δημοτικά σχολεία, όλα δε τα παιδία άπό 7­12 ετών ήσαν υποχρεωμένα να φοιτήσουν εις αυτά. Εις κάθε δημοτικόν σχολεΐον θα έδιδάσκοντο θρησκευτικά, στοιχεία τής ελληνικής γλώσσης δι' αναγνώσεως και γραφής, αριθμητική, τό κατά νόμον σύστημα μέτρων και σταθμών, στοιχεία ιχνογραφίας και μουσικής, στοιχεία γεω­

γραφίας, ιστορίας τής Ελλάδος και αί απαραίτητοι δια τήν λαϊκήν μόρφω­

σιν γνώσεις φυσικής 1. Δευτέρου βαθμοΰ σχολεία, δηλαδή μέσης παιδείας, δεν προεβλέφθη­

σαν γενικώς. Εϊχον όμως τεθή αί βάσεις δια τήν ϊδρυσιν έν Ναυπλίω Ελ­

ληνικού Σχολείου και Γυμνασίου, τών οποίων ή λειτουργία έδυσχεραίνετο λόγω τής ελλείψεως μαθητών, ικανών να παρακολουθήσουν τα μαθήματα.

1. M a u r e r, Ό Ελληνικός λαός, μετάφρ. Χ. Πράτσικα ­ Ε. Καραστάθη, τόμ. Β', σελ. 174.

— 605 —

Εις την κορυφήν λοιπόν του σχολικού αύτοϋ συστήματος ετέθη το Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο ν, προοριζόμενον να μόρφωση ικανούς διδασκάλους και διδασκάλισσας. 'Εντός του Διδασκαλείου ίδρύθησαν δύο πρότυπα δημοτικά σχολεία, εν δι' εκαστον φϋλον. Ό Διευθυντής του Διδασκαλείου θα ή το συγχρόνως και 'Ανώτερος 'Επιθεωρητής όλων των σχολείων. Πρώτος Διευθυντής διωρίσθη ό εκ Βρέμης Δρ Kork, ό όποιος είχε νυμφευθή ελλη­

νίδα, πρώτος δε καθηγητής ό αρχιμανδρίτης Μισαήλ 'Αποστολίδης, ό όποιος, κατά τα γραφόμενα τοϋ Maurer, βαρέως έφερε τήν παρουσίαν τοϋ γερμανού διευθυντού.

Τό Διδασκαλεΐον τούτο έλειτούργησε καλώς εν Ναυπλίω, άπέκτησεν ίδικόν του οίκημα, εις το όποιον μάλιστα διέμενον ως οίκότροφοι οί σπου­

δάζοντες. Οί υφιστάμενοι επιτυχώς τάς εξετάσεις των, διωρίζοντο αμέσως δημοδιδάσκαλοι, ήδη δε κατά Ίούνιον τοΰ 1834, πάντοτε κατά τους ισχυρι­

σμούς τοΰ Maurer, εϊχε διορισθή αριθμός τις διδασκάλων προερχομένων εκ τοΰ Διδασκαλείου.

Έ ν συνεχεία εξεδόθη Διάταγμα της 18 Μαΐου 1835 «περί συστάσεως θεωρητικού και πρακτικού διδασκαλικού καταστήματος χειρουργίας, φαρ­

μακοποιίας και ιατρικής (και ιδίως μαιευτικής)», προφανώς προς μερικήν και εκ τών ενόντων θεραπείαν ειδικών, πρακτικών ιδίως αναγκών. Περί της εμπράκτου λειτουργίας της Σχολής ταύτης, δεν εχομεν ειδήσεις.

Το Πανεπιστήμιον. Ποίοι διεκδικούν τήν πρωτοβουλίαν τής Ιδρύσεως του. Ή ΐδρυσίς του το 1837.

Φαίνεται ότι παραλλήλως προς τα μέτρα αυτά, έκαλλιεργείτο και ή ιδέα τής ιδρύσεως Πανεπιστημίου. Ποιος όμως είχε πρώτος τήν ιδέαν τής συστάσεως του ;

Ό Maurer ισχυρίζεται ότι είχε συντάξει προ τής ανακλήσεως του, γενομένης έν ετει 1834, ήτοι άπό τών πρώτων ήδη βημάτων τής 'Αντι­

βασιλείας, πλήρες σχέδιον περί συστάσεως «ενός Ελληνικού Σχολείου εις τήν εδραν έκαστης επαρχίας, ενός Γυμνασίου εις τήν εδραν εκάστου νομού και έν 'Αθήναις, ενός Πανεπιστημίου και μιας 'Ακαδημίας τών "Επιστημών, ώς κορυφήν τής εκπαιδευτικής πυραμίδος». 'Επίσης εν θεο­

λογικόν {Σεμινάριον, εύρισκόμενον εις στενόν σύνδεσμον με τό Πανεπι­

στήμιον. Τα σχέδια τών Διαταγμάτων, λέγει, ήσαν έτοιμα. «Έσκόπευα να τα

υποβάλω εις τήν Άντιβασιλείαν τον Αύγουστον [τοΰ 1834]. Κατόπιν, τον Σεπτέμβριον θα ήρχιζεν ή λειτουργία τών ελληνικών σχολείων και γυμνα­

σίων, τόν'Οκτώβριον τοΰ Πανεπιστημίου και τήν 2 Νοεμβρίου ήμέραν, τών γενεθλίων μου, θα έγίνοντο τα εγκαίνια τής 'Ακαδημίας τών 'Επιστημών.

— 606 —

"Ολα όμως αυτά τα ώραΐα όνειρα έμειναν ανεκπλήρωτα» — διότι άνεκλήθη ό Maurer την 31 'Ιουλίου του 1834.

Κατόπιν ό Maurer ομολογεί ότι δεν παρέδωσε τα εις χείρας του σχέδια αυτά εις τήν Άντιβασιλείαν, άλλα τα επήρε μαζί του φεύγων 1. Δεν αρνεί­

ται δτι το έκαμε δια προσωπικούς λόγους. Μέ τον "Αρμανσμπεργκ εύρί­

σκετο εις δξείαν διάστασιν. Όμιλεΐ προσβλητικώτατα δι' αυτόν εις το έργον του «Ό ελληνικός λαός». Έφοβεΐτο λοιπόν ότι θα τοΰ εκλεπτον τήν έργασίαν του, θα παρεμόρφωναν τα σχέδια του, και τελικώς, λέγει, «θα τα έχρησιμοποίουν, δια να στολισθούν μέ τα ιδικά μου πτερά».

Κατακρίνομεν αυτήν τήν νοοτροπίαν του Maurer. Μέ τήν μακράν πεΐραν, πού άπεκτήσαμεν ημείς εις τα έργα του διοικητικού δικαστού (καί ô διοικητικός δικαστής γνωρίζει, λέγουν, τήν παθολογίαν της διοικητι­

κής υπηρεσίας), θεωροΰμεν αυτήν τήν νοοτροπίαν ως γραφειοκρατική ν και άντιϋπηρεσιακήν. Ό δημόσιος λειτουργός, ό όποιος θα έσκέπτετο καθώς έσκέφθη είς τό προκείμενον θέμα ό Maurer, θα παρεγνώριζε μίαν βασικήν αρχήν, πού διέπει τήν δημοσίαν ύπηρεσίαν και τήν σχέσιν της μέ τα εις αυτήν ανήκοντα πρόσωπα : ότι δηλαδή ό καλός δημόσιος λειτουργός πρέπει να συνειδητοποιή κάτι, πού και άπό καθαρώς νομικής απόψεως εί­

ναι ορθόν : ότι δηλαδή τό πρόσωπον του απορροφάται άπό τήν ύπηρε­

σίαν, άπό τήν νομικήν προσωπικότητα τοΰ Κράτους καί συγχωνεύεται μέ αυτήν. Κάθε τι λοιπόν, πού παράγει ως δημόσιος λειτουργός, δέν ανήκει είς τό πρόσωπον του, αλλ' εις τήν άφηρημένην ύπηρεσίαν.

Τό να κατακρατή λοιπόν σχέδια υπηρεσιακών ενεργειών, δια να μη επωφεληθούν αυτών οί διάδοχοι του, είναι νοοτροπία στενοκέφαλου γρα­

φειοκράτου τοΰ παρελθόντος αιώνος. Ίσως ακόμη είναι νοοτροπία αλλο­

εθνούς λειτουργού, άπό τον όποιον ελειπεν ό ψυχικός εκείνος δεσμός, πού θα τον συνέδεε μέ τήν ύπηρεσίαν της πατρίδος του, έάν ήτο "Ελλην.

Τήν πατρότητα της ιδέας της ιδρύσεως τοΰ Πανεπιστημίου διεκδικεί και ό Ραγκαβής. Διηγείται ότι δια τον όργανισμόν έν γένει της 'Εκπαι­

δεύσεως, ή οποία περιελάμβανε τότε τό έν Αίγίνη Κεντρικόν Σχολεΐον, τό όποιον μετετέθη εις Ναύπλιον, καί τα δύο έν 'Αθήναις καί Εύβοια σχολεία, ώς καί τα ελληνικά, εΐχεν έργασθή ήδη προ της έλεύσεως τοΰ Βασιλέως. "Οτι, κατ' Αϋγουστον 1834, ελαβεν εντολή ν να έπεξεργασθή καί πάλιν, υπό τήν ιδιότητα τοΰ Συμβούλου εις τό Ύπουργεΐον Παιδείας, τό σχέδιον οργανώσεως της Παιδείας. Έζήτησε λοιπόν μηνιαίαν άδειαν καί απομονω­

θείς («κατακλεισθείς» ώς λέγει), έπεδόθη εις μελετάς ξένων Κανονισμών, καί συνέταξε πλήρη όργανισμόν ελληνικών σχολείων κατ' επαρχίας, Γυ­

μνασίων κατά νομούς καί Πανεπιστημίου εν τγ} ποωτενοναγ}. Συνώδευσα δέ,

1. M au re Γ, Ό Ελληνικός λαός, σελ. 111. Α. Ρα γ κ α βί|, τόμ. Α', σελ. 385.

— 607 —

προσθέτει, το σχέδιον, δι' εκθέσεως γαλλιστί συντεταγμένης και αποτε­

λούσης τόμον ολόκληρο ν, δι' ής έξήγουν και έσχολίαζον υπό παντοίας επόψεις, ιστορικώς, συγκριτικώς προς τα ξένα κράτη και άναφορικώς προς τάς περιστάσεις και τάς άνάγκας της Ελλάδος, τάς διατάξεις τοϋ νομοσχεδίου» ι.

Το σχέδιον Ραγκαβή, προέβλεπε πέντε σχολάς τοϋ Πανεπιστημίου, διότι ή Φυσικομαθηματική Σχολή άπεχωρίζετο άπα τήν φιλοσοφικήν, ένώ, το ίδρυτικόν Διάταγμα τοϋ 1836 και τοϋ 1837 προέβλεψε τήν Φιλοσοφικήν Σχολήν συγχωνευμένην με τήν φυσικομαθηματικήν. "Εκαμε δε τοϋτο ό Ραγκαβής, ώς λέγει, δια να δοθή ίκανή εύρύτης προς άναγέννησιν και άνά­

πτυξιν τής βιομηχανίας και τών λοιπών εφαρμογών τής φυσικομαθηματι­

κής επιστήμης εν Ελλάδι. Αυτά έγίνοντο είς το 1834. Ό Ραγκαβής σημειώνει ότι, παρά τήν άρχι­

κήν σπουδήν, αί εβδομάδες και οί μήνες παρήρχοντο, και ουδέν ένηργεϊτο, αν και ό ίδιος έκαμνε συχνά σχετικά διαβήματα. Τελικώς, έλαβε τήν άπάν­

τησιν ότι το Πανεπιστήμιον θα ίδρύετο υπό τοϋ Βασιλέως, «ώς πρώτον έρ­

γον χρονολογούμενον άπό τής οριστικής αύτοΰ καθέδρας τών Αθηνών». Τήν ΐδέαν αυτήν εδρεν ευγενή ό Ραγκαβής και καθησύχασε.

Τάς προτάσεις του περί τών εκπαιδευτικών νόμων άνενέωσεν εντόνως ό Ραγκαβής κατά Μάϊον 1835. Παρ' όλα αυτά, ή άπόφασις ελήφθη, όλως αιφνιδίως και παρά πασαν προσδοκίαν, τήν τελευταίαν ήμέραν τοϋ 1836, δτε και εξεδόθη τό πρώτον Διάταγμα περί όργανισμοΰ τοϋ Πανεπιστημίου.

Τήν έσπευσμένην αυτήν δημοσίευσιν τοϋ Διατάγματος τούτου, όμοϋ με τό Διάταγμα περί όργανισμοΰ τών σχολείων, αποδίδει ό Ραγκαβής είς τήν έπιθυμίαν τοϋ Άρμανσμπεργκ, δπως, πριν λάβη χώραν ή άπομάκρυν­

σίς του έξ Ελλάδος, τήν οποίαν είχεν ήδη πληροφορηθή, αποδείξει ότι είχε συστηματικώς έργασθή κατά τήν άπουσίαν τοϋ Βασιλέως, δια τήν πλή­

ρη όργάνωσιν τοϋ Έλληνικοΰ Κράτους άπό πάσης απόψεως, εις τρόπον ώστε να μή υπολείπεται πλέον, παρά μόνον τό Σύνταγμα, ώς επιστέγασμα τής οργανώσεως αυτής.

Τό Διάταγμα όμως τοϋτο τοϋ 1836, λέγει ό Ραγκαβής, είχε παραμορ­

φώσει τάς ίδικάς του προτάσεις, καί, κατόπιν διαβημάτων του, ήρχισεν ή προεργασία τής αναθεωρήσεως του, ή οποία έπραγματοποιήθη, δια τοϋ Διατάγματος τής 14 'Απριλίου 1837, δια τοϋ οποίου έθεσπίσθη καί ό ορι­

στικός οργανισμός τοϋ Πανεπιστημίου. Τάς ειδήσεις ταύτας τοϋ Ραγκαβή πρέπει να πιστεύσωμεν ώς ειλικρι­

νείς. 'Αλλά βεβαίως, ό Ραγκαβής ένήργει όχι ώς πολιτικός, άλλ' ώς υπάλ­

ληλος, ή δε εργασία του άπέβλεπεν είς άπλήν πραγματοποίησιν σχεδίων,

1. Ρ α γ κ α β ή , τόμ. Α', σ. 387.

— 608 —

τα όποια άλλοι εϊχον συλλάβει ώς πολιτικάς επιδιώξεις. "Εχει δε συλλάβει τήν ίδέαν ώς πολιτικήν έπιδίωξιν ή 'Αντιβασιλεία.

Σημασίαν δμως και έδώ πρέπει ν' άποδώσωμεν όχι εις το ποίος είχε συλλάβει πρώτος τήν ίδέαν, άλλα ποίοι ήσαν οί παράγοντες οί όποιοι έγέν­

νησαν τήν ίδέαν. Διότι, ειδικώς ώς προς το Πανεπιστήμιον, είναι αδύνατον να μή τονισθή ότι ή ϊδρυσίς του ήτο πραγματική πνευματική ανάγκη του έθνους, και ότι είχε συντελεσθή ήδη εις ώριμον βαθμόν ή προεργασία δια τήν ϊδρυσίν του, δια της διδασκαλίας ή οποία έγίνετο ήδη σποραδικώς προ της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου, επί επιπέδου δε πανεπιστημιακού.

"Οτι ύπήρχον ήδη διδάσκαλοι πανεπιστημιακού επιπέδου είναι γνωστόν. Χαρακτηριστικό ν όμως είναι ότι οί διδάσκαλοι ούτοι δεν έσπούδαζον απλώς ή συνέγραφον, άλλα καί είργάζοντο καί άπέδιδον, ώς διδάσκαλοι.

Χαρακτηριστικά είναι τα όσα αναφέρει πάλιν ό Ραγκαβής. Προ τής ιδρύσεως του Πανεπιστημίου, ό άρτι εκ Παρισίων αφιχθείς Σπ. Πήλικας ήρχισεν ιδιωτικώς εν τώ Γυμνασίω σειράν τίνα αγορεύσεων καί παραδόσεων περί ποινικού νόμου. Ό Γεώργιος Μαυροκορδάτος είς τήν οίκίαν του, συνά­

ζων εύμαθεΐς νέους, έξήγει είς αυτούς τον Γαλλικόν Νόμον. "Αλλοι, όπως ό Λέων Μέλας, ό Κ. Κοντογόνης, ό Ν. Κωστής, έδίδασκον είς τό υπό τήν Άκρόπολιν Γυμνάσιον 1. Ό Ραγκαβής άπετάθη καί είς άλλους, τον Προ­

βελέγγιον, τον Δόσκον, τον Δομνάνδον, τον Περικλήν Άργυρόπουλον καί λαβών τήν συναίνεσίν των, «έκλιπαρήσας δε τον "Αρμανσμπεργκ, συνέ­

ταξα Β. Διάταγμα, άναθέτον είς ένδεκα ανωτέρους δημοσίους λειτουργούς τήν έντολήν να διδάξωσι δημοσίως επιστημονικά μαθήματα»2. Καί τούτο μεν δεν έπραγματοποιήθη. Ή κίνησις όμως αυτή, συνδυαζόμενη προς τήν παράλληλον διδασκαλίαν τών εθνικών διδασκάλων Βάμβα, Καΐρη, Δούκα, Γενναδίου, δίδει τήν ζωηράν εικόνα τής πλήρους πνευματικής προεργασίας δια τήν ϊδρυσιν του Πανεπιστημίου.

Δι' αυτό, υπήρξαν αναμφιβόλως άδικοι αί επικρίσεις μέ τάς οποίας ύπε­

δεχθησαν τήν ϊδρυσιν του Πανεπιστημίου ώρισμέναι εφημερίδες. Ή «Έλ­

πίς» (6 Μαΐου 1837) εγραψεν ότι ή ϊδρυσις τοΰ Πανεπιστημίου είναι μία εκ τών γελοίων εκείνων καί άγυρτικών επιδείξεων (charlatanisme), μέ τάς οποίας προσπαθούν οί ξενοκράται μας να φενακίσωσι τους μωροπίστους καί να έμπαίζωσι τήν διψώσαν έπιστημονικήν έκπαίδευσιν νεολαίαν μας». Ό δε «Σωτήρ» (29 'Απριλίου 1837) ότι «άτοπον είναι ότι ή Κυβέρνησις προσδιώρισε καί τήν έναρξιν τών μαθημάτων, πριν βεβαιωθή αν υπάρχουν καί μαθηταί... "Αν σκοπεύη να καταντήση τό Πανεπιστήμιον, όπως τό

1. «Έσπερος» τής Λειψίας, 1885. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η ς , «Νέα Εστία», 1937, σ. 1800.

2. Ρ α γ κ α β ή , τόμ. Β', σελ. 31.

— 609 —

Συμβούλιον της Επικρατείας, να μισθοδοτή δηλαδή ανθρώπους, οί όποιοι δέν χρησιμεύουν. . . κλπ.».

Αυτήν τήν άντίληψιν, ότι ήτο πρόωρος ή ϊδρυσις του Πανεπιστημίου, ήκολούθησε και ό Βλαχογιάννης, όταν έγραφε, μετά παρέλευσιν ενός αιώ­

νος, ότι «το Πανεπιστήμιο ήταν άγουρογεννημένο» ι. Φθάνει μάλιστα ο Βλαχογιάννης εως το σημεΐον, να λακτίζη και αυτό το γεγονός ότι προϋ­

πήρχεν ή ιδιωτική πανεπιστημιακή διδασκαλία, διότι θεωρεί ότι οί άνδρες εκείνοι σκοπίμως έδίδασκον, ακριβώς δια να αποδείξουν ότι ύπήρχον αί προϋποθέσεις δια τήν ϊδρυσιν του Πανεπιστημίου, και να καταλάβουν αμέ­

σως θέσεις Καθηγητών. Τους ονομάζει «ζηλωτές υποψηφίους καθηγητές». Θεωρεί δέ ώς «πλημμύρα λογιωτατισμοϋ», το φαινόμενον αυτό, εύλογίαν δε τήν άντίρρησιν κατά της ιδρύσεως. «Καλό θα ήτανε, γράφει, («Ν. Εστία» αύτ.) να ξέραμε εμείς σήμερα, τα ευλογημένα ονόματα εκείνων πούθελήσανε ν' αντισταθούν, προφητικά, στην τρομερή πλημμύρα λογιωτατισμοϋ, πού ξεκίνησε άπό νιόσκαφτο ρυάκι και γίνηκε ποτάμι, πού πνίγει τήν Ελλάδα».

Δύσκολον είναι βεβαίως, να δεχθή κανείς ότι τό πρώτον Πανεπιστήμιο ν ύπήρξεν έργον προσωπικών φιλοδοξιών, και ότι είναι ύπεύθυνον δια τήν εξαρσιν τοϋ λογιωτατισμοϋ. Καλόν είναι να βλέπωμεν με άμεροληψίαν, και τήν καλήν πλευράν τών πραγμάτων.

"Αλλο είναι το ζήτημα ότι εΐχον κάποιαν βάσιν οί δισταγμοί οί στηρι­

ζόμενοι εις το ότι δέν θα ύπήρχεν επαρκής αριθμός φοιτητών, άφοϋ δέν ύπήρ­

χον αρκετά Γυμνάσια εν λειτουργία. 'Αλλά και ή αναβολή μέχρις ότου αύ­

ξηθή ό αριθμός αυτών, θα εβλαπτεν ακόμη περισσότερον. Άλλωστε τό γε­

γονός ότι, ευθύς άπό τό πρώτον έτος, ενεγράφησαν εις τό Πανεπιστήμιον 52 εν ολω φοιτηταί (8 εις τήν Θεολογικήν Σχολήν, 22 εις τήν Νομικήν, 4 εις τήν 'Ιατρική ν και 18 εις τήν Φιλοσοφική ν) και ότι ό αριθμός αυτός σχεδόν έτριπλασιάσθη τό έτος 1841, οτε ύπήρχον εν ολω 159 φοιτηταί2, μαρτυρεί ότι ορθώς έπεταχύνθη ή λειτουργία τοϋ Ανωτάτου Πνευματικού 'Ιδρύματος, ίνα τό ταχύτερον μορφωθώσι και άποδοθώσιν εις τό έθνος νέοι επιστήμονες, έστω και εις μικρόν αριθμόν.

Τέλος, προφητεία περί μελλοντικού πληθωρισμοΰ τών επιστημόνων, ήτο αδύνατον να διατυπωθή κατά τό έτος 1837, οτε ήσαν τουναντίον δυσεύ­

ρετοι οί απλοί υποψήφιοι φοιτηταί. Άσχετον δέ είναι τό ζήτημα, ότι τοιαύ­

την άπειλήν πληθωρισμού διησθάνθη ό "Οθων πολύ ενωρίς, όταν, κατά τό 1851, απηύθυνε συστάσεις πράγματι σοφάς προς τό Πανεπιστήμιον, εις μακρόν εγγραφόν του, άναφερόμενον ύπό τοϋ Σ. Κουγέα3: «Είναι έπι­

1. «Νέα Εστία», 1937, σ. 1799. 2. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , σ. 31. 3. «Ν. Εστία», 1937, σ. 1798.

39

— 610 —

βλαβές, αν πολλοί άνθρωποι σπουδάζουν όπως δια τών σπουδών τούτων και της σχετικής ασχολίας επιτύχουν τα προς το ζην. Να μή καταφεύ­

γουν εις άλλα επαγγέλματα οί νέοι μετά τάς σπουδάς των, αν συναντή­

σουν άτυχίαν εις το πρώτον.. . Έν περιπτώσει του επιβλαβούς πληθωρι­

σμού επιστημόνων, ποία μέτρα πρέπει να ληφθούν. Ό αριθμός τών άπο­

ρων σπουδαστών πρέπει να περιορισθή τόσον ώστε να ημπορούν οί σπουδάζοντες να ζουν. . . Ό περιορισμός του αριθμού τών νέων, πού θα χρησιμοποιηθούν δια σπουδάς ημπορεί να γίνη είτε δια καταναγκα­

σμού, είτε δια προληπτικής παραινέσεως (sei es durch Zwang, sei es durch Warnung)».

Tò συμπέρασμα ημών είναι ότι, ή ΐδέα τής ιδρύσεως τοΰ Πανεπιστημίου δέν ανήκει εις κανέν πρόσωπον. 'Ανήκει μόνον είς τό ε θ ν ο ς, τό όποιον, δια τών πνευματικών του εκδηλώσεων, και δια τής πνευματικής του προπα­

ρασκευής, επέβαλε τήν ϊδρυσιν ταύτην, ως πραγματικήν α ν ά γ κ η ν τοΰ ελληνικού λαού, ανάγκην πνευματικήν άμα και εθνικήν.

Βασικαί άρχαί διέπουσαι το ίδρυθέν Πανεπιστήμιον.

"Ας έξετάσωμεν τώρα κάπως πλησιέστερον τα τής ιδρύσεως τοΰ Πανε­

πιστημίου. Τό πρώτον περί συστάσεως του Β. Διάταγμα, τό όποιον εξεδόθη, όπως εΐδομεν, τήν 31 Δεκεμβρίου 1836, ώριζεν ήμέραν ενάρξεως τής λει­

τουργίας του ήμέραν έορταστικήν, δηλαδή τήν τρίτην ήμέραν τοΰ Πάσχα τοΰ 1837, ή οποία συνέπιπτε τήν 3 Μαΐου 1837.

Είς τό Διάταγμα αυτό αναγγέλλεται με ειλικρινή χαράν ή άπόφασις τοΰ Βασιλέως να ίδρυση «ύπέρτατον έκπαιδευτικόν κατάστημα, δια τήν ύψηλοτέραν έπιστημονικήν μάθησιν τοΰ άγαπητοΰ μου Έθνους. Δι' αυτού, προσθέτει, έδωρήσαμεν είς τον άγαπητόν Ημών λαόν άπόδειξιν τής υπέρ τής ευημερίας αύτοΰ Ημετέρας φροντίδος».

Έδώ πρέπει να σημειώσωμεν ότι τοιαύτα προοίμια έσυνείθιζεν ό "Ο­

θων να προτάσση είς ώρισμένα σπουδαία νομοθετήματα. Είς τό Διάταγμα, π.χ., περί συστάσεως τοΰ Συμβουλίου τής 'Επικρατείας, τοΰ 1835, ανέφερε τα έξης : «Σκοπόν έχοντες να περιστοιχίσωμεν τον ήμέτερον Θρόνον από άνδρας έξοχους και να κάμωμεν χρησίμους είς τό Κράτος τάς γνώσεις και τήν πολυπειρίαν αυτών και να δώσωμεν είς τους υπηκόους Ημών νέον δείγμα τής προς αυτούς αγάπης και εμπιστοσύνης Ημών, άπεφασίσαμεν τήν ϊδρυσιν Συμβουλίου 'Επικρατείας, κλπ.».

Έν συνεχεία, τό Διάταγμα, με αληθή ύπερηφάνειαν ώρισεν ότι τό Πα­

νεπιστήμιον θα ονομάζεται «Πανεπιστήμιον Όθωνος», προς μνήμην τοΰ συστήσαντος αυτό. Και αυτός όμως ό ορισμός δέν διέφυγε τήν κριτικήν, κάπως λεπτήν αυτήν τήν φοράν και με θάρρος διατυπωθεΐσαν, είς θέμα

— 611 —

λεπτον και εύαίσθητον, διότι άφεώρα αυτό το πρόσωπον του Βασιλέως. Ό «Σωτήρ» της 6 Μαΐου 1837 εγραψεν ότι «δίκαιον είναι να όνομασθή Πανε­

πιστήμιον Όθωνος. Άλλα δεν έπρεπε να ψηφισθή άπό τον Βασιλέα. Ή ευπρέπεια άπήτει, ό Πρύτανις και οί Σχολάρχαι να συνεδριάσουν αμέσως μετά την τελετήν της ενάρξεως και να ζητήσουν τήν άδειαν του Βασιλέως, να φέρη τό κατάστημα τό ονομά του. Ό Γαλλικός Κώδιξ ώνομάσθη Κώδιξ Ναπολέοντος. Παρεκαλέσθη όμως ό Ναπολέων άπό τό Συμβούλιο ν της 'Επικρατείας να δώση τήν άδειαν, και συγκατένευσε».

Τό Διάταγμα αυτό της 31 Δεκεμβρίου 1836 υπέστη ουσιώδεις τροπο­

ποιήσεις δια του νεωτέρου Διατάγματος της 14/26 'Απριλίου 1837, δημο­

σιευθέντος εις τήν 'Εφημερίδα της Κυβερνήσεως τήν 24 'Απριλίου 1837, δηλαδή δέκα μόλις ημέρας προ της ώρισμένης δια τήν τελετήν της ενάρξεως.

Ή εντός τόσον συντόμου διαστήματος τροποποίησις οφείλεται κυ­

ρίως εις τό γεγονός ότι τό άρχικόν Διάταγμα εΐχεν έκδοθή κατά τήν άποδη­

μίαν του Βασιλέως, υπό της άσκούσης τήν Βασιλικήν έξουσίαν κυβερνή­

σεως. "Ισως ή έκδοσίς του έγινε με κάποιαν βίαν, κατά μίαν εκδοχήν, τήν οποίαν εΐδομεν ανωτέρω υποστηριζόμενη ν άπό τον Ραγκαβήν, ένεκα της φιλοδοξίας του Άρμανσμπεργκ, να παρουσίαση όγκον εργασίας εις τάς παραμονάς της φημολογούμενης ήδη απολύσεως του.

'Ασχέτως όμως προς αυτό, ό "Οθων έπεθεώρησε όλας τάς κρατικάς πράξεις, πού εϊχον έκδοθή κατά τήν άπουσίαν του, έξέδωκε Διατάγματα επικυρώσεως των ακόμη και δια τους συνήθεις διορισμούς, μερικάς δε πράξεις ήρνήθη να επικύρωση. Φυσικόν λοιπόν ήτο να θέση υπό άναθεώ­

ρησιν και τό περί Πανεπιστημίου Διάταγμα. Άλλωστε, πώς ήτο δυνατόν να μή εϋρη σημεία ευαίσθητα και τρωτά

ό "Οθων, πού έλεπτολόγει και εις ζητήματα δευτερευούσης ακόμη σημασίας ; Τον άπησχόλουν και ζητήματα γενικής φύσεως, οργανικά, άλλα και ζητή­

ματα προσώπων, καθηγητών κλπ. Αύτάς τάς ανησυχίας του εκφράζει με είλικρίνειαν ευθύς αμέσως, εις τό άσυνήθως μακροσκελές «Προοίμιον» του Διατάγματος της 24 Απριλίου 1837.

«Έδιστάσαμεν, λέγει ό Βασιλεύς, να άφήσωμεν άμετάβλητον τό έν τη απουσία Μας εκδοθέν διάταγμα τών 21 Δεκεμβρίου 1836 (12 'Ιανουαρίου 1837), περί συστάσεως του Πανεπιστημίου, τό όποιον θέλομεν να στερεωθή, και να έπικυρώσωμεν, ως και τους έν αύτώ περιεχόμενους διορισμούς τών διδασκάλων, προσκαλέσαντες τήν Γραμματείαν τών 'Εκκλησιαστικών καί της Δημοσίου 'Εκπαιδεύσεως να Μας άναφέρη κατ' επανάληψιν περί αυτής της υποθέσεως.

»Είς τήν άναφοράν αυτήν, καί εις τό έπισυνημμένον μετ' αυτής σχέδιον οργανικού" διατάγματος περί του συστηθησομένου Πανεπιστημίου παρετη­

ρήσαμεν ήδέως τήν σπουδήν περί τής θεμελιώσεως του ανωτάτου τούτου

— 612 —

παιδευτηρίου τοιουτοτρόπως, ώστε να έμπορέση να τελειοποιηθή κατά τάς πραγματικάς χρείας του Βασιλείου Μας βαθμηδόν, επιδίδον συγχρόνως με τα ύποβεβηκότα εις αυτό διδασκαλεία, και ώφελούμενον άπό τήν πεϊραν την πηγάζουσαν από τήν άνάπτυξίν του αυτήν.

»Άλλά δια να άποφύγωμεν μετ' επιμελείας όλους τους ορισμούς, οί όποιοι έμποροϋσαν να προξενήσουν βλάβην εις τήν έλευθέραν όργανικήν άνάπτυξίν του νέου παιδευτηρίου τούτου, ένομίσαμεν ορθόν

»1) Εκείνα μόνα τα μέρη του νέου σχεδίου να έπικυρώσωμεν, τα όποια είναι κατάλληλα να δημοσιευθώσιν ώς προσωρινός κανονισμός, όθεν και εξεδώσαμεν δια τοϋτο σήμερον ενα τοιούτον.

»Όσον δε άφορα τάς όριστικάς διατυπώσεις του πανεπιστημίου και των σχολών του, θέλομεν διατάξει τήν σύστασιν επιτροπής, ήτις θέλει έπιφορ­

τισθή τήν διαίρεσιν του πανεπιστημίου εις Σχολάς, τήν σημείωσιν τών δια­

φόρων κλάδων τών μαθημάτων εκάστης αυτών, τους δια τήν εύταξίαν και τήν τήρησιν αυτής αναγκαίους ορισμούς και καθεξής. "Οθεν έπιφορτίζομεν τον επί τών Εκκλησιαστικών και τής Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματέα τής 'Επικρατείας να προτείνη δια μέλη τής επιτροπής καθηγητάς και άλ­

λους ειδήμονας δημοσίους υπαλλήλους. »2) Προσδιορίζοντες τήν εναρξιν του Πανεπιστημίου εις τάς 3 (15)

Μαΐου, τό όποιον πρέπει να δημοσιευθή εις γνώσιν του κοινού, θέλομεν, ότι έκεΐναι μόνον αί διδασκαλικαί καθέδραι κατά τό παρόν να άνοίξωσιν [sic], αί όποΐαι εις τήν εναρξιν τοΰ νέου παιδευτηρίου απαιτούνται άπό τήν παροΰσαν χρείαν, διατάττοντες, όπως οί προς τούτο διορισθέντες καθηγη­

ταί με τήν εναρξιν τής παραδόσεως των άρχίσωσι να άπολαμβάνωσι τον εγκριθέντα είς αυτούς μισθόν όθεν διορίζομεν :»

Και επακολουθεί ό ονομαστικός κατάλογος τών διοριζομένων πρώτων καθηγητών, άντικαταστήσας τον είς τό Διάταγμα τοΰ 1836 περιεχόμενον κατάλογον, με πολλάς μεταβολάς.

Εις τήν έπομένην παράγραφον υπ' αριθμόν 3 τού Προοιμίου τοΰ ιδίου Διατάγματος τοΰ 1837 προσδιορίζεται είς εκ τών ειδικών σκοπών τοΰ Πανεπιστημίου, ήτοι ή προπαρασκευή διδακτικοΰ προσωπικοΰ δια τα σχο­

λεία τής Μέσης 'Εκπαιδεύσεως, ιδία δια τα φιλολογικά και τα θρησκευτι­

κά μαθήματα : «3) "Οσον άφορα τον σημαντικώτερον σκοπόν τοΰ Πανεπιστημίου, ή

τον περί μορφώσεως αξίων διδασκάλων δια τα γυμνάσια και ελληνικά σχο­

λεία, θέλουν ύποχρεωθή οί καθηγηταί τής φιλολογίας, οί Κύριοι Γεννάδιος, Ρώς και Ούλερΐχος, να παραδώσουν εξ αρχής είς αυτούς δια πρακτικής γυμνάσεως εις τό έλληνικόν και λατινικόν ύφος, ωσαύτως και δια τής έξη­

γήσεως, ελλήνων και λατίνων συγγραφέων, καί ούτω να καταβάλωσι τα θεμέλια ενός Φιλοσοφικού Διδασκαλείου δια τον όργανισμόν τοΰ οποίου

— 613 —

θέλουν διευθύνει τάς προτάσεις των πριν του τέλους της πρώτης έξαμηνίας. »4) Ωσαύτως πρέπει να προσκληθούν και οι δια την θεολογίαν διορι­

σθέντες καθηγηταί, δια να καταστρώσουν εν σχέδιον δι' όσα, τυχόν, άναγ­

καιοΰσιν εις πρόοδον των σπουδασμάτων της σχολής των, το όποιον θέλει κοινοποιηθή προ πάντων και εις τήν Ίεράν Σύνοδον δια να γνωμοδότηση, και συνωδευμένον με τήν γνωμοδότησιν αυτής, και τήν άναφοράν του Γραμ­

ματέως των 'Εκκλησιαστικών πρέπει να μας καθυποβληθή». Δια τήν πραγματοποίησιν αύτοϋ του ειδικού σκοπού, τον όποιον ό Βα­

σιλεύς έθεώρει ώς τον «σημαντικώτερον» σκοπόν του Πανεπιστημίου, προβλέπεται ή σύστασις «Φιλοσοφικού και Θεολογικού Διδασκαλείου» εις το όποιον θα φοιτούν, άριστήνδην επιλεγόμενοι οί φοιτηταί εκείνοι οί όποιοι κρίνονται άξιοι. Εις αυτούς θ' άπονέμωνται «συντάξεις», δηλαδή ύποτροφίαι, ϊνα παρακολουθούν τα τοιαύτα μαθήματα δωρεάν, τούτο δε χάριν ακριβώς τοΰ σκοπού τοΰ Διδασκαλείου και της ανάγκης ταχείας δημιουργίας διδακτικού προσωπικού δια τήν Μέσην Έκπαίδευσιν.

Παρά ταύτα, και τό θέμα της κατ' αρχήν συστάσεως τού τοιούτου Δι­

δασκαλείου, ό Βασιλεύς δεν λύει μόνος, άλλα αναμένει τήν έπ' αυτού γνώ­

μη ν τοΰ Πανεπιστημίου και τοΰ Γραμματέως επί τών 'Εκκλησιαστικών. Έκ της φράσεως «υποτιθεμένου ότι κρίνεται άναγκαΐον τό τελευταΐον», προ­

κύπτει, ϊσως, ότι, εάν αί περί αυτού γνώμαι και προτάσεις τών αρμοδίων ήσαν αντίθετοι, ό Βασιλεύς θα παρητεΐτο της ιδέας της ιδρύσεως του.

Αυτή ή επιφυλακτική στάσις τοΰ Βασιλέως επί τών θεμάτων τούτων μαρτυρεί είλικρίνειαν και πνεύμα συνεργασίας, ασύνηθες δι' εν καθεστώς απολύτου μοναρχίας, επίσης δε και στοργήν δια τό υπό ρύθμισιν θέμα. 'Ημπορεί μάλιστα να πρόσθεση κανείς και τούτο : οί υπό τοΰ Βασιλέως εκφραζόμενοι κατ' επανάληψιν δισταγμοί εις τό Προοίμιον τοΰτο, σχετικώς με τήν δοτέαν λύσιν εις τα άνακύψαντα οργανωτικά προβλήματα τοΰ πρώτου Πανεπιστημίου, κάμνει φανερόν ότι είχε συμβή και εδώ εκείνο πού συνέ­

βαινε και με τα άλλα θέματα τοΰ Κράτους : ότι δηλαδή ό Βασιλεύς "Οθων δεν ύπέγραφεν απλώς τα προσαγόμενα Διατάγματα, αλλ' έπεξειργάζετο αυτοπροσώπως τα θέματα, μελετών με λεπτολόγον προσοχήν, άλλα και με τήν χαράκτη ρίζουσαν αυτόν πάντοτε διστακτικότητα, κάθε πτυχή ν και κάθε λεπτομέρειαν. Ρέπων δ' έκ φύσεως προς τήν αναβλητικότητα, ήτις ένι­

σχύετο αντικειμενικώς και έκ τοΰ πλήθους τών θεμάτων και εκ τοΰ όγκου τών δυσχερειών, έδοκίμαζεν ιδιαιτέρως αμφιβολίας εις τα θέματα τοΰ Πανεπιστημίου, λεπτά ώς έκ τής φύσεως των, άλλα και δυσεπίλυτα ένεκα ελλείψεως τών αναγκαίων μέσων και τών απαραιτήτων ικανών προσώπων.

'Ιδού ή παράγραφος τοΰ Προοιμίου ή σχετική με τήν άπονομήν τών υποτροφιών :

«5) Εις τήν διανομήν τών συντάξεων τής υποτροφίας πρέπει να λαμβά­

— 614 —

νωνται έξαιρέτως τοιοϋτοι μαθηταί υπ' όψιν, οΐτινες κρίνονται άξιοι να λάβωσι μέρος ώς τακτικά μέλη εις τάς γυμνάσεις του Φιλοσοφικού και Θεο­

λογικού Διδασκαλείου, υποτιθεμένου, ότι κρίνεται άναγκαΐον και το τε­

λευταΐον. Περιμένομεν δε συγχρόνως με τα σχέδια περί οργανισμού ενός τοιούτου διδασκαλείου και τάς προτάσεις τοϋ Γραμματέως τών Εκκλησια­

στικών περί προσδιορισμού της δι' αυτόν τον σκοπόν όρισθησομένης πο­

σότητος από τα κεφάλαια τών συντάξεων της υποτροφίας». 'Ακολούθως, το Προοίμιον αναγνωρίζει ότι ή εναρξις του ακαδημαϊκού

έτους γίνεται κάπως όψίμως και ορίζει ότι οι καθηγηταί «δια το βραχύ τής ερχόμενης θερινής περιόδου», θα περιορισθούν εις προεισαγωγικός παρα­

δόσεις, θ' αρχίσουν δε τα κανονικά μαθήματα των μετά τό τέλος τών θερι­

νών διακοπών. Τα προγράμματα όμως τών κανονικών τούτων μαθημάτων θα καταρτισθούν εγκαίρως υπό τών Σχολών :

«6) Οι με τήν εναρξιν τοϋ Πανεπιστημίου εις ένέργειαν έμβαίνοντες καθηγηταί, τόσον οί έπιτίμιοι, όσον και οί τακτικοί και έκτακτοι θέλουν συνέλθει τό συντομώτερον εις τήν άνήκουσαν σχολήν του έκαστος, προε­

δρεύοντος του σχολάρχου, δια να συντάξουν τους ανήκοντας καταλόγους τών μαθημάτων της προσεχούς έξαμηνίας, καθυποβάλλοντες αυτούς δια του πρυτάνεως εις τήν εγκρισιν του Γραμματέως τών Εκκλησιαστικών».

Καί πάλιν περί 'Ακαδημίας

"Αξιον μνείας είναι ότι εις τό Διάταγμα του 1836 είχε προαγγελθή καί ή σύστασις «'Ακαδημίας τών Επιστημών», μέχρι δε της συστάσεως της, ώρίζετο ότι οί Καθηγηταί τοΰ Πανεπιστημίου, ιδία δε οί της Σχολής τών Γενικών 'Επιστημών (ούτως ώνομάζετο εις τό Διάταγμα του 1836, ή Φιλο­

σοφική Σχολή) «θελουσι σπουδάσει να άναπληρώσωσι προσωρινώς τήν βη­

θεΐσαν Άκαδημίαν, προετοιμάζοντες ούτω τήν μέλλουσαν αυτής σύστασιν». "Ωστε ή Φιλοσοφική Σχολή θα ήτο, κατά ενα τρόπον, πρόδρομος τής

'Ακαδημίας. Εις τό Διάταγμα όμως του 1837, διεγράφησαν τα σχετικά μέ τήν προαναγγελλομένην ϊδρυσιν τής Ακαδημίας. 'Αξίζει όμως να σημειω­

θή ότι αυτή είναι ή δευτέρα φορά, όπου εκδηλώνεται σκέψις περί ιδρύσεως 'Ακαδημίας. Ή πρώτη εγινεν, όπως εΐδομεν, τό 1824, εν πλήρει εξελίξει τοϋ υπέρ ανεξαρτησίας αγώνος.

Έδώ τελειώνει τό «Προοίμιον» τοΰ Διατάγματος τοϋ 1837, τό όποιον ήτο ëv περίεργον μίγμα : περιείχεν, όπως εΐδομεν, σκέψεις τοϋ Βασιλέως περί τών υπό ρύθμισιν θεμάτων, σχέδια ρυθμίσεων, προσωρινάς ρυθμίσεις, καθώς καί διατάξεις προσωρινής ισχύος, δηλαδή μεταβατικός, τάς οποίας ό Βασιλεύς δεν εκρινεν ορθόν να είσαγάγη εϊς τό κείμενον τοΰ Κανονισμού. Τό μίγμα τοΰτο έδημιουργήθη άφ' ενός λόγω τής φύσεως αυτών τών διατά­

— 615 —

ξεων, ώς απλών σκέψεων ή προβλέψεων, άφ' ετέρου δέ ϊσως δια να μή διατα­

ραχθή ή αρχιτεκτονική διάρθρωσις του κειμένου τοϋ Κανονισμοϋ, ό όποιος είχε συνταχθή και αρχήν άπό τους αρμοδίους.

'Ακολουθεί το κείμενον του Διατάγματος μέ τον Όργανισμόν του Πα­

νεπιστημίου. Αι διατάξεις αύτοϋ ενέχουν μέγα ενδιαφέρον, ή άνάλυσίς των δμως και ή έρευνα τών προκυπτόντων ποικίλων προβλημάτων, ιστορικών και επιστημονικών, θα έξήρχετο κατά πολύ άπό τα φυσιολογικά όρια τοϋ παρόντος άρθρου. Συμπληροϋμεν λοιπόν τοϋτο, μέ μίαν σύντομον περι­

γραφήν της ενάρξεως της λειτουργίας του Πανεπιστημίου, επιφυλασσό­

μενοι να προβώμεν εις τήν ώς άνω άνάλυσιν, εις άλλη ν έργασίαν ημών.

Ή τελετή τής ενάρξεως. Εκδηλώσεις, αγορεύσεις καί σχόλια.

Ή τελετή τής ενάρξεως τής λειτουργίας τοϋ Πανεπιστημίου έγινε τήν προκαθωρισμένην ήμέραν, δηλαδή τήν 3 Μαΐου 1837. Συμφώνως προς τήν περιγραφήν τοϋ «Σωτήρος» τής 6 Μαΐου, τήν Ιΐην ώραν εφθασεν έφιππος ό Βασιλεύς, παρευρίσκοντο δέ τό διπλωματικόν σώμα, τό Συμβούλιον τής 'Επικρατείας, ή 'Ιερά Σύνοδος καί πολύς κόσμος.

Μετά τήν δοξολογίαν, ώρκίσθησαν ό Πρύτανις, οί Σχολάρχαι καί οί λοιποί Καθηγηταί, τό δέ πρωτόκολλον τοϋ όρκου έκράτησεν ό Υπουργός τής Παιδείας *. Κατόπιν ό Πρύτανις Κ. Σχινάς «άνέγνωσε λογίδριον σύντο­

μον, καθώς έγράφη εις τον τύπον, άρμόδιον εις τήν περίστασιν, περιεκτι­

κόν αξιόλογων ιδεών καί τό όποιον, νομίζομεν, ήθελε κάμει περισσοτέραν έντύπωσιν είς τό άκροατήριον, αν αί φράσεις ήσαν όλιγότερον... σχινο­

τενεΐς»2. Ό λόγος τοϋ Σχινά, ό όποιος παρατίθεται κατωτέρω, ήτο σχετικώς βρα­

χύς, διότι, καθώς εΐπεν εν τέλει, λόγοι υγείας τον ήνάγκαζον να εΐπη μόνον ολίγα — πράγμα τό όποιον δεν ήμπόδισε τον έχθρικόν προς τον Σχινάν τύ­

πον να γράψη, έκτος τοϋ ώς άνω άδοκίμου λογοπαιγνίου, ότι «άλλοι έχουν τους τίτλους καί τον μισθόν, καί άλλοι τό έργον»3. Θα τον άνεπλήρωνε δέ περαιτέρω ό Ν. Βάμβας, Σχολάρχης (Κοσμήτωρ) τής Φιλοσοφικής Σχολής.

Πράγματι, είς τό βήμα διεδέχθη τον Σχινάν, ό Ν. Βάμβας, τοϋ οποίου ή ομιλία παρατίθεται επίσης κατωτέρω, ώς καί οί άλλοι Σχολάρχαι Μισαήλ 'Αποστολίδης (τής Θεολογικής Σχολής), Γ. Ράλλης (τής Νομικής) καί Α. Λευκίας (τής Ιατρικής).

Τήν συνέχειαν τής περιγραφής τής τελετής, παραλαμβάνομεν άπό τον

1. «Ταχυδρόμος», 8 Μαΐου 1837. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , σελ. 8. 2. «Σωτήρ», 6 Μαΐου 1837. 3. «Αθηνά», 28 'Απριλίου 1837.

— 616 —

«Σωτήρα» τής 6 Μαΐου 1837 : «Μόλις εγινεν ή άπόλυσις, ό Βασιλεύς, κατα­

βάς από τον θρόνον έπλησίασε 2 μέλη του Πανεπιστημίου, προς τα όποια ώμίλησε καθομιλουμένην έληνικήν. Δια την άπόστασιν, δεν ήδυνήθημεν να άκούσωμεν... μόναι λέξεις αί όποϊαι ήχησαν εις τάς άκοάς μας ήσαν Ε λ λ ά ς . . . πατρίς. . . τέχνη. . . επιστήμη κλπ.

»Παρετηρήθη ότι ό Βασιλεύς, ενώ διήρκει ή τελετή, έδάκρυσε δίς. "Ω ! πόσον ευγενές και βαθύτατον πρέπει να είναι τό αίσθημα εκείνο, τό όποιον εις τοιαύτας στιγμάς κινεί βασιλικούς οφθαλμούς εις δάκρυα... Κλαίουν λοιπόν και οι Βασιλείς...».

Ή τελευταία αυτή παρατήρησις, εάν ληφθή κατά γράμμα, έχει δόσιν άπλοϊκότητος, άλλα εάν συνδυασθή προς τα χρόνια παράπονα κατά του απολυταρχικού καθεστώτος τής εποχής, έχει ασφαλώς μίαν δόσιν πικρίας, βαθύτατα υποκρυπτόμενης.

Ό Πρύτανις Κ. Σχινας εϊπε τα έξης : «Βασιλεϋ ! »Πρώτον μέγα και λαμπρόν εις τήν παγκόσμιον ίστορίαν φαινόμενον

ήτο, Μεγαλειότατε "Αναξ, ή προ πέντε περίπου ετών σύστασις τής Ελληνι­

κής Μοναρχίας ύπό τό Βασιλικόν Σου σκήπτρον. Ή Ελλάς κατά τους ηρωι­

κούς αυτής χρόνους, εις απειραρίθμους ηγεμονίας κατακερματισμένη, εις δέ τήν άκμήν τής εύκλείας της κατά πόλεις και μικράς περιφερείας αύτονο­

μουμένη, ύποκύψασα έπειτα μέ οίκτράν μόνη ν αυτονομίας σκιάν εις των Μακεδόνων τήν κυριαρχίαν, κρατηθεΐσα τέλος ύπό τών Ρωμαίων έπί Μομ­

μίου, μεταβάσα επομένως ώς κληροδότημα τρόπον τινά υπό τό σκήπτρον τών διαδόχων τής Ρωμαϊκής παντοκρατορίας Βυζαντινών αυτοκρατόρων, και προ τετρακοσίων περίπου ετών δουλωθεΐσα τήν έσχάτην και άφόρητον έκείνην δουλείαν, ή Ε λ λ ά ς , Μεγαλειότατε, δέν απετέλεσε πώποτε εν αύτόνομον και άδιαίρετον κράτος, άλλα πρώτον μέν σμικρά κατά τήν εκτασιν και πολεμίως προς άλληλα διακείμενα κράτη, έπειτα δέ ελαχίστη ν έπαρχίαν τριών άλληλοδιαδόχως μεγάλων Μοναρχιών, εκ τών οποίων μόνη ή του Βυζαντίου είχε καν τήν τής γλώσσης και τής πίστεως ταυτότητα.

»Πρώτον άρα γενεσιουργόν και αληθώς εύφρόσυνον εις τήν παγκόσμιον ίστορίαν φαινόμενον είναι τό μέγα έργον, τό όποιον προητοίμασε θεία συναν­

τιλήψει ή Ελληνική αρετή, έτελειοποίησε τών Συμμάχων Δυνάμεων ή προ­

στασία, και έπεσφράγισεν ή χαρμόσυνος ήμερα τής 7 Μαΐου 1832, καθ' ην εδέχθης εν Μονάχω τό προσενεχθέν Σοι Βασίλειον στέμμα, αναγορευθείς πρώτος τών Πανελλήνων Βασιλεύς. Δεύτερον επίσης πρωτοφανές, αν και ήττον πολύκροτον φαινόμενον, είναι ή σύστασις του πρώτου, επωνύμου τή Σ ή Μ ε γ α λ ε ι ό τ η τ ι , Πανδιδακτηρίου, του άμφικτυονικοϋ τούτου δεσμού τών απανταχού επιστημόνων ή φιλεπιστημόνων Ελλήνων, έργον

— 617 —

ό λ ω ς Σ ό ν, του οποίου δ ε ν σ υ μ μ ε τ έ σ χ ο ν ά λ λ ο ι τινές, ένί λόγω ακραιφνής απόρροια της υπέρ τών Ελλήνων Βασιλικής Σου κηδεμονίας.

»Έβδομος ήδη παρήλθεν αιών αφ' ότου εις τήν Έσπερίαν Εύρώπην εγειναν τα πρώτα δοκίμια του τοιούτου επιστημονικού συλλόγου δια τής συστάσεως αφ' ενός μέρους τής έν Βονωνία νομικής του περιωνύμου και πολυωνύμου Ίρνερίου σχολής, άφ' έτερου δε δια τής αύτοσχεδιάστου τρόπον τινά συγκροτήσεως του παρισινού, του πρώτου Ευρωπαϊκού Πανδι­

δακτηρίου, τό όποιον ώς εκ τής συμμορίας ή μάλλον συντεχνίας διδασκόν­

των και διδασκομένων πανδιδακτήριον ήτοι λατινιστί Universitas magistro­

rum et scholarium άποκληθέν, μετέπεσεν έπειτα είς τήν ήδη έν χρήσει ση­

μασίαν του πάσας τάς έπιστήμας περιλαμβάνοντος ανωτάτου διδακτηρίου (Universitas literarum). Όψίγονον άρα σφόδρα είναι το Έλληνικόν πανδι­

δακτήριον, αλλ' οί καρποί του προοιωνίζονται πρωϊμώτατοι. Δεν έχει χρείαν ή Ελλάς να διέλθη τό βραδύ και έπίπονον στάδιον τών κατά τους βαρβάρους εκείνους χρόνους συστηθεισών έσπερίων ακαδημιών, αϊτινες υπέρ τους δύο αιώνας μετά τήν σύστασίν των είχον ετι ανάγκην τής τετριμμένης και ζοφώ­

δους όδου δια να λάβωσι λαμπρόν φώς και ζωήν νέαν. Δέν κινδυνεύει τό Έλ­

ληνικόν πανδιδακτήριον να μιμηθή ουδέ τάς λοιπάς εκείνων περιττολογίας ουδέ τήν είς 4 φέρ' ειπείν έθνη διαίρεσιν διδασκόντων και διδασκομένων, τήν οποίαν παρεισαχθεΐσαν ούκ οϊδ' όπως είς τό παρισινόν περί τάς αρχάς τής συστάσεως του, έμιμήθησαν δουλικώς τα μετ' αυτό βαθμηδόν συστη­

θέντα, προς διηνεκή διχοστασίαν εκείνης τής τάξεως τών ανθρώπων, ήτις ώς έκ τής πνευματικής ασχολίας και μελέτης ώφειλε να διάγη πάν­

τοτε και υπέρ πασαν άλλην έν ειρήνη και όμονοία. Τό Έλληνικόν παν­

διδακτήριον, Βασιλεϋ, καθιδρυμένον εις τάς παρά Σου έκ νέου άνεγερ­

θείσας περικλεεϊς 'Αθήνας και κείμενον μεταξύ τής Εσπερίας και τής Έω, είναι προωρισμένον να λαμβάνη άφ' ενός μέρους τα σπέρματα τής σοφίας, και άφ' ού τα ανάπτυξη έν έαυτώ ιδίαν τινά και γόνιμον άνά­

πτυξιν, να τα μεταδίδη είς τήν γείτονα "Εω νεαρά και καρποφόρα. Ούτω, Μεγαλειότατε, τό λαμπρόν Σου όνομα, μεταβαϊνον από γενεάς είς γενεάν, δ έ ν θ έ λ ε ι π α ύ σ ε ι ε ύ λ ο γ ο ύ μ ε ν ο ν δικαίως κατά δύο τής οΐ­

κοαμένης μέρη. »Τιμηθείς κατά Βασιλικήν εύδοκίαν με τό του Πρυτάνεως αξίωμα, ηύχό­

μην να εξυμνήσω πανηγυρικώτερον όπωσοϋν, κατά τήν χαρμόσυνον ταύτην ήμέραν, τό μέγα δώρον, τό όποιον έ δ ω ρ ή σ α τ ο ό ευμενέστατος ημών "Αναξ εις τήν φίλην αύτοϋ Ελλάδα· άλλ' επειδή ή άκροσφαλής υγεία και αί ασθενείς δυνάμεις μου μόλις μ' έσυγχώρησαν νά ψελλίσω μέ τρέμουσαν φωνήν τα ολίγα ταϋτα, παραδίδω ήδη τον λόγον είς τον σεβάσμιον συναδελ­

φόν και Σχολάρχην Κ. Βάμβαν, όστις θέλει εκτελέσει επαξίως τό όποιον εγώ αδυνατώ νά εκπληρώσω καθήκον.»

— 618 —

Και εδώ ή κριτική του τύπου δεν παρέλειψε να ρίψη τα σκληρά βέλη της. 'Επέκρινε τον λόγον του Σχινα, διότι ώμίλησε δια τάς μικράς αρχαίας πόλεις και δια τάς διχόνοιας των: «τάς έλεεινολόγησε διότι δεν ήσαν ύπο­

τεταγμέναι εις εν και μόνον Βασιλικόν σκήπτρον.. .» εγραψεν ή «Αθηνά» της 6 Μαΐου 1837 — σχόλιον τό όποιον ημπορεί να χαρακτηρισθή ώς στρε­

ψόδικον. 'Επίσης, ό λόγος έπεκρίθη διότι παρέλειψε να έξάρη τήν πολιτι­

στικήν άποστολήν των Ελλήνων σοφών, οί όποιοι, μετά τήν πτώσιν τής Κωνσταντινουπόλεως, εφερον τα φώτα των εις τήν Εύρώπην, έφθασε δε τα­

χέως «είς τήν σημερινήν εύδαίμονα και τρισευδαίμονα κατάστασίν μας». 'Υπενθυμίζεται πικρότατα ότι ό ομιλητής έχει «πλεονέκτημα είς τήν άπό­

λαυσιν της εύνοιας τών δυνατών της ημέρας. Έπειτα δέ, άπαυδήσας έξ αίτιας ασθενείας, ανέθεσε τα περιπλέον εις άλλον σοφόν συνάδελφόν του* ό σοφός ούτος διαδέχεται τον σοφώτερον Πρύτανίν του, και τοιουτοτρόπως ό εις σοφολογιώτατος διαδέχεται τον άλλον σοφολογιώτατον...».

Ό ειρωνικός αυτός τόνος είναι κατ' αρχήν αδικαιολόγητος άπό τα πρά­

γματα. 'Εξηγείται όμως άπό τήν εντονον άποδοκιμασίαν της κοινής γνώμης, ή οποία εϊχεν έκδηλωθή άμα διωρίσθη ό Κ. Σχινας Πρύτανις. Ό τύπος εϊχεν ύποδεχθή τότε με διαμαρτυρίας τήν πραξιν του Βασιλέως, να διορίση πρώτον Πρύτανίν τον άνθρωπον, ό όποιος υπό τήν ιδιότητα τοϋ Υπουργού τής Δι­

καιοσύνης εϊχεν επέμβει εις τήν δίκην τοϋ Κολοκοτρώνη και εϊχεν αντι­

μετωπίσει σκληρώς τους μεγάλους δικαστάς Πολυζωΐδην και Τερτσέτη ν, γενόμενος άσυμπαθής εις τον λαόν. Τα σχόλια υπήρξαν δρυμύτατα. Ό διο­

ρισμός του Σχινα ώς Πρυτάνεως άπεδόθη εις έπέμβασιν τοϋ μεγάλου γερ­

μανού νομοδιδασκάλου Savigny, τοϋ οποίου ό Σχινδς ήτο γαμβρός έπί θυ­

γατρί. Περί αυτών όμως θ' άσχοληθώμεν είς άλλην έργασίαν ημών.

Άπό τους άκολουθήσαντας λόγους, παραθέτομεν τον λόγον τοϋ Ν. Βάμβα. Νομίζομεν ότι εϊναι ορθόν να περιληφθή και τό ιστορικόν αυτό κεί­

μενον όλόκληρον ι εις τό παρόν χρονικόν. Είναι τοϋτο χρήσιμον, α) δια να γίνη εύρύτερον γνωστόν, και β) διότι εϊναι κλασικόν και άριστον υπόδειγμα πανηγυρικού τής εποχής εκείνης — και σήμερον, οί πανηγυρικοί δεν έχουν βασικώς μεταβληθή — με τα προτερήματα του καί τα ελαττώματα του.

«Βασιλεϋ ! »Είς τήν λαμπράν ταύτην έποχήν τής Βασιλείας Σου αναδεχθείς ευπειθώς

τήν έπιτεταγμένην είς τήν άδυναμίαν μου έκπλήρωσιν τών καθηκόντων τοϋ σοφοΰ Πρυτάνεως άσθενήσαντος, ήθελα φανήν χωρίς τήν Σήν έπιείκειαν εκτεθειμένος εις κίνδυνον μέγιστον, τολμήσας ενώπιον τής Β.Υ. Μεγα­

1. Ώς έδημοσιεύθη είς «Αθηνών», κατά Μάϊον 1837.

— 619 —

λειότητος, τοσούτων σοφών ανδρών παρισταμένων, να ομιλήσω έξ ολίγου χρόνου και δια βραχυτάτων λόγων περί τοΟ πλέον ένδοξου, ΈλληνικοΟ, και πάντων των Βασιλικών Σου δ ω ρ η μ ά τ ω ν κοινωφελεστάτου, περί του πρώτου συνισταμένου τούτου εν 'Αθήναις Πανεπιστημίου. Και τα τρία ταϋτα χαρακτηρίζουν αυτό, και έκαστο ν τούτων είναι πηγή άφθονος λόγων, έάν επρόκειτο λόγων έπίδειξις. Άλλα και πενιχράν ούσαν και άνεπίδεικτον, ή Σή Βασιλική εύμένεια δεν θέλει άποδοκιμάσειν τήν προσφοράν ταύτην της αληθείας γενομένη, μέσα εις τούτον τον ναόν τον όποιον ανεγείρεις εις τήν άλήθειαν.

»Ή επιθυμία της αληθούς δόξης όχι μόνον δεν φαίνεται αλλότριος εις τον άνθρωπον, άλλα μάλιστα και χαρακτηρίζει ψυχή ν γενναίαν και φιλάγα­

θον. Ήδύνεται ό τοιούτος και μεγαλύνει τήν ίδέαν της υπάρξεως του, εν­

νόων εαυτόν τιμώμενον και θαυμαζόμενον εις τάς καρδίας και εις τα πνεύμα­

τα των άλλων εκτείνεται και πέραν των ορίων της βραχυτάτης ζωής του, ζών είς τήν διαδοχήν τών γενεών επί γης ων ακόμη, αναβαίνει και εις αυτήν τήν αιωνιότητα, δια τήν οποίαν είναι προωρισμένος. Μέγα καί τούτο ελα­

τή ριον ενεργείας εις τον ηθικόν κόσμο ν, και όντως άξιον τών παντοδυνάμων χειρών τοΰ Θεού τών πνευμάτων ! όστις ηύδόκησε να θέση είς τον αίσθητόν τούτον κόσμον τοιούτον λογικόν και κοινωνικόν δν, χωρίς τοΰ οποίου, όλα τα άλλα μένοντα όποια είναι, δεν ήθελεν είσθαι παρά ώς μεγαλοπρεπέ­

στατος καί πλουσιώτατος ναός χωρίς προσκυνητάς της θεότητος. »Πλήν ολίγοι έστάθησαν πάντοτε οί ζητήσαντες καί επιτυχόντες τήν

άληθινήν δόξαν τό πλείστον μέρος τών δυνατών της γης έτρεξε καθ' όλους τους αιώνας όπισθεν της ματαίας καί ψευδούς. Ποίαν τωόντι άληθινήν δό­

ξαν, ή ζώντες ή τελευτήσαντες, άπήλαυσαν με τα αίματοσταγή τρόπαια των, ή με τήν ματαίαν των πολυτέλειαν οί 'Αλέξανδροι καί Καίσαρες ; Ή αληθι­

νή καί διαμένουσα δόξα είς τον έπίγειον βασιλέα δεν είναι παρά ώς ε π ί ­

τ ρ ο π ο ς τ ο ΰ ο υ ρ α ν ί ο υ να καταστήση τους λαούς του ευτυχείς, όσον δυνατόν, οδηγών αυτούς δια της ευνομίας, προβιβάζων τάς ωφελίμους τέ­

χνας, διεγείρων τήν βιομηχανίαν, ένθαρρύνων τήν άρετήν, τούτων δε πάντων πρόξενος καί συντηρητική ομολογείται ή διάδοσις τής σοφίας* αύτη είναι ή δοξάσασα καί έθνη καί βασιλείς όπου αυτήν έτίμησαν καί έπεμελήθησαν. Δεν έδοξάσθη τόσον ή αρχαία Ρώμη άπό τους 'Αρειμάνιους λεγεώνας της, άλλα καθ' όσον περιέθαλψε τήν σοφίαν καί απέκτησε δι' αυτής ένδοξους υπάτους, αυτοκράτορας, φιλοσόφους, πολιτικούς, ποιητάς, ρήτορας. Καί αν κάνέν άλλο έργον τής σοφίας δέν έσώζετο περί τής Ρώμης είς τήν μνή­

μην τών αιώνων, μόνος ό έπικληθείς ευσεβής Άντωνΐνος καί ό Μάρκος Αυρήλιος δέν ήθελεν εϊσθαι καί τής πόλεως εκείνης καί τής σοφίας καύχη­

μα μέγα καί λαμπρός θρίαμβος ; τί δε ήθελε τις ειπείν καί περί τής αρχαίας Ελλάδος ; Έδοξάσθη μέν καί άπό τους υπέρ ελευθερίας δικαίους καί έξαι­

— 620 —

σίους αγώνας της' ή υψηλότερα όμως δόξα αυτής έστάθη ή σοφία. Δεν σε­

μνύνεται τοσούτον δια τα τρόπαια του Μαραθώνος, των Θερμοπυλών, των Πλαταιών, τής Σαλαμίνος και της Μυκάλης, δσον ότι έστάθη ή μήτηρ πλήθους ενδόξων ανδρών εις παν είδος τέχνης και επιστήμης, και διδά­

σκαλος άφθονος του ανθρωπίνου γένους. Οί Βασιλείς τών Πάρθων και Λομενίων είχαν δόξαν των να γράφωσι και να λαλώσι τήν Έλληνικήν γλώσ­

σαν, και να προσθέτωσιν εις τους υπερήφανους τίτλους των το «φιλέλλην», οί αυτοκράτορες της Ρώμης άνετρέφοντο εις τήν Έλληνικήν παιδείαν, και νικηταί γενόμενοι της Ελλάδος δια τών όπλων, ήσαν υποτελείς αυτής κατά τήν σοφίαν. 'Αλλ' εάν άφήσαντες τ' αρχαία, θεωρήσωμεν τα σημερινά, τί άλλο παρά ή σοφία, τιμώμενη και ένθαρρυνομένη άπό τους ευσεβείς βασι­

λείς και ηγεμόνας, δοξάζει αυτά, καί δίδει εις αυτά θείαν τινά δύναμιν, να εΐπω ούτως καί έπιρροήν επάνω εις τα ετι άμαθη καί απολίτιστα; Πανεπιστή­

μια ώνομάσθησαν πρωτότοκοι θ υ γ α τ έ ρ ε ς Β α σ ι λ έ ω ν , καί ως τοιαϋται έπροικίσθησαν τωόντι, με ετησίους προσόδους, με βιβλιοθήκας, με βασιλι­

κός τιμάς, καί με όλα τα δυνατά μέσα δια νά διαχέωσι τήν σοφίαν ώς έστίαι φωτός εις ολην τήν σφαίραν του κράτους των, καί όπου κατοικούν άν­

θρωποι. Προστάται τών επιστημών καί τεχνών νά λέγωνται είναι οί λαμ­

πρότεροι τίτλοι καί τα μεγαλοπρεπέστερα κεφάλαια τών εγκωμίων των. Δικαίως λοιπόν πρέπει νά λέγεται ότι ή έγκαθίδρυσις του Πανεπιστημίου τούτου εϊναι τό ένδοξώτερον πάντων τών εις τον πιστόν λαόν του δ ω ρ η ­

μ ά τ ω ν του Βασιλέως ημών. »Ή αληθινή δόξα είναι πάντοτε αχώριστος τής ωφελείας. Ή παντοδυ­

ναμία τοϋ Θεοΰ δοξάζεται άπό τά λογικά αύτοϋ κτίσματα, διότι ανακαλύ­

πτεται ωφέλεια εις πάντα τά έργα αύτοϋ. Τί μεγαλοπρεπέστερον τοϋ ηλίου μεταξύ τών αισθητών δημιουργημάτων τής Παντοδυναμίας του ; Πλην τί καί ώφελιμώτερον ; Αντιμάχεται εις τήν λογικότητα τό ανωφελές καί μά­

ταιον, ώστε ή ωφέλεια είναι χαρακτήρ ουσιώδης τής αληθινής δόξης. Ό όγαλματοποιός Δεινοκράτης προσφέρει εις τον Άλέξανδρον νά μεταβάλη τό όρος τοϋ Άθωνος εις ανδριάντα τοϋ Βασιλέως κρατούντα εις μέν τήν άρι­

στεράν μίαν πόλιν, εις δε τήν δεξιάν λεκάνην δεχομένην τά καταρρέοντα εκ τοϋ όρους ύδατα. Τίς ήθελεν ειπείν εϋδοξον τό μεγαλούργημα τοΰτο, εάν έδέχετο αυτό ό 'Αλέξανδρος ; Τίς ήθελεν όνομάσειν ενδοξον τό τοϋ Φιλοπάτορος Πτολεμαίου, όστις έξήντλησε θησαυρούς, δια νά κάμη προς έπίδειξιν καί όχι προς χρήσιν, τεσσαρακοντούρη ναΰν, περιέχουσαν ναύ­

τας τετρακόσιους, κωπηλάτας τετρακισχιλίους, καί όπλίτας τρισχιλίους ; Τό ενδοξον είναι κατά λόγον τοϋ μεγέθους καί τής εκτάσεως τής ωφελείας. 'Αλλά τί τών ανθρωπίνων καλών φέρει μεγαλυτέραν καί πλέον έκτεταμένην τήν ώφέλειαν, παρά τήν σοφίαν ; Τοιαύτην ώφέλειαν ύπισχνεϊται καί τοΰτο τό Πανεπιστήμιον, μάλλον δε είναι ή πρωτίστη καί άρχικωτάτη πηγή πάσης

— 621 —

ωφελείας, αν ή αμάθεια ύπήρξεν εις τα έθνη ή πρωτίστη αιτία τών δυστυχιών, τών ανομιών και της διαφθοράς. Πλην τοϋτο και ή θεωρία του κοινωνικού άνθρωπου, και ή πείρα όλων τών αιώνων μας το έπιβεβαιοΐ με τα πλέον ελεεινά και φρικώδη παραδείγματα, μεταξύ τών οποίων το φρικωδέστερον και έλεεινότερον εστάθη ή Ελλάς, καθ' όσον ή ιστορία μας έφύλαξε τήν περιγραφήν της αρχαίας της λαμπρότητος, και σώζονται ακόμη ενώπιον μας λείψανα αυτής. Πλην ή Θεία άγαθότης δεν είχεν έξαλείψειν τήν Ελλάδα άπό τήν βίβλον τών ζώντων, άλλ' άνέβαλλε τήν άνόρθωσίν της εις τον αιώνα τοϋτον του φωτισμού.

»Άπό τοϋτο λοιπόν το Πανεπιστήμιον θέλουν έξέρχεσθαι εις το έξης εκκλησιαστικοί πάσης τάξεως έχοντες τήν προσήκουσαν παιδείαν προς δια­

κονίαν του Θείου λόγου, και προς όδηγίαν του χριστιανικού ημών λαοΰ, οποίαν παιδείαν είχον οι λαμπρύνοντες ποτέ τήν άμώμητον Έκκλησίαν του Κυρίου ημών σοφοί εκείνοι άνδρες, αρχιερείς, ιερείς, Θεολόγοι, και κήρυκες τοϋ Ευαγγελίου* ή δέ αμάθεια ήμαύρονεν αυτήν τοσούτους ήδη αιώνας με άπώλειαν τών ψυχών. Άπό το Πανεπιστήμιον τοϋτο θέλουν έξέρχεσθαι νομικοί, πολιτικοί, ρήτορες και δικασταί, φωτισμένοι εις τα υψηλά χρέη των, οποίους απαιτεί ή ασφάλεια της ατομικής έκαστου ελευ­

θερίας, της κοινής ησυχίας, τής τιμής καί καταστάσεως τών ευνομουμένων πολιτών. Ένταϋθα καί ή φιλάνθρωπος ιατρική, άνακαλοΰσα τους αρχαίους εκείνους Πατέρας της, Τπποκράτην, Άρετέον, Γαληνόν, όμοϋ μέ τάς ύψη­

λάς θεωρίας καί πείρας τών μεταγενεστέρων αιώνων, θέλει διδάσκουν τους νέους Έλληνας είς τήν μητρικήν αυτών γλώσσαν τα διάφορα είδη τών εκτεταμένων της γνώσεων, ώστε να μήν αναγκάζονται πλέον να καταναλί­

σκωσιν εις ξένην γήν μέ ταλαιπωρίαν καί πολυειδείς κινδύνους, τοσαϋτα ετη καί άναλώματα. Τέλος πάντων, ή Φιλοσοφική Σχολή, τής οποίας ήξιώ­

θην καί εγώ να είμαι μέλος, θέλει μορφώνειν τήν νεολαίαν μας εις τήν Φι­

λολογίαν, Έλληνικήν καί Λατινικήν, είς τήν άρχαιολογίαν, ίστορίαν, μαθηματικά, φυσικά, χημείαν, ρητορικήν καί είς τήν ιδίως λεγομένην φιλοσοφίαν τοϋ ανθρωπίνου πνεύματος καί τήν Ήθικήν. 'Ανοίγεται πηγή άφθονος είς τήν διψώσαν Έλληνικήν νεολαίαν, καί εις πάντα ομογενή ή αλλογενή έραστήν τής Ελληνικής παιδείας. Το λογικόν φώς είναι κοι­

νόν εϊς τήν λογικότητα, ώς το φώς τοϋ ηλίου είς πάντας τους έχοντας οφθαλμούς.

»Κανείς βέβαια δεν ήθελε φαντασθήν, ότι το άρτισύστατον τοϋτο Πανε­

πιστήμιον έχει ήδη το πλήρες' ούδ' εϊς αυτά τα μεγάλα καί βαθύπλουτα έθνη δέν έλαβαν τα τοιαύτα καθιδρύμματα το πλήρες ευθύς όμοϋ μέτήν ϋπαρξίν των τοϋτο είναι εναντίον τοϋ νόμου, κατά τον όποιον τα πάντα, καί φυσικά καί ηθικά, λαμβάνουν βαθμικήν αϋξησιν καί τελειοποίησιν. Πλην εξίσου τολμώ ειπείν βέβαιον είναι, ότι υπό τήν σκέπην τής δεξιάς

— 622 —

του Υψίστου, ήτις άνώρθωσε τήν τοσούτους αιώνας πεπτωκυΐαν Ελλάδα, και υπό τήν Π α τ ρ ι κ ή ν π ε ρ ί θ α λ ψ ι ν κ α ι π ρ ο σ τ α σ ί α ν του φιλα­

γάθου Βασιλέως ημών, εις τον όποιον ένεπιστεύθη τήν δόξαν και εύτυχίαν της, το Πανεπιστήμιον τοΰτο θέλει λάβει ταχείαν τήν αϋξησιν δια πολλά ιδιάζοντα πλεονεκτήματα της Ελλάδος προς τήν σοφίαν, δια τα όποια είναι, ως είπα εις τήν αρχήν του λόγου, και έλληνικώτατον το δώρημα.

»Ή Ελλάς τω δντι ήγάπησε πάντοτε και έτίμησε τήν σοφίαν και δημο­

σία και ατομικώς. Εις τήν Ρώμην ήσαν ναοί της Τύχης, άλλ'είς τήν Ελ­

λάδα, της Σοφίας και τών Μουσών Εις το μέσον τών ερειπίων αυτών είμεθα­

ούδ' αυτός ό σκληρότατος και πολυχρόνιος ζυγός της δουλείας, ούτε ή παρακολουθούσα τήν δουλείαν πτωχεία, και περιφρόνησις, και αμάθεια, και προλήψεις, και δεισιδαιμονίας δεν έδυνήθησαν, τοσούτους αιώνας συναγωνιζόμενοι, να έξαλείψωσι τό προγονικόν τοϋτο και εμφυτον αίσθημα της φιλομάθειας, ούδ' έλειψαν ποτέ, ως εις τα άλλα έθνη, να έκλάμπωσι σπινθήρες εκ του σκότους. Εις τούτους μάλιστα τους τελευταίους χρόνους τής δουλείας της έγιναν ώς εκρηξις Ηφαιστείων κρατήρων εις τήν Σμύρ­

νην, εις τάς Κυδωνιάς, και εις τήν σήμερον άμορφον και πολύστονον Χίον. Είναι λοιπόν Έλληνικώτατον δώρημα εις τήν Ελλάδα τό καθίδρυσμα τοϋ Πανεπιστημίου τούτου, καθώς και ενδοξον και κοινωφελές.

»Είς σέ, Βασιλεϋ, απόκειται παρά του 'Υψίστου διανομέως τών επι­

γείων βασιλειών ό θρόνος τής Ελλάδος, και τό ενδοξον κατόρθωμα τής ευδαιμονίας της, τής οποίας έθεσες ώς πρώτην βάσιν τήν εύνομίαν και σοφίαν. Τό στάδιον τής Βασιλείας σου είναι Ήράκλειον, είναι πλήρες αγώνων, πλήρες όμως και α μ ά ρ α ν τ ο υ δ ό ξ η ς επιγείου και ουρανίου. Οί διαδεχόμενοι βασιλείαν πάλαιαν, εις τήν οποίαν οί προκάτοχοι των άφησαν αθάνατα μνημεία δόξης, απορούν τί να άφήσωσι και αυτοί είς τους μεταγε­

νεστέρους άξιον βασιλέως. Άλλα σύ, Βασιλεϋ, είσαι ή αρχή τής σειράς τών βασιλέων τής Ελλάδος, είσαι ό προωρισμένος να σταθής πρώτος δημιουργός τής νέας πολιτικής αυτής υπάρξεως, νομοθέτης ώς ό Σόλων, σοφοδότης ώς ό μέγας Κάρολος, διοργανιστής τών δυνάμεων της, ώς ό 'Αγησίλαος, έπί πάσι δε πατήρ, ώς ό Μάρκος Αυρήλιος, οικογενείας εύσε­

βοϋς προς τον σεβαστόν πατέρα της, έθνους εύπειθοΰς είς τους νόμους, λάου ευαίσθητου, φιλοκάλου, φιλόμουσου, γενναίου, και έκ ψυχής και καρδίας άφωσιωμένου εις τον φιλάγαθον Βασιλέα του. "Οθεν πάντες και κατ' οίκον και έν έκκλησίαις έπικαλούμεθα τον Βασιλέα τών βασιλευόντων, και Κύριον τών κυριευόντων να σέ περιφρουρή, Βασιλεϋ, μετά τής φιλα­

γάθου ημών Βασιλίσσης, και να σέ εύοδοΐ έν πασιν, δια να δοξάζηται τό πανάγιον αύτοϋ όνομα είς τήν αϋξησιν και εύημερίαν τών πιστών σου λαών.»

­ 623 —

'Ιδού τώρα, ή καυστική έπίκρισις της κοινής γνώμης ι : «"Οταν ήκούσαμεν τους ταπεινόφρονας και κολακευτικούς λόγους των

σοφολογιωτάτων, και σοφωτάτων και έξοχωτάτων μας τούτων, πώς ήμπο­

ρούσαμεν να μή ένθυμηθώμεν με ένθουσιασμόν και μεγαλοφροσύνην τους λόγους του ενάρετου και Σωκρατικού Καΐρη ! Ποσάκις εις τήν διάρκειαν τών χθεσινών σοφών και έξοχων ομιλιών, δεν ένεθυμήθημεν το «'Ορκί­

ζομαι» του Θεοφίλου εις τον δρκον του Εκτελεστικού της Γ' Περιόδου, το «ουκ άρξω εγώ, κύριος άρξει υμών» και άλλα, και προσέτι τήν παρρη­

σίαν . . . και τήν άνδρικότητα και τήν ΐσχύν τών λόγων εκείνων, και τήν έντύπωσιν και ένέργειαν τήν οποίαν έκαμναν εις τους άκροατάς των ! Και ποσάκις δεν έμακαρίζαμεν τήν γενναιόφρονα έκείνην έποχήν, παραβάλ­

λοντες την μέ τήν εύτέλειαν τήν σημερινήν !» Ή έπίκρισις αυτή δέν ήτο τελείως άδικος, διότι, πράγματι, ό Βάμβας

περιέλαβε περισσοτέρους του αναγκαίου επαίνους και φιλοφροσύνας προς τον Βασιλέα. Προκαλεί δμως λύπη ν ή έπίκρισις αύτη, διότι έθιγε πρόσω­

πον ώς ό Ν. Βάμβας. Εις τήν ίστορίαν όλων τών λαών, υπήρξε σποραδι­

κώς το φαινόμενον της προς τους ισχυρούς της ημέρας κολακείας. Καί το φαινόμενον τούτο, όταν προέρχεται έστω και εις περιωρισμένον μέτρον, άπό πνευματικός προσωπικότητας όπως ήτο ό Βάμβας, είναι ακόμη λυπη­

ρότερον. Ουδέ αποτελεί δικαιολογίαν, δτι οί λόγοι αυτοί ήσαν απλή οφει­

λομένη φιλοφροσύνη εκ μέρους άνθρωπου μέ ήπιον καί ευγενή χαρακτήρα. Ήπιότης καί ευγένεια έχουν άξίαν όταν συνδυάζονται μέ ύπερηφάνειαν. Διαφορετικά, έχουν ακριβώς τούτο το άντίθετον αποτέλεσμα : να φέρουν είς τήν μνήμην, καί να εξαίρουν κατ' άντιδιαστολήν, τάς υπερήφανους εκδηλώσεις άλλων ανδρών, φημισθέντων δια το θάρρος των καί τήν άφοβον παρρησίαν των.

Τούτο ακριβώς συνέβη και έδώ, καί δικαίως, εν σχέσει μέ τον Καΐρην : Οί καθ' ύπερβολήν εγκωμιαστικοί προς τον "Οθωνα λόγοι τοΰ Βάμβα (ιδία περί τό τέλος της ομιλίας), έρμηνευθέντες ώς κολακεΐαι, έφεραν είς τήν πρώτην γραμμήν της μνήμης τήν θαρραλέαν προσφώνησιν τοΰ Καΐρη προς τον Καποδίστριαν, προς τον όποιον, έρχόμενον ώς Μεσσίαν, δέν έδίστασεν ό ζωηρός Θεόφιλος να κάμη τότε απερίφραστους υποδείξεις, ότι έπρεπε να κυβέρνηση δημοκρατικώς. Έχρησιμοποίησε τότε χωρία τής Γραφής («ούκ άρξω έγώ, Κύριος άρξει υμών», Κριτών, Κεφ. Η, 23), δια να όδηγηθή είς τό άκόλουθον παράγγελμα προς τον Κυβερνήτην : «Ού σύ, ούδ' ό υιός σου, ουδέ ό φίλος σου, ουδέ πνεύμα φατρίας, αλλ' ό νόμος τοΰ Θεοΰ, αυτό τό δίκαιον, αυτοί τής Ελλάδος οί θεσμοί κυβερνήσουσι δια σοΰΐ».

1. «Αθηνά», 5 Μαΐου 1837.

— 624 —

Tò σφάλμα της κολακείας είναι τόσον άνεξίτηλον, ώστε παραμένει όρατόν, οσοσδήποτε χρόνος και αν πέραση. 'Ιδού ότι κρίνομεν τώρα λόγους του Βάμβα, λεχθέντας προ 133 ακριβώς ετών !

"Ας μη λησμονήται δε και εν άλλο αποτέλεσμα τών τοιούτων εκδηλώ­

σεων. Φαίνεται ότι ό Καποδίστριας δεν έξεδήλωσεν εμφανή τουλάχιστον άντίδρασιν δια τήν παρρησίαν του Καΐρη. 'Αντιστοίχως όμως, αναφέρεται δτι ό "Οθων δεν ηύχαριστήθη άπό τάς κολακείας τών όμιλησάντων : «Ποσά­

κις δεν μας έφαίνετο, συνεχίζει ή έφημερίς «Άθηνα» εις το ϊδιον άρθρον της, ότι ό Βασιλεύς έκρατεΐτο δια να μή γελάση άκούων τάς κολακείας καί τα γελοία έξοχα σχήματα και παραλαλήματα... άνοιγε τό στόμα του δια να τους εϊπη, και ποίοι είναι, Κύριοι, άξιοι επαίνου, παρ' όσοι δεν υποφέρουν να έπαινώνται και μάλιστα ε π ί π α ρ ο υ σ ί α των !» Αυτή δε είναι ή χειρότερα τιμωρία τών κολάκων : δτι δεν έχουν ούτε τών κολα­

κευομένων ισχυρών τήν έκτίμησιν. Και είναι τούτο κοινόν πάθημα δια τους κόλακας όλων τών εποχών.

Καί δι' αυτό λοιπόν τό δίδαγμα, ένομίσαμεν ότι έπρεπε να καταχωρη­

θούν ολόκληροι αί όμιλίαι του Κ. Σχινά καί τοΰ Ν. Βάμβα, δια να έχουν οί άναγνώσται υπ' όψιν αυτών τα κείμενα, καί κρίνουν περί τοΰ δικαίου ή μή τών γενομένων επικρίσεων.

ΙΩΑΝΝΟΥ Κ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ Βοηθού τοΟ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΩΝ ΕΙΣ ΝΑΞΟΝ

Ό εύδοκίμως περί την ερευναν των βυζαντινών ιδία μνημείων της Νάξου ασχολούμενος, εύφήμως δε καί έκτος της Ελλάδος δια τάς μελετάς του γνωστός φίλος κ. Δημητροκάλλης έδημοσίευσεν εσχάτως μικρόν άρθρον [«Παρνασσός» 12 (1970), 416­419] υπό τον τίτλον «Τα περί εγκα­

ταστάσεως Μικρασιατών εις Νάξον». Το άρθρον τοϋτο είναι κριτική καλόπιστος — πράγμα ασύνηθες

παρ' ήμΐν, οΐτινες κατά κανόνα καθ' ύπερβολήν έπαινοϋμεν ή ψέγομεν, σπανίως δε κρίνομεν — μικρδς μελέτης του γράφοντος δημοσιευθείσης προ διετίας [«Παρνασσός» 10 (1968), 246 ­ 253], φερούσης δε τον τίτλον «Μι­

κρασιαται εις Νάξον». Δια της μελέτης μου εκείνης, βασιζόμενος είς την υπό των βυζαντινών

ιστορικών μαρτυρουμένην φυγήν Μικρασιατών προς τάς νήσους του Αι­

γαίου έξ αιτίας των άπό του 11ου μέχρι του 14ου αϊ. συνεχών επιδρομών καί λεηλασιών τών τουρκικών στιφών, υπέθεσα έποίκισιν Μικρασιατών εις Νάξον γενομένην κατά τους αντιστοίχους αιώνας. Τήν ύπόθεσιν τής τοιαύτης έποικίσεως, περί ής ούδεμίαν απολύτως γραπτήν μαρτυρίαν εχομεν, έστήριξα εις τήν μελέτη ν ελαχίστων λέξεων, τών επωνύμων Άτταλειώτης, Αιασίτης, Αιασορηνός, Θεολογίτης, Φιλαδελφειανός, Χωματιανος καί τών επικλήσεων αγίων Διασορίτης ("Αγιος Γεώργιος) καί Καλορίτισσα (Πανα­

γία). Τα επώνυμα ταϋτα, εγραφον, μαρτυρούν άφ' εαυτών περί του τόπου της καταγωγής τών φερόντων αυτά : Ούτως εκλήθησαν ούτοι, ότε ένεκα τών τουρκικών επιδρομών έκπατρισθέντες εκ τής Άτταλείας, τής Ίασοΰ, του Διός Ίεροϋ, του Θεολόγου ( = 'Εφέσου !), της Φιλαδέλφειας, τών Χωμάτων, κατέφυγον και έγκατεστάθησαν εν Νάξω. Διααορίτης δ' υπεστήριξα — υίοθετήσας τήν γνώμην του Άμάντου — δτι εκλήθη ό "Αγιος Γεώργιος έκ τής λατρείας αύτοϋ έν τη φερωνύμφ μονή είς τό Διός Τερόν της Αυδίας, ήρμήνευσα δέ τήν διάδοσιν τής λατρείας αύτοϋ καί άλλαχοΰ ι καί εν Νάξω

1. ' Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ο μ π ο ν ά , Μικρασιάται εις Νάξον, Παρνασσός 10 (1968), 251 ­ 252. Καί Άνάτυπον [Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας. Διευθυντής : Καθηγητής Γεώργιος Θ. Ζώρας. 46], σσ. 12­13.

40

— 626 —

— ναός αυτόθι ονομάζεται οΰτω — δια των έξης : «Θεωρώ πολύ πιθανόν ότι αυτή, κυρίως, οφείλεται εις την άπό του 11ου αι. καί έξης, εξ αίτιας τών τουρκικών επιδρομών, φυγήν τών κατοίκων του Διός Ιερού : οί κάτοι­

κοι τότε έγκατασπαρέντες εις διαφόρους τόπους εΰλογον είναι να ύποθέ­

σωμεν ότι εις τάς νέας πατρίδας των μετέφεραν μεταξύ άλλων καί την λα­

τρείαν τοϋ προστάτου Αγίου των. Ή ανωτέρω ερμηνεία προκειμένου περί της Νάξου εύοδοϋται καί εκ της ηλικίας τοϋ ναοϋ, οίκοδομηθέντος κατά τήν γνώμην ενός δοκίμου ερευνητού τών βυζαντινών μνημείων της νήσου τον l lov ai.»1. Περί δε της επικλήσεως Καλορίτισσα — παλαιά μονή φέρει το όνομα τούτο — εγραφον : «'Ασφαλώς ή έν λόγω μονή της Πανα­

γίας εκλήθη Καλορίτισσα (καί έν συνεχεία Καλορίτσα) είτε διότι Καλο­

ρίτης τις, ήτοι κάτοικος τοΰ Καλού "Ορους, ίδρυσε ταύτην, είτε διότι ή είκών της Παναγίας προήρχετο εκ τού Καλού "Ορους. Άμφότεραι βεβαίως αί περιπτώσεις είναι δύναται, άλλα καί εις τήν μίαν καί εις τήν άλλην ή σχέσις Μικρας 'Ασίας ­ Νάξου είναι προφανής. Ή τοιαύτη μάλιστα σχέ­

σις εύοδοϋται και χρονολογικώς : ή ϊδρυσις της έν λόγω μονής τοποθε­

τείται εις τον 13ον αι., εντός δηλ. τών χρονικών ορίων, εις α τοποθετείται και ή έγκατάστασις τών Μικρασιατών εις τήν νήσον» 2. Κατέληγον δε δια τών έξης : «Τα ανωτέρω ονόματα μαρτυρούν, ώς νομίζω, περί εγκαταστά­

σεως Μικρασιατών εις τήν Νάξον είναι βεβαίως ολίγα, άλλ' ευλόγως δυνά­

μεθα να συμπεράνωμεν ότι οί έκ Μικράς 'Ασίας άπό τοΰ 11ου εως 19ου ai. έλθόντες εις τήν νήσον θα ήσαν ασφαλώς κατά πολύ περισσότεροι τών έκ τών έγγραφων μαρτυρουμένων, έάν λάβωμεν υπ' όψιν :

1. ότι τα ανωτέρω επώνυμα απαντούν πολύ μεταγενέστερον (16ος αϊ. κ.έξ.)­ είναι δε γνωστόν ότι ταύτα ευκόλως εξαφανίζονται εϊτε διότι έξέλιπον οί άρρενες απόγονοι τών φερόντων αυτά εϊτε διότι άντικατεστά­

θησαν υπό τών παρωνυμίων είτε καί δι' άλλην αίτίαν. καί 2. ότι τα έν τοις έγγράφοις τυχαίως μνημονευόμενα επώνυμα ταύτα ασφαλώς δέν είναι δυνα­

τόν να άνταποκρίνωνται προς τον πραγματικόν αριθμόν τών έν τη νήσφ κατά τήν άντίστοιχον έποχήν αναφερομένων.

'Αλλά καί άλλως δυνάμεθα να συμπεράνωμεν περί τοΰ αριθμού τών Μικρασιατών εποίκων έκ της παρατηρήσεως δηλ. ότι οί εις τήν νήσον έλθόντες προέρχονται έκ ποικίλων, μακράν δ' αλλήλων κειμένων, τόπων τής Μικρας 'Ασίας, είναι δ' εΰλογον να ύποθέσωμεν, κυρίως ένεκα τών κρατουσών τότε συνθηκών, ύφ' ας αί μετοικήσεις έγένοντο, ότι καθ' ομάδας ούτοι καί ουχί μεμονωμένως έφευγον καί έγκαθίσταντο εις τάς νέας των πατρίδας.

1. Αυτόθι σ. 252. 'Ανάτυπον σ. 13. 2. Αυτόθι σ. 251. 'Ανάτυπον σ. 12.

— 627 —

Οί εις τα έγγραφα επομένως μνημονευόμενοι Άτταλειώται, ΔιασΙται, Διασορψοί, Θεολογϊται, Φιλαδελφειανοί, Χωματιανοι κλπ. δέν είναι ει μη απόγονοι, ολίγοι έκ πολλών, παλαιοτέρων Μικρασιατών εποίκων εξ εκείνων, οί όποιοι, φεύγοντες των ποικιλώνυμων τουρκικών φύλων τάς βαρβαρικάς έπιδρομάς, εγκαθίστανται σταδιακώς άπό του 11ου έως Μου αϊ. εις την νήσον» ι.

Αί εις την μελέτην ταύτην, ής το περιεχόμενον δια βραχέων ανέγρα­

ψα, παρατηρήσεις του κ. Δημητροκάλλη, ων αί πλεΐσται ατυχώς οφείλον­

ται εις σύγχυσιν ή παρερμηνείαν τών ύπ' έμοΰ ύποστηριχθέντων, εξετά­

ζονται εν τοις έξης μία προς μίαν. "Αρχεται άπό προσθηκών ούτω γράφει « . . . α ς μου επιτραπούν

κατ' αρχήν ώρισμένες προσθήκες : α) Έκτος άπό τα παραπάνω πατριδωνυ­

νικά έχουμε ακόμα στή Νάξο και τα Σμυρναίος και Σνναδψος (έκ της πόλεως Σύν(ν)αδα τής Φρυγίας). Είναι ακόμη γνωστό και το Σαμψούντως, πού όμως είναι γνωστό δτι αναφέρεται σε εξαιρετικά πρόσφατη εποίκηση, β) Μικρασιατικά μπορούν να θεωρηθούν και όλα τα εθνικά τών μικρασια­

τικών νήσων, πού, αν και σήμερα αντιδιαστέλλονται άπ' τήν ίδια τήν Μικρά 'Ασία, στή βυζαντινή εποχή αποτελούσαν ενιαίο γεωγραφικό χώρο. Τέτοια επίθετα είναι τα Μυτιληναίος, Χίος, Χιώτης, Ροδίτης, Ροδαϊος, ΚυπραΙος, Κυπριάδης, Κυπριώτης, Αεσύπρης, Τατζίπρης και Τζίπρης» 2.

'Αλλ' έπιτραπήτω και είς τον γράφοντα να παρατήρηση δτι : α) 'Ορθώς προσετέθη τό έπώνυμον Συναδηνός, απαντών εις εγγραφον

τού έτους 1637 3, όπερ δ' όμως έδημοσιεύθη μετά4 τήν μελέτην τοΰ γράφον­

τος. Εσφαλμένως δέ τα Σμυρναίος και Σαμψούντιος, αμφότερα άπαντώντα εις χρόνους νεωτέρους* και τό μεν Σαμψούντιος «σε εξαιρετικά πρόσφατη εποίκηση» κατ' αυτόν τον κρίνοντα, τό δέ Σμυρναίος μόλις άπό τοΰ έτους 1687, ασφαλώς δ' οφείλεται είς τήν συχνήν έπικοινωνίαν κατά τήν έποχήν έκείνην Νάξου ­ Σμύρνης 5.

β) Προς τί ή προσθήκη τών επωνύμων Μυτιληναίος, Χίος, Ροδίτης

1. Αυτόθι σσ. 252­253. Άνάτυπον σσ. 13­14. 2. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , Τα περί εγκαταστάσεως Μικρασιατών

εϊς Νάξον, Παρνασσός 12 (1970), 416­417. 3. Ά ν τ. Φ λ. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ, Ναξιακά δικαιοπρακτικά έγγραφα τοΰ 17 αιώνος,

Έπετ. Έτ. Κυκλ. Μελετών 7(1968), 141 «.. .ενα σπίτι άνώγει το έχει καί ποσσεντέρει το αυτό μοναστήρι άγοραστον άπό τήν Μαρία τής Συναδηνής,...». Ή έγκατάστασις εν τή νήσω ασφαλώς παλαιοτέρα τοΰ 1637.

4. Ό τόμος τής Έπετηρίδος έκυκλοφορήθη τω 1969. 5. «Καθαρώς μεταναστευτικά ταξίδια Ναξίων προς τα μικρασιατικά παράλια ανα­

φέρονται ήδη άπό τών μέσων τοΰ Που αιώνος,...» Βλ. Β α σ. Β λ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α, Μετα­

ναστεύσεις καί εποικισμοί Κυκλαδιτών είς Σμύρνην κατά τήν Τουρκοκρατίαν, Μικρασια­

τικά Χρονικά 10 (1963), 165.

— 628 —

κλπ. ; Προφανώς ô κρίνων χρησιμοποιεί τον γεωγραφικον δρον Μ ι κ ρ ά 'Ασ ία , ύφ' ην σημασίαν και οι βυζαντινοί ! 'Αλλ' όφείλομεν, νομίζω, — εάν βεβαίως θέλωμεν να συνεννοούμεθα — να χρησιμοποιώμεν τους γεωγραφικούς όρους ύπο τήν καθιερωμένην των σημερινήν και ουχί τήν βυζαντινήν, τήν ρωμαϊκήν ή τήν άρχαίαν σημασίαν ! Όμιλοΰντες π.χ. περί Δωδεκανήσου σήμερον έννοοϋμεν — οΰτω βεβαίως πρέπει — τήν Κάρπα­

θον, τήν Κών, τήν Ρόδον κλπ. και ασφαλώς ουχί τάς σημερινάς Κυκλάδας, επειδή δια του ονόματος Δωδεκάνησος ! ώνόμαζον * ταύτας οι Βυζαντινοί2. Κατά ταύτα όλως εσφαλμένως προσετέθησαν και τα επώνυμα ταύτα.

Έν συνεχεία δ' ό κρίνων γράφει : «Παρά τήν ύπαρξη όμως των παρα­

πάνω μικρασιατικών επιθέτων και παρ' όλο πού είναι γνωστό ότι τμήματα του μικρασιατικού πληθυσμού μετακινήθηκαν προς τα νησιά τοΰ Αιγαίου μετά τήν μάχη τοΰ Μαντζικέρτ (1071), δεν νομίζω ότι ή ύπαρξη τών επι­

θέτων αυτών αποδεικνύει μαζική ή έστω και αξιόλογη εγκατάσταση Μι­

κρασιατών στή Νάξο» 3. 'Επιλέγει δέ : «Είναι αδιανόητο οι κάτοικοι ενός ολοκλήρου χωριού ή μιας περιοχής να αποκαλούνται και μεταξύ των και άπο τους Ναξίους με το ϊδιο πατριδωνυμικό» 4.

Ή παρατήρησις αύτη τοΰ κρίνοντος είναι ορθότατη — τούτο άλλωστε είναι αυτονόητον ! — άλλα συγχρόνως ή παρερμηνεία και παραποίησις τών υπ' εμού γραφέντων αληθώς εκπλήσσει ! Ό φίλος κ. Δημητροκάλλης θα έδικαιοΰτο να παρατήρηση τάνωτέρω, αν πράγματι έγίνετο υπ' έμοΰ λόγος περί εγκαταστάσεως έν Νάξω Μικρασιατών «ενός ολοκλήρου χω­

ριού» ή «μιδς περιοχής»· άλλ', αν δέν άπατώμαι, εις τρία σημεία, ένθα ό λόγος περί τοΰ υποτιθεμένου άριθμοΰ τών εκ Μικρός 'Ασίας εποίκων, γρά­

φεται : «Τα ανωτέρω ονόματα μαρτυρούν, ώς νομίζω, περί εγκαταστάσεως Μικρασιατών εις τήν Νάξον εϊναι βεβαίως ολίγα, άλλ' ευλόγως δυνάμεθα να συμπεράνωμεν ότι οί εκ Μικράς 'Ασίας άπό τοΰ 11ου εως Μου αι. έλθόν­

τες εις τήν νήσον θα ήσαν ασφαλώς κατά πολύ περισσότεροι τών εκ τών εγγράφων μαρτυρουμένων... » δ — και αιτιολογείται το διατί. Περαιτέρω

1. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Ά μ ά ν τ ο υ , Δωδεκάνησος, Byzantinische Zeitschrift 30 (1929 ­ 1930), 246 ( = Γλωσσικά Μελετήματα, έν 'Αθήναις 1964, σσ. 328 ­ 329 ['Αθηνά, Σειρά Διατριβών και Μελετημάτων, 2]. Πβ. Τ ο ν α υ τ ό ν , Τρίνασος­Δωδεκάνησος, Ελληνικά 7(1934), 275­276 ( = Γλωσσ. Μελετ., ένθ'άν., σσ. 406­407).

2. Γνωστόν έξ άλλου είναι ότι κατά τους βυζαντινούς χρόνους συχνά το αυτό γεω­

γραφικόν όνομα έχρησιμοποιεΐτο υπό διαφόρους σημασίας. Βλ. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Παρα­

τηρήσεις τινές είς τήν Μεσαιωνικήν Γεωγραφίαν, Έπ. Έταιρ. Βυζ. Σπουδών 1 (1924), 41-48 (=Γλωσσ. Μελετ., ενθ'άν., σσ. 251­258).

3. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , ενθ' άν., σ. 417. 4. Αυτόθι σ. 417. 5. Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ο μ π ο ν α , ενθ' άν., σ. 252. Άνάτυπον σ. 13.

f

— 629 —

δέ : «. . .καθ ' ομάδας ούτοι και ουχί μεμονωμένως εφευγον και εγκαθί­

σταντο εις τάς νέας των πατρίδας» ι. Και τέλος : «Οί εις τα έγγραφα επομέ­

νως μνημονευόμενοι Άτταλειώται, Διαύϊται... δεν είναι εΐ μή απόγονοι, ολίγοι εκ πολλών, παλαιοτέρων Μικρασιατών εποίκων.. .» 2 .

Δέκα δέ ή είκοσι3 οίκογένειαι προερχόμεναι άλλοτε έξ Άτταλείας, άλλοτε εκ Φιλαδέλφειας κ.ο.κ. και έγκαθιστάμεναι εις διαφόρους συνοικι­

σμούς της νήσου θα ήσαν ασφαλώς γνωσταί εις τους κατά πολύ περισσοτέ­

ρους εντοπίους δια τών αντιστοίχων εθνικών και ουχί βεβαίως δια τών αρχικών των επιθέτων.'Αλλ' ό κ. Δημητροκάλλης παρερμηνεύσας τα υπ' έμοΟ γραφέντα, δούς δέ αύθαίρετον έννοιολογικόν περιεχόμενον εις τήν λ. ομάς4, ήτις, φαίνεται, κατ' αυτόν σημαίνει «κάτοικοι ενός ολοκλήρου χωριοϋ» 5

«ή μιας περιοχής» αποκλειστικώς, κατέληξε φυσικώ τω λόγω εις τό ανωτέρω συμπέρασμα, απολύτως βεβαίως σύμφωνον προς τα ύπ' αύτοϋ είς έμέ άπο­

δοθέντα άλλ' ουχί και προς τα υπ' εμού πράγματι γραφέντα ! Έν συνεχεία ό κ. Δημητροκάλλης παρατηρεί ότι : «Τα μικρασιατικά

εθνικά πού συναντούμε σε διάφορες εποχές στή Νάξο αποδεικνύουν τήν εγκατάσταση μεμονωμένων ατόμων ή και οικογενειών προερχομένων έκ Μικρας 'Ασίας ή γιατί να τό αποκλείσουμε ; — εδόθησαν σε άτομα πού προσωρινώς είχαν μεταναστεύσει ή ταξιδεύσει στή Μικρά 'Ασία. Έ ν προκειμένω ας θυμηθούμε τό νεοελληνικό επίθετο Αμερικάνος»6. Τήν παρατήρησίν του δέ ταύτη ν ενισχύει δια τών ακολούθων δύο συλλο­

γισμών : «Ή καλύτερη απόδειξη τών ισχυρισμών μου βρίσκεται ϊσως στην αντιστροφή τοΰ προβλήματος : Τό επίθετο Άξιώτης βρίσκεται σήμερα εις τήν 'Αττική, τήν Κρήτη (Ήράκλειον), τήν Μακεδονία (Δράμα, Θεσσα­

λονίκη, Καβάλλα, Καστοριά), τα νησιά του Αιγαίου (Λέσβος, Πάτμος, Χίος), ενώ παράλληλα είναι γνωστά και τα επίθετα Ναξάκης ('Αθήναι, Χανιά), Ναξιάδης ('Αθήναι, Θεσσαλονίκη), 'Άξιοτόπονλος (γρ. Άξιωτό­

πουλος) (Καλαμάτα), Άξιωτάκης (Χίος) και Άξιωτίδης (Κομοτινή). Είναι δυνατόν ή ύπαρξη όλων αυτών τών επιθέτων να σημαίνει εποίκηση ή ομα­

δική μετακίνηση Ναξίων ; νΑν άλλωστε ή ύπαρξη μιας δεκάδος πατριδω­

νυμικών επιθέτων άπεδείκνυε τήν εγκατάσταση Μικρασιατών στή Νάξο, θάπρεπε να δεχτούμε και τήν εγκατάσταση Στερεοελλαδιτών, βασιζόμενοι

1. Αυτόθι σ. 253. Άνάτυπον σ. 14. 2. Αυτόθι. 3. 'Ακρίβεια δέν δύναται να ύπαρξη· ταϋτα γράφονται κατά προσέγγισιν. 4. Το χωρίον, ένθα χρησιμοποιώ τήν λ., έχει προφανώς ύπ5 όψει του* τοΟτο παραθέ­

τει είς τήν μελέτην του (σ. 416). 5. Έν προκειμένω δ' ολοκλήρου της Άτταλείας, της Φιλαδέλφειας κλπ., διότι περί

αυτών γίνεται λόγος είς τήν μελέτην μου! 6. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , ενθ' αν., σ. 418.

— 630 —

στα επίθετα 'Αθηναίος, Μπαφίτης, Ενριπαϊος, Ενριπιώτης, Θηβαίος, Μενι­

διάτης και Μεσολογγίτης, πού τα περισσότερα όμως είναι γνωστό δτι ανήκουν σέ άτομα πού μόνο προσωρινά είχαν σχέση με τη Νάξο» ι.

'Αμφότεροι οί συλλογισμοί ούτοι, αυτοί καθ' εαυτούς εξεταζόμενοι, είναι ορθότατοι — θα ήτο αληθώς ανίδεος περί τα τοιαύτα, όστις θα διε­

φώνει ! 'Ασφαλώς το εις π ο ι κ ί λ ο υ ς τόπους μ ε μ ο ν ω μ έ ν ω ς απαντών σ ή μ ε ρ ο ν επώνυμον Άξιώτης (και τα συγγενή τούτου) ουδόλως σημαίνει όμαδικήν έποίκισιν — εφ' όσον ελλείπουν μάλιστα και σχετικαί μαρτυρίαι — εις τους αντιστοίχους τόπους. 'Απλούστατα ή διάδοσις σή­

μερον του εξ εθνικού προελθόντος επωνύμου τούτου οφείλεται εις έπικοι­

νωνίαν — εύκολωτάτην και λόγω γεωγραφικής θέσεως και λόγω συγκοι­

νωνιακών μέσων και λόγω εύνοϊκωτέρων εν γένει συνθηκών δια ταξίδια (ανύπαρκτος ή πειρατεία !) — τής Νάξου προς τους τόπους τούτους. Όμοίως έρμηνευτέα βεβαίως και τα εν Νάξω άπαντώντα επώνυμα τα ύπό του κρίνον­

τος σημειωθέντα, εφ'όσον, καθ'ά αυτός λέγει «τα περισσότερα είναι γνωστό δτι ανήκουν σέ άτομα πού μόνο προσωρινά είχαν σχέση με τή Νάξο».

'Αλλ' άραγε ή ύπαρξις ο μ ά δ ο ς επωνύμων προερχομένων εκ μι­

κρασιατικών εθνικών, άπαντώντων ε ι ς ε ν α κ α ι τ ο ν α υ τ ό ν τ ό π ο ν 2 — τόπον λόγω γεωγραφικής θέσεως δυσκόλως επικοινωνούντα μετά τών τόπων προελεύσεως τών φερόντων τα επώνυμα ταύτα — κ α ι ε ι ς μ ί α ν κ α ι τ ή ν α υ τ ή ν 3 ε π ο χ ή ν — έποχήν καθ' ην ή

1. Αυτόθι σ. 418. 'Ανακριβώς εν συνεχεία αναφέρονται τα περί εγκαταστάσεως Πελοποννησίων έν Νάξω· ή παρά τοις πολλοίς π.χ. κρατούσα — επιστημονικώς δ' αστή­

ρικτος — γνώμη δτι τα εις ­όπουλος κύρια ονόματα δεικνύουν έγκατάστασιν Πελοπον­

νησίων έν τη νήσω δέν επιτρέπεται να παρουσιάζεται ως έπιστημονικόν συμπέρασμα. Δια βραχυτάτων : ή κατάληξις αύτη διατηρεί εισέτι τήν δημιουργικότητα της εις τίνα ναξιακά γλωσσικά ιδιώματα! Μόνη βεβαία είναι ή έποίκισις Τσακώνων έν τή νήσω, ην συνεπέρανεν ό Ν ϊ κ ο ς Α. Β έ η ς ί Β ε ε β ) (Ή Τσακωνική έποίκισις έν Νάξω, Ναξια­

κόν Άρχεΐον 2 (1949), 189 ­ 191) έκ τοΰ έξάκις έν εγγράφω του έτους 1708 μνημονευομέ­

νου επωνύμου Τζακωνιάτης. Επανεξετάσεως δέ — ίσως και αναθεωρήσεως — χρήζουν τα περί εποικισμού Κρητών έν Νάξω, ον και έγώ υπέθεσα ( ' Ι ω ά ν ν ο υ Κ. Π ρ ο μ π ο­

ν α, Ό ρωτακισμός και ή ιδιότυπος προφορά τοΰ φθόγγου λ εις τό γλωσσικόν ιδίωμα Φιλωτίου Νάξου, Έπετ. Έτ. Κυκλ. Μελετών 3 (1963), 528 ­ 529), τήν δ' ύπόθεσίν μου έκείνην ανεπιφυλάκτως υίοθέτησεν ό καθηγ. τής 'Ιστορίας Ά π. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ς ('Ιστορία τοΰ Νέου Έλληνισμοΰ. Γ', Θεσσαλονίκη 1968, σ. 533). Όρθήν, νομίζω, κατεύ­

θυνσιν προς μελέτην τοΰ προβλήματος έπί νέας βάσεως άπό γλωσσικής πλευράς — έπί γλωσσικών στοιχείων έστηρίχθησαν μέχρι σήμερον οί διάφοροι έρευνηταί — δίδει ή μελέτη τοΰ γράφοντος : Ή γλώσσα τών ναξιακών έγγραφων (1433 ­ 1837) και το παλαιό­

τερον ναξιακόν ιδίωμα, Έπ. Έταιρ. Κυκλ. Μελετών 7 (1968), 338 ­ 425 ιδία σσ. 339 ­340κα1413 ­414.

2. Τα πλείστα μάλιστα έν αυτή τή μικρά πρωτευούση τής νήσου. 3. Ουχί «σέ διάφορες εποχές» ώς αναγράφει ό κ. Δημήτροκάλλης, ενθ' αν., σ. 418.

— 631 —

θαλάσσια επικοινωνία τοσούτον επικίνδυνος ήτο και λόγω τών υπαρχόν­

των τότε συγκοινωνιακών μέσων, άλλα κυρίως λόγω τής μαστιζούσης το Αιγαίον πειρατείας — δύναται να έρμηνευθή καθ' δμοιον τρόπον, δταν μάλιστα μαρτυρεΐται υπό τών βυζαντινών ιστορικών φυγήΧ, δύο ­ τρεις αιώνας παλαιότερον, Μικρασιατών προς τάς νήσους του Αιγαίου ; 'Ασφα­

λώς αί διάφοροι εις έκατέραν περίπτωσιν προϋποθέσεις συνιστούν διάφορον αντιστοίχως έρμηνείαν. Ή ερμηνεία — τόσον αυτονόητος άλλωστε — τοΟ κ. Δημητροκάλλη είς τήν α' περίπτωσιν, δεν δύναται βεβαίως να ισχύση, δι' οΰς έρωτηματικώς ανέπτυξα λόγους είς τήν β'.

Διότι δια ποίαν αΐτίαν Μικρασιαται — ως μεμονωμένα άτομα ή οίκο­

γένειαι — κατοικοΰντες πόλεις εύδαίμονας θα έγκατέλειπον πολύ προ τοΟ 15502 ταύτας, τήν Άττάλειαν, τήν Ίασόν, το Διός "Ιερόν, τον Θεολόγον (="Εφεσον), τήν Φιλαδέλφειαν, τα Χώματα, το Καλόν "Ορος και θα εγκα­

θίσταντο είς τήν Νάξον, ξερόνησον, συγκρινομένην βεβαίως προς τους τόπους εκείνους ; 'Αντίστροφος αντιθέτως κίνησις εϊναι εκ τής ιστορίας γνωστή3, αλλά καί αύτη, ήτις θα ήδύνατο να ύποστηριχθή, αποκλείεται μετά βεβαιότητος δια τους χρόνους εκείνους : ό εκ τών βαρβαρικών επι­

δρομών τών τουρκικών στιφών απόηχος του θρήνου τών Μικρασιατών Ελ­

λήνων ασφαλώς θα έφθανε καί μέχρι τής Νάξου, ήδη άπό τής εποχής τής μάχης του Μαντζικέρτ (1071).

Δικαιούμαι, νομίζω, κατόπιν τών ανωτέρω να εμμείνω είς τό άρχικόν μου συμπέρασμα, όπερ ή καλόπιστος άντίρρησις του φίλου κ. Δημητροκάλ­

λη ουδόλως ήδυνήθη να κλονίση, αλλ' αντιθέτως ετι πλέον, άπροσδοκήτως μάλιστα, διττώς ενίσχυσε : 1. προσεκόμισε τό έξ εθνικού τής Μικρας 'Α­

σίας προερχόμενον ναξιακόν έπώνυμον Σνναδηνος καί 2. παρέσχε τήν εύ­

καιρίαν εις τον γράφοντα να ανάπτυξη ενταύθα έκτενέστερον ο,τι, ώς αυτο­

νόητον, έθεώρησε περιττόν είς τήν μελέτη ν του έκείνην να πράξη. Καί ό φίλος κ. Δημητροκάλλης καταλήγει δια τών έξης : «Έν συμπερά­

σματι εχω τή γνώμη ότι τα υπό τοΰ καλού φίλου κ. Ίω. Προμπονά σημειω­

Τφ 1538 κ.έ. το Άτταλειώτης. 1540 κ.έ. το Θεολογίτης ­ Θολογίτης. 1551 κ.έ. το Διασορη­

νος καί Φιλαδελφειανός. 1631 κ.έ. το Αιασίτης. 1645 κ.έ. το Χωματιανός. Έκ τών επικλή­

σεων Καλορίτισσα καν Διασορίτης, ή μεν πρώτη άπαντςί άπό τοϋ έτους 1699 κ.έ., ή δέ δευτέρα δέν μαρτυρεΐται, έξ όσων γνωρίζω, έκ τών έγγραφων, άλλα διασφζεται υπό τής ζώσης παραδόσεως. 'Αλλ' άμφότεραι είναι πολύ παλαιότεροι, αναγόμενοι ή πρώτη εις τον 13ον αι., εις ον, ώς εΐδομεν, τοποθετείται ή ϊδρυσις τής φερωνύμου μονής, καί ή δευτέρα είς τον llov — δτεκατά τήν γνώμην τών ειδικών φκοδομήθη ό φερώνυμος ναός.

1. Λόγφ τών τουρκικών επιδρομών βεβαίως. 2. Τα περισσότερα τών ονομάτων τούτων πολύ προ τοϋ έτους αύτοϋ είτε είχον έκλί­

πει, είτε είχον άλλοιωθή! Θα ήτο κατά ταύτα αδύνατον να προέλθουν μεταγενεστέρως έξ αυτών οι αντίστοιχοι τύποι τών εθνικών!

3. Βασ. Βλ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α , ενθ'άν., 165­167.

— 632 —

θέντα μικρασιατικά επίθετα αποδεικνύουν μεμονωμένη και μόνο εγκατά­

σταση Μικρασιατών στη Νάξο, τις δέ αποδείξεις για μια μαζική εγκατά­

σταση — έάν βεβαίως υπήρξε ποτέ — πρέπει να τις αναζητήσουμε σέ άλ­

λους τομείς και ασφαλώς με άλλες μεθόδους» 1. "Ότι έρευνα καί εις άλλους τομείς θα ήδύνατο να διαφώτιση τήν ύπο­

τεθεΐσαν μικρασιατικήν έποίκισιν είναι πιθανώτατον. Ό Σ(τέφανος) Ψ(αρ­

ράς), διακρινόμενος δι' όξύν κριτικόν νουν, εις σύντομον άλλα περιεκτικον βιβλιογραφικόν σημείωμα περί μελέτης του κ. Δημητροκάλλη, αναφερο­

μένης εις βυζαντινάς εκκλησίας τής Νάξου, παρατηρεί «Τα αρχιτεκτο­

νικά... συμπεράσματα τής όμοιότητος των ναών Νάξου και Μ.'Ασίας δεικνύουν μίαν πνευματικήν καί ασφαλώς οίκονομικήν σχέσιν τών περιο­

χών αυτών. Σχέσις ή οποία ενισχύεται κατά τα τέλη του 13ου αιώνος μ.Χ. καί άπό εποικισμούς μικρασιατών εις τήν Νάξον, όπως διαβλέπει πρόσφα­

τος εργασία του Ί . Προμπονά»2. Μήπως ή όμοιότης αύτη — έάν βεβαίως παρατηρείται εις μεταγενε­

στέρους τοϋ 11ου αϊ. ναούς — οφείλεται καί εις έπίδρασιν τής μικρασια­

τικής έποικίσεως ; Σχετική έρευνα θα ήτο λίαν ενδιαφέρουσα, ô δέ κ. Δη­

μητροκάλλης, καί λόγω ειδικότητος — είναι αρχιτέκτων — καί λόγω ικα­

νότητος, επί τοϋ προκειμένου θα ήτο άρμοδιώτατος. Τέλος, ώς προς «τις άλλες μεθόδους», δι' ών κατά τον κρίνοντα θα άπε­

δεικνύετο — «έάν βεβαίως υπήρξε ποτέ» — ή μικρασιατική έποίκισις, παρα­

τηρώ ότι ύπόδειξις τοιούτων μεθόδων παρά τοϋ φίλου κ. Δημητροκάλλη θα ήτο προσφορά λίαν ευπρόσδεκτος.

Έν τώ μεταξύ καί επί τοϋ παρόντος αρκείται ό γράφων εις τήν ύπ' αυ­

τού χρησιμοποιηθεΐσαν, ην καί δικαιοΰται — ελλείψει βεβαίως άλλης — να θεωρή ώς τήν καταλληλοτέραν !

1. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , ενθ'άν., σ. 419. 2. Έπετ. Έταιρ. Κυκλ. Μελετών 7 (1968), 779.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΟΥΧΤΣΟΓΛΟΥ Φιλολόγου

ΕΝΑΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Α. ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ

ΜΙΑΣ ΕΞΑΙΡΕΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑΣ *

"Ο,τι χαρακτηρίζει θετικά τήν ιστοριογραφία σάν γόνιμη επίδοση είναι ή συστηματικότητα, οι άπακριβώσεις, ή άμεση προσέγγιση και ή αφομοί­

ωση του θέματος, ή σφραγίδα της προσωπικής έρευνας. 'Υπάρχουν και τα αυτοσχεδιαστικά ίστορήματα, πού μερικά έχουν μια θερμή προσήλωση στο αντικείμενο τους, ενώ άλλα είναι απηχήσεις, δάνεια άπό συνθέσεις ευρύτε­

ρες, και κινούνται μέσα σ' εκείνων τα πλαίσια και τις κατευθυντήριες γραμ­

μές. "Εχουμε, ακόμη, τις αφηγηματικές ενότητες, τίς μονογραφίες γύρω άπό γενικώτερες ή μερικές περιπτώσεις ιστορικών γεγονότων, ή τήν προσπάθεια επαληθεύσεως γενικών αρχών ή κοινωνικό ­ πολιτικών θέσεων, όπου συχνός είναι ό κίνδυνος της μονοπλεύρου παρατάξεως καί αναλύσεως, μέ αποτέ­

λεσμα τή σχηματοποίηση της σύνθετης μορφής του ιστορικού γίγνεσθαι. Ή ιστοριογραφία δείχνει, σε τελευταίαν ανάλυση, συνειδητά ή υπο­

συνείδητα, σ' ενα ποσοστό, υποκειμενική. Ή μικρή, μάλιστα, χρονική από­

σταση τών γεγονότων άπό τον συγγραφέα ευνοεί πιο πολύ τήν υποκειμενική παρέκκλιση, επειδή έκδηλη γίνεται τότε ή σύνδεση τών όποιων πεποιθή­

σεων του μέ τα κοντινά ιστορικά περιστατικά πού τον απασχολούν. 'Αλλά καί μάκρυνες ιστορικές εποχές δέν εξετάσθηκαν μέ υποκειμενικές ταλαντεύ­

σεις ; Αυτονόητο, λοιπόν, ότι ή ουσιαστική αξία του ιστοριογράφου βρίσκε­

ται στην ενεργητική τάση του για έξαντικειμενίκευση τών στοιχείων, πού θα προβληθούν μέ βασανισμένην έρευνα, στην επίμονη αντίδραση του προς τις υποκειμενικές του παρορμήσεις κι' αδυναμίες, αφού ή ιστορική ροή είναι κάτι τό οργανικά αδιάσπαστο καί τό δυναμικά αυθύπαρκτο. "Ετσι απομακρύνονται, όσο είναι εφικτό, προκαταλήψεις, επιδράσεις, συμπά­

θειες, αντιπάθειες, εμπάθειες, κενές εξάρσεις, καταδικαστικές παρασιωπή­

* Το 1970, μετά ύπερτριακονταετή διδακτικήν σταδιοδρομίαν, παραιτηθείς, απεχώ­

ρησε της ένεργοϋ υπηρεσίας ό ακαδημαϊκός κ. Διονύσιος Α. Ζακυθηνός, τακτικός καθη­

γητής της Βυζαντινής 'Ιστορίας τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών. Έπί τή ευκαιρία καταχωρί­

ζεται τό κατωτέρω βραχύ βιογραφικόν σημείωμα τοϋ γνωστού φιλολόγου καί συγγραφέως κ. 'Ιωάννου Κουχτσόγλου (Σημ. Συντάξεως).

— 634 —

σεις, ηθελημένη διαστρέβλωση, και πραγματοποιείται ή σταθερή αναδρομή στα «κινουντα αϊτια», στους περιοδικούς όρους, πού έξύφαναν ιστορικά φαινόμενα κι' αποκρυστάλλωσαν αντίστοιχες καταστάσεις. Ό έντιμος κι' άξιος του ονόματος ιστοριογράφος αποβλέπει, επίσης, στο να δώση έσωτερικήν ενότητα στα γεγονότα πού εκθέτει, αποφεύγοντας κάθε συστολή και διαστολή, για να έπιτύχη τήν αναγκαία πληρότητα. Και σ' αυτή τήν κατηγορία ανήκει ό καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών κι' 'Ακαδη­

μαϊκός κ. Διονύσιος Α. Ζακυθηνός, πού ΰστερ' από ζηλευτή σταδιοδρομία υπέβαλε παραίτηση και αποχώρησε άπό τήν ενεργό υπηρεσία.

Ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός είναι ιστορικός μέ διεθνή απήχηση κι' αναγνώ­

ριση. Οί πολύπλευρες έρευνες του, τό άψογο ήθος του και ή εθνική του συνείδηση τον καθιστούν λαμπρό υπόδειγμα γιά τή νεοελληνική επιστήμη. Σαν ακαδημαϊκός διδάσκαλος ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός διακρίθηκε όχι μόνο για συμπύκνωση και πολυμέρεια, μα και για θερμή προσήλωση στο υψηλό του καθήκον. "Ετσι δημιούργησε γενεάν ολόκληρη Ελλήνων βυζαντινο­

λόγων. Και ώς διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινών 'Ερευνών του 'Εθνικού 'Ιδρύματος 'Ερευνών κατευθύνει τις έρευνες ομάδος νέων επιστημόνων.

'Εκείνο, πού ιδιαίτερα πρέπει να ύπογραμμισθή στην περίπτωση του κ. Δ. Α. Ζακυθηνοΰ, είναι ή δημιουργική ερευνητική έφεση καί ή καίρια επισήμανση τών θεμάτων πού τον απασχολούν. Ή αυστηρή μεθοδολογική του διαδικασία εξασφαλίζει τήν ανάλογη πειστικότητα. Οί εύστοχες ανα­

γωγές του στους πρωτουργούς παράγοντες και στις ειδικές προϋποθέσεις ιστορικών εποχών τον καθιστούν συγγραφέα περιωπής. Δεν περιορίζεται στή σύνδεση γεγονότων άπακριβωμένων, ούτε καί προβαίνει μόνο στην περιγραφή της προοδευτικής ιστορικής πορείας τους, άλλ' εμβαθύνει εξαντλητικά στο πολλαπλό υπόστρωμα τους, γιά να δώση τήν οργανική τους έκφραση καί να μας προσφέρη συνθέσεις αυτοτελείς. Καί ή ευλυγισία καί οί αποχρώσεις του ύφους του πραγματώνουν μια πλαστική καλλιέπεια.

Ή γνήσια ελληνικότητα της συνειδήσεως του κ. Δ. Α. Ζακυθηνοΰ, έπειτα, είναι αύτοπειθαρχημένη κι' εξισορροπημένη. Δέν παρεκκλίνει ποτέ σ' έναν προκαθωρισμένον έλληνοκεντρισμό, άλλα τείνει πάντα να επαλή­

θευση, μέ πνεύμα καθολικότητος, τον πρωταρχικό ρόλο του ελληνισμού σ' όλες τις πολιτιστικές εκφάνσεις τοΰ ευρωπαϊκού χώρου.

* * *

Ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός κατάγεται άπό τήν Κεφαλληνία. Γεννήθηκε στό Αηξούρι τήν 15 Δεκεμβρίου 1905. Οί σπουδές του στή Φιλοσοφική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών (1923­ 1927) κίνησαν, άπό τήν αρχή κιόλας, τήν προσοχή τών καθηγητών του. Κατά τήν έδώ φοίτηση του «δοκίμασε»,

— 635 —

δπως γράφει ό ίδιος, «τα πρώτα διαφέροντα του δια τα βυζαντινά πράγμα­

τα» (Δ. Α. Ζακυθηνοΰ, «Βιογραφικον σημείωμα ­ Επιστημονική σταδιοδρο­

μία ­ 'Αναγραφή δημοσιευμάτων», 'Αθήνα, 1965, σελ. 3). Παράλληλα, έδει­

ξε και ικανότητες ερευνητή της Νεοελληνικής Γραμματείας. Δημοσίευσε τα δοκίμια : «Το σονέττο στή Νεοελληνική Ποίηση» (1926), «Άνέκδοτον δημοτικόν τραγούδι. Άπο τον ριζοσπαστικον αγώνα τής Κεφαλληνίας» (1927), «Ή ποιητική Σχολή τής Επτανήσου. Λορέντσος Μαβίλης και 'Ανδρέας Κάλβος» (1928), «Ή ρίμα και τα στιχουργικά συστήματα» (1928), «Το τραγούδι τής Λιογέννητης» (1928), «"Ενα χειρόγραφο των 'Ωδών του Κάλβου» (1930), «Ή ζωή και το έργο του Λασκαράτου»(1930), «Ό«Έρωτό­

κριτος» καί ή Ρωμιοσύνη» (1931), « Ό ποιητής "Αβλιχος» (1946) κ.ά. Δυ­

στυχώς δεν συνέχισε τις επιδόσεις του καί σ' αυτόν τον τομέα. Πολλά θα είχε να μας προσφέρη.

Τις σπουδές του συμπλήρωσε στο Παρίσι (1928 ­ 1935), όπου σπού­

δασε τή Βυζαντινή καί τή Γενική Μεσαιωνική Ιστορία. Στην École Pra­

tique des Hautes Etudes τής Σορβόννης ασχολήθηκε γύρω άπο τή Διπλω­

ματική καί τήν Παλαιογραφία, όπως καί γύρω άπο τήν ιστορία τών πολιτι­

κών, τών διοικητικών καί κοινωνικών θεσμών τού Βυζαντίου. Για συμπλή­

ρωση τών παλαιογραφικών του ερευνών έπεσκέφθηκε τήν 'Ιταλία το 1929 καί το 1935. Το 1932 αναγορεύθηκε αριστούχος διδάκτωρ τής Φιλοσοφίας τοϋ Πανεπιστημίου τών Παρισίων με δυο διατριβές : «Le Despotat grec de Morée», τόμ. A', καί «Le Chrysobulle d'Alexis III Comnène, empereur de Trébizonde, en faveur des Vénitiens».

"Οταν βρισκόταν στο εξωτερικό άρχισε τή σταδιοδρομία του πρώτα ώς Γραμματεύς του Νεοελληνικού 'Ινστιτούτου τής Σορβόννης (1931 ­1932) καί κατόπι ώς Διευθυντής τοϋ Ελληνικού Τδρύματος στην Πανεπι­

στημιακή Πόλη τοϋ Παρισιοΰ (1932­1935). Κάτω άπό τήν φωτισμένη προεδρία τοϋ Νικ. Πολίτη, πρεσβευτή τής Ελλάδος στή Γαλλία, ώργά­

νωσε τό ίδρυμα πού τότε πρωτολειτούργησε καί τό όποιο κατέλαβε αμέσως εξαίρετη θέση στην πνευματική κίνηση τής Πανεπιστημιακής Πόλεως. Ώ ς διευθυντής τοϋ Τδρύματος χρησιμοποιήθηκε άπό τήν πρεσβεία μας στο Παρίσι σε έκτακτες επιστημονικές αποστολές. Μετά τή θεληματική απο­

χώρηση του άπό τή διεύθυνση τοϋ Έλληνικοΰ Τδρύματος, έλαβε τον τίτλο τοϋ ομότιμου του διευθυντού.

* *

Λίγο μετά τήν επιστροφή του στην Ελλάδα (1937) διωρίσθηκε υπο­

διευθυντής καί τον ίδιο χρόνο διευθυντής τών Γενικών 'Αρχείων τοϋ Κρά­

τους, θέση πού τή διατήρησε, μέ μικρή διακοπή, ώς τό 1946. Ή παραμε­

— 636 —

λημένη αύτη, αν και τόσο ζωτικής σημασίας, κρατική κι' επιστημονική υπηρεσία άναδιωργανώθηκε από τον κ. Δ. Α. Ζακυθηνό, πού εισηγήθηκε τήν έκδοση του νόμου 2027/1939, ό όποιος εξακολουθεί να ρυθμίζη τα σχε­

τικά μέ τή λειτουργία της, ταξινόμησε καί εμπλούτισε με νέα ευρήματα τις σκόρπιες συλλογές, συνέταξε καταλόγους κι' ευρετήρια, ίδρυσε τοπικά αρχεία κι' επιθεώρησε τα επαρχιακά αρχειακά και μοναστηριακά κέντρα. Δίκαια, λοιπόν, ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός θεωρείται ô οργανωτής των Γενι­

κών 'Αρχείων του Κράτους. Καί, μέ τις προγραμματισμένες ενέργειες του, έγινε γνωστή ή κατάσταση τών έκεΐ συλλογών κι' εκτιμήθηκε το περιεχό­

μενο τους.

Ή πανεπιστημιακή σταδιοδρομία του κ. Δ. Α. Ζακυθηνοΰ αρχίζει από τό 1939. Τον 'Ιούλιο του έτους αύτοϋ εξελέγη τακτικός καθηγητής της Βυζαντινής Ιστορίας στή Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου 'Αθηνών (ό διορισμός έγινε τήν 31 ην Αυγούστου). Τον ϊδιο κλάδο δίδαξε και στή Θεολογική Σχολή. Επίσης ή Πάντειος 'Ανωτάτη Σχολή τών Πολιτικών 'Επιστημών του ανέθεσε τή διδασκαλία τών ιστορικών μαθημάτων. Άρχι* κά κατέλαβε τήν τακτική έδρα της Τστορίας του Πολιτισμού (1951) και κατόπι διωρίσθηκε τακτικός καθηγητής της έδρας της Πολιτικής Ιστορίας της Νεωτέρας Ελλάδος (1957). "Ετσι επωφελήθηκε άπό τήν ευκαιρία για να διαμόρφωση κλάδους της θεωρίας της Τστορίας καί της Τστορίας του Νεω­

τέρου Ελληνισμού, σύμφωνα μέ τα είδικώτερα ενδιαφέροντα της Παντείου. Πάνω σ' αυτά τα θέματα της διδασκαλίας του έγραψε τα εγχειρίδια

«Εισαγωγή εις τήν Τστορίαν του Πολιτισμού», «Τουρκοκρατία» καί «Ή Πολιτική Τστορία της Νεωτέρας Ελλάδος».

Τόσο στή Φιλοσοφική Σχολή όσο καί στή Σχολή τών Πολιτικών 'Επι­

στημών ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός ανέλαβε ανώτατα πανεπιστημιακά λειτουργή­

ματα. Διετέλεσε μέλος του 'Αρχαιολογικού Συμβουλίου του υπουργείου Παιδείας, υπήρξε μέλος τοΰ Γενικού Συμβουλίου Βιβλιοθηκών, τοΰ Συμβου­

λίου της 'Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, της 'Επιτροπής τών Γενικών 'Αρχείων τοΰ Κράτους, τοΰ Συμβουλίου Τοπωνυμιών, τοΰ Συμβουλίου τοΰ Κέντρου Κοινωνικών 'Επιστημών, της 'Επιτροπής τοΰ Συμβουλίου της Ευρώπης, τής 'Εποπτικής 'Επιτροπής τοΰ Ελληνικού 'Ινστιτούτου Βυζαν­

τινών καί Μεταβυζαντινών Σπουδών στή Βενετία κλπ.

* *

Στή διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός δεν αρ­

κέσθηκε στή συστηματικήν έκθεση τής Βυζαντινής Τστορίας, άλλα πλάτυνε

— 637 —

τον κύκλο τών θεμάτων, ερευνώντας, από τη μιά, καίρια ιστορικά κείμενα, και διδάσκοντας, από την άλλη, είδικώτερους κλάδους και βοηθητικές επιστήμες, περισσότερο τους πολιτικούς, διοικητικούς και κοινωνικούς θεσμούς, την ιστορική γεωγραφία του βυζαντινού χώρου, τή βυζαντινή διπλωματική, τή βυζαντινή επιγραφική και σφραγιδογραφία, εισαγωγή στους βυζαντινούς παπύρους κλπ. Και σήμερα με ικανοποίηση και συγκί­

νηση βλέπει να έξελίσσωνται και να προοδεύουν νέοι επιστήμονες, οί όποιοι ήσαν μαθητές του.

* *

Παράλληλα, επιδίωξε τήν ενίσχυση της έρευνας ιδιαίτερα στο Βασιλικό "Ιδρυμα Ερευνών. Ώ ς μέλος τοΰ διοικητικού συμβουλίου του φρόντισε για τήν ίδρυση του Κέντρου Βυζαντινών 'Ερευνών, τοϋ οποίου άπό τότε (1960) είναι διευθυντής.

Στο Κέντρο αυτό διεξάγονται συστηματικές παλαιογραφικές έρευνες, περισσότερες στην Πάτμο και στο "Αγιον "Ορος. Παρασκευάζεται, όπως μας πληροφορεί ό ίδιος («Βιογραφικόν σημείωμα ­'Επιστημονική σταδιο­

δρομία ­ 'Αναγραφή δημοσιευμάτων», σελ. 7), «νέος κατάλογος της Πατμια­

κής Βιβλιοθήκης, ώς και ή διπλωματική και κριτική εκδοσις τών αρχεια­

κών κειμένων της Μονής Πάτμου και της εν Άγίω Όρει Μονής τοΰ Διο­

νυσίου. Παραλλήλως προς ταύτα, τό Κέντρον Βυζαντινών 'Ερευνών ανέ­

λαβε και προάγει τό μέγα εγχείρημα της συντάξεως της Βυζαντινής Χρο­

νογραφίας, ή οποία θα άντικαταστήση τήν ανεπαρκή και πεπαλαιωμένην «Chronographie byzantine» τοϋ É. Murait».

* *

Τις επιστημονικές σχέσεις μέ τό εξωτερικό καλλιέργησε μέ τή συμμε­

τοχή του σε διεθνή συνέδρια και συναντήσεις, μέ τήν ενεργό ανάμιξη στις διεθνείς επιστημονικές οργανώσεις και μέ ομιλίες σέ πανεπιστήμια και πνευματικά ιδρύματα της αλλοδαπής. "Ετσι, τον Μάρτιο τοΰ 1934 έλαβε μέρος, ώς εκπρόσωπος της Ελλάδος, στή σύνοδο της Διεθνοΰς Επιτροπής τών 'Ιστορικών Επιστημών, πού συγκλήθηκε στο Παρίσι. Μετέσχε στο ένατο Βυζαντινολογικό Συνέδριο, πού έγινε στή Θεσσαλονίκη τό 1953, ώς μέλος τής οργανωτικής επιτροπής και πρόεδρος τοΰ Ίστορικοΰ τμήμα­

τος. 'Αντιπροσώπευσε τήν Ελλάδα στις διασκέψεις πού ώργάνωσε τό Συμ­

βούλιο τής Ευρώπης, για τή συγγραφή τών εγχειριδίων τής 'Ιστορίας και τή διδασκαλία τών ιστορικών μαθημάτων στο Calw (1953), στο "Οσλο (1954), στο Royaumont (1956), στο Scheveningen (1957), στην Κωνσταντι­

νούπολη και "Αγκυρα (1958). Στο "Οσλο ανακοίνωσε εισήγηση μέ τον τίτλο

— 638 —

«Les éléments communs aux différentes zones de la civilisation européenne et leurs divergences, en particulier au Moyen Age (Civilisation byzantine)». Ή εισήγηση μεταφράσθηκε στα γερμανικά και δημοσιεύθηκε στο περιο­

δικό «Internationales Jahrbuch fur Geschichtsunterricht» (1955). Διετέλεσε, επίσης, γραμματεύς της Επιτροπής για τή σύνταξη του Λε­

ξικού τών τεχνικών όρων στην 'Ιστορία. "Ελαβε μέρος στο ενδέκατο Συνέ­

δριο τών Βυζαντινών Σπουδών του Μονάχου (1958). Υπήρξε ένας άπο τους εισηγητές του θέματος «Die byzantinische Stadt». Μετέσχε στο ενδέκατο Διεθνές Συνέδριο τών Ιστορικών Επιστημών τής Στοκχόλμης (1960). Σχετική ανακοίνωση του δημοσιεύθηκε στον «Παρνασσό» του 1960, τόμ. 2, σελ. 615­619, με τον τίτλο «Το έν Στοκχόλμη ΙΑ' Διεθνές Συνέδριον τών Ιστορικών Επιστημών». "Ελαβε μέρος στο δωδέκατο Διεθνές Συνέδριο τών Βυζαντινών Σπουδών τής Άχρίδος (1961). Ήταν από τους εισηγητές του θέματος «The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy». Μετέ­

σχε στή διεθνή συνάντηση τών Βαλκανικών πολιτισμών, πού ώργάνωσε ή Unesco στή Σινάϊα τής Ρουμανίας το 1962, όπου άνεκοίνωσε υπόμνημα για το θέμα «La synthèse byzantine dans l'antithèse Orient ­ Occident». Στο δωδέκατο Διεθνές Συνέδριο τών Ιστορικών Επιστημών τής Βιέννης (1965) ώρίσθηκε εισηγητής του θέματος «Le monde de Byzance dans la pensée historique de l'Europe à partir du XVIIe siècle. Le XIXe siècle. Du Roman­

tisme au Nationalisme» και «Le point de vue des Épigones». 'Από το 1956 ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός κατέχει τήν προεδρία τής 'Εθνικής

Ελληνικής 'Επιτροπής τών Ιστορικών 'Επιστημών, πού μετέχει στή Διε­

θνή 'Επιτροπή τών Ιστορικών Επιστημών (Comité international des Scien­

ces Historiques). Στο συνέδριο τών Βυζαντινών Σπουδών, πού έγινε στην Άχρίδα, άφοϋ

ανασυστήθηκε ή διοίκηση τής Association internationale des études byzan­

tines, εξελέγη Γενικός Γραμματεύς της και τοϋ Comité international des Sciences Historiques. "Ετσι ή έδρα τής διεθνούς αυτής οργανώσεως μετε­

τέθη από το Παρίσι στην 'Αθήνα. Τό 1963 εξελέγη πρώτος πρόεδρος τής νεοσύστατης Διεθνούς Εται­

ρίας τών Σπουδών τής Νοτιοανατολικής Ευρώπης (Association internatio­

nale d'études du Sud­Est européen), κι' όταν τό 1965 έληξε ή θητεία του ανακηρύχθηκε ισόβιος επίτιμος πρόεδρος τοϋ διεθνούς αύτου οργανισμού.

'Εξελέγη άπο τα Επτανησιακά Σωματεία και διωρίσθηκε με Β. Διά­

ταγμα πρόεδρος τής Κεντρικής Επιτροπής Εορτασμού Ενώσεως 'Επτα­

νήσου (1864­ 1964). 'Από τή θέση αυτή, όπως γράφει ό ϊδιος («Βιογραφι­

κόν σημείωμα ­ 'Επιστημονική σταδιοδρομία ­ 'Αναγραφή δημοσιευμάτων», σελ. 9), προγραμμάτισε και έξετέλεσε όλες τις εορταστικές και πνευματι­

κές εκδηλώσεις. Ό λόγος «Αϊ ίστορικαί τύχαι τής Επτανήσου και ή δια­

— 639 —

μόρφωσις του Επτανησιακού Πολιτισμού» έξεφωνήθη στην αίθουσα τών τελετών του Πανεπιστημίου 'Αθηνών την 5ην Απριλίου 1965.

"Ελαβε ενεργό μέρος στη σύνταξη του γαλλόφωνου περιοδικού «L'Hel­

lénisme Contemporain», και κατά τα ετη 1955 και 1956 διετέλεσε διευ­

θυντής του. Στο περιοδικό αυτό δημοσιεύθηκαν μικρές και μεγάλες πρα­

γματείες του, βιβλιοκρισίες και σημειώματα. Τα κύρια άρθρα με τον τίτλο Réalités et Perspectives grecques γράφηκαν άπο τον ίδιο. 'Ιδιαίτερα μνη­

μονεύομ' έδώ τήν έκδοση, στα γαλλικά και ελληνικά, του άναμνηστικοΟ τόμου για τήν πεντακοσιοστήν επέτειο της 'Αλώσεως της Κωνσταντινου­

πόλεως : «Le cinq­centième anniversaire de la prise de Constantinople» ('Αθήνα, 29 Μαΐου 1953).

"Υστερ' άπο τιμητικές προσκλήσεις, μίλησε άπο το βήμα πανεπιστη­

μιακών και επιστημονικών ιδρυμάτων του εξωτερικού. 'Αναφέρουμε μερικά θέματα τών ομιλιών αυτών :

«La grande brèche dans la tradition historique de l'Hellénisme du sep­

tième au neuvième siècle» (δύο διαλέξεις στο Πανεπιστήμιο του Λονδί­

νου, 11 και 15 Μαΐου 1961) — «Byzance, État national ou multi­national?» (στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμου, 13 Μαΐου 1963) — «La Conquête de Constantinople en 1204, Venise et le partage de l'Empire byzantin» (Fon­

dazione Giorgio Cini, Centro di Cultura e Civiltà, San Giorgio Maggiore, στή Βενετία, 6 'Ιουνίου 1964) — «Rome dans la pensée politique de Byzance du XIIIe au XVe siècle. La "théorie romaine" à l'épreuve des faits» (στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης, 7 Μαΐου 1965) κλπ.

'Από τα μεταγενέστερα συνέδρια, όπου έλαβε μέρος, αναφέρουμε : 1965 : 'Ανάληψη της προεδρίας του Γ' Πανιονίου συνεδρίου, όπου εισηγή­

θηκε το θέμα «Αί τύχαι της Επτανήσου και ή διαμόρφωσις του Επτανη­

σιακού πολιτισμού». 1966 : Συμμετοχή στο συνέδριο Ιστορίας της Νοτιοα­

νατολικής Ευρώπης, πού συγκλήθηκε στή Σόφια, και στο συνέδριο της 'Οξφόρδης ώς γενικός γραμματεύς της Ενώσεως Βυζαντινών Σπουδών και Πρόεδρος της section : Instrumenta Studiorum. 1967 : Στο ειδικό συνέδριο της Ρώμης, με θέμα ανακοινώσεως «Le patriarcat Byzantin et le Basileus. Un conflit spirituel : L'iconoclasme». 1968 : Στο ειδικό συνέδριο της Βενε­

τίας, μέ θέμα ανακοινώσεως «Art et société à Byzance sous les Paléologues : États­Sociétés ­ Cultures». 1970: Ώρίσθηκε εισηγητής στο συνέδριο της 'Ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, πού συνήλθε στην 'Αθήνα. Θέμα ανακοινώσεως : «État actuel des études du Sud­Est Européen (objects, métho­

des, sources, instruments de travail, place dans les sciences humaines). Re­

marques liminaires». 1970 : Στο συνέδριο τών 'Ιστορικών επιστημών της Μό­

σχας ώς εκπρόσωπος της Ελλάδος και της Association International des sciences historiques. 1970 : Στην'Επτανησιακή εβδομάδα, όπου εξελέγη πρόε­

— 640 —

δρος. Ή ομιλία του εκεί είχε θέμα : «Νεοελληνική γραμματεία και συγκριτι­

κή φιλολογία». Πρέπει, τέλος, να αναφέρουμε και δυο ανακοινώσεις του στην 'Ακαδημία 'Αθηνών, α) «Κωνσταντίνος ό Φιλόσοφος και ή διαμόρφωσις τών σλαβικών γλωσσών», και β) «Κλασσικαί, Βυζαντιναί και νεοελληνικαί σπουδαί».

* * *

Τακτικό μέλος της 'Ακαδημίας 'Αθηνών ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνος εξελέγη τήν 9 'Ιουνίου 1966. Τον επόμενο χρόνο (28 Ιουνίου) εξελέγη ξένος εταίρος τής 'Ακαδημίας τών 'Επιστημών, τών Γραμμάτων και τών Τεχνών (Acca­

demia di Scienze, Lettre e Arti) του Παλέρμου. Και το 1968 (6 Δεκεμβρίου) αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας τών Επιγραφών και τών Γραμμά­

των ('Ινστιτούτο της Γαλλίας) τών Παρισίων (Académie des Inscriptions et Belles Lettres, Institut de France).

Τιμήθηκε με τον 'Ανώτατο Ταξιάρχη του Φοίνικος και με τον 'Αργυ­

ρό Σταυρό της Λεγεώνος της Τιμής. Πολλά έργα και ανακοινώσεις του μεταφράσθηκαν σε ξένες γλώσσες. Δυο φορές πρόσφερε τις υπηρεσίες του σε πολιτικές θέσεις, ώς υφυ­

πουργός Τύπου και Πληροφοριών στο υπουργείο 'Εξωτερικών (1945) και ώς υπουργός Προεδρίας της Κυβερνήσεως (1964).

* * *

'Αναφορικά με τήν ερμηνεία της συγκροτήσεως του συγγραφικού του έργου, τήν γένεση, τους σταθμούς καί, γενικά, τήν οικονομία του, γρά­

φει («Βιογραφικόν σημείωμα ­ 'Επιστημονική σταδιοδρομία ­ 'Αναγραφή δημοσιευμάτων», σελ. 11) : «Αί καταβολαί της πρώτης μου παιδεύσεως καί τα πρώτα ερεθίσματα του πνευματικού μου βίου συνδέονται μετά τής γενέτειρας νήσου καί γενικώτερον μετά τής παραδόσεως τών Νήσων του 'Ιονίου. Ή Τστορία, ή Φιλολογία, ή Τέχνη, ό λαϊκός πολιτισμός τής Ε ­

πτανήσου απετέλεσαν τό έδραΐον σημείον, άπό τοΰ οποίου ώρμήθη καί ή συγγραφική μου παραγωγή». Οί γύρω άπό τή Νεοελληνική Γραμματεία εργασίες του, πού μνεία τους κάναμε πιο πάνω, καθώς καί μερικές άλλες («Κηπουριωτικά. Έκ τής ιστορίας τής έν Κεφαλληνία μονής τών Κηπου­

ρίων», 1928 ­ 1929, «Κεφαλληνίας ιστορικά καί τοπωνυμικά», 1929, «Τό Κτηματολόγιον τής Λατινικής επισκοπής Κεφαλληνίας καί Ζακύνθου κατά τον ΙΓ' αιώνα», 1932) ανήκουν σ' αυτήν τήν κατηγορία.

Κατόπι έρχονται οί αρχειακές καί παλαιογραφικές έρευνες καί ή τε­

χνική παρασκευή : «Κατά τήν πρώτην περίοδον τής ερευνητικής μου δρά­

σεως επανειλημμένως ήντλησα εξ ανεκδότων κειμένων, τινά δε τούτων καί

— 641 —

έδημοσίευσα» (αύτ., σελ. 11 ­ 12). Στην «École Pratique des Hautes Études» της Σορβόννης του δόθηκε ή ευκαιρία να μελετήση το αρχειακό υλικό, πού φωτογράφησε στο "Αγιον "Ορος ό Gabriel Millet. «Τούτο απετέλεσε», συνεχίζει, «δι' έμέ μοναδικήν προπαιδείαν και άρίστην είσαγωγήν εις τάς παλαιογραφικάς και άρχειακάς έρευνας, εις την μέθοδον και τήν τεχνικήν τών εκδόσεων, εις τήν ίστορίαν των θεσμών του κράτους και της κοινωνίας, εις τήν ίστορίαν της Εκκλησίας κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους. Ή Εθνική Βιβλιοθήκη τών Παρισίων και τα 'Εθνικά 'Αρχεία της Γαλλίας, τα αρχεία και αί βιβλιοθήκαι της 'Ιταλίας και της Μάλτας, ή 'Εθνική Βι­

βλιοθήκη της Ελλάδος και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, αί μοναστη­

ριακά! βιβλιοθήκαι και αί άλλαι συλλογαί μοί παρέσχον πλουσιώτατον ύλι­

κόν ερευνών και ιστορικών διατριβών. Ούτως άξιολογώτατα κείμενα της Ελληνικής Ιστορίας είδον τό φώς. Πολλάκις, ορμώμενος έξ αρχειακού τίνος μνημείου, διηυκρίνησα εύρύτερον τήν πολιτικήν και τήν έκκλησια­

στικήν ίστορίαν, τήν ίστορίαν τών διεθνών και τών οικονομικών σχέσεων, τήν ίστορίαν τών θεσμών και του βίου και τήν πολιτείαν ιστορικών προ­

σωπικοτήτων» (αύτ., σελ. 12). Σ' αυτόν τον κύκλο ανήκουν μικρές και μεγά­

λες πραγματείες, μερικές από τις όποιες είναι γραμμένες στή γαλλική. 'Ανά­

μεσα στις ανέκδοτες παλαιογραφικές και αρχειακές μελέτες του υπάρχουν και έρευνες στις Κυκλάδες ι και ό κατάλογος τών χειρογράφων τών Γενικών 'Αρχείων του Κράτους, πού συντάχθηκε με τή συνεργασία του καθηγητή κ. Έμμ. Πρωτοψάλτη, ό όποιος χρημάτισε διευθυντής τών Γενικών 'Αρ­

χείων (τότε ήταν γραμματεύς του ιδρύματος). "Επειτα έρχεται ή ιστορία του Βυζαντίου, ή πολιτική του ιστορία, ή

ιστορία τών θεσμών και της οικονομίας του, ή ιστορία τοϋ πολιτισμού του. Στή Βυζαντινήν 'Ιστορία αφιέρωσε τις δυο διδακτορικές διατριβές του πού αναφέραμε πιο πάνω. Ό πρώτος τόμος της «'Ιστορίας τοϋ Δεσποτά­

του της Πελοποννήσου» περιλαμβάνει τήν πολιτική 'Ιστορία. Ό δεύτερος, πού εκδόθηκε τό 1953, αναφέρεται στον βίο και τους θεσμούς. Μετά τον διορισμό του ως καθηγητή της Βυζαντινής 'Ιστορίας, άπλωσε τα ενδιαφέ­

ροντα του σ' όλες τις περιόδους της 'Ιστορίας τοϋ Βυζαντινοΰ Κράτους, μελέτησε τα ειδικά προβλήματα, έπεδόθηκε στην έρευνα τών θεσμών, της οικονομίας και τών πνευματικών ροπών. "Οπως γράφει ό ίδιος, στον εναρ­

κτήριο λόγο του «Βυζάντιον και Ελληνισμός» (1939), και στις διατριβές «La fusion du monde méditerranéen. Rome et Byzance» (1941), και «Étatisme byzantin et expérience hellénistique» (1950), εξέτασε καίρια προβλήματα, πού αναφέρονται στή γένεση του Βυζαντινού κράτους και στους συντελε­

ί. Βλ. «Παλαιογραφικαί ερευναι εις τάς Κυκλάδας Νήσους» (Έπετηρίς τής 'Εται­ρείας Κυκλαδικών Μελετών, 1965).

41

— 642 —

στές της αναπτύξεως του. Με το βιβλίο του «Οί Σλάβοι εν Ελλάδι. Συμβο­

λαί είς την Ίστορίαν του Μεσαιωνικού Ελληνισμού» (1945), και άλλες δη­

μοσιεύσεις του, ιδιαίτερα μέ την έρευνα «Οί Σλάβοι εν Ελλάδι και αί Σλα­

βικαί τοπωνυμίαι» (1944), μελέτησε, «εν ήμέραις χαλεπαϊς», από κάθε του δποψη, το θέμα των σλαβικών εγκαταστάσεων στις ελληνικές χώρες και το — όπως ονομάζεται — «Σλαβικό ζήτημα». Συναφείς μέ το θέμα τοΰτο είναι οί επί μέρους μελέτες του «Activité apostolique et politique étrangère à Byzance» (1946), «Byzance et les Arabes dans leurs rapports intellectuels» (1947), «Σκέψεις τινές περί Εικονομαχίας» (1958), «"Αγιος Βάρβαρος» (I960), «Το "Αγιον "Ορος. 'Ορθόδοξος κοινότης και κεντρόφυγες ροπαί» (1963), «Μανουήλ Β' ό Παλαιολόγος και ό καρδινάλιος 'Ισίδωρος έν Πε­

λοπόννησο») (1957). Μέ την ευκαιρία της πεντακοσιοστής επετείου της Αλώσεως της Κων­

σταντινουπόλεως δημοσίευσε σειρά άπό μελετήματα και λόγους, μέ τα όποια εξήρε τή σπουδαιότητα τοϋ γεγονότος στην ιστορία του ελληνι­

σμού ειδικά καί, γενικώτερα, στην παγκόσμιαν ιστορία. Μερικοί τίτλοι : «Ίδεολογικαί συγκρούσεις είς τήν πολιορκουμένην Κωνσταντινούπολιν» (1950), «Ή "Αλωσις της Κωνσταντινουπόλεως καί αί τύχαι τοϋ Νεωτέρου Ελληνισμού» (1953). "Αλλες τρεις σχετικές εργασίες είναι δημοσιευμένες σέ ξένες γλώσσες (δύο στή γαλλική καί μια στή γερμανική). Τις μελέτες αυτές, έκτος άπό τή γραμμένη στή γερμανική («Die Eroberung Konstan­

tinopels und ih re Folgen fur die Welt», 1945), μαζί μ' εκείνες πού αναφέρον­

ται στο ίδιο θέμα καί στην μετά τήν άλωση περίοδο, ό συγγραφέας συγκέν­

τρωσε σέ τόμο, μέ τον γενικό τίτλο «Ή "Αλωσις της Κωνσταντινουπόλεως καί ή Τουρκοκρατία» (1954).

"Αλλες μελέτες τοϋ κ. Δ. Α. Ζακυθηνοΰ αναφέρονται στους πολιτι­

κούς καί διοικητικούς θεσμούς καί στην οίκονομικήν ιστορία τοϋ Βυζαν­

τινοΰ Κράτους. Μερικοί τίτλοι : «Μελέται περί της διοικητικής διαιρέσεως καί τής επαρχιακής διοικήσεως έν τω Βυζαντινω Κράτει» (1941/1955), πού είναι μια πλατειά ερευνητική εργασία, στην οποία εξετάζονται προ­

βλήματα θεσμών καί Ιστορικής Γεωγραφίας, «Θέμα Κεφαλληνίας» (1953), «Κάστρον Λακεδαίμονος» (1957). Δύο πάνω σ' αυτό το θέμα είναι γραμ­

μένες στή γαλλική. Αντικείμενο εισηγήσεως του στο Βυζαντινολογικό Συνέδριο τοϋ

Μονάχου (1958) ήταν ή Βυζαντινή πόλις : «Die byzantinische Stadt», ένω στο Συνέδριο τής Άχρίδος (1961) διάβασε τήν εισήγηση του για τις αρχές καί τις μεθόδους τής Βυζαντινής Διπλωματίας : «The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy». "Αλλες εργασίες τοϋ κ. Δ. Α. Ζακυθηνοΰ ανα­

φέρονται στην κοινωνική καί τήν οίκονομικήν 'Ιστορία τοϋ Βυζαντίου («Ό χαρακτήρ τής Βυζαντινής Οικονομίας καί ό κρατικός παρεμβατι­

— 643 ­

σμος εις το Βυζάντιον», 1946, «Processus de féodalisation», 1948 και το βιβλίο «Crise monétaire et crise économique à Byzance du XIIIe au XVe

siècle», 1948). Την καθολικήν ερμηνεία της Βυζαντινής 'Ιστορίας, της συγκροτήσεως

του Βυζαντινού Κράτους και της κοινωνίας του επιχείρησε ό κ. Δ. Α. Ζα­

κυθηνος μέ αυτοτελείς εργασίες. Σ' αυτό τον σκοπό αποβλέπει το βιβλίο «Βυζάντιον. Κράτος και κοινωνία. Ιστορική έπισκόπησις» (1951). Ό ίδιος μας καθορίζει τους στόχους του : «Έν τω πρώτω αύτου μέρει εξετάζεται το Κράτος και ή κοινωνία, ή γένεσις και ή έξέλιξις αυτών. Έν τή ιστορική επισκοπήσει, τήν οποίαν περιλαμβάνει το δεύτερον βιβλίον, καθορίζονται δι' αδρών γραμμών οί σταθμοί και αί περίοδοι τής Βυζαντινής Ιστορίας έξ απόψεως πολιτικής και εσωτερικής» (αύτ., σελ. 15). Το έργο του «Ιστορία του Βυζαντινού κράτους», τόμ. Α', 395 ­ 1081 (1953), άρχισε να εκτυπώνεται κατά τις πανεπιστημιακές του παραδόσεις, άλλ' από ενα σημείο και πέρα εκδόθηκε μέ τήν προσωπική του επίβλεψη. Κατόπι τα κεφάλαια «Βυζαντι­

ναί Σπουδαί», «Βυζαντινής Ιστορίας πηγαί», «Εισαγωγή εις τήν Βυζαντινήν Τστορίαν», «Έπισκόπησις τής Βυζαντινής Ιστορίας» (1959), πού περιλή­

φθηκαν στο συμπλήρωμα τής «Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας» κι' ανατυπώθηκαν σέ ιδιαίτερο τεύχος, αποτελούν μακρότατη συστηματική εργασία περί Βυζαντίου.

Μέ άλλα μελετήματα «ήρευνήθησαν απόψεις τινές τοΰ Βυζαντινού κράτους και τοΰ Βυζαντινού πολιτισμού έν συνάφεια προς το πρόβλημα τής θέσεως τοΰ Βυζαντίου έν τή καθολική Ιστορία 'Ανατολής και Δύσεως» (αύτ., σελ. 15 ­ 16). Ό τομέας αυτός καλύπτεται άπό τις εργασίες «Το Βυ­

ζάντιον μεταξύ 'Ανατολής και Δύσεως» (1958), «Byzanz» (1964) κ.ά. «Τήν έν πολλοίς άγνωστον και αίνιγματώδη μορφήν τοΰ Βυζαντίου,

τό ήθος τής πολιτείας, τάς θρησκευτικός τάσεις, τάς πνευματικάς συγκρού­

σεις, τήν στάσιν έναντι τοΰ ξένου, τάς ροπάς τής παιδείας και τής σκέψεως, τάς ψυχικάς καταστάσεις ομάδων τής κοινωνίας, τάς καλλιτεχνικός προτι­

μήσεις, τέλος τό ζωηρόν πατριωτικόν συναίσθημα», γράφει, «έπειράθην να παραστήσω δια τής επιλογής τών «Βυζαντινών κειμένων», 1957, τών οποίων προτάσσονται βιογραφικά και βιβλιογραφικά σημειώματα» (αύτ., σελ. 16). Και στο διεξοδικό άρθρο τής «Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλο­

παίδειας» «Ή Ελλάς κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους» (1965) εξέθεσε τήν ιστορία και περιέγραψε τήν κοινωνική, τήν οικονομική και τήν πνευ­

ματική κατάσταση «τών κυρίως ελληνικών χωρών άπό τοΰ 392 μέχρι τοΰ 1204. Τό κείμενον τοΰτο μετά προσθηκών και σημειωμάτων εξεδόθη είς ίδιον τόμον υπό τον τίτλον «Ή Βυζαντινή Ελλάς», έν 'Αθήναις, 1965» (αύτ., σελ. 16).

Άπό τα πρώτα χρόνια τής επιστημονικής του σταδιοδρομίας ό κ. Δ. Α.

— 644 —

Ζακυθηνός ασχολήθηκε μέ την Τουρκοκρατία και τις τύχες του Νεωτέρου Ελληνισμού. Πιο πάνω αναφέρθηκαν μερικές ερευνητικές εργασίες του σ' αυτόν τον τομέα. Μεταγενέστερα, άφοϋ, όπως μας λέγει, απέκτησε μεγα­

λύτερη πείρα γύρω από την Ιστορία τοϋ Βυζαντίου και του μεσαιωνικού ελληνισμού, ξαναήρθε σ' αυτόν τον χώρο κι' επιχείρησε τήν ερμηνεία της κρίσιμης εκείνης περιόδου τής ελληνικής Ιστορίας (αύτ., σελ. 16). Άπό τις πρώτες εργασίες του, μια μέ τον τίτλο «Μιχαήλ Μάρουλος Ταρχανιώτης, "Ελλην ποιητής τών χρόνων τής Αναγεννήσεως» (1928) αναφέρεται στην περίεργη αυτή προσωπικότητα καί, έμμεσα, στο θέμα τής ελληνικής συμβο­

λής στην 'Αναγέννηση τών γραμμάτων στην Ευρώπη, θέμα, στο όποιο, πολύ αργότερα, τό 1954, αφιέρωσε το μελέτημα «Το πρόβλημα τής Ελληνι­

κής συμβολής εις τήν Άναγέννησιν». "Επειτα, στον πανηγυρικό του λόγο τής 25 Μαρτίου 1942 «Ή Βυζαντινή 'Ιδέα καί ή Ελληνική έπανάστασις» «έμελέτησε το θέμα τής επιβιώσεως τής ιδέας τοϋ Βυζαντίου παρά τω Έλλη­

νισμώ τής Τουρκοκρατίας καί τω άγωνιζομένω λαώ». Είδικώτερα, εξέτασε το ζήτημα στο σύστημα τοϋ Ρήγα : « Ό Ρήγας καί τό όραμα τοϋ Οίκουμε­

νικοϋ Κράτους τής Ανατολής» (1948). Στην εκτενή εργασία «La Commune grecque. Les conditions historiques d'une décentralisation administrative» (1948) αναζήτησε τήν καταγωγή τής ελληνικής κοινότητος τής Τουρκοκρα­

τίας καί τή μελέτησε σχετικά μέ τους θεσμούς καί τή μορφολογία της. Τις προεκτάσεις τοϋ Βυζαντίου στον κοινωνικό καί οικονομικό βίο τής περιόδου μετά τήν άλωση υπογράμμισε στο δημοσίευμα «Αί πρόδρομοι μορφαί τής Τουρκοκρατίας» (1948).

Όταν ανέλαβε τή διδασκαλία τοϋ μαθήματος τής Ιστορίας τής Νεω­

τέρας Ελλάδος στην Πάντειο 'Ανωτάτη Σχολή, διέγραψε συστηματικώτερα «τα πλαίσια τής διερευνήσεως τής Τστορίας τής Τουρκοκρατίας καί τοϋ ελευθέρου κράτους» (αύτ., σελ. 17) στα βιβλία : «Ή Τουρκοκρατία. Εισα­

γωγή εις τήν Τστορίαν τοϋ Νεωτέρου Ελληνισμού» (1957) καί «Ή Πολιτική Ιστορία τής Νεωτέρας Ελλάδος» (1962, δεύτερη έκδοση «έπηυξημένη» 1965).

Πολλές δημοσιεύσεις αφιέρωσε στα μεγάλα προβλήματα τοϋ ελληνι­

σμού, στην Ιστορία καί στην πολιτική τής Ελλάδος. Ή εξέταση αυτή έγινε μέσα στο «γενικώτερον σύστημα τής καθολικής Τστορίας τοϋ Ελληνισμού». 'Αντικρούοντας λαθεμένες απόψεις για τήν επίδραση τών Σλάβων στην Ελλάδα, έγραψε τό άρθρο «Ή ένότης τής Ελληνικής ιστορικής παραδό­

σεως» (1945), σαν συμπλήρωμα καί προέκταση τής εργασίας του (αναφέρθη­

κε πιο πάνω) «Οί Σλάβοι εν Ελλάδι» κλπ. Σε έγκυρα ευρωπαϊκά περιοδικά δημοσίευσε κατόπι διάφορα σχετικά μελετήματα, όπως καί για τό Κυπρια­

κό ζήτημα («Les revendications territoriales de la Grèce. Aspects histo­

riques et ethnologiques» 1947, «La Nation Grecque» 1954, «Du nouveau sur l'Hellénisme médiéval de Chypre», 1955, κλπ.).

— 645 —

Ξεκινώντας άπο το παρελθόν, εξέτασε, σε διάφορα δημοσιεύματα, τις τωρινές περιστάσεις του ελληνισμού, τη θέση της Ελλάδος στον μετα­

πολεμικό κόσμο, τά προβλήματα της σημερινής περιόδου καί, είδικώτερα, τής παιδείας. Σχετικές εργασίες του, ανάμεσα σ' άλλες, είναι : «Ή Ελλάς μεταξύ Βαλκανίων και Μεσογείου» (1946), «Ή παγκόσμιος ηθική κρίσις και οί πνευματικοί προσανατολισμοί» (1946), «Προβλήματα του παρόντος» (1952), «Ιστορικοί σταθμοί » (1956), « Ό μεταπολεμικός κόσμος καί τό πρόβλημα τής παιδείας (1959) κ.ά. Στο τελευταίο διατυπώνει συγκεκριμένες υποδείξεις για τή λύση των εκπαιδευτικών μας προβλημάτων σε σχέση μέ τους νέους πνευματικούς προσανατολισμούς, οί όποιοι απαιτούν τή λήψη γενναίων αποφάσεων, για να καταστή δημιουργική ή πνευματική ζωή τοϋ τόπου, ανάλογη προς τή μεγάλη του πολιτιστική παράδοση.

Στο ιστορικό παρελθόν, άλλα καί στα μεγάλα Ελληνικά προβλήματα τοϋ παρόντος, αναφέρονται οί μελέτες, πού περιέχονται στον τόμο «La Grèce et les Balkans» (1947). Μνημονεύουμε τους τίτλους : «La Grèce entre la Méditerranée et les Balkans» — «Les Assises historiques d'un fédération dans les Balkans» — «Démetrius Cydonès et l'entente balkanique au XIVe

siècle» — La frontière septentrionale et les témoignages byzantins» — «L'épopée nationale des Bulgares» — «Grecs et Albanais dans l'Illyrie médiévale».

Τέλος, τον κ. Δ. Α. Ζακυθηνό απασχόλησαν «θεωρητικά προβλήματα τής Ιστορίας καί γενικά θέματα τής 'Ιστορίας τής Ευρώπης». Σ' αυτόν τον τομέα αναφέρονται τά έργα «Εισαγωγή εις τήν Ίστορίαν τοϋ Πολιτισμοΰ» (1952, δευτ. εκδ. 1955), «'Ιστορία καί ίστορικαί έπιστήμαι» (1961), «Féo­

dalité» (1959/1960) καί «Feudalisms» (1964). Θα ήταν δύσκολο, στο άρθρο αυτό, να αναφέρουμε όλες τις εργασίες,

μικρές καί μεγάλες, τοϋ κ. Δ. Α. Ζακυθηνοϋ, πού ή αναγραφή τους άπο τον ϊδιο (αύτ., σελ. 20­31) τις ανεβάζει σέ 173, χωρίς τά μικρότερα δημο­

σιεύματα του, λογοτεχνικά κείμενα, άρθρα εφημερίδων, μικρότερα άρθρα σ' εγκυκλοπαιδικά λεξικά, τις βιβλιοκρισίες του κλπ. 'Αλλά θα ήταν ουσια­

στική παράλειψη, αν δέν μνημονεύαμε τό τελευταίο έργο του «Ή Βυζαν­

τινή Αυτοκρατορία: 324­1071» (1968), πού τό χαρακτηρίζει μια πλή­

ρης ανανέωση δομής. Δυστυχώς, δέν μποροΰμε να κάμουμε τώρα λεπτομερή ανάλυση τοϋ περιεχομένου. 'Οφείλουμε να τονίσουμε, όμως, δτι εκείνο πού διακρίνει τό βιβλίο αυτό άπό τις άλλες ιστορίες τοϋ είδους είναι τό έξης : κατά τή διάταξη καί διάρθρωση τής ύλης εξαίρονται ιδιαίτερα οί ιδεολογικοί παράγοντες, πού καθώρισαν τήν πορεία τής αυτοκρατορίας, πράγμα πού αποτελεί εισαγωγή για μια γενικώτερη κατανόηση τοϋ Βυζαν­

τινού πολιτιστικού φαινομένου. 'Αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά κεφά­

λαια : «Τό Χριστιανικόν Ρωμαϊκόν κράτος» (324 ­ 395), «Τό Άνατολικόν Ρω­

— 646 —

μαϊκον κράτος» (395 ­ 512), «Ή οικουμενική Χριστιανική μοναρχία», «Το έρ­

γον τοϋ Ιουστινιανού» (518­565), «Το κράτος της οικουμενικής μοναρχίας» (565 ­ 610), «Ή κατάρρευσις τής οικουμενικής μοναρχίας και τοΰ έλληνορ­

ρωμαϊκοΰ κρατικοϋ συστήματος» (642 ­ 717). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρου­

σιάζουν, απ' αυτή τήν άποψη, τα κεφάλαια για τον ελληνικό Διαφωτισμό τής μέσης Βυζαντινής περιόδου, πού είχε γι' αποτέλεσμα τήν αποκατάστα­

ση τοϋ Πλάτωνα, καθώς και το κεφάλαιο «Ό κλασσικός ανθρωπισμός» (σελ. 425 κ.έξ.). Ή εργασία αυτή αποτελεί τήν πεμπτουσία των ερευνών τοϋ κ. Δ. Α. Ζακυθηνοΰ. Διακρίνεται, βασικά, για τήν αυθεντικότητα των κρί­

σεων πού εκφέρονται, για τήν ακρίβεια τών πληροφοριών πού παρέχονται και για τήν κρυστάλλινη διαύγεια τοΰ ύφους. Είναι, στην κυριολεξία, μια εργασία κλασική.

Πληροφοροΰμαι, ότι τυπώθηκε και θα κυκλοφορήση ό πρώτος τόμος τής «μείζονος» εκδόσεως «Βυζαντινή Ιστορία : 324 ­ 1071», κι' δτι ετοιμά­

ζεται ή αγγλική έκδοση τής «Τουρκοκρατίας» άπό τον οίκο Blackwell. Με το έργο τοϋ κ. Δ. Α. Ζακυθηνοΰ ασχολήθηκαν οί είδικώτεροι και

οί πιο ονομαστοί βυζαντινολόγοι και ιστορικοί, όπως οί : Α. Abel, Ch. Diehl, Ν. Jorga, Η. Pernot, Η. Grégoire, Fr. Dôlger, Κ. "Αμαντος, William Miller, M. Andreeva, Louis Bréhier, Ίωάνν. Βογιατζίδης, J. Longnon, Bôrje Knôs, P. Lemerle, Γ. 'Αναγνωστόπουλος, R. Janin.

* *

Ό κ. Δ. Α. Ζακυθηνός βρίσκεται σήμερα στή δημιουργικώτερη πε­

ρίοδο τής επιστημονικής του δράσεως. 'Ακαταπόνητος, με άγρυπνα τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του, εργάζεται πάντα, ολοκληρώνοντας ό,τι έχει γράψει. "Οσοι τον παρακολουθοΰν άπό κοντά, δεν μποροΰν να μή σεβα­

σθοΰν και να μήν εκτιμήσουν τις έπίμοχθες επιδόσεις του, τις τόσο καρ­

ποφόρες, πού αποτελούν ώραΐο παράδειγμα για τους νέους επιστήμονες, οί όποιοι τρέφουν ευγενείς φιλοδοξίες να κινηθοΰν και να δημιουργήσουν με ανάλογο τρόπο.

Ή Βυζαντινολογία στο πρόσωπο τοϋ καθηγητή και Άκαδημαϊκοΰ κ. Διονυσίου Α. Ζακυθηνοΰ βρήκε τον άξιο συνεχιστή μιας ζωτικής συγγρα­

φικής παραδόσεως. Γι' αυτό και περιμένουμε πολλά ακόμη άπό τον δη­

μιουργικό δυναμισμό του.

ΣΤΕΛΛΑΣ ΓΕΩΡΓΑΛΑ Φιλολόγου

ΒοηθοΟ Πανεπιστημίου

ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΔΟΥΜΑ (ΠΑΤΡΟΣ)

"Ενας αιώνας συμπληρώνεται φέτος από το θάνατο τοΰ διάσημου Γάλ­

λου μυθιστοριογράφου και δραματικού συγγραφέα 'Αλεξάνδρου Δουμά. Λίγοι συγγραφείς είδαν να άνατέλλη τόσο γρήγορα και να μεσουρανή το άστρο της δόξας τους, άλλα και να βασιλεύη με τήν ίδια ταχύτητα. Τα πολύτομα και πολυσέλιδα μυθιστορήματα του διαβάστηκαν τήν εποχή του δσο λίγα. Ήταν τα χρόνια πού τους αναγνώστες Μθελγαν τα ατέλειωτα αυτά αφηγήματα, με τις χιλιάδες σελίδες, όπου αναμειγνύονταν οί περιπέ­

τειες με τον £ρωτα και δ ίπποτισμός με τήν αχαλίνωτη φαντασία. Σ' αυτό τό είδος ό Δουμδς, πατήρ, κατέλαβε άπό τήν πρώτη έμφάνισί

του τα σκήπτρα. Τα μυθιστορήματα του γνώρισαν πολλές εκδόσεις και μετα­

φράστηκαν σ' δλες τις γλώσσες. 'Ακόμη καί στις ήμερες μας ανεβάστηκαν στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στα ραδιόφωνα και στις τηλεοράσεις, σέ σύντομες διασκευές πού ανταποκρίνονται καλύτερα στις απαιτήσεις τής εποχής μας. 'Οπωσδήποτε — αν και με διαφορετική πλέον άξιολόγησι — τό όνομα τοΰ Δουμδ παραμένει πάντοτε ζωντανό.

Γεννήθηκε εις Villers ­ Cotterets το 1803, και ή ζωή του ήταν περιπε­

τειώδης καί γεμάτη οικονομικές διακυμάνσεις. Γυιός του στρατηγοϋ 'Αλεξάν­

δρου Δουμά, απέμεινε χωρίς περιουσία μετά τό θάνατο του καί αρχικά εργά­

σθηκε ώς συγγραφέας σέ συμβολαιογραφείο* αργότερα, μέ τή μεσολάβησι του στρατηγοϋ Φουά, προσελήφθη στην γραμματεία του δούκα του Όρλεάν. Άπό τό 1830 εως τό 1832 έπεδόθηκε στην πολιτική ώς άκρως φιλελεύθερος, κατόπιν όμως συμφιλιωθείς μέ τήν βασιλεία έτιμήθηκε καί έπαρασημοφο­

ρήθηκε. Ώ ς άνθρωπος ήταν εύσπλαγχνικός καί βοηθούσε τους πτωχούς καί δυστυχισμένους συγγραφείς' παρ' ότι δέ απέκτησε μεγάλη περιουσία, δέν κατώρθωσε να τή διατήρηση, εξ αιτίας τής σπάταλης και άτακτης ζωής του. Άπό τήν μεταπολίτευση τοϋ 1848 άρχισε να δοκιμάζη τήν δυσμένεια της τύχης. Γεμάτος χρέη, παρά τήν χρηματική βοήθεια τοϋ γυιοΰ του, 'Αλέξαν­

δρου καί αύτοΰ, συγγραφέα τής περίφημης «Κυρίας μέ τάς Καμέλιας»,

— 648 —

κατέφυγε στο Βέλγιο. 'Από το 1860 έως το 1864 διέμεινε στην 'Ιταλία και για την ένωσί της συνεργάσθηκε μέ τον Γαριβάλδη. Τα τελευταία του χρόνια ζοΟσε μέ δαπάνες του γυιοϋ του, ώς πού, πριν άπό 100 χρόνια, το 1870, παρέδωσε το ευρύ και ταλαντούχο πνεύμα του.

Ό ΙΘ' αιώνας, πού στις μέρες του έζησε και έδημιούργησε ό 'Αλέξαν­

δρος Δουμας, μπορεί να όνομασθή αιώνας του μυθιστορήματος. Ό Chateau­

briand, μέ τήν «Atala» και τον «René», και ή κυρία de Staël προετοίμασαν τον Ρομαντισμό, πού ευνόησε τήν άναγέννησι καί επάνοδο στην επιτυχία του ιστορικού μυθιστορήματος. Σ' αυτό ακριβώς τό είδος, έδωσαν πρώτοι τό παρόν τους ô Alfred de Vigny, μέ τό πρώτο αξιόλογο ιστορικό μυθιστό­

ρημα τό Cinq­Mars, καί ό Δουμας μέ τους Τρεις Σωματοφύλακες, όπου μέ τό ιδιαίτερο ύφος τους οί Γάλλοι αυτοί μυθιστοριογράφοι διηγήθηκαν τα επεισόδια τών χρόνων τοΰ Λουδοβίκου XIII.

'Αργότερα καί πάλιν ό Δουμδς κυκλοφόρησε τα μυθιστορήματα περι­

πετειών, πού ζωηρά εκίνησαν τό ενδιαφέρον καί κυριολεκτικά αγκαλιάστη­

καν άπό τό αναγνωστικό κοινό. «Μετά εϊκοσιν έτη», «Ό Ύποκόμις της Βρα­

ζελόνης», «Οί Μοχικανοί τών Παρισίων» εϊναι μερικά άπό τα μυθιστορή­

ματα του, πού ανέρχονται σέ 250' άπ' αυτά προήλθαν δια διασκευής διά­

φορα έργα, πού ανεβάστηκαν στή σκηνή, όπως «Ή βασίλισσα Μαργκό», «Ό ίππότης τοΰ Ερυθρού Οίκου», «Ό Μοντεχρΐστος».

Ό ΙΘ' όμως αιώνας, διακρινόμενος άπό τήν Ρομαντική κίνησι, είχε σαν σκοπό καί τήν δημιουργία ενός μοντέρνου θεάτρου. Ό Β. Ουγκώ, στο έργο του «La préface de Gromwell», έδωσε τήν θεωρία τοΰ δράματος σύμφωνα μέ τήν οποία, τό δράμα έκανε να ξαναζή μια εποχή, ένα ολόκληρο βασίλειο, μέ τα πάθη, τις αντιθέσεις, ακόμη καί τα εγκλήματα και τις άσχημίες του. Ύπ' αυτή λοιπόν τήν έννοια προήλθε τό ιστορικό δράμα μέ θέματα μοντέρ­

να, πού καλλιεργήθηκαν κυρίως άπό τό 1829 έως τό 1835, άπό τον 'Αλέξαν­

δρο Δουμά μέ τό έργο του Ερρίκος Γ' σέ πρόζα, τήν μεγαλύτερη επιτυχία της Ρομαντικής Σχολής, προτού γραφή ό «Έρνάνης» τοΰ Ουγκώ άπό τους Alfred de Vigny καί Alfred de Musset καί τέλος άπό τον Β. Ουγκώ.

Ό Δουμάς, επιδοθείς στο ρομαντικό δράμα, απεδείχθη γονιμώτατος : «Χριστίνα» τό 1827, «Τερέζα» καί «Ό πύργος τοΰ Νέσλ» τό 1832. Μέχρι τό 1856 ακολούθησε σειρά έργων «Αγγέλα», «Ντον Ζουάν», «Ό Κήν», «Καλ­

λιγούλας», «Ή δεσποινίς Μπελίλ» καί «Όρέστεια», έμμετρη τραγωδία, πού παιζόμενα άπό σκηνής προκαλοΰσαν ποικίλες διαμάχες καί ευμενείς ή δυσμενείς κριτικές.

Δημιούργημα δικό του επίσης ήταν τό «Ιστορικό θέατρο», πού για τήν έπιμόρφωσι καί πνευματική καλλιέργεια τοΰ λαοΰ ανέβαζε ιστορικά έργα. Ή ιστορία της Γαλλίας, πού σχολαστικά έμελέτησε ό 'Αλέξανδρος Δουμδς, απετέλεσε τήν ακένωτη πηγή τής εμπνεύσεως τών έργων του. Τα δράματα

— 649 —

του ανέρχονται σε 25. Σε συνεργασία με άλλους, συνέθεσε τα κωμειδύλλια «Κυνήγι και "Ερως» και «Γάμος και Κηδεία».

Οί καλύτερες κωμωδίες του είναι : « Ό Γάμος επί Λουδοβίκου ΙΕ'» και «Αί δεσποινίδες του Σαινσύρ». Μα καί τα διηγήματα του, γεμάτα χάρι και γοητεία, έξεδόθησαν με τους τίτλους «Αναμνήσεις του Άντονύ» και «Αίθου­

σα όπλαμαχητικής». Θελκτικώτατα ήσαν τα ιστορικά δοκίμια καί τα παιδικά του διηγήματα,

ενδιαφέρουσες οί «Αναμνήσεις» του καί αί «Όμιλίαι». Μεταφράσεις των έργων του ελληνικά έγιναν άπο τον Ραγκαβή ( Ό

πλοίαρχος Πάμφιλος), τον Καμπούρογλου (Οί τρεις Σωματατοφύλακες) κ.ά. Στα δε φιλολογικά περιοδικά της εποχής του, τήν Ευτέρπη και τήν Πανδώ­

ρα, έδημοσιεύοντο μυθιστορήματα του σε συνέχειες. Προικισμένος ό 'Αλέξανδρος Δουμάς με ζωηρή φαντασία, ανεξάντλητη

γονιμότητα, υπερβολική ευκολία εκφράσεως καί άνεσι διατυπώσεως, υπήρ­

ξε ό πιο λαοφιλής μυθιστοριογράφος καί δραματικός συγγραφέας της επο­

χής του. Ήταν δημοφιλής διότι με τα έργα του κινούσε το ενδιαφέρον προς τήν κοινωνική ζωή. Πολλές φορές για να προκαλέση τήν συγκίνησι του αναγνωστικού κοινού μετεχειρίζετο έμφάσεις καί γενικά έντονα καί βίαια μέσα. Έγνώριζε όμως να δίνη στην δράσι ζωή καί αλήθεια. Ήταν έκ φύσεως ό πραγματικός άνθρωπος του θεάτρου καί, κατά τον Ουγκώ, δέν ήταν μόνον Ευρωπαίος αλλά παγκόσμιο πνεύμα.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητοΰ Πανεπιστημίου

ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΝ ΠΕΡΙ «ΠΕΝΙΑΣ»

Περί του Έπιφανίου ή Στεφάνου Δημητριάδου, διδασκάλου και λογίου άκμάσαντος περί τα τέλη του IH' αιώνος και τάς αρχάς τοϋ ΙΘ', ολίγα έχουν γραφή μέχρι τοϋδε ι. Γεννηθείς εις Σκίαθον το 1760 και σπουδάσας εις σχολεία του Πηλίου, μετέβη το 1781 εις Ρουμανίαν, ένθα συνεπλήρωσε τάς σπουδάς του και διετέλεσε γραμματεύς τοϋ ήγεμόνος της Βλαχίας Νικο­

λάου Μαυρογένη. Το 1797, ευρισκόμενος εν Βιέννη έξέδωκεν «Απανθί­

σματα» εκ διαφόρων βιβλίων. Έπιστρέψας βραδύτερον εις Ελλάδα έδίδαξεν εις σχολεία του Πόρου, της ΰδρας, της Ζαγοράς καί τής Κέας. Μετέσχεν ενεργώς εις τάς προεπαναστατικός ενεργείας καί κατόπιν εις τον 'Αγώνα, διακριθείς δια τον θερμόν πατριωτισμόν αύτοϋ. Παραλλήλως προς τήν δι­

δακτικήν δρασιν, συνέγραψεν έργα ποικίλου περιεχομένου, θεατρικά, ιστο­

ρικά, δοκίμια, επιγράμματα κλπ., εκ τών οποίων όμως ολίγα μόνον έχουν δημοσιευθή. Άπέθανεν εν Κέα τω 1827.

Μελετήσαντες άπό μακρού διάφορα χειρόγραφα, προτιθέμεθα να φέρω­

μεν εις φώς τα κυριώτερα έργα τοϋ λογίου τούτου, τα όποια καί αν δέν πα­

ρουσιάζουν άξιόλογον λογοτεχνικήν σημασίαν, δεν στεροϋνται όμως φιλολο­

γικού ενδιαφέροντος, αν ληφθή υπ' όψιν ή εποχή καθ' ην ταϋτα εγράφησαν. Τό κατωτέρω έκδιδόμενον κείμενον εύρηται μεταξύ τών καταλοίπων

του Σπυρίδωνος Λάμπρου, όστις καί πρώτος περιέγραψε τοϋτο2, έδημο­

σίευσε δε καί τινας πληροφορίας περί τοϋ Δημητριάδου, ώς καί άνέκδοτον «Αύτοβιογραφίαν» αύτοϋ «δια στίχων» 3.

1. Βλ. Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Έπιφάνιος Δημητριάδης ό Σκιάθιος, Νέος Έλληνομνήμων 13 (1916) 422 ­ 437. Μόνη ειδική μελέτη είναι Γ. Β α λ έ τ α, Οί αρχές του Νεοελληνικού θεάτρου, 'Αθήνα, εκδ. Πηγής 1953.

2. Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Κατάλογος τών εν 'Αθήναις Βιβλιοθηκών πλην τής 'Εθνικής. Δ' Κώδικες τής Βιβλιοθήκης Σπ. Π. Λάμπρου, Νέος Έλληνομνήμων 17 (1923) 298 έπ.

3. Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Έπιφάνιος Δημητριάδης ό Σκιάθιος, ενθ' άνωτ., σ. 425 ­ 430. Ό περιέχων το δοκίμιον κώδιξ απόκειται τώρα εν τώ Πανεπιστήμια) 'Αθηνών.

— 651 —

Πρόκειται περί συντόμου δοκιμίου, υπό μορφήν διαλόγου, με θέμα τήν πενίαν, έχει δε γραφή κατά μίμησιν των διαλόγων του Λουκιανού. 'Αντί του απλούστερου τίτλου «Περί πενίας», ό συγγραφεύς επιγράφει το δοκίμιόν του δια του τίτλου «Τίνας αν εϊποι λόγους κατά πενίας ό πενία τρυχόμενος», μιμούμενος και εις τοΰτο παλαιότερα έργα, ως το του Πλου­

τάρχου «Πώς αν τις άπ' έχθρων ώφελοΐτο», τό του Μεγάλου Βασιλείου «Προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών ώφελοΐντο λόγων» κ.ά.

Περιεχόμενον του έργου είναι ή περιγραφή τών δεινών τοΰ πένητος λογίου, αναξιοπαθούντος και έστερημένου τών στοιχειωδών μέσων ζωής, εν αντιθέσει προς τον άπαίδευτον πλούσιον. Τό θέμα τούτο άπετέλεσεν, ώς γνωστόν, τό αντικείμενον πολλών σατιρικών και διδακτικών έργων άπό τήζ αρχαιότατης εποχής μέχρι τών νεωτέρων χρόνων, μέ κύριον έκπρόσω­

πον τον Πτωχοπρόδρομον. Είναι προφανές ότι τό δοκίμιόν του Δημητριάδου, ώς και άλλα ανάλογα

κείμενα, εκτός τής σατιρικής και εν τινι μέτρω καυστικής διαθέσεως κατά τής κοινωνίας, ήτις παραγνωρίζει τάς πνευματικός αξίας και καταδικάζει εις άνέχειαν τους ανθρώπους τών γραμμάτων, έχει και διδακτικόν χαρα­

κτήρα, διότι τελικώς αποδεικνύει τήν ανωτερότητα τών εύπαιδεύτων ανθρώ­

πων έναντι τών αμόρφωτων. Πρωταγωνισταί του έργου είναι ό λόγιος πένης άφ' ενός και οί απαί­

δευτοι πλούσιοι άφ' έτερου. Ό πρώτος παραπονείται διότι εις τήν ζωήν του ένέπεσεν εις τα δίκτυα τής αδυσώπητου πενίας, ήτις περιπτύξασα αυτόν άπό παιδικής ηλικίας τον καταπιέζει μέ παντός είδους στερήσεις και πό­

νους. Μάτην ούτος προσπαθεί να απαλλαγή τών δεσμών, ότέ μέν ίκετεύων, ότέ δε απειλών αυτήν, διό ζητεί τήν συνδρομήν τών πλουσίων και τήν οίκονομικήν αυτών ένίσχυσιν.

'Αλλ' οί πλούσιοι, αντί να συγκινηθούν, εξανίστανται μάλλον κατ' αυ­

τού και τον καταδιώκουν, φοβούμενοι μήπως ούτος αφαίρεση τα αγαθά των, τονίζουν δέ ότι και μόνον ή γνωριμία μετά πένητος φέρει όνειδος εις τους πλουσίους. Ταυτοχρόνως όμως εκφράζουν τήν άπορίαν των πώς πένης αυτός και στερούμενος οικονομικών μέσων, ήδυνήθη να απόκτηση φιλο­

σοφικήν και ρητορικήν παιδείαν, ένώ αυτοί, παρά τον πλουτόν των, ουδέ τήν άλφάβητον έπέτυχον να έκμάθουν.

Ό πένης, έπαναλαμβάνων στίχους τοΰ τραγικού Λυκόφρονος, παρέχει εξηγήσεις εις γλώσσαν άρχαΐζουσαν, αλλ' οί πλούσιοι, μή κατανοοϋντες ταύτην, τον κατηγορούν ότι «άραβίζει», ομιλών γλώσσαν άκατάληπτον και απαιτούν να χρησιμοποιή τήν «κοινήν διάλεκτον».

Ό πένης, εις απλούν πλέον ιδίωμα, παρατηρεί ότι ή πενία συνοδεύεται μέν υπό πολλών δεινών, έχει εν τούτοις και εν πολύτιμον αγαθόν, δτι «εύμα­

θείς καθιστάνει τους πένητας». Ούτω ô ϊδιος είχε τήν εύκαιρίαν κατά τήν

— 652 —

νεότητα του να συναναστραφή τους επίσης πένητας μεγάλους φιλοσόφους Σωκράτην, Κλεάνθην, Ζήνωνα, Διογένην, Άνάχαρσιν, Αϊσωπον, συνεργα­

ζόμενος μετ' αυτών εις χειρωνακτικός απασχολήσεις. Και δεν ήδυνήθη μεν — ώς και εκείνοι — να απόκτηση πλοϋτον, άπέκτησεν όμως φιλοσο­

φικήν παιδείαν και ρητορικήν δεινότητα, της οποίας παρέχει αμέσως μαρ­

τυρίαν, επιτυγχάνων δια σοφιστικών συλλογισμών να άποδείξη ότι οί πλούσιοι δέν έχουν χρήματα, διότι δεν γνωρίζουν να χρησιμοποιούν ταΟτα, ότι είναι πένητες διότι επιθυμούν συνεχώς νέα πλούτη, ότι αυτός έχει τα πλούτη των διότι δέν έχει ανάγκην αυτών.

Οί πλούσιοι παρερμηνεύσαντες τους συλλογισμούς, νομίζουν ότι ό πένης αφήρεσε κρυφίως τα πλούτη των και σκέπτονται να σπεύσουν ϊνα διαπιστώσουν αν τοϋτο είναι αληθές. Τότε ό πένης, είρωνευόμενος αυτούς δια τήν άνησυχίαν των, αποδεικνύει δι' αντιθέτων τώρα συλλογισμών ότι ούτοι είναι πράγματι πλούσιοι και ότι ουδείς αφήρεσε τα αγαθά των, τα όποια παραμένουν ανέπαφα.

Οί πλούσιοι, αγανακτισμένοι διότι έπεσαν θύματα της ρητορικής δεινότητος του πένητος, σκέπτονται κατ' αρχάς να εκδικηθούν τούτον, εν συνεχεία όμως, έκτιμώντες τήν σοφίαν αύτοϋ, αποφασίζουν να προσφέρουν προς αυτόν σεβαστόν ποσόν, δια του οποίου και εκείνοι θα απαλλαγούν τυχόν επιβουλών του και αυτός θα καταστή ευτυχής, διότι ούτω δια της ευστροφίας και της παιδείας θα απαλλαγή της «θηριωδέστατης πενίας».

Ώ ς και εις άλλα έργα του, ό Δημητριάδης χρησιμοποιεί γλώσσαν άρχαΐζουσαν, μνημονεύει δε και ικανά χωρία κλασσικών συγγραφέων, ότέ μέν αύτολεξεί, ότέ δε μέ τινας μεταλλαγάς, προσαρμόζων ταϋτα προς τήν όλην άφήγησίν του ι.

Τό κείμενον είναι αύτόγραφον τοϋ Δημητριάδου και σφζεται εν καλή καταστάσει, φέρει έν τούτοις διορθώσεις, προσθήκας και διαγραφάς τινας, τάς οποίας έκρίναμεν περιττόν να μνημονεύσωμεν σιωπηρώς προέβημεν επίσης και εις τήν διόρθωσιν ορθογραφικών τίνων σφαλμάτων, οφειλομένων προφανώς εις άβλεψίαν.

Τό κείμενον του δοκιμίου έχει ώς κατωτέρω :

1. Κατωτέρω άναγράφομεν τα κυριώτερα προς κλασσικά κείμενα παράλληλα χωρία. Πλην τούτων όμως ό Δημητριάδης επαναλαμβάνει ενίοτε και λέξεις μεμονωμένος ή φράσεις.

— 653 —

f. 62r Τ ίνας αν εϊποι λόγους κατά πενίας ό πενία τρνχόμενος

(Π έ ν η ς) Κακώ μεγίστω ι, ώ άνδρες ξυμπολϊται, συνήντησα και τών κακών κα­

κίστω και θηρών απάντων μοχθηροτάτω, τή θηριωδέστατη πενία2, ής και τοϋνομα εκφράσαι φρικτον και την ξννανλίαν δοκιμάσαι φρικτότερον 3. "Ωφε­

λον γαρ αν λέγειν εχιδναν ή ϋδραν 4 ή Χίμαιραν 5 ή Άμφίσβαιναν ,; ή λέαι­

5 ναν ή πάρδαλιν ή άλλο τι τών σαρκοβόρων θηρίων ταύτην την μιαράν. Τά γαρ θηρία πάντα εν ερημίαις και δρεσι διάγοντα, δνσαναπάντητά εϊσι, αντη δε ή κατάρατος πανταχόθεν μοι παρίσταται και πανταχόσε μοι συμπαρο­

μαρτεί, και οίκοι μενοντι ξννοικός μοι γίνεται και οίκοθεν εξιόντι ξννοδοι­

πόρος, άλλα και καθεύδοντι εννπνιον και νπαρ 7 εγειρομένω και εν παντι 10 καιρώ και τόπω δνσειδεστάτη παράστασις.

Νηπιόθεν γαρ προσκολληθεΐσά μοι και μειρακίω γεγονότι σνμπαρήν και εις άνδρας εληλυθότι ουκ απέστη και εις γήρας ήδη βαδίζοντι ουκ άπονοστεΐ και αείποτέ με δάκνει και πλήττει και κατατρύχει και πάντα λίθον, δ λέγε­

ται 8, κινεί 9, ώστε με πένην και λέγεσθαι υπό τών ανθρώπων και είναι, μετα­

15 δίδουσα μοι τω μολνσμώ αυτής και τής ουσίας αυτής τής πίκρας ταύτης προσωνυμίας.

Ουδέποτε γαρ εϊασέ με τρυφήσαι ή λαμπροΐς ιματίοις άμφιέσασθαι ή μετά ενδόξων συμπαρεδρεϋσαι, άλλα θερμούς μοι και λάχανα εμπίπλησι την πήραν ,υ και ράκη με επενδύει και μετά σκυτοτόμων μικκύλων u συγκαθέ­

20 ζει και πενιχρά μοι λέγει και γοερά μοι εξάδει και ουδέν μοι τερπνόν ή χα­

ρίεν εργάζεται. "Ενθεν τοι και δριμύτερον προς αυτήν διετέθην πολλάκις και εξύβρισα

ταύτην και βακτηρίαν κατά νώτον επέθηκα, πολλάκις δε και ήπιωτέροις λό­

γοις καϊ παρακλήσεσιν εχρησάμην : 'Ω δειλή πενία, — λέγων — τι μέλλεις 25 παρ' αλλ' άνδρ' Ιέναι; Τι δε δή μ' ουκ εθέλοντα ψιλεϊς; "Αλλ" ΐθι, και δόμον

άλλον άποίχεο, μήτε μεθ' ημών δυστήνου βίου τοϋδέ με εχε. f. 62ν H δε κωφεύει προς ταΰτα, ώσπερ ασπίς κωφή \\ και βύουσα τα ώτα,

ήτις ουκ επακούσεται φωνής επαδόντων, αλλά ταύτην φαρμακοϋσθαι φαρμα­

κευομένην παρά σοφώ, εφησεν ο Προφήτης 12. 'Εγώ δε φάρμακον προς ταύ­

30 την τήν θηριώδη πενίαν ουκ ήδυνήθην εξευρείν εάν δ' ύμεϊς, φιλανθρωπό­

τατοι ξυμπολίται, φάρμακα επίστασθε, σπεύσατε με άπαλλάξαι τής θηρός. Ήτόνησέ μου γάρ, ώς βλέπετε, και σώμα και πνεύμα και εκφράσαι το πά­

θος λόγου δύναμις ουκ ενεστί μοι και τήν ύμετέραν συμπάθειαν διεγεϊραι εύγλωττία ου πάρεστι.

— 654 —

B5 Πας γαρ άνήρ πενίη δεδμημένος, ως φησί πού τις τών ποιητών, ξυμ­

πολΐται, οϋτ είπεϊν, οϋτ ερξαι δύναται' γλώσσα δέ οι δέδεται12. Ει γοϋν ενεστιν νμιν ίχνος φιλανθρωπίας ή ρανίς φιλαδελφίας, απαλλάξατε με, κραυ­

γάζω όσον μοι σθένος άπολέλειπται, απαλλάξατε με, ξνμπολΐται, εκ ταύτης της θηρός, ίνα και υπέρ Ήρακλέα υμάς εξυμνήσω καϊ υπέρ Θησέα εύεργέ­

40 τας ανακηρύξω, δτι ου προς ϋδραν σωματοφάγον, ουδέ προς Μινώταυρον σαρκοβόρον ήμϊν ο πόλεμος, άλλα προς πενίαν ήμϊν 6 άγων, πενίαν την καρ­

χαρόδοντα u, την καταναλίσκουσαν και σώμα και πνεύμα, την εκμυζοϋσαν δια βίου τάς ευγενεστέρας τών ανθρώπων δυνάμεις, την θανατοϋσαν και μη θανατοϋσαν όσημέραι τους πένητας και έκτείνουσαν δια βίου τον θάνατον

45 εκείνων, Ινα φοβερώτερον επεργάσηται το κακόν έκτεινόμενον. Εΐπον, ώ ξυμπολΐται, όσον εξεστι πένητι ειπείν, έδεήθην όσον μοι σθέ­

νος. Είπατε δέ και ύμεϊς η μάλλον έργω τελέσατε τα προς σωτηρίαν. f. 6Zr Άλλα τι βλέπω; \\ Θροϋς εγείρεται τών πλουσίων όρμώσι κατ' εμοϋ

τοϋ παντλήμονος μετά ροπάλων και φρήτρη φρήτρηφιν άρήγει u, βάκτρον 50 δε βάκτροις.

Alai, τοϋ τάλανος, Ιού, Ιού τοϋ δυστήνου, ÔJ, ώ τοϋ πενιχρού! Κατεά­

ξατέ μου το κρανίον m, άνεσπάσατέ μου τάς τρίχας, συνεθλάσατέ μου τα οστά! Τι δέ και καθυβρίζετε και προπηλακίζετε και λακτίζετέ με τον πανάθλιον; Τοϋ χάριν ταΰτα, ξυμπολΐται, κατ εμοϋ δυστήνου ποιείτε;

Πλούσιοι 55 Ουκ οΐδας, κύον, δτι πένης υπάρχεις, τών ανθρώπων το κάθαρμα καϊ

ανδρών το άνδράποδον; Ουκ οϊδας δτι και το εΐδέναι πένητα όνειδος φέρει τοις πλουσίοις και νόμος αύτοϊς τα νώτα στρέφειν και ως αποφράδας θύρας " μη πλησιάζειν; Πολλώ δη μάλλον και άναστρέφεσθαι μετ αυτών και έπα­

κούειν ληρούντων. GO Άλλα τις σε εδίδαξεν, ώ δείλαιε, δημηγορεϊν; Τις σε έμαθε το πείθειν;

Μη και συ οΐσθα κακοϋ κόρακος κακόν ωόν 18; Παρά μικρόν γαρ αν ημάς, κατάρατε, κατέπεισας φιλάνθρωπους γενέσθαι και μεταβαλέσθαι τα συνε­

νοϋντα ημάς ήθη και μεταδοϋναί σοι τών ημετέρων χρημάτων και πένητας εαυτούς καταστήσασθαι τη αφαιρέσει τοϋ μέτρου, εΐ μη ξύμμαχος ή θηριω­

65 δια και απανθρωπιά ήμϊν παρεγένετο. τΩ Ζεϋ άπόμυιε και Λαπέρσιε και γιγαντολέτορ 19/ Φύϊ, φύϊ, φύϊ20

τοϋ κακοϋ! Τ αυτόν αν επεπόνθειμεν και ήμεϊς υπό τούτου τοϋ καταράτου πένητος, οίον και αυτός ποτέ έπαθες υπό τών γιγάντων, δτε το σον άφαρ­

πάσαι βασίλειον κατά σοϋ καθωπλίσαντο. 70 Άλλ' ούτος ό μιαρος ούχ δπλοις ημάς έπειράθη καταβαλεϊν, άλλα λό­

γοις πειθηνίοις, λόγοις ρητορικοϊς! Άλλ' είπε ήμϊν, ώ κατάρατε, πόθεν εδι­

δάχθης ταΰτα ή πώς γέγονας πένης σοφός! 'Ημείς, πλούσιοι δντες, ου μόνον\\

­ 655 —

f. é3v ουκ εγευσάμεθα άκρω δακτύλω, δ λέγεται, φιλοσοφίας και ρητορικής2i, άλλα καί οί πλείονς ημών ουδέ το άλφάβητον ϊσασι. Ό πλούτος δ' ήμίν γί­

75 νεται μόνος και φιλοσοφία και άλφάβητον και ώς σοφούς ημάς οί πάντες τιμώσι και εχέφρονας και αλλάς χάριτας ο πλούτος ήμίν έπιχέει, δτι ό πλού­

τος καί Μαργίτας 22 όντας Ήρακλεϊς άναδείκννσι, και Θερσίτας τυγχάνον­

τας Ναρκίσσους 23 παρίστησι, και πολνζήτητοί εσμεν τοις κόλαξι και μάλιστα ταίς γυναιξί. Συ δε, άνδράποδον, άνευ πλούτου, πώς πείθεις;

80 Πένης Λέξω τα πάντα νητρεκώς, ώ πλούσιοι, αρχής άπ' άκρης' ην δέ μηκυνθή ο λόγος, συγγνώθητέ μοί' ου γαρ ήσυχος κόρη έλυσε, χρησμών, ώς πριν, αΐόλον στόμα,

85 αλλ' άσπετον χέασα παμμιγή βοήν δαφνηφάγων φοίβαζεν εκ λαιμών δπα, Σφίγγας κλεινής γήρυν εκ μίμου μένη. Τών άσσα θυμώ καί δια μνήμης εχω, κλύοιτέ μοι, ώνακτες άργυρόφρονες. 'Εγώ δ' άκραν βαλβίδα μηρίνθου σχάσας

90 ανειμι λοξών ες διεξόδους επών, πρώτην άράξας νύσσαν, ώς πτηνος δρομεύς u.

Πλούσιοι Αϊ, αϊ, τον πολύστονον, πώς άραβίζει25/ 'Αλλ' άλις σοι, δύστονε, τα

αραβικά ταϋτα προοίμια! Μέτελθε τά λοιπά εις τήν κοινήν διάλεκτον, πεφι­

λημένην τυγχάνουσαν ήμίν.

Πένης 95 "Εγώ γαρ ειπον ύμίν, ώ πλούσιοι, πένης ών παιδιόθεν και πενία συ­

ζήσας, υπ* αυτής κατατρύχομαι. 'Αλλ' έχει και αυτή επί τοις δεινοΐς εν τι καλόν, δτι εύμαθεϊς καθιστάνει τους πένητας. Ή γαρ πενία, φασί, τέχνας κατεργάζεται2(!.

f. 64r "Οθεν και τω Σωκράτει, λιθοξόω δντι ποτέ, συμπαρήμην, και || συν 100 τω Κλεάνθει21 ϋδωρ ήντλουν νύκτωρ εκ του φρέατος και ήμαρ συνακροατής

αύτω Ζήνωνι28 εγενόμην, και τω Διογένει29 διέτριβον κυνικώς φιλοσόφων, και τω συνήθει εκείνω Άναχάρσει30 συνέπλεον, και συν τω φιλομύθω ΑΙ­

σώπω 31 τω Ξάνθω 32 δεσπότη συνεδούλευον και εκ της φιλοσοφίας εκείνων μετέλαχον. Πλούτου δέ ουκ ήδυνήθην υπό τών πλουσίου μεταλαχεϊν, πληγών

105 δε καί μαστιγών ύψ" υμών ήδη ήξίωμαι.

— 656 —

'Αλλά διαλεχθήσομαι ύμΐν, ώ πΡ.ούσιοι, σνλλογιστικώς, ύμεΐς δ' εξαύ­

δετε, μη κεύθετε νόω33 :

αοζ συλλογισμός 01 μη έχοντες εν χρήσει τα ^ρ^αατα, ουκ εχουσι χρήματα' νμεΐς ουκ έχετε αυτά εν χρήσει,

110 άρα ουκ έχετε χρήματα.

βος συλλογισμός Ου αν ουκ εχη τις, ου μεταδίδει έτέρω' νμεΐς πλοΰτον ου μεταδίδετε, άρα πλοντον ουκ έχετε.

γος συλλογισμός rO επιθυμών άει πλουτεΐν, πένης εστί·

115 ύμεΐς άϊδίως επιθυμείτε πλουτεΐν, άρα πένητες ύμεΐς εστε.

δος συλλογισμός Λέξω ôè ετι :

Ό έχων τι, ον ζητεί αυτό παρ' υμών εγώ πλοντον ον ζητώ παρ' υμών,

120 άρα εγω τον νμέτερον πλοντον.

Πλούσιοι Φνϊ, φνϊ, φνϊ του κακοϋί Βάλω μεν, βάλωμεν τον κατάρατον τοις άφθό­

νοις λίθοις, τον άλιτήριον. Οντος ο μάγος, ούτος ό μιαρος άψείλετο ήμΐν εν f. 64ν άκαρεί πάντα τον πλοϋτον. \\ Μέτελθε, Ζεϋ τερπικέραυνε λί και άργυρότοξε

"Απολλον, τον κατάρατον αυτόν ! 125 'Ημείς δε τι μένομεν οι πλούσιοι; ' Απέλθω μεν ώς πτηνοι δρομείς 35 είς

τάς ημετέρας οικίας. 'Εκζητήσωμεν τονς εν τοις κιβωτίοις κατησφαλισμένους διπλοΐς κλείθροις θησαυρούς ημών, άνορύξωμεν και τους εν τη γη κατορω­

ρυγμένους ή άλλου πόθεν εν παραβύστω ή εν τοις τείχεσιν ή εν τοις κρυ­

­ψώσι κεκρυμμένους, και ϊδωμεν αν ό μάγος ούτος και δολόμητις άφε^το 130 ήμΐν τους θησαυρούς τή πολυμηχάνω αυτού τέχνη.

Τι δέ; 'Αλλ' νμεΐς, το εν κέρας της φατρίας μενεΐτε, παραφνλάττοντες τον δόλιον, μη απόδραση.

Πένης Μενεΐτε, ώ πλούσιοι, μη θορυβεΐσθε' σιγάτε άτρεμεί και μακροΐς τοις

ώτίοις επακούσατε 3G. Ό γαρ πλούτος ου κατέλιπεν υμάς.

— 657 —

Πλονσιοι

135 Λέγε, κάθαρμα, λέγε άλλας πλεκτάνας καϊ όψει δτι τα οστά σον πάντα συντριβήσονται.

Πένης συλλογισμός α°ζ

Οι μη έχοντες εν χρήσει τα χρήματα, ουκ εχουσι ^ρ^αατα* νμεΐς έχετε αυτά εν χρήσει, άρα έχετε ^ ρ ^ α τ α .

συλλογισμός βος

140 "Ο επιθυμών άει πλουτεϊν, πένης εστί' ύμεϊς αίδίως ουκ επιθυμείτε πλουτεϊν, άρα πένητες ύμεΐς ουκ εστέ. ||

συλλογισμός γος

f. 65r Ού αν ουκ εχη τις, ου μεταδίδωσιν ετέρω' ύμεΐς πλοϋτον μεταδίδετε,

14δ άρα πλοϋτον έχετε.

συλλογισμός δος Ό έχων τι ού ζητεί αυτό παρ' υμών εγώ πλοϋτον ζητώ παρ' υμών, άρα ουκ εχω τον ύμέτερον πλοϋτον.

Μη θροεΐσθε, λοιπόν, ώ πλούσιοι. 'Ιδού έχετε τον ύμέτερον θησαυρόν : 150 έχετε εν χρήσει τα χρήματα, ϊν' έχετε χρ^αατα,

μη επιθυμείτε άεί πλουτεϊν, ϊν' ήτε πλούσιοι, μεταδίδετε τοΰ πλούτου ού έχετε, ίνα εχητε πλοϋτον, δότε μοι πλοϋτον δν ζητώ παρ' υμών, iva μη εγό) εχω τον ύμέτερον πλοϋτον.

Πλούσιοι "Ω τοϋ καθάρματος! πώς εν άκαρει μετέστρεψε πάλιν ήμϊν τον πλοϋτον,

155 δν εν ριπή πρότερον ημάς άφείλετο. "Ω χρυσέ, δεξίωμα κάλλιστον βροτοϊςΆ1! και το εχειν σε φόβος καί το

μη εχειν σ οδύνη! Χάρις σοι, Ζεϋ άλεξίκακε και άργυρότοξε "Απολλον και κερδώε Έρμη και δικαστική Νέμεσις m !

Άλλα πώς έκφευξόμεθα εις τέλος τον παμπόνηρον αυτόν ; 160 Δώμεν μέρος τω καταράτω εκ τον ημετέρου πλούτου, ϊν απαλλαγώμεν

42

— 658 —

απ αντον τον μιαροϋ. "Αλλως δε και ή πενία αντη βλοανρον ενατενίζει προς f. 65ν ημάς ή μο\\χθηρά και ή θέα ταύτης δνσφόρητος. Δώμεν και άπαλλαξώμεθα.

'Ιδού, ώ πένης, πεντακόσιους χαρίζεται αοι δαρεικονς39 ή ημετέρα φατρία. Ίκανον δώρον πένητι και κννικω. "Απελθε εν ειρήνη και σύγγνωθι

165 ήμϊν των πληγών και μη επιβούλενε τον λοιπόν τω ήμετέρω πλούτω.

{Π έν η ς) Εΰγε, νμϊν, ώ πλούσιοι! Ενγε, και εμον τον πένητος, δτι κατέστησα

ν μας τω δντι πλονσίους εν τω καταστήσαι ν μας φιλάνθρωπους! 5Απέλθετε και νμείς εν ειρήνη και μέμνησθε πλοντονντες της κοινής

τύχης : "Αστατον γαρ αντη και το μέλλον άόρατον40. Ό γαρ Ζενς το τάλαν­

170 τον επιρρέπει άλλοτε άλλως, άλλοτε μεν πλουτεϊν, άλλοτε μηδέν εχειν41. Ποιήσατε οϋν φίλους εκ τον Μαμωνά της αδικίας, οϋ νυν έχετε, Ιν εχητε αντονς βοηθοϋντας, δτε ονκ εχητε.

Σν δέ, δειλή πενία, άπελθε ήδη απ" εμον' οι γαρ πεντακόσιοι δαρεικοί, ώς βλέπεις, κατατοξενσονσί σε.

Το βραχύ τούτο κείμενον, παρά τήν αφελή διατύπωσιν και τους ετι αφελέστερους συλλογισμούς, δεν στερείται ενδιαφέροντος, άφ' ενός μέν διότι πλουτίζει τάς περί του συγγραφέως γνώσεις και άφ' έτερου διότι απο­

τελεί εϋγλωττον μαρτυρίαν περί της αρχαιογνωσίας λογίου και διδασκάλου τής περιόδου τοΟ ελληνικού διαφωτισμοΟ.

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1.— κακω μεγίστω... σννήντησα... πενία' συνήθης είναι εις τους αρχαίους ό χαρα­κτηρισμός τής πενίας δια τοΟ επιθέτου «κακή». Βλ. 'Ησιόδου Έργα 638 : «άλλα κακήν πενίην, τήν Ζενς ανδρεσσι δίδωσι».

2.— θηριωδέστατη πενία· βλ. και κατωτέρω στίχ. 30 : την θηριώδη πενίαν. 3.— Ή δια μελανών χρωμάτων περιγραφή τής πενίας είναι συνήθης είς τους αρχαίους

συγγραφείς. Βλ. χαρακτηριστικός τήν σχετικήν περιγραφήν είς 'Αριστοφάνους Πλοΰ­

τον στίχ. 422 ­ 443 :

Χρεμνλος (προς τήν πενίαν) Συ ό' εϊ τις; Ώχρα μεν γαρ είναι μοι δοκεϊς.

Βλεψίδημος "Ισως Έρινννς εστίν εκ τραγωδίας' βλέπει γέ τοι μανικόν τι και τραγφδικόν.. .

Πενία Πενία μέν οϋν, ή σφφν ξυνοικώ πόλλ' ετη.

•

— 659 —

Βλεψίδημος "Αναξ "Απολλον καί θεοί, ποί τις φύγ>];

Χρεμύλος Ούτος, τι δρας; ώ δειλότατον συ θηρίον. . .

Βλεψίδνμος Πενία γάρ εστίν, ώ πόνηρ', ής ονδαμοΰ ονδεν πέφνκε ζωον εξωλέστερον .. .

4.— νδρα­ όφις θαλάσσης. 5.— Χίμαιρα· το γνωστόν μυθολογικον τέρας, το άποφυσων πϋρ. 6.— Άμφίσβαινα· είδος οφεος, περιπατοϋντος και προς τα εμπρός και προς τα

οπίσω (Αίσχ. Άγαμ. 1233). 7.— νπαρ· το αληθές και πραγματικόν, εν αντιθέσει προς το ένύπνιον βλ. Όδ.

τ 547 : «ουκ δναρ, αλλ' νπαρ», 8.— δ λέγεται· ύποδηλοΐ ρητον ή παροιμίαν, βλ. επίσης στίχ. 13. 9.— πάντα λίθον κινεϊ· γνωστή ρήσις.

10.— λάχανα εμπίπλησι την πήραν βλ. και Άριστοφ. Πλ. στίχ. 298 : «πήραν έχοντα λάχανα τ' άγρια δροσερά». Ή περιγραφή περί τής αθλίας διαβιώσεως τοϋ πένη­

τος ενθυμίζει εν πολλοίς άνάλογον περιγραφήν έν Άριστοφ. Πλ. στίχ. 534 έπ. 11.— μικκύλων ό μίκκνλος ύποκοριστικον τοϋ μικρός, χρησιμοποιείται υπό τοΟ

συγγραφέως μέ τήν εννοιαν τοΰ «ταπεινός». 12.— εφη ό Προφήτης· βλ. Ψάλμ. 57, 5 ­ 6 : «ώσεί άσπίδος κωφής και βνούσης τα

ώτα αντής, ήτις ουκ εισακούεται φωνήν επαδόντων φαρμάκου τε φαρμακενομένον παρά σοφον».

13.— άνήρ πενία δεδ μη μένος .. .· βλ. Θέογν. 177: «και γαρ άνήρ πενίη δεδμημέ­

νος οντε τι ειπείν ονθ' ερξαι δύναται, γλώσσα δέ οι δέδεται». 14.— καρχαρόδοντα· βλ. Ίλ. Κ 360 : «καρχαρόδοντε δύω κύνε» καί άνάλογον έκφρα-

σίν «καρχαρόδοντα και σαρκοφάγον». 15.— φρήτρη φρήτρηφιν άρήγεΓ βλ. Ίλ. Β 362 : «κρίν άνδρας . . . κατά φρήτρας, ώς

φρήτρη φρήτρηφιν άρήγει». 16.— κατεάξατέ μου το κρανίον βλ. Εύριπ. Κυκλ. 683 : «το κρανίον παίσας κατέαγα». 17.— αποφράδας θύρας· κατά το «αποφράδες πύλαι», δια των οποίων μετεφέροντο οί

κατάδικοι. 18.— κακόν κόρακος κακόν φόν βλ. Σέξτ. Έμπειρ., ρητ. 99: «εκ κακόν κόρακος

κακόν ώόν». 19.— Ζεν άπόμυιε... Λαπέρσιε... γιγαντολέτωρ­ «άπόμνιος» ό Ζευς έκαλείτο ώς

άποδιώκων τάς μυίας (Παυσ. 5, 14, 1), ό χαρακτηρισμός «Λαπέρσιος» άπαντςί έν Λυκό­

φρονος 'Αλεξάνδρα, στίχ. 1369 : «πρώτος μεν ήξει Ζηνί τώ Λαπερσίω» (Λαπέρσαι έκα­

λοΟντο οί Διόσκουροι ώς καταστρέψαντες τήν πόλιν Λάν), «γιγαντολέτωρ» δέ ή «γιγαντο­

λέτης» προσωνομάζετο ό Ζευς ώς καταστροφεύς τών γιγάντων (Λουκ. Φιλόπατρις 4). 20.— φνϊ, φύΐ, φύν έκ του «φν», είναι επιφώνημα πόνου και απέχθειας· βλ. καί

κατωτέρω στίχ. 66 καί 121. 21.— ουκ εγευσάμεθα ακρω δακτύλφ· παροιμιώδης εκφρασις «δακτύλω ακρω άψα­

αθαι». Βλ. καί Λουκιανοΰ Δημώνακτος βίος. 4 : «ουδέ κατά τήν παροιμίαν ακρω τώ δακτύλφ άψάμενος ήπίστατο». Προκοπ. Γαζ., Επιστολή 31 : «ακρω δακτύλω γεύεσθαι».

22.— Μαργίτας· Μαργίτης ήτο ήρως ομωνύμου έπους (εσφαλμένως αποδοθέντος εις

— 660 —

τον Όμηρον) , ηλίθιος καί μωρός, τον όποιον χαρακτηρίζει αρκούντως ό στίχος «πολλά ήπίστατο έργα κακώς δ' ηπιότατο πάντα».

23.— Θερσίτας... Ναρκίσσους­ γνωστός ό πρώτος ώς υπόδειγμα ασχήμιας, ό δε δεύτερος κάλλους.

24.— Τό χωρίον, είλημμένον έκ της αρχής του ποιήματος «Αλεξάνδρα» τοΰ τρα­

γικού Λυκόφρονος, 'έχει έν τφ πρωτοτυπώ ώς κατωτέρω (Lycophronis, Alexandra, edidit Lorenzo Mascialino, Lipsiae 1964, σελ. 1, στίχ. 1 ­15) :

Λέξω τα πάντα νητρεκώς, à μ Ιστορείς, αρχής απ' άκρας' ην δε μηκννθή λόγος, σύγγνωθι, δέσποτ'· ου γαρ ήσυχος κόρη έλυσε χρησμών, ώς πριν, αΐόλον στόμα· αλλ' άσπετον χέασα παμμιγή βοήν δαφνηφάγων φοίβαζεν έκ λαιμών δπα, Σφίγγας κελαινής γήρυν εκμιμουμένη. Τών ασσα θυμώ καί δια μνήμης εχω, κλνοις αν, ώναξ, κάναπεμπάζων φρενι πυκνή διοίχνει δυσφάτους αινιγμάτων οϊμας τνλίσσων, ήπερ εύμαθής τρίβος ορθή κελενθω τάν σκότω ποδηγετεί. 'Εγώ δ' ακραν βαλβίδα μηρίνθου σχάσας ανειμι λοξών ες διεξόδους επών, πρώτην άράξας νύσσαν, ώς πτηνος δρομενς.

Ό Δημητριάδης παραλείπει τους στίχ. 10 ­12, επιφέρει δέ καί τινας επουσιώδεις μεταβολάς, προσαρμόζων τό πρωτότυπον προς τό κείμενον τοϋ δοκιμίου του.

25.— πώς άραβίζει­ δηλ. ομιλεί γλώσσαν άραβικήν, έν τη έννοια άγνωστου καί άνελ­

ληνικής. 26.— ή γαρ πενία τέχνας κατεργάζεται· γνωστή ρήσις. 27.— Κλεάνθει­ είναι ό στωικός φιλόσοφος, ό επονομαζόμενος «φρεάντλης». 28.— Ζήνωνι· Ζήνων ό Κυτιεύς υπήρξε φιλόσοφος, αρχηγός της στωικής φιλο­

σοφίας. 29.— Διογένει· πρόκειται περί του γνωστού κυνικού φιλοσόφου Διογένους τοΰ έκ

Σινώπης. 30.— Άναχάρσει· ό έπί Σόλωνος επισκεφθείς τάς 'Αθήνας διάσημος Σκύθης. 31.— Αίσώπφ­ πρόκειται περί τοϋ γνωστού μυθογράφου Αισώπου έκ Φρυγίας,

δστις είχε διατελέσει δούλος έν Σάμφ. 32.— Ξάνθφ· ούτος ήτο φιλόσοφος έν Σάμω, περί τοΰ οποίου όμως ουδεμία πληρο­

φορία διεσώθη. 33.— έξανδετε, μη κεύθετε νόφ· βλ. Ίλιάς Α 363 : «εξανδα, μη κεϋθε νόφ». 34.— τερπικεραυνε· χαρακτηρισμός τοΰ Διός, ώς τερπομένου δια τους κεραυνούς. 35.— πτηνοί δρομείς : βλ. ανωτέρω, στίχ. 125 : «πτηνος δρομεύς». 36.— μακροίς τοίς ώτίοις επακούσατε· δηλ. ακούσατε μετά προσοχής. 37.— ώ χρυσέ, δεξίωμα κάλλιστον βροτοϊς· βλ. Εύριπ. Βελλερ. άπόσπ. 15 : «<δ

χρυσέ, δεξίωμα κάλλιστον βροτο'ις· αίθόμενον γαρ πΰρ άτε, διαπρέπεις καί ννκτωρ καί μεθ' ήμέραν».

38.— άλεξίκακε... άργνρότοξε... κερδώε... δικαστική· συνήθεις χαρακτηρισμοί τών μνημονευομένων θεών.

— 661 —

39.— δαρεικονς­ δαρεικος ήτο χρυσουν ή άργυροΰν νόμισμα τών Περσών, άντι­

στοιχοϋν περίπου προς εΐκοσιν άττικάς δραχμάς. 40.— αστατον γαρ αϋτη και το μέλλον αόρατον βλ. Ισοκράτους 5, 29 : «κοινή γαρ

ή τύχη και το μέλλον αόρατον». 41.— ά γαρ Ζευς το τάλαντον επιρρέπει. . . · Θεόγν. 157 : «Ζευς γάρ τοι το τά­

λαντον επιρρέπει άλλοτε αλλφ, άλλοτε μεν πλοντεΐν, άλλοτε δε μηδέν εχειν».

ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΤΟΝ ΚΑΛΒΟ

Ό Κάλβος δεν κατέληξε στην άρνηση της ομοιοκαταληξίας αβασά­

νιστα και δίχως πειραματισμούς. Θα εΐταν παράξενο να είχε φτάσει στην αποκρυστάλλωση μιας εκφραστικής χωρίς τη σοβαρή αντιμετώπιση ενός προβλήματος τόσο καίριου για τήν εποχή του.

«Ή αρμονία της περιόδου», αποφαίνεται κατηγορηματικά, «είναι αναγ­

καία όχι μόνον ώς αποτελεσματικό ν μέρος τής ποιήσεως, άλλα ακόμη ώς μέσον, τύ όποιον μας ελεύθεροι άπό τήν βαρβαρότητα τών όμοιοκαταλή­

ξεων» Κ Αυτή ή αντίληψη και ή εφαρμογή της πρέπει να είναι άπό τα απο­

τελέσματα ενός μακροχρόνιου προβληματισμού. Σε μια τέτοια υπόθεση μας οδηγούν μερικές άπό τις ιταλικές νεανικές του απόπειρες, όπως, π.χ., οί «Δαναΐδες» (1813) και ή «'Ωδή εις Ιονίους» (1814), σέ σύγκριση μέ τις μετέπειτα δημιουργίες του. Για τό διάστημα 1815 ­1821 μπορεί να γνωρίζου­

με αρκετά για τήν πνευματική του δραστηριότητα, όμως δέν έχουμε πληρο­

φορίες για τους στιχουργικούς του προσανατολισμούς. Ό Κάλβος ταξιδεύει στην Ευρώπη, γνωρίζει τις ξένες λογοτεχνίες, διαμορφώνει τό αισθητήριο του. Είναι μια περίοδος κυοφορίας, κατά τήν οποία καλλιεργεί ορισμένες προδιαθέσεις και στρέφεται προς νέες κατευθύνσεις συμφωνότερες μέ τήν ιδιοσυγκρασία του. Τό ξέσπασμα τής Επαναστάσεως του '21 θα διάλυση κάθε λυρικό του δισταγμό. Ένα άνομοιοκατάληκτο ποίημα του, πού θα πρέ­

πει να γράφτηκε αμέσως έπειτα άπό τό έθνεγερτήριο άγγελμα2, μας δεί­

χνει τα αποτελέσματα τών αναζητήσεων του, όπως θα κωδικοποιηθούν σέ λίγο οριστικά μέ τίς «Ωδές».

Ό Κάλβος είχε χρησιμοποιήσει τήν ομοιοκαταληξία στα χορικά τών «Δαναΐδων», χωρίς ωστόσο να ακόλουθη ενα συγκεκριμένο ομοιοκατάλη­

κτο σύστημα. Οί στίχοι όμοιοκαταληκτοΰν έπ' ευκαιρία χωρίς να ύποτάσ­

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Κάλβου : 'φδαί μετά τής πρώτης γαλλικής μεταφράσεως, 'Αθή­

ναι 1962, σελ. 194. 2. Μ. V i t t i , Α. Kalvos e i suoi scritti in Italiano, Napoli 1960, σελ. 235 εξ.

Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανδρέου Κάλβου, 'Απόσπασμα άγνωστου ποιήματος, Παρνασσός 11 (1969) 511 έπ. ( = Νέα Καλβικά, 'Αθήναι 1970, σελ. 19 έπ.).

— 663

σωνται σε σταθερές σχέσεις ι. Μονάχα στα τετράστιχα τών χορικών, όπου ό δεύτερος στίχος ομοιοκατάληκτε! πάντοτε μέ τον τέταρτο, συναντάμε κάποια ακολουθία :

Nella mia valle placco scorea l'argento rio; venne la pioggia e torbido rovinoso torrente scese. Un'erta, dolente m'accolse e sbigottito per l'innondata vigna e la greggia perito.

Sciogli il morso d'Etone sulle Strimonie falde Ortigio saettiero; e il raggio estremo, limpido manda sul ciglio nero del re tutto il furore; e salverai la misera vergine dal dolore.

Quando morte ferisce de' nostri cari il peito, nascon per noi le lacrime e muore ogni diletto 2.

Ιδια είναι και ή ομοιοκαταληξία της «'Ωδής είς 'Ιονίους

Vili! quai opra; ο quale magnanimo pensiero quale, ο schiavi, si vide atto da voi pietoso? qual amor puro, e vero? Ahi! non sorgesti, ο Sole, a illuminare in essi che non patria, né dei, non leggi hanno, né core, che perfidi ozi, ο rei fatti : su loro, ah mai splendan lieti i tuoi rai !

(στ. 1 12)

Ma se barbare genti hanno guasto e corotto ogni costume, ah! come quel terren che ha prodotto i trecento famosi, e chi di Maratona ο di Platea ne' campi fra bellicosi lampi coll'urlo, e colla spada le molte armate Perse affrontando disperse e a libertà fea strada 3.

(στ. 77­88)

Ό Κάλβος δεν δένεται μέ τη ρίμα, άλλα τή χρησιμοποιεί ελεύθερα. Υπάρχουν στροφές, όπου δέν υπάρχει παρά ëva μόνο ομοιοκατάληκτο

1. Υπονοώντας προφανώς ότι ό Κάλβος τή χρησιμοποιεί ενσυνείδητα, ό Ποριώτης γράφει ότι στις «Δαναΐδες» υπάρχει «κατά σύστημα ή ρίμα» (Νέα 'Εστία 40 (1946) 140).

2. Μ. V i t t i , δπ.π., σελ. 282, 293 και 294. 3. Γ. Θ. Ζώρα, 'Ανδρέου Κάλβου, 'φδή εις'Ιονίους και άλλα μελετήματα,'Αθή­

ναι 1960.

— 664 —

ζεύγος, ενώ πολλές ομοιοκατάληκτου ν στους δύο τελευταίους στίχους, δί­

νοντας την εντύπωση μιας ηχητικής κατακλείδας. Ή ρίμα δεν κυριαρχεί* ακούγεται διακριτικά, όσο για να υποδήλωση ότι υπάρχει. Είναι μια χρήση πού συγγενεύει αρκετά με τήν ομοιοκαταληξία του Leopardi1.

"Οτι οί αρχικές κατευθύνσεις του Κάλβου προσανατολίζονταν σέ ποιη­

τικά είδη αναπόσπαστα άπό τή ρίμα μας διαβεβαιώνει ό Φώσκολος στο γνωστό γράμμα του της 17ης Δεκεμβρίου 1815 : «Λοιπόν παύσατε προς το παρόν νά συνθέτετε σονέττα, ύμνους και [ομοιοκατάληκτα] στιχουργήματα­

να συνδιαλέγεσθε δέ κατά τήν ήμερα και τήν νύκτα μέ μετριοφροσύνην όμοϋ και νεανικήν τόλμην, μέ τους Μεγάλους της 'Αρχαιότητος και μέ δωδεκά­

δα 'Ιταλών πεζογράφων και ποιητών» 2. Οί παραινέσεις αυτές του Φώσκολου δέν έχουν βέβαια σκοπό νά απομακρύνουν τον Κάλβο άπό τή ρίμα. Είναι υποδείξεις του διδασκάλου προς τον ανυπόμονο μαθητή, πού βιάζεται νά εμφανιστή στον ποιητικό χώρο προσδοκώντας τήν άμεση αναγνώριση, θα πρέπει νά υποθέσουμε πώς τα ομοιοκατάληκτα αυτά στιχουργήματα του Κάλβου θα τα διέκρινε μια ισχυρή φωσκολική επίδραση.

Μέ τήν άρνηση τής ομοιοκαταληξίας ό Κάλβος βέβαια δέν καινοτο­

μεί. Τό πρόβλημα είχε τεθή πολύ πιό πριν και οί συζητήσεις γύρω άπό τή χρησιμότητα ή τα δεσμά πού αυτή επιβάλλει συνεχίζονταν χωρίς νά χάσουν τίποτε από τήν ένταση τους. Ό Κάλβος εντάσσει τήν κατηγορηματικότητά του στην άποψη εκείνη, πού υποστήριζε πώς ή αποδοχή τής ομοιοκαταλη­

ξίας προεξοφλούσε τό βιασμό τής αρμονίας και τήν παραμόρφωση τής ποιη­

τικής έμπνευσης3. Εκείνο πού θα πρέπει νά μας απασχόληση ιδιαίτερα είναι ή αυστηρό­

τητα του χαρακτηρισμού («άπό τήν βαρβαρότητα τών όμοιοκαταλήξεων») και ή σημασία του. Ό Κάλβος δέν είναι ό πρώτος πού χρησιμοποιεί μια τέτοια έκφραση. Ή ρίμα είχε δεχτή τήν επίθεση επιφανέστερων ποιητών. Ό Μίλτων (1608 ­ 1674), μιλώντας για τό μέτρο πού χρησιμοποίησε στον «Χαμένο Παράδεισο», γράφει στην προσημείωση του : «Τό μέτρο είναι ό αγγλικός ηρωικός στίχος χωρίς ομοιοκαταληξία, όπως τό μέτρο του Όμη­

ρου στα ελληνικά και του Βιργιλίου στα λατινικά. Ή ομοιοκαταληξία δέν

1. Τή ρίμα ό Κάλβος εφαρμόζει συστηματικά στη μετάφραση του των ποιημά­

των του Meli, αυτό όμως οφείλεται σέ μίμηση τοϋ πρωτοτύπου. 2. «Però lasciate per ora il sonettare, e inneggiare, e rimare...» (Γ. Θ. Ζ ώ ρ α,

'Ανδρέου Κάλβου, 'Ωδή εις 'Ιονίους..., όπ.π., σελ. 45). Άπό περίεργη παρανόηση ό Δεβιάζης μεταφράζει λανθασμένα στο σημείο αυτό : «'Επί του παρόντος σπεύσατε νά γράψετε σονέτα, ύμνους και ομοιοκατάληκτους στίχους» ('Ελληνική Έπιθεώρησις 11 (1918) 514).

3. Σχετικά μέ τις πριν άπό τον Κάλβο συζητήσεις για τή χρησιμότητα ή μη τής ρίμας βλ. F r. A l g a r o t t i , Saggi, Bari ­ Laterza, 1963, σελ. 265­290).

— 665 —

είναι αναγκαίο συνακόλουθο ή αληθινό κόσμημα του ποιήματος ή του κά­

λου στίχου, και μάλιστα σε έργα με μεγάλη έκταση, άλλα ή εφεύρεση μιας βάρβαρης εποχής γιά ν' αντιστάθμιση φτωχό περιεχόμενο σε χωλά μέτρα» ι. Τήν ίδια γνώμη υιοθετεί λίγο αργότερα και ό Dryden (1671 ­ 1700) : «"Ωσπου βάρβαρα έθνη και πιο βάρβαροι χρόνοι κατάντησαν τή μεγαλο­

πρέπεια του στίχου σε ρίμες» ­. Ό Μίλτων και ό Dryden αντιμετωπίζουν με δυσπιστία τήν ομοιοκατα­

ληξία, επακόλουθο των διαμορφώσεων μιας βάρβαρης εποχής. Ή ρίμα ήταν χαρακτηριστικό των τραγουδιών των βάρβαρων εθνών, πού εισέβαλαν στην Ευρώπη, και ξένη προς τήν αρμονία των κλασσικών προτύπων. «Τα σύγχρο­

να έθνη πού έκβαρβαρίστηκαν άπό τους Γότθους, από τους οποίους κατά­

γονται», γράφει το 1762 ô Algarotti, «υπόταξαν τή γλώσσα τους στή ρίμα, πού είναι, χωρίς αμφιβολία, ή πιο δυνατή αλυσίδα, με τήν οποία μπορούν να δεθούν οί ποιητές» 3.

Ό Κάλβος βέβαια δεν είναι ό μόνος "Ελληνας τής εποχής του πού αποδιώχνει τήν ομοιοκαταληξία. Με τήν ϊδια αποστροφή μιλάει και ό Βη­

λαράς, χωρίς όμως αυτό να τον έμποδίζη να γράφη, όπως και ό Μίλτων άλ­

λωστε, ομοιοκατάληκτα ποιήματα : «δια το ομοιοκατάληκτο δεν σου ανα­

φέρω τίποτε· επειδή και εγώ αυτό δεν το μετρώ καθόλου· είναι εφεύρημα τής άμαθίας τών βαρβάρων εθνών, οπού δεν γνωρίζουν τήν υπαγόρευση τών Μουσών. Είναι έντροπή τών Γραικών να στοχάζονται το ομοιοκατάληκτο ποιητικό και μάλιστα στα επικά» 4. Ό Βηλαράς μεταφέρει τα λόγια του Μίλτωνα (εφεύρημα της άμαθίας τών βαρβάρων εθνών : invention of a barbarous age· και μάλιστα στα επικά : in longer works especially)5.

'Ακόμα πιο κατηγορηματικός είναι ό Κοραής : «Έξεναντίας επαινώ σου πολύ τήν καταφρόνησιν του όμοιοτελεύτου. Φοβούμαι ότι μέλλει να μας μείνη ή βάρβαρος ρίμα­ άλλ' όμως εάν άλλοι, όμοιοι σου τήν προκοπήν

l.«The measure is English heroic verse without rime, as that of Homer in Greek, and of Virgil in Latin, — rime being no necessary adjunct or true ornament of poem or good verse, in longer works especially, but the invention of a barbarous age, to set off wretched matter and lane metre». Προβλ. Fr . A l g a r o t t i , οπ.π., σελ. 287.

2. Till bar'brous nations, and more bar'brous times. Debas'd the majesty of verse to rhymes.

(Πρβλ. F r. A l g a r o t t i , οπ.π., σελ. 263).

3. F r . A l g a r o t t i , οπ.π., σελ. 270. 4. Σέ γράμμα του τής 16ης 'Ιουλίου 1812 στον Ψαλλίδα (βλ. "Απαντα 'Ιωάννου Βη­

λαρά, επιμέλεια Γεωργίου Άχ. Βαβαρέτου, 'Αθήναι [1935], σελ. 265). 5. Τον Μίλτωνα αναφέρει και ό Πολυλάς, σχολιάζοντας τήν εγκατάλειψη τής ομοιο­

καταληξίας άπό τον Σολωμό στο Γ' Σχεδίασμα των «'Ελεύθερων Πολιορκημένων» (Προλεγόμενα, XV).

— 666 —

και τόν ζήλον των καλών, σε μιμηθώσιν, ϊσως ευτυχήσετε να ελευθερώσετε την νέαν δραματικήν άπο τοιαύτην ψώραν και να καταστήτε αληθείς τυραν­

ρανοκτόνοι της ρίμας» 1. Κάλβος, Βηλαράς, Κοραής. Και οί τρεις καταδικάζουν τήν ομοιοκα­

ταληξία. "Αν οί χαρακτηρισμοί τους είναι δάνειοι, ή υιοθέτηση τους υπα­

γορεύεται άπο τήν επίγνωση της ελληνικής παράδοσης. Τα λόγια τους ανα­

φέρονται περισσότερο στή φύση του κλασσικού ποιητικού λόγου, πού άντι­

κρύζει στή ρίμα ενα καλλώπισμα ξένο προς τήν ιδιοσυστασία του, παρά στή χρήση της ποιητικής γλώσσας γενικά. Αυτό φανερώνει ή φράση τοΰ Κοραή : «Φοβούμαι ότι μέλλει να μας μείνη ή βάρβαρος ρίμα».

1. Σέ γράμμα του της 9ης Σεπτεμβρίου 1818 προς τον Ίω. Ζαμπέλιο. Βλ. Χιακα Χρονικά 5 (1923), 30­31. Πρβλ. καί Κ. Π α λ α μ ά , Ό Kopafjç και ή ρίμα ("Απαντα, τόμ. ΙΓ', σελ. 35).

ΜΑΡΙΑΣ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Καθηγήτριας Φιλολογίας

ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΕΙΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΝ ΒΑΡΔΑΛΑΧΟΝ

Το κατωτέρω έκδιδόμενον κείμενον είναι επιτάφιος, άγνωστος και ανέκ­

δοτος, εις Κωνστ. Βαρδαλάχον, εκφωνηθείς εις Όδησσον υπό του Γάλλου καθηγητού Λουΐζη Ρεπέ.

Ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος είναι ό γνωστός λόγιος και διδάσκαλος — άκμάσας περί τα τέλη του IH' και τάς αρχάς του ΙΘ' αιώνος —, διακριθείς δια τήν εύρεϊαν αύτοϋ παιδείαν και τα πατριωτικά του αισθήματα 1. 'Από νεα­

ρωτάτης ηλικίας έπεδόθη εις τα γράμματα καί, άφοϋ συνεπλήρωσε τήν έγκύ­

κλιον παιδείαν εις Αΐγυπτον καί Ελλάδα, μετέβη έν συνεχεία εις Ίταλίαν καί έπεδόθη εις τήν μελέτην τών θετικών επιστημών. "Εκτοτε άφιερώθη είς τήν διδασκαλίαν τών φυσιογνωστικών καί φιλοσοφικών μαθημάτων κατ' αρχάς εις το Έλληνικόν γυμνάσιον του Βουκουρεστίου a, του οποίου

1. Δέν υπάρχει ακόμη πλήρης βιογραφία περί τοϋ Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου. Ή τελευταία μελέτη περί αύτοϋ έγένετο ύπο ' Ε λ έ ν η ς Έ . Κ ο ύ κ κ ο υ , Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος (1755 ­1830), Byzantinisch ­ neugriechische Jahrbucher 19 (1966) 123 ­ 216, ένθα μνημονεύεται καί ή βασική βιβλιογραφία.

2. Περί τοϋ έν Βουκουρεστίω 'Ελληνικού Γυμνασίου βλ. κυρίως Τ ρ ύ φ. Ε ύ α γ­

γ ε λ ί δ ο υ, Ή παιδεία επί Τουρκοκρατίας ('Ελληνικά Σχολεία από της 'Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1936, σελ. 111 έπ., ως καί τήν εκεί μνημονευομένην βιβλιογραφίαν. Περί της μετακλήσεως είς τήν Σχολήν ταύτην τοϋ Βαρδαλάχου ό Άλ. Ραγκαβής ('Απομνημονεύματα, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1894, σελ. 76 ­ 77), γράφει τα έξης : «Σχολεΐον είχεν υπάρξει καί πριν έν Βουκουρεστίω· αλλ' είχε διαλυθή, καί ό πατήρ μου οργάνωσε τό νέον έπί βάσεων πολύ ευρύτερων, άναδείξας αυτό εν τών κυριωτέρων κέντρων αφ' ων ανέλαμψεν ή παιδεία έπί το "Εθνος καί μεταπεμψάμενος τους έξοχωτέρους τών τότε διδασκάλων, τον Βαρδαλάχον καί τον Γεννάδιον, τον Κανέλλον καί τον Καψά­

λην, οίς άνέθηκε τήν διδασκαλίαν της φιλολογίας καί τών επιστημών... Κατετάχθην δέ καί έγώ όμοϋ μετά τών υιών τοϋ Αύθέντου, είς τήν δευτέραν τάξιν, έν ή έδίδασκεν ό Γεννάδιος, ώς της πρώτης ή ανωτάτης ανατεθείσης εις τον Βαρδαλάχον».

— 668 —

έχρημάτισε και διευθυντής, κατόπιν εις Χίον ι καί τέλος εις την Έλλη­

νοεμπορικήν σχολήν της 'Οδησσού2. Έκτος της διδακτικής αύτοΰ δραστηριότητος, ό Βαρδαλάχος διεκρίθη

καί ώς φιλόπονος ερευνητής καί συγγραφεύς αξιόλογων πραγματειών, μεταξύ τών οποίων μνημονεύομεν τήν «Φυσική ν Πειραματική ν» (Βιέννη 1812), τήν «Ρητορικήν Τέχνην» (Βιέννη 1815), τήν «Γραμματικήν της ομι­

λούμενης γλώσσης» ('Οδησσός 1829), «Μαθήματα δια παΐδας» ('Οδησσός 1830)3. 'Έργα τινά έξεδόθησαν μετά τον θάνατον του, ένω άλλα άπωλέσθη­

σαν ή παραμένουν ανέκδοτα 4. Ένω ακόμη έδίδασκεν εις Όδησσόν εκλήθη υπό του Ιωάννου Καποδι­

στρίου, όπως κατέλθη καί προσφέρη τάς υπηρεσίας του εις τήν Ελλάδα* κατά τήν διάρκειαν όμως του ταξιδιού, καταποντισθέντος του πλοίου, έπνί­

γη πλησίον της Αίγίνης 5.

1. Περί της μεταβάσεως τοϋ Βαρδαλάχου εις Χίον καί τής εκείθεν αναχωρήσεως του δι' Όδησσόν ενδιαφέρουσας πληροφορίας, μή έστερημένας καί τίνος δόσεως πικρίας, παρέχει ό Κοραής εις διαφόρους έπιστολάς του. Βλ. Κοραής. "Απαντα τα πρωτότυπα έργα. 'Αναστύλωσε καί έκρινε Γ. Βαλέτας τόμος Β2, σελ. 162, 163, 166, 167, 175, 192, 197, 207, 208, ένθα χαρακτηριστικός γράφει : «Μή έχοντες πώς να θεραπεύσωμεν τήν πτωχείαν μας κόπτομεν άπό τό εν μέρος τοϋ ενδύματος δια να έμβαλώσωμεν άλλο μέρος, καί έκφράττομεν μίαν τρύπαν τον χρειώδη της φραγμόν, δια νά φράξωμεν άλλην. Τοιου­

τοτρόπως έξεστουππώθη καί ή Χίος, δια νά στουππωθή ή 'Οδησσός», 210 κλπ. 2. Περί της Έλληνοεμπορικής Σχολής τής Όδησσοϋ κατά τήν περίοδον τής δι­

δασκαλίας τοϋ Βαρδαλάχου πληροφορίαι απαντούν είς Ά λ. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημο­

νεύματα, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1894, σελ. 133 έπ. 3. Κατάλογο ν τών δημοσιευμάτων τοϋ Βαρδαλάχου Βλ. έν Έ λ. Κ ο ύ κ κ ο υ,

Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ενθ' αν., σελ. 175 έπ. 4. 'Ανέκδοτα χειρόγραφα τοϋ Βαρδαλάχου, τα όποια μελετώ ήδη, θα εκδώσω

προσεχώς. 5. 'Αναφερόμενος είς τον πνιγμόν τοϋ Βαρδαλάχου ό Άλ. Ραγκαβής ('Απομνημο­

νεύματα, τόμ. Α', ένθ' άν. σελ. 267) γράφει τα έξης : «Μετά βραχεΐαν διαμονήν επέστρεψα εις Ναύπλιον όπου, επειδή περιεμένομεν τότε

πλέον τήν ήμετέραν οϊκογένειαν, εΐχομεν μεταβή ε'ις τήν εύρύχωρον οίκίαν τοϋ Κούπα. 'Αλλά μή δυνηθεΐσα εισέτι ν' αναχώρηση ή μήτηρ μου, περιωρίσθη είς το νά μας έξαπο­

στείλη τά βιβλία ημών παραδοϋσα αυτά τω είς τήν Ελλάδα καταγομένω έθνικώ διδασκά­

λω Βαρδαλάχω. Δέν έπέπρωτο όμως νά μας φθάσωσιν άβλαβη. Άπαίσιον συμβάν συνώ­

δευσε τήν άφιξιν αυτών.Ή ήμιολία έφ' ης επλεεν ό Βαρδαλάχος έναυάγησε παρά τήν Κέων, ό σοφός γέρων έπνίγη, καί τά κιβώτια τών βιβλίων έμειναν επί μήνας είς τον βυθον τής θαλάσσης. "Οτε δέ τέλος χάρις είς τήν φροντίδα τοϋ ποτέ μέν ύπηρέτου ημών, μετά ταϋτα δέ δημάρχου Κέας Γεωργίου τοϋ Ρεδιάδου, άνεσπάσθησαν, ήσαν όλως διάβροχα καί πλήρη θαλασσίου άλατος, ο διατηροϋσιν, όσα εξ αυτών σώζονται, καί μέχρι τοϋδε εισέτι».

Σχετικάς πληροφορίας, παραπονούμενος διά τήν άπώλειαν αντιτύπων τών «Άτα­

κτων» του, γράφει καί ό Κ ο ρ α ή ς (Άπαντα τά πρωτότυπα έργα, ενθ' άν., σελ. 610, 614, 629) : Γράφει, λοιπόν, σύν τοις άλλοις, ό Κοραής (Άπαντα, ενθ' άν., 'Επιστολή προς

— 669 —

* * *

Ό θάνατος τοϋ Βαρδαλάχου έθρηνήθη υπό των Ελλήνων λογίων, οί οποίοι έξετίμων τον άνθρωπον και τον επιστήμονα. Ώ ς ήτο δ' έπόμενον, ιδιαιτέρως έθλιψε τους έν Ρωσία παλαιούς συναδέλφους καί μαθητάς. Ευθύς ως άνηγγέλθη ό θάνατος του, ώργανώθη ειδική επιμνημόσυνος τελετή εις τήν Έλληνοεμπορικήν σχολήν της 'Οδησσού, εις τήν οποίαν, ως ελέχθη, ό Βαρδαλάχος είχε διδάξει επί μακρά έτη, εΐχε δε διατελέσει και διευθυντής.

Τον έπιτάφιον λόγον ανέλαβε να εκφώνηση ό έν Όδησσω καθηγητής και φιλέλλην Λουΐζη Ρεπέ, όστις εΐχε γνωρίσει εκ τοϋ σύνεγγυς τον Βαρδα­

λάχον καί είχε συνεργασθή μετ' αυτού 1. Ή νεκρολογία, απευθυνόμενη προς εύρύτερον κοινόν, έξεφωνήθη εις

τήν Γαλλικήν. Καί το μεν πρωτότυπον της ομιλίας δεν διεσώθη ή τουλάχι­

στον δεν άνευρέθη μέχρι τούδε παρά τάς σχετικάς έρευνας μας, διεσώθη όμως μετάφρασις αυτής, ήτις, έν χειρογράφφ, εΰρηται εις τήν Βιβλιοθήκην τοΰ Ν. Λεβίδη, δωρηθεΐσαν εις τον Φιλολογικόν Σύλλογον «Παρνασσός», παρέμεινε δέ, εξ όσων γνωρίζομεν, άγνωστος 2.

Ό Ν. Λεβίδης παρέχει καί τινας πληροφορίας σχετικός προς τον έπιτάφιον λόγον είς το άνέκδοτον έργον του «Βιογραφικαί Σημειώσεις καί Απομνημονεύματα», γράφων, σύν τοις άλλοις, τα έξης :

«Έν συλλογή, ην εχω συγκεντρώσει έν τη Βιβλιοθήκη μου, Βιογραφιών καί έν τω τόμφ αυτής Ε*' εΰρηται χειρόγραφος Νεκρολογία εις Βαρδαλάχον, ην άνεϋρον εν τισιν έγγράφοις τοΰ πάππου μου Νικολάου Λεβίδη, φίλου του Βαρδαλάχου­ ή μετάφρασις ώς καί ή γραφή έγένοντο υπό τοΰ ρηθέντος πάππου μου, προτάσσοντος τής Νεκρολογίας τα έξης : Νεκρολογία ή Λόγος επιτάφιος τοΰ άοιδίμου Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου σχολαρχήσαντος το

Ίάκωβον Ρώταν, αριθ. 1237, σελ. 614) : «Τον κύριον Ν. Βλαστόν ασπάζομαι, καί τον παρακαλώ να κατευθύνη χωρίς άναβολήν, δσα βιβλία μου ευρίσκονται είς χείρας του, προς τον έν Αίγίνη Άλέξανδρον Κοντόσταβλον. Είθε να γένη ευτυχεστέρα ή τούτων αποστολή ! Τα πεμφθέντα εις αυτόν 50 σώματα τοϋ τρίτου τόμου τών Άτακτων έβυ­

θίσθησαν είς τήν θάλασσαν μέ το αυτό εκείνο πλοΐον, είς το όποιον έπνίγη καί ό Βαρδαλάχος. Ζηλώ τήν τελευτήν του, επειδή έγώ πνίγομαι κατά πάσαν ώραν καί στι­

γμήν άπο δεινότερα τής θαλάσσης δεινά». 1. Περί τοΰ Λουΐζη Ρεπέ ευμενείς κρίσεις διατυπώνει ό Ν. Δ. Λεβίδης είς τάς ανέκ­

δοτους «Βιογραφικάς σημειώσεις καί 'Απομνημονεύματα (τόμ. IT , σελ. 5783 ­ 5784), γράφων ότι ήτο «πολυμαθής καί φιλέλλην» καί «άνήρ εύδοκιμώτατος έπί παιδεία παντοίων γνώσεων».

2. Περί τών καταλοίπων του Ν. Λεβίδη βλ. Μ α ρ ί α ς Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Οί Γαριβάλδη καί ή 'Ελλάς, Παρνασσός 11 (1969) 450, σημ. 2.

— 670 —

δεύτερον εις την εν Όδησσφ Έλληνοεμπορικήν σχολήν, συνταχθείς παρά του πολυμαθοϋς Γάλλου και φιλέλληνος Λουΐζη Ρεπέ, ανδρός εύδοκιμωτάτου έπί παιδεία παντοίων ιδεών, αύτοσυνίστορος παιδαγωγικού Γυμνασίου υπο­

τρόφων μαθητών έν τη πόλει Όδησσω, όπου διδάσκονται έγκύκλια μαθή­

ματα εις γαλλικήν διάλεκτον, επιστημονικά και άλλαι ξέναι διάλεκτοι παρά τών εύδοκιμωτέρων διδασκάλων, και μεταφρασθείς έκ του γαλλικού εις την νεωτέραν έλληνικήν διάλεκτον» 1.

Το ενδιαφέρον τοΟ πάππου Ν. Δ. Λεβίδη δια την Σχολήν της 'Οδησσού καί ή γνωριμία αύτου μετά καθηγητών, εξηγείται, αν ληφθή υπ' δψιν ότι ούτος εζησεν επίσης εις τήν ρωσικήν έκείνην πόλιν καί έφοίτησεν εις τήν μνημονευομένη ν Σχολήν.

Περί του Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου ό Ν. Λεβίδης εις τον δέκατον έκτον τόμο ν τών «Βιογραφικών σημειώσεων καί Απομνημονευμάτων» προσθέτει καί τα ακόλουθα : «Περί Βαρδαλάχου έν τω Εγκυκλοπαιδικά) Λεξικω Μπάρτ καί Χίρστ εύρίσκομεν τα έξης : "Λόγιος Έλλην, γενν. τφ 1775 έν Καΐρω έκ γονέων Χίων, απέθανε τω 1830. Σπουδάσας τήν ίατρικήν έν Παταβίω της 'Ιταλίας, προσεκλήθη εις Βουκουρέστιον, όπως διδάξη μα­

θηματικά έν τή ελληνική σχολή, ης καί ή διεύθυνσις ανετέθη αύτω μετά τον θάνατον του Λάμπρου Φωτιάδου (1803). Μετά δωδεκαετή εύδόκιμον σχολαρχίαν παρητήθη (κατ' Ίούνιον του 1815), αποδεχθείς πρόσκλησιν τών συμπολιτών του Χίων, όπως διδάξη πειραματικήν φυσικήν καί ελληνικά έν τω γυμνασίω Χίου. Μετά τίνα χρόνον ανέλαβε τήν διεύθυνσιν της έν Όδησσω Ελληνικής Σχολής. Συνδεδεμένος δέ δια φιλίας μετά του Κυβερ­

νήτου 'Ιωάννου Καποδιστρίου, ήλθεν εις Ελλάδα (τω 1830), άλλα πλέων έκ Σύρου εις Αΐγιναν έπνίγη, ναυαγήσαντος του πλοίου, ού επέβαινε, παρά τήν Κύθνον. "Εγραψε «Φυσικήν πειραματικήν» (Βιέννη 1812), «Ρητορικήν Τέχνην» (Βιέννη 1815), καί τίνα άλλα διδακτικά συγγράμματα ('Οδησσός 1829 ­ 1832). Παρέφρασε δέ καί τήν Κύρου παιδείαν καί τήν Κύρου άνάβα­

σιν του Ξενοφώντος (Άθην. 1846 εις 2 τ.)". »Περί Βαρδαλάχου ικανά εΰρηνται παρά ' Αλεξάνδρα) 'Ρ. 'Ραγκαβή :

«Απομνημονεύματα». Του Βαρδαλάχου, λοιπόν, μαθητής υπήρξε καί ό 'Αλέ­

ξανδρος Τ. 'Ραγκαβής έν Όδησσω, εις ην πολλοί τών Ελλήνων είχον καταφύγει έκ Κωνσταντινουπόλεως κατά τάς έκεΐ σφαγάς του 21. Μεταξύ τών προσφύγων καί ή οικογένεια του πατρός μου καί ή του Κωνστ. Παπαρ­

ρηγοπούλου, του μετά ταύτα'Ιστορικού, καί άλλαι. 'Ραγκαβής δέ, Παπαρρη­

γόπουλος καί ό πατήρ μου υπήρξαν συμμαθηταί έν Όδησσω άπό του 1821ου έτους έν τω Lycée Richelieu {ο πατήρ μου υπότροφος τής Αύτοκρατορίσσης

1. Ν. Δ. Λ ε β ί δ η , Βιογραφικού σημειώσεις καί Απομνημονεύματα, τόμ. IT', σελ. 5779­5796.

— 671 —

της 'Ρωσίας), καθ' α ιστόρησα εν τε τη «Βιογραφία» αύτου και πολλαχοϋ τών «Απομνημονευμάτων» μου.

» Ό Βαρδαλάχος όμως διηύθυνε το «Έλληνεμπορικον σχολεΐον», εις δ επί τίνα χρόνον είχε φοιτήσει ό 'Ραγκαβής, είχε δε διαδεχθή ό Βαρδαλάχος εις τήν διεύθυνσιν Γεώργιον τον Θεραπειανόν, διδάσκαλον εγκρατή μεν τής Ελληνικής, ξηρον γραμματικόν όμως, όστις πάλιν είχε διαδεχθή εις τήν διεύθυνσιν τον σπουδαιότατον λόγιον του Γένους Γεώργιον τον Κλεό­

βουλον. Ή ν δ' ό Βαρδαλάχος κατά 'Ραγκαβήν και του Κλεοβούλου ανώτερος.

» Ό Βαρδαλάχος κατά 'Ραγκαβήν έδίδασκε ρητορικήν, ίστορίαν, γεω­

γραφίαν, μουσικήν, εκ δε τών Ελλήνων συγγραφέων Ήρόδοτον και Ευριπίδη ν» 1.

* * *

'Όσον άφορα είς το περιεχόμενον του Λόγου, ούτος έχει τα χαρακτηρι­

στικά επιταφίου ομιλίας, με γενικούς επαίνους και σύντομον θεώρησιν του έργου και τής δράσεως του τιμωμένου, του οποίου ό ομιλητής είχε σκοπόν να έξάρη άφ' ενός το ήθος και άφ' έτερου τήν σημασίαν δια τα ελληνικά γράμματα. Φαίνεται, μάλιστα, ότι, έπειγόμενος να σύνταξη τον λόγον του, ούτος δέν είχε τήν δυνατότητα ή τον χρόνον να επαλήθευση βιογραφικός ή βιβλιογραφικός τινας ειδήσεις, ώστε να υπάρχουν άμφιβολίαι περί τής ακριβείας αυτών.

Δια τοϋτο ή ομιλία αΰτη περισσότερον από τάς παρεχομένας πληροφο­

ρίας, πρέπει να άξιολογηθή ως μαρτυρία τής εκτιμήσεως και τής αγάπης, τήν οποίαν ετρεφον προς τον διδάσκαλον οί συνάδελφοι και οί μαθηταί.

Τό κείμενον τής Νεκρολογίας έχει ώς έξης :

1. Ν. Δ. Λ ε β ί δ η , Βιογραφικοί σημειώσεις καί Απομνημονεύματα, τόμ. IT', σελ. 5780 ­ 5783. Περί τής έν Όδήσσφ λειτουργούσης Έλληνοεμπορικής Σχολής ό Ραγκαβής, ασχολείται δια μακρών. Ειδικώς περί Βαρδαλάχου αναφέρει, σύν άλλοις, τα κατωτέρω : «'Υπήρξε δ' ή διόρθωσις ήν ή εφορεία έπέφερεν εις το σχολεΐον αληθώς ριζική, διότι τον Γεώργιον αντικατέστησε δια τοΰ Βαρδαλάχου, όστις ήν εϊς τών σοφωτέρων ανδρών τοϋ έθνους έν τοΐς τότε χρόνοις, και αναμφισβητήτως κατά τε τάς φιλολογικάς και ούχ ήττον κατά τάς γνώσεις τών φυσικών επιστημών ανώτερος και τοΰ Κλεοβούλου. 'Ημών όμως ή ευγνώμων μνήμη έμενε προσηλωμένη είς τον Κλεόβουλον, και παρά τοΰ Βαρδα­

λάχου άπαιτοΰμεν να μας εξακολούθηση τήν διακοπεϊσαν διδασκαλίαν τών μαθηματικών, όπερ καί ούτος επραξεν, άλλα διακεκομμένως, και ουχί μεθ' οίας μεθόδου ό προκάτοχος του. Άντ' αυτών όμως μας έδίδασκεν κατά μαθήματα υπ' αύτοΰ τοΰ ιδίου συντασσόμενα, αρχάς τών αναγκαιοτέρων γνώσεων ρητορικής, ιστορίας, γεωγραφίας καί φυσικής, καί έκ τής 'Ελληνικής φιλολογίας μας παρέδιδε μετά πολλής επιστασίας καί μετά κριτικών αναπτύξεων, ων μέχρι τής εποχής εκείνης είμεθα άγευστοι τον Ήρόδοτον καί τον Εύριπί­

δην» (Ά λ. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, ενθ' άν., σελ. 133).

— 672 —

Νεκρολογία ή Λόγος επιτάφιος τον άοιΟίμον Κωνσταντίνου Βαρδαλά­

χον σχολαρχήσαντος το δεύτερον εις την εν Όδησσώ Έλληνοεμπορικήν σχο­

λήν, συνταχθείς παρά τοϋ πολυμαθοϋς Γάλλου και φιλέλληνος Λονΐζη Ρεπέ, ανδρός εύδοκιμωτάτου επί παιδεία παντοίων Ιδεών, αύτοσυνίστορος παιδα­

γωγικού Γυμνασίου υποτρόφων μαθητών εν τη πόλει'Οδησσώ, δπου διδάσκον­

ται εγκύκλια μαθήματα εις γαλλικήν διάλεκτον, επιστημονικά και άλλαι ξέναι διάλεκτοι παρά τών εύδοκιμωτέρων διδασκάλων, και μεταφρασθείς εκ τον Γαλλικού εις την νεωτέραν ελληνικήν διάλεκτον ι.

«"Οταν ή εκατόμφωνος φήμη κηρνττη θάνατον τίνος, τότε οι άλλοι σιω­

πώσι, δια να αφήσωσι τους ρήτορας νά εκφωνήσωσι λόγους, ως ταμιεύοντας πάντοτε πομπικάς φράσεις δια νά θρηνήσωσι τάς μεγάλας συμφοράς : αλλ' ό­

ταν ή νεκροδόχος κιβωτός τον ενάρετου ανδρός άποκλεισθή ήσύχως, τότε ή ηχώ τοσούτων ατομικών θλίψεων αντηχεί εις την καρδίαν μας, τότε ή συνδιά­

λεξις μετ αλλήλων περί εκείνου μετατίθεται ως ανάγκη και χρέος άποδιδό­

μενον χάριν της άνθρωπότητος. Τότε με μίαν αληθή και εύάρεστον αϊσθησιν ραντίζομεν εύλαβώς άνθη επάνω εις τον τάφον ανδρός, τοϋ οποίου ή θέα θέλει διεγείρει πάντοτε σφοδρά μέν, αλλ' ηδέα συναισθήματα.

Ό κύριος Βαρδαλάχος, όστις διηύθυνεν εν διαστήματι πενταετηρίδος το ελληνικον γυμνάσιον ταύτης της πόλεως με όσον ζήλον και τόσην ενστοχίαν καρπού, εξεμέτρησε το ζην έμπροσθεν τών παραλίων της πατρώας τον γης, προς την οποίαν μετεκόμιζε τους τελευταίους αγώνας μιας ζωής πάντη ανα­

τεθειμένης δια την πάνδημον ώφέλειαν. Ή θάλασσα, ήτις αντί μνημείου ύπε­

δέχθη τον ενάρετον παιδαγωγόν, κατέπιεν ωσαύτως και τά χειρόγραφα αυτού, καρπούς πολυσυγκρίτων και χρονιωτάτων αγώνων2. Στέρησις υπερμεγέ­

θης και τόσον ανεπίδεκτος θεραπείας! διότι δσοι εκλήθησαν νά εκπληρώσωσι εν λαμπρον ύπούργημα εν τω κόσμω και άναθέτουσι τάς αγρυπνίας των προς παιδείαν τής νεολαίας είναι σπανιώτεροι κατά δυσκληρίαν, παρά δσοι άξιοϋν­

ται εύκλεούς ονόματος σπουδάζοντες την τέχνην προς εκπόρθησιν τής άν­

θρωπότητος. Περιγράφων ενταύθα τά πρώτα συμβεβηκότα ενός βίου τόσον καλώς

διαπεπονημένου προς τήν κοινήν ώφέλειαν, τόσον πλουσίου εις έργον αρετής και παιδείας, νομίζω σπουδαϊον νά προσθέσω ενα λίθον εις το μέγα ηθικόν οι­

κοδόμημα τής πολιτικής κοινωνίας' πρέπει ai χρηστοί ελπίδες τής κοινής ωφελείας, ai όποΐαι ετρεφον το σεμνον και άγαθοποιον πνεύμα να μή περιφρο­

1. Ή επιγραφή έχει γραφή υπό του μεταφραστοϋ Ν. Δ. Λεβίδη, όστις παρέχει και συντόμους πληροφορίας περί τοϋ ομιλητού.

2. Ό ομιλητής έπιβεβαιοΐ τήν καί άλλοθεν γνωστήν πληροφορίαν ότι μετά τοϋ Βαρδαλάχου συναπωλέσθησαν βιβλία καί χειρόγραφα μεγάλης αξίας.

— 673 —

νηθώσί μετά θάνατον τον, εις παράδειγμα εκείνων, οϊτινες αφ" ού κατεβάρν­

ναν πολύν καιρόν την γήν με εν ανωφελές βάρος δεν άφήνονσιν όπισθεν άλλο ίχνος, ειμή την σκιάν την οποίαν άντιχαράττονσι διαβαίνοντες.

Ό κύριος Κωνστ. Βαρδαλάχος εγεννήθη εις Αϊγνπτον ετει 1753 (;) χ

άφ' ού εσπούδασε (τόσον καλώς καθ* όσον αϊ περιστάσεις τον τότε καιρόν εσνγχώρονν) την διάλεκτον των προγόνων τον, την αρχαίαν έλληνικήν, και την επιχώριον διάλεκτον ήναγκάσθη, πολλά νέος την ήλικίαν και πνέων έρωτα παιδείας, να παραδίδη μαθήματα εις την Διαμιέταν δια πόρον της ζωής τον. Τούτο δε πάντοτε έστάθη δώρον της θείας προνοίας το νά μην άφήση κανένα πράγμα ώφέλιμον των εν τω κόσμω νά άπολεσθή· με την γενναίαν σννδρομήν τινών σνμπατριωτών τον εδννήθη νά άπέλθη εις την Ίταλίαν, δπον εγινεν ακροατής εις τήν Πίζαν, εις το Πατάβιον, και άλλας πόλεις, τών πλέον δια­

βόητων άκαδημιακών διδασκάλων κεκοσμημένος με παντοίας άρετάς και γνώσεις, ai όποΐαι δύνανται νά τιμήσονν τον σοφον άνδρα και τον παιδαγωγόν, είσήλθεν εις το στάδιον της πανδήμον ωφελείας, το οποίον διέτρεξεν εν δια­

στήματι πεντήκοντα ετών, κατά το παράδειγμα πάντων τών ενάρετων ανδρών. Πάσα στιγμή της ζωής τον έστάθη ολοκαύτωμα προσφοράς εις το θνσιαστή­

ριον της πατρίδος, δτε έπεκράτει ή καταδνναστεία και ο διωγμός τών Τούρ­

κων. Εις ταύτην τήν άτμοσφαίραν της αμάθειας και τον πεπρωμένον, ή σοφία, ήτις έγινε αντούργιον και Ιδιοθνσία τινών θεοσεβών ανδρών, ο ϊτινες τήν διεφύ­

λαττον καϊ τήν μετέδιδον ως μίαν πολύτιμον κληροδοσίαν, υπέκρυπτε τι μνστη­

ριώδες και Ιερόν. 'Υπήρχε μία άποκάλνψις και, ιν' όντως εϊπω, μία θρησκεία. Ό κύριος Βαρδαλάχος εκ περιόδον διηύθννε τά σχολεία της Χίον, Βον­

κονρεστίον, "Οδησσού και πληθνς εκ της νεολαίας παρ' αντοϋ έλαβε τήν παιδαγωγίαν των. Έν τοσούτω δέν έχει μόνον αντά τά δικαιώματα εις το νά έφελκύση τήν ενγνωμοσύνην τών σνμπατριωτών τον. 'Οσάκις εδύνατο νά ύποκλέψη καιρόν άπο το διδασκαλικόν τον επάγγελμα έθνσίαζε τάς ωραίας στιγμάς εις σύνταξιν στοιχειωδών σνγγραμμάτων ή εις μετάφρασιν αρχαίων σνγγραφέων. Έπιπόνως ήγωνίσθη εις το νά δημιονργήση και νά κανονίση τήν νεωτέραν τών 'Ελλήνων διάλεκτον και δονλοπρεπεΐς άλλοτε μεθόδονς της διδασκαλίας, καί κατά πράξιν διήρπασε τα καθίσματα τών σχολείων, δι ην αιτίαν κατήργησε τάς ογκώδεις κομποδοξίας τής γραμματικοτεχνίας και εξέ­

δωκε μίαν γραμματικήν σνμπρεπή και δια τήν σαφήνειαν τής μεθόδον καί καθαρότητα τής διάλεκτον προς άνάπτνξιν τών ιδεών­. Πρώτος αντος εδίδαξε

1. Περί τοϋ τόπου καί του έτους γεννήσεως τοϋ Βαρδαλάχου ai ειδήσεις διίστανται. Βλ. Έ λ. Κ ο ύ κ κ ο υ, Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ενθ' av., σελ. 111. Το θέμα, ως καί ή διδακτική σταδιοδρομία του λογίου τούτου θα άποτελέση άντικείμενον ιδιαιτέρας έρεύνης.

2. Ό Βαρδαλάχος ήσχολήθη καί με το γλωσσικόν ζήτημα, εξέδωσε δέ καί σχετικός μελετάς, μεταξύ τών οποίων καί «Γραμματικήν τής ομιλούμενης γλώσσης».

43

— 674 —

την ρητορικήν και τήν φνσικήν επιστήμην καί επλούτισε τους σνμπατριώτας του με δύο συγγράμματα, τα όποια πραγματεύονται περί τούτων των επι­

στημών ι. Εις ήλικίαν 76 ετών, καθ' δν καιρόν ή άνεσις της ζυ)ής ήτο προς αυτόν

εν νόμιμον δικαίωμα, 6 σεβάσμιος παιδαγωγός νομίζων δτι δεν ήτον εισέτι σύγκαιρος και αρμοδία εις αυτόν, άπεδήμησεν εξ 'Οδησσού δια να προσφέρη εις την πατρίδα του τάς τελευταίας στιγμάς μιας συγκεκομμένης ζωής, την οποίαν μόνη η ελπις άνεζωπύριζε του δτι δύναται εισέτι να συντέλεση' το μεν δτι ήθελε να τελειοποίηση τα χειρόγραφα του καί να επιστατήση εις την ακριβή εκδοσίν των, τό δέ δτι ήθελε να άνοιξη εν βήμα θεολογίας και να διαμόρφωση πριν τής τελευτής του αξιοπρεπείς Ιερείς προς εκπλήρωσιν τοϋ υψηλού ύπουρ­

γήματος εις δ εκλήθησαν εν τούτω τω κόσμω' ευγενής τω δντι Ιδέα, ήτις αυτή και μόνη εδύνατο να συνηγορήση προς επαινον αύτοϋ!

3Αλλ' δσοι ήξιώθησαν να γνωρίσωσιν αυτοπροσώπως τον κύριον Βαρ­

δαλάχον θέλουν αίσθανθή πολύν καιρόν τήν θλϊψιν, τήν οποίαν επροξένησεν εις αυτούς ο θάνατος. Ή άγαθότης καί ή σεμνότης είς αυτόν ενσάρκως επροσω­

ποποιήθησαν. Λυτός εγυμνάσθη τόσην τελείαν άπάρνησιν εαυτού, ώστε δεν εγνώριζεν ούτε τα πάθη, ούτε τήν τύρβην τής ανθρωπινής ζωής. Οι μαθηταί του εϋρισκον ε'ις αυτόν ενα συνετόν, πάντοτε δμοιον καθ' εαυτόν, καί ενα γνήσιον φίλον. "Ομοιος με μίαν από τάς λυχνίας τοϋ ίεροϋ, ήτις αθέατος και μονήρης καίει υπό τό τόξον μιας στοάς, ούτως έκαιε δια να φωτίζη.

"Αν μετά τήν εϊδησιν τοϋ θανάτου τοϋ ενάρετου παιδαγωγού ή οδύνη τών πολυαρίθμων μαθητών του είχε μίαν φωνήν, οποία τότε κομψή και ευ­

γενής συνηγορία αυτών προς επαινον αύτοϋ. . . και αυτή ήθελεν αναδείξει τότε ανωφελείς αύτάς τάς περιόδους, αϊ όποΐαι εξέφυγον από τήν καρδίαν μου, αν και να είναι πάντη ανάξιοι προς αυτόν 2.

Αουής 'Ρέπε»3

Αυτό είναι το περιεχόμενον τοϋ Επιταφίου λόγου, έκφωνηθέντος άμα τη αναγγελία τοϋ θανάτου τοϋ Βαρδαλάχου. Ό ομιλητής διαγράφει εν γενι­

καΐς γραμμαΐς τήν ζωήν καί τήν δρασιν τοϋ εκλιπόντος, τοϋ οποίου εξ ιδίας αντιλήψεως πλέκει τό έγκώμιον : «ή άγαθότης — γράφει — καί ή σεμνότης είς αυτόν ένσάρκως έπροσωποποιήθησαν» καί ακόμη «όμοιος μέ μίαν άπό

1. Προφανώς ό Ρεπέ αναφέρεται εις τας μελετάς υπό τον τίτλον «Φυσική πειραμα­τική» καί «Ρητορική τέχνη».

2. Ώς ελέχθη ανωτέρω πληροφορίαι τινές του Ρεπέ περί τοϋ Βαρδαλάχου δέν είχον πλήρως έξακριβωθή. Περί αυτών θα άσχοληθώμεν λεπτομερώς κατά τήν εκδοσιν τής ημετέρας μελέτης περί τοϋ λογίου τούτου.

3. Ή μετάφρασις τής «Νεκρολογίας» τοϋ Ρεπέ οφείλεται εις τον Ν. Δ. Λεβίδην (πάππον), πρέπει δέ να ύποθέσωμεν ότι αΰτη είναι κατά το δυνατόν ακριβής.

— 675 —

τάς λυχνίας του ίεροϋ, ήτις αθέατος και μονήρης καίει υπό το τόξον μιας στοάς, ούτως έκαιε δια να φωτίζη». Υπήρξε πράγματι και ό Βαρδαλάχος — ώς τόσοι άλλοι της περιόδου του ελληνικού Διαφωτισμού — μία από τας λυχνίας, αϊτινες έφώτισαν και έποδηγέτησαν το έθνος κατά τα σκοτεινά ετη τής δουλείας.

Χ ρ ο ν ι κ ά

Τ Η Σ Σ Υ Ν Τ Α Ξ Ε Ω Σ

Διά τού μετά χείρας τεύχους συμπληρούται ό δωδέκατος τόμος τον περιοδικού «Παρνασσός». Το διαρρεύσαν έτος υπήρξε δια τον ήμέτερον Σύλλογον πλούσιον εις νέας πρωτοβουλίας: ή ϊδρνσις της «Πινακοθήκης», ή ϊδρυσις Νυκτερινού Γυμνασίου και Φροντι­

στηρίου Ξένων Γλωσσών, ή προκήρνξις ετησίων διαγωνισμών δια νέους, ο εξωραϊσμός τον κεντρικού μεγάρου του Συλλόγου, ή εκδοσις επιστημονικών διατριβών και εκλαϊκευ­

τικών δημοσιευμάτων, ή άξιοποίησις της ακινήτου περιουσίας τού «Παρνασσού», ή όργά­

νωσις διαλέξεων, συναυλιών και εορταστικών εκδηλώσεων δια τα μέλη, ή σννταξις συστη­

ματικού μητρφου μελών, ή όργάνωσις αρχείου κλπ. αποτελούν επιτεύγματα, τα όποια εσημείωσαν σταθμον είς την δράσιν τού Συλλόγου. Άνάλογον πορείαν εσημείωσε και το περιοδικόν, Ιδία όσον άφορα, είς την επικοινωνίαν προς ξένα πνευματικά ιδρύματα.

Εις το τελενταιον τούτο τεύχος τού 1970 δημοσιεύονται μελέται τού Ίω. Ζερβού περί 'Ανδρέου Λασκαράτου (εις την σειράν τών παλαιών κειμένων τού «Παρνασσού»), τού ακαδημαϊκού Μ. Στασινόπουλου περί της παιδείας κατά την επανάστασιν και τά πρώτα μετ αυτήν ετη, τών καθηγητών Πανεπιστημίου Umb. Bosco περί της πορείας τού Πιραν­

τέλλο, Γ. Θ. Ζώρα περί αγνώστου δοκιμίου τού Έπιφανίου Δημητριάδου περί «Πενίας», Εύαγγ. Μουτσοπούλου περί της εμπειρίας και της εμπειρικής συνειδήσεως, τού Ιατρού Ίω. Δάμπαση περί της Ιατρικής σχολής τού Πανεπιστημίου τής Παδούης, τού αντιστρά­

τηγου Άχ. Τάγαρη περί τής ουτοπίας διά τήν αληθώς ώφέλιμον γνώσιν, τών φιλολόγων καθηγητών Ίω. Κουχτσόγλου περί τον πανεπιστημιακού διδασκάλου Διονυσίου Ζακνθηνού, Ίω. Προμπονά περί τών Μικρασιατών εις Νάξον, Μ. Μαντονβάλον περί άγνώστον νεκρο­

λογίας έπί τω θανάτω τού Κ. Βαρδαλάχον, Ν. Βαγενά περί παρατηρήσεων τινών είς τον ποιητήν Κάλβον, Στ. Γεωργαλά περί τού 'Αλεξάνδρου Δονμά (πατρός).

Δημοσιεύονται επίσης νεκρολογία τού Α. Κανακάρη διά τον Θ. Φιντικλήν, ποικί?Μ χρο­

νικά, ή τακτική σννεργασία τού Γ. Σκλάβου περί μονσικής και Σπ. Παναγιωτοπονλον περί εικαστικών τεχνών, το νπ' αριθ. 6 Δελτίον τής πνενματικής κινήσεως τού Φιλολογικού Σνλλογον «Παρνασσός» υπό μ.μ. και, τέλος, πίναξ περιεχομένων τού περιοδικού τού ετονς 1970.

Εις πάντας τονς άναγνώστας ό «Παρνασσός» εύχεται νγιες και αϊσιον το έτος 1971. Γ. Θ. Ζ.

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΝΑΚΑΡΗ

ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑΙ

ΘΕΌΚΛΗΤΟς ΦΙΝΤΙΚΛΗς (Γραμματεύς Κοσμητείας των Σχολών Παρνασσού)

"Ενας ξεχωριστός επιστήμων, κ' ένας πνευματικά και ψυχικά καλλιερ­

γημένος άνθρωπος, ό Θεόκλητος Φιντικλής έφυγε άπα κοντά μας για ν' άναπαυθή στον τόπο της αιώνιας γαλήνης, υστέρα από μεγάλη όδοιπορία στή ζωή, πού πρόσφερε πολύτιμες και ανεκτίμητες υπηρεσίες. Ό Θεόκλητος Φιντικλής είχε όλα τα προσόντα και τις αρετές, πού είναι απαραίτητα στον άνθρωπο για να σταδιοδρομήση στην κοινωνία, τήν άρτια μόρφωση, τήν ακεραιότητα του χαρακτήρος, τήν ευσυνειδησία, το εξαίρετο ήθος, τήν αξιοπρέπεια, μαζί με τήν ευγένεια της ψυχής και τών αισθημάτων. Έκτος όμως άπο τήν επιστημονική του αξία, υπήρξε κ' ένας χριστιανός, με αγνή και άδολη ψυχή, με πολλή καλωσύνη, με σεμνότητα καί μειλιχιότητα, πού κατακτούσε τή συμπάθεια καί τήν αγάπη όλων δσοι τον έπλησίαζαν.

Είχε φθάσει στο βαθμό του επιτίμου Διευθυντού της 'Εθνικής Μετεωρο­

λογικής υπηρεσίας, ύστερα άπο σπουδές στή Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου 'Αθηνών. 'Υπηρέτησε ώς προϊστάμενος τοΰ Μετεωρο­

σκοπείου τοΰ 'Αστεροσκοπείου 'Αθηνών καί κατά τον παγκόσμιο πόλεμο μετετάγη ώς προϊστάμενος της Μετεωρολογικής υπηρεσίας της ελληνικής 'Αεροπορίας καί οργάνωσε τους μετεωρολογικούς σταθμούς Γουδί, Καζαμίς Σμύρνης της αεροπορίας καί υπηρέτησε στα στρατεύματα της Μέσης 'Ανα­

τολής. Ήταν μέλος πολλών επιστημονικών συλλόγων, καθώς καί τών Μετεωρολογικών εταιρειών Γαλλίας, Γερμανίας καί Αυστρίας. "Ελαβε μέρος ώς αντιπρόσωπος της Ελλάδος σε διεθνείς διασκέψεις (Τορόντο, Ούάσιγκτων, Καΐρου, Γαλλίας, Λονδίνου) καί έγραψε περισσότερες άπο 25 επιστημονικές εργασίες, πού επαινέθηκαν άπό ξένα ειδικά περιοδικά καί για πολλές έγιναν ανακοινώσεις στην 'Ακαδημία 'Αθηνών. Άπό τις εργα­

σίες του αναφέρομε τις έξης : « Ό ήχος εν τή ατμόσφαιρα καί αί ζώναι σιγής», «Ή Μετεωρολογία κατά τον Παγκόσμιο Πόλεμο καί ή έξέλιξις αυτής», «Περί της ανωτέρας ατμοσφαίρας καί τών μεθόδων έξερευνήσεως αυτής», «La témperatur de l'air à Athènes», εργασία ανακοινωθείσα στην

— 678 —

'Ακαδημία 'Αθηνών, «Περί του έργου του John Aitken», «Παρατηρήσεις παρήλιων εν Αθήναις», «L'évaporation à Athènes», «Περί ηλιακής ακτινο­

βολίας και μεθόδων μετρήσεως αυτής», «Περί κλίματος και αί διάφοροι υποδιαιρέσεις αύτοϋ», «Περί των φαινομένων της άλω», «Περί βλητικοϋ ανέ­

μου», «Περί αντικυκλώνων», «Περί άνεμου και οργάνων μετρήσεως αύτοΰ», «Περί της μετεωρολογίας και τών διαφόρων κλάδων αυτής», «Περί κλιματο­

λογίας», «Περί τών κλιματικών τύπων κατά Kuppen», «Περί βροχής και τών οργάνων μετρήσεως αυτής», «Περί δρόσου», «Αί ζώναι τής γής από μετεωρολογικής και κλιματολογικής απόψεως», «Περί αισθητής θερμοκρα­

σίας», «Περί τών κλιμάτων τής Ευρώπης, 'Αμερικής, 'Ιαπωνίας, Κίνας», «Περί καταιγίδων και τών διαφόρων κατηγοριών αυτών», «Περί κυκλώνων και ή θεωρία του Bjerkne περί σχηματισμού αυτών», «Το κλίμα τής Μακε­

δονίας», «Περί κλιματικής μεταβλητότητος», «Περί νεφών και ταξινομήσεως αυτών εις είδη», «Περί ομίχλης», «Περί του πολικοϋ έτους 1932 ­ 1933», «Περί στρατοσφαίρας», «Περί ατμοσφαιρικής πιέσεως», «Περί θερμοκρα­

σίας εδάφους Αθηνών» κ.ά., πού τιμούν τό συγγραφέα και άπο τις όποιες θα αντλούν στοιχεία οί συνάδελφοι του, για τήν πρόοδο και την εξέλιξη τής μετεωρολογικής επιστήμης. Ό Θ. Φιντικλής ήταν συνεργάτης τής «Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας» και είχε τιμηθή επίσης με τό παράσημο τοΰ Χρυσού Σταυρού τοΰ Γεωργίου. Ήταν επίσης και 'Αντιπρό­

εδρος τοΰ Συλλόγου « Ό Πανάγιος Τάφος». Έκτος όμως όλων αυτών, διετέλεσε μέχρι τοΰ θανάτου του και Γραμ­

ματεύς τής Κοσμητείας τοΰ «Παρνασσού» και επί δεκαπέντε χρόνια προσέ­

φερε τις υπηρεσίες του, περιβαλλόμενος με τήν αγάπη και τήν εκτίμηση τών μελών τής 'Εφορείας και τής Κοσμητείας. Γιατί υπήρξε ένας άπό τους εκλεκτούς συνεργάτες πού έξετέλεσε με ζήλο πάντοτε τό καθήκον του.

ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑΙ ΕΠΕΤΗΡΙΔΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

Έκυκλοφόρησαν κατ' αύτας δύο ετήσια περιοδικά συγγράμματα, εκδιδόμενα αμφό­

τερα εις τό έξωτερικον και άφορώντα εις τήν Βυζαντινήν και Νεοελληνικήν Γραμματείαν. Τό πρώτον, υπό τον τίτλον «Θησαυρίσματα», εκδίδεται υπό τοΰ Ελληνικού 'Ινστι­

τούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών τής Βενετίας, ίδρύθη ύπό τής καθηγή­

τριας Σοφίας Άντωνιάδου και διευθύνεται τώρα ύπό του διευθυντού του 'Ινστιτούτου καθηγητού Μανούσου Μανούσακα. Ό κυκλοφορήσας έκτος τόμος, έκτος τής εκθέσεως πεπραγμένων του 'Ινστιτούτου κατά τό έτος 1969, περιέχει μελετάς τών Μ. Μανούσακα, Χρ. Μαλτέζου, Γ. Πλουμίδη, Μ. Χαιρέτη, Α. Στεργέλλη, Ι. Χασιώτη, Έρρ. Μοάτσου, Δ. Σκιώτη.

Τό δεύτερον, ύπό τον τίτλον «Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici», είναι εκδοσις τού Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici dell'Università di Roma. 'Ιδρυθέν το περιοδικόν τοΰτο σύγγραμμα ύπό τοΰ μεγάλου Βυζαντινολόγου S. G. Mercati, διευθύνεται τώρα υπό

— 679 —

των καθηγητών του Πανεπιστημίου της Ρώμης Giuseppe Schirò και Γεωργίου Θ. Ζώρα. Ό κυκλοφορήσας τόμος XVII (VII τής νέας σειράς) περιλαμβάνει, έκτος των βιβλιοκρι­

σιών, μελετάς τών Γ. Θ. Ζώρα, S. Impellizzeri, Α. Garzya, Ο. Kresten, P. Α. M. Leone, C. Nikas, R. Lavagnini, V. Pecoraro, M. Peri.

*

Ο 50ός ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΟΙ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ

Έξεδόθησαν τα αποτελέσματα τοΰ τελευταίου Καλοκαιρινείου θεατρικού Διαγωνι­

σμού. Με τον διαγωνισμόν τούτον συνεπληρώθησαν πεντήκοντα όλα ετη ανελλιπούς λει­

τουργίας αυτού, κατά τήν διάρκειαν τών οποίων μετέσχον εκατοντάδες υποψηφίων, τίνες τών οποίων άνεδείχθησαν βραδύτερον δόκιμοι συγγραφείς. Έπ' ευκαιρία της συμπληρώ­

σεως τοΰ πεντηκοστού διαγωνισμού, επιμέλεια τοΰ «Παρνασσοΰ» θα έκδοθή τεΰχος, περιέχον τό ιστορικόν τοΰ διαγωνισμοΰ, βιογραφικόν σημείωμα περί τοΰ άθλοθέτου 'Αν­

δρέου Καλοκαιρινοΰ και τον Κανονισμόν λειτουργίας τοΰ Διαγωνισμοΰ. "Ηδη τον Ίανουάριον τοΰ 1971 θα προκηρυχθη ό 51ος Καλοκαιρίνειος θεατρικός

διαγωνισμός. •

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΔΙΑ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ

Έν τη σειρφ τών ετησίων διαγωνισμών δια νέους, ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρ­

νασσός» προέβη εις τήν προκήρυξιν τοΰ κατωτέρω λογοτεχνικοΰ διαγωνισμοΰ : 1. Προκηρύσσεται διαγωνισμός Διηγήματος δια Νέους κατά τό έτος 1970­ 1971. 2. Δύνανται να συμμετάσχουν "Ελληνες τοΰ εσωτερικού και τοΰ έξωτερικοΰ, ώς

Κύπρου, Αιγύπτου, 'Αμερικής κλπ. 3. Οί διαγωνιζόμενοι δεν πρέπει να έχουν ύπερβή τό 30όν έτος της ηλικίας. 4. Οί υποψήφιοι δύνανται να μετάσχουν δια πρωτοτύπων έργων, μέχρι τριών, απο­

στελλομένων είς τριπλοΰν και υπό ψευδώνυμον εις τήν Γραμματείαν τοΰ Συλλόγου. 5. Προθεσμία συμμετοχής ορίζεται μέχρι τής 31ης Μαρτίου 1971. 6. "Αμα τή λήξει τοΰ διαγωνισμού θα απονεμηθούν βραβεία και έπαινοι εις τα κα­

λύτερα έργα, υπό ειδικής κριτικής επιτροπής. •

Ε Ι Κ Α Σ Τ Ι Κ Α Ι Τ Ε Χ Ν Α Ι

'Εκθέσεις 'Εκθέσεις ατομικές καί ομαδικές στις αίθουσες : «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ», «ΝΕΩΝ ΜΟΡΦΩΝ», «ΑΣΤΟΡ», «ΩΡΑΣ», ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΩΝ «ΑΜΑΛΙΑΣ», καί «ΧΙΛΤΟΝ», «ΔΙΑΜΑΡΤΥ­

ΡΙΑΣ», «ΕΛΛΗΝΟΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ», «ΣΤΟΑΣ ΤΕΧΝΗΣ»

Ό Κεφαλλωνίτης ζωγράφος Ν. Π α ν α γ ι ό τ α τ ο ς επέδειξε κατά τις αρχές τής χειμερινής περιόδου στην αίθουσα τοΰ «Παρνασσοΰ» τα προϊόντα τής τελευταίας του παραγωγής : πολλές νεκρές φύσεις καί λίγες τοπιογραφίες. Πιστός στην παραδοσιακή τέχνη, συντηρητικός ό καλλιτέχνης, αποτυπώνει στο μουσαμά τις εντυπώσεις του μέ ακρίβεια, αποφεύγοντας να πρόσθεση ή ν' αφαίρεση. Κατέχεται από τό 'Αριστοτέλειο «ή τέχνη είναι μίμησις». Τις περισσότερες φορές κατορθώνει να κάνη ευχάριστο τό χρώμα του.

— 680 —

Ό Κ. Γ ρ η γ ο ρ ι ά δ η ς , πού τον ίδιο καιρό εξέθεσε σέ άλλη αίθουσα του «Παρ­

νασσού 60 ελαιογραφίες, άντλεϊ τις εμπνεύσεις του από το ελληνικό ύπαιθρο. Σχεδια­

στής ικανός, φιλοτεχνεί έργα γεροδεμένα. Άπο τα εκθέματα ξεχωρίζουν «Ή Βάρκιζα» (αριθ. 18), «Ή Πελοπόννησος», το «Μέτσοβο» και μια «νατύρ μόρτ» μ' ελεύθερες γραμ­

μές και δροσερά χρώματα. Άπο τις 21/10 ώς τις 9/11 ή κάτω αίθουσα τοΰ «Παρνασσού» έφιλοξένησε 40 ελαιο­

γραφίες τοΰ Ν ί κ ο υ Κ α ρ α γ ι ά ν ν η , πού διαμένει στάς Πάτρας. Ή ζωγραφική του του έχει πρωτοτυπία και γνησιότητα. Δέν είναι άμορφη, μα δεν έχει καμμίά σχέσι μέ τήν τυπική περιγραφή τών αντικειμένων. Ό καλλιτέχνης είναι σέ θέσι ν' άποδίδη τις εντυπώ­

σεις του άπο τή φύσι και τή ζωή μ' ευαισθησία και ρώμη, μ' ελευθερία και λεπτότητα. Ξέρει να μετασχηματίζη, ν' άφαιρή, να προσθετή, να ένορχηστρώνη τους τόνους — τών γαιωδών ιδίως χρωμάτων — και να βάζη τήν προσωπική του σφραγίδα στα έργα. Πρό­

κειται για μιαν εικαστική δημιουργία άπό τις πιο ευπρόσδεκτες, τις πιο απαιτητικές κ' ελκυστικές.

«Τοπία και όνειρα» ήταν ό τίτλος της εκθέσεως του Κερκυραίου ζωγράφου Π ί π ο υ Κ α ρ δ ά σ η, πού έστέγασε ό «Παρνασσός» πριν άπό δυο μήνες. Ή ζωγραφική του συμ­

παθούς νέου τεχνίτη διακρίνεται για τή λάμψι τοΰ χρώματος και τό διακοσμητικό της πλούτο, τείνει δέ στην ώραιοποίησι τών αντικειμένων. Ό ίδιος έγραψε στον κατάλογο τών εκθεμάτων ότι πασχίζει ν' άποδώση μέ χρώματα και σχέδια τή μουσική πού υπάρχει διάχυτη στην ατμόσφαιρα της ιδιαίτερης πατρίδος του.

Στή μεγάλη αίθουσα τοΰ «Παρνασσού» παρουσίασε, 67 πίνακες της ή ' Α λ ε ξ ά ν ­

δ ρ α Χ ά λ α ρ η , γνωστή άπό προηγούμενες ατομικές εκθέσεις και συμμετοχή σέ πολ­

λές ομαδικές («Πανελλήνιο» κλπ.). Τα νέα της έργα, ιδίως οι προσωπογραφίες και τα λουλούδια, είναι δείγματα προόδου σημαντικής.

Ή αναδρομική εκθεσις τοΰ παλαιμάχου τεχνίτη τοΰ χρωστήρος Βάσ . Σ π η λ ι ω ­

τ ο π ο ύ λ ο υ στην ίδια σάλα (11 ­ 28 Ν/ βρίου) μας έδωσε τήν ευκαιρία να εκτιμήσουμε τήν αξία της προσφοράς του και να σχηματίσουμε κάποιαν ιδέα για τις δυσκολίες καί τις αντιξοότητες πού βρήκε στην ανοδική του πορεία. Έγινε μέ τέτοιον τρόπο ή επιλογή τών έργων, ώστε ν' αντιπροσωπεύεται στην εκθεσι κάθε περίοδος — άπό κείνη πού άρ­

χισε προ 40ετίας, δταν ό καλλιτέχνης απεφοίτησε άπό τήν Α.Σ.Κ.Τ. ώς τήν πρόσφατη. Ό Σπηλιωτόπουλος ακολούθησε μέ συνέπεια τή γραμμή πού έχάραξε ευθύς έξ αρχής.

Ένα διάστημα καταπιάστηκε καί μέ τήν αφηρημένη τέχνη, μέ αναμφισβήτητη επιτυχία μάλιστα, άλλα σύντομα ξαναγύρισε στην εικονική, γιατί βρήκε πώς μόνον αυτή τοΰ προσ­

φέρει γνήσιες καί γόνιμες εμπνεύσεις. Τα νέα του πονήματα έχουν όλα τα χαρίσματα τών παλαιότερων, είναι όμως πιο απαιτητικά. 'Ελεύθερα, μέ τόνους βαθύφωνους καί μέ ΰπο­

βλητικήν ατμόσφαιρα, προσφέρουν στον θεατή σπάνια αισθητική συγκίνησι καί εξα­

σφαλίζουν στον καλλιτέχνη θέσι ξεχωριστή ανάμεσα στους συναδέλφους του. Ό Κ ώ σ τ α ς Φ ά σ σ ο ς , άπό τις 11 ώς τις 29 Ν/βρίου παρουσίασε στή μεσαία

αίθουσα τοΰ «Παρνασσοΰ 24 ελαιογραφίες (τοπιογραφίες καί νεκρές φύσεις). Για τήν ζωγραφική του έχουμε γράψει κατ' επανάληψιν έξ αφορμής προηγουμένων εκθέσεων. Τα νέα έργα αποτελούν συνέχεια τής προσφοράς του.

Τα ίδια πρέπει να ποΰμε καί για τήν ταυτόχρονη εκθεσι τοΰ Μ π. Τ σ ι μ ι γ κ ά τ ο υ στην κάτω αίθουσα. Τό φυσιολατρικό στοιχείο επικρατεί καί στή νέα του συγκομιδή.

Ό Γ ι ώ ρ γ ο ς Β α κ ι ρ τ ζ ή ς παρουσίασε προ ήμερων στις «Νέες Μορφές» μιαν εκτενή σειρά έργων του δουλεμένων μέ ποικίλες ύλες, καί μικρές «γιγαντοαφίσσες». Τα εκθέματα ήταν όλα δείγματα ευτυχισμένων εμπνεύσεων, αναζητήσεων οδυνηρών, προβληματισμοΰ καί θαρραλέας αντιμετωπίσεως τών τεχνικών δυσκολιών.

— 681 —

Ή Γκαλερί «νΑστορ» έστέγασε μιαν εκθεσι γλυπτικών συνθέσεων τής Φ ρ ό σ ω ς Μ ι χ α λ έ α, πού σπούδασε αρχικά στο εργαστήριο τοΰ αλησμόνητου Γιώργου Μπου­

ζιάνη κ' έπειτα στην Α. Σχ. Καλών Τεχνών τής Γενεύης. Mè τα νέα της έργα ή καλλι­

τέχνις δίνει δείγματα πλαστικής ικανότητος και ευρηματικού πνεύματος.

Κατά τα τέλη Σεπετεμβρίου το Πνευματικό Κέντρο «Ώρα» έφιλοξένησε έργα 14 Κυ­

πρίων ζωγράφων και γλυπτών, πού ήταν δείγματα επίμονων αναζητήσεων και προσπάθειας για μιαν εκφρασι ξένη προς τό νατουραλισμό, τό ρεαλισμό, τον έμπρεσσιονισμό και τήν πόπ ­ αρ ακόμη. Τήν εκθεσι είχε θέσει υπό τήν προστασία του ό πρεσβευτής τής Κύπρου κ' εκλεκτός ποιητής και πεζογράφος κ. Ν ί κ ο ς Κ ρ α ν ι δ ι ώ τ η ς.Έλαβαν μέρος οί ζωγρά­

φοι Μ α κ ρ ί δ η ς , ' Ι ω α κ ε ί μ , Λ α δ ο μ μ ά τ ο ς , Β ό τ σ η ς , Κ ο υ ρ ο υ σ ί δ η ς , Σ φ ή κ η ς , Σ τ ε φ α ν ί δ η ς , Χ ρ υ σ ο χ ό ο ς , Σ τ ε φ α ν ί δ ο υ , Φ ο ι ν ι κ ε ρ ί δ η ς , Χ α τ ζ η δ α και οί γλύπτες Σ α β β ί δ η ς , Κ υ ρ ι α κ ο ύ και Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ .

Στην ιδία αίθουσα εξετέθησαν εσχάτως 32 χαλκογραφίες τοΰ Π. Τ έ τ σ η , Σκηνές από τήν καθημερινότητα, άπό τήν κίνησι τών δρόμων, τών εργοστασίων, τών γηπέδων και τοπία αθηναϊκά και νησιώτικα ήσαν τα περισσότερα εκθέματα. Αυτά τα ασπρόμαυρα έργα τοΰ ρωμαλέου τεχνίτη προεκάλεσαν ενθουσιώδεις κρίσεις τόσο τών ειδικών όσο και τών φιλοτέχνων, χάρι στην αδρότητα τής γραφής, τή στερεότητα τής δομής, τήν πρω­

τοτυπία τής συλλήψεως και τήν αρτιότητα τής τεχνικής επεξεργασίας.

Ή καινούργια δουλειά τής Κ ι κ ή ς Τ υ π ά λ δ ο υ ­ Λ α σ κ α ρ ά τ ο υ , πού τή χαρήκαμε τό Νοέμβριο στην αίθουσα τοΰ ξενοδοχείου «Αμαλία», αποπνέει τήν ποίησι τών παλιών κτιρίων. Τών γερασμένων σπιτιών και μαγαζιών τής Πάργας, τής Ρόδου, τής Ναυπάκτου, τής Σύρου, τών Παξών κι άλλων πόλεων. Μέ δυσκολίες μεγάλες, βέβαια, ταξίδεψε σ' αυτά τα μέρη ή καλλιτέχνις, και δαπάνησε πολύν καιρό για να συλλαβή καί ν' άποδώση τον χαρακτήρα τών μελλοθανάτων κτιρίων — γιατί χάνονται ενα ­ ενα, δί­

νοντας τή θέσι τους στα μοντέρνα, πού είναι πιο προσοδοφόρα. "Ομως τ' αποτελέσματα τοΰ μόχθου της υπήρξαν περισσότερο άπό ίκανοπιητικά. Πίνακες όπως οί «Στέγες», τό «Απομεσήμερο», ή «Σΰρος» (αριθ. 1 καί 5), ή «Παλαιά πόλις», ό «Μετά τή βροχή», τόσοι άλλοι ακόμη, σπάνια έχουν φιλοτεχνηθή άπό ζωγράφους μας.

Οί έγχρωμες ξυλογραφίες πού παρουσίασε στο «Χίλτον» ή Ν. Γ κ ό λ α ν τ α ­

Κ ο υ ζ ο ύ π η είναι δείγματα ευαισθησίας καί δεξιοτεχνίας. Ή καλλιτέχνις επιχειρεί τήν άνάμιξι τοΰ χρυσοΰ μέ διάφορα χρώματα καί τήν άπόδοσι τών εντυπώσεων της άπό τήν ελληνική ύπαιθρο μέ κάποιαν αφαιρετική διάθεσι.

Αυτές τις ήμερες άνοιξε στο «Χίλτον» μια πολύ ενδιαφέρουσα εκθεσις διακοσμητικών αντικειμένων μεγάλων διαστάσεων, άπό πλαστικήν ύλη, πού είναι κατάλληλα για δια­

κόσμησι καταστημάτων, σαλονιών, βιβλιοθηκών κ.ά. Ό ζωγράφος Μ ι χ . Κ α τ ζ ο υ ­

ρ ί δ η ς, στον όποιον καί οφείλεται ή εμπνευσις, φιλοτεχνεί τις φόρμες, καί, άφοΰ ενορ­

χήστρωση τα χρώματα, παραδίδει τα πρωτότυπα στην εταιρία ΑΠΚΟ, πού άπό 20ετίας κατεργάζεται τα νέα υλικά, για να κατασκευάση πολλές σειρές τέτοιας λογής. Σ' ένα καλαίσθητο τεΰχος ό Κατζουράκης γράφει για τήν κατασκευή «πολλαπλών καλλιτεχνη­

μάτων : «Αυτά τα βιομηχανικής κατασκευής κομμάτια μοΰ δίνουν δυο δυνατότητες : α') κατασκευή πολλών όμοιων αυτόνομων έργων, β') άπό πολλά όμοια κομμάτια ή κατα­

σκευή ενός ανάγλυφου μικροΰ ή μεγάλου εντεταγμένου σ' ενα δεδομένο χώρο». Τα γεω­

μετρικά σχήματα καί τ' αρμονικά χρώματα τών εκθεμάτων, πού καθώς φωτίζονται άπό μέσα δημιουργούν μιαν όνειρικήν ατμόσφαιρα, μαρτυροΰν ΰπαρξι γόνιμης φαντασίας καί προ­

χωρημένης τεχνικής. 44

— 682 —

Ή νέα γκαλερί «Διαμαρτυρία» έφιλοξένησε προ ήμερων μιαν ομαδική έκθεσι, πού άφησε αγαθές εντυπώσεις στους φιλότεχνους. Πρόκειται για έργα καλλιτεχνών πού ξέ­

ρουν να έκφράζωνται με ειλικρίνεια και απλότητα, των ζωγράφων Δ α ρ ζ έ ν τ α , Πα­

σ ί ρ ο γ λ ο υ , Β ι τ ά λ η , Μ ώ λ ο υ , Μ ά γ κ ο υ , Ά ϊ φ α ν τ ή , Μ π α λ μ π ο υ ­

τ ζ ή και τοϋ γλύπτη Μ ι χ α ή λ .

Μέ έργα 36 'Αμερικανών γλυπτών και χαρακτών εγκαινίασε τή χειμερινή περίοδο ή Ελληνοαμερικανική Ένωσις. Τα περισσότερα ήταν ανεικονικά σε φόρμες πρωτότυ­

πες. 'Ιδιαίτερη έντύπωσι έκαναν τα γλυπτά μέ τα τολμηρά σχήματα, τΙς εμπνευσμένες άπό τήν τεχνολογική πρόοδο ανατάσεις και τήν πολύ επιμελημένη επεξεργασία.

Ή ζωγράφος Ε λ έ ν η Λ ι α ρ ο ϋ ­ Χ ά γ κ ι ν ς , πού παρουσίασε στή «Στοά Τέχνης 13» της όδοΟ Σόλωνος διάφορα έργα της, είναι ελληνικής καταγωγής άλλα γεννήθηκε στή Ροδεσία κ' εκεί μένει κ' εργάζεται άπό τό 1960, πού τελείωσε τις σπουδές της στή Γε­

νεύη. Έχει τιμηθή μέ πολλά βραβεία κ' εκθέσει πίνακες της σέ διάφορα καλλιτεχνικά κέντρα τής Ευρώπης καΐ τής Μαύρης Ηπείρου. Οί τοπιογραφίες πού μας επέδειξε είναι χυμώδεις κ' έχουν κάποιες ρωμαντικές νότες, και οί προσωπογραφίες είναι καλά χαρα­

κτηρισμένες. Κάμποσες παρισινές τοπιογραφίες και μερικές άλλες εμπνευσμένες άπό τή Σίφνο

καΐ τήν 'Αττική περιελάμβανε ή εκθεσις τοϋ Θ. Δ ρ ο γ γ ί τ η , πού έγινε μετά στην ίδια σάλα. Πρόκειται για τήν προσφορά ενός τοπιογράφου πού είναι σέ θέσι ν' άποδίδη τά οράματα του μέ ακρίβεια, πότε ­ πότε μάλιστα με κάποιαν ελευθερία.

Κ Α Λ Λ Ι Τ Ε Χ Ν Ι Κ Ε Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

«ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑ». Έ κ δ ο σ ι ς 'Εθνικής Τραπέζης τής Ε λ λ ά δ ο ς .

Ό εξαίρετος τόμος «Ελληνική Χειροτεχνία», πού χάρι στην έμπνευσι και τήν πρω­

τοβουλία τοϋ Διοικητού της κ. Άχ. Κομινοϋ εξέδωσε ή 'Εθνική Τράπεζα, αποτελεί μιαν ανυπολόγιστης αξίας συμβολή στην προβολή τής λαϊκής μας τέχνης και, γενικώτερα, στην άνύψωσι τής πενυματικής μας στάθμης. Πρόκειται για ενα ογκώδες βιβλίο τυπωμένο μέ ύποδειγματικήν επιμέλεια, πλουτισμένο μέ θαυμάσιες χρωματιστές και ασπρόμαυρες εΐκόνες καΐ γραμμένο μέ οίστρο άπό τήν Πόπη Ζώρα, τον Βασ. Κυριακόπουλο, τον Στέλ. Παπαδόπουλο, τον Χ. Καχραμάνη καί τον Ά. Χατζηνικολάου. "Ολοι αυτοί οί είδικοί, πού καί μέ λογοτεχνικά χαρίσματα είναι προικισμένοι, κατέβαλαν κάθε προσπάθεια για να κάνουν τά κείμενα τους εύληπτα, κατατοπιστικά, απόλυτα τεκμηριωμένα, άλλα κι άπό τήν άποψι τοϋ ύφους συναρπαστικά.

Ξεφυλλίζοντας κανείς τις 334 σελίδες τοϋ μεγάλου σχήματος τούτου βιβλίου, πού δεν έχει τίποτε να ζηλέψη άπό παρόμοιες ξένες εκδόσεις τοϋ είδους του, αισθάνεται να πλημ­

μυρίζη ή ψυχή του άπό εθνική περηφάνεια. Το «μέσα πλοΰτος» τοϋ Λαοϋ μας, ή προσή­

λωσί του στην ίερή μας παράδοσι, ή έμφυτη καλαισθησία, ή ευρηματικότητα κ' ή άφτια­

σίδωτη χάρι του εξαίρονται κατά τρόπον άναγλυφικό καί δίχως ίχνος παραμορφώσεως ή ώραιοπάθειας, δίχως μικρολογίες ή περισσολογίες. "Αρωμα αγριολούλουδων αποπνέουν οί σελίδες τής «Ελληνικής Χειροτεχνίας» καί λυρική δροσιά καί αέρα λεβεντιάς.

Αίσθανόμαστε τήν ύποχρέωσι να συγχαρούμε θερμότατα τόν κύριο Κομινό, πού είχε τήν ώραίαν έμπνευσι κ' εκείνους πού πέτυχαν να τήν υλοποιήσουν, να τους εκφράσουμε τίς βαθύτατες μας ευχαριστίες καί να ευχηθούμε να χαρή ό τόπος μας κι άλλες τέτοιες πραγματοποιήσεις.

— 683 —

«ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ». Καλλιτεχνική περιοδική εκδοσις του Ε.Ο.Ε.Χ.

Ή υπό τον παραπάνω τίτλον έκδοσι τοϋ 'Οργανισμού 'Ελληνικής Χειροτεχνίας δρχεται να κάλυψη ëva μεγάλο κενό. Γιατί δεν υπήρχε ως τώρα περιοδικό πού ν' άσχολή­

ται αποκλειστικά με τα φλέγοντα θέματα τής λαοτεχνίας και τής λαογραφίας μας και να προωθή μεθοδικά καί συστηματικά τήν γύρω άπό τους σημαντικότατους αυτούς τομείς έρευνα.

Καλλιτεχνικώτατο σ' έμφάνισι, πλούσια εικονογραφημένο το πρώτο τεύχος τής τρι­

μηνιαίας «Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης», περιέχει εξαιρετικά ενδιαφέροντα κείμενα εκλε­

κτών λογοτεχνών καί αισθητικών δπως ή Άθ. Ταρσουλή, ή Άγγ. Χατζιμιχάλη, ό Στ. Κυριακίδης, ό Ζαφ. Στάλιος, ό Μαν. Χατζιδάκης, ό Δ. Κωνσταντινίδης, ό Β. Κυριαζό­

πουλος, ό Μ. Καλλιγάς κ.ά. ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η

'Εθνική Λυρική Σκηνή

Ήρώ καί Λέανδρος

Ή άναβίβασις άπό σκηνής, καί εις παγκόσμιον μάλιστα «πρώτην», ενός νέου μελο­

δραματικού έργου αποτελεί, πάντοτε, γεγονός καί μάλιστα είς μίαν μικράν χώραν, ώς ή Ελλάς, μέ περιωρισμένην — πλην τής Επτανήσου — μελοδραματικήν παράδοσιν. 'Α­

κόμη δέ περισσότερον έάν το έργον αυτό είναι έλληνικόν, προδίδον τον φανατισμον καί τήν αύταπάρνησιν ενός καλλιτέχνου, ό όποιος γνωρίζει, έκ τών προτέρων, ότι έφ' όσον δέν έχει γράψει «μπουζουκομουσικήν», ή θα βλέπη το λυρικόν του δημιούργημα να παρα­

μένη, έπί χρόνια, άπαικτον, είς το συρτάρι, ή έάν έπί τέλους άναβιβασθή άπό σκηνής, να παρέλθη άπαρατήρητον καί να παραμερισθή, διότι είναι «έλληνικόν», όταν είς άλλας πολιτισμένας χώρας «έν αρχή ήν» τα έργα τών αυτοχθόνων.

Ευτυχώς ή «'Εθνική Λυρική Σκηνή» ήρχισε τήν έφετεινήν της μελοδραματικήν περίοδον, μέ τήν μουσικήν τραγωδίαν τοϋ 'Ανδρέα Νεζερίτη : «Ήρώ καί Λέανδρος», το κείμενον τής οποίας στηρίζεται επάνω στο ομώνυμο ν δράμα τοϋ Βιεννέζου λογοτέχνου Φράντς Γκριλλπάρστερ (1791 ­1872 καί όχι 1721 ­ 1872, ώς αναγράφει, έκ λάθους, ασφα­

λώς, το πρόγραμμα). Δέν γνωρίζω, δυστυχώς, τό κείμενον, εις δέ το μελόδραμα — καί μά­

λιστα το έλληνικόν — ολίγας μόνον λέξεις ημπορεί να παρακολούθηση ό ακροατής. 'Αλλά, καί αν ακόμη έχει φιλολογικήν άξίαν, τό έργον είναι, έν τφ συνόλφ στατικόν, μέ έλαχίστην δράσιν, πού αποβαίνει είς βάρος τής μορφής τοΰ μελοδράματος, πού άνε­

νεώθη μετά τήν έπικράτησιν τοϋ «βερισμοΰ». Μουσικώς τό μελόδραμα του 'Ανδρέα Νε­

ζερίτη δέν ανήκει είς καμμίαν καθωρισμένην σχολή ν. Καί περί παλαιάς μέν μορφής, ουδέ λόγος. 'Αλλά ούτε βαγνέρειον ή μεταβαγνέρειον είναι, ούτε «βεριστικόν», ούτε καί «μοντέρνο». Κάποια συμφωνική επεξεργασία — άλλ' εντελώς ελευθέρα — τό χαρα­

κτηρίζει, μια μουσική απαγγελία ιδιάζουσα καί αρκετός λυρισμός, είς τήν δευτέραν καί τήν τρίτην πραξιν. Όσον άφορο, τήν πρώτην πράξιν, αυτή αδικεί το σύνολον, διότι άπ' αρχής σχεδόν μέχρι τέλους, παρουσιάζει ενα τέτοιον ήχητικόν πληθωρισμόν, τοι­

αύτην χρήσιν τών χάλκινων οργάνων, ώστε, στο τέλος, να κουράζη. Ευτυχώς αί δύο έπό­

μεναι πράξεις ανεβάζουν το σύνολον, παρουσιάζουν ωραίους ηχητικούς συνδυασμούς καί το μπαλλέττο, είς τήν αρχήν τής Γ' πράξεως, τό χαίρεται το κοινόν καί ώς μουσικήν καί ώς δρχησιν. Άπό τους πρωταγωνιστάς, εις πρώτην γραμμήν πρέπει να άναφερθή ή

— 684 —

Ίλεάνα Κωνσταντίνου, ή οποία 'έφερε το βάρος του ρόλου της Ήροϋς, ρόλου καταθλι­

πτικοί), πού δεσπόζει τοΰ όλου έργου. "Εδειξε και πλοΰτον φωνής και άκρίβειαν και άν­

τοχήν άνευ προηγουμένου. Παρ' αυτήν ήτο εξαιρετική επίσης ή Έ . Σταματοπούλου, ώς Ίάνθη. Είς τους ανδρικούς ρόλους διεκρίθησαν, κατά πρώτον λόγον, οί Ν. Χατζηνικο­

λάου (Λέανδρος), Σπ. 'Αγγελόπουλος (ναύκληρος) και Βασ. Φακίτσας (αρχιερέας), επί­

σης δε ό Χρ. Σαρφατής και ό Έ . Παλαιολόγος. Τό μουσικόν βάρος και τήν εύθύνην του συνόλου έφερε, κατά πρώτον λόγον, ό Βύρων Κόλασης, ό διευθύνας μουσικώς τό έργον, έργον παν άλλο ή εΰκολον, μέ συνεχή έναλλαγήν μουσικών φράσεων, και ίδιάζουσαν μου­

σικήν άπαγγελίαν — μουσικήν «ρητορικήν», μάλιστα, είς τήν δευτέραν πραξιν. Ό Σέρ­

γιος Βαφειάδης έκαμε πάν το δυνατόν — ώς σκηνοθέτης — δια να δώση κάποιαν κίνησιν είς ενα έργον στατικόν, ώς ανέφερα ήδη. Ή ύπο τον Μιχ. Βούρτσην χορωδία άντεπεκρίθη — είς τήν πρώτην πραξιν, κατ' εξοχήν — είς τον δύσκολον ρόλον της, αρίστη δέ και ή χορογραφία της Κέλλυς Χριστοφορίδη. Πολύ καλά, τέλος, τα σκηνικά και τα κοστούμια τοϋ Ν. Ζωγράφου. Έν τφ συνόλω τό «Ήρώ και Λέανδρος» τοϋ Άνδρ. Νεζερίτη τιμά τήν Λυρικήν Σκηνήν, διότι μόνον μέ τα στελέχη της παρουσίασε, κατά άνώτερον τρόπον, ενα τόσο δύσκολον καΐ ίδιόρρυθμον έργον.

Φίλησε με, Καίτη

"Οταν τό βράδυ της 27 Νοεμβρίου παρηκολούθησα είς τα «'Ολύμπια» τήν «πρώτην» τοΰ αμερικανικού «μιούζικαλ» «Φίλησε με, Καίτη», τό όποιον παρουσίασε στο άθηναϊ­

κόν κοινόν ή «'Εθνική Λυρική Σκηνή», ήδη από τΙς πρώτες νότες της εκτενούς εισαγωγής ενόμισα ότι ξαναζούσα τήν, ολίγον μετά τό τέλος τοΰ Α' Παγκοσμίου, έποχήν, όταν είσή­

λαυνεν και εις τήν Ελλάδα, ή μουσική τής «τζαζ», μέ τους ιδιότυπους ρυθμούς και τήν πολυποίκιλον χρήσιν τών κρουστών, πού χαρακτηρίζει τήν μουσικήν τών νέγρων τής 'Α­

μερικής. Βέβαια κατά τήν έξέλιξιν τοΰ λίαν εκτενούς αύτοΰ έργου τοΰ 'Αμερικάνου συν­

θέτου Κόουλ Πόρτερ, τό όποιον είχε σημειώσει καταπληκτικήν έπιτυχίαν, θα άλλάξη, προς στιγμήν ή ατμόσφαιρα, και θα ένθυμίση Εύρώπην, άλλα κατά βάσιν το «Φίλησε με, Καίτη» είναι κάτι τό έξωτικόν, πού δημιουργεί και τό δίλημμα είς ποίαν κατηγορίαν πρέ­

πει να καταταγή : όπερα, βέβαια, δέν είναι­ ούτε όπερέττα. Πλησιάζει, μάλλον, προς τήν έπιθεώρησιν, αλλά και αυτήν εντελώς ίδιότυπον. Και γεννάται τό ζήτημα : ήτο ανάγκη το 'Εθνικό μας Μελόδραμα να παρουσίαση ένα παρόμοιο έργο; Θα ήμποροΰσε να τιμήση τήν άμερικανικήν μουσικήν αναβιβάζοντας από σκηνής τό περίφημο μελόδραμα : «Porgy and Bess» τοΰ Gershwin, ή παίζοντας τό : «Jonny spielt auf» τοΰ Βιεννέζου μουσουργοΰ Krenek, πού περιλαμβάνει και πολλές σκηνές τζαζ.

Πάντως τό έπιθεωρησιακόν «Φίλησε με, Καίτη», μέ τήν συνεχή έναλλαγήν εικό­

νων, παρουσιάσθη κατά τρόπον μοναδικόν, κατά πρώτον λόγον, χάρις εις τον μετακλη­

θέντα σκηνοθέτην 'Αλεξάντερ Πίχλερ, και κατά δεύτερον, χάρις είς τον Βύρωνα Κολά­

σην, ό όποιος διηύθυνε μουσικώς, τήν παράστασιν, όχι μόνον μέ ζωήν (πράγμα πού άπαι­

τοΰσε, κατά πρώτον λόγον, ή μουσική τοΰ Πόρτερ), άλλα και μέ πολλήν φαντασίαν. 'Από τους πρωταγωνιστάς είς πρώτην γραμμήν πρέπει ν' άναφερθή ό Γ. Τερζάκης, άριστος και ώς φωνή και ώς ηθοποιία, επίσης και ή 'Ανθή Ζαχαράτου, κυρίως δια τό ώραΐον της παίξιμον. Έντύπωσιν έξαιρετικήν έπροκάλεσαν και οί παλαίμαχοι τής Λυρικής : Ν. Παπαχρήστος, Μ. Καζαντζής, Άρ. Πανταζηνάκος, Ν. Ντουφεξιάδης κλπ. 'Αξία συγχα­

ρητηρίων είναι και ή χορογράφος Έλεν Τσουκαλά, οί κορυφαίοι τοΰ μπαλλέτου Σάσα Ντάριο και Ί . Μέτσης, επίσης δέ ό Μ. Βούρτσης, ό διευθύνων τήν χορωδίαν, ώς και ό Γιάννης Καρύδης, ό όποιος παρουσίασεν άπό σκηνής, μοναδικόν πλοΰτον ενδυμασιών, ώς καί σκηνογραφιών.

— 685 —

Τρίπτυχον Tò βράδυ της 11 Δεκεμβρίου ή «Εθνική Λυρική Σκηνή» παρουσίασε, εις το άθηναϊ­

κόν κοινόν, δια πρώτη ν φοράν, όλόκληρον το «Τρίπτυχον», του Τζιάκομο Πουτσίνι, τοϋ οποίου είχεν ήδη παιχθή, προ ετών, ό «Γιάννης Σκίκης». Το «Τρίπτυχον» αυτό απο­

τελείται ώς γνωστόν άπό τρία μονόπρακτα μελοδράματα : τά «Il Tabarro», «Suor Ange­

lica» και «Gianni Schicchi», τα όποια δεν έχουν καμμίαν συγγένειαν μεταξύ των, οΰτε, βεβαίως, ώς ύπόθεσις, άλλ' ούτε και ώς μουσικόν ύφος. Στο καθένα άπα τά τρία αυτά Εργα ό Πουτσίνι εμφανίζεται εντελώς διάφορος, μειονεκτών οπωσδήποτε εις το «Ταμπάρρο», τό όποιον δέν ομοιάζει μέ τίποτε άπο ο,τι ξέραμε ώς τώρα άπό τήν τέχνην του. Οΰτε πραγματικός «βερισμός» θα παρουσιασθή στο «Ταμπάρρο», οΰτε ή σαφής καί τόσον προ­

σωπική μελωδική γραμμή πού χαρακτηρίζει τήν μουσικήν τοΰ Πουτσίνι. Δια τον λόγον αυτόν τό εν λόγω μονόπρακτον ετέθη εις ήσσονα μοΐραν και οί μουσικολόγοι, οί άσχο­

ληθέντες μέ τον Πουτσίνι, τό παρέρχονται, αναφερόντες απλώς τον τίτλον του. Άπο τους πρωταγωνιστάς τους παρουσιάσαντας τό «Ταμπάρρο» εις τήν «Έθν. Λυρ. Σκη­

νήν», είς πρώτην γραμμήν πρέπει να αναφερθούν οί ύποδυθέντες τους ανδρικούς ρόλους : ό μετακληθείς Τζών Μοδινός (Μικέλε), και οί Ν. Χατζηνικολάου (Λουΐτζη), Ν. Παπα­

χρήστος (Τάλπα) καί Άρ. Πανταζηνακος (Τίνκα). Εις τους γυναικείους ρόλους ή Σ. Γλαντζή (Τζορτζέττα) ένέτεινεν ή έσβηνε, συνεχώς, τήν ώραίαν, άλλως τε, φωνήν της. Διατί; Πολύ καλή καί ή Γ. ντί Τάσσο· (Φρουγκόλα).

Τά πράγματα απλοποιούνται είς τήν «Άδελφήν Άγγελικήν». Ή τόσον ιδιόρρυθμος — δια τον Πουτσίνι — μουσική τοΰ «Ταμπάρρο», τώρα γίνεται λυρική καί το όλον μας πλησιάζει προς τό καθιερωμένον μελόδραμα τοΰ Βέρντι καί τό «βεριστικόν». Ή πρωτο­

τυπία τοΰ δευτέρου μονόπρακτου τοΰ «Τριπτύχου» είναι τό ότι στηρίζεται μόνον σέ γυ­

ναικείους ρόλους καί αρκετά εκτενή γυναικείαν χορψδίαν. 'Αλλά καί ή έκτέλεσις της «'Αδελφής 'Αγγελικής» μας έχάρισε στιγμάς ανωτέρας άπολαύσεως, χάρις είς τήν Κ. Μορφονιοΰ, τήν ύποδυθεϊσαν τήν «Πριγκήπισσαν Θείαν», ακούσαμε μια υπέροχη φω­

νήν μεσοφώνου καί ανωτέρας πνοής έρμηνείαν. 'Αλλά καί ή Τ. Τσαχουρίδου ('Αδελφή 'Αγγελική) δέν υστέρησε της συναδέλφου της, συντελέσασα καί αυτή είς τήν έπιτυχίαν τοΰ συνόλου. 'Ιδιαιτέρα μνεία πρέπει να γίνη καί δια τήν μουσικότητα μέ τήν οποίαν ή γυναικεία χορωδία των αδελφών μοναχών άπέδωκε τον ρόλον της.

Ποΰ να κατάταξη τις τον «Τζάννη Σκίκκη», τό τελευταϊον μονόπρακτο τοΰ «Τρι­

πτύχου» ; Κωμική όπερα δέν είναι, οΰτε καί «όπερα μπούφφα». Μάλλον ένας τύπος «καραγκιόζη» τής 'Ιταλίας πρέπει να θεωρηθή, ενα είδος ιδιορρύθμου έργου δια τό όποιον ό Πουτσίνι γράφει επίσης μια ιδιόρρυθμη μουσική, πού ξεχωρίζει, γενικά, άπό ό,τι μας έχάρισεν, ώς τώρα τό «κωμικόν μελόδραμα τέχνης». (Όχι, φυσικά, ή ελαφρά μουσική θεάτρου). Πάντως ό «Γιάννης Σκίκης», συγκρατεί άπ' αρχής μέχρι τέλους, τό ενδιαφέρον τοΰ κοινοΰ, όταν παίζεται, μάλιστα, όπως τό παρουσίασεν ή «Έθν. Λυρ. Σκηνή». Ό πραγματικός ήρως τής βραδυδς ύπήρξεν ό Ά. Κουλουμπής («Γιάννης Σκί­

κης»), πού καί έτραγούδησε καί έπαιξε κατά τρόπον μοναδικόν. Τήν πρώτην γραμμήν, επίσης ή Μυρτώ Δουλή (Λαουρέττα), ό Μ. Χελιώτης (Ρινούτσιο), Ν. Παπαχρήστος (Σι­

μόνε), Άρ. Πανταζηνάκος (Γκεράρντο). Ό Άντίοχος Εΰαγγελατος, ό έχων τήν μουσικήν διεύθυνσιν, εφερεν είς αΐσιον πέρας τό παν άλλο ή εΰκολον έργον αυτό τοΰ Πουτσίνι, άποδώσας μέ μουσικότητα ιδίως τήν «Άδελφήν Άγγελικήν» καί αποφυγών τους σκοπέ­

λους, πού παρουσιάζονται, εις πάσαν στιγμήν, τοΰ «Γιάννη Σκίκη». Άριστη, επίσης ή σκηνοθεσία τοΰ Σ.Βαφειάδη, αί σκηνογραφίαι καί αί ένδυμασίαι τοΰ Μ. Μαντούδη, ώς καί ή ύπό τον Μιχ. Βούρτσην χορωδία.

— 686 —

Κρατική 'Ορχήστρα 'Αθηνών

Νομίζω ότι παρεμπιπτόντως μόνον πρέπει να άσχοληθή κανείς με τάς οκτώ συναυ­

λίας, τάς οποίας εδωκεν ή «Κρατική 'Ορχήστρα Αθηνών» κατά το τελευταΐον δίμηνον τοΰ 1970. Και αυτό δια τον λόγον ότι — πλην ελαχίστων εξαιρέσεων — όλα τα παρουσια­

σθέντα έργα, και τών μεγάλων ακόμη συνθετών, είναι χιλιοπαιγμένα, δυνάμενα να προκα­

λέσουν ενδιαφέρον μόνον έάν έγίνετο συναγωνισμός ποίος έκ τών διευθυντών ορχήστρας θα τα ήρμήνευε καλλίτερα. Δέν ήκούσθη οΰτε ενα συμφωνικόν απόσπασμα άπό τα αρι­

στουργήματα τοΰ Βάγνερ, ούτε ενα άπό τα τόσα πλούσια σε αριθμόν συμφωνικά ποιήμα­

τα τοΰ Ριχ. Στράους, μία συμφωνία τοΰ ΜπροΟκνερ ή τοΰ Μάλερ, δια να μήν αναφέρω τον Debussy, τον Poul Dukas, ή και τόν Schònberg (τής πρώτης, τουλάχιστον περιόδου). Το μόνον, σχετικώς, ενδιαφέρον, έπροκάλεσεν ή «Συμφωνία άρ. 5» τοϋ Σοστακόβιτς, τήν οποίαν, κατά τήν συναυλίαν τής 21 Δεκεμβρίου, διηύθυνεν ό μετακληθείς Γερμανός καλ­

λιτέχνης Hans Walter Kampel. Εις τό βάθρον του διευθυντοΰ ορχήστρας παρουσιάσθησαν, επίσης, εκτάκτως και οί Έλληνες μαέστροι : Βύρων Κόλασης, Κωστής Θεοδώρου Χα­

ραλαμπίδης, Γεώργιος Μπαζιωτόπουλος και Στέλιος Καφαντάρης. Κατά τήν πρώτην εκτακτον Συναυλίαν (2.11.70), είς τήν οποίαν ενεφανίσθησαν «νέα ταλέντα», έντύπωσιν προεκάλεσε, κατά πρώτον λόγον, ό νεαρός πιανίστας Νίκος 'Αθηναίος, ένώ παραλλήλως και ή "Αννα Τσίτσα ­ Κούνιο (πιάνο) καί, κυρίως, ό Κώστας Κύρου (βιολοντσέλλο), έδη­

μιούργησαν μίαν πολύ ευμενή άτμόσφαιραν. Είς τήν 2αν εκτακτον Συναυλίαν (9.11.70), ή γνωστή ήδη Βιβή Βατικιώτη, εκαμεν έντύπωσιν με τό τόσον ώραϊον, άλλα σπανίως παιζόμενον «Κοντσέρτο για πιάνο είς Ρε μείζον» τοΰ Χάΰντν, ένφ, παραλλήλως, καί ό Μακεδών πιανίστας Κωστής Βακαρέλλης, παρά τό νεαρόν τής ηλικίας του, απέδειξε, με τόν τρόπον πού έπαιξε τό «Κοντσέρτο άρ. 1» τοΰ Τσαϊκόφσκυ, ότι ευρύ μέλλον τόν ανα­

μένει. Άπό τους άλλους Έλληνας σολίστ, πρέπει ν' άναφερθή, κατά πρώτον λόγον ή Μα­

ρία Χαιρογιώργου ­ Σιγάρα (Κοντσέρτο για πιάνο άρ. 2 τοΰ Μπράμς), ή Ρίτα Μπουμπου­

λίδη (Κοντσέρτο για πιάνο άρ. 1, τοΰ Μπράμς) και Νίκος Μωραΐτης (Κοντσέρτο για πιάνο άρ. 1 τοΰ Λίστ), άπό δε τους μετακληθέντας ξένους, ό βιολιστής Lukas David (Κοντσέρτο Παγκανίνι), ό πιανίστας Anthony Goldstone (Κοντσέρτο Grieg), ώς καί ό βιολιστής, επίσης, Salvatore Accardo (Κοντσέρτο Τσαϊκόφσκυ).

Πολύ ορθώς ή Κρατική 'Ορχήστρα περιλαμβάνει, τακτικά πλέον, καί ελληνικά έργα είς τα προγράμματα της. Άπό αυτά εν καί μόνον δέν είχε θέσιν είς τάς Συμφωνικός Συναυ­

λίας της : τό συμφωνικόν ποίημα «Ευρυτανία» τοΰ 'Ιωσήφ Μπενάκη. 'Αντιθέτως αϊ «Ά­

μαδρυάδες και Σειληνοί», μπαλλέτο άπό τήν όπερα «Απολύτρωση» τοΰ Βασ. Δέλλιου, παρουσιάζει πλούσια ρυθμικά ευρήματα καί καλήν ένορχήστρωσιν. Ό συνήθως σαφής καί μετριοπαθής είς τα έργα του Δ. Δραγατάκης, γίνεται πλέον σκοτεινός καί περίπλοκος είς τήν «Σουΐταν Μπαλλέτου», επηρεασθείς άπό σχετικόν «μοντερνισμόν».— Τό συμφωνικό πρελούντιο «'Αγία Βαρβάρα» τοΰ αειμνήστου Μαρίου Βάρβογλη, θα παραμείνη πάντοτε είς τό ρεπερτόριον τής ελληνικής μουσικής, διότι είναι έργον αύθόρμητον καί ειλικρινές, μέ σαφή μελωδικήν γραμμήν, πάντοτε δροσερόν, άπεικονίζον τήν νεαράν ήλικίαν τοΰ συν­

θέτου.— Τα «Τρία Κομμάτια για ορχήστρα», άπό τά τελευταία έργα τοΰ Θεοδώρου Καρυω­

τάκη, μας παρουσιάζουν τόν συνθέτη ν ελαφρώς έπηρεασμένον άπό τάς νεωτεριστικός τά­

σεις, χωρίς αυτό να άποβαίνη είς βάρος τής νέας του συνθέσεως, τήν οποίαν χαρακτηρίζει πάντοτε ειλικρίνεια εκφράσεως, ώς καί ωραία χρώματα είς τήν όρχήστραν.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

— 687 —

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθ. 6, 1970­1971)

ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 1970 ­1971. — Τήν 4ην Νοεμβρίου 1970, συμφώνως προς τήν άπο του παρελθόντος έτους καθιερωθεΐσαν αρχήν, έγένετο επίσημος τελετή των εγκαινίων τοϋ νέου συλλογικού έτους 1970­1971. Μετά σχετικήν θρησκευτικήν τελετήν εν τη αίθούση τοϋ Προεδρείου καί έν συνεχεία άγιασμόν όλων των γραφείων καί αιθουσών τοϋ «Παρνασσοΰ», ό Πρόεδρος έξέθεσεν έν συντομία το κατά το παρελθόν έτος έπιτευχθέν έργον τοϋ Συλλόγου, το όποιον έτυχε κοινής ανα­

γνωρίσεως, καί ηύχήθη δπως καί το άρχόμενον έτος είναι έξ ίσου πλούσιον είς καρπούς καί επιτυχίας.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΤΗΣ 28ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ. — Κατά τον έορτασμόν τής επετείου της 28ης 'Οκτωβρίου τον έπίσημον λόγον έξεφώνησεν είς τήν μεγάλην αίθουσαν διαλέξεων τοϋ Συλλόγου ό έκ των μελών τής Εφορείας τοϋ «Παρνασσοΰ» λογοτέχνης κ. Χ ρ. Σ ο λ ο μ ω ν ί δ η ς μέ θέμα : «Τό μεγάλο ΟΧΙ».

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΗ 150ή ΕΠΕΤΕΙΩ ΤΟΥ ΑΓΩΝΟΣ ΤΗΣ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑΣ. — Ή 'Εφορεία τοϋ Συλλόγου, συμμετέχουσα είς τον πανελλήνιον έορτασμόν τής 150ης επετείου τοϋ αγώνος τής Παλιγγενεσίας, άπεφάσισεν όπως έορτάση τό γεγονός δια σειράς εκδηλώσεων, ανέθεσε δέ εις τον καθηγητήν κ. Γ. Ζώραν, δπως μελετήση τό θέμα καί ύπο­

βάλη έν καιρώ είσήγησιν μετά σχετικοΰ προγράμματος.

ΓΕΝΙΚΑΙ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ. — Τήν 3ην Νοεμβρίου 1970 συνεκλήθη ή ετησία Γεν. Συνέλευσις τών μελών τοϋ «Παρνασσοΰ», ήτις, μετά τήν Έκθεσιν πεπραγμένων τής 'Εφο­

ρείας δια τό έτος 1969 ­1970 (κυκλοφορηθεϊσαν είς Εντυπον τεΰχος έκ 48 σελίδων), προέβη τό μέν είς τήν Εγκρισιν τών Πεπραγμένων και τοϋ Άπολογισμοΰ τοϋ συλλογικοΰ έτους 1969­1970, τό δε εις τήν εγκρισιν τοϋ Προϋπολογισμοΰ τοϋ συλλογικοΰ έτους 1970­

1971. 'Επίσης τήν 22αν Δεκεμβρίου 1970 συνήλθεν έκτακτος Γεν. Συνέλευσις μέ θέμα τήν άξιοποίησιν τής ακινήτου περιουσίας τοϋ Συλλόγου καί, μετά σχετικήν συζήτησιν, ενέκρινε τα μέχρι τοΰδε πεπραγμένα υπό τής Εφορείας, ώς καί τήν διαδικασίαν τήν ο­

ποίαν πρέπει να άκολουθήση περαιτέρω ό Σύλλογος, ίδία όσον άφορςί είς τάς σχέσεις μετά τών λοιπών κληροδόχων.

ΕΙΣΔΟΧΗ ΝΕΩΝ ΜΕΛΩΝ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Συμφώνως προς τάς διατάξεις τοϋ νέου Κανονισμού τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», ή 'Εφορεία, κατά τάς συνε­

δρίας αυτής τής 25ης Νοεμβρίου καί 2ας Δεκεμβρίου 1970, προέβη είς τήν έκλογήν νέων μελών τοϋ Συλλόγου. Συμφώνως προς τό έγκαινιασθέν νέον εθιμον, τα εκλεγέντα νέα μέλη έγένοντο δεκτά είς έπίσημον τελετήν, όργανωθεΐσαν τήν 16ην Δεκεμβρίου 1970. Κατ' αυ­

τήν, κωλυομένου τοϋ Προέδρου κ. Ίω. Θεοδωρακοπούλου, ό 'Αντιπρόεδρος κ. Κ. Ματάλας έχαιρέτισε τά μέλη, ευχηθείς ένεργόν συνεργασίαν αυτών προς έπιτυχίαν τών σκοπών τοϋ «Παρνασσοΰ», ό δέ Γεν. Γραμματεύς κ. Σ. Λοϊζίδης άνέπτυξεν έν συντομία τους σκοπούς καί τήν έν γένει δρασιν τοϋ Συλλόγου ώς καί τά κυριώτερα προβλήματα τά όποια απασχολούν κατά τό παρόν τήν Έφορείαν. Έκ μέρους τών παρόντων εξέφρασε τάς ευχα­

ριστίας δια τήν γενομένην τιμητικήν έκλογήν ό δικηγόρος κ. Γεώργιος Γαϊτάνος, υπο­

σχεθείς πάσαν δυνατήν συνεργασίαν προς έπιτυχίαν τών σκοπών τοϋ Συλλόγου.

— 688 —

'Ακολούθως εις τα νέα μέλη έπεδόθησαν το δίπλωμα διορισμού, το σήμα τοϋ Συλ­

λόγου και το μετάλλιον τής εκατονταετή ρίδος τοΰ «Παρνασσού».

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΔΙΑ ΝΕΟΥΣ. — Ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», έπιθυμών να προσφέρη εις τους νέους την δυνατότητα να αναδείξουν το καλλιτεχνικόν των τάλαντον, άπεφάσισεν άπό τοϋ παρελθόντος έτους την προκήρυξιν ετησίων καλλιτεχνικών και φιλολογικών διαγωνισμών με ειδικά χρηματικά βραβεία και επαίνους, προοριζομένων μόνον δια τους νέους. Ή πρωτοβουλία αυτή έξετιμήθη άπό τους νεαρούς καλλιεργητάς τοϋ λόγου και της τέχνης και εσχεν εύρυτέραν άπήχησιν εις όσους με άγάπην και πίστιν παρακολουθοΰν τάς πνευματικάς ανησυχίας καί τάς καλλι­

τεχνικός προόδους της ελληνικής νεολαίας. Ό προκηρυχθείς κατά τό παρελθόν έτος διαγωνισμός ζωγραφικής έσημείωσε πλήρη έπιτυχίαν, μέ συμμετοχήν 116 καλλιτεχνών καί 317 έργων. Ήδη δια τό νέον έτος 1970­1971 ή Εφορεία τοϋ Συλλόγου απεφάσισε τήν προκήρυξιν διαγωνισμού Διηγήματος. Εις τον Διαγωνισμόν δύνανται να συμμετά­

σχουν Έλληνες τοϋ έσωτερικοΰ καί τοΰ έξωτερικοΰ, Κύπρου, Αιγύπτου, 'Αμερικής κλπ., μή ύπερβάντες τό 30όν έτος της ηλικίας, δια πρωτοτύπων έργων, μέχρι τριών, απο­

στελλομένων υπό ψευδώνυμον εις τήν Γραμματείαν τοΰ Συλλόγου. Προθεσμία συμμετο­

χής ορίζεται μέχρι τής 31ης Μαρτίου 1971. Εις τα καλύτερα 6ργα θα απονεμηθούν βρα­

βεία καί έπαινοι υπό ειδικής κριτικής επιτροπής.

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΝΥΚΤΕΡΙΝΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. — Κατόπιν τής σχετικής αποφάσεως τής Γενικής Συνελεύσεως καί μετά συντόνους ενεργείας τής Εφορείας τοΰ Συλλόγου άπό 1ης Σεπτεμβρίου 1970 ήρχισεν ή κανονική λειτουργία τοΰ νεο­ίδρυθέντος Νυκτερινού Γυμνασίου εργαζομένων νέων τοΰ «Παρνασσοΰ». Κατ' άπόφασιν τής 'Εφο­

ρείας τα επίσημα εγκαίνια τής ίδρύσεως θα τελεσθοΰν τήν 30ήν 'Ιανουαρίου, έορτήν τών Τριών Ιεραρχών. Μετά τον άγιασμόν, θα άκολουθήση σύντομος έπισκόπησις περί τής εν γένει δράσεως τοΰ «Παρνασσοΰ» εις τον τομέα τής παιδείας, μεθ' ο θα προσφερθοΰν βραβεία καί αναμνηστικά δώρα εις τους μαθητάς.

Έν τώ μεταξύ τήν 22αν Δεκεμβρίου εις τήν μεγάλην αΐθουσαν τών Σχολών τοΰ «Παρνασσοΰ» διεξήχθη ό συνήθης εορτασμός τοΰ δημοτικοΰ σχολείου, τή συμμετοχή και τών μαθητών τοΰ Γυμνασίου, έπ' ευκαιρία τών εορτών τών Χριστουγέννων καί τοΰ Νέου Έτους. Τους μαθητάς προσεφώνησεν ό διευθυντής τοΰ δημοτικοΰ σχολείου κ. Κ ρ α β β α ρ ί τ η ς , ώμίλησε δέ περί τής σημασίας τής εορτής τών Χριστουγέννων ό καθηγητής τής Θεολογίας κ. Π α ν α γ ι ώ τ η ς Κ α λ ύ β α ς . Τέλος οί μαθηταί έψαλαν διαφόρους ύμνους καί άπήγγειλαν Χριστουγεννιάτικα ποιήματα.

ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟΝ ΞΕΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ. — Ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασ­

σός», συνεχίζων τό υπέρ τής σπουδαζούσης νεολαίας κοινωφελές καί μορφωτικόν έργον του, μετά τήν ΐδρυσιν Νυκτερινοΰ Γυμνασίου δωρεάν διδασκαλίας δι' εργαζομένους νέους, απεφάσισε καί τήν ΐδρυσιν Νυκτερινοΰ Φροντιστηρίου Ξένων Γλωσσών, επίσης δωρεάν διδασκαλίας δια νέους μή διαθέτοντας οικονομικά μέσα καί κεκτημένους απόλυτηριον Δημοτικοΰ Σχολείου. Ή εναρξις τών μαθημάτων θα γίνη τήν 15ην 'Ιανουαρίου 1971 μέ διδασκαλίαν τής 'Αγγλικής δι' αρχαρίους.

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ ­ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1970 ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ. — Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Οκτωβρίου ­ Δε­

κεμβρίου 1970 έγένοντο αί ακόλουθοι διαλέξεις, πρωτοβουλία τοΰ Φιλολογικού καί 'Αρχαιολογικού Τμήματος τοΰ «Παρνασσοΰ» :

— 689 —

1η διάλεξις, την 6ην 'Οκτωβρίου : 'Ομιλητής ό κ . Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Σ α κ ε λ λ α ρ ί ο υ , με θέμα : «Οί φίλοι μας τα ζώα».

2α διάλεξις, τήν 30ην 'Οκτωβρίου : Έν συνεργασία μετά τών προτύπων Μοντεσσοριανών Σχολείων του Κολλεγίου Οικιακής Οικονομίας. 'Ομιλήτρια ή κ. Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Π α ρ θ ε ν ί ο υ ­ Π α ρ α σ κ ε υ ο π ο ύ λ ο υ , με θέμα : «Μαρία Μοντεσσόρι, ώς άνθρωπος και παιδαγωγός».

3η διάλεξις, τήν 6ην Νοεμβρίου : Όμιληταί οί λογοτέχναι κ.κ. Χ ρ. Σ ο λ ο μ ω ν ί δ η ς και Ν ί κ ο ς Σ η μ η ρ ι ώ τ η ς , μέ θέμα : «Ό ποιητής "Αγγελος Σημηριώτης».

4η διάλεξις, τήν ΙΟην Νοεμβρίου : 'Ομιλητής ό κ. Ά π. Δ α σ κ α λ ά κ η ς, καθη­

γητής Πανεπιστημίου, μέ θέμα : «Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης». 5η διάλεξις, τήν 13ην Νοεμβρίου : 'Ομιλητής ό κ . Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς Μ ε ρ ε ν τ ί ­

τ η ς, καθηγητής Πανεπιστημίου, μέ θέμα : «Δύο ώραΐαι εικόνες συναντήσεως παλαιάς και νέας γενεάς παρ' Ήροδότω και Θουκυδίδη».

6η διάλεξις, τήν 17ην Νοεμβρίου : 'Ομιλητής ό κ . ' Ι ω ά ν ν η ς Ζ ε γ κ ί ν η ς , άντει­

σαγγελεύς 'Εφετών, μέ θέμα : «Ή δίκη του Σωκράτους και ή δικαιοσύνη τών 'Αρ­

χαίων Ελλήνων». 7η διάλεξις, τήν 20ην Νοεμβρίου : 'Ομιλητής ό κ . Χ α ρ ά λ α μ π ο ς Π ε ρ ο γ ι α ν ­

ν ά κ η ς, τ. Γεν. Διευθυντής τής Εθνικής Μετεωρολογικής 'Υπηρεσίας και Α' αντιπρόεδρος 'Ομίλου Ερευνών Διαστήματος, μέ θέμα : «Ή μόλυνσις τής ατμοσφαί­

ρας καί τών υδάτων και ή έπιβίωσίς μας». 8η διάλεξις, τήν 24ην Νοεμβρίου : 'Ομιλητής ό κ . Κ ώ σ τ α ς Β ά μ β α κ α ς , καθη­

γητής Θεολογίας, μέ θέμα : «Κρήτη, νησί ολοκαυτώματος και κάστρο άντρειοσύ­

νης», μετά ηχογραφημένης προβολής έγχρωμων διαφανειών. 9η διάλεξις, τήν Ιην Δεκεμβρίου : 'Ομιλητής ό κ. Λ έ ω ν Μ α κ κ α ς, πρ. υπουργός

καί πρέσβυς, μέ θέμα : «Ή ακατανίκητος ελξις 'Ελλάδος καί Ευρώπης». 10η διάλεξις, τήν 4ην Δεκεμβρίου : 'Ομιλία περί τής ζωής καί τοϋ έργου τοΰ Μπετόβεν

μετά μουσικής εκδηλώσεως. 11η διάλεξις, τήν 8ην Δεκεμβρίου : 'Ομιλητής ό κ . Π α ν α γ ι ώ τ η ς Λ α μ π ρ ι ν ά ­

κ ο ς, υφηγητής Παιδιατρικής, μέ θέμα : «Ποία ή σημασία τοϋ προγαμιαίου πιστο­

ποιητικού δια τήν ύγείαν τοϋ Έλληνόπαιδος» (από κοινωνικής έπόψεως). 12η διάλεξις, τήν 15ην Δεκεμβρίου : 'Ομιλητής όκ. Ν ι κ ό λ α ο ς Λ ο ϋ ρ ο ς , ακαδη­

μαϊκός ­ καθηγητής Πανεπιστημίου, μέ θέμα : «Ό καημός τών γενεών πού φεύγουν». 13η διάλεξις, τήν 18ην Δεκεμβρίου : 'Ομιλητής όκ. Κ ω σ τ ή ς Μ ε λ ι σ σ α ρ ό π ο υ ­

λ ο ς, συγγραφεύς, μέ θέμα : «Ό Πλάτων για τήν παιδεία».

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ. — Κατά τό αυτό χρονικόν διάστημα 'Οκτωβρίου ­ Δεκεμβρίου 1970 ώργανώθησαν υπό τοΰ Φιλο­

λογικού καί 'Αρχαιολογικού Τμήματος αί κατωτέρω εκδηλώσεις : 30 'Οκτωβρίου ­ 4 Νοεμβρίου : Έν συνεργασία μετά τών προτύπων Μονεσσοριανών

Σχολείων τοϋ Κολλεγίου Οικιακής Οικονομίας. 'Εν τή μεγάλη αίθούση εκθέσεων τοΰ γ' ορόφου εκθεσις εποπτικών μέσων διδασκαλίας κατά τό σύστημα Μοντεσσόρι.

31 'Οκτωβρίου ­ 6 Νοεμβρίου : Έν τή αίθούση τής Πινακοθήκης εκθεσις τοΰ Γαλλικού Βιβλίου, ύπό τήν αιγίδα τής Μορφωτικής υπηρεσίας τής έν 'Αθήναις Γαλλικής Πρεσβείας.

9 ­14 Νοεμβρίου : Έν τή αίθούση τής Πινακοθήκης φωτογραφική εκθεσις τοπίων Μάνης ύπό Ι. Βουρλίτη.

1 ­ 6 Δεκεμβρίου : Έν τή αίθούση τής Πινακοθήκης εκθεσις Θρησκευτικού Γαλλικοΰ Βιβλίου.

— 690 —

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» ΕΙΣ ΕΠΙΣΗΜΟΥΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕ(Σ.— Κατά το χρονικον διάστημα 'Οκτωβρίου ­ Δεκεμβρίου 1970 ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασ­

σός» συμμετέσχεν είς τάς ακολούθους επισήμους εκδηλώσεις : Ήμέραν τής Μητέρας, Ήμέραν προστασίας των ζφων, ΙΟΟην έπέτειον από τής γεννήσεως τής Μοντεσσόρι, 28ην 'Οκτωβρίου, 200ήν έπέτειον άπο της γεννήσεως τοϋ Μπετόβεν, 25ην έπέτειον άπο τής Ιδρύσεως των 'Ηνωμένων 'Εθνών, Έτος Παιδείας.

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ. — Είς τα πλαίσια τών Καλλιτεχνικών και Κοινωνικών εκδηλώσεων τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη και τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν δύο μουσικοί εσπερίδες.

Τήν 23ην 'Οκτωβρίου έν συνεργασία μετά τοϋ Ελληνικού Συνδέσμου Ο.Η.Ε., έπί τή 25η έπετείω τής ίδρύσεως τών 'Ηνωμένων 'Εθνών, εδόθη συναυλία υπό τής 'Ορχήστρας έγχορδων τής Καλλιτεχνικής 'Εταιρείας 'Επιστημόνων υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ 'Αρχι­

μουσικού κ. Ά λ. ' Α θ α ν α σ ι ά δ η . Τήν Ιΐην Δεκεμβρίου ώργανώθη δευτέρα μουσική έσπερίς, έπί τή 25η έπετείω τής

ίδρύσεως τών 'Ηνωμένων 'Εθνών, τή εύγενεΐ προσφορά τής 'Ενώσεως Φιλόμουσων Ελλάδος.

ΔΩΡΕΑΙ ΒΙΒΛΙΩΝ.— Προς τήν Βιβλιοθήκην τοΰ Συλλόγου και προς τό περιοδικόν «Παρνασσός», έκτος διαφόρων προσωπικών αποστολών βιβλίων, προέβησαν είς δωρεάς οί κατωτέρω :

1) Τό έν Βενετία Έλληνικόν Ίνστιτοΰτον πλήρη σειράν τής έπετηρίδος αύτοΰ «Θησαυ­

ρίσματα». 2) Τό έν Ρώμη Ίνστιτοΰτον Orientale σειράν τοΰ περιοδικού Orientalia Christiana

Periodica. 3) Ή Βιβλιοθήκη τοΰ Βατικανού τό έργον «Norme per il catalogo degli stampati». 4) Τό Ίνστιτοΰτον Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου Ρώμης

σειράν τών Studi Bizantini e Neoellenici. 5) Τό Ίνστιτοΰτον Βυζαντινών Σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου τής Βιέννης τα «Wiener

Studien». 6) Ή Κυρία Άνδρονίκη 'Αντωνοπούλου, είς μνήμην τοΰ συζύγου της έπί μακρά ετη

διατελέσαντος 'Εφόρου τών Σχολών, βιβλία ποικίλου περιεχομένου. 7) Ό Πρόεδρος τοΰ «Παρνασσοΰ» άκαδημαϊκόα κ. Ίω. Θεοδωρακόπουλος σειράν τών

έργων του. 8) Ό 'Αντιπρόεδρος τοΰ «Παρνασσοΰ» καθηγητής κ. Γεώργιος Ζώρας σειράν τών

έργων του και πλήρη σειράν τών εκδόσεων «Κείμενα και Μελέται τής Νεοελλη­

νικής Φιλολογίας». 9) Ό "Εφορος τής βιβλιοθήκης τοΰ «Παρνασοΰ» κ. Χρ. Σολομωνίδης σειράν τών

έργων του. 10) Ό καθηγητής κ. Γ. Μιχαηλίδης ­ Νουάρος σειράν τής Έπετηρίδος Ευβοϊκών

Σπουδών.

ΔΩΡΕΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΝ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Ή Πινακοθήκη ήνοιξε και πάλιν τάς πύλας της είς τό κοινόν από τής 10 'Οκτωβρίου 1970, μέ πολλούς, ως και κατά τό παρελθόν έτος έπισκέπτας. Και κατά τό νέον έτος πολλοί καλλιτέχναι έπροθυμοποιήθησαν να προσφέρουν έργα των προς πλουτισμόν τής Πινα­

κοθήκης. Ήδη άπο 'Οκτωβρίου μέχρι Δεκεμβρίου 1970 έδώρισαν ζωγραφικούς πίνακας οί κάτωθι καλλιτέχναι :

— 691 —

1 ) Β ί λ μ α Β ί λ λ μ ε ρ ι ν γ κ («Μπούρτζι») 2) Μ α ν ό λ η ς Σ ι γ α ν ό ς («Τριαντάφυλλα») 3 ) Π ΐ π ο ς Κ α ρ δ ά κ η ς («"Απλωμα ρούχων») 4) Κ ώ σ τ α ς Λ ι ν ά κ η ς («'Αρχαιότητες Κορινθίας») 5) Γ ι ώ ρ γ ο ς Δ ρ ί ζ ο ς («Πρωΐ στο Ζάππειο»)

μ·μ·

Ν Ε Α Β Ι Β Λ Ι Α

Π έ τ ρ ο υ Χ ά ρ η , 'Από τον πανάρχαιο στον καινούργιο Κόσμο, 'Αθήναι 1970. Α. Μ α ρ κ έ τ ο υ, Ό Ντάντε και ή Βυζαντινή 'Ιταλία, 'Αθήναι 1970. Ά ν α σ τ . Λ ι γ ν ά δ η , Το πρώτον δάνειον τής 'Ανεξαρτησίας, Αθήναι 1970. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ώ ρ α , Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή,

Βιβλιοθήκη Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 49, 'Αθήναι 1970. Μ ε λ ή Ν ι κ ο λ α ΐ δ η , Ό Ίησοϋς, όπως τον είδε ένας άγνωστος μαθητής του, 'Αθή­

ναι 1970. J o h a n n e s K o d e r , Das Fastengedicht des Patriarchen Nikolaos III. Grammatikos,

Jahrbuch der òsterreichischen Byzantinistik, 1970. Ε. Γ. Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , 'Απελευθερωτική κίνησις τών Κυπρίων κατά τήν Καποδι­

στριακήν περίοδον (1828), 'Αθήναι 1970. Μ. Ν υ σ τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ ­ Π ε λ ε κ ί δ ο υ , Συμβολή είς τήν χρονολόγησιν τών

Άβαρικών και Σλαβικών επιδρομών έπί Μαυρικίου (582­602), Έν 'Αθήναις 1970. L. Ρ ο 1 i t i s, L'épopée byzantine de Digenis Akritas. Problèmes de la tradition du

texte et des rapports avec les chansons Akritiques, Accademia Nazionale dei Lincei, Roma 1970.

S t u d i B i z a n t i n i e N e o e l l e n i c i , diretta da G. Schirò e G. Zoras, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici dell'Univeraità di Roma, τόμ. 6­7 (16­17), Ρώμη 1970.

Λ α ο γ ρ α φ ί α , Δελτίον τής Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, τομ. ΚΓ, Γενικόν Εύρετήριον τών τόμων Α ­ Κ, 'Εν 'Αθήναις 1970.

' Α κ α δ η μ ί α ς ' Α θ η ν ώ ν , Μνημεία τής Ελληνικής Ιστορίας, τόμ. Τ', τευχ. Β'. Ή Κρητική Έπανάστασις 1866 ­1869, Έν 'Αθήναις 1970.

Γ ε ω ρ γ ί ο υ Μ π ο ζ ώ ν η , Δομή και μορφή τοϋ πλατωνικού διαλόγου, 'Αθήναι 1970. Μ α ρ ί α ς Π ε ρ . Ρ ά λ λ η , 'Εσωτερική γραφή, 'Αφηγήματα, 'Αθήναι 1970. Μ α ρ ί α ς Π ε ρ . Ρ ά λ λ η , Μία Γαλάζια Γυναίκα, 'Αθήνα 1970. Φ ώ τ ο υ Γ ι ο φ ύ λ λ η , Φρέσκες φωνές. Ποιήματα, 'Αθήνα 1970.

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1970 (κατ' άλφαβητικήν σειράν των συγγραφέων)

Σελ. Ά θ α ν α σ ι ά δ ο υ ­ Ν ό β α Γ., 'Οργισμένα νιάτα (Ποίημα) 72 Α ί γ ε ι α λ ε ί δ ο υ Γ. Ν., Ό Καβάφης και οι καιροί (Σημείωμα) 499 Β α γ ε ν ά Ν., Σημείωμα στον Κάλβο (Μελέτη) 662 Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ Θ., Πολυλάς, Μαρκοράς και ή Σχολή Κερκύρας (Μελέτη) . . . 333 B o s c o U m b . (μετφρ. Α. Ράλλη), Ή πορεία τοϋ Πιραντέλλο (Μελέτη) 552 Γ ε ω ρ γ α λ ά Στ., Μία παράδοξος ύποψηφιότης δια τον έλληνικον θρόνον 1862

(Μελέτη) 135 — Οΐ Έλληνες για το θάνατο τοϋ Carducci (Μελέτη) 439 — 'Εκατό χρόνια από τό θάνατο τοϋ 'Αλεξάνδρου Δουμά (πατρός) (Μελέτη) . . . 647

Γ ι α τ α γ ά ν α 'Αγ., Περί την λέξιν ύπονόβολον (Μελέτη) 124 — Νόβελλον, Νούβελλον, Ύπονόβολον (Μελέτη) 491

Δ ά μ π α σ η Ί ω., Ή 'Ιατρική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου της Βολωνίας (Μελέτη). 365 — Ή ιατρική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου της Παδούης (Μελέτη) 570

Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η Γ., Τα περί εγκαταστάσεως Μικρασιατών εϊς Νάξον (Μελέ­

τη) 416 Ζ ε ρ β ο ύ Ί ω., 'Ανδρέας Λασκαράτος (Μελέτη) 513 Ζ ώ ρ α Γ. Θ., Ό Κάλβος και ή Νεοελληνική (Μελέτη) 83

— Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή (Μελέτη) 279 — Ό Χάρος καί ή άπεικόνισις αύτοΰ έν τω στιχουργήματι Πένθος θανάτου (Με­

λέτη) 420 — Έπιφανίου Δημητριάδου, Δοκίμιον περί «Πενίας» (Μελέτη) 650 — Είσήγησις είς τον 48ον Καλοκαιρίνειον θεατρικόν διαγωνισμόν τοϋ έτους 1968

(Κριτική) 142 — 'Ομιλία κατά τα εγκαίνια τής Εκθέσεως της Νέας 'Εστίας τήν 17ην Μαρτίου

1970 (Σημείωμα) 328 — 'Ομιλία κατά τα εγκαίνια τοϋ διαγωνισμού ζωγραφικής Νέων τήν 9ην Μαΐου

1970 (Σημείωμα) 330 — Είσήγησις είς τον 49ον Καλοκαιρίνειον θεατρικόν διαγωνισμόν τοϋ έτους 1969

(Κριτική) 500 — (Τής Συντάξεως) Σημειώματα 139, 314, 494, 676

Θ ε ο δ ω ρ α κ ο π ο ύ λ ο υ Ί ω., Τα προβλήματα τής νέας γενεάς (Μελέτη) 54 Θ ε ό κ ρ ι τ ο υ (μτφρ. Σπ. Παναγιωτοπούλου), 'Ελένης Έπιθαλάμιος (Ποίημα) .. 100

— (μτφρ. Σπ. Παναγιωτοπούλου), Θύρσις ή φδή (Ποίημα) 582 Κ α λ λ έ ρ γ η ­ Μ α υ ρ ο γ έ ν η Ν., Ό ήγεμών τής Ούγγροβλαχίας Νικόλαος

'Ιωάννης Μαυρογένης (Μελέτη) 381 Κ α ν α κ ά ρ η Ά ν τ., Θεόκλητος Φιντικλής (Νεκρολογία) 677 Κ α σ ι μ ά τ η Γρ., Ό Έρασμος και τα προβλήματα τοϋ καιροϋ μας (Μελέτη).. 38

— 694 — Σελ.

Κ ο υ ρ έ τ α Δ., Ήμεΐς και οί νέοι (Μελέτη) 195 Κ ο υ χ τ σ ό γ λ ο υ Ίω. , Μία σκιαγραφία: 'Ηρακλής 'Αποστολίδης (Μελέτη) 487

— Ένας διδάσκαλος : Διονύσιος Α. Ζακυθηνος (Μελέτη) 633 Κ ρ α ν ι δ ι ώ τ η Ν., Τα «Κυπριακά Γράμματα» (Μελέτη) 230 Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ Κ., Περί τοϋ φαινομένου τής έξαθλιώσεως παρά τοις νέοις

και τών αίτιων αυτής 212 Λ α ζ α ν α Β., Goethe και Σολωμός ( Μελέτη) 103 Λ ο ϊ ζ ί δ η Σ., Πανελλήνιος άπήχησις τοΰ Κυπριακού δημοψηφίσματος (Μελέτη) 74 Λ ο ύ ρ ο υ Ν., Να προσέξουμε τα οργισμένα νιάτα (Μελέτη) 27 Μ α κ ρ υ μ ί χ α λ ο υ Στ., Και πάλιν το «Ύπονόβολον» (Μελέτη) 312 Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ Μ., Ή εξωσις τοϋ βασιλέως "Οθωνος και το ίδιωτικόν του

άρχεΐον (Μελέτη) 126 — Τα^έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα του 1862 και τα κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλ­

γαρη (Μελέτη) 262 — Κείμενα τίνα περί 'Αλβανίας και το έν «Παρνασσφ» άρχεΐον Λεβίδη (Με­

λέτη) 270 — Ένα άγνωστο γράμμα τοΰ Λασκαράτου για τή γλώσσα (Μελέτη) 458 — "Αγνωστος νεκρολογία είς Κ. Βαρδαλάχον (Μελέτη) 667 — (μ. μ.) Ελένη Βεντούρα ­ Πολίτη (Σημείωμα) 500 — (μ. μ.) 'Από τήν πνευματικήν κίνησιν τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτία

3 ­ 6) (Χρονικον) 153,323,508, 687 M a r t a n o G. (μετφρ. Α. Ράλλη), Ή μεταξύ αισθητικής και διαλεκτικής αρχαία

ρητορική και ή θέσις τοΰ Περί ύψους (Μελέτη) 466 Μ ι χ α η λ ί δ η Δ., Ματθαίος Μυρέων και Πωρικολόγος (Μελέτη) 121

— Τρία μεταβυζαντινά στιχουργήματα από χειρόγραφα τοΰ Αγίου "Ορους (Μελέτη) 371

Μ ό σ χ ο ν α Σ π., Το τραγικόν στοιχεϊον εις τον Προμηθέα Δεσμώτη ν τοΰ Αΐ­

σχύλου (Μελέτη) 402 Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ Ε ΰ α γ γ . , Εμπειρία καί ΰπερεμπειρική συνείδησις (Με­

λέτη) 543 Π α λ α μ ά Κ ω σ τ ή , 'Ιούλιος Τυπάλδος (Μελέτη) 5 Π α ν α γ ι ω τ ο π ο ύ λ ο υ Σ π. (μτφρ. Θεόκριτου), Ελένης Έπιθαλάμιος (Ποίημα) 100

— (μτφρ. Θεόκριτου), Θύρσις ή ωδή (Ποίημα) 582 — ΕΙκαστικαί τέχναι (Χρονικόν) 145, 316, 679

Π α ν ω φ ο ρ ο π ο ύ λ ο υ ­ Σ ι γ ά λ α Ά γ γ., Τό πάθος τής Διδοΰς για τον Αΐνεία στην Αίνειάδα τοΰ Βεργιλίου (Μελέτη) 397

Π ε ν τ ο γ ά λ ο υ Γ ε ρ . , Νεώτερα στοιχεία δια τον Ήλίαν Μηνιάτην (Μελέτη).. 444 Π ε ρ ο γ ι α ν ν ά κ η Χ . , Ό Κλαύδιος Πτολεμαίος (Σημείωμα) 498 Π ρ ο μ π ο ν α Ίω. , Καί πάλιν περί των Μικρασιατών είς Νάξον (Μελέτη) . . . 625 Ρ ά λ λ η Α. (μτφρ. G. Martano), Ή μεταξύ αισθητικής καί διαλεκτικής αρχαία

ρητορική καί ή θέσις τοΰ Περί ύψους (Μελέτη) 466 — (μτφρ. Umb. Bosco), Ή πορεία τοΰ Πιραντέλλο (Μελέτη) 552

Σ κ λ ά β ο υ Γ., Ή μουσική κίνησις (Χρονικόν) 149, 320,503, 683 Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η Εύθ. , Ένας ελληνολάτρης ποιητής: Luigi Fiorentino (Με­

λέτη) 140 — Ό Δαπόντες, ή άντίληψίς του περί ιστορίας καί ό πρόλογος είς τό «Φανάρι

Γυναικών» (Μελέτη) 253 Σ τ α μ α τ ά κ ο υ Στ., Κακώς τοΰ κακοΰ (Μελέτη) 111

— 695 — Σελ.

Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ Μ., Ή παιδεία κατά τήν Έπανάστασιν καί κατά τα πρώτα μετ' αυτήν ετη (Μελέτη) 594

Σ τ ε ρ γ έ λ λ η 'Αρ., Βαλαωριτικά (Μελέτη) 113 Τ ά γ α ρ η Ά χ., Ή διαβολή αίτιον άποσυνθέσεως (Μελέτη) 274

— «Ignorabimus» (Ή ουτοπία δια τήν αληθώς ώφέλιμον γνώσιν) (Μελέτη)... 577 Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ Γ . , Οί αδελφοί Σούτσοι και ή πολιτική ποίησις επί "Οθωνος

(Μελέτη) 157 Φ ω κ ά ­ Κ ο σ μ ε τ ά τ ο υ Ν., 'Από τήν παλαιοτέραν ίστορίαν της Κεφαλληνίας

(Μελέτη) 588 Χ ά ρ η Π έ τ ρ ο υ , Το ερωτικό στοιχείο στην ελληνική λογοτεχνία (Μελέτη)... 179 Χ α τ ζ η φ ώ τ η Ί ω., Ό Καβάφης μετά θάνατον (Μελέτη) 242

Χ ρ ο ν ι κ ά Της Συντάξεως : André Mirambel (Σημείωμα) 314

— Βραβεϊον εις τον καθηγητήν Franco Lombardi (Σημείωμα) 315 — Δράσις τοϋ έν Ρώμη 'Ινστιτούτου Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών

(Σημείωμα) 315 — Ή Α' Επτανησιακή έβδομάς είς Κέρκυραν (Σημείωμα) 495 — Ή ΐδρυσις Νυκτερινού Γυμνασίου τοϋ «Παρνασσού» (Σημείωμα) 496 — Ό καθηγητής Giuseppe Martano (Σημείωμα) 499 — Προκήρυξις υποτροφιών «Παρνασσού» κληροδοτήματος Γ. Πολίτου (Ση­

μείωμα) 502 — Ύπουργικαί πράξεις ιδρύσεως Γυμνασίου καί Φροντιστηρίου Ξένων Γλωσ­

σών (Σημείωμα) 510 — Δύο επιστημονικοί επετηρίδες Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών (Ση­

μείωμα) 678 — Ό 50ος Καλοκαιρίνειος θεατρικός διαγωνισμός (Σημείωμα) 679 — Διαγωνισμός Διηγήματος δια τους Νέου (Σημείωμα) 679

Νέα Βιβλία 331, 511, 691

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Περιοδικόν σύγγραμμα κατά τριμηνίαν έκδιδόμβνον Έκαστος τόμος σελ. 650. — Ετησία συνδρομή : δρχ. 120.

Β\ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

" Ε ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Χ ω o t t i Π ά λ α μ &, Ανδρέας Κάλβος,'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά , Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , ΟΙ αδελφοί Σόϋτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος,

•Αθίΐναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκοράς καΐ ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήνα

1970. 5. ' Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ό ΰ , 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970.

Έκαστον τεϋχος δρχ. 20.

Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

Ύ π ο έ κ τ ύ π ω σ ι ν : 1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Τά έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καΐ τα έν τφ

«Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα τών 'Ελλήνων σπουδαστών τοΰ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καΐ 18ον αίωνα.