ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

162
ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ<ΤΙΚΟΚ rkWOAIKON ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ <ΚΛΙΑΟΜ<ΝΟΝ ΤΟΜΟΣ ΚΖ' ΔΡ. 2 (ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 1985> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΡΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ, Προκήρυξις διαγωνισμού δια τήν συγγραφών πραγματείας ύπο τον τίτλον «Ή Ελλάς καί ή Ένωσις τής Ευρώπης» .. σελ. 161 ΚΟΝΙΔΑΡΗ Ι. ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ, Ή παρουσία τής 'Ορθοδοξίας είς τήν κουμενικήν Κίνησιν καί το μέλλον της » 163177 ΜΕΛΑΝΓΓΟΥ Γ. NIK., Ή εποχή μας καί ή κλασσική παιδεία » 178 189 ΒΑΛΑΩΡΑ Γ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, 'Ιδιομορφίες τοΰ Γένους τών Ελλήνων ... » 190209 ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ Δ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ, Ένας με γάλος φιλέλληνας καί φίλος τής Κεφαλονιάς » 210 233 ΑΓΑΠΗΤΊΔΗ Ι. ΣΩΤ., Το χρέος τής κοινωνίας για το παιδί καί, είδικό- τερά, για το μαθητή τοϋ χωριοϋ ? » 234 249 ΚΕΣΣΙΔΗ Χ. ΘΕΟΧΑΡΗ, «Θεωρία» καί «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιο ελληνική φιλοσοφία ..., » 250 266 ΜΟΣΚΟΒΗ ΒΑΣΙΛΗ, Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές, Βαγγέλης Σαχπέρο γλου Γιώργος Παπασωτηρίου Κώστας Σαρίνας » 267 294 ΔΕΛΗΚΩΣΤΑΝΤΗ ΚΩΣΤΑ, Ή εσωτερικότητα τής ελευθερίας κατά το Λούθηρο Kai ή φιλοσοφική αμφισβήτηση της στην εποχή μας .... » 295308 ΒΟΛΑΝΑΚΗ ΗΛ. ΙΩΑΝΝΟΥ, Έρευναι επί τών παλαιοχριστιανικών μνημείων τής Δωδεκανήσου » 309 317

Transcript of ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Page 1: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»*

♦ΙΑΟΑ<ΤΙΚΟΚ rkWOAIKON ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ <ΚΛΙΑΟΜ<ΝΟΝ

ΤΟΜΟΣ ΚΖ' ΔΡ. 2 (ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 1985>

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΡΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ, Προκήρυξις διαγωνισμού δια τήν συγγραφών πραγματείας ύπο τον τίτλον «Ή Ελλάς καί ή Ένωσις τής Ευρώπης» .. σελ. 161

ΚΟΝΙΔΑΡΗ Ι. ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ, Ή παρουσία τής 'Ορθοδοξίας είς τήν Oέ

κουμενικήν Κίνησιν καί το μέλλον της » 163­177 ΜΕΛΑΝΓΓΟΥ Γ. NIK., Ή εποχή μας καί ή κλασσική παιδεία » 178 ­ 189 ΒΑΛΑΩΡΑ Γ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, 'Ιδιομορφίες τοΰ Γένους τών Ελλήνων . . . » 190­209 ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ Δ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ, Ένας με­

γάλος φιλέλληνας καί φίλος τής Κεφαλονιάς » 210 ­ 233 ΑΓΑΠΗΤΊΔΗ Ι. ΣΩΤ., Το χρέος τής κοινωνίας για το παιδί καί, είδικό-

τερά, για το μαθητή τοϋ χωριοϋ ? » 234 ­ 249 ΚΕΣΣΙΔΗ Χ. ΘΕΟΧΑΡΗ, «Θεωρία» καί «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιο­

ελληνική φιλοσοφία . . . , » 250 ­ 266 ΜΟΣΚΟΒΗ ΒΑΣΙΛΗ, Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές, Βαγγέλης Σαχπέρο­

γλου ­ Γιώργος Παπασωτηρίου ­ Κώστας Σαρίνας » 267 ­ 294 ΔΕΛΗΚΩΣΤΑΝΤΗ ΚΩΣΤΑ, Ή εσωτερικότητα τής ελευθερίας κατά

το Λούθηρο Kai ή φιλοσοφική αμφισβήτηση της στην εποχή μας. . . . » 295­308

ΒΟΛΑΝΑΚΗ ΗΛ. ΙΩΑΝΝΟΥ, Έρευναι επί τών παλαιοχριστιανικών μνημείων τής Δωδεκανήσου » 309 ­ 317

Page 2: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ι ΐ . Α * Κ Α * $♦■*■ ♦tAtAtriKW H<H*AIK*K ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΗ <ΚΑΙΛ*Μ«ΗΦΗ

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : Γραφεία : Πλατεία

. · ^

ΓΈΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ.

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς

: Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Γενικός Γραμματεύς Φ.Σ.Π. NIK. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ.Π.

ΓΕΩΡΠΟΣ ΜΚ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ : Τέως Πρύτανις ΠΑΣΠΕ. Υπεύθυνος

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς

κατά νόμον έκδοτης Γερ. Ίω. Κονιδάρης Λεωφ. 'Αλεξάνδρας 120

105 61)

Παρνασσός

Τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933

Τιμή τεύχους Δρχ. 300 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών): 'Εσωτερικού Δρχ. 1000. 'Εξωτερικού Δολλ. 30.

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 500.

Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 5000.

ΧΡΟΝΙΚΑ

ΠΕΝΘΗ

ΑΡΑΒΑΝΠΝΟΥ ΙΩ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ, Ζαχαρίας Βλυσσίδης, Επικήδειος 6 Μαΐου 1985 . σελ. 318

ΨΗΦΙΣΜΑ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός σελ. 318 - 319

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Κ. Γ., Δρος Ν. Ν. Δρακουλίδη: Τα σωστά καί

τα λάθη για γονείς καί παιδιά. (Άπό τή γέννηση δως τήν ενηλικίωση) · ,. σελ. 319 - 320

Βιβλία αποστελλόμενα είς τό περιοδικόν αναγγέλλονται. 'Αποστελλόμενα είς διπλούν βιβλιοκρίνονται. Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.

Page 3: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΠΡΟΚΗΡΥΞΕ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΔΙΑ ΤΗΝ ΣΥΓΓΡΑΦΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΣ ΥΠΟ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟΝ

«Η ΕΛΛΑΣ ΚΑΙ Η ΕΝΩΣΙΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» ΜΕ ΒΡΑΒΕΙΟΝ 200.000 ΔΡΧ.

Ή πραγματεία περί του θέματος: «Ή Ελλάς και ή Ένωσις της Ευρώ­

πης» πρέπει να εχη έπιστημονικον χαρακτήρα και νά στηρίζεται εις την Έλληνικήν και διεθνή βιβλιογραφίαν και ιδίως ν ' αναφέρεται εις την συμ­

βολήν τής Ελλάδος εις τον πολιτιστικόν, κοινωνικόν, οίκονομικόν και πολιτικον βίον τής Ευρώπης και τάς συγχρόνους ποικίλας άνάγκας τής Ελλάδος και τής Ευρώπης.

Ή μελέτη του θέματος δέον νά εκτείνεται εις 20 τουλάχιστον τυπο­

γραφικά φύλλα (350 δακτυλογραφημένας σελίδας περίπου) και να είναι αδημοσίευτος.

Εις τον διαγωνισμόν μπορούν να μετάσχουν "Ελληνες το γένος επιστή­

μονες τής Ελλάδος και του εξωτερικού. Προθεσμία δια την παράδοσιν των δακτυλογραφημένων χειρογράφων

ορίζεται διετής, αρχίζει δε άπό τής δημοσιεύσεως περιλήψεως τής παρού­

σης είς τον ήμερήσιον Τύπον των 'Αθηνών και λήγει τήν 28ην Φεβρουαρίου 1987.

Ή παράδοσις τής πραγματείας θα γίνη είς τήν Γραμματείαν του Συλλό­

γου εντός σφραγισμένου φακέλλου με τό ψευδώνυμον του διαγωνιζομένου, εντός δε τοΰ φακέλλου τό όνοματεπώνυμον αύτοϋ.

Ό φάκελλος θα άνοιγή μετά τήν βράβευσιν ενώπιον τής όρισθησομένης Επιτροπής και του Προεδρείου τής 'Εφορείας του Συλλόγου εις δημοσίαν συνεδρίαν ή οποία θα άνάγγελθή δια των 'Εφημερίδων.

Τό έργον πού θα βραβευθή, θα έκδοθή υπό του Φ. Σ. Παρνασσός είς αριθμόν αντιτύπων όρισθησόμενον υπό τής 'Εφορείας και ο συγγραφεύς θα λάβη τό ' / ίο των έκδοθησομένων.

Έν 'Αθήναις τη 17 'Ιανουαρίου 1985 Ό Πρόεδρος Ό Γενικός Γραμματεύς

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστ. 'Αθηνών

11

Page 4: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Π Α ^ Κ Α Η ^ ^ ΤΟΜΟΣ ΚΖ' ΑΠΡΙΛΙΟΣ ­ ΙΟΥΝΙΟΣ 1985 ΑΡΙΘ. 2

ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗ Καθηγητού του Πανεπιστημίου 'Αθηνών Γενικού Γραμματέως τοΰ 'Ιδρύματος

«Οικουμενική 'Ορθοδοξία» Μέλους της Κεντρικής 'Επιτροπής

τοΰ Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ

'Υπόμνημα προς τήν Ίεράν Σύνοδον τής Εκκλησίας της 'Ελλάδος

Πεντήκοντα ετη εις την Οικουμενική ν Κίνησιν (1933), ήτοι προ της ιδρύσεως τοΰ Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκκλησιών το 1948 (Amster­

damm), είναι διάστημα χρόνου σχετικώς μέγα, εν σχέσει προς τον άνθρώ­

πινον βίον. Όθεν ή συσσωρευθεΐσα πείρα επιτρέπει τήν χάραξιν μιας προο­

πτικής, δια το μέλλον του Π.Σ.Ε. και τήν θέσιν της 'Ορθοδοξίας ή καλύ­

τερον και ακριβέστερον «της Καθολικής 'Ορθοδοξίας»* εν αύτώ. Και τα δύο ταΰτα προβλήματα είναι μεγάλα και περιλαμβάνονται είς

το μέγιστον πρόβλημα της Ενώσεως τών διηρημένων 'Εκκλησιών και Όμολογιών, πού προέκυψαν α) άπό τάς αρχαίας Αιρέσεις (Άνατολικαί Έκκλησίαι 5: 'Αρμενική, Κοπτική, Συριακή, Αιθιοπική και του Μαλάβαρ της Ινδίας), β) άπό τήν διαμόρφωσαν της «Καθολικής Εκκλησίας» τής Δύ­

σεως εις Ρ ω μ α ι ο κ α θ ο λ ι κ ή ν (192 μ.Χ. άλλοίωσις και 1054 Σχίσμα προς Άνατολήν) και τήν Διαμαρτύρησιν του Λουθήρου κ.λπ. (1517). Αύτη ώδήγησεν είς τον Προτεσταντισμόν, αντί δέ να μεταρρύθμιση, τήν εχουσαν ανάγκην μεταρρυθμίσεως Ρωμαιοκαθολικήν Έκκλησίαν, ώς Έκκλησιαστι­

κοπολιτικόν Όργανισμόν, ό όποιος αποτελεί οιονεί έπέκτασιν τής Ρωμαϊ­

κής Αυτοκρατορίας ύπό νέον εντελώς ένδυμα, μέ τον Πάπαν επί κεφαλής ώς άλάθητον ηγέτη ν (1870 Α' Σύνοδος Βατικανού) και τήν Σύνοδον, ώς απλούν συμβουλευτικόν όργανον τοΰ Πάπα, κατέληξεν εις τό να ίδρυση όχι 'Εκκλησίας άλλα Όμολογίας μεταρρυθμισμένας.

Ούτω διεμορφώθησαν οί τρεις τύποι του Χριστιανισμού: α) Ό Κ α θ ο ­

λ ι κ ό ς ' Ο ρ θ ό δ ο ξ ο ς μέ τήν Σύνοδον ώς άποφασιστικόν όργανον ήδη

* Ό όρος (1850) είναι ό δογματικώς και ίστορικώς ορθότερος, διότι αιτιολογεί τήν συνέχειαν τής Μιας 'Αγίας Καθολικής και 'Αποστολικής 'Εκκλησίας. Βλέπε κατωτέρω.

Page 5: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

164 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

άπο της 'Αρχαίας και αδιαιρέτου 'Εκκλησίας μέχρι σήμερον, β) τον Ρωμαιο­

καθολικισμον μέχρι της ανόδου εις τον Θρόνον της Ρώμης τοϋ Πάπα Ιωάν­

νου του 23ου (1958) και γ) τον δια τοϋ υποκειμενισμού και τών Ιστορικών Συνθηκών εις τον άπελπϊ,στικώς διηρημένον Προτεσταντισμόν, ό όποιος δέν είναι Εκκλησία, αλλ' αποτελείται άπο πολλάς Όμολογίας καί παραφυάδας (Denorainationen). Αύται εις το πεδίον της 'Ιεραποστολής (Συνέδριον Εδιμ­

βούργου 1910), ήσθάνθησαν τήν ανάγκην τής δημιουργίας τής Οικουμενικής Κινήσεως, προς «Ένωσιν τών Εκκλησιών», διότι αντιμετώπισαν τήν πι­

κράν παρατήρησιν τών Ειδωλολατρών: ημείς είμεθα — ελεγον — ηνωμένοι εις τήν πίστιν μας και εσείς ήρθατε μέ τάς διαιρέσεις σας καί μας διηρέ­

σατε θρησκευτικώς καί δή καί εις ομάδας έχθρευομένας αλλήλους. Ή Ελληνική 'Ορθοδοξία* μέ τήν φιλελευθέραν παράδοσιν καί τον διά­

λογον εις τάς Οίκουμενικάς Συνόδους, δεομένη πάντοτε υπέρ τής ενώσεως, ήτο προετοιμασμένη δια τον διάλογον προπαρασκευής τής Ενώσεως, δι' δ καί προσεχώρησεν από τό 1920 είς τήν Οικουμενική ν Κίνησιν. 'Εξέθεσε δέ τήν θέσιν της εις τήν περιώνυμον Έγκύκλιον του Οικουμενικού Πατριαρ­

χείου τοϋ 1920, δτε προέτεινε συνεργασίαν επί τών Πρακτικών­ήθικών ζη­

τημάτων καί τήν ϊδρυσιν «Κοινωνίας τών Εκκλησιών» — τ.ε. επικοινωνίας καί συνεργασίας — κατά τό παράδειγμα τής τότε ιδρυθείσης «Κοινωνίας τών Εθνών». Τό αυτό έτος έξέθεσεν εν Γενεύη τό όρθόδοξον Πρόγραμμα ό αείμνηστος Καθηγητής 'Αλιβιζάτος, τονίσας τήν όρθήν γραμμήν: — ότι μεγάλην σημασίαν θα είχαν οι διμερείς διάλογοι, πράγμα τό όποιον ώδήγη­

σεν μετά τήν ϊδρυσιν τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκκλησιών (1948) είς τάς διμερείς διαπραγματεύσεις δια τήν "Ενωσιν, διότι μόνον από αύτάς, θα είναι δυνατόν να προέλθη πράγματι ή Ένωσις τών 'Εκκλησιών, εφ' όσον ή Έκκλησιολογία, ώς βάσις τής Ενώσεως, δύναται να διαμορφωθή μόνον εις τάς διμερείς διαπραγματεύσεις, διότι είς τον πολυμερή διάλογον Εκκλη­

σιών καί μή 'Εκκλησιών, αί δογματικαί κοσμοθεωρητικαί προϋποθέσεις είναι όλως διάφοροι καί πολύ ποικίλαι, δι' ο καί ή προσέγγισις είναι δυσχε­

ρής, ή δέ δογματική ακρίβεια είναι σχεδόν αδύνατος. Είς τό Οίκουμενικόν Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών συνεχωνεύθησαν

(1948) κατ' αρχήν, αί δύο μεγάλαι οργανώσεις: Πίστεως καί Τάξεως (Faith and Order) καί Ζωής καί 'Εργασίας (Life and Work), ήτοι τοϋ Πρακτικοΰ Χριστιανισμού. Τό 1959 προσετέθη τό Οίκουμενικόν Συμβούλιον Ιεραπο­

στολών καί είτα μετεμορφώθη τό Α' τμήμα: Πίστεως καί Τάξεως, εις Πίστεως καί μαρτυρίας, δτε πλέον ή έκτασις τών θεμάτων, μέ τα όποια ασχολείται ό πολυμερής διάλογος είναι τοιαύτης φύσεως, ώστε να είναι δυσχερής ή

* Οΐ Σλάβοι προσήλθον άργότερον (1961).

Page 6: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή παρουσία της 'Ορθοδοξίας εις την Οίκουμενικήν Κίνησιν και το μέλλον της 165

εις βάθος μελέτη των θεμάτων, πού αφορούν την προπαρασκευήν της Ενώ­

σεως, καίτοι βεβαίως κατά τήν τελευταίαν δεκαετίαν γίνονται πολλαί μελέ­

ται. Έδώ πρέπει να σημειώσω πρώτον, ότι υπάρχει εν μέγιστον πρόβλημα

δια τον Προτεσταντισμόν, το όποιον δυσχεραίνει τήν πρόοδον της Ενώσεως ή όρθότερον τήν προπαρασκευήν της Ενώσεως! ή έκκλησιαστικοποίησις του Προτεσταντισμού, διότι Προτεσταντική 'Εκκλησία δεν υπάρχει, καθ' όν χρόνον ό υποκειμενισμός και αί παραδόσεις των 'Ομολογιών δεν αφήνουν να προοδεύση ούτε αυτό τό Παγκόσμιον Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών, πού είναι και Συμβούλιον μ ή 'Εκκλησιών, Όμολογιών και τών παραφυάδων αυτών και άρα όλιγίστων πραγματικών 'Εκκλησιών και οργανώσεων, αί όποΐαι αυξάνουν και πληθύνονται.

II

Σκοπός και μέλλον τον Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών και μη 'Εκ­

κλησιών

α) Ή αρχική διατύπωσις του άρθρου βάσει του Καταστατικού Χάρτου του Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών, καθ' ο μετεΐχον αί Έκκλησΐαι, αί όποΐαι έπίστευον εις τον Ίησοϋν Χριστόν, ώς θεόν και Σωτήρα, διωρθώθη δια της αποδοχής της Πίστεως εις τήν Τριάδα. Ή τροποποίησις έγένετο είς τό Νέο Δελχί, είς τήν Γ' Γενικήν Συνέλευσιν του Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκ­

κλησιών (1961) δια μεγάλης πλειοψηφίας άλλ' ουχί δ ι α π α μ ψ η φ ί α ς ! 'Ιδού ή νέα βάσις: Τό Οϊκουμενικόν Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών είναι

μία Κοινωνία 'Εκκλησιών, αί όποΐαι ομολογούν τον Κύριον Ίησοΰν Χριστόν ώς θεόν και Σωτήρα, συμφώνως προς τήν Άγίαν Γραφή ν και ένεκα τούτου από κοινού επιδιώκουν να εκπληρώσουν (τήν άποστολήν των) είς ην είναι κεκλημέναι, είς δόξαν θεού, του Πατρός, του Υιού και του 'Αγίου Πνεύμα­

τος. β) Ένω εις τό παλαιότερον Καταστατικόν (προ του Nairobi 1975) ώρί­

ζετο ορθώς, ότι τό Παγκόσμιον Συμβούλιον 'Εκκλησιών, τό άποτελεσθέν εκ τών δύο κυρίως παγκοσμίων Κινήσεων, περί ών έγένετο ανωτέρω λόγος, ότι (III) έκαλεΐτο να διευρύνη περαιτέρω τό έργον τών παγκοσμίων Κινή­

σεων δια τήν «πίστιν και τήν τάξιν» και του «πρακτικού Χριστιανισμού» και τοΰ «Διεθνούς 'Ιεραποστολικού Συμβουλίου», είς τό νέον Καταστατικόν ή 1η αύτη παράγραφος κατέστη 7η!!

Και τούτο διότι εν τω μεταξύ χρόνω τό Παγκόσμιον Συμβούλιον 'Εκ­

κλησιών κατέστη επί μάλλον ανεξάρτητος από τών ίδρυτριών 'Εκκλησιών και τών Όμολογιών, παραφυάδων τοΰ Προτεσταντισμού, ο ρ γ α ν ι σ μ ό ς ,

Page 7: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

166 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

ώστε ν' απόκτηση κϋρος, το όποιον βεβαίως δεν δύναται να έπιβάλη τάς από­

ψεις του επί των 'Εκκλησιών, αί όποΐαι έχουν, ως ή ημετέρα, ύπεύθυνον ήγε­

σίαν εν τη Συνόδφ. Ή Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία συνεργαζόμενη μετά του Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών άπό του 1961 έχει μόνον τακτικά μέλη εις την Έπιτροπήν «Πίστεως και Τάξεως», ήτοι τήν σπουδαιοτέραν Έπι­

τροπήν μετά τήν Κεντρικήν Έπιτροπήν, ή οποία εκλέγεται άνα 7ετίαν άπό τήν Γενικήν Συνέλευσιν (μέχρι τούδε 6 Γενικαί Συνελεύσεις) και μόνον παρατηρητάς εις τήν Κεντρικήν Έπιτροπήν.

γ) Εϊναι άξιοσημείωτον να παρουσιάσωμεν το άρθρον 3 του Καταστα­

τικού, δια να τό εχωμεν προ οφθαλμών, προκειμένου να κρίνωμεν τό θέμα «σκοπός και μέλλον του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών» και τό δεύτε­

ρον θέμα «τήν θέσιν της Καθολικής 'Ορθοδόξου Εκκλησίας έν αύτώ». Μετά τούτο θά εχωμεν και τήν δυνατότητα να ϊδωμεν τί απουσιάζει άπό τό Κατα­

στατικον και ποία είναι ή πραγματικότης, ην ύπεδηλώσαμεν έν αρχή της 5ης παραγράφου. Προσέξατε τον Ιον σκοπόν!!

* * * Ή περιοχή της αποστολής του Οικουμενικού Συμβουλίου των Εκκλη­

σιών εκτείνεται επί τών ακολούθων λειτουργιών και σκοπών: α) Ν ά κ α λ ή τάς Εκκλησίας εις τον σκοπόν της ορατής Ένότητος

εις μίαν Πίστιν, εις μίαν Εύχαριστίαν, τήν Κοινωνίαν, ή οποία ευρίσκει εις κοινήν ζωήν έν Χριστώ και να πορεύωνται προς αυτήν τήν Ενότητα, δια να πιστεύση ό κόσμος!

β) Να διευκολύνη τήν Κ ο ι ν ή ν μ α ρ τ υ ρ ί α ν τών Εκκλησιών πανταχού εις κάθε τόπον.

γ) Να ύποστηρίζη τάς Εκκλησίας εις τήν εύρεΐαν παγκόσμιον ίεραπο­

στολικήν και ευαγγελική ν αποστολή ν των. δ) Να έκφράζη τήν έν τη ανάγκη κοινήν άποστολήν τών Εκκλησιών

έν τή Διακονία εις τον άνθρωπον, δια να καταρρίπτη τους περιορισμούς, οί όποιοι χωρίζουν τους ανθρώπους και να προάγη τήν συμβίωσιν τής ανθρω­

πινής κοινωνίας έν δικαιοσύνη και ειρήνη. ε) Να ένθαρρύνη και να προάγη τήν άνανέωσιν τής Εκκλησίας έν τή

Ένότητι και τή θεία λατρεία τή "Ιεραποστολή και Διακονία!! στ) Ν' άναλαμβάνη και διατηρή σχέσεις προς τα εθνικά και περιφε­

ρειακά χριστιανικά συμβούλια και όμολογιακάς παγκοσμίους ομοσπονδίας και άλλας οίκουμενικάς οργανώσεις.

ζ) Να διευρύνη περαιτέρω τήν έργασίαν τών διεθνών Κινήσεων «δια τήν πίστιν και τήν τάξιν» και δια του πρακτικού Χριστιανισμού ωσαύτως και τό διεθνές συμβούλιον 'Ιεραποστολών και τό Παγκόσμιον Συμβούλιον δια τήν Χριστιανικήν Παιδείαν.

Page 8: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή παρουσία της 'Ορθοδοξίας εις τήν Οίκουμενικήν Κίνησιν και το μέλλον της 167

ΙΠ

Κριτική Θεώρησις

1. Είναι προφανής ή ύποβάθμισις του κυρίου έργου του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών. "Οταν δε λέγομεν κύριον έργον έννοοϋμεν εκείνο πού αναφέρεται εις τήν π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή ν της Ενώσεως, ή όποια όμως είναι αδύνατον νά έπιτευχθή εάν π ρ ώ τ ο ν δεν καθορισθή το περιεχόμενον και ή μέθοδος του Διαλόγου, τ.ε. ότι πρόκειται περί Δ ι α λ ό γ ο υ τ η ς α λ η θ ε ί α ς , της εν τη 'Αγία Γραφή και τη Ίερα Παραδόσει περιεχόμενης, διατυπουμένης όμως μετ' επιστήμης (πρώτη πρό­

τασίς μου τό 1966 εν λόγω εις Πανεπιστήμιον Αθηνών)*. Τα κείμενα πρέ­

πει να είναι επιστημονικώς θεμελιωμένα. Τό τελευταΐον τοΰτο σημεΐον ά­

φορα εις τήν μέθοδον πού μειώνει τήν εγγενή δυσχέρειαν, ή οποία υπάρ­

χει εκ του γεγονότος ότι τό Παγκόσμιον Συμβούλιον 'Εκκλησιών — και προσθέτω άπό τίνος χρόνου — καί μή Εκκλησιών ­ 'Ομολογιών ­ 'Οργα­

νώσεων κ.λπ. (170 εις τό Ν. Δελχί 1961 και 13 τό 1984!!) πού πολλάκις απο­

τελούν μίαν ένορίαν (αριθμητικώς) π.χ. τών 'Αθηνών και δεν είναι ούτε θέλουν νά γίνουν πραγματικαί Έκκλησίαι. 'Ιδού ή κυρία προϋπόθεσις.

2. Ό πολυμερής διάλογος του Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών, δια νά βοηθήση τους διμερείς διάλογους, πού γίνονται μεταξύ 'Εκκλησιών, πρέπει νά εξέταση καί νά δεχθή τήν μορφήν της 'Εκκλησίας τών δύο πρώτων αιώνων, καθ' ους όχι μόνον αί ανεξάρτητοι έπ' αλλήλων Έκκλησίαι έπισκο­

παί έδημιούργησαν τον Κανόνα της Καινής Διαθήκης, κατά τό πλείστον αύτοϋ μέρος, ώς ασφαλές γραπτόν μνημεΐον τής ιστορικής εν Χριστώ Άπο­

καλύψεως αλλά καί διεπίστωσαν τήν ύπαρξιν τής αποστολικής διαδοχής, καθώρισαν καί καθιέρωσαν τους οριστικούς όρους τών τριών Ιερατικών βαθμών, πού είναι δι' ή μας υποχρεωτικοί. Μεταξύ αυτών τών κοινών χα­

ρακτηριστικών είναι καί ή διαμόρφωσις τής πολυμελούς Συνόδου, ώς αποφασιστικού οργάνου, ουχί συμβουλευτικού, ώς είναι παρά τοις Ρωμαιο­

καθολικούς, τών 'Εκκλησιών, πού ήσθάνοντο έαυτάς ώς τήν Μίαν ΕΑγίαν Καθολικήν καί Άποστολικήν Έκκλησίαν, ήδη προ του Κυπριανού (μέσα γ' αιώνος). Καί αύται είναι βαρυσήμαντοι.

3. 'Εδώ πρέπει νά εΐπωμεν, ότι ήμεϊς οι όντως 'Αρχαίοι Καθολικοί, τ.ε. 'Ορθόδοξοι Καθολικοί, ή όρθότερον, δογματικώς καί ιστορικώς, Καθολικοί 'Ορθόδοξοι** φέρομεν άκεραίαν τήν ευθύνη ν, διότι δεν έθέσαμεν σαφώς τό

* Περί Μ. Βασιλείου ώς οικουμενικού εκκλησιαστικού ήγέτου. ** Ό όρος ούτος υπάρχει εις τον Συνοδικον τόμον περί τοΰ Αυτοκέφαλου τής Εκκλη­

σίας τής Ελλάδος. Πρβλ. Βαρνάβα Τζωρτζάτου Κείμενα καί Έμμ. Κωνσταντινίδου δια το Αύτοκέφαλον.

Page 9: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

168 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

θέμα και τήν μέθοδον, ουδέ έξεφράσαμεν την γνώμην, ότι ή "Ενωσις των 'Εκκλησιών, όταν ποτέ έπιτευχθή, θα προέλθη άπό τους διμερείς διαλόγους­

διαπραγματεύσεις και ότι είναι εύκολώτερον εκεί να σχηματισθή μία Έ κ­

κ λ η σ ι ο λ ο γ ί α , ώς βάσις της Ενώσεως εν τη άληθεία, παρά εις τον πολυμερή διάλογον.

4. Ό πολυμερής λοιπόν διάλογος επί τοΰ Οικουμενικού επιπέδου πρέπει να έχη ακριβή σκοπόν και μέθοδον, δι' δ και είναι ανάγκη να προτείνωμεν ή μάλλον να προτείνη ή Καθολική 'Ορθόδοξος 'Εκκλησία μας, όπως πάντες οι αντιπρόσωποι τών 'Εκκλησιών, τών Όμολογιών κ.λπ. είναι όχι απλώς θεολόγοι, αλλά και ειδικώτερον συγγραφείς διακεκριμένοι τών συγγενών προς το άντικείμενον μαθημάτων, ήτοι τής Δογματικής, τής Ιστορίας τών Δογμάτων και Συμβολικής και τής Γενικής 'Εκκλησιαστικής Ιστορίας. Διότι ούτω μόνον υπάρχει περίπτωσις ο Θεολογικός διάλογος τής αληθείας να γίνη γόνιμος και να βοηθήση — τό έπαναλαμβάνομεν — τους διμερείς διά­

λογους διαπραγματεύσεων προς Ένωσιν (εννοείται επισήμων αντιπροσω­

πειών τών 'Εκκλησιών συγκροτουμένων δια τών Συνόδων των). 5. Έδώ θα πρέπει να προσθέσω δύο ακόμη θέματα, άτινα καθιστούν

δυσχερή τον θεολογικόν διάλογον τής αληθείας, ιδία μέ τους Προτεστάντας, οί όποιοι δέν αισθάνονται τό πρόβλημα των, τό μέγιστον, τ.ε. τήν ανάγκην έκκλησιαστικοποιήσεως τών όμολογιών τους και τήν δυσχέρειαν πού προσ­

ετέθη δια τής αναμίξεως τής 'Επιτροπής «τής Πίστεως και Τάξεως» εις πολ­

λά και ποικίλα θέματα, πού προσετέθησαν δια τής μεταβολής τής δικαιοδο­

σίας του τμήματος εις: «Πίστεως και Μαρτυρίας», ώστε να συμβαίνη να συζητούνται τα ενδιαφέροντα βεβαίως, αλλά πλέον απίθανα αντικείμενα, πού τίθενται εις τήν ήμερησίαν διάταξιν τών συζητήσεων*. Βεβαίως είναι ταϋτα λίαν ενδιαφέροντα και ζωτικά, π.χ. περί τών δικαιωμάτων τοΰ άνθρωπου, τοΰ Ρατσισμοΰ, περί τών σχέσεων Θρησκείας και 'Επιστήμης, αλλά ταΰτα μή αφήνοντα επαρκή χρόνον, τ ο ν ά λ λ ω ς ό λ ω ς α ν ε π α ρ κ ή , π ρ ο ς έ ξ έ τ α σ ι ν κ α ι σ υ ζ ή τ η σ ι ν τών διαρκώς αποστελλομένων νέων κειμένων, είς τους συμμετέχοντας εις τά σύντομα συνέδρια ή συσκέψεις τοΰ Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών (τό επεσήμανα είς τό Montreal, Γ' Συνέδριον τής «Πίστεως και Τάξεως» τό 1963) δεν επιτρέπουν βαθεΐαν με­

λέτην τών κειμένων. Είναι αδύνατος ή λ ε π τ ο μ ε ρ ή ς έ ξ έ τ α σ ι ς και ή κ ρ ι τ ι κ ή έ ρ ε υ ν α τών ύπό τών ειδικών συνήθως προτεσταντών συντασσομένων εισηγήσεων ή πορισμάτων τών συζητήσεων.

6. Νέαν άπόδειξιν τοΰ γεγονότος τούτου άποτελοΰν τά 3 κείμενα «Περί Βαπτίσματος, Θείας Ευχαριστίας και Λειτουργήματος», πού συνετάγησαν

* Τήν άλήθειαν ταύτην υποδεικνύουν πολλά κείμενα εν τω Πρακτικώ τής Κεντρικής Επιτροπής τοΰ 1984.

Page 10: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή παρουσία της 'Ορθοδοξίας εις την Οίκουμενικήν Κίνησιν και το μέλλον της 169

τελικώς εις την Lima του Περοϋ (1982) και εστάλησαν μετά την ΣΤ' Γενικήν Συνέλευσιν εν Βανκούβερ του Καναδά (1983) εις τάς Εκκλησίας μέλη, δια να λάβουν θέσιν αί Έκκλησίαι και δσαι θέλουν ν' αποδεχθούν. Δι' ήμας δεν υπάρχει θέμα αποδοχής, διότι και όταν έχουν συγγενείς προς τάς ημετέρας θεολογικός απόψεις (ώνομάσθησαν: Konvergenzerklârungen, κάκιστα, διότι ημπορεί νά περιέχουν έ ρ ε υ ν η τ έ α ς συγγενείς απόψεις, άλλα δεν είναι δηλώσεις επίσημοι), ώς π ο ρ ί σ μ α τ α σ υ ζ η τ ή σ ε ω ν και εκθέσεως διαφορών, στερούνται όμως δογματικής α κ ρ ι β ε ί α ς και τοϋτο κατά λόγον φυσικόν και αυτονόητον. Ή θεολογική ώραιολογία παρουσιάζει άορι­

στίαν. 7. Και εδώ ακριβώς πρέπει νά παρουσιάσω κάτι το σημαντικόν δι' ημάς:

τήν πρότασιν τής Lima (ϊδε ανωτέρω) περί αποδοχής του θεσμού «τής επισκο­

πής», ώς σημαντικού δια τήν Ε ν ό τ η τ α τ ή ς ' Ε κ κ λ η σ ί α ς ( 3 μελέται­

έρευναι περί τούτου εις τήν βιβλιογραφίαν κατωτέρω) πού επιβάλλει νά μήν άπορρίψωμεν τα τρία κείμενα άλλα νά τα σχολιάσωμεν έμπεριστατωμένως, διότι δύνανται ν ' αποτελέσουν, μαζί με τήν πρότασίν μας (1980­1982) περί αποδοχής τοϋ Οικουμενικού Συμβόλου τής Πίστεως (Νικαίας­Κωνσταντι­

νουπόλεως, 325­381), τήν άπαρχήν δια τήν Έκκλησιαστικοποίησιν του Προ­

τεσταντισμού.

IV

Εις τα ανωτέρω πρέπει νά προσθέσω κάτι πολύ ενδιαφέρον δια τάς εκ της νοοτροπίας τών Προτεσταντών προερχομένας δυσχέρειας ουσιαστικής π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή ς τής Ενώσεως.

Εΐπον ανωτέρω, ότι εΐναι μέγας ό αριθμός τών Προτεσταντικών Όμο­

λογιών και παραφυάδων (Denominatimen), πού προστίθενται εις τον αριθμόν τών μελών­Έκκλησιών (πάντοτε και μή Εκκλησιών) τοΰ Π.Σ.Ε. και δυσχε­

ραίνουν τήν άνάλογον παρουσίαν τών 'Ορθοδόξων, πού δίδουν τον χαρακτή­

ρα τής Οίκουμενικότητος εις τό Παγκόσμιον Συμβούλιον τών Εκκλησιών (_170 εις Νέον Δελχί, 313 τό 1984 εις Γενεύην).

Εΐναι προφανές ότι εις τάς 45 θέσεις τών μελών τής Κεντρικής Επιτρο­

πής δεν χωρούν ν ' αντιπροσωπευθούν πάσαι αί Έκκλησίαι μέλη τοΰ Π.Σ.Ε. Ευτυχώς, ότι ελήφθη μέριμνα δια τήν προστασίαν τών ολίγων 'Ορθοδό­

ξων 'Εκκλησιών, έστω και αυτονόμων, πού φυσικώς δέν αυξάνονται, ενώ αί Προτεσταντικαί Όμολογίαι και παραφυάδες αυξάνονται ώς ή άμμος τής θαλάσσης.

Χάριν παραδείγματος αναφέρομαι εις τάς τελευταίας έγγραφάς νέων μελών 'Εκκλησιών:

Page 11: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

170 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

1. 'Ορθόδοξος Φινλανδική Εκκλησία. Αυτόνομος ύπό τό Οίκουμενικόν Πατριαρχεϊον. Πιστοί 58.500. Ιερείς 60, 1 'Αρχιεπίσκοπος, 2 Μητροπολΐ­

ται, 1 βοηθός 'Επισκόπου. "Εχει ίστορίαν 800 ετών*. 2. Μεθοδική 'Εκκλησία εν 'Ινδία. Υφίσταται άπό του 1981. Μέλη

600.000. 11 περιφερειακά σύνεδρα. 6 «Επίσκοποι» και 750 «κεχειροτονη­

μένοι» κληρικοί!! 3. Μεθοδική 'Εκκλησία εν Samia (Αυστραλία). Μέλη 48.000. 168 κλη­

ρικοί, 128 Κοινότητες! 4. Κοινή 'Επιτροπεία της Ένότητος 'Αδελφών εν Tansania. Μέλη

(35.020 + 46.636 + 32.000) της 'Αφρικής. 5. Τό Ήνωμένον Χριστιανικόν Συμβούλιον της Siéra Leone εν 'Αφρική. 6. Τό Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών εν Namibia (Αφρική). 7. Ή Πρεσβυτεριανή 'Εκκλησία εν Σουδάν με 60.000 μέλη. 8. Ή 'Επισκοπική­Βαπτιστική Κοινωνία εν 'Αφρική με 61.000 μέλη. 9. Ή Ένότης τών 'Αδελφών εν Νικαράγουα με 37.000 μέλη και 154

Κοινότητες. Τ α ϋ τ α ά ρ κ ο ϋ ν , δια να μή εισέλθω εις λεπτομέρειας, δια ν' άντιλη­

φθώμεν τό γεγονός, ότι ό κατακερματισμένος Προτεσταντισμός με τάς πε­

ριέργους ενώσεις ή ύπό ενωσιν Denominatiomen, όχι μόνον αυξάνει τον αριθμόν τών μελών του Π.Σ.Ε. άλλα και δεν προάγει τήν "Ενωσιν.

* * * Δια ν' άντιληφθώμεν τό γεγονός τής μή προαγωγής της πραγματικής

Ενώσεως, ιδία τών Προτεσταντών μεταξύ των (!!) και του τρόπου αντιμετω­

πίσεως τής Ρωμαιοκαθολικής 'Εκκλησίας, θα παραθέσωμεν εν­δύο ουσιαστι­

κά σημεία εξ αφορμής προσφάτου άρθρου ανωνύμου (n.ii;), δημοσιευθέντος εις τήν «Frankfurter Rundschau» τής 28ης Αυγούστου 1984 μέ τήν έπιγρα­

φήν: «'Απέτυχε προσέγγισις Προτεσταντών και Καθολικών». Παρά τήν συμφωνίαν εις θεμελιώδη θέματα τής Πίστεως μεταξύ Προτε­

σταντών και Καθολικών, λέγει ό αρθρογράφος, «απέτυχε δι' άπρόβλεπτον χρόνου διάστημα μία θεσμική 'Εκκλησιαστική Κοινωνία Προτεσταντών και Καθολικών ένεκα τής άποκλειστικότητος­άξιώσεως τής Ρωμαιοκαθολι­

κής Εκκλησίας». Αυτόν τον ισολογισμόν τοϋ «Καθολικού και Ευαγγελικού Διαλόγου» μέχρι σήμερον έξήγαγεν, εις μίαν συνέντευξίν του, ό διευθυντής 'Ομολογιακού 'Ινστιτούτου Reinhard Frieling (Bansheim), ομιλών προς τήν ύπηρεσίαν Τύπου Ευαγγελικής 'Εκκλησίας. «'Εφ' όσον ισχύει, λέγει, εκείνο τό όποιον εΐπεν ό 'Ιωάννης Παύλος Β' εν Γενεύη, τ.ε. ότι ό 'Επίσκοπος Ρώμης είναι ό εγγυητής τής αληθείας και τής Ένότητος και ή Πίστις εις τον Χρι­

* 'Ορθώς διότι ό αριθμός τών Καθολ. 'Ορθοδόξων 'Εκκλησιών είναι μικρός.

Page 12: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή παρουσία της 'Ορθοδοξίας εις τήν Οίκουμενικήν Κίνησιν και το μέλλον της 171

στον απαγορεύει ν' άποκλίνη άπο αυτό το Δόγμα, είναι ή Οικουμένη εν τη έννοια ενός ενιαίου Θεσμού άνευ ελπίδος».

"Οθεν ό εν λόγω διευθυντής είπεν, ότι αύτη ή άποψις ακριβώς ένεκα της Πίστεως είς τον Χριστόν απορρίπτεται αυτή ή άποψις και άπό τάς αλλάς 'Εκκλησίας. Εις τοΰτο το σημεϊον υφίσταται σαφώς όρατόν τό δίλημμα των Όμολογιών. Ό μέχρι τοϋδε διάλογος εδειξεν δτι, τόσον ή συμφωνία μεταξύ τών 'Εκκλησιών δσον και δτι τους χωρίζει, δικαιολογείται (εννοεί εκατέρω­

θεν) είς τα θεμέλια της Πίστεως. 'Ενώ κατά τήν «Καθολικήν διδασκαλίαν ή 'Εκκλησία με το χειροτονημένον Ίερατεϊον» (ή 'Ιεραρχία υπάρχει κατά θείαν θέλησιν), ώς ή κυρίως αρμοδία μεσολαβούσα αρχή της Πίστεως, δεν εγγυάται κατά τήν ίδέαν ­ άποψιν τοϋ Λουθήρου τήν αληθή πίστιν.

Αυτή — τ.ε. ή αληθής πίστις — μεταβιβάζεται κατά τήν Προτεσταντι­

κή ν διδασκαλίαν δια τοϋ Λόγου καί τών Μυστηρίων. Ό ειδικός εις τήν έπι­

στήμην της 'Ομολογιακής Γνώσεως κ. Frieling, έλαβε θέσιν έναντι της δη­

μοσίας άποτυχούσης προόδου είς τήν άπόπειραν, της επί τέσσαρα έτη διαρ­

κούσης «'Επιτροπής τής Κοινής Οικουμενικής», άποτελεσθείσης έκ Γερμα­

νών (Ρωμαιοκαθολικών καί Προτεσταντών) τουλάχιστον επί τοϋ πεδίου τοϋ έθνικοΰ, ή οποία άποσκοποΰσε είς τήν συμβίωσιν τών Κοινοτήτων.

Μεθ' δ συνεπάγεται ό εν λόγω θεολόγος, οιονεί αύθεντικώς τονίζων δτι «χωρίς διαμαρτυρίας δέν υπάρχουν μεταρρυθμίσεις καί χωρίς μεταρρυθμί­

σεις δέν υπάρχει Οικουμένη». «'Εάν —■ προσθέτει — έκ λόγων διαλυματικών καί εκκλησιαστικών ό λόγος τών επισκόπων μας (!) πίπτει είς τα μαλακά, τότε οφείλουν οι προτεστάνται τής (προφανώς λαϊκής) βάσεως άπό κοινοϋ μέ τής θιγομένης καθολικής Χριστιανοσύνης να μάθουν πάλιν να διαμαρτυ­

ρούνται» κατά τήν οποίαν διαμαρτυρίαν, αί ύπό τών ευαγγελικών έπιθυμηταί πρόοδοι είς τό ζήτημα τών γάμων προσώπων, πού ανήκουν είς διαφόρους Όμολογίας καί ή κοινή χορήγησις (άδεια) συμμετοχής είς τήν Θείαν Εύχα­

ριστΐαν, ευαγγελικών κ.λπ. προτεσταντών καθώς καί ή συμμετοχή είς τάς Οικουμενικός λειτουργίας απομακρύνουν (άπό τήν άπαγόρευσιν).

Κατέστη σαφές, δτι τα Καθολικά μέλη τής 'Επιτροπής, αύτάς τάς επε­

ρωτήσεις ήσθάνθησαν ώς ουχί έντιμον ένόχλησιν τής (Ρωμαιο)καθολικής 'Εκκλησίας.

Κατά τήν άποψιν τοϋ Όμολογιολόγου (ασχολουμένου μέ τάς όμολογίας) Frieling, ή Ρωμαιοκαθολική 'Εκκλησία διατηρεί καί επιμένει είς τάς απα­

γορεύσεις της καί όταν οι Καθολικοί δέν τάς προσέχουν. Λόγοι τής τοιαύτης στάσεως είναι ή φροντίς αποτροπής Προτεσταντικών επιδράσεων καί αγω­

νία έναντι τοϋ γεγονότος, δτι είναι δυνατόν να στηρίζεται ή Οικουμένη έπί τής συνυπάρξεως καί ουχί τής αληθείας. Ή «Καθολική Εκκλησία» βλέπει έαυτήν, έν προκειμένω, ώς άπλοΰν ύπερασπιστήν τής αληθείας. Διατηρεί τήν

Page 13: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

172 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

θέσιν της εις βάρος του πόνου των επί μέρους περιπτώσεων, προσώπων ιδίως εις το θέμα των μικτών γάμων.

Κάμνων αύτοκριτικήν ό Frieling καθορίζει, ότι οι Ευαγγελικοί μάλιστα με την «γερμανικήν αύτοϊκανοποίησίν των», βραδύνουν περισσότερον από τους Καθολικούς να αναπτύξουν οίκουμενικήν πνευματικότητα. Καθ' δν χρόνον οι (Ρωμαιο)καθολικοί φαίνεται να έχουν οίκειωθή... ευαγγελική ν θεολογίαν και προτεσταντικήν εύσέβειαν. 'Εμφανίζεται εις τους Προτε­

στάντας ή Οικουμενική μή εξελιγμένη. Έν αντιθέσει προς τάς «Καθολικάς (Πανεπιστημιακάς) Σχολάς» παίζει ή Οικουμένη και 'Επιστήμη τών 'Ομολο­

γιών εις τήν Πανεπιστημιακήν Εύαγγελικήν Θεολογίαν δευτερεύοντα ρόλον. Ή οικουμενική αδιαφορία τών φοιτητών της Ευαγγελικής Θεολογίας είναι ανυπόφορος. Έγνώριζον βεβαίως επακριβώς λεπτομέρειας περί τών κειμέ­

νων του μεταγενεστέρου 'Ιουδαϊσμού του Qumran (πρόκειται περί τών χει­

ρογράφων πού ευρέθησαν προ 45 ετών εις τήν Μοναχικήν Κοινότητα τών Έσσαίων) άλλα δεν γνωρίζουν τίποτε δια τό Οίκουμενικόν Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών και περί τών συγχρόνων εξελίξεων εις τήν (Ρωμαίο) καθολικήν Θεολογίαν. Έν τέλει, τό μεγαλύτερον σοβαρόν ενδιαφέρον, όπερ φαίνεται να εμαθον δια τήν Θείαν Εύχαριστίαν οί Ευαγγελικοί χριστιανοί άπό τους Καθολικούς καταγράφει ό Frieling, ώς παράδειγμα της οικουμενικής επιτυ­

χίας· Συνεχίζων ό αρθρογράφος περαιτέρω τάς παρατηρήσεις του με νέον

ύπότιτλον (zerschlagene Hoffunngen) = κατασυντριβεϊσαι ελπίδες, προσθέ­

τει, ότι ό Καρδινάλιος J. Hòffner, προϊστάμενος του Συνεδρίου τών Γερμα­

νικών Ρωμαιοκαθολικών 'Επισκόπων (αί τοπικαί Σύνοδοι τών Ρωμαιοκα­

θολικών ονομάζονται ουχί Σύνοδοι, άλλα συνέδρια, διότι προφανώς διε­

φυλάχθη). Ό ορθός όρος Σύνοδος μόνον δια τάς περί τον Πάπαν Συνόδους δή και

τήν νέαν τακτικήν μικράν παρ' αύτω (μετά τον Ίωάννην τον 23ον, ίδρυθεί­

σαν), κατά τέλος του παρελθόντος έτους, κατά τάς επισήμους εκδηλώσεις της Ευαγγελικής 'Εκκλησίας επί τη αποπερατώσει του Ιωβηλαίου έτους του Λουθήρου, έφρόντισε δια να παρουσίαση τήν εκπληξιν. Εις μίαν διαλλακτι­

κήν προσφώνησιν έτόνισε και εδέχθη ό Καρδινάλιος μίαν συνενοχήν της Καθολικής 'Εκκλησίας εις τήν διαίρεσιν τοΰ 16ου αιώνος και καθώρισεν έπειτα, έν τω άγώνι εναντίον μερικών θεολόγων και πρακτικών ανθρώπων της θρησκείας τής εποχής των, ότι ό Λούθηρος ωφέλησε αρκετά καθολικώς.

«Αυτός ό τόνος ήκούσθη μετά προσοχής και πολλοί απλοί Χριστιανοί, Ευαγγελικοί και Καθολικοί, οί οποίοι προσπαθούν άπό ετών εις τάς ενορίας των, άλλα και εις τάς 'Εκκλησιαστικός Συνελεύσεις (Kirchentagen), διό μίαν νέαν προσέγγισιν τών Όμολογιών και στην κοινήν ζωντανήν όμολογίαν τής Πίστεως εις τό εν Εύαγγέλιον, αντλούν νέας ελπίδας, ότι μετά τούτον

Page 14: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή παρουσία της 'Ορθοδοξίας εις την Οίκουμενικήν Κίνησιν και το μέλλον της 173

τον λόγον θα προχωρήσουν τελικώς και της όδοϋ προς περισσοτέραν οικού­

με νην». «Αί ελπίδες όμως αϊ όποΐαι ήδη από του 1980 συνεδέθησαν προς το

αποτέλεσμα της επισκέψεως του Πάπα είς αυτήν τήν χώραν, ότι απεφασίσθη ή πρόσκλησις μιας κοινής οικουμενικής Επιτροπής Γερμανών Καθολικών και Προτεσταντών, πρακτικώς έθραύσθησαν, δι' δ και τουλάχιστον δια χρό­

νον μή δυνάμενον να ύπολογισθή, απέτυχε μια θεσμική εκκλησιαστική Κοι­

νωνία, όπως το διετύπωσε το πράγμα τώρα ό διευθυντής του Όμολογιακου Ινστιτούτου εν Bensheim, ένεκα τής αποκλειστικής απαιτήσεως τής Καθο­

λικής Εκκλησίας. Έν σχέσει προς εκείνο τό όποιον άφορα εν αύτη τη μορφή τήν Κεφαλήν τής Ευαγγελικής 'Εκκλησίας έν Γερμανία και το όποιον δεν ομολογείται και δυνατόν να μή είναι γνωστόν εις καλώς πληροφορημένους κύκλους είναι ενα φανερόν μυστικόν. Αί τρεις παρακλήσεις τής Ευαγγελι­

κής 'Εκκλησίας τής Γερμανίας τεθεΐσαι άπό τον πρόεδρόν των Έπίσκοπον Ed. Lohse, κατά τήν συνάντησίν του μετά του Πάπα έν Mainz, δέν έξεπληρώ­

θησαν καίτοι έξεδηλώθη προθυμία αποδοχής. Επρόκειτο περί αποδοχής τουλάχιστον τής συμφωνίας όπως τα ζεύγη τών γάμων διαφόρων Όμολογιών γίνωνται δεκτά υπό τών Προτεσταντών εις τήν Θίεαν Εύχαριστίαν και τάς Οίκουμενικάς Λειτουργίας».

Ταΰτα εννοεί προ τής Ενώσεως. Σπουδαϊον είναι τό έπιμύθιον όπερ ακολουθεί:

«'Απειλείται, λοιπόν, μία νέα εποχή πάγου είς τάς σχέσεις μεταξύ τών Όμολογιών ή πρέπει να α π α ξ ι ώ σ ο υ ν να λάβουν υπ' όψιν οί στρα­

τευμένοι π ι σ τ ο ί , περισσότερον άπό ό,τι συνέβη μ έ χ ρ ι τ ο ύ δ ε , τάς απαγορεύσεις τών 'Επισκόπων, αί όποΐαι α ν τ ί κ ε ι ν τ α ι είς τήν κοινήν χριστιανικήν ζωήν»!!.

V

Αι προϋποθέσεις δια την άποτελεσματικήν παρουσίαν τής Καθολικής 'Ορθο­

δοξίας εις το Παγκόσμιον Συμβούλων Εκκλησιών

Παρέθεσα τό ανωτέρω άρθρον δια να δείξω ότι οί Προτεστάνται και αν έτι είναι διακεκριμένοι θεολόγοι στερούνται εκκλησιαστικού φρονήμα­

τος, πολλώ μάλλον, ότι δεν έχουν έκκλησιαστικήν αύθεντίαν, διότι δέν έχουν πραγματικάς τυπικάς Έκκλησίας­Έπισκοπάς και 'Επισκόπους διαδόχους τών 'Αποστόλων και τό μυστήριον τής Ίερωσύνης. Δέν αντιλαμβάνονται ότι ή ϋπαρξις τής 'Εκκλησίας εξαρτάται εκ τής υπάρξεως τής επισκοπής ως απο­

στολικής λειτουργίας της περιλαμβανούσης υποχρεωτικώς, ώς ανήκοντα εις τα θεμέλια τής 'Εκκλησίας (ή οποία αποτελείται έκ τοπικών 'Εκκλησιών­

Page 15: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

174 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

Επισκοπών) τα μυστήρια και δή και τα δύο βασικά συνδεδεμένα από της αρχαιότατης εποχής εις την αυτήν κυρίαν θείαν λειτουργίαν, ήτοι τήν Θείαν Εύχαριστίαν και τήν Ίερωσύνην, ής προΐσταντο οι 'Απόστολοι και οί διά­

δοχοι αυτών. Αί μαρτυρίαι τής Α' Κλήμεντος (κεφ. 40­44 και 54) και Ιγνατίου εις τα

κλασσικά του χωρία (Έφεσίους 4, Φιλαδ. 4, Σμυρναίους 8, 1­9, 1) αποτελούν μετά τής Διδαχής (κεφ. 15) τάς αδιάψευστους μαρτυρίας περί τής αληθείας ταύτης. Ό όρος «καθιστάναι» τής λειτουργίας εις τήν Θείαν Εύχαριστίαν τής Α' Κλήμεντος είναι κανονικός και λειτουργικός, βέβαιων τήν αίωνίαν σύνδεσιν τής Θείας Ευχαριστίας, συσταθείσης ύπό του Κυρίου και τής Ίερω­

σύνης θεμελιουμένης επί τής αποστολικής εξουσίας. Ή α π ο σ τ ο λ ι κ ή Ε π ι σ κ ο π ή έ χ ε ι τ ή ν ά π ο σ τ ο λ ι κ ή ν

Ί ε ρ ω σ ύ ν η ν τών 3 ιερατικών βαθμών με κέντρον τήν διαδοχήν τών 'Αποστόλων εν τοις έπισκόποις, οϊτινες ηγούνται τής Θείας Ευχαριστίας, εν ή καθίσταται εις ώρισμένα σημεία τής Λειτουργίας τής Θείας Ευχαρι­

στίας, έκαστος τών 3 ιερατικών βαθμών. Ή Ένωσις τής Έκκλησίας­Έπισκοπής θεμελιοϋται επί τής μυστηρια­

κής Ένότητος εν Χριστώ, τω Λόγω του εν Τριάδι Θεοϋ και τή αποστολική Ίερωσύνη. Ή σύστασις του Μυστηρίου «τής Ίερωσύνης» συνυφαίνεται μετά τής 'Αποστολικής Λειτουργίας ζώντος του Κυρίου, όλοκληροϋται με τήν σύστασιν τής Θείας Ευχαριστίας εν τω Μυστικώ Δείπνω και με τήν έξουσίαν τών 'Αποστόλων ολοκληρωμένη ν μετά τήν Άνάστασιν και τάς εμφανίσεις του Κυρίου και τήν Πεντηκοστήν, ότε ή δυνάμει υπάρχουσα άπο τάς εμφανίσεις του Χριστού 'Εκκλησία κατέστη ενεργεία.

Ταύτα τα καθοριστικά σημεία τής αρχαίας και Καθολικής 'Ορθοδόξου Έκκλησιολογίας στηριζομένης επί τής Χριστολογίας και Πνευματολογίας, είναι θεμελιώδη δια τήν τελικήν κρίσιν επί τών δύο εν αρχή τεθέντων ζητημάτων.

Το μέλλον του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών είναι π ρ ο β λ η μ α ­

τ ι κ ό ν, εν σχέσει προς τον σκοπόν δι' ον συνεστήθη, εφ' όσον όχι μόνον δεν προάγει τήν Ένωσιν τών Προτεσταντικών Όμολογιών και δή προς τήν κα­

τεύθυνσιν ν ' αποτελέσουν Έκκλησίαν, αλλά και πράττει κάτι τό άντίθετον προς ταύτην. Ό λόγος είναι προφανής, όταν εγγράφει μέλη μικράς Κοινό­

τητας 50.000 ­ 60.000, πού «βαπτίζονται» ύπ' αυτού ώς «Έκκλησίαι» ενώ δέν εϊναι ούτε επιθυμούν να εϊναι, τότε παγιώνει τό καθεστώς τ ή ς α π ε λ ­

π ι σ τ ι κ ή ς δ ι α ι ρ έ σ ε ω ς τ ο υ Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ι σ μ ο ύ , εφ' όσον αναγνωρίζονται ώς Έκκλησίαι μέλη, ενώ δέν είναι και πιθανώτατα δέν θά γίνουν, ούτω δέ ταυτοχρόνως δυσχεραίνουν τήν άνάλογον παρουσίαν τών 'Ορθοδόξων. Πρέπει ή ύπόθεσις αύτη να λήξη.

'Επειδή είναι αδύνατος ή διαμόρφωσις μιας Έκκλησιολογίας μεταξύ

Page 16: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή παρουσία της 'Ορθοδοξίας εις την Οικουμενική ν Κίνησιν και τό μέλλον της 175

'Εκκλησιών και μη Εκκλησιών, ορθόν είναι νά μελετηθή πρώτον το θέμα Ουσία και Ένότης της Εκκλησίας εις βάθος μέ έκκλησιαστικοϊστορικήν θεμελίωσιν και το θέμα «ή Επισκοπή», ήτοι περί αυτής ή πρότασις τής Lima (1982). Ή δ η υπάρχουν 3 μελέται εξ έπόψεως αρχαίας καθολικής ή Καθολι­

κής 'Ορθοδόξου «περί Επισκοπής».

VI

Ή θέσις τής 'Ορθοδοξίας ή όρθότερον τής καθολικής 'Ορθοδοξίας εις την ΟΙκονμενικήν Κίνησιν. Προϋποθέσεις αποτελεσματικής παρουσίας.

Ό σ α εγράφησαν μέχρι τοϋδε και εις τάς μελετάς μου περί του θέματος και δή και δια τήν προσφοράν τής Καθολικής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας, ώς κανονικής συνεχείας τής Μιας 'Αγίας Καθολικής και 'Αποστολικής 'Εκ­

κλησίας τοϋ Συμβόλου τής Πίστεως και τών Οικουμενικών Συνόδων, πού είναι αποφασιστικά όργανα δια τα δόγματα, τήν Έκκλησιαστικήν Νομοθε­

σίαν (Κανόνες) και τήν Διοίκησιν, είναι αρκετά. Τούτο σημαίνει, ότι ή Καθολική 'Ορθόδοξη 'Εκκλησία δεν εισφέρει

απλώς μίαν παράδοσιν, άλλα τήν Άποστολικήν και Έκκλησιαστικήν Παρά­

δοσιν και τό εύρύτατον Οικουμενικόν Πνεύμα τής Οικουμενικής 'Ορθοδο­

ξίας και άρα αποτελεί ούσιωδέστατον παράγοντα όχι μόνον δια τήν εννοιαν τής 'Εκκλησίας άλλα και δια τήν ενότητα αυτής και κατ' άκολουθίαν δια τον τίτλον του Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών ώς Οικουμενικού. "Ανευ τής Καθολικής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας τό Παγκόσμιον Συμβούλιον τών 'Εκκλησιών δεν εϊναι Οικουμενικόν Συμβούλιον, διότι αί δύο Έκκλησίαι (ήλθεν ή ώρα τής αληθείας), ή Παλαιοκαθολική και ή 'Αγγλικανική είναι ανεπαρκείς δια νά δώσουν εις τό Παγκόσμιον Συμβούλιον 'Εκκλησιών Ο ί­

κ ο υ μ ε ν ι κ ό τ η τ α . Αύτη μόνον διά τής παρουσίας τής Καθολικής 'Ορ­

θοδοξίας και τοϋ Ρωμαιοκαθολικισμοϋ εξασφαλίζεται. Όμως ό τελευταίος αποστέλλει μόνον παρατηρητάς εις τάς Γενικάς Συνελεύσεις εις τήν Κεντρι­

κήν Έπιτροπήν, ευρέθη δέ τρόπος διά νά μετέχη διά τακτικών μελών εις τήν Έπιτροπήν Πίστεως και Τάξεως.

Δεν φαίνεται όμως πιθανόν ότι θα θελήση ποτέ νά γίνη τακτικόν μέλος, διότι θέλει νά πιστεύη ότι είναι ή 'Εκκλησία, ενώ ή κανονική Συνέχεια τής 'Αρχεγόνου 'Εκκλησίας πού συνέχισε τήν Σύνοδον τήν Α' Άποστολικήν, ώς άποφασιστικόν όργανον εϊναι ή ημετέρα, ή όποια διατηρεί και τήν φιλε­

λευθέραν παράδοσιν (ϊδε Λόγον 'Αλιβιζάτου εις τήν Άκαδημίαν 'Αθηνών). Ή θέσις μας είναι εκ τούτων προδιαγεγραμμένη υπό τους έξης όρους: α) Πρέπει νά έξασφαλίσωμεν τό 35% του νομίμου άριθμοΰ εις τήν Κεν­

τρικήν Έπιτροπήν και τήν Έπιτροπήν Πίστεως και Τάξεως. Εις τούτο δεν δύναται νά περιλαμβάνωνται οι οκτώ αντιπρόσωποι τών πέντε 'Ανατολικών Εκκλησιών. Ή Κεντρική Επιτροπή αποτελείται άπό 145 μέλη.

Page 17: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

176 Γερασίμου Ι. Κονιδάρη

β) Πρέπει να άποδεσμευθώμεν από τον πίαράδοξον ορον της υπάρξεως εις την Κ. Έπιτροπήν ανδρών, γυναικών και νέων, διότι δεν πρόκειται περί μονίμου Σώματος εκπροσωπήσεως Τάξεων άλλα περί Παγκοσμίου Συμβου­

λίου 'Εκκλησιών, πού πρέπει νά παύση να είναι και μη 'Εκκλησιών, σκοπόν δε έχοντος να προπαρασκευάσω την "Ενωσιν τών'Εκκλησιών πού θα προέλθη άπο διμερείς διαπραγματεύσεις, δια θεολόγων κληρικών ή λαϊκών ανδρών ή γυναικών, ονομαστών εις την θεολογίαν.

γ) Αί διμερείς διαπραγματεύσεις δύνανται μετά εργώδεις εργασίας να σχηματίσουν κοινήν Έκκλησιολογίαν δύο Εκκλησιών, πού θα χρησιμεύση ώς υπόδειγμα, εάν είναι ή 'Ορθοδοξία παρούσα.

δ) Πρέπει να τεθή ώς βάσις πάσης εργασίας έν τω Παγκοσμίω Συμβου­

λίω 'Εκκλησιών ή προπαρασκευή της Ενώσεως και όχι ή Ένωσις, διότι αύτη είναι αδύνατος, ένεκα της αδυναμίας της υπάρξεως ενιαίας Έκκλησιο­

λογίας από τάς 305 'Εκκλησίας (τινάς) και μη 'Εκκλησίας (πλειοψηφία άπ'ι­

στεύτως μεγάλη). ε) Ή αληθής προπαρασκευή της Ενώσεως, δια νά καταστή δυνατή,

πρέπει να τεθή ότι ό σαφής σκοπός του Οικουμενικού Διαλόγου είναι τοιούτος της αληθείας της έν τή 'Αγία Γραφή τη 'Αποστολική και 'Εκκλη­

σιαστική παρεχομένης, μετ' επιστήμης δέ διατυπουμένης. Τούτο αποδεικνύουν αί φιλολογικαί και ίστορικαί ερευναι, περί ών

έγραψε και ό καθηγητής Δογματικής και 'Ιστορίας τών Δογμάτων του Πανε­

πιστημίου Θεσσαλονίκης πατήρ 'Ιωάννης Ρωμανίδης εις τό περιοδικόν «Κληρονομιάν» του 1978.

στ) Έάν γίνη δεκτή ή πρότασις της 'Εκκλησίας της Ελλάδος (ή δι' εμού γενομένη) περί καθιερώσεως ώς Οικουμενικού Συμβουλίου του της Νικαίας­Κωνσταντινουπόλεως (381) θα ύπαρξη σημαντική πρόοδος.

ζ) Τό θέμα «Ουσία και Ένότης τής Εκκλησίας» πρέπει νά άποτελέση το θέμα ενδελεχών φιλολογικών και ιστορικών μελετών τών πηγών τής Άπο­

καλύψεως (Κ.Δ.) ώς ήρμηνεύθη αύθεντικώς ύπό τής 'Αποστολικής και 'Εκ­

κλησιαστικής Παραδόσεως τής 'Αρχαίας και 'Αδιαιρέτου 'Εκκλησίας. η) Τό ίδιον θέμα πρέπει νά τεθή δι' εισηγήσεως εις τό Ε' Συνέδριον Πί­

στεως και Τάξεως του 1987. θ) Πρέπει εις τό κέντρον του Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών εις

τήν Γενεύην νά υπάρξουν περισσότεροι 'Ορθόδοξοι ειδικοί θεολόγοι, ώστε κατά τον καταρτισμόν τών προγραμμάτων και τών κειμένων νά λαμβάνουν μέρος περισσότεροι του ενός 'Ορθόδοξοι, ώς έχοντες τήν παράδοσιν τής 'Αρχαίας Καθολικότητος τής 'Εκκλησίας.

ι) Είναι απόλυτος ανάγκη νά γίνη προσύσκεψις τών αντιπροσώπων εις τό Παγκόσμιον Συμβούλιον 'Εκκλησιών (Κ.Ε.) Κωνσταντινουπόλεως, 'Αλε­

ξανδρείας, Ιεροσολύμων, Ελλάδος και Κύπρου, ή οποία νά έτοιμάση εισή­

Page 18: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή παρουσία της "Ορθοδοξίας εις την Οίκουμενικήν Κίνησιν καί το μέλλον της 177

γησιν — άνευ οιασδήποτε δημοσιότητος — δι' όλα τα θέματα της πολιτικής μας έναντι του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, ώστε να είμεθα εις θέσιν να καλέσωμεν σύσκεψιν όλων των 'Ορθοδόξων πού θα σκεφθούν επί τών εισηγήσεων και θα καταρτίσουν νέα κείμενα. Ή σύσκεψις πρέπει, ει δυνατόν, να γίνη εις τήν Πεντέλην, άνευ της παρουσίας οιουδήποτε ξένου. Θα πρέπει να γίνη ύπό τήν αιγίδα τοΰ 'Αρχιεπισκόπου και της 'Επιτροπής 'Εξωτερικών 'Υποθέσεων. Ήλθε, λοιπόν, ή ώρα της αληθείας και της πρω­

τοβουλίας της Ιεράς Συνόδου, δια τήν χάραξιν προγραμματικής 'Εκκλησια­

στικής πολιτικής τής Οικουμενικής 'Ορθοδοξίας εϊς τήν Οίκουμενικήν Κί­

νησιν. Ή συνεργασία τών Καθολικών 'Ορθοδόξων 'Εκκλησιών ύπό τήν αι­

γίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου είναι αναγκαία, δια να γίνη αποτελε­

σματική ή παρουσία τής Καθολικής 'Ορθοδοξίας εις τό Οΐκουμενικόν Συμ­

βούλιον. "Ας έπιτραπή εις τον Γενικον Γραμματέα τον 'Ιδρύματος τής Οικουμε­

νικής 'Ορθοδοξίας να προτείνη εις τήν Ίεράν Σύνοδον να λάβη σχετικήν πρωτοβουλίαν, δια τήν πραγμάτωσιν του μεγάλου σκοπού. Εις ενα διηρημέ­

νον κόσμον, ζώντα από τό κράτος τής ισορροπίας του τρόμου, τό καθήκον τής 'Εκκλησίας δια τήν προπαρασκευήν τής Ενώσεως τών 'Εκκλησιών είναι έπιτακτικόν, και δια τοϋτο επείγον.

6 Φεβρουαρίου 1985 Έν τη εορτή τοΰ Μεγάλου Φωτίου

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1. Ή Καθολική 'Ορθόδοξος Εκκλησία προ τών τριών κειμένων του Π. Σ. Εκκλησιών καί τής προτάσεως τής Lima (περί επισκοπής). Άνάτυπον από τό χαριστεΐον εις Σερα­

φείμ, Άρχιεπίσκοπον 'Αθηνών καί πάσης Ελλάδος. Θεσσαλονίκη 1984. (Άλλοίωσις τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών καί ύποβάθμισις τής ουσίας

τής πραγματικής προπαρασκευής τής Ενώσεως). 2. Περί τό καίριον πρόβλημα τής προπαρασκευής τής Ενώσεως τών Εκκλησιών

καί τήν έπιστημονικήν θεμελίωσιν τής Καθολικής 'Ορθοδόξου απαντήσεως εις το 3ον κείμενον αύτοϋ (ΑΜΤ) λειτούργημα. Πορίσματα έρεύνης. Άνάτυπον άπό Παρνασσόν 1984 σελ. 521­37. Εις τό κείμενον σημαντική βιβλιογραφία.

3. Περί επισκοπής δύο μελέται εις Γερμανικήν καί Έλληνικήν. Περιοδικόν «Θεολο­

γία», 1983. Τρίτη μελέτη εις τον τόμον προς τιμήν Γ. Μυλωνά. Έτοιμον προς έκτύπωσιν

4. Τό λειτούργημα (ΑΜΤ), νέα μετάφρασις, μετά προλόγου, προλεγομένων καί σχο­

λίων τοϋ 3ου κειμένου τοΰ Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών.

12

Page 19: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

NIK. Γ. ΜΕΛΑΝΙΤΟΥ Όμοτ. Καθηγητού

τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΚΑΙ Η ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ1

1. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Ό Πλάτων αναφέρει το έξης άνέκδοτον δια τον Θεμιστοκλέα, τον με­

γάλον πολιτικον τών 'Αθηνών, το όποιον κατά την σύγχρονον επιστημονική ν άντίληψιν περικλείει άναμφισβήτητον άλήθειαν: «...άλλα το τοϋ Θεμιστο­

κλέους εύ έχει, δς τω Σεριφίφ λοιδορουμένω και λέγοντι, ότι ου δι' αυτόν, άλλα δια την πόλιν ευδόκιμοι, άπεκρίνατο, ότι οΰτ' αν αυτός Σερίφιος ών ονομαστός έγένετο οϋτ' εκείνος Αθηναίος»2.

Τό βαθύτερον νόημα τοϋ ανεκδότου τούτου είναι, ότι ό άνθρωπος ο,τι γίνεται και ό,τι επιτυγχάνει εις την ζωήν του τό οφείλει εις δύο βασικούς παράγοντας* εις την κληρονομικότητα και εις τό περιβάλλον, φυσικόν και κοινωνικόν. Έκαστον άτομον έρχεται εϊς τον κόσμον, λόγω της κληρονομι­

κότητος, με πολλά όμοια προς τους άλλους ανθρώπους γνωρίσματα, σωμα­

τικά και ψυχικά, αλλά και με άλλα, τά όποια είναι διαφορετικά άπό τά γνω­

ρίσματα οιουδήποτε άλλου άνθρωπου — μέ έξαίρεσιν τους αυθεντικούς δι­

δύμους αδελφούς. Τά γνωρίσματα αυτά συνιστούν τήν ατομικότητα έκαστου προσώπου, τό όποιον ούτως είναι άνεπανάληπτον. Ό ίδιος φιλόσοφος εις άλλο σημείο ν τοϋ αύτοϋ έργου του παρατηρεί: «'Εννοώ γαρ καί αυτός είπόν­

τος σοΰ, ότι πρώτον μεν ημών φύεται έκαστος ού πάνυ όμοιος έκάστω, άλλα διαφέρων τήν φύσιν, άλλος έπ' άλλου έργου πράξιν»3.

Δεύτερος παράγων διαμορφώνων τον άνθρωΛον, όχι μόνον άπό της γεν­

νήσεως καί έξης, άλλα καί προ αυτής, είναι τό περιβάλλον. Ό Πλάτων επι­

σημαίνει τήν δύναμιν τοϋ περιβάλλοντος εις τό άναφερθέν άνέκδοτον μέ τό υπό τοϋ Θεμιστοκλέους παρατη ρηθέν «ούτε εγώ θα έγινόμην ονομαστός, αν

1. Διάλεξις δοθείσα τήν 7ην Φεβρουαρίου 1984 εις τήν αΐθουσαν τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός».

2. Πολιτ. 329Ε. 3. Πολιτ. 370Α.

Page 20: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εποχή μας και ή κλασσική παιδεία 179

ήμην Σερίφιος», ή δε σύγχρονος επιστήμη, ώς προελέχθη, έχει επιβεβαιώσει τούτο όχι μόνον θεωρητικώς, άλλα και πρακτικώς.

Περιβάλλον είναι πάν, δ,τι υπάρχει και συμβαίνει έκτος του είναι έκα­

στου άτομου. Και τα μέν φυσικά πράγματα — ό ήλιος, ή σελήνη, οι άλλοι αστέρες, ό ατμοσφαιρικός άήρ, το ΰδωρ, τα ζώα, τα φυτά, το βουνό, ό λόφος, ή πεδιάς και πολλά άλλα — συνιστούν το φυσικόν ή άψυχον περιβάλλον, οι δέ άλλοι άνθρωποι, πού υπάρχουν και κινούνται και δρουν γύρω άπό τον καθένα μας, το εμψυχον ή κοινωνικόν περιβάλλον μας.

Και τό φυσικόν περιβάλλον και τό κοινωνικόν, όλα, μεταβάλλονται όχι τόσον έξ αιτίας της παρόδου του χρόνου, όσον ένεκα τών συμβαινόντων κατά την πάροδον αυτού­ «δις τω αύτώ ποταμώ ούκ έστιν έμβήναι», εΐπεν ό μέγας σοφός της αρχαιότητος Ηράκλειτος1, «διαβατικά τ' ανθρώπινα, σαν ποτα­

μού νερό», ό Ί . Βηλαράς2. "Αν λάβωμεν ιδιαιτέρως υπ" όψιν τό κοινωνικόν περιβάλλον, θα διαπι­

στώσωμεν, ότι αί ΐδέαι τών ανθρώπων, αί άξίαι της ζωής, τα ιδανικά, οί σκο­

ποί και αί επιδιώξεις, αί ελπίδες και αί άνησυχίαι των, δεν μένουν πάντοτε ακριβώς τά ίδια1 ώρισμένα, ώς εκ τής φύσεως των και ώς εκ τής ψυχοσυνθέ­

σεως του λαού, παραμένουν επί πολλάς χρονικάς περιόδους αμετάβλητα, άλλα τροποποιούνται κατά τό μάλλον ή ήττον, διά να προσαρμόζονται εις τάς ανακύπτουσας νέας συνθήκας ζωής, και άλλα εγκαταλείπονται έξ ολο­

κλήρου, διότι έχουν παύσει νά συγκινούν και να παρωθούν. 'Αλλά, πρέπει νά εχωμεν υπ' όψιν, πάν, ό,τι συγκινεί και παρωθεί ενα

λαόν καθ' ώρισμένην περίοδον χρόνου, δεν προέρχεται μόνον άπό τό εκά­

στοτε παρόν του, άλλα και άπό τό παρελθόν και τό μέλλον του. "Αν ή παι­

δεία του επομένως δέν λαμβάνη υπ' όψιν τό παρελθόν του, τό εγγύς και τό άπώτερον, γίνεται αιτία μετατοπίσεως τοΰ ρου τής ιστορικής του πορείας εις άλλην κοίτην. "Αν πάλιν ή παιδεία ενός λαού, δοθέντος, ότι ούτος είναι και παρόν και μέλλον, αδιάφορη διά τά παρόντα και μελλοντικά προβλήματα του, διακυβεύει όχι μόνον τήν πρόοδον, άλλα και αυτήν τήν ύπαρξίν του.

2. Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ

Συμφώνως προς τά μέχρι τούδε λεχθέντα, ή εποχή μας, όφείλομεν εκ προοιμίου νά δεχθώμεν, έχει γνωρίσματα άνευρισκόμενα όχι μόνον εις πα­

λαιοτέρας έποχάς, άλλα και εις μεταγενεστέρας. Κατά τον νόμον τής άμοι­

βαιότητος, διατυπωθέντα υπό τήν έπίδρασιν τής κατά Κάντιον και Έγελον

1. Άριστ. Μ.τ. φυσ. 3, 5, 18. 2. «θωρώ σου, Χλόη».

Page 21: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

180 Νικ. Γ. Μελανίτου

κατηγορίας της άμοιβαιότητος, ένας δεδομένος αριθμός καταστάσεων εξαρ­

τάται άπό τάς προηγηθείσας αυτών καταστάσεις, όπως και από τάς μέλλου­

σας να προκύψουν άπο αύτάς. "Αν λάβωμεν ιδιαιτέρως ύπ' όψιν τον έλληνι­

κον λαόν, αί ΐδέαι και αί άξίαι της ζωής, εις τάς όποιας πιστεύει ούτος σή­

μερα, τα ιδανικά του, αί τάσεις και οι σκοποί του, αί άνάγκαι και αί επιδιώ­

ξεις του, έχουν ανακύψει υπό την έπίδρασιν της πείρας, τήν οποίαν άπέκτη­

σεν ούτος προσφάτως, αλλά και της πείρας, τήν οποίαν διατηρεί άπο το παρελθόν, όπως και εκείνης, τήν órtoiav θά απόκτηση μελλοντικώς, δοθέν­

τος, ότι το μέλλον προβλεπόμενον εις το παρόν — όσον βεβαίως είναι δυνα­

τόν τούτο — προπαρασκευάζεται δι' αύτοϋ καί τή βοηθεία του παρελθόντος. Ή εποχή, στην οποία ζούμε, χαρακτηρίζεται άπο γοργοτάτην πρόοδον

τών επιστημών, μάλιστα δε τών φυσικών, και της τεχνολογίας, χάρις δέ εις τήν πρόοδον αυτήν ό άνθρωπος διηύρυνεν εις μέγαν βαθμόν τάς γνώσεις του περί του σύμπαντος καί έβελτΐωσε τους όρους διαβιώσεως του εις βαθμόν μή έχοντα το προηγούμενόν του εις τήν ίστορίαν της άνθρωπότητος. Με­

τάβασις εις άλλον πλανήτην, δορυφόροι τεχνητοί περιστρεφόμενοι περί τήν γήν, μηχανήματα αποστελλόμενα προς ερευναν απομεμακρυσμένων πλανη­

τών, εκμηδενισμός τών αποστάσεων, καταπολέμησις ασθενειών μαστιζου­

σών τήν ανθρωπότητα, μαζική παραγωγή τεραστίας ποικιλίας αγαθών, πε­

ριορισμός εις μέγιστον βαθμόν της ανθρωπινής δυνάμεως κατά τήν παρα­

γωγή ν έργων, άντικατάστασις σειράς πνευματικών ενεργειών δια μηχανικού μέσου καί άλλα είναι ολίγα από τα αποτελέσματα τών πνευματικών ανησυ­

χιών τοΰ σημερινού ανθρώπου. Έκτος όμως τών πλεονεκτημάτων αυτών, υπάρχουν καί πολλά μειονε­

κτήματα, οφειλόμενα κυρίως εις τήν μεγάλην τεχνολογικήν έξέλιξιν, ένεκα τών οποίων δεν ημπορούμε να ισχυρισθούμε, ότι ό σημερινός άνθρωπος αισθάνεται καί είναι πράγματι ευτυχέστερος τοΰ κατά παλαιοτέρας έποχάς ζήσαντος. Άπο τα μειονεκτήματα αυτά περιοριζόμεθα να άναφέρωμεν: Τήν άγωνίαν, τήν οποίαν συχνά δοκιμάζει, τήν ά^οχαλίνωσιν τών κατωτέρων ενστίκτων του, τήν εξαρσιν τοΰ άτομισμοΰ του, τήν καταπάτησιν μεγάλων άξιων της ζωής, τήν μαζοποίησίν του, τήν άπώλειαν δηλαδή εις εύρυτά­

την κλίμακα της ελευθέρας βουλήσεως του, τήν άποσύνδεσίν του άπο τάς ρίζας τοΰ πολιτισμού του, τήν άπορρόφησίν του άπο τάς ύλικάς απολαύ­

σεις της ζωής καί άλλα πολλά. Ή σημερινή κοινωνία έχει άΛοκληθή βιομηχανική, επειδή ό άνθρωπος

κατ' αυτήν χρησιμοποιεί εις εύρυτάτην κλίμακα τήν μηχανήν προς έπίτευ­

ξιν ποικίλων επιδιώξεων του, αί όποΐαι, σημειωτέον, σήμερα είναι λίαν ηύξημέναι λόγω τοΰ τρόπου ζωής, τον όποιον ό ϊδιος έπέβαλεν εις εαυτόν, πάσα δέ προηγουμένη θά ήτο δυνατόν να όνομασθή προβιομηχανική. Καί κατά τήν προβιομηχανικήν περίοδον, ή οποία εξικνείται άπο τών μέσων

Page 22: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εποχή μας καί ή κλασσική παιδεία 181

περίπου της 18ης εκατονταετήρΐδος μέχρι της βαθύτατης αρχαιότητος, έχρη­

σιμοποίει ό άνθρωπος τεχνικά μέσα προς ίκανοποίησιν διαφόρων αναγκών του, άλλα τα αγαθά, τα όποια παρήγε δια των μέσων εκείνων, ήσαν ελάχιστα εν συγκρίσει προς τα μετά ταϋτα διά τής μηχανής παραγόμενα.

"Αν λάβωμεν ύπ' όψιν την χώραν μας, αυτή αναμφιβόλως από μακρού έχει εισέλθει εϊς την βιομηχανικήν της περίοδον, αλλ' ακόμη αΰτη υστερεί εν συγκρίσει προς τάς βιομηχανικώς άνεπτυγμένας χώρας, όπως είναι π.χ. αί Η.Π.Α. και πολλαί άλλαι.

Εις έμφάνισιν τής βιομηχανικής κοινωνίας και εις έξέλιξιν αυτής με­

γάλως συνετέλεσαν, καθώς ελέχθη, αί φυσικαί έπιστήμαι — αί όποΐαι οφεί­

λουν πολλά εις τάς κατακτηθείσας κατά τήν άρχαίαν ελληνική ν περίοδον γνώσεις — διότι αύται, ώς εκ του πεδίου, τό όποιον ερευνούν, καί τών μεθό­

δων, τάς όποιας χρησιμοποιούν προς τοϋτο, άσκοϋν έπίδρασιν επί πάσης άλλης καί γενικώς επί του βίου τών ανθρώπων. Αί φυσικαί έπιστήμαι ερευ­

νούν τήν φύσιν, εντός τής οποίας υπάρχουν όλα τα οργανικά καί τα ανόργανα όντα, επομένως δε καί ό άνθρωπος, ό όποιος είναι μεν λογικόν όν, άλλα καί βιολογικόν, ύποκείμενον καί ύπό τάς δύο φύσεις του εις έπίδρασιν τών φυσικών πραγμάτων καί φαινομένων καί διεπόμενον μέχρι μεγάλου βαθμού ύπό τών νόμων, πού διέπουν τά λοιπά όντα καί τό σύμπαν εις τό σύνολον του, επί πλέον δέ προσαρμοζόμενον εις τους φυσικούς όρους καί τροποποιούν τήν συμπεριφοράν του ύπό τό φώς τής αποκτώμενης υπ' αύτοΰ γνώσεως περί τών φυσικών όντων.

'Από τά προεκτεθέντα περί τής εποχής μας ευχερώς διαπιστώνεται, ότι αύτη είναι χρονική περίοδος μεταβατική — καί επομένως, θά προσθέταμεν, κρίσιμος — ή οποία αργά ή γρήγορα θά παραχώρηση τήν θέσιν της εις άλλην περισσότερον σταθεράν καί μή παρουσιάζουσαν, τουλάχιστον εις τοσαύτην εντασιν καί εκτασιν, τά γνωρίσματα τής σημερινής.

Κατ' αυτήν πρέπει νά αναμένεται μεγαλύτερα άξιολόγησις τών γνώσεων, πού θά έχουν έλθει μέχρι τότε εις φώς, προς άπάντησιν εις τά μεγάλα ερω­

τήματα, τά οποία βασανίζουν τόν άνθρωπον, άφοϋ θά έχη μετατοπΐσθή τό διαφέρον του άπό τήν τεχνολογικήν έξέλιξιν καί προς άλλους τομείς, μείω­

σις τής συναισθηματικής εντάσεως καί τής αγωνίας, άφοΰ θά εχη έλαττωθή ό εντατικός ρυθμός τής ζωής, μεγαλύτερα πίστις εις ιδανικά καί αξίας, άφοΰ θά εχη περιορισθή ή χρησιμοθηρία καί ή παράδοσις εις ύλικάς απολαύσεις, έγκατάλειψις τής μαζοποιήσεως, άφου θά πρέπει νά αναμένεται μεγάλη άντί­

δρασις εις τήν προσπάθειαν προς περιορισμόν τής ατομικής ελευθέρας βου­

λήσεως, άμβλυνσις του ατομισμού καί μεγαλύτερα έξέλιξις τής κοινωνικής συμπεριφοράς τών ανθρώπων, τό κυριώτερον δε διά τόν λαόν μας, επιστροφή είς τάς ρίζας του, από τάς όποιας εξαρτάται ή διαιώνισις καί ή πρόοδος αύ­

Page 23: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

182 Νικ. Γ. Μελανίτου

του, δοθέντος, ότι το παρελθόν συνιστά την άφετηρίαν και τήν κατευθυντή­

ριον δύναμιν παντός νέου επιτεύγματος αύτοϋ. Ρίζαι δε κάθε κοινωνίας και κάθε λαοϋ είναι ή γλώσσα, το μέγα τοϋτο επίτευγμα του ανθρώπου, άπό το όποιον προέκυψαν πολλά άλλα, τά ήθη και τά έθιμα, ή γραμματεία, τα μνη­

μεία, ή θρησκεία, ή ιστορία, ή κοινωνική πείρα, με δύο λέξεις ή λαϊκή και ή λογία παράδοσις.

'Ανεξαρτήτως όλων αυτών, θα σημειώσωμεν έπί πλέον, ότι ή σημερινή κοινωνία δεν έχει δυστυχώς ακόμη τοιαύτην ιδεολογικήν θεμελίωσιν, ώστε να τείνη προς έπίτευξιν σκοπών εξυπηρετούντων τάς βαθυτέρας άνάγκας της υπάρξεως του άνθρωπου. Καθώς είναι εύνόητον, ή τεχνική έξέλιξις, λαμ­

βανομένη υπ' όψιν ανεξαρτήτως τών έπακολουθημάτων της εκείνων, τά όποια καθιστούν τον άνθρωπον άνώτερον έαυτοϋ, δεν είναι δυνατόν να συνιστά ύψηλόν ίδανικόν ικανοποιούν τό άνώτερον στοιχεΐον αύτοϋ. 'Αναμ­

φιβόλως ή βελτίωσις τών όρων διαβιώσεως του λαοϋ, ικανοποιήσεως τών τριών βασικών αναγκών του, της τροφής, της ενδυμασίας και της κατοικίας, είναι ενα άπό τά ιδανικά, μάλιστα δέ κατά τήν περίοδον προσπαθειών προς έπίτευξιν αυτής, ως ή σημερινή δια τήν χώραν μας, αλλά τοϋτο χάνει τον δυναμισμόν του, μόλις άνέλθη ό λαός βιοτικώς· εξ άλλου δε δέν είναι άπό εκείνα, πού ίκανοποιοΰν πλήρως τον όντως άνώτερον πνευματικώς άνθρωπον. "Οταν τό άτομον άποβλέπη μονομερώς εις ίκανοποίησιν βιολογικών αναγ­

κών του και παραμελή έκείνας, πού προέρχονται άπό τήν ψυχήν του, αρνεί­

ται τό ϊδιον τήν φύσιν του και κατ' άκολουθίαν δρα ως όν κατώτερον, ως έδρα δηλαδή, προτοϋ δημιουργήση πραγματικόν άνθρώπινον τρόπον ζωής.

Όθεν πρέπει νά καταβληθή άπό τοϋδε μεγάλη προσπάθεια προς ιδεο­

λογικήν θεμελίωσιν της τεχνολογικής κοινωνίας, διότι, αν δέν γίνη τοϋτο, ό άνθρωπος κινδυνεύει νά χάση τον άνθρωπισμόν του. Τά υψηλά ιδανικά συνιστοϋν μεγάλην άνασχετικήν δύναμιν εις τάς άπό της κατωτέρας επιθυ­

μίας του άπολυομένας ωθήσεις, διό είναι μεγάλη ανάγκη νά καθορισθοΰν νέα, πηγάζοντα άπό τό πνεϋμα της εποχής μας, ή νά άνασυρθοΰν άπό τό πα­

ρελθόν παλαιά δοκιμασθέντα επί μακρόν και νά προσαρμοσθούν εις τάς σημερινάς περί κόσμου και ζωής αντιλήψεις. Ταϋτα εισερχόμενα εις τό είναι τών νέων γίνονται κατευθυντήριοι δυνάμεις τής ζωής των.

3. Η ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

Μετά τήν σύντομον σκιαγράφησιν τής εποχής μας θα προσπαθήσωμεν νά δεΐξωμεν, ότι ή κλασσική παιδεία, παρ' όλην τήν άνάπτυξιν του τεχνικού πολιτισμού και τήν μεγάλην εΐδίκευσιν, τήν οποίαν απαιτεί ούτος, είναι ανάγκη νά καταλαμβάνη εύρύν χώρον εις τά προγράμματα τών σχολείων της μέσης εκπαιδεύσεως ένεκα τής αναμφισβήτητου μορφωτικής δυνάμεως,

Page 24: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εποχή μας και ή κλασσική παιδεία 183

την οποίαν περικλείει. Γνωρίζομεν βεβαίως την άποψιν, κατά την οποίαν είναι απώλεια χρόνου δια τους νέους εις περίοδον κυριαρχίας της μηχανής να σπουδάζουν την γλώσσαν και την άλλην πνευματικήν παραγωγήν των 'Ελλήνων και τών Ρωμαίων κατά τάς κλασσικάς περιόδους των, διότι τοϋτο ολίγον ή ουδόλως θα ώφελήση αυτούς εις την άντιμετώπισιν τών αναγκών τής συγχρόνου ζωής, και επομένως εις εύδοκίμησιν αυτών εις αυτήν.

Οι τοιαύτα φρονοΰντες επέτυχαν να περιορίσουν, εις βαθμόν άνεπίτρε­

πτον δι' ημάς τους "Ελληνας, τήν κλασσικήν παιδείαν, αλλά μετά πάροδον ολίγων ετών εφαρμογής έδημιουργήθη κατάστασις, ή οποία επιμόνως απαι­

τεί έπανόρθωσιν τών γενομένων. Πολλοί άπό αυτούς έχουν βεβαίως μετα­

μεληθή, άλλα μόνη ή μεταμέλεια, χωρίς έργα, δεν φθάνει δια να περισωθή ο,τι είναι δυνατόν νά περισωθή.

Ευτυχώς ούτε έπαυσαν ούτε θα παύσουν νά υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, οί όποιοι θα κατανοούν τήν ώφέλειαν, ή οποία προκύπτει δια τα άτομα και τήν κοινωνίαν άπό τήν διδασκαλίαν τών κλασσικών γραμμάτων εις τά σχο­

λεία και νά αναγνωρίζουν τά εφόδια, τά όποια παρέχει αύτη εις τους νέους δια τήν άνάδειξιν και πρόοδόν των εις τήν σύγχρονον κοινωνίαν.

Δράττομαι δέ τής ευκαιρίας αυτής διά νά τονίσω δύο τινά: α') Είναι σφάλμα νά καταδικάζεται ό τεχνικός πολιτισμός, διότι χάρις εις αυτόν και οί άλλοι λαοί και ό ιδικός μας έβελτίωσαν, θά έλεγα έκπληκτικώς, τήν έν γένει ζωήν των. β') Τεχνικός πολιτισμός καί πνευματικός πολιτισμός δεν είναι πράγματα ασυμβίβαστα­ δύνανται κάλλιστα νά συνυπάρχουν καί νά άλληλοσυμπληρώνωνται, καθώς είναι δύο όψεις του ιδίου νομίσματος, τής ανθρωπινής σκέψεως. 'Εκείνο, πού καταδικάζεται, προκειμένου περί του τεχνικού πλουτισμού, εϊναι κυρίως ή αναγωγή αυτού εις ΰψιστον αγαθόν καί ή προαγωγή του εις άνώτερον ιδανικόν, καθότι «ούκ έπ' άρτω μόνφ ζή­

σεται άνθρωπος, αλλ' επί παντί ρήματι έκπορευομένω διά στόματος Θεού»1.

4. ΣΚΟΠΟΙ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΩΝ ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

Εις τό έξης θά έξετάσωμεν, με μεγάλην συντομΐαν, τους σκοπούς, εις τους οποίους αποβλέπει ή διδασκαλία τών κλασσικών γραμμάτων εις τά σχολεία μας τής Μ. 'Εκπαιδεύσεως καί επομένως τά αγαθά, τά όποια προκύ­

πτουν άπό αυτήν διά τους νέους καί τήν έλληνικήν κοινωνίαν έν γένει: 1. Ή γ ε ν ι κ ή μ ό ρ φ ω σ ι ς . Με τον όρον «γενική μόρφωσις» έν­

νοοΰμεν τήν άρμονικήν έξέλιξιν όλων τών πλευρών τής προσωπικότητος τών νέων διά τής παροχής εις αυτούς μεγάλης ποικιλίας γνώσεων προερχο­

μένων άπό συγγραφείς ανεγνωρισμένου κύρους.

1. Λουκ. 4, 4.

Page 25: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

184 Νικ. Γ. Μελανίτου

Πλευραί της προσωπικότητος άναπτυσσόμεναι ούτως είναι ή γλωσσική, ή διανοητική, ή συναισθηματική, ή βουλητική, ή κοινωνική, ή ηθική κ.α. Μαθήματα δέ θεωρούμενα κατάλληλα προς τοϋτο ή γλώσσα, ή λογοτεχνία, τα μαθηματικά, τα θρησκευτικά κ.α. Τα μαθήματα αυτά απαρτίζουν το πρό­

γραμμα της γενικής εκπαιδεύσεως, πού αντιστοιχεί περίπου προς το πρό­

γραμμα της ελευθερίου παιδείας των αρχαίων Ελλήνων και τών Ρωμαίων. 'Ιδιαιτέρα σημασία άπεδόθη κατά μέν τους αρχαίους χρόνους εις τό

μάθημα της γραμματικής, το όποιον άνεφέρετο εις άνάλυσιν έργων, όπως π.χ. τα επη του Όμηρου και μεταγενεστέρως και άλλων συγγραφέων, ποιη­

τών και πεζογράφων, κατά δέ τους νεωτέρους χρόνους εις τήν Δύσιν, είδικώ­

τερα δέ άπό του 1538, ότε ίδρύθη τό πρώτον άνθρωπιστικόν γυμνάσιον εις το Στρασβοϋργον άπό τον J. Sturm, εις τό μάθημα τών ανθρωπιστικών γραμ­

μάτων, ελληνικών και λατινικών. Ή κλασσική παιδεία, ή οποία άπετέλει τήν σπονδυλικήν στήλην τοϋ

προγράμματος της γενικής εκπαιδεύσεως, παρημελήθη ή άπεβλήθη άπό αυτό και αντικατεστάθη εις εύρεΐαν κλίμακα άπό μαθήματα θεωρούμενα προπαρασκευαστικά τών νέων δια να ευδοκιμήσουν εις τήν σύγχρονον βιομηχανικήν κοινωνίαν και συμβάλουν εϊς έξέλιξιν αυτής. Δέν εχομεν δι­

καίωμα να κατακρίνωμεν τήν έκπαιδευτικήν πολιτικήν ξένων λαών, αλλά δυνάμεθα να έκφέρωμεν γνώμην «χωρίς φόβον καί πάθος» δια τα παρ' ήμΐν συντελεσθέντα εις βάρος της ανυπερβλήτου κλασσικής παιδείας μας. Παρ' ήμΐν τό μάθημα, τό όποιον εισάγει τους νέους μας εις τάς ρίζας της φυλής των, τό μάθημα, τό όποιον διδάσκει τάς μεγάλας αξίας της ζωής, τό μάθημα, πού εξανθρωπίζει και ζωογονεί τό πνεύμα, έπλήγη βαριά. Περιορίζομαι να εϊπω, ότι τοϋτο ήτο μεγάλο λάθος, τό οποίον ευχαριστεί μέν τους εχθρούς του έθνους μας, θα βαρύνη όμως πολύ εις τήν προς τό μέλλον πορείαν αύτοϋ.

Όσον άφορα εις τήν δια της διδασκαλίας τών κλασσικών άσκησιν του πνεύματος τών νέων, θα προσθέσωμεν ολίγας λέξεις, διότι ούτοι είναι άφθα­

στοι εις τοϋτο. Οί νέοι ερχόμενοι εις έπαφήν μέ τα έργα μεγάλων διανοητών μανθάνουν

τρόπους σκέψεως, τρόπους προβληματισμού, λύσεις εις μεγάλα προβλήματα της ζωής, προσπαθοΰντες δέ να εισέλθουν βαθιά εις τό νόημα τών δι' αυτών εκτιθεμένων δραστηριοποιούν τάς πνευματικάς των δυνάμεις μέ αποτέλεσμα τήν βελτίωσιν αυτών καί τήν διεύρυνσιν τοϋ πνευματικού των ορίζοντος.

Άλλα λέγοντες αυτά δέν είναι δυνατόν να μή συνδέσωμεν τήν διδασκα­

λίαν τοϋ εν λόγω μαθήματος προς τό ψυχικόν φαινόμενον τής μεταβιβάσεως της μαθήσεως ή ασκήσεως, ένεκα τής οποίας καί μόνης θα ήτο ϊσως δικαιο­

λογημένη ή διδασκαλία τής αρχαίας ιδία ελληνικής γραμματείας. Είναι δέ μεταβίβασις τής μαθήσεως ή ασκήσεως ή μεταφορά δια πνευματικής ενερ­

γείας γνώσεων άπό κύκλου εις κύκλον προς κατανόησιν καί έκμάθησιν νέων

Page 26: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εποχή μας και ή κλασσική nuiôuu 185

καταστάσεων μαθήσεως όμοιων ή και άσχετων προς την πάλαιαν πεϊραν, εϊτε ασκήσεως, γενομένης εις ώρισμένον τομέα, εις άλλον, τον όποιον προσ­

παθεί να οίκειοποιηθή το άτομον. "Οσα λοιπόν μανθάνονται ή αποκτώνται κατά τήν διδασκαλίαν τοϋ μαθήματος τούτου δεν μένουν νεκρά και άπομε­

μονωμένα, άλλα δραστηριοποιούνται, άλλοτε ένσυνειδήτως και άλλοτε άσυνειδήτως, προς άντιμετώπισιν νέων περιστάσεων τοϋ βίου. "Οθεν οί τα αντίθετα ύποστηρΐζοντες αγνοούν ϊσως τον τρόπον λειτουργίας τοϋ ανθρω­

πίνου πνεύματος. .

2. "Αλλος σκοπός εξυπηρετούμενος δια της διδασκαλίας της κλασσικής γραμματείας εις τα σχολεία είναι ό π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ό ς . Καθώς είναι εύ­

νόητον, προς έπίτευξιν τοϋ σκοπού αύτοΰ γίνεται άνάλυσις τοϋ περιεχομένου τών έργων κλασσικών συγγραφέων προς άντλησιν πληροφοριών περί τοϋ έν γένει βίου, δημοσίου και ίδιωτικοΰ, τών 'Αρχαίων, της σχέσεως αύτοΰ προς τον σημερινόν, όπως και διδαγμάτων χρησίμων διά τήν σύγχρονον ζωήν, άφοϋ τοϋτο είναι κατά βάσιν άνθρωπιστικόν. Ουδεμία δέ αμφιβολία, ότι όλα αυτά, αν μανθάνωνται με κατανόησιν από τον μαθητήν, θα ασκήσουν τήν έπίδρασίν των έπί ολοκλήρου τοϋ εϊναΐ του, καθότι, ώς πιστεύεται σή­

μερα, ή μάθησις υπερβάλλει έαυτήν, ξεπερνά δηλαδή τα δρια της απλής γνώσεως και συμβάλλει εις έξέλιξιν της όλης προσωπικότητος τοϋ νέου άν­

θρωπου. Έκτος αυτών, ή προσπάθεια προς πραγμάτωσιν τοϋ πολιτιστικού σκο­

πΐ>ϋ συνεπιφέρει και σύνδεσιν τών νέων με το παρελθόν της φυλής των, πρά­

γμα σπουδαιότατον άπό ψυχολογικής και παιδαγωγικής απόψεως, διότι τοιουτοτρόπως αποκτούν συνείδησιν τοϋ γεγονότος, ότι εις τον νουν των γίνεται συνάντησις τών κατά τάς τρεις διαστάσεις τοϋ χρόνου συντελεσθέν­

των, συντελουμένων και συντελεσθησομένων, και κατανοοΰν, ότι αί δυνά­

μεις, πού απεργάζονται τήν πολιτιστικήν άνάπτυξιν τοϋ άνθρωπου, ανευρί­

σκονται εις όσα έχει διατηρήσει ούτος άπό το παρελθόν, εις όσα ενεργεί εις τό παρόν και εϊς όσα θα κάμη εις τό μέλλον.

Ό πολιτισμός ενός λαοΰ δεν είναι δημιούργημα μόνον τοϋ παρόντος, άλλ' αποτέλεσμα δημιουργικής προσπάθειας σειράς όλης γενεών, μάλιστα δέ τών επίλεκτων μελών τοϋ λαοϋ, τα όποια παίρνουν πολλά άπό τον λαόν, εις τον όποιον ανήκουν, άλλα και δίδουν εις αυτόν όχι ολίγα. Κάθε νέα γενεά προσφέρει πολλά ή ολίγα στοιχεία εις τήν πολιτιστικήν παράδοσιν τοϋ λαοϋ, τήν οποίαν και μεταδίδει εις τήν αμέσως έπομένην. "Αν ό πολιτισμός επομένως κόψη τήν σχέσιν του με τό παρελθόν, δεν ημπορεί να πάρη όρθήν κατεύθυνσιν και εξελίχθη όμαλώς περαιτέρω, διότι τοϋτο αποτελεί βάσιν και άφετηρίαν πάσης προοδευτικής μεταβολής. Ουδέποτε, σημειωτέον, ενα επίτευγμα, άτομικόν εϊτε όμαδικόν, είναι εξ ολοκλήρου νέον, άλλα προ

Page 27: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

186 Νικ. Γ. Μι;λανίτου

παντός παλαιόν και κατά δεύτερον λόγον νέον και τοϋτο, διότι, αν δέν υπήρχε πολλή σχετική παλαιά πείρα, δέν θα ήτο δυνατόν να έπινοηθή το νέον. Αυτός δέ είναι και ό λόγος, δια τον όποιον δέν ανευρίσκονται έφευρέ­

ται, επιστήμονες, καλλιτέχναι κ.λ., αξιόλογοι εις λαούς καθυστερημένους πολιτιστικώς. Οί λαοί ούτοι, αν δέν αφομοιώσουν τήν πεΐραν των προηγμέ­

νων, θα παραμείνουν εν καθυστερήσει, όπως έν καθυστερήσει θα ήσαν ακόμη οί δυτικοί και οί ανατολικοί λαοί, αν δέν εϊχαν αφομοιώσει τήν πο­

λιτιστικήν παράδοσιν των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Βεβαίως κάποιαν πρόοδον εξ ιδίων θα σημειώσουν ϊσως, αλλ' ή πρόοδος αυτή θα είναι ασή­

μαντος έναντι της των προηγμένων λαών. 'Ανεξαρτήτως τούτων, ύποχρέωσις μεγάλη έκαστης πολιτείας είναι νά

όδηγή τους νέους εις τήν κατανόησιν της πολιτιστικής κινήσεως της επο­

χής, κατά τήν οποίαν ζουν. Ή κατανόησις αυτή περικλείει μεγάλην σπου­

δαιότητα, διότι και τους νέους εισάγει εις τους σκοπούς και τάς άνάγκας, τάς επιδιώξεις, τα ιδανικά κ.λ. της κοινωνίας, της οποίας είναι μέλη, και καθίστα αυτούς πολίτας συνειδητούς της πολιτείας, επομένως δέ και συντε­

λεστάς προόδου και πολιτισμού αυτής· και επί πλέον βοηθεΐ αυτούς νά κατα­

νοούν και άλλας κοινωνίας καί άλλους λαούς, δοθέντος, ότι ό γνωρίζων εαυτόν καί τους άλλους δύναται νά κατανοή. Ώς γνωστόν, μία από τάς πρώ­

τας μεγάλας κατακτήσεις των αρχαίων Ελλήνων ήτο, ότι είδαν εαυτούς μέσω της σκέψεως άλλων λαών, πράγμα, το όποιον εΐχεν ώς έπακολούθημα τήν βαθείαν αύτοσυνειδησίαν αυτών, σπουδαιότατη ν άφετηρίαν πάσης δη­

μιουργίας. 'Αλλά δια νά άντιληφθή ό νέος τό σύγχρονον πνεύμα βαθιά, το όποιον δέν είναι δημιούργημα, καθώς ελέχθη, μόνον τών σημερινών ανθρώ­

πων, πρέπει νά είσαχθή καί εις τάς πολιτιστικός προσπάθειας τών άλλων εποχών, αί όποίαι ώδήγησαν εις αυτό, προπαντός δέ τών περιόδων της ακμής, διότι αύται άφίνουν ανεξίτηλα ϊχνη εις δλας τάς πολιτιστικός κατακτήσεις τών μεταγενεστέρων. 'Υπάρχουν Λολλαί περίοδοι εις τήν ίστορίαν της άν­

θρωπότητος, κατά τάς όποιας συνέβησαν μεγάλα γεγονότα ή παρήχθησαν σπουδαία έργα, ουδεμία όμως ημπορεί νά συγκριθή προς τήν έλληνικήν κλασσική ν. Ή άπό πασών τών απόψεων επομένως σπουδή της έν λόγω εποχής είναι δια τήν κατανόησιν καί πρόοδον του σημερινού πολιτισμού ημών τών απογόνων εκείνων καί κάθε άλλου λαού έκ τών ών ούκ άνευ. Ή πρόοδος είναι στενώς συνυφασμένη προς τήν δημοκρατικήν διακυβέρνησιν τών λαών, διότι ή πολιτιστική προσπάθεια κατ' αυτήν καταβάλλεται ελευ­

θέρως καί άνεξελέγκτως. Αί άρχαΐαι δέ 'Αθήναι προβάλλουν σήμερα ώς πρότυπον εις όλους, όσοι αγαπούν τήν δημοκρατίαν καί τήν έλευθερίαν της σκέψεως.

Page 28: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εποχή μας και ή κλασσική παιδεία 187

3. Ό γ λ ω σ σ ι κ ό ς σ κ ο π ό ς . Ό σκοπός αυτός της διδασκαλίας των κλασσικών συγγραφέων, ας δεχθούμε κατ' αρχήν, είναι αμφιλεγόμενος, αμφισβητούμενος. Ώρισμένοι νομίζουν, ότι είναι αρκετή ή εισαγωγή των νέων εις το περιεχόμενον τών διδασκομένων εις τα σχολεία κλασσικών έργων δια τήν κλασσικήν και γενικήν μόρφωσιν αυτών, διότι δεν αναγνω­

ρίζουν μορφωτικήν δύναμιν εις τήν έκμάθησιν της αρχαίας ελληνικής καί λατινικής γλώσσης. Τοιουτοτρόπως εισηγούνται, ή μάλλον έχουν είσηγηθή, τήν διδασκαλίαν τών κλασσικών συγγραφέων από μεταφράσεως ή καί μέσω ειδικών εγχειριδίων, δια να παρέχεται δήθεν περισσότερος χρόνος εις τους μαθητάς, χωρίς να αίσθάνωνται ούτοι άγωνίαν δια τήν έκμάθησιν τής γλώσ­

σης, νά εμβαθύνουν εις το περιεχόμενον τών συγγραφέων καί το καθόλου πνεύμα τής εποχής των. "Οτι πρέπει νά γίνεται έμβάθυνσις εις τα διδασκό­

μενα κείμενα τών αρχαίων συγγραφέων καί οι μαθηταί νά είσάγωνται εις τήν ολην πολιτιστικήν κίνησιν τής εποχής των, δεν υπάρχει καμμία αμφι­

βολία* τα είπαμε εξ άλλου καί rtpò ολίγου εξετάζοντες τον πολιτιστικόν σκο­

πόν. Άπό τό άλλο μέρος ϊστανται εκείνοι, μεταξύ τών οποίων καί ό ομιλών,

οί όποιοι πιστεύουν, κρίνοντες επί τη βάσει τής ελληνικής πραγματικότητος, άλλα καί τών διδαγμάτων τής συγχρόνου ψυχολογίας καί παιδαγωγικής, ότι ή γλώσσα τών κλασσικών, αν άφαιρεθή άπό τήν διδασκαλίαν αυτών, κα­

θιστά αυτήν μονομερή, ελλιπή καί άνίκανον επομένως νά άσκηση επί τών μαθητών τήν έπίδρασιν, τήν οποίαν θα ημπορούσε νά άσκηση, αν απέβλεπε καί εις τον γλωσσικόν σκοπόν.

Οί κατά τής εκμαθήσεως τής γλώσσης τών 'Αρχαίων φαίνεται, ότι αγνοούν τήν σημασίαν τής κατανοήσεως ενός συγγραφέως μέσω τής γλώσ­

σης του, του οργάνου δηλαδή, με τό όποιον έχει εκφράσει τάς ιδέας, τά δια­

νοήματα, τάς εννοίας, τά συναισθήματα του κ.λ., κ.λ. Ή γλώσσα, σημειώ­

νομεν με τήν εύκαιρίαν αυτήν, είναι τό κύριον μέσον, μέ τήν βοήθειαν του όποιου είσερχόμεθα εις τον νουν παντός άνθρωπου, εϊτε μέ προφορικόν εϊτε μέ γραπτόν λόγον εκφράζεται ούτος. Καί τούτο, διότι ή γλώσσα δέν είναι κάτι τό άνεξάρτητον άπό τήν ολην ψυχικήν ζωήν, άλλα κάτι τό στενό­

τατα συνυφασμένον μέ αυτήν. Σύγκειται άπό μακράν σειράν συμβόλων (προφορικών καί γραπτών) άντιπροσωπευόντων όχι μόνον τά εις τον έξω­

τερικόν κόσμον υπάρχοντα καί συμβαίνοντα, είτε συγκεκριμένα είναι αυτά, εϊτε αφηρημένα, εϊτε παρόντα, εϊτε απόντα, αλλά καί τά λαμβάνοντα χώραν εις τον έσωτερικόν μας βίον.

Τοιουτοτρόπως ή γλώσσα εξυπηρετεί κατά τον καλύτερον τρόπον τήν εκφρασιν καί έπικοινωνίαν του άνθρωπου, μέ τά όποια ούτος άφ' ενός μέν φέρει προς τά εξω, εκφράζει, ακόμη καί τάς λεπτοτάτας αποχρώσεις τών εν αύτώ συμβαινόντων, άφ' έτερου δέ έρχεται εις ψυχικήν έπαφήν μέ άλλους,

Page 29: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

188 Νικ. Γ. Μελανίτου

μέ την οποίαν μανθάνει και διδάσκεται ή διδάσκει. 'Ιδιαιτέρως μεγάλη είναι ή σημασία της γλώσσης δια τους νέους, διότι αΰτη αποτελεί βασικόν μέσον αποκτήσεως γνώσεων, ιδεών, εννοιών κ.λ. και εξελίξεως του όλου είναι αυτών.

Ή γλωσσική προπαρασκευή τών νέων, συμφώνως προς τα μέχρι τοϋδε λεχθέντα, δοθείσης της φύσεως της, συνιστά ενα άπό τους βασικούς σκο­

πούς της αγωγής των. ,νΑν δέ αΰτη γΐνη μέ τήν βοήθειαν, προκειμένου περί Ελληνοπαίδων, τής αρχαίας Ελληνικής, μέ τήν οποίαν ή σημερινή γλώσσα, εϊτε μέ τήν μίαν, εϊτε μέ τήν άλλην μορφήν της, είναι κατά βάσιν ή αυτή, και ή οποία, κατά κοινήν όμολογίαν, είχε φθάσει εις ΰψιστον σημεΐον τε­

λειότητος, εις τήν άττικήν ιδία πεζογραφίαν — ώς δεικνύει το γόητρον, πού απέκτησε καθ' όλας τάς μεταγενεστέρας έποχάς — οί νέοι έχουν να ωφελη­

θούν πολλά. Έννοοΰμεν τήν ύποβοήθησιν τής εξελίξεως όλων τών όψεων τής προσωπικότητας των μέ γλώσσαν, εις τήν οποίαν εξεφράσθησαν μέ άκρίβειαν, σαφήνειαν και χάριν μεγάλα πρόσωπα, και τής διαμορφώσεως γλωσσικού οργάνου, αν μή καθ' όλα τελείου, πάντως τελειότερου εκείνου, τό όποιον έχουν διαμορφώσει οί νέοι μας, δταν αποφοιτούν σήμερα από τον δεύτερον κύκλον τής μέσης εκπαιδεύσεως μέ τήν ελλιπή διδασκαλίαν τών κλασσικών συγγραφέων.

Διδασκαλία 'Αρχαίων Ελληνικών δέν νοείται, δι' ήμας τουλάχιστον τους "Ελληνας, χωρίς τήν άπ' ευθείας έπαφήν του μαθητού μέ τους διδασκό­

μενους συγγραφείς — τον Όμηρον, τόν Θουκυδίδην, τον Ξενοφώντα, τον Λυσίαν, τόν Ίσοκράτην, τόν Πλάτωνα, τόν Σοφοκλέα, τόν Εύριπίδην και τους άλλους, όλους παγκοσμίως γνωστούς.

"Αμεσος δέ επαφή μέ αυτούς γίνεται μέ τήν διδασκαλίαν έργων των άπό τοΰ πρωτοτύπου, όχι άπό μεταφράσεως, ή οποία ημπορεί να χρησιμοποιείται ώς βοήθημα ολοκληρώσεως τής διδασκαλίας τοΰ έρμηνευομένου κειμένου ή ώς μέσον να γνωρίση ό μαθητής και άλλα, πλην τοΰ έρμηνευομένου, κεί­

μενα. Ή μετάφρασις, πρέπει να εχωμεν υπ' όψιν μας, είναι κατά μέγα μέρος σύγχρονον έργον, τό όποιον, ώς επί τό πλείστον, αν μή πάντοτε, παραποιεί ή και καταστρέφει τό πρωτότυπον, διότι περικλείει πολλά στοιχεία προερ­

χόμενα άπό τόν μεταφραστήν, οιοσδήποτε και αν είναι ούτος. 'Αλλά προς εϊσαγωγήν τών μαθητών εις τόν άρχαϊον έλλληνικόν λόγον

μεγίστης σημασίας είναι ή εισαγωγή αυτών εις τήν καθιερωμένην άπό εκα­

τονταετηρίδων λογίαν μας γλώσσαν, εις τήν λεγομένην καθαρεύουσαν, ή όποια, προερχομένη άμεσώτερα άπό τήν άρχαίαν άττικήν, άναδειχθεΐσαν εις πανελλήνιον γλωσσικόν όργανον μετά τήν έπικράτησιν τών βορείων Ελλήνων, τών Μακεδόνων, έχει εξελίχθη εις τέλειον όργανον επικοινωνίας τών συγχρόνων Ελλήνων και συνδετικός κρίκος μεταξύ αυτών. 'Εκτός τού­

του, αΰτη, ή καθαρεύουσα, διευκολύνει τήν έπαφήν τών νέων μέ τήν άπό

Page 30: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εποχή μας και ή κλασσική παιδεία 189

διακοσίων και πλέον ετών γραμματείαν μας, ή οποία είναι γραμμένη εϊς γλώσσαν, παλαιότερα μεν συνθετωτέραν, τελευταίως δε άπλουστέραν.

Όσον δε άφορα εις την δημοτικήν, αΰτη, επί του παρόντος τουλάχιστον, ώς ευρισκομένη είς συνεχή ροήν, ένθυμίζουσαν τάς συνεχείς προοδευτικός μεταβολάς των παιδιών και των εφήβων προς τήν ωριμότητα, πολλά έχει να ώφεληθή από τήν άρχαίαν και τήν καθαρεύουσαν, χρησιμοποιούμενη είς τήν άξιόλογον δντως νεοελληνικήν λογοτεχνίαν μας και τήν καθημερινήν όμιλίαν μας.

Δι' όλους αυτούς τους λόγους ό εξοστρακισμός της λογίας γλώσσης άπό τα σχολεία δια νόμου δεν έλυσε τό γλωσσικόν μας πρόβλημα, άλλα το περιέπλεξεν ακόμη περισσότερον, ενώ όλα έδειχναν, ότι με τήν χρησιμο­

ποίησιν και τών δύο μορφών της γλώσσης και τήν άλληλεπίδρασιν αυτών θα ήρχετο — δια να χρησιμοποιήσω τήν εκφρασιν του Αποστόλου Παύλου — «τό πλήρωμα του χρόνου)), κατά τό όποιον θα συνηντώντο καθαρεύουσα και δημοτική, πλέον απλουστευμένη ή μία, συνθετωτέρα ή άλλη, είς ενα σημεΐον, ή συνάντησις δε αυτή θα άνεγνωρίζετο ώς πανελλήνιον γλωσσικόν όργανον, χωρίς να παύση να ύπάρχη, ώς εύνόητον, διαφορά μεταξύ γραπτού και προφορικού λόγου, όπως συμβαίνει με τάς γλώσσας τών περισσοτέρων, αν μη όλων, τών ανεπτυγμένων λαών. 'Ή — εΐναι μία άλλη άποψις αυτή — θα συνηντώντο είς ενα ένιαΐον γλωσσικόν όργανον και άπό τήν μίαν μορφήν της γλώσσης και άπό τήν άλλην τα πλέον εύχρηστα και καθιερωμένα στοι­

χεία, λέξεις, φράσεις, γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες κ.λ. Ή δημοτική εφαρμόζεται επί σειράν ετών εις τήν έκπαίδευσιν, τήν διοί­

κησιν κ.λ. Νομίζω, ότι τα μέχρι τούδε αποτελέσματα άπό τήν μονόπλευρον χρήσίν της δεν είναι τόσον ενθαρρυντικά, όσον εν αρχή ύπετέθη. Πρέπει όμως χάριν της πνευματικής αναπτύξεως του έθνους, δια τήν οποίαν όλοι ένδιαφερόμεθα, να άναζητήσωμεν τήν πραγματικότητα, εξετάζοντες αυτήν με όμμα έρευνητικόν και χωρίς προκαταλήψεις, και να λάβωμεν τα ενδει­

κνυόμενα μέτρα όσον τό δυνατόν ταχύτερον, δια νά μή εύρεθώμεν είς τήν ανάγκην νά έπαναλάβωμεν εκείνο, πού λέγεται, ότι είπεν ό Θαλής ό Μιλή­

σιος είς άλλην περίπτωσιν: Δεν είναι πλέον καιρός («ούκέτι καιρός»).

'Αντί άνακεφαλαιώσεως, κατά τήν οποίαν θα πρέπει νά γίνη κατ' ανάγ­

κην έπανάληψις ώρισμένων άπό τα προεκτεθέντα, κυρίως όμως προς σύντμη­

σιν τοΰ χρόνου της ομιλίας, περιοριζόμεθα νά εϊπωμεν μόνον τούτο: Κατά τήν άντιμετώπισιν κάθε εθνικού μας προβλήματος — εϊτε τούτο αναφέρεται εις τήν παιδείαν μας, εϊτε είς τό σύγχρονον γλωσσικόν μας όργανον, εϊτε εις άλλο τι — πρέπει νά λαμβάνωμεν αποφάσεις, έχοντες κατά νουν, ότι είμεθα απόγονοι προγενεστέρων, άλλα και συγχρόνως πρόγονοι μεταγενε­

στέρων Ελλήνων.

Page 31: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. ΒΑΛΑΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΙΔΙΟΜΟΡΦΙΕΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΓΕΡ. Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗ

Το πρόβλημα της επιβιώσεως του Νέου Ελληνισμού, μάλιστα εις την άρχαίαν κοιτίδα του, τήν Ελλάδα, μέ τά περιωρισμένα σύνορα του, εϊναι πρόβλημα όχι απλώς διατηρήσεως του υπάρχοντος πληθυσμού, άλλα αύ'ξησις αύτοΰ, διότι ευρίσκεται ό Ελληνισμός μόνος και ολιγάριθμος και χωρίς συγγενείς λαούς εις τήν τραγικήν πλην ενδοξον αυτήν γωνίαν της γης, εις τήν οποίαν έγεννήθη ό ανθρώπινος πολιτισμός, ή δημοκρατία και ή φιλοσο­

φία, πού είναι νυν κτήμα της άνθρωπότητος. Βεβαίως ή ΰπαρξις πολιτικών συστημάτων είς τα όποια δύναται και οφείλει να στήριξη τήν πολιτική ν έπι­

βίωσίν της ή Ελλάς, είναι παράγων βαρυσήμαντος δια το μέλλον του Ελλη­

νικού "Εθνους. "Ομως ή έπιβίωσις αύτη είναι αδύνατος εάν ή Ελλάς δεν έχει επαρκή

πληθυσμόν και ενόπλους δυνάμεις ϊσχυράς, στηριζομένας επί της ευρείας καί ίσχυράς νεότητος.

Είναι ευτύχημα, ότι ό φίλος συνάδελφος καί διακεκριμένον μέλος του Παρνασσού κ. Βασ. Βαλαώρας διαπραγματεύεται το θέμα μέ όλη ν τήν έπι­

βαλλομένην ευρύτητα καί έπιστημονικότητα, θεμελιωμένην είς τον έξαίρε­

τον αύτοϋ έπιστημονικόν όπλισμόν. Ή μελέτη αποτελεί θεμελιώδη συμβο­

λήν εις το θέμα το όποιον ό Παρνασσός, ώς ή αρχαιότερα πολιτιστική καί εθνική εστία του 'Ελληνισμού, απεφάσισε να έξετάση μέ τά συνεργαζόμενα 'Εθνικά Σωματεία —­τ. ε. είδικόν πλην σπουδαΐον: τον περιορισμόν τών αμ­

βλώσεων καί αί όποΐαι στερούν τον Έλληνισμόν ενός δυναμικού παράγοντος δια τήν έπιβίωσιν αύτοϋ, της παρουσίας περισσοτέρων νέων είς τήν άναλο­

γίαν του πληθυσμού τών 10.000.000 περίπου κατοίκων της χώρας. Το θέμα τούτο είναι όξύτατον καί απαιτεί συνεργασίαν 'Εκκλησίας ­ Πολιτείας, διότι

Page 32: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ιδιομορφίες τοϋ Γένους των Ελλήνων 191

είναι πολύπλευρον. Όθεν εις το έτοιμαζόμενον Υπόμνημα τοϋ Συλλόγου ή μελέτη τοϋ συναδέλφου αποτελεί πολύτιμον συμβολήν.

Είναι εκ τών δεδομένων τοϋ παρόντος προφανές ότι το 'Έθνος έχει από­

λυτον ανάγκην περισσοτέρων γεννήσεων και έξασφάλισιν της επιβιώσεως των παιδιών μας υπό τών οικογενειών των. Ή νομιμοποίησις τών αμβλώσεων είναι εθνικώς απαράδεκτος, υπό τήν προϋπόθεσιν, ότι οί δύο υπεύθυνοι πα­

ράγοντες της επιβιώσεως του Έλληνισμοϋ θα λάβουν τά ενδεικνυόμενα πρα­

κτικά μέτρα. Τοϋτο σημαίνει ότι, πρέπει να περιλάβη ή 'Ελλάς εις τά μέτρα της και χωρονομικήν άνακατάταξιν εις τήν ύ'παιθρον, ανθρώπων και οικο­

νομικών μονάδων. Χαίρομεν, διότι ο κ. συνάδελφος προσφέρει και σπουδαία στοιχεία εις

εν καίριον πρόβλημα: τήν έπιβίωσιν τοϋ Ελληνικού Έθνους εις τήν άρχαίαν κοιτίδα του και σημειώνομεν ότι δέν είναι ή πρώτη και μόνη μελέτη του, άλλα ή πολλοστή εργασία τοϋ συγγραφέως επί τοϋ θέματος.

Καθηγητής ΓΕΡΑΣ. Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

Α'. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μακρόβιο και ομοιογενές τό γένος τών Ελλήνων συνεχίζει τήν παρουσία του στο προσκήνιο της άνθρωπότητος, πάντοτε ολιγάριθμο και μοναχικό [χωρίς συγγενικούς λαούς όπως έχουν οί Λατινογενείς και άλλοι λαοί], επί 40 συνεχείς αιώνας. Άπό τήν αρχή και κατά τή διάρκεια της δευτέρας προ Χρίστου χιλιετίας, αλλεπάλληλα στίφη ελληνοφώνων ποιμένων, προερχό­

μενα άπό τά ομιχλώδη λεκανοπέδια της Β. Α. μεσευρώπης, εισχώρησαν ει­

ρηνικά και εγκαταστάθηκαν στον νοτίως τοϋ Αίμου ελλαδικό χώρο, πλάϊ άλλα κάπως παράμερα προς τους ντόπιους πληθυσμούς (Πελασγούς, Λέλεγες κλπ.), πού καλλιεργούσαν εκεί τή Γη τους, προ αμνημονεύτων χρόνων. Άπό τή σύμμειξη τών δύο αυτών ανθρωπολογικών στελεχών, καί τήν επικράτηση της (ίνδο­εύρωπαϊκής) Ελληνικής γλώσσης, ανέτειλε καί έπιζή το γένος (ή το έθνος) τών 'Ελλήνων, ό ίδιος δηλαδή λαός, με τήν ίδια γλώσσα, τά αυτά ήθη καί έθιμα, στον ϊδιο τόπο­πατρίδα.

Και οί δύο πλευρές έδωσαν καί πήραν εμπειρίες, βιολογικούς γόνους καί πολιτισμικά στοιχεία. Οί μάλλον ύψηλόκορμοι καί καστανόξανθοι βόρειο­ευρωπαίοι έδωσαν στους γηγενείς τήν πλούσια, εύηχο καί ευέλικτο γλώσσα τους, τό Δωδεκάθεο τοϋ 'Ολύμπου, με τον Δία «πατέρα θεών τε καί ανθρώπων» καί τό πατριαρχικό σύστημα οργανώσεως της κοινωνίας. Αυτοί γνώριζαν τό ρόλο τοϋ πατέρα στή διαδοχή τών γενεών, πράγμα πού αγνοού­

σαν οί Πελασγοί, πού λάτρευαν ακόμα τή «κουροτρόφο­μητέρα­γή» (Γή­μή­

Page 33: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

192 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

τηρ­Δημήτηρ), και το μητριαρχικο δόγμα τους —■ μόνο ή μητέρα είχε δι­

καίωμα Ιδιοκτησίας και κληρονομιάς τίτλου και περιουσίας — επέζησε πολλούς μετά ταϋτα αιώνας. Με τη σειρά τους, οι Πελασγοί πλούτισαν τήν Ελληνική γλώσσα με χιλιάδες τοπωνύμια ("Αργός, Λάρισα, Παρνασσός, Μυκήναι, Κόρινθος, Κνωσσός κλπ.) και με σπανίας ώραιότητος λέξεις, όπως «γαλανός ουρανός», «κροκοπέταλος αυγή», «μενεξεδένιος ωκεανός» και «αεικίνητη θάλασσα», έννοιες μάλλον άγνωστες στα νεφελώδη, ηπειρω­

τικά κλίματα του βορρά, απ όπου ήρθαν οί απρόσκλητοι άλλα τώρα καλο­

δεχούμενοι «μουσαφιραΐοι». Έδειξαν ακόμα στους «έπήλυδας» τα μυστικά της γεωργίας καί τή χρησιμότητα των «άροτριόντων βοοειδών», άφοϋ οί μακρυνοί προγονοί τους μετέφεραν τήν τέχνη της καλλιέργειας στον ελλα­

δικό χώρο (περί τό 6.000 π.Χ.) και οί ίδιοι (Πελασγοί) πέτυχαν τήν εξημέ­

ρωση του άγριου Θεσσαλικού βωδιοϋ, λίγους αιώνας μετά τήν εμπέδωση της «γεωργικής επαναστάσεως». Μοιράσθηκαν τέλος και ανέπτυξαν τήν πλούσια προ­ελληνική μυθολογία καί υιοθέτησαν τή θαλπωρή της «οικογε­

νειακής εστίας» καί γενικά τήν έννοια της «μητέρας­πατρίδος», πού φώλιασε σιγά­σιγά στή συνείδηση των ανθρώπων κατά τήν μακραίωνα διαμονή τους στον ίδιο τόπο καί τήν ίδια περίπου κατοικία, με τα πατροπαράδοτα γύρω χωράφια, στα όποια χρωστούσαν τήν επιβίωση τους.

Τρεις λαμπροί πολιτισμοί ο Κρητο­Μινωικός, ό Κυκλαδικός καί ό Μυκηναϊκός, πού προηγήθηκαν ή ακολούθησαν τήν έπιμειξία των Ελλη­

νοφώνων βορειοευρωπαίων καί των ντόπιων Πελασγών, μαρτυρούν περί μιας ευτυχούς χρονικής συμπτώσεως βιολογικών συνδυασμών, πού προέκυψε άπό τή σύζευξη τών προνομιούχων αυτών ανθρωπολογικών στελεχών. Ή αναλαμπή του Μυκηναϊκού πολιτισμού δεν κράτησε πολύ (1600­1100 π.Χ.) καί ό «μεσαίων» πού ακολούθησε (γέννημα πιθανώς μετεωρολογικής τροπής του κλίματος), δεν αποδείχθηκε τόσο «σκοτεινός», όσο μας τον παρουσιάζει ό 'Ησίοδος. Κατά τή διαδρομή του χρόνου, άπό τήν κατάρρευση τοΰ Μυκη­

ναϊκού κόσμου μέχρι τήν εμφάνιση τοΰ Σόλωνος καί τοΰ Πεισιστράτου στην 'Αθήνα, όμοΰ με τά αθάνατα έργα τοΰ 'Ησιόδου καί τοΰ μεγάλου 'Ομή­

ρου, διεμορφώθησαν στον ελλαδικό χώρο καί οί επόμενοι τέσσερις πρωτό­

φαντοι νεωτερισμοί:

α) Ή βαθμιαία εκφύλιση τοΰ θεσμοΰ της βασιλείας (φεουδαρχίας, τυ­

ραννίας) καί ή γέννηση καί επικράτηση της δημοκρατίας.

β) Ή διαμόρφωση τοΰ θαυμαστοΰ (στην απλότητα καί λειτουργική του τελειότητα) ελληνικού αλφαβήτου —­ με τά επτά φωνήεντα καί τά 24 εν ολω γράμματα — ένα απλό, εύκολο καί εύχρηστο εργαλείο, πού διευκόλυνε αφάνταστα τήν ομαδική πλέον μόρφωση τών ανθρώ­

πων.

Page 34: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ιδιομορφίες τοϋ Γένους τών Ελλήνων 193

γ) Τό βολικό και ωραίο — άπό ευγενή μέταλλα — νόμισμα, πού απετέ­

λεσε τήν ψυχή του εμπορίου και το κίνητρο τής ιδιωτικής πρωτο­

βουλίας και τής κοινωνικής προόδου.

δ) Ή ανάπτυξη τής τεχνικής για τήν ποντοπόρο ναυτιλία, πού έδωσε φτερά στο εμπόριο και τον εποικισμό και συνέβαλε στην άλληλο­

γνωριμία και τή βελτίωση τοϋ βιοτικού επιπέδου τών λαών τής Με­

σογείου και τών παρακειμένων χώρων.

"Οσο για το «'Ελληνικό θαύμα» τοΰ 5ου και 4ου π.Χ. αιώνος, μοναδικό και ανεπανάληπτο όπως αποδείχθηκε στην ανθρώπινη ιστορία, μπορεί να εξηγηθεί μέ βάση τις σύγχρονες περί «βιολογικών οικοσυστημάτων» γνώ­

σεις καί... τή θεωρία τών πιθανοτήτων. "Υστερα από τήν ελεύθερη έπιμειξία τόσων προνομιούχων ανθρωπολογικών στελεχών, μέσα σ' ενα μάλλον φτωχι­

κό άλλα φωτεινό καί εύμετάβολο βιοτικό περιβάλλον, κάτω άπό τον διαυγή γαλανό ή έναστρο ουρανό, τα ψηλά χιονισμένα βουνά καί δίπλα στην ωραιό­

τερη θάλασσα τοϋ κόσμου, επεκράτησε τυχαία ό ευτυχής συνδυασμός τών γόνων (γονότυπος), πού κέντριζε τήν διανοητική περιέργεια, καί προωθοΰσε τον ορθολογισμό καί τήν όξύνοια τών ανθρώπων. Ή καλή άλλα τόσο σπάνια συγκυρία αυτή τών γόνων κράτησε μερικές μόνο γενεές, κι' ύστερα έδωσε τή θέση της σ' άλλους γονότυπους, πού εύνοοϋν τή «μετριότητα», άφοϋ ή φύσις — όπως πιστοποιείται κι' από τους νόμους τών πιθανοτήτων — απεχθάνεται τις ακρότητες (τους πολύ ευφυείς δηλαδή καί τους μωρούς) καί προτιμά αυ­

τούς γύρω άπό τή «μέση τιμή», όπου κυριαρχεί ό απλός, κοινός «μέσος άν­

θρωπος». Κοινοί άνθρωποι κατοικούν σήμερα τον ελλαδικό χώρο, ακριβώς όπως

συμβαίνει σ' όλες τις χώρες τής υφηλίου. 'Αλλ' εμάς βαρύνει ή ασήκωτη κληρονομιά τοϋ παρελθόντος, πράγμα πού έδωσε αφορμή στο Γερμανό ιστορικό Falmerayer νά γράψει τό 1830 «ούτε μια σταγόνα γνήσιου ελλη­

νικού αίματος δέν κυκλοφορεί στις φλέβες τών σημερινών Ελλήνων... Τό πάλαι ποτέ ένδοξο γένος τών Ελλήνων έχει προ πολλοΰ σβύσει, καί στή θέση του βρίσκονται τώρα απόγονοι Σλαβικών καί 'Αλβανικών φατριών». 'Εκείνο πού δέν σκέφτηκε ό επιπόλαιος επικριτής ήταν ότι, ό προφορικός λόγος κατοικοεδρεύει μόνο στο στόμα τών ζωντανών ανθρώπων, καί κατά συνέπεια, ή ελληνική γλώσσα, πού μιλιέται ακόμα στή χώρα αυτή, πρέπει νά πέρασε μέσα άπό μια αδιάσπαστη αλυσίδα ανθρωπίνων γενεών, πού δια­

δέχθηκαν ή μια τήν άλλη άπό τή μακρινή αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Μέ τήν ϊδια άναμελιά, ό μεγάλος ποιητής μας 'Αριστοτέλης Βαλαωρίτης βάζει στο στόμα τοϋ Φράγκου Δυνάστη (στο επικό ποίημα του Φωτεινός) τήν πα­

ρακάτω ανατριχιαστική για τους Λευκαδίτες καί γενικά όλους τους "Ελληνες κατηγορία:

13

Page 35: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

194 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

Γενιά καταραμένη, δειλή, κακογεράματη, στον κόσμο ακόμα μένει για να πομπεύει τ' όνομα και την κληρονομιά της!

Β'. ΤΑ ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Κατά τό πελώριο χρονικό διάστημα των 40 συναπτών αιώνων πού διαρ­

κεί τό γένος των Ελλήνων, σημειώθηκαν βεβαίως μερικές εξελικτικές μικρο­

μεταβολές στο 'Ελλαδικό οικοσύστημα, άλλα τίποτε τό θεμελιακό, πού θα έξώκειλε άπό τήν πορεία του τό «σκάφος» του οικοσυστήματος με τό ζω­

ντανό περιεχόμενο του. Μικρές αυξομειώσεις του πληθυσμού και μικροκυ­

μάνσεις μετεωροτροπικής μορφής του κλίματος ήσαν μάλλον συχνές, άλλα δέν υπήρξαν πληθυσμιακές εκρήξεις πού να θυμίζουν «αυτοκρατορίες», ούτε ξηρασίες μέ τάση προς έρημοποίηση, όπως συνέβη στον γειτονικό μας «εύ­

φορο μηνίσκο», πού στην εποχή των «Μεγάλων Προφητών» συνέδεε τή Μεσοποταμία μέ τήν Παλαιστίνη και τήν Αίγυπτο. Συνάγεται συνεπώς ότι τό Ελλαδικό οικοσύστημα (άνθρωποι και περιβάλλον) δούλεψε μάλλον αρ­

μονικά, όπως φαίνεται και άπό τις εκτιμήσεις ή τ' αποτελέσματα τών ποσο­

τικών μετρήσεων πού ακολουθούν.

1. Πληθυσμός

Ό αριθμός τών ατόμων (πληθυσμός) πού κατά καιρούς έζησε και ζή στο υπό εξέταση οικοσύστημα, αποτελεί μια ισχυρή ένδειξη της λειτουρ* γικότητος του συστήματος και της αδιάσπαστης συνέχειας του πληθυσμού, πού κατά τήν προϊστορική εποχή παρουσίασε τις επόμενες περίπου ποσοτι­

κές διακυμάνσεις:

κάτοικοι

— μέ τήν εμπέδωση της γεωργίας (περί τό 5000 π.Χ.) 25.000 — λίγο πριν έλθουν οι Ελληνόφωνοι βορειο­ευρωπαΐοι (2000 π.Χ.) 500.000 — στην ακμή του Μινωικού πολιτισμού (1500 π.Χ.) 2 έκατομ. — μετά τήν κατάρρευση τών Μυκηναίων (1000 π.Χ.) 1 έκατομ.

Και όσο περνούσαν τα 300 τόσα δύσκολα χρόνια τοΰ «Ελληνικού Με­

σαίωνα» (μεταξύ 1000 και 650 π.Χ.), μια καινούργια «φύτρα» ανθρώπων εμ­

φανίσθηκε, πρώτα στην Ιωνία (Δυτικά παράλια της Μικράς 'Ασίας και πα­

ρακείμεναι νήσοι) και κατόπιν στην 'Αττική, τή λοιπή Ελλάδα και τις ελ­

ληνικές αποικίες τής δυτικής Μεσογείου. Οι νέοι αυτοί άνθρωποι λάτρευαν

Page 36: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ιδιομορφίες τοΰ Γένους των Ελλήνων 195

όχι τον πόλεμο ή την καλοπέραση, άλλα την ποίηση και τη φιλοσοφία, τήν αναζήτηση του ωραίου και τών νόμων της φύσεως και προασπίζονταν με τή ζωή τους τήν ελευθερία και τους δημοκρατικούς θεσμούς της πατρίδος τους. Στο Μαραθώνα και τή Σαλαμίνα τερματίσθηκε για πάντα ή προς Ευρώπη πορεία τοϋ 'Ασιατικού βαρβαρισμού και το «Ελληνικό Θαύμα» τοΰ 5ου και 4ου π.Χ. αιώνα, καταυγάζει ακόμα το νοΰ καί τήν ψυχή της οικουμέ­

νης. Σ' εκείνη τή «χρυσή τοΰ Περικλέους εποχή» υπήρχαν 5 περίπου εκατομ­

μύρια ανθρώπων στον Ελλαδικό χώρο καί πιθανώς, άλλοι τόσοι "Ελληνες ζοΰσαν στις αποικίες, πού γέμιζαν τα παράλια από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι τήν Κυρηναϊκή καί από τήν Κύπρο μέχρι τα Γάδειρα της σημερινής 'Ισπα­

νίας. Με τήν καταπληκτική δε εκστρατεία τοΰ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου, ό ελληνισμός αυτός ξεχύθηκε μέχρι τή Βακτρία προς 'Ανατολάς, τήν πετρώδη 'Αραβία καί τήν Αίγυπτο προς Νότο καί ή ελληνική γλώσσα άγγιξε τα όρια τής παγκοσμιότητος.

Λίγο αργότερα (146 π.Χ.), ή Ελλάς υποβαθμίσθηκε σε Ρωμαϊκή επαρ­

χία, στην πρώτη δέ απογραφή τοΰ πληθυσμού τής Ροιμαϊκής Αυτοκρατορίας (14 μ.Χ.) ή Ελλάς αναφέρεται επωνύμως με 3 έκατομ. κατοίκους (Γραικύ­

λους), άλλα με τή διπλάσια τής σημερινής γεωγραφική έκταση τών 267.000 χλμ.2. Κατά τή χιλιετία τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας οι "Ελληνες άποτε­

λοΰσαν πάντοτε τήν «άρχουσαν μειονοψηφίαν», άφοΰ ή 'Ορθόδοξος Ελλη­

νική 'Εκκλησία καί ή ελληνική γλώσσα είχαν αναγνωρισθεί ή επίσημος θρησκεία καί ή επίσημος γλώσσα τοΰ απέραντου κράτους. Καί όταν οι Τοΰρ­

κοι κατέλυσαν τό 1453 τό Βύζανανò Κράτος, διέρρευσε καί μαράνθηκε τό γένος τών Ελλήνων, άλλ' οι «ραγιάδες» πού απέμειναν κράτησαν, παρά τις ταπεινώσεις καί τήν άπαθλίωση πού τους επέβαλαν, τή θρησκεία καί τή γλώσσα τους. Τετρακόσια περίπου χρόνια σκλαβιάς καί μια δωδεκάδα αποτυχημένων επαναστατικών κινημάτων, ώδήγησαν επιτέλους στο θρυλικό αγώνα τοΰ 1821, πού έληξε τό 1827 με τήν απελευθέρωση μικροΰ μόνο τμή­

ματος τοΰ Ελλαδικού χώρου καί συγκεκριμένως, Μωριά, Ρούμελη καί τά Κυκλαδίτικα νησιά. Μέσα δέ στα 47.500 χλμ2 πού τότε άπελευθερώθησαν, μετρήθηκαν κατά τό 1828 μόνον 753.400 ψυχές, οί ξεθεωμένοι άπό τον τιτά­

νιο «υπέρ όλων» αγώνα πολεμιστές καί οί λιμοκτονούσες οικογένειες τους. "Ετσι μικροσκοπική καί άποστεωμένη ξαναμπήκε, πριν άπό 160 περίπου

έτη, στο παγκόσμιο προσκήνιο ή σύγχρονη Ελλάς. Στο 1850 ό πληθυσμός της διασκέλισε τό ενα εκατομμύριο, μεγάλωσε στα 2,5 έκατομ. στην αρχή τοΰ 20οΰ αιώνος κι' ύστερα λίμναζε γύρω στα 2,7 έκατομ. λίγο πρίν αρχίσουν οί Βαλκανικοί Πόλεμοι τοΰ 1912­1913. Μ'αυτούς όμως τους Πολέμους υπερ­

διπλασιάσθηκε ό πληθυσμός καί ή εδαφική έκταση τής χώρας (127.000 χλμ2), μετά δέ τήν απορρόφηση 1,5 έκατομ. προσφύγων κατά τό 1922, ή Ελλάς μπήκε οριστικά στη λεωφόρο τοΰ εκσυγχρονισμού καί τής οικονομικής άνα­

Page 37: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

196 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

πτύξεως, πού συνεχίσθηκε έπί μια ολόκληρη 50ετία (1925­1975). Σήμερα (1985) ό πληθυσμός της Ελλάδος πλησιάζει τα 10 έκατομ. ενώ άλλα πέντε περίπου εκατομμύρια Ελλήνων ζουν και προοδεύουν στις σύγχρονες ελλη­

νικές παροικίες της Αμερικής, της 'Ωκεανίας και των άλλων ηπείρων του πλανήτου μας.

ΠΙΝΑΞ 1. Πληθυσμός Ελλάδος, Γεννήσεις και Θάνατοι (αριθμοί εις χιλιάδας) και έπί 1000 κατοίκων, 1920­1983. Δ = ετησία διαφορά. Τα στοιχεία 1940­1949 δημο­

σιεύονται δια πρώτην φοράν.

'Αριθμοί είς χιλιάδας Έπί 1000 κατοίκων Έτος

Πληθυσμός Δ Γεννήσεις Θάνατοι Δ Γεννήσεις Θάνατοι

1920 1925 1930 1935

1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949

1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980

1981 1982 1983

5.007,5 5.957,5 6.367,1 6.837,0

7.319 7.360 7.208 6.990 6.923 6.948 7.033 7.261 7.376 7.483

7.566,0 7.965,5 8.327,4 8.550,3 8.792,8 9.046,5 9.642,5

9.729,4 9.789,5 9.830,5

— 85,5 95,6 99,2

41 - 152 - 218 - 67 25 85

228* 115 107 83

80,4 65,5 70,6 63,3 38,2 120,6 86,6

86,9 60,1 41,0

— 156,4 199,6 192,5

145 106 72 66 97 133 150 151 146 140

151,1 154,3 157,2 151,4 144,9 142,3 148,1

140,9 137,3 131,6

— 88,6 103,8 101,4

104 258 290 133 72 48 42 36 39 57

53,8 54,8 60,6 67,3 74,0 80,1 87,3

86,3 86,3 90,6

— 67,8 95,8 91,1

41 -152 -218 -67 25 85 108 115 107 83

97,3 99,5 96,6 84,1 70,9 62,2 60,8

54,6 51,0 41,0

— 26,3 31,3 28,2

19,8 14,4 10,0 9,4 14,0 19,1 21,3 20,8 19,8 18,7

20,0 19,4 18,9 17,7 16,4 15,7 15,4

14,5 14,0 12,9

— 14,8 16,3 14,8

14,2 35,1 40,2 19,0 10,4 6,9 6,0 5,0 5,3 7,6

7,1 6.9 7,3 7,9 8,4 8,9 9,1

8,9 8,8 11,5

* Προσάρτησις Δωδεκανήσου 1983, Προσωρινά στοιχεία 1940­1949, καθ' ύπολογισμόν, πρώτη δημοσίευσις

Page 38: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

'Ιδιομορφίες τοϋ Γένους των Ελλήνων 197

ΠΙΝΑΞ 2. Πόλεις και "Υπαιθρος Χώρα.

Έπί 1000 κατοίκων

Έτος Γεννήσεις Θάνατοι Πόλεις Ύπαιθρος Πόλεις "Υπαιθρος

1960 1965 1970 1975 1980

15,9 17,6 17,2 17,2 17,2

21,1 17,8 15,8 13,9 12,9

6,7 7,6 7,6 7,9 7,8

7,7 8,1 9,3 10,1 10,8

Μέ τη σύντομη αύτη ανασκόπηση των δημογραφικών εξελίξεων άπό τη νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα, διαπιστώνεται ή αδιάσπαστη παρουσία τοϋ «γηγενούς» πληθυσμού στο ελλαδικό οικοσύστημα, άλλα και οί αλλε­

πάλληλες ταλαντεύσεις μεταξύ φωτεινών εξάρσεων και επικινδύνων κρίσεων. Σέ μια δίμορφη μάλιστα κρίση φαίνεται ότι λιμνάζει σήμερα ή χώρα μας, ή πρώτη δημογραφική (μέ τήν προοδευτική ελάττωση τών γεννήσεων, τήν αύ­

ξηση τοϋ άριθμοΰ τών θανάτων και τή ραγδαία γήρανση τοϋ πληθυσμού), και ή δεύτερη οικονομική, πού άρχισε μέ τήν πετρελαϊκή κρίση τοϋ 1973 και συνεχίζεται μέ τήν αύξηση της ανεργίας και τα έντονα πληθωριστικά φαινόμενα. Ή δημογραφική κρίση πού πλήττει κυρίως τον αγροτικό πληθυ­

σμό της Ελλάδος, οφείλεται στή «φυγή» τών αγροτών arto τα χωριά τους και τήν εγκατάσταση τους στις μεγάλες πόλεις — ιδίως τήν πρωτεύουσα και τή θεσσαλονίκη — ή σέ χώρες του εξωτερικού. Πολλοί άπό τους μετανάστες αυτούς γύρισαν στην πατρίδα στα μέσα της δεκαετίας 1970, κι' εκεί οφείλεται ή παρήγορος άνάκαμψις τοϋ πληθυσμού (μέ ετήσια πλεονάσματα άνω τών 100.000 ψυχών), πού φαίνεται στο άνω μέρος τοϋ σχήματος 1. 'Αλλ' ή παλι­

νόστηση τελείωσε μάλλον σύντομα, και ή ετήσια αύξηση τοϋ πληθυσμού της χώρας τείνει και πάλι προς τό μηδέν, κυρίως διότι οί ορεινές και νησιω­

τικές κοινότητες έχασαν τους κατοίκους της παραγωγικής και αναπαραγω­

γικής ηλικίας (μεταξύ 18 και 50 ετών), μέ τελικό αποτέλεσμα τήν καταλυτική ελάττωση τών γεννήσεων και τήν αύξηση (λόγω γηράνσεως τοϋ πληθυσμοΰ) της θνησιμότητος.

2. Ή Καταπολέμησις τοΰ 'Αναλφαβητισμού

Και ενώ αναμένεται (μέσα στα επόμενα λίγα ετη) ή άμβλυνση της παρα­

πάνω κρίσεως — μέσω μιας πρόσφορου χωρονομικής άνακατατάξεως ανθρώ­

πων και οικονομικών μονάδων — αξίζει να έξεταστοΰν μερικά άλλα χαρα­

κτηριστικά, πού έχουν σχέση μέ τήν ποιότητα και τον μορφολογικό τύπο

Page 39: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

198 Βασιλείου Γ. Βαλοιώροι

n&ttg t n i JOG Β fcATPIKUrV

-Z5 ^fict iSpe^

Σχήμα 1. "Ανω: Ετησία αϋξησις τοϋ πληθυσμού της Ελλάδος, 1950-1983 (χιλιάδες). Κάτω: Γεννήσεις καί Θάνατοι επί 1000 κατοίκων. Πόλεις - "Υπαιθρος, 1960-1982. Το πρόβλημα — έλάττωσις των γεννήσεων καί αϋξησις της θνησιμότητος — εντοπίζεται κυρίως στην ύπαιθρο χώρα.

Page 40: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

'Ιδιομορφίες τοϋ Γένους των 'Ελλήνων 199

ΠΙΝΑΞ 3. Ή ραγδαία υποχώρηση τοϋ αναλφαβητισμού στην Ελλάδα

'Αγράμματοι επί 100 κατοίκων "Ετος δέκα ετών και άνω

απογραφής

1907 1920 1928 1951 1961 1971 1981

Σύνολο

60,5 52,0 41,8 23,6 17,8 12,8 8,7

"Αρρενες

43,4 33,9 23,8 11,0 7,6 5,3 3,6

Θήλεις

80,5 69,7 59,4 35,3 27,3 20,0 13,4

των Ελλήνων. Ή ραγδαία π.χ. υποχώρηση τοϋ αναλφαβητισμού, επίτευγμα κυρίως τοϋ 20οϋ αιώνος, μας έφερε κοντά, άλλα χωρίς ακόμα να μας ταυτίσει μέ τους λαούς της Β.Δ. Ευρώπης, όπου αγράμματοι είναι μόνο το 1% περίπου των ανθρώπων πού έκ γενετής είναι ανεπίδεκτοι μαθήσεως, ενώ όλοι οί άλλοι έχουν τουλάχιστον απολυτήριο Δημοτικοΰ σχολείου. 'Εδώ αντιστοιχούν σήμερα (1981), τέσσερις περίπου αγράμματες γυναίκες προς ενα αγράμματο άνδρα (και είκοσι αγράμματες χωρικές προς ενα αγράμματο άστο), ενώ 50% τών σημερινών Ελλήνων δεν έχουν τελειώσει το εξατάξιο δημοτικό σχολείο.

3. Αύξηση της Μέσης Μακροβιότητος τών Ελλήνων

Χωλαίνει ακόμα και ή κρατική μας οργάνωση και στον ιδιωτικό τομέα, δέν είναι συνήθως ορατοί οί μακροχρόνιοι προγραμματισμοί και ή συστη­

ματική εφαρμογή τους, ή δημιουργική συνεργασία, ή επιμέλεια και ή έργα­

τικότης, άλλα στή βιολογική μας υποδομή φυτρώνει πάντα τό φιλότιμο και ή καρτερία, ή αντοχή στις αντιξοότητες και ή αγάπη προς τή χαρά της ζωής. Σ" α·"'τή τήν έμφυτη ιδιομορφία (και μια βραχύβιο προπολεμική αναλαμπή της Δημοσίας 'Υγιεινής) θά πρέπει να αποδοθεί ή σχετικώς ταχεία επιμή­

κυνση της μέσης μακροβιότητος τών Ελλήνων, πού διπλασιάσθηκε στα τελευταία εκατό χρόνια, όπως φαίνεται περιληπτικά στους παρακάτω αρι­

θμούς και τό σχήμα 2. Είναι προφανές ότι 36 έτη (μέσης διάρκειας) ζωής — 18 δηλαδή μόνο

ετη μετά τήν εφηβεία — δέν έπαρκοΰσαν τότε για νά κατασταλάξει ο νέος άνθρωπος σ' ενα πραγματικά κερδοφόρο επάγγελμα, νά διαλέξει τον ή τήν σύντροφο της ζωής του, νά δημιουργήσει οικογένεια και οικογενειακή εστία και νά βοηθήσει τήν πατρίδα και τό κοινωνικό σύνολο μέ τή στρατιωτική του θητεία και όσες αγαθοεργίες θά ήθελε πιθανώς νά πραγματοποιήσει.

Page 41: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

200 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

ΠΙΝΑΞ 4. Προσδοκώμενη κατά τη γέννηση ζωή (έτη) των Ελλήνων και ή κατά περιό­

δους μέση ετησία αυξησις, σε κλάσμα τοΰ έτους.

Μέση ετησία Έτος "Αρρενες Θήλεις Σύνολον αύξηση

'Αρχαίοι Έλληνες... 29 ετη

1879 36,0 37,5 36,7 1928 45,0 47,5 46,2 0,2 1960 67,3 70,4 68,9 0,7 1980 72,2 76,4 74,3 0,3

Σχήμα 2. Ή προσδοκώμενη κατά τή γέννηση ζωή των Ελλήνων, εις έτη. "Αρρενες­Θήλεις. 1879 ­ 1980.

Άπο τήν άλλη μεριά, τα σημερινά 74 ετη (μέσης διάρκειας) ζωής είναι υπερ­

αρκετά για όλους τους παραπάνω σκοπούς, μέ μεγάλα μάλιστα περιθώρια ανέμελης ζωής στη χορεία των συνταξιούχων και των ((σεβασμίων» προγό­

νων. Κάθε επί πλέον έτος πού προστίθεται στην «προσδοκώμενη κατά τή

Page 42: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

'Ιδιομορφίες τοϋ Γένους των Ελλήνων 201

γέννηση ζωή», πλουτίζει την κοινωνία με 100.000 νέα «πρόσωπα­ετη­ζωής» και ή 50ετία (1925­1975) άνακάμψεως Και προόδου της Ελληνικής οικονο­

μίας, είναι κυρίως γέννημα τής βιολογικής ενισχύσεως τοϋ πληθυσμού, πού προέκυψε από τή σημαντική αύξηση τής προσδοκώμενης κατά τή γέννηση ζωής τών Ελλήνων. Το σημερινό επίτευγμα (74,3 ετη μέση και των δύο φύ­

λων μακροβιότης) είναι έπίζηλο, άφοϋ λίγες μόνο χώρες τής υφηλίου το ξεπερνούν (8 με 75 ετη, δύο με 76, δύο με 77 και μία, ή Ελβετία, με 79 ετη), ενώ το ενα πέμπτο περίπου τής οικουμένης (35 χώρες) λιμνάζει ακόμα στο τέλμα τής ανέχειας και τοϋ προώρου θανάτου, με μέση μακροβιότητα κάτω τών 50 ετών.

'Ενδιαφέρουσα τέλος είναι ή ενδειξις περί υπάρξεως μιας (θεωρητικής) «άνω ασύμπτωτου» στή μέση μακροβιότητα τών ανθρώπων, πού κείται κάπου κοντά στα 80 ετη «προσδοκώμενης κατά τή γέννηση ζωής». Πολλές από τις 54 χώρες πού έφτασαν ή ξεπέρασαν τό βιβλικό όριο τών 70 ετών «μέσης διάρκειας ζωής» δύσκολα προσθέτουν κι' άλλα, μερικές μάλιστα οπισθοχώ­

ρησαν άπό πρώην καλλίτερες επιδόσεις, μια υπόμνηση ότι «ό άνθρωπος εΐναι θνητός» και ότι ή επιστήμη μπορεί να ερμηνεύει και ν' αποκαθιστά στην άξια τους, αλλ' όχι και ν' αντικαθιστά τους νόμους τής φύσεως.

4. Το 'Ανάστημα τών Ελλήνων

Τό μέσο ανάστημα ενός πληθυσμού θεωρείται μεν σταθερό φυλογονικό χαρακτηριστικό, άλλ' επηρεάζεται σημαντικά άπό τή διατροφή και τή νο­

σηρότητα πού έπεκράτησαν κατά τήν παιδική ηλικία, όπως επίσης άπό τό επάγγελμα (βαρεία σωματική εργασία) και τή συνήθεια τοϋ καθενός για αθλοπαιδιές και αρμονικές σωματικές ασκήσεις. Τό «κανονικό ανάστημα» τών (20 ετών) Ελλήνων και Ελληνίδων (μέ διαφορά 10cm περίπου υπέρ τών αρρένων) πρέπει (βάσει τής βιολογικής των προελεύσεως) να εΐναι κάπως μικρότερο τών Σκανδιναυών και τών Άγγλο­Σαξώνων άλλα μεγαλύ­

τερο τών Μεσογειακών λαών, τυπικά παραδείγματα τών οποίων εΐναι οί Σικελοί και οί Μαλτέζοι. Τοϋτο επικυρώνεται άπό τα ευρήματα παλαιοτέ­

ρων βιομετρικών ερευνών μας, πού απεκάλυψαν επίσης τήν ενδιαφέρουσα πτυχή τοϋ προβλήματος ότι, τό μέσο ανάστημα τών Ελλήνων κληρωτών τών ενόπλων δυνάμεων αυξανόταν τότε κατά ενα περίπου έκατοστόμετρο ανά δεκαετία, όπως φαίνεται στους παρακάτω αριθμούς:

Μέσο ανάστημα κληρωτών Ναυτικοΰ, κλάσεως 1927 165,3 cm » » » » » 1938 166,5 » » » Στρατού » 1955 167,5

Τό μέσο ανάστημα τών σημερινών κληρωτών θα πρέπει νά κυμαίνεται με­

Page 43: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

202 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

ταξύ 169 και 170 cm, αυτό δε περίπου θα πρέπει να είναι και το «κανονικό ανάστημα» τοϋ «γένους των (αρρένων) Ελλήνων». Τα έκατοστόμετρα πού προστέθηκαν παλαιότερα στο μέσο ανάστημα των κληρωτών μας, αντιπρο­

σώπευαν το ανάστημα πού ύπέκλεπταν ό τότε υποσιτισμός και ή πληθωρική παιδική νοσηρότης, κι' επίσης οί ταλαιπωρίες κι' ή βαρεία εργασία τών παι­

διών, κακουχίες πού σήμερα έχουν σχεδόν τελείως παραμερισθεί άπό τήν Ελληνική κοινωνία. Τότε τα παιδιά δημοτικού σχολείου τών πόλεων ήσαν εμφανώς υψηλότερα άπό τους όμήλικους μαθητές τών χωριών και ή κατο­

χική πείνα του 1941­1944 κολόβωσε το ανάστημα τών κληρωτών της επο­

μένης δεκαετίας κατά ένα έως τρία έκατοστόμετρα. Ή ποικιλότροπος έκτοτε βελτίωση τών βιοτικών συνθηκών τοϋ πληθυσμού της χώρας καθρεπτίζεται σήμερα στή «θωριά» τών παιδιών μας, πού μας ξεπερνούν όχι μόνο στο ανά­

στημα, αλλά και στην υγεία και τήν πιο αρμονική και άρα περισσότερο καλ­

λίγραμμο και ωραία σωματική διάπλαση.

5. Κεφαλομετρία, Χρώμα "Ιριδος και Όμάδες Αίματος

Τρία άλλα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, πού κληρονομούνται απ' ευθείας, δεν υπακούουν στην ανθρωπινή βούληση και δέν επηρεάζονται άπό το περιβάλλον αξίζει να μνημονευθούν εν συντομία, γιατί σημαδεύουν τήν εξελικτική πορεία τοΰ «γένους τών Ελλήνων». "Αρχίζοντας άπό τήν κεφα­

λομετρία, τη σχέση δηλαδή μεταξύ εγκάρσιας και οβελιαίας διαμέτρου τοΰ κρανίου, με τις τρεις διαβαθμίσεις, τήν δολιχοκεφαλία, τήν μέσο­ και τήν ενρν­κεφαλία, παρατηρούμε μια ισχυρά ροπή προς τήν εύρυκεφαλΐα, προ­

φανώς διότι το ωοειδές κρανίο έχει μεγαλύτερη χωρητικότητα (και άρα πολυπλοκώτερο εγκέφαλο) άπό το στενόμακρο, δηλαδή τους δολιχοκέφα­

λους. Σέ μια απλοποιημένη σύγκριση με τους προϊστορικούς Μυκηναίους βρίσκουμε τήν παρακάτω ενδιαφέρουσα κατανομή:

Μυκηναίοι Σύγχρονοι "Ελληνες

60 % δολιχοκέφαλοι 10 % 10 % εύρυκέφαλοι 60 %

"Από τήν ερευνά μας στή χροιά της "ίριδος και τών τριχών της κεφα­

λής προέκυψε ότι, ή «γλαυκώπις "Αθηνά» τοΰ Όμηρου καί το «ξανθόν γένος τών Ελλήνων» δέν ήσαν ποιητικές μόνο εκφράσεις, άλλ" απτή πραγματι­

κότης πού διαιωνίζεται μέχρι σήμερα. Σ' ένα δείγμα άπό πολλές χιλιάδες μαθητών Δημοτικού Σχολείου και φοιτητών Πανεπιστημίου 'Αθηνών, ή κατανομή σχετικά με τό χρώμα ίριδος τών οφθαλμών πήρε τήν ακόλουθη μορφή:

Page 44: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ιδιομορφίες τοϋ Γένους των Ελλήνων 203

γαλανό μέχρι πράσινο 22 % καστανό 73 % μαΰρο 5 %

παρόμοια περίπου κατανομή βρέθηκε και στο χρώμα των τριχών της κε­

φαλής (ξανθό, καστανό, μαϋρο) των μαθητών και των μαθητριών τοϋ Δη­

μοτικού Σχολείου, ενώ στην περίπτωση τών φοιτητών και ιδίως τών φοιτη­

τριών, ή κατανομή αποδείχθηκε προφανώς παραβιασμένη (βάψιμο τών μαλλιών).

'Αναφορικά με τό ΑΒΟ σύστημα τών ομάδων αίματος, μια μεγάλη έρευνα της ΙΟετίας 1960, πού κάλυψε ένα τεράστιο δείγμα άπό 304.317 κλη­

ρωτούς της χώρας μας, έδειξε την παρακάτω κατανομή: rΟμάδες αίματος (%) Σνχνότης γόνων (%) Ο Α Β AB Ο Α Β

40,8 40,2 14,0 5,0 64,0 26,0 10,0

Υπήρξε βέβαια κάποια κύμανση άνά τα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας, και ή συχνότης τών γόνων Α και Β ήταν κάπως μεγαλύτερη στα μετά το 1912­13 προσαρτηθέντα εδάφη (Νέα Ελλάς):

Ο Α Β Παλαιά Ελλάς 65,4 24,7 9,9 % Νέα Ελλάς 62,1 27,7 10,2%

αλλ' ή ομοιομορφία τοϋ «έλληνικοϋ γένους» πιστοποιείται άπό τό γεγονός ότι, οί άνά τα γεωγραφικά διαμερίσματα παραλλαγές παρέμειναν μέσα στο χώρο μιας σταθεράς αποκλίσεως εκατέρωθεν της μέσης τιμής. 'Αντίθετα, στους γείτονες μας Τούρκους, Βουλγάρους και Γιουγκοσλάβους, ή μεγαλύ­

τερη συχνότης τών γόνων Α και Β τους κάνει νά βρίσκονται πολύ μακρυά (περισσότερο από τρεις σταθερές αποκλίσεις) σε σχέση με τήν Ελληνική κατανομή. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια —■ σέ μερικές Τουρκικές επαρ­

χίες ό τύπος αίματος τών κατοίκων μοιάζει περισσότερο με τον Ελληνικό μέσο όρο παρά μ' εκείνο τής Τουρκίας —■ απηχεί "ίσως τά υπολείμματα άπό τό «παιδομάζωμα» τής Τουρκοκρατίας (για τά σώματα τών Γενιτσάρων) κΓ άπό τήν αρπαγή τών κοριτσιών (για τά χαρέμια), γεγονός πού αποδεικνύει ότι οί "Ελληνες έδωσαν αίμα στους Τούρκους, αλλά σέ καμμιά περίπτωση δέν δέχτηκαν τό δικό τους.

6. Το Κατά Κεφαλήν Εθνικό Εισόδημα, ή εις χρήμα δηλαδή αξία τοϋ άπό τήν εργασία τών Ελλήνων παραγομένου κατ' έτος έθνικοΰ προϊόντος (Ακαθάριστο 'Εγχώριο Προϊόν ­­ Α.Ε.Π.), ώς και τό μετά τήν εκκαθάριση

Page 45: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

204 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

των εξωτερικών μας υποχρεώσεων άπομένον Καθαρό Εθνικό Εισόδημα (Κ.Ε.Ε.), εις δραχμάς ή δολλάρια τρεχούσης τιμής, δίνεται περιληπτικά στον παρακάτω πίνακα και το σχήμα 3.

ΠΙΝΑΞ 5. 'Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) και Καθαρό Εθνικό Εισόδημα (ΚΕΕ) εις δραχμάς και δολλάρια τρεχούσης τιμής. Περίληψις από Εθνικούς Λογα­

ριασμούς Ελλάδος

Κατά κεφαλήν τρέχουσαι τιμαί Έτος Δραχμαί Δολλάρια

1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980

1981 1982 1983

Α.Ε.Π.

3.911 8.099 11.103 17.770 28.689 65.570 158.022

190.839 225.298 275.600

Κ.Ε.Ε.

3.741 7.778 10.628 17.031 26.877 62.447 149.209

179.005 217.431 250.840

Α.Ε.Π.

130 270 370 592 1154 2368 4300

3891 3967 3540

Κ.Ε.Ε.

125 259 354 568 1104 2213 4042

3650 3709 3300

1982 — προσωρινά στοιχεία ($ 4280) 1983 = κατ' έκτίμησιν ($ 3950)

Οι βαρείες συνέπειες τοϋ μακρού για την Ελλάδα πολέμου (1940­1949), αποτυπώνονται εδώ στη μικρή κατά το 1950 εθνική παραγωγή (αξίας 4000 περίπου δραχμών κατ' άτομο ­ έτος), και το μικρό κατά κεφαλήν Εθνικό Εισόδημα τών 125 μόλις δολλαρίων. Και όμως άπό το άπαθλιωμένο αυτό σκαλοπάτι της ύπαναπτύξεως και της ανέχειας, ή ελληνική οικονομία προχώρησε έκτοτε μέ ρωμαλέα βήματα και μέχρι περίπου τό 1980, υπερδι­

πλασίαζε το εκάστοτε κατά κεφαλήν 'Εθνικό Εισόδημα στην κάθε μιά άπό τις τρεις δεκαετίες πού μεσολάβησαν. Στο ζενίθ της αναπτύξεως περί τό 1980, ό μέσος "Ελληνας μέ τα 4000 και πλέον δολλάρια κατ' έτος, ξεπερνού­

σε τους γειτονικούς στα Βαλκάνια και τους γύρω άπό τήν ανατολική λεκάνη της Μεσογείου 'Αραβικούς λαούς, αλλ' έμεινε τελευταίος, όταν αργότερα κάθησε πλάϊ μέ τους εταίρους του στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (Ε.Ο.Κ.).

Ή εκτίμηση γίνεται σε δολλάρια (τρεχούσης τιμής), πού λόγω του έρ­

ποντος πληθωρισμού έχασε μόνο τό ενα τρίτο περίπου της παλιάς του αξίας, ένώ ή δραχμή κατρακύλισε στο μεταξύ σέ βάθη δυσθεώρητα, άφοϋ μιά

Page 46: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

'Ιδιομορφίες τοϋ Γένους των 'Ελλήνων 205

195D 1S55 Ï%U ITO IS7Q Η?5 K8D WW

Σχήμα 3. 'Ακαθάριστο κατά κεφαλήν Εγχώριο Προϊόν (Α.Ε.Π.) και Καθαρό Εθνικό Εισό­

δημα (Κ.Ε.Ε.) στην Ελλάδα, 1950­1983, σέ δολλάρια ΗΠΑ (τρέχουσα τιμή).

δραχμή τοϋ 1985 αξίζει λιγώτερο άπο 20 λεπτά της δραχμής του 1955. Έν τούτοις και παρά τήν υποτίμηση της δραχμής, ή θεαματική αύξηση τής παραγωγικότητος και τής αξίας τοΰ παραχθέντος εθνικού προϊόντος κατά τήν ύπ' όψιν τριακονταετία παραμένει αναμφισβήτητος, και ό πλέον εύπορος σήμερον πολίτης τής οικονομικώς ανεπτυγμένης Ελλάδος, μπορεί να προσ­

βλέπει με περισσότερη αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση τό αύριο, πού άπερ­

Page 47: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

206 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

γάζεται την ενωμένη Ευρώπη με την παγκόσμιο κοινοπραξία και ειρήνη. Ξαναγυρίζοντας στη λεπτομερέστερη ανάλυση τών επί του προκειμένου

ποσοτικών στοιχείων, βλέπομε να ξεπηδούν μερικές ενδιαφέρουσες λεπτο­

μέρειες. Ή διαφορά πρώτα μεταξύ 'Ακαθαρίστου 'Εθνικού Προϊόντος και Καθαρού ' Εθνικού Εισοδήματος (πού μεγαλώνει προοδευτικά) οφείλεται κυρίως στον εξωτερικό δανεισμό της χώρας πού μειώνει κάθε χρόνο το εισόδημα μας με τα χρεωλύσια πού πληρώνουμε. Ή Διεθνής εξ άλλου Τρά­

πεζα του OHE, με τους δικούς της υπολογισμούς, δίνει στην Ελλάδα Α.Ε.ΓΤ. δια τα έτη 1982 και 1983, 4280 και 3950 δολλάρια αντί του 3967 και 3540 δολλάρια πού δίνουν οι δικοί μας 'Εθνικοί Λογαριασμοί. Ένα μεγάλο πο­

σοστό από το κεφάλαιο πού απορρέει άπό το 'Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν — 97% στην αρχή και περίπου 70% κατά το 1980 — απορροφάται άπό τήν Ιδιωτική κατανάλωση (το μισό περίπου άπ' αυτό πηγαίνει στή διατροφή της οικογενείας), ένα εύρημα πού αντανακλά τή φτώχεια στην αρχή και τήν προοδευτικά μεγεθυνόμενη οικονομική άνεση τών Ελλήνων αργότερα. Το σπουδαιότερο όμως εύρημα άπό τούτη τήν ανάλυση είναι ότι ή Ελληνική οικονομία ήταν και παραμένει κατά βάση αγροτική, άφοϋ ή βιομηχανία (μεταποίηση) ύστερα άπό μια ζωηρή στην αρχή αύξηση της συμμετοχής της στή διαμόρφωση του 'Εθνικού Εισοδήματος, έχασε μετά το 1970 τήν ορμή της, και τώρα λιμνάζει στο αυτό περίπου με τή γεωργία επίπεδο, γύρω' στο ποσοστό τών 18% έως 19% του συνόλου.

7. Εμπορικός Στόλος και Τουρισμός

Άπό τα πολλά τέλος παραδείγματα πού πιστοποιούν τήν αλματώδη ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, ή αύξηση του εμπορικού στόλου και της τουριστικής κινήσεως εΐναι ϊσως τα πλέον εύγλωττα. Περί τα τέλη τοϋ 19ου αιώνος (1895) ή ελληνική ναυτιλία απαρ­

τιζόταν κυρίως άπό μικρά ιστιοφόρα και ελάχιστα ατμόπλοια συνολικής χωρητικότητος 100.000 περίπου κόρων. Ή χωρητικότης τοϋ εμπορικού μας στόλου δεκαπλασιάσθηκε κατά τήν δεκαετία τοϋ 1920, έκατονταπλασιά­

σθηκε κατά τήν δεκαετία του 1960 και περί το 1980, ξεπέρασε τα 40 εκατομ­

μύρια κόρων, για να καταλάβει μια άπό τις πρώτες θέσεις στον κόσμο. Και αυτό έγινε παρά το διπλό αποδεκατισμό πού υπέστη ή (ελληνικής ιδιοκτη­

σίας) εμπορική ναυτιλία κατά τους δύο μεγάλους πολέμους του αιώνα μας. (Σχήμα 4).

Τήν ϊδια ροπή αυξήσεως επέδειξε και ή τουριστική προς τήν Ελλάδα κίνησις, με 200.000 περίπου αφίξεις κατά το 1955, πού έγιναν 6.000.000 κατά το 1980, και το τουριστικό συνάλλαγμα πού ανέβηκε άπό 30 σέ 2.000 εκα­

τομμύρια δολλάρια. 'Ατυχώς, ή άπό το 1980 υποβόσκουσα οικονομική κρί­

Page 48: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ιδιομορφίας τοϋ Γένους των Ελλήνων 207

Σχήμα 4. Ελληνικός Εμπορικός Στόλος (έκατομ. κόρων) 1900-1980.

Page 49: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

208 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

σις, όχι μόνο ανέκοψε την περαιτέρω αυξητική πορεία, άλλα περιέκοψε σχεδόν κατά το ενα τέταρτο τη δύναμη τοΰ εμπορικού στόλου και κατά σημαντικό ποσοστό τα εκ τοϋ τουρισμού οφέλη.

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ

Διατρέχομεν αναμφίβολα περίοδο βαρείας οικονομικής κρίσεως, τα ακριβή αϊτια και ό χρόνος λήξεως τής οποίας μας διαφεύγουν προς τό παρόν. Προβλέψεις περί προσεχούς άνακάμψεως και επανόδου τής ευημερίας δεν απολείπουν βεβαίως, άλλα τα παγκοσμίως συσσωρευόμενα προβλήματα (όπως οι επιδημικοί λιμοί κατά μήκος τής έρημοποιούμενης ζώνης Σαχέλ, οι ύπέρ­χρεωμένες και περίπου χρεοκοπημένες χώρες του τρίτου κόσμου, και οί άγριοι τοπικοί πόλεμοι πού συνεχίζονται και πληθύνονται), δεν αφή­

νουν μεγάλα περιθώρια αισιοδοξίας. 'Ασφαλώς δέν μπορεί επί τοϋ προκει­

μένου να ενοχοποιηθεί μόνο τό ελλαδικό ή οποιοδήποτε άλλο τοπικό οικο­

σύστημα, αφού τα νοσηρά συμπτώματα τυραννούν τήν οικουμένη ολόκληρο. Κοινό, γενικό και επαναλαμβανόμενο είναι συνεπώς τό πρόβλημα καί, όπως διδάσκει ή ιστορία, περίοδοι ευημερίας καί περίοδοι κρίσεως διαδέχονταν άνά τους αιώνας ή μία τήν άλλην. Καί επειδή ως τώρα ή ανάκαμψη ακολου­

θούσε πάντοτε μια επώδυνη ύφεση, λογικό είναι να αναμένεται τό ϊδιο καί σήμερα.

'Αλλ' ή παγκοσμιότης τοΰ προβλήματος παρεμβάλλει τώρα ενα στοι­

χείο αμφιβολίας, τό επόμενο. Μήπως ό πλανήτης Γη —· τό οικοσύστημα δηλαδή πού φιλοξενεί ολόκληρο τήν ανθρωπότητα —­ στενάζει σήμερα καί τρίζουν τα θεμέλια του — άπό μια (πιθανή) ύπέρ­φόρτωση ή ύπέρ­έκμε­

τάλλευση άπό τή διαρκώς πληθυνόμενη καί πάντοτε ακόρεστη οικουμένη; Άπό τό άλλο μέρος, ή πίστις στην ανθρώπινη διανόηση καί προ παντός στο «κοινό νοΰ» τριών δισεκατομμυρίων ενηλίκων ανθρώπων τής υφηλίου πού ασφαλώς δέν έπιζητοϋν τήν αυτοκτονία τους, στηρίζει τήν κρυφή προσδο­

κία ότι τελικά δλα θα πάνε καλά.

Page 50: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

'Ιδιομορφίες τοϋ Γένους των Ελλήνων 209

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Επιλογή άπό τα πιο αντιπροσωπευτικά δημοσιεύματα τοϋ συγγραφέως στα θέματα πού θίγησαν κατά τήν ομιλία ενώπιον τοϋ 'Ελληνικού Πολυτεχνικού Συλλόγου (King George Hotel), στις 4 'Απριλίου 1985.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Β. Βαλαώρας — Προϊστορική 'Ελλάς, Δελτ. Ροταριανού Όμίλου 'Αθηνών, 1974 » — Γενετικός Κλήρος και 'Υγεία. Νοσοκομ. Χρονικά, Μάρτ. 1966 » — Γένεσις και Άνέλιξις της Προσωπικότητος. Έπιστημ. Έπετηρίς

'Ιατρικής Σχολής 'Αριστοτελείου Πανεπιστ. Θεσ/νίκης, 1968

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Β. Βαλαώρας — Δυσμενείς ai ΑημογραφικαΙ Προοπτικοί, Νέα Οικονομία, 1965 » — Ύπογεννητικότης των 'Ελλήνων και Προκληταί 'Εκτρώσεις,

Πρακτικά 'Ιατρικής Εταιρείας 'Αθηνών, 1969 — Mortality and Fertility Control in Greece, in «World Views of

Population Problems» Hungarian Academy of Sciences, 1968 — Ανατομία τής Παιδείας, Νέα Οικονομία, 1966 — "Εκτασις τής εν 'Ελλάδι Παιδείας, Πρ. 'Ακαδημίας Ά θ . 1970

V. Valaoras

Β. Βαλαώρας Βαλαώρας και Ποιμενίδου

ΑΝΑΣΤΗΜΑ ­ ΒΙΟΜΕΤΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Β. Βαλαώρας — Παρατηρήσεις επί τοϋ 'Αναστήματος 'Ελλήνων Κληρωτών, Πρα­

κτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1941 » — Το 'Ανάστημα 'Ελλήνων Στρατιωτών. Πρ. 'Ακαδημίας Ά θ . 1969

V. Valaoras — Biometrie Studies of Army Conscripts in Greece, Human Biology. No. 2, 1970

» — Corporal Development etc. of School Children and University students in Greece. Social Biology, Dec. 1971

» — Life Tables for Greece, 1928. Human Biology, 1936 » — The Gain in e° in Greece, during the last 50 years. Intern. Statisti­

cal Institute. 1936 Β. Βαλαώρα — 'Ελληνικοί Πίνακες 'Επιβιώσεως, Πραγματ. 'Ακαδημίας 'Αθηνών,

1939 » —" 'Ελληνικοί Πίνακες 'Επιβιώσεως 1980, Πρκτ. 'Ακαδημίας Ά θ .

1985

ΕΘΝΙΚΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ

Β. Βαλαώρας — Πληθυσμός και Βιοτικός χώρος τών 'Ελλήνων. Ό Στατιστικός, 1968

"Υπ. Οικονομικών — 'Εθνικοί Λογαριασμοί 'Ελλάδος, 1967, 1971, 1976, 1984

14

Page 51: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ

ΚΑΡΟΛΟΣ ΤΖΕΙΜΣ ΝΑΠΙΕΡ

ΕΝΑΣ ΜΕΓΑΛΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ

Είναι χρέος ιερό ή προσφορά ευγνωμοσύνης σ' εκείνους, πού με αγάπη κι άνιδιοτέλεια προσφέρουν υπηρεσίες πολύτιμες στην πατρίδα. Αυτό το ηθικό αξίωμα με παρακίνησε να προβάλω τις υπηρεσίες στην πατρίδα μας ενός μεγάλου φιλέλληνα και φιλοκεφαλονίτη, του Κάρολου Τζέιμς Νάπιερ, και ν' ανανεώσω τη θύμηση του χρέους για τις υπηρεσίες του. "Ετσι και τών γεροντότερων θ' ανανεωθεί ή μνήμη και των νεωτέρων ή προσοχή θα στραφεί στην προσωπικότητα και τις υπηρεσίες του Νάπιερ.

Ή παρουσία «του κοσμήτορος εκείνου» της Κεφαλονιας στην αρχή της άγγλοκρατίας, δταν μάλιστα ήταν αρμοστής στα Επτάνησα ό φοβερός μι­

σέλληνας Θωμάς Μαίτλανδ, ήταν για το νησί ευτύχημα! Ή παρουσία του στην Κεφαλονιά συνδέεται με τή δημιουργία πολυτίμων για τον τόπο μας έργων. Και σήμερα ακόμη, και μάλιστα ύστερα από το μεγάλο σεισμό του 1953, παραμένει ζωντανό τό ονομά του. Ό λεγόμενος «Κήπος τοϋ Νάπιερ» στολίζει ακόμα και τώρα τό 'Αργοστόλι και διασώζει τή μνήμη του.

Πολλοί κατά καιρούς ασχολήθηκαν με τή βιογράφηση τοϋ Νάπιερ. 'Ιδιαίτερα όμως θα μας απασχολήσει ή βιογραφία τοϋ William Buller, πού με τόση επιτυχία μετέφρασε και δημοσίευσε τό 1893 στο περιοδικό του Φιλο­

λογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» (τ. ΙΣΤ, σ.σ. 447­457) ό Κεφαλονίτης ιστο­

ριοδίφης Παναγής Βεργωτής. Ή μετάφραση του έχει τοϋτο τό ιδιαίτερο χα­

ρακτηριστικό, ότι είναι γραμμένη σέ άψογη δημοτική γλώσσα σε μια κρί­

σιμη για τήν επικράτηση τής δημοτικής περίοδο. Στην εισαγωγή του ό Βερ­

γωτής γράφει: «Ό Νάπιερ δεν είναι γνωστός όσο έπρεπε να είναι... Οι γε­

ροντότεροι αναφέρουν τό ονομά του σαν ίεροϋ προσώπου και τή διοίκηση του σαν μια ανάπλαση και βασιλεία πολύ φιλάνθρωπης και αυστηρής δι­

καιοσύνης! Τότε πραγματικά είδε θεοϋ πρόσωπο ή Κεφαλονιά»! 'Εξηγώντας τήν προσπάθεια του να παρουσιάσει τό έργο του στή δη­

μοτική γλώσσα γράφει: «Έγραψα ελεύτερα στή ζωντανή γλώσσα τοϋ λαοΰ για δύο λόγους, γιατί θέλω νάναι ανάγνωσμα για τό λαό και γιατί στοχάζομαι πώς εϊναι σωστό, όσοι κατά θεωρία έχουμε πεποίθηση στή γλώσσα τοϋ λαοΰ,

Page 52: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 211

ν ' αποδείχνουμε τήν πίστη μας με το έργο, ν' αποφασίζουμε δηλαδή από τώρα κι εμπρός με περισσότερο θάρρος να γράφουμε σ' αύτη τή γλώσσα δχι μόνο στιχουργήματα, αλλά και πεζά, ό καθένας κατά τή δύναμη του...»!

Για το Νάπιερ δίνει τήν ακόλουθη σύντομη βιογράφηση: « Ό Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ (1872­1853) γεννήθηκε στο Whitehall της Ιρλανδίας άπο οικογένεια σκωτσέζικη1. Συνεχίζοντας τήν οικογενειακή του παράδοση υπηρέτησε σαν αξιωματικός στον αγγλικό στρατό κι έλαβε μέρος σε πολέ­

μους στην 'Ιρλανδία, τήν Τσπανία, τή Γαλλία κι αργότερα στις 'Ινδίες. Ή τοπική μάλιστα παράδοση αναφέρει πώς έλαβε μέρος και στή μάχη του Βατερλώ ('Ιούνιος 1815)! Όμως αυτό δεν πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο, γιατί «δεν είχε ακόμη ξεσκολίσει ό Νάπιερ, όταν άρχισε ή μάχη»!2

Σε μιά σύντομη βιογράφηση του Νάπιερ ό ιστορικός της Κεφαλονιας 'Ηλίας Τσιτσέλης τον χαρακτηρίζει «δημόσιον άνδρα τοσούτον συνδέσαντα τό δνομά του μετά της τοπικής ιστορίας έπί της αγγλικής προστασίας και άφήσαντα άμάραντον τήν μνήμην εξόχου διοικητικού πνεύματος...» και προσθέτει δτι είχε διακριθεί σαν αξιωματικός στή μάχη του Καμπραί3.

Ή δράση του Νάπιερ και ό σύνδεσμος του με τήν επτανησιακή ιστορία άρχισε τό Μάη του 1819, όταν τοποθετήθηκε στρατιωτικός επιθεωρητής στην Κέρκυρα. Ή εποχή εκείνη ήταν κρίσιμη για τα Επτάνησα, γιατί ό πρώτος αρμοστής Θωμάς Μαίτλανδ (1816­1824) ήταν φοβερός τύραννος και μισέλληνας. 'Από τους ίδιους τους "Αγγλους ονομάσθηκε King Thorn και ό χαρακτηρισμός εκείνος εύστοχα μεταφράστηκε στα Επτάνησα «Σουλτάν Θωμάς», για να δηλωθεί έτσι ό φιλοτουρκισμός του απαίσιου εκείνου αρμο­

στή κατά τήν κρίσιμη μάλιστα περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, πού συμπίπτει με τήν αρμοστεία του.

Καθώς εύστοχα έχει γράψει ό ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος: «Δεν άφησε εύκαιρίαν ô Μαίτλανδ, πού να μή δείξη τον μισελληνισμόν του και

1. Ό ακαδημαϊκός ' Η λ ί α ς Β ε ν έ ζ η ς στο βιβλίο του «Στίς ελληνικές θάλασσες» (σ. 14) αναφέρει ότι «ό Νάπιερ ήταν εγγονός τοϋ λόρδου Νάπιερ και έκ μητρός τοϋ δούκα τοϋ Ρίτσμοντ, απόγονου τοϋ Καρόλου Β'». Τις πληροφορίες του οφείλει στην ίδρύτρια και διευθύντρια τοΰ Λαογραφικού Μουσείου της Κεφαλονιας Κυρία Ελένη Κοσμετάτου, πού μέ πάθος έχει συγκεντρώσει ό,τι έχει σχέση μέ τήν ιστορία και τήν πολιτιστική πα­

ράδοση τοϋ νησιοϋ. 2. Κατά τή λαϊκή παράδοση «ό Νάπιερ έλαβε βόλι εις τον τράχηλον κατά τήν μάχην

τοϋ Βατερλώ, ένεκα δε τούτου είχε τρεμούλιασμα στο κεφάλι του»! Πολλές άλλες λαϊκές παραδόσεις σχετικές μέ τό Νάπιερ έχει καταγράψει ό Π. Βεργωτής σέ σημειωματάριο του, πού έχει χρονολογία 1867. 'Εκεί αναφέρεται και τοϋτο ακόμη, ότι «ό Νάπιερ είχε σαν κόνισμά του τήν εικόνα τοϋ Ναπολέοντα, διότι εις τήν μάχην τοΰ Βατερλώ, ενώ ό Νάπιερ ήτο πληγωμένος..., ό Ναπολέων διέταξε να τον περιποιηθοΰν...»!

3. Βλ. ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η «Κεφαλληνιακά Σύμμικτα», τ. Β', 'Αθήναι 1960, σ. 584 κ.έ.

Page 53: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

212 Νικολάου Δ.'Τζουγανάτου

τήν σκανδαλώδη τουρκοφιλΐαν των "Αγγλων». Ό Μαίτλανδ με την εφαρμογή του ψευτοσυντάγματος του 1817 αποκάλυψε το πραγματικό πρόσωπο της ψευτοπροστασίας και αφαίρεσε «κάθε ίχνος αυτονομίας, διέλυσε το σώμα τών Σουλιωτών, πού είχαν καταφύγει στα Επτάνησα... και τα μετέτρεψε εις κέντρον κατασκοπείας καί άγριων διώξεων τών Ελλήνων αγωνιστών»4. Και θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα το πιο επαίσχυντο δείγμα της πολιτικής τών "Αγγλων και ιδιαίτερα του Μαίτλανδ, το ξεπούλημα της Πάργας στον \Αλή πασά για 156.000 λίρες στερλίνες (17 Μαΐου 1817)!

Καί ό 'Αριστοτέλης Βαλαωρίτης έχει χαρακτηριστικά γράψει ότι «ό Μαίτλανδ ήτο ένθερμος ζηλωτής του Άλή, διότι είναι ιστορικώς άποδεδει­

γμένον ότι πάντες οι εν Έπτανήσω τότε παρεπιδημοϋντες "Αγγλοι... ετρεφον μεγάλην προς τον γηραιόν της 'Αλβανίας λέοντα συμπάθειαν καί δεν ήσχύ­

νοντο να επιδεικνύουν τον θαυμασμόν των παριστώντες αυτόν ώς πρότυπον ήγεμόνος καί ώς ήρωα άγωνισθέντα καί δαμάσαντα έπ' άγαθώ του πολιτισμού φυλάς αγρίας...»5!

Ό Νάπιερ, υπασπιστής τότε του Μαίτλανδ, αποτελεί μια αξιοσημείωτη εξαίρεση από τήν τουρκόφιλη εκείνη πολιτική. Τό απέδειξε σε μια επίσημη αποστολή του στον Ά λ η . "Οταν ό Μαίτλανδ τον κάλεσε καί τον ερώτησε «αν ήθελε να μεταβη εις 'Ιωάννινα προς έπίσκεψιν του βεζύρη έχοντος ανάγ­

κην νοήμονος καί πεπειραμένου αξιωματικού προς διαρρύθμισιν τών στρα­

τιωτικών του δυνάμεων», ό Νάπιερ χωρίς δισταγμούς αποδέχθηκε τήν απο­

στολή, γιατί, καθώς παρατηρεί ό 'Ηλίας Τσιτσέλης, είχε πεποίθηση δτι «εξυ­

πηρετεί τα αγγλικά συμφέροντα με τό να συστήση εις τον τύραννον συμμα­

χίαν μετά τών Ελλήνων. Καί τήν ίδέαν αυτήν υπεστήριξε καί δι' υπομνή­

ματος του προς τό Ύπουργεΐον». Ό Άλής τον υποδέχθηκε με μεγαλοπρέπεια καί ζήτησε τή συμβουλή

του για μια εκστρατεία εναντίον του σουλτάνου, «του οποίου επεδίωκε να καταλάβη τον θρόνον. Ό Νάπιερ όμως μετά παρρησίας αληθώς βρεταννι­

κής απήντησε ότι πόλεμος κατά τοΰ Κυρίου του θα ήτο καί ασέβεια καί αχα­

ριστία, άλλα καί έργον δυσκατόρθωτον. Τον συνεβούλευσε λοιπόν να εγκα­

τάλειψη αυτήν τήν ιδέαν... καί να καλλιεργήση φιλικάς σχέσεις με τους "Ελληνας. Είναι φυλή, είπε, ή οποία δεν ανέχεται να ζή υπό τον ζυγόν της δουλείας καί δέν είναι βεβαίως μακράν ή ήμερα, κατά τήν οποίαν θα τον αποτίναξη... Είναι έθνος, τό όποιον ώς προς τήν νοημοσύνη ν καί τήν πολι­

4. Βλ. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Κ ό κ κ ι ν ο υ «Ή Ελληνική Έπανάστασις», τ. 4ος, 1957, σ. 213. Επίσης βλ. καί τον 3ον τόμο, σ. 400, όπου το κεφάλαιον «Ή απανθρωπιά τοϋ Μαίτ­

λανδ». 5. Βλ. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Β α λ α ω ρ ί τ ο υ «Άλής Τεπελενλής καί Κάρολος

Νάπιερ», περιοδ. «Εστία», τ. Στ', 1879, σ.σ. 435­442.

Page 54: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 213

τικήν ικανότητα τόσον υπερέχει των άλλων φυλών της 'Ανατολής, ώστε ήναγ­

κάσθης να έμπιστευθής εις "Ελληνας σχεδόν αποκλειστικώς την διοίκησιν της δεσποτείαςσου... Μη πιστεύσης ποτέ ότι τοιούτον έθνος θά μείνη ούδέ­

τερον και άνεργον εις τον μεταξύ σου και του σουλτάνου έπικείμενον πό­

λεμον... Διατί λοιπόν να μή προσφέρης εις τον παρασκευαζόμενον έλληνι­

κόν αγώνα τον άπέραντον πλοϋτον σου, την δύναμίν σου, τήν μακράν και πολύτιμον πεϊραν σου...»;

« Ό Άλής με άδιαφορίαν και ψυχρότητα αληθώς άσιατικήν ήκροάσθη τών λόγων του Νάπιερ παίζων πάντοτε τό κομβολόγιόν του...))! "Επειτα πιά­

νοντας το χέρι του Νάπιερ είπε: «Χίλιες φορές σ' ευχαριστώ για τήν καλή σου προαίρεση, άλλα ή επιχείρηση, πού μου προτείνεις εϊναι πολύ μεγάλη...! Χαιρέτα μου λοιπόν τον στρατηγό σου και πές του... να μή λησμονεί το γέρο Άλή Πάσα...))! Έπειτα τον φόρτωσε με δώρα και του έδωσε «λαμπράν συνοδείαν...»!

Ό Μαίτλανδ άκουσε μ' ενδιαφέρον τήν αναφορά του Νάπιερ, άλλα δεν έδωσε σημασία στα λεγόμενα «περί επικείμενης ελληνικής επαναστάσεως..· Δέν ήρέσκετο νά άκούη προφητείας, όχι μόνον διότι έμίσει εγκαρδίως τήν Ελλάδα, άλλα και διότι ένδιεφέρετο νά φανή πιστός υπηρέτης της Ιεράς Συμμαχίας»!

Χωρίς νά επηρεασθεί άπό τή στάση του Μαίτλανδ ό Νάπιερ δέν έδίστασε νά υποβάλει υπόμνημα στην κυβέρνηση του και «προανήγγειλε μετά παρ­

ρησίας τήν προσεχή έξέγερσιν τοϋ ελληνικού Γένους και προέτρεπε το Υπουργείο ν νά κηρυχθή υπέρ της επαναστάσεως άμα τή έκρήξει της...»·' "Οταν ό Μαίτλανδ διάβασε μέ έκπληξη του τό έγγραφο, αρνήθηκε νά τό διαβιβάσει στο Λονδίνο, «διότι αί ΐδέαι τοϋ Νάπιερ θά διήγειρον τον γέλω­

τα»! Άλλα ό Νάπιερ υπέβαλε τό έγγραφο στην κυβέρνηση του «δι' άλλης όδοϋ» και παρουσίασε σαν επικείμενη τήν έκρηξη της Ελληνικής Επανά­

στασης, τήν οποία δέν έδίστασε νά συστήσει «όπως εύνοήση ή Αγγλία»! Ή αποστολή εκείνη στον Άλή έδωσε τήν ευκαιρία στο Νάπιερ νά

γνωρίσει "Ελληνες οπλαρχηγούς και νά συνδεθεί μέ πολλά μέλη τής Φιλικής Εταιρείας. Καθώς παρατηρεί ό Βαλαωρίτης, τό προφητικό εκείνο έγγραφο μετά τήν έκρηξη τής 'Επανάστασης «έδωκεν άφορμήν εις τήν σύστασιν τοϋ πρώτου φιλελληνικοϋ κομιτάτου»6.

"Επειτα άπό μιαν άδεια απουσίας στην Αγγλία ταξίδεψε ό Νάπιερ για τήν Κέρκυρα. Πριν όμως φτάσει εκεί περιηγήθηκε τήν Ελλάδα και μάλιστα

6. Οί παραπομπές στη μελέτη του ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η Β α λ α ω ρ ί τ η , ο.π.

Page 55: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

214 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

τις περιοχές, «πού τα ονόματα τους είχαν μείνει αθάνατα στην Ιστορία» άπο τις μάχες, πού είχαν γίνει έκεΐ κατά την αρχαιότητα. Είδε μ' ενδιαφέρον τήν πεδιάδα της Χαιρώνειας, τις Θερμοπύλες, τήν 'Αθήνα, την Κόρινθο και το "Αργός, τη Θήβα, τις Πλαταιές και τους Δελφούς. Τέλος έφτασε στή Ναύ­

πακτο. Σ' όλη εκείνη τήν περιήγηση ξανάπλαθε στή φαντασία του τις περιώ­

νυμες εκείνες μάχες κι ονειρευόταν άλλες, πού θα γίνονταν έκεΐ σέ λίγο. Και ή πρόβλεψη του δέν άργησε νά πραγματοποιηθεί, γιατί σέ λίγο ξέσπασε ή Ελληνική Επανάσταση. Στην Κέρκυρα δέν έμεινε πολύν καιρό, γιατί στις 12 Μαρτίου του 1822 διορίστηκε Ρεζιντέντες (Resident = τοποτηρητής) στην Κεφαλονιά. Έκεΐ σαν «κυρίαρχος βοηθός του αρμοστή» θα χάραζε τή δική του γραμμή μέ στόχους, πού ή πρωτοβουλία του θα έκρινε καίριους.

Πριν όμως παρακολουθήσουμε τή σειρά των ενεργειών του, καιρός είναι να ρίξουμε μια ματιά στην κατάσταση της Κεφαλονιάς κατά τήν εποχή εκεί­

νη. Καθώς αναφέρεται στο έργο του Buller­Βεργωτή: «Στην Κεφαλονιά βα­

σίλευε ή ανομία και ή αδικία! Ό λ α εϊχαν παραμεληθεί! Δρόμοι δέν υπήρχαν! Οί βουνοσειρές κρατούσαν τους κατοίκους χωρισμένους! Και όλα αυτά ήταν αντίθετα μέ τή φυσική ομορφιά του νησιού»! 'Ιδιαίτερα τό 'Αργοστόλι πού μόλις από τό 1757 είχε επισημοποιηθεί σαν πρωτεύουσα τοΰ νησιού, ήταν ένα μικρό χωριουδάκι, πού εκτεινόταν άπό τον "Αγιο Νικόλα των Ξένων μέχρι τή Φραγκοκλησιά. Μόλις τότε στο παλιό εκείνο επίνειο τοΰ Κάστρου επικράτησε τό όνομα «Αργοστόλι», ενώ πρωτύτερα επίσημα λε­

γόταν «Tener della scala di Cefalonia» ή «Porto de la Cephalonia»7. Ή επικοινωνία τών χωρικών μέ τή νέα πρωτεύουσα δέν ήταν εύκολη.

Καθώς γράφει στο σημειωματάριο του ό Παν. Βεργωτής: « Ό μώλος δέν υπήρχε, αλλά ήτον απότομος ακτή. Πριν κατασκευασθή ή γέφυρα άπό τό Δεβοσσέτ οί χωρικοί ήρχοντο άπό τό γύρο τοΰ Κουτάβου ή μέ πλοιάρια, ώς γίνεται τό πέραμα τοΰ Ληξουρίου. Οί χωρικοί έπρεπε νά περιμένουν στο Δράπανο και νά χρησιμοποιούν τις βάρκες τοΰ περάματος πληρώνοντας φόρο, τό λεγόμενο traghetto, δηλ. πέραμα. Σέ ώρες έκτακτων δρομολογίων έπρεπε νά ρίχνουν τουφεκιές, για νά τους μεταφέρουν μέ έκτακτα δρομο­

λόγια»8. Για τό 'Αργοστόλι της εποχής εκείνης γράφει: «Οί δρόμοι στενοί και

ακάθαρτοι. Αί κλίμακες πέτριναι έξωθεν τών σπιτιών και έμπόδιζον τους δρόμους. Ή Πλάκα μέ ολίγα μικρά σπίτια»!

7. Βλ. σχετικά και Ν ι κ ο λ ά ο υ Δ. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ «Το Αργοστόλι», μελέτη για τό χρονικό και τήν ονομασία του στο περιοδικό «ΗΩΣ», έτος 5ον, αριθ. 58­60, 1962, σ.σ. 122­127. Για τήν τότε κατάσταση τοΰ νησιοΰ βλ. και Η λ ί α Β ε ν έ ζ η , ό.π., σ. 15.

8. Έχω τή γνώμη, πώς «οί περάτες» θ' αποτελούσαν συντεχνία εγκατεστημένη στην περιοχή της παλιάς πρωτεύουσας, τοΰ Κάστρου. "Ισως σ' αυτούς οφείλεται και ή ονομασία τοΰ χωριού «Περατδτα».

Page 56: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 215

Και ό Γάλλος πρόξενος André Grasse Saint Sauveur (1781­1798) τέτοια εικόνα δίνει της νέας πρωτεύουσας: «Είναι ανθυγιεινή και δυσάρεστη ή θέση του 'Αργοστολίου. Δεν μπορεί κανείς να συγκρίνει τη μικρή αυτή πόλη παρά με ενα άπό τα χωριά μας. Χαμηλά σπίτια και κακοχτισμένα με πολλές βλάβες από σεισμούς...»9!

* * *

Ή πρώτη σημαντική ανάπτυξη του 'Αργοστολίου πριν άπό το Νάπιερ ήταν έργο του πρώτου στρατιωτικού διοικητή κατά τήν περίοδο της Άγγλο­

κρατίας (1810­1814), Ελβετού τήν καταγωγή, Φιλίππου­Καρόλου Δε Βοσσέτ, πού ήταν αξιωματικός (tenente colonello) τοϋ αγγλικού στρατού.

Ό Δεβοσέτος ή Δεμποσέτης, όπως τον έλεγαν οι Κεφαλονίτες, αγάπησε τό νησί, αφιέρωσε το μόχθο του στην ανάπτυξη του, εύτρέπισε τό 'Αργο­

στόλι, προστάτευσε τή γεωργία και για τή διευκόλυνση της επικοινωνίας άνοιξε δρόμους. Καθώς γράφει ό 'Ηλίας Τσιτσέλης: «Αι κυριώτεραι άρτη­

ρίαι... ήσαν έργα οφειλόμενα εις τον ζήλον και τήν δραστηριότητα του... Έξαιρέτως ήσχολήθη με τον καλλωπισμόν του 'Αργοστολίου και εμερίμνησε δια τήν κατασκευήν της Γέφυρας τοΰ Δραπάνου...»10.

Για τή θεμελίωση της Γέφυρας «αντιμετώπισε τάς αντιρρήσεις των «συνδίκων», οί όποιοι ένόμιζον ότι θα εκινδύνευε ή πόλις, αν έγίνετο πλέον ευπρόσιτος είς τους ορεινούς κατοίκους. Κατεσίγασεν αυτούς ρίψας τό ξίφος του επί της τραπέζης και ειπών ότι δια τοΰ καλού ξίφους είναι δυ­

νατόν να άρθώσιν οί φόβοι»! Τόσος ήταν ό ζήλος τοΰ Δε Βοσσέτ, ώστε «ήδη μετά 15 ημέρας παρε­

δόθη είς τήν συγκοινωνίαν ύπό τον ενθουσιώδη άλαλαγμόν τοΰ πλήθους

9. Βλ. «Voyage historique, littéraire et pittoresque dans les iles et possessions ci­devant Vénitiennes du Levant». Καθώς αναφέρεται εκεί: «Tò πρώτο οικοδόμημα, πού βλέπει κανείς στην παραλία, καθώς μπαίνει στο λιμάνι, είναι τό Λοιμοκαθαρτήριο (Lazzaretto)» ενα με­

λαγχολικό τετράγωνο σπίτι περιμαντρωμένο, ασφαλισμένο με τέσσαρες μικρούς πύργους. Κοντά του είναι μια μικρή ελληνική έκκλησούλα τοΰ 'Αγίου Ρόκκου (San Rocco, δηλ. του Αγίου Χαραλάμπους). Περισσότερα βλ. και στο περιοδικό «ΗΩΣ», ο.π.

10. Βλ. σχετικά ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η, ο.π., τ. Β', σ.σ. 561­585. 'Επίσης ' Ι ω σ ή φ Π ά ρ τ ς «Κεφαλληνία καί Ιθάκη», 1892, σ. 217. 'Επίσης ' Α ν τ ω ν ί ο υ Μ η λ ι α ρ ά ­

κ η «Γεωγραφία τοΰ νομοϋ Κεφαλληνίας», 'Αθήναι 1890, σ. 27. 'Ιδιαίτερα εμπεριστατω­

μένη ή μελέτη Ν ι κ ο λ ά ο υ Φ ω κ ά ­ Κ ο σ μ ε τ ά τ ο υ «Κάρολος Φίλιππος Ντε Μποσσέ», περιοδ. «Παρνασσός», τ. ΙΕ', σ.σ. 181­194. 'Επίσης Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Μ α ύ ρ ο ­

γ ι ά ν ν η «Ιστορία των 'Ιονίων Νήσων», τ. Β', 'Αθήναι 1889, σ. 251. Βλ. επίσης και Η ­

λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η «'Ανέκδοτα ποιήματα είς F. Adam καί Κ. de Bosset», περιοδ. «Μού­

σα ι» Ζακύνθου, Σεπτέμβριος 1904.

Page 57: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

216 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

ή πρώτη προσωρινή γέφυρα ή στηριζομένη επί πασσάλων, ή οποία κατά τα επόμενα τρία ετη (1810­1812) αντικατεστάθη δια λίθινης άνανεωθείσης μετά τριάκοντα ετη»11.

'Ιδού τί γράφει για τη δραστηριότητα και τό ζήλο του Δε Βοσσέτ «ό καθηγητής της Βρεσλαυΐας (Breslau) Ιωσήφ Πάρτς», πού περιηγήθηκε τήν Κεφαλονιά, μελέτησε τήν ίστορίαν της και έγραψε το πολύτιμο βιβλίο του: «Κατεσκεύασε τήν μεγάλην γέφυραν τήν ένώσασαν τό Άργοστόλιον με τον κορμόν της νήσου και ήρξατο της μέχρι τούδε παρημελημένης οδοποιίας (1809­1812))). Δεν παραλείπει όμως νά τονίσει ότι «τό κύριον μέρος αυτής της εργασίας ανήκει εις τό μέγα διοικητικόν πνεύμα και τήν άκάματον δρα­

στηριότητα του τότε συνταγματάρχου Νάπιερ, τοΰ διοικήσαντος τήν Κε­

φαλληνίαν κατά τα ετη 1822­1830))12. Και ό Παναγής Βεργωτής σχετικά με τή θεμελίωση τής Γέφυρας έγρα­

ψε: « Ό Δεμποσέτης απάντησε πολλά προσκόμματα. Τό έγχώριον ταμεΐον εϊχε πλήθος από χρήματα. Εις τους άντιπράττοντας Συνδίκους έλεγε:—«Έξο­

δεύσατε τα χρήματα δι' ενα καλόν έργον, διότι αύριον έρχονται οί "Αγγλοι και σας τα παίρνουν»! Τέλος, δια νά τους πείση, έχρειάσθη νά κατασκευάση τήν Γέφυραν κατ' αρχήν ξυλίνην. Τότε εΐδον τήν ώφέλειαν και απεφασίσθη ή δαπάνη. Ό Δεμποσέτης, άξιώτατος μηχανικός, ερριψε τότε τα θεμέλια τής γέφυρας... Όταν τό έργον εφθασεν εως εις τήν έπιφάνειαν τής θαλάσσης, τό άφησε νά κατακαθίση και νά στερεωθή δια κάμποσον καιρόν. 'Ακολούθως τον διαδέχθηκε ό Νάπιερ, ό όποιος κατεσκεύασε τα φρύδια τής Γέφυρας και τα τοιχάκια και τήν έτελείωσε»13!

Ό Δε Βοσσέτ έμεινε στην Κεφαλονιά μόνο μιά πενταετία (1812­1817). Οί Κεφαλονίτες εκδήλωσαν τήν εύγνωσομύνη τους στο μεγάλο τους ευεργέτη με τήν ονομασία τοΰ δρόμου, πού αποτελεί τή συνέχεια με τή Γέφυρα, και με μιά αναθηματική πλάκα, πού τοποθετήθηκε «επί τοΰ βράχου τοΰ υπερκει­

μένου τοΰ νεκροταφείου των 'Ορθοδόξων» με τήν ακόλουθη τιμητική επι­

γραφή στην ελληνική και τή γαλλική γλώσσα: «Καρόλω­Φιλίππω Δέ­Βοσ­

σέτ, άρίστω ήγεμόνι και κοσμήτορι τής νήσου ταύτης, ή Βουλή των Κεφαλ­

λήνων, αωιγ'».

11. Βλ. Ν. Φ ω κ ά ν ­ Κ ο σ μ ε τ ά τ ο ν , ό.π., σ. 187. 12. Βλ. ' Ι ω σ ή φ Π ά ρ τ ς , ό.π., σ. 122. Σέ υποσημείωση προσθέτει ότι ό Νάπιερ

είχε γράψει τό έργο «Memoir on the roads Cefalonia» (London 1825). Άλλα το έργον, ώς φαίνεται, εξεδόθη είς ολίγα αντίτυπα. Ένα αντίτυπο βρήκε μέ χαρά του στή Βιβλιοθήκη Ζακύνθου. Βλ. σχετικά καί Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ό.π., τ. Β', σ.σ. 586 και 562.

13. Περισσότερα για τήν κατασκευή τής Γέφυρας τοϋ «Πόντε», όπως τήν έλεγαν οί παλαιότεροι, βλ. καί στον ' Α ν τ ώ ν ι ο Μ η λ ι α ρ ά κ η , ό.π., σ. 26 καί στο περιοδικό «Νά ή Κεφαλονιά», 'Ιανουάριος 1962, όπου Ν ι κ ο λ ά ο υ Δ. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ «Ό Πόντες».

Page 58: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 217

ψ * :|<

"Ενα τόσο άξιόλογον προκάτοχο διαδέχθηκε ό Νάπιερ. Και ήταν μεγάλο ευτύχημα για τον τόπο! Ό Νάπιερ αναδείχθηκε αντάξιος συνεχιστής των έργων του Δέ­Βοσσέτ και μάλιστα μέ υπέρτερο ζήλο!

Χαρακτηριστικά τοϋ ζήλου και τής συναίσθησης για τή σημασία τοϋ έργου του ήταν αυτά, πού έγραψε ό Νάπιερ σε μιά του επιστολή: «Μ ή ν περι­

μένεις πολυσέλιδες επιστολές άπό έναν άνθρωπο, πού μόλις εύκαιρεΐ να τρώει και νά κάνει γυμνάσια. Ό προκάτοχος μου πηγαίνει τώρα σπίτι του μισοπεθαμένος άπό τον κόπο· αλλά έγώ είμαι όλος υγεία, πνεύμα, ό,τι πής! Ζώ, για νά φανώ τώρα όσο μπορώ χρήσιμος»!

Ή πρώτη έγνοια, πού απασχόλησε τό Νάπιερ, ήταν ή απονομή τής δικαιοσύνης. Θεώρησε σαν βασίλειο του τό νησί μέ τους 60.000 κατοίκους του. Τό έβλεπε σαν επίγειο παράδεισο, πού ή κακοδιοίκηση τό είχε καταν­

τήσει κόλαση! Καθώς τονίζει ό Πάρτς: «Άνεγνώρισεν ό Νάπιερ ώς τό σπουδαιότατον κώλυμα εις τήν άνάπτυξιν τής νήσου τήν τυραννικήν φεου­

δαρχίαν τών πλουσίων ευπατριδών, ήτις υπό τήν διεφθαρμένην κυβέρνησιν των δωροδόκων και εις πλουτισμόν αποβλεπόντων προβλεπτών τής Βενετίας εϊχε άναβλαστήσει υπέρ τό δέον... Αυτή ή δύναμις έπρεπε νά καμφθή, νά ύπερασπισθή ο υπ αυτών καταδουλωθείς λαός και νά καταστή μάλλον ανε­

ξάρτητος...». "Αρχισε μέ τήν αναμόρφωση τών δικαστηρίων, πού μέχρι τότε «ύπή­

κουον εις τό θέλημα τών ευπατριδών». Νύχτα καί μέρα τον απασχολούσαν οί σκέψεις και τα σχέδια, πού θάπρεπε νά εφαρμόσει, για νά καταλήξει στην επιτυχία. «Έξη ώρες τήν ήμερα καθόταν ό ϊδιος κριτής στο δικαστήριο..., αλλάζει τό σύστημα τών φυλακών, κατασκευάζει μώλους και λοιμοκαθαρτή­

ρια, αποξηραίνει βάλτους, χαράζει δύο μεγαλόδρομους... και φέρνει σέ συγκοινωνία τό νησί... Έρχεται ό Θεριστής (Ιούνιος) μέ τις κάψες του, άλλα ό Νάπιερ είναι όλος υγεία... Καθώς γράφει στους δικούς του: «Είμαι πολύ καλά..., θεριό! Σηκώνομαι πρωί, γράφω εως τις οκτώ, έπειτα φαγητό και υπηρεσία... κάποτε έως τις τρεις. Κολυμπάω, γιοματίζω, έπειτα πηγαίνω μέ τ' άλογο και επιθεωρώ τους δρόμους. Δέν έχω ησυχία και δέν αφήνω τους άλλους νά ησυχάζουν». «Δέν είναι λοιπόν παράξενο», καθώς γράφει ό Buller, «πώς μέ ενα τέτοιο διοικητή άρχισε τό νησί νά παίρνει τά εμπρός»14!

Χαρακτηριστικό του φιλελληνικού ζήλου του ήταν ή απόφαση, πού πήρε χωρίς δισταγμό, νά παρακολουθήσει μαθήματα ελληνικής γλώσσας στο διάσημο κληρικό και Δάσκαλο τοϋ Γένους Νεόφυτο Βάμβα, πού τότε βρισκόταν στην Κεφαλονιά και δίδασκε στ' 'Αργοστόλι, στο σπίτι δίπλα

14. Οί παραπομπές στη «Βιογραφία» τοϋ Buller­Βεργωτή, δ.π.

Page 59: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

218 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

στην εκκλησιά της Ρακατζής. Καθώς γράφει ό Ηλίας Τσιτσέλης : «Πολλοί νέοι έφοίτησαν τότε εις την σχολήν τοϋ Βάμβα αντί μηνιαίου ποσοΰ τεσσά­

ρων ταλλήρων». Ό Παναγής Βεργωτής στο σημειωματάριο του γράφει: « Ό Νάπιερ εις αντάλλαγμα τής ελληνικής, την οποίαν έδιδάσκετο κατά σύ­

στασιν τοϋ Βάμβα, έδίδασκεν εις εκείνον τα στοιχεία τής αγγλικής, τα όποια έγνώριζεν ό Βόμβας»15.

Τρανή απόδειξη τοϋ φιλελληνισμού τοϋ Νάπιερ είναι και ό ιδιαίτερος σεβασμός του στα εθνικά φρονήματα των Ελλήνων. Καθώς γράφει ό Buller: «Δεν υπήρξε διώκτης τοϋ 'Αγώνος ουδέ τυφλόν όργανον τής φιλοτουρκικής πολιτικής τής κυβερνήσεως του. Τουναντίον έπροστάτευσε τα εις Κάλαμον και Καστόν καταφυγόντα γυναικόπαιδα και περιέθαλψε Σουλιώτας κατα­

τρυχομένους υπό ασθενειών και ένδειας, όταν ήλθον εις τήν "Ασσον». 'Αναφέρεται μάλιστα πώς, για να δείξει τή συμπύθειά του ό Νάπιερ

στον Ελληνικό ν 'Αγώνα, άφησε να μεγαλώσει τό μουστάκι του! Καθώς σημειώνει ό Βεργωτής: «Μουστακιών άφημα ήταν δείγμα επαναστατικού πνεύματος»! Μόλις όμως τό έμαθε ό αρμοστής "Ανταμ (Fred. Adam, 1824­

1832), ό διάδοχος του Μαίτλανδ, πού δεν έμενε ικανοποιημένος και «ζηλο­

φθονοΰσε τήν καλή διοίκηση τοϋ Νάπιερ στην Κεφαλονιά», διάταξε αμέ­

σως να τό ξουρίσει! Κι όταν ήρθε ή διαταγή, ό Νάπιερ εΐπε: «Υπακούω! Τρίχα δέν θ' αφήσω»! Και σχολιάζει ό Buller: « Ό "Ανταμ όμως για πολύν καιρό δέν έβγανε τήν έχθρα άπό τήν καρδιά του»16!

'Αξιομνημόνευτο γεγονός, πού έχει σχέση μέ τό φιλελληνισμό τοϋ Νάπιερ, ήταν ή επαφή του μέ τό λόρδο Βύρωνα. Τό 1823 πηγαίνοντας ό Βύ­

ρων στο Μεσολόγγι στάθμευσε στην Κεφαλονιά. 'Αρχικός σκοπός τοϋ Βύ­

ρωνα, όταν είχε μισθώσει στο Λιβόρνο τό καράβι «Ηρακλής», ήταν να στα­

θμεύσει στή Ζάκυνθο, γιατί εκεί ήταν πιο εύκολες οί χρηματικές συναλλαγές. "Ομως ό φίλος του ό Μπράουν τον συμβούλευσε να κατευθυνθεί στ' 'Αργο­

στόλι, «επειδή ό διαμένων εν τή νήσω "Αγγλος αντιπρόσωπος ήτο γνωστός φιλέλλην». Ό Βύρων ακολούθησε τή συμβουλή, άλλαξε πορεία και τήν αυγή τής 3ης Αυγούστου τοϋ 1823 προσορμίσθηκε στο 'Αργοστόλι17.

15. Σύντομη βιογραφία τοϋ Νεοφύτου Βάμβα βλ. στον ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., τ. Α', σ. 52. 'Ανάμεσα στους μαθητές τοϋ Ν. Βάμβα αναφέρονται και οί πρωταγωνιστές τοϋ Ριζοσπαστισμού 'Ηλίας Ζερβός και 'Ιωσήφ Μομφερράτος.

16. Βλ. B u l l e r , ο.π. Ή πληροφορία αύτη τοϋ Π. Βεργωτή αναφέρεται στο σημειω­

ματάριο του. 17. Σχετικά βλ. Ν ι κ ο λ ά ο υ Δ. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ «Ή ζωή καΐ τα έργα τοϋ

Αόρδου Βύρωνος στην Κεφαλονιά» (3 Αυγούστου ­ 28 Δεκεμβρίου 1823), περιοδ. «Παρ­

νασσός», τ. ΙΣΤ, 1974, σ.σ. 536 κ.ε. Έκεΐ ή σχετική βιβλιογραφία.

Page 60: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 219

Ό Νάπιερ έτυχε να απουσιάζει εκείνες τις μέρες από το νησί. 'Ανέβηκε στο καράβι, για να υποδεχτεί το Βύρωνα ό Κέννεντυ, γραμματέας του Νάπιερ ' Οί πληροφορίες όμως, πού έδωσε στο Βύρωνα γιά την κατάσταση στην Ελλάδα, δεν ήταν καθόλου ευχάριστες.18 Μια ιδέα για την κατάσταση πού επικρατούσε, σχημάτισε κι ό ϊδιος ό Βύρων μόλις έφτασε στ' 'Αργοστόλι, όταν πρόσφυγες Σουλιώτες ανέβηκαν στο καράβι του, για να του ζητήσουν βοήθεια. Είχε δημιουργηθεί τότε στην Κεφαλονιά θέμα σοβαρό γιά τήν στέ­

γαση και τήν περίθαλψη τών Σουλιωτών προσφύγων, πού είχαν καταφύγει στο νησί μετά τήν παράδοση της Κιάφας ('Ιούλιος 1822)19.

"Οταν ό Νάπιερ γύρισε στην Κεφαλονιά ύστερα από δύο μέρες, αμέσως επισκέφθηκε τό Βύρωνα κι έδειξε το μεγάλον ενθουσιασμό γιά τήν παρουσία του, ((τόσον, ώστε έθεωρήθη υπ' αύτοϋ ώς πολύτιμος συνεργάτης δια τό μέλλον»! Πρότεινε στο Βύρωνα νά τον φιλοξενήσει στο σπίτι του, αλλά εκείνος δεν αποδέχθηκε τήν ευγενική πρόταση κι ή άρνηση του εκείνη εξη­

γείται από τήν προσπάθεια του Βύρωνα «νά μήν έκθεση καθ' οιονδήποτε τρόπον τον Νάπιερ απέναντι της βρεταννικής κυβερνήσεως»! Γιά μεγαλύτερη μάλιστα προφύλαξη προτίμησε ό Βύρων νά μήν εγκατασταθεί στ' 'Αργο­

στόλι, όπου τό διοικητικό κέντρο, άλλα στο χωριό Μεταξάτα, «χώρον ύγιεινόν εν μέσω τερπνής τοποθεσίας»20.

* * *

Στις αρχές του 1824 ό Νάπιερ πήγε στο Λονδίνο γιά συνεννοήσεις με τό Φιλελληνικό Κομιτάτο. Μεγάλα ήταν τα σχέδια του! Πόθο του είχε νά τεθεί επί κεφαλής «του ελληνικού κινήματος», έκαμε μάλιστα και κατάλ­

ληλα διαβήματα σε πολιτικούς άνδρες, «ϊνα συμβιβάση τήν διατήρησίν του εις τό άγγλικόν στράτευμα μετά της αρχηγίας του είς Ελλάδα, όπου εσχε­

δίαζε νά συγκρότηση ιδίαν λεγεώνα και νά άναλάβη τήν συγκρότησιν τα­

18. Βλ. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Κ ό κ κ ι ν ο υ « Ή Ελληνική Έπανάστασις», τ. 7ος, 1958, σ.σ. 48­51. Έκεΐ το κεφάλαιο: « Ό Μπάϋρον είς Κεφαλληνίαν». Βλ. και S.C. Atchley «Βίος και δρδσις τοΰ Βύρωνος έν Ελλάδι» , 'Αθήναι 1918, σ. 62.

19. Καθώς αναφέρει ό 'Ηλίας Τσιτσέλης (ο.π., τ. Α', σ. 106): «Έν τη νήσω εύρίσκοντο 40 Σουλιώται, καταρτίσας δέ έκ πάντων τούτων, ύπ' αύτοϋ έκμισΟωθέντων, μικρόν στρα­

τιωτικον σώμα ώς πυρήνα μεγάλου τοιούτου μέλλοντος νά συγκροτηθή κατόπιν, άπέστει­

λεν είς Μεσολόγγιον». Τό θέμα τών Σουλιωτών εϊχεν αναλάβει ό Δημήτριος Δελλαδέτσι­

μας. Στο σπίτι του «έφιλοξενήθη έπ' άρκετόν και ό Βύρων τό 1823, έκτοτε φίλος τοΰ αν­

δρός και σύμβουλος γενόμενος». 20. Φιλοξενήθηκε στή βίλλα τοϋ παλιού του γνώριμου Μεταξά Στραβόλαιμου, τοΰ

γιατρού τοΰ Ά λ ή πασά, πού τον είχε γνωρίσει στην "Ηπειρο κατά τό πρώτο ταξίδι του στην Ελλάδα τό 1809.

Page 61: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

220 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

κτικοϋ στρατού έκ 30.000 ανδρών»! Οι προσπάθειες του όμως εκείνες δεν ευρηκαν ανταπόκριση, «μολονότι εύτόλμως ώμίλησε προς τους υπουργούς και έξαιρέτως προς τον Κάνιγγ, ό όποιος όμως εξ εχθρικών εισηγήσεων ήτο κακώς περί αυτού διατεθειμένος»21.

Στο Λονδίνο κυκλοφόρησαν τότε βαρυσήμαντες εναντίον του κατηγο­

ρίες. Ό φιλελληνισμός του παρεξηγήθηκε. Καθώς γράφει ό Buller: « Ό πρω­

θυπουργός Κάνιγγ έδινε ακρόαση σέ ιστορίες, πού άκουε άπό Γερμανούς τυχοδιώκτες, πού έρχόντανε από τήν Ανατολή... "Ακουε μάλιστα πώς ό Νάπιερ είχε έλθει σέ διαπραγματεύσεις μέ "Ελληνες οπλαρχηγούς... Σαν άντρας ό Νάπιερ εΪΛε στον πρωθυπουργό πώς ήτον ψεύτικη ή ιστορία. "Ε­

γραψε μάλιστα στον υπουργό λόρδο Βαθούρστ: «Άνίσως οί συνάδελφοι της έξοχότητός σας εϊτε αμφιβάλλουν για τη διαγωγή μου εϊτε επιθυμούν να δώσουν τή θέση μου σέ άλλο καλύτερο πρόσωπο, μά τον "Υψιστο Θεό αδια­

φορώ»! Και σχολιάζει ό Buller: «Ή απόκριση αυτή μας δίνει να καταλά­

βουμε πάνου σέ ποια βάση και ποιες ηθικές αρχές ήταν θεμελιωμένη ή ενερ­

γητικότητα του και τό δραστήριο πνεύμα του»22! Τό χειμώνα του 1825, έπειτα άπό μια περιοδεία του στην Αυστρία και

τήν 'Ιταλία, γύρισε ό Νάπιερ στην Κεφαλονιά, άφοϋ προηγουμένως στά­

θμευσε για λίγο στην Κέρκυρα. Μέ μεγάλη του ευχαρίστηση ξαναβρέθηκε στο αγαπημένο του περιβάλλον. «Τώρα πού έφτασα», γράφει, «σέ τούτο τό νησί βρίσκομαι άλλη μια φορά μαζί μέ τους καλόκαρδους "Ελληνες μου, πού αξίζουν όσο δέν αξίζουνε όλα μαζί τα άλλα έθνη τοΰ κόσμου. Μ' αρέσει πού είναι ανοιχτόκαρδοι και αστείοι, μ' αρέσουν οί στενοί τους δρόμοι, γιατί μοιάζουν μέ τους δρόμους της Ιρλανδίας»23!

Άπό τήν εποχή εκείνη συνέχισε τήν εργασία του ό Νάπιερ μέ ιδιαίτερη υπερένταση. «"Εμελλε να μείνει άλλα τέσσερα χρόνια και να καμαρώνει βλέποντας τους δρόμους και τις γέφυρες του, τήν εντιμότερη διαχείριση της δικαιοσύνης, τή βελτίωση της τύχης των γεωργών, τή μείωση τών αδίκων προνομίων, τήν αύξηση της παραγωγής τών γεωργικών προϊόντων. 'Αλλά, και τό πιο δύσκολο, αγωνίστηκε για τήν κατανίκηση της αμάθειας, της μωρίας και της κακογλωσσιάς».

Τό 1824 αποτελεί σταθμό γιά τα έργα τοΰ Νάπιερ. Για τήν επιτυχία τους χρειάστηκε νά εφαρμόσει τό σύστημα της υποχρεωτικής αγγαρείας γιά τους άπορώτερους και τών χρηματικών εισφορών γιά τους εύπ:ορώτερους αντί της προσωπικής τους εργασίας. Ή άμεση εκείνη εφαρμογή της αγγαρείας

21. Βλ. Ή λ ί u ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν, ο.π., τ. Β', σ. 585. 22. Τα αποσπάσματα άπό τή μελέτη B u l l e r ­ Β ε ρ γ ω τ ή , ο.π., σ. 454. 23. Καθώς γράφει ό B u l l e r , «αυτά εξάγονται άπό τά γράμματα καί τό ήμερολόγιόν

του». Βλ. καί ' Η λ ί α Β ε ν έ ζ η , ο.π., σ. 16.

Page 62: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 221

είχε σαν αποτέλεσμα νά μείνουν τά χωράφια ακαλλιέργητα και να ταλαιπω­

ρηθή ό κόσμος «άπό τήν δεινότατη πενία και τό βαρύτατο χειμώνα»! «Τότε ό Νάπιερ διέταξε και απεστάλησαν τροφαί δημοσία δαπάνη εις όλα τά χωριά, συνεισέφερον δέ και οί πλούσιοι... Έβράζοντο όσπρια κατά διαταγή ν καί εξ ιδίων τοϋ Νάπιερ και διενέμοντο εις τους πένητας Άργοστολιώτας και Λη­

ξουριώτας»24. Τήν αθλιότητα εκείνη βελτίωσε τό μέτρο, πού έθεσε σ' εφαρμογή ό

αρμοστής "Ανταμ έπειτα άπό πρωτοβουλία καί εισήγηση τοϋ Νάπιερ. Τότε εγκαταστάθηκε στο νησί «ή πρώτη αποστολή Μελιταίων γεωργών καί κη­

πουρών (Σεπτέμβριος τοϋ 1826) επί άγγλικοΰ πλοίου». Οί Μαλτέζοι εκείνοι εγκαταστάθηκαν μαζί με τον ιερέα τους καί τον "Αγγλο γεωπόνο Curling, σαν επόπτη καί διευθυντή, στο 'Αράκλι (ΤΤράκλειον, περιοχή τοϋ Πό­

ρου). 'Αλλά γιατί προτιμήθηκε ή περιοχή εκείνη της Κεφαλονιας; Τήν απάν­

τηση έδωσε ô ίδιος ό Νάπιερ στο βιβλίο πού έγραψε για τους δρόμους της Κεφαλονιας τό 182525. «Με τήν περιγραφή της ανατολικής εκείνης κοιλάδας τοϋ Άρακλιοΰ δείχνει ό Νάπιερ με πόσο βαθιά συναίσθηση έκτιμοΰσε τήν ομορφιά τών εικόνων, πού παρουσιάζει ή πλάση, καί πόσο άπό μουσική θρεμμένο ήταν της φαντασίας του τό αυτί, ώστε νά μπορεί ν' ακροάζεται τήν αρμονία τών θαυμαστών εκείνων αναμνήσεων, πού αιώνια φτερουγίζουν καί γυρίζουν στα χαροποιά νησιά, στα δροσερά περιγιάλια καί τις γλυκογάλανες χρυσωμένες άπό τον ήλιο θάλασσες»26!

Σχετικά με τήν «αποικία εκείνη τών Μελιταίων» γράφει ό Πάρτς: «Ή περιοχή τών Πρόννων ήτο κτήμα τοϋ Μοναστηρίου της Άτρου. Ήσαν γαΐαι έγκαταλελειμμέναι, άποχερσωμέναι καί κεκαλυμμέναι υπό θάμνων... Καί, δια νά μή απομείνουν εύκολος λεία τών φιλαρπάγων... καί διά νά πορισθή εκ τούτων ωφέλεια υπέρ τοϋ μοναστηρίου, έξέλεξεν ό Νάπιερ τήν παραλίαν αυτήν προς ϊδρυσιν αποικίας, έκ της οποίας ήλπιζε σπουδαίαν προαγωγήν της εντελώς παρημελημένης γεωργίας... Δυστυχώς όμως ή έπιχείρησις ή σχεδιασθείσα μετά τόσων ελπίδων ουδόλως εύνοήθη. "Εστειλαν άπό τήν Μάλταν περιττόν όχλον... Έν τούτοις ό Νάπιερ άόκνως επεχείρησε τό έρ­

γον... 'Αλλά οί Μελιταΐοι διεσκορπίσθησανέπαιτοϋντες... Κατά τήν άξιοπι­

στοτάτην παράδοσιν έξηφανίσθη ή αποικία ύπό τοϋ έλώδους πυρετοΰ. Βε­

βαίως συνηνώθη καί ή δυσμένεια τών εγχωρίων, οί όποιοι ουδέποτε μέ φιλί ­κόν όμμα εΐδον ξένους καί έπόθουν τον χρόνον, κατά τον όποιον αυτοί θα

24. Βλ. Δ ί ο ν . Κ ό κ κ ι ν ο ν, ο.π., σ. 16. 25. Βλ. σχετικά τήν υποσημείωση 12. 26. Βλ. B u l l e r ­ Β ε ρ γ ω τ ή ν , δ.π.

Page 63: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

222 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

ήδύναντο να λάβουν την κληρονομίαν της εργασίας. Οΰτω κατεστράφη το έργον τοϋ Νάπιερ...))27!

Και ό 'Ηλίας Τσιτσέλης προσθέτει επίσης, δτι ό αρμοστής "Ανταμ, για να συμπληρωθεί «ή τελειοποίησις της γεωργίας και της κηπουρικής..., έσκέφθη να έγκαταστήση εις τήν νήσον νέαν άποικίαν εκ δέκα χιλιάδων Μελιταίων, ξένων προς τα ήθη καί το δόγμα των κατοίκων... Τοϋτο δμως ήγειρεν ευλόγως δυσπιστΐαν και φόβους περί μέτρου ύποκρύπτοντος ίσως άλλους σκοπούς, το όποιον ό φιλελεύθερος καί φιλέλλην Νάπιερ, διαφωνή­

σας προς εκείνον μετά θάρρους καί επιμονής, έματαίωσε»28!

* * *

'Απαριθμώντας ό Ηλίας Τσιτσέλης τα έργα τών πρωτοβουλιών καί τών φροντίδων τοϋ Νάπιερ, εκτός από τή διοικητική του ικανότητα, τήν αυστηρή καί αμερόληπτη απονομή τής δικαιοσύνης καί τό φιλάνθρωπο καί φιλελεύ­

θερο πνεϋμα του, πού αποτελούσαν τό κίνητρο σέ κάθε του βήμα, έγραψε: αΌ Νάπιερ μετά τον Δε Βοσσέτ είναι ô κοσμήτωρ τοϋ 'Αργοστολίου. 'Εκεί ήγειρε τό Δικαστικόν Μέγαρον29, τό Σωφρονιστήριον (δηλ. τις Φυλακές), τό Λοιμοκαθαρτήριον, τον νέον στρατώνα, τα παραλιακά κρηπιδώματα καί όλην τήν παραλιακήν όδόν, τον δρόμον τής Λάσης, τον Φάρον τών Αγίων Θεοδώρων, τάς οδούς Δικαστηρίων καί τών εμπόρων, εν Ληξουρίω δε τό περίφημον, μεγαλοπρεπές καί εύρύχωρον Μέγαρον τών Δικαστηρίων καί τής 'Αγοράς. "Εργα του επίσης είναι ό Φάρος τών Βαρδιάνων καί τό Τροπι­

στήριον (Carinagio­Καρνάγιο) περατωθέν τό 1835. Ωσαύτως τό δίκτυον τών κυριωτέρων οδών τής νήσου. Έπεσκεύασε καί τάς οδούς, πού κατε­

σκευάσθησαν υπό τοϋ Δε Βοσσέτ. Συνέδεσεν επίσης μέ αμαξωτούς δρόμους καί γέφυρας, αντί τών πρώην ήμιονικών ατραπών, άπάσας σχεδόν τάς περιο­

27. Βλ. ' Ι ω σ ή φ Π ά ρ τ ς , ο.π., σ.σ. 190­192. Βλ. επίσης καί τις σελίδες 23­27 καί 183. Επίσης Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ο.π., τ. Α', σ. 868. Καί ό ' Α ν τ ώ ν ι ο ς Μη­

λ ι ά ρ ά κ η ς, ό.π., γράφει πώς «ερείπια τοϋ συνοικισμού Μελιταίων, τους οποίους άπώ­

κισεν έκεΐ ό Νάπιερ είς τήν περιοχή ν τοϋ Πόρου, έξέλιπεν ενωρίς ένεκα τοϋ νοσηρού τών τόπων. Ό συνοικισμός ούτος εκλήθη Νέα Μάλτα» (σ.σ. 41­43). «Έκεΐ ευρίσκονται», γρά­

φει, «ερείπια καί βάσεις πολυγωνικαί αρχαιοτάτων κτηρίων». 28. Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ό.π., τ. Β', σελ. 572. Έκεΐ ή βιογραφία τοϋ Fred.

Adam. 29. Πρόκειται για τό επιβλητικό μέγαρο, πού είχε οικοδομηθεί στο χώρο τής σημε­

ρινής κεντρικής πλατείας τοϋ 'Αργοστολίου. Τό μέγαρο κατεδαφίστηκε τό 1906, «τής πλα­

τείας κηρυσσομένης δημοτικής». Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ό.π., τ. Β', σ.σ. 472, 592 καί 448. Βλ. καί Κ. Π. Φ ω κ δ ­ Κ ο σ μ ε τ ά τ ο υ «Κεφαλληνιακά», τ. Β', 1962, σ. 9.

Page 64: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 223

χάς με τους λιμένας, τα αγκυροβόλια και τάς πόλεις. "Εργον του είναι επίσης ή τελειοποίησις της Γέφυρας του Δραπάνου»30.

Ό 'Αντώνιος Μηλιαράκης εξαίρει ιδιαίτερα «το εν Ληξουρίω μεγαλο­

πρεπές και εύρύχωρον Μέγαρον των Δικαστηρίων και της αγοράς», τό γνωστό σαν «Μαρκάτο». Μέ έξαρση περιγράφει τό «μέγα και λαμπρόν περί­

στυλον οικοδόμημα, εν τω όποίω υπάρχει τό Δημαρχεΐον, τό Είρηνοδικειον και διάφορα εν τοις ίσογαίοις καταστήματα και καφενεία. Τό οικοδόμημα τούτο, κτισθέν επί του τοποτηρητοϋ Νάπιερ τό 1824, ανήκει εις την έγχώριον περιουσίαν και των τριών δήμων της Παλικής. Ό περί τό κτίριον εξώστης στηρίζεται επί 60 μονόλιθων στύλων, οΰτω δε φαίνεται τοϋτο έχον ρυθμόν αρχαίου ελληνικού οικοδομήματος»31.

Σέ σημείωμα, πού έχει άποθησαυριστεΐ στα αρχεία του Λαογραφικού Μουσείου αναφέρονται τα ακόλουθα: «Κτίσθηκε τό 1825 από τον τοποτηρητή Νάπιερ και τον μηχανικό Κέννεντυ, ό όποιος και τό σχεδίασε». Αναφέρεται επίσης εκεί ή ακόλουθη δήλωση του Νάπιερ: «Σκεφθήκαμε μέ τον Κέννεντυ να συνδυάσουμε τό ώραϊο μέ τό ωφέλιμο. Επειδή ή απονομή της δικαιοσύνης στο Ληξούρι γινόταν σ' ενα μικρό νοικιασμένο δωμάτιο, αποφάσισα να κτίσω πάνω από τα μαγαζιά μια ευρύχωρη αίθουσα... Περιβάλαμε τό κτίριο μέ μια στοά σαν σκιά, πού προστατεύει άπό τήν καλοκαιρινή λαύρα τον κάθε περα­

στικό...»! «Τήν ήμερα των εγκαινίων του Μαρκάτου ό Νάπιερ αποβιβάστηκε στο

μώλο του Ληξουρίου... Τον υποδέχτηκε πλήθος μεγάλο μέ ζητωκραυγές... Τό 'Αργοστόλι όμως έβλεπε τό ώραϊο κτίριο σαν κάτι τό υπερβολικό για τό Ληξούρι, γιατί είναι γνωστή ή άπό αιώνες ζηλοτυπία των δύο πόλεων... Στα εγκαίνια ό κόσμος διασκέδασε μέ λεμβοδρομία..., ένώ στην πλατεία μοί­

ραζαν φαγητά και κρασί άπό μια μποτέγα, πού είχε στηθεί...»32! Μέ ιδιαίτερη έξαρση απαριθμεί και ό Πάρτς «τά έργα οδοποιίας του

Νάπιερ» και υπογραμμίζει ότι «αί τεράστιαι όδοποιίαι του μετέβαλον τήν τραχεϊαν και πετρώδη νήσον εις τήν εύβατοτάτην πασών τών χωρών της Ελλάδος. Τούτο δέ ήτο ό μέγιστος θρίαμβος της διοργανωτικής αύτου μεγα­

λοφυίας...! Παρά τήν έλλειψιν αξιόπιστου χάρτου του εσωτερικού... αί όδο­

ποιίαι του Νάπιερ είναι ακόμη και τώρα ή κυρία αρτηρία της μεσογείου έπιμειξίας της Κεφαλληνίας... 'Αλλά, αν και ή άποπεράτωσις μερών τίνων

30. Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , δ.π., τ. Β', σ. 586. Διάσπαρτες πληροφορίες του και στον Α' τόμο.

31. Βλ. Ά ν τ ώ ν ι ο ν Μ η λ ι α ρ ά κ η ν , δ.π., σ. 73. 32. Καθώς αναφέρεται έκεΐ: «Ή αίθουσα χωράει άνετα 600 άτομα, ώστε αί διαδικασίαι

να γίνωνται ενώπιον ακροατηρίου». Το ώραϊο εκείνο οικοδόμημα, όπως και όλα σχεδόν τά άλλα, καταστράφηκαν άπό τό μεγάλο σεισμό του 1953.

Page 65: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

224 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

του μεγάλου έργου απέμεινε δια τους διαδόχους τοϋ Νάπιερ..., ή μεγαλο­

πρέπεια παντός εκτελεσθέντος υπό του Νάπιερ έργου είναι αναμφισβήτητος και ή υπερηφάνεια, με την οποίαν αυτός έβλεπε το έργον του, ήτο δικαία. Δεν επρόκειτο περί έπιδιορθώσεως παλαιών ατραπών, άλλα σχεδόν πάντοτε περί κατασκευής εντελώς νέων οδών, εν μέρει παρά βράχους απόκρημνους... 'Ενίοτε ό Νάπιερ και ô μηχανικός του Κέννεντυ επί μίλια ολόκληρα με τάς χείρας και με τους πόδας, μετά μεγίστου κινδύνου, ήναγκάζοντο ν' άναρρι­

χώνται, δια να εΰρουν τήν κατεύθυνσιν τής όδοϋ»33! 'Απαριθμώντας ό Πάρτς τους δρόμους, πού κατασκευάσθησαν γράφει:

«Είναι ή οδός προς τήν Πύλαρον και τον λιμένα τής 'Αγίας Ευφημίας... (πρό­

κειται για τή λεγόμενη Φάλαρη), οδός προς τα Όμαλάκαίτίς Άγραπιδιές..., ή ένωσις τοϋ 'Αργοστολίου προς τον λιμένα τοϋ Φισκάρδου και τής "Ασσου, προς το Ληξούριον, τήν άκτήν τής Λιβαθοΰς και τήν νοτίαν παραλίαν μέχρι τής Βάλτας (Μπαλτάς ή Μπάλταις), ή ενωσις τής Σάμης καί Πυλάρου». Παρέλειψε εδώ το δρόμο τής Λάσης, γιά τον όποιο γράφει ο Μηλιαράκης ότι «είναι οδός τερπνότατη ώς εκ τής παραλίου θέσεως της καί τής θέας, καλείται δε 'Τΰρος τής Αάσης"...»34.

Δεν παρέλειψε ό Πάρτς να αναφέρει επίσης καί «τα πολυαριθμότατα μνημεία τής ενεργείας τοϋ Νάπιερ εις τάς δύο πόλεις..., τάς αγοράς, τα δικα­

στήρια τοϋ Ληξουρίου, τους φάρους τών 'Αγίων Θεοδώρων καί των Βαρ­

διάνων...)). Καί στο τέλος προσθέτει ότι «εις τήν ένέργειαν τοϋ Νάπιερ οφεί­

λεται ή μεγάλη ακμή τής καλλιέργειας τής σταφίδος». Ή οφειλή τής Κεφαλονιας στον ευφάνταστο εκείνο ευεργέτη είναι

τεράστια. Ιδιαίτερα όμως πρέπει να υπογραμμισθεί ή οφειλή τοϋ 'Αργο­

στολίου. Ό Νάπιερ παρέλαβε ενα 'Αργοστόλι «περιβεβλημένον ύπο τα­

πεινής καί ακαθάρτου παραλίας, υπέρ τήν οποίαν σφοδροί άνεμοι κατά και­

ρούς άνέρριπτον τα κύματα μέχρι τών κεντρικών οδών τής πόλεως. Αυτός κατεσκεύασε ύψηλόν κρηπίδωμα 2,5 χιλιομέτρων περίπου, το όποιον χαρέ­

σχεν εις τήν πόλιν πολύ χαριέστερον μέτωπον καί κατέστη εύάρεστος περί­

πατος τών κατοίκων». Καί συμπεραίνει ό Πάρτς: «Το Άργοστόλιον δεν έχει μεν μαγευτικήν θέσιν, αλλά είναι πόλις χαρίεσσα καί καθαρά δσον ουδεμία άλλη δευτερεύουσα πόλις τής Ελλάδος...))35!

33. Βλ. ' Ι ω σ ή φ Π ά ρ τ ς , ό.π., σ.σ. 126­128. Σχετικά μέ τά έργα τοϋ Νάπιερ βλ. επίσης καί Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν (ο.π., τ. Β', σ. 583), Ή λ ί α ν Β ε ν έ ζ η ν (ό.π., σ. 15) καί Κ. Π. Φ ω κ ά ­ Κ ο σ μ ε τ ά τ ο υ , «Κεφαλληνιακά», τ. Β', σ. 9.

34. Βλ. σχετικά Ά. Μ η λ ι α ρ ά κ η ν, ό.π., σ. 23. Δέν θα πρέπει να παραλειφθεί πώς ό δρόμος τής Λάσης αρχικά είχε στρατιωτική σημασία, γιατί οί Άργοστολιώτεςείχαν το φόβο επιδρομών άπό τά χωριά.

35. Βλ. ' Ι ω σ ή φ Π ά ρ τ ς , δ.π., σ. 128. Για τήν άθλια κατάσταση τοϋ παίαιοΰ 'Αργοστολίου βλ. καί Ν. Φ ω κ ά ν ­ Κ ο σ μ ε τ ά τ ο ν , δ.π., σ. 185.

Page 66: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 225

Ό Άντ. Μηλιαράκης ιδιαίτερα εξαίρει «τήν άρίστην προκυμαίαν, ή οποία κατεσκευάσθη επί της διοικήσεως του Νάπιερ. Αΰτη εκτείνεται καθ' όλον το παράλιον μήκος τής πόλεως... Εις τήν βόρειον προέκτασιν αυτής υπάρχει το εύρύχωρον κτίριον τών φυλακών έγερθέν επί του Νάπιερ, πλησίον δε τών φυλακών σώζεται ή μικρά κομψή αρχαϊκού ρυθμού οικία του Νάπιερ». Το κομψοτέχνημα εκείνο, πού σωζόταν μέχρι το σεισμό του 1953, κατα­

σκευάσθηκε άπό τό περίσσευμα του οικοδομικού υλικού τών φυλακών. Ό Νάπιερ το προόριζε γιά τους απογόνους του36.

Τόσος ήταν ό ζήλος του Νάπιερ για τήν προβολή τής Κεφαλονιας, ώστε δεν έδίστασε να διατυπώσει τή γνώμη πώς ή Κεφαλονιά «είναι ή σπουδαιότατη τών Ιονίων Νήσων, ή φυσική έδρα του γενικού διοικητού»! "Εφτασε μάλιστα να επικρίνει τή διοίκηση γιά τα τεράστια ποσά, τα όποια κατεσπαταλώντο δια τον έξωραϊσμόν και τήν όχύρωσιν τής Κερκύρας! Δεν έδίστασε επίσης να εκφράσει και τήν άξιοκατάκριτη γνώμη, ότι «εάν ή 'Αγ­

γλία ήθελε να άφήση τάς πλεΐστας 'Ιονίους Νήσους, να διατήρηση δε μίαν, δεν πρέπει να άμφιβάλλη δτι αυτή μόνη ή Κεφαλληνία δύναται να είναι»! Αυτά γράφει ό Πάρτς, αλλά πολύ σωστά συμπληρώνει: «Ό Νάπιερ, όταν κατέγραψε τάς σκέψεις αύτάς, δεν προησθάνετο ότι ολίγα ετη βραδύτερον εν Κεφαλληνία κατά πρώτον έμελλε να έγερθή ό πόθος τής απαλλαγής άπό τής αγγλικής προστασίας και ή νήσος αυτή άνυπομονώτατα έμελλε να απαίτηση τήν ενωσιν μετά τής Ελλάδος»37.

* * *

Πολλά άλλα έργα αποδίδονται στο Νάπιερ. Στην εποχή του χαράχτηκε, επιστρώθηκε και διακοσμήθηκε με λεύκες, πλατάνια και κυπαρίσσια «ή ευρεία λεωφόρος προς τήν Μονήν του Αγίου Γερασίμου». Πλατάνια φυτεύ­

τηκαν και στον κεντρικό δρόμο του 'Αργοστολίου. Ό Νάπιερ «επεχείρησε να είσαγάγη εις τήν νήσον νέα φυτά και νέας γεωργικός μεθόδους, να συ­

36. Βλ. Ά ν τ . Μ η λ ι α ρ ά κ η ν , ο.π., σ. 25. Ή κατοικία τοΰ διοικητή ήταν στο παραλιακό δρόμο, όπου σήμερα το Άμπατιελέϊκο σπίτι. Κατείχε δλο τό τετράγωνο και είχε είσοδο άπό τον παράλληλο προς τήν παραλία δρόμο. Τό σχέδιο των Φυλάκων υπο­

βλήθηκε τό 1822, ή δέ οικοδομή άρχισε τον 'Ιούλιο τοΰ 1825. Παλαιότερα οί φυλακισμένοι έμεναν σέ παλιόσπιτα. Τό νέο κτίριο τών Φυλακών είχε μέσα εκκλησία, αναρρωτήριο, εργαστήρια, κελιά και χώρο κυκλοφορίας. "Ας σημειωθεί εδώ πώς «τό σπίτι τοΰ Νάπιερ» τό νέο λεγόταν άπό τό λαό «Μάλτα», καθώς αναφέρει ό Σ π ύ ρ ο ς Μ α λ α κ ή ς στα «Απομνημονεύματα» του, 'Αθήναι, 1892, σ. 292.

37. Βλ. σχετικά ' Ι ω σ ή φ Π ά ρ τ ς , ό.π., σ.σ. 126­128. Επίσης Ή λ ί α ν Τ σ ι ­

τ σ έ λ η ν, ο.π., τ. Β', σ. 583 και Ή λ ί α ν Β ε ν έ ζ η ν , ο.π., σ. 15.

L5

Page 67: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

226 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

στήση ευρείς κήπους εις το Δράπανον, οι όποιοι μετά το 1830 μετεβλήθησαν είς νεκροταφεΐον των διαμαρτυρομένων»38.

Πολύ απασχόλησε το Νάπιερ το θέμα των προσφύγων, πού είχαν κατα­

φύγει στα Επτάνησα κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Για καταφύγιο των Σουλιωτών προσφύγων είχε εγκρίνει τήν "Ασσο. Έκεΐ σχε­

δίαζε να ιδρύσει στρατιωτικό νοσοκομείο. Για το Φρούριο τής "Ασσου έγραψε μ' ενθουσιασμό εξαίροντας «το ύγιεινόν τής θέσεως, τα καλά ύδατα... και το έκεΐ άφθονον τών ιχθύων και των θηρευομένων πτηνών»39.

Ό Ηλίας Τσιτσέλης αναφέρει καί τούτο το καταπληκτικό: ότι «επί του Νάπιερ κατ' αρχάς συνεστήθη είς τήν Μονήν του Αγίου 'Ανδρέου εις Μη­

λαπιδιάν σχολή, ή οποία συνετήρεΐτο δι' εξόδων τών μονών... Έκεΐ ό "Αγγλος διδάσκαλος Ντίξον μετά τής λογίας αύτοϋ συζύγου κατά το χρονικόν διά­

στημα 1830­1835, έπειτα άπό κυβερνητική άδεια, είχαν υπό τήν διεύθυνση τους «σχολήν οίκοτρόφων κορασιών εν τη πάλαια γυναικεία μονή του "Αγίου 'Ανδρέου. Έκεΐ έφοίτησαν καί άνετράφησαν κατά τα νέα τότε παιδαγωγικά συστήματα κόραι τών καλυτέρων τής νήσου οίκων»40!

Συνοψίζοντας καί αξιολογώντας τήν πολλαπλή καί ωφέλιμη δραστη­

ριότητα του Νάπιερ ό Κεφαλονίτης λογοτέχνης καί ιστορικός Μπάμπης "Αννινος έγραψε: « Ό Νάπιερ ήγάπησε με στοργήν τήν Κεφαλληνίαν έμπε­

δώσας τήν τάξιν καί διοικήσας τήν νήσον με αύστηράν δικαιοσύνην καί φροντίσας δια τήν κατασκευήν πλείστων ωφελίμων δημοσίων έργων, καλ­

λωπίσας δε τήν πόλιν του 'Αργοστολίου δια καταλλήλου ρυμοτομίας καί κτιρίων καί δενδροστοιχιών, αυτοπροσώπως επιστατών είς τήν έργασίαν αυτήν, επιβλέπων δε συνάμα τήν τάξιν καί τήν άσφάλειαν»41.

38. Τά πλατάνια στον κεντρικό δρόμο τοϋ 'Αργοστολίου, επειδή μεγάλωσαν πολύ κι έπνιξαν το δρόμο, αντικαταστάθηκαν αργότερα άπό άλλα δένδρα. "Ισως στην εποχή εκείνη ανήκουν τά λίγα πλατάνια, πού υπάρχουν σήμερα στην κεντρική πλατεία.

39. Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν, δ.π., τ. Α', σ.σ. 82 καί 868. 40. Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , δ.π., τ. Α', σ.σ. 134 καί 868. Επίσης τ. Β', σ.σ. 251

και 298. Έκεΐ αναφέρεται ότι «αί μοναχαί μετφκισαν το 1832 είς τήν εγγύς ετι σωζόμενη ν μονήν τών Ταξιαρχών υπό τής Άγγλίδος Δίξον». Έκεΐ υπάρχει καί παραπομπή στο έργο τοϋ S. Ν. Napier «The life and opinions of general S. Ch. J. Napier», vol. Ι, σ. 389, London 1887. Σύμφωνα με σημείωμα, πού υπάρχει στο Λαογραφικό Μουσείο, ό Ντίξον ήταν και παπάς. Σ' άλλο σημείωμα αναφέρεται ότι ό Νάπιερ, όταν το 1831 έφυγε για το Λονδίνο, άφησε τά παιδιά του στον "Αγιο 'Ανδρέα, γιατί ή μάνα τους βρισκόταν στο Μεσολόγγι.

41. Βλ. Μ π ά μ π η Ά ν ν ί ν ο υ μετάφραση στο έργο τοϋ Π έ τ ρ ο υ Γ κ ά μ π α «Ό Βύρων εν Ελλάδι», σ.σ. 82­83. 'Εσφαλμένα όμως έκεΐ αναφέρεται ότι «οί κληρονόμοι τοϋ Νάπιερ έδώρησαν είς τον δήμον 'Αργοστολίου τον λεγόμενον «Κήπον τοϋ Νάπιερ». Σύντομη περιγραφή τοϋ έργου τοϋ Νάπιερ βλ. καί στο έργο τοϋ Σ π ύ ρ ο υ Β ε ρ ύ κ ι ο υ «Ιστορία τών Ηνωμένων Κρατών τών 'Ιονίων Νήσων», 'Αθήναι 1964, σ. 182.

Page 68: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 227

* Φ * .

Κατά την παράδοση ô Νάπιερ παντρεύτηκε στην Κεφαλονιά. Όπως αποδεικνύεται όμως άπο πολλά επικρατέστερα στοιχεία δεν έκαμε γάμο επί­

σημο. Ήταν μια απλή συμβίωση με την Αναστασία, πού γνώρισε εκεί, άλλα δεν έζησε πολύ μαζί της. 'Απόκτησε δυο κόρες. Τη μια τήν ονόμασε «Κε­

φαλληνία» αποδεικνύοντας έτσι τήν αγάπη του στο νησί42. 'Επιβεβαίωση της αγάπης του Νάπιερ στην Κεφαλονιά αποτελούν και

τα επόμενα αποσπάσματα επιστολών του προς τήν αδελφή του Έμιλυ4 3 .

— «10 'Ιουνίου 1825: «...Ή αποψινή βραδιά είναι μαγευτική! Ήμουν με τή βάρκα μου στο

λιμάνι! Ή μπάντα έπαιζε στην προκυμαία...! Ό ήλιος πριν άπό λίγο είχε δύσει πίσω άπό τα χαμηλά βουνά του Ληξουρίου...! Ή μουσική φαίνεται να συμπληρώνει τό τοπίο...! Ή βάρκα μου βρίσκεται κάτου άπό τους απόκρη­

μνους βράχους, πού ζώνουν τό λιμάνι...! Στο βάθος απέναντι ή προκυμαία είναι γεμάτη άπό κόσμο ντυμένο με τα γιορτινά του! Κοντά στο Τελωνείο είναι πολλά καραβάκια και βάρκες! Άπό τήν απέναντι πλευρά ô δρόμος μου διασχίζει σαν φίδι τό τοπίο μέσα άπό βραχώδεις ακτές και ανεβαίνοντας σκίζει τα κόκκινα βραχόσπιτα και τις χαράδρες! Οι λιοκαμένοι "Ελληνες βαρκάρηδες είναι γερμένοι πάνου στα κουπιά τους και προσθέτουν στή γρα­

φικότητα του τοπίου...! — Βρίσκομαι στην έρημο και συγχρόνως έχω ζωντανό μπροστά μου

κόσμο...! Ή καρδιά μου έχει αρχίσει να λιποψυχεΐ μπρος στις τεράστιες εργασίες, πού έχω αρχίσει σαν να μου λέει:

— «Δέν θα τελειώσεις»! Και όμως! Ή τύχη 50 χιλιάδων ανθρώπων εξαρτάται άπό ενα φτωχό διάολο

σαν εμένα! Όχι ! Θά κάμω ό,τι μπορώ δσον καιρό με αφήνει έδώ ή μοίρα μου! "Εχω χρέος και είμαι αποφασισμένος ν' αγωνιστώ, για να συμπληρώσω κι' έτσι να συντελέσω, ώστε να μεγαλώσει ή δύναμη καί ό πλούτος αυτών των φτωχών κατοίκων του νησιού! Βλέπω τόσα, πού πρέπει να γίνουν, καί τόσα,

42. Πιθανότερη φαίνεται ή άποψη, πώς ή γυναίκα δέν ήταν Κεφαλονίτισσα, άλλα προσφυγοπούλα Ηπειρώτισσα. Μαζί της δέν έζησε μέ αγάπη. Στο τέλος τήν εγκατέλειψε κι εκείνη έφυγε για τό Μεσολόγγι, όπου καί πέθανε. Ό Νάπιερ έχει αναλάβει τήν ευθύνη για τήν διάσταση. Αιτία ό παλιός του έρωτας στο Λονδίνο μέ τήν 'Ελισάβετ, πού τήν παν­

τρεύτηκε επίσημα τό 1830. Πιθανότερο επίσης φαίνεται τό ότι έδωσε τό όνομα «Κεφαλλη­

νία» στή δεύτερη κόρη του. Ή πρώτη πήρε τό όνομα της αδελφής του Έμιλυ. 43. 'Αντίγραφα των επιστολών υπάρχουν στο Λαογραφικό Μουσείο 'Αργοστολίου.

Τα έχει συγκεντρώσει μέ ιδιαίτερο ενδιαφέρον καί φροντίδα ή Κυρία Ελένη Κοσμετάτου. Βλ. καί υποσημείωση 1.

Page 69: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

228 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

πού δεν γίνονται, κι' έτσι εχω στην ψυχή μου τήν αγωνία, αν θά μπορέσω να δω αυτόν τον τεράστιο οργανισμό να λειτουρ/εΐ ελεύθερα καί να του αφαι­

ρέσω κάθε εμπόδιο! "Αλλη επιθυμία καί πηγή ευχαρίστησης δεν εχω...»!

— «21 Νοεμβρίου 1825:

«'Ανοίγουμε ενα δρόμο σκίζοντας τό βράχο, πού κόβει το πέρασμα προς τήν "Ασσο. "Οταν πια θά έχει ανοίξει, θα μπορεί καί άλογο να περάσει! 'Από τους δέκα "Αγγλους, πού εργάζονται σάν «επιβλέποντες»..., μόνο οί τέσσαρες μπορούν να σταθούν όρθιοι καί νά ξεπεράσουν τους απόκρημνους βράχους»!

«Έδιάβασα ενα άρθρο της Βρεταννικής Εγκυκλοπαίδειας «περί του τρόπου διακυβερνήσεως» καί μοΰ άρεσε πολύ... Σκέπτομαι μάλιστα πώς θά ήταν σωστό νά είναι προσιτή ή εκπαίδευση σέ όλους! Δεν θά ανεχόμουν κανένα εμπόδιο...! Οί Έλληνες δεν πάσχουν από έλλειψη θέλησης για νά μάθουν... "Αν κατορθώσει ένας άνθρωπος νά πάρει στα χέρια του τήν εξουσία στην Ελλάδα, αυτός πρέπει νά είναι άνθρωπος ενάρετος»!

Ό λ α αυτά, πού γράφει στην αδελφή του, αποκαλύπτουν τήν αφοσίωση στο έργο του καί τήν αγάπη του στην Κεφαλονιά. Συμμερίστηκε τή ζωή καί προσπάθησε νά ικανοποιήσει με ειλικρίνεια τις ανάγκες του τόπου. Έβλεπε όμως τήν περιοχή του σάν "Αγγλος διοικητής, δεν κατάφερε νά διεισδύσει στην ψυχή των κατοίκων καί νά γνωρίσει τα εθνικά τους φρονήματα. Δεν μπόρεσε νά αισθανθεί ότι βρισκόταν σ' ενα εθνικό ηφαίστειο σέ προσωρινή ηρεμία, πού σέ λίγο επρόκειτο εκεί νά σημειωθεί ή πρώτη του σημαντική εκρηκτική δραστηριότητα.

Δεν πέρασαν ούτε τρεις μήνες άπό τήν αποχώρηση του Νάπιερ, όταν ξέ­

σπασαν στην Κεφαλονιά οί πρώτες αντιστασιακές εξεγέρσεις, όταν τον Αύ­

γουστο τοϋ 1830 τοιχοκολλήθηκαν στους δρόμους καί στις πλατείες του 'Αργοστολίου συνθήματα επαναστατικά καί στιχουργήματα σατιρικά κατά του αρμοστή καί της άγγλοκρατίας, όταν μέσα σέ ατμόσφαιρα τρομοκρατίας έγιναν οί πρώτες ομαδικές συλλήψεις44. 'Εκείνο όμως πού δεν πρέπει νά παραλειφθεί είναι τό ότι ό Νάπιερ παρακολούθησε πάντα μ' ενδιαφέρον τήν εξέλιξη της Ελληνικής 'Επανάστασης καί ποτέ δέν συμμερίστηκε τα σκάν­

δαλα καί τις φιλότουρκες επεμβάσεις τών προϊσταμένων του αρμοστών45.

44. Βλ. σχετικά Ν ι κ ο λ ά ο υ Δ. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ «Οί σάτιρες τοϋ 1830», περιοδ. «Ή Κεφαλονίτικη Πρόοδος», έτος Ε', τεϋχ. 51­52. Επίσης Γ ε ω ρ γ ί ο υ Ά λ ι σ α ν ­

δ ρ ά τ ο υ «Οί πολιτικές σάτιρες του 1830 στην Κεφαλονιά», περιοδ. «Ό Ερανιστής», τεΰχ. 48.

45. Καθώς αναφέρεται στο Buller­Βεργωτή, ο.π., σ. 455, «Σχεδίασε μάλιστα τό 1825 νά γίνει αρχηγός της επανάστασης στην Ελλάδα καί οργανωτής καί οδηγός ταχτικού στρατού»!

Page 70: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 229

Τρανή απόδειξη είναι αυτά πού έγραψε το 1825: «Τέσσερα χρόνια πολεμούν οί "Ελληνες εναντίον της Τουρκικής Αυτοκρατορίας, χωρίς όπλα και εφό­

δια..., και τους τιμούν οί μέχρι τώρα επιτυχίες τους...! 'Αγαπώ ό,τι έχει σχέση με τους "Ελληνες και επιθυμώ όλοι οί δικοί μου να είναι εδώ! Όχι , όχι στην Κέρκυρα, άλλα στην Κεφαλονιά, πού μου είναι τόσο αγαπητή, ώστε κάθε ώρα, πού δεν χρησιμοποιείται για δικό της όφελος, μου φαίνεται χαμένη»!

* * *

Ή αγαθή μνήμη για τήν αγάπη, το έργο και τα φιλάνθρωπα αισθήματα του Νάπιερ για πολλά χρόνια έμεινε ζωντανή στην Κεφαλονιά. Καθώς γράφει ό Π. Βεργωτής: «Οί γεροντότεροι αναφέρουν τό όνομα του σαν ίεροϋ προ­

σώπου και τή διοίκηση του σαν μια ανάπλαση και σαν μια βασιλεία πολύ φιλάνθρωπης και αυστηρής δικαιοσύνης». Γύρω άπό τή ζωή και τή δράση του ιδιόρρυθμου εκείνου διοικητή ή λαϊκή φαντασία έπλασε θρύλους. Ό ειλικρινής εκείνος άνθρωπος, πού ένοιωθε σαν χρέος όχι μόνο νά βελτιώσει τις βιοτικές συνθήκες τών κατοίκων, άλλα και νά είναι κυβερνήτης δίκαιος, πού, «ενώ ήταν υπερήφανος και βίαιος και πολλάκις βάναυσος, εν τούτοις προσεπάθησε νά άπονέμη πάντοτε τήν δικαιοσύνη δικάζων πολλάκις ό ίδιος και αναδεικνυόμενος δικαστής δίκαιος και άτεγκτος», έγινε αφορμή νά δημιουργηθούν και νά επιζήσουν επί πολλές δεκαετίες χαρακτηριστικά ανέκδοτα σχετικά μέ τήν προσωπικότητα του46.

Τέτοια ανέκδοτα είχε συγκεντρώσει μέ ζήλο και είχε καταγράψει σέ σημειωματάριο του ό Παναγής Βεργωτής. 'Ανάγκη νά προβάλουμε μόνο λίγα, πού αποδεικνύουν τό ενδιαφέρον του Νάπιερ ακόμη και για τήν ιδιω­

τική ζωή τών υπηκόων του. 'Αντιγράφω αυτά τα λίγα: ■— « Ό Νάπιερ έδωκε τήν πρώτη χτυπιά στην αρχοντιά... Και μάλιστα

έβοήθησε τάς πενομένας τάξεις»47. — « Ό Νάπιερ έξύλισε τον Ήλίαν Δελλαδέτσιμαν, διότι έξύλιζε τή

γυναίκα του»! — « Ό Γερόλυμος ό γραμματοδιανομεύς ήτο πολύ ασελγής και έσταύ­

ρωνε τή γυναίκα του. Ή γυναίκα παρεπονέθη εις τον Νάπιερ, ό όποιος τον έκραξε και τον έπέπληξε και του έδωσε δύο­τρεϊς γροθιές εις τό πρόσωπον»!

— «"Αλλην φοράν ένας πλοίαρχος ήθελε νά φάγη μερικά χρήματα μιας γυναίκας. Ό Νάπιερ τον έπροσκάλεσε και του είπε νά τα δώση ευθύς! Και τα εδωκεν ευθύς»!

46. Βλ. καί Σ π ύ ρ ο ν Β ε ρ ύ κ ι ο ν, ό.π., σ. 183. 47. Βλ. σχετικά καί Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν, ό.π., τ. Α', σ. 907.

Page 71: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

230 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

— « Ό Νάπιερ έχάλασε το εις του Κόντε Τάση θέατρο δια την κακοή ­θειαν»48!

Σχετικά με τη ζωή τοϋ Νάπιερ ανέκδοτα είχαν φτάσει και μέχρι την εποχή μας. Και εγώ εδώ και πολλά χρόνια είχα καταγράψει μερικά όπως μου τά διηγήθηκε ένας ηλικιωμένος Άργοστολιώτης. 'Ιδού ενα:

— «Περνούσε μια φορά άπό την αγορά ενα παραφορτωμένο κάρρο! 'Αλύπητα χτυπούσε ό καρροτσιέρης τ' άλογο του! Ό Νάπιερ έτυχε να δει το περιστατικό κι αμέσως διάταξε τον καρροτσιέρη να σταθεί:

— Λύσε το άλογο σου, του είπε, ζέψου εσύ και τράβα! Μάταια δμως προσπάθησε ο καρροτσιέρης να σύρει το κάρρο. 'Απελπι­

σμένος καθώς ήταν λέει στο Νάπιερ: — 'Αφέντη μου, δεν ημπορώ! Λευτέρωσε με! — Τά βλέπεις λοιπόν, μωρέ παλαβιάρη, τοϋ είπε ό Νάπιερ, κι αμέσως

διάταξε να τον λύσουν και να του επιβάλουν πρόστιμο για να μήν το ξανα­

κάμει!» Ό ιστορικός Παναγιώτης Χιώτης αναφέρει τό ακόλουθο περιστατικό

σχετικά με τήν στάση τοϋ Νάπιερ σ' ενα δικαστικό σκάνδαλο49: — «...Έν Κεφαλληνία δύο πρωτοδίκαι, ό Πινιατόρρος και ό Δέτσιμας,

έδανείζοντο συναλλήλως τήν δικαιοσύνην προς ΐδιωφέλειαν»! Σέ μια περί­

πτωση όμως συγκρούσθηκαν τά συμφέροντα τους και ό Δέτσιμας φυλάκισε τον οφειλέτη τοϋ Πινιατόρρου. «Άναφοράν τοϋ φυλακισθέντος λαβών εις χείρας ό τότε τοποτηρητής Νάπιερ..., πράττων δια πάσης ισχύος έν Κεφαλ­

ληνία και υπέρ άρμοστήν, άπέβαλεν αμφότερους τους δικαστάς και έφυλάκι­

σεν, ιδίως δέ τόν Πινιατόρρον κατεδίκασεν εις τά έξοδα της δίκης». Όταν όμως ô 'Αρμοστής έμαθε «τά πραχθέντα ύπό τοϋ Νάπιερ, διέταξε τήν άπ:ο­

φυλάκισιν των δικαστών ώς αύθαίρετον εκ τών συνήθων τοϋ Νάπιερ»! Ό Νάπιερ όμως χωρίς να συγκρατήσει τήν οργή τοϋ έγραψε: «Έγώ όχι μόνον έπρεπε να τους φυλακίσω, άλλα και να τους φουρκίσω και να κρεμάσω τά σώματα των άπό τά δένδρα προς παραδειγματισμόν κακών δικαστών». 'Από τότε μάλιστα «προς διόρθωσιν τοιούτων καταχρήσεων», έπειτα άπό είσήγη­

48. Πρόκειται για θεατρικές παραστάσεις, πού γίνονταν σέ άρχοντόσπιτα, πριν άπό τήν ίδρυση τοϋ πρώτου θεάτρου στ' 'Αργοστόλι. Έδώ αναφέρεται τό θαυμάσιο αρχοντικό της οικογένειας Τάση Μεταξά, που για το παλιό 'Αργοστόλι ήταν μαζί μέ τήν εκκλησιά του (σέ στυλ μπαρόκ) ενα εξαίρετο στολίδι πριν άπό τό σεισμό τοϋ 1953. Βλ. σχετικά Ν ι κ ο λ ά ο υ Δ. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ «Τό θέατρο στην Κεφαλονιά πριν άπό τήν ένωση» στο «Έπτανησιακόν Ήμερολόγιον» τοϋ 1963, σ.σ. 177 κ.ε.'Επίσης βλ. Κ. Π. Φ ω κ ά ­

Κ ο σ μ ε τ ά τ ο υ «Κεφαλληνιακά Β' Αρχοντικά», 1962, όπου ή σχετική εικόνα στις σ.σ. Ι και II.

49. Βλ. Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ ι ώ τ η «Ίστορίαν τοϋ 'Ιονίου Κράτους», τ. Β', σ. 11.

Page 72: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 231

ση του 'Αρμοστή, «διέταξε να γίνωνται του λοιπού οί δικασταί ετερόχθο­

νες»!

* * *

Ό Νάπιερ έμεινε στην Κεφαλονιά σαν Τοποτηρητής (Ρεζιντέντες­Resi­

dent) μέχρι το Μάη του 1830. Οί αντιθέσεις του με τον προϊστάμενο του αρμο­

στή Άνταμ (Fred. Adam) είχαν αποκορυφωθεί τόσο, πού ήταν αδύνατο πια να παραμείνει σαν διοικητής στην Κεφαλονιά. 'Ανακλήθηκε στην 'Αγγλία... καί ή Κεφαλονιά, άλλα και ή Ελλάδα γενικότερα, στερήθηκαν άπό ένα πραγματικό προστάτη και θαυμαστή!

Καθώς έχει γράψει ό Buller: «Στα 1830 έπαψε για πάντα ή υπηρεσία του Νάπιερ στα χαριτωμένα νησιά του 'Ιονίου. Τον ανακάλεσαν στην 'Αγγλία. Τά ϊδια καί πάντα τα ϊδια! Πολλές μετριότητες κυνήγησαν καί χτύπησαν τήν άξιότητά του! Έτσι εϊν' ό κόσμος! Καί δέν μπορεί παρά έτσι να συμβαίνει...»!

Μέ τήν αποχώρηση του Νάπιερ πολλά σχέδια του έμειναν ανεκτέλεστα καί μόνον μερικά έργα ολοκληρώθηκαν επί του τοποτηρητή Ντ' Έβερτον (D' Everton, 1842­1848). Τότε επισκευάσθηκαν μερικοί δρόμοι κι ανανεώ­

θηκε ή Γέφυρα του Δραπάνου50. "Υστερα όμως, έξ αιτίας των επαναστατικών κινημάτων για τήν Ένωση, όλα παραμελήθηκαν! Καθώς αναφέρει ô Α. Μ. 'Ανδρεάδης: «Κατά τήν δεκαετίαν 1849­1858 έδαπανήθησαν δια τήν Κεφαλ­

ληνίαν μόνον 1581 λίραι, ήτοι 158 κατ' έτος, ποσόν γελοΐον προκειμένου περί μεγαλονήσου ώς ή Κεφαλληνία. Δια τοϋτο καί τά λαμπρά έργα, τά όποια είχε κατασκευάσει ό Νάπιερ, επιπτον κατερειπωμένα, ή δέ οδός ή άγουσα άπό 'Αργοστολίου είς τον λιμένα της Σάμης ήτο εις τόσον ελεεινήν κατά­

στασιν, ώστε συνέβαινον δυστυχήματα»51. Το 1841 ό Νάπιερ τοποθετήθηκε στρατιωτικός διοικητής στίς 'Ινδίες

καί διατάχθηκε ν' αναλάβει «τήν διεύθυνσιν του κατά της αυτοκρατορίας του Σιάμ πολέμου, ένθα ανεδείχθη μέγας...»52! Καί οί μέν επιτυχίες του τον ανέδειξαν, αλλά οί διαφωνίες του καί οί διαμάχες προκάλεσαν τήν ανάκληση του. 'Αλλά τό 1849 καί πάλιν διορίστηκε γενικός διοικητής των 'Ινδιών (1849­1851). Όμως οί διαφωνίες του κι οί φιλονικίες του μέ όλες τίς βρε­

50. Για τα έργα τοΰ βαρώνου Ντ' Έβερτον καί τήν επισκευή των δρόμων βλ. καί Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ο.π., τ. Β', σ. 583.

51. Βλ. Ά. Μ. Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ «Ή "Ενωσις της Επτανήσου καί ή διοίκησις της Προστασίας», 'Αθήναι 1968.

52. Βλ. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η Β α λ α ω ρ ί τ η ν, ο.π., σ. 441. Ό Νάπιερ για τις στρατιω­

τικές του επιτυχίες στο Σίνδ καί το Μιαμί είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη. Ή περιοχή ΐοΰ Ζινδ προσαρτήθηκε το 1843.

Page 73: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

232 Νικολάου Δ. Τζουγανάτου

ταννικές αρχές των 'Ινδιών και πάλιν προκάλεσαν την ανάκληση του! Εκείνο όμως πού θα πρέπει να μη παραλειφθεί είναι το ότι «καίτοι διαμένων εις τάς άπωτάτας έκεΐνας χώρας έμερίμνα πάντοτε περί της Ελλάδος και διετή ρει τακτικήν άλληλογραφίαν μετά τών εν Έπτανήσω πολλών φίλων του»53!

Το 1853 πέθανε ό Νάπιερ στο Ocland «και ετάφη εις Portsmouth, βιο­

γραφηθείς και υμνηθείς δικαίως ύπο πολλών», καθώς έγραψε ό 'Ηλίας Τσιτσέλης54.

Ή ανάμνηση του Νάπιερ καί σήμερα ακόμα, έπειτα άπό τόσους πολέ­

μους και καταστροφές, επιζεί στην Κεφαλονιά. Τήν περισώζουν τα έργα του. 'Εκείνο όμως πού διατηρεί τό ονομά του είναι ό λεγόμενος καί σήμερα «Κήπος του Νάπιερ». Στο χώρο εκείνο ήταν άλλοτε ενα αμπέλι στην περιοχή του δήμου 'Αργοστολίου, λίγο εξω άπό τήν τότε πόλη. Ό λόφος αυτός εϊναι το λεγόμενο Κουτούπι. Το κτήμα εΐχε αγοράσει ό Νάπιερ για τα παιδιά του τήν 28η Μαρτίου του 1828.

Στο Λαογραφικό Μουσείο στο 'Αργοστόλι υπάρχει το ύπ' αριθμόν 21440 συμβόλαιο της αγοράς. Έκεΐ περιγράφεται λεπτομερειακά ή έκταση του χώρου καί υπάρχει επίσης γράμμα του Νάπιερ με χρονολογία 1836 «Προς τον νοτάριον Σπυρίδωνα Μομφερράτον» σχετικά με τήν άρνηση τοϋ Νάπιερ να πουλήσει τό χτήμα του55.

Τελικά τό χτήμα εκείνο αγοράστηκε τό 1904 άπό τό Δήμο Κρανίων «αντί δώδεκα χιλιάδων δραχμών, ϊνα μετασχηματισθή εις δημοτικόν άλσος μετά περιπτέρου, έκτοτε δε καί ή άπό της πλατείας Δικαστηρίων προς αυτό οδός ώνομάσθη Όδός Νάπιερ».

Τό 1906, επί δημαρχίας Σπυρίδωνος Κοσμετάτου, τοποθετήθηκε στο δεξιό μέρος τής εισόδου του κήπου ή προτομή τοϋ Νάπιερ, έργο τοϋ καλλι­

τέχνη Ί . Κόκκινου. Στή στήλη αναγράφηκε ή ακόλουθη επιγραφή, πού έγραψε ό τότε γυμνασιάρχης Γεώργιος Χοϊδάς:

— «Τω στρατηγώ Νάπιερ άνδρί ρηξικελεύθω καί φιλολάω

53. Βλ. Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ η ν Β α λ α ω ρ ί τ η ν, ο.π. 54. Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ο.π., τ. Β', σ. 587. Έκεΐ αναφέρεται ότι «σώζεται

καί ϋμνος τοϋ Πρωτοσυγκέλλου Σπυρίδωνος Κοντομιχάλου, αργότερα μητροπολίτου» τής Κεφαλονιδς.

55. Ό Νάπιερ τό είχε αφήσει στους απογόνους του «ελεύθερον άπό κάθε έναντιότη­

τα». Βλ. σχετικά καί Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν , ο.π., τ. Β', σ.σ. 470­471.

Page 74: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Κάρολος Τζέιμς Νάπιερ 233

πατρικώς την Κεφαλληνίαν διοικήσαντι

1822­1830 και πολλαχώς εύεργετήσαντι

ό δήμος Κρανίων ευγνωμόνων άνέθετο»56.

Ή προτομή εκείνη δέ βρίσκεται σήμερα στή θέση της. Έγινε κι αυτή θϋμα της ίταλοκρατίας. Το τέλος της ήταν θλιβερό! Κακοποιήθηκε άπό τους 'Ιταλούς κατακτητές και μετά τήν απελευθέρωση βρέθηκε σέ άθλια κατά­

σταση κακοποιημένη. Έπειτα από μια πρόχειρη επισκευή έχει τοποθετηθεί τώρα, ακρωτηριασμένη καθώς ήταν, στην είσοδο του Λαογραφικού Μου­

σείου, δπου έχει διαφυλαχθεί. "Οσο όμως κι αν πέρασεν ό χρόνος, ή μνήμη τοΰ μεγάλου εκείνου φι­

λέλληνα και φιλοκεφαλονίτη επιζεί. Τό έργο του, το μεγάλο και πολύμορφο, είναι άξιο ευγνωμοσύνης.

,λΑς προστεθεί εδώ δτι και ή επίσημη πατρίδα τοΰ Νάπιερ, ή 'Αγγλία, τον έχει τιμήσει επίσης για τις υπηρεσίες, πού πρόσφερε στην Αυτοκρατορία της σ' όλο τό διάστημα της ζωής του. Σέ μια άπό τις πιο κεντρικές πλατείες του Λονδίνου, στην Trafalgar Square, έχει τοποθετηθεί επιβλητικός ό αν­

δριάντας του! Στην επιγραφή πού αναγράφεται έχει προστεθεί και ή φράση «Governator in Cephalonia 1822­1830»57.

56. "Εχει αναγραφεί επίσης κι ή μετάφραση της επιγραφής στην αγγλική, πού έγινε από τον "Αγγλο κάτοικο στ' 'Αργοστόλι J. Sanders. "Ας παρατηρηθεί επίσης ότι, προφα­

νώς από τυπογραφικό λάθος, στο βιβλίο τοϋ Τσιτσέλη (ο.π., τ. Β', σ. 587) αναγράφεται χρονολογία 1836 αντί τοϋ όρθοϋ 1830.

57. Στην αφιέρωση ό Νάπιερ αναγράφεται «Sir Charles James Napier, general (1782­

1853)».

Page 75: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΣΩΤ. Ι. ΑΓΑΠΗΤΙΔΗ Όμ. Καθηγητή Ε. Μ. Πολυτεχνείου

ΤΟ ΧΡΕΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ, ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ, ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΤΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ*

Ι. Το πρόβλημα

Ή κοινωνία — τόσο ή οργανωμένη με τή μορφή του Κράτους όσο και οί κάθε είδους κοινωνικές ομάδες και τα μεμονωμένα άτομα — ενδιαφέρεται για το παιδί καί, μάλιστα, περισσότερο έντονα όσο περνούν τα χρόνια. Αυτό συμβαίνει γιατί τα παιδιά αποτελούν την ελττίδα τοϋ έθνους και είναι ή υποδομή κάθε κοινωνίας. Το μέλλον της κοινωνίας συναρτάται με τήν ποσοτική καί τήν ποιοτική εξέλιξη των νεαρών βλαστών της.

'Από ποσοτική άποψη, διαπιστώνουμε τα έξης: Οί πληθυσμοί διακρί­

νονται σέ νέους καί δυναμικούς καί σέ ώριμους ή καί γηρασμένους. Οί νέοι πληθυσμοί έχουν ενισχυμένο τό κλιμάκιο τών ατόμων πού έχουν ηλικία μι­

κρότερη άπό 15 ετών, ενώ εκείνοι πού βαδίζουν προς τό γήρας έχουν διογ­

κωμένο τό κλιμάκιο τών ηλικιωμένων, τών προσώπων δηλαδή πού πέρασαν τό 65ο έτος της ηλικίας τους. Συνήθως, στους νέους πληθυσμούς τα μέχρι 15 ετών παιδιά καλύπτουν ποσοστό μεγαλύτερο του 30% στο σύνολο, ενώ οί ηλικιωμένοι δέν υπερβαίνουν τό 5%. 'Αντίθετα, στους γηρασμένους πλη­

θυσμούς τό κλιμάκιο τών πολύ νέων καταλαμβάνει αναλογία μικρότερη τοϋ 25% στο σύνολο, ενώ τό ποσοστό τών ηλικιωμένων εΐναι μεγαλύτερο του 10%. Υπάρχουν, βέβαια, καί ακραίες περιπτώσεις. "Ετσι στην Κένυα οί πολύ νέοι (μέχρι 15 ετών) φτάνουν στο 50% τοϋ συνολικού πληθυσμού, ένώ στή Δυτική Γερμανία περιορίζονται στο 17%. Οί ηλικιωμένοι (65 ετών καί πάνω) στην Λιβύη καί τή Νικαράγουα είναι μόνο 2% στο σύνολο, ένώ στή Σουηδία καλύπτουν τό 17% τοϋ πληθυσμού.

Ή ευνοϊκή όμως ποσοτική σύνθεση τοϋ πληθυσμού (πολλοί νέοι καί λίγοι ηλικιωμένοι) δέν αποτελεί αποφασιστικό στοιχείο για τήν εξασφάλιση τών προϋποθέσεων πού απαιτεί ή σταθερή καί ταχεία οικονομική καί κοι­

* Διασκευή ομιλίας σέ εκδήλωση τοϋ Συνδέσμου «οί εν Χριστώ φίλοι των μαθητών τοϋ χωριοϋ». ('Αρχαιολογική Εταιρεία, 10 'Απριλίου J984).

Page 76: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τό χρέος της κοινωνίας γιά τό παιδί 235

νωνική ανάπτυξη. Χωρίς παράλληλη καλή ποιοτική σύνθεση μπορεί, μάλι­

στα, να αποτελέσει αρνητική προϋπόθεση. Πράγματι, οι περισσότερες ανα­

πτυσσόμενες χώρες, δε διαθέτουν πληθυσμό ποιοτικά εύρωστο (υγιή και μορφωμένο), ενώ οι χώρες πού βαδίζουν προς τή γήρανση, πού τυχαίνει να είναι οί προηγμένες, έχουν καλή ποιοτική σύνθεση πληθυσμού πού συνιστά τό σπουδαιότερο παράγοντα γιά τήν πρόοδο.

Ή ποιοτική πλευρά, στην οποία δίνεται όλο και πιο μεγάλη σημασία συνδέεται με τήν υγεία και τή μόρφωση του πληθυσμού καί, ειδικότερα, τών παιδιών. Τα σύγχρονα Κράτη, πού αντιλαμβάνονται τό σχετικό χρέος, δια­

θέτουν πολλά κεφάλαια γιά τήν εκπαίδευση, τήν επιμόρφωση καί τήν υγεία του λάου. Οί δαπάνες αυτές χαρακτηρίζονται ως παραγωγικές επενδύσεις, γιατί συντελούν στην οικονομική, τήν κοινωνική καί τήν πολιτιστική ανά­

πτυξη. Ή διαπαιδαγώγηση τών νέων έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, όταν γίνεται στην

πρώιμη ηλικία, γιατί τότε μπαίνουν οί βάσεις γιά τή διαμόρφωση του χαρα­

κτήρα καί τή διάπλαση της προσωπικότητας. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται σήμερα λόγω τών κοινωνικών εξελίξεων. Στην εποχή μας, τό σήμερα απέχει από τό χθες πολύ περισσότερο άπό όσο απείχε άλλοτε. Τα παιδιά έχουν νοο­

τροπία πολύ διαφορετική άπό τους γονείς καί τους δασκάλους τους. Ή συ­

νεννόηση μεταξύ τους δεν είναι τόσο εύκολη, όπως ήταν στο παρελθόν. Γι' αυτό, χρειάζεται κατάλληλη μεθόδευση στή διαπαιδαγώγηση, ώστε να προ­

κύψουν θετικά αποτελέσματα. Τό βάρος της καθοδηγήσεως καί της προστασίας τού παιδιού έχει, κατά

κύριο λόγο, ή οργανωμένη Κοινωνία, δηλαδή τό Κράτος. Ευτυχώς τα σύγ­

χρονα Κράτη έχουν συνειδητοποιήσει αυτό τό χρέος τους καί, μάλιστα, αντι­

μετωπίζουν τα προβλήματα όχι μόνο μέ νομοθετικές, άλλα καί μέ συντα­

γματικές διατάξεις, όχι μόνο μέ εθνικές ρυθμίσεις, άλλα καί μέ διεθνείς πού περιλαμβάνονται ακόμη καί στους Καταστατικούς Χάρτες τών Διεθνών 'Ορ­

γανισμών. Ή εθνική καί ή διεθνής κατοχύρωση της προστασίας τών παιδιών φτάνει μέχρι τού σημείου νά ψηφίζονται Διακηρύξεις γιά τα δικαιώματα τους. Τά δικαιώματα δέ αυτά συνεχώς διευρύνονται καί επεκτείνονται πέρα άπό τά πλαίσια της υγείας καί της μορφώσεως. 'Αναφέρονται στην απα­

σχόληση, στην ψυχαγωγία, στην πρόληψη τών ατυχημάτων κλπ. Σχετικά μέ τήν προφύλαξη άπό τά παιδικά ατυχήματα, αξίζει νά ση­

μειώσω δύο περιπτώσεις πού πέσανε στην αντίληψη μου. Στο Τόκυο, τά μέσα συγκοινωνίας σταματούν τό απόγευμα 15­20 λεπτά γιά νά μπορέσουν τά παιδιά νά πάνε άπό τό σχολείο στο σπίτι, χωρίς νά ριψοκινδυνεύουν. Στή Γαλλία, στις νέες βιομηχανικές πόλεις πού έγιναν έξω άπό τά μεγάλα αστικά κέντρα, οί περιοχές κατοικίας είναι μακρυά άπό τους τόπους εγκαταστάσεως τών εργοστασίων, ενώ ενδιάμεσα υπάρχει μεγάλος πνεύμονας πρασίνου.

Page 77: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

236 Σωτ. Ι. Άγαπητίδη

Στον οικισμό, τα τροχοφόρα δε διασχίζουν τους κεντρικούς δρόμους, οί όποιοι είναι μόνο πεζόδρομοι, άλλα κινούνται, εϊτε υπόγεια εϊτε περιφερεια­

κά, σε τρόπο ώστε μπορούν τα παιδιά νά βαδίζουν, να τρέχουν και να παίζουν χωρίς νά διατρέχουν κίνδυνο από ατυχήματα.

II. Ή κατάσταση στον κόσμο

Θλιβερές είναι οί συνθήκες υγείας, μορφώσεως και εργασίας των παι­

διών στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Άλλα και σέ μερικές προηγμένες οικο­

νομικά χώρες ή κατάσταση δέν είναι τόσο καλή. Στον τομέα τής υγείας, εκατοντάδες εκατομμυρίων παιδιά δέν έχουν

στοιχειώδη υγειονομική περίθαλψη, υποσιτίζονται καί δύσκολα βρίσκουν καθαρό πόσιμο νερό. Τό επακόλουθο είναι ή νοσηρότητα καί θνησιμότητα εκατομμυρίων βρεφών, νηπίων καί μικρών παιδιών.

Άπό άποψη εκπαιδεύσεως, διαπιστώνεται ότι μεγάλη αναλογία παιδιών στις αναπτυσσόμενες χώρες δέ φοιτούν σέ σχολείο ή διαρρέουν πολύ σύν­

τομα άπό τις μαθητικές εστίες. Γίνονται, βέβαια, εξορμήσεις για τήν κατα­

πολέμηση του αναλφαβητισμού καί για τήν υποχρεωτική εκπαίδευση μέ πρωτοβουλίες τών ενδιαφερομένων Κρατών καί τών Διεθνών 'Οργανώσεων, ειδικότερα δέ άπό τήν UNESCO πού έχει στόχο τήν άνοδο τής μορφωτικής στάθμης στον κόσμο. Τά αποτελέσματα δέν είναι ευκαταφρόνητα. Συνεχώς ελαττώνεται τό ποσοστό τών αναλφάβητων. 'Αλλά, σέ απολύτους αριθμούς, οί αναλφάβητοι δέν όλιγοστεύουν γιατί εΐναι εξαιρετικά ταχεία ή φυσική αύξηση του πληθυσμού τών αναπτυσσομένων χωρών.

Σχετικά μέ τήν εργατική απασχόληση, ό αρμόδιος διεθνής 'Οργανισμός, ή Διεθνής 'Οργάνωση 'Εργασίας, περιγράφει μέ μελανά χρώματα τήν κατά­

σταση. Συγκεκριμένα, υπολογίζει ότι 75 εκατ. παιδιά σχολικής ηλικίας εργά­

ζονται ύπό συνθήκες εξαιρετικά επικίνδυνες. Εισπνέουν βλαβερά αέρια, μεταφέρουν υπερβολικά βάρη, απασχολούνται πολλές ώρες καί εισπράττουν μισθούς πείνας. Τό δέ χειρότερο είναι, ότι τό Διεθνές Γραφείο 'Εργασίας δέν προβλέπει κάποια σημαντική βελτίωση τής καταστάσεως στο κοντινό μέλλον.

Υπάρχουν σχεδόν παντού νόμοι προστασίας τών εργαζομένων παιδιών αλλά δέν εφαρμόζονται άπό ανικανότητα τών υπηρεσιών καί άπό ελλιπή παρακολούθηση τών καταχρήσεων πού γίνονται στα εργοστάσια, στά αγρο­

κτήματα κλπ. Ή τάση τής χρησιμοποιήσεως μικρών παιδιών στις διάφορες εργασίες, ακόμη καί στις επικίνδυνες για τήν υγεία καί τήν ακεραιότητα τους, εξηγείται άπό τήν επιθυμία τών εργοδοτών νά έχουν χαμηλό εργατικό κόστος στις δραστηριότητες τους. Πράγματι, τά παιδικά ημερομίσθια είναι πΌλύ μικρότερα άπό κείνα τών ωρίμων εργατών, ένώ παράλληλα οί νεαροί δέν

Page 78: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Tò χρέος της κοινωνίας για τό παιδί 237

έχουν δικές τους οργανώσεις για να διαμαρτύρονται και είναι περισσότερο πειθαρχικοί στους προϊσταμένους τους.

Έξαλλου, ό συνδυασμός της εργασίας με το σχολείο δεν είναι καθόλου εύκολος καί, όπου γίνεται, διαπιστώνεται μειωμένη απόδοση στη μάθηση και πρόωρη εγκατάλειψη τοΰ μαθητικού θρανίου, όπως υπογραμμίζεται σέ μια ειδική μελέτη τοΰ Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας πού δημοσιεύθηκε πρόσ­

φατα. Οι καταχρήσεις στην απασχόληση των παιδιών συναντώνται όχι μόνο

στις αναπτυσσόμενες χώρες, άλλα και στις προηγμένες, όπως φαίνεται σε 2­3 περιπτώσεις πού είναι χαρακτηριστικές.

Στην Ινδία, πάνω άπό 16 εκατ. παιδιά ηλικίας 5­15 ετών αποτελούν τμήμα τοΰ εργατικού δυναμικού τής χώρας. Ή εργασία τών παιδιών συμ­

βάλλει κατά 23% (μέσος όρος) στο οικογενειακό εισόδημα. Και τό χειρό­

τερο: αναφέρεται στην έκθεση τοΰ Δ.Γ.Ε., ότι ή κατάργηση τής παιδικής εργασίας θα είχε ως συνέπεια τή μεγαλύτερη αθλιότητα στις συνθήκες ζωής τής οικογένειας.

Στη Βρεταννία, 1/3 τών παιδιών ηλικίας 13­16 ετών εργάζεται μέ τό σύστημα τής μερικής απασχολήσεως. Στην Ιταλία καί είδικώτερα στην περιοχή τής Νεαπόλεως, πάνω άπό 30% τών παιδιών (μέχρι 15 ετών) δεν φοι­

τούν σέ σχολεία καί περιφέρονται στους δρόμους, ζητώντας ευκαιριακή απα­

σχόληση ή κάποια υλική ενίσχυση. Στις ήμερες μας παρατηρείται καί κάτι άλλο, Λού μπορεί νά χαρακτηρι­

στεί εξωφρενικό. Στή χώρα τοΰ Χομεϊνί, στρατεύθηκαν για νά λάβουν μέρος στον πόλεμο Ίράκ­Ίράν παιδιά 12­16 ετών. Έχουν πλήρη πολεμική εξάρ­

τηση καί ριψοκινδυνεύουν τή ζωή καί τήν ακεραιότητα τους περισσότερο ασφαλώς άπό τους ενήλικους πολεμιστές.

III. Το οιεθνες ενδιαφέρον

Ή προστασία τοΰ παιδιού αποτελεί αντικείμενο τών νομοθεσιών τών διαφόρων χωρών, άλλα καί τών Καταστατικών Χαρτών τών συγχρόνων Κρα­

τών. Συνεχώς αυξάνεται ό αριθμός τών Κρατών, τα όποια κατοχυρώνουν τα

δικαιώματα τών παιδιών μέ συνταγματικές διατάξεις καί συνεχώς επεκτείνε­

ται ό κύκλος τών τομέων συνταγματικής καί νομοθετικής προστασίας. Ή κρατική μέριμνα άρχισε συστηματικά άπό τον περασμένο αιώνα.

Στον 20ό όμως αιώνα τό ενδιαφέρον γιά τό παιδί εκδηλώθηκε καί σέ διεθνή πλαίσια καί συγκεκριμένα άπό τήν Κοινωνία τών Εθνών, τον 'Οργανισμό Ηνωμένων 'Εθνών, τους ειδικευμένους Διεθνείς 'Οργανισμούς καί άπό τό Συμβούλιο τής Ευρώπης.

Page 79: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

238 Σωτ. Ι. 4Αγάπητίθη

Το πρώτο διεθνές κείμενο, πού αναφέρεται ειδικά στο παιδί, είναι ή «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων τοΰ Παιδιού» πού ψηφίστηκε άπό την Κοι­

νωνία των Εθνών στις 26 Σεπτεμβρίου 1924. Επέκταση της διεθνούς αυτής κατοχυρώσεως έγινε μέ την Διακήρυξη του Ο.Η.Ε. της 20ής Νοεμβρίου 1959, ή οποία βασικά περιλαμβάνει τα έξης:

Στο προοίμιο αναφέρονται οι λόγοι τής ιδιαίτερης προστασίας τών παι­

διών, πού είναι: ή φυσική και πνευματική ανωριμότητα τους, ή οφειλή τής ανθρωπότητας για την σωστή ανάπτυξη τών παιδιών και τό συμφέρον τής κοινωνίας άπό τήν καλή ανατροφή, διαπαιδαγώγηση, μόρφωση καί υγεία τους.

Ό στόχος τής διακηρύξεως είναι να εξασφαλισθούν ευτυχισμένα παιδι­

κά χρόνια και ή ικανοποίηση όσων δικαιωμάτων αποτελούν προϋπόθεση για τή σωματική, ηθική, πνευματική καί κοινωνική τους ανάπτυξη σ' ένα περιβάλλον υγιές από κάθε άποψη υπό συνθήκες ελευθερίας καί αξιοπρέ­

πειας. Βασικός κανόνας στην απόλαυση τών δικαιωμάτων αυτών είναι ή αρχή τής ισότητας πού συνεπάγεται τήν απαγόρευση διακρίσεων, οί όποιες σχετί­

ζονται μέ τή φυλή, τό χρώμα, τό φύλο, τή γλώσσα, τή θρησκεία, τις πολι­

τικές πεποιθήσεις, τήν εθνική καί κοινωνική καταγωγή, τήν περιουσία, τήν οικογενειακή προέλευση καί γενικότερα, τήν κοινωνική θέση.

Τονίζεται, στή Διακήρυξη του OHE, ή σημασία τής διαβιώσεως τών παιδιών σε μια ατμόσφαιρα αγάπης καί κατανοήσεως για να μπορέσουν να αναπτυχθούν οί ικανότητες τους καί να διαμορφωθεί ή προσωπικότητα τους. Υπογραμμίζεται, ότι επιβάλλεται να εξασφαλίζεται επαρκής τροφή, ικα­

νοποιητική στέγαση, δωρεάν εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη καί κοι­

νωνική πρόνοια, ακόμη δέ καί κατάλληλη ψυχαγωγία. 'Αποδοκιμάζεται ή πρόωρη εργατική απασχόληση τών παιδιών, καθώς καί ή εργασία σέ ανθυ­

γιεινά επαγγέλματα, πού εμποδίζουν τή φυσική καί τήν πνευματική τους ανάπτυξη. Θεσπίζεται ή προστασία εναντίον κάθε μορφής παραμελήσεως, σκληρότητας καί εκμεταλλεύσεως, πού φτάνει μέχρι τοΰ σημείου να γίνονται τα παιδιά αντικείμενο εμπορίας. 'Ιδιαίτερη μεταχείριση προβλέπεται για παιδιά πού μειονεκτούν άπό σωματική ή διανοητική άποψη, όσα δέν έχουν οικογένεια (ορφανά, έγκαταλειφθέντα) ή ανήκουν σέ πολυμελείς οικογέ­

νειες. Κατά προέκταση, αναφέρεται καί ή προστασία τής μητέρας (προ καί μετά τον τοκετό), γιατί συντελεί στην εξασφάλιση καλών συνθηκών γεν­

νήσεως καί διαβιώσεως στην αρχή τής ζωής τοΰ παιδιού.

Ή Διακήρυξη απευθύνεται, κατά κύριο λόγο, σ' αυτούς πού έχουν χρέος, άλλα καί μπορούν, να μεριμνήσουν για τό παιδί: τα Κράτη, τους 'Ορ­

γανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τις εθελοντικές ιδιωτικές 'Οργανώσεις καί τους γονείς. Ειδικότερα, στα Κράτη απόκειται ή ευθύνη για να λάβουν

Page 80: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Tò χρέος της κοινωνίας για το παιδί 239

τα κατάλληλα νομοθετικά και διοικητικά μέτρα γιά την πραγματοποίηση των στόχων της Διακηρύξεως.

Με τη συμπλήρωση είκοσι ετών άπό την ψήφιση του διεθνούς αύτοϋ κειμένου, το 1979 έκηρύχθη ώς έτος του παιδιού. Κατά τήν διάρκεια της επετείου υποκινήθηκαν και εκδηλώθηκαν διάφορες δραστηριότητες συνα­

φείς με τις επιδιώξεις της Διακηρύξεως. Το ϊδιο έτος (1979) υιοθετήθηκε, άπό το Συμβούλιο της Ευρώπης, ή

«Ευρωπαϊκή Διακήρυξη των Δικαιωμάτων τοϋ Παιδιού», πού άΛοτελεΐ προ­

έκταση της βασικής Διακηρύξεως στον ευρωπαϊκό χώρο. Στο νέο αυτό κείμενο εξαίρεται ή ανάγκη διατηρήσεως της πολιτιστικής κληρονομιάς τών παιδιών και της προστασίας άπό τους κινδύνους μολύνσεως τής ατμό­

σφαιρας, τά οδικά ατυχήματα και τους ποικίλους άλλους κινδύνους ηθικής φύσεως.

"Οπως ήδη αναγγέλθηκε, και τό έτος 1985 καθιερώνεται ώς έτος τοϋ παιδιού.

"Αλλη διεθνή αναγνώριση τών δικαιωμάτων τοϋ παιδιοϋ έγινε με τον Κοινωνικό Χάρτη τής Ευρώπης, πού ψηφίστηκε στις 18 'Οκτωβρίου 1961 άπό τό Συμβούλιο τής Ευρώπης. Στό Χάρτη αυτό θεσπίζεται ή προστασία στο χώρο τής εργασίας με μέτρα πού αναφέρονται στό όριο εργατικής ένηλι­

κιώσεως, στις συνθήκες εργασίας κλπ. Χρονολογικά νεώτερο είναι τό Διεθνές Σύμφωνο γιά τά οικονομικά,

τά κοινωνικά και τά πολιτιστικά δικαιώματα, πού ψηφίστηκε στις 16 Δεκεμ­

βρίου 1966 και τέθηκε σε ισχύ στις 3 Ιανουαρίου 1976. Έκεϊ περιέχονται διατάξεις, πού άφοροϋν ειδικά μέτρα προστασίας γιά τά παιδιά κατά τής οι­

κονομικής και κοινωνικής εκμεταλλεύσεως τους. Πέρα άπό τήν απαγόρευση τής απασχολήσεως σέ εργασίες επικίνδυνες ή επιβλαβείς, προβλέπεται ή λήψη τών απαραιτήτων μέτρων γιά τή μείωση τής παιδικής θνησιμότητας και τήν υγιεινή ανάπτυξη τών παιδιών.

Μέ τήν προστασία τών παιδιών άσχολοΰνται συστηματικά οί ειδικευ­

μένοι Διεθνείς 'Οργανισμοί καί, ειδικότερα, ή Παγκόσμια 'Οργάνωση 'Υ­

γείας, ή οποία καταρτίζει καί εκτελεί ειδικά προγράμματα γιά τά παιδιά, ή UNESCO πού ασχολείται μέ τήν καταπολέμηση τοϋ αναλφαβητισμού καί τήν άνοδο τοϋ μορφωτικού επιπέδου καί ή Διεθνής 'Οργάνωση 'Εργασίας, πού ψηφίζει ειδικές διεθνείς συμβάσεις εργασίας γιά τήν προστασία τών παιδιών στον τομέα τής απασχολήσεως (κατώτατο όριο ηλικίας, προφύλαξη άπΐό απασχόληση σέ ανθυγιεινά ή επικίνδυνα επαγγέλματα κλπ.).

Υφίσταται δμως καί ένας αυτόνομος διεθνής 'Οργανισμός, πού εξαρτά­

ται άπό τό Οικονομικό καί Κοινωνικό Συμβούλιο τοϋ OHE, ό όποιος ασχο­

λείται αποκλειστικά μέ τό παιδί: ή UNICEF (United Nations International Children's Emergency Fund), πού ιδρύθηκε τό Δεκέμβριο τοϋ 1946. Ό άρχι­

Page 81: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

240 Σωτ. Ι. Άγαπητίδη

κος σκοπός της 'Οργανώσεως αυτής ήταν ή ικανοποίηση τών επειγουσών αναγκών, πού είχαν τα παιδιά τών κατεστραμμένων Χωρών της Ευρώπης, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.

Το 1950 προστέθηκε νέος στόχος, πού αποτελεί από τότε το κύριο αντι­

κείμενο του έργου της UNICEF: ή προστασία τών παιδιών τών αναπτυσσο­

μένων Χωρών καί, ειδικότερα, ή μέριμνα για την υγεία, τη διατροφή, τήν εκπαίδευση και τήν περίθαλψη τους.

Φροντίζει για τήν καταπολέμηση τών παιδικών ασθενειών και του υποσιτισμού και για τήν ενίσχυση τών συνθηκών εκπαιδεύσεως (π.χ. πα­

ροχή σχολικού εξοπλισμού), προεκτείνει δε το ενδιαφέρον της και στην οι­

κογένεια τών παιδιών καί, ιδίως, στις μητέρες για να μπορούν να μεριμνούν καλύτερα, ώς γονείς.

Για τήν εκπλήρωση της αποστολής της ή UNICEF συνεργάζεται, άφ' ε­

νός,με τους διαφόρους διεθνείς 'Οργανισμούς πού ασχολούνται με τα προβλή­

ματα της υγείας (Π.Ο.Υ.), της διατροφής (F.A.O.), της παιδείας (UNESCO) καί τής εργασίας (Δ.Ο.Ε.) καί, άφ' έτερου, με μή κυβερνητικές οργανώσεις.

Ό εκτελεστικός Διευθυντής τής UNICEF καταρτίζει κάθε χρόνο μια έκθεση μέ τον τίτλο: Ή κατάσταση τών παιδιών στον κόσμο. Στην τελευ­

ταία έκθεση του (1983) σημειώνονται οί πρόοδοι πού έγιναν, τά μέσα πού μπορούν να βελτιώσουν τήν κατάσταση (εμβόλια, θηλασμός, καθαρό νερό, τακτικές παρακολουθήσεις τής υγείας κλπ.) καί διατυπώνεται ή αισιόδοξη προοπτική, ότι υφίστανται δυνατότητες, νά μειωθεί ό υποσιτισμός καί ή θνησιμότητα τών παιδιών κατά 50% μέχρι τό 1990.

Στην Ελλάδα λειτουργεί "Εθνική 'Επιτροπή πού ασχολείται μέ το έργο τής UNICEF. Μέ διάφορα μέσα (π.χ. πώληση ευχετηρίων καρτών) πραγμα­

τοποιεί έσοδα, τά όποια, κατά τό πλείστον, διοχετεύονται στην κεντρική 'Οργάνωση ώς συμβολή για τήν εκπλήρωση τών σκοπών της. "Ενα ποσοστό όμως τών εσόδων αυτών χρησιμοποιείται για τά ελληνόπουλα. Οί ενισχύ­

σεις, πού παρέχονται στα παιδιά τών πόλεων καί τών χωριών, συνίστανται σέ παροχή βιβλίων καί είδών σχολικού εξοπλισμού, σέ προβολή ταινιών μορφωτικού χαρακτήρα, σέ οργάνωση κατάλληλων εκθέσεων, σέ ομιλίες, θεατρικές παραστάσεις κλπ.

IV. "Η προστασία τον παιδιού στην 'Ελλάδα

Ή μέριμνα για τό παιδί στή χώρα μας έχει τις ρίζες της στην 'Αρχαία Ελλάδα. Στην 'Αθήνα στόχος ήταν ή αρμονική ανάπτυξη σώματος καί πνεύ­

ματος καί ή προετοιμασία «καλών κάγαθών» πολιτών. Στή Σπάρτη δινόταν μεγαλύτερη προσοχή στή σωματική ανάπτυξη. 'Ακολουθούσαν ενα είδος ευγονικής πολιτικής (απόρριψη τών ελαττωματικών βρεφών) καί μια ειδική

Page 82: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Tò χρέος της κοινωνίας για το παιδί 241

αγωγή, πού κατευθυνόταν στη διάπλαση νέων κατάλληλων για την άμυνα της πατρίδας. Άλλα και στη βυζαντινή περίοδο διαπιστώνει κανείς φροντίδα ιδιαίτερη για τα παιδιά. Ή φιλανθρωπική δράση της 'Εκκλησίας εκδηλω­

νόταν, πρώτιστα, για τα παιδιά. Στο νεώτερο Ελληνικό Κράτος ή μέριμνα είναι, βέβαια, περισσότερο

συστηματική, άφοϋ καθιερώνεται και στα Συντάγματα. Ακόμα και τα Συν­

τάγματα της επαναστατημένης Ελλάδας (1822, 1823, 1827) περιλαμβάνουν διατάξεις για ορισμένη κατηγορία παιδιών, τα ορφανά πολεμιστών.

Στα σύγχρονα ελληνικά Συντάγματα, οι προστατευτικές διατάξεις για τα παιδιά είναι γενικότερες και ευρύτερες. Ά ν περιοριστούμε στο ισχύον Σύνταγμα τοΰ 1975, διαπιστώνουμε ότι:

Τό άρθρο 21 περιέχει τα έξης: Ή οικογένεια, ώς θεμέλιον της συντη­

ρήσεως και προαγωγής τοΰ έθνους, ώς και ό γάμος, ή μητρότης και ή παιδική ηλικία τελούν ύπό τήν προστασία τοΰ Κράτους. Πολύτεκνοι οίκογένειαι... δικαιούνται της ειδικής φροντίδος τοΰ Κράτους. Τό Κράτος... λαμβάνει ειδικά μέτρα προς προστασίαν τής νεότητος.

Τό άρθρο 16 καθιερώνει ώς υποχρεωτική τήν παιδεία για εννέα τουλά­

χιστον ετη, ενώ παράλληλα κατοχυρώνει τό δικαίωμα τής δωρεάν παιδείας, ή οποία επεκτείνεται και στην επαγγελματική εκπαίδευση.

Τό άρθρο 96 προβλέπει τή λειτουργία δικαστηρίων ανηλίκων για να προσαρμόζεται ή ποινική διαδικασία στα παιδιά, οι δε κυρώσεις για τα αδικήματα τους δέν είναι οί συνήθεις ποινές, αλλά κυρίως σωφρονιστικά μέτρα.

Έκτος από τις συνταγματικές κατοχυρώσεις, και ή νομοθεσία μας προ­

στατεύει τα παιδιά στους τομείς τής υγείας, τής εργασίας και τής προσβολής τής προσωπικότητας ή των συμφερόντων των παιδιών (ποινικές κυρώσεις κατά τών υπαιτίων).

Στην πράξη, μεγάλος αριθμός υπηρεσιών και οργανώσεων άσχολοΰνται μέ τα θέματα τοΰ παιδιού στην 'Ελλάδα. 'Αντικείμενα τής σχετικής μέριμνας είναι ή υγεία (ΠΙΚΠΑ), ή χριστιανική διαπαιδαγώγηση (κατηχητικά σχο­

λεία), ή ήθικοκοινωνική και πνευματική ανάπτυξη (χριστιανικές οργανώ­

σεις), ή προστασία τοΰ εργαζομένου παιδιοΰ (άγοριών­κοριτσιών), ή μέριμνα για τα προβληματικά, τά δυσπροσάρμοστα και τα ανάπηρα (απο­

κατάσταση), ή φροντίδα για τήν πρόληψη τών παιδικών ατυχημάτων (κυ­

κλοφοριακή αγωγή), ή ψυχαγωγία (παιδικό θέατρο), ή διαβίωση σέ υγιεινό περιβάλλον (παιδικές έξοχές­κατασκηνώσεις), ή εξωσχολική μόρφωση και άσκηση τοΰ σώματος (παιδικά βιβλία, προσκοπισμός, αθλητισμός), ή διευ­

κόλυνση τής εργαζόμενης μητέρας (παιδικοί σταθμοί), ή διαβίωση σέ ομα­

δικές συμβιώσεις τών παιδιών πού δέν έχουν οικογένεια (παιδουπόλεις, τε­

χνητές οικογένειες) κλπ. Για τό τελευταίο, αξίζει να αναφερθεί ή πρωτο­

16

Page 83: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

242 Σωτ. Ι. Άγαπητίδη

βουλία του καθηγητού Ί . Παπαζαχαρίου, ό όποιος οργάνωσε, τη δύσκολη περίοδο της εχθρικής κατοχής και του υποσιτισμού, τεχνητές οικογένειες και μέ πολλές προσπάθειες εξασφάλισε σέ απροστάτευτα και άπορα παιδιά υγιεινή στέγη, καλή διατροφή και ευχάριστο περιβάλλον.

Τήν τελευταία δεκαετία πυκνώθηκαν πολύ οι δραστηριότητες πού απο­

βλέπουν στην προστασία και στην προάσπιση τών συμφερόντων των παι­

διών. Συγκροτήθηκαν διάφορες οργανώσεις, πού αναπτύσσουν γόνιμη δράση για τή σωματική ανάπτυξη του παιδιού και τήν ήθικοκοινωνική τους δια­

παιδαγώγηση. 'Αρμόζει να μνημονεύσουμε σύντομα μερικές άπό τις οργα­

νώσεις αυτές: Ι. Το Πανελλήνιο Σωματείο Προστασίας Παιδιών Μαθητικής 'Ηλικίας.

Ιδρύθηκε το 1975 και έχει μέλη γονείς, κηδεμόνες και άλλα πρόσωπα, πού επιθυμούν να συμβάλουν στους σκοπούς της οργανώσεως. Ενδιαφέρεται για τήν υγεία, τή σωματική ακεραιότητα τών παιδιών, τήν καλή λειτουργία τών σχολείων, τήν εξωσχολική εκπαίδευση και ψυχαγωγία τών μαθητών, τήν πρόληψη τών παρεκτροπών (π.χ. άπό τή χρήση ναρκωτικών και τήν εγκληματικότητα), τήν περίθαλψη τών εγκαταλελειμμένων παιδιών, ακόμη και για τήν εξεύρεση εργασίας. Τους στόχους τους τό Σωματείο αυτό επι­

διώκει μέ ηθική και υλική συμπαράσταση και μέ ενέργειες στους αρμοδίους για βελτίωση κάθε κακής καταστάσεως πού διαπιστώνει (π.χ. ανθυγιεινό σχολικό κτίριο, ανεπάρκεια τοΰ εκπαιδευτικού προσωπικού).

Τό Σωματείο Προστασίας Παιδιών οργάνωσε πρόσφατα (8 'Απριλίου 1984) μια ημερίδα μέ θέμα: «Τό παιδί στο σχολείο και στην κοινωνία» και κατέληξε σέ αξιόλογα πορίσματα.

2. Το Χωρώ SOS. Μέ πρωτοβουλία της Κας Κλώντιας Κ. Κατσαρά συγκροτήθηκε στην Ελλάδα σωματείο, πού έχει προορισμό τήν προστασία παιδιών τα όποια στερήθηκαν τήν οικογένεια τους. 'Αποτελεί κλάδο μιας δι­

εθνούς οργανώσεως, Λού περιθάλπει παιδιά αυτής της κατηγορίας, δημιουρ­

γώντας ενα είδος τεχνητών οικογενειών, οί όποιες στηρίζονται σέ γυναί­

κες, οι όποιες παίζουν τό ρόλο μητέρας. Ή εξόρμηση άρχισε τό 1975. Τό 1977 θεμελιώθηκαν οί εγκαταστάσεις

στην περιοχή Βάρης της 'Αττικής σέ οικόπεδο πού παραχωρήθηκε άπό τό Δημόσιο. Ή λειτουργία ξεκίνησε τό 1979. Στεγάζονται ήδη 4 τέτοιες οικο­

γένειες μέ σύνολο 24 παιδιών ηλικίας 2­14 ετών, τα όποια εκπαιδεύονται και διαπαιδαγωγούνται κατάλληλα. Οί «μητέρες» έπιμορφώνονται σέ ειδικά σεμινάρια. Υπάρχει, μάλιστα, σκέψη να συσταθεί και Σχολή Μητέρων.

3. Τό "Ιδρυμα 'Ερευνών για το Παιδί. Δημιουργήθηκε τό Δεκέμβριο 1981 μέ σκοπό τή συντονισμένη έρευνα τών παραγόντων πού επηρεάζουν, άμεσα ή έμμεσα, τή σωματική, τή ψυχική και τήν κοινωνική υγεία του παι­

διού. Συγκρότησε μια ειδική Διαγνωστική Μονάδα (1983) μέ αποστολή να

Page 84: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Tò χρέος της κοινωνίας για το παιδί 243

να καταρτίζει και να εκτελεί προγράμματα, στα όποια λαμβάνουν μέρος επι­

στήμονες, πού μελετούν θέματα σχετικά με την παιδεία και την υγεία (παι­

δαγωγοί, παιδίατροι, παιδοψυχολόγοι κλπ.). 'Έτσι μπορεί, αφ' ενός, να γί­

νεται εξειδίκευση επιστημόνων καί, άφ' ετέρου, να παρέχεται τεκμηριωμένη πληροφόρηση στους ενδιαφερόμενους (γονείς, δασκάλους, επιστήμονες, κρατικούς λειτουργούς κλπ.). Πρώτο ερευνητικό πρόγραμμα πού τέθηκε σε εφαρμογή είναι ή μελέτη των αντιλήψεων για τα παιδιά άπό τήν ϊδρυση του νεωτέρου Ελληνικού Κράτους ως σήμερα. 'Επικεφαλής της προσπάθειας αυτής είναι ό καθηγητής Σπύρος Δοξιάδης, ό όποιος, ως υπουργός Κοινω­

νικών Υπηρεσιών (1977­1981), οργάνωσε διάφορες εξορμήσεις για τήν προστασία τών παιδιών άπό τό κάπνισμα, τή φθορά τών δοντιών, τα ατυχή­

ματα κλπ. 4. Το Παιδικό 'Εργαστήρι του Μουσείου Λαϊκής Τέχνης, όπου, με τήν

καθοδήγηση ειδικευμένων μουσειοπαιδαγωγών, τα παιδιά ­ μαθητές του δη­

μοτικού σχολείου υποκινούνται να μή παραμένουν μόνο παθητικοί δέκτες, όταν επισκέπτονται τό Μουσείο, άλλα και να αυτενεργούν σχεδιάζοντας ή κατασκευάζοντας διάφορα αντικείμενα. Στόχος είναι, πέρα άπό τήν εξοι­

κείωση με τό μουσειακό χώρο, ή καλλιέργεια τής αγάπης για τις πολιτιστικές αξίες τοΰ τόπου και ή δημιουργική απασχόληση πού είναι ταυτόχρονα ψυχαγωγική και διδακτική. Ή προσπάθεια αυτή άρχισε μόλις πέρυσι (1983), κι έτσι, χρονολογικά ακολουθεί ανάλογη εξόρμηση τοΰ Μουσείου Μπενάκη πού κάμποσα χρόνια τώρα προωθεί τέτοιο περίπου πρόγραμμα. Οι σχετικές ομιλίες πού γίνονται καί τα κατασκευάσματα πού φιλοτεχνούνται άπό τα παιδιά έχουν αποτυπωθεί σε κασέτες καί διαφάνειες. 'Ενδιαφέρον είναι ότι έγινε πρόταση άπό τό Μουσείο Μπενάκη για τή χρησιμοποίηση τους στα χωριά. Σύμφωνα μέ ορισμένες πληροφορίες, καί στο Πελοποννησιακό 'Εθνο­

γραφικό "Ιδρυμα (Ναύπλιο) γίνεται κάτι παρόμοιο μέ τό έργο αυτό τοΰ Μου­

σείου Μπενάκη καί τοΰ Μουσείου Λαϊκής Τέχνης. 5. Το παιδικό μουσικό πρόγραμμα τής ΕΡΤ. Ξεκίνησε πριν 8­9 χρόνια

καί αποβλέπει νά δίνει άπό τό ραδιόφωνο καί τήν τηλεόραση μουσική κα­

τάλληλη για παιδιά καί νά τα υποκινεί σε ενεργό συμμετοχή στις εκδηλώσεις. Ή προϊσταμένη τοΰ προγράμματος αύτοΰ Κα Φραγκίσκη Καρόρη, μαζί μέ ειδικευμένους μουσικοπαιδαγωγούς, καταρτίζει καί εκτελεί αξιόλογα προ­

γράμματα, πού τέρπουν καί διδάσκουν τα παιδιά, καθοδηγώντας τα σέ ενεργό δράση. "Ενα τέτοιο πρόγραμμα είναι τό τιτλοφορούμενο «ζωγραφίζοντας τή μουσική», όπου δίνεται οπτική εικόνα στα τραγούδια άπό τα παιδιά όχι μόνο τής κεντρικής περιοχής άλλα καί τής επαρχίας. 'Αξίζει, επίσης, νά σημειώ­

σουμε, ότι αυτή τήν εποχή (16 Μαρτίου μέ 30 Απριλίου) οργανώθηκε έκθεση παιδικής ζωγραφικής σέ συνεργασία μέ τό Δήμο 'Αθηναίων.

6. Τα παιδικά Θέατρα. 'Αναπτύσσονται, σέ αριθμό καί αντικείμενα, μέ

Page 85: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

244 Σωτ. Ι. Άγαπητίδη

πολύ γοργό ρυθμό και συμβάλλουν στην άνοδο του μορφωτικού και του ψυχαγωγικού επιπέδου τών παιδιών, όταν βέβαια οι παραστάσεις είναι εκεί­

νες πού προσιδιάζουν σε ανώριμα άτομα, τα όποια εύκολα επηρεάζονται τόσο προς τήν καλή όσο και προς τήν κακή πλευρά της ζωής.

V. Ή φροντίδα για το παιδί τοϋ χωριοϋ

Τα παιδιά πού ζουν και μεγαλώνουν σε μικρούς οικισμούς — χωριά και μικρές κωμοπόλεις — διαμορφώνουν διαφορετική οντότητα και νοοτροπία άπό τα παιδιά τών αστικών κέντρων καί, ακόμη περισσότερο, από τα παιδιά τών μεγάλων πόλεων. "Ας κάνουμε μια σύντομη αντιπαραβολή.

Τα παιδιά του χωριοϋ ζουν σε καλύτερο φυσικό και ηθικό περιβάλλον σε σύγκριση με τα παιδιά τών πόλεων, άλλα και υστερούν σέ άλλα σημεία.

Ή διαβίωση σέ πιο υγιεινό περιβάλλον, χωρίς ρύπανση καί χωρίς τους άλλους κινδύνους τών πόλεων, αποτελεί σπουδαία προϋπόθεση ύγιοΰς εξε­

λίξεως. Τήν καλή αυτή προϋπόθεση ενισχύει ή ισχυρότερη επίδραση πού έχουν επάνω στα παιδιά ή οικογένεια, ή εκκλησία καί τό σχολείο, γιατί είναι πιο άμεση ή επαφή μέ τους φορείς τους, πού έχουν γι' αυτά μεγάλο κύ­

ρος καί γόητρο. Ή επικοινωνία τους μέ τον στενό τοπικό κύκλο προσώπων — γνωστών καί σεβαστών — τά κάνει να αισθάνονται αυξημένα τα αισθή­

ματα σεβασμού καί υπακοής καί να διστάζουν να προβαίνουν σέ πράξεις ή ενέργειες πού αποδοκιμάζονται άπό τή μικρή κοινωνία.

Παράλληλα όμως τά παιδιά τοϋ χωριοϋ δεν έχουν τή δυνατότητα να αποκτήσουν αρκετές γνώσεις καί εμπειρίες, όπως συμβαίνει μέ τά παιδιά τών πόλεων. Οί γονείς είναι, κατά γενικό κανόνα, άνθρωποι μέ πολύ χαμηλή μόρφωση καί δέν άσχολοΰνται μέ τά παιδιά τους, άφ' ενός, γιατί είναι αμα­

θείς και, άφ' ετέρου, γιατί ό βιοπορισμός τους καταπονεί καί δέν έχουν περι­

θώρια για τέτοιες φροντίδες, πού συντείνουν στην πνευματική ανάπτυξη. 'Εξάλλου, στο χωριό δέν υφίστανται ευκαιρίες αύτομορφώσεως, γιατί λεί­

πουν οί βιβλιοθήκες, τά παιδικά περιοδικά καί πολλές φορές ή τηλεόραση καί ό κινηματογράφος. 'Αντίθετα, τά παιδιά τών πόλεων έχουν τή δυνατό­

τητα να έξελιχθοΰν καλύτερα καί ταχύτερα, γιατί ζουν καί μεγαλώνουν σέ περιβάλλον, πού είναι πιο προηγμένο άπό κοινωνική καί πνευματική άποψη. Τό στοιχείο αυτό αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα, όταν, βέβαια, δέν πα­

ρεμβάλλεται κάποια φθοροποιός παραμόρφωση. Οί γνώσεις καί οί εμπειρίες τών παιδιών αυτών είναι πλουσιότερες, άλλα

συνήθως ακατάστατες μέσα στο μυαλό τους. Ή πολυπραγμοσύνη καί ό πι­

θηκισμός όδηγοΰν σέ επιπολαιότητες, ενώ ή ζωή μέσα στην καταναλωτική κοινωνία καί σέ μια ατμόσφαιρα ευδαιμονισμού κάνει τά παιδιά να είναι ευάλωτα στις ηδονιστικές απολαύσεις (κάπνισμα, ναρκωτικά κλπ.) καί

Page 86: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τό χρέος της κοινωνίας για το παιδί 245

να προσηλυτίζονται σε ιδέες, πού παραγνωρίζουν ή υποβαθμίζουν τις εθνικές αξίες.

Υπάρχει, κατά συνέπεια, σοβαρό χάσμα ανάμεσα στις δύο κατηγορίες παιδιών — τών χωριών και τών πόλεων — πού πρέπει να γεφυρωθεί, ώστε να αποκατασταθεί κάποια κοινωνική ισορροπία. Συντελεστικό μέσο για το σκοπό αυτό είναι οί μαθητικές ανταλλαγές στη διάρκεια τών διακοπών, ώστε τα παιδιά τών πόλεων νά ζήσουν σέ χωριά και τα χωριατόπουλα να ζήσουν σέ πόλεις, γιά νά πάρει ή κάθε μια ομάδα ο,τι δέν της έδωσε τό περιβάλλον της.

Γιά τα παιδιά τών χωριών, ειδικότερα, χρειάζεται μεγάλη προσοχή στην προσπάθεια νά καλυφθούν τα κενά τών γνώσεων και τών εμπειριών τους, γιατί υπάρχει κίνδυνος αρνητικών και φθοροποιών επιδράσεων, αν δέν αναληφθεί υπεύθυνα ή καθοδήγηση στην επιλογή τών στοιχείων πού συντελούν στην ανάπτυξη τοΰ πνευματικού ορίζοντα.

Τό Κράτος, βέβαια, έχει τήν πρωταρχική ευθύνη γιά τή φροντίδα αυτή με συμπαραστάτες διάφορες δημόσιες και ιδιωτικές οργανώσεις, πού συγ­

κροτούνται γιά νά συμβάλουν στό σκοπό αυτό. Παράγοντες, πού μπορούν νά συντελέσουν στή διαπαιδαγώγηση τών παιδιών τοΰ χωριού και τή διεύρυν­

ση τοΰ φάσματος τών γνώσεων τους, είναι, ανάμεσα σέ άλλους, και οί έξης: 1. Τό καλό έμψυχο και άψυχο περιβάλλον τοΰ σχολείου. Οί φωτισμέ­

νοι και αφοσιωμένοι στό έργο τους δάσκαλοι εΐναι εκείνοι πού πλάθουν τήν ψυχή τών παιδιών και θεμελιώνουν ισχυρές εθνικές ρίζες. Άλλα καί τό κτίριο τοΰ σχολείου μέ τον εξοπλισμό του βοηθεΐ στή διαμόρφωση ευχά­

ριστου κλίματος, μέσα στό όποιο γονιμοποιούνται καλύτερα οί μεταδιδό­

μενες γνώσεις. Γι' αυτό πολύτιμη θεωρείται ή φροντίδα γιά συγχρονισμένο καί υγιεινό σχολικό κτίριο και θεάρεστες οί δωρεές — ατομικές ή ομαδικές — εκπαιδευτηρίων καί εποπτικών μέσων διδασκαλίας.

2. Ή εξωσχολική μέριμννα γιά επιμόρφωση, ψυχαγωγία, ήθικοκοινω­

νική διαπαιδαγώγηση, άσκηση τοΰ σώματος κλπ. Τά κέντρα επιμορφώσεως στα οποία συμπληρώνονται οί σχολικές γνώσεις καί καλλιεργοΰνται διά­

φορες ερασιτεχνικές επιδόσεις, μποροΰν νά συμβάλουν στην ανάπτυξη τών ικανοτήτων καί τήν αποκάλυψη κλίσεων καί ταλέντων. Οί προσκοπικές καί οί αθλητικές οργανώσεις αναπτύσσουν τήν αυτενέργεια καί τή σωματική διάπλαση. Ή φιλοξενία σέ παιδικές κατασκηνώσεις καλλιεργεί τό πνεύμα της αλληλεγγύης καί της αλληλοβοήθειας, παράλληλα μέ τήν παρεχόμενη ψυχαγωγία. Τό παιδικό θέατρο, όταν προσφέρει κατάλληλες γιά τό παιδί παραστάσεις, αποτελεί αξιόλογο ψυχαγωγικό καί μορφωτικό παράγοντα της αναπτύξεως τών παιδιών.

3. Ή εκκλησία καί οί χριστιανικές οργανώσεις μποροΰν νά ενισχύσουν τό έργο της προστασίας τών παιδιών τοΰ χωριοΰ κατά δύο τρόπους: Ά φ '

Page 87: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

246 Σωτ. Ι. Άγαπητίδη

ενός, μέ τη συστηματική ήθικοχριστιανική διαπαιδαγώγηση καί, άφ' έτερου, με υλική ενίσχυση κατά άμεσο ή έμμεσο τρόπο. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα κατηχητικά σχολεία, τα όποια χρειάζεται να είναι καλά οργα­

νωμένα και να φροντίζουν να προσελκύουν τα παιδιά. Στή δεύτερη κατηγορία εντάσσονται οι χρηματοδοτήσεις έργων πού ενδιαφέρουν τα παιδιά (π\χ. παιδική χαρά), ή παροχή χρηματικών ενισχύσεων στα άπορα καί ή χορήγηση εφοδίων εκπαιδεύσεως, όπως είναι ό σχολικός εξοπλισμός καί, ειδικότερα, τα εποπτικά μέσα διδασκαλίας.

4. Οί εθελοντικές 'Οργανώσεις, πού τάσσουν για σκοπό τους τήν προστασία των παιδιών του χωριού. Στις οργανώσεις αυτές πρωτοστατούν συνήθως γυναίκες, γιατί άπό τή φύση της ή γυναίκα αισθάνεται πιο βαθειά τήν αγάπη καί τήν στοργή για το παιδί. Το μητρικό φίλτρο προεκτείνεται σέ ευρύτερο περιβάλλον καί, ειδικότερα, στα χωριά, όπου είναι καί οί μεγαλύτερες ανάγκες για υλική συνδρομή καί ηθική διαπαιδαγώγηση. Οί επισκέψεις, οί ομιλίες καί οί παροχές υλικών μέσων διαδραματίζουν σοβαρό ρόλο προς όφελος των παιδιών καί, ιδιαίτερα, όσων οί ανάγκες είναι μεγα­

λύτερες λόγω στερήσεων, ελλείψεως οικογενείας ή παθήσεων κλπ. Άξιο­

σύστατη είναι ή συνεργασία καί μέ τους τυχόν υφισταμένους συλλόγους γονέων.

5. Ή υιοθεσία χωριών άπό πόλεις μέ σκοπό τήν υποβοήθηση των κατοίκων καί, ειδικότερα, τών παιδιών να αποκτήσουν πρόσθετα μέσα για τήν αντιμετώπιση τών αναγκών καί τών δυσκολιών πού συναντούν. Ό θεσμός της υιοθεσίας έχει αναπτυχθεί σέ πολλές χώρες καί έδωσε θετικά αποτελέσματα όσες φορές οί πόλεις, πού υιοθετούν, ανέλαβαν το σχετικό έρ­

γο ενσυνείδητα καί φιλοδόξησαν να προστατεύσουν καί να προαγάγουν τα χωριά πού υιοθέτησαν.

Μέ τα παραπάνω μέσα μεταφέρονται στα χωριά οί καλές πλευρές τοΰ πολιτισμού τών αστικών κέντρων καί δημιουργούνται συνθήκες για πλη­

ρέστερη κοινωνική υπόσταση. "Ετσι, τα παιδιά τοΰ χωριού καί πιο πολύ άπ' όλα οί μαθητές, γίνονται περισσότερο αποτελεσματικοί συντελεστές για τήν πρόοδο, τή δική τους, της μικρής πατρίδας τους, αλλά καί όλης της Πολιτείας.

"Οταν μεγαλώνουν τα παιδιά τοΰ χωριού σέ υγιές περιβάλλον καί λαμ­

βάνουν τήν πρέπουσα μόρφωση καί επιμόρφωση, δημιουργείται μια μεγάλη δεξαμενή ανθρώπινου δυναμικοΰ, άπό τήν όποια το "Εθνος αντλεί τήν ισχύ του.

Στην Ελλάδα, έχει ευτυχώς συνειδητοποιηθεί αρκετά ή σημασία της κοινωφελούς δράσεως γιά τήν πρόοδο τών χωριών καί του παιδικοΰ πληθυ­

σμού τους, όπως φαίνεται άπό το συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον τοΰ Κρά­

τους καί τών διαφόρων 'Οργανώσεων.

Page 88: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Tò χρέος της κοινωνίας γιά το παιδί 247

Οί πρόσφατες εξορμήσεις του Κράτους για την οικιστική αναβάθμιση των μικρών οικισμών μέ την δημιουργία τεχνικής υποδομής (συγκοινωνίες, ύδρευση, αποχέτευση κλπ.), τον σχεδιαζόμενο εμπλουτισμό τών κοινωνικών λειτουργιών (συγχρονισμένα σχολικά κτίρια, κέντρα υγείας και πρόνοιας, οργάνωση αθλητισμού κλπ:) και τήν επιδιωκόμενη προώθηση του πολιτι­

στικού επιπέδου (βιβλιοθήκες, αίθουσες κινηματοθεάτρου), αν υλοποιηθούν μέ υγιείς βάσεις, θα βοηθήσουν, ασφαλώς, στην άνοδο τής μορφωτικής και πολιτιστικής στάθμης και τών παιδιών τών ελληνικών χωριών.

Ανάμεσα στις οργανώσεις, πού φροντίζουν συστηματικά γιά τήν προ­

στασία του παιδιού, υφίσταται μία πού έταξε αποστολή της τήν αρωγή και τήν πρόοδο τών παιδιών τής ελληνικής υπαίθρου καί, ιδιαίτερα, τών μαθητών τών μικρών οικισμών. Είναι τό Σωματείο «Οί έν Χριστώ Φίλοι τών Μαθη­

τών του Χωριού», μέ τό όποιο καί θα ασχοληθούμε.

VI. Ή δράση τον Συνδέσμου «ΟΙ εν Χριστώ Φίλοι τών Μαθητών του Χωρίου »

Ό Σύνδεσμος αυτός ιδρύθηκε στις 31 Μαΐου 1957 μέ τήν επιδίωξη να έλθει αρωγός στους μαθητές απομακρυσμένων χωριών καί, ειδικότερα, τών ορεινών γιά να μή αισθάνονται εγκαταλελειμμένοι. 'Ιδιαίτερη σημασία εδόθη στην προστασία τών παιδιών τών χωριών πού πλήγηκαν aitò τους σεισμούς.

'Αντικειμενικός σκοπός τοΰ Σωματείου εϊναι ή συμβολή του στην ανύ­

ψωση τοΰ βιοτικού καί τοΰ πολιτιστικού επιπέδου τών μαθητών τοΰ χωριού, πράγμα τό όποιο προσπαθεί να τό επιτύχει μέ όση βοήθεια μπορεί να δώσει, τόσο πνευματική όσο καί υλική. Δέν αύταπατάται, βέβαια, γιά τις δυνατό­

τητες του καί γιά τήν έκταση τής αρωγής του, αφού οί ανάγκες είναι πολύ μεγάλες καί τα μέσα πού είναι δυνατό να διαθέσει ό Σύνδεσμος περιορισμένα. Γι' αυτό αντιλαμβάνεται τό ρόλο του συμπληρωματικό τοΰ έργου τών υπευ­

θύνων φορέων, δηλαδή τοΰ Κράτους καί τών αρμοδίων 'Οργανώσεων, πού εϊναι σέ θέση να αναλάβουν τό κύριο βάρος.

Οί ιδρυτές καί οί εκάστοτε επικεφαλής τοΰ Συνδέσμου καταβάλλουν υπεράνθρωπες προσπάθειες για να ανταποκριθούν στην αποστολή πού ανέλαβαν εθελοντικά.

Κατορθώνουν καί εμπνέουν ευρύτερο κύκλο προσώπων, κυρίως γυναι­

κών, οί οποίες αντιμετωπίζουν τό έργο τους κατά τρόπο ιεραποστολικό. Μεγάλη υπήρξε ή συμβολή στην όλη οργάνωση καί λειτουργία τοΰ Συνδέ­

σμου τής πρώτης προέδρου καί τώρα επιτίμου Κυρίας Έλβίρας Πιπινέλη, τής οποίας τήν προσπάθεια συνεχίζει επάξια ή σημερινή πρόεδρος Κυρία Πέπη Μίληση.

Ό Σύνδεσμος τών Φίλων τοΰ Μαθητού τοΰ Χωριού εδρεύει στην Αθήνα,

Page 89: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

248 Σωτ. Ι. 'Αγαπητίδη

άλλα έχει συγκροτήσει και παραρτήματα. 'Επί του παρόντος τέτοια παραρ­

τήματα έχουν συσταθεί στή Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά. Ή δραστη­

ριότητα τόσο του Κέντρου όσο και των Παραρτημάτων είναι άξια κάθε έξάρσεως. Για να περιορισθώ στο Παράρτημα τοϋ Πειραιά, σημειώνω, ότι οί ύπεύθυνες­έθελόντριες κυρίες, μολονότι διαθέτουν περιορισμένες δυνα­

τότητες, κατορθώνουν να κινητοποιούνται πολύ αποδοτικά μέ ηθικά (επι­

σκέψεις, παραινέσεις) και υλικά μέσα (ενισχύσεις κυρίως σε είδη). 'Αναλυτικότερα, οί τρόποι δράσεως του λαμπρού αύτοϋ Σωματείου είναι

κυρίως οί έξης: 1. Επισκέψεις σε χωριά για να γίνεται άμεση επαφή μέ τα παιδιά τοϋ

τόπου καί τους δασκάλους τους. Ή επαφή αυτή δημιουργεί δεσμούς, συμ­

βάλλει στην αμοιβαία εμπιστοσύνη, στην αξιοπιστία για τις υποδείξεις καί παραινέσεις πού γίνονται, δίνει ευκαιρία για ανάπτυξη θεμάτων πού ενδια­

φέρουν τά παιδιά μέ ομιλίες πού κάνουν οί επισκέπτες κλπ. Προτίμηση δίδεται στα χωριά πΌύ αξίζουν περισσότερη προσοχή, γιατί εϊναι απομακρυ­

σμένα, ακριτικά, ορεινά, πολύ φτωχά ή ταλαιπωρημένα άπό θεομηνίες. 2. Παροχή υλικής βοήθειας όσο τό δυνατό πιο ουσιαστικής, κατάλλη­

λης για τήν ικανοποίηση αναγκών τών φτωχών μαθητών. Προέχουν, βέβαια, οί ενισχύσεις οί σχετικές μέ τήν εκπαίδευση, όπως είναι τά βιβλία, τετρά­

δια καί άλλα σχολικά είδη. Προσφέρεται, συχνά, σχολικός εξοπλισμός για τή βελτίωση τών συνθηκών της διδασκαλίας. Πολύ συνηθισμένη παροχή είναι ή χορήγηση ειδών ιματισμού καί υποδήσεως. Ή αγαθοεργός δραστη­

ριότητα επεκτείνεται καί στον τομέα της ψυχαγωγίας μέ τον εφοδιασμό τοΰ σχολικού χώρου μέ «παιδική χαρά» καί τήν προσφορά μέσων καί οργάνων αθλήσεως (π.χ. μπάλλες ποδοσφαίρου).

3. Οί πόροι τοϋ Συνδέσμου προέρχονται άπό διάφορες πηγές, ανάμεσα στις όπΐ>ΐες τήν πρώτη θέση καταλαμβάνουν οί συνδρομές τών μελών καί οί δωρεές μελών καί τρίτων. Οί δωρεές αυτές είναι εϊτε σε χρήμα εϊτε σε εϊδη για να διανεμηθοΰν στα παιδιά. Οί μή χρηματικές δωρεές περιλαμβάνουν καί τή διάθεση μέσων πού εξυπηρετούν τό έργο. Μιά τέτοια χειρονομία γίνεται μέ τήν παροχή μεταφορικών μέσων πού χρησιμοποιούνται για τήν προώθηση στα χωριά τών ειδών πού πρόκειται να διανεμηθούν.

Οί μαθητές τοΰ χωριού, οί γονείς τους καί οί δάσκαλοι τους πολύ εκτιμούν τις ενισχύσεις πού τους παρέχονται. Τήν ευγνωμοσύνη τους εκ­

δηλώνουν σέ επιστολές πού στέλλουν στα γραφεία τοΰ Συνδέσμου. Διάβασα μερικά τέτοια γράμματα καί εντυπωσιάστηκα. "Ετσι, ένας δάσκαλος γράφει: Μέ τις παροχές σας σέ σχολικά εϊδη δε βοηθοΰνται μόνο οί μαθητές, αλλά καί οί δάσκαλοι, γιατί διευκολύνονται στο έργο τους, όταν τά παιδιά έχουν τετράδια, βιβλία κλπ. "Ενας άλλος, βλέποντας ότι ό Σύνδεσμος είναι πρόθυ­

μος νά ικανοποιεί όσες ανάγκες τών σχολείων μπορεί, απευθύνεται στην

Page 90: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Tò χρέος της κοινωνίας για το παιδί 249

Πρόεδρο, ευχαριστώντας για τους τόμους της εγκυκλοπαίδειας πού εστά­

λησαν στο σχολείο, άλλα και παίρνει το θάρρος για να ζητήσει συμπλήρωση της δωρεάς, ένα επιπλο­βιβλιοθήκη για να τοποθετηθούν οί τόμοι της εγκυ­

κλοπαίδειας και να προφυλαχθούν άπό τή φθορά πού εΐναι αναπόφευκτη, όταν μένουν τα βιβλία διαρκώς πάνω στα τραπέζια!

Ό Σύνδεσμος, γιά λόγους γενικότερης σκοπιμότητας, οργανώνει συνε­

στιάσεις, απογευματινές συγκεντρώσεις και θεατρικές παραστάσεις. Κάθε χρόνο, εξάλλου, καταρτίζει και εκτελεί ενα πρόγραμμα «Εβδομάδας Πνευ­

ματικών και Πολιτιστικών Εκδηλώσεων». Το τελευταίο πρόγραμμα πού είχε διάρκεια εξι ήμερων (8­13 'Απριλίου

1984) περιέλαβε τα έξης: α) λειτουργία στή Μητρόπολη 'Αθηνών, κατά την οποία ιεροκήρυκας, στο κήρυγμα του, υπογράμμισε τους σκοπούς της «εβδομάδος», β) εκλεκτή θεατρική παράσταση στο θέατρο «Βρετάννια», γ) διάλεξη στην 'Αρχαιολογική Εταιρεία μέ θέμα «Το χρέος της Κοινω­

νίας γιά τό μαθητή του χωριού», δ) διήμερο προετοιμασίας δεμάτων και μετάβαση σέ χωριά γιά τή διανομή τους, και ε) συγκέντρωση μελών και φίλων τοϋ παραρτήματος Πειραιώς μέ σκοπό τήν έγγραφη μελών και τήν προώθηση τοϋ έργου τοϋ Συνδέσμου.

'Αναμφισβήτητα είναι αξιέπαινη ή προσπάθεια αυτή. 'Αξίζει να ενι­

σχυθεί γιά να επεκταθεί ή κοινωφελής δράση τοϋ Συνδέσμου σέ ευρύτερο φάσμα.

Page 91: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΘΕΟΧΑΡΗ Χ. ΚΕΣΣΙΔΗ Καθηγητή 'Ινστιτούτου Φιλοσοφίας της 'Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ

«ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ «ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΖΩΗ» ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ι. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις. Ό γνωστός σοβιετικός κλασσικός φιλόλογος Β. Ν. Γιάρχο δημοσίευσε άρθρο στη συλλογή «Ή αρχαιότητα και ή σύγχρονη εποχή» με τον παράδοξο τίτλο «Υπήρχε άραγε στους αρ­

χαίους Έλληνες συνείδηση;»1. Εξετάζοντας αυτό το ζήτημα στην αττική τραγωδία, ό Β. Ν. Γιάρχο κατέδειξε, ότι ή ηθική γλώσσα τών Ελλήνων τοϋ 5ου αιώνα π'.Χ. δέν παρουσιάζει αξιοσημείωτη διαφορά ανάμεσα στή «συ­

νείδηση» και τη «σύνεση», και ότι οι ήρωες του Αισχύλου, τοϋ Σοφοκλή και του Ευριπίδη περισσότερο μιλούν για συναίσθηση (τοϋ πεπραγμένου), για «αίσχος» και «αισχύνη» παρά για τύψη συνείδησης. Τήν ανάλυση του ό συγγραφέας ολοκληρώνει μέ τό συμπέρασμα: «Ή συνείδηση... δέν φαίνε­

ται να χρειάζεται τόσο στους ίδιους τους ήρωες της αρχαιοελληνικής τρα­

γωδίας, όσο στους δημιουργούς της»2. Δημιουργείται ή εντύπωση πώς στό ερώτημα πού έθεσε στον τίτλο τοϋ άρθρου ό Β. Ν. Γιάρχο έδωσε, στην ου­

σία, αρνητική απάντηση. Μέ αυστηρή κριτική αντιμετώπισε τον Β. Ν. Γιάρχο άπό τις σελίδες

τοϋ περιοδικού «Ή φιλολογική Γεωργία» ό γνωστός Γεωργιανός φιλόσο­

φος Γκ. Ντ. Μπαντζελάτζε. Έχοντας ώς αφετηρία τό ότι δέν υπάρχει λαός, και μάλιστα πολιτισμένος, πού να μήν έχει τό αίσθημα τής συνείδησης, ό Γκ. Ντ. Μπαντζελάτζε παρατηρεί: «Τό φαινόμενο τής συνείδησης μπορεί, γενικά, να μήν είναι ακόμα αισθητό στην καλλιτεχνική ή τή θεωρητική σκέψη, ωστόσο άπό δω δέν προκύπτει, ότι αυτό τό φαινόμενο δέν υπάρχει στην πραγματικότητα... Πρέπει νά διακρίνουμε τή γένεση τοϋ αισθήματος

1. Β. Ν. Γιάρχο. 'Υπήρχε άραγε στους αρχαίους Έλληνες συνείδηση; (Για τήν απει­

κόνιση του άνθρωπου στην αττική τραγωδία). Στο βιβλίο «Ή αρχαιότητα και ή σύγχρονη εποχή. Στα 80χρονα τοϋ Φ. Α. Πετρόφσκι». Μ., 1972, σελ. 251­264.

2. Στό ίδιο, σελ. 263.

Page 92: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«Θεωρία» και «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 251

της συνείδησης άπο τη γένεση της έννοιας της συνείδησης»3. Πιο κάτω ô συγγραφέας αναφέρεται στο Δημόκριτο, πού πρώτος χαρακτήρισε το φαι­

νόμενο της συνείδησης («Αυτός πού κάμνει το έπονεΐδιστο πρέπει, πριν άπ' όλα, να ντρέπεται τον εαυτό του»), επίσης στο Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη, πού συστηματικά ανέλυσαν την έννοια της συνείδησης4.

'Από τα παλιά χρόνια παραδέχονταν ότι οι αρχαίοι "Ελληνες, δπου ανήκουν ώς «πατέρες της ιστορίας» Ηρόδοτος και Θουκυδίδης, διακρίνον­

ταν περισσότερο άπό κάθε άλλο αρχαίο λαό για τήν ιστορική της σκέψη. "Οπως λέγει ό W. Schadewaldt: «Ή ικανότητα των Ελλήνων νά σκέφτονται ιστορικά και νά γράφουν ιστορία ήταν θεμελιωμένη στην ουσία τοΰ μεγα­

λοφυούς αυτού λαού»5. Γι' αυτό ή προσπάθεια νά αρνηθεί κανείς τήν ιστο­

ρική σκέψη στο λαό, στον όποιο χρωστάμε τον ϊδιο τον όρο «ιστορία», τις βάσεις της ιστορικής επιστήμης, τα πρώτα σημαντικά ιστορικά έργα, ακόμα και τή μούσα της ιστορίας — τήν Κλειώ — είναι δυνατό νά φανεί παράδοξη, αν όχι παράλογη. Όμως, παρά τους ισχυρισμούς ορισμένων επιστημόνων, ό άνθρωπος της ελληνορωμαϊκής κοινωνίας αποτελούσε φαινόμενο άνιστο­

ρικό, παθητικό και μή δημιουργικό: «Ό αρχαίος άνθρωπος τείνει με όλους τους τρόπους νά αντιπαραθέσει τον εαυτό του στην ιστορία», στην κίνηση της προς τα μπρος6. Κατανοώντας κυκλικά τον χρόνο, θεωρούσε τήν ιστορία ώς αιώνια επανάληψη των ίδιων και των αυτών γεγονότων και φαινομένων. Συνέπεια του μή ιστορικού τρόπου σκέψης είναι ότι τους αρχαίους "Ελληνες λίγο τους απασχολούσε το παρελθόν: «Για τους κλασσικούς της ελληνικής φιλοσοφίας (Πλάτων, 'Αριστοτέλης) ή ιστορία αποτελούσε μέρος της Φύσης, πνευματική ζωή «άνιστορική», γι' αυτό γενικά οί Έλληνες λίγο ενδιαφέ­

ρονταν για το παρελθόν τους»7. 'Ωστόσο, είναι γνωστό ότι στον Ηρόδοτο

3. Γκ. Ντ. Μπαντζελάτζε. 'Υπήρχε άραγε στους αρχαίους "Ελληνες συνείδηση; «Φι­

λολογική Γεωργία». Τιφλίδα, 1977, αρ. 10, σελ. 92. 4. Στο ίδιο, σελ. 92­93. 5. Die Anfànge der Geschichtschreibung beiden Griechen. — W. Schadewaldt. «Die

Antike», B. ­ Lpz., 1934, Bd. X., Hf. 2, σ. 144. 6. Βλ. M. Eliade. Cosmos and History: The Myth of the Eternal Return. Ν. Y., 1959,

p. 85. Σύμφωνα μέ τή γνώμη ενός τέτοιου αυθεντικού έπιστήμονα­έλληνιστή, όπως ό ΟΥ. Βιλάμοβιτς­Μιόλλεντορφ, οί αρχαίοι Έλληνες, πού στερούνταν τήν ιστορική σκέψη, δέν έχουν, στην ουσία, καμιά σχέση μέ τήν ιστορική επιστήμη (βλ. U. Wilamowitz­Mòllen­

dorff. Die griechische Literatur des Altertums. 3 Auff. Berlin = Leipzig, 1924, s. 4. 7. Β. Β. Μπιτσκόφ. Ή αισθητική τοΰ Φίλωνα τοΰ Άλεξανδρέως.— «'Αγγελιαφόρος

της αρχαίας ίστορίας», Μ., 1975, άρ. 3, σελ. 60. «...οί Έλληνες λίγο ενδιαφέρονται για το παρελθόν τους (τό παρελθόν γι' αυτούς γίνεται αμέσως μύθος, χάνει τήν πραγματική σημασία)». Δέν είναι, ωστόσο, σαφές μέ ποιόν τρόπο τό παρελθόν της «'Αθηναίων πολι­

τείας» έγινε στά μάτια τοΰ 'Αριστοτέλη πού τήν έγραψε μύθος καί έχασε τήν πραγματική σημασία. Βλ. τό ίδιο: Ή αισθητική της νεότερης αρχαιότητας, Μ. 1981, σελ. 23.

Page 93: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

252 Θεοχύρη Χ. Κεσσίδη

σκοπός της συγγραφής (όπως δείχνεται στην αρχή τοϋ έργου του) είναι ακριβώς ή επιθυμία, ώστε «να μή ξεθωριάσει με τα χρόνια ο,τι έγινε από τους ανθρώπους, μήτε έργα μεγάλα και θαυμαστά, πραγματοποιημένα άλλα από τους Έλληνες και άλλα άπό τους βαρβάρους να μείνουν άγνωστα»7".

'Ορισμένοι επιστήμονες θεωρούν, ότι «ή αποκάλυψη τοϋ ανθρώπου», της προσωπικότητας και ελευθερίας του8, και «ή δημιουργία τοϋ ιδανικού τοϋ ανθρώπου... αποτελεί κοσμοϊστορική προσφορά της αρχαίας σκέψης και της αρχαίας καλλιτεχνικής δημιουργίας»9. "Αλλοι, αντίθετα, υποστηρί­

ζουν, ότι οι αρχαίοι Έλληνες, όντας άνθρωποι τοϋ δουλοχτητικοΰ συστή­

ματος και διακρινόμενοι για τον «πλαστικό» χαρακτήρα κοσμοαντίληψης, δεν γνώριζαν τήν ιδέα της προσωπικότητας και της ελευθερίας, θεωρώντας τον άνθρωπο αποκλειστικά ώς ζωντανό σώμα και μή αναγνωρίζοντας σ' αυτόν πνευματικό βάθρο. Κατά τα λεγόμενα τοϋ Α. Φ. Λόσεφ, «...στον άνθρωπο της δουλοχτητικής κοινωνίας πρέπει να ήταν εντελώς ακατανόητα ή προσωπικότητα σ' όλες τις άρτιες εκδηλώσεις της, και ή άνθρώπϊνη κοινωνία στην κοινωνική της ουσία. Ό άνθρωπος της δουλοχτητικής κοι­

νωνίας όφειλε οπωσδήποτε να καταλαβαίνει το κάθε τι στον κόσμο εϊτε ώς πράγμα, ώς φυσικό σώμα, ή ώς ζωντανή ύπαρξη άλογη και χωρίς προσωπι­

κότητα»10. Ή αρχή της δουλείας, κατά τή γνώμη τοϋ Α. Φ. Λόσεφ, εξηγεί γιατί «ή κλασσική αρχαιότητα ήταν πλαστική και αρνείται απόλυτα κάθε τι τό υποκειμενικό, τό πνευματικό...»11. Ή ενότητα δουλείας και πλαστικής κάνουν τήν αρχαία κοινωνία δυσκίνητη, νωθρή, άγαλμο­στατική, στερημένη άπό τή δημιουργική έξαρση και τό αίσθημα τοϋ ίστορισμοϋ: «Ή αρχαιό­

τητα, συμπεραίνει ό Α. Φ. Λόσεφ, ιδιαίτερα ή κλασσική εποχή, δεν είναι ιστορική, άλλα άνιστορική. Είναι αστρονομική, όμως καθόλου δεν έχει αίσθημα ιστορικό. Τό αίσθημα τοϋ ίστορισμοϋ δημιουργήθηκε με τό Χρι­

στιανισμό»12. Κατά τήν άποψη μας, ή πολυπλοκότητα και ή σπουδαιότητα τοϋ ελληνικού πολιτισμού, ιδιαίτερα ό πλοϋτος και ή πρωτοτυπία των ιδεών της ελληνικής φιλοσοφίας, νομιμοποιοϋν τήν ύπαρξη διάφορων (συμπερι­

λαμβανομένων και αντίθετων) ερμηνειών του και άποτελοϋν τή βάση για τήν πιο βαθιά και ολόπλευρη κατανόηση του. Εννοείται ότι ή πολυμορφία τών απόψεων αναφορικά με κάποιο αντικείμενο δε σημαίνει ότι οί απόψεις

7α. Μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη. 8. Βλ. W. Taeger. Paideia. Bd. I, Berlin = Leipzig, 1934, s. 13. 9. Ι. Μ. Τρόνσκι. Ή ιστορία της αρχαίας αισθητικής, Λ. 1947, σελ. 11.

10. Α. Φ. Λόσεφ. Ιστορία της αρχαίας αισθητικής (πρώιμη κλασσική περίοδο). Μ. 1963, σελ. 35. Βλ. επίσης σελ. 54, 55, 60, 61, 87.

11. Στο ίδιο σελ. 62, 75. 12. Στο ίδιο.

Page 94: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«Θεωρία» και «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 253

αυτές είναι εξίσου αληθινές. Ή θέση συνίσταται στο ότι ή έντονη εξέταση των προβλημάτων του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και το αυξημένο ενδια­

φέρον για τις διαφορετικές πλευρές του, πού παρατηρείται στις μέρες μας, προσδίδουν στο ζήτημα της πολιτιστικοϊστορικης σημασίας της αρχαιο­

ελληνικής φιλοσοφίας ιδιαίτερη οξύτητα. Στή μελέτη μας εξετάζεται το πρόβλημα τής «θεωρίας» και τοϋ «θεω­

ρητικού βίου» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία τής κλασσικής περιόδου.

II. Ή ελληνική «θεωρία» και ή σύγχρονη εποχή. Άπό καιρό επικρα­

τεί ή αντίληψη, ότι ή επίδραση του αρχαίου πολιτισμού στή συνείδηση τοΰ ευρωπαίου αποδείχτηκε τόσο βαθιά καί ισχυρή, ώστε «οι ίδιες οι μορφές τής ζωής του, τα ιδανικά καί οί σκέψεις είναι σέ σημαντικό βαθμό αρχαία»13. Ωστόσο, τό ποσοστό αλήθειας πού περιέχει ή διατύπωση αυτή, φαίνεται υπερβολικό. Μ' άλλα λόγια, ό αρχαίος "Ελληνας έβλεπε τον κόσμο ουσια­

στικά διαφορετικά άπ' ό,τι εμείς — οί άνθρωποι τής έπιστημονικοτεχνικής επανάστασης. Καί ή σχέση τοΰ Έλληνα «φυσικού» με τή φύση ήταν δια­

φορετική άπ' ό,τι τοΰ φυσικού των ήμερων μας. Ό πρώτος ενατένιζε τή φύση, άρκούμενος στις άπλες παρατηρήσεις των φαινομένων με σκοπό τή «θεωρητική» τους κατανόηση. Ή τέτοιου είδους γνώση λογιζόταν πολύτιμη. Ό σημερινός φυσικός θέτει ώς στόχο του τή χρησιμοποίηση τής γνώσης των φαινομένων καί των δυνάμεων τής φύσης, απορρίπτοντας τήν ένατενι­

στική εξέταση τοΰ κόσμου καί εκτιμώντας τις επιστημονικές θεωρίες ανά­

λογα μέ τήν πρακτική τους σημασία. Κοντολογής, ό αρχαίος Έλληνας ήταν «θεωρός» εκτιμώντας τις αφηρημένες δομές αυτές καθ" εαυτές· ή επιστήμη του, ή φυσική φιλοσοφία ήταν ένατενιστική. Ό σύγχρονος άνθρωπος είναι «πρακτικός»: ή επιστήμη του είναι εμπράγματη, αποσκοπεί κυρίως στην άντικειμενοποίηση, πραγμάτωση των αποχτημένων γνώσεων, τήν τεχνολο­

γική πρόσληψη τοΰ εξωτερικού κόσμου14. Λόγω τοΰ θεωρησιακοΰ χαρακτήρα της ή φυσιογνωμία των Ελλήνων

τής κλασσικής περιόδου δέν προχώρησε παραπέρα άπό τήν αντίληψη για τα τέσσερα στοιχεία (νερό, γή, αέρας, πΰρ)· ώς τον 'Αριστοτέλη ή αντίληψη αυτή ήταν άξεχώριστη άπό τις αφηρημένες θεωρήσεις τής φυσικής φιλοσο­

φίας. 'Ακόμα καί ή φυσική, πού ακολούθησε στην ουσία τήν άνθρωπομορ­

13. Μπ. Καζάνσκι. Στον κόσμο των λέξεων. Λ. 1958, σελ. 124. Βλ. επίσης Μιχ. Λίφ­

σιτς. Μυθολογία αρχαία καί σύγχρονη. Μ. 1980, σελ. 17. 14. Σύμφωνα μέ τή δίκαιη παρατήρηση τοϋ Γ. Α. Σρέιντερ ακόμα καί τα θεμελιακά

στρώματα τής επιστήμης «ερμηνεύονταν σήμερα άπό μας άπό τήν άποψη εκείνης τής τεχνολογικής ισχύος τήν οποία υπηρετούν» (Γ. Α. Σρέιντερ. Ή τάση προς νέα σύνθεση). «Ζητήματα φιλοσοφίας», 1976, άρ. 10, σελ. 114.

Page 95: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

254 Θεοχάρη Χ. Κεσσίδη

φική παράδοση του 'Αριστοτέλη, θεωρούσε δτι ή πέτρα πέφτει προς τά κάτω και ή φωτιά τείνει προς τά πάνω, γιατί στην πέτρα αρμόζει να πάει προς τά κάτω, ενώ στή φωτιά προς τά πάνω. Οί επιστήμονες παρατηρούν δικαιολο­

γημένα δτι οί εξαιρετικές επιτυχίες της γνώσης της φύσης, ειδικότερα της μηχανικής του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα, συνδέονταν με τήν άρνηση, από τήν ιδιάζουσα στους "Ελληνες άνθρωπομορφική αντίληψη, για τον κόσμο και άπό τήν αρχή της πειραματικής και αναλυτικής μελέτης τών φαι­

νομένων τής φύσης, τή συγκεκριμένη και με ακρίβεια τοποθέτηση τών ζητημάτων.

Ωστόσο, ή καταφανής υπεροχή τής επιστήμης τών νέων και νεότερων χρόνων, δεν είναι απόλυτη και αναμφισβήτητη. Και τοϋτο γιατί οί επιτυχίες τών δόκιμων επιστημών συνοδεύονταν άπό τήν εδραίωση του μεταφυσικού τρόπου σκέψης, πού εξετάζει τά φαινόμενα και τά πράγματα τής πραγματι­

κότητας αυτά καθαυτά, στή στατική και αναλλοίωτη ουσία της15. Μολονότι ή σύγχρονη φυσιογνωμία υπερνικά το μεταφυσικό τρόπο εξέτασης τών φαινομένων τής φύσης, ωστόσο ή ίδια ή ανάγκη τής «ανατομικής» διερεύ­

νησης τής φύσης, ή όπως λέει ό "Ενγκελς τής «κατάτμησης τής φύσης σε ξεχωριστά μέρη», και ό προσανατολισμός τής σύγχρονης φυσιογνωμίας στην αντικειμενική γνώση, υποχρεώνουν να εξετάζουμε τά φαινόμενα και τά πράγματα τής φύσης και τον ϊδιο τον κόσμο πού τά περιβάλλει μονάχα σαν αντιτιθέμενα (και μάλιστα ξένα) στον άνθρωπο εξωτερικά «αντικείμενα». Συνάμα, ό κόσμος δεν είναι απλώς σύνολο «αντικειμένων» και προτσές, άλλα ενιαίο και ταχτικό σύνολο, τό όποιο υπερέχει άπό το αριθμητικό άθροισμα τών στοιχείων του. Μ' ενα λόγο, ό κόσμος είναι ενιαίος κόσμος, και όπως θάλεγε ό Ηράκλειτος, ή «πολυμαθίη» με τά μέρη αύτοϋ τοΰ κόσμου «νόον εχειν ού διδάσκει».

Θα εξετάσουμε τώρα τή φιλοσοφία τών Ελλήνων ώς «θεωρία», ώς ένα­

τενιστική αφομοίωση του κόσμου στο σύνολο του. Για τους "Ελληνες φιλο­

σόφους ή «θεωρία» ήταν τό νοητικό αγκάλιασμα του βίου στο σύνολο του, ή νοητική κατανόηση του κόσμου, ή ενατένιση του παντός με έννοιες. Ή ϊδια ή λέξη «ιδέα», πού άπό τον καιρό τοΰ Πλάτωνα έγινε προσφιλής στή φιλοσοφία, σέ συνάρτηση μέ κάτι αφηρημένο (έννοια, γενική ιδιότητα, άρχί­

νισμα, αρχή κτλ.) προέρχεται άπό τό «ίδεΐν» και στην κοινή γλώσσα τών Ελλήνων σήμαινε «εξωτερική όψη», «εικόνα», «μορφή» κτλ. Γι' αυτό ή φιλοσοφία τών Ελλήνων, ή «θεωρία» τους, όντας ενατένιση, τρόπος σκέψης τής πραγματικότητας, δεν ανάγονταν απλώς στην ορθολογική κατανόηση τής τάξης τών πραγμάτων, δηλαδή στην καθαρά νοητική ενατένιση τής πρα­

15. Βλ. Φ. Ένγκελς, Άντι­Ντιούριγκ, Μ. 1953, σελ. 21.

Page 96: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«θεωρία» και «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 255

γματικότητας. Μπορούμε να ποϋμε ότι ό ορθολογισμός της ελληνικής φι­

λοσοφίας ήταν «θεωρητικός» (ένατενιστικός). Ό ένατενιστικος­θεωρητικος χαρακτήρας της φιλοσοφίας, ή τάση της

να ατενίζει με τή σκέψη τη ζωντανή εικόνα τοϋ κόσμου, τή ζωντανή «όψη» εϊτε τή «μορφή» της γενικής τάξης του κόσμου, είναι ό λόγος για τήν ερμη­

νεία της ελληνικής κοσμοαντίληψης ώς «πλαστικής», γεννημένη πάνω στή βάση των «σωματικών διαισθήσεων» και τής «σωματικής πείρας τής ζωής» των Ελλήνων. 'Από δω πηγάζει και ή άποψη ορισμένων επιστημόνων για τον υλιστικό χαρακτήρα όλης τής αρχαίας φιλοσοφίας και ή αμφισβήτη­

ση ότι ό Πλάτων και ό 'Αριστοτέλης ήταν ιδεαλιστές. Σύμφωνα με τον Όλλανδό φιλόσοφο Τ. ΜΛόμαν, ή πλαστική κοσμο­

αντίληψη των Ελλήνων εξηγεί τήν έλξη τους προς τα στατικά εϊδη τέχνης — τήν αρχιτεκτονική και τή γλυπτική16. 'Αντιπαραθέτοντας στή στατικό­

τητα, τήν ακινησία, τήν παθητικότητα, τήν ένατενιστικότητα και τήν πλαστική σκέψη γενικά τοϋ πολιτισμού των Ελλήνων, τον δυναμισμό τής Παλαιάς Διαθήκης, τή βουλησιαρχία, τήν ενεργητικότητα και τον ψυχο­

λογισμό, ό Τ. Μπόμαν καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι στην Παλαιά Διαθήκη ή ακοή έπαιζε πιο σπουδαίο ρόλο άπ' ό,τι ή όραση17. Δεν είναι έτος εκπλη­

κτικό τό ότι ή μουσική και ή ποίηση είναι τα κύρια εϊδη τεχνών τοϋ πανάρ­

χαιου πολιτισμού. Με τό τραγούδι και τή μουσική δόξαζαν οι αρχαίοι Ε ­

βραίοι τον Ίεχωβα τους, οι δε Έλληνες έχτιζαν τους ναούς και αγάλματα των θεών18.

Κατά τήν άποψη μας ή αντιπαράθεση τοϋ παλαιοΰ­χριστιανικοϋ μέ τον άρχαΐο­είδωλολατρικό πολιτισμό, όχι μόνο υπερβολικά μεγαλοποίησε τό «πλαστικό» στοιχείο στην ελληνική θεωρία, μα και τό παρερμήνευσε. Σχε­

τικά μ' αυτό εΐναι απαραίτητο να υπογραμμισθεί, ότι οί πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι δεν γνώριζαν οΰτε τήν καθαρότητα του πνεύματος πού στερείται κάθε ύλικότητα ούτε τήν απόλυτα νεκρή ύλη. Σ' αυτούς ή «ύλη» και τό «πνεύμα» αποτελούν ενότητα —ζωντανή ύλη ή ακριβέστερα, ζωντανό φυσικό στοιχείο (για παράδειγμα ή «αιώνια ζωντανή φωτιά» τοϋ Ηράκλειτου). Οί πρώτοι Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι ήταν ύλοζωϊστές, και εδώ βρίσκονται τα ιστορικά όρια τους. Μα σ' αυτό βρίσκεται και ή υπεροχή τους, πού τους επέτρεψε να αποφύγουν τήν πνευματοκρατία τοϋ χριστιανικοΰ μεσαίωνα και τον μηχανιστικό υλισμό τών νέων χρόνων. Ό Πλάτων ό ίδιος δεν έθεσε

16. Βλ.ΤΉ. Boman, Das hebrâische Denken im Vergleich mit dem Griechischen. 4 Auif, Gottingen, 1965, § 70.

17. Ibid. S. 177. 18. Β. Β. Μπιτσκόφ. Ibid, σ. 60­61, βλ. στον ίδιο: Ή αισθητική τής όψιμης αρχαιό­

τητας, Μ. 1981, σελ. 24.

Page 97: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

256 ΘΓ.οχάρη Χ. Κκσσίδη

αδιαπέραστα όρια ανάμεσα στο ιδανικό και στο υλικό. Έν πάση περιπτώσει σ' αυτόν ήταν άγνωστη ή «ιδέα» δημιουργίας του κόσμου άπό το «Τίποτα», άπό το «θεό­λόγο».Ή ΰλη, για τον Πλάτωνα, δεν είναι άΛλώς ή «μή δν» είναι γενικά, κατ' ανάγκην συμμετέχει με τις ιδέες, στή διαμόρφωση των αισθη­

τών πραγμάτων, υπηρετεί, δπως και οί ιδέες, τις δομικές αρχές κάθε πρά­

γματος. Γι' αυτό ή πλατωνική «ΰλη» (πολύ περισσότερο ό πλατωνικός κό­

σμος τών ιδεών) και ό κόσμος τών αισθητών πραγμάτων — δέν εϊναι το ίδιο. «"Υλη» («μή δν») για τον Πλάτωνα αποτελεί τήν αρχή και τον αναγ­

καίο όρο της χωρικής απομόνωσης του αισθητού κόσμου τών πραγμάτων19. Ό αισθητός κόσμος, κατά τον Πλάτωνα, κατέχει «μέση» θέση ανάμεσα στον ενεργό κόσμο τών «ιδεών» και τον παθητικό κόσμο της ΰλης. Γι' αυτό κάθε πράγμα του αισθητού κόσμου «συμμετέχει» στην «ιδέα» και τήν «ΰλη», έστω ατελή και παραμορφωμένη, παρ' όλα αυτά απεικόνιση της ιδέας, ή κάτι το παρεμφερές. Συνάμα, το αισθητό έχει σχέση προς τήν «ΰλη» ώς το απε­

ριόριστο του μή είναι, του γίγνεσθαι. Έτσι, άπό το γεγονός ότι οί "Ελληνες, και μαζί ό Πλάτων, δέ γνώριζαν

τήν «καθαρή» πνευματοκρατία, δέ σημαίνει ότι ή κοσμοαντίληψη τους ήταν «πλαστική» και «γλυπτική», ότι διακρίνονταν για στατικότητα της σκέψης τους. Σωστό είναι μόνο το ότι οί "Ελληνες αντιλαμβάνονταν το ιδεατό ώς μέτρο, τή συμφωνία τών μερών ώς εσωτερική μορφή ή δομή (λόγος) του υλι­

κού, σωματικού, φυσικού. Στους "Ελληνες στοχαστές (τους Προσωκρατικούς π.χ.) ό λόγος (το

μέτρο, ή αρμονία, ό νόμος, ή δομή) και φύσις (ή φύση, ό αισθητός κόσμος) αποτελούσαν δύο αδιάρρηκτες πλευρές του ενιαίου κόσμου. Ό κόσμος στα μάτια τών 'Ελλήνων ήταν κάτι το αρμονικά ενιαίο και ολοκληρωμένο, κάτι πού όχι μόνο μπορούσε κανείς νά σκέπτεται και να στοχάζεται, άλλα επίσης να τον αναλαμβάνει, νά τον θεωρεί, νά τον παρατηρεί και νά τον ενατενίζει. Στή «θεωρία» τών Ελλήνων φιλοσόφων, ιδιαίτερα τών πρώτων, συναντούμε τον σπάνια παρατηρούμενο στην ιστορία της σκέψης συνδυασμό τών αντι­

θέσεων παραστατικής μορφής και αφηρημένης έννοιας, ζωντανής ενατένισης και αφηρημένης σκέψης, ratio και intuitio, ορθολογικής λογικής κοσμοαν­

τίληψης και τής αισθητικής (καλλιτεχνικής) ενόρασης τοΰ κόσμου ώς κό­

σμου, ώς ευτάκτου συστήματος πραγμάτων. Σ' αυτή τήν ιδιαιτερότητα τής ελληνικής «θεωρίας» εμείς βλέπουμε ενα άπό τά κύρια «μυστικά» τής ασυνή­

θιστης ανάπτυξης τής φιλοσοφικής σκέψης τών Ελλήνων. Ή αρχαιοελληνική «θεωρία» είναι κάτι περισσότερο και ταυτόχρονα

κάτι λιγότερο σέ σύγκριση μέ τή σύγχρονη επιστημονική θεωρία. Περισ­

19. Βλ. Β. Φ. Άσμους . Πλάτων. Μ. 1969, σ. 47, 56.

Page 98: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«Θεωρία» και «Θεωρητική Ζθ)ή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 257

σότερο, γιατί ή «θεωρία» τών αρχαίων έτεινε νά αγκαλιάσει την εικόνα του κόσμου στο σύνολο του και σήμαινε την εύρεση της πρώτης αιτίας (της πρώτης αρχής) τών πραγμάτων και τών φαινομένων, και όχι απλώς τήν περι­

γραφή τών αίτιο­αίτιατών σχέσεων. Λιγότερο, γιατί ή «θεωρία», στηριζόμενη στή λογική επαγωγή, δεν γνώριζε τήν πειραματική έρευνα και περιοριζόταν στις άπλες παρατηρήσεις και αναλογίες (τουλάχιστον, όταν γινόταν λόγος για τή γνώση τών φυσικών φαινομένων) για τήν επιβεβαίωση τών υποθέσεων τους, τών ιδεών και τών εικασιών τους. Οί "Ελληνες ανακάλυψαν τή θεωρία, τή θεωρητική γνώση, γενικά, ώς σύστημα ιδεών και εννοιών, ως σκέψη με έννοιες και κατηγορίες. Ό Τσ. Γκ. Άρζακανιάν παρατηρεί δικαιολογημένα, ότι ή ανθρωπότητα οφείλει στους Έλληνες τή δημιουργία του τύπου της διανοητικής δραστηριότητας, πού συνδέεται με τήν «ικανότητα νά αντιλαμ­

βάνεται τή γνώση και μ' αυτό τον τρόπο νά χειρίζεται όχι μόνο γεγονότα και τήν περιγραφή τους, αλλά και έννοιες, δηλαδή νά σκέπτεται κανείς θεω­

ρητικά»20. Οί Έλληνες ανακάλυψαν επίσης τή λογική, και ήταν πάντα δυνατοί

σ' αυτή, μα είχαν τις πιο κοινές παραστάσεις για τις ιδιότητες και τις σχέσεις τών πραγμάτων. Ωστόσο, όταν ή ευρωπαϊκή επιστήμη μπήκε στο δρόμο της επίμονης έρευνας τών γεγονότων, και της πειραματικής έρευνας, ή ελ­

ληνική θεωρία της πρόσφερε ανεκτίμητη υπηρεσία. Μ' άλλα λόγια, ή επι­

στήμη και ή φιλοσοφία τών νέων καιρών χρησιμοποίησε τον έννοιακό ­λογικό οπλισμό της θεωρητικής γνώσης, πού ήταν επεξεργασμένος από τήν αρχαία θεωρία.

Μπορούμε νά πούμε, ότι ή «δυτική σκέψη αναπτύσσονταν ύπό τήν αι­

γίδα τών Ελλήνων. Ακόμα και όταν ορισμένοι στοχαστές της Δύσης ξεση­

κώθηκαν ενάντια στή φιλοσοφική κληρονομιά τών Ελλήνων αυτοί οικοδο­

μούσαν τήν ανταρσία τους χρησιμοποιώντας όρους πού τους κληροδότησαν οί Έλληνες»21 .

III. CH Φιλοσοφία και ή «Θεωρητική ζωή». Οί οπαδοί της αντίληψης του «πλαστικού», του «στατικού» ή του «γλυπτικού» χαρακτήρα της αρχαιο­

ελληνικής κοσμοθεωρίας συχνά επικαλούνται τον θεωρητικό βίο τών Ελ­

λήνων ώς γεγονός πού επιβεβαιώνει τήν ερμηνεία τους για τα αρχαία πολι­

τιστικά φαινόμενα. Πραγματικά, ό θεωρητικός βίος ήταν το ιδανικό ορισμέ­

νων Ελλήνων φιλοσόφων, λόγου χάρη, τοΰ 'Αριστοτέλη, ό όποιος εξέταζε

20. Τσ. Γκ. Άρζακανιάν. Επίκαιρα προβλήματα έρευνας της δημιουργικής κληρο­

νομιάς τοΰ 'Αριστοτέλη. «Ζητήματα της φιλοσοφίας», 1979, άρ. 3, σελ. 164. 21. W. Barrett. Irrational Max, Ν. Y., 1958, p. 77, 78.

17

Page 99: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

258 Θεοχάρη Χ. Κεσσίδη

τή ζωή του ανθρώπου, πού ασχολούνταν με την θεωρία και τήν κατανόηση της πραγματικότητας ως ανώτατη μορφή ζωής και δραστηριότητας. 'Ακο­

λουθώντας τον 'Αριστοτέλη θα μπορούσαμε να ρωτήσουμε: τίνος ή ζωή και δράση είναι καλύτερη και στέκεται ψηλότερα (δηλαδή είναι πιο αντίστοιχη στή φύση του ανθρώπου, τοϋ επιστήμονα, του καλλιτέχνη, τοϋ κρατικού παράγοντα, τοϋ φιλοσόφου, τοϋ ιερέα, ή τοϋ άγιου (αν και εκείνον τον καιρό δεν γνώριζαν ακόμα ότι ή ζωή τοϋ ανθρώπου μπορεί να αφιερωθεί στή θρη­

σκεία και τήν εκκλησία). Αυτή τήν τοποθέτηση τοϋ ζητήματος, πού δεν θα εκτιμούσαν στις μέρες μας, ό 'Αριστοτέλης τή θεωρούσε πολύ σωστή, μέ το να δέχεται ότι ό νους συγκροτεί τήν αληθινή ουσία τοϋ άνθρώπΌυ, αυτός είναι τό διακριτικό γνώρισμα της ζωής και της προσωπικότητας του. Σύμ­

φωνα μέ τό Σταγειρίτη, «στον άνθρωπο είναι φυσική ή λογική ζωή» και θα ήταν ανόητο να διαλέξει ό άνθρωπος όχι τή ζωή του, άλλα τή ζωή κάποιου άλλου22. Μπορεί να ειπωθεί ότι ό φιλόσοφος, πού ζει τή θεωρητική ζωή, το­

ποθετεί τή θεωρία ψηλότερα άπό τήν πρακτική δραστηριότητα, δηλαδή τήν απόκτηση γνώσεων πάνω άπό κάθε άλλη δραστηριότητα, σε διάκριση, λόγου χάρη, άπό τον προφήτη ή τον άγιο, γιά τον όποιο ή πρακτική, ακριβέστερα ή άναμάρτητη ζωή, βρίσκεται πάνω άπό κάθε γνώση και επιστήμη.

Οι οπαδοί τοϋ «πλαστικοΰ» χαρακτήρα της ελληνικής κοσμοθεωρίας θεωροΰν, ότι ό «θεωρητικός» φιλόσοφος υψώνεται πάνω άπό τή ζωή, πάνω άπό τις καθημερινές έγνοιες και ανησυχίες της, και ότι ή κατάσταση αυτή τοϋ επιτρέπει να αντιλαμβάνεται τή ζωή εξωτερικά, να παίρνει θέση ουδέτερου παρατηρητή, αμερόληπτου, αντικειμενικού και αμέτοχου. Φυσικά, ή θεωρη­

τική γνώση της γενικής τάξης τοϋ κόσμου είχε προσανατολισμό (οντολο­

γικό, γνωσεολογικό, ηθικό και κοινωνικοπολιτικό) προς τό γενικό, τό μόνιμο και τό επαναλαμβανόμενο. Κοντολογής, οί "Ελληνες ξεκινοΰσαν άπό τήν υπεροχή τοϋ γενικού στο μοναδικό, τοϋ σταθεροΰ στο ευμετάβλητο, τοϋ επα­

ναλαμβανόμενου στο ατομικό και τοϋ απρόσωπου στο προσωπικό. Δημιουρ­

γείται ή εντύπωση ότι ό «βίος θεωρητικός» μαρτυρεί ότι ιδανικά των αρχαίων φιλοσόφων, σε τελευταία ανάλυση, ήταν ή ηρεμία, ή αταραξία, ή απόσπαση άπό τήν καθημερινή ζωή και ή γνώση για τή γνώση. Εντελώς διαφορετικά μιλοϋν οί οπαδοί της εξεταζόμενης κοσμοαντίληψης, στην αρχαία φιλο­

λογία. 'Ανώτατη αρχή της ζωής ανακηρύσσεται όχι τό λογικό, άλλα ή συνεί­

δηση, όχι ή μορφή της σκέψης (ή λογική), άλλα ή μορφή της δράσης (δια­

γωγή), όχι ή γνώση, άλλα ή αρετή ώς αυτοσκοπός («εκπλήρωση τοϋ χρέους γιά τό χρέος», «να ενεργεί κανείς συνειδητά» και «να εϊναι δίκαιος γιά τή δικαιοσύνη»). Τό γεγονός αυτό σα να επιβεβαιώνει τήν ορθότητα της έρμη­

22. Βλ. 'Αριστοτέλης, Νικομάχεια ηθικά, Χ, 1178a 30.

Page 100: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«Θεωρία» και «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 259

νεΐας της αρχαίας κοσμοαντίληψης ώς πλαστικής, άνιστορικής και στατι­

κής, καί, συνάμα, την ορθότητα του ζητήματος για τήν ύπαρξη συνείδησης στους "Ελληνες κλπ.

"Ας στραφούμε, ωστόσο, στην αρχαιοελληνική αντίληψη τής φιλοσο­

φίας και στή σχέση της μέ τή ζωή. Ό Κικέρωνας στις «Συζητήσεις τής Του­

σκουλάνης» (Υ, 38­9) παραθέτει τή γνωστή αφήγηση ότι, όταν ό Λεόντιος, κυβερνήτης τής Φλιούντας, ρώτησε τον Πυθαγόρα σχετικά μέ τήν πηγή τών γνώσεων του και για το είδος τών ασχολιών του, ό Πυθαγόρας του απάντησε δήθεν ότι κανενός είδους Ιδιαίτερες γνώσεις καί ειδικότητα δεν έχει, είναι απλώς φιλόσοφος, δηλαδή «φίλος τής σοφίας». 'Απαντώντας στο ερώτημα του Λεόντιου σχετικά μέ το τί είναι αυτοί οι φιλόσοφοι καί σέ τι διαφέρουν από τους άλλους ανθρώπους, ό Πυθαγόρας έκανε ένα παραλληλισμό μέ τους 'Ολυμπιακούς αγώνες. Σ' αυτούς τους αγώνες πηγαίνουν τρεις κατηγορίες ανθρώπων: οί ίδιοι οι μέτοχοι σ' αυτούς, πού τείνουν προς τή δόξα. Εκείνοι πού πουλούν ή αγοράζουν κάτι μέ σκοπό να θησαυρίσουν, καί τέλος, εκείνοι πού δέν τείνουν ούτε προς τή δόξα ούτε στον πλούτο, αλλά πηγαίνουν μόνο για να παρατηρήσουν αμερόληπτα τί συμβαίνει γύρω τους. Έτσι καί στή ζωή: ή πλειονότητα τών ανθρώπων τείνει προς τα υλικά αγαθά, ή συγκριτική μειονότητα στή δόξα καί τις τιμές, καί μόνον λίγοι, αδιάφοροι για τή δόξα καί τον πλούτο, ασχολούνται μέ τήν παρατήρηση καί τή γνώση τών πρα­

γμάτων. Πριν άπ' όλα σημειώνουμε, ότι ή αφήγηση, πού μεταδόθηκε από τον

Κικέρωνα άπό λόγια του Ηρακλείδη του Πόντιου, νεώτερου του Πλάτωνα καί μαθητή του, ανάγεται στον 4ο π.Χ. αιώνα. Αυτή ταιριάζει μέ τή σωκρα­

τοπλατωνική παράδοση, πού διακρίνονταν, έκτος τών άλλων, για τήν υψηλή εκτίμηση τής γνώσης καί τήν πλήρη αδιαφορία για κείνο, πού ή πλειονότητα τών ανθρώπων διψάει — τον πλούτο, τή δόξα καί τις τιμές23. "Ας εξετάσουμε τό ζήτημα, κατά πόσον ή αναφερθείσα αντίληψη για τή φιλοσοφία καί τή σχέση της προς τή ζωή ήταν χαρακτηριστικό τής πρώιμης περιόδου τής ελληνικής φιλοσοφίας.

"Αν κρίνουμε άπό ορισμένες αφηγήσεις αρχικά οί "Ελληνες χρησιμο­

ποιούσαν τή λέξη φιλοσοφία στην πιο γενική έννοια, εννοώντας μ' αυτή γενικά τή γνώση καί τήν κατατόπιση (ή πληροφόρηση, θα λέγαμε σήμερα). "Ετσι, στον Ηρόδοτο (Ι 30) ό βασιλιάς τής Λυδίας Κροίσος ονομάζει τον Σόλωνα άνθρωπο, πού άπό αγάπη προς τις γνώσεις ταξίδεψε σέ πολλές χώρες.

Στον Ηράκλειτο τον Έφέσιο για πρώτη φορά συναντάμε τή λέξη «φιλό­

σοφοι», καί ή λέξη εννοεί ανθρώπους μέ γνώσεις ή «πολυίστορες». «Πάρα

23. Βλ. Πλάτων «Ή 'Απολογία τοϋ Σωκράτη», 29d­c.

Page 101: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

260 Θεοχάρη Χ. Κεσσίδη

πολλά πρέπει να γνώριζαν οί άνδρες­φιλόσοφοι» (22 Β 35)24. 'Ενώ ό Ηρά­

κλειτος είχε μάλλον τον Πυθαγόρα και τους οπαδούς του. Κάνοντας επίθεση στον Πυθαγόρα ό Έφέσιος τον ονομάζει άνθρωπο, πού ασχολήθηκε περισ­

σότερο άπ' όλους με έρευνες και πού ή «πολυμάθεια» δεν του δίδαξε τό νου (βλ. Β 129, Β 40). Γι' αυτό δέν αποκλείεται το απόσπασμα Β 35 νά έχει ειρω­

νική απόχρωση. Σ' αυτή τήν περίπτωση φιλόσοφος στα μάτια του Ηράκλει­

του εϊναι όχι απλώς εκείνος, πού ασχολείται μέ τήν έρευνα της φύσης τών πραγμάτων, άλλα εκείνος, πού πίσω άπό τήν εξωτερική μορφή τείνει νά δει το εσωτερικό πίσω άπό τό φανερό — τό κρυμμένο, άφοϋ ό,τι ή φύσις «κρύ­

πτεσθαι φιλεΐ» (Β 123). 'Εκείνος πού πίσω άπό τήν πολυμορφία τών πραγμά­

των και τών φαινομένων βρίσκει τον ενιαίο λόγο, άπό τον όποιο «όλα προέρ­

χονται» (Β 1). Κατά τον Ηράκλειτο, ό «λόγος είναι καθολικός» (Β 2). Γι' αυτό εϊναι

σοφό ν' άκοϋς τό λόγο και νά τον ακολουθείς ώς κριτήριο σωστού τρόπου σκέψης και δράσης (βλ. Β 50, β 2): «Οί επιθυμούντες νά μιλούν λογικά οφεί­

λουν νά στηρίζονται στο καθολικό» (Β 114). Μπορούμε νά υποθέσουμε, ότι κατά τή γνώμη του Έφέσιου, ό φιλόσοφος εϊναι άνθρωπος, πού όχι μόνο κατανοεί τον καθολικό λόγο, άλλα και διαμορφώνει σύμφωνα μ' αυτόν τις δραστηριότητες και τις πράξεις του. Μ' άλλα λόγια, ή φιλοσοφία δέν εϊναι μόνο διανοητική δραστηριότητα, αλλά και ορισμένος τρόπος ζωής καί δια­

γωγής. Ή φιλοσοφία είναι κατευθυντήρια δύναμη της ζωής και όχι παθητική ενατένιση αυτών πού συμβαίνουν στον κόσμο. Σοφία σημαίνει νά μιλάς τήν αλήθεια και νά ενεργείς (λογικά), κατανοώντας (τα πράγματα) σύμφωνα μέ τή φύση (τους) (Β 112, βλ. επίσης Β 1).

Κατά τον Ηράκλειτο, ή πλειονότητα τών ανθρώπων, βρίσκεται σε διά­

σταση μέ τον πανδιευθύνοντα λόγο (Β 2, Β 17, Β 72), σέ αντίθεση μέ «άρι­

στους» ανθρώπους, διάγουν όχι σωστό τρόπο ζωής και εκτιμούν υπερβολικά τις αισθητηριακές απολαύσεις: «Οί καλύτεροι άνθρωποι ένα άπ' όλα προτι­

μούν: τήν αιώνια δόξα άπό τά θνητά πράγματα. Τό πλήθος δέ χορταίνει όπως τό ζώο (Β 29, βλ. επίσης Β 4, Β 125α). Έτσι, ακολουθώντας τον Ηράκλειτο μπορούμε νά πούμε: Όποιος εϊναι ό τρόπος σκέψης τών ανθρώπων, τέτοιος εϊναι και ό τρόπος τής ζωής τους. Στον 'Εφέσιο «Τά λόγια καί τά έργα» (Β 1) αποτελούν ενότητα, γι' αυτό δέν μπορεί νά γίνει λόγος για κατανόηση άπ' αυτόν τής φιλοσοφίας σαν αποσπασμένης άπό τή ζωή ενατένισης. Συνά­

μα, πρέπει νά υπογραμμισθεί ότι ό αρχαίος φιλόσοφος είναι ένας άπό τους θεωρητικούς στοχαστικούς φιλοσόφους τής αρχαίας Ελλάδας, αν μέ τον

24. 'Αποσπάσματα προσωκρατικών αναφέρονται στη συλλογή Η. Diels, Die Frag­

mente der Versokratiker, Bd. I, Berlin/Zurich, 1968.

Page 102: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«Θεωρία» και «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 261

όρο «ένατενιστικός­στοχαστικός» εννοούμε την παραστατικοεννοιακή σκέ­

ψη, την ένοραματική­όρθολογική γνώση. Ή αδιαφορία προς τον πλοΰτο τον κάνει φιλόσοφο πού ακολουθεί το θεωρητικό βίο.

Επιστρέφοντας στην αφήγηση τοϋ Κικέρωνα για τον Πυθαγόρα, είναι απαραίτητο να προστεθεί ότι ό Πυθαγόρας, μιλώντας για τή φιλοσοφία ώς ένατενιστική δραστηριότητα, είχε υπ' όψη τήν απόσπαση τοϋ φιλοσόφου άπό τα υλικά αγαθά και τήν απαλλαγή από τήν απληστία της δόξας χάρη των διανοητικών και γενικά των πνευματικών αγαθών. Ή κατανόηση της φιλο­

σοφίας ώς ένατενιστικής και αμέτοχης προς όλες τις πλευρές της ζωής δέ χαρακτήριζε τόσο τή θεωρία και τή δραστηριότητα τοΰ ίδιου τοϋ Πυθαγόρα και της θρησκευτικής­πολιτικής σχολής του, όσο και τον γνωστό «Πυθα­

γόρειο τρόπο ζωής». Δέν υπάρχει ανάγκη να αποδείξουμε τό πασίγνωστο γεγονός ότι ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του συμμετείχαν δραστήρια στην κοινωνική­πολιτική ζωή τών ελληνικών πόλεων.

Για τό Σωκράτη οι γνώσεις είχαν αξία μόνο στο βαθμό πού συνέβαλαν στην ηθική τελειοποίηση τοϋ ανθρώπου, ακριβέστερα, γι' αυτόν ή αρετή είναι γνώση, και έτος ή βαθειά διανοητική διείσδυση στα ηθικά προβλήματα αναπόφευκτα οδηγεί στην ηθική τελειοποίηση. Σύμφωνα με τή διδασκαλία τοΰ Σωκράτη, οι γνώσεις τοΰ άνθρωπου και οι πράξεις του άποτελοϋν ενότη­

τα: ή γνώση (λόγος) καθορίζει τήν αξία τοΰ «έργου», και τό «έργο» τήν αξία της γνώσης. Άπό δώ και ή πεποίθηση του ότι οί αληθινές γνώσεις και ή γνήσια σοφία (φιλοσοφία), προσιτά στον άνθρωπο, εϊναι αδιαχώριστα άπό τά δίκαια έργα και άλλες εκδηλώσεις αρετής. Κατά τήν άποψη τοΰ Σωκράτη, δέ μπορεί νά ονομασθεί φιλόσοφος εκείνος, πού κατέχει γνώσεις και σοφία, άλλα, αν κριθεί άπό τον τρόπο της ζωής και τής διαγωγής του, δέν έχει αρετή. Γι' αυτό «κάθε γνώση, ξέχωρη άπό τό δίκαιο και τήν άλλη αρετή, είναι κα­

τεργαριά και όχι σοφία»25. Μ" αυτό τό κριτήριο τις διαφορές τής αληθινής φιλοσοφίας άπό τήν ψεύτικη ό Σωκράτης τή βρίσκει στο ότι ή πρώτη, ξεκι­

νώντας άπό τήν ενότητα τής γνώσης συμπολιτών, ένώ ή δεύτερη δείχνει γι' αυτό αδιαφορία26. Και έτσι, ή φιλοσοφία, για τον πλατωνικό Σωκράτη, δέν ανάγεται στην καθαρή θεωρητική δραστηριότητα, αλλά κλείνει επίσης τήν πρακτική δραστηριότητα — τό σωστό τρόπο δράσης, τις καλές πράξεις.

"Αν ή αρετή είναι γνώση, δηλαδή συμμόρφωση τών πράξεων μέ τό αγαθό, ή φιλοσοφία — ακόμα ώς καθαρή θεωρητική (γνωστική) δραστηριότητα — αναγκαία οδηγεί στην εκλογή καθορισμένου τρόπου ζωής και πρακτικής δραστηριότητας. Γι" αυτό μπορεί νά συμφωνήσουμε μέ τή γνώμη τής γνω­

25. Πλάτων. Μενεξέν, 247a. 26. Βλ. Πλάτων, Γοργίας, 502e, 503d, 515c.

Page 103: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

262 Θεοχάρη Χ. Κεσσίδη

στης ερευνήτριας της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας Κ. Φόγκελ, ότι για το Σωκράτη και τον Πλάτωνα ή φιλοσοφία μπορούσε να ήταν καθαρή θεωρία, όμως αυτή ήταν καθαρή θεωρία, πού κατηύθυνε τήν πρακτική ζωή27.

Ό Πλάτων έλεγε καί έγραφε για θεωρητική γνώση ή για τή στοχαστική κατανόηση της αλήθειας, αλλ' ό ίδιος δεν ήταν «ένατενιστικός» φιλόσοφος. Ό σ ο κανείς άπό τους αρχαίους στοχαστές, ό Πλάτων ήταν γεμάτος πίστη στή δυνατότητα της αναμόρφωσης όλης της κοινωνικής καί κρατικής ζωής. Και κανείς άπ' τους δημιουργικούς παράγοντες του αρχαίου κόσμου δεν επιδίωξε καί δεν έλπιζε να επιδράσει στή ζωή των ανθρώπων σε τέτοιο βαθμό, δσο επιδίωξε καί έλπιζε ό Πλάτων. "Ηταν βαθειά πεπεισμένος, ότι ή ασχολία με τή φιλοσοφία καί οι διανοητικές προσπάθειες νά δει το ώραΐο σαν τέτοιο είτε το δίκαιο σαν τέτοιο δεν μπορούν νά μήν αλλάξουν τον άνθρωπο, νά μήν τον κάνουν ηθικά τέλειο καί ενάρετο28.

Ό Πλάτων ήταν σίγουρος, ότι στις δυστυχίες των ανθρώπων δέν υπάρχει τέλος καί τα κράτη δεν θα λυτρωθούν άπό τό κακό, ωσότου ή οΐ φιλόσοφοι γίνουν κυβερνήτες, ή οί κυβερνήτες φιλόσοφοι, δηλαδή, ωσότου συγχω­

νευθεί ή «κρατική εξουσία καί ή φιλοσοφία» καί ωσότου θα παραμεριστούν, υποχρεωτικά, εκείνοι οί άνθρωποι — οί πολλοί —■ πού καί σήμερα τείνουν χωριστά προς τήν εξουσία, ή προς τή φιλοσοφία29.

Όπως είναι γνωστό, ό Πλάτων πραγματοποίησε τρία ταξίδια στή Σι­

κελία, στους τυράννους Διονύσιο τον πρεσβύτερο καί Διονύσιο τό νεώτερο με τήν ελπίδα νά τους διαφωτίσει καί νά πραγματοποιήσει τό σχέδιο του του «ιδανικού» κράτους, μα κάθε φορά οί προσπάθειες του τελείωναν με αποτυ­

χία, συνάμα ή ζωή του κινδύνευσε επανειλημμένα. Συνήθως όταν γίνεται λόγος για τον θεωρητικό βίο αναφέρονται στον

'Αριστοτέλη, πού θεωρούσε τή «θεωρητική ζωή» ανώτατη μορφή ζωής καί δράσης, καί συχνά καί στο Δημόκριτο, πού δίδαξε τήν «καλή κατάσταση τοΰ πνεύματος» (ευθυμία). Ό Δημόκριτος έλεγε: «Ποτέ μή θεωρείς τον άν­

θρωπο ευτυχή λόγω τοΰ πλούτου καί τής δόξας του. Γιατί όλα αυτά τά παρό­

μοια είναι λιγότερο σταθερά άπ' ο,τι οί άνεμοι» (68 Β 302). «Ή άπληστη τάση προς τά χρήματα, πού δέν γνωρίζει όρια, είναι πολύ πιο επαχθής από τήν πιο ακραία ανάγκη: Γιατί οί μεγάλες επιθυμίες γεννούν καί τή μεγάλη έλλειψη» (Β 219, βλ. επίσης Β 77, Β 222, Β 227). Τό παράδειγμα τοΰ Δημό­

κριτου αναιρεί τις μικροαστικές αντιλήψεις για τον υλισμό ώς διδασκαλία, ή οποία βλέπει τό υπέρτατο νόημα τής ζωής στις αισθησιακές ικανοποιήσεις,

27. C. J. Vogel. Philosophia, Part I., Assen, 1970, p. 9. 28. Βλ. Πλάτων, Tò Συμπόσιον, 211d­212a. 29. Πλάτων. Ή Πολιτεία, V, 473d.

Page 104: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«Θεωρία» και «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 263

στα χρήματα και στη συσσώρευση πλούτου. Σύμφωνα με το Δημόκριτο «οι άνθρωποι πρέπει νά δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην αρμόζουσα κατάσταση της ψυχής, παρά του σώματος» (Β 187) και «ή καλή κατάσταση τοΰ πνεύμα­

τος στους ανθρώπους προκύπτει λόγω της μετριοπάθειας στις απολαύσεις και τή ρυθμική ζωή...» (Β 191).

Για τό Δημόκριτο ή ευτυχία του άνθρωπου συνίσταται στην ευθυμία, δηλαδή, στην καλή διάθεση της ψυχής, στην ψυχική αρμονία και την ηθική ικανοποίηση άπό τήν επίγνωση του εκπληρωμένου χρέους και τήν εκτέλεση δίκαιων έργων. «'Όχι άπό φόβο, μά άπό το αίσθημα του χρέους πρέπει νά αποφεύγονται τά παραπτώματα (Β 41). Εκείνος πού μέ χαρά στην ψυχή τείνει προς τά δίκαια και νόμιμα έργα, αυτός χαίρεται και στον ύπνο και στο ξύπνιο, είναι υγιής και αμέριμνος. 'Εκείνος, όμως, πού αψηφά τή δικαιοσύνη καί δεν κάνει ό,τι πρέπει όταν τό θυμάται αυτό, δοκιμάζει δυσαρέσκειες, φόβο καί μαλώνει μέ τόν εαυτό του» (Β 174). Άπό τά τελευταία δύο αποσπάσματα, συμ­

περαίνεται ότι ό Δημόκριτος θεωρούσε τήν καλή κατάσταση τοΰ πνεύματος σε συνδυασμό μέ τις καλές πρέξεις καί τήν άγρυπνη δραστηριότητα.

"Οπως είναι γνωστό, ή έννοια θεωρητικός βίος ανήκει στον 'Αριστοτέ­

λη3 0 . Αυτό συνδέεται μέ τήν αριστοτελική θεώρηση του φιλοσοφείν ώς εί­

δους δημιουργικής δραστηριότητας καί τήν αριστοτελική αντίληψη της φιλοσοφίας καί του αντικειμένου της. Ή γνώση εδώ αποτελεί δραστηριότητα των αισθητηρίων καί του λογικού τοΰ ανθρώπου, συνάμα τό λογικό εξασφα­

λίζει πιο αξιόπιστες καί πιο βαθειές καί πλατιές γνώσεις άπ' ό,τι οί αισθή­

σεις: αυτές οί τελευταίες καί ή πείρα πού αποκτάται μ' αυτές δίνουν τις γνώ­

σεις για τά ξεχωριστά πράγματα, τις ιδιότητες καί τίς σχέσεις τους* τό λο­

γικό (καί οί «τέχνες» καί οί επιστήμες πού γεννούνται στή βάση του) εξα­

σφαλίζει τή γνώση γι' αυτό πού υπάρχει στα πράγματα καί στον ϊδιο τόν κόσμο ώς γενικό, ουσιαστικό καί καθοριστικό31.

Ό Σταγειρίτης συλλογίζεται περίπου μέ τόν παρακάτω τρόπο: μολονότι οί άνθρωποι μέ πείρα καί συνήθειες σε κάποιον τομέα τής πρακτικής (λόγου χάρη στην κατασκευή υποδημάτων) τά καταφέρνουν καλύτερα άπ' ό,τι εκεί­

νοι πού είναι κάτοχοι αφηρημένων θεωρητικών γνώσεων σε αντίστοιχο το­

μέα, ωστόσο έμεϊς τους τελευταίους τους τιμούμε περισσότερο άπό τους πρώτους, παρόμοια όπως «εμείς καί τους καθοδηγητές στην κάθε δουλειά τους τιμούμε περισσότερο, θεωρώντας ότι αυτοί γνωρίζουν περισσότερα άπ' ό,τι οί βιοτέχνες, κι είναι σοφότεροι τους, γιατί γνωρίζουν τίς αιτίες αύτοΰ πού δημιουργείται»32.

30. Κοιτ. Aristot. Eth. Nicowi I. 1095 14­1096a 10. 31. Βλ. 'Αριστοτέλης. Ή μεταφυσική, Ι. Ι. 981. β. 10. 32. Στο ίδιο, 981a 30­981b 2.

Page 105: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

264 Θεοχάρη Χ. Κεσσίδη

«Μ' αυτό τον τρόπο, συμπεραίνει ό 'Αριστοτέλης, οί άνθρωποι αποδεί­

χνονται πιο σοφοί, όχι χάρη στην ικανότητα να δρουν, αλλά επειδή κατέχουν την αφηρημένη γνώση (λόγου ΐσχύν) και γνωρίζουν τις αιτίες»33. Σύμφωνα μ' αυτές τις κρίσεις ο Σταγειρίτης καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι ή γνώση είναι πολυτιμότερη, είναι πιο θεωρητική και δε συνδέεται μέ τήν αποκόμιση άμεσου κέρδους: γιατί και στην περίπτωση πού κάποιος κάνει κάποια χρή­

σιμη εφεύρεση αυτός ονομάζεται σοφός όχι τόσο άπό τό όφελος πού έδωσε ή εφεύρεση, όσο λόγω τοϋ θαυμασμού πού προκαλούν οί πνευματικές του ικανότητες, δηλαδή λόγω της υψηλής εκτίμησης της θεωρητικής δημιουρ­

γίας του αυτής καθαυτής. Γι' αυτό οί θεωρητικές επιστήμες στέκουν ψηλό­

τερα από τις δημιουργικές (ποιητικές), και ή θεωρητική δράστηριότητα­

στέκει ψηλότερα άπό τήν πρακτική. Ή φιλοσοφία, αντικείμενο της οποίας είναι οί πρώτες αρχές και αιτίες ή τό καθολικό34, εϊναι ή πιο στοχαστική άπό τις επιστήμες. Παρά τό ότι άπό τή φιλοσοφία δέν αποκομίζουμε άμεσο όφελος, παρ' όλα αυτά είναι ή πιο πολύτιμη άπό τίς επιστήμες, γιατί αυτή πού υπάρχει για τον ίδιο τον εαυτό της στοχεύει στή γνώση τής αλήθειας (των πρώτων αιτίων, του υπάρχοντος και του αιώνιου)35. "Ετσι, όλες οί άλ­

λες επιστήμες είναι πιο χρήσιμες άπ' αυτή, όμως καλύτερη της δέν υπάρχει καμιά36.

Συνεχίζοντας στο πνεύμα του 'Αριστοτέλη, μπορούμε νά πούμε, ότι ό θεωρητικός βίος πού δέ συνδέεται μέ τίς ωφελιμιστικές τάσεις, είναι ή καλύ­

τερη μορφή ζωής, γιατί αυτή είναι αφιερωμένη στή γνώση, στην αναζήτηση τής αλήθειας, δηλαδή αποτελεί τήν ανώτατη μορφή τής πνευματικής και δημιουργικής δραστηριότητας.

Δέν είναι δύσκολο νά παρατηρήσει κανείς, ότι ή αριστοτελική κατανόη­

ση τής φιλοσοφίας βρίσκεται στην κοίτη των παραδοσιακών ελληνικών αντι­

λήψεων για τή φιλοσοφία, τοΰ σκοπού της και τοΰ προορισμού της. 'Ολοφά­

νερη και ή μονομέρεια τής αντίληψης, σύμφωνα μέ τήν οποία ό πολιτισμός τής ειδωλολατρικής αρχαιότητας, σέ διάκριση άπό τον «πνευματικό» πολι­

τισμό τοΰ χριστιανικού μεσαίωνα, είναι «χωρίς πνεύμα» («πλαστικός»). Πρα­

γματικά, οί «ειδωλολάτρες» φιλόσοφοι διαφορετικά καταλάβαιναν τήν «πνευματικότητα» άπ' ό,τι οί υπέρμαχοι τοΰ χριστιανισμού. Ή σοφία, απαλλαγμένη άπό τό όφελος ή ή γνώση ελεύθερη, άπό τό συμφέρον, ήταν

33. Στο ίδιο, 981b 5. 34. Στο ϊδιο, 1, 2, 982a 20, 982b 10, 111, 2, 996b 10. 35. Στο ίδιο, 11, 1, 993b 20. 36. Στο ίδιο, 1, 1, 983a 10.

Page 106: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

«Θεωρία» και «Θεωρητική Ζωή» στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία 265

για τούς πρώτους ανώτατη μορφή πνευματικής ζωής, τη στιγμή πού για τους δεύτερους πραγματικά πνευματική ζωή ήταν και είναι ό ασκητισμός.

Ιδανικά της «ειδωλολατρικής» αρχαιότητας ήταν ή σοφία, ή ανδρεία, ή δικαιοσύνη. 'Ιδανικά του χριστιανικού μεσαίωνα ή πίστη, ή ελπίδα και ή αγάπη (στο Θεό).

Το ζήτημα για τον λεγόμενο «άνιστορισμό», ή γιά τήν έλλειψη «αισθή­

ματος ίστορισμοϋ)) στους αρχαίους Έλληνες είναι ανάλογο με το ζήτημα γιά τον «πλαστικό» χαρακτήρα της κοσμοαντίληψης τους. Ή εξέταση αύτοϋ και άλλων παρόμοιων ζητημάτων θά μας οδηγούσε στο να παρεκκλίνουμε από τό σκοπό μας, γι' αυτό περιοριζόμαστε νά αναφερθούμε στην εργασία τοΰ Χ. Χόλμπορν «Ή Ελληνική και ή σύγχρονη αντίληψη τής ιστορίας», στην οποία ο συγγραφέας, γενικά, σωστά, κατά τή γνώμη μας, καθόρισε τό ρόλο και τή θέση των Ελλήνων στην ανάπτυξη τής ιστορικής σκέψης. Ό Χόλμπορν γράφει: «Ή επιθυμία νά διατηρηθούν ετούτες ή εκείνες οί πληρο­

φορίες τοΰ παρελθόντος, είναι γενική γιά όλους τούς πολιτισμούς, όμως μόνο ένας μικρός αριθμός από τούς πολιτισμούς επεξεργάστηκε μία τέτοια μορφή ιστορικού ενδιαφέροντος, ή οποία ξεπέρασε τα όρια τής μυθολογίας... Ή Παλαιά Διαθήκη... αναφέρεται μυθολογικά στην αρχή τής θεωρίας, με χρο­

νικά βασιλιάδων, αφηγήσεις γιά τον Σαμψών και τον Δαβίδ. "Ομοιοι τύποι ιστορικών γραπτών συναντιούνται στή βαβυλωνιακή και τήν αιγυπτιακή λογοτεχνία, όπως και στην Ελλάδα. "Ομως οί "Ελληνες ανέβηκαν ως τό νέο επίπεδο τής ιστορικής σκέψης, αφήνοντας πολύ πίσω τή μυθολογική ερμη­

νεία, καθώς καί τή χρονικογραφική και διηγηματογραφική περιγραφή τής ιστορίας. Σχεδόν ταυτόχρονα μέ τή γέννηση τής επιστήμης γιά τή φύση, ή οποία εκτόπισε τήν αρχαία κοσμογονία, γεννήθηκε ή νέα κριτική ιστορία. Ό Θουκυδίδης καθόρισε τό καθήκον αυτής τής ιστορίας στο περίφημο 22ο κεφάλαιο τοΰ πρώτου βιβλίου τής ιστορίας τοΰ Πελοποννησιακού πολέ­

μου»37. Συμπερασματικά σημειώνουμε ότι μια άπό τις αιώνιες προσφορές τοΰ

'Αριστοτέλη στην ιστορία τής θεωρητικής σκέψης ήταν καί παραμένει ό ορισμός του τής φιλοσοφίας καί ή οριοθέτηση τοΰ αντικειμένου τής φιλο­

σοφίας σέ σχέση μέ τό αντικείμενο τών ειδικών επιστημών. Στον 'Αριστο­

τέλη ή φιλοσοφία είναι ταυτόσημη μέ τήν επιστήμη τών καθόλου, μέ τήν έννοια τοΰ ανωτάτου διανοητικοΰ επιστημονικού κλάδου, πού έρευνα τις πρώτες αρχές καί αιτίες τοΰ βίου καί τής γνώσης. Τό αντικείμενο έτσι τής φιλοσοφίας πού από τούς αλεξανδρινούς φιλοσόφους ονομάζονταν «μετα­

37. Η. Holborn. Greek and modern Conceps of History.—«Journal of the History of ideas», N.Y., 1949, vol. X, No. 1, p. 3.

Page 107: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

266 Θεοχάρη Χ. Κεσσίδη

φυσική» είναι το γενικό ή το υπάρχον σαν τέτοιο, και όχι οί ξεχωριστές πλευ­

ρές της πραγματικότητας, πού αποτελούν το αντικείμενο των λεγόμενων επί μέρους επιστημών38. Συχνά ό Σταγειρίτης ταυτίζει το υπάρχον σαν τέτοιο μέ την αναλλοίωτη και αδιάσειστη αρχή του βίου39. Συνάμα, ό ίδιος είχε συνείδηση ότι το γενικό ή τό υπάρχον σαν τέτοιο, ξεκομμένο άπό τήν πρα­

γματικότητα, μετατρέπεται σε νεκρή αφηρημένη έννοια. Τό γεγονός αυτό, πρέπει να υποθέσουμε, αποτέλεσε μια άπό τις αιτίες, πού τον ανάγκασαν να συμπεριλάβει τήν ύλη στον αριθμό των «πρώτων αρχών καί αιτίων του βίου, όμως, αλήθεια, στο ρόλο της παθητικής αρχής και της παθητικής αι­

τίας. Έν πάση περιπτώσει στον 'Αριστοτέλη συναντούμε τέτοια υπέροχα αποφθέγματα, όπως, λόγου χάρη, τό παρακάτω: «Είναι σαφές, ότι τίποτε τό γενικό δεν υπάρχει χωριστά, ανεξάρτητο άπό τα ενιαία πράγματα))49.

Καί μολονότι μέ τό πέρασμα τών αιώνων ό αριστοτελικός ορισμός τής φιλοσοφίας υποβλήθηκε σε τροποποίηση, ωστόσο έγινε παραδοσιακός για όλη τή μετέπειτα φιλοσοφία καί στην ουσία του διαφυλάχτηκε ως σήμερα.

38. Βλ. 'Αριστοτέλης. Μεταφυσική IV, I 1003a 20. IV, 2, 1003b 20, VI, 1026a 30, XI, 3, 1060b 30.

39. Βλ. στο Ιδιο, VI, I, 1026a 15. 40. Στο ίδιο, VII, 16, 1040b 25.

Page 108: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΒΑΣΙΛΗ ΜΟΣΚΟΒΗ

ΤΡΕΙΣ ΝΕΟΙ ΛΥΡΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΣΑΧΠΕΡΟΓΛΟΥ ­ ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ ­ ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΙΝΑΣ

Σέ μιαν εποχή τραγική, όπου βασιλεύει το χάος, ή αναρχία, ή αποξένω­

ση του άνθρωπου άπο τον πλησίον του κι ό ασίγαστος φόβος ενός πυρηνικού πολέμου πού θα ρημάξει τον πλανήτη μας, είναι φυσικό επακόλουθο ό πα­

ραγκωνισμός κάθε ηθικής και πνευματικής αξίας και ή παραμόρφωση και διαστρέβλωση κάθε ευγενικού ιδανικού. Βρισκόμαστε στις παραμονές ενός νέου κατακλυσμού πού δέν θα τον έξακοντίσει ό Θεός πάνω στο αμαρτωλό γένος των θνητών, ανοίγοντας τους καταρράχτες τοΰ ουρανού, άλλα οί βόμβες τοΰ νετρονίου πού θα μεταβάλουν τή Γή, κάτι παραπάνω από τή σκυθική έρημία.

Οί ελάχιστες κραυγές «να σώσουμε τον άνθρωπο άπό τήν εξουθένωση, τήν άποχτήνωση, τον αφανισμό», λιγοστεύουν και πνίγονται μέσα στους θορύβους τών μηχανών τοΰ ολέθρου. Οί μύστες τοΰ πνεύματος πού πάντοτε υπήρξαν οί ευαίσθητοι δέκτες και πομποί τών πόθων και επιδιώξεων της σωτηρίας τών εκατομμυρίων ανώνυμων αδελφών τους, κλείνονται στους έλεφάντινους πύργους τοΰ έαυτοΰ τους και αντί να εκπέμπουν τό SOS σ' όλα τα πλάτη και μήκη τής οίκουμένης, περιορίζονται σέ ακαταλαβίστικα ψελί­

σματα, σέ χωρίς νόημα χρησμούς, σέ ασυνάρτητα άραδιάσματα λέξεων. Πόσο μακρυνή είναι ή φωνή τοΰ Ευριπίδη, πού τόλμησε να υψώσει με τις «Τρωάδες», τό πελώριο κατηγορώ εναντίον τοΰ μεγάλου Περικλή, για τον εξολοθρεμό τών Μηλίων, τοΰ Ρουζέ ντέ Λίλ τό «Allons enfants de la patrie» πού έγινε τό φλάμπουρο τής γαλλικής επανάστασης, ό θούριος τοΰ Φεραίου, τα νησιά τής Ελλάδας τοΰ Μπάϋρον, «Τό Ελληνόπουλο» τοΰ Ουγκώ κι ό «"Υμνος τής Ελλάδας» τοΰ Μιστράλ... κι' ακόμη ό «Δωδεκάλογος τοΰ γύ­

φτου» τοΰ Παλαμά πού προετοίμασε τους θριάμβους τών βαλκανικών πο­

λέμων. 'Εκείνες τις εποχές ή ποίηση ταυτιζόταν με τή ζωή, γινόταν βίωμα και χτήμα τών μαζών κι 'όχι σιβυλλικός χρησμός πού αποβλέπει μόνο στην έκτόνωση"~τών απωθημένων τοΰ δημιουργού της κι' όχι στή λύτρωση και σωτηρία τών συνανθρώπων μας.

Page 109: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

268 Βασίλη Μόσκοβη

Εκατομμύρια τόννων χαρτιού καταναλώνονται για νά τυπωθούν «στίχοι» πού μοιάζουν με ψελΐσματα και έμβρυα τεράτων. Αυτά θαυμάζουν οί σνομπ — χωρίς να τα καταλαβαίνουν — και τα βραβεύουν πνευματικοί οργανισμοί με παγκόσμιο κύρος. Ή γνήσια ποίηση στις μέρες μας αγνοείται και περι­

φρονείται, επειδή ακριβώς επιμένει νά εκπληρώνει τήν κοινωνική της απο­

στολή: τή λύτρωση και το ανέβασμα τοΰ επιπέδου των λαών. Γι' αυτό οί λίγοι νοσταλγοί της γνήσιας ποίησης, σκύβουν με καρδιο­

χτύπι πάνω στ' αμέτρητα τυπωμένα χαρτιά, με τή λαχτάρα ν' ακούσουν μια κραυγή ειλικρίνειας, ντομπροσύνης και προσπάθειας παρηγοριάς για το γένος τών θνητών. Σ' αυτούς τους ελάχιστους, ανήκει και ή ταπεινότητα μου και χαίρομαι ειλικρινά, όταν πέφτουν στα χέρια μου κάποια βιβλία, πού οί δημιουργοί προσπαθούν νά κρατήσουν ψηλά τή σημαία της αιώνιας τέχνης, πάνω από τα τυφλοπάνια του καιρού μας, πού είναι ό παραλογισμός, ή ασυ­

ναρτησία, τα ευτελή πυροτεχνήματα κι' ή λεξιθηρία. Κατεχόμενος άπό τή δίψα αυτή της αναζήτησης έργων πού νά προσπα­

θούν νά εκφράσουν το βαθύτερο πυρήνα της ανθρώπινης ψυχής, χάρηκα χαρά μεγάλη, καθώς διάβαζα τους στίχους τριών νέων ποιητών, πού με μόχθο και χρόνο προσπαθούν νά εφαρμόσουν τή γνώμη του Σολωμού και τοΰ Πα­

λαμά για τήν ποίηση. Για νά γράψεις ένα καλό ποίημα, χρειάζεται λίμα, ψαλίδα και χτένι εί­

πε ό πρώτος κι' ό δεύτερος χαρακτήρισε τήν ποίηση «ανώτερα μαθηματικά» κι' όχι απωθήσεις ταπεινών ενστίκτων. Οί τρεις αυτοί ποιητές, έγραφαν από μικροί, αλλά άργησαν νά δώσουν στή δημοσιότητα τα ποιήματα τους, γιατί ασκούσαν και ασκούν αυστηρή αυτοκριτική σε κάθε στίχο και σε κάθε λέξη. Και πάλι ύστερα από τόσο μόχθο, ώριμοι πια — γύρω στα σαράντα κι' οί τρεις — ϊσως δέν θα τύπωναν τα ποιήματα τους, αν δεν τους πίεζαν μέ φορτι­

κότητα φιλικά και συγγενικά πρόσωπα. Ό χ ι λοιπόν ταλέντο, μα και σεμνό­

τητα, ιδρώτας και μακροχρόνιος μόχθος, χαρακτηρίζουν τα λίγα σε ποσότη­

τα, άλλα αξιόλογα σέ ποιότητα βιβλία τοΰ Βαγγέλη Σαχπέρογλου, τοΰ Γιώρ­

γου Παπασωτηρίου και τοΰ Κώστα Σαρίνα, για τα οποία θα μιλήσουμε σή­

μερα, νοιώθοντας ηθική επιταγή νά γνωρίσουμε σ' ενα διαλεχτό ακροατήριο, δυο γνήσιες λυρικές φωνές. Γι' αυτό εύχαριστοΰμε όλους εσάς πού τιμάτε τή συγκέντρωση μας κι' ύστερα άπό τον μακρύ, αλλά απαραίτητο πρόλογο, μπαίνουμε αμέσως στο θέμα μας, αρχίζοντας άπό τον Βαγγέλη Σαχπέρογλου.

Ό Β α γ γ έ λ η ς Σ α χ π έ ρ ο γ λ ο υ , ανήσυχο και πολυεδρικό πνεΰ­

μα, — βιομήχανος, διδάκτωρ της προϊστορικής αρχαιολογίας και σύμβουλος πολλών ιδρυμάτων σχετικών μέ αυτή τήν επιστήμη —■ έγραφε άπό μικρό παιδί στίχους κι' είχα τήν τύχη, δάσκαλος του στο Κολλέγιο 'Αθηνών νά παρακολουθήσω 25 χρόνια τώρα τό καλλιτεχνικό του ξετύλιγμα. Μέ δέος και σεμνότητα, μοΰ έδωσε όταν ήταν 16 χρονών ενα τετράδιο μέ στίχους.

Page 110: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 269

Τους μελέτησα προσεχτικά, μοϋ άρεσαν και τόλμησα νά τους διαβάσω μέσα στην τάξη. Οι συμμαθητές του πού ήταν από τους πιο καπετάν φασαρίες τοΰ σχολείου, τ' άκουσαν με απόλυτη ησυχία και κατάνυξη θα μπορούσα νά προσθέσω. Τους εντυπωσίασε κι' αυτούς ή πρωτοτυπία, ή προσεγμένη μορφή κι' ό βαθύς συναισθηματισμός του. Ή ζεστή υποδοχή ήταν απόδειξη της αξίας των ποιημάτων, γιατί πρέπει νά ξέρουμε, πώς το πιο δυσκολοκα­

τάχτητο ακροατήριο είναι μια τάξη εφήβων, όταν μάλιστα ο ομιλητής δέν είναι μια γνωστή προσωπικότητα, αλλά ένας απλός συμμαθητής τους.

Ό Βαγγέλης Σαχπέρογλου σπούδασε εξω με υποτροφίες και ύστερα άπό είκοσι χρόνια τον ξαναεΐδα στο προαύλιο του σχολειού, όπου φοιτούσε τώρα ό γυιός του. "Υστερα άπό τις χαρές της συνάντησης, τον ρώτησα αν συνεχίζει νά γράφει στίχους. Μοϋ απάντησε καταφατικά και τον ξαναρώτησα γιατί δέν τους δημοσιεύει. «Δε με ικανοποιούν, Δάσκαλε, όσο κι' αν τους δουλεύω», μοϋ αποκρίθηκε. 'Εγώ τον παρακάλεσα νά μοϋ τους φέρει νά τους δώ. Ήρθε σπίτι μου, τους διάβασε κι' εγώ τοΰ τους άρπαξα και τους πήρα, παρά τις διαμαρτυρίες του, στο τυπογραφείο. "Υστερα άπό μια βδομάδα είχαν τυπωθεί και βιβλιοδετηθεί μέ τον τίτλο «Γραμμές». Ή θερμή υποδοχή άπό γνωστούς, φίλους και επαγγελματίες κριτικούς πού χαρακτήρισαν τό βιβλίο όχι σαν πρωτόλειο αλλά έργο ώριμου ανθρώπου, δικαίωσαν τήν επιμονή και τις προσδοκίες μου. Καθώς ξανακοίταζα τυπωμένα πια τα 32 όλιγόστιχα ποιή­

ματα, διαπίστωνα άλλη μια φορά τα κύρια γνωρίσματα τους: Τό σεβασμό στην παράδοση, τό σμίλεμα τοΰ στίχου, τό φιλοσοφικό στοχασμό πλεγμένο μέ βαθύ συναίσθημα και τήν επίδραση των μαιτρ της χρυσής λυρικής νεο­

ελληνικής ποίησης: Τοϋ Μαλακάση, τοϋ Πορφύρα, τοΰ Ούράνη, τοΰ Γρυ­

πάρη, τοΰ ξεχασμένου Κουζιούλα και τοΰ Καββαδία. Αυτούς τους ποιητές θύμιζαν οί «Γραμμές», θύμιζαν αλλά δέν ήτανε μίμηση τους. Ή παραδοσιακή ποίηση πού επέλεξε ό Σαχπέρογλου νά εκφράσει τον εαυτό του, χωρίς νά αγνοεί τή μοντέρνα, πρόβαλλε άπό τις σελίδες ανανεωμένη, εμπλουτισμένη, άπό βιώματα της εποχής μας, ατομικά και ομαδικά, πού ανάδειχναν έναν ποιητή μέ ισχυρό δικό του ταμπεραμέντο και μέ κάποιον αέρα πρωτοτυπίας. Μάλιστα πρωτοτυπίας. Μή μας παραξενεύει ή λέξη, γιατί πρωτοτυπία δέν συνίσταται στο τί θά πει κανείς, άφοΰ όλα τα θέματα έχουν ειπωθεί, γραφτεί και εξαντληθεί πριν άπό χιλιετηρίδες, άλλα στο πώς θά τό πει κανείς. Κάθε άνθρωπος βλέπει τα πράγματα άπό διαφορετική οπτική γωνία, ανάλογα μέ τα βιώματα, τή μόρφωση, τό χαρακτήρα, τήν εποχή πού ζει... Ό Πορφύρας π.χ. δέ θά είχε τόσο συμβολικό βάθος σ' ένα «Τραίνο», σ' ενα Κερί (σ.6, «Σβή­

σε τό κερί»), ούτε θά έδινε τόση οδύνη και πανανθρώπινο νόημα στην «Κερ­

κόπορτα» (σ. 8), ούτε θά παρομοίαζε τή ζωή μέ ετοιμοθάνατη ιδεατή μορφή (σ. 9 «Μοιάζει ή ζωή»), ούτε θά έγραφε τό «Σκηνικό» όπου μέ υλικά τή χαρά και τή λύπη, τήν ομορφιά και τήν ασκήμια, τα νιάτα και τα γερατιά, τήν

Page 111: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

270 Βασίλη Μόσκοβη

πίκρα και τη γλύκα, για να παρουσιάσει ανάγλυφο το πέρασμα κάθε αν­

θρώπου άπο τή Γη. Τό «Σκηνικό», ένώ έχει το ίδιο θέμα με το «Θέατρο» του Πορφύρα, είναι πολύ πιο περιεκτικό σέ σύμβολα­περιγραφές, άπο το αβρό δημιούργημα του ποιητή της Φρεατύδας.

Τ' ονείρου μου το σκηνικό θα στήσω σ' ηλιόλουστη, νησιώτικην αυλή κι δ άνεμος καλός θα φέρει πίσω τα πράγματα π αγάπησα πολύ.

Σε μια γωνιά, σα χέρια τεντωμένα, θα βάλω δυο σκυφτές κληματαριές κι άπο ψηλά μπαλκόνια σκεβρωμένα, σαν δλες περιέργεια γριές.

Έδώ θα 'ρθοϋν στιγμές ζωντανεμένες σε ξεχασμένα ποιήματα παλιά, νύμφες γυμνές πού ψάχνουν διψασμένες τ' αξέχαστα της νιότης τους φιλιά.

Έδώ θα 'ρθοϋν ήχοι γνωστοί, δεμένοι με γνέματα από χρόνο μακρινά, τύψεις παλιές της σκέψης πού διαβαίνει στα τρίστρατα τοϋ νοϋ τ' αλλοτινά.

Καϊ φεύγοντας σκιές, θ' αφήσουν πίσω λίγες σταγόνες άφατη χαρά, αλμύρας άρωμα γλυκό, περίσσιο και λίγα φύκια σκόρπια καί ξερά.

'Ακόμα κανένας άπο τους προπολεμικούς μας ποιητές δέ θα χρησιμο­

ποιούσε ούτε κατά διάνοια τον πρωτοεμφανιζόμενο τότε ελεύθερο στίχο και τή λεγόμενη μοντέρνα ποίηση πού έκανε τήν εμφάνιση της στην πνευματική σκηνή του κόσμου με ξέφρενα μανιφέστα και φανταχτερά ονόματα: σορεα­

λισμός, φουτουρισμός, ντανταϊσμός, λετρισμός, υπαρξισμός... και γκρεμίζει μέτρα και ρυθμούς, σπάζει κάθε καλούπι λογικής και συνείδησης και μας οδηγεί στα αβυσσαλέα σκοτάδια τοϋ υποσυνείδητου.

Ό Σαχπέρογλου, όντας παιδί τών τελευταίων δεκαετιών τοϋ 20οϋ αιώνα τήν μελετά, διαλέγει ο,τι καλό στοιχείο περιέχει κι' εκφράζεται μ' αυτήν στα 11 άπο τα 32 ποιήματα τών «Γραμμών». Επομένως δίνει καινούργια πνοή όχι μόνο στην παραδοσιακή μά και στή λεγόμενη μοντέρνα ποίηση, πού άπο

Page 112: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 271

τή μεγάλη κατάχρηση έχει γεράσει, έχει παρακμάσει και χρειάζεται κι' αύτη ανανέωση.

Ή ανανεωτική προσπάθεια του Σαχπέρογλου στη μοντέρνα ποίηση, συνίσταται στο ότι της αφαιρεί τα παράλογα, σχιζοφρενικά στοιχεία, τις υστερικές κραυγές και τα άρρωστα παραληρήματα καί τήν κάμνει λυρικό ποτάμι, πού το κελάρισμά του μας μίλα μέ τήν απλή γλώσσα, πού το μυστικό της κατέχουν οί γέροι σοφοί και τα μικρά παιδιά. Παραθέτουμε δυο μικρά χαρακτηριστικά τραγούδια:

ΕΙΚΟΝΑ

Ό θάνατος είναι φωνή από φριχτό λαρύγγι. Στα ξέφωτα σαν φεύγει ή καταχνιά πλανιέται μια υποψία ζωής.

Τ' άσπρα σπιτάκια έχουν παράθυρα σαν μάτια και κόκκινες σκεπές σαν μέτωπα. Κάτω άπ} το δυνατό φως τοϋ ήλιου ή αλήθεια τρεμοπαίζει έτοιμη να φανερωθεί.

Πάνω στην πράσινη γής κείται ακίνητο ενα σταχτί περιστέρι.

Και τώρα το καταπληκτικό σε ανθρωπιά καί σε λιτότητα:

ΑΥΤΟ ΤΟ ΨΩΜΙ

Αυτό το ψωμί το καμωμένο από το στάρι τοϋ κάμπου μας είναι διπλά ευλογημένο.

"Εχει για λίπασμα τον Ιδρώτα μας και για νερό τα δάκρυα μας καί γεύση απ' τις φωνές των κοριτσιών στο θέρισμα.

Μέσα του μένει κάτι απ' τις σάρκες τών ονείρων μας μαγιά στο λώτρωμα τών αδελφών τής γής.

Page 113: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

112 Βασίλη Μόσκοβη

Tò δυσκολότερο επίτευγμα των «Γραμμών» σε μοντέρνο στίχο είναι το ποίημα «Και τί με νοιάζει», γιατί είναι μίγμα επιστήμης και ποίησης. Ό καθηγητής δηλαδή της προϊστορικής αρχαιολογίας μας μεταφέρει στή νεολιθική εποχή και μέσα στο φυσικό περιβάλλον της (λεπίδα δψιανοϋ, τσι­

μεντοχάλικο, νεολιθικό ψωμί, κρεββάτι από αρχαϊκό πέτρωμα...) μας βεβαιώ­

νει πώς ό έρωτας ήταν το ϊδιο γλυκός, το ϊδιο ωραίος, όπως σήμερα, όπως πάντα.

Τό πείραμα σύζευξης της ποίησης με οποιαδήποτε επιστήμη είναι πάντα επικίνδυνο, γιατί ή ό επιστήμων ζημιώνει τον ποιητή, ή ό ποιητής τον επι­

στήμονα. 'Ακόμη και για τον Φλαμαριών πού ανάμιξε τήν αστρονομία με τήν ποίηση, λένε πώς απέτυχε. Τό ϊδιο ειπώθηκε και για τον Νίτσε, πού πολλοί τον θεωρούν ποιητή κι' όχι φιλόσοφο. 'Ακόμη, τί πρέπει να θεωρή­

σουμε τον 'Ιούλιο Βερν, μυθιστοριογράφο ή προφήτη της επιστήμης του μέλλοντος;

Ό Σαχπέρογλου νομίζουμε κατάφερε να συνταιριάσει αρμονικά τήν ποίηση με τήν προϊστορική αρχαιολογία, χαρίζοντας στή λογοτεχνία μας ενα άπό τους πιο ωραίους ερωτικούς ύμνους:

ΚΑΙ ΤΙ ΜΕ ΝΟΙΑΖΕΙ

Και τί με νοιάζει αν είναι ή ζωή "Eva πισσαρισμένο χαλίκι *Η ενα κομμάτι άπό λεπίδα όψιανού Φτάνει νά βρω να βοτσαλώσω τήν αυλή μου Νά κόψω στα όνο το νεολιθικό μου ψωμί Φτάνει νά φυσήξω τή ζωή στο μαϋρο χώμα Να βρω ενα μέρος νά καθήσω Νά βρω ενα μέρος νά αγναντέψω Γιατί είναι άγια ή ωρα Γιατί στο διπλανό μου βράχο άπό τσιμεντοχάλικο Σ' αυτόν που κοιμήθηκε τήν πρώτη αιωνιότητα Στην αβυσσαλέα αγκαλιά ενός Τέθυ Σ' αυτόν πού ρίγησεν ή γης για νά τον βγάλει 'Ηρθαν νά ακουμπήσουν ενα ενα Με μια κυματικιά διαδοχή "Ολα τα σημάδια ενός τυχαίου δειλινού Κάτω απ' τον ϊδιον ουρανό της γης Σα σεντόνια λευκά σ' ερωτικό κρεββάτι Σά γραμμές αρχαϊκού πετρώματος Οι κάβοι και τα βράχια τ' άλλα

Page 114: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 273

"Ο,τι έμεινε απ' τήν φτερούγα τον γλάρου που αυτοκτόνησε "Ο,τι έμεινε απ' το κύμα που επιστρέφει 'Από τον ύφαλο που έτριψε σέ άμμο ό χτεσινός ψαράς Άπα την τούφα τον καπνού που τη βάψαμε ξανθιά Για ενθύμιο 'Από το ροζ γραμμωτό βότσαλο πον βρήκα χτες Σ è σχήμα καρδιάς Πάνο) στην άμμο.

Τρία χρόνια μετά τις «Γραμμές», δηλαδή το '83, ό Σαχπέρογλου κυκλο­

φορεί τη δεύτερη συλλογή του «Μέδουσα» με 49 ποιήματα, όλα παραδοσια­

κά. Ό τίτλος «Μέδουσα» δεν είναι τυχαίος. 'Ανταποκρίνεται στον πεσσιμι­

σμο πού πνίγει άσφυχτικά ολόκληρη τήν ύπαρξη του ποιητή και τήν εξου­

θενώνει πετρώνοντας την όπως το πρόσωπο του αρχαίου μυθολογικού τέ­

ρατος πού μόνο ό Περσέας με το πανέξυπνο τέχνασμα του κατώρθωσε να εξολοθρεύσει. Ό ποιητής όμως, όχι μόνο δεν καταβάλλει καμμιά προσπάθεια να τήν σκοτώσει, μα ηδονίζεται να τήν αφήνει να τον παρασύρει στον πέτρι­

νο νεκρωμένο της κόσμο. Ή γλυκεία κι' απατηλή σάν βραδυνή αύρα μελαγ­

χολία του Πορφύρα υποχωρεί για να δώσει τή θέση της στους λαβύρινθους της απελπισίας του Καρυωτάκη και στα χωρίς ελπίδα λυτρωμού ή φυγής ταξίδια του Καββαδία. Καμμιά σχεδόν χαραμάδα για ελπίδα, για φως, για μια σταγόνα χαράς. Ό Σαχπέρογλου φτάνει ώς τό έσχατο σύνορο του πεσσι­

μισμού όπως ό Ήγησίας ό πεισιθάνατος. Οί πιο πολλοί στίχοι θυμίζουν τή ρήση του εκκλησιαστή «Ματαιότης, ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης» και τό ανατριχιαστικό χωρίο της νεκρώσιμης ακολουθίας «πάντα κόνις, πάντα τέφρα, πάντα σκιά, πάντα ονείρων άπατηλότερα» και τήν επιγραμματική φράση του Πινδάρου «σκιάς όναρ άνθρωπος», Και στο μοναδικό ποίημα « Ό Πύργος» πού θυμίζει κάπως τή «Γυναίκα στο πάρκο» του Ζ. Παπαντωνίου ό παλιός πύργος κι' ό ποιητής δεν βυθίζονται σέ μια γλυκιά ησυχία, όπως ή ώριμη γυναίκα κι' ό Ζ. Παπαντωνίου, αλλά σέενανάνονείρευτο βαθύν ύπνο πού μοιάζει με τό θάνατο. Οί τίτλοι άλλωστε πολλών ποιημάτων («απόγνω­

ση», «ό θάνατος του φύλλου», «Μνήμη Καρυωτάκη», «Σκόρπια στάχτη», «Στίγμα πόνου», «Τέλος», «Γυάλινα μάτια», «Κοιμωμένη», φτάνουν για να καταδείξουν τό σκοτεινό σάν τήν κόλαση ψυχικό κλίμα τοΰ ποιητή. 'Ακόμα και τα ποιήματα με χαρούμενους συνήθως τίτλους («Τρελός Απρί­

λης», «Κάλεσμα», «'Ιταλικό απόγευμα», «Αγάπη», «'Ομορφιά», «Χριστου­

γεννιάτικη ιστορία», «Ηρώο») είναι κι' αυτά πεισιθάνατα, άφοΰ ανακηρύσ­

σουν παντοκράτορα τοΰ κόσμου τό νόμο της παρακμής και τής φθοράς.

18

Page 115: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

274 Βασίλη Μόσκοβη

Σαν μια σκιά μ' απόγνωση πού ψάχνει άραξοβόλι ξέμεινε μες στ' άπόβραδο κι' δλη ή ζωή μας, δλη...

Σ' αυτό το τετράστιχο κλείνεται επιγραμματικά ή κοσμοθεωρία — άς ελπίσουμε προσωρινά— του Σαχπέρογλου. Προσωρινή ελπίζουμε πώς είναι κι' ή καταδυναστευτική επιρροή του Καββαδία και τοϋ Καρυωτάκη, ιδίως του πρώτου, στον ποιητή. Ώρισμένα τραγούδια, όπως το ((Ταξίδι» (πρώτο στο βιβλίο), «Θαλασσινό», «Νησί», « Ό Καστιλιάνος», «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» θα μπορούσε να τα υπογράψει ô ποιητής τοϋ «Μαραμποϋ», αλλά δεν θα τα έγραφε γιατί ή μελαγχολική διάθεση, ή ειρωνεία κι' ό σκεπτικι­

σμός του, δέν έχουν το μεταφυσικό βάθος των στίχων της «Μέδουσας». "Ενα από τα λιγότερο απαισιόδοξα και βαθειά ανθρώπινα τραγούδια

είναι οί θαυμάσιες «Φωτογραφίες», πού είναι έκτεθημένες στις βιτρίνες των παλαιοπωλείων κι' αποπνέουν όλη τήν ποίηση των πραγμάτων πού κάποτε υπήρξαν, αγαπήθηκαν, έζησαν και τώρα είναι μια νεκρή ανάμνηση.

Νωχελικά της Κυριακής τά πρωινά σε σκοτεινά συχνά περνώ παλαιοπωλεία, χαμένος μες στων εποχών τα ταπεινά τ' απομεινάρια που δεν γράψαν ιστορία.

Με θλίψη βλέπω άπ' δλα τ' άλλα πιο πολύ, κάτι παλιές φωτογραφίες ξεθωριασμένες νέων ανθρώπων, που ή ματιά τους ειν' θολή, φθαρτή κι αυτή, πενθώντας μέρες ξεχασμένες.

"Αλλοι τή νιότη τους δέν ενθυμούνται πιά, άλλοι άπ' αυτούς από καιρό θά 'χουν πεθάνει. Κι αυτός δ ναύτης δέν γνωρίζει τώρα ποια φίλ.η δειλά δίπλα το χέρι του το πιάνει.

"Υλ,η πού φθείρεται αναπότρεπτα, πνίχτες στιγμές χαράς μέσα στον χρόνο τον χαμένο, άπ' τ' αδυσώπητο δ,τι απόμεινε το χτες, πού μέσα του κι εγώ, σαν να πεθαίνω.

Για να ξεφύγει ό άνθρωπος άπό τήν απόγνωση, πρέπει να ξαναγεννηθεί, να ξαναζήσει χιλιάδες χρόνια πίσω και να ξαναρχίσει μια καινούργια ζωή

Page 116: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 275

πού να μοιάζει μέ χαρούμενο ποίημα. Αυτό θέλει να μας πει το έξάστιχο τραγούδι μέ τον πρωτότυπο τίτλο «Προ Χριστού 2.500»:

Τίποτα πια δεν έμεινε νά γράψει άλλο κανείς λέει δ παλιός δ ποιητής από τον "Ανω ΝεϊλιΟ. Κι' δσες αγάπες έζησες και πόνους που πονεΐς δλα γράφτηκαν από πριν, στης ποίησης το φύλλο.

Μα νά, κοίτα το χρώμα αυτό τον ποταμού το γκρίζο. Μέσα στ' αχνό το πρωινό, σαν ποίημα είναι που αρχίζω.

"Ομως κι' ή στιγμιαία αύτη παρηγοριά μέ το φανταστικό ταξίδι στο 2.500 π.Χ. θάρθει ένα άλλο ποίημα, το «Άλντεμπαράν», πού βασίζεται στο αξίωμα της αστρονομίας, πώς για να φτάσει ως τή γη μας μιά ακτίνα ενός αστεριού, χρειάζεται δεκάδες χρόνια κι' έτσι, ενώ θά ξεκινήσει όταν είμαστε νέοι, θα μας βρει πολύ γέρους ή και νεκρούς. Τελείως πρωτότυπο σαν εύρημα άλλα και μιά ακόμη επιβεβαίωση της ασημαντότητας και μηδαμινότητας του αν­

θρώπινου βίου μέσα στο απέραντο σύμπαν.

"Οταν το φως τον Άλντεμπαράν το σημερνό κάποια βραδιά καλοκαιριού, σε μας θά φτάσει αυτό το σώμα, γερασμένο, ταπεινό, στη λησμονιά των ουρανών θά 'χει περάσει.

Πάνω ψηλά, θά τρεμοπαίξει ως την αυγή μέσα σε μάτι παιδικό, κρυφό καντήλι κι δ,τι έχει μείνει από το είναι μου στή γη, μ' άφατη θλίψη θά κουνάει τ' άυλο μαντίλι.

Κι αν, καθώς λέν, τ' αχνό το φέγγος της ψυχής μάτια δεν έχει για νά κλάψει, ούτε και δάκρυ στα βράχια πάνω, φώς κ,ι αγέρι της αυγής, χρώμα και πόνο θά σκορπούν, απ' άκρη coç άκρη.

Ίο πιο άρτιο, ϊσως τό πιο φιλοσοφημένο ποίημα, στα πλαίσια πάντα τοΰ πεσσιμιστικοΰ credo πού πρυτανεύει σ' όλη τή «Μέδουσα» είναι ή «Χριστουγεννιάτικη ιστορία», πού εξιστορεί τήν τραγωδία θά λέγαμε των παιδικών παιχνιδιών, πού έχουν κι' αυτά ψυχή και νοσταλγούν ή λαχταρούν τα χάδια τών παιδιών πού τά κράτησαν στην αγκαλιά τους μέ αγάπη, τά περι­

ποιούνταν, τα χτένιζαν, τά τάιζαν και τά πότιζαν, αν ήταν κούκλες ή ζωάκια. Τά έγκαταλειμένα παιχνίδια κλαίνε, λές, όχι μόνο για τή δική τους έγκατα­

Page 117: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

276 Βασίλη Μόσκοβη

λειψή, άλλα και για τους μικρούς τους φίλους, τα παιδάκια πού τ' άρπαξε ό χάρος πριν προφτάσουν να γευτούν τον ήλιο, το φως, τη ζωή. Και τα νεκρά παιδιά, ακούγοντας άπό τον ουρανό θρηνούν κι' αυτά μαζί με τ' αγαπημένα, έρημα τώρα παιχνίδια τους.

Κάποτε χάθηκα κι' εγώ σε κάποια γειτονιά, απρόσωπη κι αγέλαστη σαν τη ζωή την Ιδια και μπήκα να προφυλαχτώ, μέσα στην παγωνιά σ' ενα μικρό κατάστημα, που πούλαγε παιχνίδια.

Είχε μια πόρτα πράσινη και δυο καφασωτά παράθυρα πού ξάνοιγαν σε μιαν αυλή στή μέση, στον ενα τοίχο κρέμονταν, βαλμένα σταυρωτά, δυο γιαταγάνια πλουμιστά κι' ενα χαρτένιο φέσι.

Και γύρω σαν ατέλειωτες σειρές άπό παιδιά κούκλες πανέμορφες, στητές σε φορτωμένα ράφια σε μια γωνιά ένας πίνακας, μια γαλανή ποδιά και δυο τραμπάλες καφετιές πού τέλειωναν σ' ελάφια.

Α εν ξεύρω πώς μου φάνηκε μά κάτι θλιβερό πλανιόταν στο δωμάτιο το σιωπηλό σαν τάφο, κάτι πού δεν το ξέχασα, τόσον μετά καιρό πού πρόφτασε το στίχο μου τήν ώρα αυτή πού γράφω.

«Θέλετε κάτι;» μια φωνή ξάφνιασε τή σιωπή και μια μπροστά μου φάνηκε κυρά μαυροντυμένη πού μ' έβλεπε προσεχτικά λιγάκι σκυθρωπή, ακίνητη σαν άγαλμα, στην πόρτα ακουμπισμένη.

Δεν πρόφτασα ν' αποκριθώ! «Παρ' δ,τι θές, σ' δ,τι τιμή, δώρο γιά -να μικρό παιδί», αμέσως μοϋ 'πε κείνη. «Πάρ' τον τσολιά, τήν αλεπού, τήν πονηρή Μιμή πού άπό καιρό στο ράφι μας απούλητη έχει μείνει.

»Κάί δώσ' τηνε σ' ενα παιδί! » μοϋ 'πε με στεναγμό, «σαν το παιδί πού θά 'χε ό γιος πού χάθηκε στα ξένα». Κι' έσκυψε μές στα χέρια της νά κρύψει ενα λυγμό π' άρχισε απρόσμενα μαζί νά συνεπαίρνει εμένα.

«Κοίταξε γύρω σου, παντού μας βλέπουν σιωπηλά ατέλειωτες στα ράφια μου σειρές άπό παιχνίδια,

Page 118: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 277

σαν τελευταίοι ανασασμοί τον γιου μον άπο ψηλά, της ρημαγμένης μον ζωής μοιάζονν τ' αποκαΐδια».

«Είναι στερνή παρηγοριά τα μάτια πού γελούν, τα ξέπλεκα σγονρά μαλλιά, τα τεντωτά χεράκια, σνγχωρεμένα κρίματα πού κλαιν, μα δε μιλούν, πού λιώνονν, σβήνουν, χάνονται στο διάβα σαν κεράκια».

Πήρα μαζί μον τη Μιμή και βγήκα ξαφνικά. 'Έξω, μέσα στο σονρονπο το πρώτο έλαμπε αστέρι, και φεύγοντας την άφησα περνώντας βιαστικά σ' ενός παιδιού πού κάθονταν αμέριμνα το χέρι.

"Ενα μικρό τώρα παιδί, στο χρόνο πού κνλά γελώντας το παιχνίδι τον αδιάφορα θά σκίσει. Και κάποιο άνήσνχο στοιχειό, σκνμμένο άπο ψηλά θά κλ.αίει γιατί δεν έχει πια κανένα ν' αγαπήσει.

Κυρίες και κύριοι,

Κλείνοντας τή «Μέδουσα», πού άπο άποψη ποιητικών ευρημάτων, μορ­

φής, θεμάτων, δείχνει μιαν ανοδική πορεία του Σαχπέρογλου άπο τήν εποχή τών «Γραμμών», παρά τήν κατάθλιψη πού βαραίνει τα στήθια μας, διαισθα­

νόμαστε πώς το επόμενο βιβλίο πού θά μας χαρίσει, θά είναι γεμάτο αισιο­

δοξία. Γιατί όταν ξεπερνά κανείς τό έσχατο όριο της απόγνωσης, είναι φυ­

σικό να θελήσει να ξεντυθεΐ τους πόνους, τους καημούς και τις λύπες καί νά ξαναρχίσει μια ζωή, όπως λέει ό ϊδιος στο ποίημα «Προ Χριστού 2.500», ή όπως τό διατύπωσε επιγραμματικά ό Οϋγκο Φώσκολο: Όπου υπάρχουν τά­

φοι, εκεί υπάρχει και ή 'Ανάσταση!

* * *

Κι' ό Γ ι ώ ρ γ ο ς Π α π α σ ω τ η ρ ί ο υ , είναι όπως ό Βαγγέλης Σαχπέρογλου, μια πολυσύνθετη προσωπικότητα. Ξεχωριστός επιστήμονας (Πάρεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους) με τίτλους σπουδών φη­

μισμένων πανεπιστημίων του εξωτερικού, εϊναι όχι μονάχα λεπτότατος ποιητής, αλλά καί πληθωρικός ζωγράφος. "Αλλο κοινό γνώρισμα του με τον Σαχπέρογλου, είναι ή σεμνότητα καί αυστηρή αυτοκριτική πού άσκεΐ σ' ό,τι γράφει ή ζωγραφίζει.

"Εκθεση ζωγραφικής δεν τόλμησε ακόμη νά κάμει κι' 'ίσως ούτε θά είχαν τυπωθεί τα ποιήματα του, αν ή γυναίκα του δεν τον ανάγκαζε νά υποβάλει

Page 119: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

278 Βασίλη Μόσκοβη

ενα μέρος άπο αυτά στο διαγωνισμό λογοτεχνίας ­ ποίησης πού προκηρύσσει το Υπουργείο Οικονομικών κάθε χρόνο ανάμεσα στους λογοτέχνες υπαλλή­

λους του. Έτσι μιαν ωραία ήμερα πληροφορήθηκε πώς τ' όνομα του φιγου­

ράριζε ανάμεσα στους βραβευμένους, άλλα και πάλι καταχώνιασε το χειρό­

γραφο σ' ενα συρτάρι και τό ξέχασε. Χρειάστηκε πάλι ή επιμονή της γυναί­

κας του — βλέπετε χρειάζονται κάποτε κι' οι γυναίκες, εννοώ οί καλές γυ­

ναίκες — για να τυπωθούν επί τέλους τα 14 ποιήματα πού βραβεύθηκαν, μαζί μέ άλλα 34 πού είχε γράψει στο μεταξύ, με τον αρχικό τίτλο «Τρεις κύκλοι».

Πολλές λοιπόν οί ομοιότητες των δυο ποιητών μας και μια μονάχα ή διαφορά. Ό Σαχπέρογλου εκφράζεται μέ τον παραδοσιακό τρόπο (τα 11 μοντέρνα κομμάτια τών «Γραμμών»— είναι εξαιρέσεις πού επιβεβαιώνουν τον κανόνα) ενώ ό Παπασωτηρίου χρησιμοποιεί τή μοντέρνα ποίηση μέ τήν πιο σωστή, τήν πιο μετρημένη σημασία της λέξης. Σπάζοντας δηλαδή τα νεκρά καλούπια της παράδοσης (ρίμα, μέτρα, ορισμένο αριθμό συλλαβών), δέν φτάνει στον παραλογισμό, τήν ασυναρτησία, τή λογοτεχνοποίηση άρρωστων συμπλεγμάτων, άλλα δημιουργεί μια ποίηση λιτή, απλή, λαγαρή, κουβεν­

τιαστή θα έλεγα γιατί πιστεύει κι' εφαρμόζει τήν επιγραμματική γνώμη μιας άπό τις κορυφαίες συγγραφείς μας πού κάποτε μας εϊπε: «Έγώ γράφω όπως μιλάω, όπως κουβεντιάζω. "Ετσι ό αναγνώστης δέν κουράζεται να έρθει κοντά μου».

Ή απλή κι' ευκολονόητη γραφή, είναι τό πιο κατάλληλο μέσο για να εκφράσει τα πιο βαθιά νοήματα της φιλοσοφίας, της επιστήμης και της λο­

γοτεχνίας. 'Αντίθετα ή περίτεχνη, ή περιπεπλεγμένη, ή γριφώδης, κι' αινι­

γματική, χρησιμοποιείται κατά κανόνα άπό ανθρώπους πού θέλουν να πα­

ρουσιάσουν σπουδαιοφανή τήν κενότητα τους. "Οποιος έχει τή δυνατότητα να μελετήσει άπό τό πρωτότυπο τα γραφτά εκείνων πού αποτελούν ορόσημα στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, θά διαπιστώσει τή λιτότητα και τήν καθαρότητα της διατύπωσης. Περιοριζόμαστε σ' ενα μόνο παράδειγμα: τον Πλάτωνα. Οί διάλογοι τοΰ μέγιστου φιλόσοφου, μαθηματικού καί ποιητή, έχουν τέτοια καταπληκτική διαφάνεια, πού αγανακτεί κανένας μέ τους κον­

τόθωρους δασκάλους καί σχολιαστές πού καταφέρνουν να τους μεταβάλουν σέ αλγεβρικές εξισώσεις.

Έχοντας, λοιπόν, ό Γιώργος Παπασωτηρίου, ενστερνισθεί τό αξίωμα της απλής γραφής πού διατυπώθηκε λατινικά μέ δυο μονάχα λέξεις: «Ο sancta simplicitas», καταγράφει τά πάθη καί βιώματα πού έζησε σαν άτομο, αλλά καί σαν ένα μέλος τοΰ συνόλου, σέ τρεις ενότητες.

Ή πρώτη πού αποτελεί τον αρχικό πυρήνα, έχει τον γενικό τίτλο «Τρεις κύκλοι», ή δεύτερη τιτλοφορείται «Προμηθέας» κι' ή τρίτη «Τοΰ αδερφού». ΚΓ οί τρεις ενότητες έχουν ανάμεσα τους μια εσωτερική σχέση, παρά τήν κάποια ποικιλία τών θεμάτων πού παρουσιάζουν. Κάθε ποίημα, κάθε στίχος,

Page 120: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 279

είναι προσεχτικά τοποθετημένος πλάι στον άλλο κι' όλο το βιβλίο αποτελεί μια πελώρια τοιχογραφία πού παρουσιάζει ανάγλυφη την ανθρώπινη μοίρα, άπο την πρώτη μέρα της δημιουργίας του κόσμου, ως τή σημερινή προβλη­

ματική εποχή μας. Πολλά είναι τα σκοτεινά χρώματα πού χρησιμοποιεί ό ποιητής, άλλα συνολικά ό πίνακας ευαγγελίζεται τή λύτρωση του άνθρωπου, ύστερα άπο σκληρή πάλη και κάθε λογής αγώνες. Πότε οί αγώνες αυτοί κα­

ταλήγουν σε νίκη ή ήττα, πότε εκφράζονται με σύμβολα παρμένα άπο τήν αρχαία μυθολογία (Εσπερίδες, Ηρακλής, Προμηθέας, 'Αφροδίτη τής Μή­

λου, Βελλεροφόντης, Χείρων Κένταυρος, Περσεφόνη, Ερινύα, Αιγέας, ή αρχαία κόρη, αρχαίος θεός, θνητοί θεοί) και πότε με μεταφυσικές σκέψεις, κραυγές διαμαρτυρίας για τον ξεπεσμό του άνθρωπου, ελπίδα καί πίστη για το καλύτερο αύριο.

Τα μηνύματα πού εκπέμπονται από τους στίχους, εκφρασμένα με τή λογική ή τό μύθο, προέρχονται «εκ βαθέων» και θυμίζουν στροφές θεϊκής μυσταγωγίας, ανεβάσματα στο αγκαθερό μονοπάτι τής αρετής, προτροπές «αδερφού εν όπλοις» γιά τή μεγάλη νίκη καί τήν χωρίς όρια αγάπη στον πλησίον μας. Ποτέ ό ποιητής μας δέν ξεπέφτει σε κραυγαλέα κηρύγματα, σέ φτηνή προπαγάνδα, σέ προσπάθεια να κερδίσει τον αναγνώστη μέ τις πεποιθήσεις του. Σ' αυτά τα ταπεινά τεχνάσματα, καταφεύγουν οί δημαγωγοί, οί δημοσιογράφοι καί αρκετοί παθιασμένοι οπαδοί κάποιας θεωρίας γιά ου­

τοπιστικά εύδαίμονες κοινωνίες. Ένας αληθινός καλλιτέχνης χρησιμο­

ποιεί άλλα ευγενέστερα μέσα γιά να κερδίσει τους άλλους: Τό χάδι τής Τέχνης πού δέν πείθει, άλλα υποβάλλει μέ τή δική της γλώσσα ό,τι φλογίζει το εϊναι τοϋ δημιουργού της καί κάμνει συλλειτουργό τής πίστης του τό διπλανό του. Τό χάδι τής τέχνης, είναι πιο ισχυρό άπό τήν πειθώ τής επι­

στήμης. Πόσοι άθεοι π.χ. δέν έγιναν ένθεοι χριστιανοί, ακούγοντας ενα ορατόριο του Μπετόβεν ή τοϋ Μπαχ;

Αυτόν τον ευγενικό άλλα δύσκολο δρόμο, χρησιμοποιεί ό ποιητής γιά να ολοκληρώσει τή γιγαντιαία τοιχογραφία του μέ τίς κοσμογονικές δια­

στάσεις, αρχίζοντας άπό τήν πρώτη μέρα τής δημιουργίας καί καταλήγοντας στον ύμνο τής ανθρώπινης άδερφοσύνης.

Τήν πρώτη μέρα τής δημιουργίας «ό εμφρων άνθρωπος» πέφτει άπό τον Ουρανό σά δώρο, στην ανοιχτή παλάμη τής Γής, σαν συνείδηση τοϋ ακατοί­

κητου κόσμου. Στο δεύτερο κύκλο, ό άντρας κι' ή γυναίκα σ' ενα σύμπλεγμα, περιμένουν να ξυπνήσουν τ' αστέρια, άπ' τό κλάμα τοϋ πρώτου μωρού πού θα γεννηθεί. Στον τρίτο κύκλο «οί καθημερινές φροντίδες συνθλίβουν τά όνειρα», όμως ό άνθρωπος ελπίζει πώς κάποτε θα τά πραγματοποιήσει. Όμως οί κοινωνικές αντιθέσεις χωρίζουν τους ανθρώπους σέ αφεντάδες καί είλω­

τες. Ή πολιτεία τής αδικίας πρέπει να γκρεμιστεί καί νά χτιστεί ή νέα πόλη,

Page 121: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

280 Βασίλη Μόσκοβη

«...πού αν ôè την φέρουμε στο φως ΐσως να μείνουμε τυφλοί για πάντα ίσως να μη μπορέσουμε ποτές να βροΰμε το νόημα τοϋ Κόσμου...»

Γιά να γκρεμιστεί όμως ή αμαρτωλή πολιτεία, χρειάζεται σκληρή μάχη και χωρίς όρια αγάπη στο συνάνθρωπο. Ώραΐα εκφράζεται ή αγάπη στο ποίημα: «Καιρός ν' αγαπήσουμε...»

'Αδερφέ μου, είναι καιρός ν' ανοίξουμε τον ουρανό το σκοτάδι να διώξουμε άπ' τα μάτια μας έξω να ξαπολύσουμε τους ανέμους απ' τις καρδιές μας. "Οταν ήρθαμε ήταν ακόμα τ' αποκαΐδια στις ράχες δταν φτάσαμε ήταν ακόμα ή ερήμωση εδώ.

'Αδερφέ μου, ήταν μόλις πού πέρασαν οι ορδές δια πυρός και σιδήρου την Πολιτεία μας κι άφησαν πίσω τα χαλάσματα και τους νεκρούς στρατιώτες ξέθαφτους να κοιτάζουν τη νύχτα με τ' ακίνητα μάτια τους.

'Αδερφέ μου, οι εχθροί ερήμωσαν τις ψυχές μας σκάλισαν μιαν απόγνωση στο γρανίτη τοϋ προσώπου μας ερριξαν στα πηγάδια μας τα δηλητηριώδη μάτια τους ερριξαν στα ποτάμια μας τις ακαθαρσίες τους έχτισαν τις αυλές μας και τα περιβόλια μας με τοίχους αδιέξοδους και τώρα ποδοκροτοϋν απαιτητικοί γυρεύοντας και τους Θεούς μας.

'Αδερφέ μου, νομίζω είναι καιρός ν' αγαπήσουμε...

Μα με τήν αγάπη και το χτίσιμο της ιδανικής πολιτείας, κατορθώσαμε μήπως να φτιάξουμε τον κόσμο; Όχι , άπαντα ό ποιητής και καταρρίπτει το μύθο τοϋ Ηρακλή, πού τάχα καθάρισε τον κόσμο από τον κόπρο τοϋ Αύ­

γείου κι' άπ' όλα τα κακά.

«...Και πια δεν ξέρουμε αν εκείνος ό μυθικός 'Ηρακλής

Page 122: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 281

υπήρξε καπότες στ' αλήθεια αν οί υπέρτατοι άθλοι του δεν ήσαν τίποτ' άλλο παρά ενα πελώριο, όμορφο ψέμμα! »

Τίποτε δε διορθώθηκε, ή ζωή ξαναρήμαξε, όμως ό άνθρωπος πάντα ελπίζει:

«Σκεφτόμαστε, πώς ϊσως αύριο να ροδίσει ξανά στο πελιαγος ή αυγή των κόκκινων καραβιών ίσως ν' αρχίσουν κάστρα να χτίζωνται ξανά και να φυτρώνουν στα χωράφια στάχυα. »

Κι' ό αγώνας για τη λύτρωση τοϋ άνθρωπου συνεχίζεται. Συνεχίζεται με πρόσωπα­σύμβολα της αρχαίας μυθολογίας, πού επικεφαλής τους βρίσκε­

ται ο «Προμηθέας», ένας Προμηθέας­Χριστός πού εξακολουθεί να χτυπιέται άπο τό αμόνι, να είναι άλυσσοδεμένος μέχρι σήμερα, άφοϋ κανένας θεός δε μπόρεσε να χαλάσει τα δεσμά του.

«...Ή κραυγή πού βγαίνει άπο κάθε αμόνι, είναι ή κραυγή μας, αδερφέ μου, ή δική σου, ή δική μου, δλοιν μας ή κραυγή όλων μας πού πέσαμε στο θεόρατο καμίνι της φωτιάς του! »

Επομένως ό Προμηθέας τοϋ Παπασωτηρίου δέ μοιάζει με τον Τιτάνα τοϋ Αισχύλου, ούτε με κανένα άπο τους αμέτρητους Προμηθείς πού πλα­

στούργησαν χιλιάδες άλλοι συγγραφείς. "Εχει μια ταύτιση, μια στενή συγ­

γένεια με τους κοινούς θνητούς, τα μερμήγκια πού περπατάνε στο φλοιό της γης·

Και σ' άλλα μυθολογικά πρόσωπα, δίνει δική του ερμηνεία ό Παπασω­

τηρίου, γιατί «ή άρχαιολατρεία του δεν τον εγκλωβίζει στα μαυσωλεία των πεθαμένων ηρώων», πού χαρίζοντας τους ζωή με τό αίμα του, τους φέρνει κοντά μας, τους συμπονεί, τους εμφυσά καινούργια πνοή, προσπαθεί να τους κάμει καλύτερους, να έλαφρώσει τό βαρύ πεπρωμένο τους και να τους ανυ­

ψώσει σε ιδανικά πρότυπα, πού ακολουθώντας τα, θα ξαναβρούμε τή χα­

μένη ψυχή μας, θα ανακαλύψουμε ξανά τήν 'Αγάπη, τό Φως, τό Θεό. Πόσο λυπάται τήν Περσεφόνη, πού κατεβαίνει στον "Αδη κι' οί οιμωγές

της ακούγονται ως απάνω στή γης, όπου τά λειβάδια στερεμένα άπ' τήν απουσία της, ((δεν κουνοϋν τις χαίτες τους στον ολοζώντανο άνεμο» κι' οί

Page 123: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

282 Βασίλη Μόσκυβη

καρποί «δεν κρέμονται πια χυμώδεις απ' τα δέντρα». Πόσο πρωτότυπη ερμη­

νεία δίνει στο χαμό του Αιγέα, πού μας «περιμένει ακόμα στους σκοτεινούς βυθούς, κρατώντας για μας τη χαμένη προσδοκία», και τί πρωτότυπη μετα­

φυσική εξήγηση δίνει στα κομμένα χέρια της 'Αφροδίτης της Μήλου:

"Οταν προσπάθησαν οί ξένοι να σε πάρουν απ' την αγκαλιά τον ήλιου ήταν σα νάγινε χαλασμός. "Ενας γάντζος τα χέρια σου στους γρανιτένιους βράχους πιάστηκαν σαν πλοκάμια χταποδιού κι όσο τραβούσαν οί άρπαγες το κορμί σου άπ' τ' αγαπημένο νησί, τόσο τέντωναν τα χέρια σου, 'Αφροδίτη, σε μιαν απελπισμένη άρνηση, τόσο τέντωναν σα χορδές που βγάνανε τις στερνές νότες, ώσπου κόπηκαν...

Θαυμαστός, σαν οδηγητής τοϋ άνθρωπου στην τελειότητα, είναι ό Κένταυρος Χείρων, πού δεν είναι μισός άνθρωπος ­ μισός άλογο, όπως τον θέλει ή μυθολογία, άλλα ή προσωποποίηση της αλήθειας, της 'Αγάπης, της Θεότητας.

ΧΕΙΡΩΝ ΚΕΝΤΑΥΡΟΣ cO δρυμός πυκνός, το Πήλιο σε οργασμό. Ό Χείρων, μισός άνθρωπος - μισός άλογο και τόσο πολύξερος! "Ημουν μαθητής τον πριν νά γεννηθώ. Στο σχολειό που ήταν κάτω άπ' τον ουρανό σα λεύτερο θέατρο ζωής έμαθα ν' αγαπώ το φώς και τους θεούς. Ό Δάσκαλος, ήταν ή μεγάλη στιγμή της ζωής μας. Τη δύναμη που βγάζανε τά μάτια του τήν κάναμε 'Ιδέες, ό Άσκ/,ηπιός, ο 'Ιάσων, εγώ, ό Άχιλλ,εύς και τόσοι ά/Λοι!

Τον Δάσκαλο, τον θυμάμαι ακόμα τώρα: Μετά άπ' το σχολειό μας αποχαιρετούσε βιαστικός και χάνονταν καλπάζοντας στα δέντρα.

Page 124: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 283

Σαν μέναμε μονάχοι, οι μαθητές, αναρωτιόμασταν μην τάχα κι ο Δάσκαλος ήταν 'ένα παιγνίδι της φαντασίας μας. Μισός άνθρωπος και μισός άλογο ποιος θα μπορούσε να το πιστέψει;

Κι' όμως σαν γύριζε την άλ·.λη μέρα σα θεός στ' αχνό ξημέρωμα ξέραμε πόσο ήταν αλήθεια ή ύπαρξη τον ξέραμε πόσο ή αγάπη ήταν καβάλα στα γερά καπούλια τον. Ό Κέντανρος πού κάλπαζε στο δάσος, ήταν ή ψνχή μας ή ϊδια — ή αγάπη μας για το φως και τους Θεούς.

Κι' ή δεύτερη ενότητα συμπληρώνεται με το ποίημα «Θνητοί Θεοί». Ή ιδέα ότι κι' οι θεοί πεθαίνουν, δεν είναι πρωτότυπη. Πολλοί λογοτέχνες και ποιητές, την έχουν εκμεταλλευτεί. 'Αναφέρουμε ενδεικτικά τρεις: Τον Ζ. Παπαντωνίου, με το υπέροχο πεζοτράγουδο «θάνατος αρχαίου θεοϋ», τον Παλαμά με τό «θάνατο τών θεών» στον Δωδεκάλογο του Γύφτου και τον Τ. Λώρενς με τό «φτερωτό φίδι».

Ό Γιώργος Παπασωτηρίου, δεν φιλοσοφεί, δεν κρίνει, δεν προσπαθεί να δικαιολογήσει την ανάγκη του θανάτου τών αθανάτων. Πλέκει ενα μοι­

ρολόγι πάνω στα σώματα τών αρχαίων θεών πού έχασαν τις κατοικίες τους στον Όλυμπο, στην "Ιδη, στο Πήλιο, στα σμαραγδένια κύματα του Αιγαίου:

ΘΝΗΤΟΙ ΘΕΟΙ

Σνλλογίζομαι έκείνονς τονς παλαιούς θεούς στον αιώνιο ύπνο τονς. Κάτω απ' τις πέτρες κρνμένοι ως είναι απ7 τον ήλιο τονς ακούω πον κλ.αΐνε όταν πέφτει το σούρουπο. Ήταν ένας κόσμος δικός τους ό "Ολνμπος, ο Κιθαιρώνας, ή "Ιδη, το Πήλιο κ' οι θάλασσες ένας διάκοσμος της ζωής τονς άπα φτερωτά άλογα, τρίτωνες και νερονύμφες. Κ' ήταν αυτοί δυνατοί κι ωραίοι, ευτυχείς κι άσνλλιόγιστοί.

Άλλα τώρα, τί ωφελεί το κλάμα, τί μπορεί νά κάνει μια σκέψη συμπτωματική για κείνονς, που συνήθισαν την αποθέωση δμως πέθαναν όπως δλιοι οι θνητοί ;

Page 125: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

284 Βασίλη Μόσκοβη

Ή αυλαία της τρίτης και στερνής ενότητας του βιβλίου ανοίγει με το πιο τρυφερό τραγούδι πού ξεπετιέται σαν συντριβάνι άπό τον ιερότερο χώρο της ανθρώπινης καρδιάς. Καμιά ύπουλη επέμβαση του εγκεφάλου, κανένα μαστορικό δούλεμα της λέξης. Δυναμάρι, νάμα ιερό, έφτασε στην άκρη της πένας σαν προσκομιδή στην ωραιότερη υπόσταση τής 'Αγάπης, τήν άδερ­

φική στοργή:

ΤΟΥ ΑΔΕΡΦΟΥ

Χτες βράδυ, ήταν εδώ ό ξενητεμένος αδερφός κι ώς κουτσοπίναμε μπύρα πικρή άναθυμόμασταν τα χρόνια τα παλιά. Τότες ακόμα, έτρεμε iva πουλί στο στήθος μας κ' οι καρποί ωρίμαζαν στα δέντρα χωρίς δισταγμό. Τότες λίγο κασέρι και μια φέτα όλόζεστο ψωμί ήταν το νοστιμώτερο φαΐ μας καθόις ποδοβολούσαμε στα καλντερίμια!

Τότες ακόμα, εΐμασταν παιδιά, κ' ή φαντασία ώπλιζε τα μάτια μας με τ' όνειρο τής νίκης «κατά κράτος» σάν παίζαμε στο Κάστρο πετροπόλεμο ανέμελοι, απερίσκεπτοι, ευτυχισμένοι!

Χτες βράδυ, ήταν εδώ ό ξενητεμένος αδερφός κι άναθυμόμασταν τά χρόνια τά παλιά και κλ.αίγαμε δίχως δάκρυα, αγκαλιασμένοι...

Στα άλλα ποιήματα, ό ποιητής μας, ανιχνεύει άγνωστους δρόμους γιά να φτάσει σέ πολιτείες με άγνωστα ονόματα κι' άγνωστα συνθήματα, αφήνει ολάνοιχτη τήν πόρτα τοϋ σπιτιού του στολισμένη με γιρλάντες γιά να τήν διαβούν οι αγαπημένοι επισκέπτες, πού όμως δεν έρχονται κι 'ο ί γιρλάντες σαλεύουν στον άνεμο σάν κρέπια. Ή απομόνωση, ή μοναξιά, τό σκοτάδι, περιζώνουν τον άνθρωπο κι' ή νύχτα αρνιέται να παραχωρήσει τή θέση της στην ήμερα, στο φώς.

Πολεμάμε εχθρούς πού είναι σκιές και φαντάσματα 'Ιδεών, μας πνίγει ή πλήξη κι' ή ανία τής ρουτίνας, ενώ εμείς αποζητούμε περιπέτειες και ξεκι­

νάμε να τις βρούμε, μα τήν τελευταία στιγμή, τριβελίζει τό νου μας, τό μέγα, αναπάντητο ερώτημα: — Γιατί, πώς, γιά πού ξεκινήσαμε;

Page 126: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 285

Κι' όμως, δεν καταθέτουμε τα όπλα. Μόλις φτάσει 8 το βράδυ, ύστερα από μιαν άχρωμη μέρα αναφωνούμε:

Ώ θεέ μου, Ισως τα όνειρα νάναι όμορφα σα χρωματιστά μπαλόνια σε φωταψία γιορταστική ϊσως να ζήσουμε δ,τι δεν εφερεν ή μέρα τώρα το βράδυ, άφοϋ πέρασαν οι οχτώ.

Στη «Χαλκομανία» και στο «Λευκό θάνατο», ό ποιητής ατενίζει τη φθορά τών πραγμάτων, με στωική θα λέγαμε απάθεια και στο «Μαζόχ» και τήν «Απάνθρωπη πόλη», τονίζει τήν αδιαφορία και το μαζοχισμό τοϋ ση­

μερινού ανθρώπου, πού μοιάζει να αύτοηδονίζεται άπό τις αναθυμιάσεις τών καυσαερίων και τήν απανθρωπιά τών μεγάλων πόλεων, με τήν αμυδρή ελπί­

δα, πώς κάποτε οί πηγές αυτές τοϋ ολέθρου θα εκλείψουν. Ή συμπύκνωση τοϋ «Μαζόχ» είναι σπάνια, άλλα και με δόση κυνικότητας:

"Ενα θολό σύννεφο στην πόλη, Είπαν, προέρχεται άπ' τις αναθυμιάσεις. Μια πόλη ολόκληρη, κρυφοκαίει τα σπλάχνα της δλες οί πικροζωες κ' οί λαχτάρες τών παιδιών της σ' ενα καμίνι, χωνευτήρι οστών και πτωμάτων.

Και νά τώρα, εμείς, σε μιαν εξαίσια αναπνοή ρουφάμε δλο αυτό το θολό σύννεφο αχόρταγοι, γευόμαστε τις οδύνες τα>ν αναθυμιάσεων λες με ήδο\>ή αύτοβασανισμοϋ...

Τό άγχος κι' ή εφιαλτική εποχή μας, μας έχουν αποξενώσει, έχουν αλ­

λοτριώσει τον ενα άπό τον άλλο, τα χαρακτηριστικά τοϋ προσώπου μας αλλοιώνονται και δέν αναγνωρίζουμε ούτε τον εαυτό μας, ούτε τους φίλους μας. Ή απαισιόδοξη ρήση, dubito de omnibus, ή αμφιβολία για όλους και για δλα, καταδυναστεύει όλο μας το είναι.

"Ομως — πάνω άπό τους μαζοχισμούς, τις αλλοτριώσεις, τήν ανία, τις καταστροφές, τους χωρίς αιτία πολέμους — ελπίζουμε. Ναί, ελπίζουμε πώς ύστερα άπό τις θύελλες, τις καταιγίδες, τους παγετώνες τοϋ χειμώνα, θα έρθει «ή άνοιξη πού ελπίζουμε». Μ' αυτό τό τραγούδι τελειώνει ή τρίτη ενότητα τοϋ βιβλίου, πού αρχίζει μέ τον πιο τρυφερό ύμνο της άδερφικής αγάπης.

Περιπλανηθήκαμε μέ τον ποιητή σ' όλους τους χρόνους, σ' όλες τις εποχές της ιστορίας τοϋ άνθρωπου, άπό τήν πρώτη εμφάνιση του στή γη, γνωρίσαμε ήρωες κι' ανώνυμα πλήθη, εισδύσαμε στα σκοτεινά μονοπάτια

Page 127: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

286 Βασίλη Μόσκοβη

και στους πιο απόκρυφους χώρους του υποσυνείδητου, ζήσαμε τους κραδα­

σμούς της ύπαρξης του, άλλα φθάσαμε επί τέλους στην κάθαρση της τραγω­

δίας του γένους των θνητών και κλείνουμε με ευλάβεια τους «Τρεις κύκλους», τραγουδώντας κι' έμεΐς το τραγούδι της άνοιξης πού ελπίζουμε πώς θάρθει, πώς πρέπει νάρθει, γιατί μετά το πέσιμο στο τελευταίο σκαλοπάτι, θα ξανα­

βρούμε την κλίμακα τοΰ 'Ιακώβ πού θα μας ανεβάσει στ' αστέρια, το τόσο αγαπημένο σύμβολο τοΰ ποιητή μας!

Η ΑΝΟΙΞΗ ΠΟΥ ΕΛΠΙΖΟΥΜΕ

Ή άνοιξη πού ελπίζουμε θάρθει. "Ενα γαλάζιο φως ασθμαίνει στον ορίζοντα και πια ξεπέρασε το ανυπέρβλητο δριο της σιωπής.

Τά καμπαναριά της εκκλησιάς τρεμίζουν στον άνεμο τον εωθινο -ψαλμό φιλοϋν τη γης που τα κρατεί αγκαλιαστά με το παράδιπλο κυπαρίσσι. 'II άνοιξη που θάρθει, θα μιλήσει για τ' ασίγαστα ποτάμια που απόμειναν για τά γλαροπούλια πού τ' απόδιωξε ή παγωνιά θά μιλήσει και για την πέτρα πού πόναγε στην ερημιά, για τά παιδάκια πού κρύωναν και πεινούσαν.

Θά τραγουδήσει και για τά χέρια μας πού ενώθηκαν στο μεταίχμιο των καιρών περιμένοντας...

Το 1970, ένας νεαρός γιατρός πού έκανε τήν ετήσια αγροτική του θητεία, στα Γρανίτσα της Ευρυτανίας, διάβασε εκεί ψηλά τό πρώτο μέρος της «Ιστο­

ρίας τοΰ Ευρωπαϊκού Πνεύματος», 2.333 σελίδες, τρεις φορές και μετά τό διάβασμα τους «άστραψε φώς και γνώρισεν ό νιος τον εαυτό του» για να χρη­

σιμοποιήσουμε τό στίχο τοΰ Σολωμοΰ.Ό Κ ώ σ τ α ς Σ α ρ ί ν α ς , έτσι λεγό­

ταν ό γιατρός, αν και νέος είχε πίσω του μια ζωή γεμάτη περιπέτειες και πι­

κρές γνώσεις. Τά πρώτα μάλιστα πέντε χρόνια του ήταν μια μικρή 'Οδύσσεια. Γεννημένος τό '39 στο ακριτικό Καστελλόριζο, άπό τά δυό του χρόνια

έζησε τις περιπέτειες τοΰ νησιοΰ του* ό πατέρας του Σταύρος πιάστηκε μέ άλλους 36 πατριώτες άπό τους 'Ιταλούς επειδή είχαν βοηθήσει τους "Αγγλους κομάντος, πού είχαν καταλάβει τό νησί τους για λίγες μέρες. Ό λ α αυτά τά

Page 128: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 287

παλληκάρια καταδικάστηκαν άπο το κακουργοδικεΐο Ρόδου σε φυλάκιση 30 χρόνων Και πάνω και κλείστηκαν σε φυλακές της Βόρειας 'Ιταλίας. Το '45 ό πατέρας γυρίζει στο Καστελλόριζο και το βρίσκει άδειο άπο κατοίκους, γιατί το '43 οί "Αγγλοι τους είχαν μεταφέρει όλους σε διάφορα στρατόπεδα της Μέσης 'Ανατολής. 'Ανάμεσα τους ήταν κι' ό Κώστας, τριών χρονών τότε, μέ τη μάνα του καί το θειο του Βασίλη Παλάση. Καθώς επιστρέφουν στην πατρίδα μέ άλλα γυναικόπαιδα και γέρους, 70 μίλια εξω από τό Πόρτ Σάϊδ, ζει πέντε χρονών πιά, οχτώ ώρες ανάμεσα στις φλόγες πού έκαιγαν τα σίδερα του καραβιού και τον σώζει ό θείος του Βασίλης Παλάσης. Την μητέρα του τήν ξαναβρίσκει ευτυχώς στο αγγλικό αεροπλανοφόρο πού τους έσωσε τε­

λικά, άλλα τό Καστελλόριζο θρήνησε 43 νεκρούς. Τελειώνει στο νησί του τό Δημοτικό, στη Ρόδο τό Γυμνάσιο καί σπου­

δάζει 'Ιατρική στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών. Ειδικεύεται στην 'Οφθαλμολο­

γία, υπηρετεί άνθυπίατρος στο στρατό, τελειώνει τό αγροτικό ιατρείο του στή Γενική 'Ιατρική καί τό '74 πηγαίνει στο Λονδίνο όπου ειδικεύεται στή μεταμόσχευση τεχνητών φακών καί εργάζεται σαν χειρουργός οφθαλμίατρος μέ τό βαθμό του επιμελητή στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Τον Δεκέμβρη τοϋ '81 γυρίζει στην Ελλάδα.

Σ' ενα παιδί, προικισμένο μέ δυνατό μυαλό καί ασυνήθιστη ευαισθησία, τα πρώτα φοβερά βιώματα αφήνουν βαθειά κι' ανεξίτηλα σημάδια. Τό ρή­

μαγμα τοϋ νησιού του θα τοϋ εμπνεύσει τό ωραιότερο ϊσως ποίημα του, ύστερα άπό σαράντα χρόνια. 'Αλλά για τις πηγές τής έμπνευσης του θά μι­

λήσουμε παρακάτω καί ξαναγυρίζουμε στην αποκαλυπτική κι' αποφασιστι­

κή στιγμή τής ζωής του μέ τήν οποία αρχίζουμε: τή γνωριμία του δηλ. με τον λόγο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, έκφραση πού θά χρησιμοποιούσε ό Κώστας Δεσποτόπουλος. Στον πλαστουργό τής «Ιστορίας τοϋ Ευρωπαϊκού Πνεύματος» ό Σαρίνας βρήκε τον οδηγητή, τό μεγάλο δάσκαλο πού άποζη­

τοΰσε τόσα χρόνια. Ό παραδαρμός πού τον βασάνιζε για να συνειδητοποιή­

σει καί νά ολοκληρώσει τό σκοπό τής ύπαρξης του τέλειωσε. Ή γνωριμία του μέ τον Π. Κανελλόπουλο, έστω καί μέσω του βιβλίου, θυμίζει τή γνωρι­

μία τοϋ Πλάτωνος μέ τό Σωκράτη. Ό Πλάτων, όπως ξέρουμε, δέν είχε ανα­

καλύψει τήν κλίση του, τον προορισμό του, πού τοϋ αποκαλύφθηκε μόλις γνώρισε τό δαιμόνιο άνθρωπο μέ τή μορφή τοϋ Σειληνοϋ. Τότε, όπως λέει ή παράδοση, έκαψε όλα του τά ποιήματα — πίστευε πώς θά γινόταν δραμα­

τικός ποιητής — κι' αφοσιώθηκε στην πραγματική του κλίση, τή φιλοσοφία. Ό Σαρίνας βέβαια δέν απαρνήθηκε τήν ιατρική, στην οποία αφιερώνει με­

γάλο μέρος τοϋ έαυτοΰ του, άλλα άρχισε νά ασχολείται συγχρόνως μέ τήν ποίηση καί τή φιλοσοφία τηρώντας «τό μέτρον άριστον» όπως ό οδηγητής του πού, σαν αιωνόβιος πλάτανος, ασχολείται σύμμετρα μέ «τά κοινά τής

Page 129: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

288 Βασίλη Μόσκοβη

πόλεως» και το στοχασμό, πράγμα πού συνιστά και στο μαθητή του να εφαρ­

μόσει. Για να νιώσουμε τη φλόγα πού φούντωσε και θέριεψε σ' όλο τό είναι

του τριαντάχρονου γιατρού ύστερα άπό την τριπλή μελέτη τοΰ αποκαλυπτι­

κού και κολοσσιαίου βιβλίου τοΰ Π. Κανελλόπουλου ας ακούσουμε τήν επιστολή και να τήν ακουμπήσουμε στην καρδιά μας, όπως ό Σαρίνας από­

θεσε στα χέρια τοΰ δασκάλου τή δική του καρδιά, σαν ταπεινό αντίδωρο.

Γρανίτσα Ευρυτανίας 20 Αυγούστου 1970

Κύριε Καθηγητά,

Μέ τό άνοιγμα της «Ιστορίας» Σας «τοΰ Εύρωπαϊκοΰ Πνεύματος», ένοιωσα τό χέρι Σας να πιάνει τό δικό μου. "Ακουσα τή Φωνή Σας: « Ό 'Ιερός Αυγουστίνος παιδί μου». "Εσκυψα, ασπάστηκα τ' άγια δάχτυλα.

Μπροστά στους τόσους 'Αθάνατους στέκω σε υπόκλιση. Τό χέρι Σας μέ οδηγεί. Ή φωνή Σας μέ συντροφεύει, αλλάζοντας τόνο και χρώμα, σύμ­

φωνα μέ τήν εποχή, ανάλογα μέ τή μορφή. Βυζάντιο. Δυτικός Μεσαίωνας. 'Αναγέννηση. Ό Δάντης. Ό Μιχαήλ "Αγγελος. Ό Αούθηρος. Ό Ντύρερ. Ή Μαργαρίτα της Ναβάρρας. Ό Θερβάντες. Ό Γκρέκο. Σαίξπηρ. Ρέμπραντ. Μίλτον. Πασκαλ. Ρασίν. Σπινόζα. Ραμώ. Χαΐντελ. Μπαχ. Χέρια ευλογημένα. Τα χαϊδεύω μέ τα χείλη. Σάν τα φιλώ, βλέπω να γίνονται ανατολές και δει­

λινά, ουρανοί, θάλασσες, φουρτούνες, καλοκαίρια. Ψυχές αμέτρητες, Με­

γάλες και Μικρές, πού τό φτερούγισμα τους δρόσιζε τό φιλί. "Εγειρε ή τελευταία σελίδα της «Ιστορίας τοΰ Εύρωπαϊκοΰ Πνεύματος».

Άθοϋ τής τρυφερής ζωής, Καρπού τής μεστωμένης

και σηκώθηκε ή φωνή Σας να χειροκροτήσει τον Μπαχ: «"Αν υπάρξει — και για να υπάρξει — ενα αληθινό αύριο για τήν ανθρωπότητα, πρέπει να υπάρξει μαζί μέ τον Μπαχ, μέ τή δική του βοήθεια, μέ τή δική του π α ρ ο υ σ ί α».

Ή συγκίνηση μαζεμένη, μέ κλόνισε, έσφιξα τό χέρι Σας, κρατήθηκα, τό φίλησα. Τήν ώρα τοΰ άσπασμοΰ έγινε τό χέρι Σας χαμόγελο. Τό χαμόγελο τοΰ παπποΰ, πού φτάνει σε όλο του τό μεγαλείο, στο τέλος τοΰ πρώτου περί­

πατου, μέ τό πρώτο του εγγονάκι. Κύριε Καθηγητά, μόνο ιατρικά βιβλία είχα διαβάσει μέχρι τώρα, γε­

μάτα πάθη, φάρμακα, πικράδα. Ήρθε φέτος ή γλυκεία ευωδιά του κρίνου πού μας χάρισε ή δεξιά Σας και μούπε κοντά στα τόσα, χαμηλόφωνα, και τοΰτο: «τήν όσφρηση τής ψυχής νάχεις πάντα οδηγό σου».

Βαρύ τό τετράτομο έργο Σας για μένα, πού οί περιστάσεις, μ' άφησαν

Page 130: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεϊς νέοι λυρικοί ποιητές 289

μόνο, να πάρω στεγνό το πτυχίο της 'Ιατρικής. Τώρα βρίσκομαι σκαρφαλω­

μένος στα μπράτσα της Πατρίδας, στη Ρούμελη την ορεινή, στο χωριό Γρα­

νίτσα της Ευρυτανίας, όπου εχω διοριστεί αγροτικός γιατρός. (Υποχρεωτι­

κή υπηρεσία). Χρόνος περισσεύει. Το περιβάλλον προσκαλεί. Τα έλατα, οι βουνοκορφές, τα ποτάμια, οί πηγές, και τό τραγούδι του «Ευρωπαϊκού Πνεύ­

ματος» μυστικό, απαλό, βαθύ. Πολλές φορές για νά τ1 ακούσω, σφαλνώ σφιχτά τα βλέφαρα μου, τα

σκεπάζω μέ τις χούφτες, έτσι σκουντώ κάθε φορά τή Νύχτα νά ξυπνήσει, νά μοΰ πει τί λέει τό κεφάλαιο, ή σελίδα, ή πρόταση. Πρόθυμα τρέχει ή έγ­

χρωμη κόρη νά παρασταθεί σ' ένα λευκό. Στο κάλεσμα μου, κρυφά παίρνει τους ήσκιους του δάσους, προσεχτικά νά μήν τή δει ή αδελφή της Μέρα νά πάτα τον όρκο, κ' έρχεται. Φεύγει γρήγορα... ερωτήματα μένουν... Μέ παρη­

γορεί: «τό βράδυ θάμαι ξεκούραστη, θάχουμε ώρες, έτσι θα τα δούμε όλα από τήν αρχή». Τήν καλή μου, εύχομαι, τήν τελευταία φορά, δεν ξέρω πιο αρι­

θμητικό θάχει ή τελευταία φορά, ϊσως τα χρόνια της ζωής μου άπό δω κ' έπειτα, πού θα διαβάζω τήν «Τστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» νά μήν τήν ταλαιπωρήσω τόσο.

Ή ώρα της ομολογίας έφτασε, κύριε Καθηγητά, για νά Σας πει: «ένας μαθητής Σας διάβασε τό σύγγραμμα Σας, χώνεψε λίγα κι ανησύχησε για πολλά, όμως οί σελίδες του τον σκέπασαν».

Εύχομαι στην γυναίκα Σας και σέ Σας νάχετε πάντα καλή υγεία.

Κώστας Σα ρ ίνας

Υ.Γ. — Ό Μάγος "Ηλιος πούρχεται κάθε πρωί κατάκοπος άπό τα βάθη της "Ανατολής στέκεται νά νιφτεί, νά δροσιστεί, στοΰ Λύκιου πελάου τα νερά. Σαν χτενιστεί, τις αχτίνες του παρατάσσει για ν" αποδώσει τιμές στο Σύμβολο του Έθνους π' ανεβαίνει στο κατάρτι. "Υστερα θ" αρχίσει τό στόλι­

σμα της Γαλανοματούσας. Μέ τό χρυσό φως του πρώτο θα λούσει τό άκρο­

δάχτυλό της, τό Καστελλόριζο! Κ' ευθύς θ' άνακράξει: «Καλημέρα Ελλάδα μου!! "Ανοιξε τά μάτια Σου, γλυκεία μου πονεμένη, νά δώ στους θαλάσσιους καθρέπτες Σου, τό φως τό φωτεινότερο». 'Εκεϊ μ" απάντησε πρωινό αυγου­

στιάτικο τό 1939. Εΐταν βουρκωμένος και μούπε: «Εσάς τους σκλαβωμένους σκέφτομαι αλλιώς θ" άφηνα τό δάκρυ μου νά στάξει νά κάψει τον καταχτη­

τή». Εκεί πρωτόκλαψα κ" εγώ σάν άκουσα, σκλαβιά. Κύριε Καθηγητά, ή «Τστορία τοΰ Ευρωπαϊκού Πνεύματος», ανοιγμένη

στο τραπέζι μου, μοιάζει μέ γυναίκα σέ ώρα γέννας: «ελα νά κάμεις τον μαιευ­

τήρα για άλλη μια φορά» μοΰ λέει. Τρέχω. Ένα ακόμη κοριτσάκι έρχεται στον κόσμο. Σκέψη. Φαντασία. Εικόνα. Συγκίνηση, τό λένε και τούτο. Νά τό τυλίξω σέ δύο παρενθέσεις τό νιόφερτο νά ζεσταθεί. (Τό αίμα Σας απ' τήν καρδιά παίρνει παλμούς κι άπό τό νοϋ Σας γνώση κ' έρχεται τρεχούμενο στην

J9

Page 131: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

290 Βασίλη Μόσκοβη

άκρη της γραφίδας Σας. Μ' αυτήν τήν άκρη ανοίξατε τίς φλέβες μου, κ' έκά. ματε μετάγγιση πνευματική. Τήν ώρα του μυστηρίου, του μυρωμοϋ, Σας ρώτησε ό πάππος: «Ποιο θάναι τ' όνομα του καινούργιου Σας βαφτιστικού, κύριε καθηγητά;» Κι άκουσα να του λέτε: Ευρωπαίος)».

Ή προσωπική γνωριμία γίνεται στενότερη όταν ό Σαρίνας έρχεται στην 'Αθήνα. Ό μαθητής κι' ό δάσκαλος ζυγώνουν πιο πολύ ό ένας στον άλλο. 'Εξόν άπό τον κοινό έρωτα για τή φιλοσοφία και τή λογοτεχνία προσωπικά βιώματα, θλιβερά τα περισσότερα, κάνουν όλο και πιο βαθύ το δεσμό τους. Ό μαθητής γράφει ενα θαυμάσιο ελεγείο για το θάνατο «της ύπεραιωνόβιας» μητέρας του δασκάλου, το '74 κι' ό δάσκαλος στέλνει ενα συλλυπητήριο στο μαθητή πού βρίσκεται στο Μπέρμιγχαμ για το θάνατο της Καστελλοριζιας μάνας του, το '75. Πριν φύγει για τήν 'Αγγλία του είχε παραδώσει τα πρώτα του ποιήματα, πού τα τιτλοφορούσε «Πρόλογος» καί τον παροτρύνει να κατα­

λάβει το ανώτατο αξίωμα της πολιτείας, επειδή είναι ό μόνος άξιος γι' αυτό. Ό δάσκαλος του άπαντα μ' ενα λακωνικό γράμμα πού τελειώνει: «θάταν σά να δεχόμουν το αξίωμα ώς αμοιβή για τους αγώνες μου. 'Αλλά εγώ δεν αγω­

νίστηκα για να αμειφθώ» Π. Κ. 10­12­1974. "Οταν βρίσκεται στην 'Αγγλία ό δεσμός μαθητή καί δασκάλου πλουτί­

ζεται, άφοϋ, ό πρώτος μέσω τοΰ δευτέρου, έρχεται σε επαφή με τον διάσημο ποιητή καί κριτικό John Lehman πού είχε συμπαρασταθεί σ' ενα άλλο πνευ­

ματικό τέκνο τοΰ Π. Κ., τον Δημήρη Καπετανάκη (ποιητή, δοκιμιογράφο, στοχαστή) πού πέθανε στο Αονδϊνο, μόνο 32 χρονών (9 Μάρτη '44). Ό Leh­

man παραστάθηκε στον Καπετανάκη ώς τίς τελευταίες του στιγμές, αλλά έ­

γραψε καί βιβλίο για τό έργο του: «Demetrius Capetanakis ­ A Greek Poet in England» '74 καί τό '77 έφερε καί κατέθεσε στή Γεννάδιο Βιβλιοθήκη τα προσωπικά του αντικείμενα κατά τή διάρκεια μιας σεμνής τελετής. Ή προ­

σωπικότητα του νεκρού Καπετανάκη, πού θεωρείται ένας άπό τους καλύτε­

ρους αγγλόφωνους ποιητές, συγκίνησε πολύ τό Σαρίνα πού έγραψε ενα δο­

κίμιο για τό έργο του καί μια Κυριακή του Νοέμβρη του '80 πηγαίνει στον τάφο, στο Norwood Cemetery, ακουμπά στην πλάκα μια ανθοδέσμη καί συνο­

μιλεί μαζί του: «Δήμη, σου έφερα 32 γαρύφαλα, ενα για τον καθένα αθάνατο χρόνο της ζωής σου. Κρατώ στα χέρια μου τό κλάμα του δασκάλου καί τό δικό μου δάκρυ...». Γράφει ενα ποίημα με τον τίτλο «Ενός λεπτού σιγή» καί μεταφράζει τό τελευταίο ποίημα τοΰ νεκροΰ με τον πολυσήμαντο τίτλο «Τα νησιά της Ελλάδας».

Ό Κώστας Σαρίνας δεν είναι μόνο στιχουργός, άλλα καί δοκιμιογρά­

φος, στοχαστής καί, για να μήν χρησιμοποιήσουμε τό βαρύγδουπο όρο φι­

λόσοφος, τον άποκαλοΰμε φιλοσοφημένο ποιητή, άφοΰ στο μοναδικό του βιβλίο, πού δούλευε δώδεκα χρόνια καί τό τύπωσε τό '83 με τίτλο «"Ενα

Page 132: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 291

γράμμα και ενα ποίημα» έκτος άπο τήν βιογραφία του Καπετανάκη και τις επιστολές του Π. Κανελλόπουλου και τις δικές του, υπάρχει κι' ενα δοκίμιο με τον τίτλο α'Εμεΐς και το Έγώ» πού θυμίζει σέ βάθος τα δοκίμια του Δ. Κα­

πετανάκη και Γιώργου Σαραντάρη, ενός άλλου ποιητή και στοχαστή πού πέθανε κι' αυτός πολύ νέος. Δέν έχουμε δυστυχώς καιρό να αναλύσουμε το «Έμεϊς και το Έγώ» πού έχει δεύτερο τίτλο «"Ενας μονόλογος περί αμφιβο­

λίας». Παραθέτουμε μόνο ενδεικτικά τις δύο τελευταίες παραγράφους: «'Αγγίζοντας τον επίλογο του δοκιμίου μας ας διακινδυνεύσουμε ένα

ακόμη ταξίδι στους άγνωστους τόπους τής φαντασίας και τής πραγματικό­

τητας. Ποια τάχα από τις δύο είναι ή αίσθηση και ποια ή ψευδαίσθηση; "Ισως τό είδωλο του καθρέφτη νάναι μια (οπτική) φυσική φανέρωση του μεταφυσι­

κού. "Ισως αυτό πού λέμε πραγματικότητα να είναι τό είδωλο του ειδώλου. Ποιο νάναι άραγε τό πρωτότυπο, τό είδωλο ή τό αντικείμενο;

«Τό ωραίο θάταν, ή αίσθηση να ταίριαζε μέ τήν φαντασία, τό στοχασμό και τό είδωλο και ή ψευδαίσθηση μέ τήν πραγματικότητα».

Κι' ερχόμαστε τώρα στα ποιήματα του Σαρίνα. Λίγα, όλιγόστιχα, σχεδόν επιγραμματικά, εκτός από εξαιρέσεις, άλλα δουλεμένα μέ προσοχή και μό­

χθο. Ούτε μοντέρνα, ούτε παραδοσιακά. 'Ιδιότυπα. Τα θέματα αντλημένα άπό τήν καθημερινή ζωή, τήν αγάπη καί τήν επιστήμη του. Μάλιστα, ό Σαρίνας κάμνει τήν οφθαλμιατρική ποίηση, όπως ό Σαχπέρογλου τήν προϊστορική αρχαιολογία. "Ας διαβάσουμε ένα αριστουργηματικό ποίημα αφιερωμένο «Στο κοριτσάκι των 3 χρονών πούρθε στον κόσμο τυφλό» καί τιτλοφορείται «"Αφωνο Φώς»:

Στο μέτωπο σου αρμενίζουν χρυσές αχτίνες ανοιχτές θάλασσες τα μάτια σου. Κάθε τους άκρη, αστραπή τής νύχτας το δάκρυ. Σ' ακίνητους βυθούς πνιγμένοι δυο ήλιοι, ζητούν εξηγήσεις από το «Δόξα εν Ύψίστοις». Πεντάτυχη μικρή μας φίλη, για χάρη σου θ' αρπάξουμε τής πλάσης το μελάνι, Μαϋρο να το ζυμώσουμε γλυκό κρασί που θα σε γιάνει.

Ά ς διαβάσουμε τρία ακόμη επιγραμματικά ποιήματα όπου ή λυρικότητα σμίγει αρμονικά μέ τό στοχασμό καί τή συμμετοχή τοΰ ποιητή στα αιώνια άλλα καί σημερινά προβλήματα. Τό πρώτο έχει τίτλο «Διάλογος μέ τα παι­

διά»:

— Παιδιά μου, ή ζωή είναι μιας ψευδαίσθησης χαρά

Page 133: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

292 Βασίλη Μόσκοβη

καί της κάθε αίσθησης 6 πόνος. — Πατέρα, αφήστε μας νά παίξουμε.

Το άλλο «Ή ειρήνη στα δάκρυα» αφιερώνεται στον αργεντινό καί βρε­

ταννικό λαό. Σε κάθε λαό, καί στα αθώα θύματα τών πολέμων.

Ό φασισμός κι ο εγωισμός δίνουν τα χέρια στα Φώκλαντς ή ο Φασισμός και ή «αυτοκρατορία» ξοδεύουν τα παλιά και δοκιμάζουν νέα δπλα ή ή απάνθρωπη συνωμοσία και τών Δυο.

Το τρίτο τιτλοφορείται «Δύο αχώριστοι φίλοι»:

Πάντα κοιτάζονται στα μάτια ή ατυχία κ' εκείνος. 'Ηρθαν και θά φύγουν μαζί. Ή λογική του δεν την πείθει. 'Εκείνη, δεν αφήνει την πείρα του νά παγιδέψει την αγνότητα της άγνοιας τον γιατί εκείνη ξέρει πώς ελεύθεροι είναι μονάχα οι άτυχοι.

Σ' ενα άπό τα εκτεταμένα ποιήματα του ό Σαρίνας είναι πιο προσιτός, πιο ανθρώπινος. "Ετσι το ποίημα πού έχει τίτλο «Δεκαεννιά χρονών έρωτας» κι' αφιερώνεται στή γυναίκα του «πού του χάρισε τρεις ήλιους καί δυο αίω­

νιότητες» (εννοεί τα παιδιά του) εϊναι ενα μνημείο αγάπης, συντροφικότητας, ουράνιου καί γήινου έρωτα, ταύτιση τοϋ εγώ με τό εσύ.

Σε πρωτοείδα

και μου 'κλεψαν την όραση τά μάτια Σου. Φώναξα δυνατά δσο μπορούσα. Κι ο αντίλαλος της μοίρας αποκρίθηκε, Πώς υπάρχεις.

Σε πρωτοείδα Στ' αφρισμένα στήθη της θάλασσας. Στον οργασμό της καταιγίδας. "Εστρωσες το φιλί σου στο κύμα, τον πόνο σον στους άγριους καιρούς, έψαξες τους γιαλούς Καί με βρήκες μοναχό μου νά κυνηγώ την τύχη. Με σκέπασες, μ' έσφιξες καί χόρτασα ζωή.

Page 134: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Τρεις νέοι λυρικοί ποιητές 293

Στην αγωνία μου ήσουν ή συμβουλή καΧ το κουράγιο, 'Εσύ ακριβέ μου φίλε — σύντροφε. Δίψασα και δάκρυσες να με ποτίσεις. Πόθησα και μοϋ χάρισες, Τρεις ήλιους και Δυο αΐωνιότητες.

"Αν ό «"Ερωτας 19 χρονών» αποτελεί ΰμνο στην «αιώνια γυναίκα πού μας ανεβάζει ψηλά» για να χρησιμοποιήσουμε τη διατύπωση τοΰ Γκαίτε ή «επιστροφή στο μαρτυρικό Καστελλόριζο», αναπόληση τών βιωμάτων τοΰ μικρού παιδιού πού γυρίζοντας άπα τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, βλέπει ρημαγμένο το γεμάτο ζωή νησί του, είναι ένας συγκλονιστικός ύμνος και θρήνος στην 'Ιθάκη πού ό καθένας μας κλείνει στον ιερότερο χώρο της ψυ­

χής του, πού τή νοσταλγία και τή λατρεία της δέ μπορεί να σβύσει ό χρόνος όσο μακρύς κι1 αν είναι. Δημοσιεύουμε έδώ τό ανέκδοτο ακόμη χειρόγραφο πού μας εμπιστεύθηκε ό ποιητής.

Τόποι ποτισμένοι με τους σπόρους τοΰ πολέμου Και με λυγμούς αιώνων "Ανθησαν στο βάθρο της Λευτεριάς. Τα καμπαναριά τοΰ νησιοϋ γονάτισαν όλα Μπροστά της, Κι ό μιναρές τοϋ Κάβου. Οι θρησκείες προσκυνούν τή μοναδική θρησκεία: τή Λευτεριά. Κατάρτια και μπαλκόνια καρβοννιασμένα. Οι καιροί παρουσιάζουν δπλα στή σημαία. Κυματισμοί γαλανόλευκοι' ή δροσιά τοΰ μαΐστρου.

"Ορθιοι..., πρόσφυγες, ναυαγοί και όμηροι, Ντυμένοι με ξένα ρούχα Ψάλλουν το δικό τους "Υμνο. Καμένο το τραπέζι τους. Σπαρμένοι κάλυκες οβίδων, Κρατούν πετρολούλουδα και κρίνα τού βουνού. Μοσκομυρίζει ό αγέρας.

"Αγρια ραδίκια αχνίζουν στα τσίγκινα πιάτα τους, Πέτρα το ψωμί τους. Το βρέχουν με θάλασσα νά μαλακώσει. Δυο αρμυρές μπουκιές τα κάθε μερδικά

Page 135: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

294 Βασίλη Μόσκοβη

Και μια σταγόνα λάδι. Ξέθαψαν απ' το κατ<όι τους το σκλαβωμένο κρασί Καϊ μέθυσαν τα ραγισμένα τους τραγούδια

Τρίζουν οι πληγές τοϋ σπιτιού Κι από τα θεμέλια του ανέβηκε το ζώδιο Μέρα μεσημέρι, να τους καλωσορίσει Πρώτους...! Χαιρέτισε εκείνους πού δεν γύρισαν.

Καταμεσήμερο τ' αερικό τοϋ νησιού, ορθό στο Παλιόκαστρο Φωνάζει: Ζήτω ή 'Ελλάδα Ζήτω ω ω ω...! αντιλάλησαν βράχοι και θάλασσες. Ή χρυσή καμπάνα τ' "Αι Κωνσταντίνου χτύπησε μόνη της. Σήμερα τα στοιχειά της φύσης Μπορούν νά δουν το φως. Γιατί σήμερα στο Γιαλό ελεύθερος ό ήλιος της 'Ελλάδας παραπατά από συγκίνηση.

Ό Σαρίνας αφιερώνει το μοναδικό του βιβλίο «'Ένα γράμμα κι' ένα ποίη­

μα» στον οδηγητή του Π. Κανελλόπουλο και στους αναγνώστες με την προσ­

φώνηση: «Φίλε αναγνώστη, στα χέρια σου, πού εϊναι το πιο ζεστό, το πιο σίγουρο καταφύγιο, άφησε να κρύψω το ακριβότερο αίσθημα τοϋ κόσμου, τη Φιλία» Κ. Σ. "Ας είναι βέβαιος ό ποιητής πώς με ευλάβεια δεχόμαστε τήν προσφορά του.

Κυρίες και Κύριοι, Ξέρω πώς σας κούρασα, άλλα θεώρησα ιερό χρέος νά σας παρουσιάσω

το έργο τριών διαλεχτών πνευματικών ανθρώπων πού χάραξαν κάθε στίχο τους «με λογισμό και μ' όνειρο» όπως λέει ό Σολωμός και πού είναι ακόμη, νέοι άλλα έχουν μπει πια στο χώρο της υπεύθυνης ωριμότητας και πλησιά­

ζουν τήν ηλικία στην οποία ό εμφρων άνθρωπος είναι έτοιμος νά δεχθεί «τό μέγιστον μάθημα» για νά χρησιμοποιήσουμε τον όρο της πλατωνικής πολι­

τείας. Ή γνωριμία μου μαζί τους πλημμύρισε τό είναι μου με αγαλλίαση γιατί ό Σαχπέρογλου κι' ô Παπασωτηρίου κι 'ό Σαρίνας δεν είναι μόνο δια­

κεκριμένοι επιστήμονες και προικισμένοι ποιητές άλλα κι' άρτιωμένοι άν­

θρωποι, ηθικές δηλαδή προσωπικότητες. Ευλογημένος, λοιπόν, ό ερχομός τους! Αίθουσα Φ.Σ.Π. 2/3/1984

Page 136: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

ΚΩΣΤΑ ΔΕΛΗΚΩΣΤΑΝΤΗ

Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΛΟΥΘΗΡΟ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ

1. Ή θέση τής ελευθερίας στη σκέψη τον Λουθήρου

Ή ιδέα της ελευθερίας κατέχει κεντρική θέση στην σκέψη τοϋ Λου­

θήρου και αποτελεί το πιο αγαπητό θεολογικό του θέμα. «Ελευθερία» είναι αγωνιστικό σύνθημα εναντίον της Ρωμαϊκής 'Εκκλησίας και βασικός όρος τής Μεταρρύθμισης· γύρω από το θέμα τοΰτο περιστρέφεται ή διαμάχη ανάμεσα στο Λούθηρο και τον Έρασμο. "Οταν μιλά για ελευθερία και άνελευθερία ό Λούθηρος αναφέρεται στην αλήθεια τής ανθρώπινης ύπαρξης.

Γιαυτό καμμιά ενασχόληση με το Λούθηρο δέν μπορεί να αγνοήσει το ζήτημα τής ελευθερίας. Κάτι τέτοιο θα αναλογούσε, όπως μας λέγει χα­

ρακτηριστικά ό Otto Hermann Pesch, μέ τό να έγραφε κανείς ενα βιβλίο για τον Beethoven, χωρίς να αναφερθεί στην ενάτη συμφωνία του1. Ή θεο­

λογική συζήτηση για τήν ελευθερία, πού γίνεται σήμερα στή Δύση, είναι ουσιαστικά ένας διάλογος μέ τήν διδασκαλία τοϋ Λουθήρου. Δέν υπάρχει σοβαρή θεολογική μελέτη για τό θέμα «ελευθερία», ή οποία να μήν αναφέ­

ρεται άμμεσα ή άμεσα στις περί ελευθερίας θέσεις τοϋ Μεταρρυθμιστή. Μέ τήν διδασκαλία του περί ελευθερίας θέλει ό Λούθηρος να ερμηνεύ­

σει τήν Παύλεια θεολογία τής ελευθερίας. Ό 'Απόστολος Παύλος παρα­

λαμβάνει ώς γνωστόν τον όρο αυτό από τό ελληνιστικό περιβάλλον και τον θέτει στο κέντρο τής θεολογίας του· τό νέο περιεχόμενο, πού προσδίδει σ' αυτόν, λαμβάνει άπό τή βιβλική παράδοση και τήν εμπειρία τής εν Χριστώ σωτηρίας2. Σύνοψη αυτής τής θεολογίας αποτελεί τό κλασικό χωρίο τής προς Γαλατάς, 5,1: «Τή ελευθερία ημάς Χριστός ήλευθέρωσεν...». 'Εδώ τονίζεται άφ' ενός ότι ό ελευθερωτής και τό θεμέλιο τής ελευθερίας του άν­

θρωπου είναι ό Χριστός, όφ' έτερου ότι ή ουσία τής λύτρωσης, τό καινό Είναι

1. Πρβλ. Ο. Η. Pesch, Hinfuhrung zu Luther, Mainz 19832, 177. 2. Πρβλ. Β. Στογιάννου, Ελευθερία. Ή περί ελευθερίας διδασκαλία τοϋ 'Αποστόλου

Παύλου και των πνευματικών ρευμάτων τής εποχής του, Θεσσαλονίκη 1970, 193.

Page 137: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

296 Κώστα Δεληκωσταντή

πού χαρίζει ό Χριστός, είναι ή ελευθερία. Ή ελευθερία αύτη συσχετίζεται μέ την αγάπη: «Ύμείς γαρ έπ' ελευθερία έκλήθητε αδελφοί· μόνον μη την έλευθερίαν εις άφορμήν τη σαρκί, άλλα δια της αγάπης δουλεύετε άλλήλοις» (Γαλ. 5,13).

Στις μεταγενέστερες χριστιανικές εποχές ή ιδέα της ελευθερίας φαίνεται να εκτοπίζεται άπό τό κέντρο της θεολογικής σκέψης. Ό Karl Rahner μά­

λιστα ισχυρίζεται τα έξης: « Ό Παύλος μίλησε για την ελευθερία τοΰ Χρι­

στιανού. Κατόπιν δέν γινόταν πολύς λόγος γιαυτό»3. Χρειάσθηκε να πε­

ράσουν πολλοί αιώνες εως ότου ή έννοια της ελευθερίας να ξαναβρεί εντυ­

πωσιακά στη θεολογία τοΰ Λουθήρου την θέση πού της αξίζει ώς θεολογική κατηγορία­ τούτο έγινε μέσα στα πλαίσια της αναγέννησης τής θεολογίας τοΰ 'Αποστόλου Παύλου. Ό Λούθηρος κατά κάποιο τρόπο έπανακαλύπτει τον όρο ελευθερία για τήν δυτικοευρωπαϊκή θεολογία και ερμηνεύει το Εϊναι τοΰ χριστιανοΰ πάλι ώς ελευθερία. "Οπως μας λέγει ό Joseph Lortz, ό όρος ελευθερία χαρακτηρίζει στο Λούθηρο «τήν πεμπτουσία τοΰ λυτρωμένου ανθρώπου»4. Κεντρικός άξονας τής Μεταρρύθμισης είναι ή θεώρηση τής ελευθερίας ώς «επιτομής τοΰ Ευαγγελίου»5.

Δέν είναι όμως ό Λούθηρος, μέ τό έργο του «De servo arbitrio», ό περι­

βόητος άρνητής τής ανθρώπινης ελευθερίας απέναντι στο Θεό; Κάπως έτσι φαίνεται ότι έχουν τα πράγματα. Κανείς άλλος θεολόγος δέν μίλησε, όπως μας λέγει ό Gerhard Ebeling, αφ" ενός μέ τέτοιο ενθουσιασμό για τήν ελευ­

θερία και άφ1 έτερου τόσο εμφαντικά για τήν άνελευθερία τοΰ άνθρωπου, όπως ό Λούθηρος6. Ή διδασκαλία όμως τοΰ Λουθήρου σχετικά μέ τήν υπόδουλη βούληση όχι μόνον δέν αναιρεί τήν διδασκαλία του για τήν ελευ­

θερία τοΰ χριστιανοΰ, άλλα ή πρώτη αποτελεί τήν βάση τής δευτέρας. Ή άνελευθερία τής βούλησης coram Deo και ή δωρεά τής πληρότητας τής έν Χριστώ ελευθερίας, είναι δύο όψεις τοΰ ϊδιου πράγματος. Γιαυτό οί θέσεις τοΰ Λουθήρου περί ελευθερίας τοΰ χριστιανού πρέπει νά έρμηνευθοΰν μέ φόντο τό έργο ((De servo arbitrio», τό όποιο ό Λούθηρος θεωρούσε ώς τό πιο σπουδαίο και αντιπροσωπευτικό άπ" όλα τα συγγράμματα του7.

Μέ τήν διδασκαλία του για τό servum arbitrium ό Λούθηρος δέν αρνεί­

ται φυσικά τήν ελευθερία τής βούλησης άπό ψυχολογική και ηθική άποψη. "Οπως ορθά σημειώνει ό Ο. Η. Pesch, ή διδασκαλία τοΰ Λουθήρου περί άνε­

3. Κ. Rahner, Die Freiheit in der Kirche, στο έργο τοϋ ίδιου, Schriften zur Théologie li, Einsiedeln/Zurich/Kòln 19583, 95­114, 95.

4. J. Lortz, Die Reformation in Deutschland I, Freiburg/Basel/Wien 1962*, 233. 5. G. Ebeling, Frei aus Glauben. Das Vermachtnis der Reformation, στο έργο τοϋ

"ίδιου, Lutherstudien I, Tubingen 1971, 308­329, 317. 6. Πρβλ. G. Ebeling, Luther. Eine Einfuhrung in sein Denken, Tubingen 19642, 241. 7. Πρβλ. Ο. H. Pesch, Hinfuhrung zu Luther, 176 έξ.

Page 138: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εσωτερικότητα της ελευθερίας κατά τό Λούθηρο 297

λευθερίας τοϋ ανθρώπου «δέν έχει καμμιά σχέση με (φιλοσοφικό ή ψυχο­

λογικό) ντετερμινισμό»8. Ό Λούθηρος δεν θίγει τήν ψυχολογική και ηθική άποψη της ελευθερίας, γιατί αυτές δέν ανήκουν στα πλαίσια, μέσα στα όποια θέτει και συζητά ό ϊδιος το πρόβλημα. «Συζητάμε όχι για τή φύση, άλλα για τή χάρη, και δέν ρωτάμε πώς είμαστε στή γη, άλλα πώς είμαστε στον ουρανό, ενώπιον τοϋ Θεοϋ... Θέτουμε τό ερώτημα, εάν ό άνθρωπος έχει απέναντι στο Θεό ελεύθερη βούληση, ώστε ό Θεός να υπακούει και να κάνει αυτό πού θέλει ό άνθρωπος, ή εάν μάλλον ό Θεός έχει απέναντι στον άνθρωπο ελεύ­

θερη βούληση, ώστε ό άνθρωπος να θέλει και νά κάνει, ό,τι θέλει ό Θεός, και νά μήν μπορεί να κάνει τίποτε, πέρα άπ" αυτό πού θέλησε και έκανε Εκείνος»9. Πρέπει νά μάθουμε νά ξεχωρίζουμε, κατά τό Λούθηρο, αυτό πού είναι υπόθεση τοϋ Θεοϋ, και αυτό, πού εξαρτάται άπό εμάς. Ή Εκκλησία καί ή Θεολογία δεν άρνοϋνται στον άνθρωπο τήν δυνατότητα και τήν ελευ­

θερία νά αποφασίζει για τή ζωή του. Ποτέ ό Χριστιανισμός δέν εισηγήθηκε τήν παθητικότητα καί τήν υποτέλεια* αμφισβήτησε μόνον τήν δυνατότητα τοϋ άνθρωπου νά σωθεί μόνος του. Αυτήν ακριβώς τήν εξάρτηση τοϋ άνθρω­

που άπό τον Θεό, ή αποδοχή της οποίας, όπως μάς λέγει ό Ο. Η. Pesch, «ανή­

κει στην ουσία της πίστης»10, εκφράζει ή διδασκαλία τοϋ Λουθήρου περί υπόδουλης βούλησης. Ή διεκδίκηση της ελευθερίας απέναντι στο Θεό, απο­

καλύπτει τήν τάση τοϋ άνθρωπου νά θεοποιήσει τον εαυτό του: « Ό άνθρωπος δέν θέλει εκ φύσεως ό Θεός νά είναι Θεός, άλλα θέλει νά είναι ό ϊδιος Θεός καί Θεός νά μήν εΐναι Θεός»1 '.

Κατά συνέπεια στή σχέση μας μέ τον Θεό, δέν μπορεί νά γίνει λόγος για ελευθερία της βούλησης. Αυτό όμως δέν σημαίνει, όπως είπαμε, ότι υπάρχει αντίφαση μεταξύ τοϋ λόγου περί υπόδουλης βούλησης καί περί χριστιανικής ελευθερίας. Ή θέση περί άνελευθερίας απέναντι στό Θεό οδηγεί στον σωστό λόγο περί χριστιανικής ελευθερίας.

2. Ί~Ι δομή της ελευθερίας

Κάτω άπ' αυτό τό πρίσμα επιχειρούμε στην έκθεση πού ακολουθεί νά εκτιμήσουμε τις βασικές απόψεις της περί ελευθερίας διδασκαλίας τοϋ Λου­

θήρου, έκθεση πού βασίζεται κυρίως στην πραγματεία του «Περί της ελευ­

θερίας τοϋ χριστιανού» (Von der Freiheit eines Christenmenschen). Τό καθο­

8. "Οπ. π., 181. 9. M. Luther, De servo arbitrio (1525), 18, 781, 6­13. Οι παραπομπές των έργων τοϋ

Λουθήρου λαμβάνονται άπό τήν Weimarer Ausgabe. 10. Ο. Η. Pesch, Hinfuhrung zu Luther, 187. 11. M. Luther, Disputatio contra scholasticam theologiam (1517), 1, 225, Ιέξ.

Page 139: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

298 Κώστα Δϋληκωστοιντή

ριστικό για τη θεολογία και χαρακτηριστικό για την προσωπικότητα και θρησκευτικότητα του Λουθήρου κείμενο γράφτηκε τό 1520 και έχει δύο μορφές, μία γερμανική και μία εκτενέστερη λατινική. Μ' αυτό τό κείμενο έκανε ό Λούθηρος μια τελευταία προσπάθεια συμφιλίωσης με τήν Ρώμη, και τό υπέβαλε, μαζί με μια επιστολή σε συμφιλιωτικό τόνο, στον Πάπα Λέοντα τον Δέκατο. Τό γεγονός αυτό αποδεικνύει, πόσο σπουδαία ήταν για τό Λούθηρο ή πραγματεία αυτή, ή οποία, παρά τήν συντομία της, θέλει να είναι ή «σύνοψη της χριστιανικής ζωής»12. Πρόκειται, κατά γενική ομολο­

γία, περί θεμελιώδους κειμένου. Ό Wilhelm Maurer τό χαρακτηρίζει ώς τον πιο ώριμο καρπό της θεολογικής σκέψης του Λουθήρου εως τό έτος 152013. Κατά τον Ebeling, ή πραγματεία αυτή ανήκει στα λιγοστά έργα του Λου­

θήρου — σ' αυτά συγκαταλέγεται σίγουρα και τό «De servo arbitrio » — τα όποια έχουν τον χαρακτήρα «μιας συστηματικής διατύπωσης τής θεολογίας του»14. Διάσημοι σύγχρονοι μελετητές τοϋ Λουθήρου ξεκινούν άπ' αυτό τό κείμενο, όταν πρόκειται να εκθέσουν τις κεντρικές ιδέες τής θεολογίας του. Στή μελέτη μας αυτή στηριζόμαστε στή γερμανική μορφή τής πρα­

γματείας, πού είναι και ή ευρύτερα γνωστή και διαδεδομένη και έχει ασκήσει μεγάλη επίδραση, ώς ενα άπό τα κλασικά κείμενα τής Μεταρρύθμισης. Κατά τον Ο. Η. Pesch, πρόκειται περί τοϋ πιο γνωστού και δημοφιλούς κειμένου του Λουθήρου15.

Ή πραγματεία περί ελευθερίας αρχίζει μέ έναν ορισμό για τό «τί είναι ό χριστιανός»16, πού έχει ώς έξης: «Ό χριστιανός είναι ελεύθερος κύριος των πάντων και δεν είναι υποτελής σέ κανένα. Ό χριστιανός είναι πρόθυ­

μος δούλος των πάντων και υποτελής στον καθένα»17. Στον ορισμό αυτό, τον όποιο ό Bernhard Lohse θεωρεί ώς τήν πιο επι­

τυχημένη διατύπωση τής Παύλειας θεώρησης τής ελευθερίας18, ό Λούθηρος μας εκθέτει, σέ άμεση αναφορά στις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες και σέ φανερή αντίθεση προς τήν κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα, ότι ό ίδιος άνθρωπος είναι συγχρόνως κύριος και δούλος. Ό Λούθηρος βεβαίως δεν αποσιωπά τό πρόβλημα και τονίζει στην λατινική διατύπωση τής πραγμα­

12. Μ. Luther, Ein Sendbrief an den Papst Leo X. (1520), 7, 11, 9έξ. 13. Πρβλ. W. Maurer, Von der Freiheit eines Christenmenschen. Zwei Untersuchun­

gen zu Luthers Reformationsschriften 1520/21, Gòttingen 1949, 49. 14. G. Ebeling, Luther, 241. 15. Πρβλ. Ο. Η. Pesch, Hinfuhrung zu Luther, 176. 16. M. Luther, Von der Freiheit eines Christenmenschen (1520), 7, 20, 25έξ. 17. "Οπ. π., 21, 1­4. 18. Πρβλ. Β. Lohse, Martin Luther. Eine Einfuhrung in sein Leben und Werk, Mi'in­

chen 1981, 137.

Page 140: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εσωτερικότητα τής ελευθερίας κατά τό Λούθηρο 299

τείας, ότι οί δύο προτάσεις περί ελευθερίας και δουλείας τοϋ χριστιανού δίνουν την εντύπωση ότι αντιφάσκουν19.

Θέλει όμως να αποδείξει, ότι οί δύο αυτές άΛόψεις αλληλοσυμπληρώ­

νονται, όχι βέβαια με μια άρμονιστική θεώρηση τοϋ άνθρωπου, άλλα με μιαν αντίληψη, πού δεν αποσιωπά βασικές αντινομίες της ανθρώπινης ύπαρ­

ξης. Για νά τεκμηριώσει και ερμηνεύσει τη θέση του ό Λούθηρος, επικαλεί­

ται τη θεολογία τοϋ 'Αποστόλου Παύλου και αναφέρεται στην Παύλεια διάκριση μεταξύ έσω και έξω άνθρωπου (στη λατινική μορφή της πρα­

γματείας παραθέτει ό Λούθηρος τά χωρία 2. Κορ. 4,16 και Γαλ. 5,17), λέ­

γοντας τα έξης: «Κάθε χριστιανός έχει διπλή φύση, πνευματική και σωμα­

τική. Κατά τήν ψυχή καλείται πνευματικός, καινός, εσω άνθρωπος* κατά τήν σάρκα και τό αίμα καλείται σωματικός, παλαιός και έξω άνθρωπος»20.

Ή διάκριση μεταξύ έσω και εξω ανθρώπου είναι θεμελιώδης για τό Λού­

θηρο, άφοΰ μόνον μέσα άπ' αυτή μπορεί νά διατυπωθεί σωστά ή θέση περί ελευθερίας και δουλείας τοϋ χριστιανοΰ. Ό Eberhard Jiingel μας λέγει, ότι ή αναφορά στον έσω και έξω άνθρωπο είναι για τό Λούθηρο επιβεβλημένος τρόπος θεολογικής έκφρασης21. Και όμως, ή διάκριση αυτή φαίνεται ότι δέν ήταν τόσο ευνόητη παλαιότερα, όπως δέν είναι και για μάς σήμερα. Ελάχιστες απόψεις τοϋ Λουθήρου έχουν προβληματίσει τους ερμηνευτές του τόσο πολύ, όσο ή φράση, ότι κανένα εξωτερικό πράγμα δέν μπορεί νά απελευθερώσει τον χριστιανό, άφοϋ ή ελευθερία του δέν είναι ούτε εξωτερι­

κή ούτε σωματική, άλλα αναφέρεται στον έσω άνθρωπο22. Δέν εϊναι τυχαίο τό γεγονός, ότι ώς προς αυτή τήν θέση περί εσωτερικής ελευθερίας διατυ­

πώθηκε ουσιαστική κριτική ακόμη και σήμερα. "Ας επιχειρήσουμε νά ερμηνεύσουμε μέσα άπό τις διατυπώσεις της πρα­

γματείας «Περί της ελευθερίας τοϋ χριστιανού» και άπό άλλα σχετικά κεί­

μενα τοϋ Λουθήρου τό βαθύτερο νόημα τοϋ λόγου περί της εσωτερικότητας της ελευθερίας.

Ή διάκριση μεταξύ έσω και έξω ανθρώπου δέν σημαίνει ότι ό χριστια­

νός είναι κατά τό πνεϋμα ελεύθερος κύριος και κατά τή σωματική του φύση υποτελής δούλος. "Αν είχαν έτσι τά πράγματα, τότε ή Θεολογική ανθρωπο­

λογία τοϋ Λουθήρου θα ήταν παραλλαγή μιας ξεπερασμένης δυαλιστικής ανθρωπολογίας. "Ετσι εννοήθηκε πολλές φορές ό Παύλειος λόγος περί έσω και έξω άνθρωπου, με τις γνωστές συνέπειες. Ό Λούθηρος καταργεί αυτή

19. Μ. Luther, Tractatus de libertate Christiana (1520), 7, 49, 26. 20. M. Luther, Von der Freiheit eines Christenmenschen, 7, 21, 12­15. 21. Πρβλ. E. Jungel, Zur Freiheit des Christenmenschen. Eine Erinnerung an Luthers

Schrift, Munchen 1978, 70. 22. Πρβλ. M. Luther, Von der Freiheit eines Christenmenschen, 7, 21, 20­22.

Page 141: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

300 Κώστα Δεληκωσταντή

την δυαλιστική εξίσωση: έσω άνθρωπος = ελευθερία — έξω άνθρωπος = δουλεία. Ή ελευθερία και ή δουλεία του ανθρώπου δέν είναι «ούτε σωματικές ούτε εξωτερικές»23, άλλα αναφέρονται στον εσω άνθρωπο. "Ο,τι έχει σχέση με το σώμα, με τις εξωτερικές συνθήκες διαβίωσης, δέν έχει καμμία επί­

δραση πάνω στο Είναι του άνθρωπου coram Deo, όπου κρίνεται ή ελευθερία ή ή δουλεία του. «Κανένα άπ' αυτά τά πράγματα δέν φθάνει μέχρι τήν ψυχή, για να τήν απελευθερώσει ή να τήν υποδουλώσει, να τήν κάνει καλή ή κα­

κή»24. Αυτό πού απελευθερώνει τήν «ψυχή» (ψυχή ταυτίζεται έδώ μέ τον έσω άνθρωπο) είναι «κάτι άλλο»25, δηλαδή, όπως λέγει ό Λούθηρος «ό λό­

γος τοΰ Θεοϋ, όπως τον κήρυξε ό Χριστός»26. Φυσικά δέν εννοεί έδώ ό Λού­

θηρος τό κήρυγμα τοΰ Ίησοϋ έν αντιθέσει προς τό ευαγγέλιο, το όποιο έχει περιεχόμενο του τό Χριστό. Μια τέτοια διάκριση είναι ξένη στο Λούθηρο. Ό Χριστός είναι τό θεμέλιο της ελευθερίας. «Nostra libertas fundamentum habet Christum»27. Ό εσω = καινός άνθρωπος γεννιέται μέ τήν πίστη στο Λόγο τοΰ Θεοϋ, μέ τήν πίστη πού αποδέχεται τή σωτήριο δωρεά. Γιαυτό και ό Λούθηρος μας λέγει χαρακτηριστικά: «Πιστεύεις, τότε έχεις, δέν πι­

στεύεις, τότε δέν έχεις»28, ή ακόμα «ή πίστη είναι ή αλήθεια» (Fides est Veritas)29.

Είναι φανερό ότι έδώ εγγίζουμε τήν καρδιά της Θεολογίας του Λουθή­

ρου. Ό Ebeling σημειώνει, ότι ποτέ κανείς μετά τον Παύλο και τον Τέταρτο Ευαγγελιστή δέν έθεσε τήν πίστη μέ τόση έμφαση στο κέντρο της θεολογίας, όσο ό Λούθηρος30. «"Εξοχο διδάσκαλο της πίστης» ονομάζει τό Λούθηρο ό Albert Brandenburg και μας υπενθυμίζει ότι ή λέξη «πιστεύειν» εΐναι ό καθιερωμένος όρος στο Λούθηρο31. Ό Λούθηρος αποκαλύπτει όλο τό βάθος και τήν πληρότητα της πίστης. «"Από τήν Λίστη εξαρτώνται τά πάντα, πάνω σ' αυτή στηρίζεται ολόκληρη ή ζωή του χριστιανού»32.

Ή πίστη, πού απελευθερώνει τον άνθρωπο και τον κάνει κύριο τών πάντων, τον καθιστά συγχρόνως και υποτελή στον καθένα. Ή ελευθερία του

23. "Οπ. π., 21, 22. 24. "Οπ. π., 21, 26έξ. 25. Ό π . π., 21, 32έξ. 26. "Οπ. π., 22, 5. 27. Μ. Luther, In Epistolari! S. Pauli ad Galatas Commentarius (1535), 40 II, 6, 19. 28. M. Luther, Von der Freiheit eines Christenmenschen, 7, 24, 13έξ. 29. M. Luther, Dictata super Psalterium (1513­16), 4, 266, 26έξ. 30. Πρβλ. G. Ebeling, Luthers Glaubensverstàndnis — Vergangenheit oder Zukunft?,

στό έργο τοϋ ίδιου, Lutherstudien I, 302­307, 302. 31. A. Brandenburg, Die Zukunft des Martin Luther. Martin Luther, Evangelium

und Katholizitàt, Munster 1977, 27. 32. M. Luther, Predigten uber das 2. Buch Mose (1524­1527), 16, 262, 19έξ.

Page 142: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εσωτερικότητα της ελευθερίας κατά τό Λούθηρο 301

χριστιανού εκφράζεται ως αγάπη. Το δεύτερο σκέλος του περίφημου ορισμού της ελευθερίας περιγράφει τη συγκεκριμένη μορφή με την οποία εκφρά­

ζεται ή ελευθερία απέναντι στον πλησίον. Ή αγάπη εΐναι ή ϊδια ή ελευθερία, όταν θεωρηθεί αναφορικά προς τον πλησίον και ή έμπρακτη έκφραση της συντελείται μέ δραστηριότητες του έξω ανθρώπου. Ό Λούθηρος μας λέγει ότι ή ελευθερία εΐναι «υπηρέτης της αγάπης και του πλησίον))33. Και σχο­

λιάζοντας το χωρίο Γαλ. 5,13 «δια της αγάπης δουλεύετε άλλήλοις» αποκαλεί την «δουλεία)) της αγάπης υψίστη ελευθερία: «Que servitus est summa li­

bertas»34. Ό χ ι μόνον δεν φαίνεται να χωρίζει ό Λούθηρος την αγάπη από τήν πί­

στη, άλλα τονίζει ότι πίστη και αγάπη μαζί συνιστούν τήν χριστιανική ύπαρ­

ξη. «Qui credit et exercet charitatem est christianus»35. Ή αγάπη αυτή εΐναι «πηγαία αγάπη», πού «πηγάζει και ρέει άπό τήν καρδιά» συνεχώς, χωρίς να στερεύει ποτέ36.

Εΐναι λοιπόν φυσικό, σύμφωνα μέ τα προηγούμενα, ότι ό Λούθηρος απορρίπτει τήν άπΌψη, κατά τήν οποία, εφόσον ή πίστη δικαιώνει τον άν­

θρωπο χωρίς τα έργα, τα έργα της αγάπης εΐναι περιττά. "Ηδη στον λόγο «Περί των αγαθών έργων» υπερασπίζει τον εαυτό του εναντίον της κατηγο­

ρίας, ότι δεν εκτιμά τα καλά έργα: «Όταν εκτιμώ τόσο τήν πίστη και απορ­

ρίπτω τα άπιστα έργα, μέ κατηγορούν ότι απαγορεύω τα αγαθά έργα, ενώ εγώ θέλω να διδάξω τα αγαθά έργα της πίστης»37. Λόγω της ίδιαιτερότητος της θέσης του Λουθήρου καταλαβαίνει κανείς ότι όταν εκείνος ομιλεί για τήν πίστη και τα έργα, πρώτα τονίζει ότι ή πίστη — στην στενή της έννοια — δικαιώνει χωρίς τα έργα. "Αμέσως όμως προσθέτει, ότι ή αληθινή πίστη δέν μπορεί να νοηθεί χωρίς έργα. ((Όπου είναι ή πίστη ορθή, εκεί ακολουθεί καί ή πράξη, και όσο μεγαλύτερη ή πίστη, τόσο πιο πολλές οί πράξεις»38. Ή πράξη είναι «απόδειξη της πίστης»39.

Δέν μπορεί επομένως να αποδειχθεί άπό τα κείμενα μας, αυτό πού δια­

τείνεται επανειλημμένα ή κριτική, ότι δηλαδή ό Λούθηρος χωρίζει τελείως τήν πίστη καί τήν αγάπη καί υποβαθμίζει τα έργα, επειδή αυτά δέν παίζουν κανένα ρόλο στή δικαίωση του ανθρώπου. Τό μήνυμα του Λουθήρου εΐναι,

33. M. Luther, Deutsche Messe und Ordnung (des) Gottesdienstes (1526), 19, 72, 23. 34. M. Luther, Die Vorlesung uber den Romerbrief (1515/16), 56,481, 24. 35. M. Luther, Predigt am 13. Sonntag nach Trinitatis (26. August 1537), 45, 132, 7έξ. 36. Πρβλ. M. Luther, Predigt vom 24. November 1532 (Summa des christlichen Le­

bens), 36, 360, 5­13. 37. M. Luther, Von den guten Werken (1520), 6, 205, 11­13. 38. M. Luther, Kirchenpostille (1522), 10 I, 269, 19έξ. 39. "Οπ. π., 270, 5έξ.

Page 143: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

302 Κώστα Δεληκωσταντή

ότι ή ελευθερία είναι δώρο, το όποιο ό άνθρωπος αποδέχεται με τήν πίστη. Άπό τήν πίστη πηγάζουν τα καλά έργα. Ή σχέση «Θεός ­ άνθρωπος ­ κό­

σμος» έχει κατά τό Λούθηρο μια «κατεύθυνση πού δεν αντιστρέφεται»40. Πρώτα πρέπει να εϊναι τό «πρόσωπο)) καλό («πρόσωπο» είναι μια άλλη λέξη για τον «εσω άνθρωπο») Και τα αγαθά έργα πηγάζουν άπό τό καλό πρόσωπο. Τα αγαθά έργα δεν κάνουν τον άνθρωπο καλό. Ή διάκριση μεταξύ προσώπου και έργων, ή οποία έχει ουσιαστική σημασία στή θεολογία τοϋ Λουθήρου, όχι μόνον δεν σημαίνει χωρισμό προσώπου και έργων, αλλά αποβλέπει στην ένδειξη της αχώριστης συνύπαρξης τους. Πρόσωπο γίνεται ό άνθρωπος κατά τό Λούθηρο με τήν πίστη: «Fides... facit personam»41. Τό πρόσωπο κάνει τα έργα, ποτέ όμως τα έργα δεν κάνουν τό πρόσωπο. Γιατί αυτό θα σήμαινε, ότι τα έργα δικαιώνουν τον άνθρωπο.

Ή ελευθερία συνεπώς, ή οποία ταυτίζεται με τό καινό Είναι τοϋ Χρι­

στιανού δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας, άλλα είναι δωρεά, χάρις. "Οταν πιστεύει ό άνθρωπος άπΌκτά τή ριζοσπαστική έμπ"ειρία, ότι γίνεται κάτι, τό όποιο δέν θα μπορούσε ποτέ να γίνει με τις δικές του δυνάμεις μόνον. Ή ελευθερία του αυτή θά ήταν όμως δώρον άδω­

ρον, εάν άπό τήν άλλη πλευρά παρέλυε τήν δράση του άνθρωπου στον κόσμο και τον οδηγούσε στον ατομικισμό και στην απομόνωση. Είδαμε ότι αυτό, σύμφωνα με τά κείμενα πού παραθέσαμε, δέν είναι τό μήνυμα του Λουθήρου. Μερικοί προτεστάντες ερμηνευτές τοΰ Λουθήρου τονίζουν μάλιστα, ότι μέ τή Λουθηρανική θεώρηση της ελευθερίας όχι μόνον δέν παραλύει ή ανθρώ­

πινη δραστηριότητα μέσα στον κόσμο, αλλά μάλλον ένδυναμώνεται. "Οπως υποστηρίζει ό Karl­Heinz zur Miihlen42, ή ελευθερία αυτή δέν έχει πλέον σωτηριολογική αναφορά, άφοΰ αποσκοπεί στή διαρρύθμιση της ζωής και όχι στή «δικαίωση» του υποκείμενου της πράξης. Φαίνεται λοιπόν, δτι ή δύναμη της ιδέας της ελευθερίας στον Λούθηρο βρίσκεται στην εσωτερικό­

τητα, πού τήν χαρακτηρίζει, άφοΰ ό ελεύθερος άνθρωπος είναι απαλλαγμέ­

νος άπό τό «μαρτύριο» των έργων, πού έχουν σκοπό τή δικαίωση43. Ή ελευ­

θερία αυτή είναι «ό πιο μεγάλος θησαυρός, πού μπορούμε να έχουμε»44, και «ξεπερνά τις άλλες ελευθερίες, όσο ό ουρανός τή γη»45.

40. Ε. Jiingel, Zur Freiheit des Christenmenschen, 106. 41. M. Luther, Die Zirkulardisputation de veste nuptiali (15. Juni 1537), 39 I, 282, 16. 42. Πρβλ. Κ.­H. zur Miihlen, Reformatorische Vernunftkritik und neuzeitliches Den­

ken. Dargestellt am Werk M. Luthers und Fr. Gogartens, Tubingen 1980, 303. 43. Πρβλ. M. Luther (Predigt), In die Purificacionis Marie (2. Februar 1521), 9, 568,

10έξ. 44. "Όπ. π., 570, 24. 45. M. Luther, Von der Freiheit eines Christenmenschen, 7, 38, 14.

Page 144: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εσωτερικότητα της ελευθερίας κατά το Λούθηρο 303

3. 'Αμφισβητούμενη εσωτερικότητα

Ή έννοια αύτη της ελευθερίας, ή οποία ώς γνωστόν έχει ζυμωθεί μέ τη σκέψη και τη ζωή του δυτικού ανθρώπου μετά τη Μεταρρύθμιση, αποτέ­

λεσε επανειλημμένα αντικείμενο κριτικής, ή οποία μπορούμε να πούμε ότι κορυφώθηκε στον αιώνα μας. Ή κριτική αυτή, πού προέρχεται άπο διάφορα ιδεολογικά στρατόπεδα, στρέφεται κυρίως εναντίον τής ιδέας της εσωτερι­

κότητας, δηλαδή του πυρήνα τής λουθηρανικής έννοιας τής ελευθερίας. Μια καίρια φιλοσοφική κριτική, πού έχει γίνει στο Λούθηρο στον αιώνα

μας και έχει ώς άξονα τήν ιδέα τής εσωτερικότητας, προέρχεται άπό τον Max Scheler (1874­1928). Ή έννοια εσωτερικότητα (Innerlichkeit) χαρακτηρίζει κατά τον Scheler πολλές θετικές πτυχές του γερμανικού πνεύματος, παράλ­

ληλα όμως επισημαίνει «τον ιδιαίτερο κίνδυνο τής γερμανικής ψυχής»46

να χωρίζει Θεό και κόσμο, ψυχή και σώμα, πίστη και έργα, ηθική και πολι­

τική, εσωτερική και εξωτερική ελευθερία κ.λ.π. Ό Scheler διαβλέπει ιδίως στο Λούθηρο τή δυαλιστική αυτή τάση τοΰ γερμανικού πνεύματος. Τήν κρι­

τική του αναπτύσσει ό Scheler συστηματικά κυρίως στο άρθρο του «Για δύο γερμανικές άρρώστειες», πού δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τό 191947. Στή διδασκαλία του Λουθήρου εμφανίζεται κατά τον Scheler έντονα ό δυαλισμός εσωτερικότητας και εξωτερικού κόσμου. Τό πνεύμα παραιτείται, αρχικά στο πεδίο των υψίστων άξιων, άπό τήν προσπάθεια να διαποτίσει τον εξωτε­

ρικό κόσμο, και έτσι χάνεται ή ιδέα τής «αρμονίας τοΰ "Εξω και τοΰ 'Έσω»48. Χωρίζεται ή αγάπη άπό τήν πίστη, κ' έτσι ή αγάπη υποβαθμίζεται σέ απλή συμπάθεια και εύδαιμονιστικό ούμανιταρισμό, ενώ αποκλείεται δυνατότητα πνευματικής επίδρασης στις κοινωνικές σχέσεις. Μέ τήν εμμονή στην εσω­

τερικότητα γεννιέται ό άνθρωπος, ό όποιος είναι εσωτερικά ελεύθερος, ένώ ώς συγκεκριμένη ύπαρξη, ώς κοινωνικό ον, υπακούει όχι στις υπαγορεύσεις τοΰ πνεύματος και τής ηθικής αλλά σέ τυφλές ορμές και δυνάμεις. Καθώς συγκεντρώνεται ή προσοχή και ή φροντίδα στον «έσω άνθρωπο», μποροΰν στην κοινωνία να αναπτύσσονται ανεξέλεγκτα ή ασυδοσία, ή εκμετάλλευση και τό δίκαιο τοΰ ισχυρότερου.

Παρόμοια κριτική στο Λούθηρο, αυτή τήν φορά άπό μαρξιστική σκοπιά και πιθανώς έν γνώσει τής κριτικής τοΰ Scheler, διατυπώνει και ό Ernst Bloch

46. M. Scheler, Die christliche Liebesidee und die gegenwàrtige Welt (1917), "Απαντα, εκδ. τής Maria Scheler και τοϋ Manfred S. Frings, Bern/Miinchen 1953έξ., V, 1968,355­

401, 360. 47. Πρβλ. M. Scheler, Von zwei deutschen Krankheiten, "Απαντα, VI, 1963, 204­219,

κυρίως 211­213. 48. "Οπ. π., 212.

Page 145: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

304 Κώστα Δεληκωσταντή

(1885­1977). Ό Λούθηρος είναι κατά τον Bloch υπερασπιστής μιας ερμητικά κλειστής και αδρανούς έξωτερικότητας, εΐναι ό θεολόγος, ό όποιος, όσο κανένας άλλος, αρνείται με ολόκληρη τή διδασκαλία του τήν ελευθερία του άνθρωπου και έτσι θεμελιώνει και υποθάλπει τήν υποτέλεια και δουλο­

πρέπεια του. Κυρίως στο βιβλίο του « Ό Thomas Miinzer ώς θεολόγος της επανάστασης» (1921), εκφράζεται ό Bloch διεξοδικά για τό Λούθηρο. 'Ενώ αρχικά ό Λούθηρος ήταν με τό μέρος της επανάστασης τών χωρικών, προ­

δίδει αργότερα αυτό τό κίνημα και γίνεται θεολόγος της αντίδρασης και ιδεολόγος τών αρχόντων. Ό Λούθηρος κηρύττει μια αδρανή πίστη χωρίς έργα και πράξη, μια παθητική εσωτερικότητα χωρίς «ξέσπασμα», συνεχί­

ζοντας έτσι μια παράδοση στο χριστιανισμό, πού έκανε τή χριστιανική ηθική ουσιαστικά «ηθική τών σκλάβων». Με τήν προβολή μιας διπλής ηθι­

κής και της έσωτερίκευσης τοΰ άνθρωπου εγκαταλείπει ό Λούθηρος τον κόσμο στα χέρια τών αρχόντων, τον αφήνει έρμαιο στις επιδιώξεις τών εκ­

μεταλλευτών. Ή ελευθερία τήν οποία κηρύττει παραμένει φυλακισμένη στην εσωτερικότητα, δεν δίνει τό παρόν της στον κόσμο Και στους θεσμούς, δεν συμβάλλει στον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη. Ακόμη και ό αγώνας τοΰ Λουθήρου εναντίον της Ρωμαϊκής 'Εκκλησίας δεν αποσκοπεί στην υπε­

ράσπιση της ελευθερίας τοΰ άτομου, άλλα γίνεται επειδή κατά τό Λούθηρο ή Ρωμαϊκή 'Εκκλησία αναγνωρίζει στον άνθρωπο μερίδιο και συνεργεία στο γεγονός της σωτηρίας του. Δέν καταπολεμεί ό Λούθηρος τή Ρώμη για να διασώσει τήν ελευθερία τοΰ άνθρωπου, άλλα αντίθετα, επειδή ό ϊδιος αρ­

νείται τήν ανθρώπινη ελευθερία «σε όλες τις μορφές της»49. 'Ανανεώνοντας τήν κριτική τοΰ Μαρξ στο Λούθηρο και προφανώς

γνωρίζοντας τις θέσεις τοΰ Max Scheler εναντίον τοΰ Μεταρρυθμιστή, χαρακτηρίζει ό Herbert Marcuse (1898­1979) τήν αντίληψη τής ελευθερίας στο Λούρηρο σαν απαρχή τής αστικής ιδέας τής ελευθερίας. Κυριώτερο χαρακτηριστικό τής τελευταίας είναι «ό συνδυασμός εσωτερικής αυτο­

νομίας καί εξωτερικής έτερονομΐας»50. Στην πραγματεία τοΰ Λουθήρου «Περί τής ελευθερίας τοΰ Χριστιανού» βρίσκουμε κατά τον Marcuse γιά πρώτη φορά συγκεντρωμένα όλα τα χαρακτηριστικά τής αστικής έν­

νοιας τής ελευθερίας: τή μετάθεση τής ελευθερίας στον εσω άνθρωπο και συγχρόνως τήν υποτέλεια τοΰ εξω άνθρωπου· τό χωρισμό προσώπου καί έργων, τή διπλή ηθική. "Ολα τα γνωρίσματα τής εσωτερικής ελευθερίας

49. E. Bloch, Thomas Miinzer als Theologe der Revolution, "Άπαντα, εκδ. Suhrkamp, II, Frankfurt a. M. 1969, 145.

50. H. Marcuse, Studie iiber Autoritàt und Familie (1936), στο έργο τοϋ ίδιου, Ideen zu einer kritischen Théorie der Gesellschaft, Frankfurt a. M. 1976s, 55­156, 55.

Page 146: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εσωτερικότητα της ελευθερίας κατά το Λούθηρο 305

διατυπώνονται άπο το Λούθηρο ώς αρνήσεις, δηλαδή σε αντίθεση προς τήν εξωτερική ελευθερία51. Ή ελευθερία του ανθρώπου εμφανίζεται στο Λούθηρο αποτελεσμένη πριν άπο κάθε είδους δραστηριότητα, άφοΰ ή πράξη δεν παίζει κανένα ρόλο για τή δικαίωση. Μ' αυτό τον τρόπο ή πράξη και δλος ό εξω κόσμος γίνονται κάτι το «αδιάφορο», με αποτέλεσμα να υποβαθμίζον­

ται. «Ή ελευθερία του ανθρώπου δεν μπορεί ποτέ να είναι αποτέλεσμα πρά­

ξης. Ή πράξη δέν μπορεί ούτε να προσθέσει κάτι στην ελευθερία ούτε να της αφαιρέσει κάτι»52. Μέ τον τρόπο αυτό οδηγούμαστε στην αδράνεια και τήν αδιαφορία απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα, στην αποδοχή της εξωτερικής άνελευθερίας και δουλείας, μέ συνέπεια τήν αλλοτρίωση του ανθρώπου, πού θα κορυφωθεί αργότερα στην καπιταλιστική κοινωνία. Ό Marcuse δέν παραλείπει να τονίσει ότι μέ τέτοιες προϋποθέσεις ήταν φυ­

σικό, ό Λούθηρος να αντιτάξει στους επαναστάτες χωρικούς τήν ίδέα της χριστιανικής ελευθερίας, ή οποία φυσικά δεν στήριξε τον αγώνα τους για κοινωνικοπολιτική απελευθέρωση, αλλά επισφράγισε τήν εξάρτηση τους. Γιατί εάν ή ελευθερία ή ή δουλεία του άνθρωπου κρινόταν μέσα στην κοι­

νωνικοπολιτική πράξη, τοΰτο θά σήμαινε, ότι ό άνθρωπος δέν χρειάζεται τον Θεό· ή απελευθέρωση του είναι υπόθεση δική του και μόνον53,

4. Ή διαλεκτική της ελευθερίας στο Λούθηρο

'Από τήν προηγούμενη συζήτηση βλέπουμε πόσο ουσιαστικές είναι οι αντιρρήσεις ώς προς τήν ερμηνεία της ελευθερίας άπο το Λούθηρο, πού συγ­

κεντρώνονται γύρω άπό τήν έννοια της εσωτερικότητας: δυαλισμός προσώ­

που καί έργων, πίστης και αγάπης, στάση παθητική και νοοτροπία αδρά­

νειας, ένοχη ανοχή πού εγκαταλείπει τον κόσμο καί τήν κοινωνία στην τύχη τους καί ουσιαστικά στα χέρια επιτηδείων εκμεταλλευτών. Προβληματίζει ιδιαίτερα τό γεγονός ότι ή κριτική αυτή γίνεται εν ονόματι τοϋ κοινωνισμοΰ, της κοινωνικής δικαιοσύνης καί αλληλεγγύης, πού ή «εσωτερική ελευθερία» υποβαθμίζει. Δέν πείθει ή ένσταση ότι ή μαρξιστική πλευρά δέν έχει τήν σωστή πρόσβαση στην έννοια της εσωτερικότητας στο Λούθηρο, επειδή βλέπει τήν ελευθερία αποκλειστικά σαν αύτοαπελευθέρωση τοϋ άνθρωπου μέ τήν πράξη. Ή κριτική αυτή συμπληρώνεται καί άπό τις θέσεις τοϋ Sche­

le r, ό όποιος σε βασικά σημεία τοϋ περσοναλισμοΰ του σκέπτεται βέβαια όπως ό Λούθηρος, διατυπώνει όμως οξεία κριτική εναντίον του, καί μάλιστα στα πλαίσια της προσπάθειας του να θεμελιώσει μια φιλοσοφία, μέ βάση

51. Πρβλ. δπ. π., 60. 52. "Οπ. π., 61. 53. Πρβλ. οπ. π., 65.

20

Page 147: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

306 Κώστα Δεληκωσταντή

τήν ιδέα της «αγάπης». 'Εάν έχει δίκαιο ή κριτική αυτή, ή θεολογία του Λου­

θήρου πρέπει να θεωρηθεί υπόδειγμα αποδυναμωμένης Θεολογίας, χωρίς ουσιαστικό μήνυμα για τον σύγχρονο άνθρωπο.

Χωρίς αμφιβολία ή θεολογική σκέψη του Λουθήρου εμφανίζει πολλές προβληματικές πτυχές, οί όποιες ϊσως δεν διαφαίνονται μέσα άπό τα κείμενα πού παραθέσαμε. Ή διδασκαλία του περί εσωτερικής ελευθερίας επειδή παρουσιάζει μονομέρειες, και λόγω της ασυνεπούς ορολογίας, μπορεί εύκολα να παρερμηνευθεί. Φαίνεται ότι ή κριτική έχει σε πολλά σημεία δίκαιο, ιδιαίτερα όταν υπενθυμίζει ότι ό χωρισμός της αγάπης άπό τήν πίστη εϊναι ριζωμένος στή θεολογία του Λουθήρου. Όταν υποστηρίζεται ή δικαίωση sola fide, τότε ô χωρισμός πίστης και αγάπης είναι αναπόφευ­

κτος. Γιατί ό τονισμός της σημασίας της αγάπης μπορεί να εκληφθεί ως κί­

δυνος για τήν καθαρότητα της πίστης και ως συνηγορία για τή δικαίωση εξ έργων. Επειδή όμως ή αγάπη δέν παίζει κανένα ρόλο στη δικαίωση, χάνει τήν κεντρική της σημασία για τήν χριστιανική ύπαρξη. 'Ιδιαίτερα προβλη­

ματικό στή σκέψη του Λουθήρου είναι και αυτό πού χαρακτηρίζεται με το σύνδρομο «Καρτεσιανισμός ­ Υποκειμενισμός ­ Ύπερτονισμός της πίστης», όπου πράγματι οί ακρότητες εϊναι οφθαλμοφανείς και τα ερωτήματα πολλά. Τή συγγένεια της σκέψης του Λουθήρου με τήν φιλοσοφία του Descartes επεσήμαναν ήδη οί Hegel, Scheler, Heidegger και Paul Hacker54. Πάντως στην εκτίμηση του Λουθήρου ή κριτική οφείλει να ξεκινά οπωσδήποτε άπό τα ίδια τα κείμενα και όχι άπό γενικότερες προκαταλήψεις εναντίον θέσεων του Προτεσταντισμού. Ή έρευνα βασικών κειμένων του Λουθήρου έδειξε, ότι πολλές απόψεις, τις όποιες ή κριτική αποδίδει στο Λούθηρο, δέν μπορούν να τεκμηριωθούν, και ότι αυτό πού επίμονα αναζητεί, έχει διατυπωθεί άπό το Λούθηρο, όχι όμως πάντα με τήν επιθυμητή σαφήνεια. Και μόνον μια ματιά σε μερικές βασικές μελέτες για τον Λούθηρο μπορεί να μας πείσει βέβαια, ότι μέ βάση τα ϊδια κείμενα του Λουθήρου στηρίζονται αντιφατικές κρίσεις για το πρόσωπο και το έργο του Μεταρρυθμιστή, τα όποια παραμέ­

νουν μέχρι και σήμερα άκρως αμφιλεγόμενα. Ό Egon Friedell ισχυρίζεται μάλιστα, ότι «ϊσως δέν υπάρχει καμμιά άλλη προσωπικότητα στην ιστορία, για τήν οποία επικρατούσαν και επικρατούν ακόμη τόσες αλληλοσυγκρουό­

μενες απόψεις, όσο για τόν Άντίπαπα της Βιττεμβέργης»55. Και ό Karl Barth παρομοιάζει τους εκατόν περίπου τόμους των έργων τοΰ Λουθήρου

54. Πρβλ. P. Hacker, Das Ich irti Glauben bei Martin Luther, Graz/Wien/Kòln 1966. Για τις υπόλοιπες ενδείξεις πρβλ. Κ. Δεληκωσταντή, Innerlichkeit als befreite Freiheit (διδ. διατρ.), Tubingen 1982, 30­36.

55. E. Friedell, Kulturgeschichte der Neuzeit. Die Krise der europàischen Seele von der schwarzen Pest bis zum Ersten Weltkrieg, Miinchen 1976, 270.

Page 148: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Ή εσωτερικότητα της ελευθερίας κατά το Λούθηρο 307

της Weimarer Ausgabe με το κουτί της Πανδώρας, άπο το όποιο μπορεί κανείς να βγάλει, δ,τι είδους ερμηνεία του Λουθήρου θελήσει56.

Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει, δτι ή κριτική του Scheler, του Bloch και του Marcuse επισημαίνει με εντυπωσιακό τρόπο τις εγγενείς τάσεις και τους κινδύνους της Λουθηρανικής σκέψης. Οί κίνδυνοι αυτοί γίνονται μεγαλύτεροι όταν ή Θεολογία του Λουθήρου ερμηνευθεί μονομερώς, όπως έχει συχνά συμβεί στην ιστορική εξέλιξη του Προτεσταντισμού. Ό Ernst Benz μάλιστα, ενώ διαβεβαιώνει ότι ό αριθμός πού δίνει ό Λούθηρος στο καινό Είναι τοϋ χριστιανού στις πρώτες γραμμές της πραγματείας περί ελευ­

θερίας είναι πραγματικά καθολικός και ανεπανάληπτος57, σημειώνει παρά ταύτα, ότι ή ατομικιστική προτεσταντική χριστιανοσύνη τονίζει υπέρμετρα και βιώνει τήν ελευθερία όπως εκφράζεται στο πρώτο σκέλος τοϋ ορισμού αυτού, με τις γνωστές επιπτώσεις58. Ή 'Ορθόδοξη 'Ανατολή άπό τήν άλλη πλευρά επιμένει στή θεολογία και τή ζωή της στην άποψη εκείνη της ελευ­

θερίας, πού περιέχει τό δεύτερο σκέλος τοΰ ορισμού, δηλαδή στην ελευθερία ώς αγάπη. Πάντως κατά τον Λούθηρο οί δύο αυτές απόψεις της ελευθερίας δεν μπορούν να χωρισθούν.

* * *

Θα μπορούσαν να θεωρηθούν κατά βάση εύστοχες οί διαπιστώσεις, όσον άφορα τις εγγενείς τάσεις της σκέψης τοΰ Λουθήρου, ότι ή ιδέα της εσωτερικής ελευθερίας μαρτυρεί τον «υποκειμενισμό» τοΰ Λουθήρου, ότι χαρακτηρίζεται από μια ανεπαρκή αξιολόγηση της κοινωνικής διάστασης, και ότι εκφράζεται μέσα άπό αυτήν ή έλλειψη ευαισθησίας για τα κοινωνικά προβλήματα. Μπορεί να φαίνεται ό Λούθηρος ιδιαίτερα ύποπτος σε πολλούς λόγω της στάσης του κατά τήν επανάσταση τών χωρικών, μιας στάσης, ή οποία είναι πολύ αμφίβολο, αν αποτελεί συνέπεια και σωστή εφαρμογή της περί ελευθερίας διδασκαλίας του, όπως αυτή είχε τουλάχιστον διατυπω­

θεί στην πραγματεία «Περί της ελευθερίας τοΰ Χριστιανοΰ». Παρ' όλα αυτά ή λουθηρανική αντίληψη για τήν ελευθερία δεν παύει να είναι, όπως μας λέγει ό Ebeling, «ή κληρονομιά της Μεταρρύθμισης»59, μια κληρονομιά

56. Πρβλ. Κ. Barth, Επίλογος στο ανθολόγιο Schleiermacher­Auswahl τοΰ Heinz Bolli, Miïnchen/Hamburg 1968, 302.

57. Πρβλ. E. Benz, Menschenwiirde und Menschenrecht in der Geistesgeschichte der Òstlich­Orthodoxen Kirche, στο έργο τοϋ ίδιον, Die russische Kirche und das abendlàndi­

sche Christentum, Miinchen 1966, 74­115, 75. 58. Πρβλ. οπ. π., 90έξ. 59. G. Ebeling, Frei aus glauben, 308.

Page 149: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

308 Κώστα Δεληκωσταντή

όχι μόνον για τη θεολογία, άλλα και τη φιλοσοφική θεώρηση του άνθρωπου. Ή ελευθερία ώς κεντρική κατηγορία της θεολογικής ανθρωπολογίας, έχει, κατά το Λούθηρο, θεμέλιο της τήν αλήθεια («ή αλήθεια ελευθερώσει υμάς» ­Ίωάν. 8,32), ή libertas Christiana δεν είναι κατόρθωμα του άνθρωπου, άλλα χάρις, πού όμως δεν καταδικάζει τον άνθρωπο σε αδράνεια και παθητικότητα, αλλά τον ενδυναμώνει και τον δραστηριοποιεί, άφοϋ διαλάμπει ώς αγάπη. Ή φιλοσοφία της ελευθερίας απορρίπτει δικαιολογημένα κάθε σχέση πού σημαίνει εξάρτηση και έτερονομία για τον άνθρωπο και θά μπορούσε να αποδειχθεί ανασταλτική στον αγώνα του για απελευθέρωση και κοινωνική δικαιοσύνη, και δέχεται ότι ή αξιοπρέπεια του άνθρωπου ενσαρκώνεται στην ελευθερία, ότι στον αγώνα για τήν ελευθερία κρίνεται ή αλήθεια της ανθρώ­

πινης ύπαρξης. Ό Λούθηρος υποστήριξε ότι ή αλήθεια ελευθερώνει και ότι ή ελευθερία

δεν χωρίζεται άπό τήν αλήθεια, και έτσι υπενθύμισε στή θεολογία, ότι όταν αυτή μιλά για τήν ελευθερία, μιλά στην ουσία για κάτι κατ' εξοχήν χριστια­

νικό. Ή αναφορά στο Λούθηρο καθιστά τή θεολογία και τή φιλοσοφία, πού συν­αγωνίζονται για τήν σωστή κατανόηση της ιδέας της ελευθερίας, ικανές να διαλεχθουν αποτελεσματικά. Σ' αυτόν τον διάλογο αποδεικνύεται ό Λούθηρος, ακόμη και σαν αμφιλεγόμενος, κλασικός στοχαστής της ελευ­

θερίας.

Page 150: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Δρος ΙΩΑΝΝΟΥ ΗΛ. ΒΟΛΑΝΑΚΗ Επιμελητού 'Αρχαιοτήτων

ΕΡΕΥΝΑΙ ΕΠΙ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Εις την Δωδεκάνησον έχει διαπιστωθή ή ΰπαρξις μεγάλου αριθμού πα­

λαιοχριστιανικών μνημείων. Το έτος 1953 ήσαν γνωστά 79 μνημεία1, εκ των οποίων τα 76 βασιλικά! 'Έκτοτε συνεχίσθησαν αί ερευναι και ό αριθμός αυτών έχει ύπερδιπλασιασθή. Ειδικώτερον κατά τας τρεις τελευταίας δεκαε­

τίας διεπιστώθη ή ΰπαρξις 89 επί πλέον παλαιοχριστιανικών μνημείων2, εγκατεσπαρμένων εφ' όλων τών νήσων του δωδεκανησιακού συμπλέγματος, ήτοι ταΰτα ανέρχονται σήμερον συνολικώς είς 1683. 'Ασφαλώς δέ και έτερα μνημεία πρόκειται να αποκαλυφθούν μελλοντικώς, εφ' όσον ή έρευνα συνε­

χίζεται. 'Από τα μνημεία αυτά μικρός μόνον αριθμός έχει ανασκαφή, συστημα­

τικώς έρευνηθή, μελετηθή και δημοσιευθή4. Νεώτεραι ερευναι, ιδία κατά τα τελευταία δέκα ετη, ώδήγησαν είς τήν ανακάλυψιν πολυαρίθμων παλαιο­

ί. Π. Η. Λ α ζ α ρ ί δ η ς , Συμβολή είς τήν μελέτην τών παλαιοχριστιανικών μνη­

μείων της Δωδεκανήσου, Πεπραγμένα τοΰ θ ' Διεθνούς Βυζαντινολογικοΰ Συνεδρίου, Θεσ­

σαλονίκη 1953, τ. Α' ('Αθήναι 1955), σ. 227­248. 2. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς , Συμβολή στην έρευνα τών παλαιοχριστιανικών μνημείων της

Δωδεκανήσου (Συμπλήρωμα καταλόγου Π. Λαζαρίδη), 'Αθήναι 1984 (υπό εκδοσιν). 3. Ενδεικτικώς αναφέρεται ένταΰθα ότι εις τήν Κρήτην είναι γνωστά μέχρι σήμερον

86 συνολικώς παλαιοχριστιανικά μνημεία, εκ τών οποίων τά περισσότερα βασιλικαί. 'Α­

σφαλώς δέ και άλλα μνημεία θα αποκάλυψη μελλοντικώς ή συνεχιζόμενη έρευνα. J. V ο­

1 a n a k i s, Kreta, Teil I: von den christlichen Anfângen bis zur arabischen Eroberung (1­826 n. Chr.), Munchen 1984 (υπό εκδοσιν).

4. Η. Β a 1 d u e e i, Basiliche protocristiane e bizantine a Coo, Pavia 1936. Βλ. και ΠΑΕ 1960, σ. 281­282. ΑΔ 25 (1970): Χρονικά, σ. 527. ΠΑΕ 1973, σ. 143­160. ΠΑΕ 1974, σ. 201­206. ΠΑΕ 1975, σ. 249­253. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς , Παλαιοχριστιανικόν συγκρότημα είς ΆρνίΟαν Ρόδου, ΠΑΕ 1979, σ. 268­279. Ό α υ τ ό ς , Παλαιοχριστιανικές βασιλικές Μεσαναγροϋ Ρόδου, AAA XIII, τεύχος 2 ('Αθήναι 1981), σ. 210­234.

Page 151: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

310 'Ιωάννου Ήλ. Βολανάκη

χριστιανικών μνημείων εις την περιοχήν5, καθώς και νέων στοιχείων, σχε­

τικών μέ τα παλαιότερον γνωστά μνημεία, ώστε αί γνώσεις περί αυτών να έχουν σημαντικώς αύξηθή.

Είναι άξιοπαρατήρητον, ότι μικραί και άγονοι νησίδες, όπως ή δυτικώς της Καλύμνου κειμένη Τέλενδος, παρουσιάζουν μεγάλον αριθμόν παλαιο­

χριστιανικών μνημείων6, τα όποια προϋποθέτουν πολυάριθμον πληθυσμόν και άνθηράν οϊκονομίαν. Γενικώτερον ό μεγάλος αριθμός των παλαιοχρι­

στιανικών μνημείων εις τήν Δωδεκάνησον φανερώνει όχι μόνον την μεγάλην θρησκευτικότητα καί τήν ζέουσαν πίστιν τών κατοίκων της περιοχής, αλλά αποτελεί άπόδειξιν τής πνευματικής, καλλιτεχνικής και οικονομικής ακμής αυτών κατά τους υπό έξέτασιν χρόνους.

Τό πλείστον τών παλαιοχριστιανικών μνημείων τής Δωδεκανήσου προ­

έρχονται άπό τον 5ον καί 6ον αι. Κατά κανόνα πρόκειται περί βασιλικών ξυλοστέγων, του άπλοΰ ελληνιστικού τύπου. Τό κυρίως σώμα αυτών παρου­

σιάζει ορθογωνίου σχήματος κάτοψιν καί χωρίζεται δια κιονοστοιχιών εις τρία κλίτη. Άπό αυτά τό μεσαΐον είναι εύρύτερον τών πλαγίων καί περατου­

ται εις μίαν μεγάλην, ήμικυκλικήν αψίδα προς 'Ανατολάς7. Δυτικώς του κυ­

ρίως σώματος τής βασιλικής είναι προσκεκολλημένος ορθογωνίου κατόψεως νάρθηξ καί δυτικώτερον ενίοτε υπάρχει Αϊθριον. Πέριξ τής βασιλικής υπάρ­

χουν διάφορα προσκτίσματα, μεταξύ τών οποίων πρωτεύουσαν θέσιν κατέχει τό βαπτιστή ριον8.

Εις τό έσωτερικόν τών βασιλικών υπάρχει πλούσιος διάκοσμος, όπως: μαρμάρινοι, κυλινδρικοί, άρράβδωτοι κίονες μετά κιονόκρανων, θωράκια μέ άνάγλυπτον διάκοσμον, τό σύνθρονον έπενδεδυμένον μέ πλάκες μαρμάρου, τό κιβώριον, ό άμβων κ.ά. Εις τάς έσωτερικάς επιφανείας τών τοίχων υπήρχε ενίοτε γραπτός διάκοσμος (ανεικονικός ή εικονικός). Τα δάπεδα αυτών κα­

λύπτονται: δια μαρμάρινων πλακών (τα περισσότερον πολυτελή), δια λίθινων πλακών, εξ όπτοπλίνθων καί κατά τό πλείστον δια πολύχρωμων ψηφιδωτών, μέ γεωμετρικά κοσμήματα, συρικούς τροχούς, βλαστούς μέ φύλλα κισσού, ρόδακες, άνθη, κανθάρους, πτηνά, καρπούς κ.ά. Τό 1974 ήσαν γνωστά 64

5. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς, Νεώτεροι ερευναι επί τών παλαιοχριστιανικών μνημείων τής Δωδεκανήσου, ΑΕ 1980, σ. 1­17. Ό α υ τ ό ς , Παλαιοχριστιανικά μνημεία Δωδεκανήσου, Ι. Ρόδος ­ Κάλυμνος ­ Τέλενδος, Άνάτυπον εκ τοϋ τιμητικού τόμου εις τον Καθηγητήν Γ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΝ «Άντίδωρον Πνευματικόν», 'Αθήναι 1981, σ. 1­25.

6. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς , Τα παλαιοχριστιανικά μνημεία τής νήσου Τελένδου, «Καλυ­

μνιακά Χρονικά», τ. Γ' ('Αθήναι 1982), σ. 55­63. 7. Ώρισμέναι αψίδες είναι έξωτερικώς πολυγωνικαί. 8. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς , Τα παλαιοχριστιανικά βαπτιστήρια τής Ελλάδος, 'Αθήναι

1976, σ. 113­132.

Page 152: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Έρευναι έπί των παλαιοχριστιανικών μνημείων της Δωδεκανήσου 311

παλαιοχριστιανικά μνημεία εις την Δωδεκάνησον μετά ψηφιδωτών δαπέδων9, ενώ κατά τα ετη 1974­1984 άπεκαλύφθησαν επί πλέον 23 μνημεία μετά ψηφι­

δωτών δαπέδων10, ώστε ô συνολικός αριθμός των να ανέρχεται σήμερον εις 87.

Εις την μετά χείρας μελέτην γίνεται λόγος περί τεσσάρων παλαιοχρι­

στιανικών μνημείων της Δωδεκανήσου, εκ τών οποίων τα δύο πρώτα ήσαν μέχρι τοϋδε ελλιπώς γνωστά και τα υπόλοιπα δύο τελείως άγνωστα. Χωρίς να έπιχειρήται έξάντλησις του θέματος, κατεβλήθη προσπάθεια παρουσιά­

σεως αυτών, ερμηνείας και ορθής αξιολογήσεως των. Λαμβανομένου υπ' όψιν ότι αί εκ τών φιλολογικών πηγών μαρτυρΐαι περί

της Δωδεκανήσου κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους είναι ελάχισται, τα σωζόμενα μνημεία, έστω και ερειπωμένα, αποτελούν πολύτιμους μάρτυρας διά την πολύπλευρον δραστηριότητα τών κατοίκων της περιοχής κατά την έποχήν έκείνην καί μας βοηθούν να γνωρίσωμεν καλλίτερον, ώρισμένας άπό τάς πτυχάς της Ιστορίας της περιοχής. Διά τους λόγους αυτούς καί ή έρευνα, μελέτη, ερμηνεία, συντήρησις καί διαφύλαξις αυτών είναι επιτα­

κτική καί αποτελεί καθήκον κάθε πολιτισμένου άνθρωπου.

Α) ΚΩΣ

Καρδάμαινα, βασϋακή 'Αγίας Θεότητος

Εις Καρδάμαινα Κώ, ΒΔ. τοΰ οικισμού καί εις άποστασιν 500 μ. περίπΌυ άπό τήν θάλασσαν — ανατολικώς του αρχαίου Θεάτρου11—κείνται τα ερεί­

πια μεγάλων διαστάσεων παλαιοχριστιανικής βασιλικής12. Είναι ορατή ή άψίς τοΰ 'Ιερού Βήματος, ή οποία διατηρείται είς ΰψος 2.00 μ. άπό της επιφανείας τοΰ εδάφους. Επίσης διακρίνονται τμήματα τών ανατολικών τοίχων τών πλαγίων κλιτών.

9. Στ. Π ε λ ε κ α ν ί δ η ς , Σύνταγμα τών παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος. Ι. Νησιωτική Ελλάς, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 45­94.

10. J. V ο 1 a n a k i s, Fruhchristliche FuBbodenmosaiken im Dodekanes, entdeckt in den Jahren 1974­1984, Wissensch. Mitteilung, Trier 1984.

11. Το άρχαΐον Θέατρον απέχει περί τα 60 μ. άπό της βασιλικής καί κείται δυτικώς χειμάρρου. Άνεσκάφη προ τοΰ Β' Παγκοσμίου Πολέμου υπό τών 'Ιταλών. Μετά τον Πό­

λεμον το ύλικον τοΰ Θεάτρου έσυλήθη ύπο τών κατοίκων της περιοχής, χρησιμοποιηθέν ως οίκοδομικον ύλικόν. Σήμερον διακρίνεται μικρόν μόνον κοίλωμα είς τήν θέσιν έκείνην, όπου εκείτο το Θέατρον.

12. Π. Λ α ζ α ρ ί δ η ς, ε. ά., σ. 232. Στ. Π ε λ ε κ α ν ί δ η ς , ε. ά., σ. 75­76. Ά . ' Ο ρ λ ά ν δ ο ς , Παλαιοχριστιανικοί βασιλικοί τής Λέσβου, ΠΑ Α 3 (1928), σ. 322, σημ. 1. Η. Β a 1 d u e e i, ε. ά., σ. 57. Ή βασιλική δέν έχει μέχρι σήμερον συστηματικώς ανασκαφή καί έρευνηΟή.

Page 153: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

312 'Ιωάννου Ήλ. Βολανάκη

Ή άψίς τοϋ Τ. Βήματος είναι εσωτερικώς και έξωτερικώς ημικυκλική (χορδής 8.00 και βέλους 4.50 μ.). Το πάχος τοϋ τοίχου αυτής είναι 1.00 μ. και έχει κτισθή από ύλικόν, προερχόμενον άπο αρχαιότερα τής βασιλικής οικοδομήματα. Μεταξύ των λίθων παρεμβάλλονται οριζόντιοι στρώσεις εξ οπτοπλίνθων. Το πλάτος τοϋ μεσαίου κλίτους υπολογίζεται περί τα 9.50 μ., ενώ το πλάτος τών πλαγίων κλιτών περί τα 4.00 μ.

'Εντός τοϋ χώρου τής βασιλικής άπεκαλύφθησαν κατά τό παρελθόν —σύμφωνα με πληροφορίας τών κατοίκων—τμήματα ψηφιδωτών δαπέδων13, τα όποια και έκαλύφθησαν εν συνεχεία.

Νοτιοδυτικά τής βασιλικής και εις άπόστασιν 50 μ. πΐρίπου εξ αυτής, άπεκαλύφθησαν κατά τό θέρος τοϋ 1977 τυχαίως, άπό τό ρεΰμα διερχομένου χειμάρρου, λείψανα αρχαίων κτισμάτων και ψηφιδωτόν δάπεδον14. Μικρά επιφανειακή έρευνα άπεκάλυψεν εις βάθος 0.40 μ. περίπου τμήμα ψηφιδωτοΰ δαπέδου (2.30 Χ 1.60 μ.), τό όποιον χωρίζεται εις διάχωρα. Έκαστον τούτων περιβάλλεται υπό πλοχμοΰ, εντός δε κύκλων εικονίζονται πτηνά, τά όποια ομοιάζουν με πέρδικας. Τό υπόστρωμα τοϋ ψηφιδωτοΰ είναι ίκανοΰ πάχους και αποτελείται εξ ισχυροΰ υδραυλικού κονιάματος (κουρασάνι). Αι ψηφίδες — άπό ύαλόμαζαν ή μάρμαρον — είναι μετρίου μεγέθους, χρώματος ερυθρού, πρασίνου, λευκοΰ και μέλανος. Τό ψηφιδωτόν αυτό προέρχεται πιθανώς άπό τον 5ον αι. μ.Χ.

Εις τον χώρον τής βασιλικής διασώζεται ικανός αριθμός μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών, εκ τών οποίων αποδεικνύεται ότι αύτη έφερε πλού­

σιον μαρμάρινον διάκοσμον. Μελλοντική ανασκαφική έρευνα θα πρέπει να αποκάλυψη μεγάλον αριθμόν μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών, τά όποια καλύπτονται άπό έπίχωσιν πάχους τουλάχιστον 1.00 μ.

Έκ τών ορατών μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών σπουδαιότερα είναι τά έξης:

1) Τμήμα διαχωριστικοΰ θωρακίου τέμπλου μετά γλυφών (0.24 χθ.17 μ.). 2) Τμήμα διαχωριστικού θωρακίου μετά γλυφής εις σχήμα ορθής γω­

νίας (0.37 Χ 0.18 μ.). 3) Τμήμα κορμοΰ, κυλινδρικοΰ, άρραβδώτου κίονος, προερχομένου προ­

φανώς έκ τών κιονοστοιχιών τών κλιτών τής βασιλικής (σωζόμενον ΰψος 0.45, διάμετρος 0.42 μ.).

4) Τμήμα κορμοϋ, κυλινδρικού, άρραβδώτου κίονος (σωζόμενον ϋψος 1.20, διάμετρος 0.43 μ.).

5) Τμήμα κορμοΰ, κυλινδρικού, άρραβδώτου κίονος (σωζόμενον ϋψος

13. Στ. Π ε λ ε κ α ν ί δ η ς, ε.ά., σ. 75. 14. Έπί αγροκτήματος, ιδιοκτησίας Νικολάου Πρέκα.

Page 154: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Έρευναι επί των παλαιοχριστιανικών μνημείων της Δωδεκανήσου 313

1.10, διάμετρος 0.43 μ.). Έπί της ράχεως αύτοϋ υπάρχει άνάγλυπτος, άνισο­

σκελής σταυρός, αί κεραΐαι του οποίου είναι πεπλατυσμέναι εις τα άκρα. 6) Κορμός κυλινδρικού, άρραβδώτου κίονος (σωζόμενον ΰψος 2.10,

διάμετρος 0.43 μ.). 7) Τμήμα κορμού κυλινδρικού, άρραβδώτου κίονος, προερχομένου πι­

θανώς εκ των κιόνων του γυναικωνίτου (σωζόμενον ΰψος 0.53, διάμετρος 0.30 μ.).

8) Ίωνικόν κιονόκρανον μετά συμφυούς επιθήματος, επί τής μιας των στενών πλευρών του οποίου υπάρχει άνάγλυπτος σταυρός, αί κεραΐαι τοϋ οποίου είναι πεπλατυσμέναι εις τα άκρα αυτών. Εις το μέσον τών ελίκων υπάρχει φόν, περιβαλλόμενον εξ ήμιφύλλων ακάνθου. Ή διάμετρος τής βάσεως αύτοϋ είναι 0.43 μ., ήτοι αντιστοιχεί ακριβώς προς τήν διάμετρον τών κιόνων τών κιονοστοιχιών τών κλιτών τής βασιλικής, έκ τών οποίων και προέρχεται.

9) Τμήμα μαρμάρινης βάσεως "Αγίας Τραπέζης, επί τής οποίας υπάρχουν μικραί εμβαθύνσεις, δια τήν εισδοχήν τών κάτω άκρων τών στηριγμάτων τής άνω πλακός τής 'Αγίας Τραπέζης (διαστάσεις βάσεως 0.93 Χ 0.22 μ., πάχος 0.22 μ.)15.

Έκ τοϋ χώρου τής βασιλικής προέρχεται χρυσοϋς βυζαντινός σόλιδος16

τοϋ Κώνσταντος Β' (641­668)17, διατηρούμενος εις καλήν κατάστασιν. Έπί τής κυρίας όψεως αύτοϋ εικονίζεται ό αυτοκράτωρ με στέμμα επί τής κεφα­

λής, φέρων μύστακα και μακρύ γένειον. Αριστερά του εικονίζεται ή σύζυγος του. 'Αμφότεροι φέρουν πολυτελή ενδύματα, πορπούμενα έπί τοϋ δεξιοϋ ώμου δια φίβλης18. Πέριξ τοϋ αύτοκρατορικοΰ ζεύγους υπάρχει επιγραφή, εν μέρει κατεστραμμένη, ή οποία άναγινώσκεται ώς έξης:

«D. Ν. CONST AN S ΡΡ AUG.» ήτοι: D(ominus) N(oster) Constans P(er)p(etuus) Aug(ustus).

15. Παρόμοια κάτω πλάξ 'Αγίας Τραπέζης διατηρείται κατά χώραν εις το Ί . Βήμα τής παλαιοχριστιανικής βασιλικής τοϋ Φισκάρδου Κεφαλληνίας. Πρόκειται περί τμήματος λίθινης πλακός (1.20 Χ 1.05 μ. και πάχους 0.25 ­ 0.30 μ.), ή οποία φέρει πέντε εμβαθύνσεις εις τήν θέσιν εισδοχής τών κάτω άκρων τών στηριγμάτων τής άνω πλακός τής 'Αγίας Τρα­

πέζης. Ή αξία τών διατηρουμένων αυτών λειψάνων είναι μεγάλη, επειδή έκ τών παλαιο­

χριστιανικών 'Αγίων Τραπεζών τής 'Ελλάδος, ελάχιστοι μόνον διατηρούνται. Πρβλ. Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Αί παλαιοχριστιανικοί βασιλικοί τής 'Ελλάδος, ΑΕ 1929, σ. 229­233.

16. Ούτος άνευρέθη προ πολλών ετών ύπό του Νικολάου Χατζηνικολάου, κατοίκου Καρδαμαίνης, σήμερον δε ευρίσκεται εις τήν κατοχήν τοϋ υίοϋ αύτοϋ Γεωργίου Χατζη­

νικολάου, ιδιοκτήτου αγροτεμαχίου εις τον χώρον τής βασιλικής. 17. P. D. W h i t t i n g , Byzantine coins, Fribourg, 1973, σ. 143, πίν. 224­225. 1 8. "A. ' Α π ο σ τ ο λ ά κ η , Τά κοπτικά υφάσματα τοϋ έν 'Αθήναις Μουσείου κο­

σμητικών τεχνών, 'Αθήναι 1932, σ. 56.

Page 155: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

314 'Ιωάννου Ήλ. Βολανάκη

Εις την όπισθίαν δψιν του νομίσματος αύτοϋ παρίσταται σταυρός, ò όποιος ϊσταται επί βάσεως, αποτελούμενης έκ τεσσάρων βαθμίδων, πέριξ του οποίου υπάρχει ή επιγραφή:

«VICTORIA AUG. Π, CON. OB» ήτοι: Victoria Aug(usti) II, Con(stantinupolis) οβ(ρυον)19.

Β) ΚΑΡΠΑΘΟΣ

Πηγάδια, βασιλική-κολνμβήθρα

Εις τά Πηγάδια — τήν πρωτεύουσαν της Καρπάθου — και παρά τον λιμένα άπεκαλύφθησαν κατά το παρελθόν τά λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής20, τά όποια και έκαλύφθησαν εν συνεχεία. Μαρμάρινα αρχιτεκτο­

νικά μέλη, προερχόμενα έκ τής βασιλικής, μετεφέρθησαν και έτοποθετήθη­

σαν εις τον προ του 'Επαρχείου τών Πηγαδιών χώρον, ό όποιος έχει διαμορ­

φωθή εις πάρκον. Πρόκειται περί κορμών, κυλινδρικών, άρραβδώτων κιό­

νων, προερχομένων έκ τών κιονοστοιχιών τής βασιλικής, κιονόκρανων μέ φύλλα ακάνθου πλαστικώς διαμορφωμένων, διαχωριστικών άμφικιονίσκων παραθύρων, μιας μαρμάρινης κολυμβήθρας21 κ.ά.

Όσον άφορα εις τήν ακριβή θέσιν, το σχήμα και το μέγεθος τής βασιλι­

κής, έκ τής οποίας προέρχονται τά ανωτέρω, ουδέν γνωρίζομεν. Φαίνεται πιθανόν ότι προέρχονται από τρίκλιτον παλαιοχριστιανικήν βασιλικήν του απλού ελληνιστικού τύπου, ή οποία εκείτο εντός παλαιοχριστιανικού οικι­

σμού, ευρισκομένου εις τήν αυτήν θέσιν, όπου τά Πηγάδια, συνεχίζοντος τήν ζωήν αρχαίου οικισμού.

Έκ τοΰ φωτιστήρίου τής βασιλικής προέρχεται μαρμάρινη κολυμβή­

θρα, ή όποια είναι έξωτερικώς κυλινδρική (διαμέτρου 1.66 μ.) και εσωτερι­

κώς ελλειψοειδής (μεγίστη διάμετρος 1.43 και ελαχίστη 0.65 μ.). Το όλικόν βάθος αυτής είναι 1.15 μ. Εις το μέσον έκαστου τών μεγαλυτέρων τόξων τής ελλείψεως ανοίγεται άνά μία κεραία (μήκους 0.57 και πλάτους 0.43 μ.), ώστε τελικώς τό έσωτερικόν τής κολυμβήθρας να λαμβάνη σταυροειδές σχήμα. Εις έκάστην τών κεραιών αυτών υπάρχουν άνά τρεις βαθμίδες (ύψους 0.23,

19. C. M o r i s s o n , Catalogue de monnaies byzantines de la bibliothèque nationale, τ. I (Paris 1970), πίν. LU. Πρβλ. P. D. W h i t t i n g, ε. ά., σ. 60.

20. Π. Λ α ζ α ρ ί δ η ς, ε. ά., σ. 245. 21. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς , Τά παλαιοχριστιανικά βαπτιστήρια τής Ελλάδος, Αθήναι

1976, σ. 113­114. R. Μ. D a w k i n s , Notes from Karpathos, BSA 9 (1902­1903), σ. 208. Ό α υ τ ό ς , Cruciform fonts in the Aegean area, BSA 19 (1912­1913), σ. 130.

Page 156: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Έρευναι επί τών παλαιοχριστιανικών μνημείων της Δωδεκανήσου 315

0.27 και 0.31 μ. εκάστη, εκ τών κάτω προς τα άνω αντιστοίχως και πλάτους 0.19 μ.), χρησιμεύουσαι δια την κάθοδον και την άνοδον τών βαπτιζομένων.

Ή κολυμβήθρα ήτο τοποθετημένη σχεδόν κατά το ήμισυ εντός τοΰ εδά­

φους, μόνον δε το άνώτερον τμήμα αυτής έξεΐχεν υπέρ το δάπεδον τοΰ φωτι­

στή ρίου κατά 0.54 μ. Το εξέχον τμήμα ήτο έξωτερικώς καλώς είργασμένον και λεΐον, ενώ το ύπόλοιπον ήτο άδρόν. Το πάχος του χείλους τής κολυμβή­

θρας είναι 0.12 μ., έπ' αύτοϋ δέ υπάρχουν πλείονες εγχάρακτοι σταυροί, ανι­

σομερώς διατεταγμένοι. Εις το κέντρον του πυθμένος υπάρχει κυκλική οπή (διαμέτρου 0.05 μ.),

χρησιμεύουσα προφανώς δια τήν άποχέτευσιν του κατά το βάπτισμα χρη­

σιμοποιουμένου ύδατος. Περί τό μέσον του τοιχώματος τής κολυμβήθρας υπάρχει ετέρα κυκλική οπή (διαμέτρου 0.04 μ.), χρησιμεύουσα προφανώς δια τήν είσροήν του ύδατος εις αυτήν.

"Οπως φαίνεται άπό τήν τέχνην τών μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών, τα όποια διετή ρήθησαν, ή βασιλική τών Πηγαδιών καί το παρά αυτήν βαπτι­

στήριον προέρχονται άπό τό α' ήμισυ του 6ου μ.Χ. αι.22.

Γ) ΚΑΣΟΣ

Παναγία, Κοίμησις Θεοτόκου, σαρκοφάγος

Εις τον συνοικισμόν «Παναγία» τής νήσου Κάσου, υπάρχει μεγάλων διαστάσεων ναός, αφιερωμένος εις τήν Κοίμησιν τής Θεοτόκου. Πρόκειται δια μονόχωρον οικοδόμημα, καλυπτόμενον δια σταυρολιθίων. Ό ναός αυτός έκτίσθη κατά τό β' ήμισυ του 19ου αί., πιθανώς εις τήν θέσιν παλαιοτέρου. Εις τήν αύλήν καί κατά τήν ΝΔ. πλευράν αύτοϋ υπάρχει μικρά στοά, εις τήν νοτίαν πλευράν τής οποίας σχηματίζεται είδος τυφλού άψιδώματος, εντός τοΰ οποίου έχει τοποθετηθή αρχαία έκ λευκοΰ μαρμάρου σαρκοφάγος23. Αύτη αποτελείται άπό δύο τμήματα, τα όποια, ώς φαίνεται, προέρχονται άπό δύο διαφορετικός σαρκοφάγους, διότι τό μήκος τοΰ καλύμματος είναι κατά 0.12 μ. μεγαλύτερον τοΰ κάτω τμήματος τής σαρκοφάγου24.

22. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς , έ. ά., σ. 114. ' 23. Ή σαρκοφάγος τής Κάσου απολαμβάνει μεγάλης τιμής υπό τών κατοίκων τής νήσου καί συνδέεται με διαφόρους θρύλους καί παραδόσεις, σύμφωνα μέ τους οποίους πρόκειται δια τήν σαρκοφάγον, όπου ετάφη ή Κασσιανή, μοναχή καί υμνογράφος. Αΰτη εζη επί τών χρόνων τών αυτοκρατόρων Θεοφίλου (829­842) καί Μιχαήλ (842­867).

24. Δια τάς παλαιοχριστιανικός σαρκοφάγους γενικώτερον καί είδικώτερον τάς σαρ­

κοφάγους τής Ραβέννης βλ. F. W. D e i c h m a n n, Ravenna, Hauptstadt des Spàtantiken Abendlandes. Band 1: Geschichte und Monumente, Wiesbaden 1969, σ. 77 κ.έ. Δια τάς σαρ­

Page 157: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

316 'Ιωάννου Ήλ. Βολανάκη

Το κάτω τμήμα (κυρίως σώμα) της σαρκοφάγου έχει έξωτερικώς: μήκος 2.40, πλάτος 1.22 και ΰψος 0.84 μ. Το πάχος των τοιχωμάτων είναι 0.14 μ· Διατηρείται εις άρίστην κατάστασιν, πλην μικρας φθοράς επί του χείλους. Το κάλυμμα είναι σαμαρωτον και φέρει εις τάς τεσσάρας γωνίας πτερύγια εις σχήμα τετάρτου κύκλου (διαμέτρου 0.47 μ.). Έξωτερικώς τοΰτο έχει τάς έξης διαστάσεις: μήκος 2.52, πλάτος 1.25 και ΰψος 0.60 μ. Κατά μήκος του χείλους φέρει κυμάτιον πλάτους 0.14 μ.

Ή σαρκοφάγος, ώς είναι σήμερον τοποθετημένη, δέν είναι ολόκληρος ορατή. Φαίνεται μόνον ή όπισθία όψις αυτής. Ή κυρία δψις και αί δύο στεναί πλευραί δέν είναι όραταί. Εις τάς μή όρατάς όψεις υπάρχει, σύμφωνα με πληροφορίας των κατοίκων, άνάγλυπτος διάκοσμος, αποτελούμενος από το Χρίσμα και τά αποκαλυπτικά γράμματα Α και Ω25. Έάν πράγματι έχει οΰτω5 τό πράγμα, πρόκειται δια παλαιοχριστιανική ν άκεραίαν σαρκοφάγον, εκ τών ελαχίστων γνωστών μέχρι σήμερον εις τήν Ελλάδα26 . Άλλα και έάν δέν υπάρχει ό αναφερόμενος γλυπτός διάκοσμος, πρόκειται προφανώς δια άρ­

χαίαν σαρκοφάγον, πιθανώς τών έλληνο ρ ρωμαϊκών χρόνων, ή οποία πι­

θανώτατα έχρησιμοποιήθηκε και κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρό­

νους27. Ή ΰπαρξις μικρ&ς φθοράς εις τό χείλος τής μιας μακράς πλευράς τής

σαρκοφάγου είναι πιθανώτατα σκόπιμος και συνδέεται μέ τήν άποδιδομένην τά λείψανα τών μαρτύρων τής πίστεως τιμήν28, τήν άφήν αυτών και τήν εις κατασκευήν τεχνητών αγίων λειψάνων (brandea29).

κοφάγους τής μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου βλ. θ . Π α ζ α ρ ά ς, "Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες τής μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου, Θεσσαλο­

νίκη 1984. 25. Άποκάλυψις Ι, 8. 26. Μαρμάρινη παλαιοχριστιανική σαρκοφάγος σώζεται εις τό Βαθύ τής Ιθάκης. Εις

τήν κυρίαν όψιν αυτής εικονίζονται τρεις σταυροί σέ συνδυασμόν μέ τό Χρίσμα. Γ. Σ ω­

τ η ρ ί ο υ, Χριστιανική και Βυζαντινή 'Αρχαιολογία, τ. Α', ('Αθήναι 1962), σ. 146, είκ. 87. 27. Εις τήν Δωδεκάνησον ανευρίσκονται συχνά άκέραιαι σαρκοφάγοι ή τμήματα

αυτών, άπό μάρμαρον, πωρόλιθον ή άσβεστόλιθον, χωρίς διάκοσμον, προερχόμενοι εκ τής υστέρας αρχαιότητος. Ή άνεύρεσις αυτών πλησίον παλαιοχριστιανικών βασιλικών ή μεσαιωνικών ναών και μοναστηριακών συγκροτημάτων, οδηγεί εις τήν βάσιμον ύπόθεσιν ότι, είτε κατεσκευάσθησαν έξ ύπαρχής δια χριστιανούς, είτε εις δευτέραν χρήσιν έτάφη­

σαν εντός αυτών σημαίνοντα πρόσωπα τής χριστιανικής κοινότητος. Έκ τής νήσου Ρόδου άναφέρομεν προχείρως τά εξής παραδείγματα: α') Γεννάδι, σαμαρωτόν κάλυμμα σαρκοφά γου. β') Μαριτσά, Μεταμόρφωσις τοΰ Σωτήρος, σαμαρωτόν κάλυμμα σαρκοφάγου.

28. Ά. Φ υ τ ρ ά κ η ς , Λείψανα και τάφοι μαρτύρων κατά τους τρεις πρώτους αιώνας, 'Αθήναι 1955, σ. 119 κ.έ.

29. Αυτόθι, σ. 53, 107.

Page 158: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Έρευναι επί των παλαιοχριστιανικών μνημείων της Δωδεκανήσου 317

Δ) ΡΟΔΟΣ

Ρόδος (πόλις), Παναγία τον Κάστρου, κολνμβήθρα

Εις την Παναγίαν τοϋ Κάστρου30 της μεσαιωνικής πόλεως της Ρόδου, έχει μεταφερθή σταυροειδής κολυμβήθρα31, ή οποία προέρχεται άπό τήν παλαιοχριστιανικών έποχήν32. Είναι άγνωστος τόσον ό τόπος, όσον και ό χρόνος τής ευρέσεως αυτής και της μεταφοράς της εις τήν θέσιν, όπου ευρίσκεται σήμερον.

Αύτη φέρει εσωτερικώς τό σχήμα άνισοσκελοϋς (λατινικού) σταυρού. Τό όλικόν μήκος των κεραιών τοϋ σταυρού τής κολυμβήθρας είναι 0.78, τό δε πλάτος 0.51 μ. Ή νοτία κεραία έχει μήκος 0.29 και πλάτος 0.30 μ., ή βορεία έχει μήκος 0.18 και πλάτος 0.30 μ., ενώ ή ανατολική και δυτική έχουν μήκος 0.10 και πλάτος 0.27 μ. έκαστη. Τό όλικόν βάθος τής κολυμβήθρας είναι 0.55 μ. Τό πάχος τοϋ χείλους αυτής είναι 0.13 μ.

Εις τό μέσον περίπου τοϋ πυθμένος τής κολυμβήθρας ευρίσκεται όπή (διαμέτρου 0.05 μ.), ή οποία έχρησίμευε δια τήν άποχέτευσιν τοϋ κατά τό βάπτισμα χρησιμοποιουμένου ύδατος. Περί τό μέσον τοϋ χείλους τής δυτι­

κής πλευράς υπάρχει μικρά αύλαξ (πλάτους, άνω μεν 0.04, κάτω δέ 0.02 μ. και βάθους 0.05 μ.), χρησιμεύουσα προφανώς δια τήν έκροήν τοϋ ύδατος.

Έξωτερικώς τό σχήμα τής κολυμβήθρας είναι επίσης σταυροειδές (μή­

κος 1.02, πλάτος 0.70 καί ΰψος 0.65 μ.). Τό χείλος αυτής έξεϊχεν 0.30 μ. άπό τό δάπεδον τοϋ φωτιστηρίου, εις τό κέντρον τοϋ οποίου θα ήτο τοποθετη­

μένη. Εις τό έσωτερικόν τής κολυμβήθρας δέν υπάρχουν βαθμίδες, στερεί­

ται δέ παντελώς διακόσμου. Όπως συνάγεται άπό τήν μορφήν αυτής προέρ­

χεται πιθανώτατα άπό τα τέλη τοϋ 6ου αι. καί φαίνεται να άποτελή μεταβα­

τικόν τύπον άπό τήν μεγάλων διαστάσεων κολυμβήθραν τών παλαιοχριστια­

νικών βαπτιστήρίων εις τάς μεσαιωνικάς μονόλιθους κολυμβήθρας, αί όποΐαι έχρησιμοποιοϋντο κατά τον έπικρατήσαντα συν τω χρόνω νηπιοβαπτισμόν.

30. Πρόκειται δι' ενα άπό τα άξιολογώτερα μεσαιωνικά μνημεία τής Ρόδου. Ό ναός φαίνεται ότι ίδρύθη κατά τον 13ον αι., πιθανώς εις τήν θέσιν αρχαιοτέρου οικοδομήματος Κάτωθεν του Ί . Βήματος καί είδικώτερα κατά τήν ΒΑ. γωνίαν αύτοϋ, διατηρείται άρχαΐον κτίσμα, πιθανώς άγιασμα. Πρβλ. Γ. Σ ω τ η ρ ί ο υ , Λουτρώνες καί αγιάσματα έν 'Αττική, Πρακτικά τής Χριστιανικής 'Αρχαιολογικής Εταιρείας, τ. Γ' (1938), σ. 85 κ.έ. 'Αρχικώς ό ναός τής Παναγίας ήτο κτισμένος εις τον τύπον του σταυροειδούς εγγεγραμμένου μετά τρούλλου ναού. Κατά τήν έποχήν τής Ίπποτοκρατίας (1308­1522) μετεσκευάσθη καί έκα­

λύφθη δια σταυροθολίων. Ά. ' Ο ρ λ ά ν δ ο ς , ΑΒΜΕ, τ. 6 (1948), σ. 72­76, είκ. 59­60. 31. Ί . Β ο λ α ν ά κ η ς , Τα παλαιοχριστιανικά βαπτιστήρια τής Ελλάδος, 'Αθήναι

1976, σ. 145. 32. Εις τον Συνέκδημον του Ίεροκλέους, 685, 7 καί 686, 1­2, αναφέρεται: «κθ' 'Επαρχία

νήσων υπό ηγεμόνα, πόλεις κ'». Ώς πρώτη πόλις καί πρωτεύουσα τής 'Επαρχίας τών νήσων μνημονεύεται ή Ρόδος. Έκ τών λοιπών νήσων τής Δωδεκανήσου μνημονεύεται μόνον ή Κώς. Πρβλ. Α. B u r c k h a r d t , Hieroclis Synecdemus, Leipzig 1893, σ. 28.

Page 159: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΒΛΥΣΣΙΔΗΣ*

Έκ μέρους της Ελληνικής Μαιευτικής και Γυναικολογικής Εταιρείας άλλα επίσης και έκ μέρους τής Α' Μαιευτικής και Γυναικολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου 'Αθη­

νών στο Μαιευτήριο «Αλεξάνδρα» επιθυμώ να εκφράσω τήν βαθειά οδύνη για το χαμό ένας άπο τα παλαιότερα μέλη τής 'Ιατρικής μας οικογένειας, τοϋ Καθηγητού Ζαχαρία Βλυσσίδη.

"Αν είναι κάτι πού θά μείνει για πάντα στην ανάμνηση μας άπα τον σημερινό νεκρό, δεν είναι τόσο το λαμπρό επιστημονικό του έργο, δέν είναι μόνο ή ακούραστη ερευ­

νητική του προσπάθεια, πού δέν σταματάει μέχρι τήν τελευταία μέρα τής ζωής του­ δεν είναι μόνο ή πλούσια συγγραφική του δράση, για τήν οποία όχι λίγοι έπαινοι και βραβεία τοϋ έχουν απονεμηθεί' δέν είναι μόνο ή χειρουργική δεινότης του, για τήν οποία γενεές ολόκληρες Ελληνίδων τον ευγνωμονούν.

Εκείνο όμως πού βασικά έδέσποζε και κύρια χαρακτήριζε τό σημερινό νεκρό ήταν ή γλυκύτητα τοϋ χαρακτήρος του, ή πραότητα τών αντιδράσεων του, ή ουμανιστική θεώ­

ρηση τής ζωής, ή δεοντολογική συμπεριφορά καί ή ανθρωπιά, πού σέ συνδυασμό μέ τις πιο πάνω ιδιότητες συγκροτούσαν τό ιδανικό 'Ιπποκρατικό πρότυπο τοϋ τέλειου κι' ολο­

κληρωμένου γιατροϋ τών ψυχών καί τών σωμάτων μέ τήν πλήρη σημασία τής λέξεως. Για μας τους νεώτερους ό Ζαχαρίας Βλυσσίδης δέν θά είναι μόνο ό παληός καλός

φίλος καί σεβαστός Δάσκαλος. Θά είναι κυρίως ένα μόνιμο παράδειγμα προς μίμηση, υπόδειγμα καί ιδανικό προς τό όποιο θά τείνουμε να μοιάσουμε καί θά αποτελεί πάντα σημείο αναφοράς.

Τό πέρασμα άπο τή ζωή ανθρώπων τέτοιας ποιότητας όσο σπάνιο κι' αν είναι, φωτίζει τήν πορεία όλων μας καί μας γεμίζει στην προσπάθεια μας να συνεχίσουμε τό βαρύ έργο πού εκείνοι φεύγοντας μας άφησαν νά ολοκληρώσουμε. Αιωνία Σου ή Μνήμη.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΙΩ. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών

* 'Επικήδειος 6 Μαΐου 1985.

Ψ Η Φ Ι Σ Μ Α

Ή Εφορεία (Δ. Σ.) τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου Παρνασσός συνελθοΰσα εκτάκτως σήμερον 5ην Μαΐου 1985 εις συνεδρίαν κατόπιν τοϋ θλιβεροϋ αγγέλματος τοϋ αιφνίδιου θανάτου τοϋ επίλεκτου μέλους τοϋ Παρνασσού καί 'Επικούρου Καθηγητοΰ τής Μαιευ­

τικής και Γυναικολογίας εις τό Πανεπιστήμιον 'Αθηνών

Page 160: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

Χρονικά 319

ΖΑΧΑΡΙΟΥ ΒΛΥΣΣΙΔΗ

Ά π ε φ ά σ ι σ ε ν ό π ω ς 1. Παραστή το Προεδρεΐον τοΰ Παρνασσού εις τήν κηδείαν του. 2. Διάθεση εις μνήμην του δρχ. 10.000 εις τάς Νυκτερινός Σχολάς του Παρνασσού. 3. Δημοσίευση το παρόν ψήφισμα δια τοϋ Τύπου. 4. Δημοσίευση εις τό Περιοδικόν «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» νεκρολογίαν τοΰ μεταστάντος.

Ό Πρόεδρος Ό Γεν. Γραμματεύς ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΑΟΣ

Καθηγητής 'Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Τα λοιπά Μέλη της 'Εφορείας

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Σ Ι Α

Δρος Ν. Ν. ΔΡΑΚΟΥΛΙΔΗ: Τα σ ω σ τ ά κ α ι τα λ ά θ η γ ι α γ ο ν ε ί ς κ α ι π α ι­δ ι ά. ('Από τή γέννηση εως τήν ενηλικίωση). 'Αθήναι. Σελ. 765.

Εις το βιβλίο αυτό με αληθινή δεξιοτεχνία αναπτύσσεται κάθε γνώσις πού απαιτείται στους γονείς για να επιτύχουν στην ανατροφή των παιδιών και για να μπορέσουν με τή σειρά τους κι' αυτά να θεμελιώσουν μια σωστή κοινωνία. Τις γνώσεις αυτές παρέχει σέ έκταση καί πληρότητα ό συγγραφεύς τοΰ βιβλίου αύτοΰ έγκριτος ιατρός, ψυχολόγος καί γενικώτερα άνθρωπος τών γραμμάτων ό Νικόλαος Δρακουλίδης, γνωστότερος στους φι­

λολογικούς κύκλους περισσότερο σαν "Αγγελος Δόξας. Σκοπό του ό συγγραφεύς έχει τάξει: «τή δημιουργία μιας καινούργιας κοινωνίας,

στηριγμένης σέ φυσιολογικές καί ακλόνητα εξελιγμένες ψυχολογικές βάσεις μέ δομή ξεκινημένη άπό τήν πρώτη ώρα της γέννησης τοΰ άνθρωπου καί μέ στόχο να μπόρεση να ζήση αυτοδύναμα, χωρίς ούτε να εχη ανάγκη άπό υποκρισία, ψευτιά, άπατη, εκβιασμό ούτε νά κυριευτή άπό άγχωτική καί ανασταλτική φοβία».

Ό συγγραφεύς για επίτευξη τοΰ σκοποΰ του αύτοΰ υποδεικνύει τήν εφαρμογή ψυχο­

βιολογικών νόμων, τήν σταδιακή καθοδήγηση άπό τή βρεφονηπιακή ηλικία καί διά μέ­

σου της παιδοεφηβικής τό σχηματισμό στό άτομο πρωτοβουλίας, αυτενέργειας, αγάπης στο καθήκον καί αγώνων για τήν κατανίκηση τών εμποδίων, στό θάρρος, τον έλεγχο, τήν ελευθερία καί τήν υπευθυνότητα.

Οί 765 σελίδες τοΰ βιβλίου περιλαμβάνουν 4 Μέρη: τό π ρ ω τ ο : Τά 7 σκαλοπάτια (0­3 ετών, 3­6, 6­9, 9­12, 12­15, 15­18 και 18­21 ετών) όπου εκτίθενται οί αντιλήψεις περί μητρότητος, οί γνώσεις για τή βρεφική ηλικία, τή νηπιακή, τήν παιδική, τήν εφηβεία, τήν επισκόπηση όλων τών ηλικιών, τήν ταξινόμηση τους κλπ. Τό δ ε ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς : ενα προς ενα άπό τή γέννηση μέχρι τήν ενηλικίωση. Στό τ ρ ί τ ο μ έ ρ ο ς πραγματεύεται για τά μορφωτικά προβλήματα (Δάσκαλοι καί μαθητές. — Μαθήματα καί γλώσσα). Τό τ έ τ α ρ τ ο μ έ ρ ο ς περιλαμβάνει: απαντήσεις σ' ερωτήματα τοΰ κοινοΰ. Τό όλον έργο περιστρέφεται στή διαπίστωση πώς οί γονείς ορθώς σκοπεύουν άλλα λόγω άγνοιας χρη­

σιμοποιούν εσφαλμένα μέσα. "Ετσι ό συγγραφεύς καταλήγει στό συμπέρασμα ότι οί προσ­

πάθειες για τήν επίτευξη τών επιδιωκόμενων σκοπών πρέπει νά αρχίζουν άπό τήν πλήρη γονεϊκή ενημέρωση, κυρίως άπό τήν ενημέρωση της μητέρας πού πρέπει νά άρχίζη πριν ακόμη γίνη μητέρα.

Page 161: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

320 Χρονικά

Σαν ενα άπό τα υποδεικνυόμενα μέτρα ό συγγραφεύς θεωρεί ότι πρέπει νά νομοθετηθή ή υποχρεωτική ψυχοπαιδαγωγική ενημέρωση των μελλονύμφων μέ δωρεάν παρακολού­

θησιν ειδικών μαθημάτων σε ειδικούς ψυχοπαιδαγωγικούς σταθμούς. Ό συγγραφεύς προς πλήρη κατανόησιν των απόψεων του παραθέτει ενα Δωδεκάλογον Γενικής Ψυχοπαιδαγω­

γικής Ενημέρωσης. Δεν δυνάμεθα νά άναλύσωμεν περισσότερον το θαυμάσιον αυτό έργο πού έγραψε μέ

αγάπη Έλλην δι' Έλληνας. Ό συγγραφεύς ασχολείται μέ το θέμα αυτό σχεδόν έπί σα­

ράντα χρόνια. Πρέπει δε νά τονισθή ότι πρόκειται περί έργου πού σκοπεύει τή δημιουργία Ελληνοπαίδων πού θα σχηματίσουν μια ύγιά κοινωνία. Ταυτόχρονα είναι όλόκληρον Σχολεΐον δια τους Γονείς. Εις αυτό άπεθησαύρισεν ό συγγραφεύς εκτενείς γνώσεις του συγκομισθείσας κατά τό διάστημα πολλών δεκαετηρίδων ασχολιών του μέ τήν Έπιστήμην και τα Γράμματα.

Έργα ώς το παρόν έπρεπε πρωτίστως νά βραβεύη ή 'Ακαδημία. Γ. Κ. ΤΤΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

Page 162: ΦΙΛΦΛΦΠΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAfrNA??»* ♦ΙΑΟΑ

#

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 640 — Ετησία συνδρομή: δρχ. 500.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ 6 θ η σ α ν : · 1. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά , 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ fi ,Π α λ α μ fi, Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο ft ο ύ λ ο υ, Ot αδελφοί Σοϋτσοι καί ή πολιτική ποίησις επί "Οθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ, Πολυλάς, Μαρκοράς καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ί ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο ϋ, 'Ανδρέας Λασκαρ&τος, "Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971. 7. ' " Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς . Κ ο υ ρ τ ί δ. ο ο,. Ή έξέλιξις τοϋ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματο* γράφος, 'Αθήναι 1972.

8. ' Α ρ ί σ τ ο υ Κ α μ π ά ν η , Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Π α λ α μ ά , Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Ά. Μ ά τ ε σ η, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976. Έκαστον τεΟχος δρχ. 100

Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ, Τα έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τα έν τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 500.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τα δημοσιεύματα των Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 1 δον αΐώνα, "Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 500!

3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, 'Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 500.

4. Ε'ύ'γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ , Καραμανλίδικα, "Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έρ­γων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ', 1866­1900. Έργον βραβευθέν όπα τής 'Ακαδημίας'Αθηνών,'Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 500.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοϋ Γ' είς τήν Ελλάδα, 'Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 500.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία 'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου σύντεθεΐσα παρ' αύτοϋ τοϋ Ιδίου, 'Αθήναι 1974 σελ. κς'+ 154, Δρχ. 500ί

7. Δεσμός, Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 1000. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς ' Α λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν­

θρωπος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 500.

ν ι