ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAt>NA$$0$

DAWASSOi Π<ΝΟΑΙΚΟΝ *ΥΓΓΙ>ΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΝ Ρ « Μ 0 4 0 * Α<ΥΤ<ΫΑ

ΤΟΜΟ* Γ. ΑΚ 2 <ΑΡΝΛΙ02- ΙΟΥΝΙΟΙ !»$$>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Γ. Θ. Ζ Μία έκοτονταετηρίς : Κώστας Κρυστάλλης (Σημείωμα) ΚΩΣΤΑ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ Στο σταυραητό — Το ηλιοβασίλεμα — "Ηθελα

νδμουν τσέλιγκας — Τραγούδι τοΟ τρυγητοϋ — Τραγούδι τής ξενιτειας (Ποιήματα) N.JŒOAITOY Γνωστοί ποιηταί δημοτικών ασμάτων (Μελέτη) Σ. ΤΣΓΓΣΩΝΗ Ό Καπετάν Γιώργης Ζέρβης (G. Jarvis) ό 'Αμερικανός είς τήν Δ.

Στερεαν 'Ελλάδα (Μελέτη) Ν.ΒΑΓΕΝΑ Γύρω άπό μερικούς δαντικούς ήχους στον Σολωμό (Μελέτη) Φ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ Διαίρεσις καΐ τομή είς τήν Νεοελληνικήν μετρικήν (Μελέτη Μ. ΤΣΙΛΑΓΑ Μάθησις - μόρφωσις (διαφοραί - αξία έκαστης) (Μελέτη) Β. Ι. ΛΑΖΑΝΑ Ή παρουσία τών κωφαλάλων στή Νεοελληνική πεζογραφία (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ . ."Αγνωστος επιστολή Ν. Θωμαζαίου προς τόν Βράϊλαν -Άρμένην (Μελέτη) Ι. ΠΑΜΠΟΥΚΗ Ή Τουρκοκρατία καί τό Είκοσιένα στο ρεπερτόριο τοΟ θεάτρου

σκιών (Μελέτη) ΙΩ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ Μικρασιδται είς Νάξον (Μελέτη) ΕΛ. ΠΟΛΓΓΟΥ Γεωργίου 'Ανδρούτσου, 'Αλληλογραφία (Μελέτη) Μ. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ 'Επιστολή έπί τοΟ σχεδίου Συντάγματος τοΟ 1844, τοΟ

Αυγουστίνου Καποδιστρίου (Μελέτη) MAP. ΚΩΒΑΙΟΥ .Ό πατρικός πόνος είς τήν Νεοελληνικήν ποίησιν (Μελέτη) M. MONTUORI . .Ή Γέννησις τοΟ συγχρόνου κόσμου κατά τόν Franco

Lombardi (Μελέτη) Α. ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΩΣ Άπ' Αθηνών είς Φάληρον (Ταξιδιωτικά κείμενα) Γ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Οί Ντουρταϊοι τής Λάστας Αρκαδίας (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. Θ. Ζ Τής συντάξεως ΣΠ. ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΙκαστικαί τέχναι (Χρονικόν) Γ. ΣΚΛΑΒΟΥ Μουσική Κίνησις (Χρονικόν) it Κίνησις τοΟ ΠαρνασσοΟ — Νέα Βιβλία

ΠΟΊΟΑΙΚίΗ *yri>AMMA ΚΑΤΑ TNMHHIAH <KAIA*M<H*H

Γ ρ α φ ε ί ο : Πλατεία "Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι

ΔΙΕΥΘΥΝΟΥΣΑ ΕΠΓΓΡΟΠΗ Γ. ΠΑΝΤΑΖΗΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΡ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός Γ. θ . ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού,

'Υπεύθυνος περιοδικού

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 80 'Εξωτερικού Δολ. 6

Διά Συλλόγους, Σχολεία καΐ Επιχειρήσεις Δρχ. 120 Δι* 'Οργανισμούς, Τράπεζας, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 200

Τιμή έκαστου τεύχους Δρχ. 20

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός»

Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται. Διευθύνσεις συμφωνάς τφ Νόμω 1092/1938 "Αρθρ. 6 § 1 :

Υπευθύνου περιοδικού, Γ. θ . ΖΩΡΑ : Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι. Προϊσταμένου τυπογραφείου, Ι. Δ. ΜΥΡΤΙΔΗ : ΣεΙζάνη 5, Αθήναι.

P A ^ K A * * ^ * TOMO* r ΑΠΝΛΙΟ* - ΙΟΥΝΙΟ* 1*4$ ANO. 1

ΜΙΑ ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗΡΙΣ

ΚΩΣΤΑΣ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗΣ (1868 -1894)

Συμπληροΰνται εφέτος εκατόν ετη από της γεννήσεως τοΰ «Τραγου­

διστή τοΰ Χωρίου καί τής Στάνης», τοΰ Κώστα Κρυστάλλη. Πατρίς του το Συρράκον τής Ηπείρου, ή γενέτειρα τοϋ Κωλέττη, τοΟ Ζαλοκώστα καί πολλών άλλων ανθρώπων των γραμμάτων καί τοϋ αγώνος, όπου το πρώ­

τον είδε το φώς τής ημέρας το έτος 1868. Μαθητής ακόμη Γυμνασίου έγραψε το στιχούργημα «Ai σκιαί τοϋ

"Αδου», εις το όποιον κατεφέρετο κατά τών Τούρκων, γεγονός δια τό όποιον ήναγκάσθη να εγκατάλειψη την Ήπειρον καί να καταφυγή εις 'Αθήνας. Μετά ματαίας προσπάθειας δπως συνεχίση τάς σπουδάς του, έρρίφθη είς τον αγώνα τής ζωής καί ήργάσθη διαδοχικώς ως τυπογράφος — επάγγελμα τό όποιον ύπενόμευσεν άνεπανορθώτως την ύγείαν του —, ώς γραμματεύς τοΰ περιοδικοΰ «Έβδομάς», με μεγάλας οικονομικός στενοχώριας, καί έν συνεχεία ώς υπάλληλος τών Σιδηροδρόμων Πελοποννήσου ΣΠΑΠ. 'Απολυ­

θείς τό 1893 καί υποφέρων οικονομικώς, άλλα καί με ύγείαν κλονισμένη ν ένεκα φυματιώσεως, απέθανε τό 1894, νεαρώτατος ακόμη, είς ήλικίαν εϊκο­

σιν οκτώ ετών, πρίν ή δυνηθή να δώση τό πραγματικόν μέτρον τοϋ ποιητι­

κού του ταλάντου. Ή ποιητική του παραγωγή περιορίζεται χρονικώς — δν άφαιρέσωμεν

τό πρωτόλειον καί ατεχνον στιχούργημα «Αί σκιαί τοϋ "Αδου» — εις μίαν μόνον πενταετίαν, κατά τα ετη τής παραμονής του είς 'Αθήνας, ένω έμα­

στίζετο ύπό τής πενίας, τών στερήσεων, τής ασθενείας καί τής συνεχοΰς ψυχικής καταθλίψεως.

"Οσον άφορςί είς τό έργον του, καίτοι είναι καταφανής είς αυτό ή έπί­

δρασις τής δημοτικής ποιήσεως καί τοΰ Βαλαωρίτου, ή ποιητική του εμπνευ­

σις παρουσιάζει πρωτοτυπίαν, ήτις τοποθετεί τον Κρυστάλλην εις θέσιν ξεχωριστήν άπό όλους τους άλλους Νεοέλληνας ποιητάς.

Έκτος άπό τον άγνόν καί είλικρινή πατριωτισμόν του, τό κύριον θέμα τής εμπνεύσεως τοΰ ποιητοΰ είναι ή αγάπη, ό πόθος προς τήν έλευθέραν

11

— 166 —

ζωήν του βουνού, εν αντιθέσει προς την ύποχρεωτικήν και δι' αυτόν άφό­

ρητον ζωήν της πρωτευούσης. 'Ονειρεύεται και νοσταλγεί τα βουνά, εκεί όπου είναι καθαρός ό αέρας, αί συνήθειαι άπλαΐ και απέριττοι, αί σχέσεις φυσικαί και χωρίς προσποίησιν.

Εις τον ίδιότυπον βουκολισμόν του, κυριαρχεί ή φυσιολατρεία, αί είδυλ­

λιακαί σκηναί του αγροτικού βίου, αί δροσεραί καί αυθόρμητοι εικόνες μιας υγιούς καί ελευθέρας αντιλήψεως της ζωής.

Έπιγραμματικήν κρίσιν περί της εμπνεύσεως του Κρυστάλλη διετύ­

πωσεν ό Τέλλος "Αγρας : «'Όσον άφορα — γράφει — το περιεχόμενον τής ποιήσεως του Κρυστάλλη, διακρίνεται εν πρώτοις ή κυριαρχούσα αυτόν γνησία, φυσιολογική καί αρχέγονος φυσιολατρεία, λελογισμένη καί ενθου­

σιώδης. 'Αλλ' αΰτη, ως καί αί παραδόσεις του ηπειρωτικού λαοϋ καί οί θρύλοι, ους αναζωογονεί, είναι κυρίως τό πλαίσιον άλλου θέματος, τοϋ έρωτος, όστις αποτελεί τον προσφιλέστερον τοϋ ποιητοΰ περισπασμόν. Ή ερωμένη κόρη δεν είναι απλώς ή άγρότις, άλλ' ή αγνή καί ρωμαλέα αίπόλος, ή διαιτωμένη επί των απρόσιτων καί χιονοσκεπών κορυφών, τών οποίων διαφανής είναι παντοϋ ό συμβολισμός. Έν τούτοις τα ερωτικά ήθη τοϋ ποιητοϋ είναι χαλαρώτερα τών γνησίων δημοτικών, ή τρυφερότης του προ­

βαίνει πέραν του δέοντος, αί δέ λεπτομέρειαι, όσας απαριθμεί προσφορώ­

τεραι θα ήσαν εις ποίησιν άστικήν». Ό Κρυστάλλης έγραψε καί τίνα εκτενή διηγήματα, εις τα όποια παρέχει

δείγματα πεζογραφικής ικανότητος, τήν οποίαν ανέκοψε δυστυχώς ό πρό­

ωρος θάνατος του. Κυριώτεραι συλλογαί του είναι : Αί σκιαί τοϋ "Αδου (1888), Ό Κα­

λόγηρος τής Κλεισούρας τοϋ Μεσολογγίου (1890), Τα 'Αγροτικά (1891), Ό Τραγουδιστής του Χωριοΰ καί τής Στάνης (1893), Πεζογραφήματα (1894). Μετά τον θάνατον του τα έργα συνεκεντρώθησαν εις εκδόσεις τών «Απάντων».

Γ. Θ. Ζ.

- 167 —

Δημοσιεύεται κατωτέρω επιλογή έκ των γνωστότερων ποιημάτων τοΟ Κρυστάλλη.

ΚΩΣΤΑ ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ

Στο στανραητο

Άπο μικρό κ απ άφαντο πουλάκι, σταυραητέ μου, παίρνεις κορμί με τον καιρό και δύναμι κ αγέρα κ απλώνεις πήχες τα φτερά και πιθαμές τα νύχια και μέσ' ατά σύγνεφα πετάς, μέσ' στα βουνά ανεμίζεις' φωλιάζεις μέσ ατά κράκουρα, συχνομιλάς με τάστρα, μέ την βροντή ερωτεύεσαι, κ' άπιδρομάς και παίζεις μέ τάγρια άστροπέλεκα και βασιλιάν σέ κράζουν τοϋ κάμπου τα πετούμενα και τοϋ βουνοΰ οι πετρίτες.

"Ετσι έγεννήθηκε μικρός κι ό πόθος μου στα στήθη, κι απ' άφαντο, κι απ* άπλερο πουλάκι, σταυραητέ μου, μεγάλωσε, πήρε φτερά, πήρε κορμί και νύχια και μοΰ ματώνει την καρδιά, τα σωθικά μου σκίζει κ έγινε τώρα 6 πόθος μου αητός, στοιχειό και δράκος κ έφώλιασε βαθιά - βαθιά μέσ' τ' άσαρκο κορμί μου και τρώει κρυφά τά σπλάχνα μου, κουφοβοσκάει τή νιότη. Μπεζέρισα να περπατώ στοϋ κάμπου τά λιοβόρια. Θέλω τ' άψήλου ν' ανεβώ' ν' αράξω θέλω, άητέ μου, μέσ' στην παλιά μου κατοικία, στην πρώτη τή φωλιά μου, θέλνί ν αράξω στα βουνά, θέλω νά ζάω μ' εσένα. Θέλω τ' ανήμερο καπρί, τ' αρκούδι, το πλατόνι, καθημερινή μου κι ακριβή νά τάχω συντροφιά μου. Κάθε βραδούλα, κάθε αυγή, θέλω το κρύο τ αγέρι νάρχεται άπο την λαγκαδιά, σαν μάνα, σαν αδέρφι να μου χαϊδεύη τά μαλλιά και τ ανοιχτά μου στήθη.

Θέλω ή βρυσούλα ή ρεματιά, παλιές γλυκές μου αγάπες να μοΰ προσφέρουν γιατρικό τ' αθάνατα νερά τους, θέλω τοϋ λόγγου τα πουλιά μέ τον κελαηδισμό τους να με κοιμίζουν το βραδύ, νά με ξυπνούν το τάχυ. Καί θέλω νάχω στρώμα μου νάχω και σκέπασμα μου το καλακαίρι τα κλαδιά και τον χειμώ τα χιόνια.

— 168 —

Κλωνάρια απ άγριοπρίναρα, φονρκάλες από ελάτια θέλω να στρώνω στοιβανιές κι άπάνον να πλαγιάζω, ν' ακούω τον ήχο της βροχής και να γλνκοκοιμιέμαι.

'Από ήμερόδεντρον, άητέ, θέλω να τρώω βαλάνια, θέλω να τρώω τυρί αλαφιού και γάλα απ* άγριο γίδι. Θέλω ν' ακούω τριγύρω μον πενκα κ άξιες να ακούζονν, θέλω να περπατώ γκρεμούς, ραϊδιά, ψηλά στεφάνια, θέλω κρεμάμενα νερά δεξιά ζερβιά να βλέπω. Θέλω ν' ακούω τά νύχια σον να τά τροχάς ατά βράχια, ν' ακούω την άγρια σον κρανγή, τον ήσκιο σον νά βλέπω. Θέλω, μά δεν εχω φτερά, δεν εχω κλαπατάρια, και τνραννιέμαι και πονώ και σβηέμαι νύχτα μέρα. Παρακαλώ σε, στανραητέ, για χαμηλώσον ολίγο, και δός μον τες φτερούγες σον και πάρε με μαζί σον πάρε με άπάνον στα βοννά, τι θά με φάη 6 κάμπος!

Το ηλιοβασίλεμα

Πίσω από μάκρυνες κορφές ό ήλιος βασιλεύει και τ'ονρανοϋ τά σύνορα χίλιες βαφές άλλάζονν, πράσινες, κόκκινες, ξανθές, ολόχρυσες, γαλάζιες, κι ανάμεσα τονς σκάει λαμπρός λαμπρός ό Αποσπερίτης. Την πύρη τον καλοκαιριού την σβηεϊ γλνκο άγεράκι πού κατεβάζονν τά βοννά πού φέρνονν τ' ακρογιάλια.

Ανάρια τά κλωνάρια τον κουνάει ο γέρο Πεύκος και πίνει και ρονφάει δροσιά κι αχολογάει και τρίζει'

ή βρύση ή χορταρόστρωτη δροσίζει τά λονλούδια και μ αλαφρό μουρμουρητό γλνκά τά νανονρίζει. Θολώνει πέρα ή θάλασσα, τά ριζοβούνια ήσκιώνονν, τά ζάλογγα μανρολογονν, σκύβονν τά φρύδια οι βράχοι κ οι κάμποι γύρου οι απλωτοί πράσινο πέλαο μοιάζουν.

"Απ δξω, άπ τά οργώματα, γνρνοννε οι ζενγολάτες, ηλιοκαμένοι, ξέκοποι, βονβοί, άποκαρωμένοι, με τονς ζνγούς, με τά βαριά τ' αλέτρια φορτοίμένοι και σαλαγούν άπομπροστά τά δνο καματερά τονς,

— 169 —

τρανά, στεφανοκέρατα, κοιλάτα, τραχηλάτα, «Όώ ! φωνάζοντας, άώ ! Μελισσινέ, Λαμπίρη.» Κι αργά τα βό'ίδια περπατούν και ποϋ και που μονγγρίζουν. Γυρνούνε από τα έργα τους οι λυγερές, γυρνούνε με τα ζαλίκια αχ τη λογγιά, με τα σκουτιά αχ το πλύμα, με τές πλατιές των τές ποδιές σφογγίζοντας τον ΐδρω' και σ'δποιο δέντρο κι αν σταθούν, σ' οποίο κοντρι ακουμπήσουν, εις το μουρμούρι τού κλαριού, εις την θωριά τού βράχου γλυκον γλυκό και πρόσχαρον χαιρετισμό ξανοίγουν :

—«Γεια και χαρά στον κόσμο μας, στον δμορφό μας κόσμο !»

Σαν το ζαρκάδι δ νιος ξετρέχει την κοπή του' σουρίζει, σαλαγάει «δϊ, δι !» και τήνε ροβολάει από τα πλάγια στο μαντρί, στην στρούγγα για ν' άρμέξη.

Άπο στεφάνι, από γκρεμόν, από ραϊδιο και λόγγο και τού γιδάρη ή σαλαγή στριγγιά στριγγιά γροικιέται τ' ανάποδο κοπάδι του «τσάπ, τσάπ ! εϊ, ει !» βαρώντας. Κι αχολογούν βελάσματα κι αχολογούν κουδούνια' από μακρυά, αχ' το βουκουλιό, ακούγεται φλογέρα. Κάπου βροντάει μια τουφεκιά ή κυνηγού ή δραγάτη, και κάπου κάπου ο αντίλαλος βραχνό τραγούδι φέρνει τού άλογολάτη, τού βαλμά, οπού γυρνάει κ εκείνος. Τού κάμπου τάγρια τά πουλιά γυρνούν άχ' τές βοσκές τους, και μ' άμετρους κελαηδισμούς μέσ στα δέντρα κουρνιάζουν. Σκαλώνει δ γκιώνης στο κλαρί και κλαίει τον αδερφό τον στα ρέπια, στα χαλάσματα, ή κουκουβάγια σκούζει. Μέσα σε αυλάκι, σε βαρκό, λαλεί ή νεροχελώνα, τ' αηδόνι κρύβεται βαθιά στ' αγκαθερά τά βάτα και την αγάπη τραγουδάει με τον γλυκό σκοπό του' κ ή νυχτερίδα ή μάγισσα, με το φτερούγισμα της το γλήγορο και το τρελλό, σχίζει τά σκότα άπάνου και με τά όλόχαρα παιδιά τού ζευγολάτη παίζει.

Καλότυχοι μου χωριανοί, ζηλεύω τή ζωή σας, την απλοϊκή σας τή ζωή, πδχει περίσσιες χάρες. Μά πλια πολύ τον μαγικό ζηλεύω γυρισμό σας, όντας ή μέρα σώνεται και βασιλεύει δ ήλιος.

— 170 —

"Ηϋ·ελα ναμουν τσέλιγκας

"Ηθελα ναμουν τσέλιγκας, ναμουν κ' ένας σκουτέρης, να πάω να ζήσω στο μαντρί, στην ερημιά, ατά δάσα, νάχω κοπάδι πρόβατα, νάχω κοπάδι γίδια κ' έναν σωρό μαντρόσκυλα, νάχω και βοσκοτόπια, το καλοκαίρι στα βουνά και τον χειμώ στους κάμπους. Νάχω από πάλιουραν βορά και στρούγκα από ροδάμι, νάχω και σε ψηλήν κορφή καλύβα από ρουπάκια, νάχω με τά βοσκόπουλα σε κάθε σκάρον γλέντι, νάχω φλογέρα να λαλώ, ν' αντιλαλούν οι κάμποι' νάχω και κόρην όμορφη, στεφανωτή μου νάχω, νά μοϋ βοηθάη στο σάλαγο, να μοϋ βοηθάη στα γρέκια, κ δντας θά τά στολίζουμε τα δειλινά στους ήσκιους, στης ρεματιάς τή χλωρασιά μαζί της νά πλαγιάζω, νά με κοιμίζη με φιλιά στους δροσερούς της κόρφους.

Τραγούδι τον τρυγητού

Το λέει ό πετροκότσυφας στο δροσερό τ' αυλάκι, το λεν στα πλάϊα οι πέρδικες, στην ποταμιά τ αηδόνια, το λεν στ' αμπέλια οι λυγερές, το λεν με χίλια γέλοια, το λέει κ' ή Γκόλφω ή όμορφη, το λέει με το τραγούδι.

—'Αμπέλι μου, πλατύφυλλο και καλοκλαδεμένο, δέσε σταφύλια κόκκινα, νά μπω νά σε τρυγήσω, νά κάμιο αθάνατο κρασί, μόσχο βόλια γιομάτο. Μέσ' στα κατώγεια τά βαθιά σαν μόσχο νά το κρύψω, νά το φυλάξω ολάκερες χρονιές, ακέριους μήνες, ώςπού νά ρθή μιαν άνοιξι, νά ρθή ενα καλοκαίρι, νά γύρη από τή μακρυνή τήν ξενιτιά 6 καλός μου. Νά κατεβώ μέσ' στην αυλή, νά πιάκω τ' άλογο του, νά τον φιλήσω αγκαλιαστά στα μάτια και στο στόμα, νά τον κεράσω, αμπέλι μου, τ αθάνατο κρασί σου, της ξενιτιάς τά βάσανα νά πάν, νά τ à ξεχάση.

— 171 —

Τραγούδι τής ξενιτειάς

'Ανάθεμα σε, ξενιτιά, με τα φαρμάκια πδχεις !

Θα πάρω έναν ανήφορο να βγώ σε κορφοβούνι, να βρω κλαράκι φουντωτό και ριζιμιό λιθάρι, να βρω και μια κρνόβρυση, να ξαπλωθώ στον ήσκιο, να πιω νερό να δροσισθώ, να πάρω λίγη ανάσα, ν' αρχίσω να συλλογισθώ της ξενιτειας τα πάθη, να ειπώ τα μαϋρα ντέρτια μου και τα παράπονα μου.

"Ανοιξε θλιβερή καρδιά και πικραμένο αχείλι, βγάλε κάνα χαμόγελο και πες κάνα τραγούδι.

— Τραγούδια αν εχ ή μαύρη γη κι 6 τάφος χαμογέλια, έχει και τοΰ παιδιού ή καρδιά πού περπατεϊ τα ξένα. Τα ξένα έχουν καημούς πολλούς και καταφρόνια πλήθος ! Στα ξένα δεν ανθίζουνε τήν άνοιξι τα δέντρα και δε λαλούνε τα πουλιά, ζεστός δεν λάμπει δ ήλιος' δε φυλλουριάζουν τα βουνά, δεν πρασινίζει ο κάμπος και δε δροσίζει το νερό, και το -ψωμί πικραίνει !.. Στα ξένα ποιος θα σε χαρή, και ποιος θα σοΰ γελάση ; Πουν' τής μανούλας τα φιλιά, τα χάϊδια τοΰ πατέρα ; Πούναι τα γέλια τ αδερφού, κ' ή συντροφιά τοΰ φίλου ; Πουν' τής αγάπης οι ματιές και τα γλυκά τά λόγια ;

*Αν άρρωστήσης, ποιος θάρθή στην ξενιτειά σιμά σου, να σέ ρωτά τον πόνο σου, τα γιατρικά να δίνη, στο έρμο σου προσκέφαλο να ξενυχτάη μαζί σου ; Κ' αν ερθη μέρ' αγλύκαντη στα ξένα να πεθάνης, ποιος θά βρεθή στο πλάι σου τά μάτια να σοΰ κλείση ; Ποιος θα σοΰ λούση το κορμί, ποιος θά σέ σαβανώση ; Στο λείψανο σου ποιος θάρθή λουλούδια να σέ ράνη ; Και ποιος με πόνο θά ριχτή στο νεκροκρέββατό σου για νά σε κλάψη ; Ποιος θά είπή για εσένα μοιρολόγι ;

"Αχ! πώς τους θάφτουν νάξερες και πώς τους πάν τους ξένους ! Χωρίς λιβάνι και κηρί, χοιρις παπά και ψάλτη !

'Ανάθεμα σε ξενιτειά, με τα φαρμάκια πδχεις !

Ποΰ να τον πώ τον πόνο μου, που νά τον άπορρίξω ; Νά τον ειπώ στα τρίστρατα, τον παίρνουν οι διαβάτες,

— 172 —

va τον αφήσω στα κλαριά, τον παίρνουν τ' άγριοπούλια !... Κι αν κλάψω, τα φαρμακερά τα δάκρυα που να πέαουν ; "Αν πέσουνε ατή μαύρη γη, χορτάρι ôè φυτρώνει, αν πέαουνε ατον ποταμό, ό ποταμός θα στύψη, αν πέαουνε ατή θάλαααα, πνίγονται τα καράβια, κι αν τα βαστάξω στην καρδιά, με καϊν , με φαρμακώνουν !.

"Ανάθεμα σε, ξενιτειά, με τα φαρμάκια πδχεις !

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΟΛΙΤΟΥ

ΓΝΩΣΤΟΙ ΠΟΙΗΤΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΑΣΜΑΤΩΝ*

Είς τάς εικόνας των Ελλήνων ποιητών του ΙΘ' αιώνος, τάς οποίας εκθέτει προ υμών μετά τήν συμπλήρωσιν πεντηκονταετοϋς δράσεως αύτοΰ, ό φιλολογικός σύλλογος Παρνασσός εκρινεν άναγκαΐον να προστεθούν και τα σκιαγραφήματα εκείνων, όσοι έτυχε να είναι γνωστοί έκ της πολυ­

πληθούς λαϊκής ομάδος, τής οποίας έργον είναι το θαυμάσιον οικοδόμημα τής δημώδους ποιήσεως. Διότι ό σκοπός του συλλόγου δεν ήτο μόνον ή έπιτέλεσις ευσεβούς καθήκοντος, δεν ήθελεν ό σύλλογος να άποδώση μόνον φόρον τιμής και αγάπης είς τους άνδρας όσοι με τάς ευγενείς προσ­

πάθειας των προς άποκάλυψιν τοϋ καλοΰ, αν δεν ηύτύχησαν οί πλείστοι να ανέλθουν εις τάς ύψηλάς κορυφάς τής τέχνης και να προσδώσουν είς τα ιδεώδη αυτών εύπεριγράφους μορφάς και άρμονικήν όλομέρειαν, ήδυ­

νήθησαν δ' όμως να δονήσουν τάς ψυχάς τών Ελλήνων επί γενεάς, άπό τών παραμονών τής εθνικής αναγεννήσεως μέχρι τής χθες. 'Αλλ' ό σκοπός τοϋ συλλόγου ήτο προσέτι και να συντέλεση, όπως γίνουν γνωριμώτεραι είς όλους αί προσπάθειαι αύται, όπως ή ποιητική δημιουργία του έθνους έξετασθή κατά πάσας αυτής τάς εκφάνσεις, και άφοϋ τό διάγραμμα τών διαλέξεων ώρίσθη τόσον ευρύ, εύνόητον ότι δεν έπρεπε να παραμείνουν αμνημόνευτοι κ' εκείνοι, τους οποίους ή κοινή συνείδησις επεκράτησε ν' άναγνωρίζη ως κρατίστους ποιητάς, οί ποιηταί τών δημοτικών ασμάτων.

Ό περιορισμός δ' όμως κατά χρόνον τής εξετάσεως του σπουδαιό­

τατου τμήματος τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, τής ελληνικής ποιήσεως, άφοϋ ή άποτύπωσις αυτής δεν υπερβαίνει οϋτω τα όρια περιόδου αρχομένης άπό τών τελευταίων ετών τοϋ παρελθόντος αιώνος, ενέχει μεν τό πλεο­

νέκτημα τής ευκολίας προς εύσύνοπτον άπεικόνισιν, διεγείρουσαν τήν εφεσιν πληρεστέρας γνώσεως και παρέχουσαν τήν άφετηρίαν βαθυτέρας μελέτης, άλλ' είναι απρόσφορος προς χαράκτηρισμόν τής ποιήσεως τοϋ λαοΰ. Διότι, αν έξαιρέσωμεν τά ιστορικά άσματα, ό χρονικός προσδιορι­

σμός τής γενέσεως τών δημοτικών ασμάτων είναι κατά τό πλείστον άστα­

* Διάλεξις έν τφ φιλολογικό συλλόγω Παρνασσφ έν σειρςί διαλέξεων περί τών 'Ελλήνων ποιητών τοΰ ΙΘ' αιώνος. Έδημοσιεύθη Ιδιαιτέρως τω 1916.

— 174 —

θής και αβέβαιος, διό ή έξέτασις τοΰ ουσιώδους τούτου μορίου της ελλη­

νικής ποιήσεως κατά ίστορικάς περιόδους είναι ανέφικτος τουλάχιστον έν τω παρόντι. Ή δημώδης ποίησις εμφανίζεται προ ημών ενιαία και αχώ­

ριστος, ή δε κατατεμάχισις κινδυνεύει να παραμόρφωση και καταστρέψη τήν εικόνα αυτής. "Αλλως δε ή δημώδης ποίησις, ώς άδάμας πολύεδρος το­

σούτον ποικίλας παρουσιάζει όψεις, των οποίων εκάστη πρέπει να έξε­

τασθή επιμελώς, ώστε, όπως λάβωμεν σαφή οπωσδήποτε εννοιαν αυτής, δεν θα έπρεπε να εμμείνωμεν εντός τής στενής περιοχής μιας διαλέξεως. Δια να σχηματίσωμεν ευκρινώς τήν εννοιαν τής δημώδους ποιήσεως και δυνηθώμεν να εκτιμήσωμεν προσηκόντως τήν άξίαν αυτής, χρειάζονται δχι μόνον ή αισθητική άνάλυσις τών ασμάτων και ή διαγραφή τής καλλι­

τεχνικής μορφής αυτών, άλλα και ή διατύπωσις τοΰ έμφαινομένου έν αύτοΐς χαρακτήρος τοΰ έθνους, ή άναζήτησις τοΰ χρόνου τής δημιουργίας εκά­

στου αυτών, ή τής ροπής, τήν οποίαν εΐχεν ό ημέτερος επί τών άλλων λαών, καθώς επίσης και τής έπηρείας τών ξένων λαών εις τον ήμέτερον, προς καθορισμόν τής θέσεως, τήν οποίαν δικαιοΰται να καταλάβη ή δημώδης ελληνική ποίησις εις τήν παγκόσμιον λογοτεχνίαν. Θα έχρειάζετο προ­

σέτι να μελετηθή κατά βάθος και συναφές πολύπλοκον ζήτημα, περί τοΰ αν και κατά πόσον συνετέλεσεν είς τελειοτέραν άπεργασίαν τών δημιουρ­

γημάτων αυτής τό γλωσσικόν όργανον, όπερ έχειρίζετο, ή αν τουναντίον παρημπόδισε τοΰτο ύψηλοτέρας εξάρσεις.

Ταΰτα είναι ζητήματα, τα όποια άλλοι άρμοδιώτεροι έμοΰ δύνανται να αναπτύξουν εις υμάς· ό δέ έρανος, τον όποιον έρχομαι να συνεισφέρω εις τήν έκλεκτήν ταύτην πανδαισίαν τοΰ συλλόγου, είναι λιτός και μέτριος, συνιστάμενος είς θέμα άναφερόμενον εις τήν ίστορίαν τής ελληνικής ποιήσεως, θέμα αποκλειστικώς φιλολογικοΰ χαρακτήρος. Θα ομιλήσω δια τους ολίγους εκείνους ποιητάς, οι όποιοι προέκυψαν εις τό φανερόν και έγιναν είς ημάς γνωστοί τυχαίως, κατ' άγαθήν τίνα συγκυρίαν διαρ­

ρηχθέντος τοΰ πέπλου τής ανωνυμίας, ό όποιος περιβάλλει κατά κανόνα τήν δημώδη ποίησιν. Έπικαλοΰμαι δέ τήν ήμετέραν συγκατάβασιν δια τήν ξηρότητα τοΰ φιλολογικοΰ τούτου θέματος· άλλα μοί παρέχει τήν ελπίδα ότι θ' αξιωθώ τής εύμενοΰς προσοχής ημών μόνον τό ενδιαφέρον, όπερ εγείρει ή απροσδόκητος έμφάνισις μέ τον στέφανον τοΰ ποιητοΰ ανδρών γνωστότατων, οΐτινες είς άλλα πεδία, αλλότρια τής ποιήσεως, έδρεψαν άφθονους δάφνας.

Προκειμένου δ' όμως περί δημοτικών ασμάτων, ενδέχεται ίσως να προβληθή τό ερώτημα, αν είναι προσήκον να γίνη λόγος περί γνωστών ποιητών αυτών, άφοΰ τήν ποίησιν τών ασμάτων τούτων ή κοινή συνείδη­

σις αποδίδει είς ενα άπρόσωπον και άνώνυμον ποιητήν, τον έλληνικόν λαόν, άφοΰ ή δημώδης ποίησις θεωρείται όχι μόνον κτήμα τοΰ λαοΰ, άλλα

— 175 —

και δημιούργημα αύτοϋ· άφοϋ ούτω μόνον, αν θεωρήσωμεν δηλ. δημιούρ­

γημα του λαοϋ τήν δημοτικήν ποίησιν, καθίσταται εύεξήγητον πώς εν αυτί) συναισθανόμεθα παλλομένην τήν καρδίαν, έκδηλουμένους τους μυχίους πόθους, διατυπούμενον άκίβδηλον τον χαρακτήρα του λαοΰ. Διότι τίς άλλος θα είχε ποτέ τήν δύναμιν να συγκέντρωση τα συναισθήματα και τα ιδεώδη του έθνους σύμπαντος εις μίαν έστίαν, ακτινοβολούσαν πιστον ομοίωμα της ψυχής αύτοϋ; Έπιφαίνονται βεβαίως ενίοτε είς ή πλείονες δαιμόνιοι άνδρες, οϊτινες αιρόμενοι υπέρ το πάτριον έδαφος γίνονται έξάγγελοι και ύποφήται υψηλότερων και ευγενέστερων ιδεωδών απρόσιτων εις το πολύ πλήθος, δια τών δεσμών δέ, δι' ών εξακολουθούν να συνδέωνται άρρήκτως προς τό έθνος των αποβαίνουν σύν τω χρόνω τροφεΐς και διδάσκαλοι αύτοϋ και ανασύρουν αυτό μέχρι τοϋ ύψους, έφ' ού ϊσταν­

ται. Και ούτω τό έθνος έγκολποϋται τα ιδεώδη τοϋ δαιμονίου ανδρός και λαμβάνει συνείδησιν αυτών ώς ιδίων, τότε δ' εκείνος ανακηρύσσεται διερ­

μηνεύς τών εθνικών ιδεωδών. Μακάρια τα έθνη, τα όποια ηύμοίρησαν να γεννήσουν τοιούτους μεγαλοφυείς ποιητάς! Ούτως ό "Ομηρος, δια να περι­

ορισθώμεν είς εν μόνον, άλλ' ένδεικτικώτατον παράδειγμα, ό ποιητής ό εκπροσωπών εν αρχή τήν διανόησιν μικρας επίλεκτου μερίδος τοϋ έλληνι­

κοΰ έθνους, τής τάξεως τών άριστέων, έγινε σύν τω χρόνω, προαγόμενου τοϋ πολιτισμού, ό ποιητής ολοκλήρου τοϋ ελληνικού έθνους. Άλλ ' οί μεγάλοι ούτοι ποιηταί, όταν δημιουργούν τό έργον των, άσθενεστάτην έχουν έπαφήν προς τον λαόν, είναι σχεδόν κεχωρισμένοι αύτοϋ και μόλις διακρίνονται εις τους στίχους των άμυδρόταται απηχήσεις τής εθνικής ψυχής· μόνον δ' όταν προϊόντος τοϋ χρόνου όγκωθή ή έπίδρασις τοϋ ποιη­

τοΰ είς τήν διανόησιν τοϋ λαοΰ, εις ύστερωτέραν περίοδον αναπτύξεως, ό λαός διαπλάσσεται ούτως, ώστε να είσδέχεται και διασπείρη τήν άνταύ­

γειαν τής αίγλης τοϋ ποιητοΰ. Ή δημοτική ποίησις τουναντίον ούτε προά­

γει ούτε μεταβάλλει τον λαόν, δεν εξυψώνει, δεν εξωραΐζει αυτόν, άλλ' ου­

δέν ήττον προβάλλει εικόνα αύτοϋ άπαράμιλλον κατοπτρίζουσα πιστόν ίνδαλμα τής εθνικής ψυχής. Δια τίνος θαυμάσιας δυνάμεως γίνεται τοΰτο κατορθωτόν καί εις τίνα πρέπει ν' άποδώσωμεν τήν συντέλειαν έργου τοσούτο μεγάλης επιβολής; Δυνάμεθα άρά γε να παραδεχθώμεν, ότι ποιη­

τής τών δημοτικών ασμάτων είναι αυτός ό λαός, έν συνεργασία κατά τρόπον άκατάληπτον φιλοτεχνήσας τήν ποίησιν αύτοϋ, ή όφείλομεν ν' άναγνωρί­

σωμεν ότι άνθρωποι κοινοί καί άσημοι, ουδέν έχοντες ιδιάζον γνώρισμα, τό έξαϊρον αυτούς υπέρ τους πολλούς, άπειργάσθησαν ιδία έκαστος εν ή έστω καί πλείονα τών δημοτικών ασμάτων, χωρίς ν' αποτυπώσουν εις αυτά τήν σφραγίδα τής ιδίας αυτών προσωπικότητος, χωρίς να διασπάσουν τήν ενότητα καί όμοιομορφίαν τής δημοτικής ποιήσεως, αλλ' έν τούτοις μετ' ίσης αριστοτεχνικής δεξιότητος διαγράψαντες είς τα έργα των τους

— 176 —

χαρακτήρας, έκφράσαντες τα πάθη και προσδώσαντες μορφήν συγκε­

κριμένη ν εις τα όνειρα του λαοϋ;

* * *

Προτού είσέλθωμεν εις το κύριον θέμα ημών, κρίνομεν άναγκαΐον να έξετάσωμεν όσον ενεστι δια βραχυτάτων το ζήτημα τοϋτο, να προσπαθή­

σωμεν δηλ. να εΰρωμεν πόθεν αναβλύζουν οί κρουνοί της δημώδους ποιή­

σεως και να διακρίνωμεν που προπάντων έγκειται ή αρετή αυτής. Ταϋτα προαπαιτούνται δια να διευκρινηθή ό τρόπος τής συμμετοχής του λαοϋ εις τήν δημιουργίαν των δημοτικών ασμάτων, νά καθορισθοΰν οί λόγοι τής τελείας άπεργασίας αυτών, νά δειχθή κατά πόσον είναι ορθόν νά όμι­

λώμεν περί γνωστών ποιητών εν τή δημοτική ποιήσει καί νά έκτιμηθή το μέγεθος καί ή αξία τής συμβολής αυτών είς ταύτην.

Έκ τών προτέρων δ' όμως δυνάμεθα νά κηρύξωμεν ώς δόγμα άνεπί­

δεκτον αμφισβητήσεως, ότι ό λαός, ώς λαός, ώς σύνολον, είναι ανίκανος νά σύνθεση ποίημα. Ή ομαδική ποίησις είναι πράγμα αδύνατον. Παρου­

σιάζουν μεν αί λογοτεχνίαι πολλών εθνών παραδείγματα έργων προελθόν­

των έκ κοινής συνεργασίας, αλλ' είναι ταϋτα εξαιρέσεις έλέγχουσαι παρέκ­

κλισιν άπό κανόνων απαράβατων τής ποιητικής δημιουργίας, γεννήματα ανάγκης τινός ή περιστάσεων άσχετων προς τάς απαιτήσεις τής τέχνης, καί δια τοϋτο δεν δικαιούνται νά προβάλλουν αξιώσεις έργων τέχνης.

Πώς δε γεννώνται τα δημοτικά άσματα; Είς τών πολλών, έχων το χάρισμα τής στιχουργικής δεξιότητος καί τό μουσικόν αίσθημα άνεπτυ­

γμένον, υπείκων εις έσωτερικήν ώθησιν, εν στιγμή έξάρσεως, συνθέτει τό άσμα ταυτοχρόνως έξευρίσκων τον ρυθμόν καί τό μέλος ή προσαρμό­

ζων είς γνωστά. Τό άσμα τοϋτο ευκόλως παραλαμβάνει άλλος τής αυτής μορφώσεως καί επαναλαμβάνει, όταν διατελή είς παρομοίαν ψυχικήν διάθεσιν, διότι διαβλέπει εν αύτω άποτύπωσιν τών σκέψεων καί τών συναι­

σθημάτων του έπιφέρων ενίοτε εις αυτό ασήμαντους μεταβολάς, δια ν' άπο­

καταστήση πληρεστέραν τήν συμφωνίαν αύτοΰ προς τά ίδια συναισθή­

ματα. Οϋτω δ' άπό στόματος εις στόμα διαδιδόμενον καθίσταται κοινόν κτήμα* έκαστος τραγουδιστής ιδιοποιείται αυτό τρόπον τινά άνεπιγνώ­

στως, τό ιδιοποιείται απλούστατα καί φυσικώτατα, καθόσον φέρεται άδέ­

σποτον, καί, όπερ σπουδαιότερον, καθ' όσον ευρίσκει εν αύτω τά πάντα γνώριμα, ουδέν δε ξένον ή ανώτερο ν τών ιδίων νοημάτων καί συναισθη­

μάτων, ή καί αν εϋρη τι τυχόν άλλότριον ή άπρόσιτον εις αυτόν τό μετα­

βάλλει ή τό αποβάλλει. Είναι δέ άδέσποτον τό τραγούδι, διότι ό πρώτος δημιουργός αύτοϋ δέν κατείχετο υπό τοΰ πόθου νά καταστήση γνωστόν το όνομα του, άλλ' άμοιρων φιλολογικής φιλοδοξίας τό έποίησε, διότι

— 177 —

του το έπέβαλεν ανάγκη της καρδίας του. Και ήδύνατο ως ό Τραγουδιστής του Γκαίτε να εΐπη: «Τραγουδώ καθώς κελαδεΐ το πουλί πού φωλιάζει 'ς τα κλαριά, το τραγούδι πού βγαίνει άπο το στόμα μου είναι πλούσια αμοιβή μου». Ό δ' έπαναλαμβάνων το άσμα ίδιοποιούμενος αυτό, κυρίως ειπείν, δεν σφετερίζεται ξένον πλουτον, άλλα μάλλον κάμνει χρήσιν κοινού κτήματος. Διότι ό ποιητής και τα συστατικά του ςίσματος και τους τρόπους της εξωτερικής διαπλάσεως αυτών παραλαμβάνει έκ του εθνικού ταμείου τών παραστάσεων, τών γνώσεων, των εμπειριών και συναρμολογών σπο­

ράδην κεχυμένα υλικά, άφομοιών και άναχωνεύων αυτά, δημιουργεί προσ­

θέτων ασήμαντα τίνα μόρια εις τον έθνικόν θησαυρόν τών παραδεδομέ­

νων, δταν κατά το μέτρον τής δυνάμεως του διασκευάζη ή μεταπλάσση τα είλημμένα ή και πλουτίζη αυτά. Μεταβολάς επιφέρουν, ως εΐπομεν, και οί έπαναλαμβάνοντες τό άσμα, μέχρις ότου λάβη τούτο τήν τελειωτι­

κή ν διάπλασιν αυτού. "Οθεν ευλόγως δύναται να λεχθή, ότι ό λαός απεργά­

ζεται τήν όριστικήν μορφήν τών δημοτικών ασμάτων. 'Αλλ' αί μεταβολαί αύται έχουν χαρακτήρα ουσιωδώς άρνητικόν, συνιστάμενον εις διορθώ­

σεις, αφαιρέσεις ή έναρμογάς. Ούτω δε ό λαός παρουσιάζεται όχι ως παρα­

γωγός δύναμις, άλλ' ώς φθαρτική, πάντοτε είσδεχόμενος και ουδέποτε δίδων, διότι ή κυριωτάτη συμμετοχή αυτού εις τήν δημώδη ποίησιν είναι ή άποκάθαρσις αυτής άπό τών μή ομογενών στοιχείων. Ή παραγωγή είναι ό κλήρος τών ολίγων, οί όποιοι ώς δημιουργοί χωρίζονται άπό τον μή παραγωγόν λαόν, και δεν πρέπει να συγχέωνται προς αυτόν, αν και εξέρ­

χονται έκ τών σπλάγχνων του. Πολλώ μείζων είναι ή συμμετοχή τοΰ λαού εις τήν ποίησιν, διατη­

ρούσα τον άρνητικόν χαρακτήρα αυτής πάντοτε, είς δύο περιπτώσεις. Πρώτον μέν, δταν παραλαμβάνη έργα τής τεχνικής ποιήσεως, εξερχόμενα τής περιοχής τών συνήθων αύτω παραστάσεων, άσματα ανώτερα κατά τό μάλλον ή ήττον τής αντιλήψεως του. Ό λόγος, δι' όν παραλαμβάνει τοιαύτα άσματα, είναι τό μέλος αυτών. Έλκυόμενος υπό τής μουσικής προσπαθεί νά καταστήση εύληπτα και τα δια τών στίχων εκφραζόμενα νοήματα, πού μέν παραλείπων τα παντελώς ακατάληπτα, πού δέ οπλο­

ποιών, και όχι σπανίως παρανοών καί διαφθείρων ούτως ώστε συμβαίνει ενίοτε μόνον όρθιον ν' άπομένη τό μέλος, οί δέ στίχοι νά επέχουν θέσιν επουσιώδους έπικουρήματος τής μουσικής μεταβαλλόμενοι εις αδιανόητα τερετίσματα. Δευτέρα δέ περίπτωσις, αντίθετος όλως, παρουσιάζεται, δταν τό άσμα είναι έργον ανθρώπου τοΰ λαού, υστερούντος είς τήν στι­

χουργικήν δεξιότητα καί είς σαφήνειαν εκδηλώσεως τών συναισθημά­

των. Διαδίδεται μέν τό άσμα, δταν δέν στερήται ενδιαφέροντος, άλλα πάντες οί έπαναλαμβάνοντες φιλοτιμούνται νά συντελέσουν είς τήν έπεξεργα­

σίαν του διορθώνοντες καί περικοσμοΰντες αυτό. "Αν δέ καί μεθ' όλας

— 178 —

τάς συντελεσθείσας μεταβολάς έναπολειφθοϋν πλημμέλειαι, έχουν συνεί­

δησιν της ατέλειας του άσματος οι τραγουδοϋντες και ομολογούν ότι δεν έλαβε την τελειωτικήν διάπλασιν αυτού. Ό φίλος καθηγητής κ. 'Αδα­

μαντίου άκουσας ποτέ εν Τήνω τοιούτο άξεστον και άκατάσκευον άσμα έλαβε περίεργον έξήγησιν της απορίας του: «'Ακόμα δεν το ταίριασαν οί κοπέλλες το τραγούδι* θα το ταιριάσουν τον άλλο χρόνο»· ότι δηλ. μόλις τό έπόμενον έτος θα λάβη τό τραγούδι την όριστικήν του δια­

τύπωσιν. Πλην τών ασμάτων, όσα ό λαός ενστερνίζεται και θεωρεί κτήμα του,

εις τήν δημώδη ποίησιν καταλέγονται και άσματα εις στενοτάτην περιοχήν κυκλοφορούμενα, διερμηνεύοντα δέ τάς ιδέας και τα φρονήματα ή πλη­

ροϋντα άνάγκας μικρδς ομάδος, ελαχίστου μορίου του όλου έθνους. Τό λοιπόν έθνος ενδέχεται να είναι ξένον ή άδιάφορον προς τάς άνάγκας, ων τήν πλήρωσιν ζητούν, να μή συμμερίζεται τάς ιδέας, τάς οποίας εκ­

φράζουν, άλλ' όμως ώς οικεία προς τήν διανόησιν τοϋ λαοΰ και συντε­

θειμένα κατά τους όρους τής δημώδους ποιήσεως δεν επιτρέπεται να χω­

ρισθούν των κατ' εξοχήν δημοτικών ασμάτων. Τοιαύτα λ.χ. είναι τα εργα­

τικά άσματα, τα δια τοϋ ρυθμού έπιβοηθοΰντα εις ταχυτέραν συντέλεσιν τής εργασίας εις τίνα επιτηδεύματα και κανονίζοντα τήν τάξιν αυτής· τα έπιχώρια, τοπικού ενδιαφέροντος άσματα, είς τα όποια δυνάμεθα νά τά­

ξωμεν και τα στασιωτικά ή φατριαστικά, άσματα συνήθως εφήμερα και θνησιγενή, άλλα μή άμοιροΰντα αξίας, όταν συμπέση ό ποιητής αυτών, άνθρωπος τοΰ λαού, νά έκφραση σθεναρώς τα συναισθήματα τής λαϊκής ομάδος, είς τήν οποίαν ανήκει. "Επεσε κάποτε είς χείρας μου εν δυσεύρετον φυλλάδιον, εκδοθέν άνωνύμως εν 'Αθήναις τω 1879 και έπιγραφόμενον: «Τα παράπονα τοΰ Γέρω Θόδωρου τού Κρητικού». Ποιητής τοΰ εκ στίχων 400 περίπου άσματος εμαθον ότι είναι ό 'Ιωσήφ Μανουσογιαννάκης Σφα­

κιανός. Πνεύμα στενού τοπικισμού διαπνέει αυτό, αχαλίνωτος δέ έκρη­

γνύεται ή άγανάκτησις τοΰ ποιητοΰ κατά τής παραγνωρίσεως τών δικαιω­

μάτων τών Σφακιανών υπό τών άλλων Ελλήνων και υπ' αυτών ακόμη τών Κρητών είτε δίκαιον είτε παράλογον τό παράπονον καταπνίγει τήν φωνήν τής φιλοπατρίας και τής συνέσεως. Δέν ήξεύρω, αν έψαλόν ποτέ προς τήν λύραν των τό άσμα τούτο Κρήτες τών Σφακιών ή αν ήτο προς άνάγνω­

σιν μόνον προωρισμένον. 'Αλλά μέ τόσον πάθος καί δύναμιν εκφράζει τα φρονήματα του ό άσημος εκείνος ποιητής, τόσην ζωήν έχει ή τραχεία γλωσσά του, ώς αντίλαλος τών πατρίων ορέων, τόσον βαθέως αποτυπω­

μένος είναι ό χαρακτήρ τής λαϊκής μούσης είς αυτό, ουδέν έχον τό δυσαρ­

μοστοΰν προς τήν δημώδη ποίησιν, πλην ϊσως τοΰ μήκους του, ώστε ουδείς θα εύρεθή, όστις νά μή τό αναγνώριση ώς γνήσιον δημοτικόν άσμα.

Διότι τό κυριώτατον γνώρισμα τοΰ δημοτικού άσματος είναι ή συμ­

— 179 —

φωνία αύτοΰ προς την διανόησιν των πολλών ουδέν πρέπει να περιέχη το ύπερεξέχον του κοινού επιπέδου της μορφώσεως ουδέ το μαρτυρούν τήν παρέμβασιν της προσωπικότητος τοϋ ποιητοΰ, προσωπικότητος χω­

ριστής και ανωτέρας. Ό ποιητής τοϋ δημοτικού άσματος πρέπει να είναι είς τών πολλών δυσδιακρίτως συγχεόμενος είς το άνώνυμον πλήθος. Άλλα τούτου δεδομένου, πώς εξηγείται το κάλλος και ή δύναμις τής δημοτικής ποιήσεως; Πώς έργα απαίδευτων και αμόρφωτων άνομολογοϋνται πολλά­

κις υπέρτερα τών δημιουργημάτων καλλιτεχνών τοϋ λόγου, οϊτινες το ποιητικόν χάρισμα αυτών έκαλλιέργησαν και ενίσχυσαν δια τής παιδείας και τής μορφώσεως; Ποιον το μυστήριον τής τοιαύτης υπεροχής;

Ή υπεροχή τής δημώδους ποιήσεως οφείλεται είς τήν έκφαινομένην έν αυτή απλότητα και άλήθειαν. "Εχει το άνεπιτήδευτον και τήν είλικρί­

νειαν, τήν άρετήν, ή οποία έν άλλη περιοχή τής τέχνης, έν τή αρχαϊκή ελληνική τέχνη ή έν τή προραφαηλική, καταθέλγει τους λεπτούς τεχνο­

κρίτας. Έκ τών άμεσων και διαυγέστατων πηγών τής γλώσσης ή δημώδης ποίησις αντλεί φραστικήν δύναμιν και ένάργειαν, έγγύτερον δέ προσκεί­

μενη είς τήν φύσιν δέχεται άκραιφνεστέραν τήν τοιαύτην έντύπωσιν. Ουδέν έν αυτή το ψευδές ή το περίτεχνον. Ή μέν παρατήρησις τών πραγμάτων τοϋ εξωτερικού κόσμου είναι απλή, άλλ' ακριβής, ή δ' εκφρασις τών παθών άπερικόσμητος, άλλα βαθεΐα και αληθινή.

"Οταν μεγάλα γεγονότα, όταν δειναί συμφοραί ή απροσδόκητοι εύτυ­

χίαι γεννούν εις τήν ψυχήν τοϋ ανθρώπου πάθη σφοδρά, όταν εξαιρετική τις περίστασις έπιφέρη ύπερεκχείλισιν προσωπικών συναισθημάτων, ή ειλικρινής και απέριττος έκδήλωσις αυτών συγκινεί ισχυρώς. Ή δύναμις τών πραγμάτων αναπληρώνει τήν έλλείπουσαν τέχνην ή δέ προσπάθεια έντονωτέρας εκδηλώσεως αυτών δια τών ατελών μέσων, τα όποια ημπορεί να διάθεση πρωτογενής και άμορφος τέχνη, αποτυγχάνει τοϋ σκοπού, ενίοτε μάλιστα συμβαίνει να φέρη άντίθετον αποτέλεσμα. 'Από τον Θρήνον τής Κωνσταντινουπόλεως, τον άποδιδόμενον εϊς τον 'Εμμανουήλ Γεωρ­

γιλάν, τον όποιον πάντως συνέθεσε σύγχρονος τής αλώσεως λόγιος στι­

χουργός, άπό όλους τους άλλους θρήνους τών συγχρόνων, τους οποίους άνεΰρον εις κώδικας βιβλιοθηκών και εφερον είς φώς ό Σπ. Λάμπρος, ό Κρουμβάχερ, ό Ροΰσσος και άλλοι, πολλώ άνώτερον και έκφραστικώτερον είναι τό δημοτικόν άσμα, το άρχόμενον μέ τήν όδυνηράν κραυγήν τής άπογνώσεως

Πήραν τήν Πόλη, πήραν την, πήραν τή Σαλονίκη, πήραν και τήν Άγια Σοφιά, το μέγα μοναΰτήριί

και τελειώνον μέ τήν έξαγγελίαν τής θείας υποσχέσεως περί πληρώσεως τών ελπίδων τοϋ δύσμοιρου έθνους:

— 180 —

Πάλε με χρόνους με καιρούς πάλε δικά σας είναι!

Τοιαύτα δημιουργήματα έχουν έν έαυτοΐς την δύναμιν να επιζήσουν τοϋ ποιητοϋ αυτών, και επί γενεάς, άπο στόματος εις στόμα μεταδιδόμενα, να συγκλονοΰν τάς ψυχάς.

Όμοιας συγκινήσεις μόνον μεγάλοι ποιηταί δύνανται να προκαλέ­

σουν δυσκόλως δε ή τέχνη και δοκιμωτάτων ποιητών παρέχει αποτελέ­

σματα όποια δι' απλών μέσων επιτυγχάνει άνεπιγνώστως ό λαϊκός ποιη­

τής. Όταν δε ποιηταί έχοντες συνείδησιν της τοιαύτης δυνάμεως της δημο­

τικής ποιήσεως προσφεύγουν εις τα μέσα αυτής και γράφουν ποιήματα έχοντα την έπίφασιν τών δημωδών και πάλιν τότε εξασθενίζει τήν έντύ­

πωσιν ή ατελώς συγκαλυπτομένη έπιτήδευσις. Καθώς είς τα έργα της αρχαϊ­

στικής τέχνης, τα επιμελώς άπομιμούμενα αρχαϊκά, τήν μίμησιν φανερώ­

νουν τεκμήρια περισσοτεχνίας, τα όποϊα δεν ήδυνήθη ν' άποφύγη ô νεώ­

τερος τεχνίτης, ούτω και εις δημοτικοφανή άσματα εξελέγχει τήν ματαίαν προσπάθειαν τοϋ λογίου ποιητοϋ ή παρατηρούμενη διαφορά είς τα νοή­

ματα, είς τήν άντίληψιν τοϋ εξωτερικού κόσμου, εις αυτήν τήν γλώσσαν ενίοτε. Σας φέρω εν παράδειγμα. Είναι γνωστότατον το κάλλιστον άσμα « Ό αποχαιρετισμός τοϋ κλέφτη», τοϋ οποίου ή αρχή:

Μάννα, ϋοϋ λέω δεν μπορώ τους Τούρκους να δουλεύω.

Τό φσμα τοϋτο έδημοσιεύθη κατά πρώτον είς τήν συλλογή ν τών δημοτι­

κών ασμάτων τοϋ Ζαμπελίου τω 1851, ύστερον εις τα Τραγούδια Ρωμαίικα, τήν μεγάλην συλλογήν τοϋ Passow, και έκτοτε άνεδημοσιεύθη πολλάκις, δεν λείπει δε άπό κανέν σχεδόν άναγνωστικόν βιβλίον τών σχολείων, περιλαμβανόμενον μεταξύ τών ολίγων δημοτικών, τα όποϊα περιέχουν ταΰτα προς παιδαγωγικούς σκοπούς. 'Αλλ' επιμελεστέρα έξέτασις αύτοϋ καταδεικνύει ότι δεν είναι γνήσιον δημοτικόν. Ό αναγνώστης προσκρούει πρώτα πρώτα εις τήν λέξιν δουλεύω' ό λαός δέν μεταχειρίζεται αυτήν είς τήν σημασίαν, τήν οποίαν απαιτεί ή έννοια τοϋ άσματος­ ό λαός, όταν λέγη δουλεύω, εννοεί εργάζομαι ή υπηρετώ επί μισθώ, δούλος είναι ό υπη­

ρέτης και δουλειά ή εργασία, τήν δέ άρχαίαν σημασίαν τοϋ δούλου έχει μόνον ή νεωτέρα λέξις σκλάβος και της δουλείας ή σκλαβιά. Ή άκυρο­

λογία, έπισκοτίζουσα τήν εννοιαν, ελαττώνει τήν έντύπωσιν τοϋ στίχου. Έπειτα ολίγον κατωτέρω προσκρούει ό αναγνώστης εις τους στίχους:

Και φύτεψε τριανταφυλλιά και μαύρο καρυοφύλλι, και πότιζε τα ζάχαρη, και πότιζε τα μόσκο.

Τό καρυοφύλλι δέν είναι μαΰρον, αλλά πράσινον μαΰρα ημπορεί να ονο­

μασθούν τάπεξηραμμένα άνθη τοϋ εις τό Μαλαϊκόν πολύνησον φυομένου

— 181 —

δένδρου καρυοφύλλου, τα κοινώς λεγόμενα γαρούφαλα, τα όποια έσύγ­

χυσεν Ισως ό ποιητής προς τό καρυόφυλλον επίσης όνομαζόμενον ποώδες φυτόν της πατρίδος μας, τό κοινώς καρυοφύλλϊ δεν κείται δε το μανρον μεταφορικώς αντί τοΰ δυστυχής, ταλαίπωρος, διότι τοιαύτη έννοια δέν έχει λόγον ενταύθα. Και εις τον έπόμενον στίχον αληθής λαϊκός ποιη­

τής, όσον και αν ήθελε να τονίση τό τρυφερόν και φιλόστοργον της επι­

μελείας τών ανθέων, δέν θα έφαντάζετο να τα ποτίζη με στερεάν ϋλην, με ζάχαρην παραπλησίαν εικόνα μετεχειρίσθη ή δημώδης ποίησις εις εν περιπαθέστατον μοιρολόγι, άλλ' έκεΐ ή ζάχαρη προσφέρεται ώς τροφή εις πουλιά­

Πουλάκι νείχα 'ς το κλουβί, και τό είχα μερωμένο, και τάγιζά το ζάχαρη και πότιζα το μόϋκο.

Και εις ëva τών τελευταίων στίχων γίνεται χρήσις τολμηρότατης μεταφοράς·

Το καρυοφύλλϊ α τ εν α ξ ε, τριανταφυλλιά δακρύζει.

Ό λαός θ' απέφευγε τοιαύτην εικόνα, διότι είναι εϋκολον να συνδεθή ό στεναγμός προς τήν παράστασιν του όπλου καρυοφυλλιοϋ, της άλλης δηλ. σημασίας, τήν οποίαν προσέλαβεν έκ παρετυμολογίας ή λέξις καρυο­

φύλλϊ. Και ή ωραία, άλλ' ύπό εντόνου μυστικοπάθειας διαπνεόμενη, κατα­

κλείς τοϋ ποιήματος, ή στηριζομένη επί της δοξασίας περί συνδέσμου της ανθρωπινής ζωής προς τήν ζωήν φυτών, είναι ξένη προς τήν δημώδη ποίησιν θα ήδύνατο μεν ϊσως και λαϊκός τις ποιητής να έμβάλη εις έργον του τοιαύτας ιδέας, διότι ή δοξασία δέν είναι άγνωστος εις τάς δημώδεις παραδόσεις και τα παραμύθια, άλλα θα τό έκαμνε κατά τρόπον άπλούστε­

ρον, χωρίς να πρόσθεση τα στολίσματα τής εικόνος της καταιγίδος. Και αν δέν έγνωρίζομεν άλλοθεν τον ποιητήν, ή έξέτασις τοϋ ποιή­

ματος θα ήρκει να πείση πάντα ότι δέν είναι δημοτικόν. Άλλα ό ποιητής έτυχε να μας γίνη γνωστός· είναι ό Παύλος Λάμπρος, ό επιφανής συγγρα­

φεύς νομισματολογικών και ιστορικών μελετών, πατήρ δέ του ημετέρου συναδέλφου κ. Σπ. Λάμπρου. Εις χρόνους, καθ' ους αί λαογραφικαί ερευναι ουδεμιάς ήξιοϋντο προσοχής, ό Παύλος Λάμπρος, με τήν διακρίνουσαν αυτόν όξεΐαν άντίληψιν, διέγνωσε τήν σπουδαιότητα αυτών και μετά ζήλου ήσχολεϊτο εις περισυλλογήν μνημείων τής δημώδους φιλολογίας. Μία πλούσια περισυλλογή δημοτικών ασμάτων τήν οποίαν είχε καταρτίσει προ τοΰ 1850, έχρησίμευεν ώς βάσις τών «'Ασμάτων δημοτικών τής Ελλά­

δος» τοϋ Σπ. Ζαμπελίου. Είς τα τετράδια τής συλλογής εκείνης είχε κατα­

γράψει και ίδικά του άσματα, ό δέ Ζαμπέλιος, άγνωστον δια τίνα λόγον, περιέλαβεν είς τον εκδοθέντα τόμον τών δημοτικών ασμάτων χον «Άπο­

12

— 182 —

χαιρετισμό του κλέφτη», χωρίς να μνημόνευση το όνομα του ποιητοΰ, ώς περιέλαβεν επίσης και έξέδωκεν άνωνύμως ώς δημοτικά και τοϋ Σολω­

μού πολλά ποιήματα, παραπλανήσας οϋτω τον Passow και άλλους μετά τούτον έκδότας δημοτικών ασμάτων.

Παρά πάσας τάς άρετάς τοϋ ποιήματος τοϋ Λάμπρου, άνώτερον αύτοΰ κατά τήν κρίσιν μου είναι γνήσιόν τι δημοτικον άσμα, το αυτό έχον θέμα, την εκφρασιν δηλ. των συναισθημάτων, τα όποια παρώρμων επί τουρ­

κοκρατίας τους γενναίους άνδρας να προτιμοΰν τον ελεύθερον βίον τοϋ κλέφτη είς τα βουνά. 'Επιτρέψατε μοι να σας το αναγνώσω, διότι το θεωρώ καταλληλότατον να δείξη τήν διαφοράν της τεχνικής ποιήσεως άπό της δημοτικής, αν έξετασθή έν συγκρίσει προς το ποίημα τοϋ Λάμπρου και το ύποδεέστερον τούτου παραπλήσιας υποθέσεως τοϋ Ραγ­

καβή «Μαύρ' εϊν' ή νύκτα 'ς τα βουνά». Το δημοτικόν τραγούδι αναφέρεται είς τίνα κλέφτην, Θεσσαλον ίσως, τών άρχων τοϋ παρελθόντος αιώνος.

Τοϋ Βααίλ η

— Βασίλη, κάτσε φρόνημα, νά γένης νοικοκύρης, για ν' απόχτησης πρόβατα, ζευγάρια κι' αγελάδες, χωριά κι' άμπελοχώραφα, κοπέλλια νά δουλεύουν. —Μάννα μου, εγώ δεν κάθομαι νά γίνω νοικοκύρης, να κάμω άμπελοχώραφα, κοπέλλια να δουλεύουν και νά είμαι σκλάβος τών Τούρκων, κοπέλλι στους γερόντους. Φέρε μου τάλαφρώ σπαθί και το βαρύ τουφέκι, να πεταχτώ σαν το πουλί ψηλά 'ς τα κορφοβούνια, να πάρω δίπλα τα βουνά, νά περπατήσω λόγκους, να βρώ λημέρια τών κλεφτών, γιατάκια καπετάνων, και να σουρίξω κλέφτικα, να σμίξω τους συντρόφους, πού πολεμούν με τήν Τουρκιά και με τους 'Αρβανίτες. Πουρνο φιλεϊ τή μάννα του, πουρνο ξεπροβαδιέται.

— Γεια σας, βουνά με τους γρεμνούς, λιβάδια με τες πάχνες! — Καλό 'ς το ταξιο το παιδί, και ταξιο παλληκάρι.

Μεταξύ τών δημοτικών ασμάτων, οίον το άναγνωσθέν, και τών κατά μίμησιν αυτών ποιηθέντων δημοτικοφανών, ώς το τοϋ Λάμπρου, μεσολαβεί ή κατηγορία τών ασμάτων, όσα εποιήθησαν μεν υπό κοινών ανθρώπων και δια νά τραγουδοϋνται άπό τον λαόν και έτραγουδοϋντο πολλά εύδοκι­

μήσαντα επί βραχύν χρόνον, άλλα και διά τίνα συμφυή εις αυτά ελαττώ­

ματα δεν προσέλαβον τήν σφραγίδα τοϋ ακραιφνώς λαϊκοϋ και κοινοϋ έργου. Ό γνωστότερος τών ποιητών τής κατηγορίας ταύτης είναι ό Διμι­

— 183 —

τσανίτης Τσοπανάκος, τον όποιον τίνες έφθασαν μέχρι της υπερβολής να τον αποκαλέσουν Τυρταΐον του αγώνος· αν υπήρχε τι το δυνάμενον να δικαιολόγηση τοιαύτην έξομοίωσιν, τοϋτο θα ήτο ό ενθουσιασμός, τον όποιον μετέδιδεν ό Τσοπανάκος εις τους αγωνιζόμενους κατά τών Τούρκων Έλληνας, ίσως δε και ή οίκτρά δυσμορφία αύτοϋ, ανακαλούσα είς τον νουν τήν θρυλουμένην χωλότητα του Λάκωνος ποιητοϋ. Ό Τσοπανάκος ήτο ναννοφυής το ανάστημα, κυφός και φαλακρός· άλλ' έξ άλλου ήτο «λιγύς αοιδός», τραγουδιστής καλόφωνος και εϊχεν εύχέρειαν στιχουρ­

γικήν, τήν οποίαν ήσκει σατιρίζων δι' αυτοσχεδίων ποιημάτων ο,τι παρε­

τήρει το γελοΐον και εκτροπον εις τήν μικράν κοινωνίαν τής πατρίδος του Διμιτσάνης, άπό τήν οποίαν ουδέποτε εϊχεν άπομακρυνθή μέχρι τής επαναστάσεως. Δια το δηκτικόν πνεϋμά του έπεκλήθη Τσοπανάκος, άπό του ονόματος του πτηνού τσοπανάκου, του οποίου τό συριστικόν κελά­

δημα ό λαός εκλαμβάνει ως σκωπτικόν. Τό οΐκογενειακόν ονομά του ήτο Παναγιώτης Κάλας. "Οτε εξερράγη ή έπανάστασις, ήτο άνήρ ύπερτρια­

κοντούτης (γεννηθείς τω 1789), προσεκολλήθη δέ είς τον Νικηταράν και ήκολούθει αυτόν είς τον πόλεμον. Άνεστρέφετο προς τους αγωνιζόμε­

νους, τους οποίους ενθουσίαζε δια τών στιχουργημάτων του περί τών πο­

λεμικών συμβάντων οσάκις ήρχετο ό Τσοπανάκος, οί στρατιώται τον περιεστοίχιζον ανυπόμονοι ν' ακούσουν κανένα καινούριον τραγούδι του. Δεν ελειπον δ' όμως και τα πειράγματα, τα σκώμματα, τα όποια έπροκάλει ή κωμική έμφάνισίς του. Άλλ ' εκείνος, θρασύς και αθυρόστομος, δεν ώμοίαζε προς τον όμηρικόν θερσίτην, τον όποιον με εν κτύπημα τής ράβδου του άπεστόμωσεν ό 'Οδυσσεύς, τουναντίον έπετίθετο με τήν χονδρήν μαγ­

κοϋράν του κατά του αυθάδους ύβριστοϋ και συνέβη πολλάκις καπεταναίοι να τρέπωνται γελώντες εις φυγήν προ του Τσοπανάκου, μετά κόπου κινου­

μένου και διώκοντος αυτούς. Διότι ένεκα τής σωματικής του κατασκευής ήτο βραδυκίνητος και δυσκόλως ήδύνατο πεζοπόρων να παρακολουθή εις τάς εκστρατείας τον καπετάν Νικηταρά, πού είχε στα πόδια του φτερά, ώς λέγει είς εν ποίημα του. Ό στρατηγός εύσπλαγχνισθείς αυτόν, του έδώ­

ρησεν εκ τουρκικών λαφύρων ενα ΐππον άλλ' ό πτωχός Τσοπανάκος, περιελθών εις άπορίαν δια τήν συντήρησιν του ζφου, ύπέδειξεν είς τον δωρητήν δι' έμμετρου επιστολής, ότι τό δώρον ήτο κολοβόν και έχρειά­

ζετο να συμπληρωθή δια να καταστή χρήσιμον:

Το δώρο GOV, Νικηταρά, εΐν" άλογο χωρίς ουρά' ή μοϋ ϋτέλλεις και κριθάρι ή GOV στέλλω το τομάρι.

Οί στίχοι ούτοι είναι εκ τών καλυτέρων τοΰ Τσοπανάκου καί έγιναν πα­

— 184 —

ροιμιώδεις· πάντως δ' είναι, ως παρετήρησα κάπου, πολύ ανώτεροι όμοίας επιστολής του βυζαντινού ομοτέχνου του Μανουήλ Φιλή, όστις επαιτών επίσης κριθήν δια τον ϊππον του έχρειάσθη να γράψη προς τοΰτο εϊκοσιν ανούσιους ιάμβους. 'Απέθανε δέ ό Τσοπανάκος ολίγα ετη μετά την εναρξιν της επαναστάσεως, κατά το 1824. Περί τοϋ θανάτου μεγάλων ποιητών φέρονται παράδοξοι θρύλοι* ό Αισχύλος απέθανε συντριβέντος τοϋ κρανίου του εκ χελώνης, τήν οποίαν άφήκεν άφ' υψηλού αετός, έκλαβών την φα­

λάκραν αυτού ώς πέτραν ό Σοφοκλής άποπνιγείς άπό ράγα σταφυλής· ό Εύρυπίδης σπαραχθείς υπό κυνών ό θρύλος περί τοΰ θανάτου τοΰ Τσοπα­

νάκου είναι πεζότερος· οδοιπόρων, έζήτησε να κορέση τήν πεΐνάν του άπό μίαν κορομηλέαν αν και οί καρποί της ήσαν άωροι, έφαγε κατά κόρον και άπέθανεν άπό δυσπεψίαν.

Μικρόν μετά τον θάνατον τοΰ Τσοπανάκου, ό Βενετός Pecchio εις τό βιβλίον του «Ή Ελλάς κατά τήν άνοιξιν τοΰ 1825» έγραφε τό έξης: «Δεν είναι πολύς καιρός πού απέθανε εις τήν Τριπολιτσιά κάποιος Κάβας άπό τήν Διμιτσάναν, επονομαζόμενος Sabanaco, ό όποιος δύσμορφος και καμ­

πούρης απ' εμπρός καί άπ' οπίσω είχεν εμφυτον θαυμάσιον χάρισμα τοΰ αύτοσχεδιάζειν. Χωρίς να ήξεύρη άνάγνωσιν καί γραφήν — τούτο δεν φαίνεται ακριβές, διότι ό Τσοπανάκος έφοίτησεν αναμφιβόλως εις τό ονομαστόν σχολεΐον τής πατρίδος του Διμιτσάνης καί τα στιχουργήματά του δεικνύουν ότι δεν ήτο απαίδευτος — χωρίς να ήξεύρη άνάγνωσιν καί γραφήν, έτραγουδοΰσεν όλην τήν ίστορίαν τής Ελληνικής επαναστάσεως. Δεν ημπόρεσα να συνάξω περισσότερα άπό τα δύο τρίτα τών αυτοσχε­

δίων φσμάτων του. Ευρίσκονται ποΰ καί ποΰ μερικοί επιτυχημένοι στίχοι καί αρκετή αρμονία παρατηρείται εις αυτούς. 'Αλλ' όμως, ώς συνήθως συμβαίνει εις ταύτοσχέδια ποιήματα, άναγινωσκόμενα, φαίνονται πολύ μέτρια».

Ή κρίσις τοΰ φιλέλληνος Ίταλοΰ είναι δικαία­ ή έξύμνησις τών άθλων τής Ελληνικής επαναστάσεως, καταπίπτουσα εις ίσχνήν κενολογίαν, είναι κατωτέρα τοΰ μετρίου. 'Αλλ' όλα τα φσματα τοΰ Τσοπανάκου δεν ήσαν αυτοσχέδια, ώς ύπέβαλεν ό Pecchio* συνίστανται άπό τετράστιχους στροφάς, άποτελουμένας έκ δύο ιαμβικών διμέτρων, εναλλασσομένων μέ δύο διμέτρους τροχαϊκούς, καί επειδή τό άπλοΰν αυτό μέτρον, μή άπομα­

κρυνόμενον τοΰ ρυθμοΰ τής καθημερινής ομιλίας, είναι πρόσφορον προς ευχερή στιχουργίαν, παράγουν τήν έντύπωσιν αύτοσχεδιασμάτων. Τα άσματα του έτραγουδοΰσεν ό ίδιος, τό δέ καινοφανές αυτών καί τό καλλί­

φωνον τοΰ στιχουργοΰ συνετέλουν εις τήν διάδοσιν. 'Αλλ' επαναλαμβα­

νόμενα μετερρυθμίζοντο καί διωρθώνοντο κατά τό δυνατόν. Ώ ς παράδει­

γμα φέρω μίαν στροφήν, ή οποία περιήλθεν είς ημάς καί ώς δημώδες φσμα. Ό Τσοπανάκος λέγει:

— 185 —

Δότε, Φραντζέζοι, μαρτυρία, που εϊύααθε 'ς τα φανερά, μια γολέττα τον Τομπάζη την άρμάδα την τρομάζει.

"Αλλ' ό λαός διώρθωσε την στροφή ν οΰτω:

Μαρτυράτε το, Φραντζέζοι, πέΰτε το και ϋεϊς 'Εγγλέζοι, πώς μια ακοΰνα τον Τομπάζη την Τουρκιά τήνε τρομάζει.

Το ότι στιχουργός ώς ό Τσοπανάκος, άνθρωπος του λαοϋ, εύμοι­

ρών στιχουργικής δεξιότητος και έχων μόρφωσιν, μικρόν ίσως υπερ­

τερούσαν τής τών πολλών, δεν έποίησεν άσματα εφάμιλλα των δημο­

τικών οΰτε παράδοξον είναι οΰτε άνεξήγητον φαίνεται. Το αίτιον έγκειται εις τήν ατελή μόρφωσιν. Ό ημιμαθής, έπιχειρών να δημιουρ­

γήση τι άνώτερον, παρεκκλίνει τής όδοϋ αύτοΰ, και ένω δεν έχει τήν δύναμιν να φθάση εις τήν τεχνικήν ποίησιν, άποξενοϋται και τής δημώδους. Το έργον του είναι νόθον, καί δια τοΰτο καταδικασμένον εις άποτυχίαν.

Παρομοίους προς τον Τσοπανάκον στιχουργούς πολυπληθείς άπαν­

τώμεν εις τήν Κύπρον, άποτελοϋντας τάξιν ίδίαν, καθώς οί αρχαίοι ραψωδοί, ασκούσαν ώς επιτήδευμα τήν ποίησιν. Λέγονται ποιητάρηδες καί ώς ζωνταναί εφημερίδες περιέρχονται τήν νήσον μεταδίδοντες έστι­

χουργημένας είδήσεις, όχι αδιακρίτως οιασδήποτε, άλλα μόνον όσας κινούν ζωηρόν ενδιαφέρον, είτε γενικώτερον, όποΐαι αί περί εθνικών ζητημάτων, είτε μερικώτερον, ώς αί περί σεισμών, φόνων, ερωτικών παθημάτων καί τών τοιούτων. Σήμερον τα στιχουργήματα ταΰτα τυπώ­

νουν εις χωριστά φυλλάδια εκαστον καί μετά τήν άπαγγελίαν ζητούν ώς άμοιβήν ν' αγοράσουν τα φυλλάδια οί άκροαταί, δίδοντες ο,τι προαι­

ρούνται :

Πό 'ναν χαρτιν να πάρετε, κύριοι, να χαρήτε, κι ας δώαη κάθε αδερφός το δ τι προαιρείται.

Ενίοτε συνιστώσιν εαυτούς εις τό τέλος οί ποιητάρηδες έξαγγέλλοντες το όνομα των :

77ο 'ναν βιβλίον πάρετε, αν θέλετε, πό μέναν, να βλέπετε τι γίνεται 'ς την Κύπρο καθημέρα, Κλεάνθης Σάββας γράφεται τ' όνομα το δικόν μον, 'ς τον "Αη Μάμαν, κύριοι, εν το γεννητικό μου.

— 186 —

*Ή εξαίρουν ώς κοινωφελές το έργον των :

Αυτά δημοσιεύουσιν οι ποιηταΐ τοϋ τόπου, πού προσπαθούν για το καλόν τοϋ καθενός ανθρώπου' κι δσ' έχουν εύχαρίστησιν την τσέπη τους ν' ανοίξουν, να πάρουοι πό ναν χαρτίν, να μας υποστηρίξουν.

Φαίνεται ότι εν Κύπρω είναι δημοφιλή τα τοιαύτα στιχουργήματα και ευρίσκουν οί ποιητάρηδες έκδότας των απάντων αυτών. Έ χ ω εις την βιβλιοθήκην μου μίαν τοιαύτην εκδοσιν, τυπωθεΐσαν τω 1913 εν Λευκωσία της Κύπρου και περιλαμβάνουσαν τα άπο τοϋ έτους 1896 μέχρι τοϋ 1912 ëpya ενός ποιητάρη. Επιγράφεται: «Συλλογή διαφόρων κυπριακών ποιη­

μάτων, ήτοι εθνικών, θρησκευτικών, ιστορικών, περί φόνων και δολοφο­

νιών, ερωτικών κτλ., συνταχθέντων υπό Χριστόφορου Θ. Παλαίση εξ Αύγόρου. Έκδοτης Χρ. Θ. Παλαίσης εξ Αύγόρου (ό ίδιος δηλ. ό ποιητής) και Χ. Σοφοκλής Χ. Νικόλα έκ Κυθραίας». Ευρίσκονται εις αυτήν άναμίξ ποιήματα περί ενώσεως Κύπρου και Ελλάδος, περί της γεννήσεως τοϋ Ίησοϋ Χρίστου, περί τής καταστάσεως της Κύπρου, περί της συμπλοκής των χωρίων Στρόγγυλου και Βατυλής, περί τής δολοφονίας ενός ηγουμέ­

νου, περί τοϋ έκκρεμοΰς εκκλησιαστικού ζητήματος, περί τοϋ πνιγμοϋ δύο κορασιών ύπό τής μητρυιάς αυτών εις το χωρίον Μένικον, περί τής πυρκαϊάς τής Καρρέτας, περί τών φρικτών ερωτικών παθών τοϋ Μελή και τής Ζαχαρούλλας, περί τοϋ Χάμπου και τής γαδούρας του. Είς το τραγούδι τοϋ Χάμπου διαγράφει το έργον τοϋ ποιητάρη. Θεωρεί καθήκον του τήν άνακοίνωσιν, συμβάντων κοινοΰ ενδιαφέροντος :

Νέον καθήκον σήμερον μέλλω να εκτελέσω,

λέγει, και επικαλείται σύντονον τήν προσοχήν τών ακροατών :

Εϊπαμεν κάθε ποιητής εν' χρέος τον, να πράξη, δ τι γενή 'ς τον τόπον του πρέπει να το φωνάξη. Αίτιας για ποιήματα μας δίνουν κ οι γαδάροι, καθώς και το σημερινον τον Χάμπου τοϋ χοιράρη. Δεν λέγω για τον ϊδιον ότι πώς εν' γαδούριν έχει μουστάκιν, όμιλο, με άνθρωπίνην μούρην άλλα να πώ το σφάλμα του και το κακόν που βούραν κ επνιξεν είς τήν θάλασσαν άδικα μιαν γαδοϋραν.

Ή ημιμάθεια τών ποιητάρηδων άπεστέρησε τα στιχουργήματα των και τής αξίας, τήν οποίαν θα εϊχον ώς γλωσσικά μνημεία. Έν τή προσπά­

θεια των όπως μεταχειρίζωνται τήν γλώσσαν τών ανεπτυγμένων, αποφεύ­

γουν τους τύπους και τάς λέξεις τοϋ έπιχωρίου ιδιώματος και μόλις δια­

— 187 —

κρίνονται ποϋ και που εις τα έργα των ιδιωματικά λείψανα, ώς λ.χ. είς τάναγνωσθέντα αποσπάσματα τα ρήματα εν αντί τοΰ είναι και βούραν αντί τοΟ έτρεξε, συνέβη. Ουδέν ήττον ή δημώδης ποίησις πολλήν ευγνωμοσύνη ν οφείλει είς τους ποιητάρηδες δια τήν διάσωσιν πολυτίμων μνημείων αυτής. Διότι δέν περιορίζονται ούτοι εις τα ιδικά των στιχουργήματα, άλλα και παλαιά ακραιφνή δημοτικά φσματα επαναλαμβάνουν έπάγοντες είς το τέλος αυτών τήν όμολογίαν ότι είναι έργα αποθανόντων ποιητών και ζη­

τουντες άμοιβήν του κόπου των :

Και κείνος πού το εβκαλε ΰαν ποιητής λογάται, κείνου πρέπει μακάριΰη και μένα το απολάτη. . . Ζωήν και χρόνους νά χουύιν δοΌΐ τα* αν τ' άγροικοϋσΊν, τσ' αν εν ή χνώμη τους καλή, πρέπει να μας τΰ'ερνοΰόιν.

"Αν δέν ύπήρχον οί ποιητάρηδες, οι επάγγελμα έχοντες τήν διάδο­

σιν ασμάτων και σφόδρα ήσκημένην έκ τούτου τήν μνήμην, δέν θα διε­

τή ροϋντο τα μακρότατα κυπριακά άσματα του ακριτικού κύκλου, εί μή κολοβά, ελλιπή και συντετμημένα.

"Αλλως έχουν τα πράγματα είς τήν έλληνικήν μεγαλόνησον, τήν Κρήτην. Έκεΐ ό λαός ηύμοίρησε ποιας τίνος ανωτέρας ποιητικής μορ­

φώσεως, διότι καλλίστη προπαιδεία τοϋ κρητικού λαοΰ είς τήν ποίησιν ήτο ή προσοικείωσις προς τα έργα τών παλαιών λογίων ποιητών, οίον τον Έρωτόκριτον, τήν Έρωφίλην τοϋ Χορτάτση, τήν Εΰμορφη βοσκοπούλα του Δρυμιτηνοΰ, τα όποια άπό τών μέσων χρόνων αποτελούν το πνευματι­

κόν έντρύφημα τών Κρητών, καθώς και άλλα όλιγώτερον γνωστά, άλλ' όχι εντελώς άμοιρα ποιητικών αρετών. "Εχουν προσέτι πολλοί τών Κρητών κοινόν μετ' άλλων νησιωτών του Αιγαίου τό χάρισμα της στιχουργικής ευχέρειας και τοϋ αυτοσχεδιασμού. Συνήθεις είναι οί στιχουργικοί αγώ­

νες, έπί ώρας διαρκοϋντες. Ό Γιάνναρης αναφέρει εις τήν συλλογήν του τών Κρητικών ασμάτων ενα τοιοϋτον αγώνα, παραταθέντα άπό της δεκάτης τής νυκτός μέχρι τής πρώτης πρωινής ώρας με θέμα εν μαν­

τήλι πού έχάθη, και βεβαιώνει ότι οί τραγουδισταί εϊχον όρεξιν νά εξακολουθήσουν ακόμη αύτοσχεδιάζοντες σκωπτικά δίστιχα. Πολλοί ποιηταί είναι γνωστοί, μάλιστα τών ιστορικών ασμάτων, τών αναφερο­

μένων είς τάς διαφόρους επαναστάσεις τής Κρήτης· ό Γιάνναρης είς τήν αυτήν συλλογήν του αναγράφει τα ονόματα ικανών τον αριθμόν ποιητών και ποιητριών, και άλλους γνωρίζομεν άλλοθεν. Συνηθέστατα δέν φανερώνουν ούτοι τό όνομα των είς τό άσμα, ενίοτε δ' όμως τό αναφέρουν είς τό τέλος αύτοΰ. Ούτος ό ποιητής ενός φσματος περί τίνος καπετάνιου τής Πεδιάδος τής Κρήτης, τό όποιον έδημοσίευσεν ό Φωριέλ, λέγει εν τέλει·

— 188 ­

'Εγώ λοιπόν τον έκαμα αυτήν την Ιστορία και παίζω την 'ς τη λύρα μου δια παρηγοριά. Γιατ οποίος ξέρει να μιλη με γνώση και με χάρη κάμνει μια λυπηρή καρδιά παρηγοριά νά πάρη. Γιος τοϋ παπά Γερώνυμου, Σετιανος Μανόλης, Χαρκιώτης ειν' ο ποιητής της ιστορίας δλης.

Εις το γνωμικόν, το όποιον παρεμβάλλει εις τους στίχους τούτους ό ποιητής, είναι φανερά ή μίμησις του Έρωτοκρίτου. Άλλα τίνα σημα­

σίαν έχει τοϋτο; Και ό τυχών Κρής ήδύνατο νά παραλαβή στίχους τοΟ Έρωτοκρίτου ή νά μιμηθή αυτόν, μη θεωρών ξένον προς αυτόν το ποίημα τοϋτο, καθώς ουδέ τ' άλλα όσα προ ολίγου έμνημόνευσα. "Αξιον δ' όμως προσοχής είναι ότι και οί δάνειοι στίχοι των παλαιοτέρων ποιητών και οί στίχοι όσους ποιούν γνωστοί νεώτεροι ποιηταί, γράφοντες είς τήν κοινήν γλώσσαν, εύαρμοστοϋν είς τήν δημώδη ποίησιν και δεν άποτελοΰν δυσάρε­

στον παρατονίαν έν αύτη. Τοϋτο προέρχεται ίσως εκ τής ανωτέρας ποιη­

τικής μορφώσεως τών Κρητών, έν μέρει δε και έκ τής τάσεως των λογιω­

τέρων, όπως μή παρεκκλίνουν τοϋ λαϊκοϋ χαράκτηρος είς τήν γλώσσαν και τα νοήματα. Δια τοϋτο καί ό στίχος αυτών είναι ομαλός και αβίαστος ουδέν έχων το εξεζητημένο ν.

Είς δε τήν ήπειρωτικήν Ελλάδα συνηθέστατα, εις τους παλαιοτέρους μάλιστα χρόνους, ποιηταί τών δημοτικών ασμάτων και τραγουδισταί αυτών εξ επαγγέλματος ήσαν τυφλοί έπαϊται. Άποροι άνθρωποι τοϋ λαοϋ, κατα­

δικασμένοι ύπό σκληράς ανάγκης δια τήν πήρωσιν αυτών νά προσφεύγουν είς τήν φιλανθρωπίαν τών άλλων καί να άποζοΰν έκ τής ελεημοσύνης των, έξέλεγον το επάγγελμα τοϋ πλάνητος άοιδοΰ, όπως δια τοϋ φσματος γίνον­

ται συμπαθέστεροι καί μετριάζουν τήν έκ τών αιτήσεων των ένόχλησιν. Το τραγούδι των πάντοτε συνώδευον με τον μονότονον ήχον τής λύρας ή ένήλλασσον με το παίξιμον τής φλογέρας ή τής τζαμάρας. Οί περισσό­

τεροι έπανελάμβανον γνωστά άσματα, τών οποίων μέγα πλήθος εϊχον αποταμιεύσει είς τήν μνήμην των άλλ' ύπήρχον καί ολίγοι επίλεκτοι, εμφυτον έχοντες ποιητικήν καί μουσικήν δεξιότητα, οϊτινες μετέπλασσον ή διεσκεύαζον προς τάς παρουσιαζομένας άνάγκας τα παραδεδομένα καί έπλούτιζον μέ άσματα τής ιδίας αυτών ελευθέρας εμπνεύσεως τήν δημώδη ποίησιν καί μέ καινοφανείς σκοπούς τον θησαυρόν τών εθνικών μελω­

διών. Ό πρώτος έκδοτης ελληνικών δημοτικών ασμάτων καί βαθυστό­

χαστος μελετητής τοϋ ελληνικού λαοϋ, ό Γάλλος Φωριέλ, αναφέρει τό όνομα ενός τούτων, του Γκαβογιάννη, άπό τα Αμπελάκια τής Θεσσαλίας, ζώντος κατά τα τέλη τοϋ προπαρελθόντος αιώνος. Ό τυφλός αυτός τρα­

γουδιστής εφθασεν είς βαθύ γήρας, ήτο δέ ονομαστός δια τήν εύκολίαν

— 189 —

προς σύνθεσιν αξιόλογων ασμάτων, ίστορικών προπάντων, και δια τον θαυμαστόν πλοϋτον ιστορικών περί τών κλεφτών ειδήσεων, τών οποίων άκμαίαν διετήρει τήν μνήμην. Έτερος Γάλλος, ό μεσαιωνοδίφης Buchon, διατριβών έν 'Αθήναις κατά τα πρώτα ετη της βασιλείας τοϋ "Οθωνος, διηγείται δτι συνήντα εις τάς οδούς γέροντα έπαίτην, ό όποιος τυφλός, ώς ό παλαιός ομότεχνος του "Ομηρος, σας έτραγουδοϋσε καμμιά πενηντα­

ριά τραγούδια αναφερόμενα είς τον καπετάνιον, τοϋ οποίου ήτο ό Ιδιαί­

τερος ραψωδός. 'Αληθώς δε οί καπεταναίοι τών κλεφτών και οί οπλαρχηγοί της επα­

ναστάσεως είχον οί πλείστοι τους ραψωδούς των, οί όποιοι δ' δμως ούτε έπαΐται ήσαν ούτε τυφλοί ανίκανοι να τους παρακολουθούν είς τάς εκστρα­

τείας των. Συνήθως ήσαν έκ τών συμπολεμιστών αυτών. Ό F. Thiersch εις τό σύγγραμμα του «'Απολογία φιλέλληνος» διηγείται πώς κατά το 1832 ήκουσεν είς τήν παρά το Ναύπλιον Πρόνοιαν, όπου έστρατοπέδευον οί Ρουμελιώται τοϋ Κωλέτη, τό τραγούδι της τελευταίας εκστρατείας αύτοΰ. Ένα παλληκάρι με μίαν πάλαιαν λύραν έτραγούδησεν ενώπιον τοϋ Θειρσίου τό καινούριο τραγούδι. Έγίνετο λόγος είς αυτό, λέγει ούτος, δια τα Μέγαρα, τον Ίσθμόν, τήν είσέλασιν εις τό "Αργός, ακόμη και δια τα προ μικροΰ συμβάντα, και καθόσον ένόησα ήτο και τό δνομά μου άναμεμειγμένον εις τό τραγούδι. Ό νέος Όμηρίδης έκά­

θητο είς μίαν πέτραν, και ενώ έπαιζε τήν λύραν, οί άλλοι έστησαν γύρω του χορόν.

'Αλλ' όχι σπανίως συνέβαινεν αντί τών παλληκαριών αυτοί οί καπε­

ταναίοι, δοθείσης περιστάσεως, να συνθέτουν τραγούδια. 'Από μίαν διή­

γησιν τοΰ Κολοκοτρώνη μανθάνομεν πώς ούτος, ότε είς τήν αρχήν τοϋ παρελθόντος αιώνος ήτο κλέφτης 'ς τα βουνά, έκρινε κάποτε έπάναγκες να ενθουσίαση τα παλληκάρια του με τραγούδι, τό όποιον επίτηδες προς τον σκοπόν αυτόν συνέθεσε. Μίαν Κυριακήν τοϋ Πάσχα εύρίσκετο με όγδοήκοντα συντρόφους εις εν βουνόν της Πελοποννήσου. Είχε λάβει εϊδησιν, ότι επρόκειτο να περάσουν άπό έκεΐ πλησίον Τοϋρκοι, άγοντες εκατόν πενήντα χριστιανούς δέσμιους. «Έδιαμοίρασα — διηγείται ό Κολο­

κοτρώνης— τους μισούς συντρόφους εις τό άλλο βουνό, έβαλα τά καραούλια με μεγάλη πρόβλεψη δια να κάμωμε τή Λαμπρή μας ασφαλισμένοι. Έδια­

μοιραστήκαμε λοιπόν και τους είπα : Έ , αδελφοί χριστιανοί, να είμαστε συγκεντρωμένοι, όχι πού μας ονομάζουν οί άρχοντες και τό γουναρικό κλέφτες, να ελευθερώσουμε τους ζωντανούς. "Αν θέλετε να μ' ακούσετε, να κρεμάσωμε τά χαϊμαλιά μας είς τά έλατα* αυτά είναι ή εκκλησία μας, ή Λαμπρή μας, και να άσπασθοΰμε και να ελευθερώσουμε τους αδελφούς μας, πού πάνε να τους φυλακίσουνε δια παντός είς τά δεσμά. Άπάνου πού καθήσαμε να φάμε, είπα πάλε· αν είμαστε αδελφοί, να χύσωμε τό αίμα μας

— 190 —

δια τους αδελφούς μας. Πρώτα τους ώρμήνευσα μιλητά, έπειτα το έκαμα και τραγούδι και τους το έτραγούδησα». 'Απάνω πού έκόψανε τα αρνιά τα ψημένα, ό Θεός τους επήγε τους Τούρκους και τους εκτύπησαν. "Εγινε σφοδρά συμπλοκή· τους Τούρκους τους ύπελόγιζαν ως δύο χιλιάδες, έσκό­

τωσαν όγδοήντα επτά. 'Από τους συντρόφους του Κολοκοτρώνη έσκοτώθη ένας πρώτος εξάδελφος του και έπληγώθη ένας μόνον. Περί του αποτε­

λέσματος τής μάχης ελεγεν ό Κολοκοτρώνης. «Μας βοήθησε ή Παναγία ή Θεοτόκος και ή καθαριότητα μας, δπου επήγαμε να ελευθερώσουμε τους αδελφούς μας».

Το τραγούδι του Κολοκοτρώνη έχει ώς έξης περίπου:

Καλά τρώμε και πίνουμε και λιανοτραγουδάμε, δεν κάνουμε κ' ενα καλό, καλό για την ψυχή μας; —ό κόΰμος φκειάνουν εκκλησίες φκειάνουν και μοναστήρια— να πάμε να φυλάξουμε 'ς τής Τρίχας το γεφύρι, που θα περάϋΎ) ό βόϊβοντας με τους άλυϋωμένους, να κάψουμε τους αλυϋους να βγουν οι Σκλαβωμένοι;

Είναι τούτο παραλλαγή δημοτικού άσματος, αναφερομένου και είς άλλους κλέφτες, το δε παλαιότατον, το άρχικον άσμα, θέμα εϊχεν μάχην εναντίον του Χάρου προς έλευθέρωσιν των ψυχών, τάς οποίας σύρει δέσμιας. Όθεν ή πραγματική έννοια των λόγων του Κολοκοτρώνη, ότι έκαμε τρα­

γούδι τήν παρακέλευσιν περί λυτρώσεως τών δέσμιων χριστιανών, είναι ότι διασκευάσας παλαιόν τραγούδι το προσήρμοσεν εις τήν περίστασιν αυτήν.

"Αλλος καπετάνιος ποιητής είναι ό Μακρυγιάννης, τον όποιον καί ώς συγγραφέα εΰτονον και εύσυνείδητον ιστορικόν μας άπεκάλυψεν ό Βλαχογιάννης δια τής εκδόσεως τών 'Απομνημονευμάτων του. Ό τραχύς ούτος Ρουμελιώτης, λέγει ό Βλαχογιάννης, όχι μόνον έψαλλε θαυμασίως τά δημοτικά άσματα, καλλίφωνος ων, άλλα και αυτοσχεδίαζε. Καί ô ίδιος δε ό Μακρυγιάννης εις τά 'Απομνημονεύματα του διηγείται πώς κατά Σεπτέμβριον του 1826, δτε μετά του Γκούρα έπολιορκοϋντο υπό τών Τούρ­

κων εις τήν Άκρόπολιν, έκάλεσεν είς δεΐπνον τον Γκούραν καί άλλους δύο οπλαρχηγούς είς τήν θέσιν πού ύπερήσπιζεν, εις τον Σερπεντζέν, καί εκεί τους εϊπεν ëv τραγούδι, συντεθειμένον κατά το πλείστον υπ' αύτου. «Τότε — λέγει ό Μακρυγιάννης — έκατσε ό Γκούρας καί οί άλλοι καί φάγα­

μεν ψωμί* τραγουδήσαμεν κ' έγλεντήσαμεν. Με περικάλεσε ό Γκούρας κι ό Παπακώστας να τραγουδήσω· οτ' εϊχαμεν τόσον καιρόν όπου δεν είχαμε τραγουδήσει, τόσον καιρόν οπού μδς έβαλαν οί διοτελεΐς καί γγιχτήκαμεν δια να κάνουν αυτοί τους κακούς τους σκοπούς. Τραγουδούσα καλά. Τότε λέγω ενα τραγούδι*

— 191 —

Ό "Ηλιος έβασίλεψε ("Ελληνα μου, βασίλεψε) και το Φεγγάρι εχάθη κι δ καθαρός Αυγερινός πού πάει κοντά στην Πούλια, τα τέσσερα κουβέντιαζαν και κρυφοκουβεντιάζουν. Γυρίζει δ "Ηλιος και τους λέει, γυρίζει και τους κρένει.

— Εψές δπού βασίλεψα πίσου από μια ραχούλα, άκσα γυναικεία κλάμματα κι ανδρών τα μοιργιολόγια, γι αυτά τα ηρωικά κορμιά 'ς τον κάμπο ξαπλωμένα, και μες 'ς το αίμα το πολύ εΐν' όλα βουτημένα. Για την πατρίδα πήγανε 'ς τον "^.δη τά καημένα.

« Ό μαύρος ό Γκούρας αναστέναξε και μοϋ λέγει· '"Αδελφέ Μακρυ­

γιάννη, σέ καλό να το κάμη ό Θεός· άλλη φορά δέν τραγούδησες τόσο παραπονεμένα. Αυτό το τραγούδι σέ καλό να μας βγή. — Είχα κέφι, του εϊπα, όπου δέν τραγουδήσαμεν τόσον καιρόν". 'Ότι εις τάρδιά πάντοτες γλεντούσαμεν». Μεταξύ τών εγγράφων του Μακρυγιάννη ευρέθησαν δύο δημοτικά άσματα, δια χειρός αύτοϋ γεγραμμένα, και πιθανώτατα υπ' αύτοϋ ποιηθέντα* τό εν εις τήν μάχην της 'Αράχοβας, το έτερον εις τον θάνατον του Καραϊσκάκη, τό άρχόμενον άπό τών στίχων:

Τρεις περδικοϋλες κάθονταν 'ς το κάστρο της 'Αθήνας, είχαν τά νύχια κόκκινα και τ à φτερά βαμμένα, είχαν και τά κεφάλια τους 'ς το αίμα βουτημένα.

Γνωστός ποιητής δημοτικών ασμάτων είναι και ό Θοδωράκης Γρίβας. "Εν ποίημα του, τό όποιον έξ αυτογράφου αύτοϋ έδημοσίευσεν ό Passow, εξιστορεί λυπηρόν έπεισόδιον τών εμφυλίων σπαραγμών, τήν κατά Μάϊον τοΰ 1823 συμπλοκήν του προς Έλληνας οπλαρχηγούς, έν οίς και ό Καραϊ­

σκάκης και ό Μάρκος Μπότσαρης.

Τι εΐν' το κακό πού γίνεται κ' ή ταραχή ή μεγάλη, 'ς τή μέση το Ξηρόμερο, 'ς τήν Κατοχή τή χώρα; Το Θοδωράκη κλείσανε τά πέντε βιλαέτια. ΎΗρθ' δ Μακρής απ το Ζυγό, κι δ Πισιλής ατός του, ήρθεν και άπό τ' "Αγραφα ατός του δ Καραϊσκάκης, ήρθε κι από τή Βόνιτσα ατός του δ Βλαχοτσόγκας, ήρθε κι δ Μάρκος Μπότσαρης με χίλιους πεντακόσιους. Το Θοδωράκη πολεμούν τά πέντε βιλαέτια,

και εξακολουθεί ή άφήγησις της μάχης και της διαφυγής αύτοϋ. Τριάκοντα ετη ύστερον ό Γρίβας, πρεσβύτης πλέον, πειράται να έξε­

γείρη κατά τών Τούρκων τήν Ήπειρον. Μεταξύ τών φερομένων δημοτι­

κών ασμάτων, τών έξιστορούντων επεισόδια της άτυχους εκείνης έπανα­

— 192 —

στάσεως τής 'Ηπείρου και τής Θεσσαλίας, διακρίνομεν ëv τραγούδι είς την μάχη ν του Κουτσελιοϋ (κατά τήν 26 Φεβρουαρίου 1854), ποιηθέν υπό τοΰ Γρίβα.

"Ημουν παιδί κ" εγέρασα αρματολός και κλέφτης, κι δσονς πολέμους έκανα εγώ και τάρματά μου, πθενά δεν αντροπιάστηκα κ' εγώ και τάρματά μου' και τώρα 'ς τα γεράματα, 'ς τον τόπο τοϋ Γιαννίνου, 'ς αυτό το έρμο Κουτσελιό, 'ς μιανοϋ παπα το σπίτι!. . . κι άλλος παπάς με πρόδωσε 'ς τ' Άβδή παοΊα το στόμα. Τη μέρα νύχτα έκανε, νιζάμι κι "Αρβανίτες, τα καραούλια νεπιασε και στιάει τα μπαϊράκια. Και μια γιορτή ξημέρωνε, 'ήταν και τ" δνομά μου. "Αη Θόδωρος μ εξύπνησε, και μ' άνοιξε την πόρτα. Γλέπω τους Τούρκους όμπροστά, νιζάμι κι 'Αρβανίτες κτλ.

Δια να έπανέλθωμεν εις τους χρόνους της επαναστάσεως, ό Μεσο­

λογγίτης Στασινος Μικρούλης, τοΰ οποίου ό αδελφός έφονεύθη είς τήν πρώτην πολιορκίαν του Μεσολογγίου, συνέθεσε περί της πολιορκίας ταύτης μακρόν ποίημα έκ στίχων ύπερεκατόν ό λαός, μικρόν διασκευάσας αυτό, ολίγους μόνον στίχους διετή ρήσε, και είναι διδακτική ή σύγκρισις τοϋ πρωτοτύπου φσματος, δημοσιευθέντος έκ χειρογράφου, και των άπό στό­

ματος τοϋ λαοϋ συλλεχθεισών παραλλαγών αύτοϋ, διότι έκ της συγκρί­

σεως ταύτης καταφαίνεται κατά πόσον και ή αρνητική συμμετοχή τοϋ λαοϋ είς τήν ποίησιν, ή συνισταμένη είς τήν άφαίρεσιν, συντελεί είς βελτίωσιν τών δημοτικών ασμάτων. Σας άναγινώσκω τους πρώτους στίχους τοϋ άσμα­

τος τοϋ Μικρούλη:

Νά 'μουν πουλί να πέταγα να πήγαινα τοϋ ψήλου, ν αγνάντευα τή Ρούμελη, το μαΰρο Μεσολόγγι, πού πολεμεϊ με τήν Τουρκιά, με τέσσερους πασάδες, κ3 οι πρώτοι της 'Αρβανιτιάς με δώδεκα χιλιάδες, πού ΰτένουν τόπια της στεριάς, καράβια τοϋ πελάγου. Πέφτουν οι μπάλες σα βροχή, οι μπόμπες σα χαλάζι, κι αυτά τα λιανοτούφεκα σαν άμμος της Θαλάσσης.

Τοΰ λόγου δντος περί γνωστών ποιητών ελληνικών δημοτικών ασμά­

των, δεν πρέπει νά σας φανή άτοπος ή μνεία Άλβανοϋ, και δή τοΰ τριτο­

τόκου υίοΰ τοΰ βεζύρου τών 'Ιωαννίνων Ά λ ή , τοΰ Σαλίχ πάσα. Οί οπωσδή­

ποτε ανεπτυγμένοι τών 'Αλβανών τήν έλληνικήν έθεώρουν όργανον καταλ­

ληλότερον και τελειότερον άπό τήν μητρικήν των γλώσσαν. Υπάρχουν δημοτικά ςίσματα ελληνικά, είς 'Αλβανούς αναφερόμενα και εις χρήσιν

— 193 —

αυτών προωρισμένα ώς ουδαμώς ενδιαφέροντα τους "Ελληνας. ΕΙς ελλη­

νικούς στίχους έποίησεν ό Τουρκαλβανος Χατζή Σεκρέτ τήν Άληπασιάδα του, έν τη οποία εξυμνεί τους άθλους του Ά λ ή πασά, αντάξιος αυτός Όμηρος τοιούτου Άχιλλέως. Το άσμα του Σαλίχ πάσα εξιστορεί έπεισόδιον των τελευταίων ήμερων του πατρός του Ά λ ή , ευθύς ώς έγνώσθη ή δια του σουλ­

τανικού φιρμανίου άποκήρυξις αυτού. Ό Σουλτάνος λέγει έκήρυξε τον πόλεμον κατά τοΰ Ά λ ή :

Σονλτάν Μαχμούτης πρόσταξε βεφέρι τον Βεζνρη, κράζει τους βεζνράδες τον, τους έκαμε χαζίρι.

Ό δέ Άλής έκάλεσε τους πρεσβυτέρους υιούς του εις μυστικήν σύσκεψιν περί τοΰ πρακτέου, και εκθέτει το άσμα τους διαμειφθέντας λόγους κατ' αυτήν. Είναι γραμμένον εις πολιτικούς στίχους ομοιοκατάληκτους· ή ρίμα είναι το πρώτον βήμα, το όποιον κάμνει ή λαϊκή ποίησις, στοχαζο­

μένη ότι δι' αυτής και μόνης θα κατορθώση ν' άνέλθη υψηλότερα* άλλ' αί προς ύπερνίκησιν των δυσχερειών καταφανείς επίπονοι προσπάθειαι στιχουργών άτέχνων καθιστούν πλαδαρον και άτονον τον στίχον και εξα­

φανίζουν τήν κυρίαν άρετήν αυτού, τήν απλότητα. Και το άσμα τοΰ Σαλίχ πασά είναι έστερημένον πάσης αξίας έξεταζόμενον ώς ποιητικον έργον ενδιαφέρον παρουσιάζει μόνον ώς πηγή ιστορική, διότι ό υιός τοΰ 'Αλή, άν και δέν μετέσχε τοΰ οικογενειακού συμβουλίου δια το νεαρόν τής ηλι­

κίας του, ήτο εις θέσιν να γινώσκη κάλλιστα τάς επικρατούσας σκέψεις εις τήν οίκογένειάν του. Άλλ ' είναι και πηγή αξιόπιστος; ή μή τυχόν συνετάχθη το άσμα προς έξυπηρέτησιν πολιτικού σκοπού και προς τούτο υποβάλλει είς τον Άλήν συλλογισμούς αλλότριους προς τάς αληθείς προθέσεις και τήν προτέραν πολιτείαν τοΰ τυράννου τής 'Ηπείρου; Τήν άμφιβολίαν γεννούν οί περί τών Ελλήνων λόγοι τοΰ Ά λ ή . Ό Μουχτάρ και ό Βελής, κατά το άσμα, ενθαρρύνουν τον βαρυθυμοΰντα πατέρα των και τοΰ προσφέρουν τάμύθητα πλούτη των, βέβαιοι ότι θα τον σώσουν ταύτα. Άλλ ' ό Άλής ούτε είς τα χρήματα ούτε είς τον έξ Αλβανών άποτε­

λούμενον στρατόν του £χει έμπιστοσύνην. Όλας τάς ελπίδας αυτού έξαρτφ άπο τήν βοήθειαν τών Ελλήνων,

Αντοι ειν' ανδρείοι, τολμηροί, πιστοί καΐ ρωμαλέοι.

Ά ν ενωθούν θα είναι ακατανίκητοι. Κρίνει άναγκαίαν τήν συν­

διαλλαγήν και τήν παροχήν ελευθεριών είς αυτούς, οίας απέκτησαν οί Γάλλοι:

Γιατί το γένος τών Γραικών είναι καθώς τών Γάλλων, κι δποιος θαρρενει νποταγήν, λάθος έχει μεγάλον,

— 194 —

και μετανοών αναφέρει το παράδειγμα «των φοβερών Σουλιωτών», τους οποίους ματαίως δια παντοίων τρόπων έζήτησε να καθυποτάξη.

'Αλλ' οιαδήποτε και αν είναι ή αξία του άσματος, ό ποιητής κινεί τήν συμπάθειαν ημών. Εύμοιρήσας ελληνικής παιδεύσεως, πράος τον χαρακτήρα και προσηνέστατος, παντελώς διαφέρων του πατρός και τών αδελφών, υπέστη τήν οίκτράν τύχην τής μυσαρός οικογενείας του. Άπα­

χθείς μετά τον φόνον του πατρός του εις Κιουτάχειαν τής Προύσης, το άρχαΐον Κοτύαιον, ως φιρμανλής και αυτός έθανατώθη, μόλις υπερβάς τήν έφηβικήν ήλικίαν.

* *

Ή ώρα δεν μας επιτρέπει να ένδιατρίψωμεν εις τήν μελέτη ν τών δη­

μοτικών ασμάτων, όσα ενέπνευσαν αί μετά τήν μεγάλην έπανάστασιν εξεγέρσεις του έθνους, αν και πολλών εξ αυτών έγιναν γνωστοί οί ποιη­

ταί, μάλιστα έκ τών αναφερομένων εις τάς επαναστάσεις τής Κρήτης. Θ' άρκεσθώμεν εις ταχείαν έπισκόπησιν τών κατά τήν τελευταίαν μεγάλην μεταβολήν, ότε εϊδομεν άρχομένην και εν μέρει συντελεσθεΐσαν τήν πλή­

ρωσιν τών εθνικών ονείρων. Τα γεγονότα του συμμαχικού κατά τών Τούρκων και του κατά τών Βουλγάρων πολέμου παρήγαγον πλούσια ν τής δημοτικής ποιήσεως βλάστησιν, τής οποίας ικανά τον αριθμόν δείγματα συνήχθησαν και έδημοσιεύθησαν εις τήν Λαογραφίαν. Και έδώ μέν οί χωρικοί τοϋ Μουζακιοϋ τής Καρδίτσης τραγουδούν τήν γοργήν νικηφόρον προέλα­

σιν εις Θεσσαλονίκην, εις άσμα άρχόμενον δια τής έξης στίχων:

"Ενας μεγάλος βασιλιάς, ωσάν αϊτός διαβαίνει, δσον να βγουν να τονν ίδοϋν, 'ς τη Σαλοννίκη μπαίνει.

Πέραν δε εις τήν Βιθυνίαν ό νέος Νίκος Στεργιόπουλος άπό τό Άρμοτλοϋ συνθέτει και μελοποιεί άσμα τραγουδούμενον άπό τους συγχωρίους του, εις τό όποιον τήν είσβολήν εις τό βουλγαρικόν έδαφος χαιρετίζει ώς προ­

οιωνίζουσαν τήν έλευθερίαν τών αλυτρώτων:

Σαν είδανε οί Βούλγαροι εις το βουνό επάνω, τον μέγαν Κωνσταντίνο μας λεβέντη καπετάνο—

(Ξύπνα, καημένε μου ραγιά, ξύπνα νά Ίδης ελευθέρια!)

'Εξαιρετικώς γενναία είναι ή συμβολή τών νεανίδων εις τήν πατριωτι­

κήν ποίησιν. Αί παρθένοι τοϋ Καστελλορίζου, μετά τήν άνύψωσιν εν τή νήσω των τής ελληνικής σημαίας, δι' αυτοσχεδίων διστίχων τής σαντα­

κλίδας, δηλ. τής κούνιας, εξυμνούν τήν σημαίαν, τον βασιλέα, τήν βασί­

— 195 —

λισσαν, καί εκθειάζουν τον Βενιζέλον και άλλους πολιτικούς και στρα­

τιωτικούς του βασιλείου. Ή νεανις Μυγδαληνή Γκίζα, από τήν Μπρού­

φλιανη της Φθιώτιδος, συνθέτει άσματα του πολέμου, τα όποια προσαρ­

μόζει εις γνωστάς παλαιάς μελωδίας. Κοράσια της Κυνουρίας τραγουδούν και χορεύουν εις συρτον χορον επίκαιρα εύθυμα τραγούδια, εις τα όποια πειράζουν τους έξ 'Αμερικής έλθόντας συντοπίτας των έπιστράτους. "Αλλη αγράμματος κόρη άπό εν χωρίον της Κυνουρίας αποκοιμίζει το μικρό αδελφάκι της με ίδιόμελα νανουρίσματα, τα όποια ταχέως γίνονται δημο­

τικά τραγούδια, διότι θέμα έχουν γεγονότα του πολέμου, οίον το περί της αλώσεως τών 'Ιωαννίνων, το άρχόμενον ούτω:

Τα πήραμε τα Γιάννινα, μάτια πολλά το λένε, (όπου γελοϋν και κλαίνε).

Το λεν πουλιά τον Γρεβενοϋ κι αηδόνια τον Μετΰόβον, το λεν οι χτύποι κ' οι βροντές, το λένε κ οι καμπάνες, το λένε κ' οι χαρούμενες και μανροφόρες μάννες.

'Αλλ' έκεΐ όπου προπάντων όρμητικόν έκχύνεται τό πάθος τών γυ­

ναικών καί άπροσποίητον έκφαίνεται τό φρόνημα των, είναι οί θρήνοι εις τους θανόντας κατά τον πόλεμον. Είς τα μοιρολόγια εύρίσκομεν ειλι­

κρινή εκφρασιν τών κατεχόντων τάς πενθούσας συναισθημάτων καί δια­

βλέπομεν τήν σύγκρουσιν τής στοργής προς τους προσφιλείς νεκρούς καί τής συνειδήσεως του καθήκοντος προς τήν πατρίδα, καί τήν κατίσχυσιν του καθήκοντος. Ευάριθμα αυτοσχέδια μοιρολόγια τής Μάνης, τυχαίως περισυλλεγέντα, κατοπτρίζουν τήν εύγένειαν τής ψυχής τών αφελών καί αμόρφωτων θρηνωδών. Εις τό μοιρολόγιον κατά τό εν Άρεοπόλει μνη­

μόσυνον του βασιλέω; Γεωργίου ή θρηνωδός Μαριγώ Λεοντακιανάκου φαντάζεται τον δολοφονηθέντα βασιλέα ήγούμενον εν "Αδη τών πεσόν­

των έν τω πολέμω Ελλήνων ό στρατός του αποτελείται από τα παιδιά «Κείνα πού σκοτωθήκανε, Μέσ 'ς τής 'Ηπείρου τα βουνά, 'Σ τή θάλασσα καί 'ς τή στεριά, Για τήν πατρίδα τή γλυκεία». Καί παρακαλεί τον βασιλέα να έκλέξη τιμητικήν φρουράν του τους νεκρούς του ογδόου συντάγματος, το όποιον έσυγκροτεϊτο άπό Μανιάτας. Ή μήτηρ του Γιάννη 'Αρβανίτη, άπό εν χωρίον του Γυθείου, θρηνούσα αυτόν φονευθέντα εις τό Μπιζάνι, συμβουλεύει τήν νύμφην της να έξακολουθή φορούσα τό μπογααί, τήν έρυθράν δηλ. ταινίαν, τήν οποίαν αφαιρούν άπό τήν ένδυμασίαν των αί χήραν δεν έχει λόγον να πενθή, ώς αί άλλαι χήραι, διότι ό άνδρας της «σκο­

τώθηκε 'ς τον πόλεμο, Διάη με δόξα, με τιμή» καί συμβουλεύει προσέτι να φυλάξη δια τό άνήλικον τέκνον της τό όπλον του πατέρα του* μετ' ολίγα χρόνια θ' άξιωθή να τό μεταχειρίζεται­ «Καί θά 'ρθη κι άλλη εποχή, Καί θα γίνη αφορμή, Καί πόλεμος θέ να γενή, Κι ό Γιώργης (ό εγγονός της δηλ.)

— 196 —

θα πιστρατευθή, Καί θέ να πάη εκεί κοντά, 'Σ τον τάφο τοΟ πατέρα του, Θα σκούξη, άπ' αγρία τη φωνή. Ό τόπος ν' άνακουνισθή, Κι' ό Γιάννης μας να βδικιωθή». Ό Γιάννης ό νεκρός του Μπιζανιοϋ δεν θα μείνη άνεκδί­

κητος, κατά τα μανιάτικα έθιμα. Ό ενηλικιωθείς υίός του θα πάρη πίσω το αίμα του, πολέμων κατά των εχθρών της πατρίδος. — Ή Δημοσθέναινα Κουβαρίνα, άπό το μικρόν χωρίον Κοκκάλα της Μάνης, εις το μοιρο­

λόγι δια τον υίόν της, του οποίου τα οστά άνεκόμισεν ό σύζυγος της έκ τοΟ Σαρανταπόρου δια να τα θάψη εις το χωρίον του, κατέληγε δια τών έξης: «Κ' έγώ το λέω άπό καρδιά, Σΰρε, παιδί μου, 'ς το καλό, Καί 'ς το δεξιό παράδεισο, Με το χαϊμό πού χάθηκες, Για πίστι καί χριστιανισμό. Καί άλλη μάννα μην καη, Άπό τις σφαίρες τών έχτρων, Καί τών βαρβα­

ρικών λαών». Καί τους ερχόμενους έκ της εκκλησίας μετά το μνημόσυνον εις την οίκίαν της, ύπεδέχετο γαλήνιος καί ιλαρά την όψιν, έλεγε δέ «πανη­

γύρι κάνω». Διότι έορτήν καί πανήγυριν έθεώρει την μνήμην του ένδοξου θανάτου του τέκνου της.

Ή Δημοσθέναινα Κουβαρίνα είναι αύτη εκείνη, ήτις ολίγους μήνας πρότερον εις γειτονικόν χωρίον παρά το Ταίναρον ηύτοσχεδίασε θαυ­

μάσιον μοιρολόγι εις τον θάνατον του έν Ήπείρω πεσόντος στρατιώτου Δημητρίου Λιβανά. Καί εις αυτήν απήντησε δι άλλου, επίσης έξοχου, αύτοσχεδιάσματος ή μάμμη του νεκρού. Τα μοιρολόγια ταύτα είναι γνωστά, διότι πολλά περί αυτών εγράφησαν καί μεταφράσεις αυτών είς ξένας γλώσσας έδημοσιεύθησαν, καί άπό του βήματος τούτου πρό τίνος χρόνου άνέγνω­

σεν αποσπάσματα αυτών ό συνάδελφος μου κ. Λάμπρος. Δια τούτο δεν θα εΐπω άλλο περί τούτων, άλλα μόνον θα σας παρακαλέσω να μοί έπιτρέ­

ψητε να σας επαναλάβω παρατηρήσεις τινάς περί της έκ τούτων έντυπώ­

σεως, τάς οποίας εγραφον δημοσιεύων τα μοιρολόγια εκείνα έν τή Λαο­

γραφία. «'Εκείνο, ελεγον, όπερ έμποιεΐ αϊσθησιν καί κινεί τον θαυμασμόν είναι ότι αί δύο γυναίκες ούδένα λόγον κάμνουν είς τους θρήνους περί τών οικείων νεκρών, άλλ' έχουν προσηλωμένην τήν διάνοιαν είς τον έθνι­

κόν αγώνα καί συζητούν περί συναφών προς τούτον γενικωτέρων ζητη­

μάτων. Ή πρώτη μόνον αναφέρει έν παρόδω τον έν τω πολέμω θάνατον του υίοΰ της, μακαρίζουσα αυτόν ότι έθυσίασεν υπέρ της ελευθερίας τον βίον καί παρατηρεί είς τον πατέρα τού θρηνουμένου ότι είναι άπρεπες να θρηνώσι τα τέκνα των. Το γενναΐον φρόνημα, το όποιον διαλάμπει εις τους λόγους τών χωρικών γυναικών, καί το όποιον λαμπρότερον ανα­

δεικνύει ή άτεχνος καί άδεξία εκφρασις, κατ' ουδέν φαίνεται ύπολειπό­

μενον της θρυλουμένης φιλοπατρίας τών αρχαίων Λακαινών». Ταύτα είναι ολίγα δείγματα τής δημοτικής ποιήσεως, της προελθού­

σης άπό τα τελευταία μεγάλα γεγονότα. Τήν εκτασιν τής βλαστήσεως αυτής δέν δυνάμεθα ακόμη να προσδιορίσωμεν, άφοΰ μόλις ήρχισε το

— 197 ­

ëpyov της περισυλλογής· άλλ' δμως δεδομένου οντος ότι ομοιόμορφος είναι ή δημοτική ποίησις έκαστης περιόδου, είμεθα εις θέσιν άπό του νΰν να έκτιμήσωμεν τήν άξίαν και να έκφέρωμεν κρίσεις περί του συνόλου αυτής. Εις έκάστην περίοδον τής ιστορίας του έθνους θ' ανέμενε τις, όσον δεινότεραι κρίσεις συνταράσσουν τον έθνικόν βίον, όσον ενδοξότερα γε­

γονότα ανυψώνουν το φρόνημα του λαοϋ, τοσοϋτον έντονωτέρα νάέκδη­

λώνεται και ή άπήχησις αυτών εις τήν έθνικήν ψυχήν. Άλλα τοιούτο τι δεν παρατηρείται. Εις τήν περίοδον τών μεγάλων δοκιμασιών συμπίπτει ακμή τής δημοτικής ποιήσεως, ήτις παρήγαγε τα κλέφτικα άσματα και τα ιστορικά τής επαναστάσεως. Και εύλογος θα έφαίνετο ή προσδοκία ότι ή δημοτική ποίησις θα έξικνεΐτο εις τό ΰψιστον σημεΐον αυτής εις τήν περίοδον, καθ' ην τοσαϋτα ευφρόσυνα γεγονότα έπήλθον, άνευ σπαραγμών εσωτερικών, άνευ τών σποραδικών κηλίδων, αϊτινες κατεσπίλωσαν τήν μεγάλην έπανάστασιν ημών. Όσοι τοιαύτην προσδοκίαν ετρεφον, τήν εϊδον διαψευδομένην υπό τών πραγμάτων. Άλλ ' επιτρέπεται να άποδώ­

σωμεν τοΰτο εις έξασθένησιν τής δημιουργικής δυνάμεως τοϋ λαοϋ και εις άπάμβλυνσιν τοϋ καλαισθητικού συναισθήματος αύτοϋ; Τό έπ' έμοί όχι μόνον δεν παραδέχομαι τοϋτο, άλλα και πιστεύω ότι εις αντίθετα πορί­

σματα άγει ημάς ή μελέτη τής ιστορίας τής δημοτικής ποιήσεως και καθόλου τής νεοελληνικής φιλολογίας· ότι εκείνο, τό όποιον ύπολαμβάνεται τε­

κμήριον καταπτώσεως, μαρτυρεί μάλλον πρόοδον, είναι σημεΐον μεταβά­

σεως εις άνώτερον πνευματικόν έπίπεδον. Ή προς τα πρόσω πορεία δεν ακολουθεί κανονικήν ευθείαν γραμμήν. Ό βαδίζων συναντά πολλάκις εμπόδια τής όδοϋ, τα όποια χρειάζεται να παράκαμψη· ή δε κίνησις αύτοϋ" φαίνεται ως όπισθοδρόμησις, ενώ τουναντίον ούτω προχωρεί άσφα­

λέστερον. *

* * Καταπαύων τον λόγον νομίζω άναγκαΐον να προσθέσω ολίγας λέξεις

προς βεβαίωσιν ή τουλάχιστον προς διασάφησιν τής πεποιθήσεώς μου ταύτης.

Περί τό τέλος τής περιόδου τής ακμής τών δημοτικών ασμάτων ήρχι­

σεν ή ανατολή νέας περιόδου πνευματικής αναγεννήσεως τοϋ έθνους, όσημέραι προϊούσης, αφότου άπεδόθη ή ελευθερία εις μέρος τοϋ έθνους και απετέλεσε τοϋτο κράτος ώργανωμένον. Άλλ ' ή πνευματική άνάπτυ­

ξις δεν ήτο τοιαύτη, ώστε να κατασταθή φανερά ή μεταβολή και να δειχθή ή συντελούμενη πρόοδος. "Εκτοτε επέρχεται παρακμή τής δημοτικής ποιήσεως. Τήν θέσιν παλαιών δημοτικών ασμάτων καταλαμβάνουν τ' άσματα ποιητών μετρίων, έλλιποΰς αισθητικής μορφώσεως, διατελούντων δε υπό τήν έπήρειαν όρων αλλότριων τής τέχνης και επιβλαβών είς αυτήν, άλλα

13

— 198 —

πληρούντων τάς άνάγκας μεγίστου μέρους του λάου. Τα δημοτικά φσματα αντικαθίστανται κατά μικρόν άπο τα άνακρεόντεια του Χριστοπούλου, από τα πολεμικά θούρια και τα πατριωτικά άσματα, βραδύτερον άπο τα εις ξενικούς ήχους προσηρμοσμένα άσματα του Ραγκαβή και του Σκυλί­

τση. Καλλίφωνοι τραγουδισταί και κιθαρωδοί, άλλα ποιηταί μετριώτατοι, αγωνίζονται έναμίλλως προς τούτους, και δημοτικώτατον έπί πολλάς δεκα­

ετηρίδας έγινε το άσμα του Κωνστ. Θαλλείδου, του οποίου παροιμιώδης κατέστη ό στίχος

Εις το ρεϋμα τής ζωής μου διατί ν* <f απαντήσω;

Το φσμα, όπου ό ποιητής φαίνεται ύπολαμβάνων ότι προσδίδεται εξαιρε­

τική δύναμις εις τήν εκφρασιν δυσέρωτος πάθους δια τής έπισωρεύσεως πυκνών ζοφερών χρωμάτων, δια καταιγίδος στόνων και δακρύων, ώς δει­

κνύει αυτή ή πρώτη στροφή του*

Εις φρικώδεις μαύρας νύκτας 'ς τήν σιγήν τής υφηλίου, αντίκρυ κοιμητηρίου, νέος εμπαθής θρηνεί.

*Η φωνή του ομοιάζει ήχον μουαικής πένθιμου και 6 κόραξ τής ερήμου τους κλαυθμούς του αντηχεί.

Αί Άνθολογίαι, ώς επιγράφονται τα δια τους πολλούς εκδιδόμενα βιβλιάρια, τα εξυπηρετούντα τον πρακτικόν σκοπόν τής επικουρίας τής μνήμης τών τραγουδιστών, περιλαμβάνοντα τα συνήθως ψαλλόμενα υπ* αυτών άσματα, αί Άνθολογίαι είναι πιστόν κάτοπτρον τής ποιητικής ανατροφής τοΰ κοινού. Εις τάς παλαιοτέρας εκδόσεις υπερτερεί τό πλή­

θος δημοτικών ασμάτων ευρίσκονται δέ και φσματα πατριωτικά, οίον το εξής :

Ζεϋ θεών τε και ανδρών, όμοϋ πάντων βασιλεϋ, ω συ Μουσών, Χαρίτων, 'Αθηνάς, 'Απόλλωνος γονεϋ, άθλων κόσμου ύψίζυγε σταθμεϋ και διανομεϋ,

το όποιον ήδη άπο τοϋ έτους 1836 διεκωμφδησεν ό συγγραφεύς τής Βαβυ­

λωνίας Βυζάντιος· ή ερωτικά ώς αυτό:

Εις τοιαύτην ϋλη, πρέπει και κονδύλι,

νους ομηρικός, να τα περιγράψη και να τα σύνταξη

περιστατικώς.

— 199 —

"Επειτα αρχίζει ή παρεμβολή ασμάτων του Σολωμού, του 'Ιουλίου Τυπάλ­

δου, του Βαλαωρίτου και κατόπιν πληθύνονται τα τραγούδια τών νεαρό­

τερων ποιητών. Εννοείται ότι εκείνα μόνον τα άσματα διαδίδονται εις τον λαόν και περιλαμβάνονται επομένως εις τάς 'Ανθολογίας, τών οποίων είναι γνωστόν τό μέλος· τα μη τονισμένα δέν φθάνουν μέχρι του πολλοΟ πλήθους.

Ούτως ή δημοτική ποίησις αναμειγνύεται και συγχωνεύεται μετά τής τεχνικής και αποτελεί μετ' αυτής σύνολον, άλλα σύνολον άνομοιομερές και άνομοιόμορφον. Είναι αϋτη ή μεταβατική κατάστασις, εξ ής προϊού­

σης τής καθολικής μορφώσεως θα πρόκυψη ή ένότης και ή αρμονία. "Οταν δε οί άνθρωποι του λαοϋ αναπτυσσόμενοι γίνουν ικανοί να υψωθούν μέχρι τών αληθών ποιητών, όταν θα υφίστανται άμεσον τήν έπίδρασιν αυτών, ώς και ούτοι έν μέρει άναγκαίως υφίστανται έπίδρασίν τίνα του λαοΰ, τότε δέν θα ύπάρχη διάκρισις τής δημοτικής και τής άλλης ποιήσεως. Ή δημοτική δέν είναι είδος ποιήσεως ιδιαίτερον, άλλα σταθμός, καθ' ον δέν έκφαίνεται ή προσωπικότης του ποιητοΰ. 'Επικρατεί δέ ή προσωπι­

κότης, καθ' όσον προάγεται ό πολιτισμός, και ό ποιητής απολαμβάνει καθόλου μείζονα έλευθερίαν παρά ό εις κατωτέραν πνευματικήν βαθμίδα ευρισκόμενος. Και εμφαίνεται ή προσωπικότης εν τη αυτοτέλεια, τήν οποίαν κατά λόγον τής ποιητικής ευφυΐας αύτοϋ αναπτύσσει ό ποιητής, αίρόμενος υπέρ τήν έπ' αύτοϋ έπίδρασιν τής συγχρόνου μορφώσεως.

Ή ιστορία τής γραμματολογίας πάντων τών ευρωπαϊκών λαών μας διδάσκει, ότι ή δημοτική ποίησις ήκμαζεν, έφ' όσον πάσαι αί τάξεις παρο­

μοίαν εϊχον άνάπτυξιν. Παρήκμασε δέ και σχεδόν έξηφανίσθη αναλόγως τής επιδόσεως τών γραμμάτων έν έκάστω εθνει. Περίτρανον άπόδειξιν παρέχει ό αρχαίος ελληνικός κόσμος, ό μή διατηρήσας τής δημώδους ποιήσεως αύτοϋ ει μή όλίγιστα και παντελώς ασήμαντα λείψανα. "Οθεν άς έλπίσωμεν ότι και ή παρακμή τής ιδικής μας δημοτικής ποιήσεως δέν είναι τεκμήριον πνευματικής καταπτώσεως, άλλα μάλλον εύοίωνον προ­

μήνυμα λαμπροτέρας άνθήσεως τής ελληνικής ποιήσεως.

Σ. ΤΣΙΤΣΩΝΗ Φιλολόγου

Ο ((ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΙΩΡΓΗΣ ΖΕΡΒΗΣ (GEORGE JARVIS) ­ Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ» ΕΙΣ ΤΗΝ Δ. ΣΤΕΡΕΑΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ό Γεώργιος Ζέρβης (George Jarvis), υιός 'Αμερικάνου διπλωμάτου υπηρετούντος εις Γερμανίαν, ύπήρξεν ό αντιπροσωπευτικότερος, ίσως, τύπος φιλέλληνος. Εις τήν Ελλάδα κατήλθε κατά το δεύτερον έτος της Επαναστάσεως μετά του "Αγγλου φιλέλληνος Φρ. "Αστιγγος (F. Hastings)1.

Οί δύο φιλέλληνες άπεβιβάσθησαν εις τήν Ύδραν τήν 3ην 'Απριλίου 1822 και ό Jarvis επαρουσιάσθη εις τον πλοίαρχον Μανώλη Τομπάζην, ό όποιος τον εδέχθη ευμενέστατα 2. Ό νεαρός φιλέλλην κατετάγη αμέσως εις το έπαναστατικόν ναυτικόν τών 'Υδραίων και συνεπολέμησε παρά το πλευρον τών γενναίων νησιωτών μέχρι τών αρχών του 1824.

'Από τών αρχών του 1824 αρχίζει νέα περίοδος δράσεως δια τον Jarvis, ό όποιος εΐχεν ήδη εξελληνίσει το ονομά του εις Γεώργιον Ζέρβην και με το όνομα αυτό ήτο γνωστός μεταξύ τών Ελλήνων συμπολεμιστών του, ώς «Καπετάν Γιώργης Ζέρβης». Τώρα ό Ζέρβης εγκαταλείπει τους κατά θάλασσαν αγώνας του και τήν 26ην Φεβρουαρίου 1824 φθάνει εις το Μεσο­

λόγγι 3, δπου γνωρίζεται, κατόπιν συστάσεως τοϋ 'Αλεξάνδρου Μαυροκορ­

δάτου 4, με τον λόρδον Βύρωνα5. Ό Βύρων έξετίμησε τάς άρετάς τοϋ νεαρού 'Αμερικάνου, τήν άδολην άγάπην του δια τήν Ελλάδα και τον ενθερμον ζήλον του, δπως άγωνισθή παρά το πλευρόν τών Ελλήνων και τον διώ­

1. Περί τοϋ Hastings (Άστιγγος) ΐδε σχετικήν μελέτην τοϋ Κ. Ράδου, Φρανκ "Αμπνεϋ Άστιγξ, 'Αθήναι 1917.

2. G. G. A m a k i s , George Jarvis. His journal and Related Documents, Thes­saloniki 1965, σ. 27.

3. A r n a k i s, 6νθ' άνωτ., σ. 188. 4. Κατά τήν έποχήν ταύτην ό Μαυροκορδάτος εύρίσκετο εις το Μεσολόγγι, δπου

διέτριβεν από τοϋ 1822, αποσταλείς έκεΐ ώς «Γενικός Διευθυντής τής δυτικής χέρσου Ελλάδος», δια τοϋ υπ' αριθ. 1399 Θεσπίσματος τοϋ Βουλευτικοϋ Σώματος (Ί. Β ι σ β ί ζ η, Ή Πολιτική Δικαιοσύνη κατά τήν Έλληνικήν Έπανάστασιν, "Αθήναι 1941, σ. 46).

5. Περί τής έν γένει δράσεως τοϋ Βύρωνος βλέπε J. Ρ a r i s ο t, Relation de l'expédition de lord Byron en Grèce, Paris 1825.

— 201 —

ρισεν ύπασπιστήν του. Συγχρόνως ό Βύρων άνέθεσεν εις τον Ζέρβην την άρχηγίαν του πυροβολικού της Ταξιαρχίας, τήν οποίαν ό μεγάλος "Αγγλος φιλέλλην εϊχεν οργανώσει. Έπί πλέον ό Ζέρβης συνειργάσθη, κατ' έντολήν του Βύρωνος, μετά τοΰ φιλέλληνος Ίταλοϋ μηχανικού Μιχαήλ Πέτρου Κοκκίνι (Michele Pietro Cocchini) προς όχύρωσιν τοΰ Μεσολογγίου και τοϋ 'Ανατολικού (Αιτωλικού). Τον δέ Άπρίλιον τοΰ ΐδίου έτους ό Ζέρβης εϊχε τήν εύκαιρίαν να γνωρισθη με τον 'Οδυσσέα Άνδροΰτσον και τον Ίωάννην Γκούραν εις τοπικήν σύσκεψιν, ήτις έλαβε χώραν εις τα Σάλωνα ("Αμφισσαν).

Ώ ς προανεφέρθη ό Ζέρβης είχε γνωρισθη με επιφανείς Έλληνας προκρίτους και οπλαρχηγούς, τήν μεγαλυτέραν όμως έκτίμησιν ετρεφεν ούτος προς το πρόσωπον τοΰ 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, μετά τοΰ οποίου εύρίσκετο εις τακτικήν άλληλογραφίαν. Έκ της αλληλογραφίας δέ ταύτης εμφαίνεται, ότι ό νεαρός 'Αμερικανός έλάμβανεν έντολάς έκ μέρους τοΰ Μαυροκορδάτου, ότι ήτο απολύτως άφωσιωμένος εις αυτόν και ότι ήδη από τοΰ 'Ιουνίου 1824 εϊχεν έπιφορτισθή ύπό τοΰ Μαυροκορδάτου, δπως διεξάγη τήν μισθοδοσίαν τών ανδρών της ύπό τοΰ λόρδου Βύρωνος όργανωθείσης ταξιαρχίας.

Κατά τάς αρχάς Αυγούστου 1824 ό Ζέρβης μεταβαίνει είς Κεράσοβαν \ εκείθεν δέ δι' επιστολών του προς τον Μαυροκορδατον άνεφέρετο εις τάς διαφόρους άνάγκας τών ανδρών του. 'Από τήν Κεράσοβαν, κατόπιν εντο­

λής τοΰ Μαυροκορδάτου, έβάδισεν εναντίον τοΰ στρατοπέδου τών Τούρ­

κων εϊς Καρβασαρά, έστρατοπέδευσε δέ είς άπόστασιν δύο ωρών άπό τοΰ φρουρίου τοΰ Καρβασαρδ και προέβη είς άναγνώρισίν του 2.

Έκ Καρβασαρα ό νεαρός φιλέλλην απέστειλε τήν 7ην 'Οκτωβρίου άναφοράν προς τον Μαυροκορδατον, εκθέτων δια ταύτης τάς άνάγκας τών στρατιωτών του και ζητών εφόδια. Επειδή όμως τό σώμα, τοΰ όποιου ήγείτο ό Ζέρβης ήτο λίαν όλιγάριθμον (ήρίθμει μόνον πεντήκοντα άνδρας), εδόθη εις αυτόν εντολή, όπως τεθή ό ίδιος μετά τών στρατιωτών του ύπό τάς δια­

ταγάς τοΰ Καπετάν 'Ανδρέα Ζαγκανά3, όστις ήγείτο πολυαριθμοτέρων επαναστατών εις τήν έπαρχίαν Βενετικού s.

1. A r n a k i s , ενθ' άνωτ., σ. 239. 2. A r n a k i s , ενθ' άνωτ., σσ. 242­243. 3. Ό Καπετάν 'Ανδρέας Ζαγκανάς κατήγετο έκ Μαλανδρίου Δωρίδος και είχε

πολεμήσει παρά το πλευρόν τοϋ Διάκου είς Άλαμάνναν, όπου είχε μάλιστα τραυματισθή. Άργότερον διετέλεσεν 'Αρματολός τοϋ μικροϋ Άρματολικιοΰ της Έπάχτου (Βενετικό) "Ιδε Κ α σ ο μ ο ύ λ η Ν., 'Ενθυμήματα Στρατιωτικά της 'Επαναστάσεως τών Ελλήνων 1821 ­1833, Τόμ. Α', σ. 365.

4. Οΰτω ώνομάζετο ή περί τήν Ναύπακτον περιοχή άπό μακροΰ ήδη χρόνου, λα­βοϋσα τήν όνομασίαν ταύτην κατόπιν της ύπό τών Ενετών κατακτήσεως της. Το Βενε­

— 202 -

Την ΙΟην Νοεμβρίου ό Ζέρβης ευρίσκεται εις Άνατολικον (Αίτωλι­

κόν) και σπεύδει δι' επιστολής του να ειδοποίηση τον Μαυροκορδατον, ότι ô 'Οδυσσεύς 'Ανδρούτσος συνεκέντρωνε στράτευμα, μέ τον σκοπον όπως στραφή κατά της Κυβερνήσεως τής Ελλάδος χ. Ό Ζέρβης, νομίζων ότι ό 'Ανδρούτσος έπρόδιδε τήν Έλληνικήν ύπόθεσιν, έπρότεινεν εις τον Μαυροκορδατον, όπως φροντίση ν' άποσταλή στράτευμα εναντίον τοΰ στρατηγείου του 'Οδυσσέως, το όποιον εύρίσκετο εντός τής περίφημου «Σπη­

λιάς» τοϋ Παρνασσού τής γνωστής ώς «Μαυροσπηλιας» πλησίον τής Βελίτσας είς Αοκρίδα. Το σπήλαιον τούτο κατεΐχεν ό γαμβρός τοΰ'Ανδρού­

τσου, "Αγγλος φιλέλλην 'Εδουάρδος Τρελώνυ (Edward Trelawny) μέ μικρόν αριθμόν ανδρών, μεταξύ των οποίων συγκατελέγοντο αρκετοί φιλέλληνες 2. Είς τήν έπιστολήν του ταύτην ό Ζέρβης εξέφραζε τον φόβον, ότι εάν ή «Σπηλιά» δέν κατελαμβάνετο υπό άφωσιωμένων εις τον Μαυροκορδατον ανδρών και δέν έφονεύετο ό 'Ανδρούτσος, θα υπήρχε κίνδυνος να έκραγή εμφύλιος πόλεμος είς Πελοπόννησον, υποκινούμενος υπό ανθρώπων τοΰ 'Ανδρούτσου. Προβαίνων δέ ό Ζέρβης ετι περαιτέρω καθώριζε τον τρόπον δράσεως προς κατάληψιν τής «Σπηλιάς»· ούτω έπρότεινεν, όπως άποσταλή ταχυδρόμος είς τήν Έλληνικήν Κυβέρνησιν, όστις θα μετεβίβαζεν αΐτησιν τού Μαυροκορδάτου προς άποστολήν είς τα Σάλωνα δύο ή τριών εμπί­

στων ανθρώπων της, ύφ' οιονδήποτε πρόσχημα3. Ούτοι θα ήρχοντο έν συνεχεία εις έπαφήν μετά τοΰ Ζέρβη, όστις εύρίσκετο τότε είς τήν περιοχήν τής Ναυπάκτου. Προς έφαρμογήν δέ τοΰ σχεδίου τής καταλήψεως τής «Σπη­

λιάς» ή Κυβέρνησις θα έπρεπε να άποστείλη δια τών απεσταλμένων της δύο περίπου χιλιάδας χρυσά τάλληρα, ποσόν το όποιον ήτο άπαραίτητον προς στρατολογίαν 4. Προσέτι, προς έπιτυχίαν τής επιχειρήσεως ό Ζέρβης ύπελόγιζεν εϊς τήν ύποστήριξιν τών φιλελλήνων, οί όποιοι έτέλουν ύπό τάς διαταγάς τοΰ φίλου του, Σκώτου φιλέλληνος, λοχαγοΰ Ζ. Γ. Φέντον (J. W. Fenton)5, όστις εύρίσκετο είς τήν «Σπηλιάν». 'Ακολούθως ό Ζέρβης

τικόν, άπο τοϋ 1537, όταν ό Σουλτάνος Σουλεϊμάν Α' διήρεσε τήν Ελλάδα (συμφώνως προς άνεξακρίβωτον πληροφορίαν τήν οποίαν παρέχει ό Άραβαντινός) είς πολλά αρμα­

τολίκια, απετέλεσε το εν άπό τα τρία αρματολίκια τής Αιτωλοακαρνανίας. Τα άλλα δύο ήσαν το αρματολίκι τοΰ Ξηρομέρου και το αρματολίκι του Λιδωρικίου (Ά. Β α κ α λ ο­

π ό ύ λ ο υ. 'Ιστορία τοϋ Ν. Ελληνισμού, τ. Β', Θεσσαλονίκη 1964, σσ. 321 ­322). 1. A r n a k i s, ενθ' άνωτ., σσ. 246 ­ 247. 2. Αυτόθι. 3. A r n a k i s, ενθ' άνωτ., σ. 247. 4. Αυτόθι. 5. Περί τοΰ Σκώτου τούτου φιλέλληνος, δστις πριν ή §λθη είς τήν 'Ελλάδα είχε

πολεμήσει έν Ισπανία, ό Άγγλος φιλέλλην Trelawny έγραφε κατά τήν 27ην Μαΐου 1825 : «.. .ό Fenton είναι εξαίρετος αξιωματικός τοΰ πυροβολικοΰ . . . είναι Σκώτος... ανεξάρτητος . . . θά προσφέρη οίανδήποτε υπηρεσίαν . . . καί δέν θέλει άμοιβήν . . . » .

— 203 —

προέτρεπε τον Μαυροκορδάτον, όπως μη χρονοτριβήση διόλου εις τήν έφαρμογήν του προτεινομένου σχεδίου προς έξόντωσιν τοΰ Όδ. 'Ανδρού­

τσου, τονίζων μάλιστα ότι αι δαπάναι της επιχειρήσεως ταύτης δεν θα ήσαν μεγάλαι. 'Αναμφιβόλως, αί προθέσεις του Ζέρβη, όστις είχεν εγκα­

ταλείψει οίκογένειαν, σπουδάς και αγαθά δια να άγωνισθή παρά το πλευρον των Ελλήνων, ήσαν καλαί, άποβλέπουσαι πάντοτε εις τό γενικώτερον συμ­

φέρον του Ελληνικού αγώνος, ύπήρξεν όμως σφάλμα τοΰ νεαρού φιλέλ­

ληνος το γεγονός, ότι έκ της τυφλής άφοσιώσεώς του προς τον Μαυρο­

κορδατον παρεσύρθη και άνεμίχθη εις ύπόθεσιν, ήτις άπετέλει ζήτημα προσωπικών αντιζηλιών και διχόνοιας μεταξύ Ελλήνων οπλαρχηγών άφ' ενός καί πολιτικών άφ' ετέρου, κατά τήν έποχήν ταύτην. Έξ άλλου, ό Ζέρβης δεν ήτο εις θέσιν να κατέχη αδιάσειστα στοιχεία περί ένοχης του 'Ανδρούτσου, ώς έκ τούτου δέ δέν θα έπρεπε να έκφέρη τόσον σαφή γνώμην έν προκειμένω περί «προδοσίας» έκ μέρους τοϋ ήρωος τής Γραβιάς, περί τοϋ οποίου μόνον φήμαι και άνευ αποδείξεων κατηγορίαι διεδίδοντο. Ούτω, μόνον τό ενθουσιώδες τοΰ χαράκτη ρος τοΰ νεαροϋ 'Αμερικάνου φιλέλληνος και ή ευπιστία του εις τάς διαδιδομένας φήμας περί άποκρύψεως θησαυρών έκ μέρους τοΰ 'Ανδρούτσου εις τήν «Σπηλιάν», οί όποιοι θα ήτο δυνατόν να χρησιμοποιηθοΰν δι' άνάγκας τοΰ αγώνος, δικαιολογοΰν τήν ένέργειαν του ταύτην.

Εις τήν ύπόθεσιν τής συνωμοσίας κατά τοΰ 'Ανδρούτσου ήτο αναμε­

μιγμένος και ό προαναφερθείς Σκώτος φιλέλλην Φέντον, ώς εμφαίνεται έξ επιστολής τούτου προς τον Ζέρβην έκ τής μονής τοΰ Όσίου Λουκά πλησίον τοΰ Διστόμου 1. Δια τής επιστολής του ταύτης ό Φέντον έλάμβανεν άπρο­

καλύπτως έχθρικήν στάσιν έναντι τοΰ 'Οδυσσέως 'Ανδρούτσου, κατηγορών αυτόν, ότι εϊχεν ενώσει υπό τήν άρχηγίαν του «όλους τους σημαίνοντας οπλαρχηγούς τοΰ Μωρέως» 2 προς κατάληψιν τής εξουσίας. Τελικώς δέ ό Φέντον έπληροφόρει τον Ζέρβην, ότι ό γαμβρός τοΰ 'Ανδρούτσου Άγγλος φιλέλλην Τρελώνυ έσκόπευε ν' αναχώρηση εις Άγγλίαν, μέ τον σκοπόν όπως συγκέντρωση έν Αονδίνω χρήματα, τα όποια θα διέθετε προς ένί­

σχυσιν τοΰ 'Ανδρούτσου 3. Φανερόν ούτω καθίσταται, ότι ή κατά τοΰ 'Ανδρούτσου συνωμοσία

είχεν όργανωθή κατά τοιοΰτον τρόπον, ώστε μεταξύ τών συνωμοτών να συγκατελέγωνται άνδρες διαπνεόμενοι έξ απολύτως ιδεαλιστικών κινή­

Περί xfjç δράσεως τών "Αγγλων καί Σκώτων Φιλελλήνων έν Ελλάδι ΐδε D. D a k i n, Bri­

tish and American Philhellenes during the war of Greek Independence, Thessaloniki 1955. 1. A r n a k i s, ενθ' άνωτ., σ. 248. 2. Αυτόθι. 3. A r n a k i s, ενθ' άνωτ., σ. 249.

— 204 —

τρων, ώς οί Ζέρβης και Φέντον, οϋτω δέ να φανή, δτι ή «προδοσία» τοΟ οπλαρχηγού είχε προκαλέσει την μήνιν εκείνων.

Εις την έπιστολήν του Ζέρβη, δια της οποίας οδτος εξέθετε τα τοΟ σχεδίου του προς έξόντωσιν του 'Ανδρούτσου, ό Μαυροκορδάτος απήντησε την 12ην Νοεμβρίου, πληροφορών τούτον, ότι εϊχε θέσει το σχέδιόν του υπ' όψιν της Ελληνικής Κυβερνήσεως, εν συνεχεία δε ό Μαυροκαρδάτος έξέφραζεν απλώς τήν ελπίδα, ότι ή Κυβέρνησις θα ελάμβανε τα δέοντα μέτρα εν προκειμένω 1. Οΰτω ό Μαυροκορδάτος έφαίνετο αμέτοχος της όλης υποθέσεως, άναλαμβάνων απλώς, όπως μεταβίβαση τάς καταγγελίας των δύο φιλελλήνων εις τήν Έλληνικήν Κυβέρνησιν.

Έν τω μεταξύ, ό Ζέρβης άνέμενεν, όπως του άποσταλή εκ μέρους της Ελληνικής Κυβερνήσεως ό βαθμός και το σχετικον δίπλωμα του πεντακο­

σιάρχου, διέτριβε δε εις Λιγοβίτζι του Ξηρομέρου, επικεφαλής πεντήκοντα ανδρών, τελών ό ίδιος υπό τάς διαταγάς του χιλιάρχου 'Αναγνώστη Καρα­

γιάννη 2. Αι δαπάναι της συντηρήσεως τών πεντήκοντα τούτων ανδρών έπεβάρυνον τον Ζέρβην, όστις παρεπονεΐτο προς τον Μαυροκορδάτον, λέγων, δτι οί στρατιώται ούτοι ύπέφερον τα πάνδεινα, λόγω τής παντε­

λούς εγκαταλείψεως των εκ μέρους τής Κυβερνήσεως, ενώ ώρισμένοι κρα­

τικοί υπάλληλοι, οί καλούμενοι φροντιστήδες, οΐτινες ήσαν υπεύθυνοι δια τήν τροφοδοσίαν τών Ελλήνων πολεμιστών διήγον πολυτελή βίον. Ουδόλως μάλιστα έδίστασεν ό Ζέρβης να επιτίμηση αυτόν τούτον τον Μαυροκορδάτον, γράψας προς αυτόν, δτι τόσον ό ίδιος όσον και ή Ελλη­

νική Κυβέρνησις μετεχειρίζοντο τους φίλους των κακώς. Έπρότεινε δέ, λόγφ τής καταστάσεως, εις τήν οποίαν είχε περιέλθει τό ύπ' αυτόν σώμα, όπως δσοι εκ τών στρατιωτών του εϊχον ύποληφθή, ταχθούν εις έτερον σώμα όπου «θα είχαν τουλάχιστον ψωμί να φάνε». Έν συνεχεία ό Ζέρβης έζήτει τροφοδοσίαν δια πέντε εως εξ άνδρας, τους οποίους θα έκράτει πλησίον του, μέχρι λήψεως αποφάσεως εκ μέρους του περί τής εντάξεως και τούτων εις έτερον σώμα. Τέλος ό Ζέρβης έζήτει εκ νέου τό δίπλωμα του πεντακο­

σιάρχου, ώς και αποδείξεις δια τα χρήματα, τα όποια είχε δαπανήσει προς συντήρησιν τών ανδρών του κατά τήν εις Λιγοβίτζι παραμονήν των3. Τό τελευταΐον τούτο αίτημα του νεαρού φιλέλληνος ίκανοποιήθη­ εστάλη, πράγματι, εις αυτόν άπόδειξις, φέρουσα τήν ύπογραφήν του γενικού

1. A r n a k i s , ενθ' άνωτ., σσ. 249­250. 2. Ό 'Αναγνώστης Καραγιάννης κατήγετο έκ Βάλτου. Ήτο γενναιότατος, αγωνι­

σθείς ήρωϊκώς κατά τών Τούρκων εϊς Κουμουτσάδες, Κομπότι, "Αρταν και Μεσολόγγι. Τό 1827 λαβών μέρος εις τήν κατά τών Τούρκων τής 'Αττικής έκστρατείαν διεκρίθη όλως ιδιαιτέρως. Τό όνομα του συμπεριελήφθη εις τα 143 ονόματα τών εξαιρετικώς δια­

κριθέντων αγωνιστών τοΟ 1821. 'Απέθανε τό 1863 εις Μεσολόγγι. 3. A r n a k i s , ενθ' άνωτ., σσ. 250 ­ 252.

— 205 —

φροντιστου Ν. Λουριώτη δι' 134 τάλληρα κολονάτα, 7 πιάστρα και 25 παράδες '.

Την 22αν Δεκεμβρίου ό Ζέρβης ευρίσκεται εις Αϊτωλικόν και αποστέλ­

λει έπιστολήν προς την εκεί συνελθοΰσαν Συνέλευσιν των Απεσταλμένων της Δυτικής Ελλάδος 2. Δια της επιστολής του ταύτης εξέθετε τάς μέχρι τότε, επί τριετίαν, προσφερθείσας υπηρεσίας του εις τον έλληνικόν αγώνα, έδήλου δέ, ότι ήτο πρόθυμος, όπως συνέχιση προσφέρων τάς υπηρεσίας του ώς «εύπειθής στρατιώτης» ακριβώς όπως είχε πράξει εις τό παρελθόν» παρά το γεγονός ότι «ουδέ όβολόν» είχε λάβει προς τροφοδοσίαν τών ύπ' αυτόν ανδρών εκ μέρους τής Ελληνικής Κυβερνήσεως 3.

Ή τελευταία ενέργεια του Ζέρβη εις τήν Δυτικήν Στερεάν κατά τό 1824 ήτο ή εκ Μεσολογγίου αποστολή επιστολής με ήμερομηνίαν 27ης Δεκεμβρίου προς τραπεζίτην τής Ζακύνθου ονόματι Σαμουήλ Μπάρφ (Samuel Barff) 4. Δια τής επιστολής ταύτης ό Ζέρβης εξέφραζεν εις τον Μπάρφ τήν έπιθυμίαν του, όπως δεχθή να παραλαβή δύο μικρά πυροβόλα και μίαν λέμβον, τα όποια ανήκον εις τον λόρδον Βύρωνα και ν' άποστείλη έν συνεχεία ταύτα εις τους συγγενείς του αποθανόντος μεγάλου φιλέλληνος εις Άγγλίαν. Προβαίνων ό Ζέρβης εγραφεν, ότι επρόκειτο ν' αποχώρηση εκ Στέρεας Ελλάδος με τον σκοπόν, όπως προσφέρη τάς υπηρεσίας του είς Πελοπόννησον και Ύδραν και ότι δεν ήδύνατο να έμπιστευθή τα δύο εκείνα πυροβόλα και τήν λέμβον εις ούδένα τών κατοίκων του Μεσολογ­

γίου 5. Ούτω λήγει ή δρασις τοΰ «Καπετάν Γιώργη Ζέρβη» είς τήν Δυτικήν Στερεάν κατά τό 1824 6.

Κρίνοντες τήν δρασιν του άγνοϋ τούτου φιλέλληνος είς τήν Δυτικήν Στερεάν, δυνάμεθα ν' άποφανθώμεν, ότι αί προσφερθεϊσαι ύπ' αύτοϋ ύπη­

ρεσίαι δεν υπήρξαν σημαντικαί, άφ' ενός μέν ένεκα τής βραχείας εκεί παραμονής του, άφ' ετέρου δέ ένεκα τοΰ γεγονότος, ότι δέν ανετέθη είς αυτόν σημαντική τις έπιχείρησις. Τό γεγονός πάντως, ότι ό Ζέρβης εξ ιδίων συνετήρησεν επί μήνας σώμα έκ πεντήκοντα ανδρών, άρκεΐ δια να πεισθή τις περί τής άφοσιώσεως του νεαρού 'Αμερικανού είς τον έλληνικόν αγώνα. Ελέγχεται, όμως, έτερον γεγονός έκ τής δράσεως του, ήτοι, ή έκ νεανικής απειρίας και υπερβάλλοντος ενθουσιασμού έκ μέρους του καταγ­

1. A m a k i s , ένθ' άνωτ., σσ. 253­254. 2. A r n a k i s, ενθ' άνωτ., σ. 258. 3. A r n a k i s , ενθ' άνωτ., σσ. 258­259. 4. A r n a k i s , ενθ' άνωτ., σσ. 259­260. 5. A r n a k i s , ενθ' άνωτ., σ. 260. 6. Περί τής έν συνεχείς δράσεως του George Jarvis βλέπε Θ. Β α γ ε ν α, Ε 6.

Δ η μ η τ ρ α κ ο π ο ύ λ ο υ , 'Αμερικανοί Φιλέλληνες εθελοντές στο Εικοσιένα, 'Αθήναι 1949, σ. 54.

— 206 —

γελία τοΟ 'Οδυσσέως 'Ανδρούτσου ώς προδότου. Είς νεανικήν ωσαύτως επιπολαιότητα θα πρέπει ν' άποδοθή το γεγονός, ότι ό Ζέρβης ενίοτε περι­

ηυτολόγει εις ΰφος κομπαστικόν, εις ώρισμένας εκ τών επιστολών του περί τών υπηρεσιών, τάς οποίας είχε παράσχει, μολονότι και τοΰτο δύναται να δικαιολογηθη ένεκα τής πικρίας, την οποίαν ό νεαρός 'Αμερικανός ήσθά­

νετο δια την εκ μέρους τών Κυβερνώντων άδιαφορίαν έναντι τών εκκλή­

σεων του προς ούσιαστικήν ένίσχυσιν τοΟ στρατιωτικού σώματος του. Πάντως ακόμη και περιαυτολογών, ό Ζέρβης έλεγε την άλήθειαν, διότι

διεπνέετο πράγματι υπό αίσθημάτων βαθείας αγάπης προς την Ελλάδα, αύταπαρνήσεως υπέρ τοϋ ίεροϋ σκοπού, τον όποιον υπηρετεί και αδιαφιλο­

νίκητου ήρωϊσμοϋ. Δύο ακόμη ετη ήγωνίσθη ό «Καπετάν Γιώργης Ζέρβης» παρά τό πλευρόν

τών Ελλήνων και τό 1827, έγκαταλιπών τα όπλα, επιδίδεται είς τό φιλαν­

θρωπικόν έργον του εις την Ελλάδα. Ή φιλανθρωπική όμως δρασις του δέν διήρκεσεν έπί μακρόν, διότι μετά την παρέλευσιν ενός έτους και δή τήν Ιΐην Αυγούστου 1828 ό γενναίος 'Αμερικανός, προσβληθείς έξ επιδημικής νόσου, άπέθανεν είς "Αργός, όπου και ετάφη με τιμάς αντιστράτηγου.

ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ

ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΜΕΡΙΚΟΎς ΔΑΝΤΙΚΟΥς ΉΧΟΥς ΣΤΟΝ ΣΟΛΩΜΟ

Α'

Ή παρουσία του Δάντη στη νεοελληνική λογοτεχνία είναι μεγαλύ­

τερη από οποιουδήποτε άλλου Ίταλοΰ ποιητή. Όλες σχεδόν οι εποχές τοϋ νεοελληνικού ποιητικού λόγου, από τους παλιούς στιχουργούς Φα­

λιέρο, Πικατόρο, Μπεργαδή, και άπο τον Κορνάρο μέχρι τον Σεφέρη, στράφηκαν με αγάπη προς το δαντικο έργο και άντλησαν, λίγο ή πολύ, άπο στοιχεία και μοτίβα ουσιαστικά μέχρι απλούς στίχους '. Ή δαντική

1. Για τήν παρουσία τοϋ Δάντη στή νεοελληνική λογοτεχνία βλ. F i l i p p o M a r i a P o n t a n i , Dante nella letteratura neogreca, στον τόμο Dante nel nondo, Firenze 1965, σσ. 255­296 (λεπτομερής μελέτη πού περιλαμβάνει καί τα συμπεράσματα τών προγενεστέρων σχετικών εργασιών καί εκτείνεται μέχρι τή σημερινή ελληνική λογοτεχνία), Φ ώ τ ο υ Γ ι ο φ ύ λ λ η , Ή «Θεία Κωμωδία» στή λογοτεχνία μας, Νέα Εστία, τόμ. 78 (1965), σσ. 15­28, G i u s e p p e S p a d a r o , Echi danteschi nell' Ero­

tocritos, Siculorum Gymnasium, έτος XIX, άρ. 1 (Ιανουάριος ­'Ιούνιος 1966) (ανά­

τυπο), Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ώ ρ α , Παλαιότεραι επιδράσεις τοϋ Δάντου έπί τήν Νεοελ­

ληνικήν Λογοτεχνίαν, Νέα Εστία, τόμ. 71 (1962), σσ. 724 ­ 726. Ή παλαιότερη δαν­

τική άπήχησι σέ ελληνικό κείμενο βρίσκεται, νομίζω, στην «Άλωσιν της Κωνσταν­

τινουπόλεως», ανώνυμο στιχούργημα γραμμένο αμέσως ή λίγο έπειτα άπο τό 1453. Ό στιχουργός εξηγεί τους λόγους τής καταστροφής :

Τρία πράγματα εχάλασαν τήν Ρωμανίαν δλην ό φθόνος, ή φιλαργυρία καί ή κενή ελπίδα.

(Βυζαντινή ποίησις, επιμέλεια Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ώ ρ α , Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 1, 1956, σ. 193).

Μέ τα ίδια περίπου λόγια μιλάει ό Ciacco στον Δάντη για τήν αιτία τής κακοδαι­

μονίας τής Φλωρεντίας:

Superbia, invidia ed avarizia sono le tre faville c'hanno i cuori accesi

(Inf. VI, 74 ­ 75)

Ή αντιστοιχία είναι εκπληκτική. Άλλωστε ό τρόπος τής αναφοράς τών αιτίων είναι διαφορετικός στους πολυάριθμους άλλους «Θρήνους». Πρβλ. Βυζαντινή ποίησις,

— 208 —

άπήχησι παρουσιάζεται μεγαλύτερη στον Σολωμό, πού βρήκε στον 'Ιταλό ποιητή έναν μεγάλο δάσκαλο για τή διαμόρφωσι τής ποιητικής του.

"Εχουν ύπογραμμισθή μέχρι τώρα πολλοί στίχοι σολωμικοί, πού οφείλουν την καταγωγή τους σε ανάλογους του Δάντη '. Πρόσφατα παρα­

τηρήθηκε πώς το άλωνάκι του Α' σχεδιάσματος των 'Ελευθέρων Πολιορ­

κημένων είναι δαντικό. Ό ποιητής βλέπει άπο τον Παράδεισο τόσο μικρή τή γη, πού τήν παρομοιάζει με άλωνάκι:

E più mi fora disco ν erto il sito di questa aiuola

(Par. XXVII, 85 ­ 86)

«Τα μάτια μου δέν είδανε τόπον ένδοξότερον άπο τούτο το άλωνάκι», λέει ό Σολωμός βλέποντας τό Μεσολόγγι (Έλ. Πολ. Α' 1)2.

Σωστή είναι καί ή παρατήρησι του Ζήσιμου Λορεντζάτου πώς τό σολω­

μικό «νόημα της τέχνης» ταυτίζεται με τό «intenzion delV arte» του Δάντη 3: «Ή δυσκολία τήν οποίαν αισθάνεται ό συγγραφέας (ομιλώ για τον

μεγάλο συγγραφέα), δεν στέκει εις τό να δείξη φαντασία καί πάθος, άλλα εις τό να ύποτάξη αυτά τα δύο πράγματα με καιρό καί μέ κόπο, εις τό νόημα τής τέχνης» 4.

οπ. π., «Άπο τές αμαρτίες μας εϊν' δλα αυτά τα πάθη» (σ. 207), «Άμμή ό Θεός δεν ήθελεν, άλλ' ήτον οργισμένος \ δια τα αμαρτήματα καί πλημμελήματα μου» (σ. 202), «Για τα πολλά μου κρίματα και τές παρανομίες \ και κατά παραχώρησιν εξέπεσα τον θρόνου» (σ. 201), «Άπο τές αδικίες μας και τήν κενοδοξίαν έχάσαμε τήν δόξαν μας, σκή­

πτρα καί βασιλείαν» (σ. 207), «Δια να εϊστ εσείς κακοί κ' ή πίστις σας αντάμα, | έχάθη το βασίλειον ευθύς καί εν τω άμα» (σ. 214), «Έπαίδενσάς μας, δέσποτα, δια το πταίσι­

μόν μας \ καί μας έκαταδίκασες εις χείρας των εχθρών μας» (σ. 218). Ì . F i l i p p o M a r i a P o n t a n i , οπ. π., σ. 256 ­ 261. 2. Πρβλ. Μ α ρ γ α ρ ί τ α ς Δ α λ μ ά τ η , Dante Alighieri, αυτοβιογραφία καί

πλαίσιο άπο τή «Θεία Κωμωδία», Νέα Εστία, τόμ. 78 (1965), σ. 97. Καί άλλου ό Δάντης δίνει στη γή τήν ίδια ονομασία:

L'aiuola che ci fa tanto feroci (Par. XXII, 151)

Οι στίχοι: eh' Ί ciel ne ride

con le bellezze d'ogni sua paroffia (Par. XXVIII, 83 ­ 84)

πού αναφέρει ή Δαλμάτη, θυμίζουν κάπως ανάλογους σολωμικούς, όμως ή εικόνα του ούρανοϋ πού γελφ είναι κοινότατη, πράγμα πού δέν επιτρέπει να ονομαστή ή σχέσι αναγκαστική.

3. Ζ ή σ ι μ ο υ Λ ο ρ ε ν τ ζ ά τ ο υ , Μελέτες, 'έκδ. «Γαλαξία», 'Αθήνα 1966, σ. 200.

4. Σημειώσεις στην «'Ωδή είς τον Λόρδ ­ Μπάιρον», σημ. 2.

— 209 —

Ver è che, come forma non s'accorda molte fiate alVintenzion dell'arte, perch'a risponder la materia è sorda. . .

(Par. I, 127­129)

"Αλλωστε με την αίσθητικήν αύτη άντίληψι τοϋ Δάντη κρίνει σ' ενα γράμμα του ό Σολωμός και ενα ποίημα, πού τοϋ είχε στείλει ό Τερτσέτης: «Se tu m'avessi mandato il poema prima di stamparlo — ciò farai un'altra volta — ora saremmo più lieti tuttadue e per l'intenzione dell'arte e per la forma in cui la chiedesti; e per il tutto e per le parti» l.

Στον δαντισμο τοϋ Σολωμού αναφέρεται και ό Σεφέρης, εξετάζοντας μερικά σημεία επαφής. Τα παραδείγματα είναι πειστικά 2:

« . . . così egli palpava la punta del suo corno (σαν άνθρωπος συλλο­

γισμένος πού στριφογυρίζει το μουστάκι του) e non sappevo il perchè; e alla fine έσκασε ενα κακό γέλιο πού μ' έκαμε καί ανατρίχιασα και έγινε άφαντος» 3.

«Εύρες τρόπο να βάλης : Είμαστε σαν τη δροσιά πού πέφτει στον κάμπο κι άπέκει την παίρνει ό ήλιος» 4.

1. Παναθήναια, έτος Γ', 31 'Ιανουαρίου 1903, σ. 245. Το γράμμα έχει χρονολογία 1 'Ιουνίου 1833. Ό Α. Σ. Μάτεσις, πού το δημοσιεύει μέ τη μετάφρασί του αποδίδοντας το «Vintenzione dell'arte»» γράφει: «το νόημα της τέχνης». Το ποίημα είναι το «Φίλημα» τοϋ Τερτσέτη, πού γράφτηκε για τον ερχομό τοϋ Όθωνα στην Ελλάδα καί δημοσιεύ­

τηκε τον ίδιο χρόνο. 2. Γ. Σ ε φ έ ρ η , Στα 700 χρόνια τοϋ Δάντη, 'Εποχές, Νοέμβριος 1966, άρ. 43,

σ. 4 ( = Προσφορά εις τον Dante.Ή έν 'Αθήναις 'Ιταλική Πρεσβεία,Άθήναι 1966, σ. 150). 3. Λ. Π ο λ ί τ η , Διονυσίου Σολωμοϋ "Απαντα, τόμ. Β', 'Αθήνα 1955, σ. 53. 4. Λ. Πολίτη, δπ. π., σ. 54. Για έναν πού ξέρει πώς φτιάχνει μερικές φορές τους

στίχους του ό Σολωμός, το παράδειγμα είναι πειστικώτατο. Για μια ψυχή, όπως ή δική του, πού αγωνίζεται επίμονα να εκφραστή, ώρισμένες λέξεις άποχτοΰν μερικές φορές έναν ίδιαίτερο δυναμισμό, ένώ άλλες περνοΰν απαρατήρητες. Στους στίχους αυτούς τοϋ Δάντη ή λέξι dove σβήνει εντελώς για τον Σολωμό

noi fummo come la rugiada

ή αλλάζει σέ μιαν άλλη ίσοσύλλαβη μέ τον ίδιο φωνηεντικό ήχο

noi fummo come la rugiada che pugna con sole

((Είμαστε σαν τη δροσιά πού πέφτει στον κάμπο κι άπέκει την παίρνει ό ήλιος».

Το ίδιο παρατηρούμε καί στην προσπάθεια τοϋ Σεφέρη. Οί στίχοι του

Φέραμε πίσω αυτά τ' ανάγλυφα μιας τέχνης ταπεινής

(«Μυθιστόρημα Α'»)

— 210 —

Quando noi fummo dove la rugiada pugna con sole

(Purg. Ili, 16­17) «Είδες να μαδάνε τήν κότα και ό αέρας να συνεπαίρνη τα πούπουλα;

"Ετσι πάει το έθνος» '. Così fa di Fiorenza la fortuna

(Par. XVI, 84) «Ό Σολωμός», γράφει ό Σεφέρης, «πρέπει να πέρασε άπο πολλά στά­

δια για να φτάση στην τελείωση πού ξέρουμε: βυρωνισμούς και άλλα της εποχής του. Άλλα το κείμενο πού δείχνει, σ' εμένα τουλάχιστο, πώς μαθήτεψε σε μεγάλο δάσκαλο και κέρδισε άπο τή μαθητεία του, είναι ή "Γυναίκα τής Ζάκυθος". Αυτό μου δείχνει πώς εϊχε μέσα του δυνάμεις πού τον παρακινούσαν εξω άπο ορισμένες άπαλότητες, ενοχλητικές κά­

ποτε. Έδώ δεν είναι μόνο ή οργή πού εκφράζει με τόσην οξύτητα, ή ακονι­

σμένη σάτιρα, το δράμα του ιερομόναχου, ή ή παρουσία του Σατανά, άλλα ή οικονομία του ύφους ολόκληρη για να έκφραση τήν κολασμένη κατά­

σταση των δύο γυναικών μάννα και κόρη. Είναι ή λειτουργία τών επι­

θέτων του, ή χρησιμοποίηση, όπως και στον Δάντη, σύγχρονων του πολέμων» 2.

αναγνωρίζουν τή μακρινή προέλευσί τους στους γύψους τοϋ Καρυωτάκη («Εμβατήριο πένθιμο και κατακόρυφο»):

Ταπεινή τέχνη χωρίς νφος πόσο αργά δέχομαι το δίδαγμα σου! "Ονειρο ανάγλυφο θα ρθώ κοντά σον.

Οί λέξεις «ανάγλυφο», «ταπεινή τέχνη» γίνονται για τον Σεφέρη μια παρόρμησι. Είναι ενα είδος έμπνευσης, πού κάνει να σοϋ δίνωνται στίχοι τήν ώρα πού διαβάζεις ή αναπολείς στίχους και πού πηγάζει άπο το δυναμικό φορτίο πού αποδίδει ή ευαισθησία σου σε μερικές λέξεις, μερικές φορές άσχετες νοηματικά μεταξύ τους. "Ετσι, μέ τή βοή­

θεια και τής ανάλογης προδιάθεσης, δημιουργήθηκε ό στίχος

αυτά τ' ανάγλυφα μιας τέχνης ταπεινής

στίχος αποκλειστικά σεφερικός, άπο εκείνους πού αναφέρουν συχνά οί μελετητές τοΟ Σεφέρη, όταν μιλούν για το έργο του, όπως άλλωστε και ό Σεφέρης αναφέρει τον στίχο τοϋ Καρυωτάκη

ταπεινή τέχνη χωρίς νφος

όταν θέλη να υπογράμμιση μια γνώμη του σ' ενα δοκίμιο του («Δοκιμές», β' έκδοση 1962, Φέξης, σ. 30). Πρβλ. Για τόν Σεφέρη, τιμητικό αφιέρωμα στα τριάντα χρόνια τής «Στρο­

φής», 'Αθήνα 1961, σ. 222, 11 και 327,3. 1. Λ. Π ο λ ί τ η , όπ. π., σ. 55. 2. Γ. Σ ε φ έ ρ η , όπ. π., σ. 4 και 150 αντιστοίχως.

— 211 —

Οί παρατηρήσεις τοΰ Σεφέρη είναι εύστοχες· μερικές αναλογίες ανά­

μεσα στα δύο κείμενα δέν είναι ασήμαντες. 'Αρκετά σημεία της «Γυναίκας τής Ζάκυθος» θυμίζουν τον Δάντη. "Ομως ό μεγάλος δάσκαλος του Σολω­

μού στο έργο αυτό δέν είναι ό Δάντης, άλλα ό Φώσκολος. Και τοϋτο γιατί ή «Γυναίκα της Ζάκυθος» είναι έργο γραμμένο σύμφωνα μέ τίς προτροπές ενός προτύπου, κι αυτό το πρότυπο είναι ή «Ύπερκάλυψι» τοϋ Φώσκολου.

Τήν εκπληκτική ομοιότητα ανάμεσα στα δύο έργα αποκάλυψε ή Μα­

ριέττα Γιαννόπουλου μέ μια μελέτη της δημοσιευμένη στις φιλολογικές σελίδες της «Βραδυνής», πού πέρασε εντελώς απαρατήρητη. Εξετάζει τα δύο έργα και παραθέτει αρκετά παράλληλα αποσπάσματα, πού δείχνουν τήν έξάρτησι του Σολωμού άπ' τον Φώσκολο 1.

Ή «Ύπερκάλυψι», γραμμένη στα λατινικά και δημοσιευμένη το 1815 μέ τον τίτλο «Didymi clerici prophetae minimi Hypercalypseos liber singu­

laris», είναι μια καυστική σάτιρα εναντίον των 'Ιταλών λογίων, πού μέ τις δουλοπρέπειες τους στον Ναπολέοντα είχαν ξεπουλήσει, σύμφωνα μέ τον Φώσκολο, και είχαν προδόσει τήν ύπόθεσι της πατρίδας. Ό Φώσκολος, μέ το αγαπημένο του ψευδώνυμο Didymo Chierico, εξιστορεί ενα παράξενο και φοβερό όραμα" παρουσιάζει αλλόκοτα μεταμφιεσμένους τους λογίους και τους πολιτικούς της 'Ιταλίας, και κυρίως εκείνους μέ τους οποίους ήρθε σέ προστριβές τό 1810, και τους γελοιοποιεί. Είδικώτερα ή σάτιρα του κατευθύνεται εναντίον του Urbano Lampredi, συντάκτη της λογοτε­

χνικής εφημερίδας «Πολύγραφος» τοϋ Μιλάνου, και του Monti. Ένα άπό τα πρόσωπα πού σατιρίζονται είναι και ό Μουστοξύδης. Τό όραμα κλείνει μέ τήν προφητεία της καταστροφής τοϋ ίταλικοϋ βασιλείου. Ή τεχνο­

τροπία τοϋ έργου δείχνει πώς ό Φώσκολος ακολουθεί τήν οικονομία της «Αποκάλυψης» τοΰ 'Ιωάννη.

"Ολα τα στοιχεία, πού αναφέρει ό Σεφέρης ώς κοινά ανάμεσα στή «Γυναίκα της Ζάκυθος» και τή «θεία Κωμωδία», υπάρχουν στην «Ύπερκά­

λυψι»· σάτιρα οξύτατη : ή όμοια περιγραφή τών γυναικών, ή λειτουργία των επιθέτων, ή οικονομία τοΰ ύφους, ή πολιτική διαμάχη.

Β'

"Ομοια μ' έκείνην της aiuola είναι και ή χρήσι της λέξης valle στον Σολωμό. Όπως ό Δάντης δίνει συχνά στην Κόλασί αυτή τήν ονομασία: Inf. IV, 8 ­ XIV, 115 ­ XII, 86 (la valle buia), Purg. I, 45 (la valle inferna),

1. Μ α ρ ι έ τ τ α ς E. Γ ι α ν ν ό π ο υ λ ο υ , Ή Ύπερκάλυψη τοΰ Φώσκολου και ή Γυναίκα της Ζάκυθος. Συγγένεια και ομοιότητες τών δύο κειμένων, έφ. Ή Βραδυνή, 3 1 ­ 1 0 ­ 6 0 / 7 ­ 1 1 ­ 6 0 / 1 4 ­ 1 1 ­ 6 0 / 2 1 ­ 1 1 ­ 6 0 .

— 212 —

το ίδιο κι ό Σολωμός: ultima valle, orrida valle profonda1. Οί ψυχές στον Δάντη είναι ή μοιάζουν με σπίθες. Όμοια και στον Σολωμό («Ή ψυχούλα»). "Αλλωστε στο σημείο αυτό ό ποιητής ακολουθεί πιστά τή δαντική εικόνα.

1. Και ή ψυχούλα του | [. . .] γλήγορα ανέβαινε \ προς τον αιθέρα | cfàv λιανοτρέμουλη σπίθα.

E [le anime], quasi velocissime faville, mi si celar di subita distanza 2

(Par. VII, 7­8)

Έδώ ό Σολωμός ακολουθεί και μιαν άλλη εικόνα του Παραδείσου:

Cosi la circulata melodia si sigillava; e tutti li altri lumi facean sonar lo nome di Maria [. . . ] E come il fantolin cKinver la mamma tende le braccia, poi che 7 latte prese, per Vanimo che 'nfin di fuor s'infiamma; ciascun di quei candori in su si stese con la sua fiamma

(Par. XXIII, 109­111 και 121 ­125)

Kaì ή ψυχούλα του Εις τον αέρα Γλήγορα ανέβαινε Προς τον αίθέρα Σαν λιανοτρέμουλη Σπίθα μικρή.

"Ολα την έκραζαν "Ολα τ' άατέρια Κι' εκείνη εξάπλωνε Δείλη τα χέρια

Παράβαλε και το νεανικό σονέττο του Σολωμού «L'Assunzione» s.

2. L'Angelo di giustizia, onde più fremano, Sta brandeggiando in faccia ad essi, e strepita, E al lampo di sua spada i visi tremano.

1. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , δπ. π., σ. 110, 130, 131 και 155. 2. Οί στίχοι αυτοί του Δάντη αναφέρονται άπα τόν Σολωμό και στον «Διάλογο»

( Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , οπ. π., σ. 21). 3. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , οπ. π., σ. 129.

— 213 —

Spesso si spicca fiama negro­pallida, ' che stampa in fronte ai maledetti e crepita Κ

Sovra questo teneva ambo le piante Vangel di Dio, sedendo in su la soglia [ . . .} Devoto mi gittai a' santi piedi: ; ­misericordia chiesi che m'aprisse, ma pria nel petto tre fiate mi diedi. Sette Ρ nella fronte mi descrisse col punton della spada, e [ . . . ] disse

(Purg. IX, 103­104, 109­ 112)

3. E gli gridano: «Lascia ogni speranza»2

Lasciate ogni speranza voi ch'entrate (Inf. ΙΠ, 9)

4. Μιλώντας για τήν άνάβασι στους ουρανούς τοϋ Πάπα Πίου Ζ', έπειτα άπο το θάνατο του, ό Σολωμός λέει :

e al par di mattutina stella · . ν brillò 3

Tò ίδιο κι ό Δάντης για τον άγγελο τοϋ Θεοϋ:

e nella faccia quale par tremolando mattutina stella

(Purg. XII, 89 ­ 90) Παράβαλε και τους σολωμικούς στίχους:

της κορασιάς δπ έλαμπε ϋαν τ οίστρο της αυγής

(Νεκρική ώδή Π) 5. Τρέμει ή ψυχή και ξαατοχα γλυκά τον εαυτό της

(Έλ. Πολ., Β' 2) con si dolci note

che fece me a me uscir di mente (Purg. Vili, 14­15)

6. grida con tutta la possa, e chiama la seconda morte 4

la seconda morte ciascun grida (Inf. Ι, 117)

1. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , δπ. π., σ. 130. 2. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , δπ. π., σ. 134. 3. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , δπ. π., σ. 147. 4. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , δπ. π., σ. 137.

14

— 214 —

Sul primo entrar de la città dolente * Per me si va nella città dolente

(Inf. ΠΙ, 1)

1. Δ ι ο ν ύ σ ι ο υ Σ ο λ ω μ ο 0, Αυτόγραφα ëpya, επιμέλεια Λ. Πολίτη, Θεσσα­

λονίκη 1964, σ. 7 Β 1. 'Αξίζει να άναφερθή" και ή τύχη τών τριών περίφημων στίχων τοΰ Δάντη

nessuni maggior dolore che ricordarsi del tempo felice nella miseria

στην Ελλάδα. Κατά τον Σπαταλά πρώτος τους χρησιμοποίησε ό Κορνάρος στον Έρωτό­

κριτο (Δ', 609 ­ 612):

Κι δσο πλια ή μοίρα στα ψηλά τον άνθρωπο καθίζει, τόσο και πλιότερα πονεϊ, δντε τόνε γκρεμίζει, κ εκείνα που τον κάνονσι συχνά ν' άναγαλλιάση μεγάλ' οχτροί ντου γίνονται την ώρα πού τα χάση.

(Γ. Σ π α τ α λ α, Ό Δάντης στα νεοελληνικά γράμματα, Μούσα, τόμ. 3 (1922), σ. 23. Βλ. καί τ ο ϋ ί δ ι ο υ , Πηγές τοΟ Έρωτοκρίτου, Ν. Εστία , τόμ. 1 (1927), σ. 862). Ή άνάμνησι τών στίχων αυτών τοΟ Δάντη υπάρχει καί στον «"Υμνο» (στρ. 5):

περασμένα μέγαρα και διηγώντας τα να κλαις

(Πρβλ. Σ π. Δ ε β ι ά ζ η , Ό Σολωμός καί ή ιταλική γραμματολογία, 'Εθνική 'Αγωγή, τόμ. 2 (1899), σ. 269).

Στον Σολωμό μάλιστα ξαναγυρίζει επίμονα ( Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , δπ. π., σ. 137):

Del passato gioir gli parlan forte e accrescono Vorror della sua rotta

«Δύναμες μεγάλες κάθε λογής, οι όποιες εμψυχώνουν το ξετύλιγμα όπου ακατάπαυ­

στα προχωρεί μεγαλύτερο. 'Ενώ αύξαίνει, κάμε ώστε ανάμεσα είς τες νικηφόρες ενάντιες δύναμες να ευρίσκεται ή ενθύμηση της περασμένης δόξας».

«Κοίταξε να σχηματίσης βαθμηδόν ωσάν μίαν άναβάθρα από δυσκολίες, τες οποίες θα υπερβούν εκείνοι ol Μεγάλοι, με δσα οι αΐσθησες άπορουφοΰν από τα εξωτερικά, τα όποια ή τους τραβούν με τα κάλλη τους, ή τους βιάζουν με την ανάγκη και μέ τον πόνο, εως εις την βεβαιότητα τού θανάτου, άλλ' εξαιρέτως μέ την ενθύμηση της περασμένης δόξας» (Στοχασμοί τών «'Ελευθέρων Πολιορκημένων»).

Ό Ροΐδης γράφει:

«Nessuni maggior dolore che ramentarsi [sic] del tempo felice nella miseria.

Τών στίχων τούτων μετάφρασιν πιστήν παρέσχεν ήμϊν ό Σολωμός λέγων:

Δυστυχής! Παρηγοριά Μόνη σού έμενε να λες Περασμένα μεγαλεία Και διηγώντας τα να κλαις

­ 215 —

Παρατηρήθηκε άλληλοεξάρτησι των στίχων:

donna vestita di tutta beliate (Σολωμός)

benignamente d'umiltà vestuta l

(Vita Nuova, σονέττο «Tanto gentile») Ή αντιστοιχία δεν είναι πειστική. "Αλλωστε εδώ πρόκειται για κοινό

τόπο. "Αν ή καταγωγή τοϋ παραπάνω στίχου του Σολωμού, πρέπει οπωσδή­

ποτε ν' άναζητηθή σε ιταλικό κείμενο, τότε ας άναφερθή ό στίχος

efadornata di tutto piacere

του ποιήματος του Guido Cavalcanti «In un boschetto», όπου ή αναλογία στον τρόπο κατασκευής είναι μεγαλύτερη. Οί οχτώ πρώτοι στίχοι τοϋ ποιήματος τοϋ Cavalcanti βρίσκονται γραμμένοι από τον Σολωμό σέ νεα­

άλλ' 'έτι πιστοτέραν ανώνυμος τις ποιητής 'Αθηναίος δια διστίχου, ού παραθέτομεν μόνον τον πρώτον

ΤΩ 'Αθήναι πρώτη χώρα κτλ.». (Παρθενών, τόμ. 3 (1873), σ. 396).

Ό Παν. Σοϋτσος μεταφράζει κατά λέξι στον «'Οδοιπόρο» (πράξι Α', σκηνή Γ') :

Δεν φέρει άλλον πόνον δριμύτερον είς την ψνχήν παρ' όσον ή ενθύμησις των εύδαιμόνων χρόνων εΐζ δυστυχίας εποχην

(Πρβλ. Σ τ α μ. Β ά λ β η , Περί τριών στίχων τοϋ Δάντου, Φιλολογικά μελετήματα, 'Αθήναι 1890, σ. 32).

Ό Ραγκαβής διασκευάζει:

'Ομοίως των ευτυχιών ή μνήμη διαμένει και της παρούσης θλίψεως την βάσανον αυξάνει

( ' Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Ρ ί ζ ο υ τ ο ϋ Ρ α γ κ α β ή , "Απαντα τα Φιλολογικά, τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1874, σ. 86. Πρβλ. Σ τ α μ. Β ά λ β η , δπ. π., σ. 37).

Ό Δ. Παπαρρηγόπουλος διαφωνεί :

Καθιστά μάλλον γλυκεϊαν τοϋ παρόντος ή οδύνη παρελθοϋσαν εντυχίαν όταν ή ψυχή πονή " μόνη την ζωογονεί ή άνάμνησις εκείνη.

( Δ η μ . Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , "Απαντα, έν 'Αθήναις 1915, σ. 105. Πρβλ. Σ τ α μ. Β ά λ β η , δπ. π., σ. 35).

1. Βλ. F i l i p p o M a r i a P o n t a n i , δπ. π., σ. 258.

— 216 —

νικο χειρόγραφο του '. Ό έκτος μάλιστα στίχος, κατά τον όποιο ή βοσκοπούλα

scalza, di rugiada era bagnata

χρησιμοποιήθηκε από τον Σολωμό στο «Carmen Seculare»:

Κι εκράτουνε τα κάτασπρα ποδάρια ατή δροσιά της 'Ακίνητα τα κάτασπρα ποδάρια ατή δροσούλα

όπου ό ποιητής μιλά για μια βοσκοπούλα, καθώς και στο «Albero mistico»:

/ nudi piedi sulVerba 2.

Παράβαλε και μια σημείωσΐ της «Γυναίκας τής Ζάκυθος»:

Fare che stia sotto un albero d'olivo ξυπόλυτη ατή δροσιά 3.

Ό Σολωμός γνώριζε καλά τον Cavalcanti, αν κρίνουμε και από μια σημείωσι στα χειρόγραφα του σχετική με τήν έπίδρασί του στον Δάντη 4.

Ή δαντική παρουσία στο σολωμικό έργο είναι άδρότερη στα νεανικά ιταλικά καθώς και στα ελληνικά έργα της ζακυνθινής περιόδου. "Ισως αυτό να οφείλεται στο ότι ό ποιητής δέν είχε ακόμη άπομακρυνθή άπό τις ιταλικές καταβολές του. Αυτό θα πρέπει να τό εχη ύπόψι του εκείνος πού θα καθήση κάποια μέρα να μελετήση θεωρητικά τον δαντισμό τοϋ Σολωμού. Μια τέτοια εργασία, τόσο απαραίτητη, δεν έχει γίνει ακόμη.

1. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ ο λ ω μ ό 0, Αυτόγραφα έργα, δπ. π., σ. 5. 2. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ ο λ ω μ ό ϋ, Αυτόγραφα έργα, δπ. π., σ. 527, 23. 3. Λ ί ν ο υ Π ο λ ί τ η , δπ. π., σ. 57. 4. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ ο λ ω μ ο ύ , Αυτόγραφα έργα, δπ. π., σ. 122, Β 1 ­ 8. Κάποιες

αναλογίες τοϋ ΣολωμοΟ μέ τον Cavalcanti, στηριζόμενος σέ παράδοξες παρατηρήσεις του, βρίσκει ό Π. Σ π α ν δ ω ν ί δ η ς , Ή νεώτερη ποίηση στην 'Ελλάδα, Ίκαρος 1955, σ. 18 ­19).

ΦΑΙΔΩΝΟς Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ Ύφηγητοϋ τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

«ΔΙΑΙΡΕΣΙΣ» ΚΑΙ «ΤΟΜΗ» ΕΙΣ ΤΗΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΜΕΤΡΙΚΗΝ*

Χώρισμα εις τήν μετρικήν ονομάζεται το φαινόμενον, κατά το οποίον εις ώρισμένας θέσεις πολυσυλλάβων συνήθως στίχων επιβάλλεται ή συνη­

θίζεται να τελειώνη λέξις. "Αν το τέλος της λέξεως συμπίπτη προς το τέλος της μετρικής ένότητος, τοϋ μέτρου, το χώρισμα εις τον στίχον καλείται είδικώτερον διαίρεσις· άν όμως το τέλος τής λέξεως τέμνη τήν μετρικήν ενότητα, το μέτρον, τότε τό χώρισμα εις τον στίχον χαρακτηρίζεται ώς τομή. Π.χ. :

Πάλε με χρόνους με καιρούς || πάλε δικά σον είναι1

Δε σ' ε Ιδαν άφρογ έννητη || τής Κύπρος τάκρογιά?αα2

ν — w — w — s — [!'-' — ^ —

vy — w

(Διαίρεσις) 'Αφήστε μ' αδερφάκια, \\ σνρτε 'ς το καλό 3

W >«• — \S W | | \S ν«/

Το λάλημα σον 'ς τ ή γαλήνη \\ με κατενοδώνει4

ν^ — w — \y — w — ^ ' i — ^ — w —

w

(Τομή)

Εις τον ορον «λέξις» — προκειμένου περί διαιρέσεως ή τομής — νοούν­

ται και τά συνοδεύοντα αυτήν προκλιτικά ή εγκλιτικά μόρια (άποκτςί δηλ. ό όρος «λέξις» είδικήν, μετρικήν σημασίαν), καθ' όσον πάντα ταϋτα μετρι­

κώς, μάλλον άκουστικώς, λαμβάνονται ώς μία ένότης, ώς μία λέξις 5.

* 'Απόσπασμα εύρυτέρας εργασίας. 1. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια (Έκδοσις 'Ακαδημίας Αθηνών) (Εκλογή).

Τόμ. Α'. Έν 'Αθήναις 1962, σ. 126. 2. Κ­ Παλαμά, "Απαντα. Τόμος Τρίτος ['Αθήναι 1963], σ. 40. 3. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, ενθ' άν., σ. 73. 4. Κ. Παλαμά, Άπαντα. Τόμος Τρίτος, ενθ' άν., σ. 40. 5. Τοϋτο παρατηρεί ορθώς ό Θ ρ. Σ τ α ύ ρ ο υ («Νεοελληνική Μετρική». Έν

— 218 —

Ό ιαμβικός 15σύλλαβος στίχος

Μπροστά σε φέρνω 'ς τους βωμούς μου, άνύσταχτα τους χτίζω ι

φαίνεται να μή έχη κανονικήν διαίρεσιν μετά την 8ην συλλαβήν. Ή φράσις «'ς τους βωμούς μου» μετρικώς θα έκληφθή ώς μία λέξις. 'Επίσης εις τον ΐαμβικον 14σύλλαβον στίχον

Πώς με τον έρωτα ή καρδιά σου δλο ποθεί va Cfj 2

δεν έχει χώρισμα («ή καρδιά σου» μετρικώς λαμβάνεται ώς μία λέξις).

Τήν ύπάρχουσαν μεταξύ διαιρέσεως και τομής διαφοράν δέν ύπεγράμ­

μίσαν, όπως έπρεπε, μέχρι σήμερον, όσοι συστηματικώς ήσχολήθησαν μέ θέματα μετρικής, ή και δέν διέκριναν αυτήν.

Ούτως ό Ήλ. Βουτιερίδης3 αναφέρει απλώς το «χώρισμα του στίχου [...], πού οί αρχαίοι το έλεγαν τομή». Ό Θρ. Σταύρου 4 διακρίνει μεν δια­

φοράν λόγω θέσεως του τέλους της λέξεως εις τήν μετρικήν ενότητα, δέν προβαίνει δμως και εις γενικωτέραν αίσθητικήν καταξίωσιν του φαινομέ­

νου 5. Ό Γερ. Σπαταλάς 6 συγχέει τα μετρικά προς τα νοηματικά χωρίσματα τών στίχων, άλλα και δέχεται δτι «οί καλύτερες τομές εϊν' εκείνες πού γίνονται ανάμεσα σ' έναν πόδα κι όχι στο τέλος του, γιατί έτσι στο δεύτερο ήμιστίχιο μεταβάλλουνε ακουστικά το ρυθμό τοΟ στίχου και τον

Αθήναις 1930, σ. 66, σημ. 1), ό οποίος και δημιουργεί Ιαμβικόν 15σύλλαβον στίχον προς διατύπωσιν τοϋ φαινομένου :

αν τΰχχ\ εγκλιτικό το μέτρημα τον μας μπερδεύει.

1. Κ. Π α λ α μ ά , Άπαντα. Τόμος Έβδομος ['Αθήναι 1965], σ. 20. 2. Κ. Π α λ α μ ά , "Απαντα. Τόμος Ένατος ['Αθήναι 1966], σ. 25. 3. Ή λ. Π. Β ο υ τ ι ε ρ ί δ η, Νεοελληνική Στιχουργική. Έν'Αθήναις 1929, σ. 131.

Δέν φαίνεται επίσης να διακρίνη από τής διαιρέσεως τήν τομήν και ό Λ. Π ο λ ί τ η ς . Ίδ. «Ό στίχος του» [Κ. Παλαμά], «Γράμματα» (τεύχος επιμνημόσυνο Κ. Παλαμά). 'Αθή­

ναι 1943, σ. 234α' (: «Τό δωδεκασύλλαβον αυτόν ό Παλαμάς τον αισθάνεται, στα παλιό­

τερα μάλιστα ποιήματα, σα δυο έξασύλλαβους. Τοΰτο φαίνεται όχι μόνο από τή σταθε­

ρή τομή μετά τήν 6η συλλαβή ...»), κ.αλλ. 4. Θ ρ. Σ τ α ύ ρ ο υ , Νεοελληνική Μετρική, ενθ' άν., σ. 35 κ.έξ. 5. Και δμως ό αυτός συγγραφεύς, προκειμένου περί τοϋ 12συλλάβου στίχου, γρά­

φει· «όταν στην απαγγελία ή στο τραγούδι σταματήσουμε αρκετά στην τομή, το δεύτερο μισόστιχο κάνει τήν εντύπωση ρυθμού τροχαϊκού κι αυτό είναι πού δίνει στον δλο στίχο τήν ποικιλία και τή χάρη του» (ενθ' άν., σ. 58. Πρβλ. και όσα σημειοϋνται έν σ. 81, σημ. 1).

6. Γ. Σ π α τ α λ ά , Συμβολή στή μελέτη τής Νεοελληνικής μετρικής. 'Αθήναι 1938, σ. 111.

— 219 —

κάνουνε τερπνότερο». Ό Γιάνν. Σαραλής αντιθέτως υπογραμμίζει, «τή δια­

φορά αύτη [διαιρέσεως και τομής] δεν τή 'βρίσκω τόσο σπουδαία, ώστε να γίνεται ιδιαίτερος λόγος και να δημιουργούμε όρους, πού μπερδεύουν τα πράγματα με τομές και χωρίσματα ή διαιρέσεις» 1. Ό Ν. Π. Χιονίδης 8

τέλος ονομάζει αδιακρίτως τό χώρισμα «τομήν», διακρίνει όμως ταύτην εις «ίσχυράν» («διότι διαταράσσει τή μετρική ροή του στίχου») και «ασθενή» («διότι δεν επιφέρει καμμιά διατάραξη στή μετρική ροή του στίχου»)3.

* * ■ * . , " ■ - ' "

Πέρα της διαφοράς θέσεως του τέλους τής λέξεως εις τήν μετρικήν ενότητα, ή διαίρεσις διακρίνεται άπό τής τομής και υπό τήν εποψιν του αισθητικού αποτελέσματος, το όποιον ή τελευταία προκαλεί εις τον στίχον.

Ή διαίρεσις δεν μεταβάλλει τον ρυθμόν του στίχου :

"Ωχον ή καημένη, || είμαι ζαλιά μένη 4

— w — \s — s ^ l j — W — < — \s

'Ενίοτε μάλιστα αύτη διαχωρίζει τον στίχον είς δύο μικρότερους :

Κάθε φίλημα, ψυχή μον, || όπου μόδινες γλυκά — w — w — ν > — ^ II — ν — w — ^ —

έξεφύτρωνε άλλο ρόδο \\ άπό τήν τρανταφνλλιά 5. — ­_/­<­ ^ — ν_/ — w II — <»s — \s — ν _

1. Γ ι ά ν ν η Α. Σ α ρ α λ ή , Νεοελληνική Μετρική. 'Αθήναι 1939, σ. 34. 2. Ν. Π. Χ ι ο ν ί δ η, Στιχουργική. Λευκωσία 1955, σ. 32­33. 3. Ό αυτός συγγραφεύς εισάγει και τον ορον «βοηθητική» τομή, «αν το μέτρο ενός

ποιήματος παρουσιάζει κάποια ανωμαλία», προς θεραπείαν τής ανωμαλίας. Οί 14σύλλα­

βοι όμως τους οποίους φέρει ώς παράδειγμα (ενθ' άν., σ. 33) : τΩ αν, που εις αΙθέρος τάς αχανείς εκτάσεις δι' αμυδρού όρασαι φωτός και αβέβαιου

είναι πράγματι Ιαμβικοί 7σύλλαβοι :

[W - W - w - w | | w _ W - W - W ]

4. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Ενθ' άν., σ. 377. 5. Δ ί ο ν . Σ ο λ ω μ ο ύ , Άπαντα. Τόμ. Α'. Επιμέλεια ­ Σημειώσεις Λ. Πολίτη

['Αθήναι] 1948, σ. 52. Το κείμενον εκδίδεται ούτω :

Κάθε φίλημα, ψυχή μου, όπου μδδινες γλυκά, έξεφντρωνε άλλο ρόδο άπό την τρανταφυλλιά.

Άλλαχοΰ (περ. «Ελληνικά», ΙΔ', 1955, σ. 541) ό Λ. Πολίτης υποστηρίζει ότι στίχοι ώς :

- 220 -

Ή τομή τουναντίον μεταβάλλει τον ρυθμον τοΰ στίχου :

Θάλασσες πικρές, || καράβια βουρκωμένα * — >»» — \* — || ^* — w — \^ — w

μα τον σταυρό, κυρά μου, || μα την Παναγιά 2

Εις τήν πρώτην περίπτωσιν ό ρυθμός από καταβατικοϋ είς το α' ήμι­

στίχιον μεταβάλλεται είς άναβατικον είς το β' ήμιστίχιον ( = α' ήμιστ. : τροχ. — β' ήμιστ. : ίαμβ.), το άντίθετον συμβαίνει είς τήν δευτέραν περί­

πτωσιν ( = α' ήμιστ. : ίαμβ. — β' ήμιστ. : τροχ.)3.

9Από του Παλαμά και έντεϋθεν όχι σπανίως παραλείπεται το χώρι­

σμα, ή παρατηρείται συνίζησις εις τήν θέσιν του στίχου, όπου έπρεπε να ύπάρχη χώρισμα· ούτως οί στίχοι παραμένουν άνευ διαιρέσεως ή τομής. Π.χ. :

Ή δνναμί σου τόμορφαίνει ακόμα και το κρίμα 4

Χάιδεψε με τάντίφεγγό σου αποσπερίτη 5

«'Στή ζωγραφιά της κεφαλής \ είχε τζ' ανδραγαθίες, | όπου 'ς το γέττο έκαμε \ εις τες πτωχές Όβρίες», πρέπει να δημοσιεύονται ώς 15σύλλαβοι. (Πρβλ. καΐ Φ. Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , Προσολωμικοί. ΤεΟχος Β ' : Ν ι κ ό λ α ο ς Κ ο υ τ ο ύ ζ η ς . 'Αθήναι 1966, σ. 48).

1. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, ενθ' άν., σ. 132. 2. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, ενθ' αν., σ. 91. 3. Ούτως οί Παλαμικοί στίχοι («Άπαντα». Τόμος Ένατος, Ενθ' άν., σ. 112) :

φιλί τον γίνεται και χάδι το περιπλοκάδι

φαίνονται ώς προελθόντες έκ 15συλλάβου ίαμβικοϋ, μετά τομής μετά τήν 9ην συλλαβήν :

v , _ w _ w - w _ w | | _ w - w _ w

Άλλωςτε ή μετατόπισις τοϋ χωρίσματος εις τους ιαμβικούς 15συλλάβους στίχους άπο τής 8ης συλλαβής (διαίρεσις) είς τήν 9ην συλλαβήν (τομή) άπαντςί είς τον Παλαμδν («"Απαντα», Τόμος Τρίτος, 6νθ' άν., σ. 190) :

'Σ τά μέτωπα των Πυραμίδων \\ και των Παρθενώνων

4. Κ. Π α λ α μ ά , "Απαντα. Τόμος Τρίτος, ένθ' άν., σ. 40. 5. Μ α λ α κ ά σ η ς , Άπαντα. Τόμ. Α'. Τά ποιήματα. 'Αναστύλωσε και έκρινε

Γ. Βαλέτας. 'Αθήνα [1964], σ. 138.

— 221 —

Ό νους μου ώς πότε μέσ' 'ς τον μαρασμον αυτόν θα μένη χ

Φύλλα νεκρά της ερριξε ή χρυσή δεντροστοιχία *

Το μετρικον χώρισμα είναι άσχετον προς το νοηματικόν. Υπάρχουν παραδείγματα στίχων, οί όποιοι νοηματικώς τριχοτομούνται :

Άπο μικρό \ κι απ άφαντο \\ πουλάκι, \ αταυραητε μου 3

Μεγάλα οράματα, \ επικά \\ ταξίδια, \ ρυθμισμένα

σοφά τραγούδια, \ άφύτρωτα \\ βλαστάρια, \ θαμποζήτε. 4

Χνούδια και πούπουλα, \ μικρά \\ φτερά, \ ξυλάκια, φύλλα 5

Μετρικως δμως οί εν λόγω στίχοι έχουν πάντοτε εν μόνον χώρισμα (διαί­

ρεσιν ή τομήν).

1. Κ. Π. Κ α β ά φ η , ποιήματα. Γ' έκδοση [Έκδ. οίκος] «"Ικαρος» [Αθήναι] 1952, σ. 32.

2. Ζ α χ. Π α π α ν τ ω ν ί ο υ , Τα θεία δώρα. Ποιήματα. Βιβλιοπωλεΐον της «Εστίας» ['Αθήναι 1967], σ. 44.

3. Κ ρ υ σ τ ά λ λ η ς , "Απαντα. Εισαγωγή ­ Σχόλια ­ Σημειώσεις Μιχ. Περάνθη. Βιβλιοπωλεΐον τής «Εστίας» ['Αθήναι 1952], σ. 240.

4. Κ. Π α λ α μ ά , "Απαντα. Τόμος "Εβδομος, ενθ' αν., σ. 30. 5. Ά γ γ. Σ ι κ ε λ ι α ν ο ύ , Λυρικός Βίος. Δ' Φιλολογική Επιμέλεια Γ. Π. Σαβ­

βίδης [Έκδ. οίκος] «Ίκαρος» [Αθήναι 1968], σ. 9.

ΜΙΧΑΗΛ ΤΣΙΛΑΓΑ Γενικοϋ ΈπιθεωρητοΟ

Μέσης Εκπαιδεύσεως 'Αθηνών

ΜΑΘΗΣΙΣ ­ ΜΟΡΦΩΣΙΣ (Διαφοραι ­ αξία έκαστης)

Ή μάθησις και ή μόρφωσις ώς άπλαΐ λέξεις εις ούδένα είναι άγνωστοι. Εις την καθημερινήν μας έπικοινωνίαν και άναστροφήν αναφέρονται τόσον συχνά, ώστε να εμφανίζονται ώς λέξεις κοινής χρήσεως.

Οι πάντες, επιστήμονες και μή, τάς χρησιμοποιούν εις κάθε σχετικήν με τήν έξέλιξιν και πρόοδον τοϋ ανθρώπου συζήτησιν και ερευναν. Έάν όμως παρακολουθήσωμεν τον τρόπον κατά τον όποιον οί διάφοροι τάς μεταχειρίζονται, θα διαπιστώσωμεν, ότι οί πλείστοι συγχέουν το περιεχό­

μενον της εννοίας αυτών. "Αλλοι, ομιλούντες περί μαθήσεως, εννοούν τήν μόρφωσιν και άλλοι, λέγοντες μόρφωσιν, τήν συγχέουν προς τήν μάθησιν. Μορφωμένος θεωρείται πολλάκις οιοσδήποτε σπουδάσας περί τίνα έπι­

στήμην και έχων αποθησαυρίσει ώρισμένας και σχετικάς προς αυτήν εύρυτέρας και είδικάς γνώσεις, ενώ άλλοι διαχωρίζουν τους έχοντας μόρ­

φωσιν και συγχρόνως διακρινόμενους και δια μάθησιν. Έκ τούτου διαφαίνεται, ότι κάποια σύγχυσις επικρατεί, όσον άφορφ

εις τήν κατανόησιν των Ιδιαιτέρων γνωρισμάτων της εννοίας έκαστης τών λέξεων αυτών. Παρά τήν σύγχυσιν όμως ταύτην οί πάντες συμφωνούν ώς προς τοϋτο: Τοποθετούν και τήν μάθησιν και τήν μόρφωσιν, ασχέτως τό πώς τήν έννοοϋν, εις τον εν γένει χώρον της διαπαιδαγοογήσεως τοϋ ανθρώπου και μάλιστα ιδιαιτέρως εις τα εντός τοϋ Σχολείου και τα δι' αύτοϋ επιδιωκόμενα.

Τα δια τοϋ Σχολείου επιδιωκόμενα και εντός αύτοϋ συντελούμενα άποτελοΰν, ώς γνωστόν, τό σχολικόν παιδαγωγικόν φαινόμενον. Τοϋτο ιδιαιτέρως έξεταζόμενον ούτε άπλοϋν ούτε αυτοτελές και μεμονωμένον είναι, όπως εκ πρώτης όψεως δια τους πολλούς εμφανίζεται. 'Αποτελεί έν τω συνόλφ του μίαν μορφήν τοϋ ενός διάχυτου και θεμελιώδους κοινω­

νικού φαινομένου της ζωής, δηλαδή τοϋ γενικωτέρου και ευρύτερου παιδα­

γωγικοΰ φαινομένου, τό όποιον άρρήκτως και ανέκαθεν είναι συνδεδεμένον

— 223 —

μέ τον κοινωνικον βίον τοϋ άνθρωπου. Είναι δε το εύρύτερον και γενικόν τοϋτο παιδαγωγικον φαινόμενον, το φαινόμενον της μεταξύ των ανθρώπων οιασδήποτε ηλικίας, οιουδήποτε φύλου, οιουδήποτε επαγγέλματος, οιου­

δήποτε δόγματος αμοιβαία έπίδρασις. Αυτή ήδη ή γενικωτάτη και διάχυτος μορφή τοϋ παιδαγωγικού φαι­

νομένου διαφέρει ουσιαστικώς από τήν μορφήν τοΰ σχολικού έργου. Το διάχυτον κοινωνικόν παιδαγωγικον φαινόμενον συντελείται άνευ

συστήματος και άνευ προγράμματος εν παντί χώρω και χρόνφ, ένώ τό σχολικόν παιδαγωγικον φαινόμενον τελείται κατά σύστημα και πρόγραμμα επί τούτω καθωρισμένον και εντός ώρισμένου χώρου και χρόνου, κατευθύ­

νεται δε άπό ανθρώπους, οί όποιοι ειδικώς δι' αυτό έχουν έκπαιδευθή. Είναι μέ άλλας λέξεις αυτό, τό όποιον ό Πλάτων ονομάζει «Παιδείαν», εν τή ευρύτατη της λέξεως έννοια.

Ούτω κατά τό πρώτον φαινόμενον άνά πασαν στιγμήν και ώραν και εις πάντα χρόνον παρά πάντων και προς πάντας αδιακρίτως και αναλόγως τών εκάστοτε περιστάσεων και ιδιαιτέρων συνθηκών σημειοϋται και συντε­

λείται αμοιβαία μεταξύ των έπίδρασις και οί πάντες κατά ταύτην είναι διδάσκαλοι και συγχρόνως μαθηταί.

'Αντιθέτως τό δεύτερον παιδαγωγικον φαινόμενον — σχολικόν — συντελούμενον είναι περιωρισμένον έν τόπω, εντός τοϋ σχολείου, εν χρόνφ, βάσει ώρισμένου ωρολογίου προγράμματος εργασίας καθώς και δσον άφοροι είς τους επιδρώντας— διδασκάλους— και τους υφισταμένους τήν έπί­

δρασιν — μαθητάς. Είναι αυτό τό όποιον καλύπτει ή έννοια «Παιδαγωγική» ή «Σχολική Παιδαγωγική».

Μέ βάσιν αυτήν τήν διαφοράν και έξάρτησιν, εάν διερευνήσωμεν τό φαινόμενον τοϋτο, δηλαδή τό σχολικόν παιδαγωγικον φαινόμενον, παρα­

τηροΰμεν ότι τό όλον έργον αύτοΰ κινείται, κατευθύνεται και συντελείται μέ δύο θεμελιώδεις εννοίας ή «κατηγορίας» κατ' Άριστοτέλην, τήν μάθησιν και τήν μόρφωσιν.

Τάς εννοίας ταύτας, όπως έν αρχή ελέχθη, συγχέουν οί πολλοί, όσον άφορςί είς τήν ίδιαιτέραν έκαστης σημασίαν και τάς μεταξύ των σχέσεις.

Είναι ανάγκη άρα να έξετάσωμεν τί είναι μάθησις και τί μόρφωσις. Ή λέξις μάθησις, ώς ρηματικόν ουσιαστικόν παραγόμενον εκ τοϋ

ρήματος μανθάνω, πρέπει να σημαίνη—και σημαίνει — τήν ρηματικήν αύτοϋ εννοιαν.

Ή έξέτασις της εννοίας ταύτης δσον άφορα είς τον τρόπον καθ' ον συντελείται εντός τοΰ άνθρωπου, αποτελεί άντικείμενον έρεύνης της Φιλο­

σοφίας και της Ψυχολογίας και έν προκείμενα) δεν μας ενδιαφέρει 'δσον άφορα εις τά αποτελέσματα τα όποια απορρέουν εκ της εντός τοϋ άνθρωπου ασκήσεως είναι άντικείμενον της φαινομενολογίας, διότι βάσει τών στοι­

— 224 —

χείων, τα όποια αϋτη μας παρέχει, αποσαφηνίζονται, μορφοποιούνται και ταξινομούνται τα εκ της μαθήσεως αποτελέσματα.

Έκ των στοιχείων λοιπόν αυτών και των εξ αυτής αποτελεσμάτων εξεταζόμενη ή μάθησις εμφανίζεται ότι εΐναι μία μετάβασις, βάσει ώρισμέ­

νων εμπειριών, άπο της καταστάσεως της αγνοίας εις τήν κατάστασιν της γνώσεως, γνώσις δ' έν προκειμένω εΐναι ή άπόκτησις πείρας ασχέτου και έπί πλέον προς τήν μέχρι τής στιγμής τής μεταπτώσεως ύπάρχουσαν εντός του άνθρωπου.

Κατά ταϋτα επομένως δια να κατακτηθή το πρώτον στοιχεϊον τής τελέ­

σεως του σχολικού παιδαγωγικού φαινομένου, ήτοι ή μάθησις, και νά εξακολούθηση περαιτέρω ενέργεια προς όλοκλήρωσιν αύτοϋ του φαινο­

μένου, εΐναι ανάγκη βασικώς και κατ' αρχήν οί εις τα σχολεία διδάσκοντες νά παρορμήσουν τους διδασκόμενους και να τους κατευθύνουν εις το νά αποκτήσουν συγκεκριμένην πεΐραν πέραν τής όσης εκάστοτε έχουν. Τοϋτο όμως επιτυγχάνεται δια τής παροχής και συγκεκριμένων γνώσεων. Συνεπώς παρίσταται ανάγκη νά προσφέρουν είς τους μαθητάς ώρισμένας γνώσεις. Όποΐαι πρέπει νά εΐναι αί γνώσεις και πώς είναι ανάγκη νά προσφέρωνται, θα λεχθή κατωτέρω, άφ' οδ έν τω μεταξύ δώσωμεν και τήν έρμηνείαν τής εννοίας «μόρφωσις».

Και ή λέξις μόρφωσις, ως ούσιαστικον παράγωγον του ρήματος «μορ­

φώνω», σημαίνει τήν άφηρημένην αύτοϋ εννοιαν. Το ρήμα μορφόω ­ώ ή μορφώνω, ώς γνωστόν, έπί υλικών πραγμάτων έχει τήν σημασίαν τοϋ: παρέχω μορφήν ή σχήμα είς κάτι το άμορφον, γενικώτερον δε παρέχω τάξιν και κόσμον είς κάτι το αδιάτακτον και το χαώδες.

Προκειμένου περί τοϋ ανθρώπου, όστις έκτος τής υλικής του έχει καί ψυχοπνευματικήν ύπόστασιν, μορφώνω σημαίνει: παρέχω, δίδω μορφήν είς τήν αδιάτακτον καί άμορφον ταύτην ύπόστασιν, χωρίς αναλόγως νά παραμελώ καί τήν σωματικήν,

'Επειδή δε ψυχοπνευματική ύπόστασις ουδέν άλλο είναι δια τον άνθρω­< πον παρά δλαι αί ψυχικαί καί πνευματικαί αύτοϋ δυνάμεις καί δεξιότητες, μορφώνω άνθρωπον σημαίνει διαμορφώ, τοποθετώ είς τάξεις άπάσας τάς εσωτερικός του ψυχικάς καί πνευματικός, ήθικάς, καλλιτεχνικός καί συναι­

σθηματικός αύτοϋ ιδιότητας καί δεξιότητας καί τάς μεταβάλλω είς κόσμον κατά τρόπον, ώστε άπασαι αύται πλήρως ένηρμονισμέναι προς έαυτάς καί τάς σωματικάς νά συναπαρτίζουν μίαν προσωπικότητα διαρκώς τείνου­

σαν προς βελτίωσιν, προς έξανθρωπισμόν («καλόν κάγαθον γενέσθαι»), ετι δε σήμερον μετά τήν έμφάνισιν τοϋ Χριστιανισμού, τείνουσαν καί προς έξαγιασμόν, προς πραγματοποίησιν καί τής υπέρτατης ηθικής αξίας τής Άγιότητος, ή οποία εκφράζει το Ίδανικόν τής προς τον Θεόν όμοιώσεως τοϋ ανθρώπου. Δια νά δοθή ήδη ή ώς άνω μορφή, απαιτείται

— 225 —

ενέργεια και επενέργεια επί τοϋ άνθρωπου δια της παροχής ώρισμένων γνώσεων.

Συνεπώς εκ πρώτης όψεως, εφ' όσον άμφότεραι εϊναι αποτέλεσμα παρο­

χής και αφομοιώσεως γνώσεων, θα πρέπει να μή διαφέρουν μεταξύ των ή τουλάχιστον να έχουν πολλά κοινά σημεία. Έκ τής σημασιολογικής όμως και μόνον διερευνήσεως των δύο αυτών λέξεων διεπιστώθη ανωτέρω ΰπαρξις βασικών διαφορών, με κοινά τίνα σημεία.

Τα διαφορετικά ταύτα σημεία δύνανται να καταστώσι σαφέστερα και εξ ώρισμένων παραδειγμάτων, ειλημμένων και έκ τοϋ χώρου τών κοινω­

νικών διαπιστώσεων και έκ τοϋ τρόπου καθ' δν παρέχεται ή μάθησις και ή μόρφωσις εις τα σχολεία.

Έχομεν προ ημών ενα κατά πάντα διακεκριμένον επιστήμονα, ας ύποθέσωμεν ΐατρόν, δικηγόρον, διδάσκαλον ή καθηγητήν. Παρά πάντων ομολογείται ότι ούτος είναι κάτοχος και τών πλέον λεπτομερέστερων γνώσεων τής 'Επιστήμης του, γνωρίζει δηλαδή ταύτην κατά βάθος και κατά πλάτος. Οί πολλοί άποθαυμάζοντες τάς γνώσεις του αύτάς τον θεωρούν και τον διακηρύττουν ώς εξαιρετικώς μορφωμένον.

Εΐναι όμως εις τήν πραγματικότητα μορφωμένος; 'Ασφαλώς ναί, εάν μαζί μέ τάς απειραρίθμους γνώσεις του έχει δώσει

και εις τον έσωτερικόν του κόσμον μορφήν ιδιαιτέραν. 'Εάν όχι, τότε εΐναι μεν άριστος επιστήμων, άλλα δεν είναι «μορφωμένος» άνθρωπος. Είναι ένας άπλοϋς επιστήμων, ό όποιος έχει μεταπέσει εις τον έπαγγελμα­

τισμόν, μέ σκοπόν τον προσπορισμόν υλικών και μόνον αγαθών, έκ τής ασκήσεως τής επιστήμης του και μέ εκδηλον τήν άναλγησίαν του ενίοτε προ τών πασχόντων συνανθρώπων του, διότι όντως ώς αναφέρεται εις τον Πλάτωνα «πάσα επιστήμη, χωριζόμενη δικαιοσύνης και τής άλλης αρε­

τής πανουργία, ου σοφία φαίνεται». Κατά ταύτα ένας 'Επιστήμων και ένας άνθρωπος γενικώς, δύναται

να είναι κάτοχος πολλών γνώσεων και να εχη διέλθει δια πολλών εμπειριών, ήτοι να έχη αποκτήσει μάθησιν, άλλα να μή εχη διαμορφωμένον, ώς ανω­

τέρω ελέχθη, τον έσωτερικόν του ψυχοπνευματικόν κόσμον, ήτοι να μή εχη μόρφωσαν.

"Ας λάβωμεν ήδη ενα άλλο παράδειγμα άπό τα συμβαίνοντα είς σχο­

λικόν χώρον. Ένας εκπαιδευτικός διδάσκει είς τους μαθητάς Ίστορίαν, ας ύποθέσωμεν Ίστορίαν τής 'Αρχαίας Ελλάδος και συγκεκριμένως τα τής κλασσικής περιόδου, και περιορίζεται εϊς μίαν άπλήν και ξηράν έξιστό­

ρησιν τών σχετικών γεγονότων και τών στοιχείων τοϋ τότε πολιτισμού, ήτοι παρέχει διδάσκων γνώσεις ώρισμένας, αληθείς και άπηκριβωμένας, άλλα ξηράς άνευ άλλης τινός προσπάθειας.

Ένας άλλος διδάσκει τήν αυτήν ίστορικήν περίοδον, άλλα δεν περιο.

— 226 —

ρίζεται εις την απλή ν ώς ανωτέρω παροχή ν ξηρών γνώσεων μόνον πέραν ταύτης προκαλεί συζητήσεις επί αποριών έκ τών προσφερθέντων, οδηγεί εις προβληματισμούς και συσχετίσεις προς συγχρόνους συνθήκας αντιμε­

τωπίσεως παρομοίων προς τήν διδαχθεΐσαν ίστορικήν περίοδον ζητημάτων, αναζητεί και προβάλλει τήν έσωτερικήν ψυχοπνευματικήν κίνησιν, ήτις ώθησεν τους τής κλασσικής εποχής Έλληνας εις τα επιτυχή ή ανεπιτυχή γεγονότα και τάς ανάλογους εξ αυτών επιπτώσεις δια τήν τότε κοινω­

νικήν και πολιτικήν ζωήν και υποκινεί τους μαθητάς είς βίωσιν όλων αυτών.

Και οί δύο ανωτέρω εκπαιδευτικοί ασκούν έργον εντός τών επιδιώξεων του σχολικού παιδαγωγικού φαινομένου, άλλα το έργον των δεν είναι το αυτό, δεν είναι δμοιον. Είς τήν πρώτην περίπτωσιν ό διδάσκων παρέχει, ώς ελέχθη, αληθείς και άπηκριβωμένας, άλλα ξηράς γνώσεις, παρέχει άπλήν άρχαιογνωσίαν, δεν αναμοχλεύει συστηματικώς τον έσωτερικον ψυχισμόν τών μαθητών. 'Αφήνει τήν άναμόχλευσιν εις τήν έσωτερικήν τυχαίαν διεργασίαν, ήτις θα λάβη χώραν εντός τής ψυχής τών μαθητών έκ τής απλής παραθέσεως τών γεγονότων και στοιχείων πολιτισμού. Ή διεργασία όμως αύτη, ώς μή κατευθυνόμενη και εξαρτώμενη έκ πολλών άλλων παραγόντων (περαιτέρω γνώσεων ­ επιδράσεως οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος κλπ.), εϊναι δυνατόν να άποβή θετική, άλλα και αρνητική δια τήν περαιτέρω προσπάθειαν τοΰ μαθητού προς έξέλιξιν και τελείωσιν κατά τάς επιδιώξεις τής μορφώσεως και τοΰ ανθρωπισμού.

Συνεπώς δια τής ανωτέρω διδασκαλίας προσφέρεται απλή μάθησις με άδηλους τάς επιπτώσεις προς μόρφωσιν, εϊναι μία νεκρά, θα ήδύνατο να λεχθή, διδασκαλία.

Είς τήν δευτέραν περίπτωσιν ό διδάσκων πέραν τών προσφερθεισών γνώσεων και δι' αυτών θέτει είς κίνησιν όλον τον έσωτερικόν δυναμισμόν τών μαθητών, άπαξ δέ ούτος τεθή εις κίνησιν, μεταπίπτει έκ καταστάσεως παθητικής εις κατάστασιν ένεργόν, ζώσαν, μεταβάλλεται είς δύναμιν δη­

μιουργικήν και ό άνθρωπος δεν εΐσδέχεται πλέον παθητικώς υπάρχουσας συγχρόνους του καταστάσεις και δέν αντιμετωπίζει τα αιώνια προβλήματα τοΰ άνθρωπου, ώς τα άντεμετώπισαν οί παλαιότεροι, βάσει τών τότε συν­

θηκών ζωής. Τό αϊώνιον πρότυπον παντός παιδευτικού έργου, ή σωκρατική παιδεία,

αυτό ακριβώς έπετύγχανεν : πνευματικήν κίνησιν εις τάς ψυχάς τών μα­

θητών, εις τον θεαίτητον (150 c κ.έ) ό Σωκράτης λέγει: «και τοϋτο εναργές ότι παρ' εμοϋ ουδέν πώποτε μαθόντες (se. οί εμοί Ουγγιγνόμενοί) άλλ' αυτοί παρ' αυτών πολλά και καλά εύρόντες κ ai τ εκ όν τ ες».

Έάν άνατρέξωμεν και είς άλλα παραδείγματα διδασκαλιών, θα διαπι­

στώσωμεν ότι κατ' αύτάς, ώς έπί τό πλείστον, παρέχεται κατ' αρχήν μάθησις,

i — 227 —

επακολουθεί δε και μόρφωσις, άλλ' αΰτη κυμαίνεται εις ποσοστόν ανα­

λόγως της ικανότητος του διδάσκοντος να την έπιδιώκη. Ούτω μία διδασκαλία είναι δυνατόν να άποτελή σχεδόν 100% μάθησιν,

άλλη 80% μάθησιν και 20% μόρφωσιν, άλλη κατά τό ήμισυ μάθησιν και κατά τό έτερον ήμισυ μόρφωσιν, άλλη 80% μόρφωσιν και 20% μάθησιν και ούτω καθ' έξης. Πάντως και εξ αυτών αποδεικνύεται ότι άλλο είναι ή μάθησις και άλλο ή μόρφωσις και ότι ή μόρφωσις προϋποθέτει μάθησιν, μάθησις όμως αύτη καθ' έαυτήν δεν σημαίνει μόρφωσις ούτε και οδηγεί εις ταύτην.

Με βάσιν ήδη τάς υπάρχουσας ώς ανωτέρω διαφοράς καί τήν εις ώρι­

σμένα σημεία σύζευξιν δύνανται να εξαχθούν τα κάτωθι γενικώτερα συμπε­

ράσματα δσον άφορα εις τήν ιδιαιτέραν άποτίμησιν καί άξίαν εκάστης. Ή μάθησις αποτελεί τό μέσον τό ύλικόν δια τήν μόρφωσιν του άνθρω­

που, ένω ή μόρφωσις είναι ό σκοπός προς τό «είδος». Χωρίς μάθησιν δεν επιτυγχάνεται μόρφωσις, {«γ évo ι , οίος εΰϋί μ αθ ώ ν», Πίνδ. Πυθ. 2, 72), άλλ' ϋπαρξις μαθήσεως δεν συνεπάγεται απαραιτήτως καί συνύπαρξιν μορφώσεως. Κατά ταύτα μεγάλη ή αξία καί ή σημασία της μαθήσεως, άλλ' ετι μεγαλύτερα ή της μορφώσεως. Τήν άξιολογικήν ταύτην διαφοράν έπιμαρτυρεΐ εκτός τούτων καί ή διάρκεια έκαστης. Ή μάθησις σύν τή παρόδω της ηλικίας έπισκοτίζεται, ενω γνώρισμα της μορφώσεως είναι ή διάρκεια. 'Επίσης ή διαφορά της αξίας έκαστης διαφαίνεται καί έκ των αποτελεσμάτων έκατέρας. Ή μάθησις είναι τι τό στατικόν, τό ανθρωπι­

στικός νεκρόν, διότι δεν δημιουργεί ολοκληρωμένους ανθρώπους, ενω ή μόρφωσις είναι τι τό δυναμικόν, τό ζωντανόν, τό έχον τάσιν προς έξέ­

λιξιν, προς συνέχειαν, προς τελείωσιν, είναι εντελέχεια. Ή μάθησις δύ­

ναται νά δημιουργήση εκπληκτικούς άποταμιευτάς γνώσεων, Κροίσους πραγματικούς γνώσεοον, άλλ' όχι συγχρόνως καί ανθρώπους, εάν ούτοι δια των γνώσεων αυτών δεν οδηγηθούν καί εϊς τήν μόρφωσιν.

'Εάν δια των γνώσεων, οδηγηθούν καί εις τήν μόρφωσιν, θα αποβούν οί άποταμιευταί ούτοι των γνώσεων καί πραγματικοί σκαπανείς της 'Επι­

στήμης καί πάσης ανθρωπινής προόδου, άλλως θά παραμείνουν πραγμα­

τικοί δέκται, στείροι είς άνθρωπισμόν καί κατ' ούσίαν πνευματικώς νεκροί. Πέραν των ανωτέρω ή μόρφωσις ώς τείνουσα είς όλοκλήρωσιν εΐναι

γενικεύουσα, ένω ή μάθησις εντοπίζεται είς τα επί μέρους καί τείνει προς εΐδίκευσιν. Ή μάθησις ανταποκρίνεται κυρίως εις τό ύλικόν αίτημα της ζωής καί ιδιαιτέρως τό έπαγγελματικόν, ένω ή μόρφωσις είς τό άνθρωπι­

στικόν. Ή μάθησις εξασφαλίζει με άλλας λέξεις τό «ζην», ένω ή μόρφωσις τό «εϋ ζην».

Ή μάθησις άνευ μορφώσεως απεργάζεται τήν «κατασκευήν τον βίου» κατά Πλάτωνα, ένω ή βάσει της μαθήσεως έν συνεχεία μόρφωσις άπεργά­

— 228 —

ζεται την μόρφωσιν και διάπλασιν του άνθρωπου είς Οντως άνθρωπον. Πώς όμως είναι δυνατόν να πραγματωθή μάθησις κατά τήν άσκησιν

του σχολικού παιδαγωγικού έργου, ώστε αύτη να όδηγή καί εις τήν μόρφωσιν;

Αυτό φρονοϋμεν, αποτελεί καί τήν βάσιν της επιτυχίας ή αποτυχίας του σχολικού έργου καί πρέπει δι' ολίγων να έρευνηθή.

Έκ τών ανωτέρω διεπιστώθησαν διαφοραί ουσιώδεις μεταξύ μαθή­

σεως καί μορφώσεως, άλλα καί κοινά σημεία άγοντα προς σύζευξιν. Ή σύζευξις είναι απαραίτητος, διότι άλλως δεν οδηγούμεθα δια τής μαθήσεως είς τήν μόρφωσιν.

Πώς είναι δυνατόν να έπιτευχθή αύτη; Δια να έπιτευχθή πρέπει ό διδάσκων να γνωρίζη κατά τό δυνατόν —

ή Παιδαγωγική δεν είναι παντοδύναμος — πώς να καλλιεργή τήν μάθη­

σιν καί πώς τήν μόρφωσιν. Άμφότεραι, όπως εΐδομεν, παρέχονται εϊτε αμέσως δια συγχρόνων ζωντανών παραδειγμάτων καί προτύπων τής ζωής, είτε εμμέσως δια τής μεταδόσεως συγκεκριμένων υλικών γνώσεων, τών λεγομένων μορφωτικών αγαθών. Τό ότι ό διδάσκων πρέπει να παρέχη εαυτόν πρότυπον ζωής αποτελεί βασικήν προϋπόθεσιν δια τήν άσκησιν παιδαγωγικού λειτουργήματος· πέραν αύτοϋ όμως πρέπει να εχη τήν ικανό­

τητα επαγωγής να προσφέρη μάθησιν καί μόρφωσιν. Προς τούτο είναι ανάγκη αί γνώσεις, αϊτινες θα προσφερθούν προς

μάθησιν, να μή είναι οίαιδήποτε. Πέραν τών καθωρισμένων πρέπει να είναι αληθείς καί από πάσης πλευράς άπηκριβωμέναι, προς τούτοις δέ καί ώρι­

σμέναι είς ποσόν, διότι ή παροχή απείρων γνώσεων — γνώρισμα τών κατά τα πρώτα ετη τής σταδιοδρομίας τών διδασκόντων — δέν συντελεί ε'ις τήν όλοκλήρωσιν τοΰ σχολικού παιδαγωγικού φαινομένου, επιφέρει σύγχυσιν καί επαληθεύει τους φόβους τοΰ Δημοκρίτου (άπ. 169 Δ): «Μή πάντα επίϋτασθαι προθνμέο, μή πάντων άμαθης γένγι».

Είναι άπαραίτητον ό διδάσκων να παρέχη εις τους μαθητάς ενα pensum θα έλέγομεν γνώσεων. Είς τό μάθημα π.χ. τής Ιστορίας να δύναται να διαχωρίζη τάς γνώσεις είς άναφερομένας εις στοιχεία ιστορικής σημασίας καί είς στοιχεία ύπεριστορικής, ύπερχρονικής σημασίας.

Ώ ς γνωστόν, απλής ιστορικής σημασίας είναι τα στοιχεία εκείνα, τα όποια αναφέρονται είς γεγονότα τής ιστορίας στατικής φύσεως, εφήμερα μιας εποχής, συνεκλείποντα μετά τών φορέων κατά τήν εξοδον αυτών έκ τής ιστορικής σκηνής.

Τα στοιχεία αυτά προκαλούν απλώς περιέργειαν δι' ίστορικήν γνώσιν, αλλά δέν συγκινούν τήν μετέπειτα άνθρωπίνην ζωήν.

Ύπεριστορικής ή καί υπερχρονικής σημασίας είναι τα στοιχεία εκείνα, τα όποια επιζούν πνευματικώς είς τάς μεταγενέστερος έποχάς καί λαούς

— 229 —

και μετά τήν έξαφάνισιν των φορέων των. Αυτά, βιούμενα καταλλήλως υπό των ανθρώπων πάσης εποχής, έχουν τήν ικανότητα να αφυπνίζουν και να θέτουν εϊς κίνησιν όλόκληρον τον ψυχοπνευματικόν κόσμον αυτών, να έξάπτουν τον έσωτερικόν δυναμισμόν και να ώθοϋν προς θεώρησιν τών αιωνίων προβλημάτων του άνθρωπου υπό νέας όμως προϋποθέσεις και συνθήκας ζωής, τάς τής εποχής των. Οΰτω αί γνώσεις αύται έχουν άνθρω­

πλαστικήν και πολιτισμογόνον ικανότητα, είναι κατάλληλοι δηλονότι όχι δι' άπλήν μάθησιν, άλλα και δια μόρφωσιν.

Οί εντεταλμένοι άρα δια τήν άσκησιν του παιδαγωγικού σχολικού έργου πρέπει να είναι εις θέσιν να πραγματοποιούν τον διαχωρισμόν αύτοΰ, δια να μή παραπαίουν μεταξύ παροχής μαθήσεως και διεγέρσεως προς μόρφωσιν. Πέραν τούτου όμως και μετά τήν ύπ' αυτών γενομένην διάκρισιν τών γνώσεων, πρέπει επίσης να είναι εις θέσιν καταλλήλως και προς μόρ­

φωσιν να μεταδίδουν τάς ώς άνω ύπεριστορικής και ύπερχρονικής σημα­

σίας γνώσεις, διότι άλλως μεταπίπτουν εις παροχήν και πάλιν απλής μαθή­

σεως, ή και μορφώσεως αρνητικής δια κοινωνικήν συμβίωσιν. Τό πώς θα έπιτύχη εις τα ανωτέρω δεν είναι του παρόντος να άναπτύ­

ξωμεν. Προϋποτίθεται ότι πας εκπαιδευτικός πρέπει να εχη παρακολου­

θήσει δλας τάς εν προκειμένω υποδείξεις, επιδιώξεις καί μεθόδους τής Παιδαγωγικής και Διδακτικής, τών οποίων καί απλή άπαρίθμησις και χρόνον θα άπήτει μακρόν καί εκτός του θέματος θα ώδήγει. Ήμεΐς άπε­

βλέψαμεν εις τό να τονίσωμεν κυρίως τούτο: Πρώτον ότι υπάρχει κίνδυνος ό σύγχρονος εκπαιδευτικός, παρασυ­

ρόμενος εκ τής ριζικής αλλαγής τής φυσιογνωμίας τής εποχής μετά τήν αλματώδη άνάπτυξιν τών θετικών επιστημών καί τήν έπικράτησιν εις τήν καθ' ήμέραν ζωήν τοΰ όλοκρατικοΰ πνεύματος, να μεταστή έκ τής υψη­

λής αποστολής τοΰ «μορφώνειν» άνθρωπον, εις τήν ταπεινήν θέσιν τοΟ «κατασκευάζειν» έπαγγελματίαν πάσης φύσεως. «Τήν δε (se. παιδείαν) είς χρήματα τείνουύαν ή τίνα προς ίϋχύν, ή και προς αλλην τινά ύοφίαν άνευ νου καί δίκης, βάναναόν τ' είναι και άνελεύθερον και ουκ άξίαν το παράπαν παιδείαν καλεΐαΟαι», άξιοι ό Πλάτων είς τους Νόμους (A 644a).

Συνήθως σήμερον οί πλείστοι αποβλέπουν είς τήν ίκανοποίησιν του επαγγελματικού αιτήματος τής ζωής καί έχουν λησμονήσει τό μορφωτι­

κόν, τό καί σπουδαιότερον. Ό εκπαιδευτικός ουδέποτε πρέπει να παρασυρθή άπό τήν σύγχρονον

ταύτην άντίληψιν, άλλα, άφοΰ κατανόηση τήν σημασίαν αμφοτέρων δια τήν ζωήν καί τήν καλλιέργειαν του ανθρώπου, ήτοι τήν σημασίαν τοΰ επαγγελ­

ματικού καί μορφωτικού αιτήματος τής ζωής, να άποβλέψη είς τήν σύζευξιν καί να άναλωθή δι' αυτήν, δηλονότι να μή κωφεύση εις τήν εμφυτον δια τον άνθρωπον φωνήν τής ικανοποιήσεως τών απαιτήσεων τής υλικής τοΰ

15

- 230 —

άνθρωπου υποστάσεως, άλλα και να μή παραγνωρίση την φωνήν τήν άλλην, την απαιτούσαν τελείωσιν και άνοδον εκ του χώρου του χρησίμου και ωφελίμου εις τήν σφαΐραν της γνωστής, τριττής αξιολογικής ένότητος του Πλάτωνος, τοϋ 'Αληθούς, του 'Αγαθού και του Ωραίου, και τής Χρι­

στιανικής Παναγάπης και Άγιότητος. Καθήκον και σκοπός τής ζωής τοϋ εκπαιδευτικού πρέπει να είναι

το πώς θα κατορθώση τάς δύο αύτάς φωνάς να καταστήση ταυτοχρόνως και να τάς μεταβάλη εντός τοϋ έαυτοΰ του κατ' αρχήν και εντός τής καρδίας τών τροφίμων εν συνεχεία εις άρμονικήν διωδίαν.

Προς τούτοις πέραν τών όσων σχετικώς ήθελεν 'έχει διδαχθή — ή θα διδαχθή παρά τής ειδικής έν προκειμένω επιστήμης τής Παιδαγωγικής — οφείλει να καλλιεργή εντός έαυτου το «ε ν θ ε ο ν» κατά τήν εκφρασιν τών αρχαίων, ύπό τοϋ οποίου πάντοτε πρέπει να ύπεκκαίεται και να ύπο­

κινήται εις μεταρσίωσιν, λόγω τής ειδικής του αποστολής, τής άνθρωπο­

πλαστικής και πολιτισμογόνου, όπως ελέχθη. 'Απλή παρακολούθησις μόνον τής 'Επιστήμης, χωρίς ταυτόχρονον

παρακολούθησιν προς έξέλιξιν και τοϋ «ενδοθεν» κατά Πλάτωνα έαυτοϋ και τών τροφίμων του, δεν καθίσταται εκπαιδευτική προσωπικότης δημι­

ουργική. Διότι δια τήν παροχή ν μαθήσεως, με σύγχρονον ύποκίνησιν προς μόρφωσιν, απαιτείται ψυχοπνευματική μετάγγισις μεταξύ διδάσκοντος και διδασκομένου και δια να έπιτευχθή ή μετάγγισις αύτη είναι ανάγκη ό διδά­

σκων να καλλιεργή συνεχώς τον έσωτερικόν του ψυχικόν κόσμον — τήν «ψυχής επιμέλειαν»—και να τον διατηρή πάντοτε εις υψηλά και θερμογόνα ψυχικώς επίπεδα, ύγιοϋς προσφοράς, ίνα βάσει ταύτης δύναται να άναβι­

βάζη και τήν όμοίαν ύπόστασιν τών τροφίμων του αναλόγως και γονιμο­

ποιή ζωοποιώς αυτήν. Νεκρός τήν ψυχήν, τήν πνοήν και τό φρόνημα εκπαιδευτικός, το

σπέρμα τής φθοράς και τής νεκρώσεως μεταγγίζει: ζωντανός τό πνεϋμα και τήν ψυχήν και εις τελείωσιν αύτοϋ αποβλέπων, ζωοποιόν έπίδρασιν επιτελεί.

Δι' αυτό και όλοι ημείς οί διακονοΰντες εις τον ιερόν βωμόν τής Παι­

δείας, είτε ευρισκόμεθα είς τό στάδιον τής σπουδής ακόμη, είτε μετέχομεν ενεργώς εις τήν έπίτευξιν τοϋ Σχολικοΰ παιδαγωγικού φαινομένου, ουδέ­

ποτε πρέπει να λησμονώμεν τα «ενδοθεν» ημών και τών μαθητών μας και είς πασαν εύκαιρίαν ένδομύχως να έπαναλαμβάνωμεν τήν ύπεριστορικής και ύπερχρονικής αξίας προσευχήν τοϋ Σωκράτους προς τον Πάνα (Φαΐδρ. 2796 κ.έ.).

Έν τέλει, έπιθυμοΰμεν να κλείσωμεν τήν σύντομον αυτήν παρουσίασαν τοϋ προβλήματος με τους λόγους ενός εκ τών μεγαλυτέρων πνευμάτων τής άνθρωπότητος, τοϋ 'Αριστοτέλους. Ούτος εϊς τα «Πολιτικά» του δίδει

— 2h —

σαφώς καί επιγραμματικός ώς ακολούθως την όρθήν θέσιν του προβλή­

ματος: μάθησις ­ μόρφωσις (Πολιτ. Θ, 2, 1337b 4 κ.έ.) : «δτι μεν ονν τα αναγκαία δεϊ διδάύκεαθαι των χρησίμων, ονκ άδηλον . . . βάναυοΌν δ' έργον είναι δεϊ τοντο νομίζειν και τέχνην ταντην καί μάθηϋιν, octal προς τάς χρήαεις και τάς πράξεις τάς της αρετής άχρηϋτον απεργάζονται το αώμα των ελευθέρων ή την διάνοιαν».

m

ΒΑΣ. Ι. ΛΑΖΑΝΑ Διευθυντοΰ τοϋ Έθνικοϋ Ιδρύματος

Προστασίας Κωφαλάλων

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΚΩΦΑΛΑΛΩΝ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ*

Ι. Έ φ ' όσον ή πεζογραφία αντικατοπτρίζει την κοινωνική πραγματι­

κότητα, σ' όλο το εύρος και σ' όλη την ποικιλία της, είναι επόμενο να φθάνουν ώς στις σελίδες της και μια ειδική κατηγορία αναπήρων ατόμων: οί κωφάλαλοι­ οι άνθρωποι δηλαδή πού μειονεκτούν «αισθητηριακός», πού έχουν πληγή άπό τήν διπλή αναπηρία, τήν κώφωσι και τήν αλαλία. Ή παρουσία αυτή των κωφαλάλων ϊσως για τον κοινό αναγνώστη να άπο­

τελή ενα «γραφικό» και περίεργο «στοιχείο», ενα στοιχείο πού ποικίλλει τήν άφήγησι και κεντρίζει απλώς τό ενδιαφέρον του.

Έν τούτοις για τον κοινωνιολόγο, για τον κοινωνικό ψυχολόγο κι ακόμη περισσότερο για τον ειδικό μελετητή τών προβλημάτων της κατη­

γορίας αυτής τών αναπήρων, εμφανίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία είναι δυνατόν να αποκομίσουν. Και πλέον συγκε­

κριμένα: Είναι δυνατόν να άρυσθοϋν διαφωτιστικά στοιχεία και να πορι­

σθοΰν πολύτιμα συμπεράσματα: 1. για τον ψυχικό κόσμο τών κωφαλάλων. 2. Για τή στάσι τών διαφόρων κοινωνικών ομάδων έναντι τών κωφαλάλων και 3. Για τις αντιδράσεις τών κωφαλάλων έναντι αυτής ή εκείνης της στάσεως τών κοινωνικών αυτών ομάδων. 'Εννοείται ότι ή πεζογραφία, τουλάχιστον ή άξια τοϋ ονόματος, δέν εξαντλεί με τήν παροχή τών στοι­

χείων αυτών τήν προσφορά της. Προχωρεί ακόμη περισσότερο. Προβάλ­

λει ή υποβάλλει καί τό ηθικό της δίδαγμα. Και εκπέμπει καί τό μήνυμα της: Καί οί άνθρωποι αυτοί είναι άξιοι της στοργής καί της συμπαραστά­

σεως. Καί οί άνθρωποι αυτοί εφ' όσον αντιμετωπισθούν με κατανόησι, έφ' όσον προστατευθούν, είναι δυνατόν να προαχθούν ηθικώς καί πνευμα­

* Πρόκειται για συνοπτική εκθεσι μιας ευρύτερης καί εκτενέστερης σχετικής εργασίας.

— 233 —

τικώς. Και οι άνθρωποι αυτοί είναι δυνατόν να ενταχθούν στους κόλπους της κοινωνίας, ώς ισότιμα και ισάξια, έστω και ώς ενα σημείο, μέλη της.

'Αρκετά εϊναι τα έργα της ευρωπαϊκής πεζογραφίας, όπου οί κωφά­

λαλοι διαδραματίζουν σημαντικούς ή περιθωριακούς απλώς ρόλους. Άλλα και στην ελληνική πεζογραφία δεν λείπουν τα σχετικά έργα. Τα σπουδαιό­

τερα από τήν πλευρά αυτή εϊναι : τα διηγήματα του Ζαχαρία Παπαντωνίου, του 'Αργύρη 'Εφταλιώτη, τοϋ Νίκου Χιονίδη, τοϋ Νέστορα Μάτσα, όπου οί κωφάλαλοι αποτελούν τους κεντρικούς ήρωες, καθώς και τά πεζογρα­

φήματα του Νίκου 'Αθανασιάδη, τοϋ 'Ηλία Βενέζη, τοϋ Τάσου 'Αθανα­

σιάδη, της Νίνας Κοκκαλίδου ­ Ναχμία και τής Λούλας Κοτσέτσου, όπου οί κωφάλαλοι κινούνται στο περιθώριο τής πλοκής τοΰ έργου.

II. Μια σύντομη άνάλυσι των πεζογραφημάτων αυτών θα επιχειρή­

σουμε αμέσως πιο κάτω: 1. Τό διήγημα τοΰ Ζαχαρία Παπαντωνίου, πού έχει ώς ήρωΐδα μιά

κωφάλαλη, φέρει τον τίτλο: «Τό φουστάνι τής Λελούδως» 1. Ό μύθος εϊναι απλός. Ή Λελούδω, κωφάλαλη εκ γενετής, έχει μείνει ανύπαντρη. Δεν εϊναι εγκαταλελειμμένη όμως. Προστατεύεται άπό τον εξάδελφο της, τον ιερέα τοΰ χωριοΰ, και ώς αντάλλαγμα εργάζεται ώς βοηθός στο σπίτι του. Γερασμένη πιά, ετοιμάζει τό φόρεμα, τό όποιο θα τήν συνοδεύση ώς τήν τελευταία της κατοικία. Με βάσι τον απλό αυτό μύθο, ό συγγραφεύς απει­

κονίζει τις αντιδράσεις και τις προλήψεις μιας καθυστερημένης αγροτικής κοινωνίας έναντι τών κωφαλάλων. Σκιαγραφεί ακόμη με επιτυχία τον πνευ­

ματικό και ψυχικό κόσμο τής κωφάλαλης με λιτές γραμμές και παραστατι­

κότητα. Μιά τρυφερή στοργή και μιά βαθύτατη συμπάθεια προς τους απο­

κλήρους τής ζωής αναδύεται άπ' τό μικρό αυτό αφήγημα. 2. Στο διήγημα τοΰ 'Αργύρη 'Εφταλιώτη ύπό τον τίτλο:« Ό Βουβός»2,

θα παρακολουθήσουμε μία επίσης συγκινητική ιστορία. Ό κωφάλαλος, ό βουβός, ζή στο περιθώριο τής κοινωνίας. Εϊναι ό απόβλητος, ό αποδιο­

πομπαίος, ό παρίας. 'Ακόμη περισσότερο μάλιστα πού είναι και ορφανός. Τέλος ό κωφάλαλος θα βρή μιά διέξοδο. Και ή διέξοδος αυτή θα εϊναι ό θάνατος. Ό 'Εφταλιώτης απεικονίζει με θαυμάσιο ύφος στο μικρό αυτό αφήγημα τήν ψυχολογία τοΰ κωφαλάλου, πού συναντά παντοΰ τή χλεύη, τους σαρκασμούς και τήν εχθρότητα τής κοινωνίας για να κατάληξη τελικά στην αυτοκτονία, λύτρωσι και διέξοδο για πολλούς αποκλήρους τής ζωής.

1. Ζ α χ α ρ ί α Π α π α ν τ ω ν ί ο υ , «Διηγήματα», εκδ. βιβλιοπωλείου τής Εστίας, σελ. 79 ­ 85.

2. «Άπαντα Εφταλιώτη», τόμος πρώτος, σελ. 169. Εισαγωγή Γ. Β α λ έ τ α , «Εκδόσεις Πηγής» 1952.

— 234 —

3. Στο διήγημα του Ν. Χιονίδη : «Ή Έληά» ', ήρωας είναι ό μικρός κωφάλαλος 'Αλέξης. Είναι κι' αυτός απόβλητος τόσο τής κοινωνίας όσο και τής οικογενείας του. Μοναδική διέξοδο σ' αυτόν τον κόσμο της εχθρό­

τητας είτε, στην καλλίτερη περίπτωσι, της αδιαφορίας, θα είναι ή στροφή προς τή φύσι καί τα ζώα. Τέλος μια μέρα ό μικρός κωφάλαλος, εγκαταλε­

λειμμένος καθώς είναι, θα βρή τό θάνατο σε κάποιο αυτοκινητιστικό δυστύ­

χημα. Καί στο διήγημα αυτό υπάρχουν ενδιαφέροντα στοιχεία. Παρακο­

λουθούμε καί έδώ τή στάσι της κοινωνίας απέναντι στους κωφάλαλους, μια στάσι αδιαφορίας καί άπαθείας εμπρός στο δράμα των. 'Ακόμη παρακολου­

θούμε με συγκίνησι τή στροφή τών κωφαλάλων προς τή φύσι καί τα ζώα, ωσάν καταφυγή καί διέξοδο μέσα στην ασφυκτική καί καταθλιπτική ατμό­

σφαιρα του περιβάλλοντος. Ό συγγραφεύς περιγράφει με κατανόησι καί διάχυτη συμπάθεια τό ψυχική δράμα τοϋ μικροϋ αναπήρου ήρωα του καί δεν παραλείπει, έμμεσα βέβαια, να άπευθύνη καί τό μήνυμα του προς τους συνανθρώπους του. "Ενα μήνυμα καί μια πρόσκλησι για περισσότερη κατα­

νόησι προς τους παρίες αυτούς της κοινωνίας! 4. Στο λυρικό πεζογράφημα τοΟ Νέστορα Μάτσα: «Τό παιδί καί τό

ποτάμι» 2, ό συγγραφεύς θα δώση τήν ψυχογραφία ενός κωφαλάλου, πού ζή στην ύπαιθρο, με αδρές καί λιτές γραμμές. Τό αίσθημα της εγκαταλεί­

ψεως, ή δίψα για στοργή καί κατανόησι, απεικονίζονται μέ θαυμάσιο καί επιβλητικό ύφος.

III. Στα έργα πού αναφέραμε εως έδώ, οί κωφάλαλοι διαδραματίζουν κεντρικούς καί βασικούς ρόλους. Είναι οί ήρωες τών διηγημάτων. "Ας έλθουμε τώρα στα άλλα πεζογραφήματα, εξίσου κι αυτά ενδιαφέροντα, όπου οί κωφάλαλοι κινούνται στο περιθώριο του μύθου καί της πλοκής. Είναι, όπως ήδη αναφέραμε, τα μυθιστορήματα καί διηγήματα τοϋ Νίκου 'Αθανα­

σιάδη, τοϋ 'Ηλία Βενέζη,τού Τάσου 'Αθανασιάδη, της Νίνας Κοκκαλίδου ­Ναχμία καί τέλος της Λούλας Κοτσέτσου. "Ας δώσουμε μερικά στοιχεία:

1. Στο μυθιστόρημα τοϋ Νίκου 'Αθανασιάδη: «Πέρα από τό ανθρώ­

πινο»3, θα παρακολουθήσουμε τή βάναυση συμπεριφορά τών ανθρώπων, τών αισθητήριακώς αρτίων, απέναντι στους κωφάλαλους. Ή βάναυση αυτή συμπεριφορά καθώς καί ή μόνωσι στην οποία είναι καταδικασμένος ό κωφάλαλος τοϋ μυθιστορήματος έχει επηρεάσει όχι μόνο τον ψυχικό του κόσμο, άλλα κι αυτή ακόμη τή σφαίρα τών πνευματικών του λειτουρ­

γιών. Δεν διαφέρει πλέον άπό ηλίθιο.

1. Έφημ. «Ή Βραδυνή» 17 'Ιουλίου 1957 καί 24 'Ιουλίου 1957. 2. Ν έ σ τ ο ρ α Μ ά τ σ α , «Ό κύκλος τής φωτιάς», εκδ. Φέξη, 1964, σελ. 61­61. 3. Ν ί κ ο υ ' Α θ α ν α σ ι ά δ η , «Πέρα άπό το ανθρώπινο», 'Αθήνα 1951.

— 235 —

2. Στο μυθιστόρημα του 'Ηλία Βενέζη: «Το Νούμερο 31328»', όπου με ανάγλυφες και συγκλονιστικές εικόνες δίνεται το δράμα της αιχμαλω­

σίας, θα παρακολουθήσουμε τή τύχη, ανάμεσα σ' άλλα, και ενός κωφα­

λάλου αΙχμαλώτου. Απομονωμένος καθώς είναι άπό το περιβάλλον του υφίσταται και υπομένει τό δράμα της αιχμαλωσίας, χωρίς να γογγύζη ή να διαμαρτύρεται. Τέλος, βαδίζει κι αυτός προς τον θάνατο ήρεμος, γα­

λήνιος, χωρίς να μπορη να εξήγηση τους λόγους τής σκληρής αυτής συμ­

περιφοράς των δημίων του. 3. Στα κεφάλαια πού ήδη έχουν δημοσιευθή άπό τό ανέκδοτο μυθιστό­

ρημα τοΰ Τάσου 'Αθανασιάδη: «Στην αίθουσα του θρόνου»2, θα παρακο­

λουθήσουμε τήν τύχη μιας μικρής κωφάλαλης, πού, άφοΰ τήν περιμά­

ζεψαν άπό ενα ορφανοτροφείο, ζή τώρα, ώς υπηρέτρια, ώς παρακόρη, στο σπίτι τοϋ γιατρού Μαρίνου Φλέρη. "Αν ή φύσι έπληξε τήν κοπέλλα αυτή με τήν αισθητηριακή αναπηρία, άπό τό άλλο μέρος, ωσάν αντιστάθμισμα θα έλεγες, τήν έπροίκισε με ομορφιά και γοητευτικά σωματικά χαρίσματα. Έτσι δεν άργεΐ να χρησιμοποιηθή και γιά τους γεροντικούς έρωτες τοϋ Μαρίνου Φλέρη. Σέ λίγες άλλα πραγματικά συγκλονιστικές σελίδες ό συγγραφεύς δίνει μέ άναγλυφικότητα τό δράμα των ανθρώπων αυτών πού παραρριγμένοι και παραπεταμένοι, είναι καταδικασμένοι να παίζουν τον ρόλο «άνδρεικέλλων» στα χέρια των προστατών τους.

4. Ενδιαφέρον είναι επίσης τό διήγημα: « Ό Κλεφτοκοτάς» τής νέας πεζογράφου Νίνας Κοκκαλίδου ­ Ναχμία3. 'Επιτρέπει να διαπιστώσουμε τί είδους προλήψεις και δεισιδαιμονίες εξακολουθούν να επικρατούν σέ πολλές αγροτικές περιοχές τής χώρας γύρω άπό τή γέννησι ενός κωφαλάλου παιδιοΰ. 'Ακόμη δίνει τήν ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τους θρύλους και τις λαϊκές δοξασίες σχετικά μέ τή θαυματουργή ϊασι τής κωφαλαλίας.

5. Τέλος τό πεζογράφημα τής Λούλας Κοτσέτσου: «Γκρεμισμένα σπίτια»4, δίνει σέ μια σελίδα μια συγκλονιστική περιγραφή τής ζωής ενός κωφαλάλου. Ό λ ο τό δράμα τών κωφαλάλων αναδύεται συμπυκνωμένο άπό τή λακωνική, άλλα και τόσον εύγλωττη αυτή σελίδα.

IV. Και ή ελληνική λοιπόν πεζογραφία παρουσιάζει στις σελίδες της τους κωφάλαλους. Και προσφέρει, όπως είδαμε, αξιόλογα και ένδιαφέ­

1. Η λ ί α Β ε ν έ ζ η , «Τό Νούμερο 31328», Μυτιλήνη 1931, σελ. 136­147. 2. Τ ά σ ο υ ' Α θ α ν α σ ι ά δ η , «Στην αίθουσα τοΰ θρόνου», «Νέα Εστία», 15

Μαρτίου 1968 και 1 'Απριλίου 1968. 3. Ν ί ν α ς Κ ο κ κ α λ ί δ ο υ ­ Ν α χ μ ί α , «Ό κλεφτοκοτάς», περ. «Ταχυδρόμος»

3 Αυγούστου 1963. 4. Λ ο ύ λ α ς Κ ο τ σ έ τ σ ο υ , «Τα γκρεμισμένα σπίτια» εκδ. «Έλληνικοϋ

βιβλίου», 1963, σελ. 33 ­ 34.

— 236 —

ροντα στοιχεία για τη μελέτη τοϋ προβλήματος των ατόμων αυτών. Ή εικόνα, τήν οποία δίνει το ελληνικό διήγημα και μυθιστόρημα αναφορικά μέ τήν κατάστασι των κωφαλάλων στην Ελλάδα, είναι αρκετά σκοτεινή, και ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές. Οί προλήψεις, οί δεισιδαιμονίες, οί προκαταλήψεις της κοινωνίας έναντι των κωφαλάλων εξακολουθούν να επικρατούν και μέσα στην ατμόσφαιρα αυτή ή ζωή των καταντά, όπως είναι επόμενο, άθλια, καταθλιπτική, ασφυκτική. Αισθήματα μειονεξίας, ανασφάλειας, εγκαταλείψεως κατατρύχουν τον ψυχικό κόσμο των κωφα­

λάλων και τα αισθήματα αυτά όδηγοϋν, πολλές φορές, στην αυτοκτονία ή καλλιεργούν αντικοινωνικές και εγκληματικές ροπές και τάσεις. Και το μήνυμα τών συγγραφέων προς τήν κοινωνία εΐναι σαφές και εύγλωττο, δπως είπαμε και στον πρόλογο: "Ας επίδειξη στοργή και κατανόησι* ας φροντίση για τήν άνοδο τοϋ πνευματικού και ήθικοΰ επιπέδου των μέ τήν ανάλογη αγωγή καί τήν προσήκουσα πρόνοια. "Ας άνασύρη τους ανθρώ­

πους αυτούς άπό τό τέλμα, όπου είναι βυθισμένοι καί ας τους παραχώρηση μια θέσι κάτω από τον ήλιο!

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ Ν. ΘΩΜΑΖΑΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ Π. ΒΡΑΪΛΑΝ ­ ΑΡΜΕΝΗΝ

Είναι γνωστόν, ότι ό Δαλματός φιλέλλην Ν. Θωμαζαίος, έκδοτης των δημοτικών τραγουδιών της νεωτέρας Ελλάδος και πολλών μελετών περί τών νεωτέρων και ιδία τών Επτανησίων λογοτεχνών, παρέμεινεν, ένεκα πολιτικών λόγων, δτε ή πατρίς του 'Ιταλία εύρίσκετο ύπο αύστριακήν κατο­

χήν, εξόριστος εις Κέρκυραν έπί πενταετίαν περίπου (1849 ­ 1854)Χ. "Ηδη πριν ή μεταβή εις Έπτάνησον συνεδέετο μετά πολλών διακε­

κριμένων λογίων και πολιτικών της Χώρας, ή μακρά διαμονή του όμως εις Κέρκυραν, παρέσχεν εις αυτόν την εύκαιρίαν να έπεκτείνη τάς γνωρι­

μίας του μετά τών ανθρώπων τών γραμμάτων της Επτανησιακής κοινωνίας, μετά τών όποιων διετήρησεν άλληλογραφίαν και φιλικάς σχέσεις ακόμη και μετά τήν έπιστροφήν του εις Ίταλίαν, μέχρι του θανάτου του2.

Μεταξύ τών έν Κέρκυρα γνωριμιών του συγκαταλέγεται και ό Π. Βράϊλας ­ Άρμένης (1812 ­ 1884), καθηγητής της Φιλοσοφίας έν τή Ίονίω 'Ακαδημία, πολιτικός και διπλωμάτης, μία τών σημαντικωτέρων προσω­

πικοτήτων της Επτανήσου κατά τον παρελθόντα αιώνα 3. Κρίσεις περί του Βράϊλα ο Θωμαζαίος διετύπωσε κατά καιρούς εις μελετάς και έπιστο­

λάς του, είναι δέ χαρακτηριστικά όσα αναφέρει εις τό έργον του: «Scritti editi e inediti sulla Dalmazia e sui popoli Slavi»: «"Αλλος καταγόμενος έκ

1. Δια πλείονας ειδήσεις βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Γ': Θωμαζαίος και Επτανήσιοι (ανέκδοτος αλληλογραφία), Σπουδαστή ριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, 'Αθήναι 1966, σελ. 5 έπ.

2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Γ': Θωμαζαίος και Επτανή­

σιοι (ανέκδοτος αλληλογραφία), ενθ' αν., σελ. 11 έπ. 3. Περί τοϋ Π. Βράϊλα ­ Άρμένη βλ. Γ ε ρ . κ α ι Β. Σ α λ β ά ν ο υ , Ή 'Ιόνιος

'Ακαδημία, 'Αθήναι 1949, σελ. 58­60, Κ. Λ ο γ ο θ έ τ ο υ, Π. Βράϊλα ­ Άρμένη φιλο­

σοφικόν σύστημα, 'Αθήναι 1905, Ε. M o u t s o p o u l o s , Le problème du Beau chez Pétros Vraïlas ­ Armenis, Aix­en­Provence 1960. Ό Εύάγγ. Μουτσόπουλος έχει ήδη αναγγείλει εύρυτέραν μελέτην περί του Βράϊλα, ώς και εκδοσιν τών ανεκδότων κατα­

λοίπων αύτοϋ.

— 238 —

τών 'Ιονίων νήσων, ψυχή ουχί ευτελής, άλλ' ασθενής, επί τίνα χρόνον υπουργός εν 'Αθήναις, ύπήρξεν ό Βράϊλας, όστις τάς ιδέας τάς οποίας έλάμβανεν εκ γαλλικών βιβλίων περιέβαλλε δια της συγχρόνου ελληνικής σχολαστικότητος» '.

Έ ν τω έν Κέρκυρα διασωθέντι άρχείω του Βράϊλα, μεταξύ της λοιπής αλληλογραφίας, υπάρχει βραχεία επιστολή του Θωμαζαίου2, σταλεΐσα κατά μήνα Δεκέμβριον τοϋ 1850, καθ' ην έποχήν δηλ. ούτος εύρίσκετο εξόριστος είς Κέρκυραν. Δι' αυτής παρακαλεί τον Πέτρον Βράϊλαν να υπόδειξη προς τον άδελφόν του, τήν έποχήν έκείνην κατέχοντα θέσιν δημοτικού συμβούλου, να άναλάβη υπό τήν προστασίαν του και μεσολά­

βηση ίνα δοθή υποτροφία δια Γενεύην είς τον ύποψήφιον ύπότροφον «Manuzzo», νέον φιλομαθή και επιμελή, όστις όμως συνήντα δυσχέρειας, διότι εΐχεν ύπερβή τό υπό τοϋ κληροδοτήματος όριζόμενον άνώτατον δριον ηλικίας των εΐκοσιν ετών.

«Manuzzo» είναι προφανώς ό 'Αντώνιος Μανοϋσος ή Μανούσης (1828 ­1903), Κερκυραίος ποιητής και λόγιος, όστις, άφοΰ έσπούδασε κατ' αρχάς είς τήν ίδιαιτέραν πατρίδα του και συνεπλήρωσε τήν μόρφω­

σίν του έν τη Ίονίω 'Ακαδημία, μετέβη προς συνέχισιν των σπουδών του 'Ιατρικής είς Ίταλίαν. Καταταγείς βραδύτερον είς τον ΐταλικόν στρατόν, παρέμεινεν εις αυτόν έπ' αρκετά έτη και έφθασε μέχρι τοΰ βαθμού του ταγματάρχου. 'Απορριφθείσης αιτήσεως του όπως γίνη δεκτός είς τον έλληνικόν στρατόν, απεσύρθη είς Βενετίαν, όπου διήλθε τα τελευταία έτη της ζωής του 3.

Ό Μανοΰσος ήσχολήθη επίσης μέ τα γράμματα και τήν λογοτεχνίαν. Θαυμαστής τής δημώδους ποιήσεως και τοΰ εθνικού ποιητοΰ μας Σολωμού, εδέχθη άμεσον τήν έπίδρασίν των εις τάς λυρικάς συνθέσεις του και κυρίως είς τα περίτεχνα δεκατετράστιχα, είς τα πατριωτικά ποιήματα και είς τα σατιρικά στιχουργήματά του. Ύπήρξεν ό πρώτος συστηματικός Έλλην έκδοτης συλλογής δημοτικών τραγουδιών, είς τον πρόλογον τής οποίας, κατ' άπομίμησιν τοΰ «Διαλόγου» τοΰ Σολωμού και υπό τήν έπίδρασίν τών ιδεών τοΰ Βηλαρά, έδημοσίευσε και αυτός «Διάλογον» (διεξαγόμενον μεταξύ ' Ε κ δ ό τ ο υ , Φ ί λ ο υ και Π ρ η σ κ ο λ ο γ α), μέ θέμα τήν ύποστήριξιν τής δημοτικής γλώσσης 4. Ή ένασχόλησίς του αυτή μάλιστα

Ì . N i c c o l ò T o m m a s e o , Scritti editi e inediti sulla Dalmazia e sui popoli Slavi, A cura di Raffaele Ciampini, voi. I. Sansoni, Firenze 1943, σελ. 179.

2. Ευχαριστώ θερμώς τον φίλον Εύάγγελον Μουτσόπουλον, δστις είχε τήν ευγενή καλωσύνην να μοϋ προμηθεύση σχετικήν φωτοτυπίαν τής επιστολής.

3. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Γ': Θωμαζαϊος και Επτανή­

σιοι (ανέκδοτος αλληλογραφία), ενθ' αν., σελ. 508. 4. Πλην τής υπό τον τίτλον «Τραγούδια εθνικά, συναγμένα και διασαφηνισμένα

— 239 —

με τήν συγκέντρωσιν λαογραφικού ύλικοϋ και τήν εκδοσιν και μελέτην της δημοτικής ποιήσεως, εξηγεί τήν ίδιαιτέραν έκτίμησιν και τήν συμπά­

θειαν, τήν οποίαν έτρεφε προς αυτόν ό επίσης θαυμαστής και βαθύς μελε­

τητής της δημοτικής ποιήσεώς μας Θωμαζαΐος 1. "Οσον άφορα εις τήν ύποτροφίαν περί της οποίας γίνεται λόγος είς

τήν έπιστολήν, πρόκειται περί του Μοτσενιγείου κληροδοτήματος, συστα­

θέντος δια της διαθήκης της κομίσσης Ελένης, χήρας Γεωργίου Μοτσε­

νίγου, με σκοπόν, όπως νέοι, ανήκοντες είς έντιμους και πτωχάς οικογε­

νείας, άποστέλλωνται, κατόπιν επιλογής, προς συμπλήρωσιν τών σπου­

δών των είς ελβετικά γυμνάσια και πανεπιστήμια. Τήν εν γένει παρακο­

λούθησιν και έπίβλεψιν τούτων άνελάμβανεν επόπτης, όστις και συνώδευε τους υποτρόφους εις Έλβετίαν 2.

Προς συμμετοχήν εις τήν ύποτροφίαν, έκτος τών λοιπών προσόντων, ώρίζετο ώς οριον ηλικίας τό είκοστόν έτος, δτε δέ ό Θωμαζαΐος έγραφε προς τον Βράϊλαν, ό Μανοΰσος εϊχεν ήδη ύπερβή τό οριον εκείνο κατά εν ή δύο ετη, έξ ου και ή διατυπωθείσα παράκλησις δια τήν μεσολάβη­

σιν παρά τω Δημοτικώ Συμβουλίω, το όποιον είχε τήν διαχείρισιν του κληροδοτήματος, ίνα διευκολύνη τήν άποστολήν του νεαρού προστατευο­

μένου του είς Γενεύην, παρακαμπτομένου τοΰ εμποδίου του ορίου ηλικίας. Τό κείμενον της επιστολής έχει ώς έξης εν μεταφράσει3:

«'Αξιότιμε κ. Βράϊλα Ό νέος Μανονύος έχει ύπερβή κατά μικρόν το οριον ηλικίας το άτταιτού­

μενον δια τους είς Γενεύην άποΰτελλο μένους μαθητάς. Alò ζητεί διενκόλυνσιν

υπό 'Αντωνίου Μανούσου» συλλογής δημωδών ασμάτων (Κέρκυρα 1850), έξέδωκεν ό Μανοϋσος και τάς συλλογάς: «Ό θάνατος της τυφλής (Έν Βενετία 1848), «Στεναγμούς» ('Αθήναι 1858), «Λυρικά ποιήματα ­ Αναμνήσεις» (Έν 'Αθήναις 1876).

1. Ό Θωμαζαΐος έξέδωκεν, ώς γνωστόν, συλλογήν δημοτικών τραγουδιών μας, υπό τον τίτλον: «Canti popolari toscani, corsi, illirici e greci, Edit. Girolamo Tasso, Vene­

zia 1841 ­ 1842». 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, τόμ. Γ': Θωμαζαΐος και Επτανήσιοι

(ανέκδοτος αλληλογραφία), ενθ' αν., σελ. 207. 3. Τό κείμενον του ιταλικού πρωτοτύπου 'έχει ώς έξης :

«Pregiatissimo Signor Brada. Il giovane Manuzzo ha passata di poco Vetà richiesta agli alunni da mandare

a Ginevra. Al Consiglio municipale perciò chiede grazie : e la merita, percKha buon volere, ed è povero. Preghi di grazia suo fratello in mio nome; ed accettino i miei rin­

graziamenti fin d'ora. Corfu 17 Dicembre 1850

Suo obbl(igatissi)mo Tommaseo)}

— 240 —

από το Δημοτικον Συμβουλών και είναι άξιος ταύτης, διότι εμπνέεται υπό καλής θελήσεως και επί πλέον είναι πτωχός. Παρακαλέσατε σχετικώς τον άδελφόν σας εξ ονόματος μου και δεχθήτε αμφότεροι τάς ευχαριστίας μου από τοϋδε.

Κέρκυρα, 17 Δεκεμβρίου 1850. Λίαν ύπόχρεως

Σος Θωμαζαιος»

Έπί της εξωτερικής πλευράς του φύλλου υπάρχει ή διεύθυνσις :

«'Αξιότιμον διδάκτορα κ. Πέτρον Βράϊλαν»

άνευ άλλης ενδείξεως, έξ ού προκύπτει ότι ή επιστολή έπεδόθη δια χειρός, ίσως αύτου τούτου του ενδιαφερομένου.

* *

Ή παράκλησις δεν έτελεσφόρησε, διότι δεν ήτο δυνατόν να παρα­

καμφθή βασικός όρος τής υποτροφίας. Ή επιστολή διατηρεί έν τούτοις σημασίαν ώς έκ τών μνημονευμένων τριών προσώπων, του Θωμαζαίου, του Βράϊλα και του Μανούσου, περί του οποίου τελευταίου έλάχισται εϊναι αί διασωθεΐσαι βιογραφικαί ειδήσεις.

·|§0|·

Ι. Τ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ

Η ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ ΣΤΟ ΡΕΠΕΡΤΟΡΙΟ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ

Το πρώτο σοβαρό φανέρωμα της Τουρκοκρατίας και τοΰ Εικοσιένα στο Θέατρο Σκιών έγινε πριν ογδόντα περίπου χρόνια — κατά τον Κώστα Μπίρη, στην Πάτρα, τό 1890, με τον καραγκιοζοπαίκτη Δημήτριο Σαρ­

δούνη. Το ζωντανό θέατρο, λέει, της εποχής, με τή στροφή του προς τό ηρωικό δράμα, με θέματα της 'Επανάστασης, τοΰ έδωσε τήν έμπνευση ν' άνεβάση κι αυτός παρόμοια έργα και να έπεκτείνη τό παλιό ρεπερτόριο του ηπειρώτικου Καραγκιόζη. Κι αναφέρει, κοντά στις παραστάσεις του με τα προεπαναστατικά του Χριστιανομάχου, του Κατσαντώνη και του Καπετάν Γκρή, έργα τοΰ Εικοσιένα με τον Καραϊσκάκη, τό Διάκο και τό Μάρκο Μπότσαρη '.

Ό Καΐμης, πριν από τό Μπίρη, χωρίς να μιλά για συγγραφείς, παρα­

θέτει τίτλους, από Τουρκοκρατία κ' Εικοσιένα, τους έξης: οί Τζαβελαϊοι, Γέρο ­ Διάκος ό Σουλιώτης, Άλή ­ Πασάς και Κυρά ­ Φροσύνη, Κατά λάθος λιποτάκτης, ό Κολοκοτρώνης, ό Κανάρης, οί Μαυρομιχαλαϊοι, ό Καπετάν Νικηταράς, ό Άλή ­ Τσεκούρας, ή "Εξοδος τοΰ Μεσολογγίου, ή "Εξοδος τοΰ Αΐτωλικοΰ, ό Παπαφλέσας, ό Καπετάν Γκούρας στην 'Ακρό­

πολη, ό Πατριάρχης Γρηγόριος 2. Ποιοι τάχα νά 'ναι, πέρ' άπ' τό Σαρδούνη, τον περίφημο Μίμαρο,

οί συγγραφείς των παραπάνω έργων; Ποιος εϊν' ό ακριβέστερος, ας ποΰμε, τίτλος τοΰ καθενός άπ' αυτά; Κ' είναι μονάχα όσα γράφουν ό Καΐμης κι ό Μπίρης, μέ ονόματα ή χωρίς ονόματα συγγραφέων;

Είναι πολύ περισσότερα, μα τώρα πιά, μέ τό πέρασμα τόσου καιρού

1. Κ ώ σ τ α Η. Μ π ί ρ η , Ό Καραγκιόζης, ελληνικό λαϊκό θέατρο. (Νέα Εστία, 52 (1952), 1130, 1220.)

2. Σέ διάφορα μέρη των δύο βιβλίων του: Karaghiozi ou la comédie grecque dans l'âme du théâtre d'ombres, Athènes 1935. Ή ιστορία και ή τέχνη τοϋ Καραγκιόζη, Αθήνα 1937.

— 242 —

και τήν αμέλεια πού παρακολούθησε φιλολογικά το «μπερντέ», είναι πολύ δύσκολο, αν όχι κι αδύνατο, να συγκεντρωθώ το σχετικό υλικό και να καταρ­

τιστή ένας πλήρης πίνακας. Πάνε και τα κείμενα, πού θά 'πρεπε να είχαν έκδοθή «κριτικά», πάνε και το πλήθος οί σωστές πληροφορίες, πού θα μαζεύονταν άπο πρώτο χέρι και θα βοηθούσαν τή σύνθεση του πιο παρά­

ξενου κεφαλαίου τής ιστορίας τής λογοτεχνίας μας.

Δίνω παρακάτω τους τίτλους άπο μια σειρά έργα, μέ «υπόθεση» τής Τουρκοκρατίας και του Εικοσιένα, γραμμένα για το Θέατρο Σκιών άπο καραγκιοζοπαίχτες — κατ' αλφαβητική σειρά τών συγγραφέων και μέ λίγες επεξηγηματικές σημειώσεις:

Ε Ρ Γ Α

1. Ό Καπετάν Λυκοσπύρος. 2. 'Αρματολοί και κλέφτες. 3. Ό στρατηγός Νικοτσάρας και οί ανθρωποφάγοι. 4. Ό Καπετάν Σκαλτσοδήμος. 5. Ρήγας ό Φεραίος. 6. Ό άπαγχονισμός τοϋ Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε'. 7. Το αθάνατο Χάνι τής Γραβιάς και ό 'Οδυσσεύς 'Ανδρούτσος. 8. Ή "Εξοδος τοΰ Αιτωλικού. 9. Ό Καπετάν Άπέθαντος.

10. Ό τάφος τής Αγίας. 11. Ή άπελευθέρωσις τής 'Αράχοβας άπο τον Καραϊσκάκη. 12. Ό Καπετάν Μελέτης τής Χασιας. 13. Ό Καπετάν Βρυκόλακας. 14. Ό Μαύρος Γκιαούρης. 15. Κώστας Λεπενιώτης. 16. Πάνος Φραντζής. 17. Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ό Γέρος του Μοριά. 18. Ό Καπετάν Χρόνης καί ό Ά λ ή ­ Τσεκούρας. 19. Ό Καπετάν Νικηταράς και ή 'Ορφανή τής Χίου. 20. Ό αρματολός Άηδόνης. 21. Ό Χριστιανομάχος. 22. Ή φλόγα τοΰ Καπετάν Κώστα Γκρή. 23. Ό ήρως Κατσαντώνης. 24. Ή μονομαχία τών δύο καπεταναίων. 25. Ή φλογέρα τοΰ Γέρο ­ Δήμου.

— 243 -

26. Ό Καπετάν Λαφαζάνης. 27. Το Κακοσούλι. 28. Άστραπόγιαννος και Λαμπέτης. 29. Ό Καπετάν Πανουριάς. 30. Ή ήρωϊκή "Εξοδος του Μεσολογγίου. 31. Ό Καπετάν Γκούρας. 32. Ό Καπετάν Άρκουδογιάννης. 33. Ό κατά λάθος λιποτάκτης. 34. Ό Γέρο ­ Δράκος ό Σουλιώτης. 35. Ό Άλή ­ Πασάς και ή Κυρά ­ Φροσύνη. 36. Ό Καπετάν Στράτος. 37. Ό ήρως τοϋ Καρπενησίου Μάρκος Μπότσαρης. 38. Ό Καπετάν Μπουρλοτιέρης. 39. Ό 'Αθανάσιος Διάκος. 40. Ή άναγνώρισις τών δύο αδελφών.

Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

Του αριθ. 1 ό Βασίλαρος (Βασίλειος Άνδρικόπουλος). Των αριθ. 2 ­ 8 ό Γιωργόπονλος ('Ιωάννης Μπομποτίνος). Τοϋ αριθ. 9 ό Ίατρίδης ('Ιωάννης Ίατρέλλης). Τοϋ αριθ. 10 ό Καρεκλάς (Κωνσταντίνος Νταμαδάκης). Τών αριθ. 11­12 ό Κονζαρος (Σπυρίδων Κούζης). Τών αριθ. 13­17 ό Μάνος (Κωνσταντίνος Αθανασίου). Τών αριθ. 18­19 ό Μανωλόπονλος (Δημήτριος Δαλιάνης). Του αριθ. 20 ό Παντελής Μελίδης. Τών αριθ. 21­23 ό Μίμαρος (Δημήτριος Σαρδούνης). Τών αριθ. 24­31 ό Παναγιώτης Μιχόπονλος. Τών αριθ. 32­35 ό Μόλλας ('Αντώνιος Παπούλιας). Τών αριθ. 36­37 ό Ξάνθος (Μάρκος Ξανθάκης). Τοϋ αριθ. 38 ό Χαρίλαος Πετρόπουλος. Τοϋ αριθ. 39 ό Σπανός (Γεώργιος Φραντζεσκάκης). Τοϋ αριθ. 40 ό Νάσος Φωτεινός.

'Από τους δεκαπέντε, τέσσερες μόνο καραγκιοζοπαΐκτες συγγραφείς είναι γνωστοί με τ' αληθινά τους ονόματα. Οί έντεκα — κ' ή μεγάλη τούτη αναλογία πιάνει το σύνολο τών μυστών τοϋ Θεάτρου Σκιών — είναι γνωστοί μέ «καλλιτεχνικά», όπως τα λεν οί ίδιοι, ψευδώνυμα, πού ή ποικιλία κ' ή παραξενιά τους είναι θέμα πού μπορεί να μας απασχόληση άλλοτε.

— 244 —

* * *

'Από τα παραπάνω : Με το θέμα του αριθ. 11 (τον Καραϊσκάκη) έγραψε έργο κι ό Μίμαρος. Με το θέμα του αριθ. 17 (τον Κολοκοτρώνη) έγραψε έργο κι ό Μόλλας. Με το θέμα του αριθ. 36 (το Στράτο) έγραψε έργο κι ό Μόλλας. Με το θέμα του αριθ. 37 (το Μπότσαρη) έγραψαν έργα κ' οί Μίμαρος,

Μόλλας και Μάνος. Με το θέμα του αριθ. 39 (το Διάκο) έγραψαν έργα κ' οί Μίμαρος καί

Μόλλας.

Διάφορα έργα φέρονται μέ δυο τίτλους: 'Αριθ. 14. Ό Μαύρος Γκιαούρης — Ό κρεμασμένος. 'Αριθ. 33. Ό κατά λάθος λιποτάκτης — Ή κατάρα της μάννας. 'Αριθ. 36. Ό Καπετάν Στράτος — Ή αρπαγή της βεζιροπούλας. 'Αριθ. 40. Ή άναγνώρισις των δύο αδελφών — Φλώρος ό καρδιο­

κλέφτης. "Ενας από τα δυο αδέρφια εϊν' ό Καπετάν Στράτος. Αυτός ό καπετά­

νιος, επειδή συμβαίνει να πρωταγωνιστή και στον αριθ. 36, γίνεται πολλές φορές αιτία να μπερδεύονται τα δυο έργα κ' οί τέσσεροι τίτλοι τους.

"Αλλο μπέρδεμα γίνεται μέ τους αριθ. 13 καί 16, πού είν' έργα και τα δυο του Μάνου. 'Επειδή στο 16 ό δάσκαλος Πάνος Φραντζής βρυκολα­

κιάζει, μπερδεύεται πολλές φορές άπό τους άλλους καραγκιοζοπαΐκτες μέ τό 13, τον Καπετάν Βρυκόλακα.

* * *

Για να φανή πόσο δύσκολα μαζεύονται πια οί πληροφορίες για τό πραγματικά μεγάλο ρεπερτόριο του Θεάτρου Σκιών, σημειώνω καί τα έξης :

α) Του Βασίλαρου, πού ειν' άπό τους σπουδαιότερους καραγκιοζο­

παίχτες της γενιάς πού πέρασε, αναφέρω μόνο έναν τίτλο, τον αριθ. 1. Τα έργα του, ποικίλου περιεχομένου, είναι κοντά τριάντα. Κι όμως αυτός ό ίδιος, «αύτοβιβλιογραφούμενος» σ' ένα γράμμα, ξεχνάει δέκα καί βάζει μόνο είκοσι, μ' όλο κι όλο τον Καπετάν Λυκοσπύρο, ένώ έγραψε κι άλλα «ήρωϊκά».

β) Ό Μιχόπουλος, αναπτύσσοντας κάποτε τό τί καί τί έπαιζε, είπε πώς ή Τουρκοκρατία καί τό Εικοσιένα του έμπνεύσανε διάφορα έργα κι ανάφερε τους αριθ. 24­29. Τώρα θυμάται καί τους αριθ. 30­31.

— 245 —

γ) Ό ίδιος Μιχόπουλος, μέ την παραπάνω ευκαιρία, μίλησε για τέσ­

σερα έργα του δασκάλου του Γιωργόπουλου ­ Μπομποτίνου, τους αριθ. 3, 5, 6, 7. Τώρα θυμάται και τους αριθ. 2, 4 και 8 — τώρα τους θυμάται, τώρα τους προσθέτει.

Πολύς έλεγχος, πολλή επιμονή, πολύ βάσανο, για πράματα . . . τόσο ασήμαντα, θά 'λέγε κανείς. Μα εΐν' ασήμαντα;

Πώς δεν είναι; Και παραείναι μάλιστα, όταν ό Μανωλόπουλος κι ό Μόλλας, άνθρωποι τελείως αγράμματοι, πού μόλις και μετά βίας έμάθανε να βάζουνε τήν υπογραφή τους, «έγραψαν», υπαγορεύοντας, άφοΰ τά 'πάνε πρωτύτερα χιλιάδες φορές πίσ' άπο το πανί, άπό ένα καλάθι έργα ό καθέ­

νας — έργα γενικά θαυμάσια, ειδικά όμως, δσο για τό εθνικό θέμα, έργα πού πραγματοποιούν αυτό πού λέει περίφημα ό Μπίρης.

Δέ μπορούμε, λέει, να πούμε πώς μέ τις λιγοστές παραστάσεις τών ηρωικών έργων (πού δέν εΐν' ωστόσο καθόλου λιγοστές) έδίδασκε ίστορία ό Καραγκιόζης τοΰ 1900. 'Εκείνο όμως πού μπορούμε, λέει, να βεβαιώ­

σουμε είναι ότι έκανε τους "Ελληνες της εποχής του να νοιώσουν τό μεγα­

λείο της ιστορίας τοΰ άρματολισμοΰ και της 'Επανάστασης, πράμα πού είναι ζήτημα αν τό κατόρθωνε τό σχολείο *.

1. Κώστα Η. Μ π ί ρ η , στο ίδιο έργο, 1377. 16

ΙΩΑΝΝΟΥ Κ. ΠΡΟΜΠΟΝΑ Φιλολόγου

ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΑΙ ΕΙΣ ΝΑΞΟΝ

Τελευτώντος του 18ου αϊ.1 παρατηρείται μία είς εύρεΐαν κλίμακα μεταναστευτική κίνησις προς την Μικράν Άσίαν, îôig την περιοχή ν τής Σμύρνης2. Μεταξύ των έκ ποικίλων ελληνικών τόπων προερχομένων εποίκων περιλαμβάνονται και αρκετοί Νάξιοι3 , οΐτινες, ώς και οί άλλοι, μεταβαίνουν έκεΐ προς άναζήτησιν καλυτέρας τύχης και βελτίωσιν τών οικονομικών συνθηκών τής ζωής αυτών.

Δια του παρόντος έν τούτοις σημειώματος θα δειχθή ότι κατά παλαιο­

τέρους αιώνας παρατηρείται αντίστροφος κίνησις — Μικρασιαται μετα­

βαίνουν εις Νάξον —, αμάρτυρος μεν ιστορικώς, αρκούντως δ' όμως άπο­

δεικνυομένη έκ μόνης τής μελέτης ελαχίστων λέξεων, αναφερομένων μάλι­

στα είς μεταγενέστερα τών χρόνων τής τοιαύτης κινήσεως ναξιακά έγγραφα. Γνωστόν είναι έκ τής ιστορίας, ότι μεσοϋντος του 11ου αι., μάλιστα

δ' άπό τής μάχης του Μαντζικέρτ (1071), ήρχισεν 4 ή έξόντωσις τοϋ έπί αιώνας κατοικοϋντος είς την Μικράν Άσίαν ελληνικού πληθυσμού. Αί άπό τοϋ 11ου μέχρι τοϋ Μου αϊ. 5 συνεχείς έπιδρομαί και λεηλασίαι τών τουρκικών στιφών, καταστρεφόντων παν τό προστυχόν, έγέννων είς τάς ψυχάς τών κατοίκων τον τρόμον και τήν άγωνίαν και ώς μόνη διέξοδος είς τήν κατάστασιν αυτήν ήτο ή φυγή ή ή υποταγή.

1. Κ ω ν σ τ . Ι. ' Α μ ά ν τ ο υ , Μικρά Μελετήματα, 'Αθήναι 1940, σ. 122. Γενικώ­

τερον περί τής κατά τους χρόνους τής Τουρκοκρατίας κινήσεως ελληνικών πληθυσμών προς τήν Μικράν Άσίαν βλ. ' Α π ο σ τ ό λ ο υ Ε. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Ιστορία τοϋ Νέου Ελληνισμού. Β1 Τουρκοκρατία 1453 ­ 1669. Οί ίστορικές βάσεις τής νεοελληνι­

κής κοινωνίας και οικονομίας. Θεσσαλονίκη 1964, σ. 373 κ.έξ. 2. 'Απ. Ε. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , ενθ' άν., σ. 375. 3. Β α σ . Βλ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α , Μεταναστεύσεις και εποικισμοί Κυκλαδιτών είς

Σμύρνη ν κατά τήν Τουρκοκρατίαν, Μικρασιατικά Χρονικά 10 (1963), 165 ­ 167. 4. M. C a h e n, La première pénétration turque en Asie Mineure (Seconde moitié

du XIe s.), Byzantion 18 (1948), 5 ­ 67. 5. Τότε, μέ τήν κατάληψιν τής Φιλαδέλφειας τώ 1390, συνεπληρώθη ή υποταγή

τής Μικρός 'Ασίας. Βλ. Κ. ' Α μ ά ν τ ο υ , Σχέσις Ελλήνων καί Τούρκων άπό τοϋ ενδε­

κάτου αΙώνος μέχρι τοϋ 1821, τ. Α', 'Αθήναι 1955, σ. 81.

— 247 —

Με δραματικήν ζωηρότητα αί σύγχρονοι πηγαί, έλληνικαί καί ξέναι, όμιλοΰν περί τών γεγονότων της εποχής εκείνης, της καταστροφής και τής έρημώσεως τών ελληνικών χωρών, του εξανδραποδισμού και τής σφαγής ή τής βιαίας φυγής τών κατοίκων. Αί νήσοι του Αιγαίου, μεταξύ τών άλλων ελληνικών χωρών, έδέχοντο κατά μυριάδας τα κύματα τών τραγικών προσ­

φύγων, άλλοτε κατοικούντων πόλεις εύνομουμένας καί εύδαίμονας. Στερούμεθα δυστυχώς επαρκών στοιχείων, ώστε να παρακολουθή­

σωμεν συστηματικώς τους τόπους εις ους, οί εκ Μικρας 'Ασίας φεύγοντες, έγκαθίσταντο* αί πηγαί, ώς συνήθως, σιγούν καί αί ίστορικαί ειδήσεις είναι έλάχισται, αν μή ανύπαρκτοι. Έν τή έρεύνη του ζητήματος τούτου πρέπει κατ' ανάγκην να στραφώμεν άλλαχοϋ καί, ελλείψει τών ιστορι­

κών, να καταφύγωμεν εις άλλας μαρτυρίας. Τής γλωσσικής έρεύνης τήν άξίαν δια τήν διαφώτισιν καί διασαφήνισιν τών κατά τους χρόνους εκεί­

νους εγκαταστάσεων Μικρασιατών καί άλλαχου καί, ΐδία, εις τάς νή­

σους του Αιγαίου εξήρε ό αείμνηστος Άμαντος *· προκειμένου μάλιστα περί τής νήσου Χίου έθεώρησε βεβαίαν τήν αυτόθι έγκατάστασιν Μι­

κρασιατών, στηριζόμενος εις τήν μελέτη ν τών οικογενειακών ιδία ονο­

μάτων 2. Νομίζω ότι άπο τής απόψεως αυτής ίδιαίτερον ενδιαφέρον παρου­

σιάζει ή μελέτη μιας κατηγορίας επωνύμων, μαρτυρούντων άφ' εαυτών περί τής προελεύσεως τών φερόντων ταύτα ώς δηλωτικών τοϋ τόπου τής κατα­

γωγής αυτών. 'Ακριβώς δ' επί μιας σειράς τοιούτων επωνύμων, άπαντών­

των εις παλαιά ναξιακά έγγραφα, στηριζόμενος, συμπεραίνω περί εγκα­

ταστάσεως κατά τους χρόνους εκείνους Μικρασιατών έν Νάξω. Είναι τα ακόλουθα:

Άτταλειώτης. «τοϋ Μαρκουλή Άτταλιώτι», «Νικόλας Άτταλειώτης», «Ντεμένεος Άτταλειώτης», «'Ιωάννης Άτταλειώτης» απαντούν αντιστοί­

χως εις έγγραφα τών ετών 1538 3, 1714 4, 1718 5, 1738 6. Το έπώνυμον προέρχεται έξ εθνικού καί κατ' αρχάς βεβαίως έδήλου

1. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Γλωσσικά έκ Χίου, Λαογραφία 7 (Μνημόσυνον Ν. Γ. Πο­

λίτου), Έν 'Αθήναις 1923, σ. 336 ( = Γλωσσικά Μελετήματα, Έν 'Αθήναις 1964, σ. 225 ['Αθηνά, Σειρά Διατριβών καί Μελετημάτων, 2]).

2. Αυτόθι, σ. 340 ( = Γλωσσικά Μελετήματα, ενθ' αν., σ. 229). 3. Ί α κ. Β ι σ β ί ζ η , Ναξιακά νοταριακά έγγραφα τών τελευταίων χρόνων τοϋ

Δουκάτου τοϋ Αίγαίου (1538­ 1577), Έπετηρίς τοϋ 'Αρχείου τής 'Ιστορίας τοϋ Έλλη­

νικοΰ Δικαίου 4 (1951), 26 κ.ά. 4. Β α σ. Βλ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α, Κυκλαδικά έγγραφα έξ ιδιωτικών συλλογών. Σειρά

πρώτη—Ναξιακά, Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 5 (1965), 638. 5. Αυτόθι, σ. 639. 6. Αυτόθι, σ. 640.

— 248 —

τον έκ της Άτταλείας χ της Μικρός 'Ασίας καταγόμενον έν Νάξφ θα διεδόθη μετά την αρχομένου του Που αι.2 κατάληψιν της πόλεως υπό των Τούρκων.

Άτταλειώτισαα. «. . .ε ις ταϊς Έγγαραΐς, εις το μέρος τής Άτταλιώ­

τησσας, . . . » καί « . . . και ήδιδεν πάσα χρόνον δια την ψυχήν του εις την Κυρίαν την Άταλιώτησαν σολδία ι', . . . » , άπαντφ αντιστοίχως είς έγγραφα του έτους 15413 και 1544 4.

Είναι προφανές ότι πρόκειται περί εκκλησίας της Θεοτόκου έπονο­

μασθείσης οΰτω είτε διότι — τό πιθανώτερον — ίδρύθη υπό Άτταλειώτου τινός, είτε διότι ή είκών της Παναγίας προήρχετο εξ Άτταλείας. Άττα­

λειώτισσα καί σήμερον 5 εισέτι ονομάζεται. Διααίτης. Το έπώνυμον άπαντα είς εγγραφον τοϋ έτους 1631 6. Έδεί­

χθη 7 ότι το Διασίτης προέκυψεν έκ τοϋ Ίασίτης. Τό τελευταίο ν είναι βεβαίως έθνικόν 8 της Ίασοϋ της Καρίας. Πιθανώτατα τό έν Νάξφ μνημο­

νευόμενον Διαύίτης σχετίζεται προς έγκατάστασιν αυτόθι προσφύγων έκ της Ίασοΰ της Μικράς 'Ασίας, προερχομένων μετά την κατάκτησιν ταύ­

της ύπό τών Τούρκων. Διασορψός. Τό έπώνυμον άπαντα είς εγγραφον τοϋ έτους 15519.

Είς έγγραφα τών ετών 173010,1731 α , 175512 απαντούν αντιστοίχως οί τύποι: «Τοϋ Διασορινοΰ», «στοϋ Διασερνοΰ» καί «στοΰ Διασορνοΰ στο Χαρκί»' έκ τούτων οί δύο τελευταίοι — ίσως καί ό πρώτος — είναι τοπωνύμια. Ό τύπος Διασορνοΰ προέκυψε κατ' έκπτωσιν τοϋ ι μεταξύ συμφώνων ό δέ Διασερνοΰ έκ τοϋ Διασορνοΰ τροπή τοϋ ο εις ε δι' έπίδρασιν τοϋ ρ­

πρβλ. τα σημερινά ναξιακά προαερινος <. προσωρινός, άντίδερο < άντίδω­

ρον κλπ.

1. Περί ταύτης βλ. Περιγραφή τής πόλεως Άτταλείας, Ξενοφάνης 5 (1907), 244 ­ 259.

2. Αυτόθι, σ. 245. 3. Ί α κ. Β ι σ β ί ζ η , ενθ' αν., σ. 89. 4. Αυτόθι, σσ. 92­93. 5. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Ν. Κ ο ρ ρ έ , Έπωνυμίαι τής Παναγίας έν Νάξω, Έπετηρίς Εται­

ρείας Κυκλαδικών Μελετών 6 (1967), 561. 6. ' Α ν τ ω ν ί ο υ Κ α τ σ ο υ ρ ο Ο , Ναξιακά έγγραφα τής Τουρκοκρατίας. Δικαιο­

πραξίας 'Ιωάννου Γα. Έπετηρίς τοϋ Μεσαιωνικοϋ 'Αρχείου 8­9 (1958­1959), 134. 7. Κ. ' Α μ ά ν τ ο υ , Σύμμεικτα, Ελληνικά 3 (1930), 209 ( = Γλωσσικά Μελε­

τήματα, ένθ' άν., σ. 332). 8. Αυτόθι. 9. Ί α κ. Β ι σ β ί ζ η , ενθ' άν., σ. 96.

10. Βασ . Βλ. Σ φ υ ρ ό ε ρ α, ενθ' άν., σ. 639. 11. Αυτόθι, σ. 640. 12. Αυτόθι, σ. 642.

— 249 —

Το έπώνυμον προέρχεται εξ εθνικού καί κατ' αρχάς βεβαίως εδήλου τον εκ του Διός Ίεροΰ της Λυδίας ' καταγόμενον.

Θεολογίτης και Θολογίτης. Ό τύπος Θεολογίτης άπαντα εις εγγρα­

φον του 1541 2. Ό άλλος τύπος, εκ τοϋ προηγουμένου κατ' έκπτωσιν του e προελθών, άπαντα εις έγγραφα των ετών 15403 και 15414, ώς καί άλλαχου.

Και το έπώνυμον τοϋτο μας οδηγεί προς την Μικράν Άσίαν. Το Θεο­

λογίτης βεβαίως εϊναι έθνικον τοϋ Θεολόγου (— της Εφέσου)5 . "Αγιος Θεολόγος καί εϊτα απλώς Θεολόγος 6 εκλήθη έν τοίς χριστιανικοΐς χρόνοις ή Έφεσος εκ τοϋ έν αύτη ναοϋ του "Αγίου 'Ιωάννου τοϋ Θεολόγου 6. Τό, άρχηθεν έθνικόν εϊτα δ' έπώνυμον καταστάν, Θεολογίτης θα διεδόθη κυρίως μετά τήν έν έτει 1304 8 άλωσιν της πόλεως υπό των Τούρκων, οπότε οί κάτοικοι τοϋ Θεολόγου ( = της Εφέσου), όσοι δέν έσφάγησαν ή ήχμα­

λωτίσθησαν, κατέφυγον άλλαχοϋ. Φιλαδελφειανός. «Κωσταντή Φιλαδελφιανοΰ» άπαντφ εις έγγραφον

τοϋ έτους 1551 9. Το έπώνυμον εδήλου βεβαίως κατ' αρχάς τον έκ της Φι­

λαδέλφειας της Μικρός 'Ασίας προερχόμενον, έν Νάξω δε θά διεδόθη μετά τήν έν ετει 1390 ύπο των Τούρκων κατάληψιν της πόλεως ταύτης, ην ο Γεώργιος Άκροπολίτης (1,105) ώνόμασε μεγίστηνκαί πολυάνθρωπον 10, ό δε Χαλκοκονδύλης (σ. 64) πόλιν Ελληνίδα εύνομουμένην u.

Χωματιανός. «Μανούσου Χωματιανοΰ», «Σταμάτης Χωματιανός», «μα­

1. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Γλωσσικά έκ Χίου, ενθ' άν., σ. 337 ( = Γλωσσικά Μελετή­

ματα, ένθ' άν., σ. 226). 2. Ί α κ. Β ι σ β ί ζ η , ενθ' αν., σ. 69. 3. Α υ τ ό θ ι , σ. 65. 4. Αυτόθι, σ. 89. 5. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Παρατηρήσεις τινές εϊς τήν Μεσαιωνικήν Γεωγραφίαν, Έπε­

τηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 1 (1924), 52 ( = Γλωσσικά Μελετήματα, ενθ' άν., σσ. 262 ­ 263).

6. Το Θεολόγος τοϋτο μετέβαλον οί 'Ιταλοί εις alto Luogo ! κατά παρετυμολογίαν του al Theologo (βλ. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Τοπωνυμικά σύμμεικτα, 'Αθηνά 22 (1910), 189 ( = Γλωσσικά Μελετήματα, ενθ' όν., σ. 83)).

7. Μνείαν τοϋ ναοϋ τούτου ποιείται ό Π α χ υ μ έ ρ η ς (II, 589), περιγράφων τήν καταστροφήν της πόλεως: « . . . σκεύη μεν εκείνα τα τω ναω αφιερωμένα τοϋ ήγαπημένου τφ Χριστώ καί παρθένου, χρημάτων τε άπιστον πλήθος διεφορεΐτο, μετωκίζοντο δε καί οί πλείους τών πολιτών...».

8. Περί τοϋ έτους τής αλώσεως τής 'Εφέσου διέλαβεν ό Σ π υ ρ ί δ ω ν Λ ά μ ­

π ρ ο ς : Μιχαήλ Λουλλούδης ό Έφέσιος καί ή υπό τών Τούρκων άλωσις τής 'Εφέσου, Νέος Έλληνομνήμων 1 (1904), 209­212.

9. Ί α κ. Β ι σ β ί ζ η , ενθ' άν., σ. 96. 10. «μεγίστη (ή Φιλαδέλφεια) πόλις καί πολυάνθρωπος καί όπλίζεσθαι δυναμένους

οΐκήτορας έχουσα καί μάλιστα τοξείαν ασκώντας­ . . . » . 11. «. . . οΰτω μέν έάλω Φιλαδέλφεια, ή τής Λυδίας πόλις ευνομούμενη Έλληνίς».

­ 250 —

τέος χοματιανος» απαντούν αντιστοίχως εις έγγραφα τών ετών 1645 ', 1651 2, 17263. Και το έπώνυμον τοΰτο προέρχεται έξ εθνικού και κατ' αρχάς βεβαίως έδήλου τον κάτοικον του Χώματος της Φρυγίας 4.

Δύο έπωνυμίαι άγιων έν τη νήσω ενισχύουν, νομίζω, προσέτι τήν κατά παλαιοτέρους χρόνους σχέσιν Μικρας 'Ασίας και Νάξου : ή Πανα­

γία ή Καλορίτισσα ή Καλορίτσα δ, παλαιά μονή έν τη περιοχή τοϋ χωρίου Σαγκρί, και ό "Αγιος Γεώργιος ό Διασορίτης6, παλαιός ναός έν τη περιοχή του χωρίου Χαλκί, «ό ωραιότερος και άρμονικώτερος», κατά τους ειδι­

κούς 7, ναός της Βυζαντινής Νάξου. Καλορίτισσα ή Καλορίτσα. Ό τύπος Καλορίτισσα απαντών και σή­

μερον 8, μαρτυρεΐται γραπτώς έξ έγγραφων τών ετών 17529 και 1768 10. Ό τύπος ωσαύτως Caloritissa = Καλορίτισσα αναγράφεται και υπό τοϋ περιηγητοϋ και γεωγράφου P. Coronelliι1. Ό τύπος Καλορίτσα, ό και συνηθέστερος σήμερον, προέκυψε βεβαίως κατ' εκπτωσιν του ί έκ του προηγουμένου και μαρτυρεΐται έκ ναξιακου έγγραφου τοϋ έτους 172312, άλλ' ασφαλώς ήτο έν χρήσει και παλαιότερον : είς εγγραφον τοϋ

1. Ά ν τ. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ , ενθ' άν., σ. 160. 2. Αυτόθι, σ. 166. 3. Σ τ υ λ ι α ν ο Ο Γ. Κ ο ρ ρ έ , 'Ανέκδοτα έγγραφα τών Φράγκων τής Νάξου,

Byzantinisch ­ Neugriechische Jahrbûcher 8 (1931), 287. 4. Κ. ' Α μ ά ν τ ο υ , Γλωσσικά έκ Χίου, ενθ' άν., σ. 337 ( = Γλωσσικά Μελετή­

ματα, ενθ' άν., σ. 226). 5. Περί τής, έν έρειπίοις πλέον σήμερον κειμένης, μονής ταύτης βλ. Ν. Κ α λ ο ­

γ ε ρ ο π ο ύ λ ο υ , Τριακονταπέντε άγνωστοι βυζαντινοί ναοί τής Νάξου, Νέα Εστία 14 (1933), 872 καί, έκτενέστερον, μετ' αναφοράς είς παλαιοτέρας και νεωτέρας πηγάς, Ν ί κ ο υ Ά ν δ ρ. Κ ε φ α λ λ η ν ι ά δ η , Οί εκκλησίες τής Νάξου καί οί θρύλοι των, Άνάτυπον έκ τής εφημερίδος «Κυκλαδικόν Φώς», 'Αθήναι 1963, σσ. 49 ­ 53.

6. Περί τούτου βλ. Ν. Κ α λ ο γ ε ρ ο π ο ύ λ ο υ , ενθ' άν., σσ. 874 ­ 875. Λαμπράν πραγματείαν περί αύτοϋ εγραψεν ό δόκιμος ερευνητής των βυζαντινών μνημείων τής Νάξου αρχιτέκτων Γεώργιος Δημητροκάλλης (Ό ναός τοϋ αγίου Γεωργίου τοϋ Δια­

σορίτου τής Τραγαίας Νάξου, Άνάτυπον έκ τών «Τεχνικών Χρονικών». Γενική εκδο­

σις­τεΰχος 217, Αύγουστος 1962, σσ. 17­27). 7. Γ. Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η , ενθ' άν., σ. 17. Πρβλ. καί Ν. Κ α λ ο γ ε ρ ο π ο ύ ­

λ ο υ , ενθ' άν., σ. 874. 8. Ά ν τ. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ , Τοπωνύμια τής Νάξου, Ναξιακόν Άρχείον 1

(1947), 96. 9. Π ε ρ ι κ λ έ ο υ ς Γ. Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , 'Ιστορικοί ερευναι περί τάς εκκλησίας

τών νήσων τής 'Ανατολικής Μεσογείου Θαλάσσης, τ. Α' (τεΰχος πρώτον), έν Έρμουπόλει 1913 καί τ. Α' (τεΰχος δεύτερον), έν Έρμουπόλει 1922, σ. 155.

10. Αυτόθι, σ. 249. 11. Isolano dell'Atlante Veneto del P. Coronelli. Parte I, in Venetia 1696, σ. 234. 12. ' Α ν δ ρ έ ο υ Π α ν τ. Μ α ρ ο ύ λ η , Ναξιακά έγγραφα (1723­1883), Έπε­

τηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964), 402.

— 251 —

1699 \ ξένον, άναφερόμενον δ' όμως εις την έν λόγφ μονήν της Νάξου, άπαντςί ό τύπος Καλογρίτζα, πιθανώτατα ούτω μεταβαλών ό λόγιος ξένος γραφεύς τον γνήσιον Καλορίτϋα, παρετυμολογήσας προς την γνωστήν λέξιν καλογρίταα ( = ύποκορ. του καλογριά!)

'Ασφαλώς ή έν λόγω μονή της Παναγίας εκλήθη Καλορίτίύϋα (και έν συνεχεία Καλορίταα)2 είτε διότι Καλορίτης τις, ήτοι κάτοικος του Καλοϋ "Ορους 3, ίδρυσε ταύτην, είτε διότι ή εΐκών τής Παναγίας προήρ­

χετο έκ τοϋ Καλοϋ Όρους. Άμφότεραι βεβαίως αί περιπτώσεις είναι δύ­

ναται, άλλα και είς τήν μίαν και εις τήν άλλην ή σχέσις Μικρός 'Ασίας ­

Νάξου είναι προφανής. Ή τοιαύτη μάλιστα σχέσις εύοδοϋται και χρονο­

λογικός: ή ΐδρυσις τής έν λόγω μονής τοποθετείται4 είς τον 13ον αι., εντός δηλ. τών χρονικών ορίων, είς δ τοποθετείται και ή έγκατάστασις τών Μι­

κρασιατών είς τήν νήσον. "Αγιος Γεώργιος δ Διαΰορίτης. Τό Διασορίτης ώς έπίθετον τοϋ 'Αγίου

Γεωργίου μας είναι και άλλοθεν γνωστόν: ναοί, τοιχογραφίαι και φορηταί εικόνες φέρουσαι τοΰτο απαντούν ωσαύτως έν Ρόδω5, Κύπρω6, Κρήτη7, Κω8.

1. Π ε ρ . Ζ ε ρ λ έ ν τ ο υ , ένθ" άν., σ. 103. 2. Οί τύποι Καλαρρντισσα, Καλαρίτισσα, Κολορίτισσα, έξ ών τον μέν πρώτον ανα­

φέρει ό Ν. Κ α λ ο γ ε ρ ό π ο υ λ ο ς (ένθ' άν., σ. 872), τους δ' άλλους ό Γ. Ν. Κ ο ρ ­ρ έ ς (ενθ* άν., σ. 564), ούτε γραπτώς ούτε προφορικώς παρεδόθησαν. 'Αξίζει προσέτι να σημειωθή ένταΟθα εν άνύπαρκτον έπίθετον τής Παναγίας τής Καλορίτισσας' είς πάλαιαν ίστορίαν τής Νάξου γραφεϊσαν αρχικώς είς ξένην γλώσσαν και είτα υπό άμαθους τίνος έξελληνισθεΐσαν αναγράφεται: «"Εν τέταρτον τής ώρας άπό τό αυτό μοναστήριον είναι εκείνο τής Καλορρύτισσας ή τής Θεοτόκου ντε Βωμόν (De Beaumont), εν σπήλαιον ενός αποτόμου και ύψηλοϋ βουνού» ( Γ ε ω ρ γ ί ο υ Π. Κ ρ έ μ ο υ , 'Ιστορία και περιγραφή τής Νάξου, 'Απόλλων 7 (1891), 165). Τό ντέ Βωμόν τοΰτο ουδέν άλλο είναι ή μεταγραφή ελληνιστί τοϋ de Beaumont, ô πάλιν είναι ερμηνεία είς τήν γαλλική ν τοϋ έλληνικοϋ Καλορίτισσα! de Beaumont = de beau mont = τοϋ Καλοϋ Όρους!

3. "Οτι τό Καλορίτης είναι έθνικόν τοϋ Καλοϋ "Ορους τής Παμφυλίας έδείχθη όπό τοϋ S i l v i o G i u s e p p e M e r c a t i , Kaloritès est­il synonyme de Hagioritès?, Byzantinisch ­ Neugriechische Jahrbûcher 4 (1923), 9­11. Τήν γνώμην τοϋ M e r c a t i εδέχθη και ό Κ. Ά μ α ν τ ο ς (Παρατηρήσεις..., ένθ' άν., σ. 51 ( = Γλωσσικά Μελε­

τήματα, ενθ' άν., σ. 261)). 4. Ν. Κ α λ ο γ ε ρ ο π ο ύ λ ο υ , ενθ' άν., σ. 872. 5. Ά ν α σ τ. Κ. ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ , Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία τής

Ρόδου, Άρχεΐον τών Βυζαντινών Μνημείων τής Ελλάδος 6 (1948), 190. 6. Ά ν σ σ τ . Κ. ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ , £νθ' άν., σ. 190. 7. Κ ω ν σ τ . Δ. Κ α λ ο κ ύ ρ η, Ai βυζαντινοί τοιχογραφίαι τής Κρήτης, 'Αθήναι

1957, σ. 121 [είς τεσσάρας ναούς αυτόθι ό "Αγιος Γεώργιος επιγράφεται «ό Δια­

σορίτης»]. 8. Κ. ' Α μ ά ν τ ου, Γλωσσικά έκ Χίου, ενθ' άν., σ. 337, σημ. 3 ( = Γλωσσικά

Μελετήματα, ένθ' άν., σ. 226, σημ. 3).

— 252 —

Άμοργφ1, Σκύρω 2, 'Αττική 8, Λακωνική 4, Καππαδοκίςιδ, ίσως δε και άλ­

λαχοϋ. Περί της ετυμολογίας τούτου ποικίλαι έξηνέχθησαν γνώμαι6, άλλ' αναμφιβόλως ορθή εϊναι του Άμάντου 7, άποδείξαντος ότι το Διασο­

ρίτης — ώς άλλωστε και το Διασορηνός 8 — είναι έθνικον του Διός Ίεροϋ τής Λυδίας και ότι ό "Αγιος Γεώργιος εκλήθη Διασορίτης εκ τής λατρείας αύτοϋ èv τη αυτόθι φερωνύμω μονή 9.

'Αλλ' ερωτάται πώς ερμηνεύεται ή ευρεία διάδοσις της λατρείας του 'Αγίου Γεωργίου τοϋ Διασορίτου είς τόπους τοσούτον απέχοντας αλλή­

λων, άλλα και τόσον άπομεμακρυσμένους^τοΰ Διός Ίεροϋ τής Λυδίας; Θεωρώ πολύ πιθανόν δτι αύτη, κυρίως, οφείλεται εις τήν άπό τοϋ 11ου ai. και έξης, έξ αιτίας τών τουρκικών επιδρομών, φυγήν τών κατοίκων τοϋ Διός Ίεροϋ: οί κάτοικοι τότε έγκατασπαρέντες εις διαφόρους τόπους εϋλογον εϊναι να ύποθέσωμεν δτι είς τας νέας πατρίδας των μετέφεραν μεταξύ τών άλλων και τήν λατρείαν τοϋ προστάτου 'Αγίου των. Ή ανωτέρω ερμηνεία προκειμένου περί τής Νάξου εύοδοϋται και έκ τής ηλικίας τοϋ ναοϋ, οίκοδομηθέντος κατά τήν γνώμην ενός δοκίμου ερευνητού τών βυ­

ζαντινών μνημείων τής νήσου τον llov ai. 10. Τα ανωτέρω ονόματα μαρτυρούν, ώς νομίζω, περί εγκαταστάσεως Μι­

κρασιατών εϊς τήν Νάξον είναι βεβαίως ολίγα, άλλ' ευλόγως δυνάμεθα να συμπεράνωμεν δτι οί έκ Μικράς 'Ασίας άπό τοϋ 11ου εως 14ου ai. έλθόν­

τες είς τήν νήσον θα ήσαν ασφαλώς κατά πολύ περισσότεροι τών έκ τών εγγράφων μαρτυρουμένων, εάν λάβωμεν υπ' όψιν :

1. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Γλωσσικά έκ Χίου, ενθ' av., σ. 337, σημ. 3 (—Γλωσσικά Μελετήματα, ενθ' av., σ. 226, σημ. 3).

2. Ά ν τ. Κ α τ σ ο υ ρ ο ϋ , Τοπωνύμια τής Νάξου, ενθ' av., σ. 95. 3. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Γλωσσικά έκ Χίου, ένθ' av., σ. 337, σημ. 3 ( = Γλωσσικά

Μελετήματα, ενθ' άν., σ. 226, σημ. 3). 4. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Γλωσσικά έκ Χίου, ενθ' av., σ. 337, σημ. 3 ( = Γλωσσικά

Μελετήματα, ενθ' άν., σ. 226, σημ. 3). 5. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Γλωσσικά έκ Χίου, ενθ' άν., σ. 337, σημ. 3 ( = Γλωσσικά Μελε­

τήματα, ενθ'άν., σ. 226, σημ. 3). Ά ν α σ τ. Κ. ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ , ενθ'άν., σ. 190, σημ. 2. 6. Βλ. μεταξύ άλλων τάς ύπο H e n r i G r é g o i r e έν Byzantion 14 (1939),

691 ­ 693 διατυπωθείσας. 7. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Γλωσσικά έκ Χίου, ενθ' άν., σ. 337, σημ. 3 ( = Γλωσσικά

Μελετήματα, ενθ' άν., σ. 226, σημ. 3). Τ ο Ο α ύ τ ο ϋ , Άγιος Γεώργιος ό Διασορί­

της, Ελληνικά 11 (1939), 330­331. 8. Περί τής παρά Βυζαντινοΐς χρήσεως διπλών εθνικών βλ. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Παρα­

τηρήσεις . . . ,ενθ' άν., σσ. 50­51 ( = Γλωσσικά Μελετήματα, ενθ' άν., σ. 261). 9. Μνείαν τής μονής ταύτης ποιείται ό Π α χ υ μ έ ρ η ς ( Ι Ι 260, Bonn): «. . . καί

είσελθών τήν έκεΐσε μονήν τοϋ έν μάρτυσι μεγίστου Γεωργίου, τήν τοϋ Διός ίεροϋ πάλαι, . . . ».

10. Γ. Δ η μ η τ ρ ο κ ά λ λ η,^ενθ' άν., σσ. 23 ­ 24.

— 253 —

1. ότι τα ανωτέρω επώνυμα απαντούν πολύ μεταγενέστερον (16ος αι. κ.έξ.)· είναι δε γνωστόν ότι ταύτα ευκόλως εξαφανίζονται εϊτε διότι έξέλιπον οι άρρενες απόγονοι τών φερόντων αυτά είτε διότι αντικατεστά­

θησαν ύπό τών παρωνυμίων είτε και δι' άλλην αίτίαν. και 2. ότι τα εν τοις έγγράφοις τυχαίως μνημονευόμενα επώνυμα ταύτα

ασφαλώς δεν είναι δυνατόν νά άνταποκρίνωνται προς τον πραγματικόν αριθμόν τών èv τη νήσω κατά τήν άντίστοιχον έποχήν αναφερομένων.

Άλλα και άλλως δυνάμεθα να συμπεράνωμεν περί τοΰ αριθμού τών Μικρασιατών εποίκων εκ της παρατηρήσεως δηλ. ότι οι είς τήν νήσον έλθόντες προέρχονται εκ ποικίλων, μακράν δ' αλλήλων κειμένων, τόπων της Μικρας 'Ασίας, είναι δ' εϋλογον να ύποθέσωμεν, κυρίως ένεκα τών κρατουσών τότε συνθηκών, ύφ' ας αϊ μετοικήσεις έγένοντο, ότι καθ' ομά­

δας ούτοι και ουχί μεμονωμένως εφευγον και έγκαθίσταντο είς τάς νέας των πατρίδας.

Οι είς τα έγγραφα επομένως μνημονευόμενοι Άτταλειώται, Διασϊται, Διασορηνοί, Θεολογΐται, Φιλαοελφειανοί, Χωματιανοϊ κλπ. δεν είναι ει μη απόγονοι, ολίγοι εκ πολλών, παλαιοτέρων Μικρασιατών εποίκων εξ εκείνων, οί όποιοι, φεύγοντες τών ποικιλώνυμων τουρκικών φύλων τάς βαρβαρικάς έπιδρομάς, εγκαθίστανται σταδιακώς άπό τοΰ 11ου εως 14ου αι. είς τήν νήσον.

ΕΛΕΝΗΣ ΠΟΛΙΤΟΥ Φιλολόγου ­ Βοηθοΰ Πανεπιστημίου

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΥ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

Είς χείρας του κ. Εύαγγ. Πολίτου, δημοδιδασκάλου έκ Λαμίας, σώ­

ζεται σήμερον αριθμός εγγράφων ανηκόντων εις το προσωπικον αρχείο ν του ναυάρχου Σπετσών Γεωργίου Ν. 'Ανδρούτσου, περισσότερον γνωστοϋ ώς Κολανδρούτσου. Τα έγγραφα ταύτα, τριάκοντα τρία τον αριθμόν και χρονολογούμενα μεταξύ τών ετών 1824­1855, διετηρήθησαν υπό τίνος 'Ιωάννου Ν. 'Ανδρούτσου, δικαστικού, ό όποιος, συμφώνως προς το επί­

σης διασωθέν δίπλωμα του της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου 'Αθη­

νών, ώρμάτο έξ "Ανδρου, απεφοίτησε δε το 1890. Ό 'Ιωάννης Ν. 'Ανδρού­

τσος, περί τάς αρχάς τοΰ αιώνος ευρίσκεται εγκατεστημένος είς Λαμίαν, όπου και ένυμφεύθη μετά τίνος έξ αγχιστείας συγγενούς τής οικογενείας Πολίτου.

Έκ τών εγγράφων τούτων, δια τήν ευγενή και πρόθυμον παραχώρη­

σιν τών οποίων και άπό τής θέσεως ταύτης ευχαριστώ τον κ. Εύάγγ. Πολίτην, δημοσιεύονται ενταύθα εκείνα τα όποια, καθ' όσον τουλάχιστον γνωρίζω, είναι ανέκδοτα, προστίθενται δέ σημειώσεις έπ' αυτών ώς και ώρισμέναι διορθώσεις ή συμπληρώσεις είς τα ήδη έκδεδομένα *.

Ό Σπετσιώτης Γ. 'Ανδρούτσος διωρίσθη ναύαρχος τοΰ σπετσιωτικοΰ στόλου τον Ίούλιον τού 18242, διετή ρήσε δε τήν θέσιν ταύτη ν μέχρι και τοΰ 1827, οπότε ή γενική αρχηγία τοΰ ελληνικού στόλου ανετέθη είς τον "Αγγλον Κόχραν. "Ηδη προ τοΰ διορισμού του ώς ναυάρχου είχε θέσει είς τήν διάθεσιν τής πατρίδος το ίδιόκτητόν του βρίκιον «Παγκρατίων». Κατά τήν διάρκειαν τής ναυαρχίας του επέδειξε τόλμην, άλλα και σύνεσιν, έφέ­

ρετο δέ μέ απλότητα και ταπεινοφροσύνην, όπως τουλάχιστον δεικνύουν

1. Κατά τήν δημοσίευσιν τών έγγραφων αποκαθίσταται σιωπηρώς ή ορθογραφία και ή στίξις αυτών.

2. Ίδέ και Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ , Τα Σπετσιωτικά, ήτοι συλλογή Ιστορικών έγγραφων και υπομνημάτων άφορώντων τα κατά τήν έπανάστασιν τοΰ 1821, τόμ. Α', Άθήνησι 1861, σ. μθ'.

— 255 —

αί προς τους προκρίτους Σπετσών άναφοραί του '. Οί δημογέροντες Χίου τον χαρακτηρίζουν ώς ανθρωπον φύσει καλόν και φιλότιμον 2, ώς άνδρεΐον και έχοντα μεγάλην έπιρροήν επί τών συμπατριωτών του 3, ό δε Χατζηαναρ­

γύρου ώς άπλοϊκον τον χαρακτήρα, αγαθόν, άνδρεΐον και καλόν πατριώ­

την 4. Ήτο δηλαδή «κι απλός και τρισμεγάλος», όπως όλοι οί συμπολε­

μισταί του τής ηρωικής εκείνης εποχής. Μετά τον 'Αγώνα, ό 'Ανδρούτσος παρέμεινεν εις Σπέτσας ίδιωτεύων

και προφανώς δυστυχών, όπως αποδεικνύεται εκ τών προς τήν Άντιβα­

σιλείαν και τον Όθωνα εκκλήσεων του δια παροχήν βοηθείας ή εργασίας 5. 'Απέθανε το 1851, τελευταΐον δε εγγραφον τοϋ αρχείου του είναι δίπλωμα συντάξεως είς τήν χήραν του με ήμερομηνίαν 22 Δεκεμβρίου 1855.

1. Βλ. σχετικώς ' Α ν α σ τ α σ ί ο υ Κ . ' Ο ρ λ ά ν δ ο υ, Τα Ναυτικά, ήτοι ιστορία τών κατά τον υπέρ ανεξαρτησίας τής Ελλάδος αγώνα πεπραγμένων τών τριών ναυτικών νήσων, ιδίως δέ τών Σπετσών, τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1869, σ. 259 κ.έξ.

2. Ί ω. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η , Χιακόν άρχεΐον ('Αρχεία τής νεωτέρας ελληνικής ιστορίας), τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1910, σ. 165, 155.

3. Ί ω. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η , Χιακόν άρχεΐον, ενθ' άν., σ. 134. 4. Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ. Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ , Τα Σπετσιωτικά, τόμ. Α', £νθ' άν.,

σ. μστ', μθ'. 5. Βλ. κατωτέρω τα έγγραφα ύπ' αριθ. 27, 30.

­ 256 —

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Α

1. Άντίγραφον έγγραφου τών προκρίτων Σπετσών, δια τοϋ οποίου ό Γεώργιος 'Ανδρού­

τσος ανακηρύσσεται ναύαρχος και διοικητής της ναυτικής δυνάμεως Σπετσών. (Σπέτσαι, 23 'Ιουλίου 1824). Φύλλ. 2, σχήμ. 20,6 Χ 28,6 έκ. μέτρου.

'Επρόκειτο, προφανώς, να ύποβληθή συνημμένως προς το υπ' αριθ. 30 εγγραφον. (Βλ. κατωτέρω).

f. 1Γ Ευγενέστατε συμπολίτα και συνάδελφε Κύριε Γεώργιε Άνδρούτζον,

Ή πατρίς ημών, εν ομοφωνία δλων τών εγκατοίκων, τών τε προκρί­

των καπετανέων και λοιπών, σε εχρήφισε ναύαρχον και διοικητήν της ναυτι­

5 κής της δυνάμεως, την οποίαν ο Θεός εις αυτήν εχάρισε. Γνωρίζουσα την φρόνησιν και μεγαλοψυχίαν σου, ελπίζει ή πατρίς δτι και ταύτην θέλεις τι­

μήσει κάί το Γένος θέλεις ωφελήσει, εις ταύτας τ ας δυστυχείς περιστάσεις του. Έπιλαβοϋ, λοιπόν, το φορτίον τοϋτο και δια τοϋ ζήλου και πατριω­

τισμού σου, άνάδειξον αυτό αξίωμα επιθυμητόν, συμπολεμών και συναγωνι­

10 ζόμενος μετά τών λοιπδίν συνάδελφων σου. Έν τη νήσω Σπετσών τη 23 'Ιουλίου 1824. Χ" 'Ιωάννης Μέξης, Γκί­

κας Μπόταση, 'Αναγνώστης Χ" 'Αναργύρου, Χριστόδουλος Κούτζης, 'Αν­

δρέας Σκλιάς, 'Ανδρέας Χ" 'Αναργύρου, Σάντος Θεοδωράκη, Χ" 'Ιωάννης Σπυρίδου, 'Αναστάσιος Κυριακού, Γεωργάκης Κούτζης, Νικόλαος Άνδρια­

15 νοϋ, 'Ιωάννης Σάντου, Βασίλειος Ν. Λαζάρου, Κωνσταντίνος Βάμπας, Ίωάν­

{. 1ν νης Τζούπας, Δημητράκης Ν. Λάμπρου, Ίοιάννης Χ. Κούτζης, \\ 'Ιωάννης Γ. Κούτζης, Νικόλαος Γ. Κούτζης, Γκίκας Τζούπας, Μανόλης Δ. Λαζάρου, Νικόλαος Καλίζης, 'Ιωάννης Α. Κυριακού, Θεόδωρος Λαζάρου, 'Ηλίας Θερ­

μησιώτης, Δημητράκης Γιάννη Δημητρα[κόπουλος], Νικόλαος Χ" Ίω. 20 Μέξης, 'Ανάργυρος Άναγνώστου, 'Αναγνώστης Γεωργίου, Κωνσταντίνος

Μπουκουβάλας. Ό Καγκελλάρις

Λάζ. Δρίτζας

2. Εγγραφον τών προκρίτων Σπετσών προς τον ναύαρχον Γ. Άνδροΰτσον, προς

τους πλοιάρχους και συντροφοναύτας, δια τοϋ οποίου παραγγέλλουν εις αυτούς να μη πειράξουν αγγλικά καί λοιπά ευρωπαϊκά πλοία, ναυλωθέντα υπό τοϋ Μεχμέτ ­ Άλή. (Έκ Σπετσών, 15 Αυγούστου 1824). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,8 Χ 32,6 έκ. μέτρου.

— 257 —

Δημοσιεύεται ύπό Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ ε ί ς τ ά Σπετσιω­

τικά, τόμ. Γ', έν Πειραιεΐ 1926, σ. 424 1.

3.

Έγγραφον τοΰ Εκτελεστικού Σώματος της Προσωρινής Διοικήσεως τής Ελλάδος, Περίοδ. Γ', αριθ. 7864, προς τους ναυάρχους, καπετανέους, ναύτας και πυρπολητάς της Β' μοίρας τοΰ ελληνικού στόλου, δια τοΰ οποίου εκφράζονται τα συγχαρητήρια της Διοι­

κήσεως δια τήν περιφανή νίκη των (προφανώς είς Κάβο ­ Δόρο, 20 Μαΐου 1825), τήν άνα­

πτερώσασαν το ηθικόν των λοιπών Ελλήνων. Τό έγγραφον υπογράφουν οί: Γκίκας Μπό­

τασης [Αντιπρόεδρος], 'Αναγνώστης Σπηλιωτάκης, 'Ιωάννης Κωλέττης, Άλ. Μαυρο­

κορδάτος [Γεν. Γραμματεύς]. (Έκ Ναυπλίου, 24 Μαΐου 1825). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,8 Χ 32,3 έκ. μέτρου. Είς f. 2ν σημειοΰται δι' άλλης χειρός: «Άρ. 3. Έκ τήι, Ιδιαιτέρας αλληλογρα­

φίας τοΰ ναυάρχου Γ. Ανδρούτσου». Δημοσιεύεται υπό τοΰ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ρ γ ύ ρ ο υ είς τα Σπετσιω­

τικά, τόμ. Α', ενθ. άν., σσ. 886 ­ 887. Ένταΰθα πρέπει να σημειωθή ότι ό Χατζ. έκ κακής προφανώς αναγνώσεως, έφ' όσον, ώς ό ίδιος δηλώνει, εκδίδει έκ τοΰ ιδιαιτέρου χαρτο­

φύλακος τοΰ Γ. 'Ανδρούτσου, έχει δηλ. ΐδει τό είς χείρας μου έγγραφον, φέρει ώς Γεν. Γραμματέα τοΰ Έκτελεστικοΰ τον Ά. Μαυρομιχάλη ν ένω εις τό έγγραφον ευχερώς άναγινώσκεται ή υπογραφή Ά λ. Μανροκορδάτος.Ύο παράξενον είναι ότι ό Χατζ. είς έγγραφα τοΰ αΰτοΰ Σώματος και υπό τήν αυτήν ήμερομηνίαν (Σπετσιω­

τικά, τόμ. Α', ενθ' άν., σ. 885, 889), μέ τό περί ου ό λόγος, αναφέρει ώς Γεν. Γραμματέα τον Άλ. Μαυροκορδατον, παρέχων, τοιουτοτρόπως, είς τό Έκτελεστικόν Σώμα δύο Γεν. Γραμματείς κατά τήν αυτήν ήμέραν!

4.

'Επιστολή τοΰ Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη προς τον Άρχιναύαρχον και καπετα­

νέους τοΰ έλληνικοΰ στόλου, περιλαμβάνουσα παράκλησιν όπως βοηθήσουν τό πολιορ­

κούμενον Μεσολόγγι, έμποδίζοντες τον δια εχθρικών πλοίων άνεφοδιασμόν τοΰ έχθρι­

κοΰ στρατοπέδου. Ή υπογραφή δια της ιδίας χειρός. (Έκ Κυτριών, 17 'Ιουλίου 1825). Φύλλ. 2, σχήμ. 19,5 Χ 28,6 έκ. μέτρου. Είς f. 2ν σημειοΰται δι' άλλης χειρός: «'Αριθ. 8. Έκ της Ιδιαιτέρας αλληλογραφίας τοΰ Ναυάρχου Γεωργίου Ανδρούτσου».

Δημοσιεύεται ύπό τοΰ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ρ γ ύ ρ ο υ , είς τα Σπετσιω­

τικά, τόμ. Α', ενθ'. άν., σσ. 333 ­ 334.

5. Έγγραφον των προκρίτων Σπετσών προς τον Γ. Άνδροΰτσον και πλοιάρχους τοΰ

σπετσιωτικοΰ στόλου, έκφράζον τήν ανάγκην όπως ή σπετσιωτική μοίρα μείνη ηνωμένη μετά τών Υδραίων. Αναγγέλλεται ή αποστολή τροφίμων και ΰλης δια τα πυρπολικά. (Έκ Σπετσών, 3 Αυγούστου 1825). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,5 Χ 32,3.

1. Είς υποσημείωσαν ό Χατζηαναργύρου δηλώνει Οτι δημοσιεύει το έγγραφον έκ τοΰ προσωπικού χαρτοφυλακίου του ναυάρχου Γ. 'Ανδρούτσου, πράγμα το όποιον επαναλαμ­

βάνει δι' δσα έκ τών παρόντων έγγραφων δημοσιεύονται ύπ' αύτοΰ.

— 258 —

f. 1Γ Προς τον Γενναιότατον Ναύαρχον κύριον Γ.'Ανδρούτσου και Γ. πλοιάρχους, Με τον καπ. Γ. κνβερνήτην της Λεωνίδας ελάβαμε την έπιστολήν σας

την 2 τον τρέχοντος. Άνεγνώσαμε τα όσα μας γράφετε. Λοιπόν, αδελφοί, ανάγκη είναι να μείνη δλος ό στόλος και να ενωθήτε και μετά των αδελφών

5 'Υδραίων δια να κτυπήσετε τον εχβρικόν στόλον, δια να μην άποτελέση τον ακοπόν τον, ενώ είναι αδύνατος όπου ό Αιγυπτιακός ακόμη αργοπορεί, εως να ετοιμαστη. Δια δε τάς ζωοθροφάς και μισθούς με δεύτερον πλοϊον όπου στείλετε θέλομε σας τα εμβάσει και όσον ημπορείτε αγάπη και ομόνοια με τους αδελφούς και σας εύχόμεθα την καλήν σας νίκην. Πάντοτε νάστε νικη­

10 ταί. Διό άσπάζοντάς σας μένομε. Λάβετε 212 όκδ. άλειμμα δια τα μπουρ­

λότα. Έν τη νήσω Σπέτζαι τη 3 Αυγούστου 1825 01 Πρόκριτοι της Ν. Σπετζών

( Τ . Σ . )

6.

Επιστολή του 'Ανδρέου Μιαούλη προς τον Γ. ΆνδροΟτσον, δια τής οποίας τοΟ ανακοινώνει ότι οί 'Υδραίοι είναι πρόθυμοι να ακολουθήσουν τους Σπετσιώτας εις Άστυ­

παλαίαν και ότι αναμένουν νέα τοϋ έχθρικοΰ στόλου δια της γολέτας «Τερψιχόρη» προς τοΰτο πεμφθείσης εις Ζάκυνθον. Μόνον ή υπογραφή αυτόγραφος. (Βάτικα, 10 Αυγού­

στου 1825, έκ τοϋ πλοίου «"Αρεως»). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,5 Χ 33,5 έκ. μέτρου. Δημοσιεύεται υπό τοϋ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είςτά Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Β', έν Πειραιεΐ 1925, σ. 292, όπου όμως παραλείπεται ύστερόγραφον έχον ούτω: «Ό Καπ. Γεώργιος Σαχτούρης σας άντασπάζεται, ομοίως και τους άλλους πλοιάρ­

χους και εγώ ομοίως».

7. 'Επιστολή τοϋ 'Ανδρέου Μιαούλη προς τον Γ. Άνδροΰτσον, με τήν δια τοϋ πλοίου

«Τερψιχόρη» μεταφερθεΐσαν εϊδησιν ότι ό Βυζαντινός (Τουρκικός) στόλος άνεχώρησεν είς Σκόδραν δια να μεταφέρη στρατόν κατά τοϋ Μεσολογγίου. Μόνον ή υπογραφή αυτό­

γραφος. (Βάτικα, 12 Αυγούστου 1825, έκ τοϋ πλοίου «"Αρεως»). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,5 Χ 33,5 έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται υφ' ημών είς τον ήδη τυπούμενον πρώτον τόμον της Έπετηρίδος της Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών.

8. 'Επιστολή τοϋ 'Ανδρέου Μιαούλη προς τον Γ. Άνδροΰτσον, με πρότασιν περί

συνδυασμένης ενεργείας τών 'Υδραίων και Σπετσιωτών κατά τοϋ Βυζαντινοΰ στόλου, μέ τήν εϊδησιν περί της αποτυχίας τής 'Αλεξανδρείας και νέα έκ Πελοποννήσου περί Ίμβραήμ. Μόνον ή υπογραφή αυτόγραφος. (Βάτικα, 13 Αυγούστου 1825, έκ τοϋ πλοίου «"Αρεως»). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,5 Χ 32,5 έκ. μέτρου.

— 259 —

Δημοσιεύεται ύπό τοΰ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είς τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Β', δνθ' άν., σ. 293.

9. Άντίγραφον επιστολής τοϋ Κανέλλου Δηλιγιάννη προς τήν «ένδοξον έπιτροπήν»,

μέ τήν άγγελίαν νίκης τών ελληνικών σωμάτων παρά τήν Συλίμναν 'Αρκαδίας. "Η υπο­

γραφή δια τής Ιδίας χειρός. Τό ακριβές τοΰ αντιγράφου βεβαιοϋται ύπό του Γραμματέως Δ. Βούλη. (Έν Βερβένη, 13 Αυγούστου 1825). Φύλλ. 1, σχήμ. 21,5 x 32,5 έκ. μέτρου. Είς f. 1ν σημειοΟται δι' άλλης χειρός: «'Αριθ. 9. Έκ τής Ιδιαιτέρας αλληλογραφίας Γεωρ­

γίου Ανδρούτσου». Δημοσιεύεται ύπό τοΟ Ά να ρ. Ά ν δ ρ γ. Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ βίς τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. A', ëv9' άν., σσ. 973­976.

10. Έγγραφον τών προκρίτων Σπετσών προς τον Γ. ΆνδροΟτσον και τους πλοιάρχους

τής σπετσιωτικής μοίρας μέ τήν συμβουλήν να μείνη ό στόλος ηνωμένος και να κατο­

πτεύη τάς κινήσεις τοϋ Αιγυπτιακού και Βυζαντινού στόλου. 'Επίσης αναφέρονται νέα έκ Πελοποννήσου. (Έκ Σπετσών, 24 Αυγούστου 1825). Φύλλ. 2, σχήμ. 22 Χ 23,2. έκ. μέτρου. Είς f. 2ν σημειοΰται δι' άλλης χειρός: «'Αριθ. 22. Έκ τής Ιδιαιτέρας αλληλο­

γραφίας τον Γ. Ανδρούτσου». Δημοσιεύεται ύπό τοΰ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είς τά Σπετσιω­

τικά, τόμ. Γ', ενθ' άν., σσ. 486 ­ 487, όπου δμως παραλείπονται τά είς f. 1Γ και είς τό περι­

θώριον, έν εΐδει υστερόγραφου, υπάρχοντα : «"Οσα πλοία εμίσεψαν υστέρα, έλαβαν το ψωμί δσον και ρύζια. "Ομως και ό ίδιος μόνον 2 ζεμπίλια ρύζι να λάβη».

11. 'Επιστολή τοΰ Ανδρέου Μιαούλη προς τον Γ. Άνδροΰτσον, δια τής οποίας τοΟ

ζητεί όπως σπεύση νά τον συνάντηση είς Άστυπαλαίαν. Μόνον ή υπογραφή αυτόγραφος. (Αστυπάλαια, 31 Αυγούστου 1825, έκ τοΰ πλοίου «Άρεως»). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,3 Χ 32,4.

Δημοσιεύεται ύπό τοΰ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είςτά Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Β', ενθ' άν. σ. 294. Παραλείπεται τό ΰστερόγραφον: «Ό Γενναιότατος Καπ. Νικολής 'Αποστόλης κτλ. σας ασπάζεται».

12. 'Επιστολή τοΰ Ανδρέου Μιαούλη προς τον Γεώργιον Άνδροΰτσον, εκφράζουσα

τήν άπορίαν του δια τήν μή πραγματοποιηθεΐσαν ακόμη συνάντησίν των είς Κίμωλον. Άνακοινοΰται επίσης ότι ό εχθρικός στόλος είναι είς τά πανιά και επίκειται έμφάνισίς του, επιβάλλεται λοιπόν ή «δσον τάχιον» συνάντησις και συνεργασία τών δύο ναυάρχων. Μόνον ή υπογραφή αυτόγραφος. (Κίμωλος, 24 Σεπτεμβρίου 1825, έκ τοΰ πλοίου «Άρεως»). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,6 Χ 32,5, έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται υπό τοΰ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είςτά Σπε­

— 260 ­

τσιωτικά, τόμ. Β', ενθ' άν., σ. 296, όπου εις στ. 4 ό έκδοτης γράφει: «ερχόμεθα έπι τούτω μ ε την άναχώρησίν μας», ένώ το εις χείρας μου εγγραφον: «ερχόμεθα επί τούτω μετά την άναχώρησίν μας».

13. "Εγγραφον τών προκρίτων Σπετσών προς τον Γ. Άνδροϋτσον καί λοιπούς πλοιάρ­

χους και συντροφοναύτας, δια τοϋ όποιου αναγγέλλεται ή σύναψις δανείου καί ή επι­

κείμενη άφιξις τοϋ λόρδου Κόχραν εις τήν Ελλάδα. Παρέχονται ειδήσεις έκ τής Δ. Ελλά­

δος καί Πελοποννήσου, διατυποϋται δε παράκλησις όπως ό στόλος έπιμείνη είς τήν έκστρατείαν καί μή έπιστρέψη. (Έκ Σπετσών, 11 'Οκτωβρίου 1825). Φύλλ. 2, σήμ. 22 Χ 32,1 έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται ύπό τοϋ Ά ν α ρ y. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είς τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Γ', ενθ' άν., σ. 492.

14.

"Εγγραφον τών προκρίτων Σπετσών προς τον Γ. Άνδροϋτσον, τους πλοιάρχους καί λοιπούς συντροφοναύτας, δια τοϋ οποίου άνακοινοϋται ότι ό Μιαούλης μετά τοϋ στόλου του ευρίσκεται είς "Υδραν, ότι θα σταλοΰν εφόδια προς τους Σπετσιώτας, τους οποίους οί πρόκριτοι συμβουλεύουν όπως επαγρυπνούν δια τάς κινήσεις τοϋ έχθρικοΰ στόλου. (Έκ Σπετσών, 11 'Οκτωβρίου 1825). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,3 Χ 32,3 έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται υπό τοϋ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είς τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Γ', ενθ' άν., σσ. 492­493, όπου είς στ. 15 ό έκδοτης παρέχει τήν εντός εισαγωγικών γραφή ν: «διότι μα τον Θ ε ό ν, άπα εσάς κρέμαται τώρα ή Πατρίς», ένφ πρέπει, προφανώς, να άναγνωσθή: «διότι μετά Θ ε όν, από εσάς κρέμαται τώρα ή Πατρίς».

15. Εγγραφον τών προκρίτων Σπετσών προς τον Γ. Άνδροϋτσον, περιέχον τήν είδησιν

της επικείμενης άφίξεως τοϋ Κόχραν, λογαριασμόν χρημάτων δια τα πυρπολικά καί προτροπάς δι' αγάπη ν καί όμόνοιαν. (Έκ Σπετσών, 18 'Οκτωβρίου 1825). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,1 Χ 32,2 έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται υπό τοϋ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είς τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Γ', ενθ' άν., σ. 495. Παραλείπεται είς f. 1ν τό ύστερόγραφον έχον ούτω: «Δια πανί όπου μας γράφετε δεν είναι ούτε πήχυς οϋτε εδώ οντε είς "Υδρα. Μόνον προσμένομεν».

16. Εγγραφον τών προκρίτων Σπετσών προς τον Γ. Άνδροϋτσον, τους πλοιάρχους

καί λοιπούς συντροφοναύτας, περιέχον συμβουλάς δια τήν συγκράτησιν τών πληρωμά­

των, νέα δια τον Πολίτικον στόλον καί πληροφορίαν περί αποστολής ζωοτροφών. (Έκ Σπετσών, 28 'Οκτωβρίου 1825). Φύλλ. 2, σχήμ. 21 Χ 32,1 έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται ύπό τοϋ Ά ν α ρ γ . Ά ν δ ρ . Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ εις τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Γ', ενθ' άν., σσ. 498­499.

— 261 —

17. Άντίγραφον επιστολής τοϋ 'Ανδρέου Μιαούλη προς τους προκρίτους Σπετσών,

δια της οποίας καλοϋνται οί Σπετσιώται όπως αποστείλουν τον στόλον των δια να βοη­

θήση το Μεσολόγγι. Ή υπογραφή δια τής ιδίας χειρός. (Σκρόφες, 22 Νοεμβρίου 1825). Φύλλ. 1, σχήμ. 22 Χ 31,5 έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται υπό τοϋ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ. Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ εις τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Β', ενθ' αν., σ. 544.

18. Έγγραφον τής Διοικητικής 'Επιτροπής τής Ελλάδος, αριθ. 4503, προς τον στόλαρ­

χον Σπετσών Γ. Άνδροϋτσον, εις τον όποιον ανατίθεται να όδηγήση έκ Ναυπλίου εις Πόρον τήν έλληνικήν φρεγάταν «Ελλάς». Το έγγραφον υπογράφουν οί: 'Ανδρέας Ζαΐμης [Πρόεδρος], Δ. Τσαμαδός, Π. Μαυρομιχάλης, 'Ιωάννης Βλάχος, Σ. Τρικούπης, Παναγ. Δ. Δημητρακόπουλος, Κ. Ζώτος, Α.Χ" 'Αναργύρου, Α. Μοναρχίδης, Γ. Γλα­

ράκης [Γεν. Γραμματεύς]. (Έξ Αίγίνης, 27 Νοεμβρίου 1826). Φύλλ. 2, σχήμ. 20 Χ 25 έκ. μέτρου.

Δημοσιεύεται ύπό τοϋ Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ. Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ είςτά Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Α', ενθ' άν., σ. 1077.

19. 'Επιστολή τοϋ Βασιλείου Τζότη (;) προς τον Γ. Άνδροϋτσον, περιέχουσα παράκλη­

σιν τοϋ άποστολέως όπως προσληφθή συγγενής του ώς γραμματεύς τοϋ Γ. Άνδρούτ σου. Ή υπογραφή δια τής ιδίας χειρός. (Έκ Ναυπλίου, 31 'Οκτωβρίου 1829). Φύλλ. 2, σχήμ. 19,5 Χ 29,7 έκ. μέτρου.

f J r Τήν Ευγενείαν σας κύριε Γεωργάκη ασπάζομαι άδελφικώς. Ναύπλιον 31 'Οκτωβρίου 1829.

Ή φιλία τήν οποίαν εχομεν με δίδει το θάρρος να σας ειπώ, επειδή και έμαθα δτι εις το ύπουργεϊον σας έχετε χρείαν από ενα γραμματέα, και με το

5 να εχω εγώ ενα συγγενή μου, ο όποιος γνωρίζει μετρίως τήν γλώσσαν μας και τήν γράψει και εν ταυτω είναι με λογαριασμούς στολισμένος, ώς και με τα "Ιταλικά, δια τοΰτο σας παρακαλώ να τον δεχθήτε, εάν σας κάμγ), και με υποχρεώνετε. Σας λέγω δτι, εάν τον θέλετε, να τον δοκιμάσετε πρώτον, γρά­

ψετε μου, να σας τον στείλω, και εάν θέλει είναι τής εύχαριστήσεώς σας τον 10 κρατείτε, διαφορετικά μήν τον βαστάζετε.

Ό αύτάδελφός σας 'Αναστάσιος σας ασπάζεται και να τον γράφετε σας παρακαλεί το Ιδιον.

Τον Καπ. Γεώργιον Σακτούρην ασπάζομαι και ειπέτέ του δτι σήμερον ελάβαμεν γράμματα από τήν Μαρσίλιαν και μας γράφουν δτι τα παιδιά εφ&α­

17

— 262 —

15 σαν εις το Μόναχο και ήτον να παρρησ ιασθοϋν είς τον Βαοιλέα. Παρακαλώ να με άποκριθήτε με πρώτον. Προσφέρατε τους ασπασμούς Ό Δούλος σας τω Κω Σακτούρω από τον Βασίλειος [Τζότης] Κον Α. Α. Μιαούλην.

20. 'Επιστολή τών Γ. Σαχτούρη και Κ. Κανάρη προς τον Γ. Άνδροΰτσον, δια τής

οποίας ανακοινώνουν ότι όσοι ναΟται τοΟ σπετσιωτικοΟ πλοίου «Αντίζηλος» εγκατέ­λειψαν την έργασίαν των, δέν θα χρησιμοποιηθοΟν πλέον εις το έθνικόν ναυτικόν. Αυτό­γραφοι μόνον αί ύπογραφαί. (Έκ Πόρου, 14 Φεβρουαρίου 1830). Φύλλ. 2, σχήμ. 19 Χ 29,5 έκ. μέτρου.

f. 1Γ Προς τον κύριον Γ. Άνδροϋτζον, Διετάχθημεν παρά της επί τών Στρατ. καϊ Ναυτικών Γραμματείας να

κοινοποιήσω μεν εις την αυτόθι Δημογεροντίαν ότι, δαοι ναΰται ή*σαν είς το βρικογόλετον ο 'Αντίζηλος και άφησαν την δούλευσιν, δεν θέλουν λάβει πλέον

5 έργον εις το Έθνικον Ναυτικόν. Ταϋτα έκοινοποιήσαμεν σήμερον κατά χρέος είς την Δημογεροντίαν σας.

'Αλλ' επειδή στοχαζόμεθα καλόν να μη ζημιωθώσι οι άνθρωποι ούτοι, να κράξετε τον Ναύκληρον και να τον είπήτε να εϋρη δλους τους ναύτας και να κάμωσιν μίαν άναφοράν καθώς εστάθη ή ύπόθεσις και να σας την δώσουν,

10 και όταν ελθητε εδώ να την φέρετε μαζί σας δια να την στείλωμεν είς την Γραμματείαν.

Ταϋτα όμως να είναι μεταξύ μας μυστικά και μην αναφέρετε σεις τίποτε εις την Δημογεροντίαν, αλλά προσποιηθήτε δτι δεν εξεύρετε τίποτε. Tfj 14 Φεβρ. 1830 Σας ασπάζονται οί συνάδελφοι σας

15 Έν Πάρω Γεώργιος Σαχτούρης Κ. Κανάρης

21. 'Επιστολή τοΰ Κ. Κανάρη προς τον Γ. Άνδροΰτσον, δια της οποίας αναγγέλλεται

ή ύπό τοϋ Μιαούλη πυρπόλησις τών εθνικών πλοίων «Ελλάς» και «Ύδρα» καί καλείται ό Γ. 'Ανδρούτσος όπως λάβη μέρος είς τον άποκλεισμόν τού ναυστάθμου τοϋ Πόρου. Ή υπογραφή δια τής ίδίας χειρός. ('Εκ Πόρου, 2 Αυγούστου 1831). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,5 Χ 31,2 έκ. μέτρου.

f . l ' 'Αριθ. 671. Προς το επί τής Ναυτικής 'Υπηρεσίας μέλος Κ. Γ. Άνδροΰτσον, 'Άφοΰ, μετά την εκρηξιν τών πυρποληθέντων εθν. πλοίων παρά τοϋ

τερατώδους τής φύσεως γεννήματος, τοϋ ' Υδραίου 'Ανδρέα Μιαούλη, διηυ­

— 163 —

5 θύνθησαν ai δύο λέμβοι τον βρικίον «ή Αθηνά» προς τήν νήαον τον Πόρον, ήλθον είς σννέντενξίν σας και μ' έπληροφορήσατε δτι απεστάλησαν, δια να παραλάβωσι τα δύο ατμοκίνητα καΐ να προφνλάξωσι τον Ναύσταθμον.

'Επειδή δε και η διοίκησις αντη έκήρνξε τον άποκλεισμόν τον κάτω ατομ'ιον τον λιμένος, με προσκαλεί επισήμως δι' εγγράφον της νπο την σημε­

10 ρινήν ήμερομηνίαν, iva δια των εθν. πλοίων, λάβω τα καταλληλότερα μέτρα περί τον κηρνχθέντος αποκλεισμού.

Τούτον ένεκα, προσκαλείται σήμερον ό διενθνντής τον βρικίον «ή 'Αθηνά» Ινα, άθροίσας τονς εκ τον πληρώματος τον από τα δύο ατμοκίνητα κάί από τον Ναύσταθμον, μεταβή με το νπο την διεύθννσίν τον πλοίον άνεν αναβολής

If) είς το μέρος τον αποκλεισμού. Είς άναπλήρωσιν των ναντών τον βρικίον «ή Αθηνά» στέλλονται προς

f. 1ν ν μας ό σημαι\\οφόρος κύριος Θ. Μοκριάς και εννέα νανται, δια να χρησι­

μεύσονν προς το παρόν, δια την Οιαφνλαξιν τον Νανστάθμον, νπο τάς οδηγίας σας, και έτεροι δύο υπαξιωματικοί, με 4 ναύτας και τονς 11 στρατιώτας,

20 θέλει σταλώσιν κατόπιν προς νμάς, δια να εμβώσιν επί των ατμοκίνητων προς διαφύλαξιν.

Κύριε Άντιναύαρχε, ή σημερινή των πραγμάτων περίστασις, καθ' δ κρίσιμος, αναγκαίο! ώρίμον σνσκέψεως και δραστηρίον ενεργείας, είς τα χρέη εκάστον, iva μή, εκ της παραμικράς παραμελήσεως, νποπέσωμεν εις

25 άκούσιον ενθύνην, την οποίαν μέχρι τώρα ή ακούραστος επιμέλεια άπέφνγε, και τήν οποίαν όφείλομεν να πολλαπλασιάσω μεν, εις την σημερινήν των πραγμάτων κρίσιμον περίστασιν.

Ό Μοίραρχος Κ. Κανάρης

30 Έκ τον βρικίον ό 'Ηρακλής Έν Πόρω τήν 2 Ανγούστον 1831

22.

Επιστολή τοϋ Κ. Κανάρη προς τον Γ. ΆνδροΟτσον, δια της οποίας άνακοινοϋται ή άπόφασις τής Ναυτικής 'Υπηρεσίας όπως το βρίκιον «Αθηνά» διαφύλαξη το κάτω στόμιον του ναυστάθμου του Πόρου. Ή υπογραφή δια τής ίδιας χειρός. (Έκ Πόρου, 2 Αυγούστου 1831, έκ τοϋ βρικίου «Ό Ηρακλής»). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,7 Χ 32,1 έκ. μέτρου.

f. F 'Αριθ. 675 Προς το μέλος τής Ναντικής 'Υπηρεσίας

Κ. Γ. Άνδροντσον, Αυθημερόν ελήφθη το νπό τήν σημερινήν ήμερομηνίαν εγγραφόν σας

5 και εϊδον τάς èv αντω παρατηρήσεις σας δια τήν προφύλαξιν τον Νανστάθμον. Το βρίκιον «ή Αθηνά» επροσκλήθη ν' άγκνροβολήση είς το κάτω στόμιον,

­ Ì64 ­

δια va φυλάξη τον παρά τής διοικήσεως ταύτης κηρνχθέντα άποκλεισμόν. Άντι να ύπακούση προθύμως δ διευθυντής του εις την πρόσκλησιν, την άπέρ­

ριψεν αυθορμήτως και ζητεί, παρά των καθηκόντων του, συσκέψεις. 10 Της Ναυτικής Υπηρεσίας ενταύθα παρευρισκομένης και τοϋ Μοιράρχον,

είναι άνοίκειον να ζητήσωσιν αυθορμήτως οι διευθυνταΐ των πλοίων συσκέ­

ψεις, περί γενικών πραγμάτων, χωρίς να προσκληθώσι δια τοιούτον άντικεί­

μενον. Έκ τούτου προσκαλείται και δια τελευταΐον ν' άκολουθήση, δσα ή

15 νπ αριθ. 670 πρόσκλησίς μου υπαγόρευε. Aià ôè την πρότασίν σας δια να ελθη ή Μοιραρχίς πλησίον τοϋ Ναυστά­

θμου, θέλετε εύαρεστηθή να διατάξητε το πέραμα «Θαλασσομάχος», όπως άπεράση εις το επάνω στόμιον και, παραλαβον ενα άξιωματικόν, εξετάζη τα

{. ΐν εισερχόμενα και εξερχόμενα πλοία δσα τότε θέλει πλησιάσει || το βρίκιον 20 «δ Ηρακλής» εις τον Ναύσταθμον.

Παρακαλείται δε ίνα μή βραδύνητε την άποστολήν τοϋ περάματος. "Οσον οϋπω θέλω εξελθεϊν κάγυΛ δια να συσκεφθώμεν περί πάντων.

Ό Μοίραρχος Κ. Κανάρης

25 Έκ τοϋ βρικίου «δ Ηρακλής» Έν Πόρω την 2 Αυγούστου 1831

23. 'Επιστολή τοϋ Μιχαήλ Β. Ξανθοπούλου προς τον Γ. Άνδροϋτσον, δια τής οποίας

παρακαλείται ή Ναυτική 'Υπηρεσία να άναφέρη πόσα χρήματα χρειάζεται δια να ζητη­θούν ταΰτα παρά τής Κυβερνήσεως. Επίσης διαβιβάζεται συμβουλή τοϋ άδελφοΰ τοϋ Γ. 'Ανδρούτσου, όπως ό τελευταίος μή κακολογή τήν Κυβέρνησιν. Ή υπογραφή δια τής ιδίας χειρός. (Έκ Ναυπλίου, 13 Αυγούστου 1831). Φύλλ. 2, σχήμ. 20 Χ 29,4 έκ. μέτρου.

f. ιΓ Κύριε Άντιναύαρχε, Ό Γραμματεύς μου με διέταξε να σας γράψω να άναφέρη ή Ναυτική

'Υπηρεσία τα δσα χρήματα τη άναγκαιοϋν δια να τα απαίτηση παρά τής Κυβερνήσεως και να τα λάβη και να σας τα άποστείλη και τούτο να γίνη

5 δσον το δυνατόν ογλήγορα, δια να μην εμποδίζωνται al εργασίαι σας. Με επαρακάλεσε εισέτι δ αύτάδελφός σας να σας γράψω, με το να ανα­

χώρηση χθες το βράδυ δια Πέτσαν, να προσέχητε καλά να μή βάζητε βάσιν εις λόγια τινά κακόβουλων τινών, οι δποϊοι θέλουσι να βλάψουν τήν ύπόληψιν, τήν δποίαν χαίρεσθε κοντά εις το έθνος και εις τήν Κυβέρνησιν, καθώς πολ­

10 λάκις ώμιλήσαμεν, ετι να μην εβγάζητε άπροσέκτως και χωρίς κακίαν λόγους τινάς, οι δποϊοι γίνονται αίτιοι να σας διαβάλουν οι εχθροί σας εις τήν Κυβέρ­

νησιν, ή δποία, αν και καλώς γνωρίζη ενδομύχως τήν καρδίαν σας, δυσαρε­

­ 265 —

στεΐται άκούοντας va λέγωνται οι τοιούτοι περιφρονητικοι λόγοι από τους ευνοϊκούς της Κυβερνήσεως, διότι, οποίος άλλος τους ακούσει, ευρίσκει νλην

15 να κατακρίνη τα καθεστώτα λέγων, αν δ φίλος της την ύβρίζη, πόσον μάλλον εγώ όπου είμαι εχθρός της;

Γνωρίσατε, κύριε Άντιναύαρχε, δτι, και al πράξεις και τα λεγόμενα εκάστου κατά της Κυβερνήσεως, είναι γνωστά εις αυτήν, και όσα κατ αυτάς ομιλήσατε αύτοϋ εναντίον της μοι εϊπεν ο αύτάδελφός σας δτι του τα εΐπεν

20 ο Κόντε Αυγουστίνος και επαραπονέθη προς τον αύτάδελφόν σας δι' αυτά. {. 1ν "Οθεν σας δίδω γνώμην να || παύσητε από τα τοιαύτα διότι, έκτος οπού

ôèv σας προξενούν κανένα όφελος, χάνετε αδίκως την ύπόληψίν σας. Παρακαλώ να μοι συγχωρήσετε δια το θάρρος, το όποιον λαμβάνω

να σας γράψω τοιουτοτρόπως, ή αγάπη μου ή προς σας και ή παρακίνησις 25 τού αύταδέλφου σας έγιναν αιτία.

Χωρίς δέ τίνος άλλου μένω προσκυνώντας σας Δούλος σας

Έν Ναυπλίω την 13 Αυγούστου 1831 ταπεινώς Μιχαήλ Β. Ξανθόπουλος

24. Επιστολή τοϋ Κ. Κανάρη προς τον Γ. Άνδροϋτσον, εκφράζουσα τήν παράκλησιν

όπως δοθούν είς τους διευθυντάς των ακολούθουντων πλοίων τα εσωκλεισμένα γράμματα. Μόνον ή υπογραφή αυτόγραφος. (Έκ της κορβέτης «Μιλτιάδης», 5 'Οκτωβρίου 1831). Φύλλ. 1, σχήμ. 21,1 Χ 32,5 έκ. μέτρου.

f. F 'Αριθ. 120. Προς τον Άντιναύαρχον Κύρ. Γ. Άνδροϋτσον, Ή ανάγκη, ήτις με βιάζει επί τοϋ παρόντος να Σας παρακαλέσω να

κάμητε να έγχειρισθώσι τα έσωκλειόμενα προς τους έπιγεγραμμένους Διευ­

5 θυντάς τών εξοπίσω ερχομένων πλοίων της Μοίρας ταύτης, προέρχεται από δύο αϊτια :

Ιον Άπα το προς υμάς άδελφικον θάρρος καί 2ον 'Από τήν παροϋσαν περίστασιν, ήτις δεν μ' επιτρέπει να χρονο­

τριβήσω είς τήν θέσιν ταύτην. 10 Μένω με δλην τήν άδελφικήν ειλικρίνειαν

Ό Συνάδελφος Τήν 5 'Οκτωβρίου 1831 Άντιναύαρχος Έκ της κορβέτης Μιλτιάδης Κ. Κανάρης

— 266 —

2 5 .

'Αλφαβητικός κατάλογος (κτηματολόγιον) των έπί τοϋ ελληνικού πλοίου ονομα­

ζόμενου κορβέτα Ψυρρά ευρισκομένων ειδών Υπογράφουν : «Έπί τής κορβέτης Ψνρρά, εν λιμένι Ναυπάκτου τη 23 Φεβρουαρίου 1831, ό πλοίαρχος Νικόλαος Ράπτης», έκ μέρους τής Ναυτικής υπηρεσίας, έν Πόρω 11 Μαρτίου 1831, ό Γ. Σαχτούρης και ό Γ. 'Ανδρού­

τσος. ΕΙς f. 7ν υπάρχει συμπληρωματικός κατάλογος τής έπί τής ιδίας κορβέτας ευρισκο­

μένης αποσκευής, μέ ήμερομηνίαν «εν τω λιμένι Ναυπλίου, 10 Μαρτίου 1832», υπο­

γραφόμενος ύπό του πλοιάρχου Ν. Ράπτη. Φύλλ. 8, σχήμ. 21 Χ 31 έκ. μέτρου. Δέν εκρίθη σκόπιμον όπως ό κατάλογος ούτος δημοσιευθή είς τήν παροϋσαν σειράν,

μή αποκλειόμενης, έν τούτοις, μελλοντικής μεμονωμένης δημοσιεύσεως του, δια τό εύρύ­

τερον ενδιαφέρον τό όποιον παρουσιάζει.

26.

'Επιστολή τοϋ Γ. 'Ανδρούτσου προς τήν Ύψηλήν Άντιβασιλείαν, περιέχουσα παράκλησιν όπως ό άποστολεύς, καθ' δν τρόπον και ό Γ. Σαχτούρης πράττει, άποδίδη είς τό κράτος τό δέκατον τών εσόδων έκ τής καλλιέργειας τής υπό τής Κυβερνήσεως παραχωρηθείσης γής. Μόνον ή υπογραφή αυτόγραφος. (Έκ Ναυπλίου, 8 'Ιουλίου 1833). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,3 Χ 32,1 έκ. μέτρου.

f. 1Γ Προς τήν Ύψηλήν Άντιβασιλείαν, Άφοϋ ό υποφαινόμενος κατηνάλωσεν δλην τον τήν περιουσίαν, όχι

μικράν ονόαν, και τον καθ* δλην τήν διάρκείαν τον [πολέμον] πολύτιμον χρόνον ώς ναύαρχος επί της διευθύνσεως τών πλοίων τής νήσου Σπετσών

5 υπέρ τής ελευθερίας τής Σεπτής 'Ελλάδος και εμεινεν άπορος, κατέφνγε δια τοϋ Διοικητού Νανπλίας κτλ. είς τήν Α. Ε. τον Κνβερνήτην τής 'Ελλάδος Κόμητα Ι. Α. Καποδίστριαν, αίτήσας, ώς και οι συναγωνισταί τον Κ.Α. Μιαούλης και Γ. Σαχτούρης, να δοθή και προς αυτόν μέρος εθνικής γής, δια τής καλλιέργειας τής οποίας να δννηθή ν' άπολαμβάνη τα προς το ζήν

10 τής φαμίλιας του. Ή Α.Ε. δ Κυβερνήτης, έγκρίνας δια τής υπ' αριθ. 3881 [διαταγής] τήν

αΐτησιν, εδωϋε και άδειαν προς τον Διοικητήν Ναυπλίας, να παραχώρηση είς τον ύποφαινόμενον τήν αίτηθεΐσαν γήν δια να τήν καλλιεργή, αποδίδων εις το ταμεϊον τα νενομισμένα, φράσις κοινή δια όσους παρεχωρήθη εθνική

15 γή. Ό δε Διοικητής Ναυπλίας κτλ. ενήργησε τήν ρηθεΐσαν υπ' αριθ. 3881 διαταγήν δια τοϋ υπ' αριθ. 3374 δηλοποιητικοϋ, ώς εκ τών εσώκλειστων υπό στοιχείων Α και Β φαίνεται.

Τον παρελθόντα χρόνον, ενοχλούμενος δ υποφαινόμενος από τους ένοι­

κιαστάς, κατέφυγεν είς τον επί τής οικονομίας Γραμματέα Κ. Α. Μαυροκορ­

20 δάτον, όστις τον εσυνόδευσε με τήν εσώκλειστον υπ* αριθ. 2914 και υπό στοιχείου Γ, δυνάμει τής οποίας δεν άπέδωκε ειμή μόνον το δέκατον. \\

— 267 —

f. lv Παρενοχλούμενος και ήδη παρά τον βασιλικού εφόρου, κατέφυγε προς τον επί της οικονομίας Γραμματέα της 'Επικρατείας, ώς και ο Κύριος Γ. Σαχτούρης, αίτήσας να τω δοθή διαταγή προς τον βασιλικόν εφορον, δια να

25 μή άποδώόη ειμή το δέκατον. 'Αλλ' ενώ τήν διαταγήν ταύτην τήν παρεχώ­

ρησε προς τον Κύριον Σαχτούρην, τήν αρνείται προς τον ύποφαινόμενον, με δλας τας παρατηρήσεις τάς όποιας ύπέβαλεν υπ' όψιν τον, και με τήν σημαντικήν έκείνην μάλιστα, ότι δλαι al παρά της Α. Ε. τον Κυβερνήτου παραχωρηΟείσαι εθνικοί γαϊαι, καθώς και προς τους ρηθέντας Μιαούλην

30 και Σαχτούρην, παρεχωρήθησαν με τήν αυτήν σννθήκην, ν' άποδίδονν εις το ταμεϊον τα νενομισμένα, άτινα, άφον δια τους ρηθέντας, και μά­

λιστα δια τον Κύριον Σαχτούρην, εις τον όποιον παρεχωρήθη συγχρόνως, απεφασίσθη ώς δέκατον, πώς δεν ηθελεν εϊσθαι πασίδηλος αδικία προς τον ύποφαινόμενον, ν' άποφασισθή ώς τριτοδέκατον; Τοϋτο ηθελεν εϊσθαι το

35 αυτό ώς να εδοξάζετο ότι ai αύται άρχαΐ δύνανται να έχουν διάφορα τα απο­

τελέσματα' όπερ άτοπον και αδύνατον. *Η ότι ή λέξις νενομισμένα δύναται να εξηγηθή και δια τριτοδέκατον και δια δέκατον μόνον, όπερ άτο­

πώτατον. f. 2Γ Ό υποφαινόμενος εξώδευσεν ικανά εις καλλιέργειαν της \\ γης ταύτης

40 και τα όποια ζητών ήδη να τοϋ αφαίρεση, με τα ρηθέντα μέτρα, ό επί της οικονομίας Γραμματεύς της επικρατείας, δεν ζητεί άλλο ειμή, αντί να ώφε­

ληθή ό υποφαινόμενος από τήν δια τους ρηθέντας λόγονς προς αυτόν παρα­

χωρηθεΐσαν γήν, να εξοντωθή, αποτέλεσμα τό οποίον, βέβαια, ό υποφαινό­

μενος κολακεύεται να πιστεύη ότι, δια τα ευγενή προς τους "Ελληνας και 45 μάλιστα δια τους πρωταγωνιστάς του αισθήματα της Υ. 'Αντιβασιλείας,

δεν θέλει ποτέ τό υποφέρει. Ή Υ. 'Αντιβασιλεία εξέδωκε διάταγμα υπ' αριθ. 348, διατάττουσα

τους κατέχοντας κτήματα ή γαίας να παρουσιάσωσι τα έγγραφα της κατο­

χής των προς τήν επί τής οικονομίας Γραμματείαν τής επικρατείας, προς 50 τήν οποίαν τα επαρουσίασεν εγκαίρως ό υποφαινόμενος.

Καμμιά, εκ ταύτης, περί τούτου άπόφασις δέν εξεδόθη, ούτε μέτρον τι γενικόν ελήφθη εισέτι.

Έπεώή, λοιπόν, και ό υποφαινόμενος δεν ευρίσκει δικαιοσύνην είς τήν επί τής οικονομίας Γραμματείαν λαμβάνει τήν ελευθερίαν να ενόχληση τήν

55 Α. Έξοχότητα δια τής παρούσης αναφοράς του, έχων πάσαν τήν ελπίδα του να τήν εϋρη εις τήν φρόνησιν τής Α. Έξοχότητος. "Εχει τήν τιμήν να νποσημειοϋται με σέβας βαθύτατον.

Τή 8 'Ιουλίου 1833 εν Ναυπλίω. Τής Α. Έξοχότητος

60 Ταπεινότατος και εύπειθέστατος δοΰλος Γεώργιος 'Ανδρούτσος

— 268 —

27.

Σχέδιον αναφοράς προς την Ύψηλήν Άντιβασιλείαν, δια τής οποίας ό Γ. 'Ανδρού­τσος ζητεί πρόσληψιν εις τίνα θέσιν, έξασφαλίζουσαν εις αυτόν τα προς το ζην. Ή ανα­φορά ανυπόγραφος. (Έκ Ναυπλίου 19/31 Μαΐου 1834). Φύλλ. 2, σχήμ. 21,5 Χ 31,5 έκ. μέτρου.

f. l r Προς τήν Ύψηλήν Άντίβαύίλείαν, Ό υποφαινόμενος καθ' όλον το στάδιον τον εθνικού αγώνος ύπήρξεν

αρχηγός της ναυτικής δυνάμεως των Πετσών, νυν Τιπαρήνου, αποτελούσης μέρος τοϋ ελληνικού στόλου, όστις πολλάκις εσκεπάσθη από δόξαν και ου

5 μικρόν συνεισέφερεν εις την άνεξαρτησίαν της 'Ελλάδος. Εις τον αγώνα τοϋτον εθνσίασε δύο Ιδικά του πλοία και κατηνάλωσεν δλην σχεδόν την κατάστασίν του.

Εις τους θορύβους, οΐτινες κατεσπάραξαν την 'Ελλάδα κατά τα ετη 1831 ­ 1832 και εμελλον επί τέλους να την άφανίσωσι κατά κράτος, εάν ετι ολίγον εβραδύνετο ή άφιξις τοϋ αγγέλου αυτής προστάτου, της Α. Μ.

10 τοϋ Σεβαστού ημών Βασιλέως, δ υποφαινόμενος, εκ της ανατεθειμένης εις αυτόν υπηρεσίας και εις τον βαθμον τών όποιον κατείχε, ενόμισεν δτι εχρεώ­

στει, με δλας τάς δυνάμεις του, με δλην την ύπόληψίν του και την επιρροήν του, οποία και αν ήτο, να ύποβαστάξη τον άρχηγον της Κυβερνήσεως, την οποίαν ή εκλογή τοϋ έθνους και ή επικύρωσις τών προστατενουσών Δυνά­

15 μεων κατέστησαν νόμιμον εις τήν "Ελλάδα, άχρι άναγορεύσεως τοϋ Βασιλέως της. Διετήρησε πιστήν εις Αυτόν τήν πατρίδα του Τιπάρηνον και διεφύλαξεν αβλαβή τα εθνικά πλοία, όσα ούτος εις αυτόν ενεπιστεύθη προς τον σκοπόν τοϋτον. Ta δέ έξοδα, όσα κατ' εκείνην τήν περίστασιν ήναγκάσθη ν* απαίτηση, χωρίς να δυνηθή να λάβη παρά μικρόν μέρος τών μισθών του, όχι μόνον

20 κατήπιαν τα μικρά λείψανα τοϋ χρηματικοϋ του, άλλα και τον έβύθισαν εις σημαντικόν χρέος.

Σταθερός εις τάς αρχάς του περί πίστεως προς τήν νομίμως καθεστώσαν εξονσίαν, άμα εφάνησαν απ' έξω τής Τιπαρήνου τα πλοία, τα φέροντα τον

24 σωτήριον τής 'Ελλάδος, τον παμπόθητον Μονάρχην μας, έσπευσε να εκπλεύση εις προϋπάντησ'ιν του, και να παραδώση εις τήν A.M. τα πλοία, τα όποια κατ' εύτυχίαν, ήδυνήθη να διαφύλαξη' έλαβε δε τότε τήν τιμήν να καθυπο­

βάλη είς τήν A.M. τήν άφοσίωσίν τον και τήν προσφοράν τών εκδουλεύσεών του, με όσον θάρρος, ενώπιον τοϋ Βασιλέως του, ενέπνεεν είς αυτόν ή δια­

γωγή του προς τον αποθανόντα Άρχηγόν τής Κυβερνήσεως. 30 "Εκτοτε πολλάκις άνεκάλεσεν εαυτόν προφορικώς είς τήν μνήμην τών

ί. ΐν διαφόρων υπουργών, || οι οποίοι πάντοτε τον ύπέτρεφον με τάς καλυτέρας ελπίδας, προτείνοντες δτι ai εκδουλεύσεις του ήσαν τοσοϋτον γνωστοί και τοσοϋτον υπ' όψιν τής Κυβερνήσεως, ώστε περιττόν ήτο να πρόταξη εαυτόν δια τών συνειθιζομένων μέσων, με αναφοράς δηλ. κτλ.

— 269 —

35 Μ' δλα ταύτα, εις τους άχρι σήμερον γενομένους πολυάριθμους διορι­

σμούς, μάλιστα εις το Βασιλικον Ναυτικόν, δηλαδή εις τον κλάδον του, επι­

κράνθη βλέπων εαυτόν πάντη έλησμονημένον από τους υπουργούς αυτούς, οι οποίοι τοσούτον ενεθάρρυναν πρότερον τάς ελπίδας του. Κυριευμένος από βαθυτέραν λύπην, διότι εβλεπεν εαυτόν καταντημένον σχεδόν εις την ενδειαν

40 xcù τοσούτον παρημελημένον, ετόλμησε ν" άνοιξη την καρδ'ιαν του ενώπιον της Α.Ε. τού Σεβαστού Προέδρου της 'Υψηλής 'Αντιβασιλείας. Ή δε πα­

τρική, τω δντι, υποδοχή, την οποίαν τότε, απήντησε, και αυτή ή προς την λυπηράν θέσιν του ευνοϊκή κατάνυξι, τήν οποίαν ενόμισεν δτι, κατ' εκείνην τήν ώραν, εβλεπεν εις το σεβάαμιον πρόσωπον της Α.Ε., τον ενθαρρύνουσι

45 να εμφανισθή δια της παρούσης ταπεινής αναφοράς του ενώπιον δλης της 'Υψηλής 'Αντιβασιλείας, παρά της οποίας ελπίζει τήν εκπλήρωσιν των ευχών του.

Δεν μένει εις αυτόν άλλο τι παρά να βεβαίωση προλαβόντως τήν Ύψηλήν Άντιβασιλείαν δτι, εις τήν πληρεστάτην άφοσίωσίν του προς τήν Κνβέρ­

50 νησιν της A.M., οποία θέσις ήθελε τω δοθή, θέλει εΐσθαι δεκτή εις αυτόν, δστις αρκείται να λάβη το μέσον δια ν' απόδειξη προς τον Βασιλέα του τήν αυτήν πίστιν, τήν οποίαν απέδειξε προς τον Κυβερνήτην και εις βαθμον τοσού­

τον άνώτερον, δσον δ Βασιλεύς είναι ανώτερος τού Κυβερνήτου. Με τοιαύτην ελπίδα και με βαθύτατον σέβας κηρύττεται,

55 Των 'Υμετέρων Έξοχοτήτων Εύπειθέστατος, ΰαπεινότατος δούλος

3Εν Νανπλίω τή 19 \ 31 Μαΐου 1834.

28. Έγγραφον της έπί των Ναυτικών Γραμματείας της Επικρατείας, προς τον πλοίαρ­

χον Γ. Άνδρουτσον, δια τοϋ οποίου καθίσταται γνωστή ή υπό τοΰ βασιλέως εις αυτόν απονομή τοΰ Άργυροϋ Σταύρου, δια τάς κατά τον 'Αγώνα παρασχεθείσας υπηρεσίας. Ό 'Αργυρούς Σταυρός απονέμεται συγχρόνως εις τους: Άντώνιον Κριεζήν, Κων. Κανά­

ρην, Γεώργ. Σαχτούρην, Γεώργ. Σαχίνην, Απόστολον Ν. Άποστόλην. (Έν 'Αθήναις, 21 Φεβρουαρίου 1836). Φύλλ. 2, σχήμ. 21 Χ 29,5 έκ. μέτρου. Το έγγραφον υπογράφει ό Α.Γ.Κριεζής [Γραμματεύς].

f. l r Αριθ. 912 Βασιλέων της 'Ελλάδος Ή επί των Ναυτικών Γραμματεία τής 'Επικρατείας

'Εν 'Αθήναις 5 τή 21 Φεβρ. 1836

Προς τον Πλοίαρχον Κύριον Γεώργιον Άνδρουτσον,

Ή Αυτού Μεγαλειότης, κατά σννέπειαν τού άπο 20 Μαΐου/Ι 'Ιουνίου

— 270 —

1834 διατάγματος της περί διανομής αριστείου προς τους ύπερ Πατρίδος 10 άγωνισθέντας κατά ξηραν και θάλασσαν, εύηρεστήθη να διάταξη να γένη

ή πρώτη διανομή τοϋ παρασήμου τούτου προς τους φαλαγγίτας και προς τους πλοιάρχους:

Άντώνιον Γ. Κριεζήν Κωνσταντινον Κανάρην

15 Γεώργιον Σαχτούρην Γεώργιον Σαχίνην Άπόστολον Ν. 'Αποστόλην και προς 'Υμάς, Κύριε Πλοίαρχε.

Σας αποστέλλομεν, δθεν, δια τής παρούσης, τον Άργυροϋν Σταυρόν 20 και θέλετε φέρει αυτόν κατά την εννοιαν τοϋ είρημένου διατάγματος.

Σας πληροφοροϋμεν δε συγχρόνως δτι, δλοι οι Σταυροί δια αξιωματι­

κούς, υπαξιωματικούς και ναύτας, καθώς και τα εις το άρθρον 5 τοϋ ανωτέρω διατάγματος διαλαμβανόμενα Διπλώματα, θέλουν διανεμηθή εντός ολίγου.

Περιμένων την άπάντησίν Σας, Κύριε Πλοίαρχε, περί τής παραλαβής 25 τοϋ Σταύρου, Σας συγχαίρω δια την ίδιαιτέραν ταύτην τιμήν.

Ό Γραμματεύς Περί αποστολής ενός Ά. Γ. Κριεζής. Άργυροϋ Σταύρου. Ό σύμβουλος διευθυντής

(Ή υπογραφή δυσανάγνωστος)

29.

"Εγγραφον τοϋ Διευθυντού τοϋ Ναυτικού Διευθυντηρίου Γ. Σαχτούρη προς τον Γ. Άνδροΰτσον, περιέχον την παράκλησιν όπως ούτος μεριμνήση δια τήν άποκατάστασιν τοϋ γραμματέως τοϋ πολεμικοΰ συμβουλίου, τοϋ μέλλοντος να δικάση το οίκονομικον συμβούλιον ττ|ς γολέτας «Ό Καραϊσκάκης». 'Αριθ. 4426, μόνον ή υπογραφή αυτόγρα­φος. (Έκ Πόρου, 18 Σεπτεμβρίου 1836). Φύλλ. 2, σχήμ. 22 Χ 32,3 έκ. μέτρου.

f. Γ 'Αριθ. 4426 Βασίλειον τής 'Ελλάδος Έν Πόρω Τήν 18 7/βρίου 1836

Ναυτ. Διευθυντήριον 5 Προς τον Πλοίαρχον Α' τάξεως

Κύριον Γεώργιον Άνδροϋτζον, 'Επειδή δ λογιστής Ίω. Νεγροπόντης εμποδίζεται εις τήν εκπλήρωσιν

χρέους γραμματέως παρά τω πολεμ. συμβουλίω, το όποιον μέλλει να δικάση το οίκονομικον συμβούλιον τής γολ. «Ό Καραϊσκάκης», ως περί τούτου

10 ε'ιδοποιούμεθα δια τοϋ υπ' άρ. 60 εγγράφου τοϋ εισηγητού τοϋ Ναυτοδικείου υπό σημερινήν ήμερομηνίαν, εγκρίναμεν κατά πρότασίν του εις άντικατά­

— 271 —

στασιν τον κωλυομένου τον ύπάλληλον τον γραφείου μας κύριον Άνδρέαν Ν. Άνδρί[. . .], τον οποίον θέλετε προσκαλέσει ύμεϊς αυτοί εις τα χρέη του.

Ό Διευθυντής 15 Γ. Σαχτούρης

Ό Γραμματεύς και εν απουσία αύτοϋ ό βοηθός

Κωνστ. Ι. Σαρρηγιάννης

30. Επιστολή του Γ. 'Ανδρούτσου προς τον βασιλέα Όθωνα, δια τής οποίας ό άπο­

στολευς εκφράζει την πικρίαν του διότι, έπί τέσσαρα ετη, εμεινεν αργός, αν και τόσα προσέφερε κατά τήν διάρκειαν του 'Αγώνος, ζητεί δέ όπως του δοθη ή ευκαιρία να υπη­ρέτηση τήν Πατρίδα και τον Βασιλέα. Ή υπογραφή μόνον αυτόγραφος. ('Αθήναι, 17/ 29 'Ιουνίου 1837). Φύλλ. 2, σχήμ. 20,3 Χ 28,8 έκ. μέτρου.

(Χαρτόσημον) f. Γ Tfj 17 j29 'Ιουνίου 1837

'Αθήναι Μεγαλειότατε,

δ Άνήρ τοϋ 'Αγώνος, ό οποίος Σοϋ είναι γνωστός, προσέρχεται εις τήν Μεγαλειότητα Σου, δια ν' απασχόληση ολίγον τάς πολύτιμους στιγμάς Σον.

Μεγαλειότατε! Ή αργία είναι ο μεγαλύτερος εχθρός ανθρώπου συνει­

θισμένου εις τήν ενέργειαν. Προ τοϋ Έθνικοϋ 'Αγώνος, διέπλεον τάς εύρω­

παϊκας θάλασσας έχων όδηγόν μου τοϋ Έρμου το κηρύκειον εν καιρώ τοϋ 10 'Αγώνος, διέτρεχον τήν ελληνικήν θάλασσαν καταδιώκων τους εχθρικούς

στόλους. Έπί τοϋ μακαρίτου Κυβερνήτον διηύθυνα τον Ναύσταθμον, με δύο συνάδελφους και συναγωνιστός μου. Τέσσαρες χρόνοι είναι, Μεγαλειότατε,

f. 1ν αφ' ης επάτησας το έδαφος της Ελλάδος, και τεσσάρας \\ χρόνους κάθημαι αργός, ώς να ήμην εχθρός τοϋ θρόνου Σου, ή ανάξιος να υπηρετώ επί ημερών

15 Σου. Τών τεσσάρων τούτων χρόνων ή αργία μ' εγήρασε περισσότερον παρά των δέκα ετών οι πολύμοχθοι αγώνες.

Δεν θέλω να περιαυτολογήσω' ρίψον τους οφθαλμούς Σου είς τον επι­

συνημμένον πίνακα τών θαλασσίου αγώνων μου' ρίψον εν βλέμμα είς το εγγραφον, δια τοϋ οποίου οι συμπολϊται μου παμψηφεί μ' εψήφισαν ναύαρ­

29 χον τών ενδόξων Πετσών. Θέλεις ϊδει οποίαν οι συμπολϊται μου είχαν είς εμε εμπιστοσύνην και αν ύστερον από τόσων ετών θυσίας είναι δίκαιον να

f. 2Γ ευρίσκωμαι ήδη μακράν \\ τών δημοσίων πραγμάτων, εν ω ουδέ εις τών συναγωνιστών μου δεν στερείται ενεργητικής θέσεως.

Μεγαλειότατε! Τεσσάρας χρόνους επερίμενα να ϊδω δικαιοσύνην από 2") τους υπουργούς Σου. Οικεία κακά δεινά μ' εμποδίζουν να παρουσιασθώ

— 272 —

πολλάκις αυτοπροσώπως. "Ηδη, οπόταν Ιδίαις χερσιν ανέλαβες τον κράτους τάς ήνίας, υπενθυμίζω εις την γενναίαν καρδίαν Σου τον πάλαι ποτέ ναναρχον των Πέτσων δστις, αν και γέρων και εξησθ εν ισμένος, έχει δμως και την επιθυμίαν καί την ικανότητα να υπηρέτηση ακόμη εν ενεργεία και την Πατρίδα

30 κα\ τον Βασιλέα του. eO εύπειθέστατος και πιστός υπήκοος

της A.M. Γ. 'Ανδρούτσος

31.

Αυτόγραφος επιστολή του Γ. 'Ανδρούτσου προς ανωνύμους. Ό λόγος περί καλλιέρ­γειας γης. (Σπέτσαι, 2 Αυγούστου 1843). Φύλλ. 2, σχήμ. 20 Χ 30,1 έκ. μέτρου.

f. 1Γ Σας είδοποιοϋμεν δτι οποίος θέλει δια να σπείρη να εχη την άδεια να περικόψη παρά να μη μείνηΐχέρσο. "Εάν θελήσετε πέτε να πάρω προ όφ[θ]αλ­

μών μου και εγώ από τον υιόν μου Ανδρέα ή να κοιτάξωμεν άλλου και το [στέλνω] επίτηδες, διότι εχω όλίγην δουλειά και θέλω έλθω και εγώ, παρά

5 να μη χασομερήσετε και να μην ενρήτε πρόφασι καί να σας δώση και από έναν τεσκερά.

Γ. Άνδροϋτζος Την 2 Αύγουστου 1843

Σπέτζαι.

32.

'Επιστολή του Κ. Κανάρη προς τον Γ. Άνδροϋτσον, τον όποιον ευχαριστεί δια τήν έπιστολήν του καί τοΟ οποίου ζητεί τήν βοήθειαν, δια να επανορθωθούν τα προς άτομα τίνα των Σπετσών γενόμενα αδικήματα. Ή υπογραφή μόνον αυτόγραφος. (Έξ 'Αθηνών, 5 'Οκτωβρίου 1843). Φύλλ. 2, σχήμ. 20,2 Χ 29 έκ. μέτρου.

'Από Αθήνας την 5ην Φεβρουαρίου 1843 f. 1Γ Φίλτατε συνάδελφε,

Σας ευχαριστώ δια το γράμμα σας της 27ης τοϋ παρελθόντος και δια τάς περιεχομένας εις αυτό περιποιητικάς φράσεις. Θέλω προσπαθήσει όσον

5 δύναμαι εις το να επιφέρω τάς βελτιώσεις εκείνας, όσας τα μέσα μου και τα μέσα τοϋ Κράτους συγχωρούν, καί να επανορθώσω τα αδικήματα. Έπι τούτω εχω ανάγκην της συνδρομής όλων των συναγωνιστών μου και κατ' εξοχήν της Ιδικής σας. "Οθεν ελπίζω ότι θέλετε με τιμά από καιρόν εις καιρόν με γράμ­

ματα σας και θέλετε με φοβίζει δια της πείρας σας ως προς τα άτομα μάλι­

10 στα εκείνα τών Σπετσών, τα όποια εϊτε παρημελήθησαν εϊτε είναι Ικανά να ωφελήσουν τήν πατρίδα.

Ό συνάδελφος σας Κ. Κανάρης.

- 273 —

33.

Δίπλωμα απονομής συντάξεως τοΰ 'Υπουργείου Οικονομικών τοϋ Βασιλείου της Ελλάδος ('Αριθ. Μητρώου 37) εις την Χριστίναν χήραν Γ. 'Ανδρούτσου, (Έν 'Αθήναις 22 Δεκεμβρίου 1855). Φύλλ. 1, σχήμ. 22,1 Χ 30,2 εκ. μέτρου.

f. l r Δίπλωμα Συντάξεως Βασιλέων της 'Ελλάδος

Αϋξων 'Αριθ. 'Αρθ. Μητρώου 37

Το ΎπουργεΙον των Οικονομικών Δυνάμει τοϋ από 6 'Απριλίου 1853[. . .] Νόμου και κατά συνέπειαν τοϋ

από 30 Νοεμβρίου 1855 Β. Διατάγματος απενεμήθη εις την Κυρίαν Χρι­

στίναν χήραν Γεωργίου 'Ανδρούτσου, υποναυάρχου εκ Πετζών, εν δσφ μένει είς τήν χηρείαν της, μηνιαία σύνταξις εκ δραχμών ογδοήκοντα τριών και λεπτών είκοσι πέντε αριθ. 83,25 j 100 πληρωτέα άπο της 6 'Απριλίου 1853 παρά τοϋ αρμοδίου Ταμείου της διαμονής της ανωτέρω Συνταξιούχου κατά την ε'ικοστήν εκάστου μηνός, κατά τους κεκανονισμένους τύπους τών πλη­

ρωμών. Έν 'Αθήναις την 22 Δεκεμβρίου 1855.

Ό 'Υπουργός ( Τ . Σ . ) Α. Κοντόσταυλος.

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ 1

1,4. Ή εκλογή τοϋ Γ. 'Ανδρούτσου ώς ναυάρχου έγένετο μετά τήν ύπο της Προσ­

ωρινής Διοικήσεως άπόρριψιν της εκλογής τοΰ αντιπροέδρου αυτής Π. Μπόταση ώς ναυάρχου Σπετσών. (Ίδέ και Ά ν α ρ γ. Ά ν δ ρ. Χ α τ ζ η α ν α ρ γ ύ ρ ο υ , Τα Σπε­

τσιωτικά, τόμ. Α', ενθ' άν., σ. 773. Ελληνικά Χρονικά Μεσολογγίου, έτος Α' αριθ. 70, 27 Αυγούστου 1824, μετατύπωσις Κ. Λ ε β ί δ ο υ, έν Αθήναις 1840, τόμ. Α', σ. 90).

5,2. 'Εξοπλισμένη σπετσιωτική ήμιολία, ανήκουσα εις τον Δ. Λάμπρον, άπο ταύτης άποκληθέντα Λεωνίδαν.

19,ιι. Πρόκειται περί τοϋ 'Αναστασίου 'Ανδρούτσου, ό όποιος έλαβε μέρος εις πλείστος ναυμαχίας τοΰ σπετσιωτικοΰ στόλου, διέθεσε δε δια τον 'Αγώνα δύο ιδιόκτητα πλοία του.

19,ΐδ. Το 1829 εισήχθησαν εις τήν Στρατιωτικήν Άκαδημίαν τοΰ Μονάχου, ώς υπό­

τροφοι τοΰ φιλέλληνος βασιλέως τής Βαυαρίας Λουδοβίκου τοΰ Α', πατρός τοΰ "Οθωνος, οί υιοί τοΰ 'Ανδρέου Μιαούλη και τοΰ Γ. Σαχτούρη. Είναι ό 'Αθανάσιος Α. Μιαούλης, πέμπτος υίός τοΰ ναυάρχου, γεννηθείς τό 1815, και πιθανώτατα ό πρωτότοκος υίός τοΰ Γ. Σαχτούρη Δημήτριος, γεννηθείς τό 1819. Είς τήν Στρατιωτικήν Άκαδημίαν τοΰ Μο­

1. Ό πρώτος αριθμός παραπέμπει είς το Ιγγραφον, ό δεύτερος είς τον στίχον.

— 274 —

νάχου έξεπαιδεύθησαν και άλλα τέκνα αγωνιστών, δπως ό Δημήτριος Μάρκου Μπότσα­

ρης και ό Σπυρίδων Γεωργ. Καραϊσκάκης. [Βλ. και Σ π. Β. Μ α ρ κ ε ζ ί ν η , Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος 1828 ­1964, τόμ. Α', 'Αθήναι 1967, σ. 281, ώς καί Έπι­

στολαί Ι. Α. Καποδίστρια, έκδοθεΐσαι παρά Ε. Α. Β ε τ άν, μεταφρασθεΐσαι έκ τοϋ γαλλικοϋ παρά Μ ι χ α ή λ Γ. Σ χ ι ν ά , τόμ. Γ', Άθήνησιν 1842, σσ. 136­37, όπου ό Κυβερνήτης ευχαριστεί δι' επιστολής του τον βασιλέα τής Βαυαρίας δια τήν παρο­

χήν υποτροφίας ακριβώς είς τους υιούς τοΰ Μιαούλη καί τοϋ Σαχτούρη. 20,2. Πρόκειται περί τοΟ 'Υπουργείου τών Ναυτικών. 20.4. Σπετσιωτικόν πολεμικόν βρίκιον τοϋ Θ. Μουλά, προσχωρήσαν είς το άντι­

καποδιστριακόν κίνημα. (Βλ., σχετικώς είς Ι. Λ α ζ α ρ ο π ο ύ λ ο υ , Το πολεμικόν ναυτικόν τής Ελλάδος άπό ανεξαρτησίας μέχρι βασιλείας "Οθωνος, [Αθήναι] 1936, σ. 212, 216, 311, 312).

21.2. Το προτασσόμενον τοϋ ονόματος γράμμα Κ., ώς καί είς τάς κατωτέρω ανάλογους περιπτώσεις, δηλοΐ Κύριος, κατά τήν κρατοΰσαν τότε συνήθειαν.

21.3. Εννοοΰνται τα εθνικά πλοία «Ελλάς» καί «"Υδρα», πυρποληθέντα τήν Ιην Αυγούστου 1831 υπό τοϋ Α. Μιαούλη, μετά τήν ύπ' αύτοϋ κατάληψιν τοϋ Ναυστάθμου τοϋ Πόρου όπου, ώς έπιστεύετο, ήτοιμάζετο έπίθεσις τοΰ Καποδιστρίου κατά τής μή πειθαρχούσης "Υδρας. (Πρβλ. καί εγγραφον τοϋ Καποδιστρίου σχετικόν είς Άρχεΐον τής κοινότητος "Υδρας 1778­1832, δημοσιευόμενον υπό Ά ν τ. Λ ι γ ν ο ΰ, τόμ. 15ος, 1829 ­ 1832, έν Πειραιεί 1931, σσ. 384 ­ 387. Βλ. προχείρως καί Σ π. Β. Μ α ρ κ ε ζ ί ν η , Πολιτική ιστορία τής νεωτέρας Ελλάδος 1828­1964, τόμ., Α', 6νθ' άν., σ. 79).

21.5. Πρόκειται περί τοϋ ενδόξου βρικίου «"Αρης» τοΰ Α. Τσαμαδού τό όποιον, αγορασθέν τό 1831 ύπό τής ελληνικής κυβερνήσεως, μετωνομάσθη εις «Αθηνά».

21,30. Ψαριανόν βρίκιον, με πλήρωμα 80 ανδρών καί με πλοίαρχον τον Άγ. Στα­

ματόπουλον. 22,17. Ταχύπλουν πλοιάριον τοπικής συγκοινωνίας. 24,13. Κορβέτα ανήκουσα είς τον Γ. Άποστόλην. Τό 1831 είχε πλήρωμα 140

ανδρών καί πλοίαρχον τον Ι. Βελισσάριον. 27,ΐβ­ΐ7. Προφανώς υπαινιγμός κατά τοΰ Μιαούλη. 30,12. Τοΰ Γ. Σαχτούρη καί τοΰ Κ. Κανάρη. 30,19. Πρόκειται περί τοΰ ύπ' αριθ. 1 έγγραφου τής παρούσης συλλογής. 31.6. Φορεϊον, χειραμάξιον.

MIX. Κ. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 1844, ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΟΥ

Ό Αυγουστίνος Καποδίστριας (1778 ­ 1857) διετέλεσεν, ώς γνωρί­

ζομεν, Έφορος της Φιλικής Εταιρείας, στρατιωτικός και πολιτικός αρχη­

γός της Δυτικής Ελλάδος το 1829, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Προσω­

ρινής Κυβερνήσεως, από 8 Δεκεμβρίου 1831 μέχρι τής 28 Μαρτίου 1832, έχων ώς συνεργάτας τον μινίστρον κόντε Μεταξάν, άρχιστράτηγον τον Θεοδ. Κολοκοτρώνην, άρχηγόν του στρατοΟ τον Κίτσον Τζαβέλλαν και του ίππικοϋ τον Δ. Καλλέργην, μεθ' δ παρέμεινεν ίδιωτεύων έν Κέρ­

κυρα, άναχωρήσας δ' εκείθεν μετά παρέλευσιν αρκετών ετών, μετέβη είς τήν Νεάπολιν τής 'Ιταλίας και τελικώς εις την Πετρούπολιν, όπου και έσυνταξιοδοτήθη ύπό τής Ρωσικής κυβερνήσεως.

'Ασήμαντα τίνα ζητήματα είχαν επιφέρει τήν εχθρότητα μεταξύ του Μακρυγιάννη και του Αύγ. Καποδιστρίου, έντοπιζόμενα είς τους λόγους, ότι ό στρατηγός είχεν εΐπει άπροκαλύπτως εϊς τον Ίωάννην Καποδίστριαν, ότι οί κάτοικοι τής Τριπόλεως είχον παράπονα εναντίον του Αυγουστίνου και είς τό γεγονός, ότι ό Αυγουστίνος Καποδίστριας δεν έπέτρεψεν είς τον στρατηγόν να χρησιμοποίηση όργανα τής υπηρεσίας δια τήν άσφάλειαν τών διερχομένων περιηγητών. Ή έχθρότης ήτο φυσικόν να αύξηθή, άφ' ής στιγμής ό Αυγουστίνος, μετά τήν δολοφονίαν του αδελφού του, εξελέγη μετά τών Κολοκοτρώνη και Κωλέττη μέλος τής «Διοικούσης Επιτροπής» (27 Σεπτεμβρίου 1831), δτε, καταβάλλων προσπάθειας δια τήν έκλογήν του ώς Κυβερνήτου, άπεπειράθη να προσεταιρισθή τον Μακρυγιάννην, προσενεγκών εις αυτόν 2000 τάλληρα, κατόπιν δε τής αρνήσεως του διοργα­

νώσας δολοφονικήν κατ' αυτού έπίθεσιν. 'Επηρεασμένος ό στρατηγός εκ τών γεγονότων τούτων, δεν φείδεται

ύβρεων εις τα «Απομνημονεύματα» του εναντίον τοΰ Αυγουστίνου, άποκα­

λών τούτον «παραλυμένον, μπεκρήν, λέγοντα άσυνέτως είς τους άγωνι­

στάς: Σύρτε να διακονέψτε» κ.ά. Εις τα «Απομνημονεύματα» του ό Μακρυ­

γιάννης εξιστορεί λεπτομερώς τα γεγονότα τών συγκρούσεων τών δημι­

ουργηθεισών μεταξύ τών δύο τότε κομμάτων, ήτοι τών «Κυβερνητικών»,

­ 276 ­

με το όποιον ήσαν οι Πελοποννήσιοι και το πλείστον των κατοίκων της Χώρας, και το όνομασθέν των «Συνταγματικών», το όποιον άπετελεΐτο άπό τους Ρουμελιώτας και μέρος τών νησιωτών. Οι αγώνες αιματοκύ­

λησαν τήν Χώραν, σημειώσαντες άρκετάς συγκρούσεις και μάχας καθ' ας έφονεύθησαν περί τους 350 εξ αμφοτέρων τών παρατάξεων, θα έλάμ­

βανον δε και όξύτερον χαρακτήρα, εάν ό Βαυαρός Κάρολος Θείρσιος, προς το συμφέρον της Χώρας και εν αναμονή της έλεύσεως Βασιλέως εις τήν Ελλάδα, δεν άντελαμβάνετο τάς χρηστοτέρας σχετικώς προθέσεις επί της οργανώσεως τοϋ Κράτους τών Συνταγματικών, και δεν έπειθε τον Αύγουστΐνον να παραιτηθή.

Ό Κολοκοτρώνης είς τα ιδικά του 'Απομνημονεύματα αντιθέτως εκ­

θέτει, ότι αυτός, παραιτηθείς της Επιτροπής Διοικήσεως, συνέστησεν είς τήν Έθνοσυνέλευσιν τοϋ "Εθνους να διορίση μέχρι τής υπό τών Δυνάμεων εκλογής τοϋ Βασιλέως, Πρόεδρον τής κυβερνήσεως τον Αύγουστΐνον, ενέργεια, ήτις ώθησε τον Κωλέττην ϊνα μετά τών Κουντουριώτου, Ζαΐμη και Μαυροκορδάτου τεθή επικεφαλής τής σχηματισθείσης εις τήν Κό­

ρινθον κυβερνήσεως τών Συνταγματικών, υποσχόμενος πολλά εις όντινα θα προσεχώρει είς τάς τάξεις των.

Ή περί τοϋ Αυγουστίνου γνώμη τών ιστορικών συγγραφέων είναι, ότι εθεωρείτο ευερέθιστου και επιπόλαιου μάλλον χαράκτη ρος, μή ών κατάλ­

ληλος είς τό να δαμάση τα πάθη τών φατριών, μειονεκτών προσέτι και έκ τοϋ λόγου, ότι ως μή ανατραφείς εν Ελλάδι δεν ήτο ικανός ουδέ τους φι­

λικώς προς αυτόν διακειμένους να ευχάριστη. Τέλος, δια τοΰτον οί πικρό­

χολοι επί τή αναχωρήσει του στίχοι τοϋ 'Αλεξάνδρου Σούτσου, δεικνύουν ότι παρέμεινε κατά τό μάλλον ή ήττον αντιπαθής εις τήν μεγάλην μερίδα τοϋ λαοΰ.

Ή επιστολή τήν οποίαν δημοσιεύομεν, ανέκδοτος μέχρι σήμερον, είναι εν έκ τών ολίγων γραπτών τοϋ Αυγουστίνου Καποδιστρίου, πού διε­

σώθησαν και είναι χαρακτηριστική τών αντιλήψεων του, καθώς και τών άδολων αισθημάτων άπό τα όποια κατείχετο και έτρεφε δια τήν Ελλάδα. Μοί παρεχωρήθη έκ τοϋ οικογενειακού αρχείου του, ύπό τοϋ αξιότιμου Επιτίμου αντιπροέδρου τοϋ 'Ελεγκτικού Συνεδρίου κ. Γεωργ. Μαυρομ­

μάτη, άπηυθύνετο δε προς τον Νικόλαον Μαυρομμάτην, τον και διατελέ­

σαντα, ως γνωστόν, επί ετη ίδιαίτερον γραμματέα τοϋ 'Ιωάννου Καποδι­

στρίου και φυσικά άφωσιωμένον και οίκεΐον προς τήν οίκογένειάν τούτου. Αύτη έγράφη είς άπάντησιν επιστολής σταλείσης ύπό τοϋ Ν. Μαυρομμάτη, ότε ούτος εξελέγη μετά τών Μαυροκορδάτου, Τρικούπη, Κυριάκου, Χαλ­

κιοπούλου, Περούκα, Μεταξά, Γκιώνη, Ζωγράφου, Θεαγένη, Γλαράκη, Κορφιωτάκη, Κωλέττη, Ροδίου, Γεραλοπούλου, Μελά, Αίνιάνος, Πιερ­

ράκου, Γρυπάρη, Καλλιφρονά και Δαμιανοΰ, μέλος τής έπιφορτισθείσης

- 277 —

μέ την κατάρτισιν και ύποβολήν του σχεδίου του Συντάγματος τοϋ 1844 εις την Έθνοσυνέλευσιν επιτροπής. Το Σύνταγμα τοϋτο επέβαλλε το πολί­

τευμα της περιωρισμένης μοναρχίας, βασιζόμενον επί του Γαλλικοΰ τοϋ 1830 και τοϋ Βελγικού του 1831, ούτινος όμως απέφυγε να διαλάβη τήν δημοκρατικήν βάσιν.

Ό Νικ. Μαυρομμάτης ένεθυμήθη προφανώς το ψηφισθέν υπό της Συνε­

λεύσεως τήν 15 Μαρτίου 1832, ήτοι 13 ημέρας προ τής παραιτήσεως τοϋ Αυγουστίνου Καποδιστρίου, «Ήγεμονικον Σύνταγμα», το όποιον, αν και δεν έφηρμόσθη, αποτελεί εντούτοις, ως έκτου χαρακτηρισμού τοϋ Κράτους ως κοινοβουλευτικής Συνταγματικής Ηγεμονίας — τ.ε. δημοκρατικού χαρα­

κτήρος μέ προτίμησιν έκ λόγων εξωτερικής πολιτικής τοϋ μοναρχικού πολιτεύματος, άλλα και δια να ΐσταται υπεράνω των προσωπικών ερίδων ό βασιλεύς έξασφαλιζομένης ούτω τής ηρεμίας εις τήν Έπικράτειαν — ενδια­

φέρον στοιχείον τής Ελληνικής Συνταγματικής ιστορίας, και ούτω έθεώ­

ρησεν ούτος καλόν να τον τηρήση φαίνεται ένήμερον τής εργασίας τής επιτροπής ή και τον συμβουλευθή.

Προσθέτομεν δια τον Νικόλαον Μαυρομμάτην ', ότι τον Φεβρουάριον τοϋ 1831 είχε σταλή υπό του Αυγουστίνου εις τήν Άκαρνανίαν, όπου μετά τών προυχόντων άντετάχθη, ως άνέγραψεν ή «Γενική Έφημερίς τής Ελλά­

δος» τής 17 Φεβρουαρίου 1831, κατά τών Μαγγίνα και Δημοτσέλιου, έπι­

ζητησάντων να επαναστατήσουν τό Ξηρόμερον, ότι δέ τήν 20 Μαρτίου 1832 είχε προαχθή εις διοικητή ν τής επαρχίας τοϋ "Αργούς, χωρισθείσης τότε τής πόλεως άπό τής Διοικήσεως τοϋ Ναυπλίου, σημειοΰντες άμα, ότι και κατά τήν γενομένην ύπό τών κατελθόντων έκ Μεγάρων επα­

ναστατών πυρπόλησιν τοϋ Διοικητηρίου τής Πόλεως, έκάη ή έπίπλω­

σίς του. Τό γνωστόν κΰρος τών αναφερομένων έν τη επιστολή προσώπων μας

απαλλάσσει να προσθέσωμεν τί περί αυτών, τό δέ ύπαινισσόμενον έν αυτή Σύνταγμα τοϋ 'Ιωάννου Καποδιστρίου, ενδέχεται να ήτο τό άναφερθέν «Ήγεμονικόν».

Προς τον ευγενή κύριον Νικόλαον Μαυρομμάτην Εις Πάτρας

Έν Πιβκοπιανή τής Κερκύρας τή 7 'Οκτωβρίου 1843

Φίλε Κύριε Νικόλαε, Δια τής προλαβονΰης μου άπεκρίθην είς τήν περιαπούδαατόν μοι έπι­

ατολήν ϋας εκ Πατρών, ευρεθείς τότε δι' ολίγας ημέρας εις τήν πόλιν, και

1. "Ιδε καί το άρθρον μας «Ό Καποδίστριας δια το Άργος», Παρνασσός, τόμ. Η', 1966, σ. 576­581.

18

— 278 —

περικυκλωμένος εν ταυτώ άπο όχληράς υποθέσεις. Τώρα ôè είς την ήσυχίαν της εξοχής σκεφθείς καλώς τα παρ' υμών γραφέντα, και ύποπτεύσας μήπως άποδώσητε το σύντομον της απαντήσεως μου είς μνησικακίαν τινά, ή εις εφεσιν και ψαντασίαν άλλου είδους, τα οποία χάριτι θεία δεν δύνανται να εισχωρήσουν κατ ούδένα τρόπον, ούτε είς τον νουν μου οϋτε είς την καρδίαν μου, έκρινα εϋλογον να προσθέσω τους στίχους τούτους δια να εξηγήσω πλα­

τύτερα περί τών όσων με ερωτήσατε. Προ πάντων δε σας παρακαλώ να πιστεύσητε άδιστάκτως, δτι και ή προς την 'Ελλάδα αγάπη μου και άφοσίω σις οϋτε εψυχράνθη, οϋτε ήλαττώθη ποτέ και δτι είμαι προθυμότατος πάντοτε να πράξω τα κατά δύναμιν προς στερέωσιν της πραγματικής ανεξαρτησίας της και ευδαιμονίας. Και τοϋτο επειδή είμαι ενδομύχως πεπεισμένος, δτι εν δσω δ άνθρωπος ζή, δι3 δσα και αν κάμη δεν δύναται να εκπλήρωση αρκούντως τα προς τον Θεον και προς την Πατρίδα του χρέη.

Είναι πασίδηλον δτι ai τής 'Ελλάδος ενεστώσαι περιστάσεις είναι κατά πάντα λόγον κρισιμώταται, εξ ου έπεται δτι και ή δσον οϋπω συγκροτηθη­

σομένη Συνέλευσις πρέπει να άγωνισθή γιγαντιαΐον τινά αγώνα, τοϋ οποίου το τέλος, εάν μεν καλώς άγωνισθή θέλει εϊσθαι ή τής Πατρίδος σωτηρία, ή τουναντίον, δ μή γένοιτο, ή εσχάτη απώλεια. 'Εάν ώς είναι πιθανόν, και ώς το ελπίζω, ό μεγαλύτερος τών Πληρεξουσίων αριθμός είναι συνθεμένος άπο γνησίους "Ελληνας και ειλικρινείς Χριστιανούς, το έργον της δεν θέλει απαιτή­

σει ανυπέρβλητους δυσκολίας. Καθότι, έχοντες απαξάπαντες τον αυτόν σκοπόν. ηνωμένοι δντες με τον ίσχνρδτατον τής αμοιβαίας αγάπης και πίστεως δεσμόν, θέλουν όδηγηθή εις πάσαν πράξιν με την άπαιτουμένην σύνεσιν εμπνεόμενοι άπο εν και το αυτό πνεϋμα' χωρίς τοϋτο, τίποτε καλόν και μό­

νιμον δεν δύναται να κατορθωθή. Στοχάζομαι προς τούτοις δτι άφ' ου ή Συνέ­

λευσις επικαλεσθή δλοψύχως την θείαν άντίληψιν και βοήθειαν, πρέπει επίσης να επικαλεσθή την συνδρομήν δλων τών εξαίρετων και εγνωσμένων νοητικών δυνάμεων τοϋ "Εθνους, εϊτε εντός είτε εκτός τοϋ Κράτους ύπάρχουσι. "Οχι ζητοϋσα σχέδια και σύμβουλος, άλλα την παρουσίαν τών ανδρών — δτι δια­

φέρει πολύ ή δύναμις και ενέργεια τοϋ γράμματος άπο εκείνας τής ζώσης φωνής και τής παρουσίας τοϋ ανθρώπου. Σας λέγω εν ενι λόγω δτι, άναγκαϊον είναι να προσκαλέσητε δημοσίως τον Οικονόμου, τον Στούλζαν, και τίνα άλλον γνωρίζετε, ισαρίθμων και Ισοβαθμών με αυτούς. Πιστεύσατε δτι ή Συνέλευσις δεν θέλει ημπορέσει να αποπεράτωση κατ' εύχήν το μέγα έργον της, εάν δεν έμπνευση εκ πρώτης αφετηρίας σέβας και ύπόληψιν είς το κοινόν: και τοϋτο δεν κατορθώνεται εάν δεν θέση επί κεφαλής τίνα υποκείμενα, ατινα προ πολλοϋ απέκτησαν δικαίως το σέβας και την άγάπην τοϋ κόσμου — από δε τους παρ' υμών όνομασθέντας Σου και Μοϋ και Po τι θα εξάξητε; Εύκολους και ξηράς λέξεις και καπνον πολύν άπο τα τοιαϋτα έχετε νομίζω άφθονίαν, εάν δεν εϊναι και πλημμύρα.

— 279 ­

Ta συμβάντα τής 3 Σεπτεμβρίου, δι' ών ανδρείως δια μίας αποτινάξατε δεκαετή αίσχράν και έξωλεστάτην τυραννίαν είναι βεβαιότατα σωτήρια, λαμπρά και μεγάλα και μάλιστα άξιάγαστα, διότι εις αυτά εδείχθη τρανώς ή των πολλών ενωσις και σύμπνοια. Μ' δλον τούτο πρέπει να όμολογήσωμεν είλικρινώς δτι μετά θεον χρεωστεϊται το πάν εις τα χριϋτιανικά και υψηλά φρονήματα του Μεγάλου Αύτοκράτορος, τα όποια τοσούτω μάλλον είναι γενναία και ένδοξα, εν όσω ή διακήρυξίς των δεν αποβλέπει εϊς τίνα Ιδιαίτερον σκοπόν, άλλα μόνον εις την πραγματικήν ελευθερίαν και εύδαιμονίαν τής 'Ελλάδος. Και τοϋτο ημπορείτε νά πιστεύσητε χωρίς δισταγμόν και νά το κρατήτε ώς άρθρον πίστεως, ώστε πέποιθα ότι ουδείς ύμνος ευχαριστίας προσφερθείς εις αυτόν από την δικαίαν εύγνωμοσύνην μας, ούτε ή άνέγερσις τόξων και αγαλμάτων θέλουν τοϋ είναι τόσον εύάρεστα, όσον ή ηθική βεβαιό­

της ότι οι "Ελληνες είναι τω όντι ορθόδοξοι, ότι εννοούν καθαρώς τά αληθή συμφέροντα των, και οίτινες εις οιανδήποτε περίστασιν θέλουν άποκριθή επα­

ξίως εις την δικαίαν προσδοκίαν του. Κατά την ίδέαν μου, αϊ τής Συνελεύσεως εργασίαι διαιρούνται φυσικώς

εις δύο κλάδους, ό μεν εξωτερικός, ό δε εσωτερικός. Και μ" όλον ότι φαίνεται δ πρώτος περιωρισμένος εις χρηματικήν ύπόθεσιν, έχει όμως αλλάς πολλάς και ούσιωδεστάτας σχέσεις, αιτινες απαιτούν όχι μικράν προσοχήν, σύνεσιν, και επιδεξιότητα, ότι εκ τής επιτηδείου αυτών διαπραγματεύσεως ημπορεί το "Εθνος νά έλπιση την θεραπείαν τής βαθύτατης και οδυνηρότατης πληγής ην ελαβεν εκ τής μιαρικής (μιαράς) ξενοκρατίας.

Ό δεύτερος κλάδος συμπεριλαμβάνει τό θρησκευτικόν, το οικονομικόν και το συνταγματικόν, όλα αντικείμενα εμβριθέστατα επικαλούμενα οιζικήν τρόπον τίνα επιδιόρθωσιν.

Προ πολλού ομολογείται παρά πάντων ότι ή θρησκεία εφθασεν αυτού εις έσχάτην παραλυσίαν. Κατ ουδέν παράδοξον. 'Επειδή μόλις το έθνος εδειξεν δτι θέλει νά ξαναποκτήση την ελευθερίαν του, ευθύς εξηγέρθη κατά τής εκκλησίας άσπονδος πόλεμος, ο όποιος πότε μεν γενόμενος κρυφίως ύπού­

λως και κολακευτικώς, άλλοτε δέ φανερώς και υβριστικώς δεν επαυσεν, ούτε θά παύση ποτέ. Ό δεινός ούτος πόλεμος, λαβών την αρχήν του άπό το ενδοξον μαρτύρων τού Γρηγορίου έκλεισε την πρώτην περίοδόν του εις τον θάνατον τού Κυβερνητου. Μετά ταύτα δεν απήντησε πλέον τό εναντίον πνεύμα τήν παραμικράν άντίφασιν, διό και άκωλύτως εθριάμβευσε τον μέγα θρίαμβον, ώστε κατόρθωσε τήν άντίθεον, εντεθνικήν και θανατηφόρον πράξιν τού χαλα­

σμού τής εκκλησίας άπό τήν Ιδίαν της μητέρα και τροφόν. — "Εκτοτε τά θρη­

σκευτικά τής 'Ελλάδος έγιναν θέαμα οίκτρότατον και ελεεινότατον. Τώρα αναμφιβόλως πρόκειται προ πάντων ή άνόρθωσις τηλικούτου πτώματος. Άλλα πού νύν εύρεθή νους και βραχίων ικανός νά επιχειρισθή τοιούτον, μάλλον θείον ή άνθρώπινον επιχείρημα; ΚαΙ όμως άνευ τούτου, παν άλλο

— 280 —

θέλει είναι περιττόν, ανωφελές και μάταιον. — "Οτι πάαα οΙκοδομή, μή θεμε­

λιωμένη επί τον 'Ακρογωνιαίου Λίθου, δεν δύναται να λάβη στερεάν και μό­

νιμον νπαρξιν. Περιττόν και δι δλου άκαιρον νομίζω να ομιλήσω περί των οικονομικών, μή γνωρίζων την αληθή των πραγμάτων κατάστασιν. Πιστεύω όμως δτι το άντικείμενον τοΰτο θέλει είναι δυσκολώτατον. "Οτι τα χρέη είναι υπέρογκα — αϊ απαιτήσεις και χρεΐαι μεγάλαι και τα εισοδήματα αναλόγως δυσκολώτατα. — Προς τούτοις ο Λαός δικαίως επικαλείται την ελάττωσιν των φόρων. Φαίνεται τω δντι τα πράματα δυσβίβαστα, εάν δχι και ασυμβί­

βαστα. Πλην ήξεύρω, δτι θέλησις ισχυρά και άκαμπτος, επιμονή άσειστος και άκρα άφιλοκέρδεια ημπορούν νά κατορθώσουν τά ανέλπιστα, και σχεδόν αδύνατα.

Πιστεύω νά μην άπατώμαι, νομίζων δτι ή Σννέλευσις θά λάβη άφθονίαν μεγάλην σχεδίων συνταγμάτων και νομοθεσιών, άλλα πολύ αμφιβάλλω νά έξάξη απ" αυτά δλα κάποιαν ώφέλειαν. Τά περισσότερα θέλουν είσθαι μίμη­

σις 'Ελβετικών, Γαλλικών ή 'Αμερικανικών συστημάτων. Τώρα ποϊαι άναλο­

γίαι ημπορούν νά έχουν με την ενεστώσαν της 'Ελλάδος κατάστασιν, ή πώς δύναται νά εφαρμοσθούν ευλόγως; Ο'ι "Ελληνες δια νά ζήσουν καλώς πρέπει να διοικώνται από πολίτευμα έλληνικόν, σύμφωνον με την θρησκείαν τους και τον χαρακτήρα τους, και κατάλληλον εις τήν φνσικήν και γεωγραφικήν τους θέσιν.

Νομίζω δτι δ Λαός επιθυμεί δικαίως τον περιορισμον της υπέρτατης Αρχής και τήν ενδυνάμωσιν των δευτέρων επιτόπιων άρχων, ώστε νά ίχη τήν άνήκουσαν άσφάλειαν . . . άτομικήν ελευθερίαν και ίδιοκτησίαν τοϋ Πο­

λίτου. "Ολα ταύτα είναι δίκαια, άλλα χρειάζονται πολλήν σκέψιν και διά­

κρισιν, Ινα μή ή διόρθωσις ένας κακόν γίνη πηγή πολλών άλλων. Ή μεγαλύ­

τερα καϊ θερμότερα τού μακαρίτου 'Αδελφού μον επιθυμία ήτο νά δννηθή νά δώση εις τήν 'Ελλάδα εν καλόν Πολίτευμα, τοϋ οποίου με άκραν προ­

σοχήν και ύπομονήν είχε μόλις χαράξει τάς στοιχειώδεις γραμμάς. Πλην επίστευε και ελεγεν δτι το μέγα τούτο έργον δεν ημπορεί να σνντελεσθή καλώς ειμή βαθμηδόν, και δτι προηγονμένως απαραίτητος ήτο μία δικαία και ε'ις το "Εθνος συμφέρουσα διανομή τής γής. Σκεφθήτε δλα ταύτα ώρίμως και μή σπουδάσητε νά τελειώσητε το έργον σας μετά ταχύτητος, δτι ή ταχύ­

της ενίοτε είναι καλή, άλλ' ως επί το πλείστον δεν συμβιβάζεται με αποφάσεις απαιτούσας διάκρισιν και σκέψιν πολλήν.

Έχάρην πολύ μαθών δτι εις τήν Αΐγιναν μέλλει νά συναχθή ή Συνέλευσις. Τούτο το νομίζω εύτυχέστερον και συντελέστατον εις τήν εκβασιν των εργα­

σιών της. Προσέχετε δμως με άνένδοτον άγρυπνίαν και εντόνως, επειδή δεν είναι ούτε μικροί ούτε ολίγοι ο'ι θέλοντες νά ματαιώσουν πάν εθνικον καλόν.

Ή παρούσα μον εγινεν ήδη πολύ εκτεταμένη και το χαρτίον με αναγκάζει να τελειώσω.

— 281 —

Παρακαλώ σας δε να μη την διακοινώσητε εις άλλους, εξαιρουμένων τοϋ Πελλούκα, Κιτυλιάδου Νικήτα και Ραδίου, των οποίων γνωρίζω τον αδολον και θερμον Πατριωτισμον καθώς και την προς εμε γνηαίαν άγάπην τους.

Χαίρετε και ευτυχείτε κατά πάντα. "Ολος Ιδικός σας

Αυγουστίνος Καποδίστριας.

ΜΑΡΟΥΣΩΣ ΚΩΒΑΙΟΥ Φιλολόγου

Ο ΠΑΤΡΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΠΟΙΗΣΙΝ

Δεν υπάρχει μεγαλύτερος πόνος από εκείνον πού προκαλεί είς τους γονείς ό θάνατος των τέκνων των. Δια τον μητρικον πόνον πολλά έχουν γραφή και είς τήν ελληνική ν και είς τήν διεθνή ποίησιν. Εις το πρώτον ποίημα τής ελληνικής φυλής, τήν Ίλιάδα, ή δυστυχής βασίλισσα τής Τροίας Εκάβη, θρηνεί τον θάνατον του υίοϋ της ήρωοςΈκτορος1 . Και άπο τότε πολλαί άλλαι μητέρες εις τήν έλληνικήν ποίησιν έμοιρολόγησαν με κοπε­

τούς και με δάκρυα τα παιδιά των, άπό τήν Μυρτιώτισσαν 2, πού με τους καλυτέρους στίχους της κλαίει τον θάνατον τοϋ υίοϋ της, μέχρι τήν δημο­

τική ν μας ποίησιν, είς τήν οποίαν τραγικά, γεμάτα σπαραγμόν, είναι τα μοιρολόγια τής μάνας για το παιδί8.

Άλλα και τοϋ πατέρα ό πόνος δεν άφησεν άσυγκίνητον τήν έλληνι­

κήν μοϋσαν. Και πάλιν εις τήν Ίλιάδα ό "Ομηρος θα περιγράψη με τα μελανώτερα χρώματα τον πόνον τοϋ δυστυχισμένου βασιλέως τής Τροίας, ό όποιος σύρεται γονυκλινής έμπροσθεν τοϋ φονέως τοϋ υίοϋ του, δια τον όποιον χύνει δάκρυα, ένφ λόγοι γεμάτοι πόνον εξέρχονται άπό τήν τρα­

γικήν του καρδίαν :

Βάλε με, ώ Θρέμμα τον Α ιός, αμέσως να πλαγιάσω και τήν γλνκειάν ανάπανσιν εϊν ώρα να χαρούμε' και μάτι εγώ δεν έκλεισα, Πηλείδη, άπό τήν ώρα πού πέθανε απ' τα χέρια σου το αγαπητό παιδί μου,

1. Όμήρ., Ίλ. Ω 748­759. 2. Βλ. Μ υ ρ τ ι ώ τ ι σ σ α ς , "Απαντα, ΕΙσαγωγή 'Αντρέα Καραντώνη (Έκδοση

1965), σελ. 221­224. 3. Βλ. ιδιαιτέρως τα γνωστά Μανιάτικα μοιρολόγια είς τάς σύλλογος Κ. Π ά σ α ­

γ ι ά ν ν η, Μανιάτικα μοιρολόγια και τραγούδια, 'Αθήναι 1928 καί Β. Π ε τ ρ ο ύ ν ι α , Μανιάτικα μοιρολόγια, Σειρά Α', 'Αθήνα 1934, ώς καί είς τάς λοιπάς συλλογάς δημοτικής ποιήσεως.

— 283 —

άλλα στενάζω πάντοτε, την λύπην ôèv χορταίνω ήμερα νύκτα 'ς της αυλής την λάϋπην κνλιομένος' χαψιά ψωμί, ρονφιά κραΰϊ δεν είχα βάλ' εις τοντο το ϋτόμα, ως που μ' έκαμες μαζί ΰον να δειπνήΰω 1.

Καί μετά τον Πρίαμον, πολλοί άλλοι πατέρες θα μοιρολογήσουν τα τέκνα των.

Παραλλήλως προς τήν δημοτικήν ποίησιν, ή νεωτέρα μας λογοτεχνία αναφέρει χαρακτηριστικά τίνα παραδείγματα. Θα περιορισθώμεν εις τους ποιητάς μας τοϋ παρελθόντος αίώνος. Εις τήν πραγματικότητα ολίγοι άπο αυτούς έδοκιμάσθησαν άπο τήν τραγικήν αυτήν μοΐραν, δια να άναφέρωμεν βεβαίως μόνον τους σημαντικωτέρους. Αυτό οφείλεται και εις το γεγονός ότι οί περισσότεροι δεν απέκτησαν οίκογένειαν καί, επομένως, δεν εϊχον τήν εύκαιρίαν να αισθανθούν οΰτε τήν πατρικήν χαράν οΰτε τον πατρικον πόνον.

Ά π ο τήν Έπτανησιακήν Σχολήν ό Σολωμός, ό Μαρκορας, ό Μαβίλης δεν έδημιούργησαν οίκογένειαν. Ό Τυπάλδος και ô Πολυλάς δεν απέκτη­

σαν τέκνα. Ό Τερτσέτης καί τίνες άλλοι απέκτησαν ενα ή δύο παιδιά, άλλα δεν έδοκίμασαν τον πόνον τοϋ θανάτου. Άπο δε τήν Ρομαντικήν Σχολήν ό Αλέξανδρος Σούτσος, ό Παπαρρηγόπουλος, ό Βασιλειάδης δέν εϊχον οίκογένειαν, ό Παράσχος δέν απέκτησε τέκνα, τό αυτό δέ ισχύει και δι' άλλους πολλούς ποιητάς μας.

Θα σταματήσωμεν λοιπόν εις τρία ονόματα, πού έδέχθησαν τραγικά τα κτυπήματα της μοίρας : Παλαμάς, Βαλαωρίτης, Ζαλοκώστας 2. Καί οί τρεις έδοκιμάσθησαν σκληρά άπό τον Χάρον καί έψαλαν κατά διαφορετι­

κόν τρόπον, άλλα με τον ϊδιον πόνον καί άπόγνωσιν, τον θάνατον των παιδιών των. Εις τα ποιήματα των ομιλεί ό ποιητής καί ό πατέρας. Ό ποιη­

1. Όμήρ., Ίλ. Ω 635­642, κατά μετάφρασιν τοΰ 'Ιακώβου Πολυλά. Παραθέτομεν καί έν πρωτοτύπφ τους στίχους:

Λέξον ννν με τάχιστα, διοτρεφές, οφρα καί ήδη ϋπνω νπο γλυκερώ ταρπώμεθα κοιμηθέντες' ον γάρ πω μνσαν δσσε νπο βλεφάροισιν εμοΐσιν, εξ οϋ σης νπο χερσίν εμος παις ώλεσε θνμόν, αλλ' αίεί στενάχω καί κήδεα μνρία πέσαω, αυλής εν χόρτοισι κνλινδόμενος κατά κόπρον ννν δη και σίτον πασάμην, και αϊθοπα οΐνον λανκανιης καθέηκα' πάρος γε μεν ον τι πεπάσμην.

2. Είς τήν ποίησίν μας υπάρχουν καί άλλοι ποιηταί, οί όποιοι έθρήνησαν άπώ­

λειαν τέκνων των, άλλα περί αυτών θα άσχοληθώμεν εις εύρυτέραν μελέτην. Προς το παρόν περιοριζόμεθα είς τα τρία μόνον μνημονευθέντα χαρακτηριστικά ονόματα.

— 284 —

της πού ευρίσκει είς τον πατέρα τον άληθινον πόνον ώς πηγήν της εμπνεύ­

σεως του, ό πατέρας πού εις την τέχνην τοΟ ποιητοΰ ευρίσκει το «ξέσπα­

σμα» και την λύτρωσιν από τον πόνον. Μας το λέγει ό ίδιος ό Παλαμάς, έρμηνεύων την μεγάλην τραγφδίαν του και σχολιάζων τον έσωτερικόν αγώνα του ποιητοΰ και του πατέρα: «Το παιδί πέθανε. Το ώραΐο παι­

δάκι. Το βλέπω ακόμα και κάθε φορά πού το βλέπω, μου ανοίγεται μέσα μου μια συγκίνηση δακρυοστάλαχτη. Ή στοργή του πατέρα; ή προσήλωση του ποιητή; Νομίζω και τα δυό* το ενα ύπαρξη δέν έχει δίχως το άλλο. "Ομως — πρέπει να τήν ομολογήσω τήν αλήθεια — ό ποιητής κυριαρχεί. Το παιδάκι πού σπάραζε στο κρεββατάκι του θανάτου, το παιδάκι πού έλιωνε αγάλια σαν το κερί, και γύρω του το σπίτι πού το παράστεκε, και γύρω του οί φίλοι, συμπονετικοί, τί συντριβή για τον πατέρα! Και μαζί τί μεταλλείο για τήν έμπνευση του ποιητή ! Ό πατέρας, βουλιαγμένος, δε γνω­

ρίζει άπο ποίηση, και κάθε σκέψη για στίχους, θα εϊταν προδοσία του πόνου του. Ό ποιητής, ακέριος, ενεργεί. Για να συλλαβή και τήν έντονώτερη τρικυμία πού ταράζεται μέσα του, ή πού τον ταράζει άπ' εξω, θέλει γαλήνη. Ή τέχνη, με όποια προσωπίδα κι άν παρουσιάζεται, είναι, κατά βάθος, ξανάσασμα. "Οταν μου ήρθε στο νου να γράψω τον "Τάφο", είχα μέσα μου τήν αισθητική εκείνη χαρά του τεχνίτη πού βρίσκει* ή χαρά δε μπο­

ρούσε, θα μοϋ είταν αδύνατο να μού παρουσιασθή χωρίς τήν πατρική τή λύπη* όπως ό πόνος έχει τή γλύκα του, έχει και ή γλύκα τον πόνο της, δμως ή λύπη έχανε τήν αυθυπαρξία της· γινόταν μέσο. Πόσα του κόσμου και τα πιο άσυνταίριαστα, έρχεται στιγμή πού συναλλάζονται και συνθη­

κολογούν, για κάποιο συμπλήρωμα, κάποιο πλήρωμα, κάποιον ανώτερο σκοπό, κάποιο μουσικό τέλος! Και για τούτο ό "Τάφος" είναι, αχώριστα, μια κραυγή, πέστε την ενα μοιρολόι αυτοσχέδιο του χτυπημένου άπο το θάνατο σπιτιού και μαζί και προ πάντων ëva τεχνικά στοχαστικό κατασκεύα­

σμα με τρόπους πού συχνά εμφανίζονται και πού χαρακτηρίζουν τή δια­

νοητική εργασία μου» '.

* * *

Είναι γνωστόν ότι ό Παλαμάς απέκτησε τρία τέκνα και άπό αυτά ό Χά­

ρος τοϋ αφήρεσε το ενα, ίσως τό προσφιλέστερο, τον τετράχρονον "Αλκήν. Τον έθρήνησε με σπαραγμόν ψυχής είς μίαν έκτεταμένην του σύνθεσιν, τον «Τάφον», ή οποία είναι σειρά άπό μικρά, σχεδόν αυτοτελή, μοιρολό­

για. Ό Κ. Τσάτσος γράφει περί του «Τάφου»: «Ή ιστορία θα πει πώς μοι­

1. Κ. Π α λ α μ ά , "Απαντα: «Ό Τάφος», (Β' "Εκδοση Μπίρη), 'Αθήναι ά.χ., Τόμ. Α', σελ. 376­377.

— 285 —

ρολογάει σ' αυτόν το μικρό παιδάκι πού του πέθανε. Άλλα στ' αλήθεια κλαίει όλους τους θανάτους, κλαίει όλη την αγριότητα τοΰ θανάτου στην πιο σκληρή του μορφή. Δεν κλαίει μονάχα σαν πατέρας το παιδί, γιατί τ' αγαπούσε με χίλιους τρόπους... Γι' αυτό είναι ό «Τάφος» ενα σκληρό­

τατο δράμα. Είναι ό αγώνας για μια νεκρανάσταση. Ή φύση πήρε άπο τή ζωή ενα παιδί" ή τέχνη πρέπει να της το ξαναφέρει* και πιο κοντά στην ψυχή τών ζωντανών, πιο ζωντανό και άπο τή ζωή της φύσης. Πρέπει όλα τα καιρικά στολίδια, τα παιχνίδια, τα μικρανέκδοτα τής ζωής του, αντί να ξεχαστούν, πρέπει όλα να πάρουν τήν ενότητα και το ϋψος του άχρονου, πρέπει ή τέχνη, αναδημιουργώντας τή ζωή, να τής δώσει τήν αιωνιότητα τής Ιδέας, χωρίς να τής πάρει τή ζωντάνια τοΰ καιρικού»1.

'Ιδού τώρα ή φωνή τοΰ ποιητοΰ :

Μήτε με το σίδερο, μήτε με το χρυσάφι, μήτε με τα χρώματα που σπέρνουν οι ζωγράφοι^

μήτε με τα μάρμαρα τα τεχνοσκαλισμένα' το σπιτάκι σου £πλα<τα παντοτινό για σένα

μόνο με τοΰ πνεύματος τα μάγια! Σον το υψώνω σ* ενα τόπον άϋλον, άπείρακτο απ' το χρόνο 2.

'Αρχίζει ό ποιητής τον θρήνον και ό θρήνος γίνεται μνημεΐον. Ό πατέρας με το μοιρολόγι του δίδει το θέμα εις τον τεχνίτην, δια να το μετα­

βάλη εκείνος εις άθάνατον έργον τέχνης. Κλαίει ό πατέρας το παιδί ένθυ­

μούμενος τάς στιγμάς τής ζωής του:

"Ησυχα και σιγαλά μας γέμιζες το σπίτι, γλύκα τοϋ κεχριμπαριοϋ και χάρη τον μαγνήτη.

"Ησυχα και σιγαλά ζούσε άπο σε το σπίτι,

1. Κ. Τ σ ά τ σ ο υ , Παλαμάς <Γ έκδοση), 'Αθήναι 1949, σελ. 91­92. 2. Κ. Π α λ α μ ά , Άπαντα, ëv9' αν., σελ. 381.

— 286 —

αμορφία τ' αυγερινού και φως τον αποσπερίτη ι

και άντικρύζων τώρα αυτό νεκρόν :

"Ηόνχα καϊ σιγαλά, φεγγάρια, ώ στόμα, ώ μάτι, μιαν ανγούλα σβήσατε στο φονικό κρεββάτι2.

Ό πόνος τοϋ ποιητοϋ γίνεται αβάστακτος. Ή απελπισία τον κυριεύει και θρηνολογεΐ:

Σπάραζε, κακή καρδιά, πίνε χολή και ξίδι, πάει, καρδιά, ή καρδούλα σον στ' αγύριστο ταξίδι!

Μιαν άχειροποίητη σ άπάμεινεν εικόνα, ­·"■. να τήν εχης γκόρφι σον. να τή φορής κορώνα.'

Τώρα της λαχτάρας σου και της ζωής σον τ άδεια κάποια άλαφροΐσκιωτα τα γέμισαν σκοτάδια,

κάποια σα φαντάσματα τρεμονλιαστά σημάδια, σαν άστραποπέλεκα βονβα μέσ' στα σκοτάδια.

Σα ννχτοφωσφόρισμα τρισκοτεινοϋ πελάγου, σαν όλάσπρο άντίφεγγο τ ανήλιαγο τον πάγονί

Μέσα σον κι απέξω σον κι δπου να κόμης γύρω

1. Κ. Παλαμά, "Απαντα, ëv9' άν., σελ. 386. 2. Κ. Παλαμά , Άπαντα, ενθ' αν., σελ. 386.

— 287 —

τ' αδειανού χρνσογυαλιοϋ μυρίζεσαι το μύρο.

Κ' είσαι πάντοτε αγκαλιά και πάντοτε μαζί τον ο ε ξυπνάει το χαΐδεμα, σε 'γγίζει το φιλί του.

Μπρος και πίσω σου κ εκεί και πέρα και παρέκει μια 'ψυχούλα άθώρητη παντοΰ σε παραστέκει.

"Ομως τίποτ απ' αυτά, — καρδιά μου, άλλοίμονό σου! — που τα πιάνεις άπιαστα και πίσω σου κ' εμπρός σου,

μήτ ή αχειροποίητη πού άπόμεινεν εικόνα, και τήν έχεις γκόρφι σου και τη φορείς κορώνα,

μήτ ή άχάλαστη ψυχή κ' ή ενθύμηση ή νικήτρα, και της άφθαρτης φθοράς ή αγάπη η καταλύτρα,

δμως τίποτ' απ' αυτά πού εσένα τριγυρίζουν νοερά κ' αισθαντικά, τίποτε δεν αξίζουν

ενα μικροκάμωτο κορμάκι, ενα κομμάτι πού άπ' το χέρι ξέφυγε και χάθηκε απ' το μάτι! 1

Ό θρήνος συνεχίζεται. Και είναι συγχρόνως θρήνος δλων εκείνων πού έχουν τήν ίδίαν με τον Παλαμά τραγικήν μοΐραν, και ακόμη δι' όσους δεν έδοκίμασαν τήν πίκραν αυτήν :

1. Κ. Παλαμά , Άπαντα, ενθ' αν., σελ. 399 έπ.

— 288 —

Κρύψε, μάνα, το παίδι που στο πλευρό σου παίζει, κ εστρωσ' ή χαρόντισσα πρωτάκουστο τραπέζι 1.

* * *

Σκληρά ή μοίρα ηθέλησε να δοκιμάση καί έναν άλλον μεγάλον ποιη­

τήν μας, τον Άριστοτέλην Βαλαωρίτην. Ποιητής της κλέφτικης λεβεντιάς καί της πατρίδος, με όσην δύναμιν ύμνησε τον ήρωϊσμόν καί την νίκην, με τόση ν συγκίνησιν έθρήνησε τον θάνατον.

Είναι γνωστόν πόσον ό Βαλαωρίτης ήγάπησε τήν σύζυγόν του Έλοϊ­

ζίαν καί τα τέκνα του. Προσπαθεί να ευρίσκεται συνεχώς πλησίον των. Καί δταν ή ανάγκη τον παίρνη μακρυά των, προσπαθεί μέ τήν σκέψιν να εϊναι μαζί των, όπως εις τα γράμματα του αναφέρει. Συγκινητικά είναι πολλά άπα τα γράμματα αυτά. Καί άναμεσά τους, διακρίνονται εκείνα, πού προς τήν δύσιν της ζωής του θα γράψη εις το περισσότερον αγαπημένο του παιδί, τον Αίμίλιον, τον όποιον αισθάνεται ότι καιροφυλακτεί ό Χάρος. Τοϋ γράφει τον Ίανουάριον του 1875:

«Αίμίλιέ μου, "Αν συ έν τη ακμή τής νεότητος, πλήρης ελπίδων καί ζωής, εν μέσω

κόσμου μεγάλου κεκοσμημένου μεθ' δλων τών δώρων τοϋ πολιτισμού, αισθάνεσαι ότι πικραίνει τήν καρδίαν σου ή ελλειψις τών στενών συγγε­

νών καί φίλων κατά τάς αγίας καί χαρμόσυνους ταύτας ημέρας, τί να εϊπω εγώ, όστις έμεινα σχεδόν μόνος επί τοϋ σκοπέλου μου τούτου;

'Αλλά τοιοΰτος είναι ό κόσμος, χρυσό μου παιδί. 'Αδιάκοπος στέρησις καί χωρισμός. Μόνον έν τω τάφω πέπρωται να συναντώμεθα ώς έπί τής αυτής κλίνης καί να μένωμεν αχώριστοι διαπλέοντες τό αχανές τής αΐωνιό­

τητος πέλαγος. Διό κ' έγώ προσκληθείς άλλοτε να συντάξω έπιτάφιον, όπως χαραχθή έπί τοϋ μαρμάρου, τό όποιον διανοούμεθα να θέσωμεν έπί κενοταφίου περικλείοντες τα οστά τών προγόνων, μετ' ολίγον δέ καί τα Ιδικά μας, έγραψα τάδε :

Α εν εΐν' ο τάφος χωρισμός, είν ενωσις κι αγάπη!.. . » 2

Καί τον Όκτώβριον τοϋ 1878 εις τον ίδιον: « . . . Παρήλθε μία αΐωνιό­

της άφ' δτου δεν σέ βλέπω. Καί έν τοσούτω έγήρασα. Ό Χάρος μέ διώκει

1. Κ. Παλαμά, "Απαντα, ενθ' αν., σελ. 406. 2. Α. Β α λ α ω ρ ί τ ο υ , Βίος καί Έργα (Εκδοσις Βιβλιοθήκης Μαρασλή), τόμ. Α',

έν Αθήναις 1907, σελ. 194 ­195.

— 289 —

εκ του πλησίον. Αισθάνομαι, ότι εντός ολίγου θα θέση την ξηραν χεΐρά του επί του τραχήλου μου και θα με κράτηση. . . θέλω να σ' εχω τότε πλησίον μου. Είναι αΰτη ή μόνη αμοιβή, ην ζητώ παρά των τέκνων μου. Μόλις άναλάβης και πεισθής σύ ό ίδιος, ότι δύνασαι να ελθης, μή μας στέρησης της επισκέψεως σου. 'Εδώ το κλίμα είναι πολύ γλυκύτερον και το θάλπος της πατρικής αγκάλης είναι φάρμακον παντοδύναμον» *.

'Απέραντος θλίψις κυριεύει τήν πατρικήν καρδίαν ένεκα τής απου­

σίας τοϋ υίοϋ του. Ή δύσις τής ζωής τον ευρίσκει μακρυά του. Πολύ γρή­

γορα όμως ή μοίρα τους ενώνει, άφοϋ ολίγον μετά τον θάνατον τοϋ πατέρα του αποθνήσκει και ό Αιμίλιος. Εϊχεν όμως προηγηθή του θανάτου τοϋ ποιητοΰ ό χαμός τριών θυγατέρων του. Ό κάθε θάνατος και νέος πόνος δια τον πατέρα. Και κάθε πόνος άπετέλει και πηγήν δια νέους στίχους, πού σιγά ­ σιγά ραγίζουν τήν καρδιά τοϋ πατέρα, όπως ό ϊδιος ομολογεί.

Πρώτον πλήγμα ό θάνατος τής Μαρίας. Ό ποιητής τής άφιέρωσεν το ποίημα : «Ψυχοσάββατον».

Όπως αναφέρει εις αυτό, τήν σκέπτεται συνεχώς τήν Μαρίαν. Τήν βλέπει εμπρός του τήν ήμέραν, τήν οραματίζεται τήν νύκτα. Επιθυμεί όμως να ελθη και εις άμεσωτέραν έπικοινωνίαν μετ' αυτής. Να σταθή κάτω άπό τό κυπαρίσσι πού τήν σκιάζει, να καθήση πλησίον τοϋ τάφου πού τήν περικλείει. Κατ' αυτόν τον τρόπον θα δυνηθή να τήν ϊδη, να τής μιλήση, ώς λέγει ό ίδιος εις τήν αρχήν τοϋ ποιήματος:

Εις τον βαρνν τον Ιακιο σου, μαύρο μου κυπαρίσι, απόψε τα μεσάνυχτα θε νάλθη να καθήση ένας πατέρας πδχασεν όμορφη θυγατέρα. Τήνε γυρεύει εδώ κ' εκεί, τη νύχτα, τήν ημέρα, και δεν τή βρίσκει ό δύστυχος. "Οσους ρωτά τοϋ λένε πώς ôèv τήν είδαν να διαβή και τον θωρούν και κλαίνε.

Και πράγματι, ακολουθών τήν δοξασίαν ότι τή νύκτα εξέρχονται οί νεκροί,

'Επήγε κ" εκαρτέρεσε πίσ από τ άγιο Βήμα. "Ηλθανε τα μεσάνυχτα. . . 'Εσείστηκε το μνήμα. Βγαίν ή Μαρία ολόλευκη, κ* εκεί πού τον εφίλει ανάμεσα στα χείλη :

1. Α. Β α λ α ω ρ ί τ ο υ , Βίος καί Έργα, τόμ. Α', ένθ' άν., σελ. 255 ­ 256.

— 290 —

—Πατέρα μου, του λέει, γλυκέ, για ιδες πώς είμαι κρύα! *Αν εϊν' αλήθεια π αγαπάς τη μαύρη τη Μαρία, ελα μ' εμε στον τάφο μου, σκιάζομαι το σκοτάδι μονάχη μου στον "Αδη.

Το σάβανο μου είναι πλατύ. Για Ιδές το. . . μας σκεπάζει. . . "Ελα να πάμε. . . κύτταξε, σχεδόν γλυκοχαράζει. . . Τρέμω. . . κρυώνω. . . πάρε με. . . Είμαι μικρή ή καημένη να μειν ώρφανεμένη.

Για Ιδες κρεββάτι όμορφο! Έπήρ' άπ τα μαλλιά μου τα ρόδα πού μου βάλανε άπ' την τριανταφυλλιά μου. Τα μάδησα, τα σκόρπισα επάνω στο σεντόνι, πού ειν' άσπρο σαν το χιόνι.

Πατέρα μου, τι καρτερείς; τι στέκεσαι στην άκρη ;. . . Πατέρα μου, δεν μ' αγαπάς!. . Σφόγγισ' αυτό το δάκρυ. . . "Αλλοι θα κλάψουνε για μας. . . κ' εμείς θα τους ακούμε. . . "Ελα να κοιμηθούμε.

—Κ' ή μάνα σου, Μαρία μου, κ' ή μάνα σου ή καημένη! Χωρίς εμέ, χωρίς εσε ή δύστυχη πού μένει;. . . Μην κλαις, παιδί μου, . . . γλήγορα φεύγει πετά ή ζωή μου. . . Σύρε με την ευχή μου.

— 291 —

' J *"*' Μαρία μου, ίνα φιλί, '■"■'·' 'ένα φιλάκι ακόμα...

'■' Μοσχοβολάει, ψυχούλα μου, τ' αθώο σου το στόμα. Καρτέρεσε, Μαρία μου, αφες με να χορτάσω, σέ λίγο ϋα σε χάσω.

Κ' εκεί όπου την έσφιγγε, κ έκει πού την έφίλει την έχασ' απ' τον κόρφο του, τδφυγε από τα χείλη. Λαλεί τ ορνίθι της αυγής και θαμποφέγγ' ή μέρα. Κλάψτε τη νια την όμορφη, κλάψτε και τον πάτερα/ 1

Έχάθη ή αγαπημένη μορφή της Μαρίας του και ô ποιητής απομένει να θρηνή μόνος. Τον θρήνοντου αυτόν τον ήγάπησε πολύ, ώστε έφρόντισε να τον άποστείλη και εις τον Θωμαζαΐον, με τήν θερμή ν παράκλησιν να τον μετάφραση ό τελευταίος ίταλιστί : « . . . "Αν μου έπετρέπετο — του γράφει — να σας ζητήσω μίαν χάριν, θα σας παρεκάλουν να μεταφράσετε έμμέτρως το "Ψυχοσάββατόν" μου. Θα έπεθύμουν ή Μαρία μου, ήτις τόσον με έκαμε να κλαύσω, δια της χειρός σας και ουχί δι' άλλης χειρός να θρη­

νηθή και εις ιταλική ν γλώσσαν. Κύριε Θωμαζαΐε, κάμετε μου αυτήν τήν χάριν. Σας το ζητώ εν ονόματι εκείνης, ήτις υπήρξε κόρη της Έλοϊζίας και ήτις αναμφιβόλως θα εύχαριστηθή άκούουσα έξ ουρανού το δνομά της έπαναλαμβανόμενον δια της αγάπης και εκείνου, ό όποιος μικράν ­μικράν τήν ήσπάσθη μίαν ήμέραν επί του μετώπου»2.

Άργόυερον ή γέννησις δευτέρας κόρης ήλθε να τους παρηγόρηση. Το αναγγέλλει με ιδιαιτέραν χαράν εις τον φίλον Θωμαζαΐον3. "Ομως και ή κόρη του αυτή, πού είχε γεννηθή μετά τον θάνατον της πρώτης και ήκουεν, όπως κ' εκείνη, εις το όνομα Μαρία, έπέπρωτο να άποθάνη ολίγους μήνας κατόπιν, τω 1866.

Αυτό το δεύτερον δεν ήτο καί το τελεύταΐον κτύπημα. «'Αλλά το τέλος τοΰ 1875 στάθηκε μαϋρο κι άραχλο για το Βαλαωρίτη. "Εχασε τήν αγαπημένη του κόρη, τή Ναθαλία, πού βρισκόταν στή Βενετία μαζί με τή μητέρα της. Σπάραξε άπό τον πόνο ή καρδιά του ποιητή, και στους στίχους πού έγραψε για το θάνατο τής κόρης του, έχυσε όλο το πικρό του παράπονο» 4. Ή

1. Α. Β α λ α ω ρ ί τ ο υ , Βίος καί "Εργα, τόμ. Β', ενθ' άν., σελ. 80­85. 2. Γ. Θ. Ζώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, Τόμ. Γ', 'Αθήναι 1966, σελ. 151 ­ 152. 3. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Επτανησιακά Μελετήματα, ενθ' άν., σελ. 153. 4. Κ λ. Π α ρ ά σ χ ο υ, 'Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (Βασική Βιβλιοθήκη άρ. 16),

'Αθήναι 1959, σελ. λη\

­ 292 —

απουσία τής συζύγου του αυξάνει τον πόνον τοΟ ποιητού, τον όποιον αισθάνεται δτι γιγαντώνει. Τήν θλίψιν του εις δλην της τήν εκτασιν τήν βλέπομεν εις το ποίημα πού τής αφιερώνει: «Έπί τφ θανάτψ τής θυγα­

τρός μου Ναθαλίας».

Τώρα, πάνθίζ' ή κνκλαμιά και κάθε σπόρο, πδχει κρυφό κρεββάτι μες στη γη, ξυπνά το πρωτοβρόχι, που πριν αρχίσουν οι χιονιές, ή πάχνη, τ άγριοκαίρι, ξεγελασμένα τα κλαριά με τη στερνή γλνκάδα, πόλόγνρά τον φεύγοντας σκορπά το καλοκαίρι, στολίζονται με μυρωδιές, μ' ανθούς, με πρασινάδα, τώρα, παιδί μου, έζήλεψες το στείρο το σκοτάδι,, τον τάφον τα στολίσματα, τήν ερημιά, τον "Αδη Ι

Μοσχοβολά ή άλισφακιά, μικρή μου Ναθαλούλα, τα ρίκη, οι δάφνες, οι μνρτιες ποτίζονται δροσούλα, και τον αγέρα πλημμυρούν με τήν αναπνοή τονς. Στον ήλιο τον φθονόπωρον, σα ζωντανά λουλούδια, οι καλογιάννοι χαίρονται. Με τή γλνκειά φωνή τονς στο βάτο π' άκονρμαίνεται λαλούν τα στεφανούδια στα βάσανα της ξενιτειάς. . . Και σν στο γέροντα σον στέλνεις, παιδί μον, ανέλπιστα τα νεκρολίβανά σον;

Στον πολντάραχο γιαλό τού κόσμον μιαν ήμερα διαβάτης άννπόμονος περνά σαν τον αγέρα. Το πάτημα του εφάνηκε στον άμμο μιαν αυγή' άγριο το κύμα πέρασε τήν νύκτα και το σβεϊ. . . 1.

Το ποίημα τούτο είναι συντομώτερον από το «Ψυχοσάββατον». Πό­

σον δμως έχει κερδίσει ό ποιητής! Είς τους ολίγους στίχους κατορθώνει, όσον είς ολίγα ανάλογα ποιήματα, να έκφραση τήν θλίψιν πού τον κατέχει. Παρατηρεί ό Παράσχος: «Ψηλότερα, μέσα σε όλα τούτα τα ποιήματα, μέ τον τόνο του, με τή στιχοποιΐα του, στέκεται το ελε­

γείο για το θάνατο της κόρης τού ποιητή Ναθαλίας, νομίζω μάλιστα καί το νομίζουν και άλλοι δτι είναι το ωραιότερο λυρικό ποίημα τοΟ Βαλαωρίτη» *.

1. Α. Β α λ α ω ρ ί τ ο υ , Βίος καί Έργα, τόμ. Β', ενθ* αν., σελ. 220­221. 2. Κλ Π α ρ ά σ χ ο υ , 'Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ενθ' αν., σελ. νβ'.

— 293 —

* * *

'Εκείνος όμως άπο τους Έλληνας ποιητάς πού περισσότερον έδοκι­

μάσθη άπο τα πλήγματα του Χάρου εις τα αγαπημένα του παιδιά, είναι αναμ­

φιβόλως ό Γεώργιος Ζαλοκώστας, ό 'Ηπειρώτης αγωνιστής και ποιητής. Ένα ανελέητο κυνηγητό της μοίρας εδέχθη ό πατέρας Ζαλοκώστας.

Μία περίεργη σύμπτωσις — μερικοί το αποδίδουν εις κληρονομική ν άσθέ­

νειαν — και τα παιδιά του άπέθνησκον όταν έφθαναν εις τήν αυτήν περίπου ήλικίαν, «τρυφερά αγγελούδια» ακόμη. Άπο τήν σύντομον ζωήν του — απέθανε 53 ετών — δεν έλειψαν αί περιπέτειαι, αί οίκονομικαί δυσχέρειαι και περισσότερον τα κτυπήματα του Χάρου. Παρήγορος άγγελος εις τήν ζωήν του ύπήρξεν ή σύζυγος του Αικατερίνη, επίσης άπό τήν Ήπειρον. «Σκληρά όμως Μοίρα έπληττε τους καρπούς της ενώσεως αυτής. Επτά τέκνα, το ενα μετά το άλλο, έσαβάνωσε ή δυστυχισμένη μητέρα και έψαλε με πονεμένος στίχους ό άτυχης πατέρας. Επτά τάφοι ήσαν αρκετοί δια να συντρίψουν ψυχικώς τον πολεμιστήν πού ουδέποτε έδειλίασε κατά τον τραχύν πόλεμον της απελευθερώσεως, και ό όποιος μόνην παρηγορίαν εΰρισκεν εις τήν ποίησιν» *.

Το πρώτον τέκνον πού του άπέθανεν είναι ή ηλικίας ενός έτους Βικτω­

ρία. Της αφιερώνει τό ποίημα «Εις τήν θανοϋσαν θυγατέρα μου», πού εγρα­

ψεν εις Ναύπλιον τω 1842, εις γλώσσαν καθαρεύουσαν: ΎΩ άγγελε των ουρανών, λατρεία της ψνχής μου, ω αγαθόν κοράσιον, που είναι η ελπίς μου

και η παρηγοριά μου; Με τρόμον των ονείρων μου γνωρίζω την άπάτην, εις τον θλιμμένον οίκον μου σ' αναζητώ εις μάτην

ποϋ είσαι, Βικτωρία μου; 2

Τον θρήνον δια τον θάνατον τοϋ πρώτου παιδιού μετριάζει κάπως ή χαρά δια τήν γέννησιν τοϋ δευτέρου. Είναι ό Νικόλαος, πού όμως ήτο πεπρω­

μένον τα πρώτα του παιχνιδίσματα πολύ ενωρίς να τα διαδεχθή ή τραγφδία. Είναι μόλις 10 μηνών, όταν φεύγη δια να συνάντηση τήν μικράν Βικτωρίαν. Και δεν θα περάση πολύς καιρός, δια να φύγη και τρίτο παιδί εις τό «αγύ­

ριστο ταξίδι», ό Σπύρος, πού άπέθανεν δύο χρόνια αργότερα, τω 1845.

1. Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , Έργα, Πρόλογος και σημειώματα Κ. Καιροφύλα, συνερ­

γασία Γ. Ε. Ζαλοκώστα (Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων), 'Αθήναι ά.χ., σελ. 15­ 16.

2. Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , "Εργα, ëW άν., σελ. 63. 19

— 294 —

Ό ποιητής γράφει την «Χαροκαμμένη». Το ποίημα αυτό απευθύνει προς τήν σύζυγόν του. Περιγράφει τον πόνον της, άδελφωμένον με τον ίδικόν του. Με το τρίτο παιδί εΐχον και οί δύο λησμονήσει τον πόνον δια τον θάνατον των δύο πρώτων και είχον ελπίσει ότι ή δοκιμασία των θα ήτο αρκετή 'έως εδώ· ότι θα ήδύναντο τώρα πλέον να ειπούν το «φθάνει»:

Ήσαν όνειρο βλέπω στο νοϋ μου τες αχτίδες της πρώτης χαράς σον, όταν είχες στη δόλια αγκαλιά σον την αφράτη μορφή τον παιδιον μον.

"Αχ! οπόταν γελούσε με χάρι, λησμονούσες το πρώτο κακό μας, τα μαρτύρια πον άφήκε στονς δνό μας, το διπλό τών αγγέλων ζενγάρι.

Το ποτήρι της μοίρας γιομάτο δοκιμάσαμε κ' είπαμε «φθάνει»' φοβερή τών ελπίδων μας πλάνη! ΎΗτον και άλλο φαρμάκι στον πάτο 1.

Άλλα και πάλι δεν ημπόρεσαν να πουν το «φθάνει». "Οπως λέγει νεώ­

τερος κριτικός του: «Συντρίβεται ή καρδιά του ποιητή, άπό τα αβάσταχτα πλήγματα. "Ονειρα πού δεν άνθισαν. Χαρές φευγαλέες. Πνοές πού δεν βαστούν. Παντού ή σκιά του θανάτου. Πνιγηρή, στην ατμόσφαιρα του σπιτιού, στην ψυχή της δύστυχης μάνας, στην καρδιά του ποιητή. Και όταν οί φωνές, οί χαρούμενες, του τέταρτου παιδιού, τοϋ μικρού Χρήστου αντηχούν, ό ποιητής πιστεύει πώς ξεκένωσε πια το ποτήρι της πίκρας. 'Αλλ' όμως :

Το ποτήρι της μοίρας γιομάτο δοκιμάσαμε κ είπαμε «φθάνει»' φοβερή τών ελπίδων μας πλάνη! τΗτον και άλλο φαρμάκι στον πάτο.

Ήταν κι άλλο ακόμα φαρμάκι. Κι όξω λυσσομανούσε ό βοριάς. Και το χιόνι πυκνό. Το κρύο παγερό. Οί θεοί τοΰ δάσους κλαίνε. Οί θεοί τών βουνών βογγοΰν. Και τα σκοτάδια πηχτά. Ή νύκτα τυλίγεται στο μυ­

στήριο της. Μάταια μια ελπίδα, μάταια μια ασημένια αχτίνα να φωτίσει. Και τα σκοτάδια όλο πυκνώνουν. Ό πατέρας μιλάει με τήν άγρια, τή φο­

1. Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , Έργα, £νθ' αν., σελ. 56.

— 295 —

βερή νύκτα και μαντεύει τα μυστικά της. Ξεσχίζει τήν ψυχή του και αγω­

νία μέ τήν ταλαίπωρη κείνη μάνα πού θρηνεί το μονάκριβο της παιδί :

Κ' èva μόνο της ëμειvεv, èva, και στον τάφο κοντά ήταν κ εκείνο.

Κι όξω ό βοριάς ουρλιάζει, και τα νεκρώνει όλα, και στεγνώνει ακόμα και τα δάκρυα πού κυλούν άπό τα μάτια του πονεμένου πατέρα, του τρα­

γικού ποιητή» 1. Είς τον θάνατον του Χρήστου ό ποιητής γράφει το γνωστότατον « Ό

βοριάς πού τ' αρνάκια παγώνει» :

ΤΗτον νύχτα' είς τήν στέγη εβογγοϋσε ό βοριάς, και ψιλό έπεφτε χιόνι. Τ'ι μεγάλο κακό να εμηνοϋσε ό βοριάς που τ αρνάκια παγώνει;

Στον σπιτιού μας τή στέγη εβογγοϋσε ό βοριάς και ψιλό έπεφτε το χιόνι. "Αχ, μεγάλο κακό μας μηνούσε ό βοριάς που τ' αρνάκια παγώνει.

Ή μητέρα ποτέ δακρυσμένο τον γιατρού να μή νοιώση το μάτι, όταν εχη βαρεία ξαπλωμένο το παιδί της σε πόνου κρεββάτι! 2

Και ή τραγωδία συνεχίζεται. Είς άπόστασιν ολίγων ετών ακολουθεί ό θάνατος τοϋ δευτέρου Σπύρου, ηλικίας δύο ετών, του Ευαγγέλου, τεσσά­

ρων ετών, τοΰ 'Ιωάννου, δέκα τεσσάρων μόνον μηνών. Ό κάθε θάνατος και μία νέα εμπνευσις δια τον ποιητή ν. Γράφει άλληλοδιαδόχως: «Εις τήν αποδημούσαν ψυχήν του», «Είς τό φεγγάρι», «Ή μητρική στοργή», «Το συναπάντημα», «Τό δένδρο ν μου», «Επίγραμμα έπί τοΰ τάφου δύο τέκνων μου».

Τό τελευταΐον είναι σύντομον ποίημα εκ δώδεκα στίχων. Ό ποιη­

τής βλέπει είς τον τάφον τών τέκνων του να θάπτωνται και αί ελπίδες τών γονέων:

1. Β. Κ ρ α ψ ί τ η , Ό τραγικός τραγουδιστής, Ελληνική Δημιουργία 13 (1954), 270­271.

2. Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , "Εργα, ενθ' αν., σελ. 48­50.

— 296 —

'Αλλ3 εις το μνήμα το μοιραϊον θάπτονται οι πόθοι των γονέων κ' al μειδιώσαι πριν ελπίδες 1.

Γράφει επίσης το ποίημα «Ή πέρδικα». Είς αυτό, όπως βεβαιώνει ο Σπ. Λάμπρος, επειδή διάφοροι φίλοι του παρετήρησαν ότι δεν ήτο ορθόν να ψάλλη αιωνίως τον θάνατον τέκνων του, δια τοΰτο εδωσεν εις την σύνθεσίν του αυτήν μορφήν γενικωτέραν, είς τήν οποίαν εν τούτοις «έξέ­

χεε το άλγος της πατρικής του καρδίας»2. Το γεράκι του ποιήματος δια τον Ζαλοκώσταν είναι αυτός ό Χάρος,

ό όποιος του παίρνει το ενα μετά το άλλο τα παιδιά του:

Οι μάνες των παιδιώνε μας γεράκι δεν φοβούνται το μνριοχαϊδεμένο του στα νύχια του να πάρη. . . 'Από άλλα βάσανα σκληρά στον κόσμον τυραννοϋνται — έχουν αρρώστιες φοβέρες και Χάρο μακελλάρη 3.

Με «αλλεπάλληλα άνθη» ποιητικά θα στολίση ό Ζαλοκώστας τον τάφον του υίοϋ του Ευαγγέλου, τον όποιον ουδέποτε έλησμόνει, όπως παρατηρεί ό Σπ. Λάμπρος 4. Του αφιερώνει το ποίημα του «Εις τήν απο­

δημούσαν ψυχήν του», είς τήν ψυχήν του αγαπημένου του παιδιού, δια τήν οποίαν ό πατέρας παρακαλεί τους αγγέλους να αφήσουν δι' ολίγον να πετάξη και πάλιν είς τον κόσμον αυτόν:

Κρατήστε, άγγελοι, τα φτερά, και αύτη να σταματήση στες ομορφιές των λουλουδιών, και στα παιγνίδια τών παιδιών τα μάτια να γυρίση.

"Οχι! παιχνίδια να μην ΐδή εδώ στον κόσμο κάτου, μήτε λουλούδια δροσερά! Ν' άκούση μόνο θλιβερά τραγούδια τοϋ θανάτου 5.

Είς τον Ιδιον Εύάγγελον θα αφιέρωση ενα άπό τα ωραιότερα του ποιή­

ματα, το περίφημον «Είς το φεγγάρι», πού μελοποιημένον συνεκίνησε

1. Γ. Ζαλοκώστα, Έργα, ενθ' άν., σελ. 60. 2. Γ. Ζαλοκώστα, Έργα, ενθ' άν., σελ. 57. 3. Γ. Ζαλοκώστα. Έργα, ενθ' αν., σελ. 57. 4. Σ π. Λάμπρου , Γεώργιος Ζαλοκώστας, Άθήνησι 1868, σελ. 35 έπ. 5. Γ. Ζ α λ ο κ ώ σ τ α , Έργα, ενθ' άν., σελ. 54.

— 297 —

πολλάς γενεάς και είς το όποιον ό ποιητής, άποκαμωμένος πλέον άπό τάς δοκιμασίας, σκέπτεται δτι μοναδική παρηγοριά θα είναι, δταν και αυτός, σκεπασμένος άπό τήν πλάκαν τοϋ τάφου, θα δυνηθή να πετάξη μέ τήν ψυ­

χήν του, εκεί πού ευρίσκονται αί ψυχαί των αγαπημένων παιδιών του:

Χαρά της πρώτης μου ζωής, φεγγάρι αγαπημένο, σύ δεν πονεϊς, εγώ πονώ' γιατί ψηλά στον ουρανό κρεμιέσαι λυπημένο;

'Εσύ που χρύσωνες τη γη και εμάγευες το κϋμα, γιατί μοϋ ρίχνεις φώς πικρό, σα να φωτάς ενα νεκρό πού κοίτεται στο μνήμα;

Φεγγάρι! στο βασίλειο σου μη κατοικούν άγγελοι και ο άγγελος μου κατοικεί; Μη, φίλημα πικρό άπό κει, τήν λάμψι σου μοϋ στέλλει;

Το φώς σου, αν είναι φίλημα, μυστήριο χυμένο άπό τοϋ γυιοϋ μου τήν "ψυχή, ώχ, άκουσε μου μιαν ευχή, φεγγάρι αγαπημένο!

"Ωχ, λάβε αυτόν τον στεναγμό και πέ του «δεν φοβάται άλλην ό νους μου συμφορά — κάθε μου πόθος και χαρά στο χώμα του κοιμάται».

Αυτά, φεγγάρι, σου ζητώ καϊ πέ του, αν σ ερώτηση, πότε θα παύσουν οι καημοί, δταν μιαν αχτίδα σου χλωμή τήν πλάκα μου φώτιση 1.

Άλλα εκτός άπό τα ποιήματα αυτά πού έχει αφιερώσει ειδικώς, οσάκις θα γράψη ποίημα θρηνητικόν, θα λάβη άφορμήν δια να ένθυμηθη και τους ιδικούς του θανάτους, όπως είς τα ποιήματα: «Κανδιανώ Ρώμα», «'Ωδή επιθανάτιος», «Δάκρυα», «Βότσαρης».

1. Γ. Ζάλο κώστ α, "Εργα, ενθ' άν., σελ. 55.

­ 298 —

Οί διάφοροι ποιηταί εις διαφόρους τόνους έθρήνησαν τον θάνατον τών παιδιών των. "Ομως κανένας θρήνος δεν ημπόρεσε ποτέ να θεραπεύση την τραγικήν μοΐραν. Και μόνη παρηγορία παραμένει ή έλπίς της συναν­

τήσεως εις τον άλλον κόσμον, όπως θα όμολογήση ό τόσον σκληρά δοκι­

μασθείς από τους αλλεπάλληλους θανάτους τών παιδιών του Ζαλοκώστας, έξομολογούμενος είς το φεγγάρι ότι οί καημοί του θα παύσουν μόνον:

όταν μιαν άκτίδα σον χλωμή την πλάκα μου φωτίατ].

MARIO MONTUORI Διευθυντοϋ

τοΟ έν 'Αθήναις Ίταλικοϋ Ινστιτούτου

Η ΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ* ΚΑΤΑ ΤΟΝ FRANCO LOMBARDI

Ό Franco Lombardi θεωρείται σήμερον έν 'Ιταλία έκ τών διαπρεπέ­

στερων φιλοσόφων. 'Από πολλών ετών πανεπιστημιακός διδάσκαλος τής Φιλοσοφίας και δη και του κλάδου της 'Ηθικής, έθεσε τάς βάσεις νέων φιλοσοφικών κατευθύνσεων και έδίδαξε πολλάς γενεάς νεαρών σπουδαστών.

Έκ τών κυριωτέρων προβλημάτων, τα όποια άπησχόλησαν τον Lom­

bardi — βαθύν μελετητήν και γνώστην της ελληνικής φιλοσοφίας — είναι το θέμα τής «Γεννήσεως του συγχρόνου κόσμου», το όποιον απετέλεσε το άντικείμενον ειδικής μελέτης. Αΰτη εκδοθείσα ίταλιστί εις πρώτην εκδοσιν το 1953 καί μεταφρασθεΐσα ευθύς αμέσως εις τήν γαλλική ν (Nais­

sance du monde moderne, Paris, Flammarion 1958) και εις τήν γερμανικήν (Die Geburt der modernen Welt, Koln, Kiegenheuer und Witsch 1961), δύ­

ναται ασφαλώς να θεωρηθή ώς τό πλέον άντιπροσωπευτικόν έργον του. Είναι δέ γεγονός, ότι είς τήν έκτεταμένην παραγωγήν του Lombardi, τήν οποίαν αντιπροσωπεύουν μέχρι σήμερον υπέρ τους τριάκοντα τόμοι, ή «Γέννησις τοΰ συγχρόνου Κόσμου» κατέχει τήν κεντρικήν και δεσπό­

ζουσαν θέσιν, προς τήν οποίαν συγκλίνουν, ώς είς πηγήν εμπνεύσεως καί αφετηρίας, αί πολυάριθμοι έπί μέρους έρευναι είς τα πεδία τής λο­

γικής τής ηθικής, τής ιστορίας καί τής αισθητικής, τής παιδαγωγικής καί τής κοινωνιολογίας, τάς οποίας ό Lombardi κατώρθωσε να πραγματο­

ποίηση, μελετών μέ άκαταπόνητον δραστηριότητα καί έμβαθύνων τα ποι­

κίλα θέματα τής νεωτέρας φιλοσοφίας. Κεντρική καί δεσπόζουσα είναι πράγματι ή προβληματική τής «Γεν­

νήσεως τοΟ συγχρόνου Κόσμου» είς τήν σκέψιν του F. Lombardi, προβλη­

ματική είς τήν οποίαν έχει παραμείνει σταθερώς προσδεδεμένος ώς φιλό­

σοφος καί ώς άνθρωπος. Λέγοντες δε «φιλόσοφος» καί «άνθρωπος», προ­

* F r a n c o L o m b a r d i , Nascita del mondo moderno, Sansoni, Firenze ­ Roma 1967, pp. 294.

— 300 —

κειμένου ειδικώς περί του Lombardi, δεν έπιθυμοϋμεν να διακρίνωμεν τήν μίαν ιδιότητα της άλλης­ διότι, ακριβώς εις εκείνον, αύται ταυτίζονται πλήρως, δεδομένου δτι κατ' αυτόν, ώς και δια τον Francesco de Sanctis, ή φιλοσοφία ουδέν άλλο είναι ή ή ζωή άντανακλωμένη εις τήν σκέψιν. Φιλοσοφείν και ζην αποτελούν οΰτω ένιαΐον σύνολον δια τον Lombardi* μέ άλλας λέξεις, ή ζωή δια της απειρίας και τοϋ απροβλέπτου τών ανθρω­

πίνων εμπειριών αποτελεί αυτήν ταύτην τήν φύσιν και το άντικείμενον τοϋ φιλοσοφείν.

Είναι γεγονός, δτι μετά τους Άνθρωπιστάς της Ιταλικής 'Αναγεννή­

σεως, ουδείς φιλόσοφος έχει αίσθανθή ώς ό Franco Lombardi τήν άγωνίαν του primum vivere, άγωνίαν, ή οποία αποκαλύπτεται δια της ανικανο­

ποίητου περιεργίας άνθρωπου δεκτικού προς πάσας τάς ανθρωπίνους εμπει­

ρίας. Και ουδείς άλλος φιλόσοφος όσον αυτός έχει καταδικάσει, απορρίψει και συχνάκις είρωνευθή τήν φιλοσοφίαν έκείνην, ήτις, αποξενωμένη άπό τήν ζωήν και τήν πολύπλοκον και άλυτον πλοκήν τών ανθρωπίνων σχέσεων, αναπτύσσεται εις τον κλειστόν περίβολον τοϋ «εργαστηρίου», ώς άπο­

κλειστικόν πόνημα τοϋ νοΰ. Δια τοΰτο ό «λόγος» τοϋ Lombardi ουδέποτε χάνει τήν έπαφήν μέ τήν

πραγματικότητα ή — όπως ό 'ίδιος αρέσκεται να έπαναλαμβάνη — μέ «τον πραγματικόν κόσμον τών ανθρώπων», αλλ' αντιθέτως τήν έπαφήν ταύτην αναφέρει, και θα έλέγομεν αναλύει, εις ενα «λόγον» ήθικο ­ κοινωνιολο­

γικόν, δηλ. εις ενα «λόγον» περί τοϋ άνθρωπου. 'Ακριβώς δε «λόγος» περί τοϋ άνθρωπου είναι και ό αναφερόμενος εις τήν «Γέννησιν τοϋ συγχρόνου Κόσμου» και άκριβέστερον περί τοϋ πώς ό άνθρωπος έχει καταστή «σύγ­

χρονος» και αν αυτός ό συγχρονισμός τοϋ τρόπου τοϋ είναι και τοϋ σκέ­

πτεσθαι αύτοΰ, δύναται να θεωρηθή αληθώς σύγχρονος εν σχέσει προς τον σύγχρονον κόσμον. Μέ άλλας λέξεις, αν αυτό πού είμεθα, τό είμεθα, ώς ελεγεν ό Γκαίτε, εξ αιτίας της ιστορίας, αν δηλ. ή κληρονομιά της σκέψεως, ή μεταβιβασθεΐσα εις ημάς εκ τοϋ παρελθόντος, λόγω της όποιας σκεπτό­

μεθα κατά ένα ή άλλον τρόπον, δύναται να χρησιμεύση ακόμη ϊνα έννοή­

σωμεν και προσδιορίσωμεν έννοιολογικώς τήν πραγματικότητα τοϋ ίδι­

κοΰ μας κόσμου τών ανθρώπων. Αυτή είναι, έν συνθέσει, ή προβληματική της «Γεννήσεως τοϋ συγ­

χρόνου Κόσμου». Προβληματική, ήτις οδηγεί τήν ερευναν άφ' ενός προς τον κόσμον τών επεξηγηματικών διανοημάτων περί της πραγματικότητος, τών κληρονομηθέντων εκ τοϋ παρελθόντος, και άφ' ετέρου προς τήν πρα­

γματικότητα τοϋ κόσμου εντός της απειρίας τών ιδίων αύτοϋ όψεων, ηθικών, κοινωνικών και πολιτικών, τών χαράκτη ριζουσών τό ίδικόν μας παρόν.

"Ηδη, μία απόπειρα έξισώσεως τοϋ κόσμου τών διανοημάτων προ; τον κόσμον της ανθρωπινής πραγματικότητος αποκαλύπτει έναν άμείωτον

— 301 —

άναχρονισμόν τοΰ πρώτου άναφορικώς προς το δεύτερον, μίαν άθερά­

πευτον ανικανότητα των παλαιών εννοιολογικών σχημάτων όπως περιλαμ­

βάνουν και αντανακλούν τήν κινητικότητα του παρόντος ή, έν ολίγοις, μίαν όξεϊαν άσυμφωνίαν μεταξύ αύτοϋ πού είμεθα και αύτοϋ πού σκεπτό­

μεθα ή, σκεπτόμενοι, πιστεύομεν ότι είμεθα. Έξ αύτοϋ ανακύπτει ή κρίσις, εντός της οποίας ό σύγχρονος άνθρω­

πος παλαίει* ήτις είναι κρίσις τών άξιων όχι όλιγώτερον ή της κοινωνίας, ή, καλλίτερον, κρίσις του ίδικοϋ μας τρόπου του σκέπτεσθαι όχι όλιγώ­

τερον ή του ίδικοϋ μας τρόπου τοΰ είναι. "Ητις είναι, μέ άλλας λέξεις, πάντοτε και μόνον κρίσις του συγχρόνου άνθρωπου, δια τον όποιον τό πραγματικόν πρόβλημα, άπαξ και διεγνώσθη ή κρίσις, παραμένει ακόμη και πάντοτε τό πρόβλημα του άνθρωπου, ô όποιος, αν και αισθάνεται ότι έχει απαλλαγή άπό τον παλαιόν και καθησυχασμένον ύπερκόσμον τών διανοη­

μάτων, οφείλει έν τούτοις να ζήση και να συνέχιση να ζή εντός τοΰ γηΐνου κόσμου τών ανθρώπων. Και να ζήση όχι ώς παρατηρητής απομακρυσμένος, άλλ' ώς πρωταγωνιστής συνειδητός και υπεύθυνος, αντιλαμβανόμενος τήν γνώσιν της κρίσεως ώς ηθικόν καθήκον προς μίαν άναδομήν της ανθρω­

πινής πόλεως, εις ην θα έπραγματοποιεΐτο έξ ολοκλήρου ή απολεσθείσα έξίσωσις μεταξύ τών τρόπων τοΰ ζην καί τών τρόπων τοΰ σκέπτεσθαι.

Τώρα, πώς είναι δυνατόν μία φιλοσοφία να έπεξηγή τήν ποικίλην καί μεταβαλλομένην πραγματικότητα τοΰ παρόντος, ή όποια να έπεξηγή δηλαδή τάς κοινωνικάς καί πολιτικάς κινήσεις τής ιδικής μας εποχής ώς καί τάς τεχνικό ­ επιστημονικός προόδους ενώπιον τών οποίων ίστά­

μεθα έντρομοι, μία φιλοσοφία δηλαδή ήτις δέν θα αισθάνεται ξένη άπό τήν κοινωνιολογίαν καί τάς έπιστήμας, άλλα αντιθέτως θα έγίνετο ή ιδία επιστήμη καί κοινωνιολογία; Καί πώς είναι ακόμη δυνατόν ή επιστήμη καί ή κοινωνιολογία να επιτρέψουν εις τήν φιλοσοφίαν να τάς κατανόηση καί να τάς προσδιορίση; ή, μέ ποίαν εννοιαν θα ήδύνατο να λεχθή σύγ­

χρονος μία φιλοσοφία, ή οποία θα έζήτει να έπεξηγή τήν πραγματικότητα τοΰ συγχρόνου κόσμου;

Αυτή είναι, έν τελευταία αναλύσει, ή πλοκή τών προβλημάτων, τα οποία άντεμετώπισεν ό Lombardi, εις τήν «Γέννησιν τοΰ συγχρόνου Κό­

σμου». Καί είναι εις πάντας φανερόν, ήδη άπό αυτόν τον τρόπον μέ τον όποιον θέτει τά προβλήματα, ότι ό λόγος αποφεύγει πασαν άφηρημένην εννοιαν δια να διευρυνθή κατόπιν, άπό τήν μοναδικότητα τοΰ ίδικοϋ του είναι, προς τήν τοποθέτησίν του εντός τής συγχρόνου κοινωνίας καί σιγά σιγά μέχρις δτου συλλαβή τό νόημα τής θέσεως τοΰ άνθρωπου εντός τοΰ Σύμπαντος. Έξ αυτής τής έρεύνης, ωσάν μία αρμονική σύνθεσις, μία φιλοσοφική άναδομή, ήτις ανακύπτει άπό τήν ιδίαν τήν παρεισδύουσαν ερευναν, άνά τάς οδούς καί πλατείας τής ανθρωπινής πόλεως, λόγω τής

— 302 —

οποίας ή φιλοσοφική αΰτη άναδομή, απέχουσα παντός συστηματικού κλεισίματος, φέρεται προς εν εύμετάβλητον φιλοσοφείν κατανοηθέν ακριβώς ώς ανθρώπινος λόγος, ώς διάλογος πάντοτε δεκτικός και άδιακόπως νέος και απαιτητικός. 'Αλλά, ας προσέξωμεν : ό ανθρώπινος λόγος ημπορεί να εχη νόημα, μόνον εάν όδηγηθή εις την γνώσιν ενός πολιτισμού και μιας παιδείας, ήτις θα εδιδεν εν ακριβές νόημα εις τό έννοιολογικόν περιεχόμενον τοϋ λόγου καί, με αλλάς λέξεις, δτι ή συνείδησις της κρίσεως τοϋ συγχρό­

νου άνθρωπου, θα εΰρισκεν ίκανοποίησιν καί θα διελύετο δια τής λύσεως της πλοκής ταύτης τών προβλημάτων, άτινα ή ιδία ή κρίσις έπρόβαλε. "Αλλως ό διάλογος δεν έχει πλέον νόημα, όταν έκαστος θα ώμίλει με ίδικόν του λεξιλόγιον καί το διαλέγεσθαι θα άπέβαινεν δμοιον προς εκείνο, με τό όποιον, ήστεΐζετο ό Hegel, «να ράβης όχι για να φτιάξης ενα ροΰχο, άλλα νά ράβης για να ράβης».

Έάν δια ταΰτα άλλοι έκ τής κρίσεως τοϋ συγχρόνου κόσμου έχουν έπεξεργασθή μίαν φιλοσοφίαν τής κρίσεως, ή οποία υπήρξε μάλλον εκφυ­

λισμός τής «κρίσεως τής φιλοσοφίας», ό Franco Lombardi μετεβίβασε τήν συνείδησιν τής κρίσεως είς ëv ηθικόν καθήκον, έχον σκοπόν την άνά­

κτησιν ενός κόσμου διανοημάτων, ό όποιος θα έρμηνεύση τον τρόπον τοϋ είναι τοϋ άνθρωπου καί εντός τών δομών τοϋ συγχρόνου κόσμου.

Ή προβληματική, ην έδώ μόλις έθίξαμεν ευρίσκει τους όρους της καί συγχρόνως τήν πλέον τελείαν της έξεργασίαν εις δύο έργα εκδοθέντα συγχρόνως με τήν «Γέννησιν τοϋ συγχρόνου Κόσμου», δηλαδή είς τό « Ό κόσμος τών ανθρώπων» (Sansoni, Φλωρεντία, Ρώμη, 19672, 2 τόμοι έκ σελίδων 254 καί 262), βιβλίον γραμμένον προ 30 ετών, ότε ό Lombardi δεν ήτο ακόμη 30 ετών, καί τό όποιον, όσον καί αν τότε προηγεϊτο, παρουσιάζεται σήμερον περισσότερον έπίκαιρον άπό τότε· καί «Φιλοσο­

φία καί Κοινωνία» (Sansoni, Φλωρεντία ­ Ρώμη, 1967, σσ. 439), είς τό όποιον έχει καταστή πλέον ακριβής ή συσχέτισις μεταξύ τοϋ άνθρωπου καί τής κοινωνίας, μεταξύ τοϋ διανοουμένου καί τής πολλαπλότητος τής νεωτέρας παιδείας.

Τρία έργα λοιπόν τα όποια συμπληρώνονται καί ολοκληρώνονται αμοιβαίως καί τα όποια δια τής ένότητος τής εμπνεύσεως εκφράζουν όλο­

κληρωτικώς τήν σκέψιν τοϋ Lombardi, απονέμοντα εις αυτόν, εντός τής συγχρόνου φιλοσοφίας, τήν θέσιν έκείνην τής απολύτου υπεροχής, ην ήδη άλλοι τοϋ έχουν μέ κΰρος αναγνωρίσει '.

Δια νά άνακεφαλαιώσωμεν, λέγομεν, μόνον δι' εκείνον όστις άγαπςί νά ταξινομή καί νά καταγραφή εις κατάλογον τάς φιλοσοφίας έπικολλών

1. Cfr. European Philosophy Today, Zubiri, Heidegger, Lombardi, Sartre, Kola­

kowsky; A Quadrangle Paperback Orig., Chicago 1965.

— 303 —

έπιγραφάς έπ' αυτών, καθώς συνειθίζει ό φαρμακοποιός έπί των φιαλών τών δηλητηρίων, ότι ό Lombardi δεν έχει αναζητήσει ποτέ μίαν έπιγραφήν δια τήν φιλοσοφίαν του. Και ημπορεί να φανη παράξενον, ότι εις ενα κόσμον, ως ό ιδικός μας, εις τον όποιον υπάρχουν περισσότεραι έπιγραφαί ή φιλο-

σοφίαι, υπάρχει έπί τέλους μία φιλοσοφία χωρίς έπιγραφήν. Άλλα είναι γεγονός, ότι ή φιλοσοφία του Lombardi, όπως ό διάλογος του Σωκράτους, έξαπλοϋται έφ' ολοκλήρου της ανεξάντλητου ανθρωπινής πραγματικό-

τητος και όπως αΰτη είναι ακαθόριστος, οΰτω ακαθόριστος είναι καί εκείνη. Και συμβαίνει, ώστε εκείνος όστις πλησιάζει τον Lombardi δια μέσου τών βιβλίων του, αντί μιας επιγραφής κατά νουν, να εύρεθή κρατών άνά χείρας μίαν πυξίδα δια να πλεύση μεταξύ τών ανθρώπων.

Τ Α Ξ Ι Δ Ι Ω Τ Ι Κ Α Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α ΠΕΡΙΓΡΑΦΑΙ ­ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ­ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ

ΑΛΕΞ. ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΩΣ

«ΑΠ' ΑΘΗΝΩΝ ΕΙΣ ΦΑΛΗΡΟΝ»

[Εις τα ταξιδιωτικά κείμενα, όσα αιωρούνται μεταξύ της κυρίως περιγραφής, έντυ­

πώσεως ή πνευματώδους άφηγήσεως, κατά τον ΙΘ' αιώνα, καταλέγεται και το κατωτέρω δημοσιευόμενον πεζογράφημα τοϋ ΑΛΕΞ. ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΩΣ (1867 ­1955), γνωστοΰ κυρίως έκ της αναπτυχθείσης δραστηριότητος του είς τον άρχαιολογικον τομέα. Το κείμενον έδημοσιεύθη το πρώτον έν τφ «Έθνικώ Ήμερολογίω» Κ. Σκόκου, 1896, σελ. 236­239].

Σσσσσσσσ ς / Φτ, φτ, φτ, φτ, φτ!. . . 'Επί τέλους έφθασε! Μελαψόν, μελαψον και φλεγέθον ιδού το μικρόν

άτμόπνονν θηρίον, ό τροχιόδρομος τοϋ Φαλήρου, όστις αναμένεται εναγωνίως από τόσας έκατοστύας κομψών έπιβατίδων και επιβατών προ της 'Ακαδημίας.

Τον ανέμενον και εγώ μετά της συνοδείας μου εκ δεσποινίδων και κυριών μετά πλείστης ανυπομονησίας. τΗτο ή αρχή τοϋ ταξιδιού, άλλα συγχρόνως ή στιγμή εκείνη ήτο και το τέλος τών προπαρασκευαστικών εργασιών τοϋ μικρού αύτοϋ ταξιδιού, αΐτινες έν τούτοις δια μίαν οίκογένειαι και ιδίως δια κυρίας και δεσποινίδας προσλαμβάνει όψιν περιπετειώδους 'Οδύσσειας και πολύπλοκου δράματος. "Οσον να ένδνθοϋν, να κομψευπρεπισθοϋν, να παραλάβωσι τα μυρία μικρά των παραρτήματα, ριπίδια, σακκίδια, αλεξήλια, χειρόκτια κτλ. καταντά να παρέλθη ολόκληρος μετάμεσημβρία. . . Πρόσθες δε τήν ταραχήν, τάς φωνάς, την σύγχυσιν, τα λησμονήματα και τα τρέξε πάλιν τάς κλίμακας δια τήν παραλαβήν λησμονηθέντος χαρτοφυλακίου ή σιν­

δόνος λουτρού. Και έν τούτοις δλα αυτά είναι είρηνικώτατος παιάν και γαλη­

νιώτατον έμβατήριον απέναντι της θαλασσοτρικυμίας, ήτις μας επιφυλάσσεται κατά τήν μετάβασιν προς τα Φάληρα.

Και ιδού ευθύς το πρώτον τραγικον μέρος. Ή κατάληψις θέσεως επί τοϋ συρμοϋ προσλαμβάνει χαρακτήρα πολεμικής έπελάσεως. Ή κατάληψις της Μελούνας και της 'Ακροπόλεως ή έφοδος ώχριώσι προ τοϋ μυριανθρώπου αλληλοσπαραγμού, όστις συνάπτεται άμφοτέρωθεν τών τροχομαξών τοϋ συρ­

— 305 —

μοϋ! Έκεϊ χρειάζεται σθένος μνώνων και ηράκλειοι παλάμαι. 'Εκεϊ ανάγκη να θέσης εις ένέργειαν οδόντας και όνυχας, ράβδους και αγκώνας, γρόνθους πολλάκις και πέλματα . . . Με δ,τ ι έχεις και με δ,τ ι δεν έχεις πρέπει να πα­

λα'ιοης τον περί καταλήψεως θέσεοις αγώνα. Κάί καλά εάν είσαι μόνος. Ή πάλη τότε είναι πολύ απλή' καταντά μία εύθυμος μονομαχία. 'Αλλ' άλλοί­

μονον εάν παρασύρης μετά σαυτοϋ OJÇ κροταλίας όφις και αριθμόν δλον εκ των φορητών εκείνων αρωματικών σακκιδίων και σάκκων, άτινα καλούνται δεσποινίδες και δέσποιναι. . . Τότε δή τότε και αύτη ή ζωή σου ϊσταται επί ξηροϋ! Διότι δλα αυτά τα ελαφρά και πτερωτά βάρη είναι ανίκανα νά διεκδι­

κήσωσι μόνα και τήν ελαχίστην θέσιν επί τοϋ συρμοϋ. 'Ανάγκη νά παλαίσης δι' δλην τήν ούράν σου, δι' δλας τάς πουλακίδας σου ώς σθεναρός και γεν­

ναίος άλεκτρυών ! 'Αλλά μήπως σας επιτρέπεται ακόμη νά εκβάλητε εν καν άνακουφιστι­

κον «Ά!». Τοιοϋτό τι δεν σας το επιτρέπει κατ' ούδένα λόγον ή ατελεύτητος παρέλασις τών φυστικοπωλών, τών εφημεριδοπωλών της «Έ στια ς», τών απείρων αναπήρων, χωλών, κουλών, τυφλών καϊ κωφαλάλων, οϊτινες διαδέχονται αλλήλους, ώς εν revue θεατρική, έκαστος εκ της επιδείξεως τοϋ φυσικού του ατυχήματος και της έκτρωματικότητός του προσπαθών να επι­

σπάση τον ελεόν σας και το νικέλινον κέρμα εκ τών θυλακίων σας. . . Πλην Ιδού δτι al μικραι σάλπιγγες τών οδηγών σημαίνουσι τέλος τήν

άπολύτρωσιν από της πολιορκίας τών ανιαρών τούτων πλασμάτων της Κο­

λάσεως τοϋ Δάντε. Ό συρμός άπεφάσισεν αυτήν τήν φοράν σπουδαίως νά ξεκινήση. Δεν αστειεύεται! Οι ήχοι ους εκβάλλει, ο θόρυβος και ή ταραχή, ην προξενεί, το πανδαιμόνιον δπερ διεγείρει, σημαίνουσιν δτι έχει και αυτός τάς σοβαράς του και δή τραγικάς στιγμάς! «"Ενεστι καν σέρφω χολή».

"Εχει και αυτός δ μικρός τους θυμούς του, τήν χολίτσα του! 'Αλλ' οίος θόρυβος δια το τίποτε! Κάτι τοιούτον εΐδεν ό Σαίξπηρ δτε έγραψε το «Much ado about nothing».

Μόλις κινά και ιδού δτι ευθύς σταματά, διότι μία χονδρή κυρία δεν είχε τοποθετηθή καλώς και διεμαρτύρετο και ώ! της ατυχίας, μας τήν σφηνώνει ο άθλιος οδηγός εις το κάθισμα μας εις τρόπον, ώστε εγώ άρχομαι ασθμαίνων και λιπόψυχων. . .

Μία ζέστη δέ απερίγραπτος! Τα παρά το πλευρον εξαρτωμένα κουρέλια ενθυμίζουσι τών 'Αθίγγανων τάς σκηνοπηγίας, φαίνεται δ' δτι ή Διεύθυναις τα χρησιμοποιεί εσθ' δτε και δια ψάρευμα ώς δίκτυα. . . Τοσαύτας μυριάδας οπών φέρουσι τα πολύπαθη αυτά της πάλης τοϋ άνεμου και τών πολυετών κακοκαιριών θύματα. Είναι ώς ai ένδοξοι σημαϊαι τών μαχών!

'Αλλ' δλα αυτά δεν είναι τίποτε ακόμη. Ή διασκέδασις αρχίζει δταν ο σαλιάρης αυτός, ο αίθαδώς αύτοκαλούμένος άτμήρης τροχιόδρομος, πρά­

γματι δε κινητον καβουρδιστήριον, θέση εις ένέργειαν τά πτυσίματα, τους

— 306 —

σπινθήρας και τά μνρία ώς βροχή λεπτή κατά των οφθαλμών φερόμενα και εφορμώντα άνθρακομόρια, καθ' ων ουκ εστίν άμυνα ουδέ σωτηρία.

Αυτά μεταβάλλονσι τους λευκούς επιβάτας εις μαύρους της Γουϊνέας, τάς δε λεύκας και ώχρας Άτθίδας εις μελαψάς 'Αθιγγανίδας. "Οταν δ συρμός φθάση ποτέ σύν Θεώ — εάν φθάση — εις Φάληρον, τότε νομίζει τις δτι είναι το τραίνο τών 'Ινδιών, όπερ μεταφέρει τους μαύρους δούλους δια την φόρτωσιν και άποστολήν της ορύζης εν Βομβάη.

Εις τήν απάτην ταύτην συντελεί τα μέγιστα και ή καθ' δλην την άκτήν παρέλασις τών γυμνοτήτων ολοκλήρων οικογενειών, ανδρών, γυναικών, κορα­

σίδων, ίππων καΐ κυναρίων, γαλών και κοκκόρων, κάρρων και αμαξιών, σινδονών και τσαρουχιών, κανατιών και λεκανών δλων φύρδην μίγδην και εις πανδαιμόνιον ποτπουρι άνακυκωμένων και συμφυρωμένων εν τω κόλπω της πολυφλοίσβου ακτής!. . .

Ό ήλιος πλησιάζει ήδη εις τήν δύσιν και ιδού δτι το έκατοστον σάλπι­

σμα τοϋ οδηγού σας αφυπνίζει τέλος και βλέπετε τρίβοντες τους οφθαλμούς προ υμών έκπληκτοι το Φάληρον. Τότε πρώτην φοράν τολμάτε να εκβά­

λητε το επί τόσας ώρας συμπεπιεσμένον εις τα στέρνα σας άνακουφιστι­

κον «rA!». Δεν ήτο μικρός δ άγων και ασήμαντος ή πάλη τοϋ βίου προς άπόκτησιν

τοϋ άγαθοϋ αύτοϋ ώκεανείου κυανού άφροστεφοϋς ζύθου τοϋ φαληρικού αι­

γιαλού. Μικρά ανάπαυλα επί της εξέδρας και δύο τρία εμβατήρια και κανεν

βάλλισμα τοϋ Στράους θά σας δώσωσι νέαν ζωήν και νέας δυνάμεις δια νά επιτελέσητε και εκ δευτέρου το μέγα αγώνισμα και κατορθώσητε σώος και αβλαβής νά ϊδητε πάλιν τον άναθρώσκοντα καπνον της πατρικής σας εστίας. . .

Και δλα αυτά τά ηρωικά κατορθώματα δχι δια το χρνσοϋν δέρας τής Κολχίδος, ούδε δια τά χρυσά μήλα τών 'Εσπερίδων, αλλ' απλούστατα δια νά άναπνεύσητε ολίγον αέρα. . . με φόβον νά εκπνεύσητε και τον δσον έχετε. . .

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Δ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ή ΣΑΓΙΑ

ΟΙ ΝΤΟΥΡΤΑΙΟΙ ΤΗΣ ΛΑΣΤΑΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ

Οί ΝτουρταΐοιJ ήσαν μία από τις ξακουστές οικογένειες τής Λάστας, άπο το 1700 ώς το 1822. Αυτό το λέει ή παράδοσι τών γερόντων της Λάστας, το λένε και τα τραγούδια πού τραγουδούσαν οί παλιοί Λασταΐοι, τότε πού ή Λάστα ήταν μεγάλη και πολυάνθρωπος2.

Το χωριό ήταν ορεινό και άγονο, παρείχε όμως ασφάλεια στους κα­

τοίκους, στα χρόνια της σκλαβιάς, άπό τις βαρβαρικές ορδές τών τυράν­

νων, διότι είχε φυσικά κρησφύγεται στις απότομες μεγάλες χαράδρες του ποταμού Μαλοίτα (Μυλάοντος) και τοΰ χειμάρρου Κακόρεμα. Οί πανύ­

ψηλοι βράχοι μέ τις τρομαχτικές κορυφές τους, είχαν μεγάλα σπήλαια, απρόσιτα στον εχθρό. Τα σπήλαια, πού τό στόμιο τους ήταν κτισμένο μέ τοίχο, βρίσκονται στή μέση βράχων ύψους 100, 200 ή και 300 μέτρων. Ό επισκέπτης ­ ερευνητής πού τα κοιτάζει μένει έκπληκτος, διότι δεν υπάρχει ομαλή πρόσβασι και διερωτάται πώς έμπαιναν οί άνθρωποι στα σπή­

λαια αυτά. Έκεΐ μέσα έκρύβονταν οί παλιοί Λασταΐοι μέ τους ρουχισμούς τους

αργαλειούς τους κτλ. 'Ακόμη και φούρνοι έχουν άνακαλυφθή, όπου έψηναν τα ψωμιά τους.

Σέ μια σπηλιά, τοΰ Κωτσελέτη, στο εσωτερικό της, υπάρχει στρογγυ­

λός βράχος, σκαλισμένος στή μέση σαν πυθάρι. Έκεΐ έβαζαν τό κρασί, για να εχη ό παπάς για ανάμα στις θείες λειτουργίες, καί να μεταλαβαίνη τους ετοιμοθάνατους κτλ. Στην ίδια σπηλιά υπάρχει, σέ ΰψος 50 μέτρων, άλλη μικρότερη σπηλιά, μέ μικρό πάτωμα άπό κλωνάρια δένδρων. Έκεΐ, κατά τήν παράδοσι, έκρυβαν τα "Αγια Μυστήρια, βιβλία κτλ. της Εκκλησίας.

Τα κρησφύγετα αυτά είναι μέ τις ονομασίες τους, όπως της Σφυρίδας 3,

1. Το όνομα άπαντφ μέ τους τύπους: Ντούρτας ­ Ντουρτόπουλος ­ Ντουριτόπουλος. 2. Ή Λάστα το 1815 είχε 1255 κατοίκους (Βλ. καί Τ ά κ η Κ α ν δ η λ ώ ρ ο υ ,

Ή Γορτυνία, Πάτραι 1898, σ. 259). Σήμερα έχει μόνο 75 ­ 80 περίπου κατοίκους. 3. Μονή Σφυρίδας, πλησίον τής Μονής Κερνίτσης Γορτυνίας, απέχει 40 λεπτά

τής ώρας άπό τή Λάστα.

— 308 —

τοΰ Γέρο ­ Πέτρου ή Σπηλιά1, του Οίκονομόγιαννη 2, του Κύρσιου3, τής 'Αναλήψεως i, του Κωτσελέτη 5.

Αυτά τα καταφύγια ­ κρησφύγετα πάντοτε έχρησιμοποιήθησαν άπο τους "Ελληνας, όχι μόνον επί Τουρκοκρατίας, άλλα και πολύ παλιότερα. Ή Λάστα, είχε και αύτη τους κλέφτες της· πιο ξακουσμένοι ήσαν οί Ντουρ­

ταΐοι, ό 'Αλέξης Ντούρτας, οί Σαφαραίοι, οί Κλεισιουναΐοι, οί Ματσου­

καϊοι, όπως μας διέσωσε ή παράδοσι6 καί, πιο πολύ, τα τραγούδια τών παλιών Λασταίων, πού είναι ή πιο έγκυρη ιστορική πηγή, όταν δεν υπάρ­

χουν γραπτά μνημεία, για κάθε ιστορικό και ένδοξο γεγονός τής Ελλη­

νικής φυλής. Ό Λασταΐος δημοδιδάσκαλος Ν. Ι. Λάσκαρης, πού γεννήθηκε τό 1854

και πέθανε τό 1942, περιέλαβε στο βιβλίο του τις παραδόσεις για τήν Λάστα, καθώς καί τα παλιά τραγούδια του χωριού μας, τα όποια χαρα­

κτηρίζει «Τραγούδια Λασταίων« (Λαστιώτικα), Κλέφτικα (Ηρωικά) τρα­

γούδια 7, όπως τα ύπ' αριθμ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Τα χρονολογεί όλα περί τό 1770.

«Τα τραγούδια αυτά έχουν σχέσι με τους χρόνους τής άποτυχούσης Όρλωφικής 'Επαναστάσεως, όταν ό Σουλτάνος έστειλε 10.000 Τουρκαλ­

βανούς, ύπό τον Χατζή 'Οσμάν, προς ριζικήν καταστολήν πάσης τάσεως επαναστατικής εις τήν Πελοπόννησον, ή Γορτυνία δε εδέχθη γενναίαν μερίδα εκ τών βανδαλικών τούτων επιδρομών», γράφει ό Τάκης Καν­

δηλώρος 8. 'Από τα τραγούδια αυτά τό υπ' αριθ. 6 τής συλλογής τοΰ Λάσκαρη,

τό ονομαζόμενο «τοϋ Δήμου Σαφαρή καί τών Ντουρταίων», στους στίχους 5 ­ 8 μας λέει:

1. "Η Πετροπούλου, άγωνιστοΰ τοΰ 1821. Ή σπηλιά αυτή είναι σαν κατακόμβη, δύναται να στέγαση 150 ανθρώπους, είναι απέναντι άπο τήν Μονή Σφυρίδας καί απέχει μισή ώρα από τήν Λάστα.

2. Εννοείται ή οικογένεια Παπαζαφειροπούλου (ό Γεώργιος Παπαζαφειρόπουλος ήταν ιερεύς καί οικονόμος, είχε δε γιο τον Ιωάννη). Ευρίσκεται δυτικώτερα άπ' τού Γέρο Πέτρου τή σπηλιά.

3. Ευρίσκεται στή δυτική όχθη τοΰ πόταμου Μυλάοντος. Πάνω από τους βρά­

χους, άνεκαλύφθησαν υπό τοΰ γράφοντος αρχαίοι τάφοι. 4. Βορείως τοΰ Κύρσου υπάρχει παλιά ασκητική Μονή, μέ αγιογραφίες, ή Μονή

'Αναλήψεως. Κοντά εκεί υπάρχουν σημαντικά κρησφύγεται μέ αργαλειούς, φούρνους κλπ. Καί αυτά είναι στο δυτικό μέρος τοΰ Μυλάοντος.

5. Β.Α. τής 'Αναλήψεως, άνω τής χαράδρας τοΰ ιδίου πόταμου Μυλάοντος (Μαλοίτα).

6. Ν. Λ ά σ κ α ρ η, Ή Λάστα καί τα μνημεία της, Πύργος 1902, σ. 65. 7. Ν. Λ ά σ κ α ρ η, Ή Λάστα καί τα μνημεία της, ενθ' άν., σ. 358 ­ 362. 8. Τ ά κ η Κ α ν δ η λ ώ ρ ο υ , Ή Γορτυνία, ενθ' άν., σ. 163.

— 309 —

Τους κλέφτες τους εσκότωσαν μέσ' στοϋ Φονιά ι τον κάμπο, Πο γοί αρβανίτες σκότωσαν τους κλέφτες τους λεβέντες. Στα μανρα ντύσον Δήμαινα, στα μανρα Σαφαρίνα καί σεϊς Ντονρταΐοι ξακουστοί, στήμ Μοσκοβιά κρυφτήτε *.

Επίσης και ενα άλλο τραγούδι «του 'Αλέξη Ντούρτα», το υπ αριθμ. 7 του Λάσκαρη, στους στίχους 5­6 λέει:

Πέντε πασάδες έρχονται, μέσ στον Φονιά θα βγούνε και κυνηγούν την κλεφτονριά και τον "Αλέξη Ντούρτα 3.

Γενικώς και τα επτά τραγούδια μας λένε για τήν καταστροφή των κλε­

φτών της Λάστας άπο τους Τουρκοαρβανίτες, καί ή παράδοσι μας λέει δτι τους έπρόδωσαν τους κλέφτες Λασταίους οί Νταραΐοι 'Αρβανίτες, προ του Φενεοΰ (Φονιά) τα μέρη.

Μεταξύ Λάστας και Φενεοϋ Κορινθίας, είναι τα βουνά Χελμός καί Ζήρια. 'Ανάμεσα στα δυο βουνά είναι παλιός βατός δρόμος, ακόμη καί σήμερα, πού χρησιμοποιείται από τα γύρω χωριά της Λάστας προς τον Φενεόν.

Κοντά στον δρόμο αύτοϋ ήταν καί το παλιό Ντάρα (Δάρα Μαντι­

νείας). Έκεΐ έπρόδωσαν τους κλέφτες καί τους έσκότωσαν στή πλαγιά τοϋ βουνού Σαϊτά.

'Από τους Ντουρταίους έσώθη ένας Ντούρτας μέ τον άνηψιό του Γεώργιο. Αυτοί έφυγαν κρυφά για τή Ρωσία (Μοσκοβιά), όπως καί τόσοι άλλοι "Ελληνες, πού αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τήν πατρίδα τους, άπό τους σκληρούς διωγμούς τών τυράννων. Τήν ίδια π.χ. εποχή έφυγε καί ή οικογένεια 'Αθανασιάδη ή Ψόφιου άπό τή Λάστα καί εγκαταστάθηκε στή Σμύρνη, όπου απέκτησε ενα παιδί, τον Γεώργιον Άθανασιάδην, άγωνι­

στήν του 1821 καί γραμματέα τού Νικηταρά4. Ό διασωθείς μικρός τότε Γεώργιος Ντούρτας δεν ξέχασε τό χωριό

του, τή Λάστα, ούτε καί τήν εκκλησία τοϋ "Αγίου Γεωργίου στή Μοσκο­

βιά πού πήγε. Άπό κει έστειλε ενα χρυσό Ευαγγέλιο, μεγάλης καλλιτεχνι­

κής αξίας. Στο κάλυμμα του σέ λευκή πλακίτσα διαβάζει κανείς: «'Αφιέρωμα

1. Φονιά = Φενεοΰ Κορινθίας. 2. Ν. Λ ά σ κ α ρ η, Ή Λάστα καί τά μνημεία της, ενθ' αν., σ. 361. 3. Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα καί τά μνημεία της, ενθ' αν., σ. 361 4. Βλ. καί Ν. Σ π η λ ι ά δ ο υ , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Β', 'Αθήναι 1859 σ. 164

«Ούτος έγεννήθη εις Σμύρνην άπό Πελοποννήσιον, καταγόμενον άπό Λάσταν, χωρίον της Καρυταίνης, διασωθείς εις Άσίαν έπί της 'Επαναστάσεως 1769». Περί τοϋ Γ. 'Αθανα­σιάδη, βλ. επίσης καί Φ. Χ ρ υ σ α ν θ ο π ο ύ λ ο υ ή Φωτάκου , Βίοι Πελοποννη­σίων ανδρών, εν 'Αθήναις 1888, σ. 123.

20

— 310 —

Γεωργίου Ντονρτοπούλον εις τον "Αγων Γεώργιον 1821». 'Επίσης έστειλε ώραΐο δισκοπότηρο με παραστάσεις Αγίων, 'ένα δισκάρι, ëva αστερίσκο, μία λαβίδα, ëva μεγάλο σταυρό, και μια ιερατική στολή. Τα ανωτέρω μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας εϊδη υπάρχουν και σήμερα, πλην τής Ιερα­

τικής στολής. Του Γεωργίου Ντούρτα ή Ντουρτοπούλου βλέπομε το όνομα γραμμένο

στον κατάλογο συνδρομητών παρά του εφόρου και Διοικητού τής εν Ταγαν­

ρόγ Εταιρείας των Φιλικών Παύλου Θεοδώρου Ζαραβίνου τοϋ Πελοπον­

νησίου, άπό τής 3ης Μαρτίου 1821 μέχρι τής 1ης 'Ιανουαρίου 1822, προς τήν έν Πελοποννήσφ Ύπερτάτην Γερουσίαν και Προσωρινήν τής Ελλά­

δος Διοίκησιν Κ Μεταξύ τών άλλων ονομάτων βλέπουμε καί:

«Μάρτιος 1821, Γεώργιος Ντουρ(ι)τόπουλος 2 Πελοποννήσιος 1000» 3.

"Ως εδώ βλέπουμε πώς τόσο ή παράδοσι ­ τραγούδια, όσο καί τα έγγρα­

φα, συμφωνούν για τήν ολοσχερή καταστροφή τών κλεφτών Ντουρταίων, έκτος αυτών πού έφυγαν καί πήγαν στή Μοσκοβιά.

Ό λ α τα ανωτέρω έρχεται να επιβεβαίωση ενα παλιό έγγραφο, πού για πρώτη φορά δημοσιεύεται εδώ. Τό έγγραφο φέρει ημερομηνία «Λάστα, 7 Μαΐου 1833» καί μας πληροφορεί ότι στην Λάστα τήν εποχή εκείνη, δεν υπάρχει Ντούρτας για να διεκδίκηση τον «τόπο 4 άποκάτω εις τήν Πλάκα» 5. Τό υπογράφουν οί τότε ιερείς καί ώρισμένοι αγωνιστές τοϋ 1821, καί είναι σημαντικό για τήν ίστορίαν τής Λάστας, πρώτον διότι παρέχει πληροφορίες για τήν ιστορική οικογένεια Ντούρτα καί δεύτερον διότι έχει υπογραφές αγωνιστών του 1821.

Όπως πολλές φορές συμβαίνει μέ τα παλιά έγγραφα, δέν είναι πολύ σαφές στο περιεχόμενο του, καί επομένως, οί απαντήσεις στα προβλήματα πού δημιουργεί μπορεί να εϊναι πολλές.

Μπορεί να τό χαράκτηρίση κανείς πρώτον ώς αφιερωτικό καί δεύτερον ώς πωλητήριο, διότι στο δεύτερο μέρος του, τό κτήμα αυτό, πού ανήκει πλέον στην εκκλησία, τό πωλούν δια 80 γρόσια στα παιδιά τοϋ Γεωργάκη Κοτρόκιου, Θανάση καί Δημήτριο καί ορίζουν καί τα σύνορα του.

Στο πρώτο μέρος, οί υπογράφοντες αφιερώνουν στην εκκλησία τοϋ

1. Ε. Γ. Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ , Φιλική Εταιρεία (Έκδ. 'Ακαδημίας Αθηνών), 'Αθήναι 1964, σσ. 278 ­ 279.

2. Στο επίθετο 'έχει προστεθή" ενα Ι πού καθιστά εύκολωτέραν τήν προφορά του. 3. Εννοούνται τα 1000 ασημένια ρούβλια, πού πρόσφερε ό Ντουρτόπουλος ώς

χρηματική προσφορά για τον 'Αγώνα. 4. Εννοείται κτήμα, οικόπεδο κλπ. 5. Τοπωνύμιο, μέσα στο χωριό. 'Επήρε το όνομα άπό τήν βραχώδη πλάκα πού

υπάρχει καί σήμερα, στή βρύση Μπάνισκο τής Λάστας.

— 311 —

Άγ. Γεωργίου ëva κτήμα πού βρίσκεται στην και σήμερα γνωστή με το όνομα «Πλάκα» θέσι. Το έγγραφο αναφέρει ότι αφιερώνεται το κτήμα στην εκκλησία, επειδή γίνεται διαφιλονείκησι για τήν κατοχή του, άν δηλ. ανήκει στους Ντουρταίους ή στους Σταυραίους. Συμπεραίνομε λοιπόν ότι το 1833 δεν θα υπήρχε απόγονος της οικογενείας Ντούρτα στή Λάστα, οΰτε και των Σταυραίων. Διότι τότε δεν θα ήταν δυνατόν, εν άγνοια τους, να αφιερώσουν τό κτήμα τους άλλοι άνθρωποι, και μάλιστα τα πιο αξιό­

λογα πρόσωπα του Χωρίου. 'Από τήν άλλη μεριά, άν δεν υπήρχαν απόγονοι των δύο οικογενειών,

μεταξύ τίνων γινόταν ή φιλονεικία για το κτήμα; Και ποιοί θα ήταν οί κληρονόμοι πού παραγγέλνει τό έγγραφο να μνημονεύωνται; Έκτος άν εννοούνται αυτοί πού βρίσκονται στα ξένα.

Το όνομα Σταυραίοι είναι άγνωστο μέχρι σήμερα για τή Λάστα. Δεν συναντάται οΰτε στις παραδόσεις, ούτε σε παλιά έγγραφα πού εχω δει, ούτε σε τοπωνύμια, ούτε αναφέρεται από τον Ν. Λάσκαρη στο βιβλίο του, όπου παραθέτονται τα επώνυμα και παρωνύμια όλων των Λασταίων. "Ισως και οί Σταυραίοι, όπως οί Άθανασιάδου ή Ψόφιου και οί Ντούρτα, να έφυγαν για τήν Ρωσία ή τήν Μ. 'Ασία, μετά τις επιδρομές των Τουρ­

κοαλβανών.

ΕΓΓΡΑΦΟΝ J

Οί νποκάτωθεν γεγραμμένοι δηλοποιοϋμεν, επειδή και γίνεται διαφιλο­

νείκησις εις τον τόπον άποκάτω εις τήν Πλάκα, και με το να μήν ήξενρη κανέ­

νας αυτόν τον τόπον τίνος είναι ή τον Ντούρτα ή των Στανραίων, τον άφιερώ­

νομεν είς τήν εκκλησίαν μας. τον "Αγων Γεώργιον, δια να μνημονεύωνται οι κληρονόμοι και οι γονέοι τους. Ό οποίος τόπος εκρίθη εύλογο από ημάς και τον δίδομεν εις τον Γεωργάκη Κοτρόκιου τα παιδιά Θανάσην, Δημήτριον 2

και των κληρονόμων, δια γρόσια ογδοηκοντα, νου μ. 80, και να είναι αυτοί καθολικοί νοικοκνραϊοι, να τον κάμουν δτι θέλονν και βούλονται. Φανερώνομεν και τα σύνορα τον : το εν μέρος είναι ρενμα, το άλλο μέρος μουριές, το άποκά­

τω μέρος δρόμος, και όντως δίδομεν το παρόν μας είς χείρας τονς προς άσφά­

λειαν τονς και νποφαινόμεθα. 1833 Μάϊον 7 Λάστα. Γεώργιος ιερεύς και οικονόμος3, Πανάγος ιερεύς 4, Ζαφείρης ιερεύς °,

Πανάγος Ματζονκόπονλος6, Γιάννος Κονριζόπονλος 1, Πέτρος Πετρόπονλος 8, Παναγιώτης Γιωργόπονλος, 'Αθανάσιος Παπακωστόπονλος, Πέτρος Νικο­

λάου 9, ΑΛκος Κοντρουμπης 10; Στάθης Κωνστα(ν)τόπονλος, Θανάσης Αα­

δέας η, Νικολός Γκρίλας 12, Κωνσταντάκος Ντάνασης 13, ή Χρνσάφω τον ποτέ Δημητρακόπου(λον) βεβαιώνω δια χειρός του Πανάγου Ματζονκόπονλου μήν

— 312 —

ήξενροντας γράμμα(τα) κάνω το αημεΐο τοϋ στανρον, 'Αναγνώστης Παπα­

κωστόπονλος, 'Αναγνώστης Παπαζαφειρόπονλος 15; Νικολός Ράλλης16, Θα­

νάσης Ψνλος 14, Γιάννης Κρίλας, Γεωργάκης, Κωνσταντής (και) Φίλης Μα­

τζονκόπουλος 17.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Καί άπο τη θέσι αυτή ευχαριστώ θερμά τον κ. Χαράλαμπο Γεωργ. Παπαζαφει­

ρόπουλο, Λασταΐο, ό όποιος μοΰ παρέδωσε ολόκληρο τό αρχείο της οικογενείας Παπα­

ζαφειροπούλου, εις τό όποιο ανήκει και τό δημοσιευόμενο έγγραφο. Σιωπηρώς αποκατέ­

στησα τήν ορθογραφία καί στίξι τοϋ κειμένου. Για όσους έκ τών υπογραφόντων δεν γίνε­

ται κατωτέρω λόγος, δέν ευρέθησαν καθόλου σχετικά στοιχεία. 2. Δημήτριος Κοτρόκιος, λεγόταν καί Τομής, αγωνιστής του 1821 (Ν. Λ ά σ κ α ρ η ,

Ή Λάστα καί τα μνημεία της, ενθ' αν., σ. 76). 3. Παπαζαφειρόπουλος, αγωνιστής τοϋ 1821 (Βλ. καί Δ. Κ ό κ κ ι ν ο υ Ή Ελλη­

νική Έπανάστασις, τόμ. Δ', 'Αθήναι 1960, σσ. 349 ­ 350: «"Εγινε τότε έκεΐ δέησι εις τήν Παναγίαν υπέρ της νίκης άπό τον έκ της Λάστας ίερέα Γεώργιον Παπαζαφειρόπουλον». Φ. Χ ρ υ σ α ν θ ό π ο υ λ ο ν ή Φ ω τ ά κ ο ν , Βίοι Πελοποννησίων ανδρών, ενθ' άν., σ. 123: «'Αγωνιστής του 1821, εις δέ τήν κατά τοϋ Δράμαλη μάχην ήτο εις τήν ΐδίαν θέσιν, όπου έστέκετο ό Κολοκοτρώνης καί διηύθυνε αυτήν καί έκεΐ έψαλλε παράκλησιν δεό­

μενος του άληθινοϋ Θεοΰ να βοηθήση τους Έλληνας να νικήσουν τον ίσχυρόν Δράμα­

λην». — Ά ν τ. Λ ι γ ν ο ΰ, 'Ιστορικόν άρχεϊον Ύδρας (1778 ­1832), τόμ. 9ος, έν Πειραιεϊ 1927, σ. 153, 162, όπου ό οικονόμος Γεώργιος Παπαζαφειρόπουλος αναφέρεται ώς πληρε­

ξούσιος Πελοποννήσου στην έν "Αστρει Έθνοσυνέλευσι. — Ν. Λ ά σ κ α ρ η, Ή Λάστα καί τα μνημεία της, ενθ' άν., σσ. 63, 73.

4. Υιός τοϋ άρχοντος της Λάστας Θεοδώρου Παπαγιαννοπούλου «ό όποιος είχε ëva μονάχα παιδί σερνικό, τον Παπαπανάγο». Βλ. Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα καί τα μνημεία της, ενθ' άν., σσ. 68. Στην ϊδια σελίδα αναφέρονται καί τα έξης: «Άπό τήν πρώτη εκκλησία ευρέθη ενα μάρμαρο καί έχει επάνω γραμμένα : 1810 'Οκτωβρίου 2, [ό ναός] έκτίσθη ό παρών ναός τοϋ 'Αγίου Γεωργίου παρά τοϋ ευγενέστατου άρχοντος Θεοδώρου Παπαγιαννοπούλου δια Κωνσταντίνου Παπαζαφειροπούλου.»).

Στο αρχείο τοϋ Λασταίου Γ. Π. Παπαχρίστου ­ Πολυζώη, υπάρχει προικοσύμ­

φωνο τοϋ 1832 (Λάστα, 20 Μαΐου) σύμφωνα μέ τό όποιο ό ιερεύς Πανάγος παντρεύει τήν κόρη του Θεοδώρα μέ τον Γιαννάκη Πολυζώη (Μάμαλη), υπογράφει όμως μέ τό παλιό, οικογενειακό του επίθετο Θεοδοζόπουλος. Τό ζεϋγος Θεοδώρα ­ Γιαννάκης Πολυζώη απέκτησε υίόν, τον Παπαχρίστον, καί αυτός πάλι άλλον υίόν, τον Παπαπανάγο.

5. 'Ανήκει είς τήν οίκογένειαν Παπαζαφειροπούλου, τήν ιδίαν μέ τοϋ ανωτέρω Γεωργίου ιερέως οικονόμου. Ή οικογένεια αυτή άνέδειξεν έμπορους στή Σμύρνη, Κων­

σταντινούπολη Βηρυττό άπό τό 1750 ώς τό 1820. 'Επίσης ανέδειξε μέλη της Φιλικής Εταιρείας, άγωνιστάς τοϋ 1821, οπλαρχηγούς, πληρεξουσίους είς τήν Έθνικήν Συνέ­

λευσιν τοϋ "Αστρους καί μετά τήν άπελευθέρωσι δικηγόρους, δικαστάς, υπουργούς, στρατηγούς, ναυάρχους συγγραφείς, δημοσιογράφους κλπ. (Βλ. σχετικώς καί Ν. Λ ά­

σ κ α ρ η, Ή Λάστα καί τα μνημεία της, ενθ' άν., σσ. 61­63, 66. — Μ ι χ . Γ. Λα μ­

π ρ ι ν ί δ ο υ, Ή Ναυπλία, 'Αθήναι 1898, σ. 621, 633, 635.— Τ. Κ α ν δ η λ ώ ρ ο υ , 'Αρκα­

δική Έπετηρίς, τόμ. 2ος, 'Αθήναι 1906, σ. 333. — Ν. Σ π η λ ι ά δ ο υ, 'Απομνημο­

νεύματα, τόμ. Β'. 'Αθήναι 1852, σ. 164, σημ. 2). — Βλ. καί Σ π ύ ρ ο υ Β. Μ α ρ κ ε ζ ί ν η ,

— 313 —

Πολιτική Ιστορία τής Νεωτέρας Ελλάδος 1828­ 1964, τόμ. 1ος, 'Αθήναι 1966, σ. 366, σημ. 16. Τόμ. 2ος 1967, σσ. 46, 91.

6. Προέρχεται άπο τό επίθετο Ματσούκας. Άπαντα και Ματσουκαϊοι. Ήταν κλεφτοαμαρτωλοί και σύγχρονοι των Ντουρταίων, Σιαφαραίων, Κλεισιουναίων, είχαν κι αυτοί τήν κακή τύχη όλων των άρματωλών, μετά τήν έπανάστασι τοϋ 1770 (Βλ. καΐ Ν. Λ ά σ κ α ρ η Ή Λάστα και τα μνημεία της, ενθ' άν., σ. 65).

7. Άπα τό επώνυμο Κορίζης. Οικογένεια γνωστή στή Λάστα. Ό αγωνιστής Δημή­

τριος Κορίζης πολέμησε στα Δερβενάκια Κορινθίας, μαζί μέ τον Λασταϊο επίσης αγωνιστή 'Αθανάσιο 'Αθανασιάδη ή Ψόφιο. Έπήρανε τον θησαυρό του Δράμαλη και μοιράσανε τα φλωριά μέ τό φέσι (Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τα μνημεία της, ενθ' άν., σ. 73. — Φ. Χ ρ υ σ α ν θ ο π ο ύ λ ο υ ή Φ ω τ ά κ ο υ , 'Απομνημονεύματα περί τής Ελλη­

νικής Επαναστάσεως, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1899, σσ. 339, 435). 8. ΟΙκογένεια πού είχε προηγουμένως τό επίθετο Τσιοβίλης.Έπειτα, άπό τό όνομα

Πέτρος, προήλθε τό Πετρόπουλος. 'Από τήν ίδια οικογένεια έχομε τό επίθετο Παπαφι­

λόπουλος, Παπαθανασίου, Παπαλεωνίδας, Παπαθρασύβουλος κτλ. Ό Πέτρος Πετρόπου­

λος ήταν αγωνιστής τοΰ 1821 (Βλ. και Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τα μνημεία της ενθ' άν., σ. 75), γνωστός άπό τήν ιστορική σπηλιά στή μονή Σφυρίδα («τοΰ γέρο ­ Πέτρου ή σπηλιά»). Τήν σπηλιά αυτή κατέχουν και χρησιμοποιούν σήμερα οί τσοπάνηδες Κων­

σταντίνος και Δημήτριος τοϋ Γεωργίου Ίωάνν. Πετρόπουλοι. 9. Τής οικογενείας Νικολάου, τής οποίας μέλος έφονεύθη στή μάχη Τρικόρφων

Τριπόλεως τό 1825 (Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τά μνημεία της, ενθ' άν., σσ. 74 ­ 75). 10. 'Αγωνιστής τοϋ 1821 (Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τά μνημεία της, ενθ'

άν., σ. 75). 11. 'Αγωνιστής τοϋ 1821, γνωστός μέ τό παρανόμι Ντάτσος. Ήταν πρωτοπαλλή­

καρο τοΰ Θ. Κολοκοτρώνη, φοβερός στο πήδημα (άλμα), στο λιθάρι (δίσκο), στην πη­

λάλα (τρέξιμο δρόμου), στα μπράτσα (πάλη) (Βλ. Ν. Λ ά σ κ α ρ η, Ή Λάστα και τά μνη­

μεία της, ενθ' άν., σ. 73, 75 . — Τ. Κ α ν δ η λ ώ ρ ο υ Ή Γορτυνία, ένθ' άν., σ. 281). 12. 'Αγωνιστής τοΰ 1821 (Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τά μνημεία της, ενθ'

άν., σ. 75). 13. 'Από τήν οικογένεια Ντάναση τής Λάστας. Μέλη της υπήρξαν άγωνισταί τοϋ

1821, ό συνονόματος δε τοΰ υπογράφοντος Κωνσταντίνος Ντανάσης, οπλαρχηγός, έφονεύθη στα Τρίκορφα Τριπόλεως (Βλ. Τ. Κ α ν δ η λ ώ ρ ο υ, Ή Γορτυνία, ενθ' άν., σ. 281 και Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τά μνημεία της ενθ' άν., σ. 64).

14. 'Αγωνιστής τοΰ 1821, είχε και τό παρανόμι Σιεμπέκος' τον αναφέρει ό Ν. Λά­

σκαρης (Ή Λάστα και τά μνημεία της, ενθ' άν., σσ. 74 ­ 75) ώς «Άναγνώστην Ζαφείριον Παπαζαφειρόπουλον». Πιο κάτω ό Λάσκαρης αναφέρει άλλον Άναγνώστην Ζαφείριον Παπαζαφειρόπουλον, πού έγινε ιερεύς. Τό ανωτέρω έγγραφο επιβεβαιώνει τήν ΰπαρξι των δύο προσώπων, ό ιερεύς είναι ό τρίτος υπογράφων τό έγγραφο.

15. Αγωνιστής τοΰ 1821 (Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τά μνημεία της, ένθ' άν., σ. 74).

16. Αγωνιστής τοΰ 1821 (Ν. Λ ά σ κ α ρ η , Ή Λάστα και τά μνημεία της, ενθ' άν., σ. 74).

17. Τρία αδέλφια τής οικογενείας Ματσούκα. Άπό τον Φίλη προήλθε τό επίθετο Φιλόπουλος.

Χ ρ ο ν ι κ ά

Τ Η Σ Σ Υ Ν Τ Α Ξ Ε Ω Σ

Έπ ευκαιρία τής συμπληρώσεως εκατονταετηρίδας άπα της γεννήσεως, το πρώτον μέρος τοϋ τεύχους άφιεροϋται εις τον πονεμένον «Τραγουδιστήν τοϋ Χωριού και της Στά­

νης», τού οποίου καταχωρίζεται και επιλογή εκ των άντιπροσωπεντικωτέρων ποιημάτων. Έν τη σειρά δε των παλαιοτέρων μελετών και κειμένων, δημοσιεύεται ή εν ετει 1916 γενο­

μένη εν τω «Παρνασσώ» διάλεξις υπό τοϋ Ιδρυτού της Ελληνικής Λαογραφίας σοφού καθηγητού Νικολάου Πολίτου, υπό τον τίτλον «Γνωστοί ποιηταί δημοτικών ασμάτων», εν τη οποία εξετάζονται βασικά ζητήματα της δημοτικής ποιήσεως.

Δημοσιεύονται επίσης μελέται τού έν 'Αθήναις διευθυντού τού Ιταλικού 'Ινστιτούτου κ. Mario Montuori περί της γεννήσεως τοϋ συγχρόνου κόσμου κατά τάς θεωρίας τοϋ φιλο­

σόφου Lombardi, τοϋ καθηγητού τοϋ Πανεπιστημίου κ. Γ. Θ. Ζώρα περί αγνώστου επιστολής τοϋ Θωμαζαίου προς τον Βράϊλαν­ Αρμένην, τοϋ ύφηγητοϋ κ. Φ. Μπουμπουλί­

δου περί τής διαιρέσεως και της τομής είς την έλληνικήν μετρικήν, τοϋ γεν. επιθεωρητού Μ.Ε. κ. Μ. Τσίλαγα περί μαθήσεως και μορφώσεως και της μεταξύ αυτών διαφοράς, τοϋ διευθυντού τοϋ 'Εθνικού 'Ιδρύματος Προστασίας Κωφαλάλων κ. Β. Λαζανά περί τής παρουσίας τών κωφαλάλων στη Νεοελληνική πεζογραφία, των φιλολόγων κ. Ίορ. Παμπού­

κη περί τής Τουρκοκρατίας και τοϋ Εικοσιένα είς το ρεπερτόριον τοϋ θεάτρου σκιών, κ. Σ. Τσιτσώνη περί τής δράσεως τοϋ 'Αμερικανού καπετάν Γ. Ζέρβη είς την Δ ,Στερεάν 'Ελλάδα, κ. Ίω. Προμπονά περί τών Μικρασιατών είς την Νάξον, δ. Έλ. Πολίτου περί αγνώστου αλληλογραφίας τοϋ Γεωργίου 'Ανδρούτσου, δ. Μ. Κωβαίου περί τοϋ πατρικού πόνου εις την Νεοελληνικήν ποίησιν, ως και τοϋ κ. Μ. Πετροχείλου περί επιστολής τοϋ Αυγουστίνου Καποδιστρίου επί τοϋ σχεδίου Συντάγματος τοϋ 1844, τοϋ κ. Γ. Πετροπούλου περί τής οικογενείας τών Ντουραίων τής Λάστας (Αρκαδίας), τοϋ κ. Ν. Βαγενά περί δαντικών επιδράσεων είς τον Έθνικόν ποιητήν Σολ.ωμον καΐ τέλος τοϋ Α. Φιλαδελφέως περί εντυ­

πώσεων άπα 'Αθηνών είς Φάληρον. Καταχωρίζονται επίσης αϊ τακτικοί σννεργασίαι περί τής Μουσικής και Καλλιτε­

χνικής Κινήσεως τοϋ κ. Γ. Σκλάβου και τοϋ κ. Σπ. Παναγιωτοπούλου. Γ. Θ. Ζ.

Ε Ι Κ Α Σ Τ Ι Κ Α Ι Τ Ε Χ Ν Α Ι

Εκθέσεις «Παρνασσοΰ» — «Νέων Μορφών» — Ξενοδοχείου «Ηλέκτρα» — Έθνικοϋ ΌργανισμοΟ Ελληνικής Χειροτεχνίας — «Γκαλερί Τέχνης Κουάντας» —

Ξενοδοχείου «Χίλτον» — «Γκαλερί "Αστορ».

Κατά το τελευταίο τρίμηνον έγιναν στις διάφορες αθηναϊκές αίθουσες πολλές εκθέσεις £ργων ζωγραφικής. Θ' ασχοληθούμε μέ τις σημαντικότερες από όσες είχαμε τήν ευκαιρία να επισκεφθούμε:

Τον 'Απρίλιο εξέθεσε στον «Παρνασσό» 24 πίνακες της ή Μ α ρ ί α Μ ά γ ν η , πού, αν και δέν έχει φοιτήσει στή Σχολή Καλών Τεχνών, εργάζεται άπο χρόνια συστη­

ματικά — και αποδοτικά — κ' έχει κατακτήσει μια ξεχωριστή θέσι ανάμεσα στις συνα­

— 315 —

δέλφους της. Τα έργα πού παρουσίασε ήταν καρποί επίμονων αναζητήσεων καί διαθέσεως γνησίας. Μια μεγάλων διαστάσεων ελαιογραφία της, πού έχει αγοράσει ή Εθνική Κτη­

ματική Τράπεζα, μέ την ρευστότητα του νεροϋ, τις διαβαθμίσεις τών τόνων, τήν χρω­

ματική της αρμονία καί τήν υποβλητική της ατμόσφαιρα, αποτελεί ένα αληθινά καλλι­

τεχνικόν επίτευγμα. Περισσότερο όμως πρωτότυπα καί πιο προσωπικά είναι τα μικρού σχήματος ειδυλλιακά τοπία καί στιγμιότυπα άπό τή ζωή των συμπατριωτών της Κρη­

τικών. 'Υπάρχει σ' αυτά κάτι άπό τή χάρι καί τήν αφέλεια της λαϊκής τέχνης κ ένας απαλός λυρικός τόνος.

Ό Μ η ν ά ς Σ τ ρ α τ ή ς , του οποίου έργα (55 ελαιογραφίες) έφιλοξένησε τον Μάϊο ό «Παρνασσός», είναι επίσης αυτοδίδακτος. Φυσιολάτρης, πεζοπόρος καί μανιώ­

δης κυνηγός, επικοινωνεί συχνά μέ τήν ελληνική ύπαιθρο καί φροντίζει να τήν έρμη­

νεύση μέ τον χρωστήρα του. Τα νεώτερα πονήματα του είναι δείγματα καλλιεργημένης ευαισθησίας καί προχω­

ρημένης τεχνικής. Το ελκυστικό χρώμα, ή γερή δομή, ή σωστή κατανομή τοΰ φωτός κ' ή επιμελημένη επεξεργασία, πού φανερώνεται ιδιαίτερα στις «νεκρές φύσεις» (τα λουλούδια, τά φρούτα, τα θηράματα κλπ.), προσφέρουν στον θεατή πού άγαπδ τήν παρα­

δοσιακή τέχνη γνήσιαν αισθητική ν άπόλαυσι.

Οί «Νέες Μορφές» έστέγασαν τον Μάϊο 28 πίνακες της Μ α ρ ι λ έ ν α ς Κ λ ω­

ν ά ρ η, πού έσπούδασε στην 'Αλεξάνδρεια κ' έζησε πολύν καιρό στην 'Αγγλία καί τήν Ισπανία για να έργασθή καί να συμπλήρωση τις σπουδές της. Ή ζωγραφική της δια­

κρίνεται κυρίως για τά διακοσμητικά ευρήματα καί τις αντιστικτικές χρωματικές της αρμονίες.

'Οκτώ γνωστοί ζωγράφοι εξέθεσαν αργότερα στην ίδια αίθουσα μια επιλογή άπό τήν πρόσφατη παραγωγή τους. Πρώτη (κατ' αλφαβητική σειρά) είναι ή Μ. Β έ ρ γ ο υ ­

Β ο υ τ σ ι ν ά , πού έσπούδασε στο εργαστήριο τοΰ Ήλιάδη. Άπό τις 4 τοπιογραφίες της τό «Σούρουπο», μέ τό αυστηρό του σχέδιο καί τό αρρενωπό χρώμα, έκανε Ιδιαίτερην έντύπωσι. Ή μαθήτρια τοϋ Βασιλικιώτη Μ. Κ α π ά ν τ α η ­ Π ά τ σ η αντιπροσωπεύ­

τηκε άπό πίνακες της πού αποτελούν κατακτήσεις προσωπικές. Σημαντική πρόοδο σημειώνει ή Α. Κ ο ύ ρ σ η . Οί4 ελαιογραφίες πού μας επέδειξε διακρίνονται για τήν ασφάλεια τοΰ σχεδίου, τήν μουσικότητα τοΰ χρωματικοΰ τόνου, τον διάχυτο λυρισμό τους καί τήν καθαρή μεσογειακή τους ατμόσφαιρα. Οί 4 εντυπώσεις άπό τή Νορμανδία της Α. Μ α υ ρ ο γ ο ρ δ ά τ ο υ ­ Π ε τ ρ ί τ ζ η είναι δείγματα σωστοΰ προσανατολι­

σμοΰ καί προχωρημένης τεχνικής­ τά 5 έργα τοΰ εκλιπόντος ζωγράφου Ο. Π ά τ σ η, έχουν τά χαρίσματα τών άλλων του πινάκων, πού εξετέθησαν πέρισυ στην ΐδιαν αίθουσα, για τά όποια έγράψαμε τότε. Ό Σ. Π ε τ ρ ί τ ζ η ς παρουσίασε 4 συνθέσεις του, εμπνευ­

σμένες άπό τον φυτικό κόσμο. "Εχουν όλες χυμώδη χρώματα καί αξιόλογα διακοσμητικά στοιχεία. Ή Ζ. Π ε τ ρ ο ύ τ σ η αντιπροσωπεύθηκε άπό 9 πίνακες ισάξιους μ' εκείνους τής ατομικής της εκθέσεως, για τήν οποίαν έχουμε γράψει. Ή Ρ. Τ ζ ε γ ι ά ν ν η, τέλος, εξέθεσε 12 υδατογραφίες καί 2 ελαιογραφίες της. Οί πρώτες είχαν αξιόλογες ζωγραφικές αρετές, αντίθετα άπό τις δεύτερες, πού μαρτυροΰσαν κάποια δυσκολία στην άφομοίωσι τοΰ ΰλικοΰ.

Στην «Αίθουσα Τέχνης» τοΰ ξενοδοχείου «Ηλέκτρα» ή γνωστή ζωγράφος Ί φ ι­γ έ ν ε ι α Λ α γ ά ν α παρουσίασε τον Μάϊο μίαν επιλογή άπό τήν πρόσφατη παραγω­

γή της. Οί 41 ακουαρέλες, πού εξέθεσε, είναι τοπιογραφίες καί άνθογραφίες εμπνευσμένες άπό τήν Ιδιαίτερη πατρίδα της τό Μεσολόγγι, τό Ναύπλιον, τό Πήλιο, τήν 'Αττική, τή Σκΰρο, τήν "Υδρα κι' άλλα ελληνικά νησιά, κ' έχουν όλες τήν σφραγίδα τής εντελώς

— 316 —

προσωπικής τέχνης της. Ή ζωγραφική της Λαγάνα είναι παραδοσιακή, έχει όμως χα­

ρακτήρα μοντέρνας, γιατί δεν αποτελεί τυπική ν άναπαράστασιν τών αντικειμένων, αλλ' άπόδοσι της βαθυτέρας ουσίας τους. Μέ τήν άπλοποίησι, τήν άφαίρεσι, τήν δη­

μιουργία ποιητικής ατμοσφαίρας και τήν ανάλαφρη χάρι πού απαιτεί ή υδατογραφία, ή καλλιτέχνις κάνει τα έργα της να σφύζουν από ζωή και να μεταδίδουν στον θεατή τή συγκίνησί της άπο τα λογής οράματα της.

Ή Μ. Π α να πού τήν διεδέχθη, εξέθεσε τή νέα της συγκομιδή. Ή καλλιτέχνις πήρε αρχικά μαθήματα άπο τον Ήλιάδη κ' έπειτα έσπούδασε στην Άν. Σχολή Καλών Τεχνών μέ καθηγητάς τον Άργυρο και τον Μόραλη.

Άπο το ξεκίνημα της ακολουθεί τήν παραδοσιακή τέχνη ή Πάνα, φροντίζει, όμως, να τελειοποιή τα εκφραστικά της μέσα, απλοποιώντας τή φόρμα και δίνοντας εντασι στα ατμοσφαιρικά χρώματα της. Ό επισκέπτης της εκθέσεως δέν έμεινε αδιάφορος στο αντίκρυσμα τών αθηναϊκών και τών κεφαλονίτικων τοπιογραφιών της, μέ τα αδρά περι­

γράμματα, τις ελεύθερες γραμμές και τους ελκυστικούς τόνους, ή τών άνθογραφιών της μέ τα σαρκώδη πέταλα, πού έχουν όργανωθή μέ πολλή μαστοριά. Τα λίγα μελάνια, πού εξέθεσε, ήταν δείγματα αξιέπαινης σχεδιαστικής ικανότητας.

Τον 'Ιούνιο ή ίδια αίθουσα έφιλοξένησε 51 πίνακες της Κ. Δ. Π α π α δ έ α. Ή καλλιτέχνις πασχίζει να έκφρασθή μέ τή μυστική γλώσσα τών συμβόλων, άλλα δέν το κατορθώνει παρά πολύ σπάνια. Στα λίγα διακοσμητικά της έργα γίνεται πειστικώτερη, γιατί σ' αυτά ταιριάζουν τα κραυγάζοντα χρώματα, πού τόσο συμπαθεί.

Ό Εθνικός 'Οργανισμός Ελληνικής Χειροτεχνίας έστέγασε τον 'Ιούνιο τήν Λαο­

γραφική συλλογή τής ποιήτριας, συγγραφέως και ζωγράφου Α θ η ν ά ς Τ α ρ σ ο ύ λ η , πού τόσα έχει προσφέρει στον τόπο μας μέ τήν πέννα και τον χρωστήρα της. Άπειρα αντικείμενα, λαϊκής τέχνης, συγκεντρωμένα «μέ καιρό και μέ κόπο» και πολλές ζωγρα­

φιές, άπό κείνες πού στολίζουν τα πολύτιμα βιβλία της («Δωδεκάνησος», «Κύπρος», «Κάστρα τοϋ Μοριά», «Ελληνικές φορεσιές» κλπ.), τοποθετημένα μέ καλαισθησία, προσέφεραν στο Κοινό, πού έσπευσε να έπισκεφθή τήν αίθουσα τοϋ 'Οργανισμού Χειρο­

τεχνίας, σπάνιες στιγμές αισθητικής άπολαύσεως.

Στή «Γκαλερί Τέχνης Κουάντας» τής όδοΰ Μητροπόλεως επέδειξε 14 ελαιογραφίες και 24 υδατογραφίες του ένας ζωγράφος πού άπό 30ετίας εργάσθηκε μέ μεγάλη ν επιτυχία στο Κάϊρο, ό αρμένιος Σι μ. Σ α μ σ ο ν ι ά ν . Ό καλλιτέχνης ευρέθη στην Ελλάδα υστέρα άπό τήν Μικρασιατική καταστροφή, έμεινε έδώ τέσσερα χρόνια, έμαθε τή γλώσσα μας, και όταν έφυγε, σέ ηλικία 11 χρόνων, πήρε μαζί του ζωντανή τήν εικόνα τοϋ τόπου πού τον έφιλοξένησε. Τώρα, πηγαίνοντας να έγκατασταθή στην Αμερική, αισθάνθηκε τήν ανάγκη να τον ξαναϊδή και να έπιδείξη στους Αθηναίους τα επιτεύγματα του.

Ό Σαμσονιάν, πού είναι ευρύτερα γνωστός και πολλά £ργα του κοσμούν δημόσιες και ιδιωτικές πινακοθήκες τής Αιγύπτου και τής Ευρώπης, διακρίνεται για τήν ψυχική του ρώμη. Ζωγραφίζει μέ λιτές και αδρές γραμμές, δυνατά περιγράμματα, ζωηρά αλλά πάντα αρμονικά χρώματα, φροντίζοντας να τονίζη τό ουσιαστικό και νά έκφράζη τον εσωτερικό κόσμο τών μοντέλων του. Ώρισμένες προσωπογραφίες και συνθέσεις του άπο­

τελοΰν ψυχογραφήματα. Οι τοπιογραφίες, πού εξέθεσε, έχουν όλο τον καυτερόν ήλιο τής Αιγύπτου, χωρίς βέβαια νά υστερούν σέ πλαστικότητα και σέ ποιητικά στοιχεία.

Στο «Χίλτον» εξέθεσε έργα του, διαφόρων περιόδων, ό γνωστός ζωγράφος Α. Β ο υ ρ­

λ ο ύ μ η ς. Ευγένεια και λυρισμός διακρίνει τή δουλειά του. "Ολα τα έργα είναι τυλιγμένα άπο μίαν άχλύ κ' έχουν αμυδρό φωτισμό.

­ 317 —

Τό «Πρακτορείο Πνευματικής Συνεργασίας» ώργάνωσε στην αίθουσα του, κατά τα τέλη Μαΐου, μια πρωτότυπη εκθεσι κεντημάτων της ζωγράφου Ο υ ρ α ν ί α ς Γ. Λ α μ π ά τ ο υ , πού έγεννήθη στην Κεφαλληνία κ' εργάζεται άπα χρόνια στάς Πάτρας.

Ή ανήσυχη κ' ερευνητική καλλιτέχνις αντλεί τα σχέδια των κεντημάτων της άπο παλιά βυζαντινά κειμήλια (παραστάσεις Ευαγγελίων, τέμπλα, αγιογραφίες κλπ.) και προσπαθεί να διατήρηση τον χαρακτήρα τους, χωρίς να φθάνη στη δουλική μίμησι. Άπο τήν άποψι τής τεχνικής, ή δουλειά της είναι εξαιρετική. Πολλά εργόχειρα έχουν κάμπο (φόντο) πού μοιάζει μέ λεπτότατο ψηφιδωτό, χάρις στην πολυχρωμία τής κλω­

στής καΐ τον ειδικό τρόπο κεντήματος.

Τον περασμένο μήνα εξέθεσε στην «Γκαλερύ Άστορ» σειρά πινάκων του ό νέος ζωγράφος Φ α ί δ ω ν Π α τ ρ ι κ α λ ά κ η ς . Δείγματα ζωηρής φαντασίας τα εκθέματα, κερδίζουν τήν συμπάθεια τοϋ θεατή μέ τήν παιγνιδιάρικη χάρι τήν πρωτοτυπία τους και τό έντονο άλλα πάντα δροσερό και αβρό χρώμα των κάμπων, πού διανθίζεται άπό υποβλητικά κενά.

ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η Κρατική 'Ορχήστρα

"Οπως συμβαίνει εκαστον έτος, επειδή ή χειμερινή μουσική περίοδος βαίνει προς τό τέρμα της, τό δεύτερον τρίμηνον τοϋ έτους παρουσιάζει ελάχιστον ενδιαφέρον. Ή Έθν. Λυρική Σκηνή, αίφνης, τίποτε τό νέον δεν παρουσίασε και μόνον οί λίγες συναυλίες τής Κρατικής 'Ορχήστρας ικανοποίησαν, σχετικώς, τό κοινόν.

Τήν 18ην Συναυλίαν τής 1ης 'Απριλίου, διηύθυνεν ό ειδικώς μετακληθείς Βέλγος, αλλ' έκ πατρός ελληνικής καταγωγής, μαέστρος Julien Ghyoros, ό όποιος, έν αρχή μας παρουσίασε τήν «Cathédrale d'acier» τοϋ συμπατριώτου του μουσουργού Victor Legley, ενα συμφωνικό έργο μέ σχετικό μόνον ενδιαφέρον, εις τό όποιον παλαίουν αί καθιερω­

μένοι μέ τάς νεωτεριστικός τάσεις. Τό πάντοτε ώραΐον και ενδιαφέρον «Πρελούντιο στο απόγευμα ενός φαύνου» τοϋ Debussy έπεδόθη μέ τήν λεπτότητα πού απαιτεί ή εξαι­

ρετική αυτή σελίς, ένώ ό εκλεκτός καλλιτέχνης τοϋ βιολιοΰ Σπΰρος Τόμπρας ικανοποί­

ησε τό κοινόν μέ τό βαθύ εϊς νόημα και λεπτής αίσθηματικότητος «Ποίημα», για βιολί και ορχήστρα, τοϋ Ern. Chaussou. Ή συναυλία έκλεισε μέ μίαν έκτέλεσιν, μή ύπερβαί­

νουσαν τά καθιερωμένα, τής «Ηρωικής Συμφωνίας» τοϋ Μπετόβεν. Ξένος διευθυντής ορχήστρας ήτο, επίσης, έπί κεφαλής τής «Κρατικής» κατά τήν

19ην Συναυλίαν τής 8 'Απριλίου, Ό Ρουμάνος Μίρτσεα Κριστέσκου, ό όποιος έγνώρισεν εις τό άθηναϊκόν κοινόν τό συμφωνικόν έργον τοϋ συμπατριώτου του Δ. Κ. Τσαράνου «Incantation». Τό έργον αυτό, αρκετά βέβαια ρουμανικόν, δεν έχει τόσον εντονον έθνικόν χαρακτήρα όσον αί παρεμφερείς συνθέσεις τοϋ Γ. Ένέσκου, παρουσιάζει όμως κάποια πρωτοτυπία άπό απόψεως συλλήψεως και τεχνικής είς τό γράψιμο. Ύστερ' άπό μια ευ­

πρεπή άπόδοσι τής «Συμφωνίας αρ. 35» (Haffner) τοϋ Μότσαρτ, είχαμε τήν ευκαιρία να άκούσωμε ενα ωραίο και σπάνια έκτελούμενο έργο τοϋ Χαΐντελ, τό «Κοντσέρτο για βιόλα». Μας τό παρουσίασεν ό είς τό Παρίσι διαμένων "Ελλην καλλιτέχνης Χρήστος Μιχαλακάκος, τοϋ οποίου τόσον τήν δεξιοτεχνίαν, όσον και τήν μουσικότητα έθαυμάσα­

μεν είς τό ως ανω μοναδικόν έργον. Ή συναυλία έκλεισε μέ μια δυναμική έκτέλεσι τής «Πρώτης Συμφωνίας» τοϋ Μπράμς.

Ό Θεόδωρος Βαβαγιάννης στην 20η Συναυλία (15 Άπρ.) μας παρουσίασεν, έν αρχή,

— 318 —

τήν γνωστήν «Chaconne» τοΰ Μεν. Παλλαντίου, ëpyo γραμμένο μέ λεπτότητα καί κατα­

νόησιν, μέ πλούσια και μεγάλη διαφοροποίησιν στις παραλλαγές πού αποτελούν τήν βά­

σιν της συνθέσεως. Έν συνεχεία, ό γνωστός είς το άθηναϊκον κοινον Ρώσος πιανίστας Νικήτα Μαγκάλωφ έπαιξε κατ' άριστοτεχνικόν τρόπον τό «Κοντσέρτο για πιάνο άρ. 3» τοΰ Προκόφιεφ. Όλαι αί ιδιότυποι μορφαί τής τέχνης τοΰ μεγάλου Ρώσου μουσουργού" περνούν άπό τό έργον αυτό, το όποιον άνέδειξεν, ακόμη περισσότερον, ή καταπληκτική τέχνη και ή προσωπική ερμηνεία τοΰ Μαγκάλωφ. Ή πάντοτε ωραία καί αειθαλής «Παθη­

τική Συμφωνία» τοΰ Τσαϊκόφσκυ, άπεδόθη άπό τον Βαβαγιάννην, μέ τον τόσον εντόνως διάφορον χαρακτήρα πού απαιτεί κάθε μέρος τοΰ ώς άνω έργου.

Ή υπό τον Άνδρέαν Παρίδην Συναυλία τής 29 'Απριλίου ήτο αφιερωμένη, έξ ολο­

κλήρου, είς έργα Μπετόβεν. Τόσον ή εισαγωγή τοΰ «Κοριολανοΰ», όσον καί ή 7η Συμφωνία απεδόθησαν άπό τον "Έλληνα μαέστρον, μέ τήν άνωτέραν μουσικότητα πού τον χαρα­

κτηρίζει. Θα επιμείνω όμως, Ιδιαιτέρως, είς τό «Κοντσέρτο αρ. 5» για πιάνο τοΰ μεγίστου τών κλασσικών τής Βιέννης, τό όποιον παρουσίασεν ή Ρένα Κυριάκου. Τό εχω ακούσει χιλιάκις, ίσως. Κατά τήν τελευταίαν όμως έκτέλεσιν μέ καθήλωσε. Ένόμιζα ότι ακούω άλλο πράγμα, όλα μοΰ έφαίνοντο νέα. Άλλος Μπετόβεν μοΰ έπαρουσιάζετο, μέ μουσική καθαρώς αποκαλυπτική. "Ολα αυτά προς τιμήν τόσον τής διακεκριμένης Έλληνίδος καλλιτέχνιδος, όσον τής ορχήστρας καί τοΰ διευθύνοντος αυτήν.

Τήν τελευταίαν Συναυλίαν τής χειμερινής περιόδου (6 Μαΐου) διηύθυνεν ό εις τό έξω­

τερικόν διαμένων Έλλην καλλιτέχνης 'Αγραφιώτης, ό όποιος ήρχισε τό πρόγραμμα του μέ τήν «Sinfonietta» τοΰ Ρουσσέλ. Ό Γάλλος αυτός συνθέτης, ό πασίγνωστος στο αθη­

ναϊκό κοινόν χάρις εις τό «Συμπόσιο τής 'Αράχνης», μέ τήν «Σινφονιέττα» του παρου­

σιάζει μια τέχνη εντελώς προσωπική. Διότι τό έργον αυτό δέν μοιάζει μέ τίποτε άπό ο,τι ξέρουμε. Είναι μάλλον ενα μουσικό παιχνιδάκι, πού ευχαριστεί όμως ανθρώπους πάσης ηλικίας, διότι χωρίς να έπιδεικνύη σοφίαν, τέρπει και γεννφ ευχάριστα συναισθή­

ματα. Ό 'Αγραφιώτης, καθό διαμένων μονίμως, περίπου, στο Σάλτσμπουργκ, είναι φυσι­

κόν να κατέχη όσον λίγοι τήν παράδοσιν τοΰ Σοΰμπερτ. Διό καί ή 7η Συμφωνία τοΰ έν λόγω μουσουργοΰ, άπεδόθη από αυτόν κατά τρόπον πολύ ζωντανόν, ίδίως είς τό φι­

νάλε, έντυπωσιάσασα τό κοινόν. Ό σολίστ τής συναυλίας, ό βιολιστής Τάτσης 'Αποστο­

λίδης, είναι πολύ γνωστός είς τό άθηναϊκόν κοινόν, τό όποιον αναμένει πάντοτε, ευπρόσ­

δεκτα, κάθε έμφάνισίν του. Στην ύπό τον 'Αγραφιώτης συναυλίαν παρουσιάσθη μέ τό «Κοντσέρτο σε σι ελ.» τοΰ Σαίν ­ Σάνς, έπιδείξας τα πλούσια προσόντα μέ τα οποία τον έπροίκισεν ή φύσις.

Κωλυόμενος, δέν παρηκολούθησα, δυστυχώς, τήν εκτακτον συναυλίαν τής «Κρα­

τικής», τής 13 Μαΐου. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

1. Τ ι μ η τ ι κ ή ε κ λ ο γ ή . Ό Πρόεδρος τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασ­

σός», καθηγητής κ. Γεώργιος Πανταζής, εξελέγη ύπό τής Συνελεύσεως τών τακτι­

κών καθηγητών Άντιπρύτανις τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών δια τό άκαδημαϊκόν έτος 1968 ­ 1969.

2. Ν έ α μ έ λ η τ ή ς ' Ε φ ο ρ ε ί α ς τ ο ΰ Σ υ λ λ ό γ ο υ . Παραιτηθέντων ένεκα προσωπικών λόγων τών μελών τής 'Εφορείας τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» κ. 'Ιωάννου Κουτσοχέρα, Συμβούλου, καί καθηγητοΰ κ. Στυλιανοΰ Κορρέ, 'Εφόρου

— 319 —

Σχολών, δι' αποφάσεως του κ. Προέδρου Πρωτοδικών 'Αθηνών διωρίσθησαν νέα μέλη τής Εφορείας, εις άντικατάστασιν αυτών, ό κ. Παναγιώτης Μπαρτσακούλιας, Νομικός Σύμβουλος τοϋ Κράτους, εις την θέσιν Συμβούλου, και ό κ. Πέτρος Χάρης, Πρόεδρος της 'Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και Διευθυντής τοϋ περιοδικού «Νέα Εστία», είς τήν θέσιν τοΰ Εφόρου Σχολών.

3. Π έ ν θ η . Τήν 22 Μαρτίου έ.ε. άπεδήμησε προς Κύριον ό εκ τών μελών τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» πρφην 'Αρχιεπίσκοπος 'Αθηνών και πάσης Ελ­

λάδος Κυρός Χρυσόστομος. Άπεβίωσεν επίσης τήν 3 Μαρτίου ή θυγάτηρ τοΰ έκ τών 'Ιδρυτών και έπί μακρά ετη διατελέσαντος Προέδρου τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» Σπυ­

ρίδωνος Λάμπρου και μήτηρ τοΰ έκ τών 'Αντιπροέδρων τοΰ Συλλόγου καθηγητοΰ κ. Βασιλείου Μαλάμου, Χαρίκλεια Μαλάμου. Ή Εφορεία τοΰ Συλλόγου έξέδωκε σχετικά ψηφίσματα, εκφράζουσα τήν συμμετοχήν τοΰ Συλλόγου είς το πένθος, απεφάσισε δε και τήν διάθεσιν ώρισμένων ποσών υπέρ τών σκοπών τών Νυκτερινών Σχολών τοΰ Συλλόγου.

4. Κ α λ ο κ α ι ρ ί ν ε ι ο ς θ ε α τ ρ ι κ ό ς δ ι α γ ω ν ι σ μ ό ς . Τήν 30 'Απριλίου έξέπνευσεν ή ταχθείσα προθεσμία προς ύποβολήν έργων είς τον 47ον Καλοκαιρίνειον Θεατρικόν Διαγωνισμόν τοΰ 1966. Τα υποβληθέντα έργα παρεδόθησαν ήδη είς τα μέλη τής κριτικής επιτροπής, ήτις θέλει συντάξει τήν είσηγητικήν εκθεσιν και ανακοινώσει έν καιρώ τά αποτελέσματα τοΰ διαγωνισμοΰ.

6. Ε ο ρ τ ή α π ο ν ο μ ή ς Β ρ α β ε ί ω ν ε ί ς τ ο υ ς μ α θ η τ ά ς Ν υ κ τ ε ­

ρ ι ν ώ ν Σ χ ο λ ώ ν τ ο ΰ Σ υ λ λ ό γ ο υ « Π α ρ ν α σ σ ό ς » . Τήν Κυριακήν 23 'Ιουνίου 1968 όργανοΰται ή ύπό τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» καθιερωμένη έπί τη λήξει τοΰ άκα­

δημαϊκοΰ έτους εορτή απονομής Βραβείων εις τους μαθητάς τών Νυκτερινών Σχολών τοΰ Συλλόγου. Ή σχετική τελετή θα πραγματοποιηθή έν τη μεγάλη αίθούση και περι­

λαμβάνει το άκόλουθον πρόγραμμα: 1. Προσευχή, 2. Προσφώνησις τοΰ Προέδρου τοΰ Συλλόγου καθηγητοΰ κ. Γεωργίου Πανταζή, 3. Έκθεσις τοΰ Εφόρου τών Σχολών κ. Πέ­

τρου Χάρη, Προέδρου τής Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, 4. Στέψις τής προτομής τοΰ ίδρυτοΰ τών Σχολών Σπ. Βασιλειάδου, 5. Προσφώνησις μαθητού προς τον κ. Πρόεδρον τοΰ Συλλόγου, 6. 'Απονομή τών βραβείων είς τους άριστεύσαντας, 7. Εθνι­

κός "Υμνος. Ή χορωδία τών μαθητών τών Σχολών θα ψάλη θρησκευτικά και εθνικά φσματα.

5. Δ ι α ρ ρ ύ θ μ ι σ ι ς χ ώ ρ ω ν . Κατόπιν αποφάσεως τής Εφορείας και εκτελέ­

σεως σχετικών εργασιών, διερρυθμίσθησαν είς τον δεύτερον οροφον τοΰ κεντρικοΰ κτη­

ρίου τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» βοηθητικοί χώροι προς στέγασιν τοΰ 'Αρχείου τοΰ Συλλόγου καί άλλων υπηρεσιών.

7. Δ ι α λ έ ξ ε ι ς . Ύπό τοΰ Φιλολογικοΰ τοΰ Άρχαιολογικοΰ Τμήματος τοΰ Συλ­

λόγου «Παρνασσός», άπο 'Απριλίου μέχρι 'Ιουνίου, ώργανώθησαν αί έξης διαλέξεις : = 13η διάλεξις, τήν 2αν 'Απριλίου, άπό κοινοΰ μετά τοΰ Συλλόγου «Οί Φίλοι τοΰ

'Αγίου "Ορους καί τοΰ Θεοβαδίστου Σινά», ομιλητής ό κ. Δ. Παπαδήμος, επίτιμος Γενι­

κός Διευθυντής Α.Σ.Δ.Υ., μέ θέμα : «Σινά, τό βουνό τής Θεοφανείας καί παλλάδιον τής 'Ορθοδοξίας στην Ανατολή», καί προβολήν ηχογραφημένης ταινίας έγχρωμων εικό­

νων περιηγήσεως τοΰ Θεοβαδίστου Σινά, τοΰ καθηγ. κ. Κώστα Βάμβακα, = 14η διάλεξις, τήν 9ην 'Απριλίου 1968, άπό κοινοΰ μετά τής έν 'Αθήναις Πρε­

σβείας τής 'Αργεντινής Δημοκρατίας καί τοΰ Έλληνο ­ Άργεντινοΰ Συνδέσμου, είσηγη­

- 320 —

τής ό Πρέσβυς τής 'Αργεντινής Δημοκρατίας κ. Jorge Lavalle Cobo, ομιλητής 6 κ. Γεώρ­

γιος Χουρμουζιάδης, λογοτέχνης, μέ θέμα : «Το 'Αργεντινό Ταγκό» και ζωγραφικήν παρουσίασιν, ποιητικήν έρμηνείαν και μουσικήν συνοδείαν.

= 15η διάλεξις, τήν 14ην Μαΐου 1968, έπί τη έπετείφ τής 15 Μαΐου, ημέρας έξορμήσεως τοϋ γενναίου Έλληνικοϋ στρατού προς άπελευθέρωσιν τών αλυτρώτων αδελ­

φών τής 'Ιωνίας, ομιλητής ό "Εφορος Βιβλιοθήκης τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» και 'Αντι­

πρόεδρος τοϋ Συνδέσμου Ελλήνων Λογοτεχνών κ. Χρήστος Σολομωνίδης, με θέμα : «Ή παλιά Σμύρνη» καΐ προβολήν φωτογραφικών αναπαραστάσεων, επιμέλεια τοΟ καθηγ. κ. Κώστα Βάμβακα.

= 16η διάλεξις, τήν 4 'Ιουνίου, ομιλητής ό δερματολόγος ίατρος κ. Κωνσταντίνος Ήγουμενάκης, μέ θέμα : «Περί τής υψίστης κοινωνικής σημασίας τοϋ προγαμιαίου πιστοποιητικού υγείας».

Ν Ε Α Β Ι Β Λ Ι Α

' Ι ω ά ν ν ο υ Σ. Ά λ ε ξ ά κ η , Οί ελληνικοί απελευθερωτικοί πόλεμοι 1912­1913 και το Ιον άνεξάρτητον τάγμα Κρητών. Μέρος Α' (τόμ. 1ος), 'Αθήναι 1967, Μέρος Β' (τόμ. 2ος), 'Αθήναι 1967.

Ί ω . Β α σ ι λ ε ί ο υ , Ένα ταξίδι στην 'Ινδία, 'Αθήναι 1967. Ή ρ. Β α λ σ α μ ά κ η, Πληροφορίαι περί τής 'Ανωτέρας ελληνικής σχολής Θεσσαλο­

νίκης οπό τοΰ έπισκεφθέντος αυτήν τφ 1850 Π. Ούσπένσκη, 'Αθήναι 1967. M a p . Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Ή παράστασις τών έζευγμένων βασιλέων και ή περί αυτήν

σχετική παράδοσις, 'Αθήναι 1967. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ώ ρ α , Τοέν Βουκουρεστίω ΈλληνικονΘέατρον και ή συμβολή τοϋ

Στ. Κομμητα, 'Αθήναι 1967. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Λ α γ ο ύ σ η , Ή σχολική ζωή τουΞηροχωρίου κατά τα πρώτα μετά τήν

άπελευθέρωσιν έτη, 'Αθήναι 1967. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Ν ί κ α , Περί ζωγραφιάς και ποιήσεως διάλογος, 'Αθήναι 1968.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Περιοδικον «Παρνασσός» περ. Α', έτη 1877 -1894, τόμοι 17 (έξηντλημένον)

ΈπετηρΙς τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» έτη 1896 -1918, τόμ. 22 (έξηντλημένον)

ΈπετηρΙς τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» έτη 1925 -1939 (έξηντλημένον)

Περιοδικόν «Παρνασσός» περ. Β', δτη 1959- 1967, τόμ. 9. —Έκαστος τόμος δρχ. 250

Τό Χρονίκόν τοΰ «Παρνασσού» (1865 - 1950) ύπό Κ. Βοβολίνη, Αθήναι

1951, σελ. 620 δρχ. 200

Διαλέξεις περί των ποιητών τοϋ ΙΘ' αΙώνος (έξηντλημένον)

Διαλέξεις περί των διηγηματογράφων τοϋ ΙΘ' αΙώνος (έξηντλημένον)

'Εορτασμός Εκατονταετή ρίδος Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», 'Αθήναι 1966, σελ. 56 δρχ. 20

Ή κατά τά τελευταία έτη δρ&σις τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, "Αθήναι 1966, σελ. 32 δρχ. 15

Î