ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? PAf>NAS$0$

ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Ρ<Ν<>ΑΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΜΑΟΜ<ΝΟΚ

TOMO* IH'. ΑΚ 3 (ΙΟΥΛΙΟ*-*<ΠΤ<Μ&ΝΟ* 1»7*>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Β. ΒΑΛΑΩΡΑ.. · .Ούρμπανισμός, παραγωγή καί άπασχόλησις των Ελλήνων

(Ό ανθρώπινος παράγων, 4) (Μελέτη) Γ. ΠΕΝΤΟΓΑΛΟΥ Charle ­ Philippe de Bosset. 'Ανέκδοτα Εγγραφα σχετικά

μέ τήν παρουσία του στην Κεφαλονιά (1810 ­1814) (Μελέτη) Α. ΒΑΣΙΛΙΚΟΠΟΥΛΟΥ ­ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ Προσωδιακή καί ρυθμοτονική

ποίησις (Μελέτη) Ν. ΒΛΑΧΟΥ Ό Θεσσαλός λόγιος Δημ. 'Αλεξανδρίδης (Τυρναβίτης)

έκδοτης τοΟ «Έλληνικοϋ Τηλέγραφου» (Μελέτη) Ν. ΓΡΥΠΑΡΗ . . . , Φιλολογικά παραλειπόμενα (Μελέτη) Α. ΠΑΝΩΦΟΡΟΠΟΥΛΟΥ­ΛΕΒΕΝΤΗ....'Από τήν ποίηση τοϋ Τερεντίοο (Μελέτη) Κϊ. ΔΑΜΠΑΣΗ Είσαγωγή είς τήν Βυζαντινήν ΐατρικήν (Μελέτη) Ε. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ . Ή 'Αρμενία καί το αρμενικό ζήτημα (Μελέτη) Μ. GIGANTE. Quasimodo, la Grecia e la poesia antica (Μελέτη) K2. ΤΥΠΑΛΔΟΥ - ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΥ ΟΙκογένειαι Κεφάλα είς τήν Ελλάδα

(Ιστορικά καί 'Εραλδικά στοιχεία (Μελέτη) Γ. θ . ΖΩΡΑ Ή πτώσις τοϋ Μεσολογγίου είς άγνωστον περιγραφήν

τοϋ απορρήτου αρχείου τοΟ ΒατικανοΟ (Μελέτη) Ζ ; Τα κυπριακά ερωτικά ποιήματα τοϋ IT' αΐωνος (Σημείωμα)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. θ . Ζ Τής Συντάξεως (Χρονικόν) if · 'Αρχαιρεσίαι τής 'Εθνικής Εταιρίας τών Ελλήνων Λογοτεχνών (Σημείωμα) Ά . . . . . . . Έκδοσις περιοδικοΟ ύπό τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας (Σημείωμα) if. Μανόλη Χατζηγιακουμή, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (Σημείωμα) μ,μ..... 'Αχό τήν κίνησιν τοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. .29, 'Ιούλιος ­

Σεπτέμβριος 1976) (Χρονικόν) Ά ' . . . . , . . . . . . .Νέα Δημοσιεύματα (Χρονικόν)

Π Α r ΚΑ * * ο y *ΙΛ*Λ$ΝΚ*Κ Π«Ν*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΗ <ΚΛΙΑ«Μ<Η*Η

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — Αθήναι (Τ·Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟίΖΙΔΗΣ : Γεν. γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοϋ τμήματος Παρνασσού

Έ κ δ ό τ η ς ­ Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, "Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς

Τιμή τεύχους Δρχ. 70

τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΠΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, Αθήναι

(Ν. Δ. 346/1969; αρθρ. 9, παραγρ. 3)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 280 'Εξωτερικού Δολλ. 14

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις,'Οργανισμούς,'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 400

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται. "

P A ^ K A * * ^ * ΤΟΜΟΣ IH' ΙΟΥΛΙΟ* - £<PT<M&NO£ 1*74 ANOM. 3

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. ΒΑΛΑΩΡΑ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

ΟΥΡΜΠΑΝΙΣΜΟΣ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

(Ό ανθρώπινος παράγων, 4)

Ή τελευταία (μετά το 1950) 25ετία θα μείνη πιθανός είς τήν ίστορίαν, ώς ή εποχή της αποκολλήσεως της χώρας μας άπό το τέλμα της ύπανα­

πτύξεως και της εισόδου της είς τήν κοινωνίαν των προοδευμένων κρα­

τών του δυτικοϋ κόσμου. Ή προηγουμένη πολυτάραχος 25ετία, με τήν άπορρόφησιν της πλημμυρίδος των προσφύγων, τα δεινά της δεκαετοϋς πολεμικής περιπέτειας (1940 ­ 49), άλλα και τάς κατά καιρούς τολμηρας αναπτυξιακός πρωτοβουλίας, ύπήρξεν ή περίοδος έκκολάψεως, δταν εφυ­

τεύθησαν οι σπόροι δια τήν εθνικήν άνασυγκρότησιν. Προ αυτής κείται ή επώδυνος εκατονταετία τής νηπιακής τοΟ κράτους μας ηλικίας, όταν ή μικροσκοπική και πάμπτωχος Ελλάς, εξουθενωμένη άπο τήν πείναν και τάς επιδημίας, τήν κακοδιοίκησιν και τήν μετανάστευσιν, παρέπαιεν ανερμάτιστος και σχεδόν υποδουλωμένη εις τάς δολοπλοκίας των «προ­

στάτιδων δυνάμεων». Τρεις είναι οί τομείς, όπου έσημειώθη αποφασιστική προς τα πρόσσω

στροφή κατά τάς τελευταίας δεκαετίας. Ό πρώτος είναι πολιτικός, μέ τήν συγκρότησιν κομμάτων άρχων και (εκτός άπό τήν επταετή στρατοκρα­

τίαν) τήν όμαλήν διαδοχήν δημοκρατικών Κυβερνήσεων. Αυτό εβοήθησε μίαν σχεδόν άπρόσκοπτον άνοδον του βιοτικού επιπέδου τών κατοίκων, οί όποιοι άπελάμβανον τους καρπούς άπό τήν εφαρμογή ν δυναμικών προ­

γραμμάτων κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής. Ή καλλίτερα διατρο­

φή, υδρευσις και άποχέτευσις και ή επιτυχής καταπολέμησις τών επιδημι­

κών νοσημάτων, σχεδόν εδιπλασίασε τήν μέσην μακροβιότητα τών Ελ­

λήνων. Ή μέριμνα δια τήν παιδείαν έμείωσε σημαντικώς τον άναλφαβητι­

σμόν, καίτοι ή σημερινή αναλογία τών αγραμμάτων (13 %) είναι ακόμη μεταξύ τών μεγαλυτέρων εν Ευρώπη. Αί επενδύσεις εις έργα υποδομής, ποντοπόρα πλοϊα και εργοστάσια, ηΰξησαν τήν οίκονομικήν έπιφάνειαν

21

— 322 —

τοϋ μέσου Έλληνος και εμείωσαν την άπόστασιν άπο τους ανεπτυγμένους λαούς της Δύσεως.

'Αλλ' ò κυριώτερος συντελεστής της σημειωθείσης προόδου ήτο ή βελτίωσις τοϋ ανθρωπίνου παράγοντος, με τήν ταχεΐαν τεχνολογικήν καί δημογραφικήν του ώρίμανσιν. Προ τοϋ τελευταίου παγκοσμίου πολέμου, αί δυνάμεις φθοράς και αναπαραγωγής τοϋ Ελληνικού πληθυσμού έλει­

τούργουν με τον σπάταλον προ­βιομηχανικόν ρυθμόν, πολλούς δηλαδή θανάτους και πολλάς γεννήσεις εις τήν μονάδα τοϋ χρόνου. Παρά τήν ύψηλήν βρεφικήν καί παιδικήν θνησιμότητα, ή μέση ηλικία τοϋ πληθυ­

σμού ήτο πολύ χαμηλή καί οί αναλογικώς ολιγάριθμοι οίκογενειάρχαι, μόλις καί μετά βίας άντεπεξήρχοντο εις τάς άνάγκας της συνήθως πολυμε­

λούς οίκογενείας των. Ήλθεν όμως κάποτε ή βαθμιαία ύποχώρησις της άκαιρου θνησιμότητος καί σχεδόν ταυτοχρόνως, αί Ελληνίδες μητέρες ήρχισαν να περιορίζουν τον αριθμόν τών τέκνων των. Εις τον δυτικόν κό­

σμον, ή μετάβασις άπό τον γεωργικόν εις τον βιομηχανικόν τύπον φθοράς καί αναπαραγωγής (ό πρώτος με ύψηλήν θνησιμότητα καί γεννητικότητα καί ό δεύτερος με ίσορρόπησιν τών βιολογικών αυτών δυνάμεων εις τό χαμηλότερον έφικτόν έπίπεδον), συνετελέσθη εϊς τό μακρόν χρονικόν διάστημα τριών καί πλέον ανθρωπίνων γενεών. Εις τήν Ελλάδα τό ίδιον βιολογικόν άλμα έτελείωσεν εις μίαν περίπου 25ετίαν. Έάν εσημειώθη­

σαν επί τοϋ προκειμένου παραλείψεις καί λάθη, με αποτέλεσμα τήν κατά τόπους ύπέρβασιν τοϋ επιτρεπομένου ορίου βιολογικής ασφαλείας, αυτό θα διαφανή εμμέσως εις τήν περαιτέρω άνάλυσιν. Ώς κύριον θέμα μας παραμένει ή άνασκόπησις της μεταναστεύσεως, τής παραγωγής καί τής απασχολήσεως τών Ελλήνων, κατά τήν τελευταίαν μετά τό 1950 είκοσι­

πενταετίαν.

Ι. Ούρμπανισμος καί Μετανάστευσις.

Παρακαλώ κατ' αρχήν να μοϋ συγχωρηθή ό ξενόγλωσσος σολοικι­

σμός, ό όποιος εις τήν Έλληνικήν αναφέρεται συνήθως ώς α σ τ υ φ ι λ ί α . 'Αλλ' ή τερατώδης παρ' ήμϊν διόγκωσις τής Πρωτευούσης, συντελείται όχι τόσον άπό κεντρομόλους προς αυτήν ροπάς, άλλα μάλλον άπό τήν άπώθησιν τών αγροτών μας άπό ενα λιμνάζον καί άσύμφορον περιβάλλον. Πρόκειται συνεπώς περί «άστυμορφισμοΰ» καί όχι περί αστυφιλίας, άλλ' επειδή με φοβίζει ό νεολογισμός, έχρησιμοποίησα τήν λατινικήν λέξιν ούρμπανισμός.

Μέ διαχωριστικόν δριον τάς άνω τών 10.000 κατ. πόλεις, ό αστικός πληθυσμός τής χώρας μας άνήλθεν άπό 20 % περίπου, κατά τήν αρχήν τοϋ αιώνος μας εις 60 % περίπου σήμερον (1975 καθ' ύπολογισμόν). Μία εν­

— 323 —

διαφέρουσα επί του προκειμένου λεπτομέρεια είναι ότι, εάν δύο άπο τους τρεις Έλληνας χαράκτηρίζωνται σήμερον ώς αστοί, δύο επίσης άπο τους τρεις αστούς κατοικούν εις τα δύο μεγάλα πολεοδομικά συγκροτήματα 'Αθηνών και Θεσσαλονίκης (55,6 % εις τήν Πρωτεύουσαν και 12,2 % εις τήν συμπρωτεύουσαν). Μόνον αί δύο αύται μεγαλουπόλεις (με πληθυ­

σμον κατά το 1971, 2540 + 5 5 8 = 3.098 χιλ.), εξακολουθούν αύξανόμεναι με τον καταπληκτικόν ρυθμον των 3,2 % και 3,9 % κατ' έτος. Αί 50 άλλαι πόλεις (άνω τών 10.000) παραμένουν σχεδόν στάσιμοι, ή χάνουν πληθυ­

σμόν με τήν πάροδον τών ετών. Κατά συνέπειαν, όταν όμιλώμεν περί αστικού πληθυσμού, αναφερόμεθα κατ' ούσίαν εις τήν Πρωτεύουσαν και τήν Θεσσαλονίκην, προς τάς οποίας κατά προτίμησιν πορεύεται ô πληθυ­

σμός της προοδευτικώς άπογυμνουμένης υπαίθρου. Έάν τα δύο τμήματα, ό αστικός δηλαδή και ό (κάτω τών 10.000 κατ.)

αγροτικός πληθυσμός της χώρας, άφίνοντο να εξελιχθούν βάσει τών εκεί σημειουμένων γεννήσεων και θανάτων, ό πληθυσμός τών πόλεων θα ηύξάνετο άπό 2.772 χιλ. κατά τό 1950 εις 3.675 χιλ. κατά τό 1975, εκεί­

νος δε της υπαίθρου χώρας άπό 4.794 χιλ. εις 6.057 χιλ. αντιστοίχως. Αόγω όμως της φυγής τού αγροτικού πληθυσμού, τα αστικά κέντρα έκέρδισαν 1.542 χιλ. επί πλέον κατοίκους, ενώ ό πληθυσμός της υπαίθρου εχασεν εν τω μεταξύ 2.295 χιλ. και είναι μικρότερος σήμερον, παρά κατά τό 1950. Εις τό σύνολον της χώρας, ό βάσει της υπεροχής γεννήσεων ανα­

μενόμενος πληθυσμός (9,7 εκατ.), ευρέθη μικρότερος κατά 753 χιλ., προ­

φανώς διότι ό ελλείπων πληθυσμός, διέρρευσεν εν τω μεταξύ προς τήν εξωτερική ν μετανάστευσιν, με τον ρυθμόν 160 εως 220 αναχωρήσεις καθ' έκάστην ήμέραν. "Ας ένθυμηθώμεν επί τού προκειμένου ότι ή ημε­

ρησία βιολογική αύξησις τοϋ πληθυσμού (420 γεννήσεις ζώντων έναντι 185 θανάτων = 235 καθ' έκάστην) ολίγον διέφερε τοϋ αριθμού τών έκ­

πατριζομένων. "Οσον σοβαρόν και αν φαίνεται τό πρόβλημα της προς τό έξωτερικόν

μεταναστεύσεως (έπί σειράν ετών οι κατ' έτος έκπατριζόμενοι ήσαν ίσοι ή περισσότεροι τοϋ έκ της διαφοράς μεταξύ γεννήσεως και θανάτων προ­

κύπτοντος πλεονάσματος τοϋ πληθυσμού), ή φυγή τών αγροτών προς τάς πόλεις (κυρίως προς τήν Πρωτεύουσαν και τήν Θεσσαλονίκην) αποδεικνύε­

ται περισσότερον ανησυχητική. Βεβαίως ή τεχνο­οικονομική άνάπτυξις απαιτεί τήν βαθμιαίαν μεγέθυνσιν τοϋ αστικού, εις βάρος φυσικά τοϋ άγρο­

τικοϋ πληθυσμού, άλλ' ό αριθμός τών κατ' έτος μετοικούντων πρέπει να εναρμονίζεται προς τήν άπορροφητικήν ικανότητα τών πόλεων, πολλών όμως πόλεων και όχι σχεδόν μονοπωλιακώς προς μόνον τάς 'Αθήνας και έν μέρει προς τήν Θεσσαλονίκην. "Ας λεχθή περεμπιπτόντως ότι, ό όρος α γ ρ ο τ ι κ ό ς δεν είναι ταυτόσημος μέ τον γ ε ω ρ γ ο ­ κ τ η ν ο τ ρ ο ­

— 324 —

φ ι κ ò ν πληθυσμόν, ό όποιος ώς ύπο ­ απασχολούμενος πρέπει ομολογου­

μένως να περιορισθή δραστικώς. 'Εννοείται ότι ό λοιπός αγροτικός πλη­

θυσμός δύναται επωφελώς να άπασχολήται με την βιοτεχνίαν και τήν έπι­

τόπιον μικράν βιομηχανίαν. Ή διασπορά του" πληθυσμοϋ τής Ελλάδος εις 6000 περίπου συγκε­

κροτημένας μονάδας (Δήμους ή Κοινότητας με μέσον μέγεθος 1400 κα­

τοίκων) και 12.000 περίπου οικισμούς — προϊόν της πολυτάραχου έθνι­

MËrêêÔË] Π Λ Η Θ Υ Σ Μ Ο Σ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 1971 ( . ' / . ) ΚΑΤΑ ΜΕΓΕΘΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ θΙ*1»μ·1 ΟΙΚΙΣΜΟΎ Χιλιάδες­KatoMun

< Q5

0,5 09

1.0 1.9

2 - 4

5 ­ 9

10—19

20­49

5 0 ­ 9 9

100 +

•ΙΙεατη Κλιμσκωσις παι η σημεριν η σημεριντι

κατανομή φ ΚΑΐμσκι

03H

WËÊÊËt

6 0 9 3

160»

70S 4 9 e

29J

67

S2

JOOC

12C4

IOC

261

t J ·

76

IO 10 %

Σχ. 1. —Κατανομή τοΰ πληθυσμοϋ της Ελλάδος κατά μέγεθος οίκισμοϋ (%). 1971.

κής μας ιστορίας — αποτελεί τρομερόν έμπόδιον δια τήν πρόσφορον χωροταξικήν άνασυγκρότησιν τοϋ τόπου. Μικρά άνακατάταξις δια τήν ένίσχυσιν τών άνω τών 20.000 μεγάλων πόλεων γίνεται βαθμηδόν με τήν πάροδον τών δεκαετιών, άλλα το πρόβλημα έγκειται εις το πλήθος τών κάτω τών 1000 κατοίκων Κοινοτήτων, αί όποιαι χάνουν προοδευτικώς πληθυσμόν, άλλα παραμένουν ώς διοικητικοί οντότητες. Ή στρωματο­

ποίησις εξ άλλου του πληθυσμού είναι τελείως απρόσφορος, με τήν γιγαν­

τιαίαν Πρωτεύουσαν κειμένην μακράν του κορμού τής Ελλάδος, ενώ άλλα στρώματα, όπως π χ. αί μικραί πόλεις μεταξύ 5 και 20 χιλιάδων κατοίκων, ή αί μεταξύ 50 και 100 χιλιάδων μεγαλύτεραι πόλεις, είναι σαφώς ολιγώτεραι του κανονικοβ. Μια ιδεατή στρωματοποίησις του πληθυσμού δίδεται εις τήν πυραμίδα του σχήμ. 1, αλλ' αυτή απαιτεί τήν συμπύκνωσιν τών συγκεκροτημένων διοικητικών οικισμών εϊς 3000, αντί τών 6.093 μονάδων τής απογραφής 1971. Εις τήν θεωρητικήν αυτήν καί

— 325 —

λειτουργικώς πλέον πρόσφορον κατανομή ν, ό αστικός πληθυσμός ανα­

λογεί εις 62,8 % αλλ' άποκεντρουται άνα τον έλλαδικον χώρον εις πολλά συστήματα διαφόρου μεγέθους πόλεων, με δορυφόρους τα άναγκαιοϋντα αγροτικά κέντρα εις την περιφέρειαν.

Ή πλέον όμως σοβαρά συνέπεια της προς το έξωτερικόν ή τήν Πρω­

τεύουσαν διαρροής των αγροτών, έγκειται εις τήν ποσοτικήν και ποιοτι­

Σχ. 2. — Γεννήσεις ζώντων επί 1000 Γυναικών ηλικίας 15­49 ετών, 'Ελλάς, Πόλεις, Ύπαιθρος, 1950 ­1975.

κήν διάβρωσιν του εναπομένοντος πληθυσμού. Ό όγκος του έμειώθη έν τω μεταξύ άπό 4,8 έκ. κατά το 1950 εις 3,7 έκ. κατά το 1975, ή έλάτ­

τωσις δε αυτή άφορα κυρίως εις τάς κάτω τών 50 ετών ηλικίας και ίδια, τήν περίοδον αναπαραγωγής μεταξύ 20 και 45 ετών (σχ. 3). Μόνον ό αριθμός τών υπερηλίκων έδιπλασιάσθη σχεδόν, με αποτέλεσμα τήν σημαντικήν συρρίκνωσιν του δυνητικώς εργατικού δυναμικού και τήν δυσοίωνον έπι­

— 326 —

ΑΣΤΙΚΟΣ - URBAN ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ - RURAL

~\—'—\—'—Λ—'—V-1

—VT

25-44.''

\—ι—V—'—Λ—'—"Λ—*~~\—ι—'

1950 Ar-J 1̂ -1 V L . 1 « Ι Ι

v v 1C1RD ' ^ 1<Ύ7Λ Ν ίο 1960 1970 1950

J U-J y_J ^ 1 1960 1970

Σχ. 3. —Πληθυσμός Ελλάδος (000) κατά φΰλον και μεγάλας ομάδας ηλικιών, εις πόλεις (άνω των 10.000 κατοίκων) και λοιπούς οικισμούς (κάτω τών 10.000 κατ.) 1950­1975. Ή μεγαλύτερα διάβρωσις παρατηρείται εις τον πλη­

θυσμον αναπαραγωγικής ηλικίας (20­45 ετών) τής υπαίθρου.

— 327 —

τάχυνσιν της δημογραφικής γηράνσεως. Παρά τήν ύψηλοτέραν είδικήν γεννητικότητα (γεννήσεις ζώντων επί 1000 γυναικών ηλικίας 15­49 ετών) τής υπαίθρου χώρας (σχ. 2), ό αριθμός τών κατ' έτος νεογνών, έμειώθη έν τω μεταξύ άπό 110 εις 50 περίπου χιλιάδας, διότι δεν απέμειναν πλέον εκεί αρ­

κετοί γονείς τής αναπαραγωγικής ηλικίας. Τα τρία μελανά σημεία, δηλαδή ή άραίωσις τών γεννητόρων, ή λόγω τής δημογραφικής γηράνσεως αϋξη­

σις τής θνησιμότητος και ή προϊοΰσα έρήμωσις χιλιάδων μικροσκοπικών Κοινοτήτων, διαγράφουν ϊσως τον έπικείμενον θάνατον τοϋ Ελληνικού χωρίου, του θεμελιώδους αύτοϋ θεματοφύλακος τής Ελληνικής αρετής και τής βιολογικής ευρωστίας του Έθνους μας.

Αυτό είναι το άπαισιόδοξον μήνυμα άπό τήν επιτροχάδην άνάλυσιν τοϋ προσφάτου ούρμπανισμοϋ ή άστυμορφισμου τής χώρας μας. Χάνε­

ται το Ελληνικό χωριό, αλλ' άπό το άλλο μέρος, δεν ανθίζει ή υδροκεφα­

λική Πρωτεύουσα, ή οποία πνίγεται άπό τα βλαβερά υποπροϊόντα τής υπερτροφικής και άσυντάκτου αναπτύξεως. Έδώ ίσοπεδουται ή αρετή, ή δημιουργική πρωτοβουλία και ή έμφυτος του "Ελληνος προσωπικότης, δια να σύμφωνη προς τήν άμορφον κοσμοπολιτικήν μετριότητα. Και ένώ οί πάντες τρέφονται άπό τα πρωτογενή προϊόντα τοϋ άγρότου, οί αστοί άδιαφοροΰν συνήθως δι'αύτόν και καλλιεργούν τόν νεποτισμόν, τήν παρ' άξίαν άναρρίχησιν εις καίριας θέσεις, τα παρασιτικά επαγγέλματα τών μεσαζόντων και τήν πρώιμον συνταξιοδότησιν. Μια τολμηρά χωροταξική άναδιάρθρωσις και ή ευρεία άποκέντρωσις τών αρμοδιοτήτων και τών κοινωνικο­οικονομικών μονάδων — όπως έξηγγέλθη προσφάτως άπό τήν Κυβέρνησιν — θα άποτελέση, εάν ύλοποιηθή, τήν πρώτην υγιή άντίδρα­

σιν κατά τοϋ υποβόσκοντος κινδύνου καταρρεύσεως τοϋ κατ' εξοχήν έλ­

ληνομόρφου ανθρωπίνου παράγοντος, δηλαδή τοϋ πέρα τής Πρωτευού­

σης πληθυσμοΰ τής χώρας.

II. Ό Έλλην ώς Παραγωγός και Καταναλωτής.

Ά π ό τα 8,8 εκατομμύρια Ελλήνων, τους οποίους έμέτρησεν ή απο­

γραφή 1971, μόνον 3,2 έκατομμ. (36,9 %) έδήλωσαν ότι άπασχολοΰνται εις παραγωγικήν και κερδοφόρον άπό οικονομικής απόψεως έργασίαν. Αυτοί άποτελοϋν το έργατικόν δυναμικόν, άπό τόν κόπον και τα παραγό­

μενα προϊόντα συντηρούνται οί ίδιοι και τα άλλα δύο τρίτα τών Ελλήνων, οί όποιοι δεν συμμετέχουν ενεργώς εις τήν διαμόρφωσιν τοϋ οικονομικού πλούτου τής χώρας. Οί άλλοι, νήπια και μαθηταί, γυναίκες άσχολού­

μεναι μέ τα λεγόμενα οικιακά και κυρίως με τήν φροντίδα και τήν άνατροφήν τών παιδιών των, συνταξιούχοι και γέροντες, εργάζονται βεβαίως και αυτοί, άλλ' επειδή δεν παράγουν υλικά αγαθά, δεν συμ­

— 328 —

περιλαμβάνονται εις την ομάδα αυτήν των κερδοφόρων επαγγελματιών. Έ ν συγκρίσει προς τάς δύο προηγουμένας άπογραφάς 1951 και 1961,

το έργατικον δυναμικόν της χώρας έσημείωσεν αύξησιν 139.000 κατά τήν πρώτην και 256.000 κατά τήν δευτέραν μεσο­άπογραφικήν περίοδον. Έν τω μεταξύ ή συμμετοχή τών θηλέων ηύξήθη άπό 18 % κατά το 1951 εις 28 % κατά το 1971. Φυσικά ή πλειονότης ανήκει εϊς τους άνδρας, οί όποιοι εισέρχονται ώς έφηβοι εις τό έργατικόν δυναμικόν, με άναλογίαν 50 % (άναφορικώς προς τήν ομάδα τών όμηλίκων των), συνεχίζουν σχεδόν έν πανστρατια (95 % εως 97 %), κατά τήν ήλικίαν της ώριμότητος και απο­

χωρούν βαθμιαίως κατά τήν δεκαετίαν μεταξύ 65 και 74 ετών. Ή συμμετοχή τών θηλέων είναι βεβαίως μικρότερα, και τό μέγιστον (εν τρίτον περίπου του διαθεσίμου πληθυσμού) παρατηρείται περί τό 25ον έτος της ηλικίας, και κατόπιν μηδενίζεται μετά τό 65ον έτος της ηλικίας των. Ένα ενδιαφέ­

ρον εύρημα είναι ότι, ό πληθυσμός της υπαίθρου χώρας φαίνεται ότι συμ­

μετέχει με σαφώς μεγαλύτερον ποσοστόν (51,6 %), έναντι τών πόλεων (40,8 %). 'Αλλ' εδώ υποκρύπτονται δύο γνωσταί άδυναμίαι, ή μικρά κατά κεφαλήν παραγωγή καί ή εποχιακή ύπο­άπασχόλησις τών εις τήν ύπαιθρο ν χώραν εργαζομένων.

Δέκα είναι οί μεγάλοι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητος, τήν άνά­

πτυξιν τών οποίων εξυπηρετούν οί εργαζόμενοι Έλληνες. Ό πρώτος (Γεωργία, Κτηνοτροφία, Δάση, Θήρα, 'Αλιεία) απασχολεί τό μεγαλύτερον μέρος του εργατικού δυναμικού, (51,3 %, 47,5 % καί 41,4 % κατά τάς άπο­

γραφάς 1951, 1961 καί 1971) καί αναδεικνύεται ώς ή μεγαλύτερα άλλ' όχι και ή πλέον αποδοτική οικονομική έπιχείρησις της χώρας. Ό δεύτερος κατά σειράν μεγέθους κλάδος (16,9 %, 17,1 % καί 17,5 % αντιστοίχως) είναι ό της Μεταποιήσεως (βιομηχανίαι τροφίμων, έρίων, δέρματος, μετάλλων, ξύλου, χημικών προϊόντων κλπ. ώς καί ή βιοτεχνία), αλλ' ό αριθμός τών έκεΐ διανοιγομένων νέων θέσεων αυξάνεται βραδύτατα με τήν πάροδον τών δεκαετιών. Προφανώς ό κλάδος αυτός της Βιομηχανίας ­ Βιοτεχνίας, χρειάζεται να απόκτηση ταχύτερον ρυθμόν αναπτύξεως, εάν πρόκειται να πλησιάσωμεν τήν άντίστοιχον άνάπτυξιν τών χωρών της Δυτικής Ευρώ­

πης, με τάς οποίας καλούμεθα τώρα να συνεταιρισθώμεν. Άκολουθοϋν οί κλάδοι Έμπόριον, Ξενοδοχεία, Τράπεζαι κ.λ.π., με ποσοστόν 14 % τοΰ εργατικού δυναμικού κατά τό 1971, διάφοροι Ύπηρεσίαι (11 %), Κατα­

σκευαί (δημόσια έργα, οϊκοδομαί) με ποσοστόν 8 %, Μεταφοραί ­ Έπι­

κοινωνίαι (7 %), καί τέλος αί επιχειρήσεις Ηλεκτρισμού καί 'Ορυχείων, μέ ποσοστόν κάτω του 1 % έκαστη. Χαράκτηριστικώς, οί ταχύτερον ανα­

πτυσσόμενοι κλάδοι (μέ κριτήριον τό άνοιγμα νέων θέσεων μέ τήν πάροδον του χρόνου), είναι ό Ηλεκτρισμός πρώτον καί κατόπιν αί Κατα­

σκευαί, ένώ οί κλάδοι Γεωργία καί Ύπηρεσίαι, χάνουν έν τω μεταξύ

— 329 —

προσωπικόν, προφανώς λόγω κορεσμού ή συγκρούσεως με τον νόμον τής προοδευτικώς μειούμενης αποδόσεως.

Σαφής περί τούτου ενδειξις ευρίσκεται εις την κατ' άτομον ­ έτος άπο­

τίμησιν του εγχωρίου προϊόντος κατά κλάδους, δια τα ετη 1951, 1961, 1971 Κ Οΰτω, το μέσον ετήσιο ν εισόδημα τών ασχολουμένων με τον Ήλεκτρισμόν, τα 'Ορυχεία και τήν Βιομηχανίαν, είναι πενταπλάσιον εκεί­

νου τών Γεωργών καί Κτηνοτρόφων και το μέσον εισόδημα τών άλλων κλάδων ύπερδιπλάσιον. 'Επί πλέον το μέσον εισόδημα τών Γεωργών δέν φαίνεται να προσαρμόζεται επαρκώς προς τήν κατά τήν υπ' όψιν 20ετίαν ύποτίμησιν της αγοραστικής αξίας της δραχμής (41 % κατά τό 1974, έναντι 100 κατά τό 1958), ενώ αί άπολαυαί τών ασχολουμένων με τάς Κατασκευάς, τον Ήλεκτρισμόν καί τήν παροχήν υπηρεσιών υπερέ­

βησαν εμφανώς τον άνερχόμενον τιμάριθμον. 'Ανάλογος με τήν προηγουμένην είναι καί ή κατ' επαγγέλματα κατα­

νομή τοϋ εργατικού δυναμικού (1971), με 41 % του συνόλου Γεωργούς, 30 % Έργατοτεχνίτας, 6 % 'Επιστήμονας, Διευθυντάς, ή ανώτατα Διοικη­

τικά στελέχη, καί τά άλλα επαγγέλματα (Υπάλληλοι Γραφείου, "Εμποροι καί Πωληταί κλπ.) με ποσοστόν 7 % περίπου εκαστον. Τέλος από της σκοπιάς της θέσεως έκαστου εργαζομένου, αποδεικνύεται ότι οί περισσό­

τεροι (42,6 %) είναι μισθοσυντήρητοι, 34,7 % εργάζονται δι' ίδιον λογα­

ριασμόν, βοηθούμενοι άπό (18,5 %) μή αμειβόμενα μέλη τής οικογενείας των καί μόνον 4 % χαρακτηρίζονται ως Έργοδόται. Αυτά συμβαίνουν εις τό σύνολον του πληθυσμού, διότι ή κατάστασις διαφοροποιείται ριζικώς εις τά επί μέρους τμήματα, με τους μισθωτούς, τους έργατο­τεχνίτας καί τους 'Επιστήμονας κυρίως εις τάς (άνω τών 10.000 κατ.) πόλεις καί τους αύτο­άπασχολουμένους Γεωργο­κτηνοτρόφους εις τήν ΰπαιθρον χώραν.

III. Τα παραγόμενα αγαθά καί το Έθνικον Εισόδημα.

Τό προϊόν τής εργασίας τών 3.000.000 περίπου Ελλήνων τού εργατι­

κού" δυναμικού, αποτιμάται εις 30.000 έκτμ. δρχ. περίπου κατά τό 1950, εις 93.000 έκτμ. κατά τό 1960, εις 258.000 έκτμ. κατά τό 1970 καί εϊς 517.000 έκτμ. περίπου κατά τό 1974 (τό τελευταΐον έτος δια τό όποιον συνε­

τάγη ό επίσημος απολογισμός). Σύγκειται κυρίως από προϊόντα τής Γης, τών υδάτων καί του υπεδάφους (πρωτογενής παραγωγή), άπό μεταποιημένα υλικά τής Βιομηχανίας καί τής Βιοτεχνίας καί τήν παραγωγήν ενεργείας (δευτερογενής παραγωγή). Τά αγαθά αυτά μετακινούνται άπό του τόπου

1. Εθνικοί Λογαριασμοί Ελλάδος, Άρ. 16, 19 καί 23, καί Στατιστική Έπετηρίς τής 'Ελλάδος, 1975.

— 330 —

παραγωγής είς τάς χείρας του καταναλωτού, καί εδώ παρεμβαίνουν οί άλλοι τομείς οικονομικής δραστηριότητος, όπως αί μεταφοραί, αί έπικοι­

νωνίαι και τα έργα υποδομής, το έμπόριον, αί τράπεζαι, ή διοίκησις κλπ., όλοι δε αυτοί εμπίπτουν εις μίαν γενικήν κατηγορίαν ώς ύπηρεσίαι. Όμόρρυθμος καί παράπλευρος άνάπτυξις όλων τών κλάδων είναι βεβαίως απαραίτητος δια την καλήν λειτουργίαν τοΰ όλου συστήματος, άλλα το θεμέλιον τής οικονομίας, εδράζεται είς τήν διφυή πρωτογενή καί δευτε­

ρογενή παραγωγήν, καί τον τρόπον καθ' δν ίσολογίζονται αί δύο αύται λογιστικαί μερίδες.

Ή Ελλάς ήτο καί είναι ακόμη γεωργική κυρίως χώρα, άφοΰ τά προϊόντα τής Γής αποτελούν τήν μεγαλυτέραν (ή μίαν τών μεγαλυτέρων) πηγήν τοΰ Εθνικού της Εισοδήματος. Κατά τό 1950, ή Γεωργία συνέβαλλε με 31 % εις τήν ολική ν άξίαν του 'Εθνικού Προϊόντος, έναντι 15 % τής Βιομηχανίας. Έκτοτε, με τήν ταχειαν μάλλον άνάπτυξιν τής δευτερογε­

νούς παραγωγής (μεταποίησις, ηλεκτρισμός κλπ.) ή συμμετοχή τής Γεωρ­

γίας είς τήν διαμόρφωσιν τοΰ ολικού προϊόντος ήρχισε μειούμενη καί, κατά τά πρόσφατα μετά τό 1970 έτη, ή βιομηχανική παραγωγή υπερέβη εκείνη ν τής Γεωργίας καί έφθασε κατά τό 1974 είς 22 % ή πρώτη καί 17 % ή δευτέρα. Τό εισόδημα έκ τών άλλων κλάδων οικονομικής δραστηριότητος παραμένει αναλογικώς είς τά αυτά περίπου επίπεδα, άλλ' ή έκ διαμέτρου αντίθετος κίνησις τών δύο πρώτων κλάδων, τονίζει τό γεγονός ότι ή χώρα μας εκβιομηχανίζεται καί πορεύεται τήν άνιοΰ­

σαν, πλησιάζουσα βραδέως τήν θέσιν τών ανεπτυγμένων οικονομιών τής Δύσεως.

Μετά όμως τήν αίσιόδοξον αυτήν διαπίστωσιν πρέπει να θιγούν καί τά ασθενή σημεία τών ανωτέρω ροπών. 'Εν πρώτοις, ό ρυθμός ανόδου τής βιομηχανικής παραγωγής, καί ιδία ή δημιουργία νέων θέσεων χρησίμου έκεϊ απασχολήσεως, θα ήδύναντο να επιταχυνθούν, όπως π.χ. συμβαίνει είς τους κλάδους Ηλεκτρισμός, 'Ορυχεία, Κατασκευαί κλπ. Θα διηυκό­

λυνε τούτο τήν άπορρόφησιν μέρους τοΰ άπό τάς επαρχίας μετακινουμένου εργατικού δυναμικού, καί επίσης, τήν καταπολέμησιν τοΰ φαύλου κύκλου, τήν μετάπτωσιν δηλαδή άπό τήν άγροτικήν ύπο­άπασχόλησιν προς τά παρασιτικά επαγγέλματα τών πόλεων. Ό γεωργο­κτηνοτροφικός κατόπιν κλάδος, ό οποίος απασχολεί ακόμη σημαντικόν μέρος τοΰ εργατικού δυ­

ναμικού τής χώρας, λειτουργεί κατά τρόπον άντι­οικονομικόν καί άπηρ­

χαιωμένον. Παρά τήν πληθώραν τών απασχολουμένων, ή έπιτυγχανομένη παραγωγή δεν καλύπτει πλήρως τάς άνάγκας τής εγχωρίου καταναλώ­

σεως, αφού είσάγομεν κατ' έτος έκ τοΰ εξωτερικού, όχι μόνον κρέας καί γαλακτοκομικά προϊόντα, άλλ' ακόμη καί βασικά γεωργικά προϊόντα, όπως ή πρόσφατος εισαγωγή άπό τάς Η . Π . Α . αραβοσίτου καί κριθής

— 331 —

αξίας 45 έκτμ. δολλαρίων. Άλλα και ή αμοιβή των μέ τήν Γεωργίαν ­Κτηνοτροφίαν ασχολουμένων παραμένει άπαραδέκτως χαμηλή (39.000 δρχ. κατ' ατομον ­ έτος το 1971, έναντι 100.000 τών ασχολουμένων μέ τήν Βιομηχανίαν και 275.000 τών εργαζομένων εις τάς οικοδομάς και τα δημόσια έργα). Προφανώς ο μέχρι τοϋδε παραμεληθείς άλλα θεμελιώδης

Σχ. 4. — Κατά κεφαλήν Άκαθάριστον Έγχώριον Προϊόν (αριστερά) και Καθαρον Έθνικον Είσόδημα (δεξιά) εις χιλιάδας δραχμών και είς δολλάρια ΗΠΑ, Ελλάς, 1949­ 1974. Τρέχουσαι τιμαί (άνω) και σταθεροί (1958) τιμαί και ή τούτων υπολο­

γιζόμενη ύποτίμησις της δραχμής.

αυτός κλάδος της εθνικής μας οικονομίας, χρειάζεται ριζικήν καί εκ βάθρων ανασυγκρότησιν, μέ τον διπλούν εν δψει στόχον, τήν προώθησιν της παραγωγής τών γεωργο­κτηνοτροφικών προϊόντων καί τον σημαντικόν περιορισμόν τών μέ αυτόν ασχολουμένων (ή μάλλον ύπο­άπασχολουμένων) ανθρώπων.

Όπωσδήποτε, ή αθροιστική μορφή αναπτύξεως της εθνικής πάρα­

— 332 —

γωγής κατά τα τελευταία 25 ετη, παρουσιάζεται ως ικανοποιητική και αΐ­

σιόδοξος (σχήμ. 4). Ή αξία του εγχωρίως παραγομένου προϊόντος έγινε 17 φοράς μεγαλύτερα, άφοΰ ηύξήθη άπό 30.000 έκτμ. δραχμ. κατά το 1950, εις 517.000 έκτμ. δρχ. κατά το 1974. Παραλλήλως το κατά κεφαλήν αντιστοιχούν μερίδιον διωγκώθη άπό 3900 δρχ. ($ 130) κατά το 1950, εις 57.700 δρχ. ($ 1924) κατά το 1974. Το καθαρόν κατά κεφαλήν Έθνικόν Εισόδημα, (μετά δηλαδή τήν άφαίρεσιν των κεφαλαίων αποσβέσεως),

1972 ο

ΗΝ.ΠΟΛΙΤ.ΑΜ.

ΚΑΝΑΔΑΙ

Σ Ο Υ Η Δ Ι Α

Ε Λ Β Ε Τ Ι Α

ΔΑΝΙΑ

Δ . Γ Ε Ρ Μ Α Χ Ι Α '

ΝΟΡΒΗΓΙΑ

Γ Α Λ Λ Ι Α

Β Ε Λ Γ Ι Ο Ν

ΙΑΠΟΝΙΑ

ΗΝ.ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ

Ι Τ Α Λ Ι Α

Ε Λ Λ Α Ι

Ι Ι Π Α Ν Ι Α

ΠΟΥΓΚΟΙΛΛΒ.

ΤΟΥΡΚΙΑ

1OO0 2 0 C » 3OO0 4 0 0 0 50O0 * Ι Ι Ι Ι Ι

SM3 ;_ i :* J r nz: ■ ' T''■ ■- . -r^y^y ι - .- ι t-tm ma Ί :"" . Λ J. 1 - 1 - ·. ■■.;... .>MëbzA^»^mmi:~isM

$09? « l: _ . _ . i . . _ : : 1 '■ γ : '"^v^^mmmmmmm

<*§> - . ! \ ' \ \ >:

f§IÉÏ 425? . _ . Γ _ _ _ L j ™i_._.:..L_ LM 4)??

3 « * 0

. J -

.. - i

\ . . : ι ' . 1 1

î = -i r;m

ìm : ' 1 :Λ.. ' ■- i ' ^ : : - » » « i » e : » t ó : | ^

ÎÔB4 ,_ : T_ _ î ■,« * » » I # « « P I

*m .._..:. ì> ^2L ! ; :::· . 3 1 ÉT39

m>*

un ■■ O03

ϊ * 2 * , : . 8 ï p l |

U.S.A i Ο

i ·■. f '

-.' i :MÊM

M I ΐΜ

1 K>OO

" i ΖΛΜΜ

■"■M

ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗΝ ΑΚΘ. ΕΘΝΙΚΟΝ ΠΡΟΪΟΝ -1972

E l i ΑΟΛΛΑΡΙΑ,ΤΡεΧΟΥΣΑΙ ΤΙΜΑΙ .

Ι Ι Ι Ι 20Ο0 3 0 0 0 4 0 Ο 0 5 0 0 0

Σχ. 5. — Το κατά κεφαλήν έθνικόν εισόδημα, εις δολλάρια, 1972.

είναι ελαφρώς μικρότερον του προηγουμένου, αλλ' ή θεαματική καί των δύο άνέλιξις είναι εν μέρει πλασματική, λόγω αναπτύξεων εν τφ μεταξύ, πληθωριστικών πιέσεων καί της μειώσεως της αγοραστικής αξίας της δρα­

χμής (100 κατά τό 1958, 41 % κατά το 1974). Έάν όμως άπομονωθή ό πα­

ρείσακτος αυτός παράγων του έρποντος πληθωρισμού, τό κατά κεφαλήν εισόδημα του Έλληνος εις σταθεράς (1958) τιμάς, άνήλθεν άπό 10.400 δρχ. ($ 345) κατά τό 1960 εις 19.700 δρχ. ($ 655) κατά τό 1970 καί εις 24.200 δρχ. ($ 806) κατά τό 1974.

Εις μίαν διεθνή σύγκρισιν (σχήμ. 5), ή θέσις τής Ελλάδος ευρίσκε­

ται ακόμη αρκετά χαμηλά, τόσον είς τήν κλίμακα τής έκβιομηχανοποιή­

σεως, όσον καί εκείνης του κατά κεφαλήν εισοδήματος. Ή χώρα μας

— 333 —

ασφαλώς δέν είναι τόσον ανεπτυγμένη, ή τόσον πλούσια, δσον π.χ. αί χώ­

ραι της Βόρειο ­ Δυτικής Ευρώπης ή της Βορείου 'Αμερικής, άλλα συνα­

γωνίζεται εκ του πλησίον μέ τήν Ίταλίαν, την Ίρλανδίαν και την Ίσπα­

νίαν και υπερτερεί εμφανώς των δύο γειτόνων της, τής Γιουγκοσλαβίας δηλ. και τής Τουρκίας, πιθανώς δε και τών άλλων Βαλκανικών χωρών αί όποΐαι απουσιάζουν άπό τήν ανωτέρω σύγκρισιν.

Ή κάλυψις τών βιοτικών αναγκών τών εργαζομένων και τών οικογε­

νειών αυτών, αποτελεί φυσικά το κίνητρον και τον πρωταρχικον στόχον δια τήν παραγωγήν του ώς άνω εγχωρίου προϊόντος. Εις τήν αρχήν τής υπ' όψιν 25ετίας, 95 % περίπου του ετησίου εθνικού εισοδήματος διοχε­

τεύετο προς τήν ίδιωτικήν κατανάλωσιν, ελάχιστον δε ποσοστόν άπέμενεν δι' άποταμίευσιν ή επενδύσεις εις μόνιμα αγαθά Ιδιωτικής ή εθνικής υπο­

δομής. Το μεγαλύτερον κονδύλιον (52 %) διετίθετο δια τήν διατροφήν και το αμέσως έπόμενον κονδύλιον (21 %) δια κατοικίαν. Γενικώς, διατροφή, κατοικία και ιματισμός άπερρόφουν 85 % εως 90 % του συνολικού εισο­

δήματος καί κατά συνέπειαν, ψυχία μόνον άπέμενον δια τήν κάλυψιν άλ­

λων βιοτικών αναγκών όπως ή μετακίνησις προς καί άπό τον τόπον εργα­

σίας, ό εύπρεπισμός καί τα εϊδη υγιεινής, ή έκπαίδευσις τών παιδιών, τά ταξείδια αναψυχής καί ή διασκέδασις. Μέ τήν πάροδον όμως τών ετών καί τήν προοδευτικήν αύξησιν τής παραγωγής, ή ιδιωτική κατανάλωσις ίκανοποιεϊτο μέ μικρότερα ποσοστά καί κατά τό 1973, τό εν τέταρτον περίπου του οικογενειακού εισοδήματος ήτο διαθέσιμον δι' άποταμίευσιν, επενδύσεις καί άλλα πολιτιστικά αγαθά.

'Ανήρχετο, έν τω μεταξύ, επίσης καί τό βιοτικόν έπίπεδον τών κατοί­

κων, τοϋτο δε φαίνεται άπό τήν ποσοστιαίαν αύξησιν τών δαπανών δια τάς οικογενειακός ανέσεις, ενώ τό δια τήν διατροφήν διατιθέμενον κονδύ­

λιον έμειοϋτο αναλογικώς άπό 52 % κατά τό 1950 εις 40 % περίπου κατά τήν αρχήν τής παρούσης δεκαετίας. 'Αλλά καί ή διατροφή τών ανθρώπων έβελτιώθη έν τω μεταξύ, τούτο δέ διαπιστούται άπό τήν αϋξουσαν κατα­

νάλωσιν κρέατος καί γενικώς τροφίμων ζωικής προελεύσεως, μέ άντί­

στοιχον φυσικά μείωσιν εις τήν κατανάλωσιν του άρτου. Κατά τήν αρχήν τής περιόδου, τό σιτηρέσιον του μέσου "Ελληνος άντεπροσώπευε 2800 περίπου θερμίδας καί περί τά 90 γραμμ. πρωτεΐνης άνά 24ωρον, τό πλείστον τής όποιας (90 %) προήρχετο άπό τρόφιμα φυτικής προελεύσεως. Τώρα (περί τό 1970) λαμβάνει 3000 θερμίδας καί 100 περίπου γραμ. πρωτεΐνης, 25 % τής οποίας προέρχεται άπό τρόφιμα ζωικής προελεύσεως. Χαρακτη­

ριστικούς, ή άπό του 1973 ένσκήψασα οικονομική ύφεσις, άποτυπουται εις τάς ροπάς τών ανωτέρω μεταβλητών μέ τήν προσωρινήν, ώς ελπίζεται, άνακοπήν του ρυθμού καλλιτερεύσεως του βιοτικού μας επιπέδου.

- 334 -

Άνακεφαλαίωσις. 9Από τήν άνάλυσιν τριών νέων χαρακτηριστικών τοϋ πληθυσμού της

Ελλάδος, διαπιστούται προϊούσα βελτίωσις της εθνικής οικονομίας και τοϋ βιοτικού επιπέδου των κατοίκων, άλλ' επίσης και δύο σοβαραί άδυνα­

μίαι, ή πρώτη δημογραφικής και ή δευτέρα οργανωτικής φύσεως. Ή π ρ ώ τ η άφορα εις τήν μεγάλην, σχεδόν καταστροφικήν διάβρωσιν, ή οποία έπληξε τον άγροτικον πληθυσμον τής χώρας. Μολονότι ή εκεί γονιμότης τών γυναικών διατηρείται ακόμη εϊς ίκανοποιητικόν επίπεδο ν (τρία περί­

που τέκνα κατά γυναίκα, έναντι 2,1 δια τάς γυναίκας τών πόλεων, σχ. 2), ò αριθμός τών γεννήσεων έμειώθη από 110.000 περίπου κατ' έτος εις κάτω τών 50.000 κατά τα τελευταία ετη. Βασική αιτία τής ολιγοτεκνίας τοϋ αγροτικού πληθυσμού είναι ή φυγή τών νέων ανθρώπων (σχ. 3), οί όποιοι στρέφονται προς τήν έξωτερικήν μετανάστευσιν ή εγκαθίστανται εις τα μεγάλα αστικά κέντρα και ιδίως τήν Περιφ. Πρωτευούσης.

Μεταξύ τών ετών 1950 και 1975, ή επαρχιακή Ελλάς έχασε 2,3 έκα­

τομμ. ανθρώπων, δύο τρίτα τών οποίων ευρίσκονται σήμερον εις τάς 'Αθή­

νας και èv μέρει εις τήν Θεσσαλονίκην, οί υπόλοιποι δε εις διαφόρους χώρας του εξωτερικού. Ή καθ' ήλικίαν δόμησις τοΰ αγροτικού πληθυσμού έχει παραμορφωθή, με πολλούς (17 %) εις τάς άνω τών 65 ετών ηλικίας και ολίγους εις τάς ηλικίας τής άναπραγωγής (20 εως 45 ετών). Τα υπό τής Πολιτείας λαμβανόμενα κατά τής ύπογεννητικότητος μέτρα, όπως π.χ. τα επιδόματα πολυτέκνων, πίπτουν εις το κενόν, διότι δεν υπάρχουν πλέον αρκετοί σύζυγοι ικανοί προς τεκνογονίαν. 'Από το άλλο μέρος τα αστικά κέντρα και ιδίως αί μεγαλουπόλεις (όπως αί 'Αθήναι και ή Θεσσαλονίκη), εϊναι εκ φύσεως όλιγότοκα και αυξάνονται κυρίως με τα βιολογικά πλεο­

νάσματα τής επαρχίας. "Οταν όμως ή επαρχία νοσή, μαραίνονται αί πόλεις και κατ' έπέκτασιν φθίνει ολόκληρος ή χώρα.

Ευρεία χωροταξική άποκέντρωσις και οργάνωσις πολλών βιοσίμων επαρχιακών κέντρων, με τήν αναλόγου μεγέθους πόλιν ώς πυρήνα και επαρκή δορυφόρον πληθυσμόν εις τήν περιφέρειαν, θα επιτυχή σύν τω χρόνω, τήν έπί τόπου συγκράτησιν τοϋ άγροτικοΰ πληθυσμοΰ και τήν βελτίωσιν τής εθνικής παραγωγής και τοϋ βιοτικού επιπέδου όλων τών Ελλήνων.

Τό δ ε ύ τ ε ρ ο ν σημεΐον ανησυχίας ευρίσκεται εις τήν μέχρι τοϋδε (1974) παραμέλησιν τής Γεωργίας, ύπο τήν εύρυτέραν αυτής εννοιαν τής πρωτογενούς παραγωγής. 'Απασχολεί ακόμη αυτή τό μεγαλύτερον μέρος τοϋ έργατικοΰ μας δυναμικού, άλλα λειτουργεί κατά τρόπον άναχρονιστι­

κόν και ζημιογόνον. Τό παραγόμενον προϊόν δεν επαρκεί δια τάς άνάγκας τής εγχωρίου καταναλώσεως, στοιχίζει περισσότερον τοΰ κανονικού και

­ 335 ­

οί με αυτό απασχολούμενοι απολαμβάνουν την πτωχοτέραν άμοιβήν των κόπων των, έν συγκρίσει προς τάς άπολαυας τών καταγινομένων με άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητος. 'Ανέκαθεν ή Ελλάς εθεωρείτο χώρα γεωργική, και παρά τήν έν τω μεταξύ άνάπτυξιν τής βιομηχανίας και τών άλλων τεχνο­ο'ικονομικών κλάδων, οί γεωργο­κτηνοτρόφοι τής Ελ­

λάδος— οί βασικοί αυτοί τροφοδόται ολοκλήρου του πληθυσμού — δι­

καιούνται περισσοτέρας κατανοήσεως και κρατικής μερίμνης, μέχρις ότου έπιτευχθή μία καλλίτερα ισόρροπησις μεταξύ τών εργαζομένων εις τήν γεωργίαν, τήν βιομηχανίαν και τάς υπηρεσίας, τόσον όσον άφορα είς το παραγόμενον προϊόν, όσον καί τήν ίσοσκέλισιν τοΰ κατά έργαζόμενον εισοδήματος.

Ευρισκόμεθα ακόμη εις το πρώτον στάδιον τής οικονομικής μας ανα­

πτύξεως καί ή πρόσφατος άποκόλλησις άπό τό τέλμα τής ύπαναπτύ­

ξεως, αποτελεί ασφαλώς παράγοντα αισιοδοξίας καί εθνικής ικανοποιή­

σεως. Άπέχομεν όμως αρκετά ακόμη από τους αυριανούς συνεταίρους μας τής δυτικής Ευρώπης καί ή όλοκλήρωσις τοΰ άλματος θα απαίτηση κόπους καί όλόκληρον τήν επινοητικότητα καί προσαρμοστικήν ικανό­

τητα, μέ τάς οποίας ό πανάρχαιος "Ελλην έπέβαλλεν ανέκαθεν τήν δυνα­

μικήν παρουσίαν του είς τάς δέλτους τής Ιστορίας. Τό σημερινόν προβά­

δισμα μας μεταξύ τών λαών τής 'Ανατολικής Μεσογείου, αποτελεί τήν αρχήν καί όχι τό τέρμα τής προσπάθειας, δια τήν συγκρότησιν ενός συγχρόνου Κράτους δικαίου, μέ τους κατοίκους του εύημεροΰντας καί εκλεκτά τα προϊόντα τής διανοήσεως ή του καθημερινού μόχθου μας '.

1. Σημ. Συντάξεως. — ΕΙς συμπλήρωμα τής μελέτης ό συγγραφεύς συνέταξε κατα­τοπιστικούς αριθμητικούς πίνακας, τών οποίων οί ενδιαφερόμενοι δύνανται να λαμβά­νουν γνώσιν απευθυνόμενοι προς τον συγγραφέα.

ΓΕΡ. Η. ΠΕΝΤΟΓΑΛΟΥ δ.ίατρ.

GHARLE­PHILIPPE DE BOSSET 'Ανέκδοτα έγγραφα σχετικά με την παρουσία του

στην Κεφαλονιά (1810­1814)

'Από τους τρεις Στρατιωτικούς Διοικητές με αρμοδιότητες και Πολι­

τικής διακυβερνήσεως, πού οί "Αγγλοι διόρισαν διαδοχικά στην Κεφαλο­

νιά υστέρα άπό τήν κατάληψη της (στις 19 Σεπτεμβρίου/5 'Οκτωβρίου τοϋ 1809) και μέχρι το 1816 1, ξεχωρίζει ô Κάρολος ­ Φίλιππος de Bosset. Και οί άλλοι δύο βέβαια δέν είναι τυχαία πρόσωπα. Ό πρώτος ό συντα­

γματάρχης (colonel) Η. Low — αργότερα δεσμοφύλακας τοϋ Ναπολέοντα στην άγια Ελένη — τοποθετείται στή θέση αύτη ένάμισυ μήνα μετά τήν κατάληψη του νησιοΰ στις 24 Νοεμβρίου του 18092. Ό δεύτερος είναι ό ταγματάρχης (major) Α. Schumel ­ Katel. Διαδέχηκε τον de Bosset το Φε­

βρουάριο τοϋ 18143 και είναι κυρίως γνωστός για τα δραστικά μέτρα μέ τα όποια σταμάτησε τήν πανώλη πού έκαμε τήν εμφάνιση της στην Έρισο τό 1816 απειλώντας σοβαρά ολόκληρο τό νησί4.

Ό ταγματάρχης (major) Κάρολος ­ Φίλιππος de Bosset πού διαδέχεται τον Low, όταν ό τελευταίος τοποθετήται στην Λευκάδα σαν Διοικητής όλων των μονάδων πού υπάρχουν στην Κεφαλονιά, στην 'Ιθάκη και στην Λευκάδα, σημειώνεται στην Κεφαλονιά τις πρώτες ήμερες τοϋ Ιουλίου

1. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Β', έν 'Αθήναις 1960, σ. 560, 561 και 566. Ή ημερομηνία που σημειώνει ό Τσιτσέλης για τήν κατάληψη τής Κεφαλονιδς ανταποκρίνεται στο παλαιό ημερολόγιο. Βέβαιη ημερομηνία τής άπο­

βάσεως τών "Αγγλων στην Κεφαλονιά και τής παραδόσεως των Γάλλων είναι ή 5 'Οκτωβρίου 1809 (νέο ημερολόγιο) σύμφωνα μέ έγγραφο τοϋ Βρεταννικοϋ Public Record Office (CO 136/295, ανέκδοτο).

2. Public Record Office CO 136/296 (προκήρυξη Ιταλικά γραμμένη προς το λαό τής Κεφαλονιάς, ανέκδοτη), και Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., σ. 561.

3. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., σ. 566. 4. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Α', Έν 'Αθήναις 1904, σ. 228.

— 337 —

1810 ι. Στή θέση αυτή θα παραμείνη μέχρι το 1814 από όπου θα φύγη σε άλλες αξιόλογες αποστολές2.

'Από τους "Αγγλους αξιωματούχους πού ήλθαν στην Κεφαλονιά, μόνον ό Napier3 θα μπορούσε να θεωρηθή ανώτερος του στον φιλελληνισμό και στην αγάπη για τό νησί και τους κατοίκους του. Είναι γνωστή ή μέριμνα του de Bosset για τήν γεωργία και τήν εισαγωγή νέων καλλιεργειών, για τήν κατασκευή δρόμων στο νησί και για αρχαιολογικές ανασκαφές 4. Ή πέτρινη γέφυρα, πού συντομεύει τον δρόμο από τό 'Αργοστόλι στο άντι­

κρυνό μέρος όπου τώρα το Δημοτικό Νεκροταφείο και πού γεφυρώνει τον κόλπο του Κούταβου, εϊναι επίσης δικό του έργο 5. Έτσι εξηγούνται οί πολλές ευχαριστήριες επιγραφές πού σε διάφορα σημεία της Κεφαλονιας αναρτήθηκαν και σώζονταν μέχρι τους σεισμούς του 19536. 'Αλλά και ό δρόμος πού αποτελεί συνέχεια της γέφυρας πού ό ίδιος φρόντισε τήν κατασκευή της, λέγεται άπό χρόνια μέχρι και σήμερα οδός «Δεβωσέ­

του», απόδοση κατά τή συνήθεια του ΙΘ' αιώνα στα ελληνικά του ονόμα­

τος de Bosset. Τα έγγραφα πού δημοσιεύονται είναι ενδιαφέροντα, γιατί δίνουν σω­

στές χρονολογίες για διάφορα γεγονότα της εποχής, πού συνδέονται μέ τον de Bosset και φωτίζουν μέ αρκετό καινούργιο φως τήν προσωπικότητα αυτού τοΟ ξεχωριστού Ελβετού πού άπό τό Neuchatel τής Ελβετίας βρέ­

θηκε στην υπηρεσία των "Αγγλων7. 'Αλλά και πρόσωπα του τόπου αναφέ­

ρονται στα έγγραφα και γεγονότα σημειώνονται σωστά, δσο τα κείμενα τό επιτρέπουν.

Τα έγγραφα εϊναι ανέκδοτα και προέρχονται άπό διάφορες συλλογές. "Ολα όμως υπάρχουν σέ φωτοαντίγραφα στους φακέλους φωτοαντιγράφων και ντοκουμέντων του Κοργιαλενείου Ιστορικού και Λαογραφικού Μου­

σείου 'Αργοστολίου πού συγκροτήθηκαν μέ τήν φροντίδα τής κυρίας Ελένης Μ. Κοσμετάτου και τής αδελφής της 'Αγγελικής Nilson τό γένος Καμπίτση, κυρίως άπό υλικό του British Museum (Β.Μ.) και του Βρεταν­

νικοϋ επίσης Public Record Office (P.R.O.). Τό αρχείο αυτό πού ξεκίνησε

1. Βλέπε πάρα κάτω στο κείμενο τα σχετικά μέ έγγραφο 2. 2. Μ a n d r of D., Le Cononel Charle ­ Philippe de Bosset, «Musee Neuchate­

lois» 10 (1865), σ. 269, όπου μνημονεύεται μετά το 1814 αποστολή του στή Φλάνδρα καΐ άλλου.

3. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Β', Έν 'Αθήναις 1904, σ. 584­587.

4. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., σ. 562. 5. Στο ίδιο. 6. Στο ίδιο, σ. 564­565. 7. Στο ίδιο, σ. 561.

22

— 338 —

σαν υποβοηθητικό τών σκοπών του Μουσείου αντιπροσωπεύει αύτη τήν στιγμή αξιόλογη συλλογή έγγραφων για τα χρόνια της λεγόμενης «Βρε­

ταννικής Προστασίας» και μάλιστα τα σκοτεινά πρώτα χρόνια άπό τό 1809 μέχρι τό 1816.

Το πρώτο πού προέρχεται άπό το Βρεταννικό P.R.O. είναι αντίγραφο άχρονολόγητης διαταγής του στρατηγού Oswald ι, Γενικού Στρατιωτικού Διοικητή τών 'Ιονίων πού εδρεύει στή Ζάκυνθο και αναφέρεται στην τοπο­

θέτηση τοϋ ταγματάρχη de Bosset σαν Στρατιωτικού Διοικητή και Κυβερ­

νήτη τής Κέφαλο νιας σε αντικατάσταση τοΰ Συνταγματάρχη Low, πού μεταφέρει τήν έδρα του στην Λευκάδα και θα εχη εποπτεία καί στή Διοί­

κηση τής Κεφαλονιας. Οί λόγοι αυτής τής αλλαγής σημειώνονται στο έγγραφο.

Τό δεύτερο, επίσης άπό τό P.R.O., είναι χρονολογημένη έγγραφη παραγγελία τοΰ στρατηγού Oswald στις 6.7.1810 στον de Bosset Στρα­

τιωτικό Διοικητή καί Κυβερνήτη τής Κεφαλονιας μαζύ καί στο Προεδρείο τοΰ νησιού (πού συγκροτημένο άπό ντόπιους είχε ουσιαστικά συμβουλευ­

τικό ρόλο)2 για ρύθμιση τοπικού προβλήματος. Συγκεκριμένα ό νέος δρό­

μος άπό το 'Αργοστόλι στο Δημόσιο Λοιμοκαθαρτήριο3, πού φαίνεται πώς ή χάραξη του είχε αρχίσει άπό τις ήμερες τοΰ Συνταγματάρχη Low καί πού θα συνεχιζόταν να άποπερατωθή, είχε προκαλέσει ζημίες στην περιουσία τής οικογένειας τοΰ Βερνάρδου Μελισσηνοΰ πού μέσα άπό τα κτήματα της περνούσε. Ό Oswald προτρέπει τον de Bosset καί τό Προε­

δρείο νά λάβουν όλα τα μέτρα ώστε οί ζημίες αυτές να περιορισθούν στο ελάχιστο. Τό ξεχωριστό ενδιαφέρον τοΰ εγγράφου αΰτοΰ είναι πώς δίνει ενδείξεις για τον χρόνο πού ό de Bosset τοποθετείται στή Διοίκηση τής Κεφαλονιάς. Με γνωστή μαρτυρία γιά παρουσία του στή Λευκάδα στις 7.4.1810 επικεφαλής στρατού4 φαίνεται πώς έρχεται στο νησί ανάμεσα τελευταίες ήμερες τοΰ 'Απριλίου μέ πρώτες 'Ιουλίου τοΰ 1810.

Τό τρίτο, πού προέρχεται άπό τό British Museum ­ Topography, είναι σχέδιο προκηρύξεως τοΰ de Bosset τό Μάϊο τοΰ 1811, ιταλικά καί ελλη­

νικά γραμμένο. Είναι τό πρωτότυπο σχέδιο ασφαλώς, πού ή έλλειψη τής ημερομηνίας πού σχεδιάσθηκε τό βεβαιώνει καί έχει γραφή δπως μαρτυρεί ό γραφικός χαρακτήρας άπό τον Γραμματέα τοΰ Προεδρείου τής Διοική­

1. Λ. Χ. Ζ ώ η , Λεξικόν 'Ιστορικόν καί Λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμος Α', Έν 'Αθήναις 1963, σ. 501 καί Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., σ. 560, 561.

2. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., σ. 561 και 566. 3. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., σ. 427 όπου αναφέρεται κατασκευή του καί ανακατα­

σκευή αργότερα. Ή θέση του ήταν μετά τό τωρινό κτήριο τοϋ 'Ορφανοτροφείου όπως σημειώνεται καί σε παλαιότερα ίχνογραφήματα.

4. C.­P. de B o s s e t , Parga and the Ionian Islands, London 1821, σ. 151­152.

— 339 —

σεως Νικόλαο Καροΰσο 1. 'Αφορμή για τήν εκδοσή της στάθηκε ή ανα­

στάτωση πού προκλήθηκε στους κατοίκους του νησιού άπό σειρά συλλή­

ψεων πού πραγματοποίησε ή 'Αγγλική εξουσία. Ποιοι ήταν αυτοί πού πιάστηκαν και γιατί, δεν βγαίνει καθαρά άπο το έγγραφο. "Ισως κατάλοιπα τών πάσης φύσεως κακοποιών πού παλαιότερα αλώνιζαν τήν Κεφαλονιά σαν οπλοφόροι αρχόντων, ϊσως όμως και φιλελεύθεροι, Κεφαλονίτες πού γαλουχημένοι με τις ϊδέες της μεγάλης Γαλλικής 'Επαναστάσεως ήταν γνωστοί σαν φιλογάλλοι και φυσικά άσυνθηκολόγητοι αντίπαλοι τών "Αγ­

γλων και του συγκεντρωτικού καθεστώτος, πού είχαν εγκαταστήσει παρά τις φιλελεύθερες διακηρύξεις τους2. Όπωσδήποτε, τό κείμενο του de Bos­

set είναι καθησυχαστικό, τονίζει τήν αντίθεση του στις προληπτικές συλ­

λήψεις ή στις συλλήψεις για τήν οποιαδήποτε παλαιότερη δραστηριότητα τών κατοίκων και τελειώνει μέ αρκετές απειλές για όποιους δεν θα πειθαρ­

χήσουν στις παραινέσεις του. 'Αξιοσημείωτο είναι τό ελληνικό κείμενο της προκηρύξεως, γραμμένο σέ δημοτική γλώσσα, άλλα μέ φοβερά λάθη ορθογραφίας και συντάξεως και νοθευμένο μέ ίταλοελληνικές λέξεις κακά και αυτές διατυπωμένες.

Τελευταία στή σειρά είναι δύο έγγραφα άπό τό προσωπικό αρχείο του de Bosset, πού ό απόγονος του — πεθαμένος τώρα — Jean ­ Pierre de Bosset3 έστειλε στο Κοργιαλένειο 'Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο σέ φωτοαντίγραφα. Τό πρώτο έχει μεταφράσει 'Αγγλικά άπό τό ιταλικό ό 'ίδιος ό de Bosset και έχει δημοσιεύσει στο βιβλίο του «Parga and the Ionian Islands» i χωρίς τα ονόματα τών κατοίκων της Λιβαθώς πού ακολουθούν. Είναι χωρίς ημερομηνία άλλα άπό τήν απάντηση του de Bosset πού ακο­

λουθεί στην δέσμη φαίνεται πώς έχει γραφή τό Φεβρουάριο του 1810. 'Αναφέρεται στην απόφαση τών κατοίκων να του χαρίσουν ενα σπαθί σέ ένδειξη ευγνωμοσύνης για τον δρόμο πού τους έφτιαξε καί πού ήταν μεγάλο απόκτημα για τήν περιοχή. Τό δεύτερο είναι τό ελληνικά γραμμένο κεί­

μενο προφωνήσεως πού έκαμε ό Παρθένιος ιερομόναχος ό Κούπας δ, Μέγας

1. British Museum ­ Topography. Ionian Islands, f. 51r and 280Γ.'Ανέκδοτα (φω­

τοαντίγραφα στο Κοργιαλένειο Ιστορικό καί Λαογραφικό Μουσείο Αργοστολίου) καί C.­Ρ. de Bosset, δ.π., σ. 140.

2. Η. Τ σ ί τ σ έ λ η , δ.π., σ. 553­555, 559­560 καί 561. 3. J e a n ­ P i e r r e de B o s s e t , Architecte EPF ­ SIA, Seyon 10 Neuchatel­

Suisse. 4. C. ­P . de B o s s e t , δ.π., σ. 135. 5. H. Τ σ ί τ σ έ λ η , δ.π., σ. 143 καί 159. Στο προηγούμενο ό De Bosset σέ σ.

137 τον σημειώνει «Παρθένιο ιερομόναχο» χωρίς το επίθετο του. 'Από έδώ καί ή σύγχυση τοϋ Τσίτσέλη πού τον ταυτίζει μέ τον μετέπειτα Μητροπολίτη Παρθένιο Μακρή, τον γνωστό «Πασουμακά» (βλ. Τ σ ί τ σ έ λ η , δ.π., σ. 563).

ί

— 340 —

Οικονόμος και Γενικός 'Αρχιερατικός Επίτροπος, στην τελετή τής απο­

νομής τοϋ σπαθιούι πού προαναφέρθηκε και πού του παράδωσαν οί κάτοικοι σέ τελετή πάνω στον αμαξωτό δρόμο πού εκείνος κατασκεύασε τις πρώτες ήμερες τοΰ Μαρτίου τοΰ 1812, άφοΰ το γράμμα του πού δέχεται τήν δωρεά έχει ημερομηνία 5.3.18122. Και άπό τήν προσφώνηση αυτή ό de Bosset έχει δώσει ένα μικρό τμήμα μεταφρασμένο αγγλικά στο αναφε­

ρόμενο πάρα πάνω βιβλίο του3, πού ό Μαυρογιάννης το μεταφράζει ελλη­

νικά 4. Άλλα όποιος θα θελήση να συγκρίνη το αυθεντικό κείμενο με τήν μικρή περίληψη πού προαναφέρθηκε, θα καταλάβη τήν διαφορά και θα δικαίωση τή δημοσίευση ολόκληρης της προσφωνήσεως εδώ. Ή ανάγνωση του δίνει και το μέτρο των γνώσεων τοΟ Παρθενίου Κούπα, πού οί μέχρι σήμερα γνωστές πληροφορίες γι' αυτόν δεν εϊναι πολύ κολακευτικές 5. Ή παράθεση των δύο εγγράφων δείχνει πώς ουσιαστικοί λόγοι προσωπικής ωφέλειας έσπρωξαν τους κατοίκους της Λιβαθώς στή χειρονομία αυτή. Έτσι εξηγείται και ή επιμονή τους για τήν απονομή δώρου, πού τους κάνει να αποφασίσουν — ύστερα άπό άρνηση τοΰ de Bosset να το παρα­

λαβή ° χωρίς τήν έγκριση του ανωτέρου του Διοικητή των Ιονίων G. Airey7 — να στείλουν τον ευγενή Στέλιο Βαλλιάνο άπό τις Κεραμιές στή Ζάκυνθο να ζητήση προφορικά και με έγγραφο υπόμνημα τήν έγκριση άπό τον πάρα πάνω Airey8. Ή έγκριση δίνεται9 και ύστερα άπό αυτό με γράμμα του ό de Bosset αποδέχεται τή δωρεά πού έγινε στις πρώτες ημέρες τοΟ Μαρτίου του 1812 10. Διαβάζοντας το κείμενο μαντεύει κανείς κάτω άπό τις περίτεχνες εκφράσεις τα θετικά ωφελήματα πού αποκόμιζαν οί κάτοικοι άπό το δρόμο αυτό και τήν προσδοκία τους για συνέχιση ενός τόσο γόνιμου ενδιαφέροντος.

Τα έγγραφα εκδίδονται με τήρηση της ορθογραφίας τους και με σιω­

πηλή ανάλυση τών συντομογραφιών ορθογραφημένων. Εξαίρεση έγινε στο

1. 'Υπάρχει στα χέρια τών κληρονόμων τοϋ De Bosset. Ή δημοσιευόμενη φω­

τογραφία του βρίσκεται στο Κοργιαλένειο 'Ιστορικό καί Λαογραφικό Μουσείο 'Αργο­

στολίου προσφορά τοϋ Jean­Pierre de Bosset. Ή παρουσίαση γίνεται μέ τήν άδεια τοΰ Μουσείου.

2. C.­P. d e B o s s e t , ό.π., σ. 137­138. 3. Στο ϊδιο, σ. 138­139. 4. Γ. Μ α υ ρ ο γ ι ά ν ν η , Ιστορία τών 'Ιονίων Νήσων αρχομένη τώ 1797 καί

λήγουσα τώ 1815, Έν 'Αθήναις 1889, σ. 252­253. 5. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π„ σ. 143­144 καί 159­160. 6. C.­P. de B o s s e t , δ.π., σ. 136. 7. Η. Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., σ. 561 καί C. ­ P. de Bosset, ό.π., σ. 137. 8. C. ­ P. de B o s s e t , στο ϊδιο. 9. Στο ίδιο.

10. Στο ϊδιο, σ. 137­138.

— 341 —

κείμενο της προσφωνήσεως πού ό αντιγραφέας του πρωτότυπου έχει κάμει λάθη πού δεν εϊναι δυνατόν να βαρύνουν τον Παρθένιο Κούπα. Έτσι διορθώνονται τα ορθογραφικά λάθη, ενώ δεν αλλάζεται ή σύνταξη έστω και αν είναι λαθεμένη εδώ και έκεϊ. Στο κείμενο της προκηρύξεως πού είναι πρωτότυπο, δπως φαίνεται, ή έκδοση είναι διπλωματική με διόρθωση τής στίξεως, όπου υπήρχε κίνδυνος να άλλοιωθή τό νόημα. Σε όλα γρά­

φηκε κεφαλαίο στην αρχή των κυρίων ονομάτων όπου δεν υπάρχει και μετά τήν τελεία στιγμή. Σε όλα τα έγγραφα επίσης προηγείται περίληψη.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 1

P.R.O., CO 136/296­6102. Αντίγραφο. (Φωτοαντίγραφο στο Κοργια­

λένειο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο 'Αργοστολίου ­ Δέσμη «Βρετ­

τανική Διοίκησις 1809­1815»). Ίούνιος(;) 1810

Π ε ρ ί λ η ψ η : Ό Γενικός Στρατιωτικός Διοικητής κάνει γνωστό στο Κυβερνητικό Συμβούλιο της Κεφαλονιας, δτι επιτακτικοί λόγοι στρα­

τιωτικής φύσεως τον οδήγησαν στην απόφαση να όρίση τον Συνταγματάρχη Low Διοικητή της Λευκάδας, ή οποία μαζύ με τήν Κεφαλονιά και τήν 'Ιθάκη θα αποτελέσουν μια Διοικητική ενότητα κάτω από τήν εξουσία τοϋ πάρα πάνω Συνταγματάρχη. Ό Γενικός Διοικητής πιστεύει πώς οί κάτοικοι με χαρά θα ακούσουν πώς θα εξακολουθήσουν να είναι κάτω από τήν διακυβέρνηση ενός αξιωματικού (τοΰ Low) πού στάθηκε πατέρας των κατοί­

κων όλων τών τάξεων στο διάστημα της διακυβερνήσεώς τους από αυτόν. Ό Γενικός Διοικητής όρισε τον ταγματάρχη de Bosset, αξιωματικό

μεγάλης αξίας, να παραμείνη στην Κεφαλονιά και να τήν κυβερνάη ύπό τήν επίβλεψη του Συνταγματάρχη Low. Εϊναι βέβαιος πώς ό Ταγματάρχης θα εχη από τό Συμβούλιο και τό Διοικητικό Σώμα τοϋ νησιού κάθε συμπαράσταση στο έργο του.

The General Commanding has to announce to the Civil Government of Cephalonia that important Military considerations has led him to place Col. Lowe in Command of St. Maura which together with Cepha­

lonia and Ithaca will henceforth form a division under the Colonel GeneraVs superintendance. The General is confident that is will be most grateful to the Government and Population of Cephalonia and Ithaca to Know that they will still enjoy the benefits arising from the Civil administration of an officer who has shown himself the common father of all Ranks and Classes of their communities.

— 342 —

The General has nominated Major de Bosset an officer of great merit to reside at Cephalonia and carry on the affairs of that Government under the superintendance of Col. Lowe. He is persuaded that the Major will in the discharge of his Functions meet with every assistance from the Council and the administrative body of that Island and that they will upon this, as upon other occasions demostrate the Sentiments of attachment and regard with which they are animated towards them.

(Signed) J. Oswald

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 2

P.R.O. , CO 136/1067 36. 'Αντίγραφο. (Φωτοαντίγραφο όπου και το προηγούμενο).

6 'Ιουλίου 1810

Π ε ρ ί λ η ψ η : Ό στρατηγός Oswald, Γενικός Στρατιωτικός Διοικητής των 'Ιονίων νησιών, απευθύνεται στον Ταγματάρχη de Bosset, 'Αρχηγό της Διοικήσεως, καί στο Προεδρείο της Κεφαλονιας, ύστερα από αναφορά οικογένειας του νησιού. Συγκεκριμένα οί απόγονοι του Βερνάρδου Μελισ­

σηνοΰ ζητούν αποζημίωση για τις ζημίες πού έγιναν στην περιουσία τους από τις εργασίες για τήν κατασκευή του καινούργιου δρόμου, πού οδηγεί άπό το 'Αργοστόλι στο Δημόσιο Λοιμοκαθαρτήριο και παρακα­

λούν στή συνέχεια των εργασιών να γίνη ή μικρότερη δυνατή ζημία. Ό Γενικός Διοικητής τονίζει τήν επιθυμία του να γίνη ή επιδιόρθωση του δρόμου, πού τόσο εϊναι χρήσιμος. Παρακαλεί να προσέξουν, ώστε ή βλάβη να εϊναι όσο το δυνατόν μικρότερη σέ μια οικογένεια πού έχει ανάγκη λόγο της φτώχιας της νά βοηθηθή άπό τήν Κυβέρνηση, χορη­

γώντας συγχρόνως κάθε δυνατή βοήθεια για αποκατάσταση τών ζημιών πού θα γίνουν.

Signor Maggior De Bosset Capo di Governo e Nobile Prezidenza di Cefaionia.

La numerosa Famiglia del quodam Bernardo Melissino composta di Pupilli con 1 inserta Memoria che rimette ali Equità del Governo do­

manda di essere indenissata dei danni che le derivano nei suoi Beni dalla Costruzione della nuova Strada che Conduce da Argostoli al Pubblico Lazzaretto, ed il minor possibile danno nei rimanenti fondi in cui devesi dal progresso alla Pubblica Via. Le da un lato e interessante 1 utilità che deriva dalla riparazione alla Strade, non si deve ommettere che ciò Segna con il minore possibile particolare incomodo, e molto più oversi

— 343 —

tratta di una debole Famiglia che abbisogna del Paterno soccorso, ed as­

sistenza del Governo. Non e mia intensione che sinterrompa il corso ali opera cosi utile, ma rimettendovi la petizione di questa Famiglia Incari­

carvi a mio aviso i mezzi Vivacci, e giusti di Compensazione ai danni che venisse a Sottrire Protesto la mia più drituta Considerazione. Dal Quar­

tiere Generale di Zante li 6 Luglio 1810 I. Oswald

Britanno Generale Comandante L· Isole Ionie

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 3

Β.M. —Topography. Ps 5/14974 Add 20.188. (Φωτοαντίγραφο όπου καί τα προηγούμενα).

Π ε ρ ί λ η ψ η : Σε προκήρυξη του ô ταγματάρχης de Bosset' Στρα­

τιωτικός Διοικητής και 'Αρχηγός της προσωρινής Διοικήσεως της Κε­

φαλονιας, κάνει γνωστό στους κατοίκους, ότι οί συλλήψεις ορισμένων προσώπων πού ή δράση τους είναι γνωστή άπο τους προηγουμένους ακατά­

στατους χρόνους λαθεμένα ερμηνεύθηκαν σαν πρόθεση της Διοικήσεως να τιμωρήση όσους επαναστάτησαν καί έστασίασαν σε παλαιότερους καιρούς, πράγμα πού δεν είναι σωστό. Στην πραγματικότητα ή Βρεταννική Διοίκηση, πιστή στις διακηρύξεις της, παρακολουθεί μόνον τήν μελλον­

τική διαγωγή όλων καί ιδίως τών προσώπων πού βαρύνονται με κακή δραστηριότητα στα περασμένα. Έτσι οί συλλήψεις δεν είναι τίποτε άλλο παρά μέτρο εναντίον ανθρώπων πού σε σφάλματα παλαιά, αδικίες, έλλειψη υπακοής στο νόμο καί καταδυνάστευση άλλων, προσθέτουν καί νέες κακές πράξεις καί ενοχλούν τους αγαθούς καί καλούς πολίτες.

L, Illfustissijmo Sig(no)r di Bosset Major Com(andant)e e Capo del Gov(ern)o Provvis(ori)o di Ccfalonia.

Siccome il fermo di qualche iudividuo, che in tempi di Bivolte ed Annarchie si e distiuto nel mal fare, diede ad apprendere a diversi creduti, che il gov(ern)o Attuale inquirisca, perseguiti, e punisca nelle Persone degl Abevati e Vertiginosi, le Sollevaz(io)ni, ed Amutinam(en)ti insorti nell Isola negl'anni deccorsi Cosi il Capo del Gov(ern)o si fa solecito dis­

sipare q(ue)sta mala Credulità, et a general disingan(n)o far sapere. Che il Gov(ern)o Brittan(n)ico relliggioso ne'suoi principi, ed os­

servato)· delle sue Procclam(m)az(io)ni né in quirisce, né perseguita né punisce errori, e fatti di tal genere, ma sopravveglia ed invigila soltanto

— 344 —

sulla successiva Condotta di Vita appunto di que'tali, che intrisi (sic) in que fatti, viver dovrebbero più cauti e più morigerati, suddeti sempre alle Leggi, et obbedienti agi Ordini delçGov(ern)o onde mostrarsi degni e meritevoli del paterno indulto.

In consequenza di qfuejsta sua vigilanza e non altro fu il fermo d'un qualche individuo come sopra, poiché alti deccorsi errori aggiungendo de nuovi con prevaricazioni, con in(η)obbedienze, con violenze, e con suppe(r)­

ditaz(io)ni verso degValtri e continuano a incuter timore, e spavento, e manifestano il progrio infesto carattere di non aver per anco depposto il genio di far male, e di riuscir nocivi alla società de buoni. Questi tali soltanto debbono apprendere e non colloro che dietro alle Epoche vertigi­

nose, e rimote vissero, e vivono morigerati tranquilli e dabbene. Il presente sarà traddotto, e pubblicato. Dal Palazzo del Gov(ern)o li. .. Maggio 1811 s.n.

Ο Εκλαμπρ(ότατ)ος Κ(ύρι)ος δε Μποσετ Μαγγ(ώρ) Κομαν(τάντες) και Αρχιγος της προσορινις Διικιαεος Κεφ(αλληνι)ας.

Οσάν οπού το φερμοκαπιων Προσόπων οπού ις κερους ακατάστατους καί Αναρχιών εξεχορισθισαν ις την κακοπραγιαν, εκαμεν ις πόλους ευκολο­

πιστους να νομίσουν δτι το ατουαλε γγοβερνο να εξεταζι, να κατατρεχι και να πεδεβι ις τα προσοπα των ασιλογιτων και εσκοτισμένων τες Επαναστάτες καί τες Στασίασες οπού εσινεβισαν ις την Νισον τους απερασμενους χρόνους, ετζι ο Αρχιγώς της Διικισεος γίνετε προθιμος να διασκεδασι και να εξαλιψι τουτιν την κακϊν ευοκολοπιστιαν και δια να ευγαλι καθ' έναν απο την πλανιν καμνι γνοστον.

Οτι ι Βρετανικϊ Διικισις ευσεβις ις τες Αρχές τις και φιλαξ των Κιρι­

γματον τις μίτε ερευνά μίτε κατατρεχι μίτε πεδεβι σφάλματα και πραξες τετιας λογις αλλά επαγριπνϊ μόνον επανο ις τιν ακολουθον διαγογιν καί ζοιν αλιθινά εκινον των τιοιυτων οπού μολισμενι απο εκινα τα έργα εμελε να ζουν πλεα προφιλακτικϊ και πλεα καλοιθις ιποκιμενι πάντοτε ις τους Νόμους καί ιπικοι ις τες διόρισες της Διικισεος δια να διχθουν αξιι της μεριτεβολι της πατρικις σιγχορισεος και ευσιμπαθιας.

Ακόλουθος ις τιαυτιν του επαγριπνισιν και οχι αλο εσταθι το φερμο καπιων προσώπων ος ανοθεν, διότι ις τα απερασμενα σφάλματα προσθέτοντας νεα με παρατασες, ανιποταξιες, με διναστιες και αδικίες προς τους αλους και εξακολουθοντας να προξενούν τρομάρα και φοβον και φανερονουν τον ίδιον τους μολισμενον χαρακτίρα και οτι δεν αφισαν ακόμα απο λογού τους την ιδίαν τους κακιν κλισιν ις το να κάμνουν κακό και να καταστενοντε επι­

ζιμιι και βλαβερι ις την κινονιαν των καλών και άβαθων πολιτοιν. Τουτι ι τιουτι μόνον πρεπι να νομιζοντε και οχι ποτέ εκινι οπού εξάκο­

— 345 —

λυθα απο εκινους τους εσκοτισμενονς και μάκρους κερονς εζισαν και ζουν χρισ'τοιθις, ιοΊχι και καλά.

Το παρόν θελι εξιγιθι και θελι κιριχθι. Από το Παλατιον της Διικιβεος τες .. Μαγιου 1811 ε.ν.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 4 'Αρχείο Jean ­ Pierre de Bosset. Δέσμη εγγράφων (σχετική με δωρεά

κατοίκων Λιβαθώς) χωρίς αρίθμηση. (Φωτοαντίγραφο όπου και τά προη­

γούμενα). Φεβρουάριος(;) 1812

Π ε ρ ί λ η ψ η : Ό Παρθένιος Κούπας Μέγας Οικονόμος της 'Ορθό­

δοξης εκκλησίας της Κεφαλονιάς και 61 ακόμη κάτοικοι από τά χωριά της περιοχής Λιβαθώς, πού τά ονόματα τους καταγράφονται υστέρα από το κείμενο, απευθύνονται με αναφορά τους στον Ταγματάρχη de Bosset, Στρατιωτικό Διοικητή και 'Αρχηγό τής Κυβερνήσεως της Κεφαλονιας. Αίτημα τους είναι να συγκατατεθή να δεχθή δώρο ενα σπαθί εκ μέρους όλων των κατοίκων τής περιοχής για τις πολλαπλές ευεργεσίες του σ' αυτούς. Θεωρούν ότι έκαμε πραγματικότητα τις προθέσεις τής Μεγάλης Βρεταννίας να εχη ελεύθερο και ευτυχισμένο τό νησί τής Κεφαλονιάς. Έδρασε μέ μεγάλη επιτυχία, ώστε τό εμπόριο να άναζωογονηθή, να προωθηθή ή ναυτιλία και να βελτιωθή σημαντικά ή γεωργία. Μέ συνετά μέτρα σταμάτησε τις δολοφονίες και άλλα μεγάλα εγκλήματα πού τόσο ήταν συνηθισμένα σε παλαιότερες εποχές, δίνοντας τό αίσθημα τής ασφά­

λειας στους κατοίκους. 'Αλλά άπό τις πλέον αξιοσημείωτες προσφορές του ήταν ή κατασκευή δρόμων, πού έδωσαν τήν δυνατότητα τής επικοι­

νωνίας σε μεγάλες περιοχές του νησιού μέχρι τότε αποκομμένες άπό τήν πρωτεύουσα, πράγμα πού έφερνε σε απόγνωση τους κατοίκους. Είναι τόσο στερεοί αυτοί οί δρόμοι, ευρύχωροι και ομαλοί στή διάβαση, πού αποτε­

λούν πραγματικά μνημεία και ιδιαιτέρως άπό αυτούς έχουν εύεργετηθή οί κάτοικοι τής περιοχής τής Αιβαθώς' μιας περιοχής μέ περισσότερους άπό 10.000 κατοίκους, πού υπέφερε άπό έλλειψη επικοινωνίας μέ τήν πόλη, ενώ τώρα ευρύχωροι και στερεοί δρόμοι επιτρέπουν στις άμαξες και τά κάρρα τήν εύκολη διακίνηση. Ή δημόσια χειρονομία τών κατοίκων να δωρήσουν ενα σπαθί στον Ταγματάρχη de Bosset είναι εκδήλωση τών αισθημάτων ευγνωμοσύνης για όλες τις ευεργεσίες πού σημειώθηκαν παραπάνω.

φ. r Illustrissimo Signor Maggior De Bosset Comandante e Capo del Governo.

Tò σπαθί πού χάρισαν οί κάτοικοι τής Λιβα&δς στον de Bosset. Φωτογραφία Κοργιαλενείου 'Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου 'Αργοστολίου.

(Δημοσιεύεται μέ άδεια τοΟ Μουσείου).

— 347 —

Voi Ergegio Capo del Goverso Secondaste pienamente le Generose e benefiche intenzioni della Gran Bretagna, che fedele ai di lei trattati vole libera felice anche quest'Isola. Voi inpiegaste i tanti lumi che ci distin­

guono, e coli''ardente vostro zelo per la Publica cosa ravvivaste il Commer­

cio, prommoviste Varrenata Navigazione ben provvedeste al miglior essere delVAgricoltura. Voi garantiste la sicurezza e le proprietà degVaditanti e mediante le saggie misure da voi addottate non si comettono più omi­

cidi ed altri gravi delitti ben frequenti sotto altri Governi. Cefalonia era priva di piane, e comode Strade anzi erano tutte disastrose e gran parte intasitabili no senza gravi pericoli cosi erano disgiunte senza facili com­

municazioni dele varie Pertinenze e distretti delV Isola, Cioché difficoltava i progresso della civili izazione, portava disaggio a transitanti, sommadif­

ficolta al trasporto de prodotti ed ali interno Commercio. Voi colla Vostra inpregiabile fermezza in cosi grandiosa ed''utilissima intrapresa avette già costruito ampie piane, e molto solide Strade che sarannotanti gloriosi monumenti per ricordare alla più tarda posterità il celebre Vostro Nome.

La Pertinenza di Livato la più vicina alla Citta abilata da dieci e più Milla anime e che Coltiva tanto il Commercio e la Navigazione era trascurata da Predecessori Governi. Le Strade disastrose che la uniscano alla Citta rendevano difficile e pericoloso il transito, ed era cosi di molto impedita la communicazione con la Città Stessa, e col Porto tanto al Commercio ed alla Navigazione necessaria. Ora le Strade Solide ampie, \

φ. 1V carreggiabili tolgono tali ostacoli, e conciliano tanto comodo e tanti rio marcabili vantaggi acosi (sic) popolata Pertinenza. Gli Abitanti di questa non posiono (sic) qui ballinersi del manifestarsi con un Segno Publico Volta loro grattidudine offerdovi in segno del costante loro attacamento una Sciabola che vi pregano volerla accogliere in attestato della loro ri­

conoscenza per i tanti ritratti benezii. Grazie.

Παρθένως Ιερομόναχος ό Κούπας μέγας οικονόμος. Dr Marin Valsamachi. Nicolin Inglessi. Vangelin Valsamachi. Anastasio Valsamachi. Vangelin Inglessi. Zuanne Valsamachi. Νικόλαος Ίνγκλέ&ης. 'Ιωάννης Ινγκλεσης. Ίερόνιμος Ίερομ(οναχ)ος Ινγκλεϋης. Gerasimo Valsamachi aVAnastasio.

— 348 —

'Ανδρέας Βαλσαμάκης da Pessades.

Capo Giovanni Cuppa Capo Panagin Cuppa. Κονταντής Κοντονρης. Γωργάκης Χελμης-

Καπ(ετάνιος) Παναγιοτης Κονντονρης. Παπα Διονήσιος Κονντονρης.

da Cundurata. Fotinò Pana. Dottor Gerasimo Pana. Γεράσιμος Πάνας δε Αειμπέρων. Vangelin Pana. Χαραλάμπης Λικιαρδοπονλος. Κοσταντής Πάνας, Παναγής Πάνας. Marino Rizzar dopalo. Παναγής Πάνας. Παναγής Λικιαρδόπονλος. Γιάννης Λικιαρδοπουλος μπα{ρ)μπερης. 'Ανδρέας Λικιαρδοπονλος de Παναγή.

da Spartia. Stelio Vallano.

da Chieramies. Λονκας Φουκάς. Παναγής Φονκάς 'Αλιαανδράτος. Γεράσιμος Φονκάς Θοδοράτος. Anastasio Focca Giorgacato. Ανδρέας Φονκας Πετρατος. Παναγής Φονκάς Πετρατος.

da Lachitres. Άντόνης Σολομός de Αθαναση.

da Scoronata. Gerasims Metaxa Lascarato.

da Metaxata. Καπ(ετάνιος) 'Ανάστασης Σκλάβος, Καπ(ετάνιος) Παναγϊς Σκλάβος.

da Scialata. Καπ(ετάνιος) Μικέλης Σβορόνος Κατζίγερας.

da Scoronata.

— 349 —

Μαρίς Φραγκόπονλος. da Clismata.

Θεόφιλος Ροβόλιμος. Λευθερης Ροσολιμος.

φ· 2r da Coriaria. Γιάννης ΙΤεκατόρος. Άθανάσης Ροσόλιμος.

da Coriaria­

"Ανδρέας Βαλιάνος τον Παναγή. da C hier amies.

Νικολίς Βαλσαμακης τον Φιλιπον. Σπιρο Ροσολιμος di Ανδρέα. Ιωάννης Βαλσαμακης τον Ανάσταση. Νικόλαος ιερεύς δ Γλέσις.

da Pessades. Καπ(ετανιος) Δημήτρις Δόριζας.

da Dorisata. Spiridion Mussuri.

da Mignies. Giovanni Caliga.

da Caligata. Σπιρος Κονρκουμέλις.

da Curcumelata. Χριστόδονλος Γλέαης τον Πιέρον.

da Pessades. Ελενθεριος Μεταξάς Αασκαρατος. Capo Giorgio Daccorò. ΙοΜννης Καλλιγάς Μποσόνης.

da Caligata. Paminonda Pana.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 5

'Αρχείο Jean­Pierre de Bosset. Δέσμη εγγράφων (σχετική με δωρεά κατοίκων Λιβαθώς) χωρίς αρίθμηση. (Φωτοαντίγραφο όπου και τα προη­

γούμενα). Μάρτιος 1812.

Π ε ρ ί λ η ψ η : Σε προσφώνηση του ό Παρθένιος Κούπας, Μέγας οίκο­

νόμος και Γενικός 'Αρχιερατικός Επίτροπος, άφοϋ αναφέρεται στο ΐστο­

— 350 —

ρικο των βραβεύσεων κάθε ηγεμόνα ή πολίτη πού πρόσφερε υπηρεσίες στην 'Αρχαία Ελλάδα, εκθέτει τις αρετές και τις υπηρεσίες στον τόπο του ταγματάρχη de Bosset, πού τον έκαμαν άξιο της προσφοράς δώρου από μέρους των κατοίκων της Λιβαθώς για όλες τις ευεργεσίες πού τους έκαμε, άλλα κυρίως για τον μεγάλο δρόμο πού ενώνει τήν περιοχή τους μέ τήν πρωτεύουσα του νησιού.

3Γ Τεκμήριον ευχαριστίας δ ως εκ προσώπου τών κατοίκων της περιοχής Λειβαθοϋ παρ' εμοϋ τοϋ ταπεινού Μεγάλου Οικονόμου και Γενικού 'Αρχιε­

ρατικού Επιτρόπου, προς σε ένδοξε Ήγεμών άναφωνεϊται.

y Λεν ήτον πράγμα, ώ ύπέρλαμπρε Ήγεμών, πλέα | ποθητον σιμά εις τους προπάτοράς μας παρά το εύφημεΐν και αντάξια ευχαριστίας σημεία άποδίδειν τοις περί των πόλεων ηγωνιζομένοις και περί της των Ιδίων πατρίδων ευπρεπείας και ευδαιμονίας. Ών γαρ Ναοί άνωρθοϋντο, ών ôè περί τάς πλα­

τείας το εύάρεστον dyaA/ζατα άνεστήλωνεν. Ποίων γραφικώς τοις δήμοις επαράσταινον τους θριάμβους και ηρωικά αυτών έργα, ποίων δέ ενδόξων στε­

φάνων εζωνύοντο αϊ κόμαι. "Αλλους οι ποιηταϊ τοϊς χρυσοϋφάντοις αυτών επεσι εσύγκρινον τη τών θεών υπέροχη τε και λαμπρότητι και άλλοτε δια τοϊς της ευγλωττίας άνθεσι τα εαυτών ονόματα τη αθανασία άνεβιβάζοντο. Τοιαϋται γοϋν άνταμοιβαί πρεπόντως δεδομέναι άναπτον θείου έρωτος τάς καρδίας τών 'Ελλήνων προς έπίδοσιν της εαυτών πατρίδος. Καϊ Ιδού' πώς ή "Ελλάς εφθασεν εις εντελέχειαν εκείνου τοϋ υψηλού βαθμού δι ου τοϊς μεν τών εθνών το θάμβος εφέλκυε τοις δέ τρόμον και συστολήν ουκ άδιάφορον ενεπλήρωνεν. Μάρτυς δ' ή 'Ιστορία.

Κατελύθη παρά τοϋ 'Ρωμαϊκού κράτους ή τών 'Ελλήνων αυτονομία και δή και τα τών σοφών, τών ζηλωτών 'Ηγεμόνων, τών ενδόξων 'Αρχιστρατή­

γων, τών ευεργετών της 'Ελλάδος Βραβεία κατάπαυσαν δι ου και ή αυτής μεγαλειότης και θαυμάσιος οικοδομή κατηδαφίσθη, εις τρόπον δτι ον μόνον τείχη πόλεων ουχ ήγέρθησαν, ούχ ύψώθησαν Ναοί μεγαλοπρεπείς. Άγάλμασι δ' αϊ πλατεΐαι ουκ εκαλλωπίσθησαν αλλ' αϊ μοϋσαι μεστοί λύπης και σκυθρω­

πότητος τήν εαυτής Ίεράν γήν κατέλιπον και εξ αυτής άπεμάκρυνον. Άπέ­

φυγον ai ώραϊαι τέχναι, ήφανίσθησαν αϊ πολιτεΐαι και οι Ναοί και τα μνη­

μεία. Αίθοι δ' οίωνεΐ εμψυχωμένοι παρά τοϋ 'Ελληνικού γλυφείου ένθεν κακεΐθεν διεσκεδάσθησαν άπομένων τοιουτοτρόπως ή "Ενδοξος, άμορφος, άνευ κάλλους και ευπρεπείας εις κατάστασιν δ' ούτω ελεεινήν και άξιοθρή­

νητον, όπου σκιά μή αυτής απέμεινε τής προτέρας δόξης τε και λαμπρότητος. Έφαίνετο δτι μηδεμία τής 'Ελλάδος γωνία πλέον δεν θέλει ξανοίξει αστέρα ελευθερίας καϊ αναγεννήσεως. 'Αλλά τι! 'Ανέτειλεν ήμϊν παραδόξως εκ μέ­

ρους τής Μεγάλης Βρετανίας λαμπρός καϊ χαριέστατος "Ηλιος τήν ύπερί­

— 351 ­

ψωσιν καί εύτυχίαν τών Ιονικών τούτων Νήσων εν τώ πολιτικώ αυτών αίθέ­

ρι σχεδιάζων δια παγχρύσων και αναγραφών ακτινών. Άφ' ον ôè μας επερι­

τείχισαν τα ένδοξα τον μεγάλου Βασιλέως δπλα οποίαν δη μεταβολήν ήδεϊαν τε καί ενάρεστον ουκ ϊδωμεν εν τω ήμετέρω δρίζοντι; Ποίαις δη ποτ" ενεργε­

σίαις παρά του υψηλού άνακτος ουκ εποτίσθημεν; Τω δντι το νϋν "Ελληνες εσμέν δτι τη ελευθερία δι αντον έπλουτίσθημεν και νψώθημεν. Είλήφαμεν

φ. 4Γ <5' αύ εμπόρων \ ον προ καιροϋ ύστερημένοι ετυγχάνομεν καί τώ πόντω ακιν­

δύνως τοις άνέμοις τα ιστία άναπετώμεν. Το τών Νήσων δ' ένδον κεκαλλιο­

πΐύμένον πολυποικίλαις οίκοδομαΐς τε καί δδοϊς μεγαλοπρεπέσι τοις ον πει­

ρωμένοις τών οφθαλμών δράται και παρασταίνεται. Τι δ' εν πατρίδι ημείς αγαθόν ονχ εωράκαμεν, μάλλον μετά της σής

άφίξεως ώ Γενναίε ύποχιλίαρχε ώς 'Ηγεμόνος; Καθωραΐσμένη δια σον αυτί) εντνγχάνουσα φαίνεται νά είναι ή Κεφαληνία τών προπατόρων μας. Τι δ* αύτις εϊποιεν εί αναμεταξύ τούτων προσθέσομεν δτι υπό σου μόνη ή θεία τών Νόμων φωνή και ή πλέον άπροσωπόλητπος δικαιοσύνη θριαμβεύει; Τι δε και τον σον ενθερμον ζήλον εί το καλλωπίζειν και εύδαιμονίζειν και χώραν και λαον υπό σον διοικούμενους και διευθυνομένους; Πάντα ταΰτα συμφωνοϋσιν εις το τε ποθητον και σεβασμών σοι δνομα αιώνων άπολιπεϊν τη ημετέρα μνήμη τε και καρ^/α.

'Εάν ήτον δυνατόν εκπηδήση τους ημετέρους προπάτορας άπα τάς άθέρ­

μους και ψύχρας αυτών κατοικίας επιστρέφουν εν αυτοϊς τά παρά του καιροϋ καί της ειμαρμένης διεφθαρμένα τε και διαχωρισμένα μέλη. Τι θάμβος! Τι χαρά κατ' άλλον τρόπον ήθελεν έμπλήση αυτών τάς ψυχάς θεωρών πάλιν τάς άγαθάς αρχάς της ευδαιμονίας και λαμπρότητος της εαυτών πατρίδος.

Βέβαια, ώ Ήγεμών, ήθελε χαρμονικώς σοι περικυκλώσουσι και χρυσο­

πλέκτοις στεφάνοις στολίζοντες την σήν Κορνφήν κατέναντι πάσης Ελλάδος είχε σε παρρησιάσονσιν ϊνα εύφραινομένη ϊδη, δτι τά παρά Θεμιστοκλέων και ΊΊερικλέοίν και Δημοσθενών εκτελούμενα, συ νυν ήμϊν καί πεποίηκας καί ποιεΐν ον παύεις εν τώ της 'Ελλάδος μεριδίω τούτω ον της αυτής γέννημα τυγχάνων. Όποίοις δήποτε δ' εγκωμίοις οι Άμφικτύωνες δεν ήθελε σε τιμή­

σουν καί δι αυτών πόσα ευχαριστίας κηρύγματα δεν ήθελε εις τά θέατρα και αγοράς προς δόξαν σου προσφωνηθώσιν;

'Αλλά φεν! 01 τοιούτοι δια χρόνον έφθασαν εις την τον βίου δύσιν μην αφίνοντας εις ημάς παρά τψ μνήμην τών αυτών ενδόξοιν έργων τε καί ονο­

μάτων δι ών καί ήλεκτριζόμεθα συνεχώς τάς καρδίας θείου πατρίδος έρωτος καί δόξης, ετι δε καί ευχαριστίας ου σμικράς αίσθανόμεθα προς τους εύγνω­

μόνως ατενίζοντας εις ημάς μάλλον δε τους ποικιλοτρόπως εύεργετοϋντας. φ. 4Τ Διό και σοι τώ Ήγεμόνι καί πατρί της ημετέρας Πατρίδος, ευεργέτη δε της

περιοχής ταύτης Λειβαθον δι' άδειας τον εξοχωτάτον Άρχιστρατήγον τον εν τη Νήσω Ζακύνθου ενεδρεύοντος, κατά μίμησιν τών πάλαι γενναίων Έλ­

— 352 —

ληνών προσφέρομέν σοι ου πλουσιοδωρίας, άλλα τη 'Ρομφαία ταύτη όλοκλή­

ρως και την των καρδιών ημών εύχαριστίαν και προς σέ χρεωστικον έρωτα. Περικυκλωμένος από τους κατοίκους απαντάς οΐτινες πανοικϊ άκολου­

θοϋαι προσάγω croi το ευτελές τοϋτο ώς δρας βραβεϊον απαντών σοι επί της παρά σου κατασκευασμένης όδοϋ προς ήμετέραν ώφέλ^ιαν και καλλωπισμόν. Επινόησε ή περιοχή να σοι προσφέρη μίαν Ρομφαίαν, iva δηλώσχ\ σοι δτι και ανδρείος ει στρατηγός και πεφωτισμένος διοικητής' και γαρ καΐ θαυμα­

σίως φαίνονται εν σοι ενωμέναι al δύο αύται τοσούτον άνόμοιαι καί δυσχε­

ρείς άρεταί. Τη ρομφαία ταύτη ουχί ai χείρες άλλ' al καρδίαι τών 'Ελλήνων τοϋτο

εγχαραχθήναι πεποιήκασι : Ύπ ο χ ι λ ιάρ χ ω Δ ε β ο σ ε τ Ή γ ε μ ό ν ι Κεφαλήν ί ας πε­

ριοχή Λ ε ι β α θ ώ ευγνώμων ανατίθησι.

Ή εργασία αυτή ολοκληρώθηκε με τήν ευγενική βοήθεια της Κυρίας Ελένης Μ. Κοσμετάτου και του κ. "Αγγέλου Άντύπα δ. ΐατρ. 'Από τή θέση αυτή ό συγγραφέας τους λέει πολλά ευχαριστώ.

ΑΓΝΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΠΟΥΛΟΥ ­ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ δ.φ.

ΠΡΟΣΩΔΙΑΚΗ ΚΑΙ ΡΥΘΜΟΤΟΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣ1Σ

Ή έμμετρος εκφρασις του μέσου ελληνισμού εϊναι διττή· άλλοτε συνε­

χίζει την παράδοσιν της αρχαίας ελληνικής ποιήσεως και στηρίζεται εις την ποσοτικήν διαφοράν τών φωνηέντων, προσωδιακή ποίησις, και άλλοτε προσαρμόζεται προς την νέαν γλωσσικήν πραγματικότητα και βασίζεται εις την έναλλαγήν των τόνων και τον αριθμόν των συλλαβών, ρυθμοτονική ποίησις. Ή προσωδιακή ποίησις, καλλιεργούμενη εις έποχήν κατά τήν οποίαν ή μουσικώς ηχούσα προφορά, προσωδία, έχει εκλείψει *, κατασκευά­

ζεται κατά τους κανόνας της αρχαίας και απευθύνεται εις τήν όρασιν 2, ένώ ή ρυθμοτονική, φυσική συνέπεια της μεταβολής τής ποιότητος του τόνου εις τήν έλληνικήν γλώσσαν, απευθύνεται εις τήν άκοήν. Ή διαφορά μεταξύ των δύο τούτων τρόπων εκφράσεως τής βυζαντινής ποιήσεως δέν περιορίζεται εις τήν μετρικήν μορφήν, άλλ' επεκτείνεται είς πλείστα όσα άλλα στοιχεία, τήν γλώσσαν, το περιεχόμενον, τάς πηγάς εμπνεύσεως, τους ποιητάς, το κοινόν προς το όποιον απευθύνονται. Αί δύο αύται μορφαί ποιητικής εκφράσεως εκπροσωπούν τάς δύο κυριαρχούσας τάσεις του βυ­

ζαντινού πολιτισμού, τήν συντήρησιν και τήν άνανέωσιν3. Ή ελληνική παι­

δεία παραμένει, ως γνωστόν, ή βάσις του πνευματικού βίου καθ' όλας τάς φάσεις τής εξελίξεως τής αυτοκρατορίας. Έπί του ελληνικού στοιχείου κυρίως έβασίσθη ό βυζαντινός πολιτισμός, ό όποιος, ώς και ό αρχαίος ελ­

ληνικός, έδέσποσε τής εποχής του. Το Βυζάντιον δμως διακρίνεται και διά τήν ικανότητα άναχωνεύσεως των παραδόσεων των αποτελούντων τήν

1. Ήδη άπο του 200 π.Χ περίπου· πβ. E. S c h w y z e r , Griechische Grammatik, Munchen 1939, 392 έ.

2. Augendichtung· πβ. Κ. M i t s a k i s, The hymnography of the Greek Church in the Early Christian Centuries, Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinistik 20 (1971) 48. 'Υπάρχουν ποιηταί, οί όποιοι «τήν πρωσωδίαν φυλάττουσι μόνον εκεί, όπου αυτή διακρίνεται ύπο του όφθαλμοΰ» Κ. K r u m b a c h e r , 'Ιστορία τής Βυζαντηνής Λογο­

τεχνίας, μεταφρασθεϊσα ύπο Γ. Σωτηριάδου, II, Αθήναι 1900, 488 έ. 3. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ο ΰ , Βυζάντιον, κράτος και κοινωνία, ιστορική έπισκόπησις,

'Αθήναι 1951, 15­16. G. O s t r o g o r s k y , Geschichte des byzantinischen Staates, Munchen 31963, 26.

23

— 354 —

αύτοκρατορίαν λαών εις νέα ενιαία σύνολα* ή ικανότης αυτή τοϋ συγκρητι­

σμού άπετέλει, εις μικρότερον ΐσως βαθμόν, γνώρισμα και τοϋ αρχαίου ελληνικού κόσμου *.

Στενότατα συνυφασμένη προς τό μέτρον ή γλώσσα ακολουθεί κατ' ανάγκην την μετρικήν εκφρασιν. Ό δάκτυλος μόνον εις ίωνικήν ­ έπικήν διάλεκτον ήτο δυνατόν να συντεθή* άλλα και τό ίαμβικόν τρίμετρον ή τα άνακρεόντεια, προσωδιακά μέτρα τα όποια κατ' εξοχήν έχρησιμοποίησαν οι βυζαντινοί ποιηταί, απαιτούν γλώσσαν λογίαν. Ή γλώσσα αυτή, ώς και τα μέτρα, είναι τεχνητή, πλήρης αρχαϊκών και σπανίων λέξεων, συνωνύμων ή περιφράσεων. Τό συνώνυμον δεν επιζητείται δια να άποδώση διάφορον νοητικήν άπόχρωσιν, άλλα προς αποφυγήν επαναλήψεως της αυτής λέξεως και προς έπίδειξιν βαθείας γνώσεως της γλώσσης. Γλώσσα και μέτρον όμως δεν είναι κατ' ανάγκην συνδεδεμένα προς τα λογοτεχνικά εϊδη, τα όποια εξεφράσθησαν δι' αυτών εις την αρχαιότητα. Ό κατ' εξοχήν ηρωι­

κός στίχος, τό δακτυλικόν έξάμετρον, χρησιμοποιείται δια ποιητικάς περι­

γραφάς μνημείων, εκφράσεις, ώς ή του Παύλου Σιλεντιαρίου 2, Χριστο­

δώρου τοϋ Κοπτίτου 3 κ.ά., και ό Γεώργιος Πισίδης εξυμνεί δι' ίαμβων τα πολεμικά ανδραγαθήματα τοϋ Ηρακλείου 4. Ή ρυθμοτονική ποίησις εκ­

φράζεται εις γλώσσαν άπλουστέραν, φυσικήν έξέλιξιν της κοινής, ή οποία έχει υποστή τήν έπίδρασιν τών φορέων της. Δεν εϊναι βεβαίως ή γλώσσα τών μικροαστών τών πόλεων και τών αγροτών της υπαίθρου, εΐναι όμως καταληπτή υπό τοϋ άνθρωπου, ό όποιος έτυχε στοιχειώδους παιδείας και κατενόει τήν γλώσσαν τών Γραφών. Άναφοραί και υπαινιγμοί εις τήν Γραφήν και τους Πατέρας αποτελούν γνώρισμα της γλωσσικής εκφράσεως τής ρυθμοτονικής ποιήσεως, ή οποία αποκλίνει προς τήν λογίαν ή τήν όμιλουμένην αναλόγως τής παιδείας τοϋ ποιητοϋ.

Ή προσωδιακή ποίησις εμφανίζεται ώς συνέχεια τής αρχαίας ελληνι­

κής και ιδιαιτέρως τής ποιητικής παραδόσεως τής υστέρας αρχαιότητος, προς τα όψιμα άνθη τής οποίας συμπίπτει. Τό λυκόφως τών πολιτισμών παρατείνεται πέρα τών συμβατικών χρονολογιών, τάς οποίας λαμβάνομεν ώς ορόσημα, δια να μδς διευκολύνουν εις τήν μελέτην των. Λογοτεχνικά

1. Ένθ' άνωτ. 2. Ρ. F r i e d l à n d e r , Johannes von Gaza und Paul us Silentiarius, Kunstbe­

schreibungen Justinianischer Zeit, Leipzig und Berlin 1912. 3. Έκφρασις των αγαλμάτων των είς το δημόσιον γυμνάσιον τοϋ επικαλουμένου

Ζευξίππου, έν Anthologie Grecque, Anthologie Palatine (είς το έξης ΑΡ) Ι, (1. Ι­IV) par P. Waltz, Paris 21960, 61 ­ 79.

4. Έπικον έγκώμιον έχαρακτήρισε το έπος τοϋ Πισίδου ό F. D ò l g e r , Die byzantinische Dichtung in der Reinsprache, Berlin 1948, 19· πβ. καΐ A. P e r t u si , Giorgio di Pisidia Poemi, I. Panegirici epici, Ettal 1960.

— 355 —

είδη, ώς το επίγραμμα, εμφανίζουν τόσην ομοιότητα προς τα ομοειδή έργα της μετακλασσικής ποιήσεως, ώστε μετά δυσκολίας διακρίνονται έξ αυτών. Έπιτετηδευμένη και λογία, ώς ή 'Αλεξανδρινή, ή θύραθεν προσω­

διακή ποίησις διακρίνεται δια τήν ελλειψιν βάθους, υψηλών μηνυμάτων και ηθικών διδαγμάτων. Γενικώς ουδέν διδάσκει περί τών γνωρισμάτων τοϋ πολιτισμοϋ τών χρόνων, κατά τους οποίους έδημιουργήθη '. Έκτος τοϋ τρόπου εκφράσεως θέματα και μοτίβα έχουν παραληφθή εκ τών αλεξανδρι­

νών προτύπων. Ή απορρέουσα εκ τών επιγραμμάτων βιοθεωρία είναι ή του αλεξανδρινού συμπότου, ό όποιος χαίρεται τα αγαθά της ζωής και όχι τοϋ αυστηρού ασκητού τής βυζαντινής περιόδου. Ό έρως, ο όποιος και εις τήν πλέον άγνήν μορφήν του δεν ήτο επιτρεπτόν να εκφρασθή κατά τήν αύστηράν ήθικήν τής εποχής 2, ύπό τήν επίδρασιν τοϋ ήδονισμοΰ τής αλε­

ξανδρινής παραδόσεως εμφανίζεται ώς έλαφρόν «παιχνίδισμα» 3 ή άκρατος αισθησιασμός 4 με σπάνια δείγματα συναισθηματικότητος 5. Πολλά στοιχεία τής αλεξανδρινής ποιήσεως, ώς τα ερωτικά θέματα, βαθμηδόν εκλείπουν ή μορφή όμως παραμένει και κατισχύει. Συνδεδεμένη στενότατα προς τα πρότυπα αυτής ή θύραθεν προσωδιακή ποίησις σπανίως παρήγαγεν έργα εφάμιλλα και σπανιώτερον υπέρτερα εκείνων °.

Ό,τ ι ήσθάνθη και έσκέφθη ό αρχαίος κόσμος είναι πλέον παρελθόν. Ό χρόνος έχει μεταβάλει όχι μόνον τήν προφοράν άλλα και τό πνεΰμα τών φορέων τής ελληνικής γλώσσης. Δεν εϊναι διάφορος μόνον ή γλωσσική εκφρασις άλλα και ή στάσις £ναντι τής ζωής. Ή χάρις τοϋ Χρίστου κατέ­

στησε περιττήν τήν φιλοσοφικήν άναζήτησιν. Έχει επέλθει ό κάματος άπό τον άκρατον ήδονισμόν και ή άνθρωπότης ζητεί τήν λύτρωσιν εις τήν άσκησιν. Τό χριστιανικόν Βυζάντιον δμως, αν και αρνείται τήν ούσίαν τής ελληνικής φιλοσοφίας, θαυμάζει τόσον τον τρόπον καλλιτεχνικής έκ­

1. Έκ τών περιλαμβανομένων εις το VII βιβλίον τής Παλατινής 'Ανθολογίας επιτύμβιων επιγραμμάτων μόνον τα υπ' αριθ. 606 και 609 φαίνονται ότι εγράφησαν ύπό χριστιανών ποιητών. Ουδείς έκ τών αναφερομένων νεκρών «εκοιμήθη εν είρήνΐ]» ή «άνεπανθη εν Κυρίφ», ώς αναγράφουν αϊ σύγχρονοι επιτύμβιοι έπιγραφαί­ πβ. R. L a t t i m o r e , Themes in Greek and Latin Epitaphs, Urbana 1962, 301­340.

2. Mat. 19,ιι­ΐ2· Ίω. Μόσχος, Λειμωνάριον, 217, Morceaux Choisis du pré spiri­

tuel de Jean Moschos, éd. D.­C. He s s e l in g, Paris 1931, 217 (πβ. και PG 87, 5 στ. 2862­2866 κεφ, 233).

3. Άγαθίας Σχολαστικός, ΑΡ V 267. 4. Παϋλος Σιλεντιάριος, ΑΡ V 244, 246, 248, 252, 272, 290, 291· Άγαθίας Σχο­

λαστικός V 269­ Μακηδόνιος Ύπατικός, ΑΡ V 243, 245. 5. Άγαθίας Σχολαστικός, ΑΡ V 276. Πάντες όμως οί χριστιανοί ποιηταί κατα­

δικάζουν τήν όμοφυλοφιλίαν, Ερατοσθένης Σχολαστικός, ΑΡ V 277· Άγαθίας Σχολα­

στικός, ΑΡ V 278. 6. Παϋλος Σιλεντιάριος, ΑΡ V 270.

— 356 —

φράσεως του αρχαίου κόσμου, ώστε προσπαθεί δι' αυτού να έκφραση το νέον μήνυμα, να έμβάλη τον νέον οϊνον εις ασκούς παλαιούς. Ή νέα πίστις δοξολογείται εις αρχαίους ναούς ι και αί χριστιανικαί ίδέαι εκφράζονται εις έξάμετρα και γλώσσαν ομηρική ν. Ό Άπολλινάριος ô νεώτερος παρα­

φράζει εις έξάμετρα τους Ψαλμούς 2 και ό Νόννος ό Πανοπολίτης τό κατά Ίωάννην Εύαγγέλιον 3, ό Συνέσιος υμνεί τον Χριστόν με τον ΰμνον του 'Αλκαίου εις τον 'Απόλλωνα 4 και ό Σωφρόνιος Ιεροσολύμων την Ύπαπαν­

τήν τοϋ Κυρίου εις στίχους άνακρεοντείους b. Ύπό την μορφήν όμως αυτήν επιζούν και άλλα στοιχεία του αρχαίου κόσμου. Πλήθος ονομάτων και αναμνήσεων εκ τής αρχαίας μυθολογίας, το δωδεκάθεον, ό "Ερως, αί Μοί­

ραι, αί 'Ερινύες, αί Χάριτες, αί Μουσαι, ό Τάρταρος, ό "Αδης, τα 'Ηλύσια πεδία, ό Ηρακλής, ό Δαίδαλος ϋ κ.ά. Τό πνεύμα του αρχαίου κόσμου έπιζή ύπό τήν παραδοσιακήν μορφήν και εις τα έργα Πατέρων τής εκκλησίας, ως τα «επη» Γρηγορίου του Ναζιανζηνοΰ 7. Ή βαθεΐα πίστις τοΟ θεολόγου είναι αναμφισβήτητος εκφράζεται όμως κατά τρόπον συμβατικόν, διότι αί λόγιαι υπομνήσεις8 αφαιρούν τον αύθορμητισμόν από τα έργα του. 'Ενίοτε δια τών προτύπων παρεισδύουν και νεοπλατωνικαί απόψεις. Βα­

θμηδόν ô 'ίαμβος κατισχύει έναντι του δακτύλου, ό όποιος έπεκράτει εις τήν άλεξανδρινήν ποίησιν. Ύπό τήν έπίδρασιν τής νέας προφοράς τής γλώσσης το ΐαμβικόν τρίμετρον μεταβάλλεται εις τον βυζαντινόν δωδε­

κασύλλαβον 9. Ή ρυθμοτονική ποίησις ούδεμίαν παράδοσιν ακολουθεί κατά γράμμα

άλλ' είναι προϊόν λογοτεχνικού συγκρητισμού. Προέρχεται από τήν γό­

νιμον σύζευξιν ανατολικών στοιχείων, κυρίως σημιτικών καί συριακών, προς τα στοιχεία τής ελληνικής λογοτεχνικής παραδόσεως. Εις τήν δη­

μιουργικήν αυτήν άνασύνθεσιν τών λογοτεχνικών παραδόσεων κυριαρχούν στοιχεΐον είναι ό ελληνισμός, ό όποιος, ώς δημιουργική δύναμις, άνασυν­

1. Α. F r a n z , From Paganism to Christianity in the Temples of Athens, Dum­

barton Oaks Papers 19 (1965) 185­205. 2. Apolinari metaphrasis Psalmorum, recensuit et apparatu critico instruxit

A. L u d w i c h, Lipsiae 1912. 3. Nonni Panopolitae, Metaphrasis Evangelii Johannes, recensuit, F r. P a s s o ­

v i u s , Lipsiae 1834* πβ. J. Co l e g a . Zum Text der Johannesmetabole des Nonnos, Byzantinische Zeitschrift 59 (1966) 9­36.

4. Synesii Cyrenensis Hymni, recensuit N. T e r z a g h i , Romae 1939. 5. Sophronii Anacreontica, edidit. . . M. G i g a n t e , Roma 1957, 45­51. 6. AP VIII, 97, 104, 124, 130, 218, 246­48 κ.ά. 7. AP VIII 120,1­2, 192,i, 205,i­2, 85,4. 8. AP VIII 13,4. 15,3, 26,ι κ.ά. 9. Α. Κ ο μ ί ν η , Tò βυζαντινόν ιερόν επίγραμμα καί οί έπιγραμματοποιοί, 'Αθή­

ναι 1966, 55 έ.

— 357 —

θέτει τάς διαφόρους λογοτεχνικός παραδόσεις εις νέας λογοτεχνικός ενό­

τητας. Παρά τους έκχριστιανισθέντας ειδωλολατρικούς ναούς ύψοΰται ή Άγια Σοφία, γόνιμος σύζευξις ανατολικών ρευμάτων της Τέχνης προς τήν έλληνικήν παράδοσιν Χ και ô Ρωμανός συνάπτει κατά τρόπον άριστοτεχνικόν τάς ανατολικός πηγάς εμπνεύσεως προς τήν έλληνικήν ποιητικήν τέχνην. Ό ρυθμοτονικός στίχος εκφράζει τήν νέαν πίστιν, τήν μυστικοπάθειαν, τήν εύλάβειαν και συνδέεται προς τό ζών αίσθημα του χριστιανικού ελλη­

νισμού. Έν αντιθέσει προς τήν κενότητα της ψυχής του άνθρωπου της υστέρας αρχαιότητος ό Βυζαντινός πληρούται βαθείας πίστεως και ανα­

παύει τό πνεύμα του εις τον άσκητισμόν 2. Τούτο τό νέον μήνυμα ευαγγελί­

ζεται ή ίερά ρυθμοτονική ποίησις, ή οποία αποτελεί τήν σπουδαιοτέραν εκφρασιν της βυζαντινής ποιήσεως. Ή έπίδρασις τοΰ αρχαίου κόσμου εις αυτήν είναι αμυδρά και απομεμακρυσμένη. Καινή κτίσις, καινός άνθρω­

πος, καινή Διαθήκη, καινοί ναοί, καινή ποίησις. Οί καλλιεργοΰντες τα εϊδη της προσωδιακής ποιήσεως ποιηταί, άξιοι

διάδοχοι των άττικιστών της δευτέρας σοφιστικής, είναι χριστιανοί και εθνικοί όχι μόνον διαδοχικώς άλλα και συγχρόνως. Ό Συνέσιος, φιλόσο­

φος μάλλον ή ποιητής, νεοπλατωνίζει εις τους ύμνους του χριστιανικούς και μή 3. Οί θεράποντες της προσωδίας εϊναι αξιωματούχοι της εκκλησίας ή της πολιτείας· ίεράρχαι, ύπατικοί, σιλεντιάριοι, προτήκτωρες, έχοντες κοινόν γνώρισμα τον θαυμασμόν και τήν άγάπην προς τήν άρχαίαν έλλη­

νικήν λογοτεχνίαν, τήν οποίαν έμελέτησαν, προφανώς επιμελέστατα, άπε­

μνημόνευσαν και μιμούνται μεθ' υπερβάλλοντος ζήλου* τα έργα των όμως υπολείπονται τών προτύπων, διότι, δια νά δημιουργηθη ώραΐον τι, δέν αρκεί να μοχθήση ό νους πρέπει νά «χτυπήση και ή καρδιά». Τα έργα όμως «τών ποιητών της βιβλιοθήκης» δέν πείθουν ότι εϊναι προϊόντα γνήσιας συγκι­

νήσεως. Πώς δύναται ό ποιητής νά μεταδώση γνησίαν συγκίνησιν, όταν, δια νά τήν έκφραση, άνατρέχη εις σελίδας αρχαίων συγγραφέων; Ουδείς αμφισβητεί τό βαθύ θρησκευτικόν συναίσθημα, τήν θερμήν πίστιν, τό μυστικόν βάθος και τήν εντονον εύαισθησίαν Γρηγορίου τοΰ Ναζιανζηνοϋ δυσκόλως όμως διακρίνει αυτά υπό τό ψυχρόν ένδυμα τών προσφδιακών στίχων του. Διά τούτο τα ποιήματα τοΰ Γρηγορίου δέν εϊχον εις τους συγ­

χρόνους του τήν άπήχησιν, τήν οποίαν είχον αί όμιλίαι του.

1. P. Michel is, L'Esthétique d'Haghia­Sophia, Faenza 1963, 61 έ. 2. Ρωμανού ΰμνος εί'ς όσιους μοναχούς άσκητάς καί μονάζουσας, έν P. Maas

C. Trypanis, Sancii Romani Melodi Cantica, London 1963, αρ. 58 (472­482). 3. Η. I. Marrou , Synesius of Cyrene and Alexandrian neoplatonism, έν Α. M o­

mig l i ano , The Conflict between Paganism and Christianity in the Fourth Century, Oxford 1963, 126­150.

— 358 —

'Ιερωμένοι κατά κανόνα είναι οί δημιουργοί της ιεράς ρυθμοτονικής ποιήσεως. Δεν στερούνται γενικώς παιδείας άλλ' ουδέποτε επιδεικνύουν λογιότητα εις τα έργα των. Ταΰτα δεν προέρχονται πάντοτε εκ της προσω­

πικής των ευαισθησίας· ενίοτε γράφουν κατά παραγγελίαν πάντοτε δμως αποβλέπουν να πλησιάσουν τον μέσον άνθρωπον της εποχής των και να ομιλήσουν εις την ψυχήν του. Γράφουν δια να διδάξουν.

Ή προσωδιακή ποίησις αντιθέτως επιδιώκει σκοπούς καθαρώς λογο­

τεχνικούς· είναι ποίησις αριστοκρατική και αποφεύγει το κοινόν, το λαϊ­

κόν απευθύνεται εις περιωρισμένον αριθμόν λογίων, τους «κομψούς» τής εποχής \ οί όποιοι είναι εις θέσιν να αντιληφθούν τό περιεχόμενον και να απολαύσουν τήν μετά κόπου έπιτευχθεΐσαν μορφήν. Ό ποιητής οφείλει να έντυπωσιάση με τήν έκζήτησιν σπανίων λέξεων, τήν παράθεσιν χωρίων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων και τήν συσσώρευσιν αναδρομών εις τήν άρχαίαν έλληνικήν μυθολογίαν και περιφράσεων. Επιζητεί τήν κομψοέ­

πειαν, τό άηθες, το σπάνιον, διότι δι' αυτών θα κατάπληξη το κοινόν τών λογίων. Εις ούδένα πρακτικόν σκοπόν αποβλέπει* γράφει κατά κανόνα δια να κάμη Τέχνην. Μόνην ίσως έξαίρεσιν αποτελεί τό επίγραμμα, τό όποιον γράφεται και δια πρακτικούς σκοπούς. Πόσα όμως επιγράμματα εγράφησαν δια να χαραχθούν; Τα περισσότερα είναι ρητορικά γυμνάσματα.

Έν αντιθέσει προς τήν προσφδιακήν ποίησιν ή ιερά ρυθμοτονική ποίησις δεν αποβλέπει εις τήν αισθητικήν τέρψιν τών ακροατών άλλ' είς τήν ψυχωφελή έπίδρασιν επ' αυτών. 'Απευθύνεται είς τον λαόν, τους πιστούς· προσπαθεί να νοήται υπό του λαού, να τέρπη τον λαόν και δια τοϋ τερπνού να διδάσκη. Ό ποιητής είναι ίεροφάντης, αποκαλύπτει τήν έξ άποκαλύψεως άλήθειαν. Προς τούτο προσπαθεί να προσαρμόζεται εις τήν νοοτροπίαν τοϋ μέσου πιστού­ εξανθρωπίζει τα θεια πρόσωπα και δια τής δραματικής εκθέσεως τών γεγονότων επιζητεί τήν «μέθεξιν» τοϋ ακροα­

τηρίου­ επιδιώκει να συγκίνηση τους πιστούς και δια τής συγκινήσεως να διδάξη 2. Ό Ρωμανός δεν διδάσκει ώς θεολόγος άπό του άμβωνος­ και όταν ακόμη θεολογή, προσπαθεί να γίνεται καταληπτός άπό τον μέσον πιστόν. Αι εύτυχέστεραι όμως στιγμαί τής ποιήσεώς του εϊναι δταν ό ποιητής ­ αφη­

γητής αποσύρεται και ό εναργής διάλογος, εξωτερικός ή εσωτερικός, κα­

θιστή τον άναγνώστην ­ άκροατήν θεατήν. Τότε τό κοντάκιον, ή έμμετρος ομιλία ώς έχαρακτηρίσθη, καθίσταται δράμα3. Ενίοτε ή δραματική εν­

1. «à un petit cénacle d'hommes choisis, lettrés et chrétiens à la fois» λέγει ό P. W a l t z , Anthologie Grecque, VI (1. VIII) 25­26.

2. A. V o g t , Étude sur le théâtre byzantin, Byzantion 6 (1931) 39. 3. A. Vogt , ενθ' άνωτ. 37­63. Κ. M η τ σ α κ η, Βυζαντινή Ύμνογραφία, Α',

Θεσσαλονίκη 1971, 340 έ.

— 359 —

τασις των Ρωμανικών ΰμνων είναι τόση ώστε ô σημερινός αναγνώστης, ώς ό τότε ακροατής, λησμονεί προς στιγμήν ότι πρόκειται περί άφηγή­

σεως και νομίζει ότι βλέπει τα γεγονότα νά διαδραματίζονται ενώπιον του 1. Τα θεία πρόσωπα εκφράζουν ανθρώπινα συναισθήματα, τήν λύπην, το δέος, τήν ελπίδα του μέσου πιστού. Ή Θεοτόκος παρά τον Σταυρόν2 εκφρά­

ζει τον πόνον όλων των μητέρων, αί όποΐαι άνέθρεψαν, ήγάπησαν και έχασαν τα τέκνα των. Εις τήν Θυσίαν του 'Αβραάμ ό μονόλογος (εσωτε­

ρικός διάλογος) του τραγικού πατρός εκτείνεται εις δώδεκα οίκους 3 δια­

τηρών άμείωτον τό ενδιαφέρον του άναγνώστου. Αί φραστικαί ποικιλίαι της γλώσσης αποβλέπουν εις τήν άρτιωτέραν εκφρασιν και ουχί εις τήν λογοτεχνικήν κομψοέπειαν.

Ένώ ό ποιητής προσωδιακών στίχων δεσμεύεται ώς προς τήν εκ­

φρασιν εκ της παραδόσεως, ό θεράπων της ρυθμοτονικής ποιήσεως δη­

μιουργεί όχι μόνον τό μέτρον και τήν γλώσσαν αλλά και τό μέλος των ΰμνων του. Όταν πρόκειται περί ταλαντούχου ποιητοϋ, τέμνει νέαν όδόν εις τήν ποιητικήν εκφρασιν. Ουδείς ποιητής όμως, εφ' όσον γράφει ίεράν ποίησιν, δύναται νά έκφραση απόψεις αντιθέτους προς τό επισήμως υπό της Εκ­

κλησίας θεσπισθέν δόγμα άνευ του κινδύνου νά χαράκτηρισθή αιρετικός. Έάν μάλιστα έπιθυμή να είσαχθή ή ποίησίς του εις τήν έκκλησιαστικήν πρδξιν, πρέπει απαραιτήτως νά άπηχή τάς επισήμους απόψεις της Εκκλη­

σίας, ώς έχουν καθορισθή υπό των συνόδων 4. Ό ποιητής απλώς αναπτύσσει τάς βραχείας διηγήσεις τών Γραφών ή συμπτύσσει τους ρητορικούς λόγους τών Πατέρων, τα συναξάρια και τα μαρτυρολόγια, δια νά τα περιλάβη εις τα έργα του 5. Ή έπίδρασις τών πηγών ποικίλλει άπό τήν στενήν έξάρ­

τησιν ι; εως τήν έλευθέραν άπομίμησιν 7 ή τήν δημιουργικήν προσωπικήν άνάπλασιν 8.

Ό ρητορισμός, κοινόν χαράκτηριστικόν γνώρισμα τών λογοτεχνι­

κών δημιουργημάτων τοϋ βυζαντινού πνεύματος, επηρεάζει και τα δύο εϊδη της βυζαντινής ποιήσεως. Ή σύνθεσις ποιημάτων εις προσωδιακά

1. Πβ. τα κοντάκια: Εις τήν Γέννησιν τοϋ Χριστού (αρ. 1), Εις τον Νιπτήρα (αρ. 17), Εις το πάθος τον Κυρίου (άρ. 19), Εις την Θυσίαν τον 'Αβραάμ (άρ. 41), έν P. Maas ­ C. Trypanis.

2. Εις το πάθος τοϋ Κυρίου, ενθ' άνωτ. 3. γ' ­ιε ' , ενθ' άνωτ. 4. J. G r o s d i d i e r de M a t o n s , Romanos le Melode, Hymnes, I, Paris

1964, 549. 5. Πβ. αγιολογικούς ύμνους. 6. Πβ. ύμνον εις τον άγιον Ήλίαν τον προφήτην (άρ. 45). 7. Αυτόθι, οίκοι κζ' και κθ'. 8. Ύμνον είς τον Νιπτήρα (αρ. 17) κ.ά.

— 360 —

μέτρα ήτο βεβαίως αποτέλεσμα επίπονων σχολικών γυμνασμάτων. Λογο­

τεχνικά είδη ώς το επίγραμμα, ιδιαιτέρως το επιδεικτικόν, είναι καθαραί ρητορικαί ασκήσεις. Χαράκτηριστικον είναι ότι πολλοί εκ τών γνωστών επι­

γραμματοποιών της πρώτο βυζαντινή ς περιόδου επονομάζονται Σχολαστικοί ι

καί τίνες Γραμματικοί2. Άλλα καί το έπος του Πισίδου στενοτέραν σχέσιν έχει προς τήν ρητορικήν ή προς τήν έπικήν ποίησιν 3. Γενικώς ή προσω­

διακή ποίησις υπό τήν έπήρειαν της ρητορικής αποβαίνει ρητορικόν γύ­

μνασμα καί όχι εκφρασις προσωπικών βιωμάτων του ποιητοϋ. Παρά τάς προφανείς διαφοράς ή επίδρασις τής ρητορικής παραδόσεως είναι κατα­

φανής καί εις τήν ρυθμοτονικήν ποίησιν. Μήπως καί οί ποιηταί ρυθμοτο­

νικών στίχων δεν εΐχον ώς βάσιν τής παιδείας των τήν ρητορικήν; "Αλλως τε ό ΰμνος συνετάγη κατά το πρότυπον ρητορικών λόγων. Τοϋτο κατα­

δεικνύει ή τήρησις ρητορικών κανόνων, ώς ή αποφυγή τής κατ' ευθείαν εισόδου εις το κύριον θέμα, το έγκωμιαστικόν είδος (αγιολογικοί ύμνοι), τα ρητορικά σχήματα, ΐσόκωλα, παρηχήσεις, όμοιοτέλευτα. Ή μαθητεία ποιητών, ώς ο Ρωμανός, εις ρητορικός σχολάς, αί όποΐαι ήκμασαν μέχρι του τέλους του Ε' αιώνος, εϊναι αναμφισβήτητος ι. Μήπως ο Ρωμανικός ύμνος δεν εχαρακτηρίσθη έμμετρος ομιλία;Γ).

Τα ανωτέρω ισχύουν βεβαίως δια τήν πρωτοβυζαντινήν περίοδον ώς φαί­

νεται καί εκ τών παραδειγμάτων. Με τήν πάροδον του χρόνου ή προσκόλ­

λησις εις τήν παράδοσιν εντείνεταιι; καί ό λογιωτατισμός έξαπλοϋται εκ τών παραδοσιακών λογοτεχνικών ειδών καί εις τα γνησίως βυζαντινά λο­

γοτεχνικά δημιουργήματα' τήν εκκλησιαστική ν ποίησιν, τήν χρονογρα­

φίαν, τήν άγιολογίαν7. Ό όλονέν αυξανόμενος θαυμασμός δια τα έργα τής αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας έστρεψε τήν προτίμησιν τών ποιητών προς τον λογιώτερον καί αρχαΐζοντα κανόνα. Τό είδος τούτο τής βυζαντινής εκκλησιαστικής ποιήσεως, δημιούργημα περίτεχνον με λυρικόν καί ουχί άφηγηματικόν, ώς ό ύμνος, χαρακτήρα, αποδίδει περισσοτέραν σπουδαιό­

τητα εις τό μέλος καί συντελεί εις τήν άπομάκρυνσιν άπό τής καταληπτής

1. Άγαθίας ό Σχολαστικός, Άράβιος ό Σχολαστικός, Θεαίτητος ό Σχολαστικός, Θωμάς ό Σχολαστικός, Λεόντιος ό Σχολαστικός, Συνέσιος ό Σχολαστικός κ.ά.

2. Δαμόχαρις ό Γραμματικός, Μιχαήλ ό Γραμματικός. 3. H.­G. Beck , Geschichte der byzantinischen Volksliteratur, Miinchen 1971,48. 4. K. M i t s a k i s , The Language of Romanos the Melodist, Munich 1947, 2,

163 κ.ά. 5. C. T r y ρ a n i s, Sancti Romani Melodi Cantica..., XIV. 6. Tò Βυζάντιον είναι περισσότερον προοδευτικον κατά τά πρώτα στάδια τ·ής

ίστορίας του, M. S j u z j u m o v , Vizantijskij Vremennik 29 (1968) 32­44. 7. Η . ­ G . B e c k , Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich,

Munchen 1959, 640.

— 361 —

εϊς τον λαόν γλώσσης· ούτως εις μεταγενεστέραν έποχήν γεννάται ή ανάγκη της συνθέσεως θρησκευτικών ποιημάτων εις γλώσσαν δημώδη ι. Ό Ιωάν­

νης ό Δαμασκηνός προσπαθεί να συνδυάση και τους δύο τρόπους εκφρά­

σεως της βυζαντινής ποιήσεως εις τους ιαμβικούς κανόνας του. Όρισμοί δογματικών εννοιών, περίτεχνοι ακροστιχίδες, λογία εκφρασις καθιστούν άναγκαιον τον ύπομνηματισμόν του κανόνος, δια να γίνη αντιληπτός, ενώ δια τον ΰμνον ουδείς σχολιασμός έχρειάσθη μέχρι του τέλους της υπάρξεως του Βυζαντινού Κράτους.

'Αλλ' ενώ ή ιερά ποίησις εκφράζεται εις ιαμβικούς στίχους, οι επιθυ­

μούντες να επικοινωνήσουν μέ τό ευρύ κοινόν ποιηταί εκφράζονται εις δεκα­

πεντασύλλαβους, οί όποιοι καθίστανται τό κυριαρχούν εις τήν ρυθμοτονικήν ποίησιν μέτρον ­. Τα εις τό μέτρον τούτο όμως και εις δημώδη γλώσσαν συντεθέντα ποιήματα θρησκευτικού περιεχομένου ουδέποτε εισήχθησαν εις τήν λειτουργικήν πράξιν :ί. Ή λειτουργία άλλως τε άπό τοΰ ια' αιώνος είχε συμπληρωθή. Εϊς δεκαπεντασύλλαβους κυρίως εκφράζεται ό σημαντι­

κώτερος μετά τον Ρωμανόν ποιητής ίερας ποιήσεως Συμεών ό Νέος Θεο­

λόγος (949­1022). Ώ ς και ό Ρωμανός, υμνεί τον νέον ηθικόν κανόνα, τον άσκητισμόν 4, διακρίνεται δια θερμήν πίστιν, μυστικόν βάθος, έκφρα­

στικήν ικανότητα" «θεολογεί τών θείων νμνοίν τους έρωτας και άκων δη­

μοσιεύει τγ\ βιαία nvofj τον πνεύματος» 5. Καίτοι επικαλείται τό κοινόν, τους πιστούς 6, ή ποίησίς του δεν απευθύνεται εις τον μέσον πιστόν, είναι πηγαία εκφρασις μυστικιστικής συγκινήσεως. 'Ενίοτε διαπνέεται άπό λυ­

ρικήν διάθεσιν ' ή άσκεΐ πολεμικήν, ώς και ό Ρωμανός 8. Ή ρυθμοτονική ποίησις, ή οποία κατά τους μέχρι τοΰ ια' αιώνας ήτο

μόνον ιερά (έκτος βεβαίως τών δημιουργημάτων της δημώδους μούσης) επεκτείνεται και εις θέματα της θύραθεν ποιήσεως. Ή διδακτική ποίησις, ή οποία έγράφετο συνήθως εις τριμέτρους, άπό τοΰ ιβ' αιώνος γράφεται

1. Κ. K r u m b a c h e r , 'Ιστορία . . ., III', 'Αθήναι 1900, 52­53. Η. ­ G. Beck , Geschichte der byzantinischen Volksliteratur..., 187 έ.

2. A. T o y n b e e , Constantinus Porphyrogenitus and its world, London 1971, 201. Κατά τόν Toynbee στίχοι πολιτικοί — metropolitan verse.

3. Κ. K r u m b a c h e r , ενθ' ανωτ. Η. ­ G. B e c k , ενθ' άνωτ. 4. Όποιον δει είναι τον Μοναχόν, αρ. 23 (II, 278 έ.). 5. J. Η a u s h e rr ­ G. H o r n , Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949 ­1022)

par Nicétas Stéthatos, Orientalia Christiana XII (1928) 154,8­a. 6. "Υμνος 58 έν Syméon le Nouveau Théologien, Hymnes III, texte critique par

J. K o d e r , trad, et Notes par J. Pa r a m e l i e ­ L. N e y r and , Paris 1971. 7. Ύμνοι 10 (Hymnes I, J. K o d e r ­ J . P a r a m e l l e , Paris 1969) και 57 (Hy­

mnes III). 8. "Υμνοι 21, Hymnes II (J. Κ ο d e r ­ L. Ne y r a n d , Paris 1971).

— 362 —

ε{ς δεκαπεντασύλλαβους '. Δια της έμμετρου μορφής διδακτικών εγχειρι­

δίων επιζητείται ή ευκολότερα εις την μνήμην άποτύπωσις. Φυσικον ήτο να γράφονται εις τήν έπικρατεστέραν εμμετρον μορφήν, έστω και αν αυτή συνέπιπτε με τήν μορφήν ιερών ποιημάτων. Τα ερωτικά θέματα, τα όποια μετά τα κατά μίμησιν τών παραδοσιακών προτύπων συντεθέντα επιγράμ­

ματα της πρωτοβυζαντινής περιόδου παρέμειναν μόνον είς τήν δημώδη ποίη­

σιν, εμφανίζονται και πάλιν. Ή αυτή δημιουργική δύναμις, ή οποία άνα­

συνέθεσε τάς άνατολικάς και τήν έλληνικήν παράδοσιν και έδημιούργησε τήν ύμνογραφίαν, παραλαμβάνει τώρα και δυτικά στοιχεία και συνθέτει τα ιπποτικά μυθιστορήματα του ιδ' αιώνος 2, εϊς τα όποια, έν αντιθέσει προς τα του ιβ' αιώνος 3, αμυδρά και έμμεσος είναι ή έπίδρασις του 'Αλεξανδρινού σοφιστικού μυθιστορήματος *. Κατά τινας μελετητάς τά μυθιστορήματα αυτά εγράφησαν, δια να άκούωνται καί όχι δια να άναγινώσκωνται5. Τό βέβαιον είναι ότι εύρον άπήχησιν είς τό ευρύ κοινόν καί άπηγγέλλοντο ενώπιον ακροατών ώς οί βίοι αγίων καί οί δημώδεις θρύλοι.

Κληρονόμοι της αρχαίας ελληνικής πνευματικής παραδόσεως οί Βυ­

ζαντινοί, οσάκις κατορθώνουν νά απαγκιστρωθούν απ' αυτής χειρίζονται έλευθεριώτερον τό παραδοσιακόν ύλικόν καί επιτυγχάνουν νά δώσουν έργα γνησιώτερα, τά όποια εκφράζουν τον άνθρωπον τής εποχής των ι:. Προσωδιακή ή ρυθμοτονική, λογία ή απλή, προϊόν μιμήσεως ή ελευθέρας ποιητικής δημιουργίας, εκφράζουσα τον ψυχικόν κάματον τής υστέρας αρχαιότητος ή τήν θερμήν θρησκευτικήν πίστιν του βυζαντινού κόσμου, έγκεφαλικόν δημιούργημα ή γνησία εκφρασις ποιητικής ευαισθησίας ή βυζαντινή ποίησις είναι ή έμμετρος έκφρασις τοΰ μεσαιωνικού ελληνι­

σμού, συνδετικός κρίκος μεταξύ τής αρχαίας καί τής νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως.

1. Σπανέας. 2. Καλλίμαχος καί Χρυσορρόη, Βέλθανδρος καί Χρυσάντζα, Ίμπέριος καί Μαρ­

γαρώνα, Λίβυστρος καί Ροδάμνη, Φλώριος καί Πλάτζια Φλώρα. 3. Τα κατά Ροδάνθην καί Δοσικλέα, τών κατά Δρόσιλλαν καί Χαρικλέα βιβλία θ'.

Ήδη ή μυθιστορία τοϋ Κ. Μ α ν α σ σ ή , Τα κατ' Άρίστανδρον καί Καλλιθέαν, έχει γραφή εις δεκαπεντασύλλαβον.

4. Περί μυθιστορίας γενικώς πβ. Ο. M a z a l , Der griechische und byzantinische Roman in der Forschung von 1945 bis 1960; Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzanti­

nischen Gesellschaft 11­12 (1962­1963) 9­55. Περί τής επιδράσεως τοϋ σοφιστικού μυθιστρήματος είς το βυζαντινον βλ. S. P o l j a k o v a , Vizantijskij Vremennik 30 (1969) 113­123.

5. Κ. T r y p a n is , Byzantine Oral Poetry, Byzantinische Zeitschrift 56 (1963) 2. 6. G. O s t r o g o r sky , Geschichte des Byzantinischen Staates.. ., 26.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Κ. ΒΛΑΧΟΥ

Ο ΘΕΣΣΑΛΟΣ ΛΟΓΙΟΣ ΔΗΜ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ (ΤΥΡΝΑΒΙΤΗΣ)

ΕΚΔΟΤΗΣ ΤΟΥ «ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΗΛΕΓΡΑΦΟΥ» (1812­1836)

Σέ προηγούμενη μελέτη ι μιλήσαμε γενικά για τή δράση του Άλεξανδρί­

δη.'Άς δούμε τώρα τήν δημοσιογραφική δραστηριότητα του στην Αυστρία. Ό πολυμαθής αυτός Θεσσαλός λόγιος, με το πλούσιο συγγραφικό £ργο

και τήν αγάπη του για τις γλώσσες και τήν γεωγραφία, υπήρξε ενα από τα πιο δραστήρια μέλη της Ελληνικής κοινότητας της Βιέννης και ό πρώτος Έλληνας εκδότης εφημερίδας με εμφανή δημοσιογραφικό χαρακτήρα2. Ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» και το παράρτημα του ό «Φιλολογικός Τηλέγρα­

φος» για πολλά χρόνια και παρά τήν αυστηρή αυστριακή λογοκρισία στά­

θηκαν τα πιό σπουδαία έντυπα για τήν πληροφόρηση τών Ελλήνων του εξωτερικού, φροντισμένα και ενημερωμένα πάντοτε.

Για να μπορέσουμε ν' αξιολογήσουμε τήν προσφορά τους και να περι­

γράψουμε το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο μέσα στο όποιο ανδρώθηκαν, παρά τις αντιδράσεις και τους καταδιωγμούς, είναι αναγκαία μια σύντομη αναδρομή στις προσπάθειες πού έγιναν άπό διαφόρους για έκδοση ελλη­

νικής εφημερίδας πριν τό 1812. Τό 1798 ή αυστριακή κυβέρνηση, μετά άπό τή φανερή άντιτουρκική

στάση της «Εφημερίδος» τών Μαρκιδών Πουλιού και τήν σύλληψη του Ρήγα στο Τριέστι, απέλασε τους δύο αδερφούς και έκλεισε τήν «Εφημερίδα».

1. Βλ. Παρνασσός 18 (1976) 204­219. 2. « Ό Ελληνικός Τηλέγραφος» είναι έκ τών εφημερίδων τής Βιέννης ή περισ­

σότερον ανταποκρινόμενη προς τάς σημερινας αντιλήψεις περί εφημερίδος, ό δε 'Αλε­

ξανδρίδης είναι ασφαλώς ό κατέχων ίσχυρότερον δημοσιογραφικον τάλαντον. Οί αδελ­

φοί Μαρκίδαι Πούλιοι, επιχειρηματικοί αναμφισβητήτως, δένκατεΐχον όμως τήν πνευμα­

τικήν μόρφωσιν και άνωτέραν έγκυκλοπαιδικήν κατάρτισιν πού διέθετε ό Άλεξανδρίδης, οί δέ Γαζής, Φαρμακίδης και Κοκκινάκης, καθώς και ό έκδοτης της «Καλλιόπης» Άθαν. Σταγειρίτης μονομερώς ήσχολοΟντο εις τα Φιλοσοφικά αποκλειστικώς σχεδόν και εις τάς έπί τοϋ γλωσσικού συζητήσεις περί τήν μεταρρύθμισιν τής γλώσσης άπό τον Κοραή ν». Κ. Π α π α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ , Φρούρια'Ελευθερίας..., 'Αθήναι 1971, σ. 58 ­ 59.

— 364 —

Ή φιλοτουρκική πολιτική τής αυστριακής κυβέρνησης και ή καχυ­

ποψία της για τους Έλληνες τής Βιέννης δεν αποτελούσαν βέβαια ενθαρ­

ρυντικά σημεία για να τολμήσει κανείς τήν έκδοση μιας νέας εφημερίδας. Μόνο υστέρα από εξη χρόνια (το 1804) ό Νεόφυτος Δούκας, καί, άφοϋ μια προσπάθεια του Γιαννιώτη Πολυζώη Κοντού για έκδοση εφημερίδας το 1798, απέτυχε, κάνει αίτηση στην αυστριακή κυβέρνηση «όπως του χορη­

γηθή ή άδεια εκδόσεως ενταύθα μιας εφημερίδος εις τήν έλληνικήν γλώσ­

σαν και του έπιτραπή επίσης ή αποστολή της» '. Ή αίτηση του Δούκα μπλέχτηκε στις γραφειοκρατικές διατυπώσεις,

σκόνταψε στην δυσπιστία των αυστριακών άρχων κι απάντηση δέν δόθηκε. Το 1805 υποβάλλει αίτηση ό Ιωσήφ Φραγκίσκος Χάλλ, γνωστός αυστρια­

κός λογοκριτής. Ή απάντηση καθυστερεί καί μόνο, όταν τό 1806 υποβάλ­

λει αίτηση καί ό Άλεξανδρίδης, ή αστυνομία αναλαμβάνει να δώσει τέλος στην υπόθεση.

Φυσικά το προνόμιο δίνεται στον Χάλλ γιατί καί γνωστός ώς λογοκρι­

τής ήταν στις αυστριακές αρχές καί ελληνικά καλά ήξερε καί περισσότερα εχέγγυα παρείχε νομιμοφροσύνης. Αυτό φαίνεται άλλωστε καί άπό τό «Σχέδιον εφημερίδος εϊς νεοελληνική ν γλώσσαν ύπό τον τίτλον : Ειδή­

σεις δια τήν Άνατολήν ιστορικού, εμπορικού καί φιλολογικού περιεχομέ­

νου», πού υπέβαλε μαζί μέ τήν αϊτησή του ό Χάλλ στον αυτοκράτορα Φραγ­

κίσκο Β' ­. Τελικά στις 2 Ιουλίου 1811 κυκλοφορεί τό πρώτο φύλλο τής εφημερί­

δας «Ειδήσεις δια τα ανατολικά μέρη». Ή καθυστέρηση οφείλεται στις αναστατώσεις, πού προκάλεσε ή προέλαση τοϋ Ναπολέοντα στην Ευρώπη καί στα πελώρια διπλωματικά, πολιτικά καί κοινωνικά προβλήματα, πού δημιουργήθηκαν μετά τή νίκη του στην Ίένα τό 1806. 'Υποστηρίζεται (Ένεπεκίδης, δ.π.) «ότι ό Άλεξανδρίδης ύπεκίνησε τον Χάλλ να ύποβάλη αϊτησιν δια τήν εκδοσιν τής ελληνικής εφημερίδος, τής οποίας ψυχή καί κινητήρ θα ήτο εϊς τήν πραγματικότητα ό πονηρός Θεσσαλός καί απλή έτικέττα απέναντι των αρχών ό αυστριακός λογοκριτής Χάλλ»''.

Συντάκτης τής εφημερίδας του Χάλλ ήταν ό Κοζανίτης Ευφρόνιος Ρα­

φαήλ Πόποβιτς. Ή αυστριακή αστυνομία παρακολουθούσε στενά τήν έκδο­

ση τής εφημερίδας καί τοποθέτησε λογοκριτή τον διευθυντή τής 'Ακαδημίας των 'Ανατολικών γλωσσών Φραγκίσκο Χέκ, στην πραγματικότητα όμως

1. Βλ. Γ. Λ ά ϊ ο , δ.π.,σ. 72. 2. Βλ. Γ. Λ ά ϊ ο , ο.π., σ. 75­79. 3. "Αν καί ή υπόθεση αυτή δέν δίνει καμμιά εξήγηση, γιατί ό Άλεξανδρίδης υπέ­

βαλε καί ό ΐδιος αίτηση το 1806, οί σχέσεις του μέ τον Χάλλ καί ή συμμετοχή του στην έκδοση τής εφημερίδος «Ειδήσεις δια τα Ανατολικά μέρη», καθιστούν τήν άποψη αυτή πιθανή.

— 365 —

τήν λογοκρισία ανέλαβε ό Θ. Σαμπέρ, καθηγητής της Νεοελληνικής στην 'Ακαδημία, πού υπέβαλλε τις σχετικές εκθέσεις στον Χέκ. Ή αστυνομία ήθελε κυρίως να ελέγξει τήν στάση της εφημερίδας απέναντι στην Ρωσία και τήν Τουρκία.

Μετά από πέντε μήνες παραιτείται ό Πόποβιτς καί αναλαμβάνει τήν σύνταξη ό Άλεξανδρίδης 5. 'Από τις 3 'Ιανουαρίου 1812 ή εφημερίδα του Χάλλ 2 μαζί με τον συντάκτη αλλάζει καί τίτλο. Γίνεται «Ελληνικός Τηλέ­

γραφος ή περιοδική έφημερίς πολιτική, φιλολογική τε καί εμπορική»3. Τήν διευθύνει ουσιαστικά ό Άλεξανδρίδης, με τήν κάλυψη όμως πού του προσφέρει το όνομα καί ή υπόληψη τοΰ Χάλλ. Οι προθέσεις του γίνονται κιόλας φανερές άπό τήν προσφώνηση «προς τους ομογενείς καί φιλέλληνας», πού δημοσιεύει ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» στο πρώτο του φύλλο :

«'Απ' όλα τα φιλοπονήματα, όσα αποβλέπουν εις φωτισμόν καί αύξη­

σιν τών φώτων ενός έθνους καί εις τήν εύδαιμονίαν του ανθρωπίνου βίου, κανέν άλλο βέβαια είναι τόσω προσφυέστερον καί άρμοδιώτερον, όσον μία έφημερίς καλώς καί μετά κρίσεως ορθής διατασσομένη πράγμα όμολο­

γούμενον καί εύοπτον καί εις αυτόν τον άμβλυώττοντα τον νουν. Δια τούτο καί όπου υπάρχουν περισσότερα τοιαύτα περιοδικά συγγράμματα ή εφημερί­

δες, εκεί βλέπομεν καί τό έθνος πλέον πεπαιδευμένον παρά τα λοιπά καί όξυνούστερον καί εύδαιμονέστερον καί κοινωνικώτερον. Τό καθ' εαυτό άντικείμενον του «Τηλεγράφου» θέλει καταγίνεται περί τα πολιτικά του καθ' ήμδς πολιτικωτάτου κόσμου, όχι μόνον όσον τό δυνατόν εντελώς συνερανισμένα άπό αύτάς τάς πηγάς, άλλα καί δι' υψηλής συνεργασίας νεώ­

τατα. Πολλάκις όμως θέλει περιέχονται εις τό κάτω μέρος της εφημερίδος εις τα Σ ύ μ μ ι κ τ α, καί διάφοροι Φιλολογικαί ειδήσεις, αξιόλογοι έθνογραφίαι, ανέκδοτα, ιστορικά αποσπάσματα έκ διαφόρων ανατολικών χειρογράφων ή βιβλίων καί άλλα όσα αποβλέπουν εϊς τήν μάθησιν τοΰ Κοινού. Τό ύφος θέλει γίνεσθαι εις τήν καθ' ήμδς τών Γραικών όμιλουμένην διάλεκτον, πλην έκκαθαρισμένην, όσον τό δυνατόν άπό βαρβαρικάς λέξεις καί ίδιωτισμούς καί τοιούτον ώστε καί ό χυδαίος όχλος νά καταλαμ­

1. Βλ. «Λόγιο Ερμή», 1811, σ. 392­393 καί ' Ιωάννου Α. Π α π α ν δ ρ ι α ­ν ο δ, "Ενας μεγάλος Κοζανίτης απόδημος : Ευφρόνιος Ραφαήλ Παπαγιαννούσης ­ Πόπο­βιτς, Θεσσαλονίκη 1973.

2. Περισσότερα για τήν εφημερίδα τοϋ Χάλλ βλ. στα άρθρα τοΰ Δημοσθ . Ρ ο ύ σ σ ο υ , Αί πρώται έλληνικαί εφημερίδες τής Βιέννης («'Ελεύθερον Βήμα» 29 ­11­1928), τοϋ Π ο λ. Έ ν ε π ε κ ί δ η , Ai είδήσεις δια τα ανατολικά μέρη (Βήμα, 13,15 Δεκ. 1953), καί στή μελέτη τοΰ 'Απ. Δ α σ κ α λ ά κ η , Ό τύπος καί ή νεοελληνική άναγέννησις, Παρνασσός, 1964, σ. 201­203.

3. Λαθεμένα ό Α.Π. Βρετός σημειώνει σαν χρόνο έκδοσης τοϋ «'Ελληνικού Τηλέ­γραφου» τό 1811 (βλ. Α. Π. Βρε τοϋ, Νεοελληνική Φιλολογία, 'Αθήναι 1857).

— 366 —

βάνη διδασκόμενος και ό πεπαιδευμένος να συνηδύνεται άναγινώσκων». Όπως φαίνεται άπ' όλη τη δράση του Άλεξανδρίδη στη Βιέννη,

δεν ήταν άνθρωπος πού τα έβαζε εύκολα κάτω. 'Επιχειρηματικό μυαλό, ψύχραιμος ρεαλιστής και καλός πατριώτης κατόρθωνε να καλύπτει τα μυστι­

κά του σχέδια με μια έξυπνη επίφαση νομιμότητας. Κατάφερνε μέ ευελι­

ξία αξιοθαύμαστη ή μέ υποχωρήσεις φαινομενικά κατακριτέες, να περνάει τις συμπληγάδες της λογοκρισίας και της αυστηρής αστυνομικής παρακο­

λούθησης μέ ασήμαντες, τις περισσότερες φορές, απώλειες. Γι' αυτό ή εφημερίδα του κράτησε τόσα χρόνια, μέ μικρές διακοπές,

ξεπερνώντας σέ μακροβιότητα κάθε άλλο ελληνικό έντυπο τού ελληνισμού τής διασποράς. Σ' αυτό συνετέλεσε ή διπλωματική του πανουργία και ή πραγματιστική του λογική. Δέν παρασύρθηκε άπό το κλίμα τών φιλολογικών αντιδικιών τής εποχής, αν και ικανός φιλόλογος και λόγιος ό ίδιος. Ή εφη­

μερίδα του ήταν ευρωπαϊκού επιπέδου, ενημερωμένη και καλοτυπωμένη. Μόνον το 1817, πέντε χρόνια άπό τήν έκδοση του «Ελληνικού Τηλέγρα­

φου», πού είχε πια σταθή γερά στα πόδια του, θα αποφασίσει τήν έκδοση φιλολογικού παραρτήματος, («Φιλολογικός Τηλέγραφος»), ενώ ίσαμε τότε περιοριζόταν στις σύντομες ειδήσεις και αγγελίες στα «Σύμμικτα» του «Ελ­

ληνικού Τηλέγραφου». Ό Άλεξανδρίδης και γνωριμίες είχε και υποστη­

ρικτές, χωρίς δμως τή δυναμική κοινωνική του παρουσία και το κύρος τής εφημερίδας του θα ήταν εύκολος αντίπαλος για τήν πανίσχυση αστυνο­

μία τής Αυστρίας. Ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» έβγαινε δύο φορές τήν εβδομάδα, κάθε

Τρίτη και Παρασκευή απόγευμα. Γλωσσομαθής καθώς ήταν ό Άλεξανδρί­

δης δημοσίευε τις ειδήσεις άπό πρώτο χέρι, μ' αποτέλεσμα οί πρωινές αυστριακές εφημερίδες να έρχονται δεύτερες 1. Αυτό δέν κράτησε πολύ γιατί ό Μέττερνιχ «τον υποχρέωσε (τον «Ε.T.») να εκδίδεται και αυτός τήν πρωία ν» 2.

Παρ' όλα αυτά ή εφημερίδα τού Άλεξανδρίδη κέρδιζε συνεχώς έδα­

φος. Οί αναγνώστες πλήθαιναν σ' όλη τήν Ευρώπη και ή ειδησεογραφία της μέρα μέ τή μέρα γινόταν πληρέστερη. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς τί πανίσχυρο μέσο ήταν τήν εποχή εκείνη μια τέτοια εφημερίδα στα χέρια ενός "Ελληνα, πού γνώριζε «να παρακάμπτη ολας τάς υφάλους — και όταν έχρειάζετο μάλιστα δια μέσων τολμηρών» 3.

Ά ν συνυπολογίσουμε τή γενικώτερη στάση τού Μέττερνιχ απέναντι

1. Βλ. Γ. Λ ά ϊ ο, ο.π., σ. 86 2. Βλ. Κ. Θ. Π α π α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ , ο.π., σ. 57. 3. Βλ. Π. Έ ν ε π ε κ ί δ η , 'Ελληνικός τύπος καϊ τυπογραφεία xfjç Βιέννης. 1790­

1821 δ.π.

— 367 —

στους Έλληνες, μπορούμε να καταλάβουμε εύκολα δύο ενέργειες του τον 'Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο του 1812, όταν δηλ. ό «Ελληνικός Τηλέ­

γραφος» προσπαθούσε να κερδίσει τη δύσκολη μάχη κάτω από τόσο αντί­

ξοες συνθήκες. Ή πρώτη αναφέρεται σ' ενα έγγραφο, πού έστειλε προς τον 'Υπουργό

της 'Αστυνομίας Hager «δια του όποιου απαιτεί, όπως ή ελληνική έφημε­

ρίς άντλή ειδήσεις μόνο άπό τον «Osterreichischen Beobachter» (Αύστρια­

κόν Παρατηρητήν) και τήν «Wiener Zeitung» (Βιενναίαν Εφημερίδα)» Χ. Και ή άλλη σχετίζεται μέ μια πρόταση του προς τον αυτοκράτορα τής Αυ­

στρίας για να σταματήσει ή έκδοση του «Ελληνικού­ Τηλέγραφου και του «Λόγιου Ερμή», γιατί προκαλούν τήν δυσαρέσκεια τής Τουρκίας.

Ό αυτοκράτορας δεν δέχτηκε τήν πρόταση του Μέττερνιχ, και γιατί πίστευε δτι ή λογοκρισία έκανε καλά τή δουλειά της και γιατί λόγοι οικο­

νομικού κυρίως συμφέροντος (ή ελληνική παροικία ανθούσε τήν εποχή εκείνη) δεν επέτρεπαν μιά, τόσο ανοιχτά, εχθρική στάση απέναντι στο ελληνικό στοιχείο. "Ετσι ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» συνέχισε να πληρο­

φορεί τους Έλληνες και τους ξένους ελληνομαθείς για τα παγκόσμια γεγο­

νότα, τις διπλωματικές σχέσεις των κρατών, τις εμπορικές συναλλαγές και τα φιλολογικά νέα. Ό Άλεξανδρίδης «άπήλαυε εν Βιέννη ώς και μεταξύ τών άλλαχοΰ ομογενών, μεγάλης ύπολήψεως και εκτιμήσεως δια τήν μόρ­

φωσιν και τήν δρασίν του» 2, ένω παράλληλα προσπαθούσε να προώθηση τους σκοπούς του.

Ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» καθρέφτιζε έντονα τον χαρακτήρα τοΰ Θεσσαλού λογίου, τήν φροντίδα και το μεράκι του στο τύπωμα, στην εμφά­

νιση και στην ειδησεογραφία. Ή απήχηση στο κοινό ήταν τέτοια, ώστε ό Άλεξανδρίδης, σε λίγο καιρό, άρχισε να εκδίδει κάθε Σάββατο ενα παράρ­

τημα, τον «Πάρατηλέγραφο». Στις 10 'Ιουλίου 1812 αναγγέλλεται στον «Λόγιο Έρμη» δτι ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» θα κυκλοφορεί άπό τις 1 'Ιανουαρίου 1813 κάθε μέρα3. Για διάφορους όμως λόγους, κυρίως οικο­

νομικούς, ό Άλεξανδρίδης, ύστερα από ένα εξάμηνο, άλλαξε γνώμη και ό «Τηλέγραφος» έβγαινε μέρα παρά μέρα εκτός Κυριακής 4.

1. Βλ. Γ. Λάϊο, ο.π., σ. 86 2. Βλ. Κ. Θ. Παπαλεξάνδρου, ο.π., σ. 56 3. Βλ. Κ. Θ. Παπαλεξάνδρου, δ.π., σ. 57 4. Αυτό καταφαίνεται και άπό δύο «Ειδήσεις» πού δημοσίευσε ό Άλεξανδρίδης

στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» τον Νοέμβρη τοϋ 1812 (φύλλ. 88, σ. 397­380) και τον Δεκέμβρη (φύλλ. 101, σ. 436). Στην πρώτη «Είδηση» διαβάζουμε : 'Επειδή δε κατά τού­

τους μάλιστα τους χρόνους, ότε τα νέα καθ' ήμέραν επισωρεύονται, όχι μόνο ήτο αδύνατον, εις μίαν εφημερίδα δις μόνο τής εβδομάδος έκδιδομένην, νά γίνηται μνεία φιλολογικών τε καί εμπορικών ειδήσεων, άλλα καί αυτά τα νέα μόλις έχώρουν έν περιλήψει, δια νά γεί­

— 368 —

Στις 16 Μαΐου 1813 ή ελληνική εφημερίδα περνά νέα δοκιμασία μετά από διαμαρτυρία του Γάλλου πρέσβυ στο Βουκουρέστι Ledoulx για τήν φιλο­

ρωσική στάση της '. Ευτυχώς τήν έρευνα του θέματος ανέλαβε ό γνωστός για τα φιλελληνικά του αισθήματα λογοκριτής Kopitar a και ό «Τηλέγρα­

φος» συνέχισε τήν εκδοσή του, χωρίς όμως ô Άλεξανδρίδης, παρά τήν υποστήριξη του Kopitar, να γίνει νόμιμα ιδιοκτήτης της.

Τα τρία πρώτα χρόνια (ώς το 1815) ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» με τήν υποστήριξη τών ισχυρών οικονομικά και κοινωνικά Ελλήνων έγινε ή επί­

σημη εφημερίδα τών Ελληνικών παροικιών της Ευρώπης και έφτανε ϊσαμε τήν Τουρκία. Ό Άλεξανδρίδης ερριχνε στάχτη στα μάτια τών Αυστριακών μέ τήν δήθεν «ουδέτερη» και «αντικειμενική» στάση του. Όσο όμως κι αν απέφευγε τις παγίδες, ή κυκλοφορία της εφημερίδας του ήταν ήδη ενα όπλο σημαντικό κι αυτό προκαλούσε συνεχή και έντονα διαβήματα της 'Υψηλής Πύλης προς τήν Αυστριακή κυβέρνηση, πού είχαν σαν συνέπεια τήν αφύπνιση και δραστηριοποίηση του Μέττερνιχ. Δεν θα ήταν, νομίζου­

με, άσκοπο, αν βλέπαμε «εκ τών ένδον» τή διαδρομή της ελληνικής εφημερί­

δας, μέσα στους δύσκολους εκείνους προεπαναστατικούς χρόνους, εξετά­

ζοντας συνοπτικά τα περιεχόμενα της, για να δοΰμε πόσο μεθοδικά, εξυ­

νη ό Ελληνικός Τηλέγραφος κοινωφελέστερος και πρέπων μάλλον εις το φιλότιμον και φιλόκαλον τών Γραικών γένος, αρχής γενομένης από 1 Ίαν. 1813, θέλει εκδίδεται καθ' ήμέραν, πλην εορτών και κυριακών, εϊς σχήμα τέταρτον μισής κόλλας και εις τοιούτον χαρτίον λαμπρον καΐ τοιούτους ωραίους νέους χαρακτήρας, ώστε να σεμνύνονται οί ομο­

γενείς μου έχοντες τοιαύτην εφημερίδα εις τήν γλώσσαν των γραμμένην, οίας ολίγας εύρήσουσι και εις αυτά τα πεφωτισμένα τής Ευρώπης έθνη. Ή δε τιμή τοϋ έλληνικοϋ Τηλεγράφου, αν και πολύν άπαιτήσαντος κόπον παρά τοΰ έκδοτου και καθ' ήμέραν σφρα­

γίδα τοΰ χαρτίου, όμως, έπ' έλπίδι πολυπληθίας συνδρομητών διορίζεται πολλά μετριό­

τατη, ήγουν δεκαοκτώ φιορίνια Βιέννης το έξάμηνον... και ταΰτα μεν εκρίθη εΰλογον, ώ φιλογενεϊς και φιλόκαλοι τών Ελλήνων απόγονοι και φιλέλληνες, συντόμως να προει­

δοποιηθή κατά τήν συνήθειαν. Εις υμών δέ τήν πρόθυμον και πολυπληθή συνδρομήν κρέμαται και τον έκδότην να έμψυχώσητε, και τήν εφημερίδα να ΐδητε καθ' ήμέραν εκδι­

δομένη ν άπαντα τον χρόνον και όση μέρα ι έπεξεργαστικώτερον τελειοποιημένην, και έν γένει άξίαν τοΰ 'Ελληνικού τών νϋν 'Ελλήνων ονόματος». Αυτά και όσα άλλα γράφει ό 'Αλεξανδρίδης στις «Ειδήσεις» μας δίνουν το μέτρο τής φροντίδας του για τήν εφημερίδα, το πάθος του για τή δημοσιογραφία και παράλληλα μας προσφέρουν ενα πλήθος πληρο­

φοριών τεχνικό ­ εκδοτικών, οίκονομικών, τυπογραφικών κλπ. πού αφορούν το τύπωμα, τή διακίνηση και τή διανομή τής εφημερίδας.

1. Βλ. Γ. Α ά ϊ ο , δ.π.,σ. 86­87 2. Βλ. P. E n e p e k i d e s , Kopitar und die Griechen. Nach ungedruckten Akten

und Briefen aus den Archiven in Wien, Miinchen und Paris» στο Wiener ­ Slavistisches Jahrbuch 3 (1953) και στο κεφάλαιο, «Βαρθολομαίος Κοπιτάρ», στο βιβλίο του : «Κο­

ραής, Κούμας, Κάλβος», 'Αθήναι 1976, καθώς και 'Απ. Δ α σ κ α λ ά κ η , Ό τύπος και ή νεοελληνική άναγέννησις, ο.π., σ. 201­202.

— 369 —

πνα, παραπλανητικά άλλα και «ουσιαστικά» ενεργούσε ό Άλεξανδρίδης. Οί ειδήσεις πού δημοσιεύει εΐναι παρμένες άπο τις αυστριακές εφημερίδες άλλα και άπο αγγλικές, γερμανικές καί, κυρίως, γαλλικές (βασική πηγή πλη­

ροφοριών ήταν ό παρισινός «Μονίτωρ»). Οί ειδήσεις είναι επιλεγμένες και αναφέρονται στα σπουδαιότερα ευρωπαϊκά (άλλα καί παγκόσμια) γεγο­

νότα χωρίς σχολιασμό (ο Άλεξανδρίδης μόνο σέ φιλολογικές μελέτες καί άρθρα προσθέτει σύντομες επεξηγήσεις καί διασαφητικά σχόλια). Ειδήσεις άπο τήν Τουρκία δημοσιεύονται άλλα όχι συχνά, ενώ για τήν κατάσταση στην Ελλάδα δέν άναφαίρεται σχεδόν τίποτε παρά μόνο ασήμαντες νύξεις πάντα σέ σχέση μέ τήν τουρκική πολιτική.

Μόνο μετά τήν επανάσταση ό «Τηλέγραφος» θα γράφει διεξοδικά για τις εξελίξεις στην Ελλάδα καί τήν Ελληνική πολιτική. Ό Άλεξανδρίδης προσπαθεί να ευθυγραμμίζεται μέ τήν επίσημη αυστριακή πολιτική. Γι' αυτό άλλες φορές βλέπουμε τον «Τηλέγραφο» να γράφει ευνοϊκά για τους Γάλλους καί άλλες φορές να υποστηρίζει τή Ρωσία. Έργο πολύ δύσκολο και επικίνδυνο για έναν άνθρωπο, πού ό πατριωτισμός του μερικές φορές του στοίχιζε αυστηρές επιπλήξεις από τή λογοκρισία καί τήν αστυνομία. Στο φύλλο 7 (24 Ίαν. 1812, σ. 25) του «Τηλέγραφου» δημοσιεύεται ανταπό­

κριση άπο τήν Τουρκία, πού δείχνει σέ πόσο στενά πλαίσια δρούσε ό Άλε­

ξανδρίδης : «Πολιτικαί ειδήσεις, Τουρκία ­ Κωνσταντινούπολις, τή 25 'Οκτωβρίου: Δια να εύχαριστηθή ô λαός, όστις έπρόσμενε μέ πόθον άκρον ν' άκούση τήν γέννησιν ενός διαδόχου, ή ευτυχία του μεγάλου Σουλτάνου καί πάσης 'Οθωμανικής μοναρχίας, εχθές το εσπέρας εγεινε μεγάλη φωτο­

χυσία εις τό παλάτιον καί πολλά τόπια καί κήρυκες έδημοσίευαν σήμερον τοϋτο τό χαροποιόν νέον. Ό μέγας Σουλτάνος εδέχθη σήμερον είς το πρά­

σινον κιόσκι τάς εύχάς του Διβανίου. Αί εις τάς τοιαύτας περιστάσεις συνει­

θιζόμεναι έορταί αρχίζουν αυριον». Στο φύλλο 116 (14 'Ιουνίου 1813) διαβάζουμε τα έξης χαριτωμένα:

« Ό κραταιότατος αυτοκράτωρ τών 'Οθωμανών ευχαριστηθείς είς άκρον δια τάς λαμπράς έκδουλεύσεις τοΰ υψηλοτάτου ημών αύθέντου Γιάνκου Καρατζια, απέστειλε σήμερον προς τήν ύψηλότητά του μίαν ταμπακέρα πολύτιμον μέ μπριλλιάντια, εν ή ήν αύτόγραφον (χάτι χουμαϊούν) του άνα­

κτος, άποτεινόμενον προς τον αύθέντην καί γράμματα επαινετικά, εν οίς δέν είναι δυνατόν τρανότερος να διαδηλωθή ή του κράτους του εύνοια.. .».

"Οσο για τήν Ελλάδα βρίσκουμε, αν τύχει, καταχωνιασμένη κάποια ε ίδηση. . . περί καιρικών συνθηκών. «'Ιωάννινα, τή 6 Φεβρ. Άνθρωποι, οί όποιοι ήλθον είς Άγκώναν διηγούνται ότι τόσον έχιόνισε καί ψύχος έγινε σφοδρόν εις τήν Ήπειρον καί Πελοπόννησον, οίον οί έκεϊ έγκάτοι­

κοι δέν ενθυμούνται ποτέ. Ή τών 'Ιωαννίνων Αχερουσία λίμνη έπαγώθη παντάπασιν, είς τρόπον όπου ημπορούν να περώσι βαρέα αμάξια έπάνωθεν

24

— 370 —

και εις το βασίλειον της Νεαπόλεως έχιόνισε και ψύχος εγεινε πολύ» '. Στα φύλλα του «Ε.Τ.» του 1815 υπάρχουν εκτενείς ειδήσεις για τήν

απόδραση του Ναπολέοντα από τη νήσο Έλβα όπου (κατά το πρότυπο του «Μονίτορος») ό Γάλλος στρατηλάτης αποκαλείται «Βοναπάρτης», «Ναπολέων» και τέλος «Αυτοκράτωρ», όταν έφτασε στο Παρίσι νικητής.

Παρά, όμως, τις υποχωρήσεις στις θελήσεις της αυστριακής λογοκρι­

σίας και τήν επιφανειακή συμμόρφωση του στις επιταγές της πολιτικής του Μέττερνιχ, ό Άλεξανδρίδης είχε συνεχείς προστριβές μέ τις αυστρια­

κές αρχές, όπως και οί εκδότες του «Λόγιου Έρμη». «Τα βάσανα των δύο αυτών ελληνικών εφημερίδων έξετείνοντο πολλά­

κις μέχρι της διαμάχης τών αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων και επιρ­

ροών τών μεγάλων δυνάμεων. Όταν ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» έδημο­

σίευέ τι τό εύνοϊκόν δια τους Γάλλους, ό πρέσβυς της Ρωσίας προέβαινεν εις έντονους διαμαρτυρίας και διαβήματα παρά τω Ύπουργείω τών 'Εξωτε­

ρικών τής Βιέννης. "Οταν έδημοσίευέ τι τό εύνοϊκόν δια τους Ρώσους διε­

μαρτύρετο ό Γάλλος πρέσβυς. Παρά ταύτα και εν τω μέσω τόσων δυσχε­

ρειών, καθημερινών απειλών παύσεως και φυλακίσεως τών έκδοτων των, ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» και ό «Λόγιος Ερμής» συνέχισαν τήν εκδοσίν των μέχρι του 1821» 2.

Ό «Ελληνικός Τηλέγραφος», όπως αναφέραμε, δημοσίευε συχνά φιλολογικές ειδήσεις, επιστολές λογίων, αγγελίες νέων βιβλίων κλπ., αν και ό χαρακτήρας του ήταν κυρίως πολιτικό­ειδησεογραφικός.

Τον Μάρτιο τοΰ 1812 (φύλλ. 25, σ. 100 και φύλλ. 26, σ. 106) δημοσιεύει επιστολή του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιερεμία «προς Χίους περί τής μεταρρυθμίσεως του έκεΐσε φιλολογικού Σχολείου». Ή ϊδια επιστολή είχε δημοσιευτή τον Φεβρουάριο του 1812 στον «Λόγιο Ερμή» αλλά, όπως σημειώνει ό Άλεξανδρίδης, «εκρίθη εΰλογον να κοινολογηθή και δια του ημετέρου Τηλεγράφου καταφανέστερον».

Ή επιστολή, πέρα άπό τις τυπικές φράσεις τοΰ ιερατείου, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τήν στάση του ελληνικού κλήρου απέναντι στην παιδεία και στον φωτισμό του Γένους. «Καθώς άπό όλα τα όμολογούμενα καλά — γράφει ό Πατριάρχης — είναι άνώτερον και πολυτιμότερον τό θεόσδοτον χρήμα τής παιδείας και τής μαθήσεως, τοιουτοτρόπως υπερέχει και τάς λοιπάς αγαθοεργίας ή συνδρομή και ή προσπάθεια, ή γινομένη δια τήν αυτού σύστασίν τε και αΰξησιν». Τον 'Ιούνιο του 1812 (φύλλ. 45, σ. 188) δημοσιεύεται αγγελία για τήν «σύστασίν Ελληνικής τυπογραφίας έν Ίασίω». Πρωτεργάτης τής προσπάθειας αυτής ήταν ό Κρητικός Μανουήλ

1. «Ελληνικός Τηλέγραφος», Φεβρ. 1812, φύλλ. 22, σ. 87. 2. Βλ. Ά π. Δ α σ κ ά λ α κ η, ο.π., σ. 203

— 371 —

Βερνάρδος και ό Άλεξανδρίδης, πού τον έκαιγε αυτή ή υπόθεση, ελπίζει, ότι «πας τις φιλογενής, και μάλιστα οί εν Ίασίω άρχοντες και φιλόμουσοι θέλουσι ένισχύσουσι τον ζήλον εκείνου του φιλογενοϋς έργω τε και λόγω, ώστε να δυνηθή να κατορθωθή τοιούτο κοινωφελές έργον».

Τον ϊδιο μήνα δημοσιεύεται αγγελία για τήν έκδοση του πρώτου και του τρίτου τόμου τής «Εγκυκλοπαίδειας» του Στεφάνου Κομμητα (φύλλ. 47, σ. 196), ενώ τον Σεπτέμβριο (φύλλ. 77, σ. 335 ­ 336) ανακοινώνεται ή έκδοση τής «Όδού Γεωγραφίας, Μαθηματικής, Φυσικής, Πολιτικής και Ιστορικής» του περίφημου Θεσσαλού λογίου Δημ. Γοβδελα. Στο τέλος τής είδησης διαβάζουμε μια μικρή αλλά σημαντική σημείωση : «Ή δε καταγραφή τών ονομάτων γίνεται εν Βιέννη παρά τω του συγγραφέως άδελφω Μιχαήλ τω Γοβδελα ι, οίκοϋντι εις Ριμερστράσσε Ν° 864, εις το β. πάτωμα ή παρά τω εκδότη του «Ελληνικού Τηλεγράφου».

Είναι ολοφάνερο άπό τα παραπάνω ότι ό Άλεξανδρίδης στή Βιέννη περιστοιχιζόταν άπό σημαντικούς Θεσσαλούς λογίους (όπως ό Δημ. Γοβδε­

λας και ό αδελφός του Μιχαήλ) πού τους βοηθούσε στην έκδοση τών βιβλίων τους εϊτε διαθέτοντας αρκετό χώρο για τήν αναγγελία τους στην εφημερίδα του είτε φροντίζοντας για τήν εγγραφή συνδρομητών.

'Αναφέρουμε ακόμη ενδεικτικά μερικές «Ειδήσεις» και «Αγγελίες» πού δημοσιεύτηκαν τα επόμενα χρόνια στον «Ελληνικό Τηλέγραφο». Τον 'Ιούνιο τού 1813 (φύλλ. 121, σ. 508) κοινοποιείται ή είδηση για τήν έκδοση «ύπό Νικολάου Θησέως του Κυπρίου» τής Ίλιάδας τού Όμηρου «μετά πα­

λαιάς παραφράσεως εξ ιδιοχείρου Θεοδώρου του Γαζή, ομού δε και ή Βατρα­

χομυομαχία.. .». Τον 'Ιούλιο του ίδιου χρόνου (φύλλ. 126, σ. 532) διαβάζουμε σύντομη

είδηση (παρμένη άπό τον «Μονίτορα») όπου προαναγγέλεται ή έκδοση τής Φυσικής του Βενιαμίν του Λεσβίου και τελειώνει με τήν διαπίστωση ότι «ούτος ό σοφός. . . είναι τήν σήμερον ό περιφημότερος Φυσικός τής Ελλά­

δος». Τον χειμώνα του 1815 (φύλλ. 11, σ. 44­46) δημοσιεύεται εκτενής «Εΐδησις. Περί συστάσεως ενός νέου Νοσοκομείου εν Βουκουρεστίοις», όπου γίνεται λόγος για τήν πνευματική κίνηση στην Χίο, για τον Κοραή και για τις προσπάθειες προς «τον άναγκαΐον φωτισμόν εις τα ήθη, εις τήν θρησκείαν, και είς τήν έμπορικήν κατάστασιν». Συγκινητική είναι ή επι­

στολή, πού δημοσιεύεται τον 'Απρίλιο του ίδιου χρόνου (φύλλ. 48, σ. 209 ­210) προς τον Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο. Τήν στέλνουν οί Επίτροποι τής Σχολής τής Χίου Θεόδωρος Πετροκόκκινος και Ν. Ροΐδης και τον παρακα­

λούν να έρθει στή Χίο να διδάξει : «Νομίζομεν περιττόν να εΐπωμεν ημείς,

1. Για τον Μιχαήλ Γοβδελα βλ. Ν ι κ. Βλάχου , Θεσσαλοί Γιατροί. ΙΖ'­ ΙΘ' αι., Βόλος 1974, σ. 28, ανάτυπο άπό τον Γ' τόμο τοδ «'Αρχείου Θεσσαλικών Μελετών».

— 372 —

οποίαν ή πατρίς έχει χρείαν άπό Σε, άφ" οδ ελθης, παρατηρών και ώς σοφός ιατρός, και θερμός φιλόπατρις, που πονεϊ περισσότερον ή πατρίς, είς τούτο θέλεις επιφέρει φάρμακον πλουτεΐς άπο εϊδη πολλαπλά μαθήσεως, όθεν θέλεις μεταχειρισθώ το προσφορώτερον».

Στο παράρτημα του ίδιου φύλλου (άρ. 48, σ. 211 ­212) δημοσιεύεται και δεύτερη επιστολή, σταλμένη άπο τους Ίω. Γαλάτη και 'Αλέξανδρο Τζίφο, επιστάτες «εν Κωνσταν. της εν Χίω σχολής» προς τον Βαρδαλάχο, όπου διαβάζουμε : «Δι' ημών στέλλεται προς Σε ή κοινή και ομόφωνος της πατρίδος δέησις, δια της οποίας προσκαλείται το σεβάσμιον ύποκείμενόν σου είς την πατρίδα Σου Χίον πόσην χαράν και ημείς άπολαύσαμεν απο­

κτώντες εις την Χίον Σέ, τον άξιολογώτατον σοφόν ημών συμπολίτην, είναι περιττον να το σημειώσωμεν όλοι οί Χΐοι εδώ πανηγυρίζουν ταύτηντήν είς την πατρίδα κατάβασίν σου­ ώς άπο μέρους Σου κανέν έμπόδιον δεν στο­

χαζόμεθα. Ή πατρίς όλη σέ προσκαλεί, και σύ ώς τέκνον επιθυμείς τήν πα­

τρίδα, δια να γηροκομηθής άπο αυτήν...». Ή απάντηση του Βαρδαλάχου (στο ϊδιο «Παράρτημα», σ. 212) είναι

σύντομη, σεμνή και θετική. Το ήθος του καταφαίνεται, όταν γράφει: «ούτε τάς χρείας της (της πατρίδος) εβλεπον, ούτε τον εαυτόν μου ίκανον έγνώρι­

ζον να προσφέρω την μικροτάτην βοήθειαν, ήμην δε εν ταυτώ και βέβαιος, ότι πλουτεΐ άπο άνδρας σοφούς, και συνετούς και φιλοπάτριδας, πολύ ίκανωτέρους μου εις το να έκπληρώνωσι τάς χρείας της, αλλ' επειδή γνωρί­

ζει, ότι και άπο τήν μικράν μου βοήθειαν, χρείαν έχει, και με καλεί δι' υμών, ώ άνδρες μουσηγέται, και της πατρίδος προασπισταί, αφιερώνω όλον τον εαυτόν μου είς αυτήν και είμαι έτοιμος να τήν υπακούσω είς δ,τι με κρίνει ίκανόν».

Τον Αύγουστο του ϊδιου χρόνου δημοσιεύεται επιστολή (φύλλ. 112, σ. 479 ­ 480) του μεγάλου Ποστέλνικου Τακώβου Ρίζου πάλι προς τον Βαρ­

δαλάχο, όπου εξαίρεται ή ευδόκιμη υπηρεσία του άξιου δασκάλου στο Λύ­

κειο του Βουκουρεστίου (ήταν δώδεκα χρόνια σχολάρχης), εκφράζεται ή ευαρέσκεια του ηγεμόνα της Ούγγροβλαχίας Ιωάννου Καρατζά, συνοδευ­

μένη με πολύτιμα δώρα και γίνεται ή εύχη νά βρει τό Λύκειον του Βουκου­

ρεστίου «άξιον του Βαρδαλάχου διάδοχον». Τον Δεκέμβριο (φύλλ. 203, σ. 869 ­ 874) ό Θεόκλητος Φαρμακίδης δημο­

σιεύει ενα καλογραμμένο και μεγάλο άρθρο για τή μετάφραση του «Ταρ­

τούφου» άπο τον Κ. Κοκκινάκη, συνεκδότη τοΟ «Λόγιου Έρμη». Άξιο­

παρατήρητα εϊναι τό ύφος του Φαρμακίδη και ή έξαρση του Κοραή. Είναι νομίζουμε άρκετη αυτή ή επιλογή για νά δείξη τήν αξία πού έχουν

τά περιεχόμενα του «Ελληνικού Τηλέγραφου» : γλωσσολογική, φιλολογική, πολιτική, κοινωνική και ιστορική. Φυσικά πάμπολλα στοιχεία μπορεί νά βρει κανείς για πολλούς άλλους λογίους του Ελληνικού διαφωτισμού, για

— 373 —

εκδόσεις βιβλίων, για κινήσεις πνευματικές, για διαμάχες φιλολογικές. Ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» υποστηρίζει τόν Κοραή καί τον κύκλο του. Συχνά άπαντοϋμε τα ονόματα τοϋ "Ανθιμου Γαζή, του Άλ. Βασιλείου, τοϋ Κοραή κ.ά.

Μέσα σ' αύτη τήν τριετία (1812­1815), πού ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» κέρδισε τήν εμπιστοσύνη των Ελλήνων καί ανέβηκε ποιοτικά, παραλίγο ô Άλεξανδρίδης να γίνει εκδότης καί τοϋ «Λόγιου Έρμη».

Ή δ η άπό το Δεκέμβριο του 1812 ό «Λόγιος Ερμής» αντιμετώπιζε οικο­

νομικά προβλήματα, «ή οικονομική συνδρομή, τής οποίας ειχεν ανάγκη, δεν ήτο ανάλογος προς τήν ενθουσιώδη ύποδοχήν τής οποίας ετυχεν εκ μέρους των προοδευτικών Ελλήνων» ι. Στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» (1812, φύλλ. 101, σ. 436) δημοσιεύεται «Εϊδησις προς τους Έραστάς τοϋ Λογίου Έρμου», όπου ό "Ανθιμος Γαζής (θείος, όπως είδαμε, τοϋ Άλεξανδρίδη) ζητεί συνεργασίες άπό τους "Ελληνες λογίους, «δια να καλλωπισθή με παν­

τός είδους κόσμον καί πλοϋτον», ανακοινώνει, επίσης, ότι αυξάνεται ή τιμή «ήτις μέχρι τοΰδε μόλις εφθανεν εις τήν έκτύπωσιν τοϋ Έρμου» καί ζητεί άπό τους φιλοκάλους φιλολόγους τής Ελλάδος «να δείξουν τόν Ερμή ζώντα ή άπνουν καί τους έκδότας να έγκαρδιώσουν, καί τήν πατρίδα να τιμήσουν». Φαίνεται όμως ότι, παρά τις προσπάθειες τοϋ Γαζή, τα οικονο­

μικά δεν καλυτέρεψαν καί ό «Λόγιος Έρμης» θα σταματοΰσε τήν έκδοση του τόν Μάρτιο τοϋ 1813. Τελικά, με τήν συνδρομή μερικών «φιλοκάλων» Ελλήνων, ό Γαζής συνέχισε τήν εκδοσή του με νέα μορφή, αρίθμηση καί σελίδωση καί με συνεκδότη τόν Θεόκλητο Φαρμακίδη άπό τις 1 'Απριλίου 1813. Δεν ξέρουμε για ποιους λόγους άλλα τόν Σεπτέμβριο τοϋ ίδιου χρό­

νου εκδότης τοϋ «Λόγιου Ερμή» είναι μόνο ό Φαρμακίδης, όπως φαίνεται καί άπό μια «Είδηση» στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» (1813, φύλλ. 154, σ. 656).

«Κατά τήν α Απριλίου τοϋ παρόντος έτους άναδεχθείς τήν εκδοσιν τοϋ Λόγιου Έρμου μετ' άλλων ομογενών καί φιλογενών έκήρυξα δια του Τηλεγράφου καί ιδίως ότι, ό Λόγιος Ερμής έξακολουθεϊται ώς καί πρότε­

ρον, καί πολλοί τών ομογενών μαθόντες τό πράγμα συνέδραμον προθύμως. Άλλ ' επειδή εις πολλά μέρη ακόμη δεν έγνώσθη τό πράγμα, καί πολλοί άκούσαντες ψευδώς ότι ό Λόγιος Ερμής έπαυσε πλέον, άμφιβάλλουσι ακόμη περί τής έξακολουθήσεως αύτοΰ, καί γράφοντες προς φίλους ενταύ­

θα έρωτώσι περί τούτου, άναγκαϊον έκρινα να ειδοποιήσω καί έκ δευτέρου δια τοϋ Τηλεγράφου προς τους ομογενείς τήν εκδοσιν αύτοΰ.. . Ό σ ο ι τών λογίων εχουσιν διατριβάς δια τόν Λ.Ε. ας στέλλωσιν αύτάς έπιγε­

1. Γ. Λ ά ι ο ς , ο.π., σ. 100.

— 374 —

γραμμένας : Προς τον έκδότην του Λογίου Έρμου Θεόκλητον, δεύτερον έφημέριον του παρεκκλησίου των Γραικών εις Βιένναν» 1.

Τον Νοέμβριο του 1813 αναγγέλλεται στον «Λόγιο Έρμη» (σ. 278) ότι διακόπτεται ή εκδοσή του καί ότι άπό τις 1 'Ιανουαρίου 1814 την έκδοση αναλαμβάνει ô Άλεξανδρίδης. Τον ϊδιο μήνα δημοσιεύεται «Εΐδησις» και στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» (σ. 326), όπου διαβάζουμε : «Παρακαλούν­

ται και αύθις οι φιλογενεΐς συνδρομηταί του Ελληνικού Τηλεγράφου και τοϋ Λογίου Έρμου, όσοι μελετώσι και τον έρχόμενον χρόνον να συνδρά­

μωσιν ή να έξακολουθήσωσιν εις τάς ανωτέρω δύο εφημερίδας, να στείλωσιν εν καιρώ τα ονόματα των δια μέσου των εδώ φίλων αμέσως προς με, δια να μή γίνεται έπειτα αργοπορία τις εις την τύπωσιν των ονομάτων καί έξαπο­

στολήν τών εφημερίδων, εις την οποίαν ώς έρρέθη καί άλλοτε, θέλω έπι­

στατώ ô ϊδιος άπό 1 Ιανουαρίου 1814, εις τρόπον όπου θέλω στέλλει απ' έδω και τάς εφημερίδας της ιδίας ημέρας της πόστας. Ό Ελληνικός Τηλέ­

γραφος θέλει περιέχει τάς νεωτάτας ειδήσεις, όσας σχεδόν ούτε Ευρωπαϊκή τις έφημερίς περιέχει κατ' έκείνην τήν ήμέραν τής πόστας. . . Έσημειώθη νεωστί άλλα καί ήδη σημειουται πάλιν, ότι ό Λόγιος Ερμής θέλει εκδίδεται άπό 1 'Ιανουαρίου 1814 άπ' έμέ τον ίδιον, εις τον όποιον καί θέλει στέλλον­

ται αί διατριβαί.. . ». Τελικά ό Άλεξανδρίδης, μάλλον για οικονομικούς λόγους, δεν συνέχι­

σε τήν έκδοση. Τον 'Ιούλιο του 1814 γράφει στον «Ελληνικό Τηλέγραφο» (φύλλ. 48, σ. 382). «'Επειδή καί κατά τήν περυσινήν μου ύπόσχεσιν άπό ελλει­

ψιν ικανής συνδρομής προς άπάντησιν τών εξόδων του τύπου εμποδίσθην άπό τοϋ να αναλάβω τήν εκδοσιν του Λογίου Έρμου, φιλοτιμώ προτροπή τών παρεπιδημουντών ενταύθα ομογενών άνέλαβεν πάλιν τον κόπον τής εκδόσεως του επωφελούς τούτου περιοδικού συγγράμματος, ό άκάμας "Ανθιμος Γαζής. . .» .

Ό Άλεξανδρίδης ειδοποίησε καί πάλιν («Ελληνικός Τηλέγραφος» 1814, φύλλ. 117, σ. 514 καί φύλλ. 121, σ. 532) ότι θά αναλάβει τήν έκδοση τοϋ «Λόγιου Ερμή» άπό τις 1 'Ιανουαρίου 1815, αλλά φαίνεται ότι οί συνδρο­

μές δεν ήταν αρκετές καί ό «Λόγιος Ερμής» διέκοψε για ενα χρόνο (1815)2.

1. Ό Γ. Λ ά ϊ ο ς (ο.π., σ. 101) υποστηρίζει ότι ό Άνθιμος Γαζής υπήρξε συνεκ­

δότης τοϋ Φαρμακίδη ώς το 1815 αφοΰ δεν εγκατέλειψε τη Βιέννη. Το αντίθετο πιστεύει ό Κ . Θ . Δ η μ α ρ ά ς («Ό Κοραής καί ή εποχή του», 'Αθήναι 1953, σ. 56 ­ 57) υποστηρί­

ζοντας ότι ό Γαζής έφυγε από τήν Βιέννη το 1813. "Οπως καί νάχει το πράγμα φαίνεται ότι ό Άνθιμος Γαζής είχε πάψει να συμμετέχει ουσιαστικά στην έκδοση τοϋ «Λόγιου Ερμή». Βλ. καί «Έρμου τοϋ Λογίου άποβλήματα» 1813, σ. 30­35, όπου επιστολή τοϋ Νεοφύτου Δούκα προς τον Φαρμακίδη καί τή μελέτη τής Αίκ. Κουμαριανοΰ, «Λόγιος Ερμής», αθησαύριστα κείμενα, 1813 ­ 1815, Ερανιστής, τεύχ. 38 ­ 39 (1969), σ. 33 ­112.

2. Βλ. Γ. Λ ά ϊ ο , ο.π., σ. 100­102, Κ. Θ. Π α π α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ , ο.π., σ. 50­

— 375 —

Ό Άλεξανδρίδης, όμως, είχε και άλλα κρυφά σχέδια για την διάδοση της τυπογραφίας και την έκδοση, μυστικά, εφημερίδων πού θα πρόβαλλαν τα ελληνικά δίκαια. Τα σχέδια του αυτά αποκαλύφτηκαν εν μέρει το 1815, όταν ή αυστριακή αστυνομία, ύστερα από αιφνιδιαστικό έλεγχο, ανακάλυ­

ψε στο σπίτι του πιεστήριο παράνομο. Το πιεστήριο ήταν του τυπογράφου Τζβέκ και δεν υπήρχε ή ειδική άδεια, πού χρειαζόταν για τήν λειτουργία του. Έγιναν οί σχετικές έρευνες και ανακρίσεις καί, όπως φαίνεται από ενα έγγραφο του αστυνομικού διευθυντή Siber προς τον Υπουργό Hager, ό Άλεξανδρίδης σχεδίαζε να συστήσει δικό του τυπογραφείο καί να τό μεταφέρει ύστερα στο 'Ιάσιο : «Έξ άλλου ό εν λόγω Άλεξανδρίδης, είναι εΐς έκ των Ελλήνων εκείνων, οί όποιοι, ώς άνεκαλύφθη τό προηγούμενον έτος (1814) προπαρασκεύαζον τήν μυστικήν μεταφοράν τυπογραφικών στοιχείων καί εξαρτημάτων, προωρισμένων δια τήν ϊδρυσιν τυπογραφείου εις τό Ίάσιον, αλλ' ή ενέργεια εκείνη έματαιώθη καταλλήλως. Μετά μεγά­

λης λοιπόν πιθανότητος εξάγεται τό συμπέρασμα, ότι ό Άλεξανδρίδης κατ' αυτόν τον τρόπον ήθελεν να απόκτηση τήν γνώσιν της τυπογραφικής τέχνης, να προσλαμβάνη ολίγον κατ' ολίγον τυπογράφους ύπό μορφήν υπηρετών καί να τους χρησιμοποιή ώς μέσον, όπως ό Έλλην την καταγωγην Παύλος Παναγιώτης έκμάθη τήν τέχνην τοΰ στοιχειοθέτου, ϊνα ούτος έφωδιασμένος κατ' αυτόν τον τρόπον με όλας τάς είδικάς γνώσεις δυνηθή εν δεδομένη στιγμή αυτοπροσώπως ή δι' άλλων τυπογράφων να μετοχεύση τήν τέχνην ταύτην εϊς τό Ίάσιον».

Και προτείνει ό Siber να τιμωρηθή ό Άλεξανδρίδης, να τοΰ άφαιρεθή ή άδεια έκδοσης τοΰ «Ελληνικού Τηλέγραφου» κλπ. ι.

Ή υπόθεση αυτή κράτησε ώς τον 'Ιανουάριο τοΰ 1816 ­ άλλα ό δαιμόνιος

51, Κ. Μ ά γ ε ρ , 'Ιστορία τοϋ ελληνικού τύπου, τόμ. Α', 1790­1900, 'Αθήναι 1957, σ. 12, Ι. Μ υ τ ά λ η ­ Κ . Μ ά γ ε ρ , 'Ελληνική Δημοσιογραφία, 'Αθήναι 1939, σ. 8, σημ. 2, Δ η μ . Ρ ο ύ σ σ ο , δ.π. Στις 25 Φεβρ. 1815 (φύλλ. 22, σ. 92) δημοσιεύεται στον «'Ελληνικό Τηλέγραφο» ή παρακάτω είδηση : «'Επειδή των εξω Συνδρομητών τοΰ Λογίου Έρμου ό αριθμός μόλις ύπερπαίει τήν δεκάδα, ή έκδοσις αύτοϋ παραιτείται καί αύθις φ τινι αλλω βουλητόν. Ό έκδοτης τοϋ 'Ελληνικού Τηλεγράφου».

1. Βλ. Γ. Λ ά ϊ ο, ο.π., σ. 88. Περισσότερα στοιχεία για τήν «περιπέτεια» τοϋ 'Αλε­

ξανδρίδη υπάρχουν σε δύο μελέτες τοΰ Π ολ. 'Ε ν ε π ε κ ί δ η, Συμβολαί εις τήν μυστικήν, πνευματικήν καί πολιτικήν κίνησιν των 'Ελλήνων της Βιέννης προ της 'Επαναστάσεως, Βερολίνο 1960 καί Συμβολαί εις τήν Ίστορίαν τοΰ Έλληνικοΰ Τύπου καί Τυπογραφείων τής Βιέννης, 1790 ­1821, στο βιβλίο του «Κοραής, Κούμας, Κάλβος» ό.π. καί στα άρθρα του, Αϊ ελληνικά! εφημερίδες τής Βιέννης έκυκλοφόρουν καί εις κρυφάς εκδόσεις. Το μυστικόν τυπογράφεΐον τοΰ «Έλληνικοΰ Τηλεγράφου», «Τό Βήμα», 3 Άπριλ. 1957 καί Οί πρώτες ελληνικές εφημερίδες, «Τό Βήμα», 20 Αυγούστου 1957.

2. Τα σχετικά έγγραφα είναι αποκαλυπτικά, όπως καί όλη ή υπηρεσιακή αλληλο­

γραφία τών αυστριακών άρχων.

— 376 —

Άλεξανδρίδης κατόρθωσε να ξεγλυστρίσει και να διατηρήσει το εκδοτικό προνόμιο. Το πώς τα κατάφερε δεν είναι κάτι πού μπορούν να μας το απο­

καλύψουν τα επίσημα έγγραφα. Πάντως είναι πολύ πιθανό ό Άλεξανδρίδης να τύπωνε κρυφά φύλλα του «Ελληνικού Τηλέγραφου», πού δεν είχαν φυσι­

κά την επίφαση νομιμοφροσύνης τών λογοκρινόμενων φύλλων. Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο, πώς μπορούσε να κινείται μέσα στον

κλοιό της αυστριακής αστυνομίας και πώς κράτησε μέσα σε μύριες δυσκο­

λίες, τό εκδοτικό προνόμιο ώς τό 1836 ι. Τό 1817 πέθανε ό Χάλλ και ό Άλε­

ξανδρίδης αγόρασε τό εκδοτικό προνόμιο από τους κληρονόμους του. Τον ίδιο χρόνο, και άφοΰ ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» έχει περιέλθει πια στα χέρια του, αποφασίζει να εκδώσει τον «Φιλολογικό Τηλέγραφο, ήτοι Ελλη­

νικού Τηλεγράφου Φιλολογικά». Ό «Φιλολογικός Τηλέγραφος» δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ή ύλη,

ή οποία έδημοσιεύετο σποραδικώς, εις τα λεγόμενα «Σύμμικτα» 2 του «Ελ­

ληνικού Τηλέγραφου». Ή εκδοσή του κράτησε ώς τό 1819, αν και γι' αυτό υπάρχουν αντιρρήσεις.

Ό «Φιλολογικός Τηλέγραφος» περιείχε μελέτες Ελλήνων και ξένων λογίων, πού αναφέρονταν στή φιλολογία, στην ιστορία, στην αρχαιολογία, στις επιστήμες, στή γλωσσολογία, στή γεωγραφία κλπ.

Είναι μαζί με τον «Λόγιο Ερμή» και την «Καλλιόπη» ενα άπό τα τρία γνωστά και αξιόλογα προεπαναστατικά φιλολογικά περιοδικά. Τον πρώτο χρόνο τής έκδοσης του δημοσιεύει μελέτες τών : Άνδρ. Μουστοξύδη, Κ. Σκούφου, Άδ. Κοραή κ.ά. και «περιέχονται μάλιστα τα νεωστί άνακα­

λυφθέντα εννέα τελευταία βιβλία τής δημοτικής ιστορίας Διονυσίου Άλι­

καρνασσέως και είς λόγος τοΰ Θεμίστιου». Βλέπουμε συχνές αναγγελίες βιβλίων και βιβλιοκρισίες, κυρίως του Άλεξανδρίδη. Τον χαρακτήρα αυτόν διατηρεί ό «Φιλολογικός Τηλέγραφος» και τα δύο επόμενα χρόνια.

Έτσι, γίνεται παρουσίαση τής «Επιτομής τών Φιλιππικών» του Πομ­

πηίου Τρόγου «νυν πρώτον εκ τοΰ Λατινικού εις τήν Αιολοδωρικήν Έλλη­

νικήν διάλεκτον μεταγλωττισθεΐσα καί εκδοθείσα παρά τοΰ άποπειρογρά­

φου τής Ρουμανίας (Δημ. Δανιήλ Φιλιππίδου)... Έν Λειψία 1817» 3, μιας

1. «'Υπήρξε τολμηρός εκδότης χρησιμοποιήσας είς τον κλοιόν τοϋ Μέττερνιχ και παράνομον πιεστήριον, ΐσως διάκρυφάς εκδόσεις τής εφημερίδος, υπήρξε καί καλός επιχειρηματίας, όδηγήσας τήν εφημερίδα του δια μέσου πολιτικών θυελλών καί τής 'Ελ­

ληνικής Επαναστάσεως μέχρι τοΰ έτους 1836, οπότε καί έληξε το 25ετες προνόμιον, πού είχεν αγοράσει». Π ο λ. Έ ν ε π ε κ ί δ η , 'Ελληνικός τύπος καί τυπογραφεία τής Βιέν­

νης, 1790­1821, ο.π., σ. 211. 2. Βλ. Γ. Λ ά ϊ ο , ο.π., σ. 89 3. Βλ. «Φιλολογικό Τηλέγραφο», φύλλ. 9, 24 Φεβρ. 1818.

— 377 —

«παραφράσεως του Έρωτοκρίτου» το£> Διονυσίου Φωτεινού" ι, ενός βιβλίου του Κωνσταντίνου Οικονόμου 2 κ.ά.

Παράλληλα ό Άλεξανδρίδης φροντίζει να βελτιώσει τον «Ελληνικό Τηλέγραφο» κι επειδή ή λογοκρισία έγινε ελαστικότερη δημοσιεύει περισ­

σότερες ειδήσεις για τήν Ελλάδα (κυρίως από τα Επτάνησα). Το 1820 υπάρχουν εκτενείς και συχνές ανταποκρίσεις από τήν Ελλάδα

και τήν Τουρκία για τον πόλεμο μεταξύ Σουλτάνου και Άλή Πάσα. Τό 1821, μέ τήν έκρηξη της Επανάστασης στή Μολδοβλαχία ό

«Λόγιος Έρμης» ή «Καλλιόπη» και ό «Ελληνικός Τηλέγραφος», παρά τις πιέσεις, αρνήθηκαν, στην αρχή, να δημοσιεύσουν τους αφορισμούς του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε'. Ή «Καλλιόπη» διέκοψε τήν εκδοσή της, τό ΐδιο καί ό «Λόγιος Έρμης», αν και αναγκάστηκε να δημοσιεύσει τις «πα­

τριαρχικές εγκυκλίους» στο τελευταίο φύλλο του. Ό Άλεξανδρίδης δέχτηκε μέ μισή καρδιά («οικονόμων τον καιρόν») 3

να δημοσιεύσει τον αφορισμό, γράφοντας όμως στην αρχή: Βιέννα τη 16 'Απριλίου. Χθες έλάβομεν εκ Κωνσταντινουπόλεως τα ακόλουθα Πατριαρ­

χικά και Συνοδικά 4. Ή παραχώρηση αυτή (ύστερα άπό πίεση του επιτετραμμένου της Τουρ­

κίας στή Βιέννη 'Ιωάννη Μαυρογένη) έδωσε στον Άλεξανδρίδη τό δικαίωμα να συνεχίσει τήν έκδοση τοϋ «Ελληνικού Τηλέγραφου» ώς τό 1836, οπότε έληξε τό εκδοτικό προνόμιο.

Μέ όσα αναφέρθηκαν ώς τώρα, νομίζουμε πώς δόθηκαν τα στοιχεία, πού συνιστούν τήν μορφή του Θεσσαλού λογίου Δημ. Άλεξανδρίδη, μέ εκτενείς αναφορές στο γνωστό έργο του καί, κυρίως, στην τόσο σημαντική για τήν νεοελληνική ιστορία καί φιλολογία εφημερίδα του, τον «Ελληνικό Τηλέγραφο».

Ή μελέτη αυτή επεκτάθηκε σκόπιμα στή δημοσιογραφική δράση του Άλεξανδρίδη, όπως στάθηκε αρκετά καί στις φιλολογικές καί γλωσσολο­

γικές του μελέτες: ή εποχή εκείνη είναι πηγή πνευματικού ήθους καί εθνι­

κής αυτογνωσίας καί πρέπει κάποτε να μιλήσουμε για όλα αυτά υπεύθυνα, μιας καί οί «επίσημες» ιστορίες καί γραμματολογίες ούτε καν αναφέρουν μορφές σαν τόν Άλεξανδρίδη, πού έθεσε τις σπάνιες πνευματικές του ικα­

νότητες στην διάθεση του Γένους καί τής μεγάλης υπόθεσης του. Στή μελέτη μας δέν ασχοληθήκαμε ιδιαίτερα μέ τόν γιατρό Άλεξανδρίδη

γιατί οί πληροφορίες πού έχουμε εϊναι ελάχιστες. Φαίνεται όμως ότι παράλ­

1. Βλ. «Φιλολογικό Τηλέγραφο», φύλλ. 10, 3 Μάρτ. 1818. 2. Βλ. «Φιλολογικό Τηλέγραφο», φύλλ. 10, 3 Μάρτ. 1818. 3. Βλ. Κ. Θ. Π α π α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ , ό.π., σ. 53. 4. Βλ. Γ. Λ ά ϊ ο , δ.π., σ. 123­126.

— 378 —

ληλα μέ τις άλλες του ασχολίες δεν έπαψε να ασκεί το επάγγελμα τοϋ για­

τρού. Στην απάντηση τοϋ Σασή γράφει : «Θεωρώντας εντούτοις ότι ή φωνή των 'Αδελφών Ζωσιμάδων είναι ή φωνή της πατρίδας μου, εθεώρησα χρέος μου να υπακούσω στην παράκληση τους και παρά τις καθημερινές ασχολίες μουμέ τήν'Ιατρική φορτώθηκα επιπλέον καίτήν παρακάτω μετάφραση...» (βλ. «Ελληνικό Τηλέγραφο» 1812, φύλλ. 13, σ. 51).

Δέν υπάρχει αμφιβολία ότι ό πολυμαθέστατος και δραστήριος Θεσσα­

λός υπήρξε μέ τον "Ανθιμο Γαζή, τον Άθ. Σταγειρίτη, τον Θ. Φαρμακίδη, τον Κοκκινάκη και άλλους επιφανείς "Ελληνες, από τους πρώτους λογίους της διασποράς και βασικό στέλεχος της κίνησης της Βιέννης, πού είχε σκοπό να βοηθήσει στον φωτισμό τοΰ Γένους, να επηρεάσει τήν κοινή γνώ­

μη και τις κυβερνήσεις της Ευρώπης, να τονώσει το φρόνημα των υποδού­

λων και νά προετοιμάσει το έδαφος της Ελληνικής 'Επανάστασης. Υπήρξε, τελικά, ό Άλεξανδρίδης γνήσιο τέκνο τοϋ μεγάλου εθνομάρ­

τυρα και συμπατριώτη του Ρήγα Φεραίου.

ΝΙΚΟΥ Ι. ΓΡΥΠΑΡΗ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ

Ό Γιάννης Βλαχογιάννης σε γράμμα του από 7 Νοεμβρ. 1929 στο Λέων. Ζώη 1 γράφει : «Μη στέλνετε πειά Μ ο ύ σ ε ς στον κ. Πολίτη και Σκίπη γιατί δεν τις διαβάζουν, δεν έχουν καιρό». Εννοεί το Φώτο Πο­

λίτη και το Σωτήρη Σκίπη, πού υπηρετούσαν μαζί του στα Γενικά 'Αρ­

χεία του Κράτους. «Μούσες» ήταν το περιοδικό πού έβγαζε ό Λ. Ζώης στη Ζάκυνθο.

Τήν περίεργη τούτη και κοφτερή σα ρουμελιώτική κλαδεύτρα προσταγή (περίεργη από τ' οπτικό πεδίο του έφτανησιώτικου συναισθηματισμού) φαίνεται πώς ό ζακυνθινός Ιστοριοδίφης τήν καλοσυλλογίστηκε. Και αφού συνειδητοποίησε το ουσιαστικό νόημα της προσταγής, φυσικό ήταν ν ' αν­

τιδράσει. Και άντίδρασε. Θεώρησε, και με το δίκιο του, προσβολή τήν υπόδειξη, πού με όλο τό φραστικό της εξωραϊσμό δεν έπαυε να είναι ένας ηθικός και απαράδεχτος κόλαφος. Και αν στην πραγματικότητα δεν είχαν καιρό να διαβάσουν τό μικροσκοπικό, άλλωστε, περιοδικό, έπρεπε να τό επιστρέψουν και μάλιστα μ' έναν ανορθόδοξο πλάγιο τρόπο καί μια κωμική δικαιολογία ; Μόνο καί μόνο για ν ' απαλλαγούν άπό τό βάρος της λιγό­

δραχμης χρονιάτικης συνδρομής του ; Καί οι προσφορές τοϋ Ζώη ; Ή προθυμία του ν' ανταποκρίνεται σέ κάθε ερώτημα, να καλύπτει μέ τις γνώ­

σεις του κάθε απορία, να τεκμηριώνει άπειρες παραπομπές, να έρευνα καί να στέρνει προς όλες τις κατευθύνσεις — καί τό Φώτο Πολίτη καί τό Σω­

τήρη Σκίπη—υλικό, στοιχεία, τον ίδρωτα καί τό μόχθο του; "Ολα τούτα δεν άξιζαν μια συνδρομή στις «Μούσες», πού τό Νοέμβρη ακριβώς τοΰ 1929 έκλειναν 37 χρόνια αδιάκοπου εκδοτικού μαραθώνιου ;

Καί τό παράπονο του αυτό ό Ζώης, ειλικρινής καί ασυμβίβαστος, δέν τό κράτησε μέσα του. Τό εμπιστεύτηκε στο Βλαχογιάννη. Καί ό τελευταίος, στην πρόθεση του να καλύψει τον Πολίτη καί τό Σκίπη, επήρε τήν ευθύνη

1. Βλ. τήν εργασία μας «Οί περιπέτειες τής οικογενειακής αλληλογραφίας τοΰ Δίον. Σολωμού» στον «Παρνασσό», ΙΖ', 1975, 505 κ.π.

— 380 —

επάνω του : «Δεν μου το είπαν οί ϊδιοι», απολογήθηκε για λογαριασμό τους στο Ζώη, «άλλα εγώ σας παρακάλεσα να σταματήσετε. Τίποτε άλλο κατά το παρόν.» (Γράμμα 18 Νοεμβρ. 1929)ι. Δηλαδή, τέλος στα παράπονα. Τίποτε άλλο. . .

Με τήν ευκαιρία, τη θέση τους έδώ έχουν ορισμένα στοιχεία, άπο το 'Αρχείο του Ζώη, πού θεμελιώνουν τήν άποψη της γενικής, προς κάθε κατεύθυνση, προσφοράς του ιστοριοδίφη. Ό Φώτος Πολίτης μόλις τό 1927 είχε καταφύγει στα φώτα τοϋ ζακυνθινού ερευνητή και είχε ζητήσει τή συμπαράσταση του. Νά το αυτόγραφο ανέκδοτο γράμμα του :

'Αθήνα 8 Φεβρουαρίου 1927 Σεβαστέ μου Κύριε Ζώη,

Ή φιλία πού Σας συνέδεε μέ τον μακαρίτη πατέρα μου, τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Ν. Γ. Πολίη, μου δίνει τό θάρρος ν" απευθυνθώ σε Σας και νά σας σκοτίσω μέ κάποια δική μου υπόθεση.

Διδάσκω δραματολογία και δραματική τέχνη στην έδώ «Επαγγελμα­

τική Σχολή Θεάτρου», καί πρόκειται μετά ενα μήνα ακριβώς νά εμφανίσω στο «Εθνικό Θέατρο» τον «Βασιλικό» του Μάτεση 2. Έκρινα, πώς ήταν σωστό ν' άρχίση τις παραστάσεις του τό θέατρο της 'Επαγγελματικής Σχολής μ' ενα έργο, πού ενώ — κατά τή γνώμη μου — είναι άπό τα καλύτερα θεατρικά δημιουργήματα πού έχουμε, μένει ώς τόσο άγνωστο εντελώς στο πολύ κοινό3. Περιττό νά σας πώ, πόσο μέ βοηθήσατε κ' εσείς, Κύριε Ζώη, χωρίς νά τό ξέρετε, στην εργασία μου αυτή, μέ τα σοφά τα έργα σας. Καί ιδίως μέ τό Ζακυθινό Λεξικό4 σας, πού μας στάθηκε πολύτιμο για

1. «Οί περιπέτειες τής οικογενειακής αλληλογραφίας του Δίον. Σολωμοϋ», δ.π. 2. 'Αντώνης Μάτεσης τοϋ Δημητρίου. Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο τό 1794 καί πέθανε

στη Σΰρο τό 1875. Φίλος τοϋ Δίον. Σολωμοϋ καί τοϋ Γ. Τερτσέτη. Μέ τον Τερτσέτη ήταν καί συγγενής. «Ό Βασιλικός» αποτελεί τή θεατρική έκφραση τοϋ κοινωνικοϋ μετασχη­

ματισμού πού σημειώθηκε στή Ζάκυνθο κατά καί υστέρα άπό το περίφημο «Ρεμπελιο των ποπολάρων» (1628). Μια δραματική δημιουργία πού άνοιξε τή σκηνή τοϋ νεοελλη­

νικού θεατρικοΰ λόγου (πρωτοπαίχτηκε στή Ζάκυνθο το 1832, ένώ τυπώθηκε σέ βιβλίο για πρώτη φορά, πάλι στή Ζάκυνθο, το 1859) καί είναι πάντα επί σκηνής πάνω άπό τόπο καί χρόνο.

3. Τα πραχτικά της 'Επαγγελματικής Σχολής Θεάτρου μπορεί κανείς ν' αναζητήσει στο Θεατρικό Μουσείο. Ή απόφαση για τό ανέβασμα τοϋ «Βασιλικού» πάρθηκε επίσημα στις 4 Μάρτη 1927.

4. Λ. Χ. Ζ ώ η , Λεξικόν φιλολογικόν καί ιστορικόν Ζακύνθου. Πρώτη έκδοση στή Ζάκυνθο, μέ ατέλειες καί σέ πολύ περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Δεν ήταν μάλιστα έκδοση αυτοτελής. Κυκλοφορούσε σέ φύλλα, μαζί μέ τις «Μοϋσες», τό περιοδικό τοϋ Α. Ζώη, πού έκ των υστέρων συγκροτούσαν τόμους. Ό πρώτος τόμος συμπληρώθηκε τό 1898. Τώρα τό έργο, ολοκληρωμένο, έχει ανατυπωθεί, σέ τρεις τόμους, από τό 'Εθνικό

— 381 —

τήν κατανόηση ενα σωρό γλωσσικών ιδιωματισμών και αποχρώσεων του κειμένου.

Τώρα, το μεγάλο ζήτημα είναι ή ακριβής αναπαράσταση των κοστου­

μιών της εποχής, αφοΰ, όπως ξέρετε, ό «Βασιλικός» παίζεται στα 1719. Με τή βοήθεια του Ζακυθινού ζωγράφου κ. Πελεκάση ι, πρόκειται αυτές τις μέρες να παρθούν φωτογραφίες από το Λεύκωμα του Βαρβιάνη 2, πού αντί­

γραφο του πιστό, ώστε να φωτογραφίζεται εύκολα, έχει φιλοτεχνήσει ό κ. Πελεκάσης και παραχωρήσει στή Λέσχη, αύτοϋ3. 'Αλλά, καθώς ό ίδιος αυτός ζωγράφος με πληροφορεί, λείπουν άπο το Λεύκωμα τούτο ώρισμένα κοστούμια, πού μας χρειάζονται απολύτως. 'Ιδίως λείπουν τα ενδύματα τών «Μαρκουλίνων» (τών μισθοφόρων στρατιωτών της εποχής), τών υπαξιω­

ματικών (Καπετάν ­ Τράπολας) και τών γυναικών αρχοντισσών (Ρονκάλαινα, Γαρουφαλλιά).

Μόνον Σεις, Κύριε Ζώη, ό βαθύς ιστοριοδίφης και σοφός ερευνητής, θα μπορούσατε να μας βοηθήσετε σ' αυτήν τήν παράσταση. Λαμβάνω λοιπόν τό θάρρος να Σας παρακαλέσω θερμά, να μοΰ κάμετε, αν δέν σας προξενή κόπο, μια περιγραφή τών κοστουμιών αυτών πού λείπουν άπ' τό Λεύκωμα. Ό κ. Πελεκάσης μάλιστα σας παρακαλεί ιδιαιτέρως να παρα­

καλέσετε εκ μέρους του τον αυτόθι ζωγράφον κ. Ρουσέαν4 να σχεδίαση, αν χρειασθή ανάγκη, έπί τή βάσει τών οδηγιών σας τα κοστούμια αυτά, και να μας στείλη τα σχέδια.

Τυπογραφείο, 'Αθήνα 1963. "Ωστε ό Φώτος Πολίτης μιλώντας το 1927 για το «Ζακυθινό Λεξικό» μιλούσε ουσιαστικά για τις «Μούσες», αφοΰ Λεξικό και Μοϋσες, τήν εποχή εκείνη, ήταν περίπου ενα.

1. Δημήτριος Πελεκάσης. Γεννήθηκε στή Ζάκυνθο το 1881 και πέθανε πρόσφατα στην 'Αθήνα. Ζωγράφος μέ ειδική επίδοση στην αγιογραφία καί τή συντήρηση παλαιών εικόνων. 'Επιμελητής για πολλά χρόνια στο Μουσείο Λοβέρδου. Έχει γράψει καί ποιή­

ματα, λυρικά καί σατιρικά, όπως όλοι σχεδόν οί ζακυνθινοί. 2. Για τό Βαρβιάνη (Διονύσιος 1790­1866) καί τό ομώνυμο Χρονικό (τό Λεύκωμα

ήταν τό εικονογραφημένο μέρος τοΟ Χρονικού) βλ. Π ά ν α γ. Χ ι ώ τ η , 'Ιστορικά 'Απομνημονεύματα 'Επτανήσου, Ζάκυνθος 1887, τόμ. Τ', σελ. 325. Λ. Χ. Ζ ώ η , Λεξικόν 'Ιστορικόν, 6.π., σελ. 705. Ντίνου Κονόμου, περ. «'Επτανησιακά Φύλλα» Β' 6 (Όχτώ­

βρης 1954) 152­164 κ.α.π. 3. Ό Δημ. Πελεκάσης είχε φιλοτεχνήσει θαυμάσια αντίγραφα άπο τό εικονογρα­

φημένο μέρος τοϋ Χρονικού Βαρβιάνη (κοστούμια κυρίως τής εποχής) πού ήταν εκτεθει­

μένα στή Λέσχη «Κ. Λομβαρδός» στή Ζάκυνθο ως τό 1936. Μέ τό κλείσιμο τής Λέσχης από τό τότε δικτατορικό καθεστώς, χάθηκαν καί τα ενδυματολογικά αυτά στοιχεία. Ή πρωτότυπη εικονογράφηση τοΰ Χρονικού ήταν έργο τοϋ ζωγράφου Δίον. Καλυβωκά (1806­1877).

4. Χρήστος Ρουσέας, πατέρας τής γνωστής πρωταγωνίστριας τοϋ θεάτρου καί τοΰ κινηματογράφου Τζένης Ρουσέα καί τής επίσης γνωστής ζωγράφου Μαρίας Ρουσέα ­Μπάρμπα.

— 382 —

Επίσης ήθελα να γνωρίζω, Κύριε Ζώη, αν εσυνηθίζετο να έχουν γένεια, τήν εποχή εκείνη, οί άρχοντες (Ρονκάλας) κ' οί άλλοι (Γερασιμά­

κης λ.χ.), ή αν ήσαν τελείως ξυρισμένοι. Και αν οί γυναίκες είχαν κανένα ιδιαίτερο χτένισμα, ή φορούσαν σκουφά σπίτι.

Ζητώντας σας συγγνώμην για τήν ενόχληση πού σας δίνω, κ' ευχαρι­

στώντας σας θερμά, μένω μέ βαθύτατο σεβασμό. Φώτος Πολίτης

Και στο περιθώριο σαν υστερόγραφο : Ή διεύθυνσίς μου είναι : ' Α θ ή ν α ι , ο δ ό ς Μ ά ρ ν η 2 2β. Ό κ. Βλαχογιάννης, μέ τον όποιον συνεργαζόμαστε εις τα Γενικά 'Αρχεία του Κράτους, σας στέλνει δι' έμοΰ τους χαιρετισμούς του.

Ή μόνη μαρτυρία πού έχουμε πώς ό Ζώης βιάστηκε ν' ανταποκριθεί στίς επιθυμίες του Φώτου Πολίτη και να τοϋ στείλει σχέδια, περιγραφές και δ,τι άλλο θα συντελουσε αποτελεσματικά στο άρτιο ανέβασμα τοϋ «Βασι­

λικού» είναι του ίδιου του Ρουσέα. «Έγώ, μας βεβαίωσε, έκαμα τα σχέδια». "Αν και οί μαρτυρίες είναι περιττές. Ό Ζώης ποτέ και σέ κανέναν δέν αρνήθηκε τή συνδρομή, τή συμπαράσταση και τή βοήθεια του. Ή προ­

σφορά και ή αναδίφηση ήταν τα μεγάλα του πάθη. Και αυτές τις αχίλλειες φτέρνες τοϋ Ζώη τις είχαν πάρα πολλοί, μα πάρα πολλοί εκμεταλλευτεί, πέρα και πάνω άπό κάθε μέτρο, ζητώντας του συνέχεια πληροφορίες, πηγές, υλικό, ημερομηνίες, ονόματα, έγγραφα, χειρόγραφα, σπάνια έντυπα, στοιχεία γενικά πολύτιμα, πού ό εντοπισμός τους μονάχα μέσα στον ανή­

λιαγο, υγρό και μουχλιασμένο λαβύρινθο τοϋ Άρχειοφυλακείου στη Ζά­

κυνθο, απαιτούσε χρόνο, υπεράνθρωπη προσπάθεια, καρτερία, κόπο, σπα­

τάλη υγείας και ζωής. Ξέχωρα ή αποκρυπτογράφηση τους !

Μέ τό Σκίπη ή ίστορία είναι διαφορετική. Στα πρώτα χρόνια της ποιητικής του σταδιοδρομίας, ό Σκίπης ήταν φανατικός οπαδός τοϋ Στέ­

φανου Μαρτζώκη. Έσύχναζε καί αυτός στους διάφορους καφενέδες και γενικά ακολουθούσε τις αρχές τής άντισυμβολικής ποιητικής σχολής, της άντιπαλαμικής, πού βασικά της γνωρίσματα ήταν ή ρομαντική στιχοπλοκή καί ό κατατρεγμένος άπό ατυχίες ποιητής άπό τή Ζάκυνθο, ό Στέφανος Μαρτζώκης. Σύμβολο καί πρότυπο για τό νεαρό τότε Σκίπη, ό Στέφανος Μαρτζώκης. "Αγιος πού θα γονάτιζαν «ή ύστερνές γεννηές αιώνια» μπρο­

στά στή μεγαλοσύνη του. Νά ενα άπό τα πρώτα ­ πρώτα ποιήματα τοϋ Σωτήρη Σκίπη, αφιερωμένο στο Μαρτζώκη καί δημοσιευμένο στίς «Μοΰσες» (1.9.1899), τό περιοδικό τοϋ Λέων. Ζώη.

— 383 —

Σε νοιώθω τόρα, αγέραστε πατέρα, της έδικιας μας επιστήμης, του φωτός, να φέρνης και σε μένα τήν ήμερα όταν προβάλλης έμπροστά μου σκεφτικός.

Κοντά σου όταν μένω, σε άλλη σφαίρα αληθινά πώς ζώ αισθάνομαι, ό φτωχός, κι' αυτού μέσα στον άπλαστον αιθέρα πετάω κι' εγώ με τα φτερά σου, φτερωτός.

Θαυμάζω τή γενναία τήν ψυχή σου που οί πόνοι δεν τήν φθείρουν τόσα χρόνια στον κόσμο αυτό πού μένει το κορμί σου.

Και τόρα γονατίζω πειά 'μπροστά σου, όπως και ή ύστερνές γεννηές αιώνια στο άγιο, θα γονατίζουν, το δνομά σου.

Το 1899, είκοσι μόνο χρονών ό Σκίπης και άγνωστος ακόμα στους ευρύτερους πνευματικούς κύκλους της 'Αθήνας και τα περιοδικά τους (ό "Αγγελος Φουριώτης γράφει για το Σκίπη πώς το 1900 έκαμε «τήν πρώτη του εμφάνιση» [περ. «Ελληνική Δημιουργία» 10(1952)497], έστειλε στο Ζώη, στή Ζάκυνθο, μερικά ποιήματα του να τα δημοσιεύσει στις «Μούσες». "Ισως παρακινημένος από το Σπήλιο Πασαγιάννη πού και αυτός είχε δημο­

σιεύσει τα πρώτα πνευματικά του σχεδιάσματα στο φιλόξενο ζακυνθυνό περιοδικό. "Ισως και άπό τό Μαρτζώκη. Γεγονός πάντως είναι πώς τα ποιήματα αυτά τοϋ Σκίπη—ανάμεσα τους και τό αφιερωμένο στο Μαρ­

τζώκη— για κάθε ενδεχόμενο, δεν ταξίδεψαν στή Ζάκυνθο μόνα και άσυ­

νόδευτα. Τα συντρόφεψε ενα θερμό συστατικό γράμμα του Μαρτζώκη στον άδερφικό του φίλο και συμπατριώτη Α. Ζώη, πού, πέρα άπό τήν ειδική περίπτωση Σκίπη, έχει γενικότερη φιλολογική σημασία, καθώς ξαναφέρνει στή μνήμη, άπό πρώτο χέρι, τήν αντιδικία πού συγκλόνισε, στις αρχές του αιώνα μας, τους ποιητές μας και κάνει λόγο για τις διάφορες θέσεις και αντιθέσεις τους. Τούτο :

Έν 'Αθήναις τή 21 Αυγούστου 1899 'Αγαπητέ αδελφέ Λεωνίδα,

Σου έγραψα χθες και σήμερον πάλι λαμβάνω τήν εύχαρίστησιν να σου γράψω και να σου συστήσω τον άγαπητόν μου φίλον και εύέλπιστον ποιητήν κ. Σωτήριον Σκίπην. Ό νέος αυτός ό όποιος είνε προικισμένος μέ πολλά προτερήματα, μίαν ήμέραν θα διακριθή πολύ, άπόδειξις τα ποιή­

— 384 —

ματα τα όποια σοϋ στέλλει προς δημοσίευσιν. Διάβασε τα με προσοχήν και θα πεισθής και σύ ότι τα είρημένα ποιήματα δύνανται να στολίσουν μίαν σελίδα των «Μουσών».

Εις την Ελλάδα εΐνε ολίγοι οί νέοι οί σοβαρώς μελετώντες όπως μίαν ήμέραν δυνηθούν να γράψουν κάτι τι νέον. Μεταξύ αυτών διακρίνεται ό άνω αγαπητός φίλος.

Δυστυχώς ό Παλαμάς και οί περί αυτόν εφερον τους νέους εις δύσκο­

λον θέσιν. Έγώ προσπαθώ με κάθε τρόπον όπως πείσω μερικούς ότι ό ακολουθών τάς ορμάς της καρδίας του και προσπαθών να δώση εις αύτάς κατάλληλον μορφήν, αυτός δύναται να όνομασθή ποιητής και καλλιτέχνης. Δεν υπάρχει ίσως εγκέφαλος άπό τον όποιον να μη επέρασε μία ΐδέα, μία σκέψις κάπως καλή, άλλα βεβαίως ή αξία συνίσταται εις τήν έξωτερίκευσιν αυτής της ιδέας, αυτής τής σκέψεως. Μοτίβα μουσικής λαϊκής, τα όποια έπέρασαν άπό τα μεγάλα χωνευτήρια του Ροσίνη και του Βέρδη, έγιναν άρμονίαι παγκόσμιοι και έπλήρωσαν πάσας τάς καρδίας (. . .).

Σε φιλώ γλυκά ό αδελφός Στέφανος

"Οπως ήταν επόμενο, ό Ζώης δεν αρνήθηκε τή συμπαράσταση του στον άγνωστο τότε Σκίπη, άφοϋ άλλωστε είχε και τέτοιες θερμές συστάσεις. "Ισα ­ ίσα ό Λεγκράντ εϊχε εκδώσει τις μέρες εκείνες στο Παρίσι τα σονέτα τοϋ Μαρτζώκη. Τιμή και αναγνώριση πού σε κανέναν άλλο νεοέλληνα ποιητή δέν είχε γίνει άπό ξένους επιστήμονες καί κριτικούς. Πώς λοιπόν ν ' αγνοηθεί ή επιθυμία τοϋ Μαρτζώκη άπό τον έτσι καί αλλιώς πάντα πρόθυμο Ζώη ; Καί οί «Μούσες» διάθεσαν τον περιορισμένο χώρο τους καί φιλοξένησαν τα ποιήματα τοϋ Σκίπη (τεύχος αριθ. 154 τής 1.9.1899). Ένα μ' εξη έξάστιχα καί το αφιερωμένο στο Μαρτζώκη δεκατετράστιχο.

"Ως εδώ τίποτα τό ιδιαίτερο. Άπό εδώ καί πέρα αρχίζει ή ιστορία. Τα ποιήματα τοϋ Σκίπη, όπως φαίνεται άπό τό γράμμα τοϋ Στέφανου Μαρτζώκη πού ακολουθεί, δέν άρεσαν καί κατακρίθηκαν άπό τό πνευματικό κατεστημένο τοϋ νησιοΰ. Παράλληλα κατακρίθηκαν προσωπικά ό Μαρ­

τζώκης καί ό Ζώης. Ό πρώτος γιατί δέχτηκε τήν αφιέρωση καί σύστησε τα ποιήματα τοϋ Σκίπη. Στην πράξη αυτή τοϋ Μαρτζώκη οί συμπατριώτες του λογάδες τής Ζακύνθου είδαν έναν παλιμπαιδισμό καί μια τάση ανεπί­

τρεπτης αυτοπροβολής. Μερικοί πίστεψαν καί διάδοσαν μάλιστα πώς τό σονέτο είχε γραφτεί άπό τον ίδιο τό Μαρτζώκη. Ή τεχνοτροπία, ή μορφή, οί λέξεις, τα πάντα θύμιζαν Στέφανο Μαρτζώκη. Πώς έργο τοϋ Σκίπη, τοϋ άγνωστου τότε Σκίπη, ήταν μόνο ή υπογραφή. Ό δεύτερος, ό Ζώης, έγινε στόχος καί αυτός γιατί άφησε να παρασυρθεί άπό τους υποκειμενισμούς

Ι

— 385 —

τοϋ Μαρτζώκη και δέν προστάτεψε, όπως είχε χρέος να κάμει, την καλή φήμη του περιοδικού του. Γιατί επέτρεψε, όπως έλεγαν, να γίνουν οί «Μούσες» ό μαστροπός μιας μαγικής εικόνας.

Αυστηρές και άδικες κατακρίσεις. Τα ποιήματα τοϋ Σκίπη, αντίλαλοι ολοφάνερα άπό ανάλογους ρομαντικούς ψίθυρους τοϋ Μαρτζώκη, δέν ήταν ωστόσο κατώτερα άπό άλλα πού είχαν δημοσιευτεί ή πού δημοσιεύονταν στίς «Μοϋσες». "Ισως κάποια δόση υπολανθάνουσας ζήλειας. Μιας ζήλειας, πού προκαλούσε ή άνοδος τοϋ Μαρτζώκη και πού θα τήν άντιληφθοΰμε στην συνέχεια να εκδηλώνεται ολοένα κ' έντονώτερη.

Ό Μαρτζώκης δέν άργησε να πληροφορηθεί τις αντιδράσεις. Στην αρχή θύμωσε, διαμαρτυρήθηκε, προσπάθησε ν' αποδείξει πώς δέν είχε κάμει τίποτα πού δέν έπρεπε να κάμει, πώς άδικα τον κατηγορούσαν οί συμπατριώτες του, οί αδερφοί του — στην κυριολεξία και μεταφορικά—, οί άνθρωποι πού αγαπούσε. "Οταν όμως ανακεφαλαίωσε μέ ηρεμία τα γεγονότα, τότε διαπίστωσε πώς πραγματικά είχε φταίξει, πώς δέν ήταν όλο το δίκιο μέ το μέρος του. Κ' έντιμος στο βάθος, όπως ήταν, δέ δίστασε ν' αναγνωρίσει το λάθος του. Να τί έγραψε στο Ζώη. Είναι και αυτό ενα πολύ διαφωτιστικό και σημαντικό αυτόγραφο κείμενο. :

Έν 'Αθήναις τη 4 δβρίου 1899 'Αγαπητέ μου αδελφέ Λεωνίδα,

( . . . ) Σήμερον παρά τοϋ άδελφοϋ 'Ανδρέα1, σοΰ τα γράφω έν εχεμύ­

θεια, έμαθα ότι το σονέττο τοϋ Σκίπη, το όποιον μοϋ είχεν αφιερώσει, έσχολιάσθη ουχί ολίγον άπό μερικούς φίλους Ζακυνθίους. Εις τα ιερά κόκκαλα τοϋ Πιέρου2 προσπάθησε να μάθης ποίοι εϊνε οί σχολιάσαντες αυτό καί οί γράψαντες εις τον είρημένον άδελφόν. Το τοιοΰτον πολύ πολύ μ' έλύπησεν. Αί δυστυχίαι μέ έκαμαν νευρικώτατον και το παραμικρόν μ' εκνευρίζει. Δέν πιστεύω ό αδελφός 'Ανδρέας να ήθελε ν ' άστειευθή ; Δέν έχει άλληλογραφίαν παρά μέ τον αύτόσε άγαπητόν μας Παναγιώτην3, ό όποιος μ' αγαπά άδελφικώς καί έγώ δικαίως τοϋ ανταποδίδω τα ίσα. Προσπάθησε να μάθης τήν άλήθειαν σέ εξορκίζω είς τήν πολύτιμον ζωήν της χρυσής μας Πιερίνας 4. Εϊνε αλήθεια ότι δέν έπρεπε εν γνώσει μου

1. Ό ζακυνθινός διηγηματογράφος 'Ανδρέας Άβούρης, πού τότε έμενε στην Αθήνα. Ή αποσαφήνιση είναι απαραίτητη γιατί ό Στέφανος Μαρτζώκης είχε αδερφό πού τον έλεγαν 'Ανδρέα, ποιητής καί αυτός, πού όμως έμενε στή Ζάκυνθο.

2. 'Αδερφός τοϋ Ζώη, πού σκοτώθηκε στον πόλεμο τοϋ '97. 3. Παναγιώτης Άβούρης, ξάδερφος τοϋ 'Ανδρέα, έκδοτης στή Ζάκυνθο διαφόρων

περιοδικών κ' εφημερίδων. 4. Κόρη τοϋ Ζώη.

25

— 386 —

να δημοσιευθη. Έγώ δεν είμαι εξ εκείνων (ώς οί ενταύθα) οί όποιοι θηρεύουν επαίνους. 'Αρκούμαι εις την έπιδοκιμασίαν τών ολίγων, άλλ' εκλε­

κτών, ώς είσθε σεις οί άγαπώντες με. Του να δημοσιευθη το σονέττο εν γνώσει μου βεβαίως δεν είνε πράγμα σύμφωνον με τον χαρακτήρα μου. Έν στιγμή άπογνώσεως, έν στιγμή καθ' ην έβλεπα τους αύτόσε λογίους αδια­

φορούντος, ένώ έπερίμενα μίαν λέξιν από την μητρικήν μου γήν και δύο λέξεις ευχαριστήριους προς τον διαπρεπή Γαλάτην τον εύαρεστηθέντα να μέ τιμήση, εκλονίσθην τόσον ώστε επέτρεψα την δημοσίευσίν του. Αυτή εϊνε ή ψυχολογική αιτία ήτις μέ ώθησε να πράξω πράγμα εναντίον τής θελήσεως μου, του χαρακτήρας μου. Ούτε σύ βεβαίως δύνασαι να διάψευ­

σης τήν ψυχρότητα τών αύτόσε φίλων μας, τήν άδιαφορίαν τών συμπολι­

τών μας. Έάν δέν είσθε σεις οί ολίγοι τί έχω να ενθυμηθώ άπο τήν Ζάκυνθον ; Άνεχώρησα νύκτα καταδιωκόμενος ώς κακούργος μετά δύο τέκνων1. Τί υπέφερα και υποφέρω ή ψυχή μου το γνωρίζει. Βλέπων έξευτελιζόμενον τον άνθρωπον, ηθέλησα ν ' ανυψώσω τον ποιητήν και να διασώσω τό άτυχες όνομα μου. Ή τιμή ην ό έξοχος Legrand μου έχει κάμει, ένόμιζα ότι ήθελον συμμερισθή και οί συμπολΐται μου. Και πρώτος ό «Πατριώτης»2 ώς αντιπρόσωπος τών περισσοτέρων διαμαρτύ­

ρεται εναντίον μου, άλλα μου κάνει τήν μεγάλην χάριν να μ' έπικρίνη ουχί δημοσία. Αυτήν δεν τήν θεωρείς και σύ μεγάλην χάριν ; Τί να σου πώ, φίλε και αδελφέ Λεωνίδα, δέν γνωρίζω. Γράψε μου τό ταχύτερον προς ήσυχίαν μου ( . . . ) .

Σέ φιλώ γλυκά γλυκά ό αδελφός Στέφανος

Υ.Γ. Ώ ς αδελφός και λόγιος και ώς άνθρωπος του κόσμου είπε μου και σύ τήν αύθεντικήν και ειλικρινή σου γνώμην δια τό σονέττο του Σκίπη.

1. Ό Στέφανος Μαρτζώκης έζήλευε παθολογικά τήν ωραιότατη γυναίκα του, πού είχε πάρει, ενάντια στη θέληση τών δικών της, από αμοιβαίο σφοδρό έρωτα, Ελένη, τό γένος Ν. Διγενή. Το αποτέλεσμα ήταν μια ακόμα μεγάλη αγάπη να ξεπέσει στο πεζοδρό­

μιο του καθημερινού καυγά. "Ωσπου εκείνη κάποτε έχασε τήν υπομονή της και τον εγκα­

τάλειψε. Ό Μαρτζώκης στην αρχή προσπάθησε να τήν πείσει να ξαναγυρίσει κοντά του, κοντά στα παιδιά τους. Μα τούτη ήταν ανένδοτη. Και για ν'απαλλαγεί άπο τον ενοχλη­

τικό πια και ζηλιάρη ποιητή, έβαλε τ' αδέρφια της και τον απείλησαν. Αυτός, άνθρωπος μειωμένης αμυντικής ικανότητας, φοβήθηκε, μάζεψε τα λίγα του υπάρχοντα και άφησε για πάντα τή Ζάκυνθο. Βλ. Γ ρ η γ . Ξ ε ν ό π ο υ λ ο υ , «Αυτοβιογραφία», Μπίρης, σ. 180.

2. Εφημερίδα πού έβγαζε στή Ζάκυνθο ό "Αγγελος Βερύκιος άπο 1.1.1893 ώς 31.12.1899. "Υστερα από μικρή διακοπή ή έκδοση του «Πατριώτη» συνεχίστηκε στην 'Αθήνα.

\ i

— 387 —

Δραματικές οί ψυχικές μεταπτώσεις του Στέφ. Μαρτζώκη και ακατα­

νόητη ή θέση πού είχαν πάρει απέναντι του, απέναντι στο δημιουργικό του έργο, οί συμπατριώτες του λόγιοι της Ζακύνθου. Μήπως όμως ό Μαρ­

τζώκης υπερβάλλει και πολλά άπο αυτά που γράφει στο Ζώη είναι δικαιο­

λογίες ή και αποκυήματα της έξημμένης — καί άπο τα τόσα του βάσανα — φαντασίας του ; Μήπως, εύκολόπιστος καθώς ήταν καί κατά βάθος αγαθός, έπεφτε θύμα διαφόρων «φιλικών εκμυστηρεύσεων», άλλη φορά για κάποιο συγκεκριμένο δόλιο σκοπό καί άλλη φορά χωρίς κανένα σκοπό, άπο τή συνήθεια καί μόνο, πού έχει στη Ζάκυνθο βαθειές καταβολές να ερεθί­

ζονται κατάλληλα οί ακάλυπτες φτέρνες με μοναδικό στόχο το γέλιο, τή σάτιρα, τον κώμο, τή «μάντσια» ι ;

"Οχι. Στή συγκεκριμένη τουλάχιστον περίπτωση, ό Μαρτζώκης είχε δίκιο. Στή Ζάκυνθο του 1899 ή χειρονομία του «διαπρεπούς Γαλάτη», ή απόφαση δηλαδή τοϋ Λεγκράντ να έκδόσει στο Παρίσι τα σονέττα του Στέφ. Μαρτζώκη, δέν έκαμε καμμιά ιδιαίτερη εντύπωση. Μάλλον απαρα­

τήρητη πέρασε. Σαν ενα γεγονός συνηθισμένο στην πνευματική ζωή τοϋ νησιού. Ήταν σκόπιμη αυτή ή αδιαφορία ; Εξέφραζε τα βαθύτερα βιώματα μιας κοινωνίας πού είχε ενηλικιωθεί καί παρακμάσει μέσα σε κορυφαίες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις ; Μήπως πραγματικά τα σονέττα τού Στέφ. Μαρτζώκη ήταν κατώτερα άπό τις απαιτήσεις της κριτικής εμπειρίας των συμπατριωτών του ;

Σε όλα τούτα τα ερωτήματα, ή σε μερικά μόνο, άπ' αυτά, απάντηση θα μδς δώσει ό ίδιος ô Μαρτζώκης. Είναι δυο ακόμα γράμματα πού έχει στείλει στο Ζώη καί πού τή θέση τους έχουν έδώ, γιατί τό περιεχόμενο τους είναι σχετικό όσο καί σημαντικό :

'Αθήναι 15 7βρίου 1899 'Αδελφέ Αεωνίδα,

Σήμερον ελαβον τον «Πατριώτην» καί μετ' απορίας καί εκπλήξεως εντός αύτοΰ εύρον τήν έξης σημείωσιν του φίλου Βερύκιου, άφορώσαν είς τα «Σονέττα» μου : «Τα ελαβον, άλλα δέν τα εΰρον εφάμιλλα ούτε προγενε­

στέρων έργων σου, ούτε της φήμης σου. Δια τούτο έθεώρησα προτιμότερον να σιωπήσω».

Βλέπεις, αδελφέ Λεωνίδα, πώς κατήντησα να μή μέ θεωρή ό «Πατριώ­

της» άξιον των σονέττων μου δια να τ' άναφέρη !!! Μετά λύπης μου βλέπω ότι αύτόσε έσχηματίσθη σπείρα εναντίον μου, καί άπό σέ, αδελφέ μου, περιμένω να μέ διαφώτισης. Ποίος εΐνε ό κινών πάντα λίθον εναντίον μου ; Εϊνε αδύνατον να συμβαίνη τό εναντίον. Ό Λεγκράντ καί τόσοι άλλοι δέν

1. Μάντσια — κωμική κατάσταση σέ βάρος κάποιου ή καί κάποιων, αστείο.

— 388 —

εννοούν τί κάνουν και μόνος ό φίλος Βερύκιος εννοεί ; Βλέπεις πόσον ή μητρική μου γη με τίμα ; Εις τήν ζωήν της Πιερίνας μας μη μου απόκρυ­

ψης το παραμικρόν. Πληροφόρησε με τί συμβαίνει δια να είμαι ενήμερος. Γνωρίζεις ότι σε εκτιμώ και σε αγαπώ άδελφικώτατα. Ό Βερύκιος δεν θα έσκέπτετο τοιουτοτρόπως εάν άπό κακεντρεχή τίνα δεν ήκουε κάτι τι. "Ισως και αυτός δυσηρεστήθη δια τήν τιμήν τήν οποίαν μου έκαμαν και μ' έθεώρησεν άνάξιον των στηλών του «Πατριώτη»!!! ΤΗτο καλλίτερον να μ' εξύβριση δημοσία παρά να μου γράψη τήν σημείωσιν έκείνην, ήτις δι' έμέ εϊνε πολύ εξευτελιστική. Και τί δεν έλαβα άπό τον τόπον μου. "Έκαμα τήν τρέλλαν να στείλω εις τους αύτόσε Συλλόγους \ ως γνωρίζεις, αντίτυπα και αυτοί δια της σιωπής των ηθέλησαν να μου δείξουν τήν περιφρόνησίν των. Τί έκαμα εις τους συμπολίτας μας δεν είμπορώ να εννοήσω.

Σέ εξορκίζω και πάλιν είς τήν πολύτιμον ζωήν της Πιερίνας να με πληροφόρησης τί συμβαίνει. Δέν μπορώ ποτέ να πεισθώ ότι ό Βερύκιος έσκέπτετο τοιουτοτρόπως. Μή μου απόκρυψης το παραμικρόν. "Ολοι οί φίλοι, πλην σου, με λησμόνησαν. Τους ευχαριστώ άπό καρδίας. Ό άγα­

1. Συλλόγους στη Ζάκυνθο έλεγαν τις Λέσχες, τα Καζίνα, γιατί στην πραγματικό­

τητα Σύλλογοι ήταν, πολιτικοί βασικά, ιδρυμένοι άπό τήν εποχή πού ό δημοκρατικός στρατός του Ναπολέοντα είχε κατακτήσει το νησί (1797), στα πλαίσια τής νίκης του κατά τής Βενετίας, και καταλύσει τα έπικυρίαρχα άρχοντολόγια. Τέτοια Καζίνα το 1899 (πού γράφει το γράμμα ό Μαρτζώκης) στή Ζάκυνθο ήταν δύο. "Οσες και οί αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις. Παρά τήν πολιτική τους όμως δομή οί Σύλλογοι τούτοι ήταν και εστίες κοινωνικού προβληματισμού, ψυχαγωγίας, διαλόγου κ' ενημέρωσης, καθώς τα πολυτελή τους εντευκτήρια και αναγνωστήρια διάθεταν τό σύνολο σχεδόν τοϋ παγκό­

σμιου τύπου, περιοδικά πανευρωπαϊκού κύρους και βιβλία. Γι' αυτό ό Μαρτζώκης γράφει πώς είχε στείλει βιβλία του στους «αύτόσε Συλλόγους». Οί Λέσχες αυτές πού λέγονταν από τό λαϊκό στοιχείο, μεταξύ σοβαρού και αστείου, καί Μεγάλα Σπίτια — με την έννοια φυσικά όχι τής υποβλητικής οικοδομικής τους παρουσίας, πού ήταν οπωσδήποτε υποβλη­

τική, αλλά τής επιβολής τους στή διαμόρφωση τοΰ πολιτικού βίου τής Ζακύνθου — έκλει­

σαν οριστικά, όπως εξηγούμε καί σέ άλλη σημείωση, τό 1936 από τό τότε δικτατορικό καθεστώς. Πάντως καί πριν άπό τό κλειδί τής δικτατορίας ό θεσμός τοΰ Καζίνου είχε χρεωκοπήσει στή συνείδηση τοΰ λαοΰ. 'Απόδειξη τό παρακάτω επίγραμμα πού ό σατι­

ρικός ποιητής Γιάννης Κολωνίας (1868­1917) πέταξε κατάμουτρα, σέ ώρα οργής, στους συγκεντρωμένους μέσα στή μεγάλη σάλα τής Λέσχης «Ζάκυνθος», απευθυνόμενος τάχα προς τό κτήριο, «προύχοντες» τοΰ νησιοΰ :

Κάποτε είσουνα καί σύ καζάρμα ξακουσμένη μα τώρα έγινες μαντρί πού κάθε ζό άποσταίνει.

Ή λέξη «καζάρμα» πού στο γλωσσικό ιδίωμα τής Ζακύνθου σημαίνει στρατώνα, ή στρατιωτικό φυλάκιο, έδώ χρησιμοποιείται με τήν έννοια τής προωθημένης κοινωνικά κ' εκπολιτιστικά έπαλξης.

— 389 —

πητός μου Σφήκας ι δέν κατεδέχθη να μου γράψη ούτε λέξιν. Μα τήν άλήθειαν κοντεύο) να χάσω το κεφάλι μου ( . . . ) .

Σε φιλώ γλυκά γλυκά ό αδελφός Στέφανος

Αθήναι 29 7βρίου 1899 Αγαπητέ αδελφέ Λεωνίδα,

Σ' ευχαριστώ πολύ δια τήν άδελφικήν σου φροντίδα του ν' αντάμωσης τον φίλον Βερύκιον. Δέν μου κάμνει αΐσθησιν ή γνώμη του, διότι προ πολλού γνωρίζω τάς φιλολογικός του σκέψεις. "Ανθρωπος όστις αποκαλεί τον Καψοκέφαλον2 πατριάρχην τών ποιητών, δέν δύναται βεβαίως να σκέπτεται ορθώς. Εις τα σονέττα μου και ένας τυφλός δύναται να ΐδη που υπάρχει το ώραΐον. Εις αυτά ευρίσκει κανείς όλην τήν διαπασών της φιλο­

σοφικής σκέψεως και όλας τάς φωνάς τής λυρικής ποιήσεως. Του να μή αρέσουν εις τον φίλον Βερύκιον, εϊνε σημεΐον πολύ καλόν. Αυτός έχει συνηθίσει εις ποίησιν γεμάτην στόμφον, declamazione, και παρομοιώσεις τερατώδεις, ενώ εις τα σονέττα μου υπάρχει άπλότης (ή άπλότης εκείνη, ής ô μέγας Γαιτε και οί αρχαίοι Έλληνες υπήρξαν οι πατέρες), ή ακρίβεια ή μαθηματική τών παρομοιώσεων, ή βαθύτης, ή αρχαία και νεωτέρα σκέψις κατά τήν άντίληψιν τών αρχαίων, ή δέ αρχαία κατά τήν άντίληψιν τών νεωτέρων. Αυτά εϊνε τα προτερήματα τών σονέττων, τα όποια ό φίλος Βερύκιος δέν δύναται να έννοήση. Ό Ντάνος μας3 εϊνε εκείνος όστις δύναται να σοϋ εΐπη πολλά περισσότερα τών όσων σου γράφω και κατόπιν σεις οί άλλοι αδελφοί μου.

1. Γεώργιος Σφήκας (1846­1921), ζακυνθινός λόγιος από τους διαπρεπέστερους τοϋ καιρού του και πιο σεμνούς, κυρίως μεταφραστής. Ό Ξενόπουλος τον αποκαλεί «γλαφυρό μεταφραστή» (έφ. «'Αθήναι» 23.11.1908). Βλ. και Λ . Ζ ώ η , Λεξικόν, δ.π., σ. 627 ­ 29.

2. 'Αριστείδης Καψοκέφαλος (1836 ­ 1913), ένας από τους πιο συμπαθείς «μινόρε» ποιητές τής ζακυνθινής πλειάδας. Πολλά ποιήματα του, τονισμένα από διάφορους ερα­

σιτέχνες συνθέτες, τραγουδιούνται ακόμα και σήμερα στο νησί. Είναι και ό Κωνσταν­

τίνος Καψοκέφαλος (1852­1932), αδερφός τοϋ 'Αριστείδη, πού έγραψε και αυτός στίχους, χωρίς όμως αξία. Ό λόγος έδω για τον 'Αριστείδη.

3. Ricordano ή Ντάνο ή Μέμνων Μαρτζώκης (1844­ 1902), αδερφός τοϋ Στέφα­

νου. Ό Ξενόπουλος στην Αυτοβιογραφία του, σελ. 117, γράφει για τον Ντάνο Μαρτζώ­

κη, πού ήταν καθηγητής του στο Γυμνάσιο, στή Ζάκυνθο : «Άλλα ήταν τέτοιο τέρας, τέτοιο φαινόμενο μνήμης — γι' αυτό ήξερε και εφτά γλώσσες — ώστε ένας γυμνασιάρ­

χης, στον πανηγυρικό τών εξετάσεων, είπε γι' αυτόν πώς «αντί Μέμνων, Μνήμων έπρε­

πε να καλείται». Πολυμαθέστατος, έγκυκλοπαιδικότατος, ευφραδέστατος, μας έμάγευε κυριολεκτικά, προπάντων όταν μας έκανε ιστορία...».

— 390 —

'Ιδού διατί έζήτησα την γνώμην του άνω αδελφού. Έπρόβλεψα δτι πολλοί αμαθείς θα εύρισκον αυτά ανάξια πάσης προσοχής. Παν έργον το όποιον παρουσιάζει κάτι τι νέον και έκλεκτόν δεν είμπορεί βεβαίως ν' άρέση είς εκείνους, οί όποιοι δεν εϊνε ενήμεροι τής παγκοσμίου φιλο­

λογικής κινήσεως. Ό φίλος Βερύκιος πράγματι εϊνε ευφυέστατος, άλλα δεν έκαμε μελετάς σοβαράς. Αυτός άφ' ής εποχής άνεχώρησε δια Βραΐλαν* δεν έμελέτησε κανέν φιλοσοφικόν σύστημα, δεν ήκολούθησε την πρόοδο τής Τέχνης και ένόμισεν δτι ή τέχνη έσταμάτησε διότι αυτός έκλεισε το βιβλίον.

'Εγώ δεν εννοώ να τον κατηγορήσω. Δια τών άνω λέξεων δεν εννοώ να υπερασπίσω τον εαυτόν μου, άλλα τήν Τέχνην, εις ην εχω προσφέρει τήν ζωή ν μου ( . . . ) .

Σε φιλώ γλυκά γλυκά ό αδελφός Στέφανος

Αυτά όλα το 1899. Οί φιλικές σχέσεις όμως ανάμεσα Ζώη καίΣκίπη — για να ξαναγυρίσουμε στο θέμα μας — συνεχίστηκαν. Και το 1904 όΣκίπης ταξίδεψε στη Ζάκυνθο, έδωσε δυο διαλέξεις στο νησί με θέμα ή μια γενικά τήν ποίηση και ή άλλη τον Εθνικό ποιητή, ξεναγήθηκε και φιλοξενήθηκε άπό τό Ζώη. Στο περιοδικό του Ζώη, τις «Μοϋσες», διαβάζουμε (1.9.1904) εγκώμια κ' επαίνους για τό Σκίπη και τις διαλέξεις του. 'Ακόμα διαβάζουμε ποίημα του Σκίπη με τίτλο «Διονύσιος Σολωμός», «όπερ εγραψεν εμπνευ­

σθείς έκ τής άνθοστεφους πατρίδος του 'Εθνικού ποιητου» (ο.π.). Και δλα τούτα με τό αζημίωτο. Εϊσπραξε και κάμποσες συνδρομές για τον «Ακρίτα», τό περιοδικό πού έβγαζε τότε στην 'Αθήνα ό Σκίπης.

Να λοιπόν για ποιους λόγους υποστηρίζουμε πώς ή σύσταση τοϋ Βλαχογιάννη, ή ρητή του μάλλον εντολή στο Ζώη να μή ξαναστείλει πια τις «Μούσες» στο Φώτο Πολίτη και τό Σωτήρη Σκίπη, γιατί «δέν τις διαβάζουν, δέν έχουν καιρό», δικαιολογημένα πρέπει να προκάλεσ εδυσά­

ρεστη έκπληξη και πικρία στο ζακυνθινό ιστοριοδίφη μέ τον επαρχιώτικο αυθορμητισμό και τήν άδολη και αγνή σκέψη.

1. Ό "Αγγελος Βερύκιος (1848 ­1910) πριν εκδώσει στή Ζάκυνθο τον «Πατριώτη» (βλ. σελ. 386, σημ. 2) είχε εκδώσει το 1875 τήν έφ. «Χωρικός» στή Ζάκυνθο και το 1878 τήν έφ. «Ριζοσπάστης» στην 'Αθήνα. Στή συνέχεια ξενητεύτηκε στην Βραΐλα κ'έκεΐ έξέδωκε, το 1886, τήν έφ. «"Αποικος». Στή διάρκεια πού έμεινε στή Ρουμανία εργάστηκε καΐ αρχισυντάκτης στην ελληνική έφ. «Σύλλογος Βουκουρεστίου».

ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΠΑΝΩΦΟΡΟΠΟΥΛΟΥ ­ ΛΕΒΕΝΤΗ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΤΕΡΕΝΤΙΟΥ

Ένας άπο τους πιο γλυκούς ποιητές της λατινικής γραμματείας είναι ό Τερέντιος (Πόπλιος) πού τόν επονόμαζαν Afer. Γεννήθηκε στην Καρ­

χηδόνα το 185 π.Χ. και απέθανε, χάθηκε σέ ναυάγιο, τό 159 π.Χ., άφοϋ πολύ νέος είχε έλθει και είχε παρουσιάσει τις «κωμωδίες» του στή Ρώμη. Ό συγκλητικός Τερέντιος Λουκιανός, πού τόν είχε αγοράσει δούλο, ξεχώ­

ρισε τή λεπτότητα και την ευγένεια της σκέψης και της αίσθησης του, καί φρόντισε να πάρη ό Τερέντιος ανατροφή καί μόρφωση ταιριαστή στή λεπτή του ίδιοσύσταση. 'Αργότερα τόν έκανε καί απελεύθερο. Έτσι ό Τερέντιος ζώντας στή Ρώμη, δέθηκε με τήν εκλεκτή κοινωνία τοΰΣκιπίωνα, του Φούριου, του Λαίλιου· φαίνεται άλλωστε πώς εϊχε κάποιαν οικονο­

μική άνεση, γιατί ήταν κάτοχος 20 πλέθρων έκτασης κήπων στην Άππία οδό καί ή θυγατέρα του πήρε άντρα της ενα άπό τήν τάξη των ίππέων.

Πολύ νέος ό Τερέντιος δημιούργησε τα έργα του­ καί παίχτηκαν δταν ήταν ακόμη πολύ νέος. Καθαρά τί να τα χαρακτηρίσουμε τα συνθέματα του δυσκολευόμαστε. 'Απόλυτα κωμωδίες δεν είναι. Τα διακρίνει λεπτότητα σκέψης καί τάση για διδαχή λεπτής ιδέας καί συμπεριφοράς. Είναι αλή­

θεια πώς γνωρίζουμε ότι οι συνθέσεις του ποιητή είναι μιμήσεις ή επανα­

λήψεις ή καί συμφυρμοί άπό κωμωδίες τοΰ Πλαύτου, του Μένανδρου, τοϋ Δίφιλου. Καί δμως ξεχωρίζουμε στα έργα του μία ιδιάζουσα πρωτοτυπία, μία καθαρή δική του παρουσία λόγου καί προσφοράς, μία καταπληκτική απεικόνιση ικανών καί ωραίων χαρακτήρων. Τα πρόσωπα δηλαδή των γονιών, των έταιρών, των δούλων, των παράσιτων, παίρνουν με τή γραφίδα τοϋ Τερέντιου φωτεινές, ζωηρές αποχρώσεις, ώστε να προβάλλονται αγνό­

τερα καί ανθρωπινότερα τα αισθήματα τους, πιο αληθινά τα λόγια καί συγκινητικές οί πράξεις τους.

Κανείς, για παράδειγμα, σέ μία «κωμωδία» δεν περιμένει άπό μία πε­

θερά να κατακρίνη καί κακολογή τόν εαυτό της, επειδή ή νύφη της δε θέλει να μείνη μαζί της. Στην Ecyra(= πεθερά) του ό Τερέντιος όμως έχει βάλει ακριβώς τή Sostrata, τή μητέρα τοϋ Πάμφιλου, άντρα της νύφης της Φιλομήδας, να ομόλογη στο γιό της, πώς μια καί ή γυναίκα του δέ θέλει να γυρίση κοντά του, αυτή είναι έτοιμη να φύγη στα χωράφια μέ

— 392 —

το γέρο της Λάχη. Ή Φιλομήδα βέβαια έχει άλλη αιτία πού δέ γυρνά στο σπίτι τοϋ άντρα της, εύγενικιά κι αυτή, άλλα ή όμορφη απόφαση τής απομάκρυνσης, τής αύτόθελης, της πεθεράς της, επειδή υποθέτει ότι φταίει λόγου της, μας συγκινεί· ένώ συνάμα μας ενισχύει τή βράβευση για τον Τερέντιο, πού τόσο ιδιότυπα ευγενικά οργανώνει το χαρακτήρα και τή συμπεριφορά μιας πεθεράς.

Και άλλα βέβαια παραδείγματα μας προβληματίζουν, αν πρέπει να ονοματίσουμε τις συνθέσεις του ποιητή «κωμωδίες». Ασφαλώς όμως ούτε τραγωδίες. Κρατούν άπό τήν αρχή ως το τέλος μία ευδιάθετη ατμόσφαιρα, όπου τα πρόσωπα, πιστά στον τύπο τους, δρουν με αμετάθετη συνέπεια, οδηγημένη άπό «καλής πράξης» διάθεση και φωτισμένη άπό άπλετο φώς αγάπης· καί ιδιαίτερα αγάπης και κατανόησης για τους συνάνθρωπους, φίλους ή γνωστούς, πού επαγγέλλονται κατώτερες υπηρεσίες και δουλειές : Τους δούλους, τις εταίρες, τίς τροφούς καί άλλα. Δένουν με τή συμπερι­

φορά και τον καλοδιαλεγμένο άπό τον ποιητή στο στόμα τους λόγο μία ζεστή ατμόσφαιρα θαλπωρής καί αλληλοεκτίμησης ανάμεσα τους. Ή φω­

ναγμένη σκέψη τους, καθώς λέγεται για να ακουστή διδαχή, γαληνεύει τή συνείδηση, γιατί καλύτερη δέ θα μπορούσε ίσως να είπωθή. Λέγει, για παράδειγμα, ό Λάχης στή γυναίκα του (Πεθερά 608­610) :

Σοφό λογιέται να μπορής το νου να στρέψης κατά κει που πρέπει κι δ,τι ίσως πρέπει να κάνης στα στερνά σου τώρα αυτόβουλα να κάνης. Τραβήξου στα χωράφια' εκεί που μένα συ και σένα εγώ, γέροντες 0' ανεχτούμε.

Πιο πάνω ή Sostrata έχει ζητήσει τήν άδεια άπό τό παιδί της ν' απο­

χώρηση στα κτήματα καί το έχει θερμοπαρακαλέσει να δεχτή σιμά του τή γυναίκα του. 'Ανθόκηποι καλλιεργημένων ευγενικών μυρολούλουδων πού εκλεπτύνουν το στοχασμό καί τήν πράξη.

Πολλές φορές βέβαια λεπτόφυτη σκέψη κρύβει πίσω της είρωνική καί περιγελαστική διάθεση· μα πρέπει να προσέξουμε πολύ καί πάλι με δυσκολία να διακρίνουμε τή βαθιόριζη έσωκίνητη αρχή της, πού επιθυμεί να τελειωθή σέ διδαχή καί αγαπητό παράδειγμα. Τό κομμάτι πού ακολου­

θεί μας δίνει ενα δείγμα αυτής τής ικανότητας τοΰ Τερέντιου. Είναι άπό το Eunuchus, στ. 232 ­ 265. Ή σκηνή είναι με τό Gnatho καί Parmeno. Ό Gnatho μονολογεί καί ό Parmeno παρακολουθώντας τον παρατηρεί πολύ διακριτικά καί κρίνει :

ΓΝΑΘΟ Θεοί αθάνατοι! Γιατί να στέκη άνθρωπος πάνω απ' τον άλλο; Άπ' το χαζον δ ξύπνιος τι να διαφέρη; Το μνημονεύω αυτό από τούτο :

Δώθε ενα κάποιον βρήκα σήμερα, ως ερχόμουν, απ τή θέση και τήν τάξη μου.

— 393 —

Κι ούτε ανέντιμο, μα τούτος έφαγε τη γονικιά του περιουσία. Άπεριποίητο τον εϊδα βρώμιο, σκέλεθρο, απ την πείνα

καί τα χρόνια ρημαγμένον. «"Ω!» λέγω «τι 'σαι στολισμένος έτσι;» «Ο δόλιος έχασα κι δ,τι είχα' νά, γι αντό'μαι ξεπεσμένος! Μ' εγκατέλειψαν οι φίλοι κι όλοι μου οι γνωστοί». Μα τον τ/ναΐα έγώ μπρος μου : «Μα γιατί, απερίσκεπτε άντρα, τον εαυτό σου έφτιαξες έτσι, πού καμιά μη σοϋ περσεύει

για τον εαυτό σου ελπίδα; Καί τη γνώση έχεις αντάμα με το βιός σου σπαταλήσει;

Βλέπε με, άπ' την ίδια τάξη, πού εχω χρώμα, πού έχο) λάμψ] και ντυμένος και καλοστεκούμενος. Κι όλα τά 'χω, κι αν καί τίποτα δεν εχω' δέ μου βρίσκεται

δεκάρα, μα δέ μου 'λειψέ και κάτι». «Μόνον εγώ πού ό δόλιος διόλου δε μπορώ γελοίος νά 'μαι, νά με καρπαζώνουν». «Τι; Πιστεύεις έτσι συ ,τώς γίνεται; Παντελώς λαθεύεις. Μια φορά, στον πριν αιώνα, πού τα οικονομούσες έτσι. Τώρα άλλοιώτικα τα πιάνεις' εγώ πού το πρωτοβρηκα! Είναι κάποιοι άνθρωποι πρώτοι πού το θέλουν νά 'ναι σ' δλα, χωρίς νά 'ναι' πάω από πίσο^, μα δεν κάνω νά γελούν αυτοί με μένα μόν' γελώ κρυφά μαζί τους, τα καμώματα τους τάχα πώς θαμάζω : "Ο,τι λεν παινεύω' τούτο σαν αρνούνται, το παινεύω πάλι. Λέγει κάποιος δχν δχν λέγει ναι' ναι' κι δρισα στον εαυτό μου σ δλους να συγκλίνη, τρόπος τώρα αυτός πιο πλουσιοφόρος.

ΠΑΡΜΕΝΟ θέ μου, τον πολύσοφο άντρα! Τους ζονρλαίνει τους χαζούς!

ΓΝΑΘΟ Κι ως τά λέγαμε, στο χώρο φτάνοντας της αγοράς νά σου, όλόχαροι μού τρέχουν δλοι αντίκρυ οι λιχουτζήδες, ψαραράδες καί ψαράδες, χασαπάδες καί φτιαχτάδες καί μαγείροι πού τους στάθηκα και στέκω με γερή καί μ' άδεια τσέπη. Χαιρετούν, μού λεν να φάμε, χαίρονται τον ερχομό μου. Κι ως δ δύστυχος πεινάλας τόση την τιμή μου βλέπει κι εύκολα έτσι τ αναγκαία μου να βρίσκω, τον καλό σου μ αρχινά να ίκετεύη να δεχτώ να τοϋ το μάθω' πρόσταξα ν' άκολουθήση σα μπορεί' κι ως απ' τους ίδιους τους σοφούς οι διδαχές τους 'νοματίζονταν. θα λέγουν τα τσιράκια μου Γναθόνικους.

ΠΑΡΜΕΝΟ Δες τι κάνει ή απραξία καί το ξένο το ψωμί!. .

— 394 —

Άπο τα έργα του Τερέντιου, πού κατά χρονολογική σειρά είναι Andria, Hecyra, Heautontimorumenos, Eunuchus, Phormio και Adelphi ( = Αδελφοί), το αριστούργημα του Τερέντιου είναι το τελευταίο. Πρόκει­

ται για δυο ζευγάρια αδερφών. "Ενα ζευγάρι αδέρφια οι γονείς, δεύτερο ζευγάρι αδέρφια τα παιδιά. Ό Δεμείας, πού παντρεύτηκε έκανε δυο γιους. Ό Δεμείας κράτησε τον ενα και τον άλλο γιο τον πήρε με υιοθεσία ό ανύ­

παντρος αδερφός του Μίκιο. Ό Δεμείας ανασταίνει τον γιό του μέ αυστη­

ρότητα και απαγορεύσεις, μακριά άπο τήν πόλη, στα χωράφια. Ό Μίκιο ανασταίνει τον δικό του χωρίς απαγόρευση καμία, ελεύθερα, μέ παρρησία λόγου, αύτόθελη πράξη και έσωκίνητη βούληση. Το πλέξιμο των περιστα­

τικών δεξιοτεχνικά έργασμένο δε μας επιτρέπει τίποτα να προϋποθέσουμε για τα αποτελέσματα τής διαφορετικής διπλής αγωγής. Γιατί στο τέλος και αυτός ό Δεμείας, πού κήρυττε τήν εγκράτεια στον αυθορμητισμό τής συμπεριφοράς, παθαίνει τέτοια ύπερτόνωση καί υπερένταση καλωσύνης, πού ύπερφαλαγγίζει ακόμα καί καταπλήσσει και αυτόν τον αδερφό του, Μίκιο, πού από τήν αρχή παρουσιάζεται σαν κήρυκας τοϋ άγαθοϋ καί τής μεγαλοψυχίας. Γιατί ό χωριάτης Δεμείας αποδεικνύεται στην τέχνη τοϋ ποιητή ό πιο κατάλληλος για να μας τονίση τήν ωραία διδαχή, πού τόσο σοφή άπό τό στόμα του διόλου δεν τήν περιμένουμε : «Κρίνουν τους ανθρώπους καλούς καί γλυκόγνωμους, όταν τους βλέπουν να συγκλίνουν στα σφάλματα των άλλων καί συγχωρούν, όταν χαρίζονται, όταν δωρίζουν καί όχι άμα τους δουν ευθείς καί ακριβοδίκαιους, αγνότητα, τιμιότητα καί δικαιοσύνη καθαρή ντυμένους». Τό έργο τό διακρίνει χαριτωμένη κίνηση, ζωηρή αλλαγή εικόνας, πυκνός λόγος, πλούσια στοχαστική διάθεση καί άλάθευτη συνέπεια.

Ό ίδιος ό ποιητής δε μας κρύβει στον πρόλογο του πώς τό έργο του τό εμπνεύστηκε άπό τήν κωμωδία του Δίφιλου «Συναποθνήσκοντες» καί τοϋ Πλαύτου τήν «Commorientes». Ό ϊδιος όμως προκαλεί, εδώ στον πρό­

λογο του, τους ακροατές του ν' ακούσουν και μόνοι τους να κρίνουν «αν είναι κλοπή ή μία επανάληψη ενός κομματιοΰ μ' άφροντισιά λησμονη­

μένου» (Πρ. 13­14). Στον Τερέντιο οί πρόλογοι τών έργων του δέ χρησιμεύουν πια για

τήν έκθεση τής υπόθεσης, καθώς στον Πλαΰτο. 'Εδώ ό ποιητής υπερα­

σπίζεται τον εαυτό του στις κακοβουλίες καί κακολογίες τών άντίβου­

λών του και ζήτα άπό τους θεατές να γίνουν οί ίδιοι κριτές τής αξίας τοϋ έργου του, όχι απλώς κολακεύοντας τους, γιατί αυτό θα τοϋ μετριό­

ταν ταπεινό του, άλλα υψώνοντας καί τιμώντας καί λογαριάζοντας τήν κρίση τους τρανή τιμή για τον εαυτό του, γιατί είναι ή κρίση ανθρώπων του λαοϋ, πού έχουν πράξει δ,τι έχει συντελεστή για τήν ειρήνη, τις μάχες καί τό χρέος.

— 395 —

Άδελ. Τερ. Πρ. 18­21: «. . .ό ποιητής

τρανή τιμή του κρίνει, πώς κείνων αρέσει, που α δλονς σας εσάς και στο λαον αρέσουν, πού δ,τι έχουν πραγμένο σ' ειρήνη, μάχες, Χρέος τίμησε με καιρό καθείς με ταπεινότη. . .».

Άπό το «Αδελφοί» θα παραθέσουμε ενα κομμάτι από την αρχή τοϋ έργου. Όμιλει ό Μίκιο. Και εμείς διδασκόμαστε την καλλιεργημένη δια­

νόηση και τον λεπτό διαλογισμό σχετικά με τη συμπεριφορά και ανατροφή προς τα παιδιά μας. Παιδευτικές αρχές υπερήφανες και πολιτισμένες τόσο, πού ή αργότερα ευρωπαϊκή παιδαγωγική και παιδευτική διανόηση δέν πρόσθεσε, άλλα μάλλον αυτούσια και ασυμπλήρωτα πήρε άπό τοϋ λατίνου τό στοχασμό. (Άδ. 26 ­ 77).

Μίκιο (καλεί κάποιον από τήν πόρτα, σταματά, γυρνά, προχωρεί πάλι)

«Στόρακα !. . Αυτή τή νύχτα απ το φαγί δε γύρισε ο Αισχίνης, μηδέ κι άπό τους δούλους μας κανείς πού πήγαν μετά κεϊνον. Πραγματικά εΐν' αλήθεια αυτό πού λεν : "Αν κάπου ξεμακρύνης ή κάπου άργοπορήσης, εΐν' αυτά πώ πιθανό να γίνουν, πού ή σύγκλινη, αν άργήσης, θά σκεφτή, θες είσαι ερωτεμένος, θες σ αγαπούνε, θες τά κοπανάς και τήν ψυχή σον ευφραίνεις και μοναχός εσύ καλοπερνάς και κείνη τυραγνιέται. Μά εγώ, πού δεν εγύρισέ μου δ γιος, και τι στο νου δε βάζω; Ποιες σκέψεις τώρα δε μ" ανησυχούν; Τρομάζω μήπως κείνος πάγωσε κάπου ή σκόνταψε, για κι έσπασε το πόδι. 'Αλίμονο του, αν άνθρωπος κανείς μες στην ψυχή το\·> κλείση ή στήση κάτι τι πιο αγαπητό πέρα απ τον εαυτό του! Κι δμως δεν είναι γέννημα μου δ γιος, μα τον αδερφού, πού τόσο τ' άλλοιώτικα άπό μένα άπ τα παλιά τά χρόνια του φροντίζει : Λόγου μου δίχως έγνοιες τή ζωή και γαληνά στην πόλη καλοπερνώ' και τοντο, πού πολλοί καλότυχο λογιάζονν, ποτέ μου δεν παντρεύτηκα. Μ1 αυτός τα ενάντια απ* δλα τοϋτα : Μες στα χωράφια ζή' πάντα σκληρά και πάντα με μιζέρια περνά' πήρε γυναίκα και δυο γιους γέννησε' δώθε πήρα τον πιο μεγάλο, τούτον δώ, κι εγώ με τήν υιοθεσία. Τον έθρεψα, τον έχω άπό μικρό, λάτρεψα σάν παιδί μου' αντδς εΐν' ή χαρά μον, μοναχή λαχτάρα μον είναι τοντος. Θερμά τον παραστέκω, ώστε κι αυτός αγάπη να μον δ ε ίχνη : Τον δίνω, παραβλέπω, δε θαρρώ τ à πάντα δτι εΐν' ανάγκη να γίνουν κατά πώς τ à κρίνω εγώ' και τέλος κείνα πού άλλοι

— 396 —

τα πράττουνε κρυφά από τους γονιούς, ποια κάνει ή νεολαία, το γιό μου τον συνήθισα από με ποτέ να μην τα κρύβη. Τι όποιος συνήθεια τό 'χει να γελά και ψέματα να λέγη στον κύρη του, ή θα τόλμαε. . . πιο πολύ τους άλλους θα τολμούσε. Πιστεύω τα παιδιά με τή ντροπή και τή λευτερωσύνη πώς είναι πιο σωστό να συγκρατής παρά με τή φοβέρα. . . Δε συμφωνεί δ αδερφός μου μετά 'μέ σ' αυτά μηδέ τ' αρέσουν. Συχνά μοϋ καταφθάνει με φοινές : «"Ε, Μίκιο, τι λέγεις; Γιατί το παληκάρι μας χαλνάς; Λ/' αγάπες γιατί μπλέκει; Γιατί να πίνη; Συ γιατί μ' αυτά του θρέφεις τή σπατάλη; Φροντίζεις για τα ροϋχα του πολύ; Πολύ ανόητος είσαι». Περίσσια είναι τοϋ λόγου του σκληρός, πέρα απ* ορθό και δίκιο' καΐ πέφτει σε παράπτωμα βαρύ, καθώς εγώ νομίζω, στή γνώμη που πιστεύει, πιο σεμνό καί σοβαρό ποίς στέκει που γίνεται απ' ανάγκη, παρά αυτό μ' αγάπη πού αποκτιέται. Μα μένα αυτή 'ναι ή πίστη μου, κι αυτά με στόχαση πρεσβεύω ; Το χρέος του οποίος κάνει στανικά, τι τιμωρία φοβάται, φοβάται τόσο μόνο, όσον καιρό θαροεϊ πους θα το μάθουν. Κρυφό αν θα μείνη ελπίζει, από ξανά στή φύση του γυρίζει. Μ' αυτόν πού τον σπουδάζεις το καλό να πράττη από καρδιάς του πασχίζει να φερθη σωστά, και μπρος και πίσω σου όμοιος είναι. Αυτή "ναι τοϋ γονιού δουλειά : Το γιο να συνηθίζη κάλλιο να κάνη από σκοποΰ του τ' αγαθό κι όχι απ* τον εξω φόβο. Σε τοΰτο και διαφέρει ποιος παιδιά διατρέφει και ποιος δούλους. Ποιος δέ μπορεί, δεν ξέρει ομολογεί παιδιά να δραγουμέψη».

Ι. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗΝ

Ή ιστορία της Βυζαντινής ιατρικής περιλαμβάνεται εις το μέγα κεφά­

λαιον τοΰ πολιτισμού τής μεσαιωνικής Ελληνικής αυτοκρατορίας, έν φ ό λόγος περί επιστημών, γραμμάτων, τεχνών, θρησκείας, φιλοσοφίας και παντός συμβάντος συντελέσαντος εις τήν άκμήν και την παρακμήν έθνους διανύσαντος ύπερχιλιετή βίον.

Ή κριτική, έν προκειμένω, είναι αμφίρροπος· τινών τών συγγραφέων αποφαινομένων κατά το μάλλον ή ήττον δυσμενώς και άλλων ευμενώς διακειμένων.

Άπό τα τέλη τοϋ ΙΖ' αιώνος ό Le Clerc, έν τη περί ίστορίας τής ιατρικής συγγραφή αύτοϋ, δέν άφιεροΐ περισσοτέρας τών τεσσάρων σελί­

δων δια τους επιφανέστερους Βυζαντινούς ιατρούς, ώς οί Όρειβάσιος, Άέτιος, 'Αλέξανδρος και Παύλος, θεωρών αυτούς απλούς έρανιστάς ι. Διερωτάται, όμως, ό Freind, αρχομένου τοΰ IH' αιώνος, εάν, πράγματι, είναι άξιοι αυτού τού υποτιμητικού τίτλου, ώς εάν ουδέν το νέον και ουδέν το ανήκον αύτοις συνέγραψαν. Άπο ιστορικής δ' απόψεως κρίνων, δέχεται ότι, καίτοι ευρίσκει τις ολίγα πράγματα έν παραβολή προς τον δγκον τών συγγραμμάτων αυτών, έν τούτοις, δια τής μελέτης τών έν λόγω συγγρα­

φέων είναι δυνατόν να έξαχθή προς κρίσιν ύλικόν ανήκον αύτοΐς. Ή άνα­

δίφησις, επομένως, τών δέλτων τών επιστημών τής αυτοκρατορίας είναι διδακτική και ενδιαφέρουσα δια τον προσεκτικόν άναγνώστην, τόσον κατά τήν περίοδον της παρακμής, όσον και τής προόδου αυτής *.

1. Ό Daniel Le Clerc (1652­1728), έκ Γενεύης τής Ελβετίας, θεωρείται πρώτος συγγράψας εκτενές πόνημα περί τής ίστορίας τής τέχνης τοϋ Άσκληπιοϋ, χρήσιμον μέχρι σήμερον, και αποκαλείται πατήρ τής ίστορίας τής ιατρικής. (F. G a r r i s o n and L. M o r t o n , Medical Bibliography, p. 558. Ed. Deutsch, London, 1961).

2. J. F r e i n d , Histoire de la Médecine depuis Galien jusqu'au XVI siècle, p. 5. Trad. Mr de Β. Ed. Vincent, Paris, 1727. Ούτος, επιφανής Άγγλος φυσικός και ίατρός (1675­1728) καί πρώτος έν τή πατρίδι αύτοϋ ίστορικός συγγραφεύς τών επιστημών τούτων, άφιεροΐ 120 σελίδας τεκμηριωμένας δια τους Βυζαντινούς Όρειβάσιον, Άέ­

τιον, 'Αλέξανδρον, Ίάκωβον Ψυχρηστόν, Ούράνιον, Προκόπιον, Παΰλον, Νεμέσιον, Παλλάδιον, Στέφανον Αθήναιον, Νόνον, Μιχαήλ Ψελλον καί Άκτουάριον..

— 398 —

Κατά τον Sprengel, άκμάσαντα φθίνοντος του IH' και αρχομένου τοΟ ΙΘ' αιώνος, ô Γαληνός είναι ô τελευταίος διάσημος Έλλην ιατρός της αρχαιότητος, τών κατά τους δύο επόμενους αιώνας άκμασάντων ιατρών ή ψυχρών ερανιστών ή τυφλών εμπειρικών ή ανικάνων μιμητών αύτοϋ θεω­

ρουμένων. Και την παρακμήν της ιατρικής ακολουθεί τών επιστημών γενικώς, μετά της προϊούσης έπικρατήσεως της βαρβαρότητος. Πώς, δμως, ήτο δυνατόν το πνεύμα και ô λόγος να μή άπολέσωσι τήν ενεργητικότητα καί τήν δραστηριότητα αυτών, εφ' δσον ή Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, άπο­

βασα θέατρον φατριών καί ταραχών, ήπειλεϊτο να κατάρρευση ; Ήδη, άπό τών μέσων του Γ' αιώνος οί αυτοκράτορες δεν ήδύναντο να προτάξωσιν ει μή ασθενή άντίστασιν έναντι τών ορδών τών βαρβάρων, οΐτινες είσέ­

βαλλον εις τήν αύτοκρατορίαν εκ διαφόρων σημείων. Έν φ έπί Αύρηλια­

νοϋ επέκειτο ή εισβολή τών 'Αλαμανών, έξεδίδοντο βιβλία σιβυλλικά. 'Επιδημία τρομερά, διατρέχουσα τήν αύτοκρατορίαν κατά τήν εποχήν ταύτην, προξενούσα μόνον εις τήν Ρώμην πέντε χιλιάδας θυμάτων ημερη­

σίως, συνεπλήρωνε τήν δυστυχίαν. Έν φ ό λαός έπένετο, ή αυλή διεκρίνετο εις λαμπρότητα και οί αυτοκράτορες, έστερημένοι πάσης δράσεως επωφε­

λούς, υιοθετούν τίτλους τών αρχόντων της 'Ανατολής, προσαγορευόμενοι, όπως επί Διοκλητιανου, ή Αύτοΰ Θειότης, ή Αύτου Αΐωνιότης (numen vestrum, oeternitas vestra, prenitas vestra), καί οί σοφοί συνηγωνίζοντο μετά τών καλλιτεχνών εις κολακείας τής ματαιοδοξίας τών υπερφιάλων ηγεμόνων. Το έπίπεδον τών επιστημών κατήλθεν εις ετι ταπεινοτέρας βαθμίδας, δτε ό Κωνσταντίνος ένηγκαλίσθη τον χριστιανισμόν καί έπέβα­

λεν αυτόν ώς επικρατούσαν θρησκείαν εις τό κράτος (το Βυζαντινόν). Ή καλλαισθησία ύπεχώρησεν έναντι τής προτιμήσεως τής αυλής τών έξ 'Ανα­

τολής κατασκευασμάτων καί διότι αί καλαί τέχναι, μετά τήν κατάργησιν τής λατρείας τών ειδώλων, δεν εΰρισκον αντικείμενα, εφ' ων θα ήδύναντο ν' άσκηθώσιν. Οί χριστιανοί περιεφρόνουν ολας τάς τέχνας, τάς άσχολη­

θείσας εις τήν διαμόρφωσιν καί τον καλλωπισμόν τών ψευδών θεών, κατε­

δίκαζον αμετακλήτως τους σοφωτέρους είδωλολάτρας εις τό πυρ τό εξώ­

τερον καί κατηγορούν ώς αίρετικόν, οίον δήποτε τολμουντα να μελετήση τα γραπτά του 'Αριστοτέλους ή του Πλινίου. Κατά τους δύο αυτούς αιώνας (Β' καί Γ') ένεφυλλοχώρησαν μεταξύ τών διαφόρων χριστιανικών κοινο­

τήτων σφοδραί αντιθέσεις έπί θεμάτων ασήμαντων καί αντεγκλήσεις επί λεπτομερειών προεκλήθησαν, τάς οποίας οίμέν ιστορικοί διήλθονέν σιωπή, άλλ' οί είδωλολάτραι έλεεινολόγουν τάς τοιαύτας μικρολογίας. Προκειμέ­

νου περί Κωνσταντίνου, ούτος, κατά τίνα παράδοσιν, πάσχων εκ βαρείας νόσου, πιθανώς λέπρας, συνεβουλεύθη τους ιερείς τοΟ Καπιτωλίνου Διός, οΐτινες τώ υπέδειξαν να λουσθή εις λουτρόν αίματος παίδων, δια ν ' απαλ­

λαγή ταύτης· άλλ' οί άγιοι 'Απόστολοι Πέτρος καί ΠαΟλος παρουσιάσθησαν

— 399 —

αύτώ έν ένυπνίω και ύπεσχέθησαν την ϊασιν, έάν έβαπτίζετο χριστιανός υπό του επισκόπου της Σιέννης Συλβέστρου· καί, ώς ήτο έπόμενον, εις την άποστολικήν παρακίνησιν ήκολούθησεν. Ή τοιαύτη, όμως, παράδοσις ελέγχεται φανταστική. Ai έπιστήμαι, συνεχίζει, θα ήδύναντο ν' άναγεννη­

θώσιν επί βασιλείας τοϋ Ίουλιανοϋ, έαν ούτος δεν ήτο άσθενοϋς χαρά­

κτη ρος, δεισιδαίμων και αφοσιωμένους εις τήν φιλοσοφίαν τών νεο­ Πλα­

τωνικών. Οί σοφοί, οί πλημμυρουντες τήν αύλήν αύτοϋ ήσαν γνωστοί δια το πάθος της μαγείας καί τών θεουργικών τεχνών, όπως οί Λιβάνιος, Όρειβάσιος, Μάξιμος, Αίδέσιος, Χρυσάνθιος καί άλλοι, οΐτινες καί έξε­

μεταλλεύοντο τήν κλίσιν τοϋ αύτοκράτορος εις τήν θεοσοφίαν. Ό πρώτος συνέχαιρεν αύτώ δια τήν πίστιν εις τους χρησμούς καί τήν άνάδειξιν υπ' αύτοΰ εις υψηλά αξιώματα τών ευνοουμένων τών θεών. Έκ τούτου εξηγείται ή αποστροφή του αύτοκράτορος έναντι τών 'Επικούρειων καί τών Σκεπτικών καί τα θερμά ευχαριστήρια αύτοϋ εις τους θεούς, δια τήν καταστροφή ν τών γραπτών, τών εις τάς ανωτέρω φιλοσοφικάς σχολάς ανηκόντων. Άπεμά­

κρυνεν, ακόμη, τους χριστιανούς διδασκάλους τών φιλοσοφικών εδρών, διότι τω έφαίνετο γελοΐον να έρμηνεύωσιν ούτοι τους αρχαίους, τους οποίους κατέκρινον. Έν τούτοις όφείλομεν εις αυτόν τήν ΐδρυσιν βιβλιο­

θηκών έν Κωνσταντινουπόλει καί 'Αντιόχεια, όπου διεφυλάχθησαν έργα της αρχαιότητος, της δευτέρας πυρποληθείσης υπό ΊοβιανοΟ, τη προτροπή της συζύγου αύτοϋ. Αί μαγικαί τέχναι, τοσούτον υπό Ίουλιανοϋ προστατευ­

θεΐσαι, υπέστησαν βαρύ πλήγμα επί βασιλείας Ούάλεντος καί Ούαλεντιανοϋ, έπαναθεσάντων έν ίσχύΐ τους εναντίον τών μάγων νόμους καί διωξάντων τους θεοσόφους, μετά ζήλου ακαμάτου. 'Αλλ' εάν οί πάσης φύσεως είδω­

λολάτραι φιλόσοφοι, υπό τον γενικόν τίτλον τοϋ μάγου κατηγορούμενοι, τοσοΰτον ύπέφερον έκ της εύσεβοϋς μή ανοχής τών αυτοκρατόρων, τοϋτο δεν ήτο ει μή μόνον τό προοίμιον της τύχης, ή οποία άνέμενεν αυτούς έπί Θεοδοσίου, τοϋ οποίου ή αυστηρά ορθοδοξία, δια τών συμβουλών τοϋ αγίου 'Αμβροσίου, έπέπεσεν ανηλεής κατ' αυτών. Αί διαταγαί τοϋ αύτοκρά­

τορος υπήρξαν τό έναυσμα της μανίας τών αμαθών καί εκδικητικών μονα­

χών ν' άφανίσωσι παν ίχνος ε'ιδωλολατρείας. 'Αγάλματα έκ τών ωραιότερων ήκρωτηριάσθησαν, μεγαλοπρεπή ίερά τεμένη παρεδόθησαν εις τον δαιμο­

νιώδη φανατισμόν τοϋ όχλου, βιβλιοθήκαι διεκορπίσθησαν καί εϊς τό πΰρ παρεδόθησαν. Δι' αύτοΰ τοϋ αξιοθρήνητου τρόπου λήγει ό Δ' αιών δια τήν ίστορίαν τών επιστημών τοιαύτη ύπήρξεν ή θλιβερά έπίδρασις έπί τοϋ ανθρωπίνου πνεύματος της μή ανοχής τοϋ χριστιανισμού, συντελέσασα εις τήν πλήρη παράλυσιν αύτοϋ '.

1. Κ. Sp r e n g e l , Histoire de La Médecine, vol. II, pp. 170­174. Trd. A. Jour­

dan. Ed. Deterville et Desoer, Paris, 1815. Ούτος, έξ "Αλλης τής Γερμανίας εξέχων

— 400 —

Ή ύπό του Sprengel καταδίκη εις παρακμήν των επιστημών, ώς και της ιατρικής, είναι ενδεικτική τής δυσμενούς προκαταλήψεως αύτοΟ. Και ô ημέτερος Μιστριώτης το έργον του Όρειβασίου θεωρεί έγκυκλο­

παιδείαν τινά τών προγενεστέρων ιατρών. Έν τή περιόδω δε ταύτη Γαληνοί δεν ήτο δυνατόν να γεννηθώσι, διότι ή διανοητική τοΰ έθνους δύναμις είχεν ήδη καταπέσει και οί ιατρικοί συγγραφείς συνήθως ήντλουν εκ τών προγενεστέρων '.

'Αρχομένου του Κ' αιώνος αί απόψεις τών παλαιοτέρων συγγραφέων ανασκευάζονται και αποδίδεται δικαιοσύνη. Ό Allbutt, άνατρέχων εις τους Πυθαγορείους και τους φυσικούς φιλοσόφους, φθάνει εις τους Βυζαντινούς ιατρούς, τους οποίους, καίτοι θεωρεί άκολουθουντας εις τήν κλινικήν, έννοών τήν Ίπποκρατικήν, τήν Γαληνικήν και τήν Άριστοτελικήν παρά­

δοσιν, διότι ή συγκομιδή χιλιετηρίδος έξηντλήθη και το Έλληνικόν πνεύμα έβυθίσθη εις ύπνον μέχρι τοΰ ΙΑ' αιώνος, υπαινισσόμενος τήν Βυζαντινήν άναγέννησιν, εν τούτοις δέχεται και ομολογεί, ότι διετήρησαν τήν προγο­

νικήν κληρονομίαν καί, ακόμη, ότι πολλά κείμενα αυτών είναι ανέκδοτα και άμελέτητα. Τα παλαιά μυστήρια έμιγνύοντο μετά τής νέας θρησκείας, τών λαϊκών παραδόσεων, τών δεισιδαιμονιών, τών αλληγοριών και συμβό­

λων, όπου ή δαιμονολογία κατεϊχεν έξέχουσαν θέσιν. Ή θετική ιατρική τοΟ 'Ιπποκράτους ήρξατο συγκεραζομένη εις τάς λατρείας τής Θεάς Μητρός έκ Φρυγίας, τής "Ισιδος και του Σεράπιδος έξ Αιγύπτου, του Μίθρα έκ Περ­

σίας, τοΟ Βάαλ έκ Συρίας· τοϋ Βυζαντίου, ούτως, άποβάντος ήμι ­ 'Ανατο­

λικού καί, ώς ήτο έπόμενον, τών επιστημών, τής φιλολογίας και τής φιλοσοφίας μή άποδωσασών θαυμαστά δημιουργήματα. Ή ιατρική απέβη, έν πολλοίς ιερατικής εις προσευχάς καί αφορισμούς καταγιγνομένη · ή αστρολογία έκ Μεσοποταμίας, υπό μορρφήν μαγικήν, μετά τής ομοτέχνου αλχημείας εύρον εύρεΐαν άπήχησιν παρά τώ λαω. 'Αλλά, πρέπει να όμο­

λογήσωμεν, καί μέχρι τών ήμερων ημών δεν έπαυσαν να ύπάρχωσιν αστρο­

λόγοι, μάντεις, έξορκισταί καί χρησμοδόται. Πάντως, ό Βυζαντινός πολι­

ίατρος καί ιστορικός (1766­1833), λίαν δ' εγκρατής τής Ελληνικής καί Λατινικής φιλολογίας, εις το μνημειώδες έννεάτομον έργον αύτοϋ άφιεροΐ 119 σελίδας, μετά πλήρους βιβλιογραφικής ενημερώσεως, εις τους Βυζαντινούς ιατρούς Μάρκελλον Σιδή­

την, Σερένον Σαμόνικον πατέρα καί υίόν, Βιντικιανόν, Μάρκελλον Έμπειρικόν, Θεό­

δωρον Πρισκιανόν, Σέξτον Πλάκιτον Παπιανόν,' Ζήνωνα Κύπριον, Όρειβάσιον, Νεμέ­

σιον, Ούράνιον, Ίάκωβον Ψυχρηστόν, Άέτιον Άμιδηνόν, Άλεξανδρον Τραλλιανόν, 'Αλέξανδρον Άφροδισιέα, Θεόφιλον Πρωτοσπαθάριον, Στέφανον 'Αθήναιον, Παλλάδιον Ίατροσοφιστήν, Παϋλον Αίγινήτην, Στέφανον 'Αθήναιον, Νόνον, Μιχαήλ Ψελλόν, Ίωάννην Άκτουάριον, Δημήτριον Πεπαγωμένον καί Νικόλαον Μυρεψόν.

1. Γ. Μ ι σ τ ρ ι ώ τ η ς , Ελληνική Γραμματολογία, τόμ. 2, σσ. 866­ 867. 'Αθή­

ναι, 1879.

— 401 —

τισμος εφθασεν εις πολύ ανώτερα επίπεδα οίου δήποτε άλλου μεσαιωνι­

κού κράτους της Δύσεως 1. Κατά το δεύτερον ήμισυ του αιώνος, τον όποιον διανύομεν, ό Brunei,

εν τω δγκώδει βιβλίω τοϋ Laignel­ Lavastine, παρατηρεί, ότι ολίγον εχομεν αναδιφήσει τάς δέλτους της ιστορίας της ιατρικής άπο του 210 μέχρι τοϋ 1453· δήλα δή, άπο τοϋ θανάτου τοϋ Γαληνοΰ μέχρι τής αλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως υπό τών Τούρκων. Τα έργα τής εποχής εκείνης ούτε έξεδόθησαν ούτε μετεφράσθησαν ύπο τών μεταγενεστέρων, διότι ή ελλειψις νέων θεωριών άπεθάρρυνε τήν περιέργειαν τών σοφών. Έν τούτοις, αί μελέται αύται συνεγράφησαν ύπο ιατρών, κεκτημένων τήν πλέον άξιοση­

μείωτον μόρφωσιν, συντελεσάντων εις τήν έξέλιξιν τής ιατρικής προς στενοτέραν έξέτασιν τών πραγμάτων, προς εύρυτέραν κατανόησιν τής θεραπευτικής. Οι Έλληνο ­ Βυζαντινοί συνεδύαζον τήν βαθεϊαν γνώσιν τής Ελληνικής επιστήμης μετά τών ιδίων παρατηρήσεων και ιδίων ευρημάτων. Υπήρξαν οί οδηγοί τών 'Αράβων ιατρών, τών πρακτικών τής σχολής τοϋ Σαλέρνου, τών διδασκάλων τών μεσαιωνικών πανεπιστημίων τής Δύσεως· καί ή έπίδρασις αυτών γίνεται αισθητή μέχρι τής συγχρόνου εποχής. Μεταξύ τών γνωρισάντων επιτυχίας ύπενθυμίζομεν τον Όρειβάσιον καί τον Άλέξανδρον Τραλλιανόν, τους χειρουργούς "Αντυλλον καί Παΰλον Αίγινήτην, τους θεραπευτάς Συμεώνα Σήθ και Νικόλαον Μυρεψόν. Ένε­

πνέοντο υπό τών μεγάλων ιατρών τής αρχαιότητος, άπο τοϋ Ιπποκράτους, Κέλσου, Ρούφου Έφεσίου καί Άρεταίου, μέχρι Σωρανοΰ καί Γαληνοΰ, άλλ' έτροποποίουν ό,τι δεν συνέπιπτεν εις τήν εμπειρίαν αυτών. Πολλοί εξ αυτών έμελέτων τά έργα τής 'Αλεξανδρινής σχολής, εις τήν οποίον έφοίτησαν, καί παρέμειναν επί μακρόν μεταξύ τών διαφόρων μεσογειακών λαών, ίνα αύξήσωσι τάς γνώσεις αυτών. 'Αδίκως έχαρακτηρίσθησαν ώς ερανισταί, επειδή ή τεκμηρίωσις τών συγγραφών αυτών έγένετο δι' εντίμου αναδρομής εις τάς πηγάς. Πλείστα αρχαία κείμενα, ύπ' αυτών καταχωρι­

σθέντα, θα ήσαν άγνωστα είς ήμας, εάν δεν διεσώζοντο ύπ' αυτών. Είναι δ' άξιοσημείωτον, ότι συχνάκις έσχολίαζον τά κείμενα ταΰτα κατόπιν ιδίων παρατηρήσεων παρά τήν κλίνην τοϋ άσθενοΰς. Γενικώς, μέχρι τής κατα­

λήψεως τής 'Αλεξανδρείας ύπό τών 'Αράβων, κατά τό 640, οί Έλληνες συγγραφείς ήκολούθουν είς τήν μελέτην τής ανατομικής, τής φυσιολογίας, τής παθολογίας, τής υγιεινής και τής θεραπευτικής είς τάς απόψεις τής

1. Τ. A l l b u t t , Greek Medicine in Rome, pp. 389­400. Ed. Macmillan, Lon­

don, 1921. Ούτος, έγκριτος Άγγλος ΐατρός καί ιστορικός (1836­ 1925), λίαν δ' εγκρα­

τής τής κλασσικής παιδείας, άφιεροϊ 18 σελίδας είς τους Βυζαντινούς Ιατρούς Νεμέ­

σιον Έμεσηνόν, Όρειβάσιον, Άέτιον, Άλέξανδρον Τραλλιανόν, Παΰλον Αίγινήτην, Ίσίδωρον, Φώτιον (τον πολύν πατριάρχην), Θεοφάνην Νόννον, Μιχαήλ Ψελλόν, Νι­

κήταν, Νικόλαον Μυρεψόν, Ίωάννην Άκτουάριον, Συμεώνα Σήθ, Άγιον Βασίλειον. 26

— 402 —

φερωνύπου σχολής. Έξέλεγον τα πλέον σταθερά μέρη των ιδεών τών προγενεστέρων 'Αριστοτελικών, νεο ­ Πλατωνικών, τών οπαδών της θεω­

ρίας τών χυμών, τών πνευματικών, μεθοδικών έσημείουν τάς προτιμήσεις αυτών δια τους εμπειρικούς, τους εκλεκτικούς, τήν έναρμόνισιν τών δοξα­

σιών, τας έφαρμογάς τών φαρμάκων, και έδέχοντο τάς γνώσεις τών Αιγυ­

πτίων, τών 'Ανατολικών, τών Σύρων. 'Αλλ' όταν ή εστία της 'Αλεξανδρείας εσβέσθη, οί Έλληνο ­ Βυζαντινοί διδάσκαλοι έτράπησαν προϊόντως εις πρακτικάς έρευνας επί της σημειολογίας, της διαγνωστικής, τής εσωτερι­

κής θεραπευτικής, τής γενικής υγιεινής, τής διαιτητικής, τής φαρμακο­

ποιίας. Αύτη ή σταδιακή έξέλιξις εγένετο εν σχέσει προς ώρισμένας έπιρ­

ροάς, ευκόλως άνευρισκομένας. "Ητοι· α') Ή πολιτική : Πλείστα βιβλία συνεγράφησαν τη εντολή τών αυτοκρατόρων δι' ιδίαν εξυπηρέτησιν, ώς και του λαοϋ καί του στρατού, β') Ή κοσμοπολίτικη : Ή επικοινωνία μετά τών Σύρων, 'Αράβων, 'Αρμενίων, Περσών, Σλάβων, Τούρκων καί ή συχνότης τών επισκέψεων εις Κωνσταντινούπολιν πολυαρίθμων ταξιδιωτών, διατρεχόντων τήν Άφρικήν και τήν Άσίαν, διηύρυνε τάς ιδέας επί τοϋ πεδίου τής θεραπευτικής, γ') Ή θρησκευτική : Ό χριστιανισμός καί ή μυστικιστική φιλοσοφία επέδρασαν λίαν ισχυρώς έπί τοϋ πνεύματος τής αυλής καί τών διοικούντων καί έδημιούργησαν πολλά προβλήματα θεολο­

γικά, θρησκευτικά κυί ηθικά, σχετιζόμενα μετά τής εννοίας τής ψυχής, τής κυήσεως, τής υγιεινής, τής διαιτητικής, τών θεραπειών καί τών εγχειρή­

σεων. Πλην τών αγίων Κοσμά καί Δαμιανού, άσκησάντων δωρεάν το επάγγελμα καί μαρτυρησάντων κατά το 303 ή 310, δέκα εξ ιατροί, γνωστοί κατά τήν έποχήν έκείνην, υπήρξαν ιερείς, μοναχοί ή επίσκοποι. Αί μυστι­

κιστικοί δοξασίαι, έλθουσαι εξ Αιγύπτου, μετά τών γνωστικών, ώς και αί θεωρίαι τών νεο ­ Πλατωνικών καί τών νεο ­ Πυθαγορείων, διέδωσαν τήν γεϋσιν τής μαγείας, τής αλχημείας, τής αστρολογίας καί τοϋ αποκρυφι­

σμού. Τα περίαπτα, τα μαγικά φίλτρα, οί εξορκισμοί, αί έπωδαί καί αί επικλήσεις απέβησαν κοινής χρήσεως καί οί ιατροί ύπεχρεώθησαν να λαμβάνωσι ταϋτα ύπ' όψει έναντι τής εύπίστου πελατείας αυτών, δ') Ή άνάπτυξις τών νοσηλευτικών καί φιλανθρωπικών ιδρυμάτων : Αύτη ηύνόησε καί ένεδυνάμωσε τάς ιατρικός σπουδάς. Ό 'Ιουστινιανός καί ή Θεοδώρα, ώς καί οί διάδοχοι αυτών, ίδρυσαν καί έπεχορήγησαν πολυάριθμα νοσο­

κομεία, άσυλα γερόντων, θεραπευτήρια, ορφανοτροφεία, βρεφοκομεία, λεπροκομεΐα, σταθμούς πρώτων βοηθειών, άσυλα ανιάτων πάντα ταϋτα τελοΰντα ύπό διευθυντήν τής κοινωνικής προνοίας, τον μέγαν όρφανοτρό­

φον, διοριζόμενον ύπό του αύτοκράτορος. Ή τοιαύτη κοινωνική πολιτική εΐχεν ώς αποτέλεσμα, άφ' ενός τήν πλέον ένεργόν άναζήτησιν τών μέσων άνακουφίσεως, θεραπείας καί διατηρήσεως τής υγείας, καί άφ' έτερου τήν κωδικοποίησιν τών κανονισμών τών έν λόγω ιδρυμάτων, ώς καί τών μονά­

— 403 —

στη pi ων και κοινοβίων, τα όποια ο ιατρός τακτικώς επεσκέπτετο και ώφειλε να παρέχη τάς υπηρεσίας αυτοϋ. ε') Αί εκ του πολιτισμού της αυτοκρατορίας δημιουργηθεισαι άνάγκαι : Αύται διεμόρφωσαν ολίγον κατ' ολίγον τον χαρακτήρα της Έλληνο ­ Βυζαντινής ιατρικής ούτως, ώστε ν ' άποβή άπό του Τ' μέχρι τοϋ ΙΓ" αιώνος πλέον ανθρωπιστική, πλέον πρακτική και ηύξημένης σπουδαιότητος* ή ύπόληψις δε τοϋ θεράποντος ταύτης ν ' άνέλθη, λόγω τής εύρύτητος των γνώσεων, των μελετών και τής κοινωνικής αποστολής αύτοΰ. Παρακολουθοΰντες τό έργον τών Έλ­

ληνο ­ Βυζαντινών ιατρών άπό αιώνος εις αιώνα, θα διαπιστώσωμεν, ότι ούτοι ώδήγησαν την ΐατρικήν κατά την σύγχρονον άντίληψιν προς τήν κλινικήν παρατήρησιν, τήν πειραματικήν μέθοδον και τήν διακρίβωσιν τών γεγονότων 1.

Προ τής λήξεως τοϋ τρίτου τετάρτου του αιώνος ημών οι Bariéty και Coury άναγνωρίζουσι, επίσης, τήν άξίαν τής Βυζαντινής ιατρικής, δεχό­

μενοι, ότι κατά τήν τελευταίαν πεντηκονταετίαν ό Βυζαντινός πολιτισμός άνεθεωρήθη και άποκατεστάθη· τής τοιαύτης αποκαταστάσεως οΰσης αναγ­

καίας έναντι τής παραγνωρίσεως αύτοΰ υπό τών ιστορικών τοϋ παρελθόντος. Ή δυτική προκατάληψις μετά δυσκολίας έδέχετο να ταύτιση τον ρωμανο ­γοτθικόν μεσαίωνα μετά του άνατολικοΰ χριστιανισμού και άπεμάκρυνε, κατά τό μάλλον ή ήττον ένσυνειδήτως, τήν ΐδέαν ότι ή πίστις τής Δύσεως ήδύνατο να στηριχθή επί άλλου πεδίου ή του τής ιδίας· καί, έπεδείκνυεν άποστροφήν, κακώς μετημφιεσμένην, έναντι πολιτισμοΰ ύπάρξαντος έπί πολλούς αιώνας καί πολλάς περιόδους λαμπροτέρας καί άποδοτικωτέρας εκείνων τάς οποίας ευθέως διεφήμιζεν έπιδείξαντος. Δικαιοσύνη, όθεν, πρέπει ν ' άποδοθή είς τήν Άνατολικήν Χριστιανικήν Αύτοκρατορίαν. Έν συνεχεία δ' αναφέρονται είς τους πατέρας τής εκκλησίας γράφοντες : Τό έτος 312 σημειοΐ κεφαλαιώδη ήμερομηνίαν έν τή ιστορία τής χριστια­

νικής θρησκείας, διότι τίθεται τέρμα είς τάς επώδυνους προηγουμένας, άπό τής εμφανίσεως αυτής, περιόδους. Κατόπιν τής αναγραφής τοϋ σταυ­

1. Μ. L a i gn el ­ La vas t in e, Histoire Général de la Médecine, vol. I, pp. 433­436. Ed. Michel, Paris, 1936. Ούτος, Γάλλος Ιατρός καί ακάματος ιστορικός (1875­1953), είς το έκτενέστατον τρίτομον έργον του, αρχόμενος άπό τοΰ Γ' αιώνος, άφιεροΐ 27 σελίδας είς τους Βυζαντινούς Ιατρούς Άλέξανδρον Άφροδισιέα, "Αντυλ­

λον, Ζήνωνα, Κύπριον, Όρειβάσιον, Άδαμάντιον, Νεμέσιον, Ήσύχιον, Παλλάδιον, Άέτιον, Ίάκωβον Ψυχρηστόν, Άσκληπιόδοτον, Σεβήρον, Άλέξανδρον Τραλλιανόν Παϋλον Αίγινήτην, Ούράνιον, Θεόφιλον Πρωτοσπαθάριον, Στέφανον 'Αθήναιον, Ίωάν­

νην Άλεξανδρέα, "Αχρωνα, Ίωάννην άρχιατρόν, Μελέτιον, Λέοντα, Φώτιον, Μερκού­

ριον, Θεοφένην, Μιχαήλ Ψελλόν, Συμεώνα Σήθ, Δαμάστην, Ίερόφιλον, Συνέσιον, Δη­

μήτριον Πεπαγωμένον, Ίωάννην Χοϋμνον, Μάξιμον Πλανούδην, Ίωάννην Άκτουάριον, Νικόλαον Μυρεψόν.

- 404 -

ρικοΟ συμβόλου έπί του λαβάρου του θριαμβευτοϋ Κωνσταντίνου, ή διά­

δοσις ταύτης καθίσταται πλέον ανυποχώρητος και αποβαίνει προάγγελος αξιόλογου στροφής εν τη ιστορία της ιατρικής. Αυτό τό έτος μεγάλη επιδημία, πιθανώς πανώλης, ένέσκηψεν εϊς την αύτοκρατορίαν, ανάλογος εκείνης τής οποίας ό άγιος Κυπριανός υπήρξε μάρτυς αυτόπτης, προ έξη­

κονταετίας έν Καρθαγένη. Ή ιατρική των ειδωλολατρών εύρίσκετο εις το στάδιον τής ύποχωρήσως, μετά τών ευάριθμων διαδόχων τοϋ μεγάλου Γαληνοϋ, προ αιώνος θανόντος· ή αδυναμία ταύτης να περιορίση την θα­

νατηφόρον μάστιγα άπεθάρρυνε τους θεράποντας ταύτης και προεκάλει εις τους ηγήτορας και τάς μάζας τον σκεπτικισμόν και τήν βαθεΐαν άποστρο­

φήν προς επιστήμη ν ανεπαρκή. Οί καιροί ήσαν ώριμοι δι' άλλαγήν προ­

σανατολισμού, έπιτευχθεΐσαν δια τοϋ σημείου τοϋ Χρίστου, λυτρωτοϋ, θριαμβευτοϋ, υπέρτατου και μοναδικού ΐατροΰ τών ψυχών και τών σωμάτων. Τό Εύαγγέλιον παρείχε μαρτυρίας τής θαυματουργού δυνάμεως τοϋ Μεσ­

σίου να θεραπεύη καί, ακόμη, να έπαναφέρη νεκρούς εις τήν ζωήν. Ή τοιαύτη δε δύναμις έχαρίσθη εις τους ένθερμοτέρους θιασώτας, οϊτινες άνέλαβον τήν άποστολήν τής διαδόσεως τής διδασκαλίας αύτοΰ. Ή λατρεία τοϋ Άσκληπιοϋ, έπανεκτιμηθεισα κατά τον Γ' αιώνα, παραχωρεί τήν θέσιν αυτής εις τήν τοϋ Σωτήρος, προστάτου κατά παντός κακοΰ, φυσικοΰ καί ήθικοϋ* τό μονόγραμμα τοϋ Ίησοΰ εκ Ναζαρέτ τίθεται έπί τοϋ θεοϋ ίατροΰ τών Ελλήνων έν τοις έπωνύμοις ναοΐς, τ' 'Ασκληπιεία. Ή πτώσις τής είδωλολατρείας εΐχεν ως έπακόλουθον τήν έπιστροφήν εις τήν θεουρ­

γικήν ίατρικήν, τήν έπάνοδον τοϋ μυστικισμοΰ καί τών δεισιδαιμονιών, τήν ελπίδα τής ανακουφίσεως τών καμνόντων δια τής προσευχής, τής έπαλείψεως δια τών ήγιασμένων ελαίων, τής επιθέσεως τών επισκοπικών χειρών. Ή ιατρική αποβαίνει λαϊκή καί, ταυτιζομένη μετά τής ενθέρμου πίστεως τών νεοφώτιστων, συντελεί εις τό να τρέπωνται οί ασθενείς εις τήν λατρείαν τών αγίων Θεραπόντων, όπως ό ευαγγελιστής Λουκάς, ό ιατρός, οί Σύροι αδελφοί Κοσμάς καί Δαμιανός, άποβάντες πάτρωνες τοϋ ιατρικού επαγγέλματος, άνευ αμοιβής φροντίζοντες τους πάσχοντας καί θεραπεύοντες αυτούς χάριν τής άγιότητος αυτών (άγιοι Ανάργυροι)· γεγονός καί αίτιον να μαρτυρήσωσι κατά τό 280, έπί Διοκλητιανοΰ. Ή προς αυτούς τους δύο αγίους θεραπευτάς λατρεία διεδόθη ταχέως είς άνατολήν και δύσιν και ή επώνυμος αυτών εκκλησία, τήν οποίαν ό 'Ιουστινιανός φκοδόμησε βραδύ­

τερον, απέβη μέγα κέντρον ΐατρικοϋ προσκυνήματος. Έν συνεχεία έπεκα­

λοΰντο τοϋ άγιου Σεβαστιανού κατά τής πανώλους, τής αγίας Λουκίλλης κατά τών νόσων τών οφθαλμών, τοϋ αγίου Μαύρου κατά τών ρευματισμών καί θα ήδυνάμεθα να συμπληρώσωμεν πίνακα 130 αγίων, δια τοϋ χρόνου λατρευθέντων ώς ιατρών. Ό αρχέγονος χριστιανισμός ήσκησεν ευτυχώς καί άλλην έπίδρασιν, άνωτέραν καί προσφορωτέραν, έπί τής αναπτύξεως

— 405 —

της ιατρικής. 'Εξέπληξε τον εϊδωλολατρικον κόσμον και ένεκαινίασεν έποχήν ειρήνης, ελπίδος, αδελφοσύνης, τής οποίας ό κανών περικλείεται εις μίαν λέξιν : «φιλανθρωπία». Ήξιοποίησε τή άνθρωπίνην ζωήν και έδί­

δαξε τους οπαδούς αύτοϋ να ένστερνισθώσι τήν νέαν εννοιαν τής οίκουμε­

νικότητος, τής αλληλοβοήθειας και τής επικουρίας τοϋ δεομένου πλησίον. Και ή θερμτι συμπαράστασις των πρώτων χριστιανών προς τους νοσοΰντας κατά τάς έπισυμβάσας επιδημίας τής εποχής, ύπήρξεν ή έμπρακτος έκδή­

λωσις καί εφαρμογή τής διδασκαλίας τής αγάπης. Ή εξάσκησις τής καθ' ήμέραν ιατρικής εθεωρείτο έκτοτε έργον ιερόν και ύποχρέωσις, δια τήν οποίαν ούτε το άτομον ούτε ή αδελφότης ώφειλαν να όλιγορήσωσιν. Ό άγιος 'Ιάκωβος (ό Άδελφόθεος) εγραφεν εις μίαν των επιστολών αύτοϋ να καλέση ό πάσχων τους πρεσβυτέρους τής κοινότητος. («Κακοπαθεΐ τις εν ύμΐν; προσευχέσθω· εύθυμεΐ τις; ψαλλέτω. 'Ασθενεί τις έν ύμΐν; προσκα­

λεσάσθω τους πρεσβυτέρους τής εκκλησίας και προσευξάσθωσαν έπ' αυτόν άλείψαντες αυτόν έλαίω έν ονόματι Κυρίου* καί ή ευχή τής πίστεως σώσει τον κάμνοντα καί έγερεΐ αυτόν ό Κύριος· καν αμαρτίας ή πεποιηκώς, άφε­

θήσεται αύτώ»). Ό άγιος 'Ιερώνυμος, εις μίαν τών ποιμαντορικών επιστο­

λών αύτοΰ, υπενθυμίζει, ότι τό καθήκον του κλήρου είναι να επισκέπτεται τους ασθενείς και να έφαρμόζη τήν δεοντολογίαν τοϋ Ιπποκράτους ετι περισσότερον τών ειδωλολατρών κηρύσσει τό όφειλόμενον σέβας είς τόν ϊατρόν, όντα δημιούργημα τοϋ Παντοδυνάμου* προσθέτει δε να προσφέρωσι βοήθειαν εις τόν πάσχοντα καί ή αμοιβή αυτών θα ελθη έκ Θεοΰ. Πολλοί αρχιερείς θα δώσωσι τό παράδειγμα καί ό κατάλογος τών μεγάλων Βυζαν­

τινών ιατρών γέμει ονομάτων εκκλησιαστικών όπως τών επισκόπων Λαο­

δικείας Θεοδώρου, Ρώμης Εύσεβίου, Έμέσης Νεμεσίου, Σιδώνος Ζηνοβίου καί, βραδύτερον κατά τόν Θ' αιώνα, τών μοναχών Τιβεριουπόλεως τής Φρυγίας Μελετίου καί Μερκουρίου καί άλλων. Τό έργον τής συμπαρα­

στάσεως υλοποιείται δια τής ύπό τα ονόματα ξενοδοχεΐον, νοσοκομεΐον, βρεφοτροφεϊον δημιουργίας ιδρυμάτων, αγνώστων μέχρι τότε, προωρισμέ­

νων να δέχωνται τους προσκυνητάς, τους ταξιδιώτας, τους γέροντας καί ιδία τους ασθενείς. Ούτω, τό πρώτον νοσοκομεΐον, ώς φαίνεται, ήτο τό κατά τό 370 οίκοδομηθέν ύπό τοϋ αγίου Βασιλείου, επισκόπου Καισαρείας τής Καππαδοκίας, τό, εν συνεχεία, υπό τής Φαβιόλας έν Ρώμη καί τό υπό τής αυτοκράτειρας Ευδοξίας έν Ίεροσολύμοις περί τό 400. "Ας σημειωθή, ότι είναι ή εποχή τής ανεγέρσεως έν 'Ανατολή τών πρώτων εκκλησιών καί τών πρώτων μονών. 'Εν 'Ιερουσαλήμ έτερον νοσοκομεΐον, ιδρυθέν ύπό τοϋ αγίου Γρηγορίου τοϋ Μεγάλου, θ' άποβή τό λίκνον τοϋ Τάγματος τοϋ 'Αγίου 'Ιωάννου (1080) καί βραδύτερον τών Ιπποτών τής Μάλτας. Ή ιατρική πρόνοια λαμβάνει ταχέως τήν θέσιν τής ιατρικής έρεύνης· πάσα φροντίς επιστημονικής δραστηριότητος υποχωρεί προ τών προβλημάτων

— 406 —

των σχετικών προς τήν ήθικήν και τήν θρησκείαν. "Απαξ έδραιωθεΐσα επί πνευματικής και υλικής βάσεως ή 'Ανατολική εκκλησία δέν θα δημιουργήση δι' έαυτήν το μονόπλευρον τών επιστημών, τάς οποίας θα υπηρέτηση χωρίς να τάς κατάπνιξη. Ά φ ' ού επί τίνα χρόνον παρέμεινε δυσπιστούσα, θ' άποδώση εις τον Γαληνον τήν άρμόζουσαν σπουδαιότητα και θ' άποβή και δι' άλλους φρουρός τής Έλληνο­Ρωμαϊκής ιατρικής παραδόσεως, μή διστάσασα να ενσωμάτωση δεδομένα τινά, χρήσιμα δι' έαυτήν, προελεύσεως ειδικώς ανατολικής. Έκ του πειραματικού και φιλο­

σοφικού πεδίου τής Ελληνιστικής 'Αλεξανδρινής εποχής, έκ του εθνικού πεδίου, οφειλομένου εις τήν αύτοκραταρικήν Ρωμαϊκήν νομοθεσίαν, σχε­

τικήν προς τήν ύγιεινήν, ή ιατρική αποβαίνει όλιγώτερον θεωρητική, πλέον στατική, όντως, άλλ' έν ταυτώ πλέον πρακτική, δια τήν εκπλήρωσιν τής φιλανθρωπίας, τιθεμένης προ τών οπαδών τής νέας πίστεως. Προστα­

τεύεται ή ιατρική υπό τήν σκιάν τής εκκλησίας και τοϋτο συμβαίνει έπί πολλούς αιώνας έν τω χριστιανικά» κοσμώ. Ό «Βασιλεύς τής Κωνσταντι­

νουπόλεως» δέν επιδεικνύει όλιγώτερον ενδιαφέρον, είτε αναζητών τήν έξασφάλισιν αποτελεσματικής βοηθείας έν περιπτώσει ασθενείας, εϊτε δια τής εύρύτητος τής αντιλήψεως και τής πνευματικής αύτου καλλιέργειας, φερόμενος εύνοϊκώς προς παν δ,τι δύνανται να βελτίωση τήν άνθρωπίνην γνώσιν. Καταδικασθείς ώς αιρετικός ό Νεστόριος, άπέθανεν έν Αίγύπτω κατά το 440· οι διωχθέντες, όμως, νεστοριανοί μοναχοί, διεσπάρησαν έν Μικρά 'Ασία και Μεσοποταμία· ίδρυσαν δέ σχολάς ίατρικάς έν Έδέσση, Νισίβει και άλλαις πόλεσιν, αΐτινες απέβησαν σημαντικά επιστημονικά κέντρα, δι' ών διεδόθησαν τα Ελληνικά έργα, μεταφρασθέντα εις τήν Συριακήν γλώσσαν. Ή 'Αραβική ιατρική οφείλει εις αυτούς τήν κυριότητα τής αρχικής τεκμηριώσεως. Ούτω, θ' άναδειχθή εις τήν αυλή ν (τής Περ­

σίας) και είς άλλας χώρας σειρά μεγάλων ιατρών, τών οποίων το έργον δέν θα είναι πάντοτε πρωτότυπον, πλην δμως θα συντέλεση σταθερώς εις τήν πρόοδον και άνάπτυξιν του καλλιτέρου, το όποιον εκληρονόμησαν οί προγενέστεροι αυτών1.

Οί συγγραφείς ούτοι δέν άποδίδουσι μόνον τήν όφειλομένην τιμήν είς τον Βυζαντινόν πολιτισμόν, άλλ' έπ' εύσεβεία διακρινόμενοι, άναγνωρί­

1. M. B a r i é t y e t C. C o u r y, Histoire de la Médecine, pp. 225­227. Ed. Fayard, Paris, 1963. Ούτοι, αξιόλογοι Γάλλοι ιατροί και ιστορικοί, αρχόμενοι άπό τών τελευταίων 'Αλεξανδρινών, άφιεροΰσι 14 σελίδας εις τους Βυζαντινούς ιατρούς Θέωνα, Ζήνωνα, Όρειβάσιον, Άέτιον, Ήσύχιον, Ίάκωβον Ψυχριστόν, Άλέξανδρον, Παϋλον, Στέφανον, πατέρα και υίόν, Ίωάννην Άλεξανδρέα, Θεοφάνην Νόννον, Φώτιον, Μιχαήλ Ψελλόν, Νικόλαον Μυρεψόν, Μιχαήλ Πεπαγωμένον, Ίωάννην Άκτουάριον, Μάξιμον Πλανούδην. Σημειωτέον, ότι ό πρώτος, ουχί προ μακροϋ έν μακαριστοΐς, συνέγραψε το κλασσικον δίτομον έργον έπί τής κλινικής σημειολογίας καί παθολογίας.

— 407 —

ζουσι το ύψηλόν έργον της εκκλησίας του Χρίστου, κατά τους πρώτους άπο της ιδρύσεως ταύτης αιώνας και τους μετέπειτα.

"Ας διευκρινηθή, ότι μεταξύ των κατά το πρώτον ήμισυ του Ε' αιώνος διωχθέντων νεστοριανών, περί ών ανωτέρω, καταλέγονται οί Ουράνιος και Στέφανος, ίδρυταί ιατρικών σχολών εν Έδέσση, κατ' αρχήν, και είτα εν Νισίβει. Τούτων οί διάδοχοι, κατά τάς αρχάς του επομένου αιώνος, ίδρυ­

σαν ΐατρικήν σχολήν εν Περσία, άκμάσασαν μέχρι του Γ αιώνος. Έξ αυτής έξεπορεύθησαν μεταφράσεις έργων αρχαίων Ελλήνων και Βυζαντινών ιατρών εις τήν Συριακήν και Άραβικήν γλώσσαν, θεμελιώσασαι τήν ΐατρι­

κήν του 'Ισλάμ 1. Άπο απόψεως ανωτέρας εκπαιδεύσεως αξίζει να σημειωθή, ότι το

πρώτον πανεπιστήμιο ν, έν τω παλατίω της Μαγναύρας στεγασθέν, ίδρύθη εν Κωνσταντινουπόλει κατά το πρώτον ήμισυ του θ ' αιώνος, όπου έδίδαξε τήν ΐατρικήν, τα μαθηματικά, τήν φυσικήν, τήν άστρονομίαν ό εγκυκλο­

παιδικός εύρετής του οπτικού" τηλεγράφου και επιφανής κληρικός Λέων, διορισθείς έν ταύτω καθηγητής και διευθυντής της δημοσίας εκπαιδεύσεως, καίτοι εΐχεν απολέσει τον άρχιεπισκοπικόν θρόνον της Θεσσαλονίκης, λόγω τών εικονοκλαστικών ιδεών αυτού 2. Και ή έν Εσπερία παλαίφατος ιατρική σχολή του Σαλέρνου, της οποίας ή ακμή άρχεται άπο τοϋ ΙΑ' αιώνος, ίδρύθη, κατά τον θρύλον, υπό του Άραβος 'Αδέλα, του Εβραίου Έλίνου, του Λατίνου Σαλέρνου και του Έλληνος Πόντου, της Βυζαντινής ούτως επιδράσεως ούσης έκδηλου3.

Έν τη καθόλου ίστορία τών επιστημών οί Βυζαντινοί Ιατροί δέν είναι άγνωστοι­ δύο, μάλιστα, έξ αυτών κατέχουσιν έξέχουσαν θέσιν. Ούτοι είναι ό Όρειβάσιος και ό 'Αλέξανδρος Τραλλιανός· του πρώτου ήμίσεος τοϋ Δ' αιώνος όντος επωνύμου του πρώτου καί τοϋ δευτέρου ήμίσεος τοϋ Ç", τοϋ δευτέρου, τών εξαίρετων τούτων Άσκληπιαδών διαλαμψάντων έν τω τότε οικουμενικά) στερεώματι τοϋ έπιστητοϋ. Ούτοι, μετά τοϋ 'Αετίου Άμι­

δηνοΰ, τοϋ Παύλου Αίγινήτου, τοϋ πολλοΰ πατριάρχου Φωτίου καί πλη­

θύος έτερων επωνύμων ιατρών καί ίατροσοφιστών, λαϊκών καί κληρικών, πλην τών ιδίων απόψεων, μετ' ακριβείας περιέγραψαν τάς ιδέας πολλών μεγάλων προγενεστέρων ιατρών καί αποσπάσματα άλλων διασήμων ιατρι­

κών συγγραφέων, τα όποια θά έχάνοντο, περιέλαβον έν τοις έργοις αυτών. Καί ή εκλογή, μετά φροντίδος γενομένη, συνετέλεσεν εις τήν διάσωσιν

1. G. S a r t o n, Introduction to the History of Science, vol. I, pp. 381­382, 435­436. Ed. Carnegie Institution of Washington, 1953.

2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η , Λέων, ό Βυζαντινός 'Εγκυκλοπαιδικός Φιλόσοφος καί 'Ια­

τρός. «'Ιατρικά Χρονικά», 3 : 1 , 1964. 3. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η , Ή 'Ιατρική Σχολή τοϋ Σαλέρνου, «Παρνασσός», 11:4,

1969.

— 408 —

και διατήρησιν τών καλλιτέρων σελίδων της αρχαίας ιατρικής γραμμα­

τείας. Το Βυζάντιον, τέλος, κατά τον ύπερχιλιετή βίον αύτοΰ, ανεδείχθη προμαχών κατά τών βαρβαρικών επιδρομών, θεματοφύλαξ των ιερών παρα­

δόσεων της ορθοδόξου χριστιανικής πίστεως, παρά τάς κατά καιρούς άνα­

φυείσας θρησκευτικάς αιρέσεις και έριδας, συνεχιστής τής Ελληνικής γλώσσης και συλλέκτης τών γραπτών τής αρχαίας Ελληνικής σοφίας και επιστημών μετά δε τήν πτώσιν τής Βασιλίδος, ύπήρξεν ô δαδοϋχος, μετα­

λαμπαδεύσας τα φώτα του πνεύματος εις τήν Δύσιν, και εμπνευστής τής μέχρις ημών ζώσης και θαλλούσης Μεγάλης 'Ιδέας1.

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η , Ίστορικαί 'Ιατρικού Μελέται, τόμ, 2, σσ. 163­166. Έκδ. Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 'Αθήναι, 1968.

ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΟΥ ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ δ.φ.

Η ΑΡΜΕΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΜΕΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

Ή 'Αρμενία, χώρα πού εκτεινόταν στα νότια του Εύξεινου Πόντου και του Καυκάσου, είχε άπλωθή κατά περιόδους σέ εδάφη επιφανείας 350.000 τ.μ., σέ περιοχές της σημερινής ανατολικής, κυρίως, Τουρκίας και της Ν. Ρωσίας. Οί 'Αρμένιοι, στους οποίους ό Ηρόδοτος αποδίδει ευρωπαϊκή καταγωγή, είχαν κατέλθει μαζί μέ τους "Ελληνες άπό βορειότε­

ρες περιοχές, κατά τήν κάθοδο τών Ίνδοευρωπαίων, φαίνεται όμως ότι χωρίσθηκαν στην Θράκη, για να ακολουθήσουν κατεύθυνση προς τα εν­

δότερα τής Μικρδς Ασίας, όπου εγκαθίστανται μόνιμα άπό τον 8ο π.Χ. αιώνα. Μόνο παροδικά όμως οί 'Αρμένιοι έδημιούργησαν κράτος ενιαίο και υπό ενα ηγεμόνα. Γι' αυτό υποτάχθηκαν γρήγορα στους Πέρσες.

Μετά τήν περσική κυριαρχία ακολουθεί ή ελληνική, γιατί είναι βέ­

βαιο, ότι τό 222 π.Χ. ή Αρμενία ήταν ενσωματωμένη στο κράτος των Σελευκιδών. Ή ελληνική κυριαρχία κράτησε εως τό 190 π.Χ., όταν ό Άν­

τίοχος, ό Μέγας, νικήθηκε στην Μαγνησία άπό τους Ρωμαίους και ανα­

γκάσθηκε να άποσυρθή στα εδάφη νοτίως τοϋ Ταύρου. Τήν ελληνική κυριαρχία διαδέχθηκε περίοδος ακμής τής 'Αρμενίας,

κατά τήν οποία ό βασιλιάς της, Τιγράνης, συνεμάχησε μέ τον βασιλέα του Πόντου Μιθριδάτη εναντίον τών Ρωμαίων και άπλωσε τήν αρμενική κυριαρχία στο Κουρδιστάν, στο 'Αζερμπαϊτζάν, στην Μοσούλη και άλλου. Ή 'Αρμενία εΤχε, τότε, φθάσει στο απόγειο τής δόξας και τής ισχύος της.

Τό 69 π.Χ. όμως ό επιφανέστερος μονάρχης τής 'Αρμενίας Τιγράνης συντρίφτηκε στα Τιγρανόκερτα άπό τον ρωμαίο στρατηγό Λούκουλλο. Παρά τήν ήττα του όμως ό Τιγράνης δεν υποτάχτηκε στους Ρωμαίους, αλλά ώργάνωσε ενα είδος ανταρτοπόλεμου εναντίον τους. Σύντομα πάντως ή 'Αρμενία μεταβλήθηκε σέ ρωμαϊκή επαρχία.

Στα χρόνια τοϋ αύτοκράτορος Μεγάλου Θεοδοσίου ή 'Αρμενία διαι­

ρέθηκε σέ δύο μέρη. Τό ενα βρέθηκε ύπό τήν επιρροή τοϋ άνατολικοΰ Ρωμ?.ϊκοϋ κράτους και τό άλλο υπό τήν επιρροή τής Περσίας. Στους χρόνους τοϋ Βυζαντίου μεγάλο μέρος τών αρμενικών εδαφών άποτελοΰσε τό «Άρμενιακόν» λεγόμενο θέμα, τό όποιο υπέκυψε τελικά στους "Αρα­

βες, πού εν τω μεταξύ είχαν υποτάξει τό Περσικό κράτος τών Σασανι­

­ 410 ­

δών. 'Ακολούθησε περίοδος, κατά την οποία, λόγω τών συνεχιζόμενων Άραβοβυζαντινών συγκρούσεων, οι 'Αρμένιοι εορίσκοντο άλλοτε μεν υπό τους "Αραβες, άλλοτε δε υπό τους Βυζαντινούς.

'Επί Αέοντος 5"', τοϋ Σοφού, (886­912 μ.Χ.) οι 'Αρμένιοι βοήθησαν τους Βυζαντινούς εναντίον των Βουλγάρων. Ό Κωνσταντίνος, ο Πορφυ­

ρογέννητος, ανταπέδωσε τήν βοήθεια υποστηρίζοντας τους 'Αρμενίους στις συγκρούσεις τους με τους "Αραβες. 'Από τις αλλεπάλληλες δμως αρα­

βικές εισβολές τοϋ 10ου κυρίως αιώνος άρχισε ή κατάτμηση τών 'Αρμε­

νικών εδαφών πού, κατά τον Πορφυρογέννητο, απετέλεσαν εννέα αρμε­

νικά βασίλεια. Έξ αιτίας τών εισβολών αυτών, πολλοί 'Αρμένιοι κατέ­

φυγαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου κατέλαβαν μεγάλα αξιώματα, ιδίως στο στρατό. Μερικοί μάλιστα άπό αυτούς έφθασαν μέχρι και τον θρόνο τοϋ Βυζαντίου, όπως συνέβη με τον αυτοκράτορα Λέοντα τον Ε' και τον 'Ιωάννη τον Τσιμισκή. Ό τελευταίος έξεστράτευσε κατά τών 'Αράβων ενισχυμένος άπό 10.000'Αρμενίους.

'Αλλά τον 11ο αίώτα ενσκήπτουν στα αρμενικά υψίπεδα οί Τοΰρκοι. Μετά τις πρώτες συγκρούσεις ό άπό τους ισχυρότερους αρμένιους ηγέτες Σεναχειρίμ κατάλαβε ότι σύντομα θα ύπέκυπτε. Προτίμησε, τότε, να πα­

ραχώρηση τό βασίλειο του στον Βασίλειο, τον Βουλγαροκτόνο, στον όποιο παρέδωσε 10 πόλεις, 22 φρούρια και 4.000 χωριά. Σε αντάλλαγμα ό Βουλγαροκτόνος του παρεχώρησε τήν περιοχή Σεβάστειας, δπου ό αρ­

μένιος ηγέτης έγκατεστάθη μέ 4.000.000 υπηκόους του. 'Αλλά ή αμοιβαία παραχώρηση δεν έσωσε ούτε τα αρμενικά εδάφη ούτε τήν αρμενική ηγε­

μονία της Σεβάστειας, πού κατελήφθη και αυτή άπό τους Σελτζούκους Τούρκους. Ή πτώσις, τό 1453, της Κωνσταντινουπόλεως ήταν και για τους 'Αρμένιους γεγονός μέ τραγικές συνέπειες, μια πού ή 'Αρμενία απο­

μονώνεται άπό τον χριστιανικό κόσμο και βρίσκεται έκτοτε εκτεθειμένη στην καταστροφική μανία τών βάρβαρων κατακτητών, πλην τών βορειο­

τέρων αρμενικών περιοχών, πού θα αποτελέσουν αργότερα τήν Ρωσική 'Αρμενία, σαν αποτέλεσμα σειράς Ρωσοτουρκικών πολέμων. Ή μακρά αυτή περίοδος σκότους συνεχίζεται ώς τό 1878, οπότε, μετά τον ρωσο­

τουρκικό πόλεμο, πού απολήγει στην συνθήκη τοϋ 'Αγίου Στεφάνου, ή Ύψ.ηλή Πύλη υποχρεώθηκε άπό τήν Ρωσία να έφαρμόση σειρά μεταρ­

ρυθμίσεων χάριν τών 'Αρμενίων. Πριν στέγνωση όμως ή μελάνη τών υπογραφών της συνθήκης τοϋ 'Αγίου Στεφάνου, ό τότε άγγλος πρωθυ­

πουργός Ντισραέλι πείθει τους Ρώσους να παραιτηθούν άπό τήν Ισχύ της, ένώ έπειτα άπό μυστική αμυντική σύμβαση συμμαχίας 'Αγγλίας­

Τουρκίας, πού ονομάστηκε Σύμβασις της Κύπρου και πού υπογράφηκε στις 4 'Ιουνίου τοϋ 1878, ή Τουρκία παραχωρούσε τήν Κύπρο στην 'Αγ­

γλία, πού ανελάμβανε, πλην άλλων, και τήν ανέντιμη υποχρέωση να

­ 411 ­

πετύχη, δπως κι' έγινε, νά αποσύρουν οί Ρώσοι τις απαιτήσεις τους για την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων πού αφορούσαν στους 'Αρμενίους. "Ετσι ή βρεταννική κυριαρχία στην Κύπρο εξαγοράστηκε με τήν ζωή εκατοντάδων χιλιάδων 'Αρμενίων πού, όπως θά δούμε, έξωντώθηκαν τα 20 επόμενα χρόνια. Με τις σφαγές αυτές οί Τούρκοι επεδίωξαν να απο­

φύγουν τήν δημιουργία μελλοντικού ανεξάρτητου αρμενικού κράτους εφαρ­

μόζοντας, για μία ακόμη φορά, τήν γνώριμη τους τακτική της έξοντώσεως των μειονοτήτων, τών μή μάλιστα μουσουλμανικών.

Οί τρομερές σφαγές τών 'Αρμενίων στην περίοδο 1894­1896 ξεσήκω­

σαν με τήν φρικαλεότητά τους ένα τεράστιο κύμα άγανακτήσεως κατά τών Τούρκων. 'Ογκώδεις διαδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν, τότε, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στις Βρυξέλλες, στην Ρώμη, στην Βιέννη και στή Νέα Υόρ­

κη. Τελικά όμως ό 'Αρμενικός πληθυσμός της Τουρκίας ελαττώθηκε τε­

χνητά κατά 400.000 άτομα. Μα δέν ήταν παρά ή αρχή. Τήν ανήκουστη εξόντωση θά συνέχιζε μέ μεγαλύτερο ζήλο, ένθαρρυνόμενο άπό τήν ατι­

μωρησία τών μέχρι τότε ένοχων, τό καθεστώς τών Νεότουρκων. Στο συνέ­

δριο τών Νεότουρκων τό 1911 στην Θεσσαλονίκη, πού έγινε έκεϊ πού στε­

γάζεται σήμερα τό υπουργείο Βορείου Ελλάδος, αποφασίζεται ότι ο χαρα­

κτήρας της αυτοκρατορίας πρέπει νά μείνη 'Ισλαμικός. Συνέπεια ήταν ή εφαρμογή έναντι τών υποδούλων λαών της Τουρκίας μιας αδιάλλακτης πολιτικής αφομοιώσεως, πού προκάλεσε τις επικρίσεις και τών ειλικρινέ­

στερων ακόμη φίλων της Τουρκίας. Ό 'Ιταλός, μάλιστα, υπουργός τών 'Εξω­

τερικών Σφόρτσα απεκάλεσε τήν τακτική αυτή τών Τούρκων «περίπτωση αλαζονείας πρωτάρηδων πού ακόμα και οί φασίστες της 'Ιταλίας και οί Ναζί της Γερμανίας δέν ξεπέρασαν».

Έν τω μεταξύ ξεσπά τό 1912 ό Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος μεταξύ τών Τούρκων και τών Βαλκανίων συμμάχων. Οί Τούρκοι πολλαπλασιά­

ζουν, τότε, τις πιέσεις τους κατά τών 'Αρμενίων και τών Ελλήνων Μι­

κρασιατών και προσπαθούν μέ εγκατάσταση Τούρκων προσφύγων άπό τα Βαλκάνια να αλλοιώσουν τήν εθνολογική μορφή τών εδαφών, πού κατοι­

κουντο άπό 'Αρμένιους και Έλληνες. Οί 'Αρμένιοι αποτείνονται στους Ρώσους καί τον Φεβρουάριο τοϋ 1914 υπογράφεται ρωσοτουρκική συμφω­

νία για εφαρμογή μεταρρυθμίσεων υπέρ τών μειονοτήτων. 'Εν τω μεταξύ όμως αρχίζει ό Α' Παγκόσμιος πόλεμος. "Ετσι τό σχέδιο μεταρρυθμίσεων θά έμπαινε μέν σε εφαρμογή, άλλα κατά αντίστροφη τώρα έννοια, σαν σχέδιο δηλαδή ολοκληρωτικού ξεκληρίσματος τών 'Αρμενίων. Ή Τουρκία πίστευε στην γερμανική νίκη καί θεωρούσε τον πόλεμο ευκαιρία νά αφο­

μοίωση τους μή τουρκικούς πληθυσμούς της. Στην ατμόσφαιρα αυτή τήν μισαλλοδοξία του τουρκικού όχλου προκαλούσε ή έκδοση μικρού βιβλίου, πού μεταξύ άλλων έγραφε επί λέξει καί τούτα τα καταπληκτικά : «Τό αΐμα

412 —

τών απίστων πρέπει να χυθή ατιμώρητα. Κάθε μουσουλμάνος οφείλει να όρκισθή ότι θα σκοτώση 3 μέ 4 Χριστιανούς άπο το περιβάλλον του. "Οποιος ύπακούση στον θειο τούτο νόμο θα κερδίση την αιώνια ζωή». Ή ιδέα του Ίεροΰ Πολέμου ήταν έμπνευση των Γερμανών, πού μέ αυτόν τον τρόπο ελπίζανε νά ξυπνήσουν τον θρησκευτικό φανατισμό των 300.000.000 Μουσουλμάνων και νά τους ξεσηκώσουν έτσι κατά τών "Αγγλων, Γάλλων και Ρώσων.

Ένώ οι δερβίσηδες, λοιπόν, ανέλαβαν νά έξερεθίσουν τον λαό, για νά συμμετάσχη στις σφαγές και τις λεηλασίες πού θα ακολουθούσαν, οί τουρκικές αρχές ελευθέρωσαν άπό τις φυλακές δέκα χιλιάδες κοινωνικά άποβράσματα πού θα πρωτοστατούσαν. Παράλληλα ώργανώνοντο άπό επι­

τροπές συμμορίες, πού θα έπετίθεντο και θα πετσόκοβαν τα ατέλειωτα καραβάνια τών έκτοπιζομένων 'Αρμενίων, τα όποια περιελάμβαναν άπό 200 μέχρι 4.000 πρόσωπα. Τα καραβάνια τών ανδρών δέν έφθαναν μακρυά. Οί συνοδοί τους χωροφύλακες άπεμακρύνοντο, μόλις έμφανίζοντο σώματα ενόπλων άτακτων (Τσετών), πού έξώντωναν τους δεμένους άνδρες μέχρι ενός. Παράλληλα τα αμέτρητα πλήθη άπό τα γυναικόπαιδα και τους άρρω­

στους γέρους έσύροντο κάτω άπό τον καυτερό καλοκαιριάτικο ήλιο σέ μια σίγουρη και φρικτή πορεία θανάτου. Τα δυστυχή θύματα ώδηγούντο ανάμεσα άπό τα βουνά και τις στέππες της 'Αραβικής 'Ερήμου, χωρίς καμμία πρόνοια για τον επισιτισμό τους στον δρόμο, σέ έρημους και άνυ­

δρους τόπους, όπου δέν υπήρχε, επίσης, καμμία πρόβλεψη για τήν υπο­

δοχή και τήν συντήρηση τους. Γιατί πρόθεση τών Τούρκων ήταν, για όσους δέν πέθαιναν ή δέν έσκοτώνοντο στην πορεία, νά πεθάνουν οπωσ­

δήποτε άπό πείνα. Ή τουρκική κυβέρνηση είχε διατάξει, μάλιστα, επίσημα νά χρησιμοποιηθούν ευρύτατα ώς μέσα έξοντώσεως ή σκληρότητα ή τα­

χύτητα του βαδίσματος και ή έλλειψη νερού και τροφής, νά μήν εξαιρε­

θούν δέ οΰτε τα βρέφη άπό τον όλεθρο. Υπολογίζεται ότι 1.500.000 άτομα εκτοπίσθηκαν και (οδηγήθηκαν έτσι στην σφαγή.

Ό τότε αμερικανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Μοργκεν­

τάου, σέ εκθεσή του πού αναφέρεται στους διωγμούς αυτούς, τονίζει ότι οί Τούρκοι εφαρμόζουν τήν τακτική τών τετελεσμένων γεγονότων. Γράφει σ' αυτή ότι τα γεγονότα πού περιγράφονται στις αναφορές, πού εϊχαν φθάσει στην πρεσβεία, άπό απόλυτα αξιόπιστους αυτόπτες μάρτυρες, ξε­

περνούν τις πιο κτηνώδεις θηριωδίες, πού διαπράχθηκαν ή επινοήθηκαν ποτέ στην Ιστορία. Σχετικά μάλιστα μέ τήν εφαρμογή άπό τους Τούρ­

κους τής τακτικής τών τετελεσμένων γεγονότων, αξίζει νά λεχθή ότι σέ μυστική συνεδρίαση Τούρκων ηγετών, πού έγινε προ τής έξαπολύσεως του κύματος τών σφαγών καί τής τρομοκρατίας, ελέχθη ή πιό κάτω προ­

φητική, πράγματι, φράση. «Δέν θα ύπαρξη παρέμβασις τών μεγάλων δυνά­

— 413 —

μεων και ή κατακραυγή του διεθνούς τύπου δεν θα εΐσακουσθή. "Ομως και αν συμβή αυτό, θα είναι αργά νά μας εμποδίσουν. Πρέπει να τους έξοντώσωμεν, ώστε κανένας αρμένιος να μη μείνη ζωντανός».

Σε επίσημο έγγραφο της τουρκικής διοικήσεως, υπογραφόμενο άπό τον τούρκο υπουργό Εσωτερικών Ταλαάτ, με ημερομηνία 13 Σεπτεμβρίου 1915, περιέχονται και τα έξης: « . . . γνωρίζομεν ύμΐν ότι ή κυβέρνησις έχει αποφασίσει τήν ολοσχερή έξόντωσιν των εν Τουρκία 'Αρμενίων. Πας όστις ήθελεν άντιταχθή εις τήν διαταγήν ταύτην δεν δύναται να είναι πλέον μέλος της διοικήσεως. "Ανευ ουδεμιάς διακρίσεως δια τάς γυναί­

κας, τα παιδιά και τους αναπήρους, όσονδήποτε τραγικά και αν είναι τα μέσα έξοντώσεως, και αφού καταπνιγή ή φωνή τής συνειδήσεως, πρέπει να τεθή τέρμα εις τήν ΰπαρξίν των». Τίποτα δεν μπορεί να είναι παρα­

στατικώτερο τής γλώσσας των έγγραφων τούτων. Γι' αυτό θα παρατεθούν τρία ακόμη, υπογραφόμενα άπό τον ϊδιο υπουργό Ταλαάτ Μπέη. Στο άπό 18 Νοεμβρίου 1915 έγγραφο του, προς τον Γεν. Διοικητή Χαλεπίου περι­

λαμβάνονται και τα έξης! « Ό εν Κωνσταντινουπόλει αμερικανός πρέσβυς Μοργκεντάου (πρόκειται για τον ανθρωπιστή διπλωμάτη πού είναι γνω­

στός για τήν σημαντική βοήθεια πού προσέφερε στους έλληνες πρόσφυ­

γες τής Μικρδς Ασίας) ηθέλησε νά έπέμβη, εξ ού φαίνεται δτι οί αμε­

ρικανοί πρόξενοι συγκεντρώνουν με μυστικόν τρόπον πληροφορίας. Άπό πολιτικής απόψεως, συμφέρει νά πεισθούν οί ξένοι δτι αί εκτοπίσεις των 'Αρμενίων γίνονται δια λόγους ασφαλείας. Δια τούτο είναι άναγκαΐον προς το παρόν νά επιδεικνύεται λεπτή συμπεριφορά και αί γνωσταί μέθο­

δοι νά μή έφαρμόζωνται παρά μόνο εις καταλλήλους τοποθεσίας». Σε άλλο έγγραφο, μέ ημερομηνία 1 Δεκεμβρίου 1915, ό Ταλαάτ λέει.

«Πληροφορούμαι ότι ώρισμένοι προσπαθούν νά σώσουν τους αρμενίους κληρικούς φυγαδεύοντες αυτούς εις Συρίαν και εις Ιεροσόλυμα. Ή πράξις αυτή ισοδυναμεί μέ προδοσίαν. Τα μέλη του αρμενικού κλήρου πρέπει νά εξοντωθούν. 'Απαιτώ όπως ένεργήσητε καταλλήλως».

Σε διαταγή του, τέλος, προς τήν Νομαρχία Χαλεπίου, μέ ημερομηνία 15 'Ιανουαρίου 1916 ό Τούρκος υπουργός Εσωτερικών γράφει τα εξής. «Μανθάνομεν ότι εις ώρισμένα ορφανοτροφεία γίνονται δεκτά και παιδιά τών γνωστών προσώπων (Αρμενίων). Έφ' όσον ή Κυβέρνησις θεωρεί βλα­

βεράν τήν ΰπαρξίν των, αποτελεί ένέργειαν στρεφομένην κατά τής πατρί­

δος ή διάσωσις καί ή παράτασις τής ζωής τών παιδιών τούτων». Ή αποτρόπαιος αυτή τακτική τών Τούρκων προεκάλεσε διαβήματα

διαμαρτυρίας όχι μόνο τής 'Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας άλλα καί τών συμμάχων τής Τουρκίας Αυστροουγγαρίας καί Βουλγαρίας. Οί ίδιες όμως αυτές δυνάμεις, πού διεμαρτυρήθηκαν τότε προς τήν Υψηλή Πύλη μέ διαβήματα έντονα, μετά τήν λήξη του πολέμου προέβησαν σέ παραχωρή­

— 414 —

σεις έναντι της Κεμαλικής Τουρκίας, για να εκμεταλλευθούν οικονομικά και πολιτικά τον τουρκικό νεοεθνισμο και παρέβησαν τήν υπόσχεση τους να συστήσουν διεθνές δικαστήριο, για να τιμωρηθοΟν οί ένοχοι της γενο­

κτονίας. "Ετσι αναγκάσθηκαν να αναλάβουν το έργο αυτό αρμένιοι πα­

τριώτες. Τον Μάρτιο του 1921 ό Ταλαάτ δολοφονήθηκε άπό νεαρό αρμέ­

νιο, καθώς έβάδιζε σέ δρόμο του Βερολίνου. Στή δίκη του ό νέος απο­

λογήθηκε : «Σκότωσα, μα δεν είμαι άνθρωποκτόνος». Το δικαστήριο, υιοθετώντας τήν άποψη του για τον φόνο του όργανωτοϋ ένας άπο τα φρι­

κιαστικότερα εγκλήματα της ιστορίας, τον αθώωσε. Οί μεγάλες όμως δυνάμεις χάριν των νέων των συμφερόντων επέτρεψαν στους Τούρκους να διατηρήσουν το σύνολο σχεδόν των αρμενικών εδαφών δικαιώνοντας, αντί τών θυμάτων, τους θϋτες. Άλλα τίποτε δεν ενθαρρύνει περισσότερο τό έγκλημα άπό τήν ατιμωρησία. Ή ατιμωρησία αυτή υπήρξε για τον Χίτλερ και τό ιστορικό προηγούμενο να έπαναλάβη τήν γενοκτονία, αυτή τήν φορά, τών £ξη εκατομμυρίων Εβραίων, τήν δεύτερη δηλαδή γενο­

κτονία μέσα στον 20όν αίώνα. Σέ λόγο του στους επιτελείς του, τον Αύ­

γουστο του 1939, ό 'Αδόλφος Χίτλερ δίνει οδηγίες μέ τα έξης λόγια : «Ή δύναμίς μας πρέπει να στηρίζεται στην ταχύτητα και τήν βία. Διέ­

ταξα ειδικές μονάδες τών "Ες ­ 'Ές να βαδίσουν στο πολωνικό έδαφος σκο­

τώνοντας χωρίς οίκτο άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Στο κάτω­κάτω, ποιος μιλάει σήμερα για τις αρμενικές σφαγές; Ό κόσμος μιλάει μόνο για επι­

τυχία. Κανείς δέν ρωτάει τον νικητή τί έχει κάνει και γιατί». Ή μεταστροφή της στάσεως τών συμμάχων έναντι τών 'Αρμενίων

σημειώνεται κατά τις έξης φάσεις. Ώς προς τήν Ρωσία, μετά τήν επικράτηση της 'Οκτωβριανής 'Επα­

ναστάσεως ό Λένιν άνεκήρυξε τήν ενότητα της Ρωσικής και της Τουρ­

κικής 'Αρμενίας, και στή συνέχεια τήν ανεξαρτησία της, άλλα μέ τό άρθρο 4 της Συνθήκης Ειρήνης του Μπρέστ ­ Αιτόφσκ, πού υπογράφτηκε μεταξύ Ρωσίας Τουρκίας τό 1918, λόγω της εξασθενήσεως άπό τήν έπανάστασι τών Ρωσικών στρατευμάτων, αποφασίζεται ότι : «Ή Ρωσία θα πράξη παν δ,τι δύναται δια να εξασφάλιση τήν ταχυτέραν έκκένωσιν τών επαρχιών της 'Ανατολικής Μικρας 'Ασίας και τήν μεθοδική ν άπόδοσίν των εις τήν Τουρκίαν».

Τον Αύγουστο του 1920 υπογράφεται ή συνθήκη τών Σεβρών άπό τους εκπροσώπους τών Η.Π.Α., της 'Αγγλίας, της 'Ιταλίας, της 'Ιαπωνίας, της Γαλλίας, του Βελγίου, της Ελλάδος, της Πολωνίας, της Ρουμανίας και της Τσεχοσλοβακίας. Μέ τήν συνθήκη αυτή, μέ τήν οποία ή Τουρκία έχανε τό 'Ιράκ, τήν Παλαιστίνη, τήν Αίγυπτο και τήν Κύπρο, αναγνω­

ρίζεται και ή ίδρυση νεοσύστατου αρμενικού κράτους. Κατά τό άρθρο δέ 89 τής συνθήκης συνεφώνησαν οι Τούρκοι και οί 'Αρμένιοι να υποβάλουν

— 415 —

στην διαιτησία του προέδρου των Η . Π . Α. τον διακανονισμό τών μεταξύ τους συνόρων. Σημειωτέον ότι στις διαπραγματεύσεις πού έγιναν τότε, οί 'Αρμένιοι βρήκαν ένθερμο και ικανό υποστηρικτή τών απόψεων των τον 'Ελευθέριο Βενιζέλο. Ή διαιτητική απόφαση του προέδρου Ούΐλσων χορηγούσε στην 'Αρμενία τα βιλαέτια του Έρζερούμ, του Βαν και του Μπιτλίς καθώς και ενα διάδρομο ώς τήν παραθαλάσσια περιοχή τής Τρα­

πεζούντας. Με τήν συνθήκη τών Σεβρών δεν αναγνωρίσθηκαν μόνο τα δι­

καιώματα του αρμενικού λαού, άλλα και ανταμείφθηκαν οί 'Αρμένιοι, όπως τους έπρεπε, για τήν συμμετοχή τους στον πόλεμο στο πλευρό τών συμ­

μάχων, άφοϋ μετά τήν αποχώρηση τών ρωσικών στρατευμάτων συνέχισαν μόνοι τους στον Καύκασο τήν άμυνα κατά τών Τούρκων, καθυστερώντας επί επτάμηνο τήν γερμανοτουρκική κατοχή τής πετρελαιοφόρου περιοχής του Μπακοΰ. Οί Κεμαλικοί Τούρκοι όμως όχι μόνο δεν παρέδωσαν στους 'Αρμενίους τα οριζόμενα ύπό τής συνθήκης τών Σεβρών εδάφη, άλλα, ανήσυχοι και έξωργισμένοι άπό τήν κατάληψη τής Σμύρνης άπό τους "Ελληνες και ένθαρρυνόμενοι άπό τα αλληλοσυγκρουόμενα για τα πετρέ­

λαια τους συμφέροντα τών μεγάλων δυνάμεων, έπετέθησαν με 4 μεραρχίες κατά τής νεοσύστατης δημοκρατικής 'Αρμενίας του Καυκάσου, πού περιε­

λάμβανε και τήν Γεωργία και τό 'Αζερμπαϊτζάν. Μή άρκούμενοι, δηλαδή, στα εδάφη, πού άνεγνώριζε ή Ρωσία στους Τούρκους με τήν συνθήκη του Μπρέσκ ­ Λιτόφσκ, προήλασαν βαθύτερα παραβιάζοντας, για μία ακόμη φορά, τήν υπογραφή τους στο κείμενο τής πιο πάνω συνθήκης.

Τριάντα πέντε χιλιάδες ένοπλοι 'Αρμένιοι άντέταξαν, τότε, ήρωϊκή άμυνα κατά τών 4 μεραρχιών επί ενα ολόκληρο μήνα. Οί περισσότεροι άπό αυτούς είχαν διαφύγει στή Ρωσική 'Αρμενία κατά τους τουρκικούς διωγμούς τών ετών 1915­1918. Έν τω μεταξύ ή Κοινωνία τών 'Εθνών απέρριψε πρόταση τής Ρουμανίας να επέμβουν υπέρ τών 'Αρμενίων, ή δε Ρωσία δεν επενέβη, παρά μόνον όταν ό Στάλιν μαζί με τον 'Αρμένιο Μι­

κογιάν έφθασε στο Μπακού και αποφάσισε τήν σοβιετοποίηση τής Καυ­

κασιανής 'Αρμενίας, πού αποτελεί σήμερα μία άπό τις 15 δημοκρατίες τής Σοβιετικής Ενώσεως. Τό 1 /3 όμως των εδαφών τής Δημοκρατίας τής 'Αρ­

μενίας προσαρτήθηκε, λόγφ τής αδιαφορίας τών συμμάχων, άπό τήν Τουρ­

κία. "Ετσι τό 1923 μέ τήν υπογραφή τής συνθήκης τής Λωζάνης, πού αντικατέστησε τήν συνθήκη τών Σεβρών, παραδόθηκε στους Τούρκους, εκτός άπό τα εδάφη τής Τουρκικής 'Αρμενίας, και τό 1 /3 τής Καυκασια­

νής. Και όχι μόνο δεν εξετάσθηκε ή πιθανότητα τής δημιουργίας μιας ελεύθερης 'Αρμενίας, άλλα ούτε καν αναφέρθηκε τό όνομα τών 'Αρμενίων στις σχετικές διαπραγματεύσεις μέ τους Τούρκους. Είναι εύστοχη ή φρά­

ση του λόρδου Κώρζον, μέ τήν οποία αναφέρθηκε στην σχετική μέ τους 'Αρμενίους αγγλική πολιτική : «Τό πετρέλαιο ζύγιζε βαρύτερα άπό τό

— 416 —

αρμενικό αίμα». Και έννοοΰσε τις βλέψεις της 'Αγγλίας, πού σκόπευε να διαπραγματευθή με τους Τούρκους την εγκατάλειψη των 'Αρμενίων έναντι της παραχωρήσεως της Μουσούλης.

Στην καταστροφή μάλιστα της Σμύρνης, τον Αύ'γουστο του 1922, οί σύμμαχοι άφησαν να συμπληρωθή, μαζί με τήν εξόντωση τών Ελλήνων, ή γενοκτονία των 'Αρμενίων και να σβήση έτσι και τό υπόλοιπο αρμε­

νικό στοιχείο της Τουρκίας. Και μόνον ή εντελώς εξαντλημένη από τον δεκαετή πόλεμο Ελλάς, παρά τήν μικρασιατική καταστροφή και τήν συρ­

ροή του 1.250.000 ελλήνων προσφύγων άπο τήν 'Ασία στα εδάφη της, έδειξε τήν συμπαράσταση της στους 'Αρμενίους, επιτρέποντας να εγκατα­

σταθούν στον χώρο της 100.000 'Αρμένιοι της Τουρκίας. Έτσι ή Ελλάς ανταπέδωσε τήν προσφορά των 'Αρμενίων, πού στην Μικρασιατική εκ­

στρατεία είχαν συγκροτήσει εθελοντικό σώμα ύπό τις διαταγές του στρα­

τηγού Τοργκόμ και έβοήθησαν αποτελεσματικά τον ελληνικό στρατό στις επιχειρήσεις τους στην Μικρά 'Ασία. "Αλλωστε ήταν ευνόητη ή συμπα­

ράσταση της Ελλάδος στους 'Αρμενίους. Ό χ ι μόνο γιατί και οί "Ελλη­

νες ήταν θύματα της μισαλλοδοξίας και της βαρβαρότητος τών Τούρκων, πού είχαν, ως γνωστόν, εφαρμόσει άπό τό 1914 σχέδιο γενοκτονίας και τών Μικρασιατών Ελλήνων. 'Αλλά και γιατί ήταν και οί ίδιοι θύματα της εγκαταλείψεως και της εφαρμογής άπό μέρους τών συμμάχων παρόμοιας ανέντιμης τακτικής, τήν οποία, χάριν των συμφερόντων των, είχαν εφαρ­

μόσει και προς τους 'Αρμενίους.

MARCELLO GIGANTE Professore dell'Università

QUASIMODO, LA GRECIA E LA POESIA ANTICA

II lamento delle madri a Maratona, il grido delle viscere popolane non fu udito da nessuno. La Grecia era libera. È libera la Grecia.

Con la figura del chiasmo Salvatore Quasimodo annodava in modo indissolubile la conquista della libertà da parte dei Greci contro i barbari antichi e la libertà della Grecia, stato sovrano, riconquistata contro i barbari moderni. Quando Quasimodo si spense nel 1968, la libertà in questa terra -sacra per ogni uomo educato alla civiltà — era stata soppressa dai colon­nelli, che avrebbero dovuto solo diffenderla contro i nemici esterni, come i soldati di Maratona.

Oggi che la libertà, dopo un settennio di interna barbarie, è stata riat­tinta col sangue di quanti non si arresero ai tiranni e agli schiavi dei tiranni ed è stata restituita al popolo ellenico, anche i Mani di Salvatore Quasimodo sono placati e possiamo ripronunciare e scandire i versi del poeta, ispirati da Maratona :

La Grecia era libera. È libera la Grecia.

Un'altra delle poesie del ciclo Dalla Grecia nel volume La terra impa­reggiabile (1955- 1958), che ha per motto il v. 886 delle Coefore di Eschilo «dico che i morti uccidono i vivi», è dedicata ad Eleusi. Quasimodo canta :

Là Eschilo parlava a Ecate lunare: Che c'è di bene, che c'è privo di male?

Nel luogo dei misteri emergevano dal fondo della coscienza del poeta moderno le parole di Elettra, non più sola né più tanto smarrita sulla tomba del padre assassinato :

27

— 418 —

Ascolta ora le mie pene gravi di lacrime, ο padre. A te si leva sulla tomba il pianto di due figli: la tompa oggi ci accoglie esuli insieme e supplicanti. Che c'è di bene, che c'è privo di male ? Forse è invincibile il male?

Quasimodo aveva pubblicato nel 1949 la sua interpretazione delle Coe­

fore, estraendo il dramma dal contesto della trilogia per penetrarne valori autonomi ed esemplari; già allora aveva rilevato che 1'«arcaicità» del poeta di Eleusi «ha inasprito i filologi di tutti i tempi» e che «soltanto i poeti potevano rileggerlo e valutarne la grandezza» e che «fu appunto il romanti­

cismo tedesco a riportare il peso della sua poesia nel destino degli uomini». Visitando Eleusi, Quasimodo riscopriva il nesso sotterraneo fra la ter­

ra natale e la poesia di Eschilo e situava nell'origine profonda e solamente vera «il continuo colloquio di Eschilo con l'oltretomba». Vedeva Eschilo adolescente partecipare al rito di Demètra e Core sulla via sacra da Eleusi ad Atene, rinascere dal seno della dea secondo la liturgia eleusina, ma intuiva anche nelle invocazioni agli dèi inferi, che vigorose, fitte e martellanti si le­

vano dalle Coefore, una ripresa dei canti di quel rito, immane e misterioso, cui aveva preso parte. «Da queste memorie» — egli scriveva — «sono nati i canti più alti delle sue tragedie». Egli sentiva specialmente nelle Coefore l'uomo «nuovo», l'uomo che soffre il diritto del sangue, che vive la profonda religiosità della sua formazione e, tuttavia, ne esplora e denunzia la crudeltà, ponendo il problema esistenziale se la vita debba coincidere con lacrime e sangue : dinanzi all'imperio della legge inesorabile della Dike — «i morti uccidono i vivi» — l'uomo eschilèo riafferma il diritto di una giustizia certa­

mente invincibile, ma senza una strage che stringa in una sola catena il fiore di un'intera stirpe. Con Eschilo, affermava Quasimodo, «l'uomo comincia ad opporsi al fato con la ragione e il suo sentimento».

In altri versi, ispirati dalla visita a Micene, Eschilo è tanto più interior­

mente presente alla immaginazione di Quasimodo quanto più degradati ad orrida miseria sono i resti della reggia di Agamennone

Covo di briganti sotto il monte Zara di sasso non scalfito \ da radici a strapiombo su burroni \ sghembi.

— 419 —

Lì, fra i resti delle tombe, si ricompone nella memoria YOrestìa di Es­

chilo : 1'«invenzione» del delitto, il «furore funebre» di Elettra, nell'attesa di Oreste matricida e liberatore, l'innominato Egisto, l'innominata Cliten­

nestra, «la moglie del soldato assente», e Agamennone, il re ucciso, «mente, spada tradita». II congedo dalla rocca di Micene è un saluto alla Musa tragica, di cui lì sono superstite testimonianza i Leoni della Porta e gli scheletri dell'antichissima stirpe maledetta, ma è anche l'espressione della recuperata coscienza, in suolo ellenico, di essere poeta siculo greco :

Ai Leoni della Porta, agli scheletri dell''armonia scenica rialzati dai filologi delle pietre, il mio saluto di siculo greco.

All'ombra di Eschilo, scandagliatore degli abissi torbidi dell'animo dell'uomo, Quasimodo riscopre la sua grecità di poeta siculo : la scopre nel sangue e nell'arte, la sente privilegio e patimento. L'autodefinizione di «siculo greco» non è un'eurèsi retorica : è l'autentico modo di essere e di operare nella catena di sensazioni e di parole intese nella loro natura origi­

naria, è la consapevolezza genuina di vivere l'antica tradizione nei valori umani e musicali, nella globale interezza di accenti non rinunciabili né uni­

formi e neppure, ovviamente, al di fuori dei tentativi ο «avventure» (come disse Quasimodo) di interpretazione di quel mondo poetico, anzi nel possesso sempre più intenso della necessità di restituire a quei testi la loro forza pri­

migenia e di ritrovarli, contemporaneamente, quale parte di sé, per reinserirli nel contesto della civiltà vivente.

Quando Quasimodo diventa poeta civile e scrive il discorso sulla poesia nel 1956, affermando che la posizione del poeta non può essere inerte nella società e che la poesia si trasforma in etica proprio per la sua resa di bellezza, la sua grecità di sangue è pulsante : forse proprio la grecità di Eschilo, specie dei Persiani, in cui rappresentò la minaccia dello straniero agli altari e ai focolari di Atene, la vittoria umana e divina della Civiltà, della libertà e dell'arte greca, sulla violenza trasmodata dell'Oriente.

Un celebre carme di Giorno dopo giorno del 1947 rappresenta il silenzio stupito della poesia sotto l'invasione e l'occupazione straniera e Quasimodo si chiede :

E come potevamo noi cantare con il piede straniero sopra il cuore, fra i morti abbandonati nelle piazze sulVerba dura di ghiaccio, al lamento dì agnello dei fanciulli, alVurlo nero

- 420 —

della madre che andava incontro al figlio crocifisso sul palo del telegrafo?

Sappiamo che, durante la lunga pausa di creazione originale, Quasimodo aveva intensificato la lettura dei poeti antichi, non solo per trarne una lezione di vigore formale e di potenza immaginativa, ma anche per attingerne con­tenuti etici e trarre dalle parole un messaggio di forza, un monito alla coerenza e alla sapienza.

Certo mi pare che l'immagine tremenda del piede straniero sopra il cuo-rr è consanguinea della grecità (più che di Archiloco, come è stato supposto) di Eschilo, che aveva cantato nelle Coefore :

/ / timore di Zeus è calpestato col piede sulla terra, travolto, contro la nostra legge.

Solo un critico ignaro ha potuto definire il «piede straniero sopra il cuore» una immagine sottratta «al museo di cartapesta della retorica poetica nazionale». Eschilo è operante nella coscienza quasimodiana. Infatti non molto diversamente il Coro delle Coefore spera in una possibile luce, con cui Oreste fughi la tenebra, che cinge l'animo :

A questi lamenti trepida il mio cuore, e desolata Vanima s'Oscura alle parole che odo. Ma se traluce speranza d? aiuto, il dolore si perde dove tutto è felice

e portando nel cerchio della possibilità la sfiducia di Elettra

E che ci resta ancora da dire? Forse le pene che soffriamo volute da chi pure ci portò nel sangue ? Anche se cerca di renderli più dolci, coi sortilegi non si quietano i dolori

il poeta nella poesia 19 gennaio 1944, cantando la desolazione di una notte di guerra, spera che i dolci versi d'un antico ripropongano un motivo di fiducia e di salvezza :

Qualcuno vive. Forse qualcuno vive. Ma noi. qui, chiusi in ascolto nelVantica voce,

— 421 —

cerchiamo un segno che superi la vita, Voscuro sortilegio della terra, dove anche fra le tombe di macerie Verba maligna solleva il suo fiore.

Sulla tomba di Agamennone, sui resti dell'antico splendore di quel principe, era rifiorita la speranza di un seme di salvezza con il ritorno di Oreste; sulle tombe di macerie, provocate dal potere dei tiranni, Quasimodo spera egualmente che un fiore nasca sull'erba maligna, che vinca l'oscuro sortilegio della terra.

Ma la grecità eschilèa dallo stesso Quasimodo in un epigramma del Falso e vero verde (1949- 1955) è riconosciuta orgogliosa eredità di lotta e di grandezza : sulla spiaggia di Gela, dove Eschilo vecchio meditò e morì, Quasimodo fanciullo concepì sogni di poeta e impegno di cittadino :

Su la sabbia di Gela colore della paglia mi stendevo fanciullo in riva al mare antico di Grecia con molti sogni nei pugni stretti e nel petto. Là Eschilo ecule misurò versi e passi sconsolati, in quel golfo arso Vaquila lo vide e fu V ultimo giorno.

Eschilo fu la vetta dell'itinerario di Quasimodo traduttore, in cui si rinvenivano unite la vita e la morte del tragico, la Grecia e la Sicilia, Eleusi-Atene e Gela. Anche il canto della Sicilia nella lirica quasimodiana ha lo stesso timbro sofferto del canto della Grena : Sicilia e Grecia sono trasposizione di un tormento di ricerca umana in luoghi onusti di memorie, ricantati senza aromi classicistici, nella loro essenzialità di motivi della immaginazione e della nostalgia. Così la corrente dell'Alfeo nell'Elide si unisce all'Aretusa, Olimpia a Siracusa :

Non un luogo dell'infanzia cerco, e seguendo sottomare il fiume, già prima della foce in Aretusa, annodare la corda spezzata dell'arrivo.

Il poeta non ricerca armonie, ma dissonanze : la civiltà artistica e let­teraria della Sicilia e della Grecia non si compone in forme assolute fuori del tempo, ma in momenti tempestosi dell'umana angoscia e della storia volubile dell'uomo : la polveriera turca che nel centro del Partenone guastò l'armonia dei volumi, l'osteria di Micene «che svia il pensiero dal sangue

— 422 —

degli Atridi», il venditore a Delfi di acque arzille che ride vicino alla fonte Castalia con due statuette votive umide di muffa (ma l'immobilità di Febo ο dell'auriga è segno di vita, la vita che si muove intorno è morte); Maratona luogo di soldati è il dono della libertà alla Grecia; i sortilegi di Eleusi non placano il dissidio dell'uomo e lasciano insoluto il problema del bene e del male; a Creta nel mercato | di Hiraklion confuso e sporco d'Oriente | non c'è nulla che assomigli | alla Grecia di prima della Grecia.

Il nome dei fiumi greci è dolce a ridirlo, ma amara è la testimonianza della storia; nelle macerie di Agrigentum c'è ancora un vento che «macchia e rode . . . il cuore | dei telamoni lugubri, riversi | sopra l'erba»; i giganti risospinti dal cielo mostrano l'antico inestinguibile rancore del dio, fram­

menti di un'umanità eroica, giuntura di corpi una volta terribili e potenti, testimonianza di effimero, mentre gli alberi nati da un solo seme sono eterni.

In ogni caso, la «vera Sicilia» rimane per Quasimodo la Sicilia greca : «quella di Teocrito, legittima nel calore e nei sensi, nella sua alta civiltà mediterranea che costruì anfiteatri e Provincie di marmo scolpito, fece nascere la commedia con Epicarmo e l'idillio con Stesicoro».

Alla Sicilia greca ci riporta, in gran parte, anche la scelta quasimodiana di episodi tradotti dalle Metamorfosi di Ovidio; dei cinque episodi tre sono ambientati nella Sicilia più profondamente amata dal poeta. Così Aretusa narra a Cerere :

Adito la Sicilia come ospite; ma questa terra mi è cara più d'ogni altra] e per me, Aretusa, questi sono i Penati, questa lu casa, e tu dea benigna difendila.

E Diana aprì la terra, ed io, profonda per oscure grotte vengo in Or ligia, che al mio nome divino fu grata, portandomi alla luce del cielo.

In una lirica delle Nuove poesie (1936 ­ 1942) Quasimodo fa intravedere la poesia di Omero nella sua infanzia :

Non udrò fragore ancora del mare, lungo i lidi dell'infanzia omerica, il libeccio suit)isole funebre a luna meridiana, donne urlare ai morti cantando dolcezze di giorni nuziali.

— 423 —

Il cattivo critico cui allusi poco fa (G. Pozzi) vede qui immagini, che «in una nuova lucentezza fastidiosa . . . ritentano la salita alla riconquista di un mito olimpico, greco, . . . con una più gratuita aggressività, con uno scialo di colore».

Ritengo invece che in questi versi Quasimodo ci dia una dimensione an­ticlassicistica della poesia omerica, una misura antieroica del mondo epico, quasi una anticipazione del suo modo di scovare in Omero valori espressivi essenziali e rinverdire il tono della narrazione epica.

Infatti è del 1945 una scelta dall'Odissea di 1500 versi, ma è del 1968, congedata per la stampa dodici giorni prima di morire, una scelta dall'Iliade di circa 750 versi, col commento grafico di Giorgio De Chirico. Quasimodo non morì col capo riverso su un codice dell 'Iliade, come Francesco Petrarca : morì nella terra dell'ultimo suo amore, nella Magna Grecia ove sentiva lo stesso palpito della Sicilia e percepiva il nascere della «permanenza» della poesia, sotto il suo cielo «sopra immagini imperturbabili d'innocenza e di sensi accecanti»; moriva qui a Napoli, nel cuore del Mediterraneo ove aveva veleggiato Ulisse, approdo della sua avventura di uomo; dentro la sua anima viveva certo, ancora, il nuovo ritmo, asciutto e lento, esteriormente infedele, in cui aveva restituito, per esigui tratti, la numinosa avventura degli dèi e degli eroi intorno a Ilio.

Omero era giunto a Quasimodo, probabilmente fra le macerie di Messina terremotata, nell'infanzia : l'avventura di Ulisse nella traduzione di P e ­demonte, il destino di Ettore e di Ilio in quella di Monti. Quando nel 1945 dopo «anni di lenta lettura» presentava la sua interpretazione del l'Odissea, Quasimodo aveva già maturato i suoi criteri di lettore e di traduttore e si era posto la domanda fondamentale : dovremmo anche noi arrivare alla tecnica di un Pindemone, per leggere tutto Omero, anche là dove il poeta ritorna, con le riprese consuete agli aedi, a ripetere se stesso senza l'inten­sità della prima voce?

Evidentemente no, come conferma la traduzione dei passi scelti dall'/-liade, anche se essa è apparsa senza un chiarimento, cui il poeta ci aveva abituati. Alla vigilia della morte, Quasimodo ritorna al poeta dell'infanzia : ritorna ad Omero, al mito che ha valore di storia, ma soprattutto ai nodi ritorti di una civiltà, che ancora resistono e chiedono di essere sciolti e rian­nodati in nuova forma : il connotato di ciò che è classico è la sua trasposi­zione illimitata. Il poeta contemporaneo rivendica alla sua sensibilità di «operaio dei sogni» la restituzione della voce, inconfondibilmente personale, della poesia. È un problema, che Quasimodo aveva affrontato all'inizio del secondo conflitto mondiale con la famosa traduzione dei Lirici greci. La

— 424 —

prova di Quasimodo nel 1940 segnò una data nella storia della poesia italiana contemporanea : nasceva un nuovo «stile da traduzione».

Per la formulazione della sua poetica è importante riconsiderare il rifiuto della poetica dannunziana e l'accettazione della misura leopardiana che Quasimodo espresse nel 1939, dopo la morte di D'Annunzio. Il passo che ora ripropongo appartiene alla prosa Dialettica delle poetiche, che a buon diritto Anceschi ripropose nei suoi Lirici Nuovi del 1942 e 1964 e che è stata or ora ristampata col titolo D'Annunzio e noi. Scriveva Quasimodo :

La poetica che noi abbiamo perseguito è orientata verso i valori di «quantità» della parola assoluta, e del sentimento di essa. La nostra prova sulla parola fu in antitesi con quella dannunziana; non si limitò ad un ac­

certamento di numero, ma fece resistenza ed ottenne misura dei tempo che impiega la voce a pronunciare una struttura organica di consonanti e di vocali : un superamento della percezione sillabica. Cosi la gelosa appros­

simazione al modulo di quantità ci avviò a una metrica non prestabilita, al riconoscimento della voce poetica. Diciamo voce e ci riferiamo alla durata della sua effusione e anche al ricorso della interna sua cadenza nel periodo della strofa. Una valutazione delle corrispondenze quantitative poteva imi­

tare la natura della rima, ci allontanava dal modo consueto di specchiare «i suoni». In questo senso abbiamo inteso i risultati di metrica nel corpo della sintassi leopardiana : «Dolce e chiara è la notte e senza vento».

Non considero un caso che il Chiarimento alle traduzioni dei Lirici gre­

ci sia quasi coevo. Ma specialmente è significante che la posizione che Qua­

simodo «chiarisce» quale traduttore è inseparabile da quella ora citata con cui Quasimodo definiva la sua poetica. Il passo del Chiarimento, che, a mio parere, bisogna accostare al precedente della Dialettica delle poetiche, è il seguente :

Queste mie traduzioni non sono rapportate a probabili schemi metrici d'origine, ma tentano l'approssimazione più specifica d'un testo : quella poetica. Ho eluso il metodo delle equivalenze metriche perché i risultati da esso conseguiti, se pure si avvicinarono al battito delle arsi, al silenzio delle tesi, agli spazi delle cesure, alla norma tecnica, infine astratta, dell'antico testo poetico, non ci resero nel tempo stesso la cadenza interna delle parole costituite a verso. Parlo della vera quantità d'ogni parola (nella piega della voce che la pronuncia), del suo valore, non di tono, ma di «durata».

Se nella Dialettica delle poetiche l'idolo polemico è D'Annunzio, nel Chiarimento è la volta dei filologi dei cui apporti sono mostrati i limiti, con la grave constatazione che la «versificazione» di «grecisti insigni», di quei poeti ha restituito Γ «esattezza di numeri», non il canto.

— 425 —

Già tale interferenza di testi quasimodiani sulla poetica e sulla resa della «densità poetica» del testo antico è chiaramente indicativa del fatto che la ricerca del proprio stile poetico nella stessa sua genesi non prescindeva dai poeti lirici greci. Testimoni della «poetica della parola» sono, a eguale titolo, poesie e traduzioni, e un lavoro di scavo nelle poesie di Quasimodo potrebbe cogliere le vene classiche sotterranee che sfuggono a una semplice lettura : non si tratta di calchi, ma di rapide suggestioni che si contaminano fra loro e arricchiscono non solo l'aspetto verbale della poesia, ma i suoi contenuti.

L'attacco della celebre poesia che ha per titolo l'Ànapo, il fiume che scorre a Siracusa, è virgiliano. I versi

Alle sponde odo Vacqua colomba, 'Anapo mio; nella memoria geme al suo cordoglio uno stormire altissimo

a me sembrano una trasfigurazione dei versi della / Ecloga in cui Melibeo che sta per abbandonare la sua terra — come Quasimodo aveva abbando­nato la sua —, descrivendo il paesaggio che continuerà a godere il fortunato Titiro, dice fra l'altro :

hie inter flimi ina nota et fontis sacros frigus captabis opacum. H ine tibi quae semper vicino ab limite saepes Hyblaeis apibus florem depasta salicti, saepe levi somnum suadebit inire susurro. Hinc alta sub rupe canet frondator ad auras : nec tamen interea raucae, tua cura, palumbes nee gemere a'èria cessabit tur tur ab ulmo.

La nostalgia di Melibeo è la nostalgia che Quasimodo sente : una nos­talgia evocata da stormire e gemere di cose, da risonanze interiori di magiche parole.

Un luogo amaramente autobiografico (vv. 25-27) della lirica Al padre apparsa nella raccolta La terra impareggiabile (1959)

Anche a me misurarono ogni cosa, e ho portato il tuo nome un po'' più in là dell'Odio e dell'invidia

ritempra e rifoggia, a mio parere, un luogo dell'ultima epistola del libro primo di Orazio, di un poeta non tradotto da Quasimodo :

— 426 —

et in tenui re maiores pennas nido extendisse...

La presenza e l'efficienza dei lirici greci diventano preminenti dopo il 1940 e — si può dire — con implicazioni dai tragici e dai poeti epigrammatici, fino alla fine — prematura e dolorosa — del poeta. Il modo in cui egli sente la Sicilia è il medesimo in cui egli sente la Grecia : è un'unità di mondi e di ricerca umana, un solo canto di nostalgia e d'inquietudine : il mondo» antico ricreato come motivo della condizione dell'uomo.

Il chiarimento quasimodiano apposto alla traduzione dei Lirici vale anche per Omero : «ricerca equilirica» ai testi per una resa di «voce poetica», scelta della parola ο del costrutto «che rientri nella situazione di canto del poeta che si traduce», restituzione del canto. E più tardi Quasimodo chiari ancora così : «Il poeta che traduce non è orafo, archeologo ο antiquario : cerca l'accostamento poetico, qualche volta l'urto dello spirito con il suo autore. Deve dialogare con lui in un'equazione bivalente alla scoperta degli interni umani, al di là della calligrafia, isola metodologica e immobile per cervelli cristallizzati».

Rimane fondamentale, almeno per la coscienza dell'interprete, che la traduzione dei Lirici abbia preceduto la traduzione di Omero, abbia già fornito al poeta misure di adeguazione al testo originario, strumenti veri­

simili e suggestivi di ricreazione sintattica e stilistica, ma specialmente un procedimento di essenzializzazione di un contenuto in una determinata forma. Credo che i Lirici abbiano fornito a Quasimodo anche la dimensione e il metro per afferrare un poema epico, nei suoi valori fantastici ed etici, più che strutturali. Che alla scelta prima dei Lirici, oltre al desiderio di una let­

tura diretta dei testi, presiedesse anche il sentimento della conterraneità di quei poeti confessava lo stesso poeta nel 1945 : «Le parole dei cantori che abitarono le isole di fronte alla mia terra ritornarono lentamente nella mia voce, come contenuti eterni, dimenticati dai filologi per amore di un'e­

sattezza che non è mai poetica e qualche volta neppure linguistica». Ma ancora più imporante è la connessione storica, che egli stabilisce

tra i Lirici e Omero : tale connessione si presentava a Quasimodo come il dono a Saffo, da parte di Omero, di una «cadenza più alta», dell «grido più desolato della sua umana e provvisoria giornata». A parte l'inevitabilità dell'idolo polemico in certe deformazioni — per intenderci — di tipo roma­

gnoliano, la verità storica è intuita dal poeta moderno in modo fulmineo l'eredità epica non è negata nei Lirici, si tradisce bensì il fondamento di ritmi e contenuti nuovi. Detto in altri termini storiografici, il dono omerico è già per Saffo una scelta, una riduzione dell'oceano epico a linee fondamen­

— 427 —

tali, su cui tessere l'originale ordito di un'altra fase della storia dello spirito e della parola. Anche in questa intuizione è una giustificazione delle scelte quasimodiane : scelte di poeti e antologie dei poeti scelti. È un rilievo che si presenta immediato, e può assumere la forma di un quesito sull'attendibilità di un'interpretazione parziale del testo di un poeta.

Quasimodo ha tradotto parzialmente non solo i Lirici e Omero, ma anche le Georgiche di Virgilio e i Carmi di Catullo, i poeti dell'Antologia Pa­latina e le Metamorfosi di Ovidio : ha tradotto integralmente il Vangelo secondo Giovanni e delle tragedie, oltre alle Coefore di Eschilo, YEdipo Re e Y Elettra di Sofocle, Y Ecuba e Y Eracle di Euripide.

Nel 1945, preferendo il romanzo de\YOdissea a quello dell'Iliade e an­tologizzandolo, usufruiva già dell'esperienza di aver reso in ritmi suoi l'esa­metro virgiliano, che aveva liberato «da monotone cesure» e «da ripetibili accenti» e si era sforzato di raggiungere «quella serena e smemorata aura di racconto che risulta da una lettura dei poemi omerici», «una misura di oggettivazione».

La rischiosità di un approccio effettuato sul fondamento di una scelta critica e sul presupposto di un'ardua ed alta esperienza creatrice è fuori di dubbio: arbìtri i nella scelta e deformazioni (o mistificazioni paradossali) sono stati notati come violenze ai testi. Tuttavia le traduzioni quasimodiane contribuiscono all'intelligenza della poesia antica e alla necessità metodica di avvicinarsi al valore sostanziale, cioè alla nudità del linguaggio; sono un contributo all'esigenza di liberare quei testi dalle, croste neoclassiche e dalle banalità arcadiche, un contributo alla consapevolezza che lo «stile da traduzione» non è un esercizio letterario, ma deve tendere al recupero della «pronuncia poetica».

Deriva da tale poetica che lo «stile da traduzione» è lo stile stesso del poeta. Un solo esempio : quando si leggono alcuni versi di Saffo giuntici in stato d'incertezza testuale in questa traduzione

e questa voce non ignota a noi per sillabe risuona scorrendo sopra il mare

si nota necessariamente che solo così poteva tradurre il poeta di Vento a Tindari

A te ignota è la terra ove ogni giorno affondo e segrete sillabe nutro

— 428 —

ο di Oboe sommerso Un òboe gelido risillaba gioia di foglie perenni

e, soprattuto, il poeta di Parola

Tu ridi che per sillabe mi scarno e curvo cieli e colli, azzurra siepe, a me d'intorno, e stormir d'Olmi e voci oVacque trepide.

Se poi si considera la traduzione della prima ode di Saffo nella reda­

zione del 1953, confrontata con quella del 1940 riproposta ancora nel 1951, si rinviene la medesimazione dello «stile di traduzione» con lo stile poetico proprio, si notano le varianti di traduttore come varianti di autore, la poesia di Saffo liberamente arricchita di nuova cadenza e di nuovo contenuto, che corrispondono, da un lato, ad un più profondo scavo linguistico e filologico e, dall'altro, ad una più alta maturazione dei propri strumenti creativi.

La prima redazione della prima strofa è questa :

Immortale Afrodite dal trono fiorito, figlia di Zeus, tu che intrecci inganni, ti supplico, ο potente, non piegare Vanima mia con affanni e con dolore;

la seconda redazione della stessa strofa è quest'altra :

Ο mia Afrodite dal simulacro colmo di fiori, tu che non hai morte, figlia di Zeus, tu che intrecci inganni, ο dominatrice, ti supplico, non forzare Vanima mia con affanni né con dolore.

Anche nell'interpretazione di Omero Quasimodo ha affrontato e risolto numerosi problemi : l'epiteto fisso e il linguaggio formulare sono resi in modo essenzializzante e giustificato dalla rinunzia ad un ricalco dell'esametro. Il poeta moderno si rivendica il diritto di sentire il valore originario dell'epiteto oppure di avvertirne la tradizionalità e ritenerlo superfluo. È appunto nella resa più autentica dell'epiteto che dimora l'impegno del poeta interprete.

E anche nella resa dei contenuti Quasimodo opera riduzioni e soluzioni di nessi subordinati in coordinati e viceversa.

— 429 —

Ma, soprattutto, una reale tensione dona Quasimodo al testo omerico quando rende più esplicito il significato di certi luoghi. Così Ettore rap­

presenta incisivamente il dramma di Andromaca quando le dice (nel canto sesto dell'Iliade, 450 ss.) :

Non m'importa nulla, né il dolore futuro dei Troiani, né quello di Ecuba ο del re Priamo ο dei miei fratelli, che numerosi, forti, cadranno forse nella polvere \ per mano dei nemici. Tanta angoscia \ avrò invece per te quando qualcuno degli Achei \ ti porterà via piangente, come schiava. E vivendo in Argo dovrai tessere la tela per un'altra e prendere acqua alla fonte Messeide ο Iperea. E anche non volendo vi sarai costretta dalla dura sorte che peserà su di te.

I legamenti formali della tecnica epica sono, in genere, omessi; però la rapidità e la mobilità espressiva, che Quasimodo introduce, non eliminano, ma recuperano il ritmo del racconto, di narrazione, di romanzo. La sua abilità è nell'accentuazione del carattere concitato e, veramente, nella moder­

nizzazione esistenziale, drammatica ο lirica, del contesto epico. II criterio antologico è sempre suscettivo di discussione, ma obbedisce

alla norma dell'intelligenza dell'antologista. La scelta quasimodiana dellV­

liade sfugge certo a intenzioni didascaliche ο edificanti ed egualmente a scopi settari ο di scuola poetica; essa è la testimonianza di un lettore, che, poetando nel secolo XX, sollecita valori di contenuti e di stile, validi al di fuori di ogni intransigenza di gusto, al principe dei poeti antichi ritenuto da taluno, troppo sommariamente, estraneo all'esperienza e al tormento di un poeta moderno. Gli esiti del suo approccio con Omero sono del 1945 e 1968 : in quel ventennio Quasimodo portò a compimento il suo itinerario dalla lirica alla poesia civile : la lettura di Omero e dei tragici si situa con naturale coerenza nella metamorfosi dei suoi moduli.

Quasimodo ha scritto una volta che i poeti non temono la morte e che la morte è l'assidua visitatrice dei loro pensieri; egli stesso ha cantato molte volte, la Morte Immortale. La morte di Patroclo è nel verso 822 del XVI libro dell'Iliade : è la morte che segna una svolta rilevante nell'economia del poema; il linguaggio di Omero è però quello della tradizione («rimbombò cadendo, grandemente afflisse l'esercito degli Achei»). Quasimodo lo trasfi­

gura e dà all'evento una cadenza tremenda, restituendo con evidenza la tra­

gedia racchiusa nel verso originale :

— 430 —

E stramazzò con rombo lugubre Patroclo spaccando il cuore alVesercito acheo.

Lo stesso vigore è nei versi, in cui Andromaca intona il lamento, strin­

gendo fra le mani il capo dello sposo morto :

Hai lasciato lacrime, maledizioni e angosce al padre e alla madre, ma più di tutti a me dolore amaro, Ettore. Non mi hai stretta la mano dal tuo letto di morte, né lasciata una sola parola di saggezza da ricordare giorno e notte mentre piango.

Un altro vertice, forse il più alto, raggiunto da Quasimodo interprete di Omero, è nel luogo del canto XXII quando Achille trascina nella polvere, legato con i piedi al suo carro, il cadavere di Ettore nella sua terra, che l'aveva venerato come eroe :

Un turbine di polvere si alzò intorno al corpo trascinato: sconvolti i capelli d'un nero quasi azzurro, la bella testa dentro la polvere. Così volle Zeus : i nemici dovevano trattarlo con infamia nella sua patria.

Dopo aver pubblicato nel 1942 «il fiore delle Georgiche» virgiliane e nel 1945 una scelta di poesie catulliane, Quasimodo ritornò col Fiore dell' Antologia Palatina (nel 1958) ai poeti greci e, precisamente, agli epigram­

matisti fioriti fra l'epoca di Alessandro Magno e quella di Giustiniano. Non si può dire che la prova offerta da Quasimodo quale traduttore dei

poeti dell'Antologia Palatina rispecchi consonanze e dissonanze interiori. L'esperimento mostra la misura precisa dell'adeguazione di ritmi e di forme a parole di poeti di epoca diversa, un esempio di intelligenza della lingua e di sensibilità tecnica. Specialmente nella prima grande generazione dei poeti ellenistici Quasimodo rinveniva una cifra poetica di altezze stilizzate che non poteva non essere da lui percepita nei valori fonici e ritmici. Ma rinveniva anche avvìi e attacchi, come per esempio nell'Epitaffio per Bice Bonetti. Nei versi

Ο tu che passi spinto da altri morti davanti alla fossa undici sessanta, fermati un minuto a salutare quella che non si dolse mai delVuomo

— 431 —

che qui rimane, odiato, coi suoi versi, uno come tanti, operaio di sogni

si ha il presentimento della traduzione di un epitimbio di Callimaco (Ant. Pal. VII 525) :

Ο tu che passi davanti alla mia tomba, sappi che sono figlio e padre di un Callimaco di Cirene. Tu forse conoscerai Γ uno e Valtro. Uno guidò gli eserciti della sua patria e Valtro modulò canti più forti deWinvidia. Nessuna meraviglia: le Muse non ignorano, da vecchi, gli amici che guardarono ragazzi con occhio benevolo.

E chi potrebbe sospettare che di una prosa per la morte di Memo Be­

nassi del marzo 1957 l'attacco : «La morte l'ha sorpreso mentre giocava ai dadi, come sempre, il furore teatrale della sua anima» è proprio di un epi­

gramma di Meleagro (Ant. Pai. XII 47), la cui traduzione apparirà egual­

mente l'anno successivo?

Eros, in grembo alla madre, scherzando, giocò alValba coi dadi la mia anima.

D'altra parte, è ormai nozione comune l'affinità elettiva fra uno dei poeti della Palatina, Leonida di Taranto, e l'ultimo Quasimodo : la for­

te consonanza di accenti e di motivi ispirò nel 1967 a Quasimodo non solo una traduzione particolarmente puntuale, il cui stile coincide per lo più col suo stile di poeta, ma anche un saggio critico, destinato ad apparire quasi un testamento o, come è stato detto, un autoritratto.

A Giancarlo Vigorelli quando recensi, a sei mesi dalla morte del poeta, il Leonida di Taranto nell'edizione Le Noci, il poeta tarantino appariva «un Lee Masters di oltre duemila anni fa». Anche Raffaello Brignetti, l'autore del Gabbiano Azzurro, grazie appunto alla restituzione di Quasimodo, ha potuto approfondire la consonanza fra Leonida di Taranto e l'autore della Antologia di Spoon River, il poeta della «piccola America», che, secondo il chiaro giudizio di Cesare Pavese, fu «la voce di una società che non pensa più in universali» e, secondo un altrettanto valido giudizio di Fernanda Pi vano, scoprì ο riscoprì un nuovo orizzonte alla letteratura americana, cantando la «povera vita di tutti i giorni in uno scialbo villaggio».

— 432 —

Brignetti mostra i nessi «non grossi» le affinità «non scoperte» —i beoni, la disillusione, la povertà —, ma ne addita anche le divergenze : in Leonida è carente il tema nell'amore cosi struggente in Lee Masters; in Lee Masters c'è un fiume e non il mare «leonideo dei mercanti, dei marinai, nei pescatori, dei falegnami»; a Spoon River c'è Cristo e l'America, che natural­mente Leonida non potè conoscere.

Ma il Brignetti al di là delle diversità coglie le «simpatie segrete» : l'acre ironia sulla sorte dell'uomo, l'orrore della morte, l'invocazione al viandante, la nostalgia del magistero classico, il gravoso peso degli anni, l'accordo della vecchiezza con la natura. Il Brignetti rivela che in una lettera nel 26 giugno 1967 Quasimodo aveva avallato l'ipotesi «non oziosa» del rapporto fra il poeta americano e Leonida e nota opportunamente che la coscienza di «una minore "divinità" del proprio stato» che Quasimodo aveva additata neh' uomo della poesia leonidea e in Leonida si può attribuire anche al poeta di Spoon River.

È noto che la misura con cui Lee Masters rappresentò i suoi morti è un canone artistico suggeritogli dall''Antologia Palatina : la misura dell'epitafio. In tale modulo egli condensò i vari motivi della vita del villaggio americano, ritessendoli nelle fitte maglie dell'epigrammatica greca e tardogreca. Voglio dire che Lee Masters non privilegiò Leonida di una sua elezione peculiare : da Platone a Pallada dieci secoli di poesia epigrammatica in lingua greca hanno fornito a Lee Masters i modi per eternare nella misura epitafia la straordinaria varietà delle condizioni e delle situazioni umane : cosi i morti di Spoon River non richiamano solo i morti cantati da Leonida, ma i morti di tutti i tempi e di tutti i luoghi, le oscure creature umane, diverse pur legate da un comune destino di sofferenza e di morte.

Ma sul piano stilistico c'è una netta separazione fra Leonida e Lee Ma­sters : nel poeta americano è del tutto assente un carattere fondamentale dello stile leonideo : lo schietto e consapevolissimo barocchismo con cui solleva a dignità d'arte elevata la scarna povertà della materia quotidiana.

Tuttavia il rapporto, dissono e concorde, avvertito da Vigorelli e Bri­gnetti fra Lee Masters e Leonida, è istruttivo : esso può confermare che la traduzione leonidea di Quasimodo — che in Italia seguì a quelle di Veniero (1905), Bignone (1921), Romagnoli (1940), Olivieri (1949), Presta (1957) — ha disvelato e immesso nel circuito della critica militante un poeta ellenistico della Magna Grecia e ha contribuito all'intelligenza della poesia leonidea liberandola da ipoteche classicheggianti ed estetizzanti.

In verità, Quasimodo si ritrova uomo, poeta e interprete «nel groviglio cupo dell'edera», in questo frutice che Meleagro scelse quale simbolo di

- 433 -

Leonida. È significante che l'ultimo incontro del poeta siculo greco sia av­

venuto, oltre che con Omero, con un poeta antico della Magna Grecia, mis­

conosciuto ο frainteso nel giudizio professionale di alcuni filologi, anche grandi. Significante è anche che dei due poli fantastici, fra i quali si muove la più genuina poesia dell'Antologia, egli sia stato attratto dalla Morte e non dall'Amore : Leonida è, infatti, poeta di Thanatos, e il ruolo di Eros nelle sue poesie è marginale, perché pare che la sua vita sia stata immune dal caos della passione d'amore.

Quasimodo coglie con meditazione accorata e impetuosa «la grandezza morale ed estetica» di Leonida, poeta degli umili e della morte, ne riconosce la sostanza poetica del linguaggio leonideo «di avanguardia» e ne riconosce il profondo ancoraggio ai contenuti nuovi : «un'Arcadia non letteraria», «un'umanità miserabile, povera, indistinta», «l'umanità dei Malavoglia», divinità più comuni e più amate.

La poesia leonidea si specchia «dentro il realismo che poco concede all'ombra, all'ambiguo e segreto formarsi delle cose nei sentimenti» : un realismo non «intenzionale», «molto vicino al sentimento dei classici» e non in contrasto con «la commozione creativa» del poeta, che ha «una radice nell'assenza, nell'inafferrabile, nell'ai di là, nel mistero». Leonida è il poeta dei povori e, attraverso il realismo, ha attinto l'amarezza della vita effimera e la paura del «nulla eterno» : una «corda verghiana e mediterranea» nel pessimismo «leopardiano». Leonida non è un romantico né un simbolista. La figura «più velata e più esatta» di sé il poeta ha lasciato nell'epigramma, che la miopia di qualche studioso tedesco volle contestargli :

Molto lontano dormo dalla terra d'Italia e dalla mia patria, Taranto. Questo è per me più amaro della morte. Tale è la vana vita d'ogni nomade. Ma le Muse mi amarono, e per tutte le mie sventure mi diedero in eambio la dolcezza del miele. I doni delle Muse lo tramandano per ogni tempo.

E che la traduzione degli epigrammi leonidei sia una felice trasposizio­

ne di tutti i valori del testo, che lo «stile da traduzione» ritorni qui ad essere lo stile del poeta, che, insomma, Quasimodo abbia trasferito i suoi stru­

menti stilistici e sintattici, insieme con la sua esperienza umana e poetica, nella conquista durevole del grande poeta dell'antica Taranto, può risultare da questo soli esempio :

28

— 434 —

Infinito fu il tempo, uomo, prima che tu venissi alla luce, e infinito sarà quello dell'Ade. E quale parte di vita qui ti spetta, se non quanto un punto, o, se c'è, qualcosa più piccola d'un punto'? Cosi breve la tua vita e chiusa, e poi non solo non è lieta, ma assai più triste della morte odiosa. Con una simile struttura d'ossa, tenti di sollevarti fra le nubi nelVariaì Tu vedi, uomo, come tutto è vano: all''estremo del filo, già c'è an verme sulla trama non tessuta dalla spola. Il tuo scheletro è più tetro di quello dun ragno. Ma tu, che giorno dopo giorno cerchi in te stesso, vivi con lievi pensieri, e ricorda solo di che paglia sei fatto.

Ma torniamo ai Lirici greci, alle traduzioni da Saffo e Alceo e altri poeti arcaici, per qualche constatazione e qualche rilievo conclusivo. Per­

mane ancora una disparità nella valutazione del posto di tali prove per una globale visione critica della poesia quasimodiana. Ci sono i casi­limiti : da una parte, nella Poesia del Novecento di Sanguineti figurano due poesie e tredici traduzioni — da Saffo, Alceo, Anacreonte, Alcmane, Ibico, un Anonimo — dall'altra, nella Poesia italiana contemporanea di Bàrberi Squa­

rotti ­ Iacomuzzi ο nella recentissima Antologia popolare di poeti del Nove­

cento di Masselli ­ Cibotto non vi è spazio neppure per una traduzione. Bisogna perciò rafforzare la convinzione che le traduzioni dei Lirici sono creazione poetica e non una riserva di errori, anche se tale visione continua a raffiorare tuttora nella delusa e inamarita mente di qualche filologo. Le traduzioni dei lirici specialmente greci sono autentica parte del groviglio quasimodiano, poeta e anche teorico di poesia.

Molti nodi della poesia e della concezione della poesia di Quasimodo non possono essere sciolti in modo plausibile senza presupporre la presenza della poesia classica nella formazione e nella creazione del poeta. Dall'inizio alla fine, alla poesia originale di Quasimodo è consanguinea la poesia greca, quale «endoterra di verità etica e strutturale» come si esprime un entico Zagarrio ο quale sorgiva formale e prosodica, come dice Contini.

La verifica della permanente interferenza della poesia greca nella pro­

— 435 —

duzione quasimodiana de Acque e terre (1920- 1929) alla Terra impareggia­bile (1955 - 1958) non può che essere affidata a un commento, che sia analisi ed esegèsi, soprattutto esegèsi.

Ma non solo le liriche hanno bisogno di un commento. Uno sguardo alle Note ai testi curate dal Finzi nell'edizione dei «Meridiani» di Mondadori, che danno una sinossi dell'unicità del tormento creativo del poeta e del tradut­tore, muniscono la via a intendere storicisticamente la traduzione dei Lirici greci : variazioni, trasposizioni, inversioni, ripristini talvolta polemici e ostinati, emendazioni anche capillari attestano la durata dell'impegno, la coscienza univoca dell'interprete quale poeta e del poeta quale interprete, il riscontro talvolta angoscioso de torto e della ragione ermeneutica, lo scavo nella lettera originaria per colpirne e predarne in modo non illusorio, anche se non senza dissidio, lo spirito dell'autenticità.

Legata alla sua vita di uomo e poeta, congiunta all'epoca in cui è nata e si è formata fino a conseguire il suo telos e la sua physis, la traduzione dei Lirici greci ha conquistato un posto ben definito nella storia degli studi clas­sici, ha segnato un contributo alla morte del classicismo e al recupero del classico. Retorica scolastica e manierismo anacronistico oscurarono per lungo tempo la difficile chiarezza del messaggio antico, aduggiarono la carica semantica con fronzoli tralaticii, frantumarono la compatta liricità in inverosimili cadenze. Della via percorsa da Quasimodo traduttore occorre recepirle la svolta. Il tempo dei restauri aulici è finito per sempre nella nostra coscienza : se essi talvolta riemergono il cimento di Quasimodo traduttore è anche, e soprattutto per questo, ancora bello e ci aiuta a sentire i fondamenti civili e culturali della antica Grecia, della madre comune nel cui grembo ci ritroviamo, interiormente liberi e compiutamente umani.

ΙΩΑΝΝΟΥ Γ. ΤΥΠΑΛΔΟΥ ­ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΥ Εφόρου 'Εραλδικής και γενεαλογικής

Εταιρείας Ελλάδος

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΙ ΚΕΦΑΛΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ιστορικά και Εραλδικά στοιχεία

Οικογένεια με το έπίθετον Κεφάλας αρχικώς εμφανίζεται εις το Βυ­

ζάντιον, όπου σημειώνεται μέλος της, περί τα τέλη τοΰ θ ' αιώνος. Πρόκειται δια τον λόγιον Κωνσταντΐνον Κεφαλάν, συγγραφέα της

Παλατιανής ανθολογίας, της γνωστής συλλογής επιγραμμάτων, ή οποία διεσώθη δια του περίφημου παλατιανού κωδικός 23, μέρος του οποίου εναπόκειται εις την βιβλιοθήκην τής Χαϊδελβέργης και μέρος εις την Έθνικήν Βιβλιοθήκην τών Παρισίων.

Εις το Librum VII τής εν λόγω ανθολογίας αναφέρεται ό Κωνσταντί­

νος ώς εξής : «'Αρχή τών επιτύμβιων επιγραμμάτων ών έσχεδίασεν ô Κύρις Κωνσταντίνος ό Κεφάλας ό μακάριος και αείμνηστος και τριπόθητος άν­

θρωπος» ι.

Οδτος εσφαλμένως μέχρι πρό τίνος έταυτίζετο με τον Κωνσταντΐνον τον Ρόδιον 2, σήμερον όμως γίνεται παραδεκτον ότι πρόκειται περί τοΟ πρωτο­

παπά του Βυζαντινού παλατιού, επί αύτοκράτορος Λέοντος Ç' του Σοφού, Κωνσταντίνου Κεφάλα3, ό όποιος ηύλόγησε τα όπλα κατά τον πόλεμον του Βυζαντίου εναντίον του ήγεμόνος τών Βουλγάρων Συμεών, το 917.

Βυζαντινός χρονικογράφος γράφει σχετικώς «Βλέπουσα δέ ή Αύγούστα Ζ ω ή . . . τήν επαρσιν Συμεών και τήν κατά τών Χριστιανών αύτου έπίθεσιν, βουλήν μετά τών εν τέλει βουλεύεται, άλλάγιον και είρήνην μετά τών Άγα­

ρηνών διαπράξασθαι, διαπερασαι δέ πάντα τον τής 'Ανατολής στρατόν προς το καταπολεμήσαι και άφανΐσαι τον Συμεών... Έξαγόντων δέ τα

1. Anthologia Graeca Epigrammatum Palatina cum Planudae edidit Hugo Stadtm­veller, voi. II, Lipsiae 1899, σελ. 207. Πρβλ. και vol. I, Lipsiae 1894, όπου εις librum V, σελ. 80 (επιγράμματα ερωτικά διαφόρων ποιητών) Proemium Constantini Cephalae.

2. Περί αύτοϋ βλ. Steven R u n c i m a n , Byzantine Civilization, University paperbacks, London 1933 (repr. 1966). Chapter X, Byzantine literature, σσ. 252­253.

3. K r u m b â c h e r Κ., Ιστορία τής Βυζαντηνής Λογοτεχνίας (μετ. Γ. Σωτη­ριάδου), τόμ. Α', 'Αθήναι 1897, σελ. 660. Πρβλ. και σσ. 26 καί 535, ώς καί τόμ. Β', 'Αθήναι 1900, σσ. 649 καί 655­660.

— 437 —

σεβάσμια ξύλα και ζωοποιά Κωνσταντίνου Πρωτοπαπά τοΰ παλατιού τοΰ Κεφάλα, λεγομένου και Κωνσταντίνου της Μαλελίας έν τη Θράκη, άπαντες προσκυνήσαντες και έπομοσάμενοι συναποθνήσκειν άλλήλοις πανστρατί κατά Βουλγάρων έξώρμησαν» '.

Έτερος με το έπίθετον αυτό διακριθείς εις το Βυζάντιον, επί αύτοκρά­

τορος 'Αλεξίου Α' τοΰ Κομνηνού, είναι ό στρατηγός Λέων Κεφάλας, ό όποιος επί 6 μήνας ύπερήσπιζεν γενναίως την Λάρισαν, μαχόμενος εναν­

τίον τών Νορμανδικών στρατευμάτων διοικούμενων υπό του Βαϊμούνδου, υίοϋ τοϋ Ροβέρτου Γυϊσκάρδου, συντελέσας εις την τελικήν νίκη ν τοϋ αύτοκράτορος (1081). Ή "Αννα Κομνηνή γράφει χαρακτηριστικούς : « Ό δε ταυτηνί την πόλιν φυλάττων πατρώου τοΰ αύτοκράτορος θεράποντος υίός, Λέων ô Κεφάλας, γενναίως προς τάς τοΰ Βαϊμούντου άντικαθίστατο μηχανάς επί όλους μησίν εξ. Δηλοΐ δε την τών βαρβάρων εφοδον δια γραφών τηνικαΰτα τω αύτοκράτορι»2.

Εϊς ακόμη εκ τοΰ Βυζαντίου Κεφάλας, ό 'Ιωάννης, επεσεν ήρωϊκώς μαχόμενος παρά τό πλευρόν τοΰ τελευταίου αύτοκράτορος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, μετά τοΰ υίοϋ και τών άνηψιών του, υιών τοΰ άδελφοΰ του Κωνσταντίνου 3.

Έκ τοΰ Βυζαντίου, όπου ή οικογένεια Κεφάλα άνήκεν εις τήν δευτέραν εκ τών τριών τάξεων τοΰ πατρικιάτου (patritiatum) της βυζαντινής αυτο­

κρατορίας 4, όπως υποστηρίζει ô Giovanni de Pellegrini, ό Κωνσταντίνος

1. Pau l us W o l t e r s , De epigrammatum Graecorum anthologiis libellus ad rite obtinendos summos in philosophia honores scripsit amplissimo in universitate Fridericia Guilelmia phemana philosophorum E.T.C., Halis 1882, σσ. 9­10.

2. "Αννης Κ ο μ ν η ν ή ς, Άλεξιάς. Σειρά «Βιβλιοθήκης των Ελλήνων», τόμ. Β', βιβλ. Ε', κεφ. V. Πρβλ. καί σ. 70 (μετ. Ά. Γεωργιάδου).— F ini a y George , History of the Byzantine and Greek empires from DCCXVI to MCCCCLIII. Edin­burgh and London MDCCCIX, vol. II, σελ. 97, όπου αναφέρει «This city (Larissa), however, was defended by Leo Kephalas» και 98.— Πρβλ. P o u q u e v i l l e L. Ch. F., Vouage dans la Grece. Paris MDCCCXX, vol. Ι, σσ. 109­111.— O s t r o g o r s k y G e o r g e s , Histoire de l'état Byzantin, Paris 1956, σελ. 423.—Ζακυθηνοϋ Α. Δίον. , Ή Βυζαντινή 'Ελλάς 392­1204. Έν 'Αθήναις 1965, σσ. 86­87 (Αί Νορμαν­δικοί έπιδρομαί καί αί σταυροφορίαι).

3. P e l l e g r i n i G i o v a n n i De, Famiglia Cephalas (in Greco Κεφάλας), Bol­lettino araldico storico e genealogico, 3 (1904), σελ. 75.— Πρβλ. V. e Η. V. R ο 1­1 a n d's, Supplement to the armorial general by J. B. Rietstap. Baltimore 1969 (ist edi­tion Paris 1904­1954), vol. Ι, σελ. 12.— L. De Maier, L'ex­libris héraldique Grec. Paris 1921, σσ. 14­16. Ή άποψις τοϋ De Maier περί τής καταγωγής τής οικογενείας έκ τοϋ αύτοκράτορος Βασιλείου Α' τοϋ Κεφάλου, αποκαλουμένου Μακεδόνος (866­886) δεν τεκμηριώνεται έξ άλλων πηγών.

4. Περί τών πατρικίων tou Βυζαντίου βλ. Céphalas S. Ε. J., La noblesse en Grèce, Rivista araldica, 19 (1921), σσ. 286­288.

— 438 -

και άλλα μέλη τής οικογενείας κατέφυγον, μετά την πτώσιν τής Κωνσταντι­

νουπόλεως εις Κρήτην *, όπου συμπεριελήφθησαν εις τους Nobili Cretensi2, εξ ής έν συνεχεία έπήγασαν οί κλάδοι τών άλλων μερών τής Ελλάδος, περί των οποίων κατωτέρω.

Πρέπει όμως να θεωρηθούν πάντες οί έν Ελλάδι Κεφαλάδες μέλη τοϋ Βυζαντινού ομωνύμου οϊκου; Τοϋτο δεν φαίνεται να εϊναι ορθόν διότι ή λέξις «κεφάλας» δεν άπαντα μόνον ώς έπίθετον, καίτοι ώς τοιούτον τυγ­

χάνει έκ τών αρχαιοτέρων σχηματισθέντων Ελληνικών επιθέτων 3, άλλα και ώς τίτλος. Ώς έκ τούτου δε εϊναι δυνατόν πολλαί έκ τών σημερινών οίκογενειών να φέρουν τό όνομα ώς απόγονοι κάποιου «κεφάλα». Έκαλοϋν­

το δέ «κεφαλάδες», περιληπτικώς, πάντες οί ανώτεροι αξιωματικοί είς την Βυζαντινήν αύτοκρατορίαν4.

Όπως άλλως τε τυγχάνει γνωστόν, έπί Φραγκοκρατίας έκαλούντο κε­

φαλάδες εις την Πελοπόννησον οί Έλληνες εύπατρίδαι οί όποιοι, κατόπιν συμφωνιών με τους Φράγκους, διετήρησαν τα παλαιά των προνόμια και επί πλέον άνηγορεύθησαν ίππόται ή βαρώνοι, έχοντες δικαίωμα συμμέτοχης είς την συνέλευσιν τών ευγενών του πριγκηπάτου της 'Αχαΐας εις Άνδρα­

βίδαν και έν γένει αποτελούντες τήν ΐδιαιτέραν τάξιν τών «κεφαλάδων» 5. Οί «κεφαλάδες» αυτοί προέρχονται έκ τών περιοχών τάς οποίας κατέ­

λαβον οί Φράγκοι ηγεμόνες Guilaume de Champlitte (1205 ­1209) καί Geof­

froy i de Villehardouin (1210 ­1218), οί όποιοι, άφοΰ κατέλαβον τήν Άχαΐαν έσεβάσθησαν τά, παρά τών Βυζαντινών δοθέντα, δικαιώματα τών τοπικών αρχόντων6. Ύπ' αυτήν τήν ταξικήν έννοιαν συχνά αναφέρονται οί κεφα­

λάδες είς τό χρονικόν του Μορέως 7, ώς επίσης είς τήν διάκρισιν της τά­

1. P e l l e g r i n i G. De, έ.ά., σελ. 75.— R o l l a n d , è.à., σελ. 12. 2. Ζ α μ π ε λ ί ο υ Σ π υ ρ . , οί Κρητικοί γάμοι. Άνέκδοτον έπεισόδιον τής Κρη­

τικές ίστορίας έπί Βενετών (1570). Έν Ταυρίνω 1871, σελ. 104. 3. Ζ α μ π ε λ ί ο υ Σ π., Βυζαντιναί μελέται. Έν 'Αθήναις 1857, σ. 631. 4. Δ η μ η τ ρ ά κ ο υ Δ., Μέγα λεξικον τής Ελληνικής γλώσσης. 'Αθήναι 1939,

τόμ. 5, σ. 3877. 5. Σχετικόν άρθρον τοϋ Ν. Βέη είς Έγκυκλοπαιδικον Λεξικόν Ελευθερουδάκη,

τόμ. 7, σ. 559. 6. M i l l e r W i l l i a m , 'Ιστορία τής Φραγκοκρατίας στην 'Ελλάδα (1204­1566).

Μετ. Ά . Φουριώτη, 'Αθήνα 1960, σσ. 76­81.— S a t h a s Ν. C , Documents inédits relatifs a l'histoire de la Grèce au moyen age, torn. I, Paris 1880, σελ. XXXI.— Mil­

l e r Wil l i am, The princes of the Péloponnèse, the quarterly review, no. 404 (1905), London, σσ. 111­112.

7. Tò χρονικόν τοϋ Μορέως (κατά τον κώδικα τής Κοπεγχάγης και τών Παρι­

σίων). Εισαγωγή, υποσημειώσεις, καί επεξεργασία Πέτρου Π. Καλονάρου, 'Αθήναι, δπου καί διαβάζομεν : «βουλήν άπήρασιν όμοϋ οί κεφαλάδες όλοι τό ποίον να ποιή­

σουν κεφαλήν απάνω είς τά φουσσάτα» (στίχ. 138­139). Πρβλ. καί στίχ. 50, 570 καί

­ 439 ­

ξεως των ευγενών, επί Ενετοκρατίας, είς Κρήτην, δπου, οί Κρήτες εύπα­

τρίδαι διακρίνονται είς τους παμπάλαιους ή πρωτοκεφαλάδες, έλθόντας είς τήν Κρήτην μετά την δίωξιν των 'Αράβων υπό τοϋ Νικηφόρου Φωκά, τους άρχοντορωμαίους ή κεφαλάδες, τήν γνωστήν δηλαδή δωδεκάδα τών αρχοντόπουλων, οί όποιοι απετέλεσαν τήν ρίζαν (Stirpe, Radice) διαφόρων οικογενειών και τέλος τους Φραγκάρχοντας ή εύπατρίδας Βενετούς Χ, έκ τών οποίων άλλοι διετή ρησαν τήν Βενετική ν εύγένειαν (Nobili Veneti), άλλοι δε άπωλέσαντες αυτήν απετέλεσαν μετά τών γηγενών αρχόντων τους Κρήτας ευγενείς (Nobili Cretensi).

Μία διερεύνησις είς τα μέχρι τοϋδε δημοσιευθέντα, άλλα και είς ανέκ­

δοτους πηγάς, επιτρέπει να σημειώσωμεν, δια τήν οίκογένειαν Κεφάλα, τους έξης κλάδους :

α) Κρήτη. Εις τήν Κρήτην έλθών δ Κωνσταντίνος και άλλα μέλη τοϋ Βυζαντινού οϊκου Κεφάλα, ίδρυσαν το όμώνυμον χωρίον, εις τήν έπαρχίαν Άποκορώνου τοϋ Νομοϋ Χανίων, το όποιον υπάρχει μέχρι σήμερον2.

Έκ τοϋ κλάδου τής Κρήτης διεκρίθη δ 'Ανδρέας, ώς αξιωματικός (Ca­

pitano), είς τήν ύπηρεσίαν τής Βενετίας, γεννηθείς κατά τό 1619 και φο­

νευθείς κατά τήν πολιορκίαν τοϋ Χάνδακος υπό τών Τούρκων (1669)3.

879.— Δ ρ α γ ο ύ μ η Ν. Σ τ ε φ ά ν ο υ , Χρονικών Μορέως ίστορικά καί τοπονυμικά. Έν 'Αθήναις 1913, άνάτ. έκ τοϋ ΚΕ' τόμου τής «Αθηνάς», σσ. 172 καί 174.— Pou­

q u e v i l l e F., ë.à., vol. Ι, σελ. 111.— Ρ ω μ α ν ο ϋ ' Ι ω ά ν ν ο υ , Γρατιανος Ζώρτζης, αύθέντης Λευκάδος (είς Ί . Ρωμανού, 'Ιστορικά έργα, έκδ. Κερκυραϊκών Χρονικών. Κέρκυρα 1959), σσ. 138­143.

1. G e r l a n d E., Storia della nobiltà Cretense nel medio evo (ίταλ. μετάφρ.), Bol­

lettino araldico storico genealogico, 7 (1908), σ. 63.— P e l l e g r i n i G., La nobiltà di Candia, Bollettino araldico etc, 10 (1911),σσ. 41 ­41 .— Ζ α μ π ε λ ί ο υ Σ., Οί Κρητικοί γάμοι, έ.ά. κεφ. Γ', σσ. 102­191. Τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , 'Ιστορικά σκηνογραφήματα. Πάθη τής Κρήτης έπί 'Ενετών. 'Αθήναι 1971, σσ. 31 καί 103. Πρβλ. Σ ά θ α Ν. Κ., 'Ελλη­

νικά ανέκδοτα, τόμ. Β','Αθήναι 1867, σσ. ι ς ' ­κθ ' , δπου αναφέρονται λεπτομερώς τα περί 12 Κρητικών οίκων καί τών κλάδων αυτών.— Ξ η ρ ο υ χ ά κ η Ά γ α θ α γ γ έ λ ο υ , Ή έν Κρήτη έπανάστασις τοϋ 1363 ­1366 καί το διοικητικόν σύστημα τής Βενετίας απέναντι τών κοινωνικών τάξεων καί τής εκκλησίας κατά τήν μακράν περίοδον τής έν τή νήσω κυριαρχίας αυτής (1211­1669), 'Αλεξάνδρεια 1932, σσ. 41­45 (Περί τών ευγενών 'Ελλήνων).— Τ ο ϋ ί δ ί ο υ , Ή Βενετοκρατούμενη 'Ανατολή, Κρήτη καί'Επτά­

νησος. 'Εν 'Αθήναις 1934, σσ. 21 ­ 30 (Κοινωνικά! τάξεις ­ Φεουδαλισμός καί καβα­

λαρία).— Σ ή φ α κ α Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Παραχώρησις imo τής 'Ενετικής Συγκλήτου τοϋ διαμερίσματος τών Χανίων ώς φέουδου είς 'Ενετούς ευγενείς έν §τει 1252. Έν 'Αθή­

ναις 1940, σσ. 124­129.— Μ ο ά τ σ ο υ Ε ρ ρ ί κ ο υ , Αί αρχοντικοί οίκογένειαι τοϋ Ρεθύμνου έπί Βενετοκρατίας (άνάτ. έκ τοϋ Β' τόμου τών πεπραγμένων τοϋ Γ' Διεθνοΰς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου). Έν 'Αθήναις 1974, σσ. 208­209.

2. Δημογραφικόν παράρτημα Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού 'Ελευθερουδάκη, σ. 58. 3. P e l l e g r i n i G., ε.ά., σελ. 75.— R o l l a n d , ε.ά., σελ. 12.— De M e i e r ,

ë.à., σελ. 16.

— 440 -

Έντυπον γενεαλογικον δένδρον τής οικογενείας σωζόμενον είς τα κατά­

λοιπα του Λαυρεντίου Βροκίνη εις το Νεοελληνικον Ίνστιτοϋτον της Σορ­

βόνης άρχεται άπο του πατρός τούτου Ιωάννου Κεφάλα (1594­ 1669) και του θείου του Παναγιώτου (1595 ­1668) 1.

'Εξ αυτών προήλθεν ο κλάδος της Αιτωλοακαρνανίας. β) Αιτωλοακαρνανία. Υίοί του 'Ανδρέου ήσαν ô Παΐσιος (1650 ­ 1745),

ηγούμενος μονής εις Καρπενήσιον και ό Παναγιώτης (1659 ­1756), γνωστός ώς καπετάν Κεφάλας, άκολουθήσας τήν καρριέραν τών όπλων και ύπηρετήσας τους Ενετούς.

Ούτοι έγκατεστάθησαν εις τήν Αΐτωλοακαρνανίαν μετά τήν πτώσιν του Χάνδακος (1669). Ό υίος του Παναγιώτου Δημήτριος (1725­1802), επίσης αξιωματικός της Γαληνότατης, ελαβεν μέρος είς τήν έπανάστασιν τών Ελλήνων εναντίον τών Τούρκων το 1769, τήν ύποκινηθεΐσαν ύπο της Αικατερίνης Β' της Ρωσίας. Μετά δε τήν σύναψιν ειρήνης μετά της Υψη­

λής Πύλης, οί Τούρκοι κατέλαβον το Μεσολόγγιον και ή οικογένεια τοϋ Δημητρίου έπωλήθη εϊς τους 'Αλβανούς της Ναυπάκτου, παρά τών οποίων ήγοράσθη βραδύτερον υπό τοϋ ιδίου του Δημητρίου 2.

Τήν 25ην 'Ιουνίου 1785, δια διατάγματος του προνοητοϋ Nicolo Erizzo, ô Δημήτριος καί ή οικογένεια του λαμβάνουν τήν υπηκοότητα της Γαληνό­

τατης. Έκ τοϋ γάμου αύτοϋ (1742) μετά της Ελένης Τσαμαλή (Elena Za­

malli) έγεννήθησαν τα έξης τέκνα : 1) 'Αθανάσιος (1756­ 1845), 2) Σοφία (γεν. 1757) νυμφευθεισα τον Γ. Μπάρμπαλον είς πρώτον γάμον (1794) καί εις δεύτερον γάμον (1796) τον Χ. Ντερσοβίτην, 3) Μαρία (1759 ­ 1797), 4) Ευφροσύνη (γεν. 1760), 5) Ιωάννης (1761­1769), 6) Αικατερίνη (1762­

1853), νυμφευθεισα τον . . . Γάτσον είς πρώτον γάμον καί τον . . . Στεργιό­

πουλον εις δεύτερον3. γ) Ήπειρος. Ό 'Αθανάσιος Κεφάλας (1756­1845), πρωτότοκος υιός

τοϋ Δημητρίου, ήτο πρόεδρος τών δικαστηρίων της Πρεβέζης, όταν αϋτη εύρίσκετο υπό τήν κατοχήν της Γαλλίας. Διεκρίθη εις τήν μάχην της Ν ι κ ο πόλεως τήν 12ην 'Οκτωβρίου 1793 καί δια τοϋτο ενεγράφη είς το Libro d'Oro της πόλεως (Nobiltà per fatti d'armi) i τήν 4ην Νοεμβρίου του ιδίου έτους κατά τον Rolland.

'Εκ τούτου προέρχεται ό κλάδος της Κερκύρας.

1. Τοϋτο ευρίσκεται είςτονφάκ. 10 τοϋ αρχείου. Πρβλ. Β ρ ο κ ί ν η Λ α υ ρ ε ν ­

τ ί ο υ , "Εργα, τόμ. Β'. Έν Κέρκυρα 1973, Κερκυραϊκά Χρονικά, τόμ. XVII, σ. κα'. 2. P e l l e g r i n i G., ε.ά., σελ. 75.— R o l l a n d , ε.ά., σελ. 12.— De M e i e r ,

ë.à., σελ. 16. 3. Ε.Γ.Δ. 4. P e l l e g r i n i G., ë.a., σελ. 75.— R o l l a n d , ε.ά., σελ. 12.— D e M e i e r

έ\ά., σελ. 17.

­ 441 —

δ) Κέρκυρα. Ή οικογένεια Κεφάλα έγκατεστάθη εις τήν Κέρκυραν το 1804, προερχομένη εκ Πρεβέζης. Τήν γενεαλογίαν της παρέχει ό G. de Pellegrini, γνωστός εκ των ερευνών του εις τον Ίόνιον χώρον *, βασιζό­

μενος προφανώς εις τήν μελέτη ν του S. E. Cephalas, Cenni storici della famiglia Cephalas, άναφερομένην εις τήν βιβλιογραφίαν του2 .

Ό 'Αθανάσιος εΐχεν δύο υιούς, τον Ίωάννην (1794­1876), εκ τοϋ γάμου του (1791) με τήν Βασιλικήν Φλώρου (Vassilichi Flora) και τον Δημήτριον (1810­ 1864 ή 1865) εκ του γάμου του (1809) με τήν Έλένην Ρέντζου (Elena Rentgo).

Ό 'Ιωάννης ελαβεν ένεργον μέρος εϊς τήν Έλληνικήν έπανάστασιν. Το 1821 ούτος απεστάλη εις τήν Ελλάδα, άπό τήν έφορίαν Κερκύρας, «τήν μυστικώς αλλά ενεργότατα δρώσα δια να πείση τον Βαρνακιώτην να κινηθη» και άργότερον μετά του Γεροστάθη έπέτυχον τήν συγκρότησιν σώματος έκ Παργίων μυστικώς εις Κέρκυραν, το όποιον απεστάλη εις Ρηνιάσσαν, εις τον Χριστόφορον Περραιβόν δια να λάβη μέρος εις τον Έλληνικόν αγώνα της ανεξαρτησίας. Δια τήν δρασιν του έτιμήθη υπό του Ελληνικού Κράτους δια τοΰ Σταυρού τοΰ Τάγματος τοΰ Σωτήρος και άλλων παρασήμων3. Ούτος έκ τοΰ γάμου του (1827) μετά τής Λαμπρώς Βαρζέλη (Lambra Varzelli) άπέκτησεν τα έξης τέκνα :

1) Σπυρίδων, 2) Βασιλική (1829 ­1878), νυμφευθείσα (1847) τον Π. Κομπότην, 3) Ελένη (1830­ 1904), νυμφευθείσα (1849) τον Σ. Βροκίνην, 4) 'Ασπασία (1832­1849), 5) 'Αγγελική (1832­1836), 6) Σοφία (1834­

1892), νυμφευθείσα τον Ά . Τζίνην (1856), 7) Καλλιόπη (1835­1837), 8) 'Αριστείδης (1836­1838), 9) Γεώργιος (γεν. 1840), νυμφευθείς (1871) τήν Μαριέτταν Κωνσταντινίδου, 10) "Αθανάσιος (1844 ­ 1898) 4.

Ό πρωτότοκος Σπυρίδων (γεν. 1828) ένυμφεύθη το 1857 τήν κόμισσαν Έλισσαβέτταν, κόρην του κόμιτος Σπυρίδωνος Θεοτόκη, γεννηθεϊσαν το 1841, κατά τον Ραγκαβήν, ό όποιος σημειώνει, μετά τό όνομα τοΰ Κεφάλα, Noble de Prevesa5. 'Εκ τοΰ γάμου τούτου έγεννήθησαν τα κάτωθι τέκνα,

1. Λ α σ κ α ρ ά τ ο υ ­ Τ υ π ά λ δ ο υ Γ. Ίωάν . , Εισαγωγή εις τήν Ίόνιον Έραλδι­

κήν, «ΉΚεφαλονίτικη Πρόοδος», τεϋχος 39 ­ 40 (Μάρτιος ­ 'Απρίλιος 1975), σσ. 58 ­ 62. 2. P e l l e g r i n i G., ε.ά., σσ. 75­76. 3· Κ ό κ κ ι ν ο υ Δ ί ο ν . , Ή 'Ελληνική Έπανάστασις, 'Αθήναι 1967, τόμ. Α',

σσ. 527 και 558.— Β ρ ο κ ί ν η Λ α υ ρ ε ν τ ί ο υ , ε.ά., σελ. 25.— L e g r a n d E m i l e , Bibliographie Ionienne. Paris 1910, vol. II, σελ. 625 (υπ' άρ. 3011. Λόγοι έκφωνηθέντες έπί τοϋ νεκροϋ 'Ιωάννου Κεφάλα, ίππότου τοϋ χαλκοϋ αριστείου τοϋ αγώνος καί τοϋ χρυσοϋ παρασήμου τοΰ Σωτήρος. 'Εν Κέρκυρα 1876. Πρβλ. καί σ. 543 (υπ' αριθ. 2490).

4. Ε.Γ.Δ. 5. R a n g a b é R i z o E u g è n e , Livre d'or de la noblesse Ionienne, vol. I (Athè­

nes 1925), σσ. 235 καί 236.

— 442 —

α) 'Αμαλία ­ Ευγενία (γεν. 1858), σύζυγος του συνταγματάρχου Ά . Μπό­

τσαρη, β) Νικόλαος ­ Θεμιστοκλής (1860). Τούτου και τής Rosa Desponts, τήν οποίαν ένυμφεύθη το 1897, τέκνα ήσαν ή Ελένη (1898) και ό Σπυρίδων (1903), γ) Κορίνα (1861 ­1865), δ) Βίκτωρ­Δημοσθένης (1863), ε) Ιωάννης (1871), ό όποιος ένυμφεύθη τήν Μαριέτταν, κόρην του καθηγητοΟ Σ. Κ. Σακελλαροπούλου και απέκτησεν τήν Έλισσαβέτταν (1902 ­ 1946). Πρό­

κειται περί του γνωστού οίκοσημολόγου, προέδρου του Εραλδικού τμήμα­

τος τής Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας τής Ελλάδος ι. Ό Γεώργιος (1840), υίος του 'Ιωάννου (υίοϋ τοϋ Αθανασίου) και τής

Λ. Βαρζέλη, απέκτησεν μετά τής Μαριέττας, θυγατρός τοΰ Γ. Κωνσταντι­

νίδη, τα έξης τέκνα: 1) Κωνσταντίνος (1872­1895), 2) Σπυρίδων (1873­

1894), 3) 'Αθανάσιος (1875), 4) Ίωσηφίνα (1877­1894), 5) Ιωάννης (1879), 6) Ευφροσύνη (1881), 7) 'Αντώνιος (1884), 8) Ευαγγελία (1891) 2.

Ό τελευταίος 'Αθανάσιος ήτο διευθυντής τοΰ Υγειονομείου εις Κέρ­

κυραν (Sanità a Corfu) 3. Πλην τοϋ κλάδου τής Πρεβέζης, άπαντςί και έτερος κλάδος τής OÌKO­

γενείας προερχόμενος εκ Ληξουρίου (βλ. κατωτέρω), εις τό χωρίον Σπαρτίλ­

λας, ό όποιος κατά τον Μπουνιαν, εκληρονόμησεν τήν οίκογένειαν Γερα­

νού, κληρονόμον τοΰ οίκου Μπαρμπάτη 4. Έκ Κερκύρας επίσης προέρχεται κλάδος τής οικογενείας έν Ζακύνθω.

Ούτω, αναφέρεται, υπό τοϋ Ζώη, ό Κερκυραίος Μαρίνος Κεφάλας, ποιητής διαφόρων σονέττων δ.

Ή οικογένεια διατηρείται εις τήν Κέρκυραν. ε) Ζάκυνθος. Ή ευγενής οικογένεια Κεφάλα τής Ζακύνθου, καταγόμενη

έξ 'Ηπείρου, ενεγράφη εις το Libro d'Oro τής νήσου το έτος 1582. Έκ τών μελών της διεκρίθη ό 'Ιωάννης (1584), αποκαλούμενος Magnifico.

Αΰτη έξέλιπεν, μή ευρεθείσα κατά τήν δικοσυμφωνίαν (componimento, 1683) «.

'Εν τούτοις και άλλαι οίκογένειαι Κεφάλα απαντούν εις Ζάκυνθον

1. Rivista Araldica, ë.à., σελ. 288.— Ρ α γ κ α β ή Ρ ί ζ ο υ Εύγ . ­ Τ ι π ά λ ­

δου Ε. Γ., Έγχειρίδιον οϊκοσημολογίας. Δελτίον 'Ιστορικής καί 'Εθνολογικής' Εται­

ρείας, τόμ. Θ' (παράρτημα), έν 'Αθήναις 1926, σελ. ζ'. 2. Ε. Γ. Δ. 3. Δεν αναφέρεται υπό τοΰ Pellegrini ή Άδαμαντία, κόρη τοϋ κόμιτος Θεοδώρου

Τριβόλη καί σύζυγος τοϋ Κωνσταντίνου Κεφάλα ( L e g r a n d Ε., ë.à., vol.II, σελ. 570). 4. Μ π ο υ ν ι ά ' Ι ω ά ν ν ο υ , Κερκυραϊκά, τόμ. Β', Κέρκυρα 1958, σελ. 46. 5. Ζώη Χ. Λέων. , Λεξικόν 'Ιστορικόν καί Λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμ. Α'

('Ιστορικόν ­ Βιογραφικόν), 'Αθήναι 1963, σελ. 291. 6. Ζ ώ η Χ, Λέων. , Λεξικόν, ε.ά., τόμ. Α', σελ. 290.— Τ ο ΰ α υ τ ο ΰ , Ιστορία

τής Ζακύνθου, 'Αθήναι 1955, σσ. 138 καί 141.

— 443 —

εκ Κεφαλληνίας, κατά τα έτη 1653, 1665, 1708, έκ Κερκύρας (βλ. ανωτέρω) και έκ Πελοποννήσου, κατά το 1602 ι.

Ζακύνθιοι ήσαν επίσης ό 'Αναστάσιος Γερ. Κεφάλας, υπάλληλος τής Τηλ. Εταιρείας Eastern και πρόξενος της Ελλάδος εϊς Σιέρα Λεόνε, κατά το 1894 και ό γνωστός έκ τών περιπετειών του χαρτογράφος και συγγραφεύς πολλών βιβλίων Καπετάν Νικόλαος Κεφάλας τοϋ Μιχαήλ, γεννηθείς τό 1763, κατά τον Κατραμήν ή το 1770, κατά τον Ζώην και αποθανών εις Κων­

σταντινούπολη τό 1847 κατά Παρανίκα, ή τό 1850 κατά τον Ζώην, περί της ταραχώδους φυσιογνωμίας το0 οποίου διετυπώθησαν ποικίλαι αλληλο­

συγκρουόμενοι απόψεις 2. ç) Κεφαλληνία. Ό ευγενής όμώνυνος οίκος της Κεφαλληνίας «κατά

τάς έν τη* οίκογενεία Κεφάλα παραδόσεις κατάγεται έξ Ηπείρου, οπόθεν τρεις αδελφοί κατέφυγον περί τό 1500 ό μεν είς Κρήτην, ό δέ εις Θεσσα­

λίαν και ό τρίτος είς Κεφαλληνίαν Χριστόφορος ή Χριστόδουλος Κακού­

ρης 3 λεγόμενος Κεφάλας κατά τό οικογενειακόν δένδρον, ένθα και έλαβε λόγω έκδουλεύσεων ώς τιμάριον, ολην τήν έκτεταμένην περιοχήν τοΰ Λόγ­

γου νοτίως του Ληξουρίου, έν ή και μέχρι τούδε πολλά έχει κτήματα ή οικογένεια και ίδιόκτητον ναόν τών 'Αγίων 'Αποστόλων παρά τό δημοτικόν νεκροταφεΐον» μας πληροφορεί ό Τσιτσέλης 4.

1. Ζ ώ η Χ. Λ., Λεξικόν, ε.ά., τόμ. Α', σελ. 290. 2. Π α ρ α ν ί κ α Κ. Μ., Σχεδίασμα περί τής έν τω Έλληνικω εθνει καταστά­

σεως τών γραμμάτων από τής αλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι τών άρχων τής Ένεστώσης (ΙΘ') έκατονταετηρίδος. Έν Κωνσταντινουπόλει 1867, σελ. 151.— Κ α τ ρ α μ ή Ν ι κ ο λ ά ο υ , Φιλολογικά ανάλεκτα Ζακύνθου, Έν Ζακύνθω 1880, σελ. 425, όπου καί πίναξ τών έργων του.— Κ ά ι ρ ο φ ύ λ α Κ ώ σ τ α , Τό μυθιστόρημα τοϋ Καπετάν Κεφάλα, άνάτ. άπο τήν «Νέαν Έστίαν» 1929.— Ζ ώ η Χ. Λ., Λεξικόν έ.ά., τόμ. Α' σσ. 290­291.— Κ ο ν ό μ ο υ Ν τ ί ν ο υ , 'Ιστορικές σελίδες καί ανέκδοτα κείμενα (1571­1821), 'Αθήναι 1971, σ. 64.— Τ ο ϋ α ύ τ ο ΰ , Επτανησιακά φύλλα, 5 (1964), σσ. 86­88.— Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ ' Α π ο σ τ ό λ ο υ , 'Ιστορία τοΰ Νέου Έλλη­

νισμοΟ, τόμ. Δ', Θεσσαλονίκη 1973, σ. 473.— Έφημερίς The Greek Gazette, no. 24, vol. 9, London, June 1975. σσ. 1 καί 3, Captain Nicholas Kephalas of Zante an histo­

rical controversy : Vassos Tsimbidaros versus Kyriakos H. Metaxas, ή οποία εμπλου­

τίζει τό λίαν ενδιαφέρον άρθρον της μέ φωτοτυπίας τών προμετωπίδων 2 εκδόσεων τοΰ Κεφάλα.

3. Οικογένεια Κακούρη, σημειωτέον, άπαντα μεταξύ τών προυχόντων τών 'Αθηνών, οπόθεν ήλθεν είς Ζάκυνθον (1633), βλ. Φ ι λ α δ ε λ φ ε ω ς Ν. Θ., 'Ιστορία τών 'Αθη­

νών έπί Τουρκοκρατίας (1400­1800), τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1902, σσ. 64 καί 83 ­112.— Κ ο ν ό μ ο υ Ν τ ί ν ο υ , «Επτανησιακά φύλλα», 8 (1973), σ. 143.

4. Τ σ ι τ σ έ λ η Η λ ί α , Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1904' σσ. 237­ 238. Πρβλ. καί Θ ε ο τ ό κ η Μ. Σ., Άναμνηστικόν τεϋχος τής Πανιονίου ανα­

δρομικής εκθέσεως, τόμ. Α' (Ενετοκρατία), έν Κέρκυρα 1914, σ. 37.— Χ ι ώ τ ο υ Π., 'Ιστορικά απομνημονεύματα, τόμ. Γ', Κέρκυρα 1863, σελ. 957.

— 444 —

Εις την Χρυσήν Βίβλον, κατά πληροφορίαν του ιδίου συγγραφέως, ενεγράφη μεταξύ των ετών 1593 ­ 1604, διηρέθη δέ εις διαφόρους κλάδους, λαβόντας διάφορα προσωνύμια, κατά το γνωστόν πατρωνυμικόν σύστημα της Κεφαλληνίας ι. Έν τούτοις πρέπει να σημειωθη ότι ό οίκος, καίτοι αναμφιβόλως καταλέγεται μεταξύ των ευγενών της νήσου, δεν φέρεται εγγε­

γραμμένος εις το φερόμενον ώς πρώτον βιβλίον του Συμβουλίου της Κοι­

νότητος Κεφαλληνίας (Libro Consigli)2. Συμφώνως προς πληροφορίας παρασχεθείσας προφορικώς εις τον

Τσιτσέλην 3, ύπήρχεν παλαιόν γενεαλογικόν δένδρον, εις το όποιον έφέ­

ρετο πρώτος ό Λέων, αντί του Χριστόφορου, περί τό 1400. Τούτο δεν είναι άπίθανον διότι τό όνομα αυτό απαντά εις την οίκογένειαν μετα­

γενεστέρως, συμφώνως προς ανέκδοτους πηγάς του Ιστορικού 'Αρχείου Κεφαλληνίας. Μέλη της οικογενείας απαντούν μεταγενεστέρως εις τα βι­

βλία τοΰ συμβουλίου της νήσου, ώς οί 'Αναστάσιος Κεφάλας ποτέ Ματ­

θαίου 4, Παύλος Κεφάλας τοΰ 'Αναστασίου5, Ματθαίος Κεφάλας<;, Βα­

σίλειος Κεφάλας τοΰ Ζανέτου 7, Δημήτριος Κεφάλας τοΰ Παύλου8, Νι­

κολέττος Κεφάλας τοΰ "Αναστασίου9, 'Αντώνιος Κεφάλας τοΰ Παύ­

1. Τ σ ι τ σ έ λ η Ή . , έ.ά., σελ. 238. — R a n g a b é Ε u g., έ.ά., vol ΙΓ. (Athènes 1926), σσ. 120­131.

2. Βλ. άνέκδοτον Libro primo consigli et altro dell ex governo Veneto principia li 19 Marzo 1593 e termina li primo Guglio 1604, έναποκείμενον εις το Τοπικον 'Ιστορικόν Άρχεϊον Κεφαλληνίας, φ. 1ν ­ 18Γ. Τοϋτο ευρίσκεται ύπο εκδοσιν παρά τοϋ κ. Ν. Μο­

σχονά, φιλολόγου και Ιστορικού συγγραφέως. Πρβλ. και Ν. Γ. Μ ο σ χ ο ν α, Τοπικον 'Ιστορικόν 'Αρχεϊον Κεφαλληνίας, Σύμμεικτα (τοΰ Κέντρου Βυζαντινών ερευνών), τόμ. Β', Έν 'Αθήναις 1970, σελ. 470

3. Τ σ ι τ σ έ λ η Ή . , έ.ά. σελ. 238, σημ. 1. 4. Τοπικον 'Ιστορικόν Άρχεϊον Κεφαλληνίας (ΤΙΑΚ) ­ Archivio governo veneto

di Cephalonia, Consiglio della Communita, βιβλίον 8ov (1697 ­1718). Ούτος αναφέρεται εις φφ. 1Γ, 25ν και 86ν (1708) και βιβλίον ΙΟον (1718 ­ 1737), φφ. 73*· (17 Μαΐου 1724) και 122Γ. — Πρβλ. R a n g a b é Eu g., έ.ά., σσ. 123 και 124 (ύπ' αριθ. 31). Ή ημερομηνία γεννήσεως του ελέγχεται λανθασμένη.

5. ΤΙΑΚ, Archivio, etc, έ.ά., βιβλίον 8ον, φφ. 25Γ, 64ν, 117ν. Πρβλ. R a n g a b é Ε u g. έ.ά., σσ. 121 ­ 122 (ύπ' αριθ. 33). Πρόκειται περί τοϋ γενάρχου τοϋ κλάδου Κεφάλα ­Παυλή.

6. ΤΙΑΚ, Archivio, etc, έ.ά., βιβλίον 8ον, φ. 64Γ. — Πρβλ. R a n g a b é E u g. έ.ά., σσ. 123­124 (ύπ' αριθ. 21).

7. ΤΙΑΚ, Archivio, etc, βιβλίον ΙΟον, έ.ά φφ 73Γ (17 Μαΐου 1724) και 117ν, ώς και φ. 173ν (29 Σεπεμβρίου 1734). Πρβλ. R a n g a b é Eu g., έ.ά., σσ. 123­124 (ύπ' αριθ. 22), αδελφός τοΰ προηγουμένου.

8. ΤΙΑΚ, Archivio, etc., βιβλίον ΙΟον, έ.ά., φφ. 90Γ και 73Γ(όπου περιέργως διαγρά­

φεται και άνωθεν τοΰ ονόματος του συμπληροϋται τό όνομα τοϋ Βασιλείου Κεφάλα). Πρβλ. R a n g a b é Eu g., έ.ά., σσ. 124 και 126 (ύπ' αριθ. 44).

9. ΤΙΑΚ, Archivio, etc., βιβλίον ΙΟον, έ.ά., φ. 90r.

— 445 —

λου 1, πάντες προερχόμενοι εκ Ληξουρίου, ώς σημειώνεται εις τα σχετικά βιβλία.

Επίσης άπαντώμεν τον «Νικολέττον Κεφάλα τοΰ ποτέ παπα Λέου», εις εγγραφον υπό ήμερομηνίαν 5 Μαΐου 1588, εις το Νοταριακον τμήμα του αρχείου 2.

Εις τα ανέκδοτα πρωτόκολλα των νοταρίων, κατά τον 16ον αιώνα, μνημονεύονται επίσης αρκετά μέλη του οϊκου άγνωστα εις τον Ραγκαβήν, όπως ό Γεώργιος Κεφάλας3, ό παπα 'Αλέξης Κεφάλας 4, ό Ρουμπέρτος Κεφάλας ποτέ Γεωργίου, επίτροπος μονής εις Χαβδάτα 5, ό Σαούλης ,!, ό πρωτοπαπάς Ιωάννης και ό παπα Λάιος 7, ό 'Ανδρέας Η, ό Νικολός 9, ό Καλοϊωάννης ιυ κ.ά.

Μεταξύ των μελών του οϊκου διακρίνονται ό Δαυίδ Κεφάλας, επίσκο­

πος Πολυφέγγου Πελοποννήσου και κατόπιν ηγούμενος της μονής Κυρίας τών 'Αγγέλων εις Άνωγήν τής επαρχίας Πάλης 1ι. Ό 'Ιωσήφ ηγούμενος της μονής 'Αγ. Παρασκευής του Ταφιοϋ ,2, ό Δημήτριος, νομικός και γε­

1. ΤΙΑΚ, Archivio, etc., έ.ά., φ. 122r — R a n g a b é Eu g., έ.ά., σσ. 124­126 (ύπ' αριθ. 45).

2. ΤΙΑΚ, Άνέκδοτον πρωτόκολον νοταρίου Αευκοκοίλου 'Αθανασίου, φ. 118ν. Περί αύτοϋ βλ. Ά. Σ ι φ ω ν ί ο υ ­ Κ α ρ ά π α ­ Μ . Τ ο υ ρ τ ό γ λ ο υ ­ Σ . Τ ρ ω ϊ ά ­

ν ο υ , Το Νοταριακον άρχεΐον Κεφαλληνίας. Άνάτ. έκ τής Έπετηρίδος τοϋ κέντρου έρεύνης τής ιστορίας τοϋ Ελληνικού δικαίου τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ. 16ος ­ 17ος (1969­1970), εν 'Αθήναις 1972, σελ. 51. — Περί τοϋ κυρίου ονόματος Αέος πρβλ. Π ε ν­

το γ ά λ ο υ Η. Γ ε ρ . , 'Ηλίας ή Λέος Μόσκος, αγιογράφος στις εκκλησίες «Άνάληψις» και «Παντοκράτορας» στο Λιξούρι (1664­1665), άνάτ. έκ τοΰ περ. «Παρνασσός», τόμ. IT', άρ. 1, 'Αθήναι 1974.

3. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Αευκοκοίλου ιερέως Μάρκου, φ. 29ν, εγγραφον υπό ήμερο­

μηνίαν 30 Μαρτίου 1565. Περί τοϋ νοταρίου βλ. Σ ι φ ω ν ί ο υ Ά., έ.ά., σελ. 50. 4. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Αευκοκοίλου ιερέως Μάρκου, φ. 34Γ, 13 Νοεμβρ. 1565, όπου

αναφέρεται ή «'Αγγελικά συμβία Καλοϊωάννη Μόσχο να, κληρονόμος ποτέ παπά 'Αλέξη Κεφάλα, αδελφού της».

5. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Αευκοκοίλου ίερ. Μάρκου, φ 36Γ, 12 Δεκ. 1565 καί φ. 37ν, 12 Μάρτ. 1566.

6. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Μαυροϊωάννου ίερ. 'Ανδρέου, βιβλίον Ιον, φ. 219Γ, 28 Δεκ. 1575 καί βιβ/ι. 2ον, φ. 7r, 13 Σεπτ. 1573.

7. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Αευκοκοίλου ίερ. Μάρκου, φ. 25Γ, 18 'Απρ. 1574, φ. 33ν, 5 Ίαν. 1575 καί φ. 42ν, 30 Αύγ. 1576.

8. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Μαυροϊωάννου ίερ. 'Ανδρέου, βιβλ. Ιον, φ. 52Γ, 25 Ίαν. 1570. Προφανώς ούτος είναι ό ύπό τοΰ Ραγκαβή αναφερόμενος (ύπ' αριθ. 5), ώς γεννηθείς το 1545 ( R a n g a b é Eu g., έ.ά., σελ. 121).

9. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Αευκοκοίλου ίερ. Μάρκου, φ. 66Γ, 6 Μαρτίου 1570. 10. ΤΙΑΚ, Πρωτ. νοτ. Αευκοκοίλου ίερ. Μάρκου, φ. 3Γ, 18 'Απρ. 1574. 11. Τ σ ι τ σ έ λ η Ή . , έ.ά., Α', σελ. 237 καί Β', σελ. 265. — R a n g a b é Eu g.,

έ.ά., σελ. 122. 12. Τ σ ι τ σ έ λ η Ή . , έ.ά., Β', σελ. 340.

— 446 —

ρουσιαστής, ό Παναγής, ποιητής και διδάσκαλος της Ιταλικής και Λατινι­

κής \ ό Μιχαήλ, πρόξενος τής Επτανήσου Πολιτείας εις Κρήτην2 και τέλος ό Χρύσανθος, κατά κόσμον Χριστόδουλος (1736­1818), δημόσιος ίεροκήρυξ Κερκύρας, υποψήφιος το 1781 δια τον έπισκοπικόν θρόνον Κεφαλληνίας και τοποτηρητής του θρόνου Κερκύρας το 1818, μετά τον θάνατον του επισκόπου 'Ιεροθέου3.

Κατά τον Ένετοτουρκικον πόλεμον (1690), σημειωτέον, ελαβεν μέρος, ως αξιωματικός εις τήν Ύπηρεσίαν τής Γαληνότατης, ό Ματθαίος Κεφά­

λας. Σχετικώς ό Β. Φιλαδελφεύς γράφει : «Και ό μεν σερασκέρης Μισιρ­

λιζαδές Ιμπραήμ πάσας έστρατοπέδευσεν έν Θήβαις φθίνοντος του 1690... οί δ' Ενετοί μόλις χίλιους στρατιώτας εΐχον ν ' άντιτάξωσι προς ύπεράσπι­

σιν τοϋ Ίσθμοϋ τής Κορίνθου, μετά τών οποίων ήσαν καί τίνες 'Αθηναίοι, υπό τήν άρχηγίαν τών έν τή Ενετική υπηρεσία διατελούντων Ελλήνων αξιωματικών Νικολάου Γυροπόδη, Μάρκου Πολυκαλα, Ματθαίου Κεφάλα, Δημητρίου Άρδαβάνη καί Νικολάου Λάσκαρη» 4.

Οδτος πιθανώτατα προέρχεται άπο τον οίκον τής Κεφαλληνίας, όπου καί Ιδιαίτερος κλάδος τών Ματιάτων ­ Κεφάλα (έκ τοϋ Ματθαίος, κατά το πατρωνυμικόν σύστημα), ό όποιος αρχίζει το 1690.

Είναι πολύ πιθανόν τό όνομα να υπήρχε καί προ τοϋ έτους αύτοΰ είς τήν οίκογένειαν, καίτοι δεν άπαντα εις τον Ραγκαβήν, όπου όμως αί σχε­

τικαί παλαιότεραι πληροφορίαι είναι πενιχραί. Τής οικογενείας Κεφάλα Κεφαλληνίας διατηροΰνται σήμερον πολλοί

κλάδοι είς 'Αθήνας καί είς Ληξούριον, όπως δμως καί με τον όμώνυμον οίκον Κερκύρας δεν ασχολούμεθα ενταϋθα με τήν σύγχρονον γενεαλογίαν, διότι δεν αποτελεί το θέμα τοΰτο, λόγω τής ευρύτητας του, άντικείμενον τής παρούσης μελέτης.

ζ) Θεσσαλία. Έκ τοϋ κλάδου τούτου, ό όποιος, ώς αναφέρει ό Τσιτσέ­

λης, κατά τήν παράδοσιν, προέρχεται εξ 'Ηπείρου, διεκρίθη ό βαρώνος Θεοχάρης Κεφάλας, ό όποιος ελαβεν μέρος εις τήν Έλληνικήν έπανάστασιν, κατά τα £τη 1821 ­ 1822. Ούτος απεστάλη εις τήν Εύρώπην, προς έξεύρεσιν δανείου δι' εγγράφου τής 23ης Νοεμβρίου 1821, τοϋ 'Αρείου Πάγου, το

1. Τ σ ι τ σ έ λ η Ή . , έ.ά., σελ. 238—R a ng ab é Eug . , έ.ά., σελ. 123. 2. Τ σ ι τ σ έ λ η Ή . , έ.ά., Β', σελ. 441. Πρβλ. καί R a n g a b é Eug . , έ.ά., σελ.

125, δπου προφανώς ό ύπ' αριθ. 65 είναι ό αναφερόμενος. 3. Μ α ζ α ρ ά κ η ' Α ν θ ί μ ο υ , Βιογραφίαι τών ένδοξων ανδρών tfjç νήσου

Κεφαλληνίας. Έν Βενετία 1843, σσ. 326­336. — Σ ά θ α Κ., Νεοελληνική φιλολογία. Έν'Αθήναις 1868, σελ. 645.— Β ρ ο κ ί ν η Α., έ.ά., τόμ. XVI (1972), σελ 398. — Τ σ ι ­

τ σ έ λ η Ή . , έ.ά., σσ. 239 ­ 240. 4. Φιλαδελφέως Ν. Θ., έ.ά., τόμ. Β', σσ. 29-30.— Βακαλοπούλου

Ά., έ.ά., τόμ. Δ', σελ. 60.

— 447 —

όποιον τον αναφέρει ώς «βαρώνον Θεοχάρην Κεφαλάν 'Ολύμπιον, Πολε­

μικόν άξιωματικόν» ι. η) Τέλος Κεφαλάδες άπαντώμεν εις διάφορα άλλα μέρη τής Ελλάδος

ώς εις την Πελοπόννησον 2, εις την Λευκάδα 3, εις τήν Ίθάκην 4 και είς τήν Θράκην. Γόνος του Θρακικού κλάδου τυγχάνει και ό "Αγιος Νεκτάριος (κατά κόσμον 'Αναστάσιος Κεφάλας τοΰ Δήμου), Μητροπολίτης Πεντα­

πόλεως, γεννηθείς είς Συληβρίαν (1846 ­ 1920) 5. θ) Έκτος του Ελληνικού χώρου, άπαντώντα μέλη. Είς τήν Βενετίαν, τάς αρχάς τοΰ 16ου αίώνος (1516) άπαντώμεν, ώς έπι­

μελητήν (Gastaldo) τής εκεί Ελληνικής άδελφότητος, τον 'Εμμανουήλ Κεφάλα (1527­1528) και ώς βικάριον τον Νικόλαον (1536­ 1537)6.

Βραδύτερον (17ος­ 18ος αιών) σπουδάζουν είς το Πανεπιστήμιον της Πάδοβας πολλά μέλη τής οικογενείας, περί των οποίων κατωτέρω είς τα Εραλδικά του Οίκου 7.

Ό Ραγκαβής δίδει ακόμη τήν πληροφορίαν ότι υπάρχει οικογένεια Κεφάλα εις τήν Σικελίαν8, βασιζόμενος καθώς αναφέρει, είς τό έργον του V. Gravina Palizzolo, Il Blasone in Sicilia, Ossia Raccolta Araldica (Palermo 1871 ­ 75). Έκ τής μελέτης τών σχετικών σελίδων του ήδη σπα­

νίου αύτου έργου (φωτοτυπίαι έκ τής Biblioteca Nazionale τοΰ Palermo, μερίμνη τοΰ διευθυντοΰ της) διεπιστώθη ότι πρόκειται περί παρερμηνείας τοΰ Ραγκαβή. Είς τό έργον αυτό περιγράφεται έραλδικώς ό θυρεός τής Σικε­

λικής πόλεως Cefalu (ρ. 387 και tav. LXXXIII). Τέλος ή οικογένεια άπαν­

τα εις Κύπρον προερχομένη έκ Κεφαλληνίας, ώς αναφέρει ό Κύπριος γενε­

ί . Κ ό κ κ ι ν ο υ Δ., έ.ά., τόμ. Β', σσ. 357­358. — Πρβλ. 'Ακαδημίας 'Αθηνών, Μνημεία τής Ελληνικής Ιστορίας, τόμ. Ε', 'Αθήναι 1965, τεϋχ. 1, σελ. 131 καί τεϋχ. 2, σσ. 311 καί 374.

2. Ζ ώ η Α., Λεξικόν, έ.ά., σελ. 290. 3. L e g r a n d Ε., έ.ά., vol. Ι, σελ. 131, όπου αναφέρεται ό Βησσαρίων Κεφάλας,

αρχιμανδρίτης έξ 'Αγίας Μαύρας. 4. Mo υ σ ο ύ ρ η Ν. Σ π ύ ρ ο υ ( Φ ώ τ ο υ Γ ι ο φ ύ λ λ η ) , Τοπονυμικόν τής

νήσου 'Ιθάκης καί επώνυμα 'Ιθακήσιων. 'Αθήναι 1959, σσ. 109­110. 5. Μ α τ θ α ι ά κ η Ά ρ χ ι μ . Τ ί τ ο υ , Ό όσιος Νεκτάριος Κεφάλας, Μητρο­

πολίτης Πενταπόλεως, 'Αθήναι 1955, σελ. 26. — S p e t s i e r i s A r c h i m. J o a c h i m , The life of St. Nectarios, San Francisco 1966, σελ. 1.

6. Β ε λ ο ύ δ ο υ ' Ι ω ά ν ν ο υ , Ελλήνων ορθοδόξων αποικία έν Βενετία. Βενε­

τία 1893, σελ. 184. — Μα υ ρ ο ε ι δ ή Φ α ν ή ς , Συμβολή στην ίστορία τής Ελληνικής άδελφότητος Βενετίας στο IT' αΙώνα. Έκδοση τοϋ Β' Μητρώου έγγραφων (1533 ­ 1562). 'Αθήναι 1976, σσ. 120­121 καί 127­128.

7. Πρβλ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η Π. ' Α ρ ι σ τ ε ί δ η , Τα δημοσιεύματα τών Ελλήνων σπουδαστών τοΰ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας τον 17ο καί 18ο αιώνα. 'Αθήνα 1970, σ. 200, όπου αναφέρεται ό Στέφανος Κεφάλας, Κεφαλλήν.

8. R a n g a b é Eu g., έ.ά., σελ. 120.

— 448 —

αλόγος 'Αριστείδης Κουδουνάρης, ό όποιος τοποθετεί ώς πρώτον του έκεϊ κλάδου τον Κεφαλλήνα εμπορον Νικόλαον Κεφάλαν, ύποπρόξενον του Βασιλείου τών δύο Σικελιών εις Λάρνακα μέχρι των άρχων τοΰ 1841, σύζυγον της Κύπριας (επίσης Κεφαλληνιακής καταγωγής) Έλέγκως Περιστάνη ι.

Εραλδικά του Οϊκου : Είναι γνωστόν το οΐκόσημον του Κεφαλλη­

νιακού οίκου, το όποιον παρέχει ό Ραγκαβής 2, περιγραφόμενον ώς : «Χρυ­

σοΰν, κεφαλή φυσική (Γαλ. Nature, 'Αγγλ. Proper), συνοδευομένη εκατέρω­

θεν υπό τριών σημαιών, τής πρώτης κυανής και τών άλλων ερυθρών. Στέμ­

μα πατρικίων»3. Πρόκειται δηλαδή περί οίκοσήμου λαλουντος ή φανεροϋ (parlante) 4. Παραλλαγές του οίκοσήμου τούτου χρησιμοποιούν μέλη του Κεφαλληνιακού οίκου, σπουδάζοντα εις το Πανεπιστήμιον τής Πάδοβας.

Εις τον άνέκδοτον κώδικα 482 τοΰ Archivio antico dell'università di Padova, περιέχονται τά οΐκόσημα τοϋ 'Αναστασίου Κεφάλα (carta 68), του Βασιλείου (D. Basilio Cephala Caephaleno Artist. P. consiliario, carta 55) 5, και τοϋ Στεφάνου (carta 82).

Tò οΐκόσημον τοϋ 'Αναστασίου Κεφάλα, ανήκοντος εις τήν σχολήν τών ιατροφιλοσόφων και έχοντος τον τίτλον τοϋ δευτέρου συμβούλου, περιγράφεται ώς «'Οριζοντίως τετμημένον, έρυθρόν και κυανοϋν. Έπί τοΰ όλου κεφαλή φυσική αριστερόστροφος»6.

1. Κ ο υ δ ο υ ν ά ρ η Λ. ' Α ρ ι σ τ ε ί δ η , Μερικαί παλαιαί οίκογένειαι τής Κύ­

πρου, Λευκωσία 1972, σσ. 83 ­ 84. — Πρβλ. τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , Ή οίκογένεια και το έργον τοϋ Ιερωνύμου Περιστιάνη, ανατ. έκ τών Κυπριακών Σπουδών, τόμ. 37 (1973), Λευκω­

σία, σσ. 75­78. Το έπίθετον Κεφάλας Κύπρου άπαντφ εις παλαιότερα έγγραφα ώς Κεφάλας (πληροφορίαι τοϋ φίλου κ. Ά . Κουδουνάρη έκ προσωπικής επικοινωνίας).

2. R a n g a b é Eu g., έ.ά., σελ. 120. Πρβλ. και Τ σ ι τ σ έ λ η Ή . , έ.ά., σελ. 238. 3. Περί τοϋ στέμματος αύτοϋ τής 'Ιταλικής Εραλδικής βλ. B e a t i a n o (de)

C e s a r e G i u l i o , L'araldo Veneto, overo universale armerista etc. Venetia, MDCLXXX, σσ. 207­208. — C a m a j a n i C o n t e G u e l f o P i e t r o , Diziona­

rio araldico, Milano 1940, σ. 207 και fig. 213. 4. Οϋτω καλοΰνται τά οΐκόσημα τών οποίων έμβλημα ή ρητον (devise, motto),

αποκαλύπτει το κύριον όνομα ή το όνομα τής οικογενείας τοϋ φέροντος ( B r o o k e ­

L i t t l e P. J., Boutell's Heraldy, London, rev. ed. 1970, σ. 9). 5. "Οπως φαίνεται έκ τής επιγραφής ούτος ανήκει εις τήν σχολήν τών ιατροφι­

λοσόφων (Università Degli Artisti) τοΰ Πανεπιστημίου και φέρει είς το φοιτητικόν συμ­

βούλιον τον τίτλον τοϋ πρώτου συμβούλου (Consiliarius primarius). Περί τής διαιρέσεως τοΰ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας καί τής αυτοδιοικήσεως τών σπουδαστών του βλ. Τ ι­π ά λ δ ο υ Ε. Γ., Οί έν τώ Πανεπιστήμια) τοΰ Παταβίου Έλληνες σπουδασταί, Έπετη­

ρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμ. Τ' (1929), σσ. 369 ­ 374. — Σ τ ε ρ γ έ λ λ η Ά., έ.ά., σσ. 13­29. — Κ α ι ρ ο φ ύ λ α Κ., Τά κρητικά στέμματα τοΰ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας, Ελληνικά, 6 (1933). σσ. 328 ­ 332.

6. Το κράνος και τά καταυχένια (ερυθρά και κυανά) τοΰ οίκοσήμου δέν είναι τά

— 449 —

Τοϋ Στεφάνου Κεφάλα ό θυρεός περιγράφεται παρομοίως, διαφέρων του προηγουμένου μόνον κατά το ότι ή κεφαλή φέρει δάφνινον στέφανον. Εις τον αυτόν κώδικα αναφέρεται ό Γεώργιος Κεφάλας (carta 38), τοϋ οποίου όμως ό χώρος του θυρεού παραμένει κενός. Ό οίκος Κεφάλα τής Πρεβέζης (εκ του οποίου προέρχεται ό οίκος της Κερκύρας) έχει έτερον οίκόσημον. Τούτο περιγράφει ό Pellegrini1, ώς έξης : «κυανοΰν, εϊς λέων χρυσούς είς στάσιν αναπαύσεως, φέρων ούράν λεοπαρδάλεως2. Κράνος τών ευγενών. Στέμμα τών πατρικίων. Καταυχένια χρυσά και κυανά»3, (D'azzuro al Leone in riposo d'oro, La coda Leopardita. Elmo di nobile. Corona patrizia. Lambrechini : D'oro e d'Azzuro). Tò οίκόσημον αυτό περιγράφουν και παρουσιάζουν επίσης οί Rolland4 και de Meier, κατά τον αυτόν τρόπον, ό τελευταίος έχων υπ' όψιν του τό βιβλιόσημον τοϋ Έραλ­

διστοΰ Ιωάννου Σ. Ε. Κεφάλα5. Τέλος ό Έραλδιστής J. Rietstap, περιγράφει τον θυρεόν τών Κεφάλα της Ελλάδος ώς έξης : «Πράσινον6 εξ στάχυς χρυσοί 1, 2, 2, και 1, φέρον πλαίσιον τοϋ ιδίου μέ 8 αστέρας (πεντάκτινους) τοϋ πεδίου» 7 (De sin. a six Gerbes d'or 1, 2, 2, et 1, a la bordure du même,

τυπικά τής Εραλδικής, προφανώς διότι οί σχεδιασταί των δέν ήσαν τέλειοι κάτοχοι τής επιστήμης αυτής.

1. P e l l e g r i n i G., έ.ά., σελ. 76. 2. Περί τοΟ ΈραλδικοΟ λέοντος και περί τής «λεοπαρδάλεως» βλ. C a m a j a n i

P., έ.ά., σσ. 332 ­ 334. — Β ο u t e 1 l ' s , έ.ά., σσ. 63 ­ 69. — Ρ a γ κ a β ή Ε ύ γ. ­ Τ ι π ά λ­

δ ο υ Γ., έ.ά., σελ. 29. — C a l w a y ( C o n t e de) O ' K e l l y Al ρ h, Dictionnaire archéologique et explicatif de la science du blason, torn. I, Belgerac 1901, σσ. 316 ­ 322. — P a r k e r J a m e s , A Glossary of terms used in Heraldy, 1970, σσ. 373 ­381. — G r a n t J. F r a n c i s , The manual of heraldry, Edimburgh, 1952, σσ. 101 ­102. — F o x ­ D a ­

v i e s C h a r l e s A r t h o u r , Heraldry Explained, 1971, σσ. 104­107. 3. Περί τοϋ κράνους (Γαλ. casque ou heaume, 'Αγγλ. helmet) Ίταλ. elmo) και τών

καταυχενίων (Γαλ. Lambrequins, 'Αγγλ. lambrequin ή mantling, Ίταλ. Lambrechini), αποτελούντων εξαρτήματα τοϋ οίκοσήμου, βλ. C a m a j a n i , έ.ά., σσ. 237 ­ 241 και 328. — Β ο u t e 11's, έ.ά., σσ. 152 ­154 και 156 ­157. — Ρ α γ κ α β ή Εύγ . ­ Τ ι π ά λ δ ο υ Γ., έ.ά., σσ. 3 ­ 4 . — P a r k e r J., έ.ά., σσ. 316 ­ 318 και 391. — G r a n t F., έ.ά., σσ. 92­93 και 104. — F ο x ­ D a ν i e s Α., έ.ά., σσ. 31 ­ 36. — D ' H a u c o u r t G. et D u r i v a u l t G., Le blason, Paris 1965, σσ. 120 ­121. — W o o d w a r d J o h n and B u r n e t t G e o r g e , Woodward's atreatise on heraldry British and foreign, Tokyo 1969, σσ. 519­616.

4. R o l l a n d , έ.ά., σελ. 12, όπου το σχετικόν σχήμα. 5. D e M e i e r , έ.ά., σσ. 17 ­18 και σελ. 15, όπου το Έραλδικον βιβλιόσημον. 6. 'Υπό τον ôpov gerbe ('Αγγλ. garbe ή garb) εννοείται το δεμάτιον τών στάχεων

( P a r k e r J., έ.ά., σσ. 283­284). 7. Όταν είς τήν Έραλδικήν περιγραφήν λέγωμεν «τοΰ ίδιου» ή «τοΰ πεδίου» έν­

νοοϋμεν : χρώματος ή μετάλλου ίδίου προς τό προηγούμενον σχήμα ή προς τό πεδίον, αντιστοίχως. Βλ. Ρ α γ κ α β ή Ευ γ . ­ Τ ι π ά λ δ ο υ Γ., έ.ά., σσ. 42­47. Πρβλ. και Ί . δέ Κ ι γ ά λ λ α , Περί οίκοσήμων, Πανδώρα 6 (1856), σσ. 517­519 καί 11 (1861), σσ. 429­431. — Κ ο υ ρ ή Ν., Περί οίκοσήμων, Παρνασσός 14 (1891), σσ. 99­106.

29

— 450 —

chargé de huit étoiles ­ 5 ­ du champ) 1. Τα προαναφερθέντα Εραλδικά στοιχεία επιβεβαιώνουν την ϋπαρξιν ετερογενών κλάδων του οίκου Κεφάλα, περί του οποίου τάς πρώτας πληροφορίας άνευρίσκομεν, κατά τα τέλη του Θ' αιώνος εις την Βυζαντινήν αύτοκρατορίαν, δια να συναντήσωμεν τους διαφόρους κλάδους, πολύ βραδύτερον, εις δλα σχεδόν τα τμήματα τοϋ Ελ­

ληνικού" χώρου, μέχρι τών ημερών μας.

1. R i e t s t a p Β. J o h a n n e s , Armorial General, Genealogical publishing co. Baltimore, repr. ed. 1972, vol. Ι, σελ. 394. Θερμός ευχαριστίας έκφράζομεν καί έντεΰθεν εις τον φίλον Δρα Γερ. Ή . Πεντόγαλον δια την παραχώρησιν στοιχείων έκ τών έγγρα­

φων του νοταριακοϋ αρχείου, τα όποια επεσήμανε κατά τάς ίστορικάς του έρευνας εις το τοπικον ίστορικον άρχεΐον Κεφαλληνίας, είς τήν prof. Lucia Rossetti τοϋ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας καί είς τον φιλόλογον κ. Παν. Μουλλάν τοϋ 'Ινστιτούτου Νεοελληνικών σπουδών τής Σορβόνης, δια τήν βοήθειάν των εις τήν άναζήτησιν εραλδικών καί γενεα­

λογικών πληροφοριών.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητοΰ Πανεπιστημίου

Η ΠΤΩΣΙΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΕΙΣ ΑΓΝΩΣΤΟΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗΝ

ΤΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΟΥ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ1

Είναι γνωστόν ότι ή 'Αγία Έδρα μέχρι του 1870 — έτους ενοποιήσεως του 'Ιταλικού κράτους — δεν ήτο μόνον θρησκευτικον κέντρον τών άπαν­

ταχοϋ Καθολικών, άλλ' άπετέλει επίσης άνεξάρτητον και κυρίαρχον Κράτος, με πρωτεύουσαν τήν Ρώμην, με Κυβέρνησιν και με διπλωματικός και προξενικός αντιπροσωπείας εις τάς κυριωτέρας εύρωπαϊκάς χώρας, το σύστημα δε τοϋτο συνεχίζεται μέχρι τών ήμερων μας.

Αί άντιπροσωπεΐαι αύται, αϊ όποΐαι ήσαν φυσικοί φορείς της διεθνούς πολιτικής και διπλωματικής δραστηριότητος του Παπικού Κράτους, άπέ­

στελλον τακτικώς προς τήν Άγίαν Έδραν και άκριβέστερον προς τήν Segreteria di Stato (Γραμματείαν του Κράτους, Ύπουργεΐον Εξωτερικών), έπί κεφαλής τής οποίας εύρίσκετο τότε — ώς και σήμερον — πάντοτε καρ­

δινάλιος, εκθέσεις, υπομνήματα, ποικίλας ειδήσεις και υποδείξεις έπί τών διεθνών ζητημάτων και έλάμβανον μέριμναν δια τήν έκτέλεσιν τών υπό τοϋ κέντρου παρεχομένων οδηγιών.

Μεταξύ τών θεμάτων τα όποια επανειλημμένως και υπό ποικίλας επό­

ψεις και συνθήκας εϊχον απασχολήσει τάς αντιπροσωπείας ταύτας περι­

λαμβάνεται και το έλληνικόν, ιδία δε ή εκρηξις τής Ελληνικής 'Επανα­

στάσεως και αί έν συνεχεία πολιτικαί και στρατιωτικαί εξελίξεις αυτής. 'Εκθέσεις και υπομνήματα, ιδία τών πρεσβευτών Παρισίων και Βιέννης, παρέχουν πολύτιμους σχετικάς πληροφορίας και υποδεικνύουν εμμέσως ποια έπί του προκειμένου τα πολιτικά συμφέροντα τής 'Αγίας Έδρας2 .

1. Πληροφορίας περί τών έν τφ Άπορρήτω Άρχείφ τοϋ Βατικανοΰ άφορώντων είς τήν Ελλάδα έγγραφων, βλ. έν Γ. Θ. Ζ ώρα, "Αγνωστα έγγραφα τοϋ 'Απορρήτου 'Αρχείου τοϋ Βατικανοΰ περί τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως, Παρνασσός 13 (1971) 131 έπ.

2. Περί τίνων τών έγγραφων τούτων βλ. G. H o f m a n n , Das Papsttum und der griechische Freiheitskampf, Orientalia Christiana Analecta, N° 136, Roma 1952.

— 452 —

Μεγαλύτερον δμως ενδιαφέρον άπο ελληνικής πλευράς παρουσιάζουν τα υπομνήματα τα προερχόμενα εκ παπικών διπλωματικών άρχων του Ελ­

ληνικού1 χώρου. Πράγματι είς Κέρκυραν, ώς και εις άλλα υπό ξένην κατο­

χήν κέντρα, ή 'Αγία Έδρα διετήρει Γενικον Προξενεΐον, το όποιον είχε προξενικά παραρτήματα και πρακτορεία είς τάς λοιπάς νήσους τοΰ 'Ιονίου, άλλα και εις την έναντι κειμένην Ήπειρον, σπουδαιότερον τών οποίων ήτο το τής Πρεβέζης.

Είς το Γενικόν Προξενεΐον Κερκύρας συνεκεντροΰντο και προ και διαρκούσης και μετά τήν Έπανάστασιν αί εκθέσεις τών παραρτημάτων, έν συνεχεία δέ, μετά καταλλήλων παρατηρήσεων του έκεΐ Γενικού Προξένου, διεβιβάζοντο προς τήν Γραμματείαν τοϋ Παπικού Κράτους· τώρα άπόκειν­

ται εν τω Άπορρήτω Άρχείω τής πόλεως τοϋ Βατικανού. Αί εκθέσεις αύται είναι ποικίλου περιεχομένου και άφοροϋν εϊς θέματα πολιτικά, πνευ­

ματικά, εκκλησιαστικά, κοινωνικά, οικονομικά κλπ., παρουσιάζουν δέ δια τον Έλληνα έρευνητήν, μάλιστα τής επτανησιακής ιστορίας, ουχί κοινόν ενδιαφέρον Κ

Μετά τήν πλήρη συγκέντρωσιν και τακτοποίησιν τοϋ πλουσίου τού­

του ύλικοΰ θα προχωρήσωμεν είς τήν συστηματικήν εκδοσιν αύτοϋ. Τοιού­

τον εγγραφον αποτελεί και εκθεσις περί τής πτώσεως τοϋ Μεσολογγίου, τήν οποίαν καταχωρίζομεν κατωτέρω. Αύτη εστάλη υπό τοϋ έν Κέρκυρα Γενικού Προξένου τοΰ Παπικοϋ Κράτους προς τον εν Ρώμη Segretario di Stato.

Πρόξενος τοΰ Παπικού Κράτους έν Κέρκυρα ήτο τότε ό κόμις Gio­

vanni Battista degli Oddi, όστις, ώς προκύπτει έκ τοΰ 'Αρχείου, ήτο ικανός και συνήθως καλώς πληροφορημένος λειτουργός τής 'Αγίας "Εδρας. Segre­

tario di Stato ( = Υπουργός τών Εξωτερικών) ήτο ό καρδινάλιος Giulio Maria della Somaglia, διαδεχθείς είς τήν θέσιν ταύτην τον καρδινάλιον Ercole Consalvi. Ή εκθεσις, ώς και πάντα τα λοιπά έγγραφα τοΰ Προξε­

νείου, £χει γραφή είς τήν ίταλικήν γλώσσαν και συνοδεύεται υπό διαβι­

βαστικής επιστολής τοΰ Προξένου, βεβαιοΰντος ότι εις μεταγενέστερα υπομνήματα θέλει διαβιβάσει καί άλλας τυχόν συμπληρωματικός πληρο­

φορίας. Ή εκθεσις φέρει ήμερομηνίαν 31 'Ιουλίου 1826, δηλαδή έγράφη τεσ­

σάρας περίπου μήνας μετά τήν πτώσιν τής Ίερας πόλεως. Ό Πρόξενος εϊχεν ήδη προηγουμένως αποστείλει καί άλλας ειδήσεις περί τοΰ γεγονό­

1. Τα αναφερόμενα εις τήν Έλληνικήν Έπανάστασιν έγγραφα τοϋ Γενικοϋ Προ­ξενείου τής Κερκύρας άποτελοΰν μικρόν μόνον μέρος πλουσίου ύλικοϋ διαφόρων επο­χών, άφοροΟν δέ είς ποικίλα θέματα τής Επτανησιακής ιστορίας.

— 453 —

τος, συντομωτέρας όμως και ουχί πλήρεις Κ Ή νέα εκθεσις είναι μάλλον λεπτομερής και αναφέρεται εις τάς προετοιμασίας, εις τάς επιχειρήσεις και είς τήν εκβασιν της εξόδου, παρέχουσα οΰτω γενική ν εικόνα τοϋ ηρωι­

κού εγχειρήματος τών πολιορκημένων. Ό συντάκτης αυτής ήτο καλός γνώστης τών πραγμάτων : Τα ονόματα

τών τοποθεσιών, ή περιγραφή της προετοιμασίας, οί αριθμοί περί τών δυνά­

μεων τών αντιπάλων, ή ίστόρησις τών γεγονότων είναι πάντοτε ακριβή, ό δε εμπλουτισμός αυτών και διά τίνων ανεκδότων μαρτυρεί άμεσον άντί­

ληψιν του πληροφοριοδότου. Απλή σύγκρισις τής εκθέσεως μετά τών κα­

λυτέρων Ιστορικών πηγών ασφαλώς άγει εις τήν διαπίστωσιν ταύτην2. Πρέπει να προστεθή ότι ό συντάκτης ένεπνέετο ύπό φιλελληνικών

αισθημάτων και ειλικρινούς θαυμασμού προς τους "Ελληνας, τών οποίων εξαίρει τον πατριωτισμόν, τήν αύτοθυσίαν και το πολεμικόν μένος, κατα­

λήγει δέ εις τήν λακωνική ν άλλα τόσον χαρακτηριστική ν διαπίστωσιν, δτι ή Έξοδος του Μεσολογγίου υπήρξε διά μεν τους εχθρούς «έντροπή», δια δέ τους Έλληνας «πρωτοφανής αξία και ηρωισμός». Καθίσταται επο­

μένως σαφές δτι ή εκθεσις έγένετο έπί τη βάσει ελληνικών πηγών, πολύ δέ πιθανώς έπί τη βάσει υπευθύνων αφηγήσεων τών είς τάς 'Ιονίους Νή­

σους καταφυγόντων θυμάτων τής τουρκικής θηριωδίας. Κατωτέρω παραθέτομεν άφ' ενός τό κείμενον τοΟ εγγράφου, διά του

οποίου ό Πρόξενος τής Κερκύρας διαβιβάζει τήν έκθεσιν, και άφ' ετέρου τό κείμενον τής Εκθέσεως μετά συντόμων τινών σχολίων. 'Αμφότερα τα έγγραφα δημοσιεύονται και έν τω πρωτοτυπώ και εν μεταφράσει.

1. Είς το 'Απόρρητον Άρχεΐον τοΰ Βατικανού άπόκεινται πολυάριθμα έγγραφα άφορώντα είς τήν πολιορκίαν τοϋ Μεσολογγίου και τήν κατά καιρούς ήρωϊκήν άντί­στασιν τών κατοίκων.

2. Αί έν τη εκθέσει περιεχόμενοι είδήσεις είναι ολαι ακριβείς καί συμπίπτουν πλήρως προς τας επισήμους πηγάς καί τας αφηγήσεις τών Ελλήνων ιστορικών.

— 454 —

A'

Έγγραφον του Παπικού Προξένου Κερκύρας

Consolato Pontificio nelle Isole Ionie

N° 701

Eminenza Reverendissima Essendo giunta la veridica relazione delle circostanze che accompagna­

rono la resa della città di Missolongi2, ho Vonore di qui unita rassegnarla αΙΓE. V.R. ma.

Non mancherò pure di umiliar alVE. V.R. ogni altra ulteriore notizia che ci giungerà su questo particolare, mentre col bacio della Sacra Porpora 3

profondamente m'inchino. Di V.E.Rev.ma.

umiliss(imo) dev(otissi)mo obbed(entissim)o servitore Gio. Batt. C(on)te degli Oddi

Cons(ole) Pontif(ici)o

Corfu, SI Luglio 1826 A Sua Eminenza Rev(erendissi)ma Il Sig. Card(ina)le Giulio M(ari)a della Somaglia

Segretario di Stato ecc. ecc. ecc.4. Roma

1. Ό αριθ. 70 είναι ό αριθμός πρωτοκόλλου τοϋ Προξενείου Κερκύρας. 2. Έπί τοΰ θέματος τής κατά καιρούς πολιορκίας του Μεσολογγίου και της

ηρωικής αντιστάσεως τής πόλεως σώζονται έν τφ Άρχείω πολλά έγγραφα, τα όποια θα περιληφθούν είς αλλην μελέτην.

3. Πορφύρα είναι το επίσημο V ένδυμα ιών καρδιναλίων. 4. ΕΙς την ίταλικήν ό τίτλος είναι Segretario di Stato (= Γραμματεύς ή Καγκελ­

λάριος τοΰ Παπικού κράτους). Την θέσιν ταύτην κατείχε πάντοτε — ως και σήμερον — εις έκ των εκάστοτε επιφανέστερων καρδιναλίων.

— 455 —

A'

Έγγραφον του Παπικού Προξένου Κερκύρας

Παπικον Προξενεΐον τών 'Ιονίων Νήσων

'Αριθμ. 70 » Σεβασμιωτάτη Πανιερότης

Ληφθείσης ακριβούς αναφοράς περί τών συνθηκών, ύφ' ας έγένετο ή παράδοσις τής πόλεως του Μεσολογγίου2, εχω τήν τιμήν να πληροφο­

ρήσω σχετικώς τήν Ύμετέραν Σεβασμιωτάτην Πανιερότητα δια της συ­

νημμένης εκθέσεως. Δεν θα παραλείψω επίσης να υποβάλω ταπεινώς προς τήν Ύμετέραν

Σεβασμιωτάτην Πανιερότητα πασαν άλλην περαιτέρω εΐδησιν, ή οποία θα περιέλθη εις ήμας, ενώ, άσπαζόμενος τήν Άγίαν Πορφύραν3, βαθέως διατελώ

της 'Υμετέρας Σεβασμιωτάτης Πανιερότητος ταπεινότατος, άφωσιωμένος, εύπειθέστατος θεράπων

Gio(vanni) Batt(ista) c(on)te degli Oddi Παπικός Πρόξενος

Έ ν Κέρκυρα, 31 'Ιουλίου 1826 Προς τήν Αύτοδ Σεβασμιωτάτην Πανιερότητα τον καρδινάλιον Κύριον Giulio Maria della Somaglia

Γραμματέα του Κράτους κ.λ.π.4. ΕΙς Ρώμη ν

— 456 —

Β'

Έγγραφον του Προξένου Κερκύρας

Descrizione della caduta di Missolongil

N° 24* Corfu 31 Luglio 1826

I viveri avevano incominciato da alcuni giorni a diminuirsi3 a grado a grado finche mancarono intieramente verso i 25 di Marzo s.v.*. In quei giorni giunse una divisione delVAmmniraglio Miauli, e tentò di aprirsi il passo per la laguna, onde introdurre dei viveri in Missolongi ma il nemico aveva occupato tutti gli ingressi, avendo apparecchiato sopra di essi delle Batterie che rendevano impossibile Ventrata ad alcuna barca della flotta greca, la quale non essendo molto forte non poteva attaccare il nemico. Pure Vapparizione della flotta greca rianimò i prodi difensori di Mis­

solongi di modo che per sostenersi si diedero a mangiare carni di cavalli, muli, asini, cani, gatti, topi, e granchi di mare, che compravano a caro prezzo fulminati dai lancioni del nemico, e finalmente di άρκνγαις5, piante che nascono al di là della laguna che indebolivano maggior­

mente chi ne mangiava incitando Vevacuazione. In tal stato molti degli infermi ne morivano.

Col progresso dei giorni crescevano i mali della guarnigione e la flotta intanto non poteva fare niente. Cosi ridotti alla disperazione scrissero ai Comandanti Greci che erano al di fuori che si recassero nel giorno stabilito (10 Aprile) 6 alle spalle del nemico e che dassero il segno, onde potessero anche essi, uscire con impeto e salvare anche la moltitudine imbelle. Queste lettere giunsero con sicurezza ed aspettavano con impazienza il deziderato momento per effettuare si audace impresa.

La disgrazia volle che un serviano uscito dalla Guarnigione, passò al nemico, e gli palesò tutto il concertato per la sortita.

|| Da 3000 erano i soldati della guarnigione, insieme agli infermi che potevano in qualche modo assistiti difendersi, 1000 gli operai ed altri non

1. Tò κείμενον, γεγραμμένον δι' ευανάγνωστου και καθαρός γραφής, καταλαμβάνει 12 σελίδας συνήθους χάρτου αλληλογραφίας.

2. Ό αριθ. 24 δηλοΐ τον αριθμόν τοϋ άφορώντος είς την Ελλάδα «Δελτίου». 3. Περί τών λεπτομερειών τής 'Εξόδου τοϋ Μεσολογγίου βλ. Δ. Κ ό κ κ ι ν ο υ ,

Ή Ελληνική Έπαναστασις, 'Αθήναι 1968, τόμ. Ε', σελ. 270 έπ. 4. Ή «παλαιά ημερομηνία» — ίταλιστί S(til) V(ecchio) — έπαρουσίαζε κατά τον

παρελθόντα αίωνα έναντι τής «νέας» — ίταλιστί S(til) N(uovo) — διαφοράν 12 ήμερων.

­ 457 ­

Β'

Έγγραφον του Προξένου Κερκύρας

Περιγραφή της πτώσεως τοϋ Μεσολογγίου 1

'Αριθμ. 242

Έ ν Κέρκυρα τη 31 'Ιουλίου 1826

Τα τρόφιμα άπό τίνων ήμερων εΐχον αρχίσει βαθμηδόν να έλαττοΰν­

ται3, μέχρις ότου έξέλιπον παντελώς περί τήν 25ην Μαρτίου, παλαιά ημε­

ρομηνία 4. Κατά τάς ημέρας έκείνας έφθασε μοίρα τοϋ ναυάρχου Μιαούλη και προσεπάθησε να άνοιξη δίοδον δια της λιμνοθαλάσσης, ίνα είσαγάγη τρόφιμα εις Μεσολόγγιον, άλλ' ό εχθρός είχε καταλάβει όλας τάς εισό­

δους και τοποθετήσει έπ' αυτών τηλεβόλα, καθιστώντα αδύνατον τήν εϊσο­

δον οιασδήποτε λέμβου του ελληνικού στόλου, όστις, επειδή δεν ήτο πολύ ισχυρός, δέν ήδύνατο να προσβάλη τον έχθρόν. Έν τούτοις, ή εμφάνισις του ελληνικού στόλου ένεψύχωσε τους γενναίους υπερασπιστάς τοϋ Μεσο­

λογγίου, εις τρόπον ώστε, ϊνα διατηρηθούν είς ζωήν, ήρχισαν να τρώγουν κρέατα ϊππων, ήμιόνων, όνων, κυνών, γατών, ποντικών ώς και καβούρια, τα όποια ήγόραζον εις ύψηλήν τιμήν υπό τάς κεραυνοβόλους βολάς τοϋ έχθροϋ καί, τέλος, ά ρ κ ί γ ι ε ς 5 , φυτά τα όποια φύονται πέρα της λιμνο­

θαλάσσης, έξησθένουν δε περισσότερον τον τρώγοντα, διότι προεκάλουν διάρροιαν. 'Υπό τάς συνθήκας ταύτας πολλοί ασθενείς άπέθνησκον.

Σύν τω χρόνω ηϋξανον τα δεινά της Φρουράς, έν τω μεταξύ δε ό στό­

λος ουδέν ήδύνατο να πράξη. Καταληφθέντες, λοιπόν, υπό απελπισίας έγραψαν προς τους εξω ευρισκομένους "Ελληνας αρχηγούς να έλθουν τήν ώρισμένην ήμέραν (10 Απριλίου)6 είς τα νώτα τοϋ έχθροϋ καί να δώσουν σύνθημα ίνα δυνηθοΰν καί αυτοί να εξέλθουν προς εφοδον καί σώσουν τό άμαχον πλήθος. Αί έπιστολαί αύται έφθασαν ασφαλώς, ούτοι δέ άνέμενον άνυπομόνως τήν ποθητήν στιγμήν δια τήν πραγματοποίησιν μιας τόσον τόλμηράς επιχειρήσεως.

Ή κακοτυχία όμως ήθέλησεν ώστε εϊς αυτόμολος, έξελθών έκ της Φρουράς, να μεταβή είς τον έχθρόν καί να φανέρωση τα συμπεφωνημένα δια τήν εξοδον.

Εις 3.000 ανήρχοντο οί στρατιώται της Φρουράς μετά τών τραυμα­

τιών, οΐτινες βοηθούμενοι ήδύναντο τρόπον τινά να άμύνωνται, εις 1.000

5. Έν τώ κειμένφ ή λέξις γράφεται ελληνιστί «άρκύγιαις». 6. Καί πάλιν κατά τήν «πάλαιαν ήμερομηνίαν», ώς έν ύποσημ. 4.

— 458 —

atti alle armi, e 5000 le donne ed i fanciulli. GVinfermi e molti altri deboli avevano risoluto se si vedevano inabili all''impresa di abbruciarsi dentro le case; in somma tutti in generale pensavano il modo di non cadere in mano dei Barbari, andasse pure la cosa come volesse.

L'estrema ala del Forte verso VOriente dal lato Meridionale della Lunetta1 fino aW ultimo Batteria2, era la parte destinata per la quale dove­

vano sortire da Quattro Ponti ed unirsi difaccia alle Batterie di Riga Montalbert3, e essendo situate nello stesso lato, dove distesi a terra dovevano attendere il seguo per alzarsi e passando Vantica fossa continuare il loro viaggio per le due Torri che aveva apparechiate Γ'Egiziano*. Quest''antica fossa faceva parte del forte nelVassedio di Omer Pascià e che cominciando dal mare più di 200 passi lontano dalla nuova fossa si stendeva in linea parallela con questa, colla quale si congiungeva vicino alla Lunetta.

Subito che avessero sentito che quelli di fuori battevano il nemico alle spalle, dovevano dividersi in due corpi, e quanti recupavano i luoghi della Lunetta fino all'ultima Batteria dell'Occidente, dirigersi per il campo di Chiutachi, gli altri poi colla più parte del sesso debole per il campo Egizia­

no e quindi riunirsi tutti nella Vigna di Cuzzica5 un'ora e mezzo in circa lungi da Missolongi, sulla strada di S. Simeone6, Monastero che giace ai piedi del Zigò.

Giunse il giorno 10 di Aprile S. V. e verso le || ore dodici di giorno si senti una scarica di fucili sulla Vetta del Zigò, verso la parte di S. Simeone per cui comprese la Guarnigione che veniva il soccorso di fuori. Subito si raccolsero i Cap(ita)ni nel lato Orientale del forte, e dopo di avere stabilito e deliberato di uscire nel modo suddetto da Missolongi man­

darono una ronda per tutti i Forti e per tutta la Città a farlo noto ad ognuno e che verso le ore due di notte doveano eseguire il progettato. Frattanto stabilirono di conservare il più alto silenzio, non facendo alcuna scarica eccettuate le sentinelle che doveano secondo Vordine gridare e scaricare di tempo in tempo.

1. Πρόκειται περί τοϋ ίστορικοΰ προμαχώνος τοΰ φρουρίου τοϋ Μεσολογγίου, την ύπεράσπισιν τοϋ οποίου είχεν ό Γεώργιος Κίτσος.

2. Ντάπια, Δαβιά ή Νταβιά καΐ όρθότερον Τάπια, σημαίνει προμαχών. 3. Το γνωστόν υπό τήν έπωνυμίαν «Μονταλαμπέρ» περιτείχισμα τής πόλεως. 4. 'Υπονοεί τον έπί κεφαλής των αιγυπτιακών δυνάμεων Ίμβραήμ πασά. 5. «Κότσικα το αμπέλι», γνωστή τοποθεσία προς τάς υπώρειας τοϋ Ζυγοϋ, ήτις

ήτο περιχαρακωμένη μέ μικράν τάφρον. 6. Ή μονή 'Αγίου Συμεώνος έχρησίμευεν ώς κρησφύγετον τών αρματολών καί

κλεφτών τοΰ Ζυγοϋ. 'Απέχει 6 χιλιόμετρα άπό το Μεσολόγγιον. Προς τιμήν τών πε­

­ 459 ­

οί εργάται και άλλοι, οϊτινες δεν ήδύναντο να χειρίζωνται όπλα, και εις 5.000 αί γυναίκες και τα παιδία. Οί τραυματίαι και πολλοί άλλοι έξησθε­

νημένοι εϊχον αποφασίσει, εφ' όσον θα διεπίστωνον ότι ήσαν ανίκανοι δια την επιχείρησιν, να πυρποληθοΰν εντός των οικιών εν συντομία, όλοι γενικώς έσκέπτοντο ένα τρόπον ϊνα μη πέσουν εις χείρας τών βαρβάρων, οιανδήποτε εκβασιν έλάμβανον τα πράγματα.

Ή έσχατη πτέρυξ του Φρουρίου προς ανατολάς, άπο της μεσημβρινής πλευράς της Λουνέττας1 μέχρι της τελευταίας κανονιοστοιχίας (ντάπιας)2

ήτο το προκαθωρισμένον μέρος δια του οποίου έπρεπε να εξέλθουν δια τεσσάρων γεφυρών και να ενωθούν έναντι τών κανονιοστοιχιών του Riga Montallert 3· αύται ευρίσκοντο προς τήν ιδίαν πλευράν, όπου έξηπλωμένοι ήπτιοι ώφειλον να αναμείνουν το σύνθημα δια να εγερθούν καί, διερχόμε­

νοι τήν πάλαιαν τάφρον, να συνεχίσουν τήν πορείαν των δια τών δύο πύρ­

γων, τους οποίους είχε παρασκευάσει ô Αιγύπτιος4. Ή παλαιά αύ'τη τά­

φρος άπετέλει μέρος του φρουρίου κατά τήν πολιορκίαν του Όμέρ πασά· αρχομένη άπο της θαλάσσης, εϊς άπόστασιν πλέον τών 200 βημάτων άπο της νέας τάφρου, έξετείνετο εις παράλληλον προς αυτήν γραμμήν καί ήνοϋτο μετ' αυτής πλησίον τής Λουνέττας.

Ευθύς ώς θα ήκουον ότι οί έξωθεν προσέβαλον τον έχθρόν εκ τών νώτων, έπρεπε να διαιρεθούν είς δύο σώματα : όσοι κατεΐχον τα μέρη τής Λουνέττας μέχρι τής τελευταίας προς δυσμάς κανονιοστοιχίας ώφειλον να προχωρήσουν δια του πεδίου του Κιουταχή, οί υπόλοιποι, με τον μεγαλύ­

τερον δγκον τών γυναικόπαιδων να προχωρήσουν δια τοϋ αιγυπτιακού πεδίου καί να ένωθοϋν όλοι εις «του Κότσικα τό αμπέλι»5, μίαν καί ήμί­

σειαν ώραν σχεδόν μακράν του Μεσολογγίου έπί τής όδοϋ προς τόν"Αγιον Συμεώνα6, μοναστήριον κείμενον εις τους πρόποδας του Ζυγοϋ.

Έφθασεν ή 10η 'Απριλίου, παλαιά ημερομηνία, καί περί τήν δωδε­

κάτην ώραν ηκούσθησαν πυροβολισμοί έπί τής κορυφής του Ζυγοϋ π­ρός τό μέρος του 'Αγίου Συμεώνος, εξ ού ή Φρουρά αντελήφθη ότι ήρχετο ή έξωθεν βοήθεια. Οί αρχηγοί συνηθροίσθησαν αμέσως εις τήν άνατολικήν πλευράν του Φρουρίου καί άφοΰ καθώρισαν να εξέλθουν τοϋ Μεσολογγίου κατά τον μνημονευθέντα τρόπον, απέστειλαν περίπολον εις όλα τα φρού­

ρια καί είς όλην τήν πόλιν ϊνα γνωστοποιήσουν εις πάντας, ότι κατά τήν δευτέραν ώραν τής νυκτός ώφειλον να θέσουν είς έφαρμογήν τα σχεδια­

σθέντα. Μέχρι τής στιγμής εκείνης, ώρίσθη να τηρηθή σιωπή καί ουδείς να πυροβολή, πλην τών φρουρών, οί οποίοι, συμφώνως προς τήν διατα­

γήν, ώφειλον από καιρού είς καιρόν να κραυγάζουν ή να πυροβολοϋν.

σόντων έκ τής ενέδρας τών 'Αλβανών κατά τήν εξοδον υπάρχει εντοιχισμένη ανα­μνηστική πλάξ.

­ 460 —

Si apparecchiarono intanto i quattro Ponti con tavole, si rovinarono tutte quelle cose che non voleasi che cadessero nelle mani dei nemici. La polvere ed i fucili si trasportarono nelle case ove si rinchiusero gVinfermi, ed i deboli che si proposero di combattere per quanto potevano e di abbru­

ciarsi poi coi loro nemici. Molte donne si vestirono da uomo e si cinsero la spada per incontrare con fermezza il nemico e per non cader vive nelle sue mani. I caratteri della stamperia ed i torchi furono sotterrati nel suolo di Missolongi Κ Distrussero le opere di guerra e si preparavano a precipitare e sommergere i cannoni nelle fossa, ma i cannonieri erano Missolongiti e come tutti gli altri nutrivano ancora speranza di ritornare vincitori nella città confindando essi molto nelVajuto di quei di fuori e nel loro valore per lo che non eseguirono tale operazione.

Verso le ore due di notte un'altra ronda || girando intorno alle bat­

terie raccolse i soldati e gli mandò senza strepito per quanto fu possibile al lato orientale ove erano i Ponti lasciando ai loro posti solamente le sentinelle perchè dovessero di tratto in tratto eseguire la solita scarica fin aWultimo momento che anche esse dovevano ritirarsi. Comminciarono dunque a sortire dal Forte, ma i soli Missolongiti non comparivano. Oggetti troppo cari li trattenevano. Essi si erano dispersi per la città per accom­

pagnare le mogli ed i figli per i quali si lasciò Γ ultimo Ponte verso il mare, come il più distante dalle prime trinc(i)ére del nemico.

I Turchi subito che udirouo lo strepito dei fucili nel monte, essendo prima stati avvertiti dal Serviano pensarono che venisse il soccorso e che in Missolongi si preparassero alla fuga.

Resto il nemico prese le sue misure, ordinando il suo esercito alle spalle ed alle prime trinciere.

Fuori dell'antica fossa pochi passi, avea apparecchiati due piccoli Castelli, Γ uno alla foce della palude, Γ altro lungi 200 passi circa dalla medesima nella parte interiore e per mezzo essi dovevano passare i Greci, appena che avessero passato Vantica fossa.

II nemico sebbene informato dal fuggitivo che da quella parte doveva succedere la sortita, sospettando però che a bella posta avessero annunziato così, per attirare colà la sua attenzione e per uscire dall''altra, non distrasse le sue forze, ma stette attento da tutte le parti.

Abbenché i Greci procurassero di non fare strepito, il rumore nel pian­

tare i Ponti ed i gridi delle donne e dei fanciulli mentre \\ uscivano diedero sospetto al nemico che incominciò incessantenente e di continuo la scarica

1. Κατά τήν άναχώρησίν των έφρόντισαν να διασώσουν τά αναγκαία τυπογρα­φικά υλικά.

— 461 —

Έν τω μεταξύ ήτοιμάσθησαν αί τέσσαρες γέφυραι δια σανίδων καί κατεστράφησαν όλα τα πράγματα, τα όποια δεν ήθελον να πέσουν εις χεί­

ρας τοΰ έχθροΰ. Ή πυρίτις καί τα όπλα μετεφέρθησαν είς τάς οικίας έκεί­

νας, είς τάς οποίας ένεκλείσθησαν όσοι ανάπηροι καί ασθενείς απεφάσι­

σαν να πολεμήσουν όσον ήδύναντο καί èv συνεχεία να πυρποληθοϋν μετά τών έχθρων των. Πολλαί γυναίκες ένεδύθησαν ώς άνδρες καί εζώσθησαν τήν σπάθην δια νά αντιμετωπίσουν σταθερώς τον έχθρόν καί νά μή πέσουν ζωνταναίείς χείρας του. Τα τυπογραφικά στοιχεία καί τα πιεστήρια έκρύ­

βησαν ύπο το έδαφος του Μεσολογγίου 1. Οι πολιορκημένοι κατέστρεψαν τά οχυρωματικά έργα καί ήτοιμάζοντο νά ρίψουν καί βυθίσουν τα κανόνια είς τήν τάφρον, άλλ' οί πυροβοληταί ήσαν Μεσολογγΐται, όπως δε όλοι οί άλλοι, εΐχον ακόμη τήν ελπίδα ότι θα επανέλθουν πάλιν νικηταί είς τήν πόλιν, τρέφοντες μεγάλην έμπιστοσύνην εις τήν βοήθειαν τών έξωθεν καί είς τήν ιδίαν αυτών άνδρείαν, καί δια τοϋτο δεν έξετέλεσαν τήν διαταγήν.

Περί τήν δευτέραν νυκτερινήν ώραν άλλη περίπολος, περιφερόμενη ανά τάς κανονιοστοιχίας, συνήθροισε τους στρατιώτας καί απέστειλε τού­

τους όσον το δυνατόν αθορύβως προς τήν άνατολικήν πλευράν, όπου ήσαν αί γέφυραι, άφήκαν δε εις τάς θέσεις των μόνον τους φρουρούς, επειδή ώφειλον νά ρίπτουν κατά διαστήματα τους συνήθεις πυροβολισμούς μέχρι τής τελευταίας στιγμής, οπότε καί ούτοι ώφειλον νά αποσυρθούν. Ήρχι­

σαν, λοιπόν, νά έξέρχωνται εκ τοΰ Φρουρίου, όμως οί Μεσολογγΐται δεν ενεφανίζοντο. 'Αντικείμενα πολύ προσφιλή τους συνεκράτουν. Ούτοι ήσαν διεσκορπισμένοι άνά τήν πόλιν ίνα συνοδεύσουν τάς συζύγους καί τά τέ­

κνα των, χάριν τών οποίων εϊχεν άφεθή ή τελευταία γέφυρα προς τήν θάλασσαν, διότι εύρίσκετο είς μεγαλυτέραν άπόστασιν άπό τών πρώτων χαρακωμάτων τοΰ εχθρού.

Οί Τούρκοι αμέσως μόλις ήκουσαν τον κρότον τών κανονιών είς τό όρος, έχοντες είδοποιηθή προηγουμένως ύπό τοΰ αυτομόλου, έσκέφθησαν ότι εφθασεν ή βοήθεια καί ότι εις τό Μεσολόγγιον ήτοιμάζοντο δια τήν εξοδον.

'Αμέσως ό εχθρός έλαβε τά μέτρα του, διατάξας τό στράτευμα του εις τά νώτα καί είς τά χαρακώματα.

'Ολίγα βήματα έξωθεν της παλαιάς τάφρου είχε παρασκευάσει δύο μικρούς πύργους, τον ενα είς τήν έκβολήν τοϋ έλους, τον άλλον είς άπό­

στασιν σχεδόν 200 βημάτων προς τό έσωτερικόν, καί δια μέσου αυτών ώφειλον νά διέλθουν οί Έλληνες, μόλις θα είχον διασχίσει τήν πάλαιαν τάφρον.

Ό εχθρός, καίτοι είχε πληροφορηθή παρά τοϋ αυτομόλου άπό ποίας πλευράς θα έγίνετο ή έξοδος, èv τούτοις ύποψιαζόμενος μήπως επίτηδες

— 462 —

dei cannoni e dei fucili dai Castelli e da tutti i forti dalla parte Orientale dirigendo il fureo contro i forti del lato ove erano i Ponti.

I Greci intanto escivano senza che gli scorgessero i nemici e raccoltisi curvi tra la pianura delle due fosse si distesero tutti per terra per evitare il fuoco del nemico.

A quelVora accadeva nella città il più tragico ed insieme commovente spettacolo. Gli amici, i compagni, i fratelli separarsi fra loro, gli uni per audare incontro a nuovi pericoli, onde sopravivere e vendicare il sangue dei parenti e degli amici, gli altri affaticati dall'infermità ο dalle ferite, attendere con impazienza una morte eroica. Molti uomini che potevano sal­

varsi rimasero con piacere vicino ai loro amici e parenti per combattare fino αΙΓ ultimo momento e morire insieme con essi.

Con tale risoluzione si divisero nelle case le più forti; Una parte di essi, tutti Missolongiti, si rinchiusero nella Torre del Molino a Vento ed un vecchio ferito si pose nella Mina che era preparata sotto la gran Batteria chiamata di Bozzari pronto a dar fuoco entrati che fossero i nemici e saltare con essi in aria, ed una turba di donne e di fanciulli entrarono nella gran Polveriera ove trovarono più di 30 barili di polvere. Uno dei Primati di Missolongi, Cristo Capsali, potendo salvarsi e pregato anche dai suoi compatrioti a fuggire il pericolo, non lo volle, ma invitando le donne ed i fanciulli come ad una festa, a chiudersi nella gran polveriera, ed esse cor­

revano con || prontezza a seppellirsi nelle ceneri della loro Patria. Quelli poi che erano usciti fuori dai Ponti, giacevano da un'ora chini

a terra aspettando che quei di fuori piombassero alle spalle del campo ne­

mico, ma finalmente non potendo più soffrire, subito alzadosi gridarono : Avanti, morte ai barbari1, ed immediatamente si lanciarono tra i due Castelli, Vuno dei quali verso la terra ferma, ove si trovavano da Mille Arabi, rimase deserto, e Valtro cessò dal far fuoco. Marciavano lutti in corpo, poiché vedendo che non giungeva al soccorso dalla parte di fuori non credettero utile di diridersi a tenore del primo piano.

Poiché Vimpeto fu così improvviso, ed inaspettato, i Missolongiti che uscivano gli ultimi e molti dei quali si trovavano ancora dentro la città, credettero che fosse giunto il soccorso ai Greci e che Vattacco fosse seguito contemporaneamente da ambedue le parti; In questo mentre si udì alVim­

provviso una voce che si cominciò per tutta la gente: Indietro! In­

dietro! Ai vostri luoghi! Alle vostre batterie! Appena fu sentita questa voce tutti i Missolongiti con le donne, ritornarono indietro ! ma la voce era bugiarda !

1. Ai λέξεις έχουν υπογραμμισθώ ύπο τοϋ γραφέως.

­ 463 —

εϊχον αναγγείλει ταύτην ϊνα τους εξαπατήσουν και προσελκύσουν έκεΤ την προσοχήν των, και εξέλθουν δι' άλλης, δεν απέσπασε τάς δυνάμεις του, άλλ' εμεινεν έτοιμος προς πάσας τάς κατευθύνσεις.

"Αν και οί Έλληνες έφρόντισαν να μη προκαλέσουν ταραχήν, ό θό­

ρυβος κατά την τοποθέτησιν των γεφυρών και αί κραυγαί των εξερχόμενων γυναικόπαιδων ένέβαλεν εις ύποψίαν τον έχθρόν, ό όποιος ήρχισεν ακα­

ταπαύστως και συνεχώς να ρίπτη πυροβολισμούς έκ των πύργων και έξ όλων τών φρουρίων τοΟ ανατολικού τμήματος, κατευθύνων το πυρ εναντίον τών φρουρίων της πλευράς δπου ήσαν αί γέφυραι.

Έν τω μεταξύ, οί Έλληνες εξήρχοντο χωρίς να τους διακρίνουν οί εχθροί και, συγκεντρωθέντες ύπτιοι εις το μεταξύ τών δύο τάφρων σχημα­

τιζόμενον πεδίον, εξηπλώθησαν πάντες πρηνεΐς κατά γης ϊνα αποφύγουν το εχθρικόν πυρ.

Κατά τήν αυτήν ώραν εις τήν πόλιν συνέβαινε το τραγικώτερον και συγκινητικώτερον θέαμα. Οί φίλοι, οί σύντροφοι, οί αδελφοί έχωρίζοντο άπ' αλλήλων, οί μεν ϊνα εκτεθούν εις νέους κινδύνους, επιζώντες δε να εκδικηθούν τό αίμα τών συγγενών και τών φίλων, οί δε άλλοι, ταλαιπω­

ρημένοι άπό αναπηρίας καί πληγάς, ϊνα αναμείνουν μέ άνυπομονησίαν ενα ήρωϊκόν θάνατον. Πολλοί άνδρες, οί όποιοι ήδύναντο να σωθούν, παρέ­

μειναν ευχαρίστως μετά τών φίλων των καί συγγενών ϊνα πολεμήσουν μέχρι της τελευταίας στιγμής καί αποθάνουν μετ' εκείνων. Μέ τοιαύτην άπόφασιν διενεμήθησαν εις τάς ίσχυροτέρας οικίας. Τμήμα έξ αυτών, δλοι Μεσο­

λογγΐται, ένεκλείσθησαν εϊς τον πύργον του 'Ανεμόμυλου, ένω εις γέρων πληγωμένος ετέθη εις το λαγούμι, το όποιον εΐχεν έτοιμασθή κάτωθεν τής μεγάλης ντάπιας, αποκαλούμενης του Μπότσαρη, έτοιμος να θέση πΟρ μόλις θα είσήρχοντο οί εχθροί καί τιναχθή μετ' αυτών εϊς τον αέρα, καί, τέλος, πλήθος γυναικόπαιδων είσήλθεν εις τήν μεγάλην πυριτιδαποθήκην, όπου εύρεν υπέρ τα τριάκοντα βαρέλια πυρίτιδος. Εις τών προκρίτων του Μεσολογγίου, ό Χρήστος Καψάλης, καίτοι δυνάμενος να σωθή καί παρα­

κληθείς υπό τών συμπατριωτών του να άποφύγη τον κίνδυνον, δεν εδέχθη τούτο, άλλα προσεκάλει τα γυναικόπαιδα ώς εις έορτήν, να κλεισθούν εις τήν μεγάλην πυριτιδαποθήκην, ταύτα δε εσπευδον προθύμως ϊνα ταφοϋν υπό τήν τέφραν τής Πατρίδος.

"Οσοι εϊχον εξέλθει δια τών γεφυρών, εκειντο άπό μιας ώρας κατά γής, άναμένοντες τους έξωθεν να εφορμήσουν εκ τών νώτων του εχθρικού πεδίου, τέλος όμως, μή δυνάμενοι να υποφέρουν περισσότερον, ήγέρθησαν καί ήρχισαν να κραυγάζουν : Ε μ π ρ ό ς , θ ά ν α τ ο ς ε ι ς τ ο υ ς β α ρ β ά ­

ρ ο υ ς 1 και έφώρμησαν αμέσως μεταξύ τών δύο φρουρίων, έκ τών οποίων το εν προς τήν ξηράν, όπου εύρίσκοντο χίλιοι "Αραβες, άπέμεινεν £ρημον, το δε έτερον έπαυσε να πυροβολή. Έβάδιζον όλοι συγκεντρωμένοι, βλέ­

— 464 —

/ nemici erano già entrati dentro le trinciere e si erano sparsi per la città l. La guerra si accese per le case. La mina della gran batteria scoppiò, e fece saltare in aria i Barbari che se ne erano impadroniti. La turba delle donne e dei fanciulli che si erano chiusi nella gran polveriera gridavano e trassero più di 2000 nemici intorno a quella parte, i quali, credendo || tro­

varsi dentro tesori, giravano intorno alla caza ed altri procuravano di aprire la porta ed altri montarono sul tetto. Allora sicuramente Cristo Capsali, che dirigeva questa terribile impresa vedendo un sufficiente nu­

mero raccolto, appiccò il fuoco che fece saltare in aria tutti rovesciando e precipitando cosi nel mare un'intera parrocchia. Nello stesso punto fu veduta una madre gettare i suoi figli nel pozzo e precipitar visi anch'essa ed una multitudine di donne e di fanciulli entrare nella laguna e som­

megersi nella più profonda parte di essa. Quelli che erano usciti, marciavano assieme senza che il nemico osasse

di molestarli fuori che da lungi con fucilate. Essendo quindi in distanza di mezz'Ora furono incontrati dalla cavalleria nemica composta di 500 uo­

mini, i quali avvisati prima venivano da Bocori per tagliare il passo ai fuggenti; ma questi si difesero e fu costretta a ritornare di nuovo a Bocori. In quest'incontro, i Greci non perdettera che qualche ferito e infermo, tra i quali il comandante M. Sturnari — Da 150 greci usciti da Clissova e che si dirigevano verso S. Simeone s'incontrarono colla cavalleria che ritornava

1. Βλ. Δ. Κ ό κ κ ι ν ο υ , Ή Ελληνική Έπανάστασις, ένθ'άν., τόμ. Ε', σελ. 283 : «Ή φάλαγξ τοΰ Μακρή έπροχώρησε προς το Άνατολικόν μέ σταθερον βήμα μολο­νότι ύφίστατο μεγαλυτέρας άπωλείας.

Ό Κίτσος Τζαβέλλας έσπευσε την τελευταίαν ώραν τοΟ ξεκινήματος, και ευρε­θείς έφιππος προ τής τάφρου είς στενον μέρος ταύτης, όπου δέν υπήρχε γέφυρα, ηθέ­λησε δια να μην καθυστέρηση να τήν περάση δια πηδήματος τοϋ αλόγου του, άλλα το ζώον κατέπεσεν εις τήν τάφρον, όπου έκόλλησεν είς τήν βαθεϊαν λάσπην και εκεί­νος κατώρθωσε κατά τήν έπικίνδυνον αυτήν στιγμήν να αναπήδηση έκ τοϋ έφιππίου προς τήν δχθην, όπου διεσώθη καί εύρήκεν άλλο άλογο και 'έτρεξε να συνάντηση το διαβάν δια γέφυρας σώμα του.

'Ενώ τα σώματα τής φρουράς έπροχωροϋσαν, έξεκίνησεν ή φάλαγξ μέ τα γυναι­κόπαιδα καί μέ τους ένοπλους Μεσολογγίτας καί τους Ευρωπαίους φιλέλληνας δια να περάση άπό τον δρόμον πού διήνοιγαν τα προ αυτής σώματα. 'Αλλ' ένώ τα γυναικό­παιδα είχαν αρχίσει νά ευρίσκονται προς τήν πέραν τής τάφρου θέσιν, καί το μεγαλύ­τερον μέρος τούτων ευρίσκεται έπί τής γέφυρας καί όπισθεν ταύτης, ήκούσθη κραυγή.

— Πίσω ! . . . Γυρίστε πίσω !... Στα κανονοστάσια ! . . . Πίσω ! . . . 'Εσταμάτησαν. Αί γυναίκες κατελήφθησαν ύπο τρόμου καί τα παιδιά έκλαιαν.

Τότε δλον αυτό το πλήθος καί δσοι ένοπλοι ευρέθησαν εκεί έπανεστράφησαν προς τήν πόλιν, νομίζοντες ότι έπροδόθησαν καί ότι το παράγγελμα τής επιστροφής είχε δοθή ύπο τών στρατιωτικών αρχηγών τής εξόδου, ένώ ό προδότης ήτο εκείνος πού

— 465 —

ποντες δε δτι ουδεμία βοήθεια εφθανεν Μξωθεν, δέν εκρινον φρόνιμον να χωρισθούν συμφώνως προς τό άρχικον σχέδιον.

'Επειδή ή έπίθεσις ύπήρξεν τόσον απρόβλεπτος και απροσδόκητος, οί Μεσολογγΐται οί όποιοι έξήρχοντο τελευταίοι, πολλοί μάλιστα εύρί­

σκοντο ακόμη εντός της πόλεως, ένόμισαν δτι ξφθασεν ή βοήθεια προς τους Έλληνες και ότι αμφότερα τα μέρη έκαμαν εφοδον ταυτοχρόνως. Κατά τήν στιγμήν όμως ταύτη ν ήκούσθη άπροόπτως μία φωνή, μεταδο­

θεΐσα προς όλους : Π ί σ ω ! Π ί σ ω ! Σ τ ι ς θ έ σ ε ι ς σ α ς ! Στα κ α­

ν ο ν ο σ τ ά σ ι ά σ α ς ! Μόλις ήκούσθη ή φωνή αύτη, όλοι οί Μεσολογγΐται μετά τών γυναι­

κών εστράφησαν προς τα οπίσω : άλλ' ή φωνή ήτο απατηλή ! Οί εχθροί είχον ήδη εισέλθει εντός τών χαρακωμάτων και εΐχον δια­

σκορπισθή άνά τήν πόλιν ι. Ό πόλεμος ήναψεν άνά τάς οικίας. Τό λαγούμι της μεγάλης ντάπιας εξερράγη και άνετίναξεν εις τον αέρα τους βαρβά­

ρους οΐτινες τό είχον κυριεύσει. Τό πλήθος τών γυναικόπαιδων, τό οποίον εϊχεν έγκλεισθή εις τήν μεγάλην πυριτιδαποθήκην, έκραύγαζε και προ­

σείλκυσε προς τό μέρος εκείνο περισσοτέρους τών 2.000 εχθρούς. Ούτοι, νομίζοντες ότι εύρίσκοντο έκεΐ θησαυροί, περιεφέροντο πέριξ τής οΐκίας, άλλοι προσεπάθουν να ανοίξουν τήν θύραν και άλλοι άνήλθον έπί τής στέγης. Τότε ό Χρήστος Καψάλης, όστις διηύθυνε τήν τρομεράν ταύτην έπειχείρησιν, βλέπων επαρκή αριθμόν συνηθροισμένων έθεσε πΟρ, τό όποιον άνετίναξεν όλους εις τον αέρα, άνατρέπον και ρίπτον ούτως εϊς τήν θάλασσαν όλόκληρον παροικίαν. Τήν ιδίαν στιγμήν μία μήτηρ εθεάθη να ρίπτη τα τέκνα της εις τό φρέαρ και να ρίπτεται και αυτή, επίσης δέ πλήθος γυναικόπαιδων να είσέρχωνται εις τήν λιμνοθάλασσαν και να βυθίζωνται είς τό βαθύτερον μέρος αυτής.

"Οσοι είχον εξέλθει έβάδιζον όμοϋ χωρίς να τολμά ό εχθρός να τους ενόχληση, έκτος δια πυροβολισμών μακρόθεν. Έν συνεχεία, δτε §φθασαν είς άπόστασιν ημισείας ώρας, συνηντήθησαν μετά τοϋ εχθρικού ίππικοϋ, συγκειμένου έκ 500 ανδρών, οί όποιοι, είδοποιηθέντες προηγουμένως, ήρχοντο άπό τό Μποχώρι να εμποδίσουν τήν διάβασιν είς τους φεύγοντας* ούτοι δμως ήμύνθησαν, ώστε ό εχθρός ύπεχρεώθη να έπιστρέψη έκ νέου εις Μποχώρι. Κατά τον συνάντησιν ταύτην, οί "Ελληνες απώλεσαν ολίγους πληγωμένους και αναπήρους, μεταξύ τών οποίων τον φρούραρχον Μ. Στουρνάρην. Περίπου 150 "Ελληνες, οί όποιοι εϊχον εξέλθει άπό τήν Κλει­

σοβαν και κατηυθύνοντο προς τον "Αγιον Συμεώνα, συνηντήθησαν μέ τό

έφώναξε να γυρίσουν είς το Μεσολόγγι. "Ετσι τα γυναικόπαιδα ευρέθησαν πάλιν μέ όλοφυρμούς και θρήνους εντός τών τειχών μέ διανοίκτους είσόδους δια τόν έχθρόν καΐ χωρίς τήν φρουράν πλέον δια να τα προστατεύση».

30

— 466 —

a Bocori e si batterono. Uccisero molti cavalieri e li dispersero. Fu uccisa anche la maggior parte dei Greci e gli altri si riunirono con quelli che erano usciti fuori da Missolongi. Giunti a S. Simeone trovarono un forte corpo di Albanesi che procurava di tagliar loro il passo, ma non potè trattenere il

loro impeto. Furono || uccisi ο presi più di 200 Greci fino a che giunsero a mezza strada della Cima del monte, ove trovarono da 300 di quelli di fuori e aiutati da essi respinsero i Turchi ed ascesero il monte. Di li continua­

rono il loro cammino per Dervechista, a traverso di boschi e di baratri; senza trovare né viveri né uomo che li guidasse, cosiché molti morirono di fame ed altri giunsero in due ed altri in tre giorni a Dervechista, villag­

gio di Apocurol, lontano 8 a 10 ore da Missolongi. Quivi non trovarono alcuni abitanti ne poterono rimediare alla loro fame. Continuarono dunque i meschini, in questa guisa passando per villaggi disabitati, privi di viveri finché giunsero a Salona.

Quelli che erano rimasti e si erano chiusi nelle case in Missolongi resistessero altri uno altri due giorni e quelli che si erano chiusi nel Molino a Vento combatterono fino al terzo giorno ed alla fine come anche gli altri attaccarono il fuoco alla polveriera e così saltarono in aria.

Cosi un mucchio di rovine, di ceneri, di piètre e di cadaveri rimasero in potere del nemico il quale vide con indicibile suo dolore perire la metà del suo esercito per impadronirsi di tali infelici avanzi che a sua vergogna attestaronno Vinaudito valore e Veroica rivoluzione guarnigione di Mis­

solongi 2. Da 1200 donne e fanciulli caduti prigionieri nelle mani dei Mus­

sulmani, poiché non ebbero tempo di sacrificarsi da se medesime furono la mercede di tanto danno del nemico della Grecia.

Secondo gli ultimi rapporti che abbiamo \\ ricevuti devono essere ferite nella sortita più di 500 persone dal momento che cominciarono ad uscire fino a che giunsero al Monte. Da 600 morirono dalla fame, dalla miseria e dal cammino fino a che giunsessero a Salona.

Di già trovansi a Napoli di Romania e fuori dalVIstmo da 2200 Epi­

roti, Etoli, Acarnani e Messolongiti che si sono salvati. Allorché si sarà esattamente informati del numero e dei nomi di

quanti Greci furono uccisi, il Governo di Napoli di Romania si darà tutta la premura di pubblicare il nome dei più distinti.

1. Άποκούρου : Τριχωνίδος. 2. Είναι καταφανής ή ευγενής προς τους Έλληνας διάθεσις τοϋ πληροφοριοδό­

τοο, δστις εξαίρει τον ήρωϊσμον των Ελλήνων και καταδικάζει τήν βαρβαρότητα τών αντιπάλων.

_ 467 —

ίππικόν, το όποιον έπέστρεφεν εις το Μποχώρι και συνεπλάκησαν. Έφό­

νευσαν πολλούς ιππείς και τους διεσκορπισαν. Επίσης έφονεύθησαν πολ­

λοί Έλληνες, άλλοι δέ ήνώθησαν μέ όσους εϊχον εξέλθει ήδη άπό το Μεσολόγγιον.

Φθάσαντες εις τον "Αγιον Συμεώνα, συνήντησαν ίσχυρόν σώμα 'Αλ­

βανών, το όποιον προσεπάθει να εμπόδιση την διάβασιν αυτών, όμως δεν κατώρθωσε να συγκράτηση τήν όρμήν των. Έφονεύθησαν ή συνελήφθη­

σαν περισσότεροι τών 200 Ελλήνων, μέχρις ότου έφθασαν εις τό μέσον της όδοϋ προς τήν κορυφήν του όρους, όπου συνήντησαν 300 έκ τών ευρι­

σκομένων εξω, βοηθηθέντες δέ υπ' αυτών απώθησαν τους Τούρκους και άνήλθον επί τοΰ όρους. Εκείθεν έξηκολούθησαν τήν πορείαν των προς τήν Δερβέκισταν, δια μέσου δασών και βαράθρων, χωρίν να εΰρουν ούτε τρόφιμα ούτε άνθρωπο ν να τους όδηγήση, ώστε πολλοί άπέθανον έκ πείνης, ενώ άλλοι έφθασαν μετά δύο και άλλοι μετά τρεις ημέρας εις Δερβέκι­

σταν, χωρίον του Άποκούρου ι εις άπόστασιν 8 εως 10 ωρών άπό τό Μεσολόγγιον. Ενταύθα ούτε κατοίκους συνήντησαν ούτε ήδυνήθησαν να καταπραΰνουν τήν πεΐναν των. "Οθεν οι δυστυχείς συνέχισαν τήν πορείαν, διερχόμενοι άπό ακατοίκητα χωρία, έστερημένοι τροφίμων, μέχρις ότου αφίχθησαν εις τα Σάλωνα. "Οσοι εϊχον παραμείνει και ήσαν κεκλεισμένοι εις τάς οικίας έν Μεσολογγίω άντέστησαν άλλοι μίαν, άλλοι δύο ημέρας. Εκείνοι δέ οΐτινες εΐχον κλεισθή εις τον Άνεμόμυλον έπολέμησαν μέχρι της τρίτης και τέλος, ώς οί λοιποί, έθεσαν πΰρ εις τήν πυριτιδαποθήκην και άνετινάχθησαν εις τόν αέρα.

Τοιουτοτρόπως σωρός ερειπίων, τέφρας, λίθων και πτωμάτων παρέ­

μεινεν εις τήν έξουσίαν του εχθρού, όστις, μετ' άρρητου θλίψεως, είδε να χάνεται τό ήμισυ τοΰ στρατεύματος του ίνα κυρίευση τοιαύτα άθλια υπο­

λείμματα, τα όποια, προς έντροπήν του, έπιστοποίησαν τήν πρωτοφανή άξίαν και τήν ήρωϊκήν άπόφασιν της φρουράς τοΰ Μεσολογγίου2.

Περίπου 1.200 γυναικόπαιδα, τα όποια περιήλθον αιχμάλωτα εις χεί­

ρας τών Μουσουλμάνων, επειδή δεν έπρόφθασαν να θυσιασθοΰν άφ' εαυτών, υπήρξαν ή ανταμοιβή τοιαύτης ζημίας του εχθρού τής Ελλάδος.

Συμφώνως προς τάς ληφθείσας τελευταίας αναφοράς, κατά τήν εξοδον πρέπει να άπωλέσθησαν υπέρ τα 500 άτομα, άφ' ής στιγμής ήρχισαν να εξέρχονται μέχρι τής άφίξεως εις τό όρος. Περίπου 600 άπέθανον έκ τής πείνης, τής ένδειας και τής πορείας μέχρις ότου φθάσουν εις τα Σάλωνα.

Ήδη ευρίσκονται εις Ναύπλιον και πέραν τοΰ 'Ισθμού 2.200 Ήπει­

ρώται, Αιτωλοί, Άκαρνάνες και Μεσολογγΐται, διασωθέντες. Μόλις γνω­

σθοΰν ακριβείς πληροφορίαι περί τοΰ αριθμού και τών ονομάτων τών Ελλήνων αγωνιστών οί όποιοι έφονεύθησαν, ή Κυβέρνησις τοΰ Ναυπλίου θα φροντίση να δημοσίευση τα ονόματα τών πλέον διακεκριμένων.

— 468 —

Αυτό είναι το κείμενον της Εκθέσεως, ενός τών πολλών εγγράφων τα όποια σώζονται εν τω Άπορρήτω Άρχείω του Βατικανοϋ, ήτις αποτε­

λεί πολύτιμον και πιστή ν εικόνα μιας τών ήρωϊκωτέρων σελίδων τής ιστορίας τής Επαναστάσεως. "Οταν και τα λοιπά έγγραφα τοΰ 'Αρχείου ΐδουν το φώς, θα κατέχωμεν μίαν ακόμη άξιόλογον πηγήν τής νεωτέρας ιστορίας μας.

ΤΑ ΚΥΠΡΙΑΚΑ ΕΡΩΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ TOY IT' ΑΙΩΝΟΣ

Μέσα στα μνημεία της μεταβυζαντινής λογοτεχνίας ιδιαίτερη θέσι κατέχουν μερικά ποιήματα τοΰ Ις" αιώνα, γραμμένα σέ Κυπριακή διάλε­

κτο, πού σώζονται σ' ενα κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας 1. Άπ αυτά είχε δημοσιεύσει ενα μέρος ό Legrand στή γνωστή συλλογή του «Bibliothèque Grecque Vulgaire» (τόμος δεύτερος) 2, τα περισσότερα όμως, αν και παρουσιάζουν μεγάλη λογοτεχνική αξία και ιστορικό ενδιαφέρον, έμεναν ώς τώρα ανέκδοτα και ασχολίαστα. Έξ άλλου και για κείνα πού τύ­

πωσε, ό Legrand αρκέστηκε να δώση μόνο τό κείμενο χωρίς λεπτομερεια­

κές παρατηρήσεις ή σχετικές πληροφορίες 3. Τα Κυπριακά 'Ερωτικά ποιήματα τοΰ Ι<Γ' αιώνος απετέλεσαν τό άντι­

κείμενον έρεύνης πολλών μελετητών. 'Ιδιαιτέρως μνημονεύεται ή Giovan­

na Pojaghi4 και ό "Αντώνιος Ίντιάνος 5.

1. Τα Κυπριακά αυτά ποιήματα σώζονται μόνον σ' ενα κώδικα πού άνηκε στο διά­

σημο Natale Conti καί σήμερα βρίσκεται στή Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας (CI. IX, cod. XXXII). Tò χειρόγραφο σώζεται σέ καλή κατάστασι, άλλ' είναι κακογραμμένο και γεμάτο σφάλματα. Γιά τήν ορθή άπόδοσι του άρχικοϋ κειμένου χρειάζεται μιά πολύ επιμελημένη εργασία.

2. E m i l e L e g r a n d , «Bibliothèque Grecque Vulgaire», τόμος Β', σελ. ρμε' καί 58­93. Τά ποιήματα πού έδημοσίευσε ό Legrand είναι ακριβώς το εν τρίτον της όλης συλλογής.

3. Γιά σύντομες καί γενικές παρατηρήσεις εκτός άπό τον Legrand, ένθ' ανωτέρω, βλ. D. C. Η e s s e 1 i n g, «Histoire de la littérature grecque moderne» (γαλλική μετάφρα­

σις Pernot), Paris 1924, pp. 32­33. — Ή λ. Β ο υ τ ι ε ρ ί δ η , 'Ιστορία της Νεοελληνι­

κής Λογοτεχνίας, τόμ. Β', τεύχος Α', Αθήναι 1927, σελ. 57 έπ. — Τ ο ΰ Ι δ ί ο υ , Σύντο­

μη 'Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 'Αθήναι 1934, σελ. 151 έπ. — Ά ρ. Κ α μ π α­

ν η, 'Ιστορία τής Νέας 'Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδοσις γ', 'Αθήναι 1933, σελ. 55 έπ. 4. G i o v a n n a P o j a g h i , «Κυπριακά 'Ερωτικά ποιήματα», εις Νέαν Έστίαν,

τεύχος 208, 15 Αυγούστου 1935, σελ. 752 έπ. — Τ ή ς ι δ ί α ς , «Κυπριακά 'Ερωτικά ποιήματα» εις Κυπριακά Γράμματα, τόμος Β', τεύχος 4­5 , 1936, σελ. 204 έπ. — Τ ή ς ί δ ί α ς , «Κυπριακά 'Ερωτικά ποιήματα», είς Έλληνικήν Έπιθεώρησιν, τεύχος 339, 'Ιανουάριος 1936, σελ. 36 έπ. — Τ ή ς ί δ ί α ς , «Κυπριακά 'Ερωτικά ποιήματα», είς Έλληνικήν Έπιθεώρησιν, τεύχος 345, 'Ιούλιος 1936, σελ. 335. — Τ ή ς ι δ ί α ς , «Κυ­

πριακά Ερωτικά ποιήματα», είς Έλληνικήν Έπιθεώρησιν, τεύχος 353, Μάρτιος 1937, σελ. 74. — Τ ή ς ι δ ί α ς , «Κυπριακά Ερωτικά ποιήματα», εις Έλληνικήν Έπιθεώρησιν, τεύχος 358­359, Αύγουστος ­ Σεπτέμβριος 1937, σελ. 154.

5. ' Α ν τ ω ν ί ο υ Ί ν τ ι ά ν ο υ , «Κυπριακά 'Ερωτικά ποιήματα», είς Κυπριακά Γράμματα, τόμος Β', τεύχος 11­12, 1936, σελ. 493 έπ. — Βλ. επίσης Κ. Π. Χα­

τ ζ ή ϊ ω ά ν ν ο υ, «Ή κριτική έκδοση των Κυπριακών Ερωτικών ποιημάτων», είς

— 470 —

Πλήρης έξέτασις του θέματος έγένετο προσφάτως υπό τής Θέμιδος Σιαπκαρά ­ Πιτσιλίδου εις το βιβλίον της «Le Pétrarquisme en Chypre. Poèmes d'amour en dialecte chypriote d'après un manuscrit du XVIe

siècle Κ Τα στιχουργήματα του κωδικός της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης είναι

γενικώς γνωστά με τον τίτλο «Κυπριακά 'Ερωτικά Ποιήματα», γιατί το περιεχόμενο τους έχει κυρίως ερωτικό χαρακτήρα· ανάλογα μ' αυτά δεν έχει να δείξη οϋτε ή βυζαντινή οΰτε ή μεταβυζαντινή παραγωγή, αν κάνη κανείς έξαίρεσι για τα ποιήματα εκείνα ποδναι γνωστά με τήν ονομασία «Έρωτοπαίγνια».

Τα Κυπριακά 'Ερωτικά Ποιήματα είναι γραμμένα με ελληνικούς χα­

ρακτήρες κατά τή φωνητική προφορά των λέξεων, χωρίς όμως να τηρήται ή ορθογραφική τους γραφή.

Το περιεχόμενο τους και εν γένει το ϋφος τους μας θυμίζουν πολύ τήν ανάλογη ιταλική ποίησι και ιδιαίτερα τον Πετράρχη και μερικούς άλλους συγχρόνους. Ή έπίδρασι είναι φανερή σέ πολλά μέρη, νομίζω όμως ότι είναι υπερβολική ή γνώμη δτι πρόκειται απλώς για μετάφρασι ή έστω και για ελεύθερη παράφρασι άπό ιταλικά πρωτότυπα, εκτός άπό μερικά ποιή­

ματα. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ή μετρική τους. Γράφτηκε ότι όλα είναι σονέττα ή όχτάστιχες στροφές.

Γράφει σχετικώς ό Βουτιερίδης : «Ύπό τεχνικήν έποψιν τα κυπριακά ποιήματα είναι άρτια. Ό ποιητής γνωρίζει να συνθέτη σονέττα και όττά­

βες καθ' ολας τάς απαιτήσεις της τεχνικής των. Ούδαμοϋ σχεδόν υπάρχει χασμωδία. Ό ένδεκασύλλαβος στίχος του είναι άμεμπτος. Χρησιμοποιεί συνηθέστατα όλιγοσυλλάβους λέξεις, ούτως ώστε ό στίχος να εχη δλην τήν άπαιτουμένην περίτεχνον μορφήν και να φαίνεται ότι εγινεν επεξερ­

γασία του­ ή ομοιοκαταληξία του είναι πλούσια και τεχνική· εκαστον δέ ποίημα εκφράζει όλοκληρωτικώς τήν κεντρικήν ΐδέαν άνευ πλατυσμών. Ύπό τήν εποψιν αυτήν τα κυπριακά ταύτα ποιήματα είναι έκ τών πολυ­

τιμότερων μνημείων της νεοελληνικής λογονεχνίας κατά τους παλαιοτέ­

ρους χρόνους»2.

Κυπριακά Γράμματα, τόμος Γ', τεϋχος 3­4, Δεκέμβρης 1936 ­ Γενάρης 1937, σελ. 79 έπ. — καί Ά . Ί ν τ ι ά ν ο υ, «Τα Κυπριακά 'Ερωτικά ποιήματα κι ό κ. Χατζή ϊωάννου», ένθ' αν., σελ. 84 έπ.

1. Θ έ μ ι δ ο ς Σ ι α π κ α ρ ά ­ Π ι τ σ ι λ ί δ ο υ , «Poèmes d'amour en dialect chypriote d'après un manuscrit du XVIe siècle». Texte établi et traduit avec le concours de Hubert Pernot, Collection connaissance de la Grèce, Société d'édition Les Belles Lettres Paris, deuxième édition, Athènes 1975, όπου καί σχετική βιβλιογραφία.

2. Ή λ. Β ο υ τ ι ε ρ ί δ η, Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τόμ. Β', ενθ' αν., σελ. 59 ­ 60.

— 471 —

Παραθέτομεν κατωτέρω δείγματα κυπριακών σονέττων :

Τα γλυκά μ μάπα κεϊνα που με ζιοϋσιν, καί τα ξανθά μαλλιά τα χρουσαφένα, τα 'μορφα χείλη πού "χουν μετρημένα εις offa λόγια 'ξ αϋτου τους έβγοϋσιν,

τές έννοιες, που ποτέ δέν πεθυμοϋοΊν, μόνον δσ' εν εύγιενικά φτιασμένα, και τα συνήθια, πού 'χουν φυτρωμένα με στην καρδιάμ μου δροσινά κι άθιοϋσιν,

πολλάκις άποτόρμησα να γράψω κ' είς τοϋτα τα χαρτιά να ζωγραφίσω ή με μολύβιν τάχα να τα σκιάσω,

άμμε 'του χρεία στο ξύστερον να πάψω διατί δέν είναι πράμαν να μπορήσω τόσον μέ νουν άνθρωπινον να φτιάσω.

* * *

ΤΊντ αφορμή σ εβιάσεν, ριζικόν μου, στην μάχην δίχως άρματα να δώσω κεϊ που νικούμουν πάντα, κι à γλιτώσω θέλ' εϊσταιν μέγαν θαϋμαν είς αυτόν μου;

Τόσα βιγλώ κοντά τον θάνατον μου όσον προς την ένθρήμ μου να σιμώσω κι ουδέ φυλά με αν είν' κάί παραδώσω σ' αυτόν της ταπεινά τον εμαυτόν μου.

"Αμποτε άφον τον θάνατον μου δώσης, αν εν καί να ποθάνω λογαριάζη, τους πόνους μέ την ζωήν μου να τελείωσης'

άμμ άνίσως κ' ή γνώση μου άγκατιάζη στο μέτωπόν της τι έχει 6 λογισμός της, ζώντα κι άφον ποθάνω είμαι δικός της.

* * *

Κοιμώντα μου φανίστην να βιγλίσω έκείνην άπου πήρεν την καρδιάμ μου,

- 472 -

με θάρρος va μου στρέψη την ύγειάν μου % εγώ να 'λπίζω μέσα μου να ζήσω'

άμμέ, με δίχως περισσά ν' αργήσω, ξυπνώντα ποϊκα στρέμμα στην κυράν μου' εδίπλασα ξανά την καματιάν μου και πάλε πεθυμώ να ξεψυχήσω.

Μμάτια μου, αφον κοιμώντα μοϋ διδεϊτε τό 'θελα να θωρούσετε αννοιμένα, τον κόσμον πιάν γι αγάπημ μου μέδ δήτε.

Μμάτια μου, άφον βιγλάτε κοιμισμένα κεΐνον που θέλω πάντα να θωρήτε, μείνετε μέραν νυχταν καμμυμένα.

* * *

*Αν τόσην πίστην να διδή στο πεϊν μου είς όσον στην καρδιάν πληξες, κυρά μου, εθελαν δεϊν τ αναστενάματά μου εις τέλος, πριν τελειώσουν την ζωήν μου.

Άμμε διατί βιγλίζεις την πνοήν μου να γνάζη, δεν πιστεύγεις τα λαμπρά μου, γι' αυτόν ο χάρος, ο ποιος εν κοντά μου, θέΤ&ι σφαλίσειν άπου μιας το δεϊν μου.

'Εγώ παρακαλώ τον δρισμόν του για να λευτερωθώ τέλεια 'πο κεΐνον άπου μ' εκαψεν πια παρά κανέναν,

άμμε 'ντα θέλουν πεϊν τότες για σέναν; «τούτη σκλερή θανάτωσεν εκείνον πού την αγάπαν πιάν παρά όφθαλμόν του».

* * *

Κοντεύγ' ή ώρα κι ο καιρός, κυρά μου, πού μέλλει να μισέψω από ξαυτόσ' σου όμως αφήννω 'δα στον δρισμόν σου δλον τον εμαυτόν μου, άγγέλισσά μου.

— 473 —

Μηδέ άπορης, αν εμπορώ, θεά μου, μισεύγοντα ν' αφήσω εμεν σ' αυτόν σου; μισεύγω άμμ δπου πάγω, γοών δικός σου, μένουσιν μετά σεν τα πνεύματα μου.

Πάγω κι αν ένωσες ποτέ <τ' εσέναν πάθος αγάπης, βλέπε την καρδιάμ μου πάς και το σώμαν πών δεν σε βιγλίση.

"Αν πή κανένας κι άλλην παρά σέναν αγάπησα ποτέ, πε αχ την μεριάμ μου : «με δίχως την καρδιάν, πώς ν' αγαπήση;»

Μέσα στα Κυπριακά Ερωτικά Ποιήματα, πού αναφέραμε, βρίσκεται και ενα ποίημα αφιερωμένο στο Χάρο και στον "Ερωτα, το έξης :

Ό Χάρος με τον "Ερωταν είχαν πλικέψειν εις μιαν μονήν κ ήτον βραδύν κ είχαν πεζέψειν. Έν τω πρωί μην ξεύροντας τι θέλει γένει, άλλάχτησαν εις αυτού τους δλα τα βέλη.

Ό 'Έρωτας το λοιπονίν, δπου λαβώση, τους νιούτσικους τον θάνατον κάμνει να δώση, και ο Χάρος τους γέροντες για ν' αγαπήσουν σφίγγει και δλην την φρόνεσιν τέλεια ν αφήσουν. ΤΩ Ζεϋ, πού δλα δύνεσαι και θεά Βένους, μετάστρεψε κείν τ άρματα και πε να γένη δπως το ξίφος της φίλιας τους νιους ν' άφταίννη, κι δ θάνατο στους γέροντες δίκιον να μπαίννη.

Ό ίδιος μύθος πού προσφέρει μια χαριτωμένη έξήγησι για τόν θάνατο τών νέων και για τον παράκαιρο έρωτα των γέρων, έχει χρησιμεύσει ως ύπόθεσις και σάλλους νεοέλληνας ποιητάς. Περιορίζομαι να αναφέρω εδώ την «Πλάνη» τοϋ Θ. Ζωϊοπούλου (Στεφ. Δάφνη).

Ό Θάνατος κι δ "Ερως μια φορά μεσ3 την ra/Séova της ζωής έσμιξαν ε, ζητήσανε κρασί, κι ω συμφορά, κι οι δυό τους τις φαρέτρες ρίξανε.

Σαν εκτυπήσαν τα ποτήρια κι ήπιαν ε κι ήταν καιρός να φύγουν πειά, ώΐμένα ! τα βέλη βλέπουν δλα σκόρπια ολόγυρα, τα βέλη και τών δυο ανακατωμένα.

— 474 —

"Εσκυψαν βιαστικά και τα μαζεύουνε και παίρνουν όπως λάχει και τυχαίνει και παίρνει 6 Μαϋρος βέλη απ τον Πανέμορφο, ώ μοιρασιά κακή κι αφωρισμένη.

Και παν! Στην πανοπλία του Θανάτου τα βέλη δπου μισεί βροντούν βαρεία, και ατή φαρέτρα τοϋ "Ερωτα στενάζουν τοϋ Χάροντα τα τρισφαρμακερά.

Και πάν!.. . για την αιώνια συμφορά μας, και φέρνουν δίπλα το άπειρο με βιά, χωρίς τη πλάνη ακόμα να γνωρίσουν, ώ μοίρα στρίγγλα, άράπισσας γεννιά.

Και πάνε και ποιος ξέρει αν θε να μάθουν τι γίνεται στης γης την ερημιά, πώς αγαπούν οι γέροι, πώς πεθαίνουν οι νέοι με τ' αράθημα κορμιά.

Ή σύγκρισι, έκτος άπο τις γλωσσικές διαφορές παρουσιάζει αρκετό ένδιαφέρο και για το διαφορετικό τρόπο μέ τον όποιο οί δυο ποιητές χειρί­

ζονται το θέμα τους, καθώς και για το διαφορετικό τέλος. Αξιοσημείωτη ή έπίκλησι τοΰ κυπρίου ποιητοΰ στο Δία καί στην 'Αφροδίτη, μέ το λατινι­

κό όνομα της Βένους, πού δείχνει τήν ιταλική έπίδρασι, ή οποία, ώς γνωστόν, ύπήρξεν ευρύτατη στη Κύπρο καθώς καί στα άλλα νησιά μας, έξ αιτίας της μακροχρονίου βενετικής κυριαρχίας.

Ζ.

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Εις το μετά χείρας τεύχος δημοσιεύονται μελεται των καθηγητών τον Πανεπιστη­

μίου Marcello Gigante περί τον Quasimodo, της'Ελλάδος και της αρχαίας ποιήσεως, εις Ίταλικήν γλώσσαν, Βασιλείου Βαλαώρα περί τον ανθρωπίνου παράγοντος εις την παρα­

γωγήν και άπασχόλησιν των Ελλήνων, Γεωργίου Ζώρα περί της πολιορκίας τον Μεσολογ­

γίου κατ' άγνωστον κώδικα τον απορρήτου αρχείου τον Βατικανού, τών φιλολόγων 'Επαμει­

νώνδα Βρανοπούλον περί της 'Αρμενίας και τον 'Αρμενικού ζητήματος, 'Αγνής Βασιλικοπον­

λου ­ Ίωαννίδου περί προσωδιακής και ρυθμοτονικής ποιήσεως, τών ιστοριοδιφών Νικολάου Βλάχου περί τον εκδότου τον «'Ελληνικού τηλέγραφου» Δημ. Άλεξανδρίδη, 'Ιωάννου Δάμπαση περί της Βνζαντινής Ιατρικής, Γερ. Πεντόγαλον περί της παρονσίας εις τήν Κεφαλληνίαν τού Charle ­ Philippe de Bosse t από ανέκδοτα έγγραφα, Νικ. Γρνπάρη υπό τον τίτλον Φιλολογικά παραλειπόμενα αναφερομένη εις Φ. Πολίτην, Σωτ. Σκίπην, Ν. Βλα­

χογιάννην, Ίω. Τυπάλδου ­ Λασκαράτου περί οικογενειών εν 'Ελλάδι με το επίθετον Κεφά­

λα. 'Ακολουθεί μελέτη περί τών Κυπριακών ερωτικών ποιημάτων τού IT' αιώνος. Καταχωρίζεται επίσης το χρονικόν υπό της Συντάξεως και σημειώματα περί της

προσεχούς εκδόσεως ιστορικών αρχείων και πραγματειών νπό της 'Ιονίου 'Ακαδημίας, περί τών αρχαιρεσιών της 'Εθνικής 'Εταιρίας τών 'Ελλήνων Λογοτεχνών, παρουσίασις τού. ι ■ « " νέου βιβλίου τού κ. Μ. Χατζηγιακονμή και το σύνηθες δελτίον περί της πνευματικής κινή­

σεως τού Συλλόγου «Παρνασσός» κατά τό διαρρεύσαν τρίμηνον ως καί κατάλογος νέων δημοσιευμάτων.

Γ. Θ. Ζ.

ΑΡΧΑΙΡΕΣΙΑΙ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ

Κατά τάς τελευταίας αρχαιρεσίας της 'Εθνικής Εταιρίας τών 'Ελλήνων Λογοτε­

χνών εξελέγησαν τα κάτωθι όργανα : 1 ) Δ ι ο ι κ η τ ι κ ο ν Σ υ μ β ο ύ λ ι ο ν : Πρόεδρος Ά λ κ . Γιαννόπουλος, αντιπρόε­

δροι Πέτρος Γλέζος, Κωστής Μεραναϊος, Γεν. Γραμματεύς Γαλάτεια Σαράντη, Ταμίας Δημήτρης ΟΙκονομίδης, Έφορος Κώστας Άσημακόπουλος, Κοσμήτωρ Π. Β. Πάσχος, Σύμβουλος Μηνάς Δημάκης, 'Ιουλία Ίατρίδη, Μιχαήλ Μερακλής, Μιχαήλ Περάνθης.

2) ' Ε ξ ε λ ε γ κ τ ι κ ή ' Ε π ι τ ρ ο π ή : Γεώργιος Δωρικός, Κούλης Άλέπης , Ξένη Κερασιώτη.

3 ) Π ε ι θ α ρ χ ι κ ό ν Σ υ μ β ο ύ λ ι ο ν : 'Ιωάννης Βασιλείου, Τάσος 'Αθανασιά­

δης, Γεώργιος Ζώρας. •

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΥΠΟ ΤΗΣ ΙΟΝΙΟΥ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ

Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία, έχουσα μεταξύ τών βασικών σκοπών της τήν συνέχισιν τής πνευματικής παραδόσεως της ' Ιονικής 'Ακαδημίας καί τής 'Ιονίου άργότερον του πρώ­

του ελληνικού πανεπιστημίου, έπρογραμμάτισε σειράν επιστημονικών καί πολιτιστι­

κών δραστηριοτήτων. Προς προαγωγήν τούτων απεφάσισε τήν εκδοσιν ιστορικών αρ­

χείων καί πραγματειών. •

— 476 —

ΜΑΝΟΛΗ ΧΑΤΖΗΠΑΚΟΥΜΗ «ΜΟΥΣΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ» Τόμος Α', 'Αθήνα 1975.

Έκυκλοφόρησε το νέον βιβλίον τοϋ Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή. Παρά τήν διαβεβαίωσιν τοϋ συγγραφέως ότι «ό τόμος δέν φιλοδοξεί παρά να είναι το πρώ­

το βήμα στην Ιστορική γνώση τής μουσικής ύλης μιας τόσο Καίριας εποχής και να άποβή χρήσιμο εργαλείο στις παραπέρα εφαρμογές τής καθαρής μουσικολογίας», έν τούτοις πρέπει να λεχθή ότι αποτελεί έργον μέ ευρείας διαστάσεις και μεγάλην συνθε­

τικών πνοήν. Ό χαρακτήρ τοϋ έργου εϊναι κυρίως φιλολογικός και ίστορικός. Ή διερεύ­

νησις ενός τόσον σημαντικού και παρημελημένου είσέτι θέματος, μέ τον έντοπισμόν εις την τόσον κρίσιμον περίοδον τής Τουρκοκρατίας, αποτελεί προσφοράν σημαντικωτά­

την εις την καθόλου έρευναν των διαφόρων πολιτιστικών πτυχών τοϋ Νεωτέρου 'Ελληνι­

σμού. Έτερον σημεϊον, το όποιον πρέπει να έξαρθή, είναι ή χρησιμοποιούμενη πρωτό­

τυπος μέθοδος τόσον είς την παρουσίασιν τοϋ όλικοϋ (περιγράφονται 131 μουσικά χειρό­

γραφα) όσον, κυρίως, είς την πλήρη και άναλυτικήν έκμετάλλευσιν αύτοΰ. Ή πλήρης παράθεσις τών αυτογράφων τών γραφέων και τών συνθετών, ή αλφαβητική καταγραφή τών έργων, αί παραπομπαί είς παλαιούς χρονολογουμένους Κώδικας, ώς καί είς τάς μετα­

γραφάς τοϋ Χουρμουζίου καί τάς έντυπους εκδόσεις, καθώς καί τα ποικίλα άλλα σχόλια καθιστούν το βιβλίον πολυτιμότατον καί λίαν εΰχρηστον. Είσέτι πρέπει να μνημονευθή ότι δια πρώτην φοράν είς έργον παρόμοιας δομής καί συνθέσεως, γίνεται χρήσις τής δημοτικής. «Τά Μουσικά Χειρόγραφα τής Τουρκοκρατίας» τοΰ Μανόλη Κ. Χατζηγιακου­

μή ανοίγουν νέους ορίζοντας είς τήν έπιστημονικήν ερευναν, οί δέ καρποί τής πρωτοπο­

ριακής δομής τοΰ βιβλίου δέν θά αργήσουν να φανοΰν.

ΔΥΟ ΑΝΕΚΔΟΤΟΙ ΚΩΜΩΔΙΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ

Ό Έπιφάνιος Δημητριάδης ανήκει εις τους λογίους τοϋ 18ου αιώνος, μέ πλου­

σίαν διδακτικήν δράσιν καί συγγραφικήν παραγωγήν. Έγεννήθη είς Σκίαθον τό 1760 καί απέθανε τό 1827 είς Κέαν. Έσπούδασεν είς

τά σχολεία τοΰ Πηλίου, τής Κωνσταντινουπόλεως, τής Βλαχίας. Διετέλεσε, μετά τοΰ Ρήγα Φεραίου, γραμματεύς τοΰ Μαυρογένους. Μετά πολλάς περιπέτειας, άφιερώθη είς τό διδακτικόν έργον, διδάξας είς Μυτιλήνην, Πόρον, Σκίαθον, Κέαν παραλλήλως κηρύττει μέ έπιτυχίαν τον θείον λόγον είς τά χωρία τοΰ Πηλίου καί γενικώτερον τής Θεσσαλίας.

Μυηθείς είς τήν Φιλικήν Έταιρείαν, άνεμίχθη ενεργώς είς τά εθνικά ζητήματα καί διεκρίθη κατά τήν Έπανάστασιν.

"Εγραψε πολλά έργα, ότέ μέν είς άρχαΐζουσαν, ότέ δέ είς άπλοελληνικήν, ποικί­

λου περιεχομένου : ίστορικά, φιλοσοφικά, ποιητικά, σατιρικά, επιγράμματα, ώς καί εκτενή έμμετρον αύτοβιογραφίαν, τήν οποίαν έξέδωκεν ό Λάμπρος, όστις έχαρακτήρι­

σεν έπιγραμματικώς ώς έξης τον Σκιαθίτην συγγραφέα : «υπήρξε διακεκριμένος διδά­

σκαλος καί ου τυχαίος λόγιος τοΰ IH' αιώνος καί άλλως δ' έδρασε πολλαπλώς». Ό Δημητριάδης έκαλλιέργησεν ιδιαιτέρως τό θέατρον, από τον σατιρικόν διά­

λογον, μέ τό εκτενές ποίημα του «Ή παγκόσμιος πανήγυρις», δημοσιευθέν είς τον «Παρνασσόν» τό 1884 (σελ. 396 έπ.), μέχρι τής τραγωδίας, δείγμα τής οποίας είναι ό Ξέρξης ή οί Πέρσαι, άνάλυσιν τοΰ οποίου έκαμεν ό Βαλέτας.

Μεταξύ τών καταλοίπων τοΰ Σπ. Λάμπρου σώζονται είς αυτόγραφα τοΰ Δημητριά­

— 477 —

δοο δύο ακόμη κωμωδίαι, μία εις πεζόν, υπό τον τίτλον «Διάλογος 'Ολυμπιάδος καί Διογένους» καί άλλη, έν μέρει έμμετρος καί εν μέρει εις πεζόν, ύπό τον τίτλον «Κω­

μωδία Έπιμηθέως καί Πανδώρα», άμφότεραι άφορώσαι εις «ήθικήν διδασκαλίαν καί τέρψιν των αναγιγνωσκόντων». Καί τα δύο έργα αποτελούν σημαντικήν σμμβολήν είς το τότε άναγεννώμενον νεοελληνικόν θέατρον, από τής έπόψεως δε ταύτης παρουσιά­

ζουν άξιόλογον ενδιαφέρον δια τον Ιστορικόν τοΰ θεάτρου μας κατά την τελευταίαν περίοδον τής Τουρκοκρατίας.

Άμφότεραι αί κωμωδίαι αύται πρόκειται νά έκδοθοϋν.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 29, 'Ιούλιος ­ Σεπτέμβριος 1976)

ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΗΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣ­

ΣΟΣ».— Το διαρρεύσαν έτος ήτο το llOov/lllov άπό τής ιδρύσεως τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», προσέτι δέ το 104ον από τής λειτουργίας των Νυκτερινών Σχολών αυτού.

ΙΔΡΥΣΙΣ Ζ' ΤΑΞΕΩΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ».— Κατόπιν προτά­

σεως τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», το Ύπουργεΐον 'Εθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων ενέκρινε την ΐδρυσιν καί λειτουργίαν Ζ' τάξεως τοΰ Νυκτερινοΰ Γυμνα­

σίου. Τοιουτοτρόπως ώλοκληρώθησαν καί οί δύο κύκλοι τοΰ Γυμνασίου.

ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΕ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» ΕΙΣ ΤΟ ΙΕ' ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΛΟΓΙΚΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ.— Δι' έγγραφου ΐής 'Οργανωτικής 'Επιτροπής τοΰ ΙΕ' Διεθνούς Συνε­

δρίου Βυζαντινών Σπουδών, τό όποιον έλαβε χώραν άπό 5 εως 11 Σεπτεμβρίου, έζητήθη δπως όρίση ό «Παρνασσός» εκπροσώπους είς αυτό. 'Απεφασίσθη ομοφώνως όπως τον Φ. Σ. «Παρνασσόν» εκπροσωπήσουν οί κ.κ. Ίω. Θεοδωρακόπουλος, Γ. Ζώρας, Δ. Παλ­

λάς καί Γ. Πουρναρόπουλος.

ΑΠΟΔΟΧΗ ΚΛΗΡΟΔΟΣΙΑΣ Κ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ.— Ή 'Εφορία «Παρνασ­

σού» απεδέχθη ομοφώνως την κληροδοσίαν τοΰ Κ. 'Αλεξανδροπούλου, όστις κατέλι­

πεν δια διαθήκης του μέρος τών γερμανικών βιβλίων τής βιβλιοθήκης του, μεταξύ τών οποίων υπάρχουν καί τίνα αξιόλογων παλαιών εκδόσεων.

ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΡΓΩΝ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ.— Έγένοντο τα εγκαίνια εκθέσεως έργων ζωγραφικής Γιουγκοσλάβων καλλιτεχνών, ή οποία θα διαρκέση μέχρις 20ής 'Οκτωβρίου.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ 56ου ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ.— Ύπό τοΰ Φιλολο­

γικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» προεκηρύχθη ό 56ος Καλοκαιρίνειος Θεατρικός Διαγω­

νισμός δια τό έτος 1976. Ή προθεσμία υποβολής έργων είς τήν Γραμματείαν τοΰ Φ. Σ. «Παρνασσός» έληξε τήν 31ην 'Ιουλίου έ.έ.

ΟΜΙΛΙΑ ΕΙΣ Φ. Σ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ».— Τήν 4ην 'Οκτωβρίου έν συνεργασία μετά τής Εταιρίας Προστασίας τών Ζώων έγένετο διάλεξις εις τήν μεγάλην αΐθουσαν τοΰ «Παρνασσοΰ» ύπό τοΰ Διευθυντοΰ τοΰ 'Υπουργείου Γεωργίας κ. Μιχάλη Βασάλου.

— 478 —

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ.— Κατά το χρονικόν διάστημα 'Ιουλίου ­ Σεπτεμβρίου 1976 έγένοντο αί κάτωθι δωρεαί υπέρ των Νυκτερινών Σχολών τοϋΤϊαρνασσοΰ :

Κας Γιούλας Μαρκάκη εις μνήμην Γ. Βρανοπούλου δρχ. 7.000, κ. και κας Γ. Πα­

παχατζή είς μνήμην Κωνστ. 'Αλεξανδρή δρχ. 1.000, οικογενείας Θ. Γ. 'Αγγελοπούλου εις μνήμην Κ. 'Αλεξανδρή δρχ. 1.000, κ. και κας Εΰστ. Κουτσοχέρα είς μνήμην Ρόζας Λυκούδη δρχ. 1.000, κ. Βασιλ. Ζαφειροπούλου είς μνήμην των γονέων του Κωνσταντί­

νου και 'Ελένης δρχ. 500, κ. και κας 'Ηλία Γλυκοφρύδη είς μνήμην Κ. 'Αλεξανδρή δρχ. 1.000, κας Κ. Πίτσικα είς μνήμην 'Ιωάννου Πίτσικα δρχ. 5.000, κ. Γεωργ. Σακελλαρο­

πούλου είς μνήμην Καλλ. Πίτσικα δρχ. 500, κ. 'Ιωάννου Δάμπαση εις μνήμην Φραγκούλη Γουλανδρή δρχ. 1.000, κ. και κας Χ. Δημακοπούλου είς μνήμην Καλλ. Πιτσίκα δρχ. 1.000, κ. Γεωργ. Βογιατζάκη εις μνήμην 'Αμαλίας Βογιατζάκη δρχ. 2.000, κ. καί κας Κωνστ. Δογάνη είς μνήμην Παναγ. Κρητικοϋ δρχ. 2.000, κ. καί κας Ίω. Δάμπαση είς μνήμην Βασ. Γουλανδρή δρχ. 1.000, κ. Στεφ. Νάτσινα εις μνήμην Ρόζας Λυκούδη δρχ. 600, κ. Παύλου Λυκούδη εις μνήμην Στεφ. Νάτσινα δρχ. 600, κ. Κωνστ. Μπακόλα είς μνήμην Σπύρου Πεζοπούλου δρχ. 2.000, κας Μαρίας Μπουλούκου είς μνήμην Βασιλ. Μώραλη δρχ. 1.000, κ. καί κας Χρ. Δημακοπούλου είς μνήμην Διονυσίας Ευθυμίου δρχ. 1.000, κ. καί κας Χρ. Δημακοπούλου είς μνήμην 'Ολυμπίας Παλαιολόγου δρχ. 500, κ. καί κας Νικολ. Κωστοπούλου είς μνήμην Ζήση Στάϊκου δρχ. 1.000, κ. καί κας Ίω. Δά­

μπαση είς μνήμην Κατίνας Παπαγγελοπούλου δρχ. 1.000, δ. Μαρίας 'Αναγνωστοπούλου είς μνήμην Φρόσως Τσαγκάρη δρχ. 1.000, κ. καί κας Γ. Παπαχατζή είς μνήμην Θεοδ. Στεφάνου δρχ. 1.000, κας Άννης Δροσοπούλου είς μνήμην Γεωργ. Δροσοπούλου δρχ. 2.000, κ. καί κας Χρ. Δημακοπούλου είς μνήμην 'Αρετής Δεκάζου δρχ. 1.000.

μ·μ·

ΝΕΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ F r. L a s s e r r e ­ N . L i v a d a r a s , Etymologicum magnum genuinum Symeonis

Etymologicum, una cum magna grammatica etymologicum magnum auctum vo­

lumen primum A — αμωσγέπως (Edizioni del Ateneo). P a p a t s o n i s T a k i s , La verità. Poesie scelte e tradotte da F. M. Pontani (Istituto

Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici), Palermo 1976. Χ ι δ ί ρ ο γ λ ο υ Π α ύ λ ο υ , Σουλτανικά βεράτια, Λευκωσία 1975. Μ α σ τ ρ ο δ η μ ή τ ρ η Π., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία, 'Αθήνα 1976. Μ ο υ τ σ ό π ο υ λ ο υ Ν., 'Αναμνήσεις, Θεσσαλονίκη 1976. Ζ ο λ ώ τ α Ξ έ ν ο φ., Ή Ελλάς στην Ευρωπαϊκή κοινότητα, 'Αθήναι 1976. Π λ α τ ή Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Λαμία. — Ιστορική καί κοινωνική έρευνα, 'Αθήναι 1973. Π α τ ρ ι ν έ λ η Χ., Έπιστολαί 'Ελλήνων προς τον πάπαν Γρηγόριον ΙΓ' (1572 ­1585)

καί τον καρδινάλιον Σιρλέτον ( | 1585) (έκ τοϋ 'Ελληνικού Βατικανού κωδικός 2124) Έπετηρίς τοϋ Μεσαιωνικού 'Αρχείου 'Ακαδημία 'Αθηνών 1976.

Π α τ ρ ι ν έ λ η Χ., Δημοσιεύματα Μανουήλ Γεδεών. — 'Αναλυτική αναγραφή «Κέν­

τρον Έρεύνης τοϋ Μεσαιωνικού καί Νέου Ελληνισμού» 'Ακαδημία 'Αθηνών 1974.

Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ Ν ι κ . (Συνεργασία Δεσποίνης Τσούρκα ­ Παπαστάθη), Κώ­

διξ Μητροπόλεως Σισανίου καί Σιατίστης ιζ '­ ιθ' αι., τεϋχος Α', Θεσσαλονίκη 1974.

Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ Ν ι κ . , Τα «προνόμια» ώς πολιτιστικός παράγων είς τάς σχέ­

σεις Χριστιανών ­ Μουσουλμάνων, Θεσσαλονίκη 1975.

— 479 —

H a j i s t e p h a n o u C , The use of φύσις and its cognates in greek tragedy with spe­

cial reference to character drawins, Nicosia ­ Cyprus 1975. M y r i v i l i s S t r a t i s, Vassilis, Basel 1976. Π α π α θ ω μ ό π ο υ λ ο υ Μ α ν ώ λ η , Μαξίμου Πλανούδη μετάφρασις τών Όβιδίου

'Επιστολών, 'Ιωάννινα 1976. Π α π α θ ω μ ό π ο υ λ ο υ Μ α ν ώ λ η , Εύτεκνίου παραφράσεις εις τα Νικάνδρου θη­

ριακά καί Άλεξιφάρμακα, 'Ιωάννινα 1976. Π α π α θ ω μ ό π ο υ λ ο υ Μ α ν ώ λ η , 'Ανωνύμου παράφρασις εις το Διονύσου Ίξευ­

τικά, 'Ιωάννινα 1976. Π α π α θ ω μ ό π ο υ λ ο υ Μ α ν ώ λ η , 'Ανωνύμου παράφρασις εις τα Όππιανοϋ 'Αλιευ­

τικά, 'Ιωάννινα 1976. Π α π α δ ά κ η Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Μορφαί τοΰ λαϊκού πολιτισμού τής Κρήτης τοΰ

15ου καί 16ου αιώνος κατά τάς Γραμματειακός πηγάς, 'Αθήναι 1976. Γ ε ω ρ γ α κ ά Δ η μ . , Ή 'Ελληνική λεξικογραφία καί το Μεσαιωνικό Λεξικό τοΰ Ε.

Κριαρά, Βυζαντινά, τόμ. 8ος, Θεσσαλονίκη 1976. Κ ρ ι α ρ α Ε., Ή «Πανώρια» τοϋ Χορτάτση καί ή νέα έκδοση τοΰ κειμένου, 'Αθήνα

1976. Κ ρ ι α ρ α ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Giovanni Meursio, Giacomo Pontano, Leone Allacci e

una lettera del card. Bessarione in greco valgere, Padova 1976. Κ ρ ι α ρ α ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Ή διγλωσσία στα υστεροβυζαντινά γράμματα καί ή δια­

μόρφωση των άρχων της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, Βυζαντινά τόμ. 8ος, Θεσ­

σαλονίκη 1976. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ ' Ε π α μ ε ι ν ώ ν δ α , Πολιτιστικά ποικίλα τής 'Αρχαίας Ευβοίας,

'Αθήνα 1976. Π α π α κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Δημ. , Σκιαμαχία, 'Αθήνα 1976. Γ α β α λ ά ' Α ν α σ τ α σ ί ο υ , Ή κοινωνία καί το κράτος έπί Ι. Καποδίστρια, 'Αθήνα

1976. Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο υ Φ ώ τ η , Τα ποδοβολητά των άλογων. Ποιήματα, 'Αθήνα 1975. Κ ρ ί θ α ρ η Χ α ρ ά λ., 'Από το ημερολόγιο ενός γιατρού. Ή ζωή στο Νοσοκομείο,

'Αθήνα 1976. Λ α ι μ ο ύ Γ ι ώ ρ γ η , Σημειώσεις άπό τις ήμερες μου, 'Αθήνα 1976. V o u t s i k a k i s T h e o d . , Cris du silence, Thessaloniki 1976. Β ε λ ί τ σ κ ο Ή ρ α ς , Ό Νούρας, 'Αθήνα 1974. Σ κ α ν δ ά μ η ' Α ν δ ρ έ α , 'Ιωάννης Καποδίστριας, ό Θεμελιωτής τής 'Ελλάδος τοΰ

Εικοσιένα, 'Αθήναι 1976. Χ α τ ζ η σ τ ε φ ά ν ο υ Κ., Τά σημεία τών καιρών καί τό χρέος τοΰ πνευματικού άν­

θρωπου, Λευκωσία 1976. Σ κ α ρ τ σ ή Σ ω κ ρ . , "Οστρακα, 1976. Σ κ α ρ τ σ ή Σ ω κ ρ . , Δημοτικό τραγούδι 1. Δέκα προτάσεις, Όστρακα, 1976. Σ κ α ρ τ σ ή Σ ω κ ρ . , 'Υδρία 18, "Οστρακα 1976. Δ ε κ α β ά λ λ ε ' Α ν τ ώ ν η , Εισαγωγή στο λογοτεχνικό έργο τοΰ Παντελή Πρεβε­

λάκη, 'Αθήνα 1976. ' Α ν τ ω ν ί ο υ Σ τ α ύ ρ ο υ , Τό ύφος μιας ημέρας, 'Αθήνα 1975. Π λ α τ ή Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Δημοσθένους 'Υπέρ Κτησιφώντος. Περί τοΰ στεφάνου. Πρό­

λογος ­ Μετάφρασις ­ Σχόλια, 'Αθήναι 1974. Π λ α τ ή Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Αίσχίνου κατά Κτησιφώντος, 'Αθήναι 1975. Τ σ ο λ ά κ η Ευ δ., Ή χειρόγραφη παράδοση τοΰ χρονογραφικοΰ δργου τοΰ Ίωήλ,

Θεσσαλονίκη 1976.

— 480 —

Δ ω δ ώ ν η » 'Επιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων, 'Ιωάννινα 1975.

B i z a n t i o n N e a H e l l a s 3­4, Santiago de Chile, 1972­1973. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ Γ ε ω ρ γ ί ο υ ­ Ά γ γ ε λ ι ν ά ρ α Γ ε ω ρ γ ί ο υ , Βιβλιογραφία έμμε­

τρων μεταφράσεων τής αρχαίας ελληνικής λυρικής ποιήσεως, 'Αθήναι 1976. B a l k a n S t u d i e s , vol. 16, Θεσσαλονίκη 1975. Γ. Β α σ μ α ν ό λ η , Θεραπεία αποσπάσματοςΆσίου τοϋ Σαμίου,Πλάτων,'Αθήναι 1976. Κ. Χ α τ ζ η σ τ ε φ ά ν ο υ , Τα σημεία τών καιρών και το χρέος τοΰ πνευματικού άνθρω­

που, Λευκωσία 1976. Δ. Π α π α κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , Σκιαμαχία, 'Αθήνα 1976. Φ. Ν ι κ ο λ ο π ο ό λ ο υ , Και ή ζωή; Και ή αγάπη; 'Αθήνα 1976. Ν. Μ π α λ ά σ κ α, Το φυλαχτό τής Μέδουσας, 'Αθήνα 1976. Σ. ' Α ν τ ω ν ί ο υ , Το υφός τής ημέρας, 'Αθήνα 1975. Γ. Χα λ α τ σα, 'Επιτύμβιο στο χθες, 'Αθήνα 1976. Δ. Π α ν τ ε λ ι ά , Αίμα καί πΰρ, 'Αθήναι 1976. K r a p s i t i s B a s i l e , Je pense à l'univers pour chemin, poèmes 1976. Ά ρ χ ε ϊ ο ν Ε υ β ο ϊ κ ώ ν Μ ε λ ε τ ώ ν , 1935­1975, Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών,

τόμ. Κ', 'Αθήναι 1975. Έ λ ί κ ε ι α , Αΐγιον 1976. Κ ρ η τ ι κ ά Φ ύ λ λ α , Τόμ. Ε', τεΟχ. 1, 'Αθήνα 1976. B u l l e t i n A n a l u t i q u e de Bibliographie Hellénique, tome XXXII, Année Biblio­

graphipue 1971, Athènes 1976. Λ α γ ρ α φ ι κ ή Κ ύ π ρ ο ς , Χρονιά Τ', τεύχη 16­17­18, Λευκωσία 1976. Cahiers de l'instttut du moyen­âge grec et latin, Université de Copenhague, 1975. Cahiers de l'tnstitut du moyen­âge grec et latin, Université de Copenhague, 1976.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ. ΖΩΡΑΣ

Ι Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Φιλολογικόν περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον "Εκαστος τόμος σελ. 650. — Ετησία συνδρομή : δρχ. 240.

"'>·■■ :

- : ' · · ' ■ ' ■ , ' . ' ' - ' . · ; :> ■· ■·

:.ί '■ ■ ■ . ■

Β\ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος,'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος, Αθήναι 1970. 3.■ Γ. Τσ ο κ ο π ο υ λ ου, ΟΙ αδελφοί Σοϋτσοι καί ή πολιτική ποίησις επί "Οθωνος,

"Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ό 0, 'Ανδρέας Λασκαρ&τος, Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971 7. "Αριστοτέλους Κουρτίδου , Ή έξέλιξις τοϋ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί δ 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγη­ματογράφος, Αθήναι 1972.

8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

Έκαστον τεϋχος δρχ. 20.

Γ. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μαντουβάλου , Τα έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τα έν τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη,'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα τών'Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100.

3. 'Ε π α μ. Β ρ ά ν ο π ο ύ λ ο υ, 'Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών ελληνιστικών χρόνων τής Χαλ^δος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100.

4. Ε ύ γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έργων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ*, 1866 ­1900. Έργον βραβευθέν ύπο τής Ακα­δημίας Αθηνών, 'Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοϋ Γ' είς τήν Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χρίστου Θεοδωράτου, Βιογραφία. 'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου συντεθεΓσα παρ* αδτοϋ τοϋ Ιδίου, Αθήναι 1974, σελ. κς'+ 154. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350.