ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΡΑΙ>ΚΑ*$0$

PAWÀ**0* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Π<ΝΟΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΜΑΟΜ<ΚΟΝ

ΤΟΜΟ£ ΚΑ'. Af>. 1 (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ* - ΜΑΜΊΟ* Ì979)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ........ Ό Αριστοτέλης μέσα στην Ιστορία (Μελέτη) Χ. Τ Ο Υ Λ . . . . . . . . . . . . . . . . . . Περί τής νοθογενείας τοΰ Λέοντος τοΰ Σοφοΰ (Μελέτη) Κ. ΝΙΚΑ. .'...· , . 'Ανέκδοτες επιστολές τοΰ Κ. και Δ. ΠαπαρρηΥόπουλου

προς τον Κ. Τριανταφόλλην (Μελέτη) Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ... Έλληνες ΐατροί καί σοφοί λόγιοι από το Βοζάντιον

ε̂ ς την Άναγέννησιν (Μελέτη) ΣΤ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗ. ."Αγνωστες αγγελίες εκδόσεως βιβλίων τυπωμένες

στη Γαλλία, την 'Ιταλία καί την Ελλάδα. (Προσθήκες στην «Ελληνική Βιβλιογραφία 1800­1863») (Μελέτη)

Α. ΚΑΡΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ. Το σχήμα τοΰ 'Αδυνάτου στην αρχαία καί νέα ελληνική Λογοτεχνία (Μελέτη)

Ι.ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ. . . . . TÒ πτητικό στοιχείο στην Αίνειάδα τοϋ Βιργιλίου (Μελέτη) Γ. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ., 'Οχτώ ανέκδοτα γράμματα τοΰ Σ. Νούκα (Μελέτη) Ι. ΖΕΓΚΙΝΗ. Μήτρος Πέτρ9βας, ό νικητής τοΰ Βαλτετσίου (Μελέτη) Π, ΝΙΡΒΑΝΑ. : Λέωχ Τολ,στόη (Μελέτη) Β. Π . . . .Τά μαθήματα Φιλοσοφίας τής Τέχνης τοΰ Ι. Θεοδωρακοπούλου (Βιβλιοκρισία) Β. ΒΑΛΑΩΡΑ 'Αγροτική Ελλάς (Μελέτη) Γ. ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ , . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το δργον του; Παπαδιαμάντη (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ, Θ. Ζ. Τής Συντάξεως· (Χρονικόν) ir Ή εκδήλωση σΐή μνήμη τοΰ Δ. Σολωμοΰ (Χρονικόν) ΕΥΘ. ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ Το Α' Τοπικό Συνέδριο Ήλειακών Σπουδών (Χρονικόν) Π. ΓΛΕΖΟΥ Τά βραβεία Τσακάλου τοΰ Φ.Σ. «Παρνασσός» (Χρονικόν) Δ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΥ. '. Απολογισμός τών Νυκτερινών Σχολών δια τό σχολικόν

έτος 1977 ­1978 (Χρονικόν) *· 'Από τήν κίνησιν tòO Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 39,

'Ιανουάριος ­ Μάρτιος 1979 (Χρονικόν)

Π A .► Κ A i io y ♦ΙΑ^Α^ΠΚΟΚ Ρ<Ν«ΑΙΚΦΗ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΗ «ΚΑΙΑ«Μ<Κ«Κ

1 5 1 ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία.: Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 —'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

^ Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟ?: Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος ΠαρνασσοΟ ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, "Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΠΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 100 (Α. Ν. 1092/1938, fipépov 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών) : 'ΕσωτερικοΟ Δρχ. 400 'ΕξωτερικοΟ Δολλ, 20

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400 Δια Τράπεζας,'Επιχειρήσεις,'Οργανισμούς, Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους,καΐ Κοινότητας Δρχ. 600

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Ρ A ► H A * * $ *

♦ΙΛΦΛ^ΠΚΦΗ Ρ<Ν*ΑΙΚ*Κ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΗ <ΚΑΙΑ$Μ<Η*Η

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ι Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός j ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοϋ τμήματος Παρνασσού ; ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου Παρνασσός ! ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς ­ Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ . ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι

j Τιμή τεύχους Δρχ. 100 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1) ;

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων και τών ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 400 'Εξωτερικού Δολλ. 20

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400 Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 600

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ* ΣΥΛΛΟΓΟ* ΡΑΙ>ΝΑ**0*

ΠΑΙ>ΝΑ**0* ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΓΚΜΟΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΙ>ΙΜΗΝΙΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΝ

Ρ < Μ ^ Α $ * Α<ΥΤ<*Α TOMOS ΚΑ'

«Κ Α ^ Η Κ Α Ι * Τ Υ Ρ ^ Γ ^ Α + <Ι^Κ ΙΦΙ^ΑΑΚ^Υ ΜΥ^ΤΙΑΗ

1*7*

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (δια την τριετίαν 1978­1981)

Πρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Αντιπρόεδρος ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

» ΚΩΝΣΤΑΝΉΝΟΣ ΜΑΤΑΛΑΣ » ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΩΤΙΑΣ

Γενικός Γραμματεύς ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ Ειδικός Γραμματεύς ΣΠΥΡΟΣ ΧΑΡΟΚΟΠΟΣ

» » ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ταμίας ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Κοσμήτωρ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ "Εφορος Σχολών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

» Βιβλιοθήκης ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΛΑΠΟΥΤΑΣ » Καταστημάτων ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ

Σύμβουλος ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ » ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΣ » ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΑΒΟΥΛΑΡΗΣ » ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΜΠΑΣ

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ Κοσμήτωρ ­ Γραμματεύς : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Κοσμήτορες: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΕΥΓΩΛΗΣ — ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ­

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΡΑΣ — ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΤΣΑΝΗΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΥΡΙΜΗΣ — ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΛΙΑΡΟΣ — ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ — ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΟΣΚΟΒΗΣ —ΙΩΑΝΝΗΣ MOΥΤΖΟΥΡΗΣ—ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ— ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΕΡΟΠΑΝΝΑΚΗΣ — ΜΙΧΑΗΛ ΠΟΛΙΤΗΣ — ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ — ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΖΟΥ­

ΓΑΝΑΤΟΣ — ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΒΟΥΚΥΔΗΣ — ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΓΚΑΛΙΝΑΣ

Ρ Α Ι > Ν Α * * Φ * ΤΟΜΟΣ ΚΑ' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ ]979 Α Ν $ Μ . 1

ΙΩΑΝΝΟΥ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητοΰ Πανεπιστημίου ­ 'Ακαδημαϊκού

Προέδρου Φ.Σ. «Παρνασσός» ' . ' · . ­ ,

Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ *

Κυρίες και κύριοι, , Συμπληρώνονται εφέτος 2300 χρόνια άπό τον θάνατο τοϋ 'Αριστοτέ­

λους, του μεγιστάνος της Φιλοσοφίας. Ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρ­

νασσός» έρχεται απόψε να τιμήση με την πανηγυρική αυτή συνεδρία τή μνήμη τοϋ μεγάλου φιλοσόφου.

Δύο λαμπρά γεγονότα πνευματικά έγιναν κατά τό περασμένο θέρος για να τιμήσουν τό Σταγιρίτη. Τό πρώτο είναι τό Συμπόσιο πού ώργάνωσε ή U.N.E.S.C.O. εις τήν εδραν της, όπου και είχα τήν τιμήν να συμμετάσχω ενεργώς, τό δεύτερον εϊναι τό Παγκόσμιον Συνέδριον του 'Αριστοτέλους, πού ώργάνωσε τό 'Υπουργείο τοΰ Πολιτισμού και τών 'Επιστημών στή Θεσσαλονίκη. Καί τα δύο αυτά γεγονότα ήσαν, όπως εϊπα, λαμπρότατα και επιτυχέστατα. Και εις τό Παρίσι έδοξάσθη ό 'Αριστοτέλης καί εις τήν ιδιαιτέρα του πατρίδα, τή Μακεδονία.

Οί "Ελληνες έχομε όχι μόνο τό χρέος, αλλά καί τό δικαίωμα να τιμούμε τον'Αριστοτέλη. Τό χρέος, επειδή ό 'Αριστοτέλης ήταν Έλλην φιλόσοφος καί επειδή καί εμείς είμεθα "Ελληνες καί ομιλούμε τήν ϊδια γλώσσα, πού ώμιλοϋσε ό 'Αριστοτέλης, επειδή ή ελληνική γλώσσα είναι μία καί αδιαί­

ρετη άπό τήν εποχή τοϋ 'Ομήρου μέχρι σήμερα. Οί αλλοιώσεις της μορ­

φής της γλώσσας δέν μεταβάλλουν τον βασικό της χαρακτήρα. Τό δι­

καίωμα όμως να έορτάσωμε τον 'Αριστοτέλη, καί να τον τιμήσωμε, τό άντλοΰμε άπό ενα μοναδικό ιστορικό γεγονός, ότι καθ' όλους τους είκοσι καί τρεις αιώνες άπό τον θάνατο τοϋ 'Αριστοτέλους, οί "Ελληνες έσπού­

δαζαν καί έσχολίαζαν τον 'Αριστοτέλη. Αμέσως μετά τον θάνατον τοΰ φιλοσόφου άρχισεν ό σχολιασμός τών

έργων του καί είναι γνωστά τα μεγάλα συγγράμματα της 'Αλεξανδρινής

* 'Ομιλία τοϋ Προέδρου τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» τήν 8ην Δεκεμβρίου για τα 2300 χρόνια άπό τό θάνατο τοΰ 'Αριστοτέλη.

— 6 —

γραμματείας, όπου άνδρες περισπούδαστοι σχολιάζουν και ερμηνεύουν τον 'Αριστοτέλη. Όγκος συγγραμμάτων προέκυψε κατά τήν εποχή αυτή. 'Αναφέρω μόνο δύο λαμπρά ονόματα, το όνομα του 'Αλεξάνδρου Άφροδι­

σιέως και το όνομα του 'Ιωάννου του Φιλόπονου. Μετά τήν εποχή αυτή, κατά τήν βυζαντινή εποχή, ό 'Αριστοτέλης

ήταν μόνιμο και σταθερό αντικείμενο μελέτης τών βυζαντινών. 'Αλλά και κατά τήν σκοτεινή περίοδο της Τουρκοκρατίας, οί "Ελληνες, είτε εις τα μοναστήρια, εϊτε εις άλλους τόπους, έμελετοϋσαν τον 'Αριστοτέλη. Έλη­

σμόνησα να αναφέρω τους ευλαβείς μοναχούς, οί όποιοι δίχως καμμιά μι­

σαλλοδοξία επί αιώνες αντέγραφαν τα κείμενα τών δύο μεγάλων Πατέρων της φιλοσοφίας, του Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους. Κατά τήν Τουρκοκρατία, δεν έπαψαν οί "Ελληνες να ασχολούνται μέ τον 'Αριστοτέλη. Κατά τήν περίοδο αυτή όμως ό 'Αριστοτέλης εισήχθη άπό τους Έλληνες λαϊκούς ζωγράφους στους νάρθηκες τών εκκλησιών, μαζί μέ τον Πλάτωνα και αργό­

τερα εισήχθη και εις τον κυρίως ναό. Τό γεγονός τοϋτο βέβαια δηλώνει ποιος ήτο ό θαυμασμός και ή λατρεία προς τον 'Αριστοτέλη και τό διδά­

σκαλο του τον Πλάτωνα. Γι' αυτό είπα ότι τό δικαίωμα να τιμήσωμε τον 'Αριστοτέλη οί σημερινοί "Ελληνες τό αντλούμε άπό αυτό τό καταπληκτικό γεγονός.

Ό 'Αριστοτέλης, όταν είσήλθεν είς τήν Άκαδημίαν ώς έφηβος, ήτο δε­

καεννέα ετών. Κατήλθε άπό τα Στάγιρα είς τήν 'Αθήνα και εισήλθε μαζί μέ πολλούς νέους άλλους, οί όποιοι έρχονταν άπό τα διάφορα σημεία της 'Ελλάδος για να εισαχθούν στην 'Ακαδημία. (Έχομε μια περιγραφή άπό τον Μ. Βασίλειον περί του κλίματος της 'Ακαδημίας και γενικά περί της πό­

λεως τών 'Αθηνών. Είναι βέβαια ή ιστορία αυτή πολύ μεταγενέστερη, αλλά δίδει μια εικόνα της 'Ακαδημίας και της πόλεως τών 'Αθηνών, ώς της πό­

λεως της πανεπιστημιακής. 'Αξίζει να διάβαση κανείς τα όσα γράφει ό Μέγας Βασίλειος. Όμως ό καιρός έδώ δε μας τό επιτρέπει.)

Όταν ό 'Αριστοτέλης είσήλθεν είς τήν Άκαδημίαν, ό Πλάτων ήτο εξήντα ενός ετών, δηλαδή εις τήν άκμήν της ζωής του. Τήν έποχήν έκείνην είχε γράψει και δημοσιεύσει τον «Φαιδρό», τό ποιητικώτατο και κριτικώ­

τατο αυτό έργο και πολύ πιθανόν είχε τελειώσει τή συγγραφή τοΰ «Θεαί­

τητου», χωρίς ό «Θεαίτητος» να είχε ακόμη έκδοθή. Ό Αριστοτέλης είναι βέβαιον ότι θα έδιάβασε μέ μεγάλη λαχτάρα τον «Φαιδρό», και θα ήταν σέ θέση να εκτίμηση τήν ποιητική μεγαλοφυία του δασκάλου, πολύ περισ­

σότερο όταν θα έδιάβασε, μέ πολλή μεγάλη συλλογή τό δεύτερο και κριτικό μέρος τοΰ «Φαιδρού», τό όποιον ανταποκρίνεται στην κριτική του διάθεση. Τό έργο όμως, τό όποιο θα τον ένεθουσίασε περισσότερο είναι ό «Θεαί­

τητος», ενα άπό τα κατ' εξοχήν κριτικά έργα τοΰ Πλάτωνος. Όντας ακόμη μέσα στην Ακαδημία ό Αριστοτέλης άρχισε να συγ­

— 7 —

γράφη, και τα συγγράμματα του αυτά ήσαν διάλογοι κατά το πρότυπο των διαλόγων του διδασκάλου. Όμως οι διάλογοι αυτοί απλώς παρενέβαλλαν πρόσωπα να όμιλοϋν δίχως να έχουν τη δραματικότητα και τήν πλαστικό­

τητα των πλατωνικών διαλόγων. "Εχουμε ώρισμένα αποσπάσματα άπό αυ­

τούς τους διάλογους και δυνάμεθα να κρίνωμε το ΰφος το συγγραφικό του 'Αριστοτέλους. Βεβαίως δεν πρέπει να παραλείψωμε να ειπούμε ότι οί τελευ­

ταίοι διάλογοι του Πλάτωνος έχουν τον ϊδιο χαρακτήρα. Ό 'Αριστοτέλης ακολούθησε τους τελευταίους αυτούς διάλογους, όπου κατ' ούσίαν ό λόγος εϊναι συνεχής και τυπικώς μόνο διακόπτεται για να άλλάξη τό πρόσωπο πού ομιλεί. Τα πρώτα αυτά συγγράμματα του 'Αριστοτέλους συζητούν με­

γάλα θέματα της φιλοσοφίας, όπως αυτό τούτο τό θέμα της φιλοσοφίας. 'Υπάρχει διάλογος «Περί Φιλοσοφίας» και για άλλα μεγάλα φιλοσοφικά θέματα.

"Αν ήταν τώρα έπιγραμματικώς να χαράκτηρίσωμε τό μέγεθος της συμ­

βολής του 'Αριστοτέλους εις τήν φιλοσοφίαν, πρέπει να πούμε ότι αυτό, πού ό Πλάτων εις τον διάλογο του «Σοφιστής» έχαρακτήρισε «γιγαντομα­

χία περί τής ουσίας», ό 'Αριστοτέλης τό έφερε εις πέρας. Είς τον «Σοφι­

στήν» ό Πλάτων εκθέτει τήν φιλοσοφία και τή συμβολή τών προδρόμων του, κυρίως τών λεγομένων προσωκρατικών και εκεί αξιόλογων ακριβώς το έργον τών προσωκρατικών φιλοσόφων, τών γιγάντων αυτών και μεγάλων δημιουργών, ώνόμασε τήν όλη αυτή προσπάθεια, «γιγαντομαχία περί τής ουσίας». Όμως ή εποχή κατά τήν οποίαν έγράφη ό «Σοφιστής» ήταν ή κατ' εξοχήν κριτική εποχή τοΰ Πλάτωνος — ό Πλάτων είς τον «Σοφιστή» άσκεΐ αυτοκριτική — και εκεί προσθέτει ότι όλοι αυτοί οί πρόδρομοι, όλοι αυτοί οί μεγάλοι άνδρες μας είπαν ενα μύθο περί τής ουσίας, ωσάν εμείς να είμεθα παιδιά. "Εχει, λοιπόν, αυτή τήν αυτοσυνειδησία ό Πλάτων, ότι ό ϊδιος έχει προχωρήσει πάρα πολύ πέρα άπό τό σημείο όπου είχαν φθάσει οί πρόδρομοι του, τόσον ώστε να χαρακτηρίση τήν όλη προσωκρατική φιλοσοφία ώς ενα μύθο.

'Οπωσδήποτε ή γιγαντομαχία περί τής ουσίας εφαρμόζεται πρώτα στον ϊδιο τον Πλάτωνα και αυτός έκαμε γιγαντομαχία περί τής ουσίας. Αυτήν ακριβώς τή γιγαντομαχία περί τής ουσίας, περί τοϋ τί εστίν, περί τοΰ τί υπάρχει, περί τοϋ τί είναι τό όν, ό 'Αριστοτέλης τήν έφερε για τον αρχαίο κόσμο στο τέλος.

Στα λογικά του συγγράμματα έγινε ό θεμελιωτής τής Αογικής. Και πρώτα ­ πρώτα έξεχώρισε ό 'Αριστοτέλης τις τρεις βασικές λειτουργίες τοϋ λογικοΰ τοϋ ανθρώπου. Οί τρεις αυτές βασικές, λογικές λειτουργίες είναι ή έννοια, ή κρίσις και ό συλλογισμός. Αυτά είναι τα τρία λογικά κατορθώ­

ματα τοΰ ανθρώπου. Ή έννοια είναι προϋπόθεσις τής κρίσεως.και ή κρίσις είναι προϋπόθεσις τοϋ συλλογισμοΰ. Ή έννοια έχει γενικό νόημα. Όπως

— 8 —

το νόημα της κρίσεως είναι γενικό, έτσι και τό νόημα του συλλογισμού είναι γενικό, γιατί ό συλλογισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά σχέσεις κρίσεων.

Εις τα «Μετά τα Φυσικά», τό μέγα έργο του 'Αριστοτέλους, έλαβε τήν ονομασία του άπό μία τυχαία κατάταξη, πού έκαμε ό 'Ανδρόνικος ό Ρόδιος κατά τήν έκδοση τών συγγραμμάτων του 'Αριστοτέλους. Τό έργο τούτο, τό όποιο άπό τον 'Αριστοτέλη ονομάζεται «Πρώτη Φιλοσοφία» ή «Θεο­

λογία», στην κατάταξη, πού έκαμε ό 'Ανδρόνικος, τό έτοποθέτησε έπειτα άπό τα «Φυσικά» και έγραψε στην επικεφαλίδα της περγαμηνής τα «Μετά τα Φυσικά» και άπό κει, άπό τήν τυχαία και ολωσδιόλου συμπτωματική ονομασία προέκυψε και ό όρος Μεταφυσική. Ό 'Αριστοτέλης, στο έργο αυτό, τό όποιον, όπως είπα, χαρακτηρίζει ώς τήν «Πρώτη Φιλοσοφία» ή «Θεολογία», αναπτύσσει τό σύνολο τών οντολογικών εννοιών. Είναι, δη­

λαδή έδώ, ό θεμελιωτής της οντολογίας. Συνάμα καταλήγει στην έννοια του Θεού, τήν οποίαν όμως θα εξηγήσω αργότερα.

Είς τα 'Ηθικά συγγράμματα του, και ΐδίως εις τα «'Ηθικά Νικομάχεια» ό 'Αριστοτέλης λαξεύει τα αγάλματα όλων τών ηθικών αξιών, όλων τών αρετών του άνθρωπου, τοϋ ελευθέρου άνθρωπου και κατά ενα απίθανο τρόπο λαξεύει τό άγαλμα τής αρετής, πού λέγεται φιλία. Τα κεφάλαια περί φιλίας είναι τα ωραιότερα πού έχουν ποτέ γραφτή άπό άνθρωπο.

Εις τά «Πολιτικά» ό 'Αριστοτέλης ακολουθών τον Πλάτωνα προσπά­

θησε να εύρη και να όρίση ποία είναι ή ουσία της πολιτείας, συνάμα δέ τί είναι αί νόσοι τής πολιτείας, ποιες είναι οί ασθένειες τής πολιτείας. Ό Πλάτων ομιλεί εις τήν «Πολιτείαν» του για τή νοσούσα και φλεγμαίνουσα πολιτεία και επέμενε σ' αυτή τή νοσούσα και φλεγμαίνουσα πολιτεία — και αυτή βέβαια είναι ή 'Αθηναίων πολιτεία, στην εποχή, πού έγραφε ό Πλάτων τό έργο αυτό.

Και ό 'Αριστοτέλης, λέγω, κατά τό υπόδειγμα τοϋ Πλάτωνος, μας έδωσε κρυστάλλινη έννοια περί τοΰ τί είναι πολιτική, τί είναι πολιτικόν ον και πολιτικόν ζώον. Ό άνθρωπος είναι πολιτικόν όν. Είναι ή πρώτη φορά μέσα στην ιστορία τής άνθρωπότητος, όπου ορίζεται ό άνθρωπος ώς πολι­

τικόν όν. Είναι ή πρώτη φορά δηλαδή στην 'Ελλάδα, πού υπάρχει ή έν­

νοια τοΰ πολίτου. Σ' όλους τους περασμένους πολιτισμούς δεν υπάρχει ή έννοια τοϋ πολίτου.

'Υπάρχει ή γνώμη, ή οποία έρχεται άπό μακρυά, τον τελευταίο αιώνα τοΰ Βυζαντίου, ότι ό 'Αριστοτέλης διαφέρει τόσον πολύ άπό τον Πλάτωνα, ώστε είναι μια ολωσδιόλου διαφορετική νοοτροπία και ένας ολωσδιόλου διαφορετικός τρόπος τοΰ φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι. Αυτή ή γνώμη είναι μία πλάνη, ή οποία επεκράτησε τότε. "Ομως, όποιος γνωρίζει τον 'Αριστο­

τέλη και τον Πλάτωνα, διαπιστώνει ότι ό 'Αριστοτέλης παρέλαβε όλες

— 9 —

τις έννοιες του Πλάτωνος. Το σύνολο τών εννοιών, πού διετύπωσε και έπεξειργάσθη ό Πλάτων, παρέλαβε ό 'Αριστοτέλης και το συγχώνευσε μέσα στο σύστημα του. 'Υπάρχει δμως ενα σημείο εις το όποιο διαφέρει ριζικώς ό 'Αριστοτέλης από τον Πλάτωνα και αυτό το σημείο είναι τοϋ πώς ορίζει την ουσία ό Πλάτων. Για τον Πλάτωνα ουσία είναι κάτι το νοητό. Άπό τα μαθηματικά, τα όποια είναι νοητά, μπορούμε να ευκολυνθούμε, και άπό αυτά μπορούμε να καταλάβωμε εύκολώτερα πώς εννοεί ό Πλάτων την ιδέα ώς κάτι το νοητό. Ή ιδέα είναι ύπεραισθητή, ή ιδέα είναι μόνο νοητή και αυτή είναι ή ουσία τών πραγμάτων καί αυτή είναι ή ουσία της γνώσεως. 'Αντίθετα ό 'Αριστοτέλης λέγει ότι ή ουσία είναι τό τόδε τί, το συγκεκρι­

μένο, δεδομένο αντικείμενο. Φέρνω ενα παράδειγμα, τό όποιο καί ό ϊδιος λέγει : ό Σωκράτης ώς παρουσία είναι ή ουσία. Τό ότι ό Σωκράτης είναι φιλόσοφος, τό ότι είναι αθηναίος πολίτης, ότι είναι ξυπόλυτος καί ούτω καθ' εξής, αυτά δέν είναι ουσία, άλλα τα συμβεβηκότα της ουσίας, δηλ. παρεπόμενα της ουσίας, συνυπάρχουν με τήν ουσία, χωρίς νά είναι ουσία. Περί τό τόδε τί λοιπόν, περιστρέφεται όλη ή περί ουσίας θεωρία τοΰ 'Αρι­

στοτέλους. Αυτό είναι τό ση μείον, όπου χωρίζεται άπό τό δάσκαλο του. "Ομως καί έδώ υπάρχει ή συγγένεια, υπάρχει κάτι πού ανήκει στον

Πλάτωνα καί δέν μπορούσε κι ό 'Αριστοτέλης νά τό παρίδη. Όταν ό 'Αρι­

στοτέλης αναλύη τον όρον της ουσίας, καί θα δούμε παρακάτω κατά ποίον τρόπον τον αναλύει, τον αναλύει στην ύλη, στή μορφή καί στην ενέργεια. Ή μορφή, ή οποία ακριβώς όπως λέγει καί ό 'Αριστοτέλης, είναι τό τιμιώ­

τερον, ή μορφή είναι ακριβώς τό κατάλοιπο της πλατωνικής ιδέας. Ή πλα­

τωνική ιδέα στον 'Αριστοτέλη ενώνεται με τήν ύλη καί ονομάζεται μορφή, εις δε τό ζωικό κόσμο ονομάζεται άπό τον 'Αριστοτέλη εντελέχεια. Είναι ένας όρος, πού εφτειαξε ό ίδιος ό 'Αριστοτέλης καί ό οποίος επεκράτησε μέχρι σήμερα στή γλώσσα όλων τών φιλοσοφούντων. 'Εντελέχεια είναι αυτό πού έχει τό σκοπό μέσα του. "Ενα φυτό ή ενα ζώο ή ό άνθρωπος ώς σώμα καί ώς ψυχή, έχει τό σκοπό μέσα του. Ή εντελέχεια είναι ακριβώς εκείνη, ή οποία διαμορφώνει τό όλον. Ή ψυχή κατά τον 'Αριστοτέλη είναι μία εντελέχεια. Ή πλέον πολύτιμη εντελέχεια. "Ετσι τό υπόλοιπο αυτό της πλατωνικής ιδέας αποτελεί βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας τοΰ 'Αριστο­

τέλους. 'Υπάρχει καί ενα άλλο σημείο με τό όποιο χωρίζεται ό 'Αριστοτέλης

άπό τον Πλάτωνα καί τό σημείο αυτό είναι ή έννοια περί θεού. Κατά τον Πλάτωνα ό θεός είναι δημιουργός εις τον «Τίμαιον», όπου ό Πλάτων ομιλεί μυθικώς περί θεού, γιατί τήν έννοια τοΰ θεού εις τήν «Πολιτείαν» του τήν έχει ήδη ορίσει ώς τήν ίδέαν τοΰ άγαθοΰ, ή όποια δέν είναι προσιτή σχεδόν ούτε στο νοΰ τοΰ ανθρώπου. Τόσο έπέκεινα τοποθετείται ή ιδέα τοΰ θεοΰ. Εις τον «Τίμαιον» όμως, όπου ό λόγος είναι μυθικός ό Πλάτων εισάγει τήν

— 10 —

έννοια του δημιουργού. Δημιουργός έδώ δεν είναι ο,τι εϊναι στους 'Ιου­

δαίους, άλλα είναι δ,τι είναι ένας τεχνίτης, ένας μάστορης. Δημιουργοί έλέγοντο οί ξυλουργοί, οι χαλυβουργοί, οι κεραμουργοί, οι σιδηρουργοί. Άπο τη ζωή λοιπόν επήρε ό Πλάτων τον όρον, όπως και όλους σχεδόν τους όρους. Για να αναφέρω άλλον ένα, τον όρο ουσία. Και αυτόν επήρε άπο την καθημερινή ζωή. Ουσία στην καθημερινή ζωή έσήμαινε τήν περιουσία και κυρίως τήν κτηματική περιουσία, ή οποία ήτο σταθερά. Γι" αυτό έδιά­

λεξε τον όρο ουσία, γιατί κατ' αυτόν ουσία είναι τό πιο σταθερό πράγμα. Και πήρε τον δρο άπο τήν άμεση χρήση της ζωής. Ό θεός λοιπόν του Πλάτωνος είναι ένας πλαστουργός μιας ϋλης πού προϋπάρχει, πού δεν τήν δημιουργεί ό ίδιος. "Ετσι περιγράφει τό δημιουργό του στον «Τίμαιο» ό Πλάτων.

Ό θεός τώρα, κατά τον Αριστοτέλη, είναι τό πρώτον κινούν όμως τό ϊδιο είναι ακίνητο. Και χαρακτηρίζεται ώς νόησις νοήσεως. Ό θεός» δηλαδή, θεωρεί λογικώς τον εαυτό του και αναπαύεται εις τον εαυτό του. Είναι ακίνητος ουσία και όμως κινεί τον κόσμον. Πώς τον κινεί; 'Εμμέσως. Καί εισάγει έδώ ένα παράδειγμα πλατωνικό. Λέγει : ό θεός κινεί τον κόσμο, όπως ό ερωμένος κινεί τον εραστή, όπως ό άγαπώμενος κινεί αυτόν πού τον αγαπά. "Ετσι λοιπόν ό θεός κινεί τον κόσμον εμμέσως κι ό κόσμος — κι έδώ εϊναι όλος ό πλατωνικός έρως — μέ τήν κίνηση αυτή τείνει ολοένα προς τα πάνω. Αυτή είναι ή δεύτερη βασική διαφορά πού υπάρχει μεταξύ τών δύο μεγάλων.

Ό 'Αριστοτέλης στην γιγαντομαχία περί της ουσίας έπενόησε τρία συστήματα εννοιών για να όρίση τήν ουσία. Πρώτον τό σύστημα τών κα­

τηγοριών, τών λογικών προσδιορισμών, όπως θα έλέγαμε σήμερα. Οί κα­

τηγορίες είναι κατά τον 'Αριστοτέλη δέκα. Είναι πρώτη ή ουσία. Τά άλλα όλα είναι συμβεβηκότα της ουσίας. Δηλαδή ποια; Τό ποσόν, τό ποιόν, ή σχέσις, ό τόπος, ό χρόνος, ή θέσις, τό έχειν, τό ποιεΐν καί τό πάσχειν. Αυτά είναι συμβεβηκότα της ουσίας, δεν είναι ουσία. 'Απλώς συνυπάρχουν, υπάρχουν επειδή υπάρχει ή ουσία.

Τό δεύτερο σύστημα εννοιών πού έπενόησε είναι τό σύστημα τών στοι­

χείων, τά όποια ανέφερα πρίν. Δηλαδή ή ύλη, ή μορφή καί ή ενέργεια. Τό τρίτο σύστημα πού έπενόησε για να όρίση πάντοτε τήν ουσία είναι τό σύστημα τών τεσσάρων αιτιών. Είναι ή υλική αιτία, είναι ή αιτία ή τυπική, δηλαδή ή μορφή είναι ή κινούσα αιτία καί τέλος είναι τό ού ένεκα, ή τελική αΐτία, ό σκοπός.

"Εχομε λοιπόν έδώ ένα σύμπλεγμα εννοιών για να όρισθή τί είναι ουσία άπο τον 'Αριστοτέλη καί πρέπει να ειπούμε ότι αυτό είναι μία συμβολή πρά­

γματι σταθερά μέσα στή φιλοσοφία, γιατί όλες αυτές οί έννοιες είναι σήμε­

ρα όχι μόνον στο στόμα τών φιλοσόφων καί τών επιστημόνων, αλλά καί

— 11 —

στό στόμα των ανθρώπων της καθημερινής ζωής κι αυτό είναι το σημαντικό του 'Αριστοτέλους, ότι ακριβώς έδημιούργησε τα συστήματα αυτά τών εννοιών με τα όποια εργάζεται ως σήμερα ό μορφωμένος κόσμος.

Τώρα μπορούμε να ειπούμε και πρέπει να το είποΰμε, διότι έτσι είναι, ό 'Αριστοτέλης αποτελεί το δριον του αρχαίου κλασσικού κόσμου. Ό κλασ­

σικός κόσμος, ή κλασσική εποχή, το κλασσικό πνεύμα τερματίζεται με τον 'Αριστοτέλη. Τί είναι το κλασσικό ; Το κλασσικό είναι εκείνο πού έχει απόλυτη ισορροπία, όπου όλες οι δυνάμεις μέσα του συμμετέχουν συμμε­

τρικούς καί καμμία δεν καταδυναστεύεται άπό τήν άλλη. Το κλασσικό είναι το αρμονικό, είναι αυτό, πού δέν γέρνει ούτε προς τα εξω, ούτε προς τα μέσα, αυτό πού αναπαύεται εις τον εαυτό του.

Το μετακλασσικό, για να άποσαφηνίσωμε τα πράγματα τελείως, είναι ακριβώς εκείνο πού έχει χάσει πλέον τήν αυτάρκεια του, πού γέρνει εϊτε προς τα εξω, είτε προς τα μέσα. Τα σχόλια είναι μετακλασσικά. Μετά τον 'Αριστοτέλη αρχίζουν τα σχόλια.'Αρχίζουν τα υπομνήματα. Καί εδώ βέβαια είμεθα στον μετακλασσικό κόσμο. Το μετακλασσικό καθώς καί ή μετα­

κλασσική εποχή έχουν βέβαια ώρισμένα γνωρίσματα. Είπα ότι ή εποχή αυτή έχει χάσει τήν αυτάρκεια της. Καί ή εποχή καί τα έργα της αρχίζουν καί χάνουν τήν ισορροπία τους, δέν έχουν πλέον τήν αύτοβεβαιότητα εκείνη του κλασσικού ο,τι κι αν είναι, είτε άνθρωπος, εϊτε πόλεις, εϊτε έργο αντι­

κειμενικό είναι, εϊτε είναι γλυπτό, εϊτε είναι οικοδόμημα. "Ολα αυτά τα μετακλασσικά έχουν ακριβώς αυτό το γνώρισμα* ότι δέν ισορροπούν από­

λυτα μέ τον εαυτό τους. Τήν εποχή ακριβώς αυτή μέ τήν παρουσία του Φιλίππου αρχίζει ή

διάλυση της αρχαίας πόλεως, ή όποια ήταν τό αριστούργημα, το καλλιτέ­

χνημα της κλασσικής εποχής. Ή διάλυση αυτή του κλασσικού επεκτείνε­

ται μέ τον 'Αλέξανδρο. Δέν υπάρχουν κατ' ούσίαν πολίται, αλλά υπήκοοι στό κράτος του Φιλίππου ή στό κράτος τοϋ 'Αλεξάνδρου.

'Εδώ πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τί σημαίνει αυτή ή διάλυση τοΰ κλασσικού. Λαμβάνω παράδειγμα τον Παρθενώνα, ό όποιος ακριβώς πα­

ριστάνει τήν 'Αθηναίων Πολιτεία όταν αυτή εύρίσκετο στην απόλυτη αυτάρκεια της καί ακμή της. Οι κίονες τοΰ Παρθενώνα σημαίνουν τους πολίτες, οί όποιοι βαστάζουν τή στέγη της πόλεως, καί τό βάρος, πού δέ­

χεται ό καθένας είναι τό ϊδιο, είναι ίσονομημένο. Ό Παρθενών, λοιπόν, είναι τό σύμβολο τοΰ κλασσικού καί τό σύμβολο της αρχαίας 'Αθήνας.

Ή μετακλασσική εποχή εκδηλώνεται σέ όλους τους τομείς τοΰ πνεύ­

ματος μέ διαφόρους τρόπους. Στή φιλοσοφία, πού μας ενδιαφέρει περισσό­

τερο, έχομε τή σειρά τών αιρέσεων. Δέν έχομε μεγαλόπνοα φιλοσοφικά συστήματα, αλλά έχομε αιρέσεις. "Ολα τα μετά τον 'Αριστοτέλη φιλοσο­

φικά συστήματα είναι δυνατόν νά χαρακτηρισθούν ως αιρέσεις.

— 12 —

Tò προνόμιο των δύο μεγάλων πατέρων της ελληνικής φιλοσοφίας, του Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους είναι ότι τα συστήματα εννοιών πού έξεπόνησαν και διετύπωσαν κατά την ιστορική διαδρομή απετέλεσαν ενα οπλοστάσιο για να διατυπώσουν αργότερα οι δύο θρησκείες το 'Ισλάμ και ή Χριστιανική τήν κοσμοθεωρία τους. Οί δύο αυτοί φιλόσοφοι δεν ήταν δυνατόν να φαντασθούν ποτέ στην παλιά 'Αθήνα ότι τα διδάγματα τους θα είχαν αυτή τή χρήση.

Ό Πλάτων είναι εκείνος μέ τις έννοιες της φιλοσοφίας του οποίου εργάστηκε περισσότερο ή εκκλησία, ό πρώτος χριστιανισμός, για νά δια­

τύπωση τό δόγμα του. Είναι τόσο στενή ή μεγάλη έπίδρασις του Πλάτω­

νος για τή διατύπωση του δόγματος, ώστε οί έννοιες της πλατωνικής φιλο­

σοφίας φθάνουν μέχρι της θείας ευχαριστίας. Ή έννοια της κοινωνίας εϊναι πλατωνική. Κοινωνεί ό άνθρωπος τών εννοιών, ό νους κοινωνεί τών εν­

νοιών και οΰτω καθ' έξης. Ό 'Αριστοτέλης εξ άλλου επέδρασε στο 'Ισλάμ, όταν τούτο έπετίθε­

το μέ τήν γνωστή σφοδρότητα και αγριότητα κατά του Βυζαντίου, όταν ό ώργανωμένος πλέον στρατός της ερήμου πολεμούσε μέ τον φανατισμόν τον θρησκευτικό και μέ τήν πεποίθηση ότι όσο περισσοτέρους απίστους φονεύει, τόσον βεβαιότατα θα πάη στον Παράδεισο.

Αυτή, λέγω, τή σφοδρότητα και τήν αγριότητα του 'Ισλάμ κατά του Βυζαντίου τή γνωρίζομε. 'Εκείνο όμως πού δέν είναι εις όλους γνωστόν είναι ότι ακριβώς τήν έποχήν εκείνη ό 'Αριστοτέλης εύρίσκετο εις τα νότα τών επιτιθεμένων. Σοφοί Άραβες εις τήν Δαμασκόν έμελετοϋσαν τον 'Αριστο­

τέλη. Αυτό είναι τό παράδοξο της 'Ιστορίας, ή ενα άπό τα μεγάλα παράδοξα της 'Ιστορίας.

'Από τους Άραβες ήλθε ό Αριστοτέλης εις τήν Ευρώπη δια της 'Ισπανίας, Ό άραψ 'Αριστοτέλης, ό 'Αριστοτέλης μεταφρασμένος στα αραβικά. Τότε έγνώρισαν οί δυτικοί ευρωπαίοι τον 'Αριστοτέλη, μέσω τών 'Αράβων της 'Ισπανίας και αυτόν τον 'Αριστοτέλη έγνώρισε ό φιλόσοφος τής δυτικής εκκλησίας, ό Θωμάς ό Άκινάτης, ό Doctor Angelicus, όπως τον ονομάζει ή καθολική εκκλησία. "Ωστε ή πρώτη επικοινωνία τών Ευ­

ρωπαίων μέ τον 'Αριστοτέλη ήταν έμμεση, δια μέσου τών Αράβων. Όμως καί ή πρώτη επικοινωνία τών Ευρωπαίων μέ τους "Ελληνες γενικώς, όπως λέει ό Νίτσε, ήταν δια μέσου τών Ρωμαίων. Ό Νίτσε, μάλιστα, προσθέτει, ότι ή έξέλιξις τής Ευρώπης θα ήταν ολωσδιόλου διαφορετική, αν δέν μεσο­

λαβούσαν οί Ρωμαίοι για νά γνωρίσουν οί Ευρωπαίοι τους "Ελληνες. "Ως τήν εποχή εκείνη του Άκινάτη, ή καθολική εκκλησία είχε καί

ακολουθούσε τα διδάγματα του Ίεροΰ Αυγουστίνου. Ό Αυγουστίνος όμως είναι νεοπλατωνικός. Καθ' όλη ν τήν έποχήν άπό τον Αύγουστΐνον μέχρι του Άκινάτου περισσότερον ήταν ό Αυγουστίνος εκείνος, πού εθεωρείτο

— 13 —

ό πρώτος πατήρ της λατινικής εκκλησίας. Βέβαια άπο τήν εποχή του Θωμά ή εύνοια του Αυγουστίνου υπεχώρησε πολύ εις τήν δυτική καθολική εκ­

κλησία, διότι ό Θωμάς έγινε πλέον ό φιλόσοφος της καθολικής εκκλησίας άλλα ώς ερμηνευτής του 'Αριστοτέλους. Ό 'Αριστοτέλης, λοιπόν, είναι ô φιλόσοφος της καθολικής Εκκλησίας.

Βέβαια εδώ θα πρέπη να προστεθή κάτι για να διασκεδασθή μία πλάνη. Ή πλάνη είναι να καθίσταται υπεύθυνος ό 'Αριστοτέλης για όλη τή σχολα­

στική φιλοσοφία τής Δύσεως. "Ολη αυτή ή φιλοσοφία έστηρίζετο φυσικά στις αραβικές μεταφράσεις, οί όποιες δέν ήταν βέβαια μεταφράσεις αυθεν­

τικές. Σήμερα είμεθα σε θέση να γνωρίζωμε άπο άραβολόγους ότι σέ πολλά σημεία ό 'Αριστοτέλης είχε νοθευτή και σ' αυτόν τον 'Αριστοτέλη έστηρί­

χθη ή σχολαστική φιλοσοφία. Δέν είναι λοιπόν του 'Αριστοτέλους τό σφάλ­

μα, όσον τών δημιουργών τής σχολαστικής φιλοσοφίας. Αυτή ή σχολαστι­

κή φιλοσοφία και ή κοσμολογική εικόνα του Αριστοτέλους ήταν γεωκεν­

τρική και έστηρίζετο και στην 'Αστρονομία του Πτολεμαίου. 'Αντίθετα ή ήλιοκεντρική εικόνα περί κόσμου είναι δημιούργημα τής 'Αναγεννήσεως. Πρέπει νά δηλωθή ότι κατά τήν εποχή αυτή έκακοποιήθη πολύ ό 'Αριστο­

τέλης αδίκως. 'Οπωσδήποτε ή 'Αναγέννηση έκαμε τήν τεράστια αυτή στροφή. 'Από

τήν γεωκεντρική θεωρία του κόσμου προχώρησε στην ήλιοκεντρική. Οί άνθρωποι τής εποχής εκείνης, πού περιγράφουν τα βιώματα τους έχουν τήν πεποίθηση ότι συνετρίβη ό κόσμος, ότι έγινε θρύμματα. Βέβαια ό θρυμμα­

τισμός αυτός έγινε σιγά ­ σιγά και ό πρώτος, ό όποιος δίχως νά είναι θε­

τικός επιστήμων συνετέλεσε σ' αυτό είναι ένας λατΐνος επίσκοπος, ό Νί­

colaus Cusanus, ό όποιος είναι άπό τό Κούες τοϋ Μόζελ, μία πολίχνη γερ­

μανική, και ό όποιος τρία χρόνια πριν άπό τήν πτώση τής Κωνσταντινου­

πόλεως έζησε εκεί έπί δύο χρόνια και έσπούδασε στο Πανεπιστήμιο τής Πόλης φιλοσοφία, τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη, άλλα περισσότερο τον Πλάτωνα. Ό Cusanus είχε σταλή άπό τον Πάπα για νά συζήτηση τό θέμα τής ενώσεως τών εκκλησιών. Βεβαίως έφυγε άπρακτος. Κατά τήν ανα­

χώρηση του άπό τήν Πόλη, όπως περιγράφει ό ίδιος, ήταν ενα ηλιοβασί­

λεμα άπό τα θαυμάσια εκείνα τοϋ Βοσπόρου και εκείνη τήν ώρα συνέλαβε τήν πρώτη και βασική ιδέα του συστήματος του, πού στα λατινικά λέγεται Coencidentia Ορρό sito rum, δηλαδή σύμπτωση τών αντιθέτων. Κι αυτή ή σύμπτωση τών αντιθέτων ήταν για τον Cusanus ό θεός. Ό θεός είναι ή σύμπτωση τών αντιθέτων δηλ. ή αναίρεση όλων τών αντιθέσεων. Ό κόσμος εϊναι άπειρος, λέγει ό Cusanus, χωρίς νά έχη τηλεσκόπιο, όπως τό είπε ό 'Αναξίμανδρος πρώτος. Αυτή ή απειρία τοϋ κόσμου είναι τό προοίμιο του θρυμματισμού τής μεσαιωνικής εικόνας τοϋ κόσμου. Ό Cusanus έγρα­

ψε λατινικά και έγραψε διάλογους για νά δείξη ακριβώς ότι είναι πλατωνι­

— 14 —

κός. Διάλογους βεβαίως έγραψε και ό Galilei και έγραψε μόνον διάλογους για να δείξη ότι είναι και αυτός πλατωνικός. Και ό Kepler δηλώνει ότι είναι πλατωνικός. Ή συντριβή του μεσαιωνικού κόσμου πλέον, ή καθολική συν­

τριβή, έγινε άπό τον Galilei και τον Kepler. Αυτοί ώλοκλήρωσαν τή συντρι­

βή της μεσαιωνικής, κοσμολογικής θεωρίας. Μένει να δοϋμε ακόμη κάτι για να συμπληρώσωμε αυτή τή γενική

εικόνα, πού θέλαμε να δώσωμε περί 'Αριστοτέλους. Κατά τον τελευταίο αιώνα του Βυζαντίου δημιουργήθηκε ενα χάσμα μεταξύ πλατωνικών και αριστοτελικών. Καθ' όλους τους άλλους αιώνας δεν υπήρχε διάστασις με­

ταξύ τών οπαδών, ή μάλλον όχι τών οπαδών άλλα τών μελετητών τών αρ­

χαίων φιλοσόφων, τών δύο πατέρων της ελληνικής φιλοσοφίας. Αυτόν ­τό διχασμό τον μετέφεραν οι Έλληνες βυζαντινοί φυγάδες στή Δύση. Ή διαμάχη αυτή εξακολουθεί να ύπάρχη και σήμερα πλην όμως δεν στηρί­

ζεται στην πραγματικότητα. Έμεΐς τώρα ώς Έλληνες έχομε βεβαίως αποδείξει, με όσα είπα στην

αρχή της ομιλίας μου, ότι καθ' όλην τήν ίστορικήν μας ζωή μελετούσαμε τον 'Αριστοτέλη και γι' αυτό δικαιούμεθα να τον έορτάσωμε. Σήμερα όμως τα χρέη μας είναι πολύ μεγαλύτερα, δηλαδή είναι πολύ μεγαλύτερες οΐ απαιτήσεις τής ζωής. Σήμερα τα χρέη μας είτε είναι εις τον πνευματικό τομέα, είτε είναι στον υλικό, είναι σκληρά, πολύ απαιτητικά. Δεν έχουμε λοιπόν παρά όχι μόνον να συνεχίσωμε, άλλα να έντείνωμε αυτή τήν σχέση με τους Πατέρες τής φιλοσοφίας. Και κάτι άλλο ακόμα. Πρέπει συνεχώς να μετράμε τή ζωή μας, να μετράμε τό τί κάνομε έχοντες ώς μέτρα, τα μέτρα του 'Αριστοτέλους και του Πλάτωνος. Να μετράμε τή ζωή μας μ' εκείνα τα κλασσικά μέτρα, και κυρίως τήν πνευματική και τήν πολιτική μας ζωή, πρέπει να τή μετράμε με αυτά τα υψηλά μέτρα.

Τα αρχαία ελληνικά γράμματα, τό προσθέτω αυτό, τό οπλοστάσιο αυτό, ακριβώς επειδή ή ζωή είναι τόσον σκληρή και απαιτητική πρέπει να επανέλθουν στά ελληνικά γυμνάσια, άπό όπου έχουν άπομακρυνθή προ ολίγων ετών.

Λέω κάτι τό όποιον ίσως θα αίφνιδιάση πολλούς, ότι τα απολυτήρια τών λυκείων με τα τρία χρόνια κλασσικής παιδείας δέν θα γίνωνται δεκτά άπό τα πανεπιστήμια τής Δυτικής Ευρώπης, όπου ή κλασσική παιδεία εϊτε ελληνική, είτε λατινική διαρκεί εξι χρόνια. Δέν πρέπει, λοιπόν, να συμβή αυτό τό πράγμα, ούτε πρέπει να πάμε στην Κοινή 'Αγορά δίχως τα ελληνικά μας.

ΧΑΡΗ Ι. ΤΟΥΛ 'Ομότιμου καθηγητού Πανεπιστημίου

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΝΟΘΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΕΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΣΟΦΟΥ *

Το ρητον pater semper incertus δεν ισχύει πλέον εις το σύνολον του σήμερον, μετά την άνακάλυψιν των διαφόρων ομάδων του αίματος και της κληρονομικής μεταβιβάσεως αυτών. Διότι εκ της εξετάσεως αυτών δυνά­

μεθα σχεδόν με βεβαιότητα να άποκλείσωμεν την πατρότητα ενός ανδρός μή ευθυνόμενου δια τήν σύλληψιν του είς αυτόν αποδιδόμενου τέκνου. Δυνάμεθα συνεπώς κατά κανόνα να άπαντήσωμεν certe non est pater. "Αλλά βεβαίως κατά τήν έποχήν τής Μακεδόνικης δυναστείας και μέ τα υπάρχοντα τότε κριτήρια, θα ήτο δύσκολον να άποκλεισθή μέ βεβαιότητα ή περίπτωσις τής νοθογενείας. 'Ακόμη δυσκολώτερον γίνεται τούτο δια τους συγχρόνους μελετητάς τής περιόδου αυτής. Διότι προς διαπίστωσιν τής πατρότητος συχνά δεν διαθέτουν ούτε και τό χρονολογικόν κριτήριον, δηλαδή τον διαρρεύσαντα χρόνον από του γάμου ή τής συνευρέσεως τής μητρός μετά του υποτιθεμένου πατρός μέχρι τής ημέρας τοΰ τοκετού. Τού­

το δε κυρίως οφείλεται είς τήν συγκεχυμένην χρονολογίαν των χρονογράφων κατ1 έκείνην τήν έποχήν. Διότι, ώς απεδείχθη, ανάγουν αυθαιρέτως τα ετη από κτίσεως κόσμου εκ τής προηγουμένως έν χρήσει αλεξανδρινής χρονο­

λογίας εϊς τα αντίστοιχα τής νεοεισαχθείσης βυζαντινής. Έκτος δέ τούτου,

* Διά νά περιορίσωμεν τον χώρον, τον όποιον καταλαμβάνουν αί παραπομπαί είς τους χρονογράφους τής Μακεδόνικης δυναστείας, τους δηλώνομεν μέ τά αρχικά των ψηφία. Οΰτω τον συνεχιστήν του θεοφάνους δια του (ΣΘ) και παραπέμπομεν είς τήν έκδοσιν της Βόννης (Β). Τό αυτό πράττομεν δια τήν βιογραφίαν του Βασιλείου υπό του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (KB) και διά τον Γενέσιον (Γ). Διά τάς παραλλαγάς τοΰ λογοθέτου Συμεώνος προβαίνομεν ώς έξης. Διά τον ψευδό ­ Συμεώνα (ΨΣ) παραπέμ­

πομεν είς τήν εκδοσιν τής Βόννης. Διά τον Λέοντα τον γραμματικόν (ΛΓ) είς τήν έκ­

δοσιν τής Βόννης και δια τήν αλλην παραλλαγήν του είς τήν PG τοΰ Μ igne. Επίσης διά τον συνεχιστήν τοϋ Γεωργίου τοΰ μονάχου (ΓΜ) είς τήν εκδοσιν τής Βόννης και διά τήν παραλλαγήν του είς τήν PG. Διά τον Θεοδόσιον Μελιτηνόν (ΘΜ) είς τήν έκδοσιν Tafel (Τ). Διά τους νεωτέρους Κεδρηνόν (ΚΕ) και Γλυκάν (ΓΛ) είς τήν εκδοσιν τής Βόννης, διά δέ τον Σκυλίτζην (ΣΚ) εις τήν νεωτέραν έκδοσιν Thurn (ΤΗ).

— 16 —

δεν λαμβάνουν συχνά υπ' όψιν ότι το βυζαντινον έτος άρχεται την 1ην Σεπτεμβρίου, εν αντιθέσει προς το άλεξανδρινόν το άρχόμενον τήν 21ην Μαρτίου. Δια τοϋτο πολλάκις συγχέουν τήν ίνδικτιώνα, ήτις συμπίπτει με το βυζαντινον έτος, εις ήν περίπτωσιν γεγονός τι εϊχε συμβή μεταξύ 1ης Σεπτεμβρίου και 31ης Δεκεμβρίου, με τήν ίνδικτιώνα του προηγουμένου βυζαντινού έτους \

Δια τον Λέοντα τον Σοφόν δεν θα εΐχε πιθανώς μεγάλη ν σημασίαν ή άπόδειξις του αν ήτο εϊτε υιός του ίκανωτάτου μέν, άλλ' αδίστακτου και σκληρού Βασιλείου του Α', είτε τοϋ άσωτου καί άφρόντιδος Μιχαήλ του Γ'. Διότι οΰτως ή άλλως ή καταγωγή του θα παρέμενε βασιλική καί θα ήτο ό φυσικός διάδοχος ενός των δύο προβασιλευσάντων. "Αν καί εϊναι αληθές ότι ή μνήμη τοϋ Μιχαήλ διεσύρθη υπό των οπαδών της Μακεδόνικης δυ­

ναστείας καί των υπερμάχων τοϋ καθαιρεθέντος πατριάρχου 'Ιγνατίου, εν τούτοις ή προσπάθεια τοϋ Η. Grégoire να τήν επανόρθωση, μάλλον απέδει­

ξε τήν ικανότητα τών τότε διευθυνόντων τάς τύχας τοϋ Κράτους, δηλαδή τοϋ λογοθέτου Θεοκτίστου καί μετά ταΰτα τοϋ θείου του βασιλέως Βάρδα2. Τοϋτο δέ, διότι ό Μιχαήλ, κατά τήν έποχήν της δολοφονίας του, ήτο 28 ετών, ώστε επρεπεν άπό μακροΰ να εΐχεν αποκτήσει τήν ωριμότητα να διευ­

θύνη τάς κρατικάς υποθέσεις καί όχι να τυρβάζη περί τάς ιπποδρομίας, τους μίμους καί τα συμπόσια. Συνεπώς, καί αν ακόμη ό Κωνσταντίνος ô Πορ­

φυρογέννητος, κατά τήν έξιστόρησιν της βασιλείας τοϋ Μιχαήλ, εμπνέεται εκ τών βίων τοϋ Πλουτάρχου (τοϋ βίου τοϋ 'Αντωνίου καί τοϋ απολεσθέντος τοϋ Νέρωνος), εν τούτοις τους εχρησιμοποίησε προς περιγραφήν πραγμα­

τικών γεγονότων καί όχι πλασμάτων της φαντασίας του 3. Τοϋτο άλλωστε συνάγεται καί εκ της δυσμενοΰς κριτικής δια τήν βασιλείαν τοϋ Μιχαήλ καί εκ μέρους τών επικριτών χρονογράφων της Μακεδόνικης δυναστείας.

Ώ ς γνωστόν, μετά τον θάνατον τοϋ θεοφάνους τοϋ όμολογητοϋ, έση­

μειώθη μακροχρόνιον κενόν εις τήν βυζαντινήν χρονογραφίαν, διότι οί συνεχισταί του ήκμασαν επί της βασιλείας τοϋ Κωνσταντίνου τοϋ Ζ' μέχρι τών άρχων της τοϋ Βασιλείου τοϋ Βουλγαροκτόνου. Οί εν λόγφ χρονογρά­

φοι δύνανται να διαιρεθούν εις δύο ομάδας, αν καί τα όρια μεταξύ των δέν εϊναι πάντοτε σαφή, ώς εκ της συνήθειας να αντιγραφή ό εις τον άλλον. Εις τήν πρώτην ομάδα ανήκουν οί ευνοϊκοί προς τήν Μακεδονικήν δυνα­

1. V. G r u m e l , Chronologie 1958. 2. Η. G r é g o i r e , Inscr. histor. byzantines, Byzant. 4, 1927, 437.— Michel III

et Basile Macedon., ^Byzant. 5, 1929­30, 327.— Etudes sur le neuvième siècle, Byzant. 8, 1935, 515.

3. R. J e n k i n s , Constantin's portrait of Michael III, Bull. Acad. Royale Bel­

gique 34, 1948, 5.

­ 17 —

στείαν χρονογράφοι. Είς αυτήν υπάγονται ό Γενέσιος, ό βασιλεύς Κων­

σταντίνος εις τον Βίον του Βασιλείου και ό υπό την έπίβλεψίν του συνεχί­

σας την χρονογραφίαν τοϋ θεοφάνους. Οί ανωτέρω συχνά παραλείπουν ή συγκαλύπτουν τα δυσμενή δια τήν δυναστείαν γεγονότα και δια τοϋτο δεν δύνανται να χαρακτηρισθούν ώς αμερόληπτοι. Είς τήν δευτέραν ομάδα ανήκουν οί αντίθετοι προς τήν δυναστείαν χρονογράφοι, οί όποιοι εξαρτών­

ται εκ της απολεσθείσης χρονογραφίας του λογοθέτου Συμεώνος, θαυμαστού τοϋ Ρωμανού τοϋ Λεκαπηνοΰ και κατόπιν του Νικηφόρου Φωκά ι. Είς αυτήν ανήκουν οί φερόμενοι υπό τάς έξης ονομασίας χρονογράφοι : α) ό συνεχι­

στής τοΰ Γεωργίου τοΰ μοναχού β) ό ψευδό ­ Συμεών γ) ό Λέων ό γραμματι­

κός καί δ) ό Θεοδόσιος ό Μελιτηνός, αντιγραφείς και διασκευσταί μάλλον ή χρονογράφοι. Διάκεινται επίσης έχθρικώς προς τήν δυναστείαν καί τίνες τών συγγραψάντων βίους αγίων, ώς ό Νικήτας είς τον Βίον τοϋ 'Ιγνα­

τίου. Πάντως ή κατηγορία περί της νοθογενείας τοΰ Λέοντος τοΰ Σοφοΰ άπαντα μόνον είς τους άντιδυναστικούς χρονογράφους.

Έκ τών χρονογράφων της πρώτης ομάδος, ό Γενέσιος αφιερώνει τήν χρονογραφίαν του είς τον Κωνσταντϊνον τον Ζ'. Ό Γενέσιος ήτο υιός τοΰ λογοθέτου Κωνσταντίνου επί της βασιλείας τοΰ Μιχαήλ τοΰ Γ'2 . Συνεπώς γνωρίζει καλώς εϊτε εξ ιδίας αντιλήψεως ή έξ οικογενειακών παραδόσεων τα διατρέξαντα κατά τήν περίοδον τήν οποίαν πραγματεύεται ή χρονογραφία του. Ό συνεχιστής τοΰ Θεοφάνους χρησιμοποιεί είς τήν άφήγησιν της βα­

σιλείας τοΰ Μιχαήλ τον Γενέσιον, προσθέτει όμως καί πληροφορίας έξ άλλων πηγών3. Ό βασιλεύς Κωνσταντίνος είς τον Βίον τοΰ Βασιλείου ακολουθεί έν γένει πιστώς τον Έπιτάφιον λόγον, τον όποιον συνέταξεν ό πατήρ του Λέων ό Σοφός είς μνήμην αύτοΰ. Ό 'Επιτάφιος έχει μάλλον τήν μορφήν εγκωμίου καί έγράφη πιθανώς τό 888 4.

Τό θέμα της νοθογενείας τοΰ Λέοντος καί τών δύο αδελφών του Κων­

σταντίνου καί Στεφάνου έχει ώς ακολούθως. Ό Θεόφιλος, ό σπουδαιότερος βασιλεύς της Φρυγικής ή της έξ 'Αμορίου δυναστείας, έκ τοΰ γάμου του μετά της Παφλαγόνος Θεοδώρας, απέκτησε κατ' αρχάς πέντε θυγατέρας,

1. J. Β. B u r y , History of the East Roman Empire, 1912, 455.— R. J e n k i n s , Chronol. accuracy of Logothete, Dumb. Oaks Pap. 19, 1965, 19.—P. K a r l i n ­ H a y ­

t e r , Etude sur deux histoir. du régne de Michael III, Byzant. 41, 1971, 452. 2. ΛΓ 249 Β καί 108, 1081β P C —ΣΘ 150 Β. — KB 229 Β. 3. F. B a r i s ic , Genesios et le continuât, de Theophane, Byzant. 28, 1958, 119. 4. A. V o g t ­ I . H a u s h e r r , Oraison funebre de Basile par son fils Léon

le Sage, Orient Christ. 1932, 26.— Ν. A d o n t z , Portée hist, de l'oraison funèbre de Basile par Léon le Sage, Byzant. 8, 1933, 501.— R. J e n k i n s , Class, background of the scriptores post Theophanem, Dumb. Oaks Pap. 8, 1954, 11.— P. Κ a r 1 i n ­ H a y­

t e r , Etude sur deux histoires du régne de Michael III, Byzant. 41, 1971, 452. 2

— 18 —

εκ των οποίων τήν πρεσβυτέραν Θέκλαν άνεκήρυξε και συμβασίλισσαν. Μόνον ολίγον προ του θανάτου απέκτησε και άρρενα διάδοχον, τον μετέ­

πειτα Μιχαήλ τον Γ'. Κατά τους περισσοτέρους ιστορικούς, ούτος έγεννήθη το 839, νεωστί όμως ό Mango προσδιώρισε τήν γέννησίν του τήν 9ην Ιανουα­

ρίου 840 Κ Ό Μιχαήλ διεδέχθη τον πατέρα του εις ήλικίαν τριών ετών. Κατά τους χρονογράφους, έπετροπεύετο κατά τήν παιδικήν του ήλικίαν ύπο της μητρός του Θεοδώρας, του λογοθέτου θεοκτίστου και του μαγί­

στρου Μανουήλ. Οι νεώτεροι όμως ιστορικοί απορρίπτουν τήν έπιτροπείαν του Μανουήλ, ύποστηρίζοντες ότι εϊχεν υποκύψει εις τα τραύματα του κατά τήν μάχην του Δαζιμώνος τό 832, όπου διέσωσε τον Θεόφιλον 2. Κατά πόσον άνήκεν εξ αρχής εις τήν έπιτροπείαν ό θείος του βασιλέως Βάρδας και ό μάγιστρος Σέργιος Νικητιάτης παραμένει υπό συζήτησιν 3. "Οταν ό Μι­

χαήλ εφθασεν εις ήλικίαν 16 ετών, έξωθούμενος ύπο τοϋ Βάρδα, προέβη εις τον φόνον τοϋ Θεοκτίστου (Νοέμβριος 855 κατά Halkin), συγχρόνως δε άπεμάκρυνε τήν μητέρα του άπό τοϋ Παλατιού και κατόπιν τήν ένέκλεισεν εις μονήν (Αύγουστος ­ Σεπτέμβριος 857)4. 'Ολίγους όμως μήνας προ τοϋ πραξικοπήματος, ή Θεοδώρα και ό Θεόκτιστος είχον νυμφεύσει τον Μι­

χαήλ μετά της Ευδοκίας Δεκαπολίτου. Ό πρώιμος αυτός γάμος αποδίδεται υπό τοϋ λογοθέτου Συμεώνος εις τό ότι οι επίτροποι έμίσουν τήν παλλακήν του Ίγγερίναν δια τήν άναίδειάν της5 . Ό υιός της Ίγγερίνας Λέων ό Σοφός, εις τον Έπιτάφιόν του προς τόν Βασίλειον, δέχεται πράγματι δια τήν μητέρα του ότι συμμετέσχεν εις τόν διαγωνισμόν τών καλλονών, τόν προηγηθέντα τοϋ γάμου τοϋ Μιχαήλ ι;. "Ωστε, κατά τόν λογοθέτην Συμεώνα, αί σχέσεις τοϋ Μιχαήλ μετά της Ίγγερίνας χρονολογούνται προ τοϋ 855. Έν γένει δέ όλοι οί διασκευασταί της χρονογραφίας του συμφωνούν εις τό ότι ή Ίγγερίνα διετέλει παλλακή του Μιχαήλ7. Δια τόν λόγον αυτόν, απο­

δίδουν εις τον Μιχαήλ τήν πατρότητα τών τριών πρώτων υιών της Ίγγερί­

1. G. O s t r o g o r s k y ­ E . S t e i n , Bemerk. zu den Kroenungsordnungen, Byzant. 7, 1932, 228.—C. M a n g o , When was Michael born? Dumb. Oaks Pap. 21, 1967, 253.

2. H. G r é g o i r e , Etudes sur le neuvième siècle, Byzant. 8, 1935, 515. 3. Δ. Ζ α κ υ θ η ν ό ς , Βυζαντ. 'Ιστορία 1972, 162. 4. Μ. V. A n a s t o s ­ H . G r é g o i r e , Amorians and Macedonians, Byzant.

Empire I 1966, Cambr. Med. History. 5. ΓΜ 816 Β και 110, 1037β PG.—ΨΣ 655 Β.—ΛΓ 230 Β και 108, 1061γ PG. 6. Ν. Ad o n t ζ, Portée hist, de l'oraison funèbre de Basile par Léon le Sage#

Byzant. 8, 1933, 501.— A. V o g t ­ I . H a u s h e r r , Oraison funèbre de Basile par son fils Léon le Sage, Oriens Christ. 1932, 26.

7. ΓΜ 828, 835, 844 Β καί 110, 1056β, 1065γ, 1081γ PG.—ΨΣ 675, 681, 692 Β.— ΛΓ 242, 258 Β και 108, 1075α, 1089δ PG.—Ζ 4, 22, I D.—ΓΛ 559 Β.—Ευτύχιος Άλεξ. 111, 1139 PG.

/*. -

­ 19 —

νας, ήτοι του Κωνσταντίνου, του Λέοντος, και τοϋ Στεφάνου. 'Αντιθέτως, ό Λέων ό Σοφός είς τον Έπιτάφιον του Βασιλείου, ô εγγονός του Κωνσταν­

τίνος ό Ζ' είς τον Βίον του, ό Γενέσιος και ό συνεχιστής τοϋ Θεοφάνους ούδαμοΰ αναφέρουν τον έξώγαμον αυτόν δεσμόν, άλλ' αντιθέτως περιγρά­

φουν τήν'Ιγγερίναν ώς σωφρονεστάτην καί κοσμιωτάτην ' . 'Ως αναφέρεται ύπό των χρονογράφων, ό γάμος τοϋ Βασιλείου καί της Ίγγερίνας έτελέσθη μετά τήν προαγωγήν του εις παρακοιμώμενον καί πατρίκιον 2. Κατά τον ψευδό ­ Συμεώνα, έτελέσθη το llov έτος της βασιλείας τοϋ Μιχαήλ, ήτοι το 866, αί χρονολογίαι του δεν θεωροϋνται όμως ώς αξιόπιστοι3.

Πάντως ό γάμος έγένετο το βραδύτερον το 865, ϊσως όμως καί εν ή δύο ετη προηγουμένως. Τοΰτο δέ, διότι ό Βασίλειος διεδέχθη αμέσως ώς παρακοιμώμενος τον Δαμιανόν, τον όποιον εϊχεν εκδιώξει ό Βάρδας 4. Ούτος όμως έδολοφονήθη τήν 24ην 'Απριλίου 866 καί επομένως ό γάμος τοϋ Βασιλείου εΐχε προηγηθή 3. Ή γέννησις τοϋ Λέοντος τοϋ Σοφοϋ, κατά μεν τον συνεχιστήν τοϋ Γεωργίου καί τον θεοδόσιον Μελιτηνόν, έλαβε χώραν τήν Ιην Σεπτεμβρίου 866, κατά δε τον Λέοντα τον γραμματικόν τήν Ιην Δεκεμβρίου6. Οι μεταγενέστεροι Ζωναράς καί Γλύκας προσθέτουν ότι ή Ίγγερίνα ήτο ήδη έγκυος με τον Λέοντα, όταν ένυμφεύθη (συνφ­

κιστο) τον Βασίλειον 7. Τοϋτο ασφαλώς είναι λανθασμένον, διότι άλλως ό πρωτότοκος υιός Κωνσταντίνος θα ήτο εξώγαμος καί κανονικώς θα άπε­

κλείετο άπό της διαδοχής είς τον θρόνον. Όσον άφορα είς τον χρόνον της γεννήσεως του Κωνσταντίνου, μόνον ό ψευδό ­ Συμεών (σ. 681) αναφέρει ότι έλαβε χώραν τον Σεπτέμβριον της 15ης έπινεμήσεως (ίνδικτιώνος), δηλαδή τό 866. Πιθανώς όμως ό χρονογράφος εσφαλμένως ύπελόγισε τήν ΐνδικτιώνα, ή οποία, ώς ελέχθη, άρχεται άπό τής 1ης Σεπτεμβρίου. Συνε­

πώς αν μεταθέσωμεν τήν γέννησίν του είς τήν 14ην ΐνδικτιώνα, ήτοι τον Σεπτέμβριον 865, τότε ό γάμος του Βασιλείου μετά τής Ίγγερίνας έτελέσθη

1. KB 235 Β.—Γ 111 Β.—ΣΚ 127 TH.—ΚΕ 2, 198 Β.—'Επιτάφιος Λέοντος. 2. KB 235 Β.—ΓΜ 827 Β καί 110, 1056α PC—ΣΚ 127 TH.—ΚΕ 2, 198 Β.—

Έπιτάφ. Λέοντος. 3. V. G r u m el, Chronol. événements du régne de Léon VI, Echos d'Orient

35, 1936, 5. 4. KB 234 Β.—ΓΜ 827 Β καί 110, 1056α PG.— ΨΣ 675 Β.—ΛΓ 242 Β καί 108,

1073Ô PG.—ΣΚ 127 TH.—ΚΕ 2, 180, 199 Β.—Ζ 4, 221 D.—ΓΛ 545 Β. 5. Σθ 206 Β.—KB 238 Β.—ΓΜ 831 Β καί 110, 1060γ PG (προσθ. έπιστάς).—

ΨΣ 679 Β.—ΛΓ 245 Β καί 108, 1077β PG.—ΣΚ 112, 128 TH.—ΚΕ 2, 180, 199 Β.—Ζ 4, 221 D — ΓΛ 545 Β.

6. ΓΜ 855 Β καί 110, 1081γΡΰ.—ΘΜ 174 T.—ΛΓ 249 Β καί 108, 1081β PG (μηνός τετάρτου πρώτη, αντί Δεκεμβρίου).

7. Ζ 4, 22, 8 D.—ΓΛ 552 Β.

— 20 -

ίσως κατά το τελευταΐον τρίμηνον τοϋ 864. Έν τούτοις ό Adontz υποστηρί­

ζει, ότι ô ψευδό ­ Συμεών κατά λάθος έθεσε το όνομα τοϋ Κωνσταντίνου αντί τοϋ όρθοΰ τοϋ Λέοντος. Διότι δέχεται τον Κωνσταντΐνον ώς υίόν της Μαρίας, της πρώτης συζύγου του Βασιλείου, την οποίαν ήναγκάσθη να διαζευχθη όταν ένυμφεύθη τήν Ίγγερίναν '. Νομίζομεν όμως την ύπόθεσίν του άνευ ερείσματος, διότι όλοι οί διασκευασταί της χρονογραφίας τοϋ Συμεώνος αναφέρουν ρητώς τον Κωνσταντΐνον ώς υίόν της Ίγγερίνας και του Μιχαήλ 2. Άλλα και ό Κωνσταντίνος ό Ζ' λέγει εις τον Βίον τοϋ Βα­

σιλείου, ότι μετά τον θάνατον τοϋ υίοΰ του Κωνσταντίνου, ούτος έφρόντι­

σε δια τήν π α ρ α μ υ θ ί α ν τ η ς μ η τ ρ ό ς του, δηλαδή της Ίγγερίνας, το αυτό δε επαναλαμβάνει και ό Σκυλίτζης 3. Έξ άλλου και ή άκροστιχίς ΒΕΚΛΑΣ της φανταστικής γενεαλογίας τοϋ Βασιλείου, ή οποία αποτελείται εκ των αρχικών γραμμάτων τοϋ Βασιλείου, τής Ευδοκίας Ίγγερίνας και των τεσσάρων υιών των Κωνσταντίνου, Λέοντος, 'Αλεξάνδρου και Στεφά­

νου 4, προφανώς τον δέχεται ώς υίόν της 5. Συνεπώς εκ τοϋ πρώτου γάμου τοϋ Βασιλείου προέρχεται ϊσως μόνον ή κόρη του 'Αναστασία, σύζυγος κατόπιν τοϋ στρατηγοΰ Χριστόφορου.

Αι άλλαι τρεις θυγατέρες (Άννα, Μαρία, Ελένη) ήσαν κόραι τής Ίγγε­

ρίνας, διότι εις έπιγραφήν τών τειχών τής Κωνσταντινουπόλεως άποκαλοΰν­

ται πορφυρογέννητοι6. Δια τοΰτο, παρ' δλας τάς συγκρουομένας πληρο­

φορίας τών χρονογράφων, ό Λέων ό Σοφός ασφαλώς έγεννήθη εντός τών φυσιολογικών προθεσμιών από τοϋ γάμου τοϋ Βασιλείου μετά τής Ίγγερί­

νας. Έ ξ άλλου ήτο και ό δευτερότοκος υιός έκ τοϋ γάμου τούτου. Ά ρ α τό άναφερόμενον υπό τοϋ Ζωναρά και τοϋ Γλυκά, ότι ή Ίγγερίνα κατά τον γάμον της ήτο ήδη έγκυος με τον Λέοντα, οφείλεται πιθανώς εις σύγχυσιν με τήν έγκυμοσύνην τοϋ Στεφάνου. Διότι ούτος έγεννήθη πιθανώτατα τον Νοέμβριον 867 (Mango) 7, οπότε ή σύλληψίς του έγένετο ζώντος εισέτι τοϋ Μιχαήλ, διότι ούτος έφονεύθη τήν 24 Σεπτεμβρίου τοϋ ιδίου έτους. Πάντως ό Βασίλειος έπίστευεν ότι ό Κωνσταντίνος ήτο γνήσιος υιός του,

1. ΓΜ 828 Β και 110, 1056β PC—ΨΣ 675 Β.—ΛΓ 242 Β και 108, 1073δ PG (πρό­

τερα αύτφ γυναικί, αντί αίτιατ.). 2: ΓΜ 844 Β καί 110, 1081γ PC—ΨΣ 681 Β.—ΛΓ 258 Β και 108, 1089β PG (έξ

Ευδοκίας, αντί, Ευδοξίας). 3. KB 345 Β.—ΣΚ 166 ΤΗ. 4. Δ. Ν ι κ ή τ α , Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 565. 5. ΨΣ 689 Β.—ΓΛ 553 Β . — Ν ι κ ή τ α , Βίος 'Ιγνατίου 105, 565δ ­ 568α PG. 6. Α. Μ. S c h n e i d e r , Mauern und Tore am goldenen Horn Konstantinopels,

Nachr. Goettingen 9, 19, 1950, 98.—C ο n s t an t. P o r ph., Admin. Imperii 648d­

649b B. 7. C. M a n g o , Eudocia Ingerina, Zbornik Rad. Vis. Istor. 14­5, 1973, 17.

— 21 —

όπως το αποδεικνύει ή βαθεΐα θλΐψίς του μετά τον θάνατον του τήν 3 Σε­

πτεμβρίου 879. "Εφθασε δε αυτή μέχρι του σημείου να ϊδη το φάσμα του κατά τήν διάρκειαν κυνηγίου '. Ώ ς αναφέρεται δε, 'ίδρυσε και ναόν εις μνήμην του, ό δε πατριάρχης Φώτιος τον άνεκήρυξεν άγιον. Κατά τον Halkin2, ό κατά το Συναξάριον της Κωνσταντινουπόλεως έορταζόμενος τήν 3 Σεπτεμβρίου άγιος βασιλεύς Κωνσταντίνος, εϊναι ό ανωτέρω υιός και συμβασιλεύς του Βασιλείου. Εϊναι και τούτο ίσως μία άπόδειξις ότι ό Κωνσταντίνος εΐχε γεννηθή εντός των φυσιολογικών προθεσμιών άπό του γάμου τών γονέων του, διότι άλλως ή Εκκλησία δυσκόλως θα άπεφάσιζε να ανακήρυξη άγιον ενα εξώγαμο ν.

Ό Βασίλειος αντιθέτως μετεχειρίσθη τον Λέοντα τον Σοφον με μεγά­

λη ν αυστηρότητα, όταν τον συνέλαβεν εις το κυνήγιον κρύπτοντα μάχαιραν. Οί χρονογράφοι αποδίδουν τήν αυστηρότητα ταύτην εις συκοφαντίαν του Σανταβαρηνοϋ, κατηγορήσαντος τον Λέοντα ώς συνωμοτοΰντα εναντίον του. Νεώτεροι συγγραφείς εν τούτοις, ώς ό Jenkins3, πιστεύουν ότι ό Λέων εΐχε πράγματι άναμιχθή εις τήν συνωμοσίαν, εξ αύτοϋ δε δικαιολογούν τήν βαρεΐαν τιμωρίαν του. Διότι έστερήθη τών βασιλικών παρασήμων και έφυλακίσθη εις τό Παλάτιον *. Άπόδειξιν δε ότι ή συνωμοσία ήτο ευρύτερα αποτελεί και το γεγονός ότι πολλοί εκ του περιβάλλοντος του Λέοντος έξωρίσθησαν. Επίσης τό 883 έπαύθη και ό δομέστικος 'Ανδρέας, ό διευθύνων τάς επιχειρήσεις εναντίον τών 'Αράβων, ώς φιλικώς διακεί­

μενος προς τον Λέοντα δ. Ώ ς αναφέρεται, ό Βασίλειος εΐχεν αρχικώς τήν πρόθεσιν να τον τύφλωση, αλλ' ήμποδίσθη υπό του πατριάρχου Φωτίου, του μέλλοντος πενθεροΰ τοΰ Λέοντος Ζαούτσα και της Συγκλήτου. Παρά τό ότι δύο έκ τών χρονογράφων (ό Κωνσταντίνος εις τον Βίον και ό Λέων ό γραμματικός) αναφέρουν ότι παρέμεινε φυλακισμένος επί τρίμηνον, εν τούτοις ό Jenkins, ορθώς ώς φαίνεται, υποστηρίζει ότι διήρκεσεν έπί τριε­

τίαν. Τούτο δε έπιβεβαιοΰται έκ μιας παραλλαγής εϊς τήν Χρονογραφίαν (Vindob. Hist. 40) και έκ τοΰ Συναξαρίου Κωνσταντινουπόλεως (315/5 ­ 6). Άλλα και ό Σκυλίτζης μετά τοϋ Ζωναρά αναφέρουν ότι τό διάστημα της φυλακίσεως ήτο μακρόν 6. Κατά τήν διάρκειαν δέ αυτής άνεκαλύφθη τό

1. ΓΜ 845 Β και 110, 1084β PC— ΨΣ 693 Β.—ΛΓ 259 Β και 108, 1092 P C — Ζ 4, 36, 8 και 35, 28 D.

2. F. H a l k i n, Trois dates précisées au synaxaire, Byzant. 24, 1954, 9. 3. R. J e n k i n s , Chronol. accuracy of Logothete, Dumb. Oaks Pap. 19, 1965, 19. 4. KB 350 Β.—ΓΜ 846 Β και 110, 1085β PC—ΨΣ 697 Β.—ΛΓ 260 Β και 108,

1092δ PC—ΣΚ 169 TH.— ΚΕ 2, 246 Β.—Ζ 4, 37, 6 D.—ΓΛ 551 Β. 5. ΓΜ 847 Β και 110, 1085γ PG (κατηγορήθη, αντί ­θείς).— ΛΓ 261 Β και 108,

1093α PC—ΣΚ 144 TH.—Ζ 4, 28, 2 D. 6. ΣΚ 169 TH.—Ζ 4, 37, 6 D.—ΓΛ 551 Β.

— 22 —

886 και άλλη συνωμοσία υπό τον Ρωμανόν Κουρκούαν, ή οποία πιθανώς ώδήγησεν εις την άποφυλάκισιν τοϋ Λέοντος 1.

Ήτο επομένως φυσικον τα ανωτέρω γεγονότα να καταστήσουν τον Βασίλειον φιλύποπτον και σκληρόν, όχι δέ ό θάνατος τοϋ υίοϋ του Κων­

σταντίνου καί ή κατόπιν αύτοϋ θρυλουμένη παραφροσύνη του 2. Δεν απο­

κλείεται δέ και ό εν συνεχεία θάνατος του να οφείλεται εις την πραγμα­

τικότητα εις συνωμοσίαν. Ώρισμέναι άλλωστε λεπτομέρειαι τοϋ προη­

γηθέντος κυνηγίου του φαίνονται απίθανοι. Ούτω λ.χ. αναφέρεται ότι ή ελαφος, της οποίας τα κέρατα εϊχον έμπλακή εις τήν ζώνην τοϋ Βασι­

λείου, τον άνήρπασεν από τοϋ ϊππου και τον μετέφερεν εις άπόστασιν 16 μιλίων3. "Αν δέ δέν επρόκειτο περί συνωμοσίας, θα ήτο τότε παράλογον" το άναφερόμενον, ότι ό Βασίλειος διέταξε τον άποκεφαλισμόν τοϋ ακολού­

θου, τοϋ άπελευθερώσαντος αυτόν άπό των κεράτων της έλάφου δια τομής της ζώνης του 4. Έξ άλλου καί ό "Αραψ ιστορικός Tabari αναφέρει τήν πλη­

ροφορίαν, ότι οι τρεις υιοί τοϋ Βασιλείου έπετέθησαν εναντίον του καί τον έφόνευσαν, κατόπιν δέ άνηγόρευσαν τον ενα έξ αυτών ώς βασιλέα 5.

θά άνοίξωμεν ένταϋθα μίαν παρέκβασιν εν σχέσει μέ τήν θρυλουμένην βασιλικήν καταγωγήν τοϋ Βασιλείου καί τήν πιθανήν ήλικίαν του. Ή πατρική του οικογένεια ήτο, ώς φαίνεται, αρμενικής καταγωγής, διότι το δέχεται ό υιός του Λέων εις τον Έπιτάφιον καί ό εγγονός του Κωνσταν­

τίνος είς τον Βίον του. Έξ άλλου εϊναι γνωστόν ότι έγένοντο αποικισμοί αρμενίων είς τήν θράκην, ώς επί Κωνσταντίνου τοϋ Κοπρωνύμου τό 751, μετά τήν κατάκτησιν τής Καμάχου, τής Μελιτηνής καί τής θεοδοσιοπό­

λεως (Ζακυθηνός). Πάντως ή οικογένεια του ήτο αφανής, ώς αναφέρεται είς τον Έπιτάφιον τοϋ Λέοντος καί είς άφιερωτικόν ποίημα προς τον Βα­

σίλειον ,;. Επίσης δέ καί ύπό τοϋ Ζωναρά καί τοϋ Γλυκά 7. Κατά τον θρΰλον Η, έν τούτοις, κατήγετο έκ των Άρσακιδών καί τοϋ βασιλέως Τιριδάτου τής 'Αρμενίας 9. Ώ ς συντάξας τήν φανταστικήν ταύτην γενεαλογίαν κατηγο­

1. KB 277 Β.—ΓΜ 847 Β καί 110, 1086γ (Κροκόα).—ΨΣ 699 Β.— ΛΓ 261 Β καί 108, 1093α PC—ΣΚ 140 TH.—ΚΕ 2, 213 Β.—Ζ 4, 26, 24 D.

2. Ν ι κ ή τ α , Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 569. 3. P. K a r 1 i n ­ H a y t e r,. Vita St. Euthymii, Byzant. 25­7, 1955­7, 10. 4. ΓΜ 848 Β καί 110, 1088β PC—ΨΣ 699 Β.—ΛΓ 262 Β καί 108, 1093γ PC—

Ζ 4, 38, 4 D. 5. Α. Α. V a s i 1 i e ν, Byzance et Arabes II, 2, 10, M. C a n a r d , Corp. Brux.

Hist. Byz. 1950. 6. G. M o r a v s c i k , Sagen und Legenden ueber Kaiser Basil, Dumb. Oaks

Pap. 15, 1961, 61, v. 823. 7. Ζ 4, 17, 20 D.—ΓΑ 546 Β. 8. Γ 107 Β.—ΣΚ 115 ΤΗ. 9. Ν ι κ ή τ α , Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 568.

— 23 —

ρεΐται εις τον Βίον του Ιγνατίου ό πατριάρχης Φώτιος. Γνωρίζομεν τα ονόματα δύο αδελφών του Βασιλείου, ήτοι του Μαριανοΰ και του Συμβα­

τίου ι εκ τοΰ Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, διότι τό κείμενον τών διασκευαστών του Συμεώνος είναι ενταύθα έφθαρμένον2. Οί Βυζαντινοί αποδίδουν συνήθως δια του Συμβατίου ή Σαββατίου τό άρμενικόν όνομα Smbat. "Αν τοϋτο πράγματι είχε συμβή, τότε συνηγορεί υπέρ της αρμε­

νικής καταγωγής τής οικογενείας. Κατά τον θρϋλον, ό Βασίλειος κατήγετο εκ μητρός άπό του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ώστε άπεδίδετο εις αυτήν έλ­

ληνο ­ ρωμαϊκή καταγωγή 3. Εις τοϋτο συμφωνεί και τό έλληνικόν της όνομα Παγκαλώ 4. Ό Tabari όμως υποστηρίζει ότι ή μήτηρ του ήτο σλαυϊ­

κής καταγωγής5, όπως και άλλοι "Αραβες ιστορικοί (Hamza, Elmacin, Massoudi). Έπ' αυτών έστηρίχθησαν και νεώτεροι ιστορικοί, ώς ό Vogt κ.ά., οί όποιοι άπεκάλεσαν τον Βασίλειον ώς άρμενοσλαϋον6. Σαφείς απο­

δείξεις όμως δεν υπάρχουν περί τής σλαυϊκής καταγωγής τής μητρός του. "Αλλωστε και τό όνομα Παγκαλώ δεν δύναται να προέλθη εκ μεταγλωττί­

σεως ενός αντιστοίχου σλαυϊκοϋ ονόματος, διότι, εφ' όσον γνωρίζω, δεν υπάρχει εις τήν σλαυϊκήν όνομα άποδίδον τα ελληνικά Παγκαλώ ή Πανω­

ραία, τό λατινικόν Πουλχερία και τα γάλλο ­ ιταλικά Belle και Bella. Κατά τους χρονογράφους, ή οικογένεια τοΰ Βασιλείου προήρχετο

έκ τής περιοχής τής Άδριανουπόλεως7. Κατ' άλλην πλέον συγκεκριμένην πληροφορίαν κατήγετο έκ τής Χαριουπόλεως 8. Προφανώς δέ, επειδή αϊ περιοχαί αύται ανήκον εις τό θέμα Μακεδονίας, ό Βασίλειος άπεκλήθη και Μακεδών. Οί χρονογράφοι αναφέρουν ότι είχε γεννηθή επί Μιχαήλ του Ραγκαβέ τό 812­3, μετ' ολίγον όμως άπήχθη μετά τών γονέων του εις τήν Βεσαραβίαν ύπό τοϋ βουλγάρου βασιλέως Κρούμου 9. "Οταν οί άπαχθέντες

1. Κ ω ν σ τ α ν τ . Π ο ρ φ., Βασιλ. Τάξεως 648δ Β. 2. ΓΜ 837, 839 ­ 40 Β και 110, 1069β, 1073αβ PG (παραλείπ. Μαριανός).— ΨΣ 678,

688 Β.—ΛΓ 251, 253 ­ 4 Β και 108, 1084βγ PC—ΘΜ 170 Τ. 3. KB 215 Β.—ΣΚ 116 TH.—ΚΕ 2' 184 Β. 4. Κ ω ν σ τ α ν τ . Π ο ρ φ . , Βασ. Τάξεως 648δ Β. 5. T a b a r i , Α. Α. V a s i 1 i e ν, Byzance et Arabes II, 2, 9. 6. A. V o g t , Basile et civilisation byzantine 1908.— J. J. R e i s k e, Constant.

Porph., de Caeremoniis B.— A. A. V a s i 1 i e v, Origin of Basil Macedonian, Viz. Vremen. 12, 1906, 148.—L. Β r e h i e r, Vie et mort de Byzance 1947, 121.

7. KB 216 Β.—ΓΜ 817 Β και 110, 1048α PG.—ΨΣ 655, 686 Β.—ΛΓ 231 Β και 108, 1064β PC—ΣΚ 116 TH.—ΚΕ 2, 184 Β.—Ζ 4, 20 D.—ΓΛ 546 Β.

8. Α. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς ­ Κ ε ρ α μ ε ύ ς , Βίος άγ. Ευγενίου, Fontes Trapez. 1897.— Ν. Β έ η ς, Umbeachtete Quelle ueber Abstammung Basil, Byzant. Neugr. Jahrb. 6, 1923, 76.

9. KB 216­7 Β.— ΛΓ 231 Β και 108, 1064β PC—ΘΜ 161 T.—ΚΕ 2, 185 Β.— Ζ 4, 17, 20 D — ΓΛ 546 Β.

- 24 —

επέστρεψαν έκ της εξορίας των επί των ήμερων του Θεοφίλου, ό Βασίλειος ήτο, κατ' αυτούς, 25 ετών '. Οί νεώτεροι συγγραφείς υποστηρίζουν όμως δτι ή γέννησις του Βασιλείου πρέπει να είναι μεταγενέστερα. Οΰτως ό Σπ. Λάμπρος και ό L. Brehier την τοποθετούν περί το 827 2, ό Ε. Brooks το 830 ­ 5 3, οί Adontz, Moravscik, Ζακυθηνος το 836 i. Ό υποβιβασμός αυτός οφείλεται εις το δτι, αν πράγματι ό Βασίλεος είχε γεννηθή το 812 ­ 3, τότε θα εΐχε προσληφθή υπό του Μιχαήλ ώς ίπποκόμος εις ήλικίαν 44 ετών, ώς συμβασιλεύς 54 ­ 55 ετών και θα εϊχεν αποθάνει 73 ­ 74 ετών. Έν τούτοις, προ του θανάτου έξήρχετο εισέτι έφιππος εις κυνήγιον έλάφων. Έξ άλλου οί ϊδιοι οί χρονογράφοι λέγουν ότι κατά τήν έποχήν της προσ­

λήψεως του ώς ίπποκόμου ήτο άγουρος ή νεανίας ή έφηβος, όπως θα ήρμοζε δια τήν ύπηρεσίαν ταύτην 5.

Ήδη όμως πρέπει να έξετασθή και ή περίπτωσις της Ευδοκίας Ίγγερί­

νας. Το όνομα του πατρός της "Ιγγερ, "Ιγγηρ, "Ιγκηρ6, Inger φαίνεται ξενικόν7. Πρώτοι οί Obolenski και Jenkins 8 έσκέφθησαν το σκανδιναυικόν όνομα Ingvarr, το όποιον οί Βυζαντινοί αποδίδουν συνήθως δια τοΰ Ίγώρ, Ίγγόρ, Ίγκόρ. Έν τούτοις, ή πρώτη γνωστή έμφάνισις Σκανδιναυών εις το Βυζάντιον αναφέρεται ώς γενομένη το 839, ότε πρεσβεία αυτών προς τους Χαζάρους επέστρεψε διά Βυζαντίου είς τήν πατρίδα της 9. To Inger όμως είναι και το όνομα του ποταμίου και θαλασσίου ιχθύος πετρομύζου. Χρησι­

μοποιείται δε ώς συνθετικόν εις ονόματα ποταμών ή πόλεων ή οικογενεια­

κών επιθέτων, όπως αποδεικνύεται έκ της άναδιφήσεως μεγάλων γερμανι­

κών λεξικών. "Ισως λοιπόν υπήρξε και το όνομα γερμανού τίνος φοιδε­

ράτου εγκατασταθέντος είς το Βυζάντιον. Διότι "Ιγγερ έκαλεΐτο και ό εί­

κονομάχος επίσκοπος Νικαίας περί το 825 ,0. Πάντως το όνομα δέν φαίνεται

1. ΓΜ 819 Β και 110, 1041 β PC— ΨΣ 655 Β.— ΛΓ 233 Β και 108, 1065β PG. 2. Σ π. Λ ά μ π ρ ο ς , Χρονολογία Βασιλείου Μακεδόνος, Έλληνομν. 20, 1920,

282.—L. B r e h i e r , Rev. Historique 1922, 67. 3. Ε. B r o o k s , The age of Basil, Byzant. Zeischr. 20, 1911, 486. 4. N. A d o n t z , L'age et l'origine de Basile, Byzant. 8, 1933, 492.—G. Mo­

r a v s c i k , Sagen und Legenden ueber Kaiser Basil, Dumb. Oaks Pap. 15, 1961, 61. — Δ. Ζ α κ υ θ η ν ό ς , Βυζαντ. 'Ιστορία 1972, 243.

5. KB 231 Β.—ΓΜ 821 Β και 110, 1044β PG.— ΛΓ 234 Β και 108, 1068β PG.— ΨΣ 655 Β.— ΣΚ 125 TH.— Ζ 4, 18, 1 D.

6. Ζ 4, 22, 1 D.—ΓΛ 552 Β. 7. L u i t p r a n d , Antapodos. V 1 5 . — B e c k e r SGUS 1915. 8. C. M a n g o , Eudocia Ingerina, Zbornik Rad. Viz. Istor. 14­5, 1973, 17.—

D. O b o l e n s k y , Constant. Porph., Admin. Imperii 1962, 28.— R. J e n k i n s , By­

zant. imperial centuries 1966, 159. 9. G. W a i t s , Prudentius Annal. Bertin. Script. Rerum German. 1883, 19.

10. Βίος άγ. Ίωαννικίου PG 116, 69β, Acta Sancì. 30 Νοεμβρίου, κατά Σά β β α ν

— 25 —

μικρασιατικόν, διότι τα πλησιέστερα προς αυτό είναι τα "Ιγκας, "Ιγκασις, "Ιγκαμις '. Έξ άλλου εις ­ερ, όπως το "Ιγκερ, καταλήγουν πολλά λατινικά ονόματα, όπως τά Κέλερ, Ποϋλχερ, Νίγερ, άλλα και γερμανικά, ώς τα Ράδιγερ, Ρέκιμερ, Ρίγιμερ, ακόμη δε και τουρκικά, ώς το "Ιλιγερ 2. "Αν δε άκολουθήσωμεν την γραφή ν 'Ίγγηρ, τότε ϊσως πρέπει να λάβωμεν ύπ' όψιν και τά ιρανικά ονόματα, ώς Άρσαβήρ, ό γαμβρός τοϋ Καίσαρος Βάρδα, Άρδασίρ, όνομα βασιλέων της Αρμενίας και της Περσίας. Ό Mango, όστις υποστηρίζει την σκανδιναυϊκήν προέλευσιν του "Ιγγερ, αποκαλεί τήν Ίγγερίναν ξανθήν καλλονήν τοϋ Βορρά. Δεν αποκλείεται βεβαίως να εχη δίκαιον, καίτοι υπάρχουν και άλλαι δυνατότητες. Ούτω λ.χ. θα ήτο δυνατόν να σκεφθώμεν και τό λατινικόν Niger. Τοϋτο συνεκφωνούμενον μέ τό άρθρον τ ό ν ή τ ή ν θ ά ήτο δυνατόν να άπολέση τό άρχικόν Ν. Όποτε εκ του τον Νίγγερ ή τήν Νιγγερίναν μετατρέπεται είς τον "Ιγγερ και τήν Ίγγερίναν. Βεβαίως είς τήν περίπτωσιν αυτήν ή ξανθή καλλονή τοϋ Βορρά κινδυνεύει να μεταβληθή είς μελαχροινήν τοϋ Νότου.

Είς τό σημεΐον τοϋτο πρέπει να μνημονεύσωμεν και τήν προφητείαν περί των Μαρτινακίων. Ώ ς αναφέρεται, αύτη εδόθη ύπό άγαρηνής προφή­

τιδος είς τον βασιλέα Θεόφιλον, προφανώς μετά τήν γέννησιν τοϋ Μιχαήλ, ήτοι κατά τά έτη 840 ­ 2. Κατ' αυτήν, μετά τήν βασιλείαν τοϋ Μιχαήλ, θά τήν καταλάβουν επί πολλά ετη οι Μαρτινάκιοι3. Τήν προφητείαν ταύτην έπεβεβαίωσε και ό εϊκονομάχος πατριάρχης Ιωάννης δια λεκανομαντείας. Τό ότι όμως οι χρονογράφοι τήν μνημονεύουν, αποδεικνύει ή ότι είχε πρα­

γματοποιηθή ή τουλάχιστον ότι έφευρέθη έκ τών υστέρων προς έπιβεβαίω­

σιν ενός γεγονότος. Πιθανώς δε δια τον λόγον τοϋτον οί Σκυλίτζης ­ Κε­

δρηνός αναφέρουν 4, ότι ή Ίγγερίνα ήτο θ υ γ ά τ η ρ τ ο ϋ π α ρ ά π ά ν ­

τ ω ν έ π ί φ ρ ο ν ή σ ε ι κ α ι ε ύ γ ε ν ε ί α δ ι α β ό η τ ο υ Ί γ γ ε ρ ο ς τ ο ϋ γ έ ν ο υ ς κ α τ α γ ό μ ε ν ο υ τ ώ ν Μ α ρ τ ι ν α κ ί ω ν. Ή εν λόγω οικογένεια άνηκε πράγματι είς τάς επισήμους. Τό πρώτον γνωστόν μέλος αυτής ήτο ό 'Αναστάσιος, όστις εστάλη ύπό τοϋ Λέοντος τοϋ Αρμενίου περί τό 818 είς τήν μονήν Βονίτας προς τιμωρίαν τοϋ εξόριστου μονάχου Θεοδώρου τοϋ Στουδίτου 5. Ό Μαρτινάκιος, ό σύγχρονος της προφητείας τοϋ Θεοφίλου, είχε τό αξίωμα τοϋ πατρικίου. Ούτος έξηναγκάσθη ύπό τοϋ

"Ιγγερ 360, κατά Π έ τ ρ ο ν "Ηγγερ 406.— C. M a n g o , Eudocia Ingerina, Zbornik Rad. Viz. Istor. 14­5, 1973, 17.

1. L. S g u s t a, Kleinasiatische Personennamen 1964. 2. F. B o r n s e i f f ­ B . H a n s e n , Ruecklauefiges Woerlerbuch Griech. Eigen­

namen 1957. 3. Γ 70­1 Β.— ΣΘ 121 Β.— ΨΣ 635 Β.—ΣΚ 72 ΤΗ. 4. ΣΚ 127 TH.—ΚΕ 2, 198 Β. 5. Βίος Θεοδώρου Στουδίτου PG 99, 292­3.

— 26 —

βασιλέως να καρή μοναχός και να μετατρέψη την οΐκίαν του εις μοναστή­

ριον 1. Ώς αναφέρει ό συνεχιστής τοϋ Θεοφάνους (σ. 121), ό Θεόφιλος τον ύπεχρέωσεν εις τοϋτο, κ α ί τ ο ι γ ε π ρ ο σ ω κ ε ι ο μ έ ν ο υ α ύ τ φ π ω ς κ α τ ά σ υ γ γ έ ν ε ι α ν. "Αν όντως ήτο συγγενής, τούτο πιθανώς οφείλεται εις γάμον Μαρτινακίου τινός μετά κόρης ή αδελφής τοϋ αρχη­

γού της Φρυγικής δυναστείας Μιχαήλ τοϋ Τραυλοΰ. Ό εν λόγω Μαρτινάκιος αναφέρεται ώς θείος τής Θεοφανοΰς, τής πρώτης συζύγου τοϋ Λέοντος τοϋ Σοφοϋ. Μάλλον όμως ούτος θα ήτο θείος τοϋ πατρός της Κωνσταντίνου, διότι ή κόρη του το 882, όταν ένυμφεύθη τον Λέοντα, ήτο δεκαπενταετής και συνεπώς θα έγεννήθη το 867. Επειδή όμως ή γέννησίς της απέχει 25 ­ 7 ετη από τής εποχής τής προφητείας, ό πατήρ της Κωνσταντίνος ανή­

κει μάλλον εις τήν έπομένην γενεάν. Ούτος αποκαλείται εις το Μηνολόγιον τοϋ Βασιλείου ίλλούστριος και συγγενής τριών βασιλέων 2. Δι' αυτών πι­

θανώς υπονοούνται ό Θεόφιλος, ό Βασίλειος δια τοϋ γάμου του μετά τής Ίγγερίνας και ό Λέων ό Σοφός ώς σύζυγος τής κόρης του Θεοφανοΰς. Παρά το ότι ό Mango φρονεί ότι δεν πρέπει να άποδίδωμεν ύπερβολικήν σημασίαν εις το κ α τ α γ ό μ ε ν ο υ τών Σκυλίτζη ­ Κεδρηνοΰ, ή Ίγγερίνα θα έπρεπεν, έν τούτοις, να είναι ή εκ μητρός ή εκ μάμμης τουλάχιστον απόγονος τών Μαρτινακίων, διότι άλλως δεν θα έπραγματοποιεΐτο ή προ­

φητεία. Είναι δε φανερόν ότι αύτη θεωρεί τον Λέοντα ώς γνήσιον υίόν τοϋ Βασιλείου, διότι αν ήτο νόθος υιός τοϋ Μιχαήλ, θα παρέμενε βασιλεύουσα ή Φρυγική δυναστεία, έστω και δια νοθογενείας. "Αρα ή προφητεία προβλέ­

πει τήν άνάρρησιν νέας δυναστείας, συγγενευούσης δια γάμου μετά τών Μαρτινακίων. 'Επειδή δέ ή Θεοφανώ απέθανε χωρίς να άφήση άπόγονον έν ζωή, κατ' ανάγκην ό Βασίλειος και οί απόγονοι του, μόνον δια τής Ίγγερί­

νας θα ήτο δυνατόν να συγγενεύουν μετά τών Μαρτινακίων. Ή προφητεία, ώς φαίνεται, έκυκλοφόρει ήδη προ τής άναρρήσεως τοϋ Λέοντος, διότι εις τον Έπιτάφιόν του λέγει διά τήν Ίγγερίναν, ότι πολλαί προρρήσεις έβεβαίουν ότι θά άνέλθη εις τον θρόνον. Ποίαν όμως άλλην πρόρρησιν θά ήδύνατο να ύπονοή ό Λέων, πλην τής προφητείας τής άγαρηνής;

' Ε ρ ω τ ή μ α τ α . Οί διασκευασταί τής χρονογραφίας τοϋ Συμεώνος υποστηρίζουν, ότι ό δεσμός τοϋ Μιχαήλ μετά τής Ίγγερίνας ήρχισε προ τοϋ γάμου του μετά τής Ευδοκίας Δεκαπολίτου το 855. Ό ψευδό ­ Συμεών ισχυ­

ρίζεται μάλιστα ότι ήρχισεν άπό το εβδομον έτος τής βασιλείας του (σ. 655), δηλαδή άπό τοϋ δεκάτου έτους ηλικίας! Επειδή κατά τήν εποχή ν τοϋ γάμου του ό Μιχαήλ ήτο 16 ετών, ή Ίγγερίνα ήτο πιθανώς συνομίληκος. "Αν

1. Τ. Ρ r eg e r, Scriptores Orig. Constantinop. II, 98, 249.—Κ ω δ ι ν ό ς, Κτισμάτων 105, PG 157, 584δ.

2. Μηνολόγιον Βασιλείου, 16 Δεκεμβρίου, PG 117, 209βγ.

— 27 —

δέ λάβωμεν ύπ' όψιν και τήν άναφερομένην άναίδειάν της, "ίσως και ολίγον πρεσβυτέρα. Κατά τους διασκευαστάς του λογοθέτου Συμεώνος, ή βασίλισσα Θεοδώρα και ό λογοθέτης Θεόκτιστος έπέσπευσαν τον γάμον τοΰ βασιλέως, δια να διαλύσουν τον δεσμόν του μέ τήν Ίγγερίναν. Χρονολογικώς δέ συμ­

φωνεί προς τα ανωτέρω το άναφερόμενον εις τον Έπιτάφιον του Λέοντος, ότι ή Ίγγερίνα έλαβε μέρος εις τον διαγωνισμον των καλλονών προς έκλο­

γήν της συζύγου του Μιχαήλ. "Αν όμως πράγματι παρέστη, ποίος θα ήδύ­

νατο τότε να εμπόδιση τον βασιλέα να τήν έπιλέξη, αν μάλιστα συνεδέετο ήδη μετ' αυτής δι' ερωτικού δεσμοΰ; "Αν δέ πάλιν εΐναι ορθόν το άναφερό­

μενον, ότι οι επίτροποι τοΰ βασιλέως τήν έμίσουν, πώς τότε επέτρεψαν τήν συμμετοχήν της είς τον διαγωνισμον; Διότι αν εΐχον πράγματι τήν δύ­

ναμιν να επιβάλουν είς τον βασιλέα τον γάμον μετά της Ευδοκίας Δεκα­

πολίτου, θα ήσαν επίσης εϊς θέσιν να απομακρύνουν τήν Ίγγερίναν άπό του Παλατιού ή και να τήν εγκλείσουν είς μονήν.

Είναι βεβαίως αληθές, ότι μετά τινας μήνας έπηκολούθησεν ό φόνος τοΰ Θεοκτίστου (20 Νοεμβρίου 855) και ή άπομάκρυνσις της Θεοδώρας από τοΰ Παλατιού ι. Παρέμεινε δέ τότε ώς παντοδύναμος κυβερνήτης τοΰ Κράτους ό θείος τοΰ βασιλέως Βάρδας, μέχρι της δολοφονίας του τήν 21 'Απριλίου 866. Επομένως επί μίαν δεκαετίαν (855 ­ 866) ό Μιχαήλ θα ήδύ­

νατο να διαζευχθή τήν άτεκνον σύζυγόν του και να νυμφευθή τήν Ίγγερίναν. Και όμως δέν το επραξεν. ΤΑράγε ό Βάρδας ήρνήθη να δώση τήν συγκατά­

θεσίν του, άλλα δια ποίον λόγον; Μήπως έφοβήθη τήν άντίδρασιν της 'Εκκλησίας; Έν τούτοις βλέπομεν ότι τόν Νοέμβριον τοΰ 858 τήν καταφρο­

νεί, διότι όταν ό πατριάρχης Ιγνάτιος ήρνήθη να τόν μεταλάβη, επειδή έξεδίωξε τήν γυναικά του και συνέζη μετά της νύμφης, προέβη είς τήν κα­

θαίρεσίν του και εις τήν χειροτονίαν τοΰ Φωτίου ώς διαδόχου 2. Ώ ς γνωστόν, τοΰτο επέφερε τόν μακροχρόνιον διχασμόν της 'Εκκλησίας 3. "Ηδη όμως γεννάται τό ερώτημα, διατί ό Ιγνάτιος, ενώ έφάνη τόσον αυστηρός προς τόν Βάρδαν, αντιθέτως δέν έπετίμησε και τόν Μιχαήλ δια τόν παράνομον δεσμόν του μέ τήν Ίγγερίναν; Έφ'όσον βεβαίως ούτος ύφίστατο πράγματι. ΤΑράγε τόν ήνείχετο ή μήπως ήγνόει τήν ΰπαρξίν του; Πώς όμως θα ήτο ή άγνοια δυνατή προκειμένου περί της ιδιωτικής ζωής, όχι ενός κοινού θνητοΰ, άλλα εκείνης τοΰ βασιλέως;

"Ηρχισεν όμως πράγματι ή παλλακεία της Ίγγερίνας μετά τοΰ Μιχαήλ

1. Γ 90 Β.— ΣΘ 170 Β.— ΨΣ 657 Β.— ΛΓ 236 ­ 7 Β και 108, 1069β PG — ΣΚ 95 TH.—ΚΕ 2, 180, 199 Β.—Ζ 4, 7, 30 D.— ΓΛ 543 Β.

2. Ν ι κ ή τ α , Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 506β. 3. Γ 99 Β.—ΣΘ 193 Β.—ΨΣ 667 Β.—ΛΓ 240 Β καί 108, 1073α PC—ΣΚ 106

TH.—ΚΕ 2, 172 Β.—Ζ 4, 15, 3 D.— ΓΑ 544 Β.

­ 28 ­

από του 855 ή και προηγουμένως; Διότι ή Ίγγερίνα δεν ήτο τυχαίον γύναιον, άλλα μέλος της επιφανούς οικογενείας των Μαρτινακίων, συγγενευούσης μέ την δυναστείαν. Θα ήτο επομένως άπίθανον ό κηδεμών της να ένθαρρύνη τον παράνομον αυτόν δεσμόν, τον έκθέτοντα την τιμήν της οικογενείας, άλλα και άντίθετον προς τους θρησκευτικούς κανόνας. Δεδομένου δέ ότι ϊσχυε τότε ή patria potestas, ιδίως ως προς τά θήλεα μέλη της οικογενείας, θα ήτο εΰκολον δια τον κηδεμόνα ή να τήν νύμφευση ή και να τήν έγκλείση εις μονήν. Οΰτω λ.χ. και ό Ζαούτσας ένύμφευσε τήν κόρην του Ζωήν μετά τίνος Γουζουνιώτου ή Γουνιαζίτση, επειδή απέβη ερωμένη του Λέοντος του Σοφού '. Ειδικώς δέ δια τήν Ίγγερίναν προκύπτει και το έπόμενον ερώτημα. "Αν εΐχε πράγματι καταστή προ του 855 ερωμένη του Μιχαήλ, ώς υποστηρίζει ό λογοθέτης Συμεών, πώς κατά τήν δεκαετίαν και πλέον προ του γάμου της μετά τοϋ Βασιλείου δεν συνέλαβε ποτέ εξ αύτοϋ; Ώ ς γνωστόν, τά αντισυλληπτικά ήσαν τότε άγνωστα, ή δέ άποτελεσματικότης τών αμβλώσεων πολύ αμφίβολος, έκτος δέ τούτου έξέθετον τήν εγκυμο­

νούσαν εις μεγάλους κινδύνους. 'Ή μήπως πρέπει να δεχθώμεν τήν ύπόθε­

σιν τών Adontz και Jenkins ότι ό Μιχαήλ ήτο στείρος 2; Έν τούτοις υπάρχει και άλλη ευλογοφανής έξήγησις δια τον γάμον

του Βασιλείου μετά της Ίγγερίνας, αντί να προσφύγωμεν εις τήν μακρο­

χρόνιον παλλακείαν της μετά τοϋ Μιχαήλ. Αύτη δέ είναι ή έξης. Όταν ό Μιχαήλ προήγαγε τον Βασίλειον εις τό άκρως έμπιστευτικόν αξίωμα τοϋ παρακοιμωμένου, ήτο φυσικόν να επιζήτηση τήν ένίσχυσιν τών αμοιβαίων δεσμών των και δια συγγενικού. ΔΓ αυτό και τον ένύμφευσε μέ τήν Ίγγερίναν έκ της συγγενούς οικογενείας τών Μαρτινακίων. Κατά τον ϊδιον τρόπον άλλωστε και ή Ίγγερίνα συνέζευξε τον υίόν της Λέοντα μέ τήν Θεοφανώ, κόρην του Κωνσταντίνου Μαρτινακίου, προφανώς προς άνανέωσιν του συγγενικού δεσμού3.

Ή συγγένεια θα ήτο ασφαλώς στενότερα, αν ό Μιχαήλ ένύμφευε τον Βασίλειον μέ μίαν έκ τών αδελφών του. Διότι δι' ημάς εΐναι ανάξια πί­

στεως τά λεγόμενα υπό τοΰ λογοθέτου Συμεώνος, ότι ό Μιχαήλ παρεχώρησεν εις τον Βασίλειον ώς έρωμένην τήν τεσσακοντούτιδα άδελφήν του θέκλαν, ώς άποζημίωσιν δια τήν υπ' αυτού χρήσιν της Ίγγερίνας ώς παλλακής 4. Τούτο δέ, διότι πλην της ηλικίας της, ήτο και πρώην συμβασίλισσα, τόσον

1. P. K a r l i n ­ H a y t e r , Vita St. Euthymii, Byzant. 25­7, 1955­7, 50. 2. Ν. A d o n t z , Portée histor. de l'oraison funebre par Léon le Sage, Byzant.

8, 1933, 501.—R. J e n k i n s , Byzant. imperial centuries 1966, 198. 3. E. K u r z , Vita Theophano, Zwei Texte, St Petersburg 1898. 4. ΓΜ 828 Β και 110, 1056β PC—ΨΣ 675 Β.— ΛΓ 242 Β και 108, 1073δ ­ 1074α

PC—ΘΜ 169 Τ.

— 29 —

του πατρός του, όσον και του ιδίου πριν ένηλικιωθή (ή Θέκλα απεικονίζεται εις νομίσματα όμοϋ μετά της Θεοδώρας και του Μιχαήλ) '. Το σπουδαιό­

τερον όμως κώλυμα είναι το ότι είχε καρή μοναχή, οπότε ή εκδοσις αυτής ώς παλλακής θα έδημιούργει τεράστιον θρησκευτικον σκάνδαλον. Συνε­

πώς, έφ' όσον ό Μιχαήλ προώριζε τον Βασίλειον ώς συμβασιλέα, όπως απο­

δεικνύει και ή υιοθεσία του 2, θα ήτο λογικόν να τον νύμφευση με μίαν εκ των νεωτέρων αδελφών του, ώς λ.χ. μετά της τριακοντούτιδος Πουλχερίας3. Το ότι δεν τό επραξεν, οφείλεται προφανώς εις τό ότι έσεβάσθη τήν μονα­

χικήν της ιδιότητα. Δεν θα επρεπεν όμως τότε να τήν σεβασθή προκειμένου και περί της Θέκλας;

Ώ ς ελέχθη, όλοι οί χρονογράφοι αναφέρουν ότι ό βασιλόπαις Κων­

σταντίνος ήτο υιός της Ίγγερίνας 4. Συνεπώς ή ύπόθεσις του Adontz, ότι ήτο υιός της πρώτης συζύγου τοΰ Βασιλείου Μαρίας, στερείται ερεί­

σματος. 'Επομένως και ό Κωνσταντίνος θα εγεννήθη μετά τον γάμον του Βασιλείου μετά της Ίγγερίνας και πιθανώς εντός τών φυσιολογικών προθε­

σμιών. Έν πάση όμως περιπτώσει δεν ήτο εξώγαμος, διότι τότε δέν θα εΐχε τό δικαίωμα της διαδοχής εις τον θρόνον. Εΐναι άλλωστε γνωστόν ότι ή προσπάθεια του Λέοντος τοΰ Σοφοϋ να νομιμοποίηση δια γάμου τον μονο­

γενή, άλλ' έξώγαμόν του υίόν Κωνσταντΐνον τον Ζ', παρ" ολίγον να προ­

καλέση σχίσμα τής Εκκλησίας. Τό λογικόν επομένως συμπέρασμα εκ τής συζητήσεως εΐναι, ότι ή Ίγγερίνα μετά τον γάμον της απέκτησε τεσσάρας μεν υιούς (Κωνσταντΐνον, Λέοντα, Στέφανον, Άλέξανδρον) και τρεις πορ­

φυρογέννητους θυγατέρας. Έφ' όσον όμως γίνη δεκτόν ότι ή Ίγγερίνα υπήρξε πράγματι παλλακή του Μιχαήλ, τότε ό δεσμός των κατ' ανάγκην θα ήρχισε μετά τον γάμον της, συναινοϋντος βεβαίως και του συζύγου της Βασιλείου. Διότι άλλως θα ήτο τελείως άνεξήγητον, διατί ή μεγάλη γονι­

μότης τής Ίγγερίνας να έκδηλωθή μόνον μετά τον γάμον της. Τα ανωτέρω συμφωνούν προς τα αναφερόμενα εις τήν χρονογραφίαν τοΰ πατριάρχου Αλεξανδρείας Ευτυχίου 5. Κατ' αυτόν, ό Μιχαήλ ήνάγκασε τον Βασίλειον να νυμφευθή τήν Ίγγερίναν, αλλά δέν έπέτρεψεν εις αυτόν να εχη συζυγι­

κάς σχέσεις μετά τής γυναικός του. Ένύμφευσε δε τήν Ίγγερίναν, διότι

1. G. O s t r o g o r s k y , Gesch. Byzant. Staates, Handb. Alt. Wiss. 1, 2, 183, 1963.

2. Γ 111 Β.—ΣΘ 207 B — KB 239 Β — ΣΚ 113, 129 TH.—KE 2, 200 Β — ΓΑ 545 B.

3. ΣΘ 89, 92 Β.—ΓΜ 823 Β καί 110, 1048ε PG.— ΨΣ 658 Β.—ΛΓ 237 Β και 108, 1069β PG.—ΣΚ 52 TH.—Ζ 3, 404, 20 D.

4. KB 345 Β.—ΓΜ 844 Β καί 110, 1081γ PC—ΨΣ 681 Β.— ΑΓ 258 Β και 108, 1089δ PG (Ευδοκίας, αντί, Ευδοξίας).—ΣΚ 116 ΤΗ.

5. Ε υ τ υ χ ί ο υ Ά λ ε ξ. Χρονικον PG 111, 1139γδ.

— 30 —

ήθελε να απόκρυψη τον έξώγαμον δεσμόν του μετ' αυτής άπύ τής συζύγου του. Ή μικρά όμως αξιοπιστία τής χρονογραφίας αποδεικνύεται και εκ του ότι αποκαλεί τον Βασίλειον ώς Σικελον την καταγωγήν.

Ή ύπόθεσις όμως αυτή, ότι δηλαδή ή παλλακεία τής Ίγγερίνας ήρ­

χισε μετά τον γάμον της με τον Βασίλειον, προκαλεί νέα ερωτήματα. Ό μόνος λόγος δια τον Μιχαήλ να άναγκάση τον Βασίλειον να νυμφευθή τήν Ίγγερίναν θα ήτο αν τήν εΐχεν ήδη καταστήσει εγκυον. Διότι θα ήτο άπίθανον ό Μιχαήλ εκ των προτέρων να θελήση να εξασφάλιση τήν νομι­

μοποίησιν των τυχόν μελλόντων νόθων τέκνων του δια τοΰ γάμου τής Ίγ­

γερίνας με τον Βασίλειον. Και αν ακόμη ύποθέσωμεν ότι ό Βάρδας άπετέλει τό κώλυμα δια να διαζευχθή ό Μιχαήλ τήν Δεκαπολίτου και πάλιν ό βασι­

λεύς θα ήδύνατο να άναμείνη προς τούτο ολίγους μήνας μέχρι τής δολοφο­

νίας του (21 'Απριλίου 865). 'Οπότε θα ήδύνατο ελευθέρως πλέον να πραγμα­

τοποίηση τόσον τό διαζύγιόν του, όσον και τον γάμον του μετά τής Ίγγερί­

νας. Έξ άλλου θα είχε και σοβαρούς λόγους να ζητήση τό διαζύγιόν, διότι ή Δεκαπολίτου μετά δεκαετή συμβίωσιν εΐχεν άποδειχθή στείρα '.

"Αν πάλιν δεχθώμεν ότι ό Βασίλειος ένυμφεύθη τήν Ίγγερίναν έν γνώσει ότι θα καταστή παλλακή του Μιχαήλ, εις αντάλλαγμα ϊσως τοΰ διορισμού του ώς παρακοιμωμένου, τί θα τον ήμπόδιζε τότε να τήν διαζευχθή και πά­

λιν χάριν του βασιλέως μετά τον φόνον του Βάρδα; Τόσω μάλλον, αν είχε λάβει παρ' αύτοΰ και τήν ύπόσχεσιν, ότι θα τον αναγόρευση ώς συμβασι­

λέα, όπως πράγματι και έγένετο τήν 26 Μαΐου 8662. Έξ άλλου, και αν ακόμη ό Μιχαήλ δεν διεζεύχθη δι' οιονδήποτε λόγον

τήν Δεκαπολίτου μετά τον φόνον του Βάρδα, διατί τότε ό Βασίλειος, όταν μετά τον φόνον του Μιχαήλ απέμεινε μονοκράτωρ (24 'Απριλίου 867), να μή άποπέμψη τήν παλλακήν του Ίγγερίναν; Θα εΐχε μάλιστα τήν εύκαιρίαν τότε να αποκήρυξη καί ώς νόθους τους τρεις υιούς της (Κωνσταντΐνον, Αέοντα καί Στέφανον). Δια τήν πρδξιν δε αυτήν δέν θα εΐχεν ούτε να φοβηθή πλέον τήν άντίδρασιν τοΰ πατριάρχου Φωτίου, διότι τον εΐχεν ήδη καθαιρέσει ώς άποκαλέσαντα αυτόν φονέα τοΰ Μιχαήλ 3. 'Ασφαλώς δε ό ανακληθείς πατριάρχης Ιγνάτιος δέν θα εΐχεν άντίρρησιν εις τό διαζύγιόν τοΰ Βασι­

λείου άπό τής παλλακής του καθαιρέσαντος αυτόν Μιχαήλ. Έξ άλλου εΐχεν ήδη δώσει εις τον Βασίλειον άφεσιν αμαρτιών δια τον φόνον τοΰ Μιχαήλ, ώστε ή αποπομπή τής Ίγγερίνας καί τών φημολογούμενων νόθων υιών της να άποτελή πλέον επουσιώδη λεπτομέρειαν.

1. ΣΘ 207 Β.—KB 238 Β.—ΣΚ 113, 128 TH.—ΚΕ 2, 181 Β.—ΓΛ 545 Β. 2. ΣΘ 207 Β.—KB 238 Β.—ΣΚ 113, 129 TH.—ΚΕ 2, 199, 202 Β.—Ζ 4, 22,

21 D.—ΛΓ 245 Β καί 108, 1077γδ P C 3. ΓΜ 841 Β καί 110, 1076α PC—ΨΣ 689 Β.—ΛΓ 255 Β καί 108, 1088α PG (αυτω,

αντί αύτοϋ).— ΘΜ 175 T.—ΣΚ 134 TH.—ΚΕ 2, 205 Β.—Ζ 4, 24, 12 D — ΓΛ 547 Β.

— 31 —

Παρά ταϋτα όμως βλέπομεν τον Βασίλειον, ώς μονοκράτορα πλέον, να διατηρή όχι μόνον την Ίγγερίναν ώς νόμιμον σύζυγον και βασίλισσαν, άλλα και να άναγνωρίζη ώς γνησίους τους τρεις ώς νόθους φερομένους υίούς της. Δύο μάλιστα εξ αυτών, τον Κωνσταντΐνον και τον Λέοντα, ανα­

κηρύσσει ώς συμβασιλείς, ενώ τον Στέφανον προορίζει δια τον πατριαρ­

χικόν θρόνον. 'Επί πλέον δε αποκτά έκ της Ίγγερίνας ώς γνησίους κατά γενικήν όμολογίαν τον Άλέξανδρον και τάς τρεις πορφυρογέννητους θυ­

γατέρας. Πώς όμως να έξηγήσωμεν και την άπάθειαν, αν μη και την πώρωσιν της Ίγγερίνας, ή οποία δέχεται να παραμείνη ώς σύζυγος του φονέως του πρφην έραστοϋ της, όπως τουλάχιστον έφημολογεΐτο; Δεν θα ήτο πολύ φυσικώτερον δι' αυτήν να άποσυρθή εις μοναστήριον, όπως και πάσα άλλη έν πολλαΐς άμαρτίαις περιπεσοϋσα γυνή;

Ήσαν όμως πράγματι νόθοι οι τρεις πρώτοι υιοί της Ίγγερίνας; Διότι κατά τήν προφητείαν τουλάχιστον της άγαρηνής προς τον Θεόφιλον, ό Λέων θεωρείται ώς γνήσιος υιός του Βασιλείου και της έκ τών Μαρτινα­

κίων καταγόμενης Ίγγερίνας. Τήν γνησιότητα καί τών τριών παίδων προϋ­

ποθέτει και ή άκροστιχίς ΒΕΚΛΑΣ της φανταστικής γενεαλογίας του Βα­

σιλείου. Έπί πλέον, όλοι οί χρονογράφοι δέχονται τον Κωνσταντΐνον ώς υίόν της Ίγγερίνας, δι' ο καί ό λογοθέτης Συμεών τον συμπεριλαμβάνει μεταξύ τών νόθων. Εϊδομεν όμως ότι ή υπερβολική λύπη, τήν οποίαν είχε προκαλέσει εις τον Βασίλειον ό θάνατος του, θα ήτο τότε μόνον νοητή αν τον έδέχετο συγχρόνως καί ώς γνήσιον υίόν του.

Ώ ς αναφέρεται, ό γάμος του Βασιλείου καί της Ίγγερίνας έγένετο μετά τήν άνάδειξίν του εις παρακοιμώμενον, δηλαδή τό βραδύτερον τό 865, ίσως όμως καί εν ή δύο ετη προηγουμένως. Έφ" όσον δε ό Λέων έγεννήθη τον Σεπτέμβριον ή τον Δεκέμβριον του 866, θα είχε παρέλθει από της γεν­

νήσεως τοϋ Κωνσταντίνου τουλάχιστον εν έτος. Ώστε πιθανώς ό γάμος του Βασιλείου πρέπει να τοποθετηθή ε'ις τους τελευταίους μήνας τοϋ 864, δια να περιλάβη καί τήν σύλληψιν τοϋ Κωνσταντίνου. "Οσον άφορα εις τήν γέννη­

σιν τοϋ Στεφάνου, αύτη, κατά τον Mango, έπραγματοποιήθη τον Νοέμβριον 867. Συνεπώς ή σύλληψίς του έγένετο ζώντος ακόμη τοϋ Μιχαήλ, όστις έφονεύθη τήν 24 Σεπτεμβρίου τοϋ ιδίου έτους. "Οτι δέ ό Στέφανος έγεννήθη κατά τό διάστημα τοΰτο εχομεν δύο ανεξαρτήτους μαρτυρίας, τοϋ θ . Δα­

φνοπάτου, ότι άνεκηρύχθη πατριάρχης εις ήλικίαν 19 ετών, καί του Ά . Χοιροσφάκτου ότι άπέθανεν είκοσιπενταετής μετά εξαετή πατριαρχίαν '. 'Εφ' όσον λοιπόν έγένετο πατριάρχης τον Δεκέμβριον 886 καί απέθανε τον Μάϊον 893, συνάγεται ότι έγεννήθη τό τέλος τοϋ 867 ή τήν αρχήν τοϋ 868.

1. Γ. Κ ό λ λ ι α ς, Βιογραφία Στεφάνου πατριάρχου, τεύχος Κυριακίδου 1933, 358.

— 32 —

Οί διασκευασταί της χρονογραφίας του Συμεώνος δέχονται ώς μόνον γνήσιον υίόν του Βασιλείου τον Άλέξανδρον, γεννηθέντα την 6 'Ιανουα­

ρίου 869 ή κατά Jenkins την 23 Νοεμβρίου 870 ι. Έν τούτοις, ή υστεροτοκία του προσκρούει εις τα λεγόμενα του Κωνσταντίνου του Ζ', ώς και των Σκυλίτζη ­ Κεδρηνου και Ζωναρά 2. Προς αυτούς δε συμφωνεί και ό συγγρά­

ψας τον Βίον του Ευθυμίου 3. Κατά τούτους, ό νεώτερος υιός ήτο ό Στέ­

φανος, το αυτό δε συνάγεται και εκ της σειράς των γραμμάτων της άκροστι­

χίδος ΒΕΚΛΑΣ 4. "Ισως όμως το γράμμα Σ προσεφέρετο καλλίτερον του Α ώς τελικόν του ονόματος της άκροστιχίδος. Παρεσύρθησαν άραγε εξ αυτής και οί μεταθέσαντες τον Στέφανον είς την θέσιν του ύστεροτόκου, ώς νομί­

ζει ό Adontz; Δια τον Κωνσταντΐνον τον Πορφυρογέννητον το λάθος δεν θα ήτο παράδοξον, διότι έγεννήθη 12 έτη μετά τον θάνατον του Στεφάνου. Έξ άλλου δέ και τα έργα του περιέχουν πολλούς αναχρονισμούς.

'Υπάρχουν όμως και άλλα ερωτήματα. Διατί λ.χ. ό Αέων ό Σοφός να προβή μετά τον θάνατον του Βασιλείου είς τήν θεαματικήν μετακομιδήν των οστών του Μιχαήλ εις το βασιλικον Μαυσωλεΐον των αγίων 'Απο­

στόλων; Έπίστευε τυχόν ότι ό νεκρός ήτο πραγματικός του πατήρ; Διατί όμως τότε και να μή διακήρυξη ότι θεωρεί εαυτόν ώς νόμιμον διάδοχόν του και ώς συνεχιστήν της Φρυγικής δυναστείας 5; 'Αντιθέτως δέ βλέπομεν εις τον επακολουθήσαντα μετά τήν μετακομιδήν Έπιτάφιόν του προς τον Βασίλειον (πιθανώς το 888), να τον έγκωμιάζη ώς πραγματικόν του πατέρα όμου με τήν κοσμιωτάτην του μητέρα; Δια τοΰτο οί Vogt και Hausherr υποστηρίζουν, ότι ό Αέων πράγματι έπίστευεν είς τήν γνησιότητα της καταγωγής του. Το αυτό έπίστευε και ό εγγονός του Κωνσταντίνος ό Ζ' είς τον Βίον του Βασιλείου, όπου χρησιμοποιεί τον Έπιτάφιόν του Λέον­

τος ώς όδηγόν. 'Εκ των ανωτέρω συνάγεται, ότι ή μετακομιδή των οστών του Μιχαήλ είχε καθαρώς πολιτικόν σκοπόν, ήτοι τήν προσοικείωσιν τών οπαδών της Φρυγικής δυναστείας. Κατά τον αυτόν τρόπον και ή καθαίρεσις του πατριάρχου Φωτίου, παρ' όλον ότι, ώς λέγεται, διέσωσε τον Λέοντα άπό της τυφλώσεως είς τήν οποίαν επρόκειτο να τον ύποβάλη ό πατήρ του, είχε ώς σκοπόν να εξευμένιση τους πιστούς είς τήν μνήμην του 'Ιγνατίου.

Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α . Ώ ς νομίζομεν, τα ανωτέρω κατά το πλείστον αναπάντητα ερωτήματα, αποδεικνύουν τήν μικράν άξιοπιστίαν τών κατηγο­

1. ΓΜ 841 Β και 110, 1076α PC—ΨΣ 690 Β.—ΛΓ 255 Β και 108, 1088β PG. 2. KB 264 Β.—ΣΚ 134 TH.— ΚΕ 2, 205 Β.—Ζ 4, 24, 26 D. 3. P. K a r l i n ­ H a y t e r , Vita St. Euthymii, Byzant, 25­7, 1955­7, 10. 4. Ν ι κ ή τ α , Βίος 'Ιγνατίου PG 105, 565δ. 5. ΣΘ 252 Β.— ΓΜ 849 Β και 110,1089 PG.— ΨΣ 700 Β.— ΛΓ 262 Β και 108, 1096αβ

PC—ΣΚ 172 TH.—ΚΕ 2, 249 Β.—Ζ 4, 39, 3 D.

— 33 —

ριών τοΟ λογοθέτου Συμεώνος δσον άφορα είς τήν παλλακείαν της Ίγγερίνας και τήν νοθογένειαν τών τριών πρώτων υίών της. Έξ αυτών όμως θα ήδύνατο να συναχθή ότι ή έπίθεσις του λογοθέτου στρέφεται μάλλον κατά του Λέον­

τος του Σοφοϋ, διότι αμφισβητεί τα δικαιώματα του επί του θρόνου ώς νο­

μίμου διαδόχου του Βασιλείου. Να άποτελη άραγε τοΟτο μίαν άπήχησιν τής σφοδρας αντιθέσεως εκ μέρους της Εκκλησίας δια τον τέταρτον γάμον τοϋ Λέοντος μέ τήν Ζωήν Καρβωνοψΐναν; Ώς γνωστόν, ή άντίθεσις αύτη κατέληξεν είς σχίσμα, διότι καθηρέθη ύπο του Λέοντος ό καταδικάσας τον γάμον αυτόν πατριάρχης Νικόλαος ό Μυστικός αντικατασταθείς υπό του Ευθυμίου. Μόνον δε ολίγον προ του θανάτου ό Λέων άνεκάλεσε και πάλιν τον Νικόλαον. Πάντως ό λογοθέτης Συμεών, τον όποιον οί πλείστοι των νεωτέρων ταυτίζουν μέ τον Συμεώνα τον Μεταφραστήν (ώς ό Vasiliev­

ski, Sevzenko, Οίκονομίδης, αμφιβάλλουν όμως οί Moravscik και Kazdan), αποδεικνύεται έκ της χρονογραφίας του ώς άκριτος μάλλον και όχι απολύτως αμερόληπτος συμπιλητής. Πιθανώς δε εις τάς κρίσεις κατά του Βασιλείου έπηρεάσθη έκ των κυκλοφορούντων άντιφωτιακών λιβέλλων των Ιγνατια­

νών. Ή διαφαινομένη όμως εμπάθεια μειώνει σημαντικώς τήν άξιοπιστίαν των κατηγοριών του. Επαναλαμβάνεται δηλαδή τό προηγούμενον της 'Ανεκ­

δότου 'Ιστορίας τοϋ Προκοπίου, μέ τάς συχνά άσυστάτους κατηγορίας της εναντίον του 'Ιουστινιανού, της Θεοδώρας, τοϋ Βελισσαρίου, της Άντωνί­

νης κλπ. Έξ άλλου ό Συμεών αποδεικνύεται πολύ ευέλικτος αυλικός, διότι διετή ρήσε τα αξιώματα τοϋ πρωτοασηκρήτου, τοϋ λογοθέτου τοϋ δρόμου και τοϋ μαγίστρου κατά τήν διάρκειαν της βασιλείας τοϋ Κωνσταντίνου τοϋ Ζ' και τοϋ Ρωμανοϋ τοϋ Λεκαπηνοϋ, τοϋ Ρωμανοΰ τοϋ Β', τοϋ Νικηφόρου Φωκά, τοϋ 'Ιωάννου Τζιμισκή και τών πρώτων ετών τοϋ Βασιλείου τοϋ Βουλγαροκτόνου. Ή αύλοκολακεία του καταφαίνεται έκ τών επαίνων προς τους συμβασιλεΐς Ρωμανόν τον Λεκαπηνόν και Νικηφόρον Φωκάν ι. Παρά τήν άναξιοπιστίαν όμως πολλών πληροφοριών του, τοΰτο δέν αποτελεί λόγον δια να άκολουθήσωμεν άνεξελέγκτως τους φιλοδυναστικούς χρο­

νογράφους, διότι και αυτοί ασφαλώς αποκρύπτουν ή συγκαλύπτουν πολλά δυσμενή δια τήν δυναστείαν γεγονότα. Πάντως τό ύποστηριζόμενον υπό τοϋ λογοθέτου Συμεώνος, ότι ή Ίγγερίνα ήτο άπό τοϋ 855 ή και πρότερον ακόμη παλλακή τοϋ Μιχαήλ και ότι ό δεσμός αυτός έξηκολούθησε μέχρι της δολοφονίας του τον Σεπτέμβριον τοϋ 867, διαψεύδεται έκ τών γεγονότων. 'Ιδίως δέ έκ της μεγάλης γονιμότητος της Ίγγερίνας άπό τοϋ γάμου της μετά τοϋ Βασιλείου και έντεϋθεν. "Ωστε, αν είχε πράγματι δεσμόν μετά τοϋ Μιχαήλ, ούτος προφανώς δέν προϋπήρχε τοϋ γάμου της. Τοϋτο δέ αποδει­

κνύεται έκ τών τοκετών τών τριών πρώτων υίών της μετά τον γάμον, τους

1. Α. Μ α ρ κ ο π ο ύ λ ο υ , Χρονογραφία τοϋ ψευδό ­ Συμεών 1978. 3

— 34 —

οποίους ό Συμεών θεωρεί ώς νόθους του Μιχαήλ. Περί του δεσμού όμως αυτού, πλην της πληροφορίας του Συμεώνος, δεν υπάρχουν αλλαι σαφείς αποδείξεις. Τουναντίον, αλλαι πληροφορίαι πείθουν οι ό Βασίλειος έπίστευεν εις το ότι ό πρωτότοκος τουλάχιστον υιός Κωνσταντίνος ήτο γνήσιος, όπως αποδεικνύει ή μεγάλη θλίψίς του μετά τον θάνατον του. Έξ άλλου και ό Λέων, ώς φαίνεται, έθεώρει τον Βασίλειον ώς πατέρα του, ώς τό έπίστευε και ό υιός του Κωνσταντίνος ό Ζ'(όπως τουλάχιστον προκύπτει εκ της έξι­

στορήσεως των βασιλειών του Μιχαήλ και του Βασιλείου). Όσον άφορα εις την ύπόθεσιν των Adontz και Jenkins περί της στειρότητος του Μιχαήλ, εϊτε λόγω χρόνιου αλκοολισμού, εϊτε της ομοφυλοφιλίας του, εχω να παρα­

τηρήσω τα έξης: α)ό χρόνιος αλκοολισμός έπιδρα και επί των δύο παραγόν­

των της ανδρικής σεξουαλικότητος, ήτοι επί της ικανότητος προς συνου­

σίαν και επί της γονιμότητος. Προς έκδήλωσιν όμως των συμπτωμάτων τούτων απαιτείται μακρόν χρονικόν διάστημα. Δια τούτο θα ήτο τελείως άπί­

θανον τα συμπτώματα του χρόνιου αλκοολισμού να εϊχον έμφανισθή ήδη άπό του 855 εις τον δεκαπενταετή περίπου και υπό κηδεμονίαν διατελούντα Μιχαήλ. Θα ήτο συνεπώς άνεξήγητον, αν ή Ίγγερίνα άπό της εποχής εκείνης ήτο πράγματι παλλακή του, να μή συλλαβή έξ αυτού επί μίαν δε­

καετίαν μέχρι τοΰ γάμου της με τον Βασίλειον περί τό 865. "Αν όμως ή παλλακεία της ήρχισε μετά τον γάμον, τότε ϊσως τό δεκαετές διάστημα τής συνεχούς οινοποσίας τοΰ Μιχαήλ θα ήτο επαρκές προς έκδήλωσιν των συνεπειών τοΰ χρόνιου αλκοολισμού. Άπό τής σεξουαλικής σφαίρας συνήθως προηγείται ή απώλεια τής ικανότητος προς συνουσίαν. "Αν όμως δεχθώμεν τότε τον Μιχαήλ ώς άνίκανον, θα ήτο αδιανόητος ή εκλογή τής Ίγγερίνας ώς παλλακής. Ή αλκοολική στείρωσις προϋποθέτει βαρείαν βλάβην τής σπερματογενέσεως, ή οποία κατά κανόνα συνοδεύεται υπό αναλόγων βλαβών εις τα παρεγχυματώδη όργανα και τα διάφορα συστήματα. Τό αποτέλεσμα όμως των βλαβών αυτών είναι ή πλήρης άπόσβεσις τής προς συνουσίαν επιθυμίας, ή οποία επίσης αποκλείει τήν παλλακείαν. β) ώς προς τήν δευτέραν ύπόθεσιν, δηλαδή τής στειρότητος τοΰ Μιχαήλ λόγω τής ομοφυλοφιλίας του, πρέπει ευθύς έξ αρχής να διευκρινίσω, ότι αύτη ανήκει εις τάς σεξουαλικάς διαστροφάς και ούδεμίαν σχέσιν έχει μέ τήν τυχόν ανικανότητα ή στειρότητα τοΰ πάσχοντος. "Αν δέ ό Μι­

χαήλ ήτο πράγματι ομοφυλόφιλος, τότε ούδεμίαν ελξιν θα ήδύνατο να άσκηση έπ' αυτού ή Ίγγερίνα, έστω και αν ή καλλονή της έπλησίαζε τήν τής Αφροδίτης.

Έξ άλλου δεν νομίζομεν ότι ή σκληρά συμπεριφορά τοΰ Βασιλείου προς τον Λέοντα αποτελεί άπόδειξιν ότι τον έθεώρει ώς νόθον. Διότι τότε θα έπρεπε να ύποπτευθή και τήν νοθογένειαν τοΰ πρωτοτόκου του υίοΰ Κωνσταντίνου, δεδομένου ότι πάντες οί χρονογράφοι τον δέχονται ώς υίόν

— 35 —

της Ίγγερίνας. Ώ ς νομίζω, ή σκληρότης του Βασιλείου προς αυτόν οφείλεται μάλλον είς εμφυτόν του τάσιν, όπως αποδεικνύει ή συμμετοχή του εις τους φόνους του Βάρδα και του Μιχαήλ. Ειδικώς μάλιστα δια τον Λέοντα, αύτη θα πρέπει πιθανώς να άποδοθή εις την ένεργον άνάμιξίν του είς τήν συνω­

μοσίαν εναντίον του. Ό βίαιος χαρακτήρ του Βασιλείου εκδηλώνεται άλλωστε και είς άλλο έπεισόδιον με τον Λέοντα. Διότι όταν ό Βασίλειος έπληροφορήθη τάς εξώγαμους σχέσεις του Λέοντος με τήν Ζωήν Ζαού­

τσαν, τον συνέλαβεν άπό των τριχών της κεφαλής και τον ερριψεν είς το πάτωμα, οπού ήρχισε λακτίζων και γρονθοκοπών αυτόν ι. Ώ ς όμως ήτο φυ­

σικόν, μετά τήν άνάρρησιν του Λέοντος είς τον θρόνον, οί επίσημοι χρο­

νογράφοι κατέβαλον προσπάθειαν να συγκαλύψουν τήν άνάμιξίν του είς τήν συνωμοσίαν. Τήν απέδωσαν συνεπώς εις συκοφαντίαν τοϋ Σανταβα­

ρηνοϋ, όστις σημειωτέον ήτο οπαδός τοϋ καθαιρεθέντος πατριάρχου Φωτίου.

Δι' όλους τους ανωτέρω λόγους, δυσκόλως πιστεύομεν ότι άτομον τόσον φιλόδοξον, άδίστακτον και αύταρχικόν, ώς περιγράφεται ό Βασίλειος, θα έδέχετο άπαθώς και μοιρολατρικώς τήν μοιχείαν της συζύγου του και τήν νοθογένειαν τών υιών της. Άλλα και αν ακόμη ύποθέσωμεν ότι τα ήνέχθη προσωρινώς μέχρις ότου ικανοποίηση τους φιλόδοξους σκοπούς του να κατάκτηση τήν βασιλείαν, θα ήτο, ώς νομίζω, τελείως άπίθανον δι' άνθρωπον τοϋ χαρακτήρας του, να άνεχθή κατόπιν ώς μονοκράτωρ βασιλεύς τήν πα­

ραμονή ν της μοιχαλίδος συζύγου του ώς βασιλίσσης και να προβή μάλιστα είς τήν άναγνώρισιν τών εκ κλεψιγαμίας υιών της ώς γνησίων. Δια τοϋτο, ανεξαρτήτως τών άλλων άπιθανοτήτων τάς οποίας έξεθέσαμεν, δεν νομί­

ζομεν ότι και άπό ψυχολογικής απόψεως, ή κατηγορία τοϋ λογοθέτου Συμεώνος επί παλλακεία εναντίον της Ίγγερίνας δύναται να εύσταθήση. "Ωστε μάλλον οφείλεται εις τήν εχθρότητα τών πηγών τάς οποίας έχρησι­

μοποίησεν ό λογοθέτης εϊτε εναντίον της Μακεδόνικης δυναστείας εν γένει, είτε είδικώτερον εναντίον τοϋ Λέοντος.

1. P. K a r l i n ­ H a y t e r , Vita St. Euthymii, Byzant. 25­7, 1955­7, 46.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΝΙΚΑ 'Εντεταλμένου καθηγητού τοϋ Istituto Universitario

Orientale τής Νεαπόλεως

ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗ

Στον φάκελλο Κωνσταντίνου Τριανταφύλλη 1, πού σκοπεύω πολύ γρή­

γορα να δημοσιεύσω 2, ανάμεσα στα άλλα, ευρίσκονται τέσσερες επιστο­

λές του Δημητρίου Παπαρρηγοπούλου 3 και δύο τοϋ πατέρα του Κωνσταν­

1. Ό Κωνσταντίνος Τριανταφύλλης (1831­1913) από τη Λειβαδιά, φιλόλογος και λογοτέχνης, έζησε και έγραψε όλα του τα έργα στην 'Ιταλία. Σπούδασε στην Pa­

dova και μετά έγινε καθηγητής τής νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας άπο το 1868 στην 'Ανωτέρα 'Εμπορική Σχολή τής Βενετίας και ύστερα άπο το 1890 στην ίδια έδρα τοϋ Istituto Orientale τής Νάπολης μέχρι το 1913 πού πέθανε. Ό Τριανταφύλλης ήταν περισ­

σότερο γνωστός στην Ευρώπη παρά στην πατρίδα του. Γνωρίστηκε και συνεργάστηκε μέ τους σπουδαιότερους φιλολόγους και λογοτέχνες, όχι μόνον Έλληνες, τής εποχής του. 'Εκτιμήθηκε πολύ για τις σοβαρές του μελέτες γύρω από τον Μακιαβέλλη. Για τή ζωή και τα έργα τοϋ Τριανταφύλλη ετοιμάζω εκτενή μελέτη. Πληροφορίες γι' αυτόν βλ. : Α. de G u b e r n a t i s , Dictionnaire international des écrivains du monde latin, Rome ­Florence 1905. Α. Φ ι λ α δ ε λ φ ε ύ ς , "Ελληνες φιλόλογοι έν τή ξένη, Κωνσταντίνος Τριανταφύλλης εις τό Έθνικόν Ήμερολόγιον τοϋ Κ. Σκόκου, 'Αθήναι 1899, σσ. 113 ­123. F. De S i m o n e ­ B r o u w e r , Amore anima del mondo, Poesia di C. Trianta­

fillis, Napoli 1906. Κ. Τ ρ ι α ν τ ά φ υ λ λ ο υ , Ό έν Βενετία λόγιος Κωνσταντίνος Τριαν­

τάφυλλου (1832­1913) στην 'Επετηρίδα Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 1 (1968) 257­275. Α. R a n g a b é , Precis d'une histoire de la Littérature néo ­ hellénique, vol. I«, Berlin 1877, σσ. 163, 172­173.

2. Ό φάκελλος Τριανταφύλλη, πού επεξεργάζομαι για μια προσεχή έκδοση, περιέχει διακόσιες πενήντα περίπου επιστολές 'Ελλήνων και ξένων φιλολόγων και λογοτεχνών.

3. Για τον Δημήτριο Παπαρρηγόπουλο βλ. :Κ. Τ ρ ι α ν τ α φ ύ λ λ η , "Αρθρον για τήν 'Αγορά στή Rivista Filologica Letteraria τής Βερόνας, 1871 Ν° 3, Ε m i 1 e Le­

grand, Στον πρόλογο τής μετάφρασης του τής «Συζύγου 'Εκλογή» τό 1868, Σ. Β α σ ι ­

λ ε ι ά δ η ς , Νεκρολογία, «Άττικαί Νύκτες» Δ', σσ. 371­379 και 407­417. Agostino Garlato, κριτική μελέτη για τή ζωή και τό έργο τοϋ Δ. Π. στή μετάφραση τοϋ Πυγμα­

λίωνος, Βενετία 1881. Κ ω σ τ ή ς Π α λ α μ ά ς , "Ενας Λεοπαρδικός ποιητής, στο «Πε­

ζοί Δρόμοι», τόμ. Γ', 'Αθήναι 1934. Γ ι ά ν ν η ς Χ α τ ζ ί ν η ς , Δ. Παπαρρηγόπουλος ­Σ. Βασιλειάδης, στή Βασική Βιβλιοθήκη Ν° 13, έκδ. Ί . Ζαχαρόπουλος,'Αθήναι 1959.

— 37 —

τίνου 1. Του τελευταίου είναι γραμμένες μετά το θάνατο του γιου του. Άπο τις επιστολές του Δημητρίου ή πρώτη είναι γραμμένη στις 19

του 'Απρίλη, ή δεύτερη στις 17 του 'Ιούλη, ή τρίτη στις 30 τοΟ Αυγούστου του 1869, καί ή τέταρτη στις 12 τοϋ 'Ιούνη τοΟ 1871. Οί επιστολές τοΟ ιστο­

ρικού Παπαρρηγόπουλου είνα γραμμένες τρία χρόνια μετά το θάνατο τοϋ γιου του, δηλαδή το 1876, ή πρώτη στις 17 τοΟ Ιούνη καί ή δεύτερη στις 8 του 'Ιούλη.

Όλες οί επιστολές αναφέρονται σέ κάτι σημαντικό άπο τη ζωή καί το έργο του Δ. Παπαρρηγόπουλου. Μερικά αποσπάσματα άπο τις επιστολές τοϋ Δημητρίου χρησιμοποίησαν ό 'Ηλίας Οίκονομόπουλος το 18942, ό Άλ. Φιλαδελφεύς το 18993, ό Fr. De Simone ­ Brouwer το 19044 καί άλλοι5.

Ή πρώτη επιστολή συνδέεται μέ τήν δημοσίευση της μετάφρασης στα ιταλικά της κωμωδίας του «Συζύγου Εκλογή», πού έγινε άπό τόν Α. Negri6 μέ τήν προτροπή καί τή γενική επιμέλεια τοϋ Τριανταφύλλη. Σπου­

δαία είναι τα αυτοβιογραφικά στοιχεία πού παραθέτει ό ϊδιος ό ποιητής. Ή δεύτερη καί ή τρίτη συνδέονται μέ τή δημοσίευση καί αποστολή στον

Τριανταφύλλη των έργων του «Όρφεύς» καί «Πυγμαλίων» 7. Ή τέταρτη συνδέεται μέ τήν αποστολή στον Τριανταφύλλη τής

«'Αγοράς» 8 καί τήν επιθυμία τοϋ Παπαρρηγόπουλου να μεταφραστή το

1. Ό Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (1815­1981) πατέρας τοΰ Δημητρίου είναι ό σπουδαίος Ιστορικός τής νεώτερης 'Ελλάδας, πού άπο το 1851 σαν έκτακτος καί άπο το 1855 σαν τακτικός καθηγητής έδίδαξε στο Πανεπιστήμιο ίστορία καί έγραψε, έκτος των άλλων, πεντάτομη «'Ιστορία τοϋ 'Ελληνικού "Εθνους», άπο το 1860­1872 καί το 1877 τον «Έπίλογον».

2. ' Η λ ί α ς Ι. Ο ί κ ο ν ο μ ό π ο υ λ ο ς στις σσ. 7 ­ 8 τοϋ προλόγου τοϋ βιβλίου : Δ. Παπαρρηγόπουλου, ανέκδοτα έργα, πεζά, χαρακτήρες, ποιήσεις, μετ' εικόνος καί σκια­

γραφίας τοϋ ποιητοΰ, Έν 'Αθήναις, έκδ. 'Αριστείδης Γαλανός, 1984. 3. Ά λ ε ξ. Φ ι λ α δ ε λ φ ε ύ ς , "Ελληνες φιλόλογοι έν τή ξένη. Κωνσταντίνος

Τριανταφύλλης . . . , άν., σ. 115. 4. F. De S i m o n e ­ B r o u w e r , La scelta della moglie commedia poetica in

un atto, prima versione italiana con un cenno sulla vita e sulle opere dell'autore, Napoli, tip. della R. Università, 1904.

5. Τα ίδια αποσπάσματα επαναλαμβάνουν όλοι οί βιογράφοι τοϋ Παπαρρηγόπουλου μέχρι καί τον τελευταίο, τόν Γιάννη Χατζίνη, στή «Βασική Βιβλιοθήκη» No 13,. . . av., σ. 35.

6. Augusto Negri, ιταλός φιλόλογος καί νεοελληνιστής μαθητής τοΰ Τριανταφύλ­

λη στή Βενετία. Μετέφρασε πολλά νεοελληνικά λογοτεχνικά κείμενα καί ποιήματα. Ή μετάφραση του στην κωμωδία «Συζύγου Εκλογή» δημοσιεύτηκε τό 1869.

7. Έργα πού στάλθηκαν, μόλις δημοσιεύτηκαν τό 1869, αμέσως στον Τριανταφύλλη. Ό Πυγμαλίων θα μεταφραστή αργότερα άπό τον Agostino Garlato στα ιταλικά καί θα δη­

μοσιευτή στή Βενετία μέ επιμέλεια τοΰ Τριανταφύλλη τό 1881. 8. Ή «Αγορά», κωμωδία σέ πέντε πράξεις καί πρόλογο, πρωτοδημοσιεύτηκε στην

'Αθήνα, εκδ. Πέρρης, τό 1871.

— 38 —

επεισόδιο «Βίος "Ονειρον» πού στην πραγματικότητα θα μεταφραστή από τον Palumbo αρκετά χρόνια πριν από τή δημοσίευση της μετάφρασης της όλης κωμωδίας '.

Ή πρώτη επιστολή του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου συνδέεται με τήν μετάφραση στα ιταλικά τών χαρακτήρων «Νέρων» και «Μεσσα­

λίνα» 2 και ή δεύτερη με τήν προσπάθεια του Τριανταφύλλη να γίνει όσο το δυνατό πιο πιστή και σωστή ή μετάφραση της «Αγοράς» 3.

Οί επιστολές περιέχουν πάρα πολλά βιογραφικά στοιχεία και για τον Δ. Παπαρρηγόπουλο και για τον Τριανταφύλλη. Εκείνο όμως πού διαφω­

τίζεται περισσότερο είναι οί σχέσεις τών δύο ανδρών και ή φιλία τους, και ιδιαίτερα ή συμβολή του Τριανταφύλλη στή διάδοση και αναγνώριση του έργου, ποιητικού και πεζογραφικού, του Παπαρρηγόπουλου.

Ή φιλία τους χρονολογείται τουλάχιστον άπό τό πρωΐ της πρωτομα­

γιάς του 18664, όταν ό Τριανταφύλλης μέ επιμονή πολλή ώθησε τον Παπαρ­

ρηγόπουλο να λάβει μέρος στο Βουτσιναϊο διαγωνισμό μέ τους «Στόνους» του, και νά βραβευθή. Άπό τήν παραμονή τό βράδυ τρεις φίλοι είχαν πάει, κατά τή συνήθεια τών 'Αθηναίων, νά γιορτάσουν τήν πρωτομαγιά στην Πεντέλη· ό τρίτος ήταν ό Μιχάλης 'Αναγνωστόπουλος 5. Μέ τήν ανατολή

1. Το επεισόδιο «Βίος ονειρον» μεταφράστηκε άπό τον V. D. P a l u m b o στή συλ­

λογή : Traduzioni dal greco moderno, Leipzig, 1881. Βλ. M. V a 1 s a, Le théâtre Grec Moderne de 1453 a 1900, Akademie — Verlag, Berlin 1960, σ. 297.

2. C o n s t a n t i n o T r i a n t a f i l l i s , Messalina e Nerone, Caratteri di D. Paparrigopulo. Traduzione dal greco. Venezia 1876.

3. 'Αποσπάσματα από τήν «Αγορά» δημοσίευσε ό Τριανταφύλλης μεταφρασμένα στο περιοδικό Veglie Veneziane, όλη όμως ή κωμωδία μεταφράστηκε άπό τον Vincenzo Crivellare Agora, commedia in cinque atti con prologo, Verona, Padova, 1886.

4. 'Αντιγράφω τό περιστατικό ακριβώς όπως τό αναφέρει ό F. De S i m o n e ­

B r o u w e r στον πρόλογο της μετάφρασης του της «Συζύγου Εκλογή» τό 1904, βλ. αν. σ. 7., σύμφωνα μέ λεπτομερή αφήγηση τοΰ Τριανταφύλλη : «Era il primo di maggio dell'anno 1866 : la festa dei fiori. Demetrio e due suoi amici audarono verso l'abba a festeggiare, secondo l'uso popolare ellenico, quel giorno sul monte Pentelico. La mattina, al sorgere del sole, Demetrio trasse dalla tasca un manoscritto di poesie e si pose a leg­

gerle. Sono bellissime, gli disse il primo degli amici· tu le davi pubblicare. — Tu mi aduli, amico mio, rispose il poeta : mio padre e i miei maestri mi dicono che non valgono nulla. — Ebbene, replico l'altro, fra me e loto c'è un tribunale che potrà giudicare chi ha ragione e chi ha torto. Fra pochi mesi si farà il concorso poetico. Mandale e sentirai il parere im­

parziale della commissione esaminatrice, senza esporre il tuo nome. — Mi pare, soggiunse allora il terzo della compagnia, che il consiglio è ottimo, tu lo devi fare. Cosi De­

metrio...». 5. Βλ. F. D e S i m o n e ­ B r o u w e r , La scelta della moglie . . . , αν. σ. 10.

Στο φάκελλο Τριανταφύλλη σώζονται πέντε επιστολές τοϋ Μιχάλη 'Αναγνωστόπουλου, σημαντικού περιεχομένου.

— 39 —

του ήλιου έβγαλε από την τσέπη του ό ποιητής μια χειρόγραφη συλλογή άπό ποιήματα και άρχισε να τα διαβάζει. Ό Τριανταφύλλης και με τή με­

σολάβηση και του 'Αναγνωστόπουλου κατάφερε ώστε να νικήσει τήν ατολ­

μία του και τήν διστακτικότητα του ό Παπαρρηγόπουλος και να διαγωνιστή στο Βουτσιναίο διαγωνισμό. Γι' αυτό όταν δημοσιεύει τα «επη» του, όπως τα ονομάζει, τον «Όρφέα» και τον «Πυγμαλίωνα», γράφει στον φίλο του στη Βενετία, στις 17 του 'Ιούλη του 1869 : «επιθυμώ να με είπής τήν γνώμην σου, ήτις με είναι πολύτιμος και μάλιστα όταν αναλογίζομαι ότι εις έποχήν καθ' ην έν 'Ελλάδι ουδείς έγνώριζε τα έργα μου της ποιήσεως σύ μ' ενεθάρρυνες* ϊσως άνευ σου ήθελον παραδώσει τήν μοΰσαν ήτις έκτος του χρόνου κατα­

ναλίσκει και τήν ζωήν και τήν καρδίαν». Όμολογία ευγνωμοσύνης στον φίλο Τριανταφύλλη. Ένάμισυ μήνα αργότερα, δηλαδή στις 30 Αυγούστου γράφοντας «μέ συμβουλεύεις να γράψω τραγωδίας και κωμωδίας· άλλ' έχω φίλτατε δραματικά τίνα έργα έτοιμα, τα όποια δέν δημοσιεύω διστάζων ακόμα. "Αν ήσο εδώ θα σ' έσυμβουλευόμην», ζητεί ηθικό στήριγμα, τήν συμπαράσταση και τήν έγκριση του Τριανταφύλλη, γιατί πιστεύει πράγματι ότι του είναι ό σύμβουλος τοϋκαλοΰ, ό λογοτέχνης και ό κριτικός πού προ­

βλέπει και προδικάζει τήν τύχη κάθε καινούργιας λογοτεχνικής δοκιμής του. Και δύο χρόνια μετά, στις 12 του 'Ιούνη του 1871 του γράφει : «άλλοτε εις το πρώτον βήμα έν τή ποιήσει, ένω οι σοφοί καθηγηταί παρεγνώριζον τάς ποιήσεις μου, σύ μ' ενέπνευσες θάρρος . . . και τώρα ένω πανταχόθεν κατηγορούμαι ώς άσεβης και άθεος, ώς προτιμών τήν είδωλολατρείαν του Χριστιανισμού, ένω πρόκειται και εις δίκην να εισα­

χθώ δια τούτο, σύ δια της νέας επιστολής σου μ' ενέπνευσες καρτερίαν». Το πόσον βαρύνει ή κρίση τοΰ Τριανταφύλλη φαίνεται άπό τό τέλος της επιστολής πού γράφει : «. . .σέ ασπάζομαι αναμένων τήν έπί τής 'Αγοράς κρίσιν σου» και άπό τήν ερώτηση στο υστερόγραφο : «πώς σ' έφάνηκαν οι Χαρακτήρες;».

Τήν ϊδια γνώμη έχει και ό Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, λέγοντας στις 17 του 'Ιούνη τοΰ 1876 «σας ευχαριστώ άπό καρδίας δια τήν μετάφρασιν ην έκάματε δύο «Χαρακτήρων» τοΰ μακαρίτου υίοΰ μου . . . ή μεταφρασίς σας εΐναι τω όντι αρίστη και επιτήδεια . . . έμαθον δτι ασχολείσθε ωσαύτως εις τήν έρμηνείαν τής «Αγοράς»· έάν τοΰτο εΐναι αληθές, θέλετε επιθέσει τήν κορωνίδα εις τήν μνήμην τοΰ άγαπητοΰ εκείνου οντος . . .». "Οταν εξουσιοδοτώντας τον Τριανταφύλλη, στο δεύτερο γράμμα του, να μεταφρά­

σει τήν «Αγορά» γράφει, «όσα μέ γράφετε περί τοΰ τρόπου καθ'ού δέον να μεταφρασθή ή «Αγορά» μοί φαίνονται ορθότατα,. . . δια πολλούς δέ λόγους ούδένα νομίζω έπιτηδειότερον υμών να μαντεύση τίνα τα διορθωτέα και πώς δέον να διορθωθώσιν» και προσθέτει, «κάμετε λοιπόν ό,τι σας φωτίσει ό θεός και ή προς τον απελθόντα αγάπη σας», δέν κάνει άλλο άπό τό να

— 40 —

αναγνωρίζει στον Τριανταφύλλη τον πιστό φίλο, τον γνώστη και ερμηνευτή τής ψυχής και του νοϋ, τον κριτικό και δοκιμαστή του έργου του γιου του.

Οί δύο επιστολές του Κ. Παπαρρηγόπουλου είναι μεν αναγνώριση τών θερμών αισθημάτων φιλίας του Τριανταφύλλη προς τον γιό του, άλλα πιο πολύ είναι ευνοϊκές κρίσεις για το φιλολογικό έργο του.

Οί επιστολές τοϋ Δ. Παπαρρηγόπουλου είναι αποκαλυπτικές του χα­

ρακτήρα και τοϋ πνεύματος του. Φαίνεται καθαρά ό ρομαντικός, ό ευαί­

σθητος, ό ενθουσιώδης και ορμητικός καμμιά φορά, ό ανθρωπιστής, ό άτολμος και απαισιόδοξος, ό μελαγχολικός και ελληνολάτρης Παπαρρη­

γόπουλος. Φανερώνεται ό επαναστάτης και ό ασυμβίβαστος πού δέν βο­

λεύεται μέσα στο περιβάλλον του, πού θέλει να ξεφύγει και να δώσει καινούρ­

για πνευματικότητα στή ζωή, να άποδεσμευτή άπό τήν άπαναλαμβανόμενη στομφώδη άρχαιομανία και στείρα πατριδολατρεία. Γι' αυτό και στα έργα του ό λυρισμός είναι πιο ειλικρινής, πιο τίμιος κι έτσι πιο αληθινός, συγ­

κριτικά μέ τους άλλους ρομαντικούς τής εποχής του. Ό Δ. Παπαρρηγόπουλος δέν είναι φλύαρος γι' αυτό και οί επιστολές

του δέν είναι μακροσκελείς. Θάλεγε κανείς ότι είναι πολύ λίγες οί επιστο­

λές πού γράφει σέ τέτοιον επιστήθιο φίλο και σέ τέτοιο πνευματικό οδηγό" άλλα ό ίδιος δικαιολογείται : «ή συνεχής αλληλογραφία δέν είναι πάντοτε άπόδειξις ότι ενθυμούμεθα και άγαπώμεν αλλήλους». Άπό τήν πρώτη του επιστολή μαθαίνουμε ότι ή κωμωδία «Συζύγου Εκλογή» επρόκειτο να πα­

ρουσιαστή άπό φοιτητικό θίασο, άλλα «οί φοιτηταί οΐτινες επεχείρησαν να παραστήσωσιν αυτήν πρότινος καιρού έμποδίσθησαν υπό τοϋ φόβου μή ή αστυνομία δέν επιτρέψει τήν παράστασιν». Τό αυτοβιογραφικό σημείω­

μα, βαλμένο στή μέση τής πρώτης επιστολής, τό γράφει γιατί τοϋ έζητήθη­

κε άπό τον Τριανταφύλλη για να μπή στον πρόλογο τής μετάφρασης τής κωμωδίας του «Συζύγου Εκλογή» τοϋ Augusto Negri. Προς τον τελευταίο εκφράζει τις ευχαριστίες του και όταν μαθαίνει ότι είναι διδάκτορας τής φιλοσοφίας λέγει : «τήν φιλοσοφίαν αγαπώ θερμώς, είναι ή μόνη επιστήμη δια τήν οποίαν δικαιούται να επαίρεται ό ανθρώπινος νους δι' αυτής θίγει ούτως ειπείν τό άπειρον». Αυτή ή έμφυτη διάθεση τοϋ ποιητή θα συμβάλει ώστε να θεωρηθή στην εποχή του άπό πολλούς πιο πολύ φιλόσοφος παρά στιχουργός 1.

Στή δεύτερη επιστολή του είναι ευτυχισμένος και ορμητικός' «ουδέπο­

τε έφανταζόμην έπιτυχεστέραν μετάφρασιν. Ό κύριος Negri κατέστησε, πράγμα σπάνιον, τήν κωμωδίαν μου πολύ έπιτυχεστέραν δια τής μεταφρά­

σεως. 'Ιδίως δέ φαίνεται ότι γνωρίζει καλώς τα πολιτικά ημών ανέκδοτα». Μέ τήν τελευταία φράση του αναγνωρίζει έμμεσα τή συμβολή τοϋ Τριαν­

1. Γ ι ά ν ν η ς Χ α τ ζ ί ν η ς , Δ. Παπαρρηγόπουλος . . . , βλ. άν., σ. 12.

— 41 —

ταφύλλη στην επιτυχή μετάφραση του έργου του. Ύστερα αναγγέλλει τα δύο «μικρά επη», τον «Όρφέα» και τον «Πυγμαλίωνα» λέγοντας, «ό σκοπός μου εϊναι να αναζωογονήσω ολίγον τήν άρχαίαν μυθολογίαν, . . . δεν είναι λοιπόν έθνικόν έργον αν είς τους αρχαίους μύθους, τους δραματικωτέρους εξ αυτών, περιπλέξωμεν νέας ίδέας και νέα αισθήματα ;» ι

Στην τρίτη επιστολή, άγγέλλοντας τήν αποστολή των «μικρών έπων» του στον Τριανταφύλλη, ζητεί «άφοϋ τα ανάγνωσης είπε τήν κρίσιν σου, ην θέλω αύστηράν». Ύστερα στην παρόρμηση του Τριανταφύλλη να γρά­

ψει τραγωδίες και κωμωδίες, βεβαιώνει δτι έχει έτοιμα μερικά, άλλα διστά­

ζει νά τα εκδώσει δηλώνοντας δτι τα «δραματικά έργα είναι δυσχερή και γνωρίζω καλώς τήν δυσχέρειαν αυτών άπαιτοϋσιν ού μόνον έμπνευσιν και φύσιν, άλλα και έπιστήμην».

'Από τήν τρίτη επιστολή μαθαίνουμε ότι ή μετάφραση της κωμωδίας του «Συζύγου Εκλογή» θα τυπωνότανε και σε αυτοτελή τεύχη και ό Παπαρρη­

γόπουλος ζητούσε λίγα αντίτυπα 2. Στην τέταρτη επιστολή ό Παπαρρηγόπουλος γίνεται χειμαρρώδης και

εξομολογείται «άφου εκτιμώνται τα έργα μου αδιαφορώ και αν πάθω ένεκα αυτών». Είναι αλήθεια ότι στην 'Ιταλία πλέον τα έργα του γίνονται γνωστά καί ευμενείς κριτικές τα υποδέχονται. Ό Saint ­ Hilaire, φίλος και μαθητής τοϋ Τριανταφύλλη καί θερμός ελληνολάτρης, γράφει κολακευτικώτατα για τον Παπαρρηγόπουλο λόγια καί με τήν προτροπή του Τριανταφύλλη θα μεταφράσει καί αυτός στα γαλλικά, παρά το γεγονός ότι εΐχε ήδη μεταφραστή άπό το Legrand 3 καί άλλους 4, τήν κωμωδία «Συζύγου Εκλογή» δ. Είναι

1. Αυτό το απόσπασμα τής επιστολής το έχρησιμοποίησαν πολλοί από τους βιο­

γράφους καί μελετητές του Παπαρρηγόπουλου, χωρίς κανείς να αναφέρει καί τήν πηγή, πού είναι ό Τριανταφύλλης.

2. Ή ιταλική μετάφραση άπα τον N e g r i τής «Συζύγου Εκλογή» δημοσιεύτηκε τον 'Ιούνη τοϋ 1869 στή Rivista Contemporanea Italiana­.

3. E. L e g r a n d , Le Choix d'une femme, comédie politique en un acte traduite du grec pour la première fois avec l'autorisation de l'auteur, Paris 1872. Ό V a 1 s a, Le théâtre..., άν., σ. 296, αποδίδει στον Legrand καί μια άλλη μετάφραση πού έγινε το 1868.

4. Άλλες μεταφράσεις είναι : Le Choix d'une épouse στην εφημερίδα «Le Monde» στις 1 καί 2 τοϋ Μάη 1874 καί εκείνη τών J. Blanchard et Coquille στα «Univers» στις 1, 2 καί 10 τοϋ Μάη 1874.

5. Ό μαρκήσιος de Queux de Saint ­ Hilaire (1837 ­1889), συγγραφέας γάλλος καί θερμός φιλέλληνας έγραψε πολλά βιβλία καί άρθρα για τήν Ελλάδα καί μετέφρασε αρ­

κετά έργα νεοελλήνων συγγραφέων στα γαλλικά. Διδάχτηκε τα νέα ελληνικά στή Βε­

νετία άπό τον Τριανταφύλλη, τοϋ οποίου ήταν καί θαυμαστής καί φίλος εγκάρδιος. Στον φάκελλο Τριανταφύλλη σώζονται είκοσιτρεϊς δικές του επιστολές, άπό τις όποιες οί δεκαεπτά είναι γραμμένες στα ελληνικά. Ό Τριανταφύλλης γιά τον θάνατο της μητέ­

ρας τοϋ Saint ­ Hilaire έγραψε δώδεκα ωραίους δεκαπεντασύλλαβους στίχους πού χαρά­

κτηκαν πάνω στον τάφο της.

— 42 —

αλήθεια ότι στις 7 του 'Ιούνη του 1871 ό Saint ­ Hilaire γράφει ενα επαινε­

τικότατο γράμμα στον Τριανταφύλλη για τον Παπαρρηγόπουλο, μιλώντας και για τους «Χαρακτήρες» και για την «Συζύγου Εκλογή», έργα πού του είχε δώσει ό ίδιος ό Τριανταφύλλης. Αυτό το γράμμα θα φτάσει και στα χέρια του Παπαρρηγόπουλου και πολύ θα τον χαροποιήσει, όπως αποδει­

κνύεται από τα λόγια του στο γράμμα της 12 του Ιούνη του 1871, «ή επιστο­

λή του κυρίου Saint ­ Hilaire είναι κολακευτική ου μόνον δι' έμέ, άλλα και δια πδσαν τήν νεοελληνικήν φιλολογίαν, και αν εΐχον τήν άδειάν σου ήθελον βεβαίως τήν δημοσιεύσει» και το όποιο θα επιστρέψει στον Τριαν­

ταφύλλη, λέγοντας, στο ϊδιο γράμμα, «σέ επιστρέφω τήν έπιστολήν και σέ ασπάζομαι . . . » . Τό ϊδιο κολακευτικό θα είναι και άλλο γράμμα του Saint ­ Hilaire στον Τριανταφύλλη, γραμμένο λίγους μήνες αργότερα, για τήν «Αγορά» του Παπαρρηγόπουλου ι.

Το περιεχόμενο των επιστολών αυτών είναι χωρίς αμφιβολία σημαντι­

κό για τή νεώτερη λογοτεχνία μας. Ό Παπαρρηγόπουλος έγινε γνωστός και είχε επιτυχία στην 'Ιταλία. Και άλλοι νεοέλληνες λογοτέχνες μεταφρά­

στηκαν και αναγνωρίστηκαν στην 'Ιταλία, όπως ό Βικέλας 2, ό Ροΐδης, ό Ρενιέρης 3 και άλλοι χάρη στον Τριανταφύλλη πού υπηρέτησε με θέρμη και ενθουσιασμό τα νεοελληνικά γράμματα. Δημοσιεύω παρακάτω τις επι­

στολές του Δημητρίου και του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου κατά χρονολογική σειρά συγγραφής 4.

1. Αυτή ή επιστολή είναι γραμμένη στά γαλλικά στις 22.12.1871. 2. Βλ. Κ. Ν ί κ α ς, 'Ανέκδοτες επιστολές του Δ. Βικέλα προς τον Κωνσταντίνο

Τριανταφύλλη για τον «Αουκή Λάρα», «Παρνασσός» IH' (1976) 501 ­515. 3. Τοϋ Μάρκου Ρενιέρη ό Τριαντάφυλλης μετέφρασε το βιβλίο : "Ερευναι και εί­

κασίαι περί Βλοσίου και Διοφάνους, πού αναφέρεται στην επίδραση τοϋ ελληνικού πνεύματος στην κοινωνική μεταρρύθμηση των Γράκχων.

4. Δεν επενέβηκα σέ καμμιά περίπτωση στα χειρόγραφα των επιστολογράφων.

— 43 —

1

Έν 'Αθήναις τη 19 'Απριλίου 1869 Φίλτατε Τριανταφύλλη.

Ή συνεχής αλληλογραφία ôèv είναι πάντοτε άπόδειξις δτι ενθυμούμεθα και αγαπώ μεν άλ,λήλους. Ώς επί το πλείστον μάλιστα συμβαίνει το εναντίον. Το γνωρίζω κάλλιστα και δια τοϋτο ουδέποτε παραπονούμαι κατά των φίλων μου, ούδε νομίζω δτι μ' αλησμόνησαν, διότι δεν με γράφουσιν αρκεί μόνον να πρεσβεύωσι και αυτοί τάς Ιδίας αρχάς.

eH «εκλογή συζύγου» καίτοι βαθεΐαν εντύπωσιν προξενήσασα εις τήν έλληνικήν κοινωνίαν, δεν παρεστάθη δια τον άπλούστατον λόγον ότι, οι φοι­

τηται οϊτινες επεχείρησαν να παραστήσωσιν αυτήν πρότινος καιρού εμποδί­

σθησαν υπό τού φόβου μή ή αστυνομία δεν επιτρέψει τήν παράστασιν. Έγεννήθην εν 'Αθήναις τήν 8 Σεπτεμβρίου 1843, εβραβεύθην πρώτον

μεν δια τήν περί καθηκόντων πραγματείαν μου τήν 14 Σεπτεμβρίου 1864, δια τους στον ο υ ς λυρικήν συλλογήν τήν 8 Μαΐου 1866. Το πρώτον βι­

βλίον το οποίον εδημοσίευσα είναι, ai σκέψεις ενός λη σ τ ο ύ, δεν ήξεύρω αν το άνέγνωσες, το εδημοσίευσα δε εν ετει 1859. Είμαι δικηγόρος, ώς γνωρίζεις και κρατώ υπό μάλης δικογραφίας καθ' άπασαν τήν ήμέραν, νποκλέπτων ώρας τού ύπνου, καθ' ας εργάζομαι εις φιλολογικά έργα.

Εύχαρίστησον εκ μέρους μου τον κ. Negri δια τήν καλοσύνην ην είχε να μετάφραση το έργον μου. Είναι διδάκτωρ της φιλοσοφίας' τήν φιλοσοφίαν α^απώ θερμώς, είναι ή μόνη επιστήμη δια τήν οποίαν δικαιούται νά επαίρεται ο ανθρώπινος νους' δι' αυτής θίγει ούτως εϊπεϊν το άπειρον.

Νά ευχαριστήσω και σε διότι εξακολουθείς αγαπών με; αν το έκαμα, θα εδείκνυα ότι εγώ ôèv σε αγαπώ.

Σε παρακαλώ πολύ άμα άρχίση ή δημοσίευσις να με πέμψης το περιο­

δικόν σύγγραμμα εν ω θέλει καταχωρισθή ή κωμωδία, ην οι 'Ιταλοί θέλουσι εκτιμήσει είμαι βέβαιος πολύ περισσότερον τών "Ελλήνων.

Γράφε με εν τούτοις εκ διαλειμμάτων, Ό φίλος σου

Δ. Παπαρρηγόπουλος

2

'Αθήναι τή ο j 17 'Ιουλίου 1869 Φίλτατε Κωνσταντίνε.

"Ελαβον τήν κωμωδίαν ουδέποτε εφανταζόμην επιτυχεστέραν μετά­

φρασιν. r0 κύριος Negri κατέστησε, πράγμα σπάνιον, τήν κωμωδίαν μου πολύ επιτυχεστέραν δια της μεταφράσεως. 'Ιδίως δε φαίνεται ότι γνωρίζει καλώς τα πολιτικά ημών ανέκδοτα.

— 44 —

Σέ αποστέλλω το ζητηθέν βιβλίον τον Σάθα' προσεχώς οέ θά σέ πέμψω λεπτομερή κατάλογον των κατά τα τρία τελευταία έτη εκδοθέντων βιβλίων εγώ δημοσιεύω τώρα δύο μικρά έπη τον 'Ορφέα και τον Π ν γ μ α λ ί ω­

ν α' έχω πολλά κατά τον αυτόν τρόπον συντεταγμένα. Ό σκοπός μου είναι να αναζωογονήσω ολίγον την άρχαίαν μυθολογίαν. Νομίζω δτι ουδέποτε ή άνθρωπότης θά φθάση τήν άρχαίαν των 'Ελλήνων πλαστικήν δύναμιν, ουδέ­

ποτε θά γραφώσιν ωραιότεροι μϋθον δεν είναι λοιπόν έθνικον έργον αν εις τους αρχαίους μύθους, τους δραματικωτέρους εξ αυτών, περιπλέξωμεν νέας Ιδέας και νέα αισθήματα; Με το έπόμενον ταχυδρο μείον θ à έχης τά δυο ποιή­

ματα. 'Επιθυμώ νά με είπής τήν γνώμην σου, ήτις με είναι πολύτιμος κάί μάλιστα όταν αναλογίζομαι δτι εις τήν εποχήν καθ' ην εν 'Ελλάδι ουδείς εγνώριζε τά έργα μου της ποιήσεως συ μ' ενεθάρρυνες' ίσως άνευ σοϋ ήθελον παραδώσει τήν μοΰσαν ήτις εκτός του χρόνου καταναλίσκει και τήν ζωήν και τήν καρδίαν.

Γράφε με σε παρακαλώ συνεχώς' αυτό με παραμνθεί' αν δεν εφοβούμην μή σέ πλήξω ήθελον σέ διηγηθή πόσας πικρίας υφίστανται οι άνθρωποι τών γραμμάτων εν 'Ελλάδι.

Ό φίλος σου Α. Παπαρρηγόπουλος

Δος τήν έσώκλειστον εις τον κύριον Negri σέ παρακαλώ πολύ. Α.Π.

3 'Αθήναι τή 30 Αύγουστου 1869

Φίλτατε Τριανταφνλλη. Λάβε τά ποιήματα μου. Άφοϋ τά ανάγνωσης είπε τήν κρίσιν σου, ην

θέλω αύστηράν. Έκ της αναγνώσεως ταύτης θά έννοήσης τον σκοπόν μου. Με συμβουλεύεις νά γράψω τραγωδίας και κωμωδίας' αλλ' έχοί φίλτατε

δραματικά τίνα έργα έτοιμα, τά όποιον (sic) δεν δημοσιεύω διστάζων ακόμα. "Αν ήσο εδώ θά σ' έσυμβουλευόμην. Τά δραματικά έργα είναι δυσχερή και γνωρίζω καλώς τήν δυσχέρειαν αυτών άπαιτοϋσιν ου μόνον εμπνευσιν και φύσιν, αλλά και έπιστήμην.

Στείλε με σέ παρακαλώ εν ή δύο αντίτυπα έκ της ιδιαιτέρας τυπωθείσης κωμωδίας μου' αν δε τυπωθή πού τι έκ τών ποιημάτων μου δεν θά λησμο­

νήσης νά μϊ στείλης το φϋλλον. Ό φίλος σου

Α. Παπαηρργόπουλος Αος σέ παρακαλώ το εν τών ποιημάτων εις τον κύριον Negri προς δν

λέγεις τους ασπασμούς μου Δ.Π.

— 45 —

4

'Αθήναι τή 12 'Ιουνίου 1871 Φίλτατε Κωνσταντίνε.

'Ενώ έγραφα την επιγραφήν τοΰ νέου βιβλίου μου προς σε, αίφνης ελαβον την επιστολήν σου. Φαίνεται δτι είσαι ή καλή μοίρα μου' άλλοτε εις το πρώτον βήμα εν τή ποιήσει, ενώ οι σοφοί καθηγηται παρεγνώριζον τάς ποιήσεις μου, συ μ' ενέπνευσες θάρρος1 προ δύο ετών εις το πρώτον δραματικον έργον συ μ" ενεθάρρυνες' και τώρα ενώ πανταχόθεν κατηγορούμαι ως ασεβής και άθεος, ώς προτιμών τήν είδωλολατρείαν τοϋ Χριστιανισμού, ενώ πρόκειται και εις δίκην να εισαχθώ δια τοΰτο, συ δια της νέας επιστολής σου μ' ενέπνευσες καρτερίαν. Διότι άφοϋ εκτιμώνται τα έργα μου αδιαφορώ και αν πάθω ένεκα αυτών.

Ευχαριστώ, ευχαριστώ πολύ δια τάς υπέρ εμοϋ προσπάθειας σου' ή επιστολή τοϋ κυρίου Saint­Hilaire είναι κολακευτική ου μόνον δι εμέ, άλλα και δια πάσαν τήν νεοελληνικήν φιλολογίαν, και αν εΐχον τήν άδειάν σου ήθελον βεβαίως τήν δημοσιεύσει. Θέλω γράψει Ιδιαιτέρως εις τον κύριον Saint­

Hilaire άλλα και πάλιν επαναλαμβάνω τάς προς σε ευχαριστήσεις μου. Σε στέλλω τήν νέαν κωμωδίαν μου ην επέγραψα à γ ο ρ άν. είναι

τολμηρον το έργον το εννοώ' άλλ' άνάγνωθι αυτό και είπε με ειλικρινώς αν διδάσκει τήν άθεΐαν και αν δικαίως με ψέγουσιν. 'Εννοείται ότι εχω και πολλούς τους ύπερ εμοϋ' αλλ' ώς γνωρίζεις οι κακόβουλοι είναι πάντοτε τολμηρότεροι. "Εν εκ τών αντιτύπων τούτων στέλλεις εις τον κύριον Au­

gusto Negri δν ασπάζεσαι εκ μέρους μου. Μετέφρασε κανεν τών ποιημάτων μου; Έπεθύμουν να ϊδω Ιταλιστι μεταφρασμένον μέρος τής 'Αγοράς και Ιδίως τον β ί ο ν ο ν ε ι ρ ο ν.

Σε παρακαλώ πολύ να με κάμης συνδρομητήν είς τήν Rivista και να με γράψης πώς να σ εμβάσω τήν συνδρομήν.

Σε επιστρέφω τήν επιστολήν και σε ασπάζομαι αναμένων τήν επί τής 'Αγοράς κρίσιν σου.

Ό φίλος σου Λ. Παπαρρηγόπουλος

Πώς σ' εφάνηκαν οι Χαρακτήρες;

5 3Εν 'Αθήναις τή 5 \17 'Ιουνίου 1876

Κύριε μου, Σας ευχαριστώ από καρδίας δια τήν μετάφρασιν ην εκάμετε δύο Χαρα­

κτήρων τοϋ μακαρίτου υιοϋ μου, και διότι, ενθυμηθέντες τον ατυχή αύτοϋ

— 46 —

πατέρα, με έπέμψατε άντίτυπον της μεταφράσεως ταύτης και των δύο εφη­

μερίδων της πόλεως σας, αΐτινες μετά τοσούτων επαίνων ελάλησαν περί τ ε τον μεταφραστοϋ καί τον συγγραφέως.

Ή μετάφρασίς σας είναι τωόντι άριστη καί επιτήδεια ον μόνον να δώση ακριβή τον πρωτοτύπου ëwoiav, αλλά και να άννψώση την ύπόληψιν αντοϋ. Έκ τον Tempo εμαθον δτι ασχολείσθε ϋίσαύτως είς την ερμηνείαν της Ά γ ο­

ράς' εάν τούτο ήναι αληθές, θέλετε επιθέσει την κορωνίδα εις την μνήμην τον αγαπητού εκείνον δντος, τον οποίον'ή ψνχή θέλει ενφρανθή βλέπονσα άπασαν πιστός εμείνατε εις την προς αυτήν φιλίαν.

Ευχόμενος δε νμίν πάν αγαθόν, διατελώ όλως υμέτερος

Κ. Παπαρρηγόπονλος "Αν σνμπέση να ίδήτε τον καλόν κάγαθόν ΑΙμίλιον Τνπάλδον, είπέτε

τον, παρακαλώ, τους ασπασμούς μον.

6

Έν Αθήναις τή 26/8­'Ιουλίου 1876 Κύριε μου,

Σπεύδω ν' απαντήσω εις τήν φιλικήν από 18 [30 'Ιουνίου επιστολήν σας}

καίτοι κεκοπιακως <ον από πολλών εργασιών, και όπωσοϋν συγκεκινημένος εκ του δυσαναλόγου αγώνος ον άνέλαβον οι ομόθρησκοι μας.

"Οσα με γράφετε περί τοϋ τρόπου καθ' ον δέον να μεταφρασθή ή Ά γ ο­

ρ à μοι φαίνονται ορθότατα' άρκεΐ ως λέγετε, να μή άλλοιωθή ό χαρακτήρ τοϋ όλου έργου και να διατηρηθή ή ενάτης αντοϋ. Κάλλιστα παρατηρείτε ότι αν ήτο έτι πλησίον μας το περιπόθητον εκείνο ον, πολλά ήθελε διορθώσει περί τά καθέκαστα, όσα διέφυγαν τήν πρώτην όρμήν τοϋ καλάμου του, δια πολλούς δε λόγους, ούδένα νομίζω έπιτηδειότερον υμών νά μαντεύση τίνα τά διορθωτέα και πώς δέον να διορθωθώσιν. Κάματε λοιπόν ό,τι σας φώτιση ό Θεός και ή προς τον απελθόντα αγάπη σας, έχοντες τάς εύχάς τοϋ άτυχους αύτοϋ πατρός.

"Ηρχισα νά άναγινώσκω τον Μακιαβέλλην σας' και καθ' όσον δύναμαι νά κρίνω εκ τών πρώτων σελίδων, νομίζω ότι έχετε πληρέστατα δίκαιον ότι ό μέγας εκείνος νους δεν ήτο άγευστος της 'Ελληνικής γλώσσης. 'Αλλά περί τούτον, άλλοτε πλειότερα.

Ννν δε ευγνωμόνων νμϊν και ανθις δι' ών σώζετε μνήμα τοϋ υιον μον, διατελώ μετά έξαιρέτον νπολήψεως,

όλως υμέτερος Κ. Παπαρρηγόπονλος

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΙΑΤΡΟΙ ΚΑΙ ΣΟΦΟΙ ΛΟΓΙΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΝ

Ή Άναγέννησις των Γραμμάτων χαρακτηρίζεται κατά άδρον τρόπον άπό την άνάστασιν της «απίστου» αρχαιότητος, ώς αφετηρίας δια ριζικήν Μεταρρύθμισιν των πνευματικών άξιων.

Ή πρώτη αρχή της 'Αναγεννήσεως—ώς πρόδρομον στάδιον—ση­

μειώνεται ήδη άπό τον 8ον και 9ον αϊώνα. Τότε, έποχήν της εικονομαχίας στο Βυζάντιον, μεγάλος αριθμός μορφωμένων μοναχών μετηνάστευσεν άπό εκεί εις τήν Ίταλίαν. Στή συνέχειαν, κατά τον ΙΟον, llov, 12ον και 13ον αιώνα, τα πνεύματα άφυπνίζοντο και το έδαφος δια τήν κυρίως Άναγέννη­­

σιν προετοιμάζετο σταθερά. Στο λυκαυγές της 'Αναγεννήσεως το Έλληνικόν πνεύμα, πού δεν είχε

σβήσει ολοκληρωτικά, ξαναφαίνεται σέ νέα μορφήν. Άπό κλασσικό, ελ­

ληνιστικό, ελληνορωμαϊκό, βυζαντινό και αραβικό εμφανίζεται τώρα ώς ανθρωπιστικό (Ουμανιστικό).

Εις τήν Προαναγέννησιν κατά τους τελευταίους χρόνους τοϋ Μεσαιώ­

νος, επικρατούσε στην επιστήμη συντηρητικότης και σχολαστικισμός. 'Ακριβώς κατά τοΰ σχολαστικισμού αυτού ξεσηκώθηκαν οί νεωτερισταί — φωτεινά πνεύματα τοΰ Που αιώνος καί μετέπειτα. Ώ ς κήρυκες ελευθέρας σκέψεως καί ώς προπαγανδισταί μιας ζωντανής παιδείας, προσεπάθησαν να ανατρέψουν τή λιμνάζουσα σκέψιν καί τήν ανύπαρκτη έρευνα, μέσα σέ περιβάλλον πνιγηρόν καί τρομερά έπικίνδυνον κάτω άπό τήν Ίεράν Έξέτα­

σιν πού είχε γίνει ύπερκράτος άπό τον 12ον αιώνα. Μέσα σ' αυτούς τους προδρόμους της 'Αναγεννήσεως, πρώτοι μεταξύ

τών πρώτων στέκονται ό δομινικανός Θωμάς Άκουϊνάτης, ό Φραγκισκα­

νός Δοΰνσος Σκώτος, ό Αεονάδρος ­άπό τήν Πίζα καί περισσότερον άπό όλους ό 'Αλβέρτος ό Μέγας καί ό Ρογήρος Βάκων.

Ό Θωμάς άπό τό Άκουίνον της Νοτίου 'Ιταλίας (St Thomas Aquinas, 1229­ 1274), γνωστός σαν Doctor Angelicus, χώριζε τήν πίστιν άπό τήν γνώσιν. Προσεπάθησε νά συμβιβάση τήν Άριστοτελικήν άλλα καί τήν Μωαμεθανικήν, γνωστικήν άντίληψιν μέ τήν Χριστιανικήν Θεολογίαν.

- 48 -

Ό Σκώτος (800 ­ 877), (John Scotus Erigena, ώς γεννηθείς εις Eriu ( = 'Ιρλανδία εις τήν Κελτικήν), εμφανίζεται σαν δημιουργός πρωτοτύπων ϊδεών άλλα και συλλέκτης πολλών κεκτημένων γνώσεων. Διέκρινε τεσσά­

ρας μορφάς της φύσεως : 1η 'Αδημιούργητος άλλα δημιουργούσα μορφήν. (Θεότης). 2α Δημιουργηθεΐσα και δημιουργούσα μορφήν. (Κόσμος τών Πλατω­

νικών Ιδεών). 3η Δημιουργηθεΐσα άλλα μη δημιουργούσα μορφήν. (Εμπράγματος

Κόσμος) και 4η Μήτε δημιουργηθεΐσα, μήτε δημιουργούσα μορφήν. (Θεότης ώς

τελικός σκοπός). Ό Λεονάρδος από τήν Πίζα (Fibonacci, 1180­ 1250) εισήγαγε το ΐν­

δοαραβικόν σύστημα αριθμών. Ό 'Αλβέρτος ό Μέγας (Albert von Bollstâdt, Albertus Magnus,

1193­1280), δομινικανός άπό τήν Σουαβίαν της Γερμανίας. Γνωστός ώς Doctor Universalis. Πολυμαθής, συγγραφεύς πολλών έργων διεκρίνετο δια τήν διδακτική ν του δραστηριότητα και το όργανωτικόν του πνεύμα. Τό φιλοσοφικό του σύστημα έστηρίζετο εις τάς ιδέας του 'Αριστοτέλους. Διεκρίνετο δια τήν έπιστημονικότητα τοΰ πνεύματος του και τήν εξαρσιν υπεράνω τών προλήψεων.

Τέλος ό Ρογήρος Βάκων (Roger Bacon, 1214­1292), Φραγκισκανός άπό τό Somerset της 'Αγγλίας, γνωστός ώς Doctor Mirabilis et Profun­

dus. Είναι ή πλέον διακεκριμένη φυσιογνωμία τοΰ Μεσαιώνος. 'Ερευνητής επιστήμων, με μεγάλην έπιστημονικήν μεθοδικότητα, διεκήρυξε τήν με­

γάλην ωφελιμότητα τοΰ πειραματισμοΰ. Δια τήν διερεύνησιν τοΰ εσχάτου λόγου ιδεών και πραγμάτων (Αριστοτέλης), παρεδέχετο τήν γνώσιν Οπό τάς έξης μορφάς :

Ιον Γνώσις έξ αποδείξεως (Μαθηματικά). 2ον Γνώσις έξ εμπειρίας (Παρατήρησις, πείραμα). Διεκήρυσσεν ότι επιστήμη = μάθησις, πείραμα, άπόδειξις. Εις τα τρία έργα του (Opera) περιλαμβάνει και ίατρικάς μελετάς. Δια

τάς ρηξικέλευθους ιδέας του έδιώχθη άπό τον Πάπαν και φυλακισμένος διήλθε τα δεκατέσσαρα τελευταία ετη της ζωής του. Άπέθανεν εις τήν φυλακήν.

Εις τό περιβάλλον αυτό, όπου σταθερά έσχηματίζετο ελευθέρα σκέψις και ακολούθως ελευθέρα πραξις, μερικά ιστορικά γεγονότα διεδραμάτισαν αποφασιστικό ν ρόλον : Τα ταξίδια τών 'Ισπανών και Πορτογάλων με επι­

στέγασμα τήν άνακάλυψιν Νέων Κόσμων, νέων λαών, νέων προϊόντων (κάρβουνα, μετάξι, βαμβάκι, αρώματα, φάρμακα, νέα είδη ζώων και φυτών)

— 49 —

επέδρασαν εις τον σχηματισμον νέων ιδεών και έκλόνισαν την πίστιν των ανθρώπων στή μονιμότητα αντιλήψεων και πραγμάτων. Καταβλήθηκε προ­

σπάθεια συμβιβασμού τών παλαιών προς τα νέα. Ώ ς αποτέλεσμα της προ­

σπάθειας αυτής επινοήθηκε «ή αλήθεια διπλής μορφής». Δηλαδή μιας αληθείας τών πραγμάτων και τής επιστήμης, και μιδς άλλης αληθείας «κατά θρησκείαν».

Στα ιστορικά γεγονότα πού αναφέραμε και πού έσημάδεψαν τήν αρχή νέων χρόνων, θα προσθέσωμε τήν βλητικήν χρήσιν τής πυρίτιδος (Βαρθόλ­

δος Σβάρτσος, 1300), τή κατασκευήν χάρτου άπο τήν Κίνα, τήν χρησιμο­

ποίηση άπο τους ναυτικούς τής μαγνητικής βελόνης (Gioja), τή χαλκοφω­

τογραφία ή δαγγεροτυπία, τήν τυπογραφία (Γουτεμβέργιος, 1436), τους διοπτρικούς φακούς (Άλ. Σπίνα, Φλωρεντία) κλπ.

"Ετσι σταδιακά είσερχόμεθα στην κυρίως Άναγέννησιν τών Γραμμά­

των (14ος και 15ος αιών). Ό Μανουήλ Χρυσολωρας ήλθε άπο τήν Κωνσταντινούπολιν όπου

διηύθυνεν άνωτέραν σχολήν και έδίδαξεν ελληνικά εις τα πανεπιστήμια τής Βενετίας, τής Φλωρεντίας, του Μιλάνου, τής Παβίας και τής Ρώμης. Θεω­

ρείται άπο τους σπουδαιότερους φορείς και άνακαινιστάς τών κλασσικών σπουδών εις τήν Ίταλίαν. Συνέγραψε πολλά έργα και μετέφρασε εις τήν λα­

τινικήν τήν «Πολιτείαν» του Πλάτωνος κ.ά. έργα. Ό Μανουήλ (κατόπιν ώς μοναχός Μάξιμος) Πλανούδης άπο τήν Νι­

κομήδειαν (1260­1310) μεγάλης επιστημονικής μορφώσεως. Θεωρείται ώς εϊς άπό τους προδρόμους του 'Ανθρωπισμού εις τήν Δύσιν. Συνέγραψε πολλά έργα θεολογικά, φιλολογικά, ρητορικά κ.ά. Σπουδαιότερον τό έρα­

νιστικόν έργον του υπό τον τίτλον : «Συναγωγή εκλεγείσα εκ διαφόρων βιβλίων» (του Πλάτωνος, του 'Αριστοτέλους, του Στράβωνος, του Παυσανίου κλπ.). 'Επίσης εγραψεν έργα ιστορικά, γραμματικά, έπιστολιμαΐα κλπ.

Ό Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, γεννηθείς εις Κωνσταντινούπολιν τω 1355 και αποθανών εις Σπάρτην μεταξύ τών ετών 1450­ 1456. Μορφω­

θείς εις τήν Άδριανούπολιν, έμυήθη εις τον ζωροαστρισμόν άπό τον Ίου­

δαϊον Έλισσαΐον. Μετά πολλά ταξίδια εις Κύπρον, Παλαιστίνη ν και Πελοπόννησον έγκατεστάθη κατά τάς αρχάς τοϋ 15ου αιώνος εις τήν Σπάρ­

την, όπου ίδρυσε περίφημον Σχολήν. "Αριστος κάτοχος τών έργων τοϋ Πλάτωνος κατέστη ζηλωτής και υπέρμαχος αύτου, άφοϋ και τό προσωνύ­

μιον «Πλήθων» έλαβε άπό πλατωνικόν ζήλον. Άπό τήν φιλοσοφικήν σχο­

λήν τοϋ Πλήθωνος προήλθε και αυτός ό Βησσαρίων. Θεωρείται εις άπό τους αρίστους άνδρας τών χρόνων εκείνων και ό έξοχώτερος φιλόσοφος τοϋ 15ου αιώνος, ό πλέον πολυμαθής πολιτικός και νομομαθής και ακόμη ό πρώτος τών νεοπλατωνικών φιλοσόφων. Έλθών εις τήν Φερράραν καί τήν Φλωρεντίαν με τον Αυτοκράτορα Ίωάννην τον Η' έλαβε μέρος είς

4

— 50 —

τας Συνόδους 1438 και 1439. Γνωρισθείς με τον Κοσμαν Μέδικον, τόσον τον κατέκτησεν, ώστε τον έπεισε να ίδρυση τήν Πλατωνικήν Άκαδημίαν τής Φλωρεντίας. "Οταν εύρίσκετο εκεί του προσεφέρθη καθηγητική έδρα δια τήν διδασκαλίαν τών πλατωνικών θεωριών. Είς τάς ιδέας του εΐχεν αν­

τίπαλον τον συντηρητικό ν Γεννάδιον τον Σχολάριον, κορυφαΐον τών 'Α­

ριστοτελικών. "Οταν ό τελευταίος ούτος έγινε οικουμενικός πατριάρχης και τοϋ προσεφέρθη μετά τον θάνατον του Πλήθωνος τό έργον αύτοϋ «Νόμοι» (Περί Εΐδωλολατρείας) τό παρέδωσεν είς τό πυρ. Μετά τήν έπι­

στρόφήν του ό Πλήθων άπό τήν Φλωρεντίαν ΐδρυσεν είς τήν Σπάρτην κλειστήν σχολήν, κατά τό πρότυπον τών Ελευσίνιων Μυστηρίων ή της Πυθαγορείου Σχολής, όπου έδίδασκε προνομιούχας μαθητάςπερί νέας θρη­

σκείας με θεόν τον Πλάτωνα και προφήτην τον ίδιον. Τω 1475, εΐκοσιν ετη περίπου άπό τον θάνατον τοϋ Πλήθωνος, ό "Αρχων του Ρίμινι Σιγισμόν­

δος Μαλατέστας εξέθαψε τα οστά αύτοϋ και τα εφερεν ώς άγια λείψανα εις τήν Ίταλίαν. Ό Βησσαρίων άφιέρωσεν επιγράμματα αύτοϋ εις τον τε­

λευταΐον "Ελληνα φιλόσοφον «ού μετά Πλάτωνα (έξηρήσθω δε λόγου Αριστοτέλη) σοφώτερον ούκ εφυσεν ή Ελλάς». Ό Πλήθων συνέγραψεν πάμπολλα έργα. Μετά τον έλληνολάτρην αυτοκράτορα Ίουλιανόν, ό Γεώρ­

γιος Γεμιστός ­ Πλήθων ηθέλησε να έπαναφέρη τήν άρχαίαν Έλληνικήν θρησκείαν, ακέραιος και αυτός ελληνολάτρης.

Ό Γεώργιος Τραπεζούντιος εγεννήθη εις Χάνδακα (Ήράκλειον, Κρήτης) κατά τάς αρχάς τοϋ 15ου αιώνος και άπέθανεν είς Ρώμη ν τω 1486. Έδίδαξε έλληνικήν και λατινικήν φιλολογίαν εις Φλωρεντίαν και Ρώμην και διετέλεσε Γραμματεύς και Σύμβουλος Παπών, τοϋ Ευγενίου Δ' και τοϋ Νικολάου τοϋ Ε'. Υπήρξε μέγας φιλόσοφος με αρετάς και κακίας. Ή τ ο άλαζών, φίλερις καί αθυρόστομος. Συνέγραψε πολλά φιλοσοφικά, θεολογικά, φιλολογικά, γραμματολογικά καί ιστορικά έργα.

Ό Θεόδωρος Γαζής εγεννήθη εϊς τήν Θεσσαλονίκην τω 1370 καί άπέθανεν είς τήν Καλαυρίαν τφ 1475. Κληρικός καί λόγιος ι α τ ρ ό ς συνετέλεσεν εις τήν διάδοσιν τών ελληνικών γραμμάτων εις τήν Δύσιν. Έδίδαξεν είς τήν Σιένναν της Τοσκάνης, εϊς τήν Φερράραν καί τήν Ρώμην. Συνέγραψε πολλά έργα· γραμματολογικά, ιστορικά, εκδόσεις έργων αρ­

χαίων 'Ελλήνων καί μεταφράσεις αυτών εϊς τήν λατινικήν. Μεταξύ τούτων καί τών «Αφορισμών» τοϋ 'Ιπποκράτους.

Ό Γεννάδιος (κατά κόσμον Γεώργιος Κουρτέσης) Σχολάριος καί Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1405 ­ 1472). 'Υπήρξε μαθητής του Μάρκου τοϋ Ευγενικού, τοϋ Ματθαίου Καμαριώτη καί τοϋ Πλήθωνος. Έδίδαξεν είς τό Τρίκλινον τοϋ Αύτοκράτορος 'Ιωάννου Η' (1425 ­ 1448), ό όποιος τον εστειλεν είς τάς Συνόδους Φλωρεντίας καί Φερράρας (1438, 1439) μέ τον Πλήθωνα, τον Άργυρόπουλον κ.ά. Ό Μωάμεθ ό πορθητής

— 51 —

επέβαλε τήν εκλογή του ώς Οικουμενικού" Πατριάρχου εις τον χηρεύοντα θρόνον, περί τα τέλη του 1453 και αρχάς του 1454. Προσφέρων εις αυτόν τήν έπίσημον πατριαρχικήν ράβδον του εϊπεν : «Πατριάρχευε εν ησυχία και εχε τήν φιλίαν ημών εν οίς θέλεις, έχων τα σα προνόμια ώς και οί προ­

κάτοχοι σου Πατριάρχαι εϊχον» (Turcograecia, σ. 108). Μέ έγγραφα δέ ό σουλτάνος παρέσχε τα προνόμια της Εκκλησίας σεβαστά έκτοτε, πλην των σημερινών Τούρκων οί όποιοι τα ποδοπατούν. Ό Γεννάδιος υπήρξε σοφώτατος και πολυγραφώτατος. Συνέγραψεν έργα θεολογικά, φιλοσοφι­

κά, ποικίλα. Ό 'Ιωάννης 'Αργυρόπουλος, γεννηθείς εν Κωνσταντινουπόλει τω

1410 και αποθανών εις Ρώμη ν τω 1491 ή 1492. Τω 1443 έσπούδασεν εις Πατάβιον φιλοσοφίαν και ΐατρικήν. Μετά τήν "Αλωσιν κατέφυγε εις Φλω­

ρεντίαν, όπου εχρημάτισε διδάσκαλος του Λαυρεντίου Μεδίκου. 'Από αυτόν βραδύτερον διωρίσθη καθηγητής της Ελληνικής γλώσσης και φιλοσοφίας είς τήν Πλατωνικήν Άκαδημίαν τής Φλωρεντίας, όπου τα μαθήματα του συνεκέντρωναν πολυπληθές ακροατήριον. Τώ 1443 διωρίσθη Πρύτανις του Πανεπιστημίου Παδούης. Εις τήν Κωνσταντινούπολιν έδίδασκεν είς το Καθολικό ν Μουσεϊον του Ξενώνος του Κράλη. Μεταξύ τών ακροατών του σημειοϋνται και οί ιατροί 'Αντώνιος Πυρόπουλος, Πανάρετος 'Ιωάννης, Βρανάς ό Πρωτομάστορος κ. α. Καθώς μαρτυρεί είκών του εις τό φύλλο ν 35α του Βαροκκινοϋ Κωδικός 87 τής εν Όξωνίω Βοδληιανής Βιβλιοθήκης, του 15ου αιώνος, περιλαμβάνοντος κείμενα τής διδασκαλίας του 'Αργυ­

ροπούλου. Ό Γεώργιος Παχυμέρης (1242­1310), πολυμαθέστατος βυζαντινός,

τοΰ οποίου τό έργον «Σύνταγμα τών τεσσάρων μαθημάτων» (Αριθμη­

τικής, Μουσικής, Γεωμετρίας και Αστρονομίας) ώς και ή «Ιστορία», εις 13 βιβλία άπό 1261 ­ 1308 έξετιμώντο μεγάλως.

Πάντες ούτοι όχι μόνον διέδωσαν τα 'Ελληνικά Γράμματα τής κλασ­

σικής αρχαιότητος, άλλα και τα έργα τής 'Αλεξανδρινής εποχής και τοϋ Βυζαντίου και συνετέλεσαν εις τήν έπίτευξιν τής 'Αναγεννήσεως τών Γραμ­

μάτων και τήν άνάπτυξιν του 'Ανθρωπιστικού Πνεύματος (Ουμανιστικού). Οί ιατροί δέν υστέρησαν είς τήν πνευματικήν αυτήν προσφοράν. Πλην του προαναφερθέντος Γαζή και του 'Ιωάννου 'Αργυροπούλου

θα σημειώσωμεν τους επόμενους.

Ό 'Αντώνιος Πυρόπουλος, ιατρός τοΰ 15ου αιώνος, κατήγετο άπό τήν Κορώνην, έσπούδασεν είς τήν Κωνσταντινούπολιν υπό τον Άργυρόπουλον και είς Ίταλίαν. Έκάρη μοναχός είς τήν Μονήν Βατοπεδίου, του 'Αγίου ΥΟρους. "Εργα του αναφέρονται : «Έξήγησις τοΰ Πυροπούλου περί τών σταθμών κλπ.», «Περί τοΰ Βήχα», «Ίατροσόφιον τοΰ σοφοΰ Πυροπούλου».

— 52 —

'Αποσπάσματα έργων του ευρίσκονται εις πολλούς ΐατροσοφικούς κώδικας του 'Αγίου Όρους (Μονής 'Ιβήρων κ.ά.). Επίσης εις την Βιβλιοθήκην Βιέννης ώς τον Έλληνικον Ίατρικον Κώδικα υπ' αριθ. 27. Συνέγραψε και θεολογικον έργον υπό τον τίτλο ν : «Συναγωγή των θεοφθόγγων ρημάτων και διδασκαλιών τών διαφόρων Πατέρων». Τέλος σημειουμεν ότι έγένετο κτήτωρ της Μονής τής Θεοτόκου τής Εύεργέτιδος.

Ό Γεώργιος Άμοιρούτζης (ή ­τσης) ό Τραπεζούντιος. 'Ιατρός μεγίστης εγκυκλοπαιδικής μορφώσεως. 'Απεβίωσε περί το 1475. Λαμπρός επιστήμων έξετιματο και άπο τον Μωάμεθ Β' και ηύνοήθη υπ' αυτοϋ. Ήσχολήθη ιδιαιτέρως μέ τάς φυσικάς έπιστήμας, τήν ίατρικήν και τήν φιλοσοφίαν, δια τοΰτο καΐ άπεκαλείτο «ιατρός και φιλόσοφος». Ό 'Ιωάννης Η' ό Πα­

λαιολόγος, παρέλαβε τον Άμοιρούτζην μαζύ του, όταν τό 1438 μέ τον οι­

κουμενικό ν πατριάρχη ν και άλλους σοφούς κληρικούς και λαϊκούς μετέβη εις τήν Ίταλίαν δια να διαπραγματευθή τήν ενωσιν τών εκκλησιών, μέ τήν ελπίδα να βοηθηθή εις τήν άμυναν κατά τών Τούρκων. Έχρησιμοποιήθη επίσης υπό του Αύτοκράτορος εις διπλωματικός άποστολάς. Μετά τήν "Α­

λωσιν μετέβη εις τήν Τραπεζούντα, όπου υπό του τελευταίου αυτής Αύτο­

κράτορος Δαυίδ Κομνηνού ώνομάσθη Πρωτοβεστιάριος. Μετά τήν κατά­

ληψιν και τής Τραπεζοϋντος εξωρίσθη υπό τών Τούρκων εις Άδριανού­

πολιν. Βραδύτερον εκτιμηθείς υπό του Μωάμεθ Β' έπανεφέρθη εις Κων­

σταντινούπολιν. Κατά τινας, γενόμενος εξωμότης ένυμφεύθη, χωρίς να λυθή ό πρώτος του γάμος, μέ τήν χήραν του Δουκός τών 'Αθηνών Άτσαγιώλη και θυγατέρα τοϋ Δουκός τής Κορίνθου Δημητρίου Άσάν, γνωστήν ώς «Μου­

χλιώτισσαν». Άπέθανεν άπό κεραυνό βόλο ν άποπληξίαν. Ό 'Ιωάννης Πλαταιάριος, ιατρός του 15ου αιώνος, καθηγητής του

Πανεπιστημίου Σαλέρνου. Ό καθηγητής Εύλ. Κουρίλας, Μητροπολίτης Κορυτσάς πιθανολογεί ότι κατήγετο άπό τάς Πλαταιάς τής Βοιωτίας. Αί πηγαί τών συγγραφών του ήσαν έλληνικαί και ή λατινική γλώσσα τήν οποίαν χρησιμοποιεί φαίνεται σαφώς επηρεασμένη άπό τήν ελληνική ν. 'Ιδού μερικοί Ιατρικοί όροι του : ephemera, ethica, flegmatica, melancholia, lethargia, apoplexia, epilepsia, mania, apostema, ictericia, hydropisis κλπ. To κυριώτερον έργον του φέρει τον τίτλον : «Joannis Phatearii : Practica brevis» (Ferrara 1488, Βενετία 1497, 1499, 1530, Λούγδουνον 1525).

Ό Ματθαίος Πλαταιάριος, ιατρός, υιός του προηγουμένου, γνωστός άπό το έργον του : «Matthaei Platearii. Liber de Simplici Medicina sive Circa instans» (Ferrara 1488, Βενετία 1497, 1503, Βασιλεία 1499, Λούγδου­

νον, 1510). Διετέλεσε και ούτος καθηγητής εις τό Πανεπιστήμιον τοϋ Σαλέρνου.

Ό Γεώργιος Καρρέσιος, ιατρός άπό τήν Κύπρον. ΤΗτο ιατρός τής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου Πάδοβας και Promoter ad medica examina.

— 53 —

Ό Νικηφόρος (Μαλακής) Δούκας ­ Παλαιολόγος, ιατρός εις Μυστραν κατά τον 15ον αιώνα.

Ό Φραγκίσκος Δομέστιχος Λάσκαρης, ιατρός του 15ου αιώνος. Υιός του Ίανοΰ Λασκάρεως του γνωστού βιβλιοθηκάριου της Βιβλιοθήκης τών Μεδίκων είς Φλωρεντίαν.

Ή δρασις τών 'Ελλήνων ιατρών και σοφών λογίων δεν σταματά βε­

βαίως κατά τον 15ον αιώνα. Συνεχίζεται και κατά τους επόμενους αιώνας και είναι αποφασιστική εις τήν όλοκλήρωσιν της 'Αναγεννήσεως και της Ουμανιστικής κινήσεως της Δύσεως. Άλλα περί τούτων άλλοτε.

ΣΤΕΡ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗ δ.φ.

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΥΠΩΜΕΝΕΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ, ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Προσθήκες στην «Ελληνική βιβλιογραφία 1800­1863»

Β'

4

'Αγγελία τής εκδόσεως νομικής συνάψεως άπο τον Κ. Μ. Μηνδ

Προκήρυξις. Νόμιμον το κατά στοιχείον, ήτοι εκλογή τών ξ' βιβλίων των Βασιλικών συν Παραπομπαΐς [στή σ. 3 χ.ά :] Τή ιε' δεκεμβ. ,αωλη'. Μινωΐδης Μήνας. Paris, rue Saint ­ Hyacinthe ­ Saint ­ Michel, 2 5 . . . [στή σ. 4 χ.ά :] Imprimerie d'Amédée Gratiot et Ce, 11 rue de la Monnaie.

Σ. 4, διαστ. 0,198 X 0,125 μ.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ. Νόμιμον το κατά στοιχεϊον, ήτοι εκλογή τών ξ'

βιβλίων τών Βασιλικών συν Παραπομπαϊς.

Ό ρωμαϊκός νόμος' μάλλον δε ό ελληνικός' δτι άγνωμόνως οι νεώτεροι νομοδιδάσκαλοι αφαιρούνται τους "Ελληνας τούτου την εϋρεσιν δπως αν εχη κυβερνητικής συντάξεως, πολλά εκ πολλών ετών έθνη έκυβέρνησε, και της τών νεωτέρων νομοθεσίας βάσις εγένετο και παράδειγμα' δτι χωρίς τού­

του, εϊπερ οι μεταγενέστεροι νόμον τινά καλόν συνέγραφον, εμοί μεν άδηλον δήλον δέ προς πάντα νουν ελλογον, και μη νομοθεσίας άπειρον, δτι τα νεώτερα νομικά, ει και εκείνου μιμήματα, παραβαλλόμενα δμως προς τα τών αυτο­

κρατόρων Ίουστιανιανοϋ και Λέοντος, τοσαύτην διαφοράν εχουσιν, δσην τα γυμνάσματα τών μαθητών, παρατιθέμενα προς τά Δημοσθένους και Θου­

κυδίδου' καίτοι τα νομικά ταύτα αριστουργήματα, Βασιλικά λέγω και Παν­

δέκται και Κώδικες, και τά λεγόμενα 'Ινστιτούτα, τά μεν ατελή, τά δέ διε­

— 55 —

φθαρμένα εις ημάς διεσώθησαν, ώς γαλλιστϊ απέδειξα εν τώΓπροοιμίω της τοϋ 'Αποστόλου μεταφράσεως, την νομοθεσίαν και ρητορείαν τον θείου Παύλου λαβών πρόφασιν όμως δέ και τοιαύτα, πάλιν θαυμάσια φαίνονται, την ελλη­

νικήν και κατά τούτο κηρύττοντα μεγαλόνοιαν. Και δσα δε μετέπειτα οι βυζάντιοι σννώψισαν ρήτορες, λέγω τα Μιχαήλ του Άτταλιάτου, τα του Ψελλοΰ, το Πρόχειρον Κωνσταντίνου και Λέοντος των αυτοκρατόρων, την Έκλογήν των Βασιλικών αυτών τούτων, τήν τω 1575 έκδοθεϊσαν, τον'Αρμε­

νόπουλον ρύακές τίνες και άπόρροιαι φαίνονται πόταμου πολυχεύμονός. 'Αλλά μεταξύ αυτών τών συνόψεων, εϋρον εν τη βασιλείω τον Παρι­

σιού βιβλιοθήκη το κατά στοιχεϊον τοϋτο νομικόν, ετι άνέκδοτον, ώς έχει τάξεως και δλότητο;' είτε Ίώσηπος ο Τενέδιος αυτό συνώψισεν, είτε παρε­

ποίησε τον λεγόμενον "Ινδικά τών Βασιλικών, ου τοϋ παρόντος καιροΰ ή εξέτασις' πολλώ δε υπερέχει τών δσα νομικά συνοπτικά διεσώθησαν κλεις άντικρυς υπάρχον της νομοθεσίας ταύτης, έχον λεξικώς κατ' αλφάβητον εκαστον ζήτημα, και παραπέμπον εις τα Βασιλικά, ή Κώδικα, ή και αντον τον Πανδέκτην επισημειοϋν και τον τίτλον, και το κεφάλαιον, και τήν διά­

ταξιν, και το θέμα, ή το δίγεστον μάλιστα δε περιέχον τινά, εν τοις Βασι­

λικοις μη ευρισκόμενα, τοις τε τω 1647 εκδοθεϊσι, και τοις εν λειψία ήδη έκδιδομένοις' évi δε λόγω το σύγγραμμα τοιούτον υπάρχει, οποίον στερείται τών σοφών ευρωπαίων ή νομοθεσία' δτι δοθέντος ζητήματος περί μαρτύ­

ρων, φέρε, ή περί π ρ ά σ ε ω ς και ώ ν ή ς, ή κληρικών, ή κλη­

ρονομιάς, έκτος της εν αύτω σνντόμον λύσεως, παραπέμπεται ô ανα­

γνώστης εϊς πλείονα πληροφορίαν εις τα Βασιλικά, ή Κώδικα, ή και Παν­

δέκτην. Άντιγράψας δε αντο αντικατέστησα τών λατινικών τάς ελληνικάς δικα­

νικάς λέξεις, δσας ενρον εν τοις παλαιοΐς ρήτορσιν, ή τήν ερμηνείαν έχου­

σας άνάλογον λεξικώς σημειώσας εν τω τέλει της βίβλον, προσθείς και ση­

μειώματα, δσα μοι το κείμενον απαιτούν έφαίνετο, και τήν νομικήν προτά­

ξας ιστορίαν, ουχί μα δια, καθά φρονοϋσιν, οι της εύρώπης νομοδιδάσκαλοί' άλλ' οποία φαίνεται ή. νομοθεσία ύπάρξασα επί τών 'Ελλήνων, και παρα­

ληφθεϊσα έπειτα υπό τών 'Ρωμαίων, και οποίαν τελευταΐον οι περί τον Ίου­

στινιανον διεμόρφωσαν τον δέγε λεκτικον χαρακτήρα τον αυτόν δντα τω τών Βασιλικών, αφήκα άνέπαφον. "Οτι ο τα τών άλλων διορθών, ώς τυμβωρύχοζ αυτόχρημα καταδικάζεται.

"Οτι δε το βιβλίον υπάρχει χρήσιμον και κληρικοΐς, και κριταϊς, και διδασκάλοις, και ρήτορσι, και σννηγόροις, και ελλογίμοις απλώς, και εμπό­

ροις, και προς πάντα εγγράμματον, δήλον δτι καθ' ήμέραν λέγομεν, τοϋτο μεν δίκαιον, εκείνο δε à δ ι κ ο ν και πολλοί άγνοοϋσι τον λόγον, δι' δνπερ το αδικον και το δίκαιον λέγεται.

Τοιούτον δε δν το βιβλίον, και τών ελλειπόντων συμπληρωθέν, και τάς

— 56 —

παραπομπάς διορθωθέν, καί τέως άνέκδοτον, μέλλει μεν δημοσιεύεσθαι, περιμένει δε την σννδρομήν των φιλογενών 'Ελλήνων ων και τα ονόματα εν τω τέλει καταγραφήσονται' δίδοτομον δ' εσται εις δγδοον, περιέχοντος έκαστου τόμου ύπερ τάς τετρακοσίας σελίδας' ή δέ τιμή των δύω τόμων δια τους προκαταβάλλοντας συνδρομητάς, εσται φράγκων γαλατικών δώδεκα, προκαταβαλλομένων ασφαλώς παρ' άνδράσιν επισήμοις.

Τη ιε δεκεμβ. μωλη . ΜΙΝΩΪΔΗΣ ΜΗΝΑΣ.

Paris, rue Saint­Hyacinthe­Saint­Michel, 25. Al προς τον εκδότην επιστολαι ανέξοδοι.

Το βιβλίο αυτό του Κωνσταντίνου Μινωίδη Μηνά (1788­1859) δεν φαίνεται να εκδόθηκε ποτέ, έκτος εάν ακόμη λανθάνη.

5

'Αγγελία τής εκδόσεως αρχαίων συγγραφέων σε μετάφραση Πανταζίδη, Καλλία καί Ρινίδη

Πρόγραμμα. Έλληνες, Κατοικοϋντες οι πρόγονοι ημών τόπον τόσον ποικίλον . . . [στη σ. στ' :] Πανταζίδης, Καλλίας, Ρινίδης. Έν Παρισίοις τήν 12 'Ιουλίου 1839... [στή σ. η' :] Έκ τοΰ Τυπογραφείου τών αδελφών Φιρμίνων Διδότων.

Σ. 8, διαστ. 0,202 Χ 0,125 μ.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ. ΕΛΛΗΝΕΣ, Κατοικοϋντες οι πρόγονοι ημών τόπον τόσον ποικίλον και τόσον εϊκο­

νικον δια τα όρη, τάς ανθήρας κοιλάδας, τάς παμπληθεϊς νήσους' άναπνέον­

τες τον καθαρώτερον τής Ευρώπης αέρα' περικυκλωμένοι από τόσας θά­

λασσας' κοινωνοϋντες με τα δύω επιφανέστερα της οικουμένης μέρη' προι­

κισμένοι καί άπα τήν φύσιν με ύπερβολικήν παντός είδους καλοϋ εύαισθη­

σίαν και βοηθούμενοι προστούτοις από τάς πολιτείας, ah ίνες εγεννοϋσαν και έτρεφαν με παντοίας άμοιβάς τάς νοητικάς και ήθικάς άρετάς εις τήν ψνχήν τών πολιτών εγειναν οι εύρεται δλων τών καλών, όσα τήν σήμερον νπάρχουσιν εις τους ανθρώπους, στολίζουσι τον βίον και άποτελοϋσι τήν εύτυχίαν τών σοφών καί εξευγενισμένων εθνών έθεσαν τάς αρχάς δλων τών επιστημών, μάλιστα δε δσων τείνουσιν εις τήν τελειότητα και εύδαιμονίαν τών κοινωνιών και τοΰ άνθρωπου' και δλων τών ελευθερίων τεχνών, αΐτινες

— 57: —

κατασταίνουσι τήν ζωήν τερπνήν και επιθνμητήν και άφησαν τα τελειό­

τατα αυτών παραδείγματα. Διότι τα μεν μνημεία των 'Ελλήνων φανερό­

νονσι την άννπέρβλητον τον νοος δύν,αμιν, και την χαριεστάτην και λαμπρο­

τάτην φαντασίαν ή ôè ιστορία εμφαίνει άσύγκριτον μεγαλεϊον ηθικόν εις την διαχείρισιν των δημοσίων πραγμάτων και την Ιδιωτικήν των πολιτών συμ­

περιφοράν. Τόσα έθνη διεδέχθησαν εις την Ενρώπην, εκπεσούσης της Ελ­

λάδος, επιμελούμενα ομοίως τάς τέχνας καί τάς επιστήμας' ποίον όμως εξ αυτών είμπορεϊ να κανχηθή, δτι ελαβεν άνδρας με την μεγαλόνοιαν, την βαθννοιαν, την ενάργειαν, την ορθότητα του νοος και την άκολουθίαν τών συλλογισμών του 'Αριστοτέλους και τοϋ Ευκλείδου; τελειότερον τον Σω­

κράτους φιλόσοφον; ή τοϋ Πλάτωνος τελειότερον συγγραφέα; ύψηλότερον τοϋ Όμηρου, τοϋ Πινδάρου, τοϋ Σοφοκλέους ποιητήν; ή χαριέστερον τοϋ 'Ανακρέοντος και τοϋ Θεόκριτου; εύφυέστερον τοϋ Αονκιανοϋ και τοϋ Άρι­

στοφάνονς; Ποίος ρήτωρ κατέβαλε τόσον ευκόλως τους άνταγωνιστός, ή ετρόμαξε τόσον τους τυράννους δσον ο Δημοσθένης; Ποίος συγγραφεύς ή φιλόσοφος κατέστησε την άρετήν τόσον σεβαστήν και έρασμίαν όσον τοϋ Σωκράτους οι μαθηταί; *Η τοϋ Πλουτάρχου ήθικοδιδάσκαλος άξιώτερος να γέννηση εις τάς νεαράς της νεολαίας ψυχάς τον έρωτα αυτής, καί να πορίση καθαρωτέραν εις τους μεγάλους άνδρας τροφήν;

ΑΙσθανθέντες προ πολλοϋ οι σοφοί Ευρωπαίοι την ύπεροχήν τών 'Ελ­

ληνικών μνημείων, και τιμώντες καθ' ύπερβολήν τους θησαυρούς της 'Ελλη­

νικής μεγαλονο'ιας, ηθέλησαν να εύκολύνωσι παντοιοτρόπως και να καταστή­

σωσι την μελέτην αυτών πάγκοινον. "Οθεν είσήξαν εις τα σχολεία την εύμορ­

φοτάτην τών 'Ελλήνων γλώσσαν, εσχολίασαν, εξέδωκαν, μετέφρασαν μυ­

ριάκις τους άριστους τής 'Ελλάδος συγγραφείς, ως δνναμένονς ΰπερ πάντας να παιδενωσι τον νουν, να έξημερόνωσιν, να εξευγενίζωσιν, να καλλωπίζωσι τών ανθρώπων τα ήθη' ν" άποτελώσι συνετούς και εμβριθείς πολιτικούς, να μορφόνωσιν ενάρετους πολίτας και ένδοξους συγγραφείς.

'Ημείς δέ, οι απόγονοι εκείνων, και δια σέβας και δια ζήλον προς τους μεγάλονς άνδρας, οϊτινες μόνοι άποτελοϋσι τήν εθνικήν δόξαν, δεν επαύ­

σαμεν ποτέ τήν μελέτην αυτών. Πλην καταντήσαντες παντάξενοι τών πρα­

γμάτων, πολλά ολίγον και εννοούσαμεν πλέον και ώφελούμεθα άπ' αυτούς. 'Επειδή χάσαντες τήν εθνικήν ελενθερίαν, και πεσόντες εις τόσας δονλείας, τήν μίαν άπανθρωποτέραν τής άλλης, έχάσαμεν από πολλούς αιώνας και πα­

τρίδα, και νόμους, και πολιτείας, και τέχνας, και επιστήμας, και άρετάς παν­

τοίας, εις τάς οποίας ο'ι πρόγονοι ημών εγύμναζαν τον νουν. διέπρεψαν τόσον πολύ, και τών οποίων τά συγγράμματα αυτών περιέχουσι τάς υγιείς θεωρίας. "Οθεν και τής εθνικής γλώσσης ο πλούτος, ή γλαφυρότης, ai χάριτες και δλαι ai άλλαι αυτής άρεται εξέλειψαν διεσώθησαν δε ολίγα τινά λείψανα εκφρά­

ζοντα ατελώς και άκόμψως τάς απαραιτήτους τοϋ άνθρώπον χρείας.

— 58 —

Εσχάτως δε έξνπνήσαμεν από τον παχυλόν ϋπνον, δστις εϊχεν άποναρ­

κώσει τάς νοητικάς και ήθικάς τον έθνους δυνάμεις' και, χάρις εις τους ένδο­

ξους των πατέρων ημών αγώνας, άνεκτήσαμεν την εθνικήν ελευθερίαν και αύτονομίαν. Άλλα πώς ν' απαλλαχθώ μεν τών παντοίων κακών, τα όποια ή πολυχρόνιος δουλεία έσυσσώρευσεν εις το έθνος; πώς δε ν' άνορθώσωμεν την εθνικήν γλώσσαν; Πώς δε να διατηρήσωμεν την κληρονομίαν τών πατέ­

ρων ημών ειμή ε'ισάγοντες μεταξύ τών ομογενών τήν φιλοκαλίαν, τήν φιλο­

τιμίαν, τήν φιλοπατρίαν και δλας εκείνας τάς άρετάς, αϊτινες διασώζονσι το πολύτιμον εκείνο κτήμα, φέρονσι τήν εύτυχίαν εις τ ας οικογενείας, αύ­

ξάνουσι και δοξάζονσι τα έθνη; Ποίους εις όλα ταΰτα καλλίτερους βοηθούς είμποροϋμεν να λάβωμεν, ή εις τήν άνατροφήν τών τέκνων καλλίτερους τών προγόνων ημών διδασκάλους να μεταχειρισθώμεν; 'Επειδή ποίοι συγγρα­

φείς ώρισαν εϊτε εκείνας με περισσοτέραν ορθότητα, είτε τών ανθρωπίνων κοινωνιών και πολιτειών τήν φύσιν ανέλυσαν με περισσοτέραν άκρίβειαν; Ποίοι μας διδάσκουσι με περισσοτέραν επιτυχίαν τών πολιτών τα καθήκοντα προς αλλήλους, καϊ προς τους άρχοντας, τών αρχόντων προς τους πολίτας' τών γονέων προς τα τέκνα, τοϋ ανδρός προς τήν γυναίκα, και τανάπαλιν; Τίνων τα συγγράμματα γέμουσι περισσοτέρων, υψηλότερων και σοφωτέρων ηθικών μαθημάτων και πολιτικών αξιωμάτων; Ποίοι προ πάντων παρέστη­

σαν όλα ταντα με τόσην δύναμιν, τόσον νψος, τόσην καλλιλογίαν, όσον οι αρχαίοι της 'Ελλάδος συγγραφείς;

"Οθεν προαιρούμενοι καϊ ημείς να συνεργήσωμεν είς τήν είσαγωγήν τών καλών εις τήν πατρίδα, και τιμώντες υπέρ πάσαν άλλην βελτίωσιν τήν φρόνησιν, τών ηθών τήν εξημέρωσιν και τον εξευγενισμόν, της ψυχής το μέγεθος και δλας τάς άλλας κοινωνικός και Ιδιωτικάς άρετάς, εσυστήσαμεν φιλολογικήν έταιρείαν, της όποιας σκοπός εΐνε τών 'Ελλήνων συγγραφέων ή μετάφρασις εις τήν νεοελληνικήν ημών γλώσσαν επιθυμούντες να κατα­

στήσωμεν τήν άνάγνωσιν αυτών κοινοτάτην είς το έθνος, εις το γυναικεΐον φΰλον, το όποιον ήρχισε να παιδεύεται, και εις αύτάς τών πολιτών τάς κατω­

τέρω τάξεις, αΐτινες, μή δυνάμεναι ποτέ να εξοδενσωσι πέντε ή εξ ετη εις τήν μάθησιν της αρχαίας γλώσσης και μιας ή δύω άλλων σοφών γλωσσών, τών όποιων ή γνώσις είν' απαραίτητος προς ακριβή αυτών κατανόησιν, μέ­

νουσι δια τοϋτο αγευστοι τών παντοειδών και ανέκφραστων ηδονών, τ ας όποιας εκείνοι πορίζουσιν εις τους άναγνώστας. Ποίος δε αμφιβάλλει, δτι και ούτος είν ο μόνος τρόπος τοϋ να μή φθείρωμεν τήν κοινήν ημών γλώσ­

σαν άλλα να πλουτήσωμεν, να καλλύνωμεν, ίσως δέ και να καταστήσω μεν αυτήν τήν εύμορφοτάτην δλων τών σοφών γλωσσών;

Σιμά δέ τών πολνειδών ιδεών και τών άλλων ηθικών καλών, τα όποια εινε τα κυριώτατα, ή κοινή αυτών άνάγνωσις έχει και άλλα της τέχνης δχι όλιγώτερον λόγου άξια δια το έθνος. 'Επειδή μας προφυλάττει από τον μο­

— 59 —

λνσμον τής 'Ρομαντικής λεγομένης σχολής, την οποίαν όλοι οι όρθο­

φρονοϋντες Ευρωπαίοι πολεμοϋσιν. Διότι αϋτη, αμελούσα τάς υγιείς αρχάς, εις τάς οποίας στηρίζεται ή σύνθεσις των 'Ελληνικών αριστουργημάτων, και άποφεύγουσα την αφέλειαν, την άκριβολογίαν, το φυσικόν, το αληθές, το ρωμαλέον, το μέγεθος και τάς αλλάς τοϋ ϋφους εκείνων άρετάς, με τάς οποίας εύφραναν τόσας γενεάς ανθρώπων, ανατρέπει αύτοϋ τοϋ ορθοϋ λόγου τάς αρχάς, τους νόμους τής ηθικής καΐ εγγένει δλης της ανθρωπινής φύσεως. "Οθεν τά μεν γεννήματα τών οπαδών αυτής εινε παράξενα καϊ τερατόμορφα' το δε ϋφος επιτετηδευμένον, άφύσικον, άχαρι, αδύνατον και ογκώδες. Έν évi λόγω ή σχολή αϋτη, μή ερευνώσα τήν φύσιν τών ανθρωπίνων πραγμά­

των, και μή αποδίδουσα, ως οι πρόγονοι ημών, κανένα ύψηλον σκοπον εις τάς εL·υθερίoυς τέχνας, εγεινε διδάσκαλος τής διαφθοράς τών ηθών και τής απειροκαλίας εις δλα. "Οθεν εκείνων μεν τά αθάνατα μνημεία θά κινώσιν αιωνίως τον θαυμασμον τών ανθρώπων τούτων δε τά κακοχώνευτα και παρά φυσιν πονήματα 0' άμελώνται και θά καταφρονώνται πάντοτε από τους νου­

νεχείς και φιλοκάλους ανθρώπους. Καταγόμενοι από τά μέρη τής στερεάς 'Ελλάδος, εις τά όποια τής επα­

ναστάσεως ή θύελλα κατά πρώτον εφύσησεν, και τά όποια πρώτα τών αιμο­

βόρων εχθρών ή μάχαιρα ερήμωσεν, δεν συστελλόμεθα νά εϊπωμεν μεγαλο­

φωνως, δτι άφ' εαυτών δεν είμποροϋμεν ν άνθέξωμεν εις δλα τά υπέρογκα έξοδα, τά όποια εϊν αναγκαία εις τήν εκτέλεσιν τοϋ τοιούτου έργου. Άλλα δεν φοβούμεθα μήπως τοϋτο γείνη εμπόδιον άνυπέρβλητον. Επειδή ή με­

γάλη τών 'Ελλήνων φιλομάθεια, και τών ευκατάστατων ομογενών ή πολλή προθυμία, δταν πρόκηται νά είσαχθή κανεν καλόν εις το έθνος, και νά επι­

ταχυνθή τής πατρίδος ή άναγέννησις, μας δίδει χρηστάς ελπίδας, δτι δεν θα μείνωσιν αδιάφοροι και εις το έργον τοϋτο, το κοινωφελέστατον ϊσως όσων σοφοί "Ελληνες μετεχειρίσθησαν προς είσαγωγήν τής παιδείας και τών άλλων αληθών τοϋ πολιτισμού καλών εις τήν 'Ελλάδα. 'Αλλά το εναντίον βλεπομεν, δτι ο'ι Ζωσιμάδαι, ο'ι Σακελλάριοι και άλλοι τοιούτοι τής 'Ελλά­

δος εύεργέται, τών οποίων τήν σήμερον εύλογοϋμεν τά ονόματα, διεδέχθησαν από άλλους δχι όλιγώτερον μεγαλοδώρους και φιλοπάτριδας τοϋ καλοϋ τής πατρίδος μιμητάς "Ελληνας. "Οθεν εκείνων μεν ζητοϋμεν τήν συνδρομήν, τούτων δε επικαλούμεθα τήν βοήθειαν.

Ή βιβλιοθήκη τών μεταφράσεων θά περιλάβη δλονς τους πολιτικούς, φιλοσόφους, 'ιστορικούς, ρήτορας και ποιητάς, οϊτινες διαπρέπουσιν είτε δια το βάθος και τήν πληθύν τών εμβριθών διδασκαλιών, είτε δια τήν καλλο­

νήν και το ϋφος τοϋ λεκτικού, εϊτε και δια τά δύω ταύτα όμοϋ. 'Έβγαίνουσι δε ειτος ολίγου ό Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ο Πολύβιος και δ Πλούταρχος.

Το έργον εινε μέγα και δύσκολον. Πλην επιστηριζόμενοι ώσεπιτοπλεϊ­

στον δχι μόνον εις τάς ιδίας ημών δυνάμεις, άλλα και εϊς τήν βοήθειαν τών

1

— 60' —

σοφών και άλλων εις τοϋτο αναγκαίων, των οποίων ή βασιλεύουσα τής Γαλ­

λίας γέμει, έμβαίνων θαρραλέοι εις τον αγώνα. ΠΑΝΤΑΖΙΔΗΣ, ΚΑΛΛΙΑΣ, ΡΙΝΙΔΗΣ.

Έν Παρισίοις την 12 'Ιουλίου 1839.

3Επισυνάπτομεν εις το πρόγραμμα το άκόλουθον του Δημοσθένους τε­

μάχιον εκ τοϋ περί Στεφάνου λόγου, δια να ΐδωσιν οι συνδρομηταί το υφός και την άκρίβειαν τών μεταφράσεων.

'Αλλά δεν επταίσατε, δεν επταίσατε άνδρες 'Αθηναίοι, σηκώσαντες τον πόλεμον χάριν της ελευθερίας και της σωτηρίας όλων δχι μα τους εϊς τον Μαραθώνα προκινδυνεύσαντας προπάτορας, και τους εις τάς Πλαταιάς παρα­

ταχθέντας, και τους εις την Σαλαμίνα ναυμαχήσαντας, και τους κατά το Άρτεμίσιον, και πολλά άλλα τά εις τά δημόσια μνήματα άναπαυόμενα παλ­

ληκάρια, τους οποίους όλους ομοίως της αυτής τιμής άξιους κρίνασα ή πα­

τρίς, εθαψεν, Αισχίνη' και δχι τους κατορθώσαντας αυτών, ούδε τους νική­

σαντας μόνους. Δικαίως' επειδή δ,τι μεν ήτον ανδρών γενναίων έργον, τοϋτο δλοι έπραξαν τύχην δέ έλαβαν εκείνην, τήν οποίαν ή Μοίρα εγραψεν εϊς τον καθένα.

"Επειτ, ω κατάρατε και γραμματοκύφων, σν μεν εμε βουλόμενος ν' αποστέρησης της τιμής και τής φιλανθρωπίας τούτων εδώ, τρόπαια και μάχας και παλαιά έργα έλεγες, τών οποίων τις ή χρεία εις τον παρόντα τούτον αγώνα; 'Εγώ δ', ώ τριταγωνιστά, δ περί τών πρωτείων αγωνιζόμενος εϊς τήν πατρίδα σύμβουλος, τίνος φρόνημα έπρεπε νά λάβω και ν' αναβαίνω εις το βήμα; τοϋ μελετώντος νά εϊπη ανάξια τούτων; και δεν θά μ' εθανά­

τοναν δικαίως; "Επειτα, ούδε σεις άνδρες 'Αθηναίοι με τον αυτόν νουν πρέπει νά κρίνετε τάς Ιδιωτικάς δίκας και τάς δημοσίας' άλλα τά μεν τοϋ καθημερι­

νού βίου συμβόλαια, εις τους ιδίους νόμους και τά ίδια έργα προσέχοντες, τάς δε κοινάς προαιρέσεις, εις τά αξιώματα τών προγόνων αποβλέποντες' και νά νομίζη πρέπει καθείς από σας, δτι, μαζί με τήν βακτηρίαν και το σύμ­

βολον, λαμβάνει το φρόνημα το της πατρίδος, δταν συνέρχεσθε δια νά κρίνετε τά δημόσια, εάν εκείνων άξια στοχάζεσθε δτι πρέπει νά πράττετε.

Παραθέτομεν εϊς τήν μετάφρασιν και τοϋ Δημοσθένους το τεμάχιον, δια νά κάμωσιν οι άναγνώσται τήν παραβολήν.

'Αλλ' ουκ εστίν, ουκ εστίν δπως ήμάρτετε άνδρες 'Αθηναίοι, τον υπέρ τής απάντων ελευθερίας και σωτηρίας κίνδυνον άράμενοΓ ου μά τους έν Μα­

ραθώνι προκινδυνεύσαντας τών προγόνων, και τους εν Πλαταιαϊς παρατα­

ξαμένους, και τους εν Σαλαμϊνι ναυμαχήσαντας, και τους επ' 'Αρτεμισία), και πολλούς ετέρους τους εν τοις δημοσίοις μνήμασι κείμενους αγαθούς άν­

δρας, ους απαντάς ομοίως ή πόλις τής αυτής άξιώσασα τιμής, εθαψεν, Αι­

σχίνη' ουχί τους κατορθώσαντας αυτών, ούδε τους κρατήσαντας μόνους. Δι­

— 61 —

καίως' ο μεν γαρ ην ανδρών αγαθών έργον, άπασι πέπρακται' τή τύχη δέ, ην δ Δαίμων απένειμε ν εκάστοις, ταύτη κέχρηνται.

"Επειτ', ώ κατάρατε, και γραμματοκύφων, συ μεν της παρά τοντωνί τιμής και φιλανθρωπίας εμε άποστερήσαι βουλόμενος, τρόπαια, κάί μάχας, και παλαιά έργα έλεγες, ων τίνος προσεδεϊτο ό παρών άγων ουτοσίν; εμε δέ, ώ τριταγωνιστά, τον περί τών πρωτείων σύμβουλον τη πόλει παριόντα, το τίνος φρόνημα λαβόντα άναβαίνειν επί το βήμα έδει; το τον τούτων ανά­

ξια εροϋντος; δικαίως μέντ αν άπέθανον. "Επειτα, ούδ' υμάς, άνδρες 'Αθη­

ναίοι, από τής αυτής διανοίας δει τάς τε ιδίας δίκας και τάς δημοσίας κρίνειν αλλά τα μεν τοϋ καθ' ήμέραν βίου συμβόλαια, επί τών Ιδίων νόμων και έργων σκοποϋντας, τάς δε κοινάς προαιρέσεις, εΐζ τα τών προγόνων αξιώματα απο­

βλέποντας' και παραλαμβάνειν γε, άμα τη βακτηρία και τω συμβάλω, το φρό­

νημα το τής πόλεως νομίζειν έκαστον υμών δει, όταν τα δημόσια είσίητε κρινοϋντες, εϊπερ άξια εκείνων πράττειν οΐεσθε χρήναι.

ΣΥΜΦΩΝΙΑΙ ΤΗΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ.

Μόνη μετάφρασις, χωρίς κείμενον, με άνάλυσιν και σχόλια παντοία πωλείται τον τόμον, δια μεν τους εν Παρισίοις συνδρομητάς φρ. 7 V/2, δια δε τους εκτός 8 ι /2. Ό δε τόμος θα σύγκηται από 25 εως 28 κόλλας εις δγδοον. Πληρόνεται δε ή τιμή μετά την παραλαβήν εκάστου τόμου. Η συνδρομή γίνεται εις τους Προξένους τής 'Ελλάδος και εις τους 'Εφόρους τών σχολείων.

"Οσοι δε άνοίγωσιν άλληλογραφίαν με την 'Εταιρείαν, εκείνοι στέλ­

λουσι τα γράμματα ελεύθερα ταχυδρομικών εξόδων, είς την όδόν Carrefour de l'Odèon, n° 9.

Ό Θουκυδίδης κάμνει τομ. 2 Ό Πολύβιος 5 Ό Ξενοφών 4 Τοϋ δε Πλουτάρχου τά άπαντα 8. Έκ τον Τυπογραφείου τών αδελφών ΦΙΡΜΙΝΩΝ ΔΙ ΔΟΤΩΝ.

Ή προσπάθεια τών τριών μεταφραστών δέν φαίνεται να τελεσφόρησε άπο όσο ξέρω.

6

'Αγγελία τής εκδόσεως διηγημάτων τοϋ Η. Bernardin de Saint ­ Pierre σε μετάφραση Ν. Πίκκολου

Προκήρυξις. Τα κατά Παϋλον και Βιργινίαν έξεδόθησαν τω 1823 . . . [στη σ. 2 :] Έν Παρισίοις, 12 Ιανουαρίου 1841. Ν.Π.

Σ. 4 (οί σσ. 3­4 λευκές), διαστ. 0,202 χ 0,125 μ.

— 62 —

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ.

Ta κατά Παϋλον και Βιργινίαν έξεθόθησαν τω 1823· ή δε 'Ινδική Κα­

λύβη, ή Λέσχη της Σονράτης, και Περιήγησις της Σιλεσίας, μετά δυο ετη. Ό μεταφραστής απών δεν ημπόρεσε να επιστατήση εις τον τύπον δθεν εισ­

χώρησαν σφάλματα πολλά, μάλιστα εις τον πρώτον τόμον, τα όποια δέν ήτον μηδέ να τα φαντασθή.

Μετά ταϋτα εγεινε παρατύπωσις, ή (ώς ορθότατα ονομάζεται από τους "Αγγλους) πειρατεία, εις τήν οποίαν ο ληστής έχυσε πολύν πειρατικής αμά­

θειας ρύπον. Aia να μήν άπατάται το κοινόν, και να μή προσάπτεται εις τον μεταφραστήν, μετά «κίνδυνους ληστών, κινδύνους πειρατηρίων» και μώμος άδικος, απεφάσισε να κάμη δευτέραν εκδοσιν επιδιωρθωμένην με δλην τήν δυνατήν επιμέλειαν, και αύξημένην Α, με τον Βίον τοϋ Συγγραφέως αύτό­

γραφον Β, με τάς Περιηγήσεις τοϋ Κόδρου' Γ, με τεμάχια εκλεκτά τοϋ Σαμ­

πιέρρου' Δ, και τελευταΐον, με νέας Σημειώσεις. Το βιβλίον, συνιστάμενον εις ενα τόμον 8ον, και τυπωμένον παρά Φιρ­

μ'ινω Διδότω εις Περγαμηνόν χαρτίον, τιμάται δια τους εν Γαλλία συνδρο­

μητάς 10 φράγκα· δια τους εξω, 11 ι/2, τά όποια πληρόνονται μετά τήν παραλαβήν του. "Οσοι επιθυμούν να το αποκτήσουν, παρακαλούνται να κατα­

γραφούν εις τους κατωτέρω φιλοκάλους άνδρας τους άναδεχθέντας τήν επι­

στασίαν. Ό αριθμός τών εκτύπων δεν θέλει σχεδόν ύπερβή τον αριθμόν τών συνδρομητών, τών οποίων τά ονόματα θέλουν τυπωθή εις τό τέλος.

3Εν Παρισίοις, 12 'Ιανουαρίου 1841. Ν. Π.

Ή καταγραφή γίνεται Έν Παρισίοις,

ΠΑΡΑ ΦΙΡΜΙΝΩ ΔΙΔΟΤΩ, rue Jacob, 56.

'Εν Μασσαλία, παρά 1

Έν Αιβόρνω, παρά Έν Τεργέστη, παρά Έν Βιέννη, παρά Έν Αονδίνω, παρά Έν Ζακύνθω, παρά Έν 'Αλεξάνδρεια, παρά Έν Ίασίω, παρά Έν Βουκορεστίω, παρά

1. Στο σημείο αυτό ό Πίκκολος προσέθεσε με το χέρι του «τφ κυρίφ Κρεατσούλη. Ν.Π. —» (βλ. είκ. 2).

- 63 —

Tò βιβλίο εκδόθηκε στο Παρίσι το 1841 (Γκίνης ­ Μέζας, αρ. 3434). Ή α' έκδοση (2 τομίδια) έγινε το 1823 ­ 4 και το 1825 (Γκίνης ­ Μέζας, αρ. 1432 και 1500)'.Ή κλεψίτυπη έκδοση έγινε στήν'Αθήνα το 1836 (Γκίνης­

Μέξας, άρ. 2665 και 2666). 'Ανατύπωση τής «β'» [=γ'] εκδόσεως του 1841 έχομε στο Παρίσι το 1860 (Γκίνης ­ Μέξας, άρ. 8129 και 8130).

( 2 )

παρακαλούνται να καταγράφουν εις τους κατωτέοω φι­

λοκάλους άνορας τους άναόεχΟέντας ~ry έζιστασίαν. Ο

αριθμός των εκτυπων osv Οε'λει aytàòv ύπερβ·?, τον

αριθμόν των συνδρομητών, των όπούον τα ονόματα θέλουν

τυπωΟη εις το τέλος.

Ίν/ Ιΐαοιτίο'.ς, 12 Ιανουαρίου Ι8'»Ι.

Ν. Π.

Η καταγραφή γίνεται

Έν Παρισίοις,

ΠΑΡΑ ΦΙΡ.ΜΙΝίί ΔΙΔΟΤΩ,

πιο .lacol), ~Ì(Ì.

' Κν Μασσαλία , παρά · ,· ■?' Λ γ Μ­ KfH τ r *.■>,, .

Κ ν Αιβοονιο , πα c, à , s ^ <~/7~

'Κν Τεργέστη, ­κι­Λ " ' __'._. 'Kv Βιέννη, παρά" Κ ν Αονδίνω, πα£α

Έν ΖαχΰνΟω, παρά 'Κν 'Αλεξάνδρεια, παρά 'Κν 'ίατύο , παρά 'Κν ϋουκορεστύ;), παρά

ΕΙκ. 2. Ή σ. 2 τής «Προκηρύξεως» τοΟ Ν. Πίκκολου (άρ. 6).

1. Παρουσιάσθηκε άπο τον Κάλβο (;) στο Globe, Γ' (1826), σ. 199' πρβλ. Ε λ έ ν η ς Σ. Κ α ρ α τ ζ ά , Το παρισινό περιοδικό «Globe», Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier..., A', 'Αθήνα 1956, σ. 78.

— 64 —

Για τις περιπέτειες της α' και της κλεψίτυπης εκδόσεως βλ. όσα ό Πίκκολος λέγει στην γ' (1841) έκδοση της μεταφράσεως του, σσ. η' και 333.

7

'Αγγελία της εκδόσεως του «Βεκκαρία» άπο τον Σοφιανόπουλο

Ό Βεκκαρίας του Κοραή. Έκδοσις δευτέρα των 1823 εις τόμον ενα, δραχμας (5). Προλεγόμενα δια τήν πολιτικήν και ήθικήν του 'Ελληνικού "Εθνους άναμόρφωσιν . . . [στη σ. 1 χ.ά :] Τη α'. 'Ιουλίου : 1842 : εν 'Αθή­

ναις. Π. Σοφιανόπωλος.

Σ. 2 (ή σ. 2 λευκή), διαστ. 0,183 Χ 0,115 μ.

Ο ΒΕΚΚΑΡΙΑΣ ΤΟΥ ΚΟΡΑΗ.

ΕΚΔΟΣΙΣ ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΩΝ 1823 ΕΙΣ ΤΟΜΟΝ ΕΝΑ, ΔΡΑΧΜΑΣ (5). Με Προλεγόμενα δια τήν πολιτικήν και ήθικήν τον 'Ελληνικού "Εθνους

άναμόρφωσιν, με Σημειώσεις Φιλολογικάς και Νομικός, και με πατριωτι­

κός παραγγελίας έξέδωκεν ό Κοραής μεταφρασμένον εις τήν γλώσσάν μας το περίφημον τον Βεκκαρίον Σύγγραμμα «Περί rΑμαρτημάτων και Ποινών» επιγραφόμενον, κατά το 1802, δτε ή 'Ελλάς ήτον ακόμη Δούλη.

"Αμα, δια των οδηγιών κνρίως τοιούτον Σνγγράμματος, απελύθη της αιχμαλωσίας μέρος τον "Εθνους, ο ίδιος Κοραής έκαμε δεντέραν εκδοσιν περί τα 1823, έπιδιορθωμένην και επηυξημένην μνριοτρόπως, πιστεύσας άναγκαιότατον τον Βεκκαρίαν εις κάθε "Ελληνα, δστις δεν θέλει να ήναι τον λοιπόν Δούλος κανενός, εϊμή της πατρίδος και τών Καλών Νόμων.

"Επειδή προς άπαλλαγήν της δουλείας χρησιμεύει εις τους έκτος ομο­

γενείς το βιβλίον τοϋτο πάμπολυ : και διότι προς διατήρησιν και αϋξησιν τών αποκτηθέντων καλών άναγκαιει εις τους εντός του Κράτους, μας έφάνη χρέος ιερόν, άφοϋ έξεδώκαμεν τα "Απαντα τοϋ 'Ισοκράτους εις δύο τόμονς, να δημοσιεύσωμεν και τον Βεκκαρίαν πανομοιότνπον, χωρίς τήν παραμικράν προσθαφαίρεσιν, με παρόμοιας σελίδας και στίχους, μέχρι κεραίας, υπο­

διαστολής και τελείας στιγμής επακριβώς, αλλά με ώραιότερον χαρτίον, με λαμπρον τύπον κ εύθηνότερα' (το ήμισυ άφ' δ,τι έπωλεΐτο έως σήμερον).

Ώς άπο μίαν άκραν εως τήν αλλην γραμμένος εϊς τήν κοινήν γλώσσαν, ωφελεί δλονς, πεπαιδενμένονς και μη. ΕΙς άπαντα δμως σπονδαϊον είναι της πρώτης ανάγκης και χειραγωγος ασφαλής είς εκαστον μαθητήν, διδά­

σκαλον, πολιτικον άνδρα, ύπάλληλον και ιερωμένον. "Οστις έπιθνμή τήν άπόκτησιν τοιούτον θησαυρού, εις τήν μετρίαν ταύ­

— 65 —

την τιμήν, δραχμών πέντε, και αγαπά να βλέπη τδνομά τον εντυπον, ας ση­

μείωση τοντο ενταύθα, ουχί δε προς το θεαθήναι. Ή Μετατύπωσις ευρί­

σκεται περί τα τέλη. Τα ονόματα των συνδρομητών καταχωρούνται εις το τέλος τοΰ βιβλίου : ή δε πλερωμή μετά τήν παραλαβήν αύτοϋ, χωρίς άντιλο­

γίαν και πρόφασιν κατά το σύνηθες τινών. Ε. Γ. Εμπεριέχει δ Τόμος ούτος :

α . Το Φιλοσοφικον και Νομικον σύγγραμμα τοΰ Βεκκαρία. β'. Τα Προλεγόμενα της πρώτης αύτοϋ εκδόσεως τών 1802. γ'. Τήν Προσφώνησιν είς τήν Δημοκρατ'ιαν της Έπταννήσου. δ'. Τα Προλεγόμενα της δευτέρας εκδόσεως τών 1823. ε'. Τήν Γαλλικήν επιστολήν τοΰ Μορελλέτου, και ç'. Τάς σημειώσεις τοΰ Κοραή τών πρώτης καί δευτέρας εκδόσεων.

Θέλομεν κάμει τ' αδύνατα δυνατά να προσθέσω μεν κ' ημείς εις τον ϊδιον Τόμον : 1) Τα Προλεγόμενα τών Ηθικών τοΰ 'Αριστοτέλους παρά τοΰ Κοραή, και 2) Τάς εϊς τον Βεκκαρίαν νομικάς παρατηρήσεις τοΰ Βεθμάνον υπό τοϋ κυρίου Α. Πετζάλλη μεταγλωττισμένας : τότε το βιβλίο ν τοϋτο περιέχει τήν άδιαίρετον της ελευθερίας μας, της αναγεννήσεως και της σω­

τηρίας Κατήχησιν. Τή α' 'Ιουλίου: 1842 : εν 'Αθήναις. Π. ΣΟΦΙΑΝΟΠΩΛΟΣ.

Ή γ' έκδοση τοΰ Βεκκαρία [C. Bonesana, m. de Beccaria] έγινε στην Αθήνα το 1842 (Γκίνης ­ Μέξας, άρ. 3585) «παρά Χαριλάου Π. Σοφιανο­

πώλου Δαπάνη τοϋ πατρός αύτοϋ». Στο αντίτυπο της Γενναδείου (C 121) είναι επικολλημένο απόκομμα

(ίσως άπό εξώφυλλο τοϋ περ. «Πρόοδος») με το ακόλουθο ποίημα καί ση­

μείωση τοϋ Παναγιώτη Σοφιανόπουλου ι:

Ο ΕΚΔΟΤΗΣ ΤΟΥ ΒΕΚΚΑΡΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΑΣ

3Αφ' ης ώρας, είς εκείνης της βασάνου του το ξύλον Ό Χριστός δια τεσσάρων σιδηρών επήχθη ήλων,

rH μεγάλη τον φωνή Κατηράσθη τάς βασάνους. Εις αυτήν δέ ή Ευρώπη 'Από τήν τυραννουμένην οικονμένην άπεκόπη

Εϋνομος, χριστιανή. Με το εσχατόν του πνεύμα το κίνησαν τα στοιχεία,

1. Για τον Παναγιώτη Σοφιανόπουλο καί τίς σχέσεις του μέ τον Κοραή βλ. Στε­φάνου Καββάδα , 'Αφιερώσεις προς Κοραήν, Έρανος εις Άδαμάντιον Κοραήν, 'Αθήνα 1965, σσ. 223 ­ 4. Πρβλ. Γ ι ά ν ν η Κ ο ρ δ ά τ ο υ , Μορφές τοΰ νέου ΈλληνισμοΟ, ['Αθήνα, χ.χ.], σσ. 13­25.

5

— 66 —

"Αγων ελευθερίας πνεύμα τότε εις μνρία "Έθνη έχυσε της γης.

'Αλλ' οι Πάπαι της Ευρώπης με τους Βασιλείς συνάμα Άπεθόλωσαν το ρεΰσαν άπο τα ρητά του νάμα

Της ζωοποιάς πηγής. r0 Θεός έπαναφέρων την καλήν ''Έλευθερίαν Εις τ ας "Αλπεις κήρυκα της έστειλε τον Βεκκαρίαν

Ό σοφός δε ο θρασνς Τάς βασάνους, τάς δεσμεύσεις, και τον φόνον καταβάλλων "Εδωκεν ε'ις την γήν πλάκας ελευθέρων νόμων άλλων,

Αυτός άλλος Μωησής. Το Δευτερονόμιόν του με τοΰ Κοραή την γλώσσαν Δώρημα πρωτοετείας είς την γενεαν την ζώσαν,

Πέμπει τύχη αγαθή, Ό εις πληρώ μας προστίμων εκκενώσας τον χρυσόν του, Σοφιανόπωλος, συγγραφών με την επαρίστερόν του

Χείρα την πολύπαθη!

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΑΤΗ.

Τέκνα! γονείς και ομογενείς! 'Από το 1836 σας βάλλω υπ' δψιν κατ' έτος τον Σωκράτην και την Πρόοδον. Δι αυτά μ' εσυνέβησαν πολλαϊ ζημίαι. Δεν ημπορέσετε, ίσως, να συντρέξετε εις αύτάς. Πολλοί εξ υμών χρεωστεϊτε και τ' απολύτως έξοδα τοιούτων συγγραμμάτων εως τής ώρας! δεν τα ξανα­

ζητώ. 'Αντί 'Ισοκράτους, Προόδου καί Σωκράτους σας παρουσιάζω, φέτος τον Βεκκαρίαν με επωφελείς προσθήκας! είναι εύθηνότατον, άναγκαιότατον και άγιώτατον βιβλίον εις άπαντα "Ελληνα. Π. Σοφιανόπωλος.

ΑΝΑΣΤ. Κ. ΚΑΡΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ δ.φ.

ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Θα έχουμε ϊσως παρατηρήσει ότι μερικές φορές — ιδιαίτερα όταν εί­

μαστε «φορτισμένοι» συναισθηματικά — για να δείξουμε πώς κάτι τι είναι αδύνατο να γίνει ή δέν είναι δυνατό να μη γίνει, το συσχετίζουμε μέ κάτι άλλο πού άπο τη φύση του είναι φανερά απραγματοποίητο. "Ετσι δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση και έντονο χρώμα στα λεγόμενα μας. Το φαινόμενο αυτό έχει πάρει τη μορφή λεκτικού σχήματος τόσο στην αρχαία όσο και στή νέα ελληνική λογοτεχνία και είναι γνωστό ως σχήμα τοϋ αδυνάτου ή θέμα τον αδυνάτου.

'Επειδή, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, το σχήμα αυτό στην πλήρη και τυπική του μορφή δέν επισημαίνεται άπο τους αρχαίους "Ελληνες γραμμα­

τικούς και σχολιαστές ι, άλλα ούτε και μνημονεύεται ανάμεσα στα γνωστά σχήματα λόγου της αρχαίας και νέας ελληνικής λογοτεχνίας, πριν προχω­

ρήσουμε, είναι ανάγκη να προσδιορίσουμε πληρέστερα τή μορφή και το περιεχόμενο του, να δούμε τί είναι ή τί δέν είναι αυτό πού ονομάζουμε σχή­

μα τοϋ αδυνάτου, ώστε να διαλυθούν οι παρανοήσεις πού έγιναν ή θα μπο­

ρούσαν καί στο μέλλον να γίνουν. Ό Η. V. Canter 2, πού ασχολήθηκε μέ τό θέμα, το θεωρεί ρητορικό

φαινόμενο, μολονότι δέ φαίνεται να αγνοεί πώς τό σχήμα του αδυνάτου απουσιάζει εντυπωσιακά άπό τα ρητορικά κείμενα. Μάλιστα αναφέρει ει­

δικότερα πώς πρόκειται για μια μορφή υπερβολής καί, για να στηρίξει το χαρακτηρισμό αυτό, παραπέμπει σ' ενα κείμενο τοΰ Δημ. Φαληρέα3.

1. Βλ. καί Η. V. C a n t e r , The Figure αδύνατον in Greek and Latin Poetry, Ame­

rican Journal of Philology 51 (1930), σ. 32. Κατά τον G. Ο. R ο w e, (The αδύνατον as a Stylistic Device, American Journal of Philology 86 (1965), σ. 391 κ.έ.), αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το σχήμα τοϋ αδυνάτου το θεωρούσαν οί αρχαίοι ώς ενα τύπο παροιμίας, κάτι πού άνηκε στην κατηγορία των παροιμιών.

2. Ό.π., σ. 32. 3. Περί έρμην. 2,124 κ.έ. Στο ίδιο κείμενο, λίγο παραπάνω (παραγρ. 114), διαβά­

ζουμε : ορίζεται δέ το ψυχρον Θεόφραστος οΰτως, ψυχρόν έστι τό υπερβάλλον τήν οίκείαν άπαγγελίαν.

­ 68 ­

Ό τελευταίος, μιλώντας για τήν υπερβολή, μεταξύ άλλων γράφει : «Μά­

λιστα δε ή υπερβολή ψυχρότατον πάντων, τριττή δέ έστιν ή γαρ καθ' ο­

μοιότητα εκφέρεται, ώς το «θέειν δ' άνέμοισιν όμοιοι», ή καθ' ύπεροχήν ώς το «λευκότεροι χιόνος», ή κατά τό αδύνατον, ώς τό «ούρανφ έστήριξε κάρη». Πάσα μέν οΰν υπερβολή αδύνατος έστιν ούτε γαρ αν χιόνος λευκό­

τερον γένοιτο, ού'τ' αν άνέμω θέειν όμοΐον. αύτη μέντοι ή υπερβολή, ή είρημένη, έξαιρέτως ονομάζεται αδύνατος, διό δή και μάλιστα ψυχρά δοκεΐ πάσα υπερβολή, διότι άδυνάτω εοικεν».

Εϊναι αλήθεια ότι πολύ συχνά οί υπερβολές εκφράζουν κάτι πού λογικά και φυσικά είναι αδύνατο να γίνει. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι κάθε φράση, πού δηλώνει κάτι τό αδύνατο, περιέχει κατ' ανάγκη αυτό πού ονομάζουμε σχήμα του αδυνάτου. "Ετσι, θα πρέπει να σημειωθεί ότι σέ κανένα άπό τα τρία παραπάνω παραδείγματα υπερβολής του Φαληρέα, «θέειν δ' άνέμοισιν όμοιοι», «λευκότεροι χιόνος» και «ούρανφ έστήριξε κάρη», δεν υπάρχει τό σχήμα του αδυνάτου. Άλλα και στή νεοελληνική λογοτεχνία :

Βογγάει, τρέμουν τα βουνά, βογγάει τρέμουν οί κάμποι ι . Ή : Σα δυο βουνά εϊναι οί πλάτες του, σαν κάστρο ή κεφαλή του 2. Ή : Κόκκιν' αχείλι έφίλησα κ' έβαψε τό δικό μου. Και στο μαντίλι τό 'συρα κ' έβαψε τό μαντίλι, και στο ποτάμι τό 'πλυνα κ' έβαψε τό ποτάμι, κ' έβαψε ή άκρη του γιαλού κ' ή μέση του πελάγου. Κατέβη άιτός να πιει νερό κ' έβαψαν τά φτερά του, κ' έβαψε ό ήλιος ό μισός και το φεγγάρι ακέριο 3.

Καθώς βλέπουμε, σ' όλους τους παραπάνω στίχους υπάρχει διάχυτο τό στοιχείο τής υπερβολής και κάθε φορά εκφράζεται κάτι πού λογικά είναι αδύνατο, όμως και στα παραδείγματα αυτά πουθενά δέ βρίσκουμε τό σχήμα του αδυνάτου.

Ό E. Dutoit4, πού οπωσδήποτε εξέτασε τό θέμα με περισσότερη προ­

σοχή άπό τον Canter, παρατηρεί ότι τό σχήμα τοΰ αδυνάτου εϊναι κάτι πιο περίπλοκο άπό τό σχήμα τής υπερβολής. Πράγματι, μια προσεκτική ματιά

1. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 78 Β, στίχ. 6. 2. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 165, στίχ. 22. 3. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 126, στίχ. 1­6. Επειδή ή ορθογραφία πού συνάντησα

στις διάφορες συλλογές δημοτικών τραγουδιών, άπ' όπου αντλώ τά νεοελληνικά παρα­

δείγματα, είναι ποικίλη και συχνά τελείως «ανορθόδοξη», για να υπάρξει ομοιομορφία, ακολουθώ καί σ' αυτά τήν ορθογραφία πού καθορίζει ή Νεοελληνική Γραμματική τοϋ ΟΕΔΒ 1976, πού είναι αναπροσαρμογή τής Μικρής Νεοελληνικής Γραμματικής τοϋ Μανόλη Τριανταφυλλίδη.

4. Le thème de l'adynaton dans la poesie antique, Paris 1936, σ. XI (είσαγ.).

— 69 —

τόσο στην αρχαία όσο και στή νέα ελληνική λογοτεχνία δείχνει ότι το σχή­

μα του αδυνάτου στην πλήρη του μορφή αποτελείται από δύο μέρη — κάτι ανάλογο δηλαδή μ' εκείνο πού συμβαίνει και μέ τους υποθετικούς λό­

γους (υπόθεση ­ απόδοση) στο Συντακτικό — κι ότι άλλοτε εκφράζεται μ' αυτό μια παρομοίωση, άλλοτε γίνεται σύγκριση, άλλοτε διατυπώνεται μια προϋπόθεση κ.λ.π. Έξαλλου, ένώ μέ τό σχήμα τοϋ αδυνάτου τό πρόσωπο πού μίλα θέλει να δείξει πώς αυτό πού λέει είναι αδύνατο να γίνει, μέ τό σχήμα τής υπερβολής αντίθετα δε θέλει να εκφράσει κάτι τό αδύνατο άλλα απλώς να δείξει πόσο πολύ μεγάλο είναι αυτό για τό όποιο γίνεται λόγος 1.

Στις γραμμές πού ακολουθούν θα εξετάσουμε τό σχήμα τοϋ αδυνάτου πρώτα στή νέα ελληνική λογοτεχνία και ύστερα στην αρχαία. Στή συνέ­

χεια, θα επισημάνουμε κι άλλες τυχόν μορφές μέ τις όποιες εκφράζεται τό αδύνατο, ιδιαίτερα στα αρχαία Ελληνικά, και θα προβοϋμε σέ ορισμένες τε­

λικές διαπιστώσεις και συμπεράσματα.

* *

Μια έρευνα στην περιοχή τής νεοελληνικής λογοτεχνίας μας πείθει ότι ό χώρος, όπου συναντούμε τό σχήμα τοϋ αδυνάτου, καλύπτεται στο με­

γαλύτερο του μέρος άπό τή λαϊκή πνευματική δημιουργία. Στην ποίηση, τήν αποκλειστικότητα σχεδόν τήν έχουν τα δημοτικά τραγούδια, καθώς και μερικά ποιήματα επώνυμων ποιητών — ό «Έρωτόκριτος», ό «Άπόκοπος» τοϋ Μπεργαδή, ποιήματα τοϋ Σαχλίκη, τοϋ Δεφαράνα — στους οποίους όμως ή λαϊκή επίδραση είναι φανερή. Στην πεζογραφία, φράσεις πού δη­

λώνουν τό αδύνατο μπορούμε να βροϋμε σέ νεοελληνικές παροιμίες2. Βέβαια οί φράσεις αυτές δέν περιέχουν ό,τι ονομάζουμε σχήμα τοϋ αδυ­

νάτου, ή σχέση τους όμως μέ αυτό φαίνεται να είναι αναμφισβήτητη, όπως θα δοϋμε παρακάτω. 'Ακόμη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τό θέμα μας παρου­

σιάζουν οί νεοελληνικές παραδόσεις για τα «τηγανισμένα ψάρια» τοϋ Μπαλουκλή και τό «κυπαρίσσι τοϋ Μυστρα». Σύμφωνα μέ τήν πρώτη πα­

ράδοση, ένας καλόγερος πού τηγάνιζε ψάρια, αδυνατώντας να πιστέψει

1. Στο στίχο π.χ. «Σα δυο βουνά είναι οί πλάτες του, σαν κάστρο ή κεφαλή του», ό ποιητής θέλει νά δείξει τις γιγαντιαίες διαστάσεις τοϋ ήρωα του κι όχι κάτι αδύνατο. 'Αντίθετα στους στίχους «Όντεν ό κόρακας γενεί άσπρος σαν περιστέρι | . . . τότες έμέν και σέν., κυρά, θέλουσιν ευλογήσει» (Ε. Leg r a n d , Chansons populaires, Paris 1874, σ. 20, στίχ. 7 κ.έ.), τό πρόσωπο πού μιλά θέλει νά δείξει ότι είναι τόσο αδύνατο νά συμβεί αυτό για τό όποιο γίνεται ό λόγος, όσο αδύνατο είναι να γίνει ό κόρακας άσπρος σαν περιστέρι (Όντεν . . . τότες . . . ) .

2. Βλ. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Παροιμ., τόμ. 1 στή λ. αέρας 20 και αλώνι 3, τόμ. 2 στή λ­ άμμος 1 και αυγό 27, τόμ. 3 στή λ. γάιδαρος 78 και γάλα 5 κ.λ.π.

- 70 -

δτι ή Πόλη θα τουρκέψει, είπε : «Τότε θα πάρει ο Τούρκος την Πόλη, σα ζωντανέψουν τα ψάρια στο τηγάνι» 1. Σύμφωνα με τη δεύτερη, ένας Τούρκος πασάς, χολωμένος άπό την πεποίθηση και τα λόγια τοΰ Έλληνα σκλάβου του, πώς οι Έλληνες κάποτε θα ξανάπαιρναν τα μέρη τους, άρπαξε τήν ξύλινη σούβλα με τήν οποία προηγουμένως είχε ψήσει τ' αρνί, τήν κάρφωσε στή γη καί : «ΜΑν αυτό το ξερό παλούκι βγάλει κλαριά, είπε, τότες νά 'χετε ελπίδα πώς θα ξαναπάρετε πίσω αυτά τα μέρη» 2.

Τόσο ή περίπτωση του καλόγερου, δσο καί τοΰ Τούρκου πάσα, είναι τυπικές καί χαρακτηριστικές για τό σχήμα τοΰ αδυνάτου : Καί οί δυο πλη­

ροφορούνται κάτι πού κατά τή γνώμη τους είναι αδύνατο νά γίνει, ερεθί­

ζονται άπ' αυτό πού άκουσαν καί θέλοντας νά δείξουν πόσο απραγματοποίη­

το τ*ο θεωροΰν, θέτουν μια προϋπόθεση για τήν πραγμάτωση του, προϋ­

πόθεση όμως πού ή ϊδια ή φύση εμποδίζει νά πραγματοποιηθεί. Φυσικά τα δύο παραπάνω παραδείγματα, όσο κι αν είναι χαρακτηρι­

στικά καί αντιπροσωπευτικά, δέν μποροΰν νά καλύψουν ούτε στή μορφή άλλα οϋτε καί στο περιεχόμενο όλες τις άλλες περιπτώσεις κατά τις όποιες χρησιμοποιείται τό σχήμα τοΰ αδυνάτου. Μια προσεκτική όμως έρευνα μας οδηγεί στή διαπίστωση ότι παρά τήν ποικιλία τους οί περιπτώσεις αυτές παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ομοιομορφία στο σύνολο τους, με βασικές αναλογίες τόσο στή μορφή όσο καί στο περιεχόμενο. Ή διαπίστωση αυτή μας επιτρέπει, επιχειρώντας κάποια σχηματοποίηση, νά ξεχωρίσουμε με­

ρικές κατηγορίες μέ τό σχήμα τοΰ αδυνάτου, τις ακόλουθες : 1. Στην κατηγορία αυτή τό πρόσωπο πού μίλα, για νά δείξει πώς αυτό

για τό όποιο γίνεται λόγος είναι αδύνατο νά πραγματοποιηθεί, θέτει μια προϋπόθεση, ή οποία όμως είναι απραγματοποίητη, γιατί εμποδίζεται καί από τή λογική καί άπό τους νόμους της φύσης. ("Οντας ή δντεν ή όταν ή φόντας ή αν ή σά(ν) . . . τότε(ς) θα . . .). Π.χ.

Σαν έρθει ή μάνα μ1 άπ' τή γης κι ό κύρης μ' άπ' τον άδη . . .τότε κι εγώ τον Κωνσταντή θά τόνε πάρω γι' άντρα3. Όντεν ό κόρακας γενεί άσπρος σαν περιστέρι . . .τότες έμέν καί σέν, κυρά, θέλουσιν ευλογήσει4.

2. Έδώ τό πρόσωπο πού μιλά δηλώνει πώς κάτι τι δέν είναι δυνατό

1. Ν. Π ο λ ί τ ο υ, Παραδόσ., τόμ. 1, αριθ. 31 καί 32. Ή παράδοση για τα τηγανι­

σμένα ψάρια σώζεται καί σέ δημοτικό τραγούδι πού έχει ò P a s s o w (Popularia Car­

mina 1860, σ. 147 αριθ. 197), μόνο πού σ' αυτό αναφέρεται ότι καλόγρια κι όχι καλόγε­

ρος τηγάνιζε τά ψάρια. 2. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Παραδόσ., τόμ. 1, αριθ. 327. 3. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 74, στίχ. 43 κ.έ. 4. Ε. L e g r a n d , δ.π., σ. 20, στίχ. 7 κ.έ.

— 71 ­

(ή δεν πρέπει) να γίνει ποτέ, εφ' όσον εξακολουθούν να συμβαίνουν ορισμέ­

να φυσικά φαινόμενα ή υπάρχουν ορισμένες φυσικές συνθήκες πού δεν πρόκειται όμως να εκλείψουν ποτέ. (Όσο ... δεν, ή δσο ... μή(ν). Π.χ.

Ό σ ο χιονίζουν τα βουνά, Τούρκους μήν προσκυνούμε '. Ό σ ό 'ν' ό Λιάκος ζωντανός, πασά δεν προσκυνάει2.

3. Για νά φανεί ότι κάτι τι είναι αδύνατο, γίνεται μια σύγκριση (μέ συγ­

κριτικό επίθετο ή επίρρημα) κατά τήν οποία δηλώνεται πώς είναι πιθανότερο νά συμβεί κάτι πού είναι αντίθετο προς τή λογική και τους νόμους τής φύσης, παρά αυτό για το όποιο γίνεται λόγος. (Καλύτερα ή γρηγορότερο εκείνο . . . παρά αυτό). Π.χ.

"Ηλιος πλια γληγορύτερα μέ δίχως λάψης χάρη . . .παρά νά πώ ποτέ τό ναί, και παντρειά νά κάμω3. Έμέτρα δέ καλύτερα κανένας τους αστέρας και τον άμμον τής θάλασσας παρά Χριστού το τέρας 4.

4. Για νά δηλωθεί πώς κάτι είναι αδύνατο, παρομοιάζεται μέ κάτι άλλο πού άπό τή φύση του είναι ολοφάνερα απραγματοποίητο. (Ωσάν ... όντως, ή όπως . . . έτσι, ή όπου . . . κάνει αυτό . . .). Π.χ.

Τής θάλασσας τα κύματα θέλω νά δεκατίσω και τ άστρη τα αμέτρητα βιάζομαι νά μετρήσω. . . . Κι ωσάν ετούτα δέν θωρώ ποτέ νά συνοδεύσω ούτως ουδέν θωρώ και σέν ποτέ νά σοΰ παιδεύσω δ. Και οπού τα δάκρυα τους ψηφά, τα λόγια τους πιστεύει, άγρίμιν'ς λίμνην κυνηγά κ' εις τα βουνιά ψαρεύει6.

5. Για νά δηλωθεί τό αδύνατο, χρησιμοποιούνται δυο συνεχόμενες «ρητορικές» ερωτήσεις. Μέσα σ' αυτές, άλλοτε κρύβεται μια παρομοίωση κι έτσι εκφράζεται τό αδύνατο. Π.χ.

1. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 54, στίχ. 3. 2. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 58, στίχ. 11. Για το παράδειγμα αυτό θα μπορούσε ίσως

κάποιος νά παρατηρήσει ότι ή έννοια του αδυνάτου δεν προβάλλεται αρκετά ισχυρή, γιατί ό Λιάκος δέ θα είναι πάντα ζωντανός, ενώ στο προηγούμενο παράδειγμα τα βουνά θα χιονίζουν πάντα. Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη ότι πολύ συχνά τις έννοιες του «πάν­

τα» και τοΰ «ποτέ» τις χρησιμοποιούμε μέ βάση τήν ανθρώπινη ζωή. "Ετσι π.χ. λέμε «δικό σου για πάντα», «δέ θα χωρίσουμε ποτέ», εννοώντας προφανώς «όσο ζούμε». Επο­

μένως τό «όσον ό Λιάκος ζωντανός» σημαίνει «ποτέ». 3. Έρωτόκρ. Ε', στίχ. 487 κ.έ. 4. Α. Σ α κ ε λ λ α ρ ί ο υ, Τά Κυπριακά, τόμ. 2, 'Αθήναι 1891, σ. 101, στίχ. 83 ­ 84. 5. C. W a g n e r , Carmina Graeca, Λειψία 1879, Σαχλίκης, σ. 62, στίχ. 12 κ.έ. 6. Bibliothèque Grecque Vulgaire (Legrand) «Άπόκοπος», σ. 107, στίχ. 263 ­ 254.

- 72 -

Ποιος εΐδε ψάρι στο βουνό και θάλασσα σπαρμένη; Ποιος είδε κόρη λυγερή στα κλέφτικα ντυμένη; 1

"Αλλοτε πάλι με τη δεύτερη ερώτηση δηλώνεται ή προϋπόθεση πού απαιτείται, ώστε να γίνει αυτό πού περιέχεται στην πρώτη ερώτηση, μια προϋπόθεση όμως πού είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Π.χ.

«Βλαχούλα μ' δεν παντρεύεσαι, τσοπάνη άντρα να πάρεις;» «Δύνεσαι, άγουρε, δύνεσαι δ,τι σου πώ να κάνεις; Να φτιάξεις τ' άλωνάκι σου στη μέση τοΰ πελάγου .­..να δεματιάσεις καί τ' αυγά μ' ενα κλωνί μετάξι;2

Καθώς έχει ειπωθεί, άλλα καί καθώς φαίνεται άπό τα παραδείγματα πού έχουμε δει ως τώρα, για να παρουσιασθεί κάτι ώς αδύνατο, συσχετί­

τίζεται με κάτι άλλο πού άπό τήν ίδια τη φύση του είναι απραγματοποίητο. Ό συσχετισμός αυτός γίνεται συνήθως με στοιχεία άπό το φυσικό περι­

βάλλον καί γενικότερα άπό τον κόσμο της φύσης καί του σύμπαντος, στοι­

χεία των οποίων οί μεταξύ των σχέσεις καί οί φυσικοί νόμοι, άπό τους οποίους διέπονται, είναι σ' όλους γνωστοί χωρίς ν' απαιτούνται ιδιαίτερες γνώσεις. Ειδικότερα :

1. Χρησιμοποιούνται ζώα, φυτά ή καί διάφορα άλλα φυσικά στοιχεία με έντονη τή μεταξύ των αντίθεση. Τό αδύνατο στην περίπτωση αυτή προ­

κύπτει άπό τήν υπόθεση ότι θα ήταν δυνατόν ν' αλλάξουν οί φυσικοί τους ρόλοι, κάποιο άπ' αυτά να μεταβληθεί στο αντίθετο του, να προέλθει άπό αυτό, ή ακόμη ότι θα μπορούσαν να γίνουν φίλοι δυο προαιώνιοι φυσικοί εχθροί :

Ό άσπούργιτας διώχνει τό ξιφτέρι (Legrand, σ. 20, στίχ. 8). Ή κάτα κάνει συντεκνοσύνη με τον ποντικό (Legrand, σ. 20, στίχ. 12). Ό κόρακας γίνεται περιστέρι (Legrand, σ. 20, στίχ. 7). Ό κόρακας γεννά άιτό (Passow, αριθ. 437, στίχ. 37). Ό λύκος δε δαγκώνει πρόβατα (Σαχλίκης, στίχ. 19). Ή πέρδικα γεννά γεράκι (Passow, αριθ. 437, στίχ. 37). Ό σκύλος κάνει αδελφοσύνη μέ τό λαγό (Legrand, σ. 20, στίχ. 11). Ό ψύλλος πολεμά λιόντα (Έρωτόκρ. Γ', στίχ. 302).

1. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 72Β, στίχ. 1­2. Το νόημα των στίχων είναι φανερό : "Οπως είναι αδύνατο να δει κανείς ψάρι στο βουνό καί θάλασσα σπαρμένη, έτσι είναι αδύνατο να δει καί κόρη λυγερή στα κλέφτικα ντυμένη.

2. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Έκλογ. 106, στίχ. 8 κ.έ. Κι έδώ τό νόημα είναι : "Αν μπορείς να φτιάξεις τ' άλωνάκι σου στή μέση του πελάγου καί να δεματιάσεις αυγά . . . τότε θα πάρω τσοπάνη άντρα.

- 73 -

Ό ψύλλος βαστά φορτίο λιόντα (Έρωτόκρ. Γ', στίχ. 781). Ό άσπάλαθρος γίνεται μερσίνη (Legrand, σ. 20, στίχ. 15). Οί μηλιές γίνονται σκοΐνοι (Legrand, σ. 20, στίχ. 16). Ή σταφίδα κάνει γιασεμί (Passow, αριθ. 437, στίχ. 38). Τά βουνά γίνονται κάμποι (Legrand, σ. 220, στίχ. 26). Ή θάλασσα γίνεται περιβόλι (Legrand, σ. 220, στίχ. 25). Ή αλήθεια γίνεται ψώμα (Legrand, σ. 22, στίχ. 22).

2. Προβάλλονται σε διάφορα άτομα ενέργειες και πράξεις προς εκτέ­

λεση, οί όποιες ξεφεύγουν άπο τά ανθρώπινα μέτρα ή είναι τελείως αντί­

θετες προς τους φυσικούς νόμους πού επικρατούν, γι' αυτό και είναι αδύνατες :

Ν' αγκαλιάσεις ποταμό (Legrand, σ. 306, στίχ. 11). Ν' αναστήσεις τους νεκρούς του "Αδη (Σαχλίκης, στίχ. 11). Να γλυκάνεις τό αλμυρό νερό της θάλασσας (Σαχλίκης, στίχ. 18). Να δείρεις τον άνεμο μέ τη ματσούκα (Σαχλίκης, στίχ. 10). Να δεματιάσεις αυγά (Legrand, σ. 306, στίχ. 11). Να κάνεις αλώνι στον αφρό της θάλασσας (Ν. Πολίτου, Έκλογ. 74,

στίχ. 48). Να κυνηγάς αγρίμι στή λίμνη (Άπόκοπος, στίχ. 264). Να μαθαίνεις γράμματα στα σκοτεινά (Δεφαράνας, στίχ. 115)1. Να μετράς τ' αστέρια και τον άμμο της θάλασσας (Α. Σακελλαρίου,

Κυπρ. Β', σ. 101, στίχ. 83­84). Να πιάσεις πουλιά πετούμενα (Δεφαράνας, στίχ. 107). Νά πολεμάς μέ τη ματζούκα να πιάσεις τον άνεμο (Δεφαράνας, στίχ. 109). Να σπείρεις τη θάλασσα σιτάρι (Ν. Πολίτου, Έκλογ. 74, στίχ. 45). Νά στήσεις θεμέλιο στον αφρό της θάλασσας (Δεφαράνας, στίχ. 114). Νά ψαρεύεις στα βουνά (Άπόκοπος, στίχ. 264).

3. Γίνεται ή υπόθεση — κι άπ' εδώ προκύπτει τό αδύνατο — ότι ζώα, φυτά ή άλλα στοιχεία του σύμπαντος (ήλιος, φεγγάρι, ουρανός, άστρα, θάλασσα, γη) θα μπορούσαν νά χάσουν βασικά και αναφαίρετα χαρακτηρι­

στικά τους γνωρίσματα και ν' αποχτήσουν άλλα, αλλάζοντας περιβάλλον και συνθήκες ζωής και παραβαίνοντας τους φυσικούς νόμους από τους οποίους διέπονται :

Άστρα τό μεσημέρι (Ν. Πολίτου, Έκλογ. 74, στίχ. 110). Γάιδαρος μέ φτερά (Legrand, σ. 20, στίχ. 13). Άσπρος κόρακας (Legrand, σ. 20, στίχ. 7).

1. Βλ. Σ τ ί λ π . Κ υ ρ ι α κ ί δ ο υ , Λαογραφία ΙΑ', Θεσσαλονίκη 1934 ­ 1937, σ. 29.

— 74 -

Γιαλός δίχως άμμο (Έρωτόκρ. Ε', στίχ. 489). Δάση χωρίς κλαδιά (Έρωτόκρ. Ε', στίχ. 488). "Ηλιος το βράδυ (Ν. Πολίτου, Έκλογ. 74, στίχ. 110). "Ηλιος χωρίς λάμψη (Έρωτόκρ. Ε', στίχ. 487). Θάλασσα γλυκιά (Legrand, σ. 22, στίχ. 23). Θάλασσα σπαρμένη σιτάρι και κριθάρι (Legrand, σ. 20, στίχ. 9). Κάμπος δίχως χορτάρι (Έρωτόκρ. Ε', στίχ. 488). Πέλαγος χωρίς αφρούς (Legrand, σ. 20, στίχ. 17). Ψάρια στα βουνά (Legrand, σ. 20, στίχ. 10). Τ' άγρια βουνά τρέμουν (Ν. Πολίτου, Έκλογ. 89, στίχ. 44). Ό ήλιος αλλάζει τη στράτα του (Legrand, σ. 20, στίχ. 14). Ό ξέρακας βγάζει νια βλαστάρια (Passow, αριθ. 387, στίχ. 11). Ό ουρανός πέφτει στο χώμα (Legrand, σ. 22, στίχ. 21). Τ" άγρια πουλιά πέφτουν (Ν. Πολίτου, Έκλογ. 89, στίχ. 45). Τα τηγανισμένα ψάρια ζωντανεύουν (Passow, αριθ. 197, στίχ. 4).

* * *

Για τό σχήμα του αδυνάτου στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία σημαν­

τικό βοήθημα αποτελούν κυρίως οι εργασίες των Η. V. Canter και E. Du­

toit, τους οποίους έχουμε ήδη μνημονεύσει στην αρχή της εργασίας αυτής ι. Και οι δύο ερευνούν τό θέμα στην αρχαία ελληνική και λατινική ποίηση.

Ό Η. V. Canter παραθέτει σωρεία παραδειγμάτων άπό τή λατινική ποίηση κάί ελάχιστα άπό τήν αρχαία ελληνική και προβαίνει σε ορισμέ­

νες σωστές διαπιστώσεις, οπωσδήποτε όμως ή εργασία του πάνω στο θέμα δέν είναι πλήρης, άφοϋ καθώς είδαμε, θεωρεί τό σχήμα του αδυνάτου ώς ενα είδος υπερβολής. Ό E. Dutoit φαίνεται προσεκτικότερος και συστη­

ματικότερος, γι' αυτό και ή εργασία του είναι πληρέστερη καί μέ μεγαλύ­

τερες αξιώσεις. Στο πρώτο μέρος της, τό όποιο αναφέρεται αποκλειστικά στην αρχαία ελληνική ποίηση, ό συγγραφέας, αρχίζοντας άπό τον "Ομηρο καί φτάνοντας ώς τήν ελληνιστική εποχή, παραθέτει κατά χρονολογική σειρά χωρία ποιητών τα όποια περιέχουν τό σχήμα τοΰ αδυνάτου, καί κατόπιν τα ερμηνεύει καί τα σχολιάζει βγάζοντας τα ανάλογα συμπερά­

σματα. Όπως στή νέα, έτσι καί στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, τα ποιη­

τικά κείμενα είναι κυρίως ό χώρος όπου συναντούμε συχνότερα τό σχήμα του αδυνάτου καί δέν είναι τυχαίο τό γεγονός ότι στο χώρο αυτό ερεύνησαν τό θέμα οι δύο μελετητές πού αναφέραμε παραπάνω. Τέτοια κείμενα είναι

1. Βλ. παραπ., σ. 1 καί 2.

— 75 —

τοΰ 'Ομήρου, των λυρικών ποιητών, τών τραγικών, τών κωμικών ι, του Θεόκριτου, καθώς και τα επιγράμματα. Στην πεζογραφία τό σχήμα του αδυνάτου δέ χρησιμοποιείται συχνά, με μοναδική εξαίρεση τον 'Ηρόδοτο. 'Ακόμη, φράσεις πού εκφράζουν κάτι αδύνατο, χωρίς όμως να περιέχουν το σχήμα του αδυνάτου, έχει συλλέξει ό Πλούταρχος 2. Τέτοιες φράσεις βρίσκουμε καί σε αρχαίες παροιμίες 3. Τέλος, πρέπει να πούμε ότι το σχήμα του αδυνάτου τό βρίσκουμε καί στους χρησμούς, εκεί δμως παρουσιάζεται με κάποια ιδιομορφία, όπως θα δούμε παρακάτω.

Στα αρχαία ελληνικά τό σχήμα τοΰ αδυνάτου, εϊτε γιατί κατά την πε­

ρίοδο αυτή γεννιέται καί διαμορφώνεται εϊτε πάλι γιατί χρησιμοποιείται άπό μια μεγάλη ποικιλία ποιητών καί επί ενα οπωσδήποτε μεγάλο χρονικό διάστημα, δεν παρουσιάζεται πάντα με μορφές τόσο καθαρές καί ευδιάκριτες, όσο στα νέα ελληνικά. Μάλιστα, όχι σπάνια, ô αναγνώστης είναι υποχρεω­

μένος να κάνει κάποιο ιδιαίτερο συλλογισμό για ν' αντιληφθεί ότι σ' αυτά πού διαβάζει υπάρχει τό σχήμα τοΰ αδυνάτου. Κάτι τέτοιο π.χ. συμβαίνει στον "Ομηρο i, μέ τον περίφημο όρκο τοΰ 'Αχιλλέα. 'Ωστόσο, παρά τίς επι­

μέρους δυσκολίες πού παρουσιάζονται, μπορούμε κι έδώ ν' αναζητήσουμε καί να βροΰμε τίς βασικές μορφές μέ τίς όποιες συναντήσαμε τό σχήμα τοΰ αδυνάτου καί στή νέα ελληνική λογοτεχνία :

1. Για να δηλωθεί πώς κάτι τι είναι αδύνατο νά γίνει, απαιτείται μια προϋπόθεση για τήν πραγμάτωση του, ή οποία όμως εΐναι φανερά απραγμα­

τοποίητη. Ή προϋπόθεση αυτή συνήθως εισάγεται μέ τα ει, όταν, οπόταν, επεάν, πριν, πρόσθε. Π.χ. Τότε γαρ αίρήσετε ήμέας, έπεάν ήμίονοι τέκωσι5. Προς δέ ταύτησι καί μύδρον σιδήρεον κατεπόντωσαν καί ώμοσαν μή πριν ές Φώκαιαν ήξειν πρίν ή τον μύδρον τοΰτον άναφανήναιG.

1. Κατά τον Δημ. Φαληρέα (ο.π., παραγρ. 126) οί κωμωδοποιοί χρησιμοποιούν Ιδιαίτερα το αδύνατο διότι «έκ τοΰ αδυνάτου έφέλκονται τό γελοΐον».

2. 'Ηθικά, 'Εκλογή περί τών αδυνάτων, τόμ. 7, σ. 463 (Βερναρδ.). 3. Corp. Paroem. Graec, τόμ. 1., σ. 343 κ.έ. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τις νεοελλη­

νικές παροιμίες, όπως είδαμε παραπάνω, στή σ. 3. 4. Ίλ. Α. 233 ­ 242 : Ό Αχιλλέας, πάνω στή φιλονικία του μέ τον 'Αγαμέμνονα,

κάνει όρκο φοβερό : Ναι μά τόδε σκήπτρον, τό μεν ου ποτέ φύλλα καί όζους | φύσει . . . ή ποτ' Άχιλλήος ποθή ΐξεται υΐας 'Αχαιών | σύμπαντος­ τότε δ' οΰ τι δυνήσεαι άχνύ­

μενός περ | χραισμεΐν . . . Τό αδύνατο φαίνεται, αν κάνουμε τό συλλογισμό : Όπως είναι αδύνατο νά βγάλει ποτέ φύλλα καί κλαδιά αυτό τό σκήπτρο . . . έτσι θα είναι αδύνατο να βοηθήσεις καί σύ τους 'Αχαιούς, όταν θ' αποζητήσουν μια μέρα τον 'Αχιλλέα. Μέ τον τρόπο όμως πού γίνεται ή διατύπωση στο αρχαίο κείμενο καί μέ τήν παρεμβολή καί άλλων στίχων, δέν είναι ευδιάκριτο τό σχήμα τοΰ αδυνάτου μέ τήν πρώτη ανάγνωση. Πρβ. καί Ε. D u t ο i t, δ.π., σ. 1­2.

5. Ήρόδοτ. 3, 151, 2. 6. Ήρόδοτ. 1, 165, 3.

- 76 —

2. "Οσο υπάρχουν ορισμένες φυσικές συνθήκες ή όσο συμβαίνουν ορισμένα φυσικά φαινόμενα (πού δεν πρόκειται όμως να εκλείψουν ποτέ), είναι αδύνατο να γίνει ή δεν είναι δυνατό να μη γίνει αυτό για τό όποιο γίνεται λόγος. Στην περίπτωση αύτη τό αδύνατο εισάγεται συνήθως με τα εστ' αν, εως αν. Π.χ. Έστ ' αν ό ήλιος τήν αυτήν όδόν ϊη, τη περ καί νυν έρχεται, μήποτε όμολογήσειν ήμέας Ξέρξη '. "Εως αν ύδωρ τε νάη καί δέν­

δρα μακρά τεθήλη | αύτοϋ τήδε μένουσα . . . άγγελέω παριοϋσι Μίδης ότι τήδε τέθαπται2.

3. Γίνεται μια σύγκριση μέ ενα επίθετο ή συνήθως επίρρημα συγκρι­

τικού βαθμού, θαττον . . . ή, θάσσον . . . η, τάχιον . . . ή, καί δηλώνεται πώς γρηγορότερα (ή ευκολότερα) μπορεί να γίνει κάτι πού απαγορεύουν οί νόμοι τής φύσης, παρά αυτό για τό όποιο γίνεται λόγος. Π.χ. Του δε δήμου σφόδρα έγκειμένου τω Αύγούστω ϊνα καταγάγη τήν θυγατέρα αύτου, θασσον εφη πυρ ΰδατι μιχθήσεται ή εκείνην καταχθήσεσθαι3. θαττον αν μοι θαλάττης κύματα καί πυκνάς άπ' ουρανού νιφάδας άριθμήσειας ή τους έμούς έρωτας 4.

4. Για να φανεί πώς κάτι τι είναι αδύνατο, παρομοιάζεται μέ κάτι άλλο πού ή ϊδια ή φύση εμποδίζει να πραγματοποιηθεί. Ή παρομοίωση όμως αυτή πολύ σπάνια εισάγεται μέ ενα δεικτικό μόριο ή επίρρημα, ώς, οϋτως, γι' αυτό δέν είναι πάντα ευδιάκριτη καί απαιτείται συχνά ό κατάλληλος συλ­

λογισμός, ώστε να φανεί ότι πρόκειται για παρομοίωση 5. Συνήθως χρησι­

μοποιούνται ώς συνδετικά τα ώς ούκ . .. ώς ούκ, ού(κ) . .. ού(κ), ούτε . . . ούτε, ούτε ... ουδέ, ονποτε, . . . ουδέποτε, δστις . .. ούτος, άλλ' ίσος . . . καί, ή καί τίποτε. Π.χ.

Ώ ς ούκ εστί λέουσι καί άνδράσιν όρκια πιστά, ουδέ λύκοι τε καί άρνες όμόφρονα θυμόν εχουσιν . . .ώς ούκ εστ' έμέ καί σε φιλήμεναιϋ. Ούποθ' ύδωρ καί πυρ συμμείξεται­ ουδέ ποθ' ημείς πιστοί έπ' άλλήλοις καί φίλοι έσσόμεθα 7.

1. Ήρόδοτ. 8, 143, 2. 2. Παλατ. Άνθολ., τόμ. Α' 7, 153, στίχ. 2­4 . 3. Δίων Κάσσιος 55, 13. 4. Λουκ., "Ερωτ. 398. 5. Κάποτε ή παρομοίωση κι εδώ, όπως καί στα νέα ελληνικά, μπορεί να είναι κρυμ­

μένη μέσα σέ μια «ρητορική» ερώτηση. Π.χ. . . . έπεί ψάμμος αριθμόν περιπέφευγεν, | καί κείνος όσα χάρματ' άλλοις εθηκεν | τίς αν φράσαι δύναιτο; (Πίνδ., Όλύμπ. 2, 98 ­100). Το νόημα είναι : "Οπως ή άμμος δέν μπορεί να μετρηθεί, έτσι αμέτρητα είναι καί «όσα χάρματ' εκείνος άλλοις εθηκεν».

6. Όμήρ., Ίλ. Χ 262­265. 7. Θέογνις 1245­ 1246. 'Εδώ προφανώς το νόημα είναι : "Οπως δέν είναι δυνατόν

— 77 —

5. Tò πρόσωπο πού μίλα ισχυρίζεται πώς αν συμβεί αυτό για το όποιο γίνεται λόγος, τότε θα μπορούσε να συμβεί και κάτι άλλο πού απαγορεύουν οι νόμοι της φύσης να πραγματοποιηθεί. Έδώ, εισαγωγικό μόριο είναι συνήθως τό εϊ, είτε υπάρχει είτε εννοείται. Π.χ. "Ανω γαρ αν ρέοι | τα πράγμαθ' ούτως, εϊ 'πιταξόμεσθα δη ι. Ούχ αψεται σης θυγατρός 'Αγαμέ­

μνων . . . ή Σίπυλος εσται πόλις . . . Φθίας δέ τούνομ' ούδαμοϋ κεκλήσεται2. Μιλώντας 3 για τό σχήμα του αδυνάτου στή νεοελληνική λογοτεχνία,

είδαμε πώς, για να παρουσιασθεί κάτι ώς αδύνατο, συσχετίζεται με στοιχεία της φύσης ή του σύμπαντος και μέ φυσικές ενέργειες, τήν πραγματοποίη­

ση των οποίων εμποδίζουν οί ίδιοι οί φυσικοί νόμοι. Μια ματιά στο χώρο της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας μας πείθει πώς και έδώ συμβαίνει κάτι ανάλογο. "Ετσι :

1. Διατυπώνεται κι έδώ ή άποψη πώς αυτό για τό όποιο γίνεται λόγος είναι τόσο αδύνατο, όσο αδύνατο είναι ν' αλλάξουν τή φύση τους, τό φυ­

ν' αναμιχθεί ποτέ το νερό μέ τή φωτιά, έτσι δέν είναι δυνατόν να γίνουμε κι εμείς ποτέ φίλοι.

1. Εύριπ., Ίκέτ. 520­521. Μιλά ό βασιλιάς της 'Αθήνας Θησέας και τονίζει στο Θηβαίο κήρυκα πώς δέν θεωρεί τον Κρέοντα δεσπότη του ώστε να υπακούει σ' αυτόν. "Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, «άνω αν ρέοι . . .» .

2. Εύριπ., Ίφιγ. έν Αύλίδ. 950 ­ 954. Στο παράδειγμα αυτό, όπου ό 'Αχιλλέας ορκί­

ζεται στην Κλυταιμνήστρα ότι δέ θά επιτρέψει στον 'Αγαμέμνονα να θυσιάζει τήν 'Ιφι­

γένεια, ή φράση ολοκληρωμένη θά ήταν : Δέ θά αγγίξει τήν κόρη σου ό 'Αγαμέμνονας. Γιατί αλλιώς, αν τήν αγγίξει, «Σίπυλος εσται πόλις . . .» .

8. Θά πρέπει να σημειωθεί ότι τόσο στή νέα όσο και στην αρχαία ελληνική λογο­

τεχνία υπάρχει μιά κάπως ιδιόμορφη περίπτωση εκφοράς στο σχήμα τοΰ αδυνάτου, πού θυμίζει τις παραβολικές προτάσεις του ποσοϋ στο Συντακτικό. 'Ενώ δηλαδή και έδώ διακρίνουμε κανονικά δύο σκέλη (οσο(ν) . .. τόσο(ν), όσον . . . ώς οι), ή ιδιομορφία, σέ σχέση μέ τις περιπτώσεις πού είδαμε παραπάνω, βρίσκεται στο ότι τό πρόσωπο πού μιλά δέ θέλει να παρουσιάσει ώς αδύνατο αυτό πού λέγει, αλλ' αντίθετα επιθυμεί να δείξει πόσο μεγάλο ή σημαντικό είναι, και από τήν άποψη αυτή ταυτίζεται μέ τό σχήμα της υπερβολής (βλ. και παραπ. σ. 2 ­ 3). Π.χ. (στα νέα ελληνικά) :

"Οσ' άστρα είναι στον ουρανό, τόσες αγάπες είχα (Passow, Δίστιχ., αριθ. 724). "Οσ' άστεράκ' έχ' ουρανός κ' ή Πάτρα παραθύρια τόσες φορές σέ φίλησα στα μάτια και στα φρύδια (Passow, Δίστιχ., αριθ. 723).

Και στα αρχαία ελληνικά : Μυρίοι δσσατε φύλλα και άνθεα γίνεται ώρη | τόσσοι . .. (Όμηρ., Ίλ. Β. 467 ­ 72) "Οσσα τε πόντου κύματα . . . . ή όσσα φύλλα χαμάζε περικλαδέος πέσεν ϋλης... Τίς αν τάδε τεκμήραιτο; — ώς οι άπειρέσιοι . . . (Άπολλ. Ρόδ., Άργοναυτ. 4, 214­218). 'Αξίζει να παρατηρηθεί ότι τό τελευταίο παράδειγμα, μέ τήν παρεμβολή τής «ρητορικής» ερώτησης «τίς αν τάδε τεκμήραιτο;» (=ούδείς αν τάδε τεκμήραιτο), γίνεται ενα κανονικό σχήμα τοΰ αδυνάτου σύμφωνα μέ τίς παραπάνω γνωστές περιπτώ­

σεις : "Οπως κανείς δέ θά μπορούσε να υπολογίσει τα κύματα καί τα φύλλα, έτσι δέ θά μπορούσε να πει καί πόσο πολλοί ήταν αυτοί . . .

— 78 —

σικό τους ρόλο'ή τις μεταξύ τους πάγιες σχέσεις ζώα, φυτά η και άλλα στοιχεία της φύσης. Τέτοια «φυσικά αδύνατα» είναι :

Έλαφος έλκει κύνας (Θεοκρ. 1, 135). Κόρυδος δύναται κύκνω παραπλήσιον άδει ν (Παλατ. Άνθολ., τόμ. Β',

9, 380, στ. 1 ­ 4). Λέουσι και άνδράσι εσται δρκια πιστά (Όμηρ., Ίλ. Χ 262). Λύκοι και άρνες όμόφρονα θυμόν εξουσι (Όμήρ., Ίλ. Χ 263). Λύκος οΐν ύμεναιοΐ (Άριστοφ., Είρην., 1076). Χελιδόνες πτήξουσι . . . τους εποπας φεύγουσαι (Άριστοφ., Λυσιστρ. 770). Βάτοι και άκανθαι φοροϋσι ϊα (Θεόκρ. 1, 132). 'Ρόδα και υάκινθος έκ σκίλλης (Θέογνις 537). Πυρ ϋδατι μιχθήσεται (Δίων Κάσσιος 55, 13). Ύδωρ και πυρ συμμείξεται (Θέογνις 1245).

2. Ζητείται να γίνουν πράξεις πού ξεπερνούν τίς ανθρώπινες δυνατό­

τητες ή είναι αντίθετες προς την ϊδια τη φύση και κατά συνέπεια δεν είναι δυνατόν να γίνουν :

Άριθμεΐν κύματα θαλάσσης και πυκνάς απ' ουρανού νιφάδας (Λουκ., Έρωτ. 398).

Είδέναι λέγειν ποντιάν ψάφων αριθμόν (Πίνδ., Όλύμπ. 13, 45 ­ 46b). Κατειπεΐν πάντα φύλλα δένδρων (Άνακρ. 13, 1­2 Bergk, P.L.G. III4,

σ. 304). Εύρεΐν κύματα της όλης θαλάσσης (Άνακρ. 13, 3 ­ 4 Bergk, P.L.G. Ill4,

σ. 304). Μετρεΐν αστέρας (Θεοκρ. 30, 26 ­ 28). Μετρείν κύματα (Θεόκρ. 16, 60). Μετρεΐν ψάμμον (Πίνδ., Όλύμπ. 2, 98 ­ 100). Νίζειν υδατι διαειδέι θολεράν πλίνθον (Θεόκρ. 16, 62). Σπείρειν πόντον αλός πολιής (Θέογνις 106).

3. Ά ν συμβεί (ή για να συμβεί) αυτό για τό όποιο γίνεται λόγος, θα πρέπει ζώα, φυτά ή άλλα φυσικά σώματα (ήλιος, άστρα, ουρανός, δένδρα κ.τ.ό.) να αλλάξουν φυσικό περιβάλλον ή να αποβάλουν βασικές φυσικές ιδιότητες καί ν' αποχτήσουν άλλες παραβαίνοντας τους φυσικούς νόμους :

Άνθρωποι νομόν εν θαλασσή εξουσι καί ΐχθύες τον πρότερον άνθρωποι (Ήρόδοτ. 5,92a).

Ό ήλιος (μή) την αυτήν όδόνϊη, τή περ καί νυν έρχεται (Ήρόδ. 8,143,2). Ό αυτός ήλιος (μή) ταύτη μέν αΐρη, τήδε δ' αύ δύνη πάλιν (Σοφοκλ.,

Φιλοκτ. 1330).

­ 79 ­

Ό ήμίονος γενήσεται βασιλεύς (Ήρόδοτ. 1, 55, 1). Οι ήμίονοι τέξονται (Ήρόδ. 3, 151, 2). Κόρακες λευκοί φανήσονται (Παλατ. Άνθολ., τόμ. Β' 11, 436). Ό (καταποντισθείς) σιδήρεος μύδρος άναφανήσεται (Ήρόδ. 1, 165, 3). Ό ουρανός άστρα τάχιον άποσβέσει . . . και νέκυς εϊς ζωών χώρον άνα­

δρομεϊται (Παλατ. Άνθολ., τόμ. Β' 9, 575). Ό ουρανός εσται ενερθε γης και ή γη μετέωρος υπέρ του ούρανοϋ

(Ήρόδ. 5, 92). Το σκήπτρον φύλλα και όζους φύσει (Όμήρ., Ίλ. Α 234­235). Ύετός ύπό αϊθρα (πεσεϊται) (Παυσ. 10, 10, 6).

Φ * *

Τό σχήμα τοϋ αδυνάτου είναι ένας χαρακτηριστικός λεκτικός τρόπος με τον όποιο εκφράζεται τό αδύνατο στην αρχαία και νέα ελληνική λογο­

τεχνία. Ή έννοια τοϋ αδυνάτου όμως γενικότερα δηλώνεται και μέ άλλους τρόπους — ιδιαίτερα στα αρχαία ελληνικά — οί όποιοι δέν είναι άσχετοι προς τό θέμα μας, όπως θα φανεί αμέσως παρακάτω.

"Ηδη έχουμε αναφέρει ότι τό αδύνατο βρίσκεται συχνά τόσο σέ νεοελ­

ληνικές όσο και σέ αρχαίες παροιμίες. Μάλιστα, παροιμιακές φράσεις, όπως ό γάιδαρος πετάει, δεματιάζεις αυγά, αυτός βγάζει και από τον τράγο γάλα, δικτύω άνεμον θήρας, σίδηρον πλεϊν διδάσκεις, τράγον άμέλγεις κ.λ.π., είναι πολύ πιθανό να αποτέλεσαν τήν αφετηρία για τό σχήμα τοϋ αδυνάτου Κ

Τό αδύνατο βρίσκεται συχνά και στους χρησμούς, ιδιαίτερα τοϋ μαν­

1. Θα πρέπει να επισημάνουμε τή στενή σχέση πού υπάρχει ανάμεσα σέ ορισμένες αρχαίες παροιμίες και στα αδύνατα πού έχει συλλέξει ό Πλούταρχος, άφοϋ μάλιστα φρά­σεις μέ αδύνατα αναφέρονται συγχρόνως καί ώς παροιμιακές φράσεις (βλ. παραπ. σ. 9, σημ. 2 καί 3). 'Εξάλλου, καθώς παρατήρησε καί ό W. S c h u 11 z (Râtsel aus dem hellenischen Kulturkreise, τόμ. 2, Leipzig 1912, σ. 87), μερικές φράσεις μέ αδύνατα μας θυμίζουν αρχαίους μύθους (π.χ. τό «κατά πετρών σπείρεις» θυμίζει τή σπορά των δοντιών τοΰ δράκοντα από τον Κάδμο, τό «εις τετρημένον πίθον αντλείς» θυμίζει τό μύθο τών Δαναΐδων κ.λ.π.). Οί μύθοι, από τους οποίους δέ λείπει καί τό σχήμα τοϋ αδυνάτου (βλ. Αίσώπ. μύθ. αριθ. 262), αποτελούν κοινή πηγή καί για παροιμιακές φράσεις καί για τα αδύνατα, ακόμη καί για τα αινίγματα, τή λύση τών οποίων μπορεί κάποτε να βρει κανείς μόνο αν ξέρει τό σχετικό μύθο (βλ. W. S c h u 11 z, δ.π., σ. 39 κ.έ.). Παρ' όλα αυτά, νομίζω πώς είναι κάπως υπερβολικό τό συμπέρασμα τοΰ G. Ο. R ο w e (δ.π., σ. 391 καί 396), ότι αυτό πού ονομάζουμε σχήμα τοϋ αδυνάτου είναι απλώς μια μορφή παροιμίας. Πιστεύω μάλιστα πώς οδηγήθηκε στο συμπέρασμα αυτό, παρασυρόμενος καί από τήν προσπάθεια να εξηγήσει γιατί οί αρχαίοι σχολιαστές καί γραμματικοί δέ μνημόνευσαν τό σχήμα τοΰ αδυνάτου ανάμεσα στα γνωστά σχήματα λόγου της αρχαίας λογοτεχνίας.

— 80 —

τείου των Δελφών, άλλα συνήθως είναι κατά κάποιο τρόπο παραποιημένο. Ή Πυθία δηλαδή, με το χρησμό πού δίνει, προτείνει τήν εκτέλεση μιας πράξης, ή οποία, αν ό χρησμός εξηγηθεί κατά γράμμα, είναι εντελώς αδύ­

νατη. Φαινομενικά όμως μόνο. Γιατί ό χρησμός εϊναι αινιγματικός και πίσω άπό τα λόγια του κρύβεται μια μεταφορά ή γενικότερα κάποιο τέχνασμα, χάρη στο όποιο θα μπορούσε να γίνει δυνατό και το αδύνατο. Π.χ.

Ό Σπαρτιάτης Φάλανθος πήρε χρησμό, σύμφωνα μέ τον όποιο τότε θα ίδρυε αποικία, δταν θα αισθανόταν να πέφτει βροχή κάτω από άνέφελο ου­

ρανό. Φυσικά ένας άνέφελος ουρανός ήταν αδύνατο να βρέξει. Ό χρησμός όμως πραγματοποιήθηκε, όταν ό Φάλανθος, ταλαιπωρημένος και απογοη­

τευμένος άπό τήν άκαρπη αναζήτηση, αισθάνθηκε ξαφνικά τα δάκρυα της γυναίκας του Αίθρας να στάζουν στο πρόσωπο του σαν βροχή (Αίθρα = αιθρία, δάκρυα = ύετός). "Ετσι ίδρυσε τον Τάραντα 1.

'Επίσης, στο βασιλιά τών Αυδών Κροίσο, πού θέλησε να μάθει αν θα είναι πολύχρονη ή μοναρχία του, ειπώθηκε πώς τότε θα πρέπει να φοβάται, όταν γίνει στους Μήδους βασιλιάς ένας ήμίονος. Ό Κροίσος σκέφτηκε μέ πολλή ικανοποίηση πώς ένας ήμίονος ήταν αδύνατο να γίνει βασιλιάς. Μετά τήν ήττα του όμως έμαθε ότι ό Κύρος ήταν ό ήμίονος για τον όποιο μιλούσε ό χρησμός, γιατί, όπως το ζώο αυτό προέρχεται άπό διασταύρωση όνου και ίππου, έτσι καί ό Κύρος καταγόταν άπό μέν τή μητέρα του άπό το γένος, τών Μήδων, άπό δε τον πατέρα του άπό το γένος τών Περσών 2.

Οί δύο παραπάνω αινιγματικοί χρησμοί3 μάς οδηγούν στα αινίγματα. Σήμερα είναι γνωστό δτι το αίνιγμα βρίσκεται σέ υποχώρηση 4 και τείνει

1. Παυσ. 10, 10, 6 κ.έ. 2. Ήρόδ. 1, 55, 1 και 1, 91, 1 κ.έ. 3. "Οπως είναι φανερό, και οί δυο χρησμοί περιέχουν το σχήμα τοΰ αδυνάτου. Αυτό

όμως δε συμβαίνει μέ όλους τους χρησμούς πού περιέχουν αδύνατα. "Οταν π.χ. ό Κροίσος θέλησε να δοκιμάσει τή σοφία τοΰ μαντείου, ή Πυθία, ενοχλημένη άπό τον έλεγχο, απάντησε :

Οίδα δ' έγώ ψάμμου τ' αριθμόν και μέτρα θαλάσσης καί κωφοϋ συνίημι καί ού φωνεϋντος ακούω (Ήρόδ. 1. 47, 3).

"Οπως βλέπουμε, στην απάντηση­ τής Πυθίας δεν περιέχεται τό σχήμα τοΰ αδυ­

νάτου, εκφράζεται όμως κάτι αδύνατο. Έκτος αν λάβουμε υπόψη ότι έδώ ή Πυθία μιλά έκ μέρους τοΰ 'Απόλλωνα, για τον όποιο όλα είναι δυνατά! Πρβ. καί Πίνδ., Πύθ. 9, 44 κ.έ. . . . κύριος ος πάντων τέλος | οίσθα καί πάσας κελεύθους* | όσσα τε χθων ήρινά φύλλ'αναπέμπει, χώπόσαι έν θάλασσα καί ποταμοΐς ψάμαθοι... Περισσότερα για τα αδύνατα στους χρησμούς βλ. Α. Κ. Κ α ρ α δ η μ η τ ρ ί ο υ, Οί χρησμοί τοΰ μαντείου τών Δελφών, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 54 καί 99 κ.έ.

4. Βλ. Σ τ ί λ π . Κ υ ρ ι α κ ί δ ο υ , 'Ελληνική Ααογραφία, Μέρος Α' 'Αθήναι 1965, σ. 340.

— 81 —

να εκλείψει ως είδος (αν εξαιρέσουμε το σταυρόλεξο πού θα μπορούσε να θεωρηθεί μια μοντέρνα μορφή αινίγματος). Στην αρχαιότητα όμως αποτε­

λούσε πολύ συνηθισμένο λαϊκό πνευματικό παιχνίδι, στο όποιο έπαιρναν μέρος και οί σοφοί της εποχής, και ή λύση του θεωρούνταν δείγμα σοφίας '.

Όπως φαίνεται και άπό τον ορισμό του αινίγματος, το αδύνατο αποτε­

λεί βασικό χαρακτηριστικό του. Κατά τον Τρύφωνα2, «αίνιγμα εστί φράσις έπιτετηδευμένη κακοσχόλως εις άσάφειαν άποκρύπτουσα το νοούμενον ή αδύνατον τι και άμήχανον περιστάνουσα». Άλλα και κατά τον 'Αριστο­

τέλη 3, «αινίγματος τε γαρ ϊδέα αύτη εστί, το λέγοντα υπάρχοντα αδύνατα συνάψαι». Ό τελευταίος αναφέρει μάλιστα ώς παράδειγμα το αίνιγμα τής βεντούζας, «άνδρ' είδον πυρί χαλκόν έπ' άνέρι κολλήσαντα», το όποιο, αν ληφθεί κατά γράμμα, οπωσδήποτε εκφράζει κάτι αδύνατο. 'Άς θυμηθούμε ακόμη το αίνιγμα πού έθεσαν οί ψαράδες τής 'Ίου στον Όμηρο : «Άσσ ' ελομεν λιπόμεσθα, α δ' ούχ ελομεν φερόμεσθα» 4. Οί ψαράδες εννοούσαν τις ψείρες τους· ό Όμηρος όμως, ψάχνοντας ανάμεσα σε δύο πράγματα αντίθετα μεταξύ των και αδύνατα (ελομεν ­ λιπόμεσθα, ούχ ελομεν ­ φερό­

μεσθα) δεν μπόρεσε ν' αντιληφθεί ότι αναφέρονταν σ' ενα και μόνο πράγμα, τις ψείρες, με αποτέλεσμα να μή λύσει το αίνιγμα και να πεθάνει, καθώς λέγεται, άπό τή στεναχώρια του5 .

Στον 'Ηρόδοτο συναντούμε ενα αξιοπρόσεκτο και κάπως ιδιόμορφο αίνιγμα, ή ερμηνεία τοϋ οποίου περιέχει το σχήμα του αδυνάτου : Όταν ό Δαρείος εισέβαλε στή χώρα των Σκυθών, οί Σκύθες βασιλείς του έστειλαν αινιγματικά δώρα : «όρνιθα τε και μΰν και βάτραχον και όιστούς πέντε». Κατά τή γνώμη τοϋ Πέρση στρατηγού Γωβρύα, με τα δώρα αυτά οί Σκύθες ήθελαν να πουν : «"Ην μή όρνιθες γενόμενοι άναπτήσθε ες τον ούρανόν, ώ Πέρσαι, ή μύες γενόμενοι κατά γής καταδύητε, ή βάτραχοι γενόμενοι ες τάς λίμνας έσπηδήσητε, ούκ άπονοστήσετε οπίσω υπό τώνδε τών το­

ξευμάτων βαλλόμενοι6. Στενή σχέση με τα αινίγματα άλλα και με το θέμα του αδυνάτου γενι­

κότερα είχαν και τα περίφημα «άπορα» στην αρχαιότητα. Πρόκειται για ερωτήσεις ­ προβλήματα πού έθεταν ό ένας στον άλλο, κυρίως κατά τα

1. Βλ. Άθήν., Δειπνοσ. 10, 457c. Πρβ. και Στίλπ. Κυριακίδου, ο.π., σ. 334. 2. Rhetores Graeci (Walz), τόμ. 8, σ. 733. 3. Ποιητ. 22, 1458α 26. Βλ. όμως καί W. Schultz, δ.π., σ. 87. 4. Homeri Opera (Allen), τόμ. 5, Πλουτ., Βίος 'Ομήρου 4, καί Σούδα στή λ. "Ομηρος

(σ. 530 Adler). 5. Αινίγματα μέ το αδύνατο υπάρχουν καί στα νέα ελληνικά. Π.χ. «Ένα ταψάκι

βούτυρο όλο τον κόσμο αλείφει» ( = ό ήλιος), «Μακρύς μακρύς καλόγερος καί κόκαλα δέν δχει» ( = ό καπνός) κ.λ.π. Βλ. Σ τ ί λ π . Κ υ ρ ι α κ ί δ ο υ , δ.π., σ. 337 καί 341.

6. Ήρόδ. 4, 131, 1 κ.έ. 6

- 82 —

συμπόσια, οι αρχαίοι σοφοί, ερωτήσεις όμως τέτοιας δυσκολίας, ώστε να φαίνεται αδύνατη μια άμεση και σωστή απάντηση '. Τελικά μπορούσε να θεωρηθεί ικανοποιητική ή απάντηση, όχι αν αυτή έδινε τή σωστή λύση στο ερώτημα ­ πρόβλημα, άλλα αν ήταν ταιριαστή με αυτό και κατά κάποιο τρόπο αποστομωτική, γιατί, καθώς παρατηρεί ό Πλούταρχος 2, «των από­

ρων ερωτήσεων ανάγκη και τάς αποκρίσεις απόρους είναι». Αυτό άλλωστε φαίνεται και άπο ενα χωρίο του Λουκιανού 3, ό όποιος μιλώντας για το Δημώνακτα παρατηρεί : «Και μήν και προς τάς άπορους των ερωτήσεων πάνυ εύστόχως παρεσκεύαστο· έρομένου γάρ τίνος επί χλευασμώ, ει χι­

λίας μνας ξύλων καύσαιμι, ώ Δημώναξ, πόσαι μναΐ αν καπνού γένοιντο; Στήσον, εφη, τήν σποδόν καί το λοιπόν πάν καπνός εστί».

"Ετσι, καί στον «'Αγώνα 'Ομήρου και Ησιόδου», θέλοντας ô Ησίο­

δος να οδηγήσει σε αμηχανία τον "Ομηρο, «επί τήν των άπορων ώρμησεν έπερώτησιν» ζητώντας άπ' αυτόν πράγματα αδύνατα, τα όποια ό "Ομηρος έπρεπε να κάνει δυνατά :

'Ησίοδος : Μούσα, για λέγε! 'Απ' τα μελλούμενα, τα τωρινά, τα πρώτα μήν τραγουδήσεις τώρα τίποτα ­ άλλο τραγούδι αρχίνα :

Όμηρος : Στοϋ Δία τον τάφο γύρω τ' άλογα τα βροντοποδαράτα ποτέ, ποιο νά 'ρθει πρώτο τρέχοντας τ' αμάξια δέ θα σπάσουν ι.

"Οπως βλέπουμε, ό 'Ησίοδος ζητά άπό τον "Ομηρο νά μή μιλήσει ούτε για το παρελθόν, ούτε για τό παρόν, ούτε για τό μέλλον. Ή πρώτη σκέψη είναι πώς κάτι τέτοιο είναι αδύνατο. Ό "Ομηρος όμως, μέ μεγάλη ευστροφία, άφοϋ δεν μπορεί νά μιλήσει για τό τί έγινε, τί γίνεται ή τί θα γίνει, μιλά για τό τί δέ θα γίνει. Γιατί ούτε ό αθάνατος Δίας θα πεθάνει, ούτε φυσικά θα γίνουν αγώνες στον τάφο του 5.

Εξετάσαμε μέ συντομία — ελπίζω καί μέ κάποια επάρκεια — τό θέμα

1. Βλ. Homeri Opera (Allen), τόμ. 5, Άγων 'Ομήρου καί 'Ησιόδου 95 κ.έ., Πλουτ., Των 'Επτά Σοφών συμπόσιον 9, 153α κ.έ., Πλουτ., Άλέξ. 64 κ.λ.π.

2. Άλέξ. 64. 3. Δημών. βίος 39. 4. Βλ. Άγων 'Ομήρου καί 'Ησιόδου, ο.π., 95 κ.έ. Ή μετάφραση είναι τοϋ Ι. Θ.

Κ α κ ρ ι δ ή , τοϋ οποίου βλ. 'Ομηρικά θέματα, Αθήνα 1965, σ. 166. 5. Τέτοιου είδους ερωτήσεις ­ προβλήματα αποτελούν αγαπητό θέμα της λαϊκής

φιλολογίας στην αρχαιότητα (βλ. Ι. Θ. Κ α κ ρ ι δ ή , ο.π., σ. 169) καί υπάρχουν καί στη νεοελληνική λαϊκή ποίηση Π.χ.

Έρώτ. : 'Εσύ πού ξέρεις τα πολλά κι ό νους σου πάντα φτάνει, δέκα οκάδες σίδερο πόσα βελόνια κάνει;

Άπάντ. : "Οσες ραφές καί βελονιές έχει ενα φουστάνι, δέκα οκάδες σίδερο τόσα βελόνια κάνει.

- 83 -

του αδυνάτου στην αρχαία και νέα ελληνική λογοτεχνία. Πριν τελειώσουμε, θα ήταν ίσως σκόπιμο να επισημάνουμε συμπερασματικά δυο κυρίως σημεία :

Το ενα είναι ή εντυπωσιακή ομοιότητα μέ τήν οποία εκφράζεται το σχήμα του αδυνάτου στα αρχαία και νέα ελληνικά. Οι παρομοιώσεις, οί συγκρίσεις, οί αδύνατες προϋποθέσεις, οί «ρητορικές» ερωτήσεις άπο τή μιά, και ή αναφορά στα ϊδια σχεδόν ζώα, φυτά ή άλλα στοιχεία της φύσης και στις 'ίδιες αδύνατες ενέργειες και πράξεις άπό τήν άλλη (τό ξερό κλαδί πού θα βγάλει φύλλα καί βλαστάρια, το μοτίβο του άσπρου κόρακα, το μέτρημα των φύλλων, των αστεριών καί της άμμου, ή αλλαγή της πορείας του ήλιου κ.τ.ό.), αποτελούν «κοινούς τόπους» στην αρχαία και νέα ελληνική λογοτεχνία και οδηγούν στή διαπίστωση ότι τό σχήμα του αδυνάτου πού συναντούμε στα νέα ελληνικά θα πρέπει να έχει τήν αρχή του στην ελληνι­

κή αρχαιότητα Κ Τό δεύτερο σημείο είναι τό πλήθος τών λαϊκών στοιχείων πού χρησι­

μοποιούνται. Πέρα άπό τις σχέσεις ζώων, φυτών ή φυσικών σωμάτων πού αναφέρονται — δείγματα τής λαϊκής παρατηρητικότητας άπό τήν καθημε­

ρινή ζωή μέσα στή φύση — τό γεγονός δι τό σχήμα του αδυνάτου βρίσκε­

ται κυρίως στα δημοτικά τραγούδια, στις λαϊκές παραδόσεις, στα αινίγματα, στους μύθους και σχετίζεται στενά μέ παροιμιακές φράσεις, δείχνει καθαρά τήν άμεση σχέση καί εξάρτηση του άπό τήν αυθόρμητη καθημερινή γλώσσα του λάου καί τή λαϊκή σοφία.

Ό Κ. Θ. Δημαράς 2 επισημαίνοντας απλώς τό σχήμα του αδυνάτου στα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια, εκφράζει τή σκέψη πώς αυτό θα πρέ­

πει να έχει αρχαία προέλευση, ενώ οί Η. V. Ganter3 καί E. Dutoit4 πι­

στεύουν επιπλέον ότι τό σχήμα του αδυνάτου έχει τις ρίζες του στή ζωντανή λαϊκή γλώσσα. Νομίζω ότι καί οί δικές μας παρατηρήσεις καί διαπιστώ­

σεις επιβεβαιώνουν καί τίς δυο αυτές απόψεις καί οδηγούν, μέ βεβαιότητα πιά, στα ίδια συμπεράσματα.

1. Ό Ε. D u t o i t , πού μελέτησε συστηματικά το σχήμα του αδυνάτου καί στή, λατινική ποίηση, διαπίστωσε τήν άμεση εξάρτηση του από τήν ελληνική αρχαιότητα (βλ. Ε. D u t o i t , δ.π., σ. 53 κ.έ. καί σ. 162 κ.έ.).

2. 'Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 'Αθήνα 1975, σ. 9. 3. "Ο.π., σ. 41. 4. "Ο.π., σ. 52.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ δ.φ.

ΤΟ ΠΤΗΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΑΙΝΕΙΑΔΑ ΤΟΥ ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ

Το ύπεργήινο συγκινούσε πάντα την ανθρώπινη φαντασία. "Οταν ό άνθρωπος £κανε τα πρώτα του βήματα στην ανακάλυψη του ύπεργήινου κόσμου άρχισε να συνειδητοποιεί τις ελλείψεις του και τους περιορισμούς της θνητής του υποστάσεως.

Αυτό ακριβώς μας διδάσκει ό μύθος του 'Ικάρου, του πρώτου αστρο­

ναύτη της ελληνικής μυθολογίας και θύματος τής έξερευνήσεως του δια­

στήματος. Παρ' όλα αυτά κρυφή φιλοδοξία του άνθρωπου ήταν να φθάσει κά­

ποτε στην πραγματοποίηση του «διαστημικού» του ονείρου, πού δεν ήταν άλλο άπο το ταξίδι στο υπερπέραν.

Στόχος τής παρούσας μελέτης είναι να ερευνήσει το έπος του Βιργι­

λίου κάτω άπο μία συγκεκριμένη οπτική γωνία· εκείνο πού εξετάζεται είναι το σύνολο των πτητικών περιγραφών τής Αΐνειάδας, δηλαδή το πτη­

τικό στοιχείο μέσα στο £ργο του Λατίνου ποιητή. Μέσα στους στίχους τής Αίνειάδας συναντάμε πάμπολλες πτητικές

εικόνες' ό Βιργίλιος, προσεκτικός θαυμαστής τής φύσεως, ίσως να μελέ­

τησε τήν πτήση τών πουλιών και να άντλησε ερεθίσματα και εικόνες, τις όποιες μετά μετέφερε μέσα στο έργο του.

Σκοπός λοιπόν τής μελέτης αυτής είναι μια προσπάθεια συστηματο­

ποιήσεως και επεξεργασίας του πληροφοριακού υλικού πού δίνει ό Βιργί­

λιος πάνω στο θέμα τής πτήσεως. Το αντικείμενο και ή μέθοδος δε θα προκαλέσουν τή δημιουργία απόλυτων συμπερασμάτων.

Ή παράθεση τών κειμένων μαζί μέ τις σχετικές παρατηρήσεις μου θέλουν να προκαλέσουν τον προβληματισμό τών πιο έμπειρων λατινιστών για τή διεξαγωγή συστηματικών ερευνών πάνω σέ δευτερεύοντα προβλή­

ματα του Βιργιλίου.

— 85 —

servatum ex undis Strophadum me litora primum 1

210 excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam clausa domus mensasque metu liquere priores. tristius hand illis monstrum, nee saevior ulla

215 pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis. virginei volucrum çultus, foedissima ventris proluvies uncaeque manus et pallida semper ora fame.

225 at subitae horrifico lapsu de montibus adsunt Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas, diripiuntque dapes contactuque omnia foedant immundo ; turn vox taetrum dira inter odorem. rursum in secessu longo sub rupe cavata

230 (arboribus clausam circum atque horrentibus umbris) instruimus mensas arisque reponimus ignem; rursum ex diverso caeli caecisque latebris turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis2, polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant

235 edico, et dira bellum cum gente gerendum. haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam disponunt ensis et scuta latentia condunt.

1. Strophadum : Είναι δύο νησάκια του 'Ιονίου ανάμεσα στίς ακτές τής Πελοπον­

νήσου και τη Ζάκυνθο. Ό Σέρβιος αναφέρεται διεξοδικά στο μύθο των Άρπυιών, πού συνδέεται με αυτά τα νησιά. Ό Φινέας, βασιλιάς τής Αρκαδίας, είχε ταλαιπωρηθεί πολύ από τις Άρπυιες. Οί Αργοναύτες θέλοντας να τον απαλλάξουν άπο τα βασανι­

στικά αυτά πουλιά έστειλαν τους δύο γιους τοϋ Βορέα για να τα καταδιώξουν. Μόλις οί δύο φτερωτοί γιοι τοϋ Βορέα έφθασαν στο ΰψος των δύο νησιών αναγκάστηκαν νά σταματήσουν και νά «στραφούν» προς τά πίσω' άπ' αυτή τή «στροφή» των γιων τοϋ Βορέα τά νησιά πήραν τήν ονομασία Στροφάδες, όπως τουλάχιστον μας αναφέρει ό 'Απολλώνιος ό Ρόδιος (II 285 ­ 97).

2. turba sonans : οί κραυγές τους είναι εξίσου εφιαλτικές και άποτροπιαστικές μέ τή συνήθεια πού έχουν νά λερώνουν τά φαγητά (polluit ore dapes). Παράβαλε και το αντίστοιχο κείμενο της Κολάσεως τοϋ Δάντη (XII 10 ­15) :

Quivi le brutte Arpie lor nidi fanno, che cacciar delle Strofade i Troiani con tristo annunzio di futuro danno. Ali hanno late, e colli e visi umani, pie con artigli, e pennuto il gran ventre; fanno lamenti in su li alberi strani.

­ 86 ­

ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere litora, dal signum specula Misenus ab alta

240 aere cavo, invadunt sodi et nova proelia temptant, obscenas pelagi ferro foedare volucris. sed neque vim plumis ullam nec vulnera tergo ' accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae semesam praedam et vestigia foeda relinquunt.

Αΐνειάδας ΠΙ

Για το Βιργίλιο δεν υπάρχει τέρας πιο αηδιαστικό από τις "Αρπυιες (tristius haud illis monstrum). Περιγράφει τα τέρατα αυτά με παρθενικά πρόσωπα πάνω σε κορμιά πουλιών (virginei volucrum vultus).

Ό Θαύμας απέκτησε άπό τη γυναίκα του 'Ηλέκτρα τις «ήυκόμους θ' Άρπυίας 'Αελλώ τ' Ώκυπέτην τε, αϊ ρ' άνεμων πνοιησι και οίωνοΐς εμ* έπονται ώκείης πτερύγεσσι». (Θεογ. 265).

Οί "Αρπυιες ήταν δαίμονες της θαλάσσιας θύελλας. Ό Σέρβιος τις ονομάζει «Iovis canes». Στα «Αργοναυτικά» του 'Απολλώνιου του Ρόδιου (2, 178 κλπ.) οί "Αρπυιες περιγράφονται σαν σιχαμερά και βρώμικα που­

λιά πού αρπάζουν και λερώνουν την τροφή του τυφλού Φινέα. Σε πήλινο αγγείο του 6ου αί. π.Χ. (Villa Giulia, Ρώμη) παριστάνονται

οί φτερωτές "Αρπυιες να καταδιώκονται άπό τους φτερωτούς γιους του Βορέα* είναι ή πρώτη αεροπορική καταδίωξη της ελληνικής μυθολογίας.

Ό 'Απολλόδωρος τις χαρακτηρίζει «πτερωτά θηλυκά τέρατα» (Βιβλ. Ι, 10) και «πτερωταί» (Βιβλ. Ι, 121).

Haec ait et Maia genitum demittit ab alto2, ut terrae utque novae pateant Karthaginis arces hospitio Teucris, ne fati nescia Dido

300 finibus arceret. volat Me per aera magnum remigio alarum ac Libyae citus astitit oris3.

Αινειάδας I

1. plumis : ό Βιργίλιος χρησιμοποιεί αυτό το ουσιαστικό για να εξηγήσει το άτρωτο αυτών των τεράτων επειδή διαθέτουν φτερά μπορούν πιό εύκολα να ξεφύγουν τα κτυπήματα.

2. Maia : είναι ή Μαία ή Μάι και Μαιάς. 'Αναφέρεται στον "Ομηρο ώς μία των Πλειάδων. Άπό τη Μαία και το Δία γεννήθηκε ό Έρμης σ' ενα σπήλαιο της Κυλλή­

νης. Στους Ρωμαίους ή Μαία ήταν θεότητα της φύσεως και της βλαστήσεως και σχε­

τιζόταν μέ τό ρωμαϊκό Vulcanus ("Ηφαιστο). Λόγω ελληνικής επιδράσεως ή ρωμαϊκή Μαία συνδέθηκε αργότερα και μέ τό ρωμαϊκό Mercurius (Έρμης).

3. remigio alarum : ή λέξη remigium προέρχεται άπό τό remus+ago καί συνδέει τήν πτήση μέ τον πλουν. Βλ. επίσης Aiv. VI, 19.

— 87 —

CH Μαία στέλνει «ab alto» το γιό της Έρμη στην Καρχηδόνα για να δώσει οδηγίες στη βασίλισσα. Ό Έρμης πετά στον απέραντο ουρανό «remigio alarum» και γρήγορα φθάνει στη Λιβύη.

220 Omnipotens, 222 turn sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:

vade age, nate, coca Zephyros et labere pennis Dardaniumque ducem,

226 adloquere et céleris defer mea dicta per auras. 238 Dixerat. Me patris magni parere parabat

imperio; et primum pedibus talaria nectit 240 aurea, quae sublimem alis sive aequora supra

seu terram rapido pariter cum flamine portantx. turn virgam capiti hac animas Me evocai Orco pallentis, alias sub Tartara tristia mittit2, dat somnos adimitque, et lumina morte résignât.

245 ilia fretus agit ventos et turbida tranat3

nubila. iamque volans apicem et latera ardua cernii Atlantis duri caelum qui vertice fulcit, Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris piniferum caput et vento pulsatur et imbri,

250 nix umeros infusa tegit, turn flumina mento praecipitant senis, et giade riget horrida barba, hic primum paribus nitens Cyllenius alis constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas misit avi similis, quae circum litora, circum

255 piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta. haud aliter terras inter caelumqiie volabat litus harenosum ad Libyae, ventosque secabatl

materno veniens ab avo Cyllenia proles.

1. portant : ό ενεστώτας αυτός, όπως επίσης και οί ενεστώτες mittit, dat, adimit και résignât πού ακολουθούν το evocai, προσδιορίζει τα συνηθισμένα καθήκοντα τοϋ Έρμη, ενώ τα nectit καί capii δηλώνουν δύο λεπτομέρειες της πράξεως πού εκφράζει ô παρατατικός parabat.

2. mittit : ας θυμηθούμε εδώ το επίθετο «ψυχοπομπός» καί τήν αντιστοιχία ανά­

μεσα στο πέμπω καί το mitto. 3. ilia : παράβαλε αυτή τήν εκτενή περιγραφή της πτήσεως τοΰ Έρμη μ' εκείνη

τοΰ Ι βιβλίου (στ. 297 ­ 304). 4. secabat : ένώ το agit ventos τοΰ στ. 245 μας παρουσιάζει τόν Έρμη να πετά

σέ μεγάλο ΰψος καί να σπρώχνει σχεδόν μπροστά τους ανέμους, το secabat αντίθετα μας τόν παρουσιάζει να κόβει στα δύο τα σύννεφα, λόγω τοΰ ότι πετοΰσε χαμηλά, καί

ut primum alatis tetigit magalia plantis, 260 Aenean fundantem arces ac teda novantem

conspicit. atque 265 continuo invadit : 268 ipse deum Ubi me cloro demittit Olympo

regnator, caelum et terras qui numine torquet, 270 ipse haec ferre iubet céleris mandata per auras : 276 tali Cyllenius ore locutus

mortalis visus medio sermone reliquit et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

356 nunc etiam interpres divum love missus ab ipso (testor utrumque caput) céleris mandata per auras detulit: ipse deum manifesto in lumine cidi intrantem muros vocemque his auribus hausi.

377 nunc et love missus ab ipso interpres divum fert horrida lussa per auras.

deus aethere missus ab alto 575 festinare fugam tortosque incidere funis

ecce iterum instimulat. Αΐνειάδας IV

Ό Δίας στέλνει τον Έρμη νά μεταφέρει ενα μήνυμα του στον Αινεία: «"Ελα, γιέ μου, κράξε τους Ζέφυρους ι και γλύστρησε μέ τα φτερά σου φέρ­

νοντας τα λόγια μου στους γλήγορους άνεμους».

να τα διαχωρίζει. Ό Βιργίλιος άντλησε πολλά στοιχεία από τον "Ομηρο, όπως του­

λάχιστον δείχνει τό παρακάτω κομμάτι :

"Ετσι eljte, κι' ο θνηταγωγος Έρμης ακούει το λόγο Ω 340 κι έφτύς στα πόδια άμπόδεσε τα διό όμορφα σαντάλια,

χρυσά κι' αιώνια, πού μαζί με τ' άγεριοϋ το χνώτο παντού ώς στην άκρη και στεριάς τον πάνε και πελάγου. Έπειτα πήρε το ραβδί π' ανθρώπων — δσους θέλει — μαγεβει μάτια, ή και ξυπνάει πόλε άλλους κοιμισμένους.

Ω 345 Μ' άφτό στα χέρια ό δυνατός πετάει θνηταγωγιάτης, και στον Ελλήσποντο κοντά σαν ήρθε και στον κάμπο πιάνει το δρόμο, μιάζοντας παλικαράκι άρχόντου πρωτόχνουδο, πού ή πιο γλυκιά τ άνθοστολίζει νιότη.

'Ομήρου Ίλιάδα, σε μετάφραση Άλεξ. Πάλλη, 'Αθήναι 1962.

1. Ζέφυρος : γιος του Άστραίου και τής Ήοϋς, προσωποποίηση του δυτικού άνεμου. Το σύμβολο του ήταν το άλογο καΐ στις παραστάσεις απεικονίζεται φτερωτός

— 89 ­

Ό Έρμης ήταν αγγελιαφόρος και κήρυκας των θεών του 'Ολύμπου. Με τήν εμφάνιση του Έρμη ό ρόλος της "Ιριδας πέφτει σε δεύτερο επίπεδο.

Σ' ενα μελανόμορφο αγγείο ό Έρμης παρουσιάζεται φτερωτός και σε αμφορέα του 5ου αι. π.Χ. (Μουσείο τοϋ Βατικανού) απεικονίζεται να φορά τα φτερωτά του πέδιλα.

sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam 155 prospiciens genitor caeloque invectus aperto1

flectit equos eunuque çolans dat lora secundo. Αίνειάδας I

Ό Neptunus (Ποσειδώνας) δεν απεικονίζεται ποτέ φτερωτός· όμως στις μετακινήσεις του χρησιμοποιεί φτερωτούς ίππους. Σέ αγγειογραφία παριστάνεται ό Ποσειδώνας να ανεβαίνει σέ άρμα φτερωτών ίππων.

816 his ubi laeta deae permulsit pectora dictis, iungit equos auro genitor, spumantiaque addit1

frena feris manibusque omnis effundit habenas. caeruleo per summa levis volat aequora curru:i;

820 subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi.

Αίνειάδας V

Και ό Δίας χρησιμοποιεί στις μετακινήσεις του άρμα πού τό σέρνουν φτερωτά άλογα­ έτσι τουλάχιστον γράφει ό 'Απολλόδωρος :

«Ζευς δε τήν ΐδίαν άνακομισάμενος ίσχύν, εξαίφνης εξ ουρανού επί πτηνών όχούμενος ϊππων άρματι βάλλων κεραυνοΐς έπ' όρος έδιωξε Τυ­

φώνα τό λεγόμενον Νΰσαν, όπου Μοΐραι αυτόν διωχθέντα ήπάτησαν»4.

(όπως στο ρολόι τοϋ Κηρύστου στην 'Αθήνα — «αέρηδες»). Στοιχεία γι' αυτόν μας παρέχει στή Θεογονία του ό 'Ησίοδος.

1. genitor* : ενν. τον Ποσειδώνα. 2. Πρόκειται για τον Juppiter ή Saturnius πού αντιστοιχεί στον ελληνικό Δία ή

Κρονίωνα ή Κρονίδη. 3. Βλ. *Ομ. Ίλιάδα, Θ 41 ­ 46 :

Είπε' στ αμάξι έζεψε τα ορμητικά πουλάρια, χαλκόποδα, μ' όλόχρνσην και φουντωμένην κόμην, όλόχρυσ' άρματα και αυτός εζώσθηκε κι επήρε χρυσήν ωραία μάϋτιγα και ανέβηκε στον θρόνον

45 κι έράβδισε να κινηθούν καϊ πρόθυμα επετοΰσαν τ' αλογ' άνάμεϋα στην γήν και τ' ουρανού τ' αστέρια.

Σέ μετάφραση Ίακ. Πολυλά.

4. Βλ. 'Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη Ι, 43. Και ό τερατώδης Τυφώνας ήταν φτερω­

τός' μάλιστα σ' αρχαϊκό αγγείο, πού βρίσκεται στο 'Αρχαιολογικό Μουσείο τοϋ Mo­

­ 90 —

Ό Δίας στέλνει συνήθως στή γη τον Έρμη ή τήν "Ιριδα για να με. ταφέρουν τις διαταγές του στους θνητούς '.

"Ας δοϋμε όμως τώρα και μερικές πτητικές εικόνες, όπου ό Βιργίλιος μας παρουσιάζει πτήσεις διαφόρων πουλιών :

aspice bis senos laetantis agmine cycnos, aetheria quos lapsa plaga lovis ales aperto

395 turbabat caelo ; nunc terras ordine longo aut capere aut captas iam despectare videntur : ut reduces Mi ludunt stridentibus alis et coetu cinxere polum cantusque dedere, haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum

400 aut portum tenet aut pieno subit ostia velo. Αίνειάδας I

qualis spelunca subito commota columba, cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,

215 fertur in arça volans plausumque exterrita pennis dat tec to ingentem, mox aere lapsa quieto radit iter liquidum céleris neque commovet alas: sic Mnestheus, sic ipsa fuga secai ultima Pristis aequora, sic Mam fert impetus ipse volantem.

Αίνειάδας V

485 Protinus Aeneas celeri certare sagitta invitât qui forte velint et praemia dicit, ingentique manu malum de nave Seresti erigit et volucrem traiecto in fune columbam,

• quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto. 490 convenere viri deiectamque. . .

post acer Mnestheus adducto constitit arcu alta petens, pariterque oculos telumque tetendit. ast ipsam miserandus avem contingere ferro

510 non valuit; nodos et vincula linea rupit

νάχου, ό Τυφώνας παριστάνεται φτερωτός και άνθρωπόμορφος ένώ στο κάτω μέρος τοϋ σώματος του βλέπουμε πελώριους δράκοντες.

1. Συχνά συναντούμε στο Βιργίλιο φράσεις σαν τις παρακάτω : «ipse regnator deum Olympo me demittit. . .», «missus ab love» κλπ. Οι αγγελιαφόροι αυτοί του Δία μεταφέρουν τα μηνύματα του όχι μόνο στους ανθρώπους άλλα και στους άλλους θεούς τοϋ 'Ολύμπου.

— 91 —

quis innexa pedem malo pendebat ab alto; ilia Notos atque atra volans in nubila fugit. turn rapidus, iamdudum arcu contenta parato tela tenens, fratrem Eurytion in cota vocavit,

515 iam vacuo laetam cacio speculatus et alis plaudentem nigra figit sub nube columbam. decidit exanimis vitamque reliquit in astris aetheriis fixamque refert delapsa sagittam.

Αίνειάδας V

Tò στίχο του Βιργιλίου χαρακτηρίζει πάντα ή κίνηση και συνεπώς ή ζωντάνια' δεν παύει όμως να μας θυμίζει έντονα τον Όμηρο. Τον αγώνα τοξοβολίας πού οργάνωσε ό Αινείας (V, 485-518) βρίσκουμε να μοιάζει εντελώς μ' εκείνο πού περιγράφει ό Όμηρος στην Ίλιάδα του (Ψ, 852 - 880) :

και άφοϋ κατάρτι έστησε πέρα υψηλό στον άμμον σ" εκείνο με λεπτήν κλωστήν προσδένει περιστέρι από το πόδι, και σ αυτό τους λέγει να τοξεύσουν.

Είπε, κι ευθύς σηκώθηκαν ό Τεύκρος πολεμάρχης 860 και ό Μηριόνης οπαδός λαμπρός τοϋ 'Ιδομενέως.

Εις ενα κράνος χάλκινο ετίναξαν τους κλήρους και ό Τεύκρος πρώτος έλαχε' κι εριξ* ευθύς τα βέλος σφοδρότατα, και τοϋ θεοϋ δεν έταξε να δώση από αρνιά πρωτότοκα εξαίσιαν εκατόμβην.

865 Και το πουλί δεν πέτυχεν, δτι άντιστάθη ο Φοίβος' κι επήρε μόνον την κλωστήν στο πόδι του δεμένην το βέλος και τήν έκοψε' κι ευθύς το περιστέρι πέταξε προς τον ούρανόν, και αύτοΰ ξετεντωμένη προς τήν γήν έκλινε ή κλοίστή καί αλάλαξαν τα πλήθη.

870 Το τόξον ευθύς άρπαξε τοϋ Τεύκρου δ Μηριόνης καί βέλος από τήν αρχήν στο χέρι του κρατούσε. Κατόπι ευθύς ετάχθηκε τοϋ μακροβόλου Φοίβου από αρνιά πρωτότοκα εξαίσιαν εκατόμβην. Το περιστέρ είδε υψηλά στα σΰννεψ από κάτω

νά φέρνη γύρες ήσυχα, και κάτω απ τήν φτερούγα κατάστηθα το ετόξευσε κι εγύρισε το βέλος κι εμπρός τον εμπήχθη μες στην γήν κι ευθύς ή περιστέρα εις το κατάρτι εκάθισε με τα φτερά λυμένα, και τον λαιμον εκρέμασε, κι επέταξε ή ψυχή της

875

— 92 —

880 από τα μέλη τα νεκρά και πέρα εκεί στον άμμον έπεσε χάμω και οι λαοί θωρούσαν κι εθανμάζαν.

Σέ μετάφραση Ίακ. Πολυλά.

190 vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae ipsa sub ora viri caelo venere volantes l, et viridi sedere solo, turn maximus heros maternas agnovit avis laetusque precatur2 : este duces, ο, si qua via est, cursumque per auras

195 derigite in lucos ubi pinguem dives opacat ramus humum. tuque, ο, dubiis ne defice rebus, diva parens, sic effatus vestigia pressit observans quae signa ferant, quo tendere per gant3, pascentes Mae tantum prodire volando 4

200 quantum acie possent oculi servare sequentum. inde ubi venere ai fauces grave olentis Averni, tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae5

sedibus optatis gemina super arbore sidunt, discolor unde auri per ramos aura refulsit.

Αίνειάδας VI 305 hue omnis turba ad ripas effusa ruebal,

matres atque viri defunctaque corpora vita magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, impositique rogis iuvenes ante ora parentum: quam multa in silvis autumni frigore primo*

310 lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto1

1. ipsa sub ora : αν τα περιστέρια πετούσαν μακριά, τότε οί οιωνοί δέ θα αφο­ρούσαν τον Αινεία.

2. maternas ενν. aves : τα περιστέρια ήταν τα ιερά πουλιά της 'Αφροδίτης, γιατί συχνά ζευγαρώνουν και γεννούν.

3. observans quae signa ferant : το p. servo χρησιμοποιείται σέ περιπτώσεις οίω­νοσκοπίας, παρατηρήσεως τοϋ ούρανοϋ και της πτήσεως των πουλιών συναντιέται συχνά ώς servare sidera, servare de caelo κλπ.

4. pascentes illae tantum prodire volando : τά περιστέρια πετούσαν καί βοσκού­σαν συνάμα' αυτό σημαίνει ότι ό οιωνός ήταν καλός.

5. Τά περιστέρια πετοΰν σέ μεγάλο ΰψος για ν' αποφύγουν τή δυσοσμία του Άόρνου.

6. quam multa : παρομοίωση της οποίας, εννοείται, θέση πρώτου όρου κατέχει ή αναπαράσταση τοΰ όχλου (στ. 305 : hue omnis turba ad ripas effusa ruebat κλπ.).

7. Πρβ. Δάντη, Κόλ. Ill, 112 : «come d'autunno si levan le foglie l'una appresso dell'altra», gurgite ab alto : αφήνουν τά υψηλά φτερουγίσματα τους και συγκεντρώνον­ται κάτω στή γη για νά ετοιμαστούν για τήν αποδημία.

— 93 —

quam muìtae glomerantur aves, ubi frigidus annus ' trans pontum fugat et terris immittit apricis.

Αΐνειάδας VI

32 variae circumque supraque adsuetae ripis volucres et fluminis alveo­

aethera mulcebant cantu lucoque volabanVK Αίνειάδας Vil

huius apes summum densae (mirabile dictu) 65 stridore ingenti liquidum trans aethera vectae

obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis examen subitum ramo frondente pependit4.

Αΐνειάδας VII

Ibant aequati numero regemque canebant : ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni

700 cum sese e pastu referunt et longa canoros 5

dant per colla modos, sonai amnis et Asia longe G

pulsa palus. nec quisquam aeratas acies examine tanto misceri putet, aèriam sed gurgite ab alto

705 urgeri volucrum raucarum ad litora nubem. Αίνειάδας VII

Ό Βιργίλιος έχει δανεισθεί τήν παρομοίωση αυτή από τον "Ομηρο

Και όπως πλήθη αμέτρητα πουλιών συμμαζωμένα, 460 χηνών κοπάδ' ή γερανών ή κύκνων μακρολαίμων

στ' "Ασιο λιβάδι ■­ στες ροές σιμά τον Κανστρίον φτεροκοπούν περήφανα στό 'να και στ' άλλο μέρος κι δταν καθίζουν κλαγγηκτά και ο κάμπος άντηχάει, τόσα τα πλήθη τών ανδρών από σκηνές κα\ πλοία

1. glomerantur: εύστοχη παρομοίωση μέ τα θαλάσσια πουλιά. 2. adsuetae ripis volucres : εδώ ό Βιργίλιος μας δίνει μια περιεκτική περιγραφή

τών σχετικών πουλιών. 3. mulcebant : μεταφ. ψυχαγωγούσαν μέ το τραγούδι τους. 4. Οί μέλισσες έχουν πλέξει τα πόδια τους και κρέμονται σαν μιά μάζα από το

φυλλοφόρο κλαδί. 5. Ό Πλίνιος γράφει στή Φυσική 'Ιστορία του ότι οί κύκνοι τραγουδούν μελω­

δικά και γλυκά γιατί ό λαιμός τους είναι μακρύς και εύκαμπτος. 6. Πρβ. το ομηρικό : κλαγγηδον προκαθιζόντων, σμαραγεΐ δέ τε λειμών.

— 94 —

465 στο σιάδι το Σκαμάνδριον χύνονταν κι απ τον κτνπον ϊππων και ανδρών τρομακτικά ή γη βροντοκοπονσεν

Ίλ. Β 459 ­ 466. Σε μετάφραση Ίακ. Πολυλά.

Ό Βιργίλιος χρησιμοποιεί τους κύκνους στην παρομοίωση του, άλλα δημιουργεί μια ηχητική εικόνα πού μάλλον παράγεται άπό άλλα πουλιά παρά άπό τους μελωδικούς κύκνους ι.

655 atque hic auratis volitans argenteus anser 2

porticibus Gallos in limine adesse canebat; Αΐνειάδας Vili

clamorem ad sidéra tollunt Dardanidae e mûris, spes addita suscitât iras, tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris

265 Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.

Αίνειάδας X

721 Quam facile accipiter saxo sacer aies ab alto consequitur pennis sublimem in nube columbam comprensamque tenet pedibusque eviscerai uncis ; turn cruor et vulsae labuntur ab aethere plumae.

Αίνειάδας XI

utque volans alte rap turn cum fulva draconem fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit, saucius at serpens sinuosa volumina versât arrectisque horret squamis et sibilat ore

755 arduus insurgens, ilia haud minus urget obunco luctantem rostro, simul aethera verberat alis : haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon portât ovans. ducis exemplum eventumque secuti Maeonidae incurrunt.

Αίνειάδας XI

Τη δραματική εικόνα του άετοϋ πού κρατά με τα νύχια του τον πελώριο δράκοντα συναντούμε, όμοια σχεδόν, στον "Ομηρο (Ίλιάδας Μ 200 ­ 210):

1. Βλ. Βιργιλίου Αινείας VII, έκδ. Δ. Ν. Παπαδήμα, σελ. 762. 2. Σε κύλικα του 5ου αι. π.Χ. ή 'Αφροδίτη απεικονίζεται, άπό το ζωγράφο τοϋ

Πισιοξένου, καθιστή στή ράχη μιας πελώριας χήνας, πού με τ' άνοικά φτερά της δια­σχίζει τους αιθέρες (Λονδίνο, Βρεταννικο Μουσείο).

­ 95 —

Νά! απ τα ζερβά τονς βγήκε κακό όρνιο, άψηλοπέταχτος αητός, κρατώντας φίδι στα νύχια κόκκινο χοντρό, πον ζωντανό έτσι ακόμα σπαρτάριζε μα την αντριά δεν είχε χάσει ο^στόσο' τι ενώ το βάσταε, πίσω άφτο γυρνάει κι' εκεί στο στήθος τον τρώει, στα πλάγια τον λαιμού, κι άφτος μακριά τον χάμον τ αμόλησε μες στον στρατού, σαν πόνεσε, τη μέση, και πήρε δρόμο — κρώζοντας — με τ' αγεριον το χνώτο.

Σε μετάφραση Άλ. Πάλλη.

namque volans rubra fulvus lovis ales in aethra litoreas agitabat avis turbamque sonantem agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas

250 cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. arrexere animos Itali, cunctaeque volucres convertunt clamore fugam (mirabile visu), aetheraque obscurant pennis hostemque per auras facta nube premunì, donee vi victus et ipso

255 pondère defecit praedamque ex unguibus ales proiecit fluvio, penitusque in nubila fugit.

Αίνειάδας XII

nigra velut magnas domini cum divitis aedes pervolat et pennis alta atria lustrât hirundo l

475 pabula parva legens nidisque loquacibus escas, et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum stagna sonat : similis medios Iuturna per hostis fertur equis rapidoque volans obit omnia curru, iamque hie germanum iamque hie ostentai ovantem

480 nee conferre manum patitur, volât avia longe. Αίνειάδας XII

Στα παραπάνω κείμενα ό Βιργίλιος μας προσφέρει αδρές εικόνες και περιγραφές πτήσεων διαφόρων πουλιών (κύκνων, περιστεριών, μελισσών, χηνών, γερανών, γερακιών, αετών και χελιδονιών). Είναι εικόνες παρμένες άπό τη φύση και χαρίζουν κίνηση και ζωντάνια στο στίχο. Οι εικόνες αυτές, όπου πρωτοστατεί το πτητικό στοιχείο, έχουν μια λειτουργικότητα

1. Στην «τοιχογραφία των κρίνων» της θηραϊκής τέχνης τοϋ 16ου αι. π.χ. απεικο­νίζεται ενα χελιδόνι νά φτερουγίζει μέσα σ' ενα ανάλαφρο ανοιξιάτικο τοπίο. Τα χε­λιδόνια ήταν άπό τα πιο αγαπητά θέματα των καλλιτεχνών τής Θήρας.

— 96 —

μέσα στο κείμενο' ό Βιργίλιος τις παρεμβάλλει μέσα στην αφήγηση του εϊτε σαν παρομοιώσεις είτε σαν μεταφορές.

845 dicuntur geminae pestes cognomine Dime, quas et Tartaream Nox intempesta Megaerdm uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit serpentum spiris ventosasque addidit alas, hae lovis ad solium saevique in limine regis

850 apparent acuuntque metum mortalibus aegris, si quando letum horrificum morbosque deum rex molitur, méritas aut bello territat urbes. harum unam celerem demisit ab aethere summo Iuppiter inque omen Iuturnae occurere iussit:

855 ïlla volât celerique ad terram turbine fertur. non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta, armatam saevi Parthus quam felle veneni, Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit, stridens et céleris incognita transilit umbras :

860 talis se sata Nocte tulit terrasque petivit. postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni, alitis in parvae subitam collecta figuram, quae quondam in bustis aut culminibus desertis nocte sedens serum canit importuna per umbras­

865 hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora fertque refertque sonans clipeumque everberat alis.

Αίνειάδας XII

Οί Ερινύες ήταν θεότητες των αρχαίων 'Ελλήνων και ανήκουν στις πιο παλιές θεότητες τοΰ ελληνικού πανθέου. Είχαν για κατοικία τους τον "Αδη και διέθεταν φτερούγες. Σ' όλο το σώμα τους είχαν τυλιγμένα φίδια' φίδια κρατούσαν και στα χέρια τους. Οί'Ερινύες ήταν αόρατες και παρου­

σιάζονταν μόνο στους ενόχους για να τους καταδιώξουν και για να τους σαλέψουν τα λογικά.

Ό 'Ησίοδος γράφει ότι δημιουργήθηκαν από τις σταγόνες του αίμα­

τος του ακρωτηριασμένου Ουρανού '. Ό Αισχύλος αντίθετα τις θεωρεί

1. Βλ. επίσης 'Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη Ι, 3 : «'Αγανακτούσα δε Γχ\ επί τη απώ­

λεια των είς τάρταρον ρΛφθέντων παίδων πείθει τους Τιτάνας έπιθέσθαι τφ πατρί, και δίδωσιν άδαμαντίνην αρπην Κρόνω. Οί δε Ώκεανοϋ χωρίς επιτίθενται, καί Κρόνος άποτεμών τα αιδοία τοϋ πατρός εις τήν θάλασσαν άφίησιν. Έκ δε τών σταλαγμών τοϋ ρέοντος αίματος ερινύες έγένοντο, Άληκτώ, Τισιφόνη, Μέγαιρα».

­ 97 —

κόρες της Νύκτας και ό Σοφοκλής κόρες της Γης και του Σκότους. Σε αγγειογραφία του 4ου ai. π.Χ. (Βερολίνο. 'Αρχαιολογικό Μουσείο)

απεικονίζονται ένας σκοτωμένος αετός του Δία και μια φτερωτή Ερινύα.

Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes \ Fama, malum qua non aliud velocius ullum :

175 mobilitate viget virisque adquirit eundo, parca metu primo, mox sese attollit in auras ingrediturque solo et caput inter nubila condit. Mam Terra parens ira inritata deorum extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem

180 progenuit pedibus celerem et pernicibus alis, monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae, tot vigiles oculi subter (mirabile dictu), tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris. node volat caeli medio terraeque per umbram

185 stridens, nee dulci déclinât lumina som.no; Αΐνειάδας IV

Ή Φήμη ήταν θεότητα και αγγελιαφόρος. Στην 'Αθήνα υπήρχε βω­

μός αφιερωμένος σ' αυτήν. Για τό Βιργίλιο ήταν ëva τεράστιο monstrum horrendum, γοργό στα πόδια και στο φτερούγισμα' τέρας άυπνο και ανή­

συχο πού πετούσε νύχτα και μέρα και έφερνε τα μαντάτα στους ανθρώπους.

835 iamque fere mediam caeli Nox umida metani contigerat, placida laxabant membra quiete sub remis fusi per dura sedilia nautae, cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras,

840 te, Palinure, petens, Ubi somnia tristia portans insonti; puppique deus consedit in alta

1. Πρβ. Aìv. IX 473­475 : «interea pavidam volitans pennata per urbem nuntia Fama ruit matrisque adlabitui* auris Euryali. ruit : τρέχει μέ τα γοργά φτερά της (vo­

litans pennata) και φέρνει τα νέα.. . Πρβλ. επίσης Aiv. Ill 121 ­ 123 :

Fama volat pulsum regnis cessisse paternis Idomenea ducem desertaque li tor a Cretae hoste vacare domum sedesque astare relictas.

Fama volat : ή Φήμη πετά καί φέρνει την είδηση τοϋ νόστου τοϋ 'Ιδομενέα, βασιλιά τής Κρήτης, πού είχε διακριθεί στην Τροία. Βλ. Ίλιάδας Ν καί 'Οδύσσειας γ 191 ­192.

7

­ 98 —

Phorbanti similis funditgue has ore loquelas : «Iaside Palinure

861 ipse volans tenuis se sustulit ales ad auras. Αΐνειάδας V

Ό "Υπνος (Somnus) του Βιργιλίου έχει πτητικές ικανότητες (ipse volans) και παρουσιάζεται άνθρωπόμορφος (Phorbanti similis) στον Παλι­

νοΰρο. Ό 'Ησίοδος τον θεωρεί γιο της Νύκτας και του Ερέβους και δί­

δυμο αδελφό του Θανάτου* οί δίδυμοι «δεινοί θεοί» κατοικούσαν, κατά τον 'Ησίοδο, στον Τάρταρο. Ό "Ομηρος, αντίθετα, τοποθετεί την κατοικία τους στη Λήμνο. Μεταγενέστεροι τους αποδίδουν φανταστική πατρίδα τή νήσο τών 'Ονείρων.

Turn Iuno omnipotens longum miserata dolorem difficilisque obitus Irim demisit Olympo 1

695 quae luctantem animam nexosque resolveret artus 700 ergo Iris croceis per caelum roscida pennis'

mille trahens varios adverso sole colores 2

devolat et supra caput astitit. Αΐνειάδας IV

'Εδώ αντιμετωπίζουμε το θέμα της αναπαραστάσεως της θεοφάνειας, στο όποιο ή δημιουργική φαντασία του ποιητή συμμετέχει καθοριστικά. Συνήθως οί θεοί έχουν τή μορφή πού τους έδωσε ή λαϊκή καλλιτεχνική φαντασία. Ή αναπαράσταση, λογοτεχνική και εικαστική, τών θεών με φτερά πρέπει να £χει μάλλον ανατολίτικη καταγωγή3.

Κατά τον 'Ησίοδο ή «ώκέα πόδας» "Ιριδα ήταν κόρη του Θαύμαντα, γιου τής Γαίας και τοΟ Πόντου. Μητέρα της ήταν ή Ώκεανίδα 'Ηλέκτρα4.

Ή "Ιριδα άλλοτε χρησιμεύει σαν διάμεσος μεταξύ τών θεών και άλ­

λοτε μεταφέρει ουράνια μηνύματα στους θνητούς.

1. Ή "Ιριδα είναι ή προσφιλής θεραπαινίδα τής "Ηρας. Στο V τής Αίνειάδας ή "Ηρα στέλνει τήν "Ιριδα στην Τροία για να εμπνεύσει στις γυναίκες την πυρπόληση τών πλοίων (στ. 606 ­ 663).

2. mille trahens: έδώ παρουσιάζει μέ αφάνταστη μαεστρία το ουράνιο τόξο. Πρβ. επίσης :

ilia viam celerans per mille coloribus arcum (V, 609) και cum dea se paribus per caelum sustulit alis

ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum (V, 657 ­ 658).

3. Βλ. M. P. N i l s son , Ιστορία τής αρχαίας ελληνικής θρησκείας, έκδ. Παπα­

δήμα, 'Αθήναι 1977, σελ. 35. 4. Βλ. 'Ησιόδου Θεογονία, 265­269 καί 780­784.

_ 99 —

Στην Ίλιάδα ό "Ομηρος την παρουσιάζει να μεταφέρει τις διαταγές του Δία :

7ους ξάνοιξε και όργίσθηκεν ό Ζενς από τήν "Ιδην, κι έλεγε προς την "Ιριδα, χρνσόπτερην μηνύτραν : Γοργόποδ' "Ιρι, πήγαινε και... είπε, κι ενθνς εκίνηο'εν ή άνεμόποδ' "Ιρις προς τον ύψηλον "Ολνμπον της "Ιδης απ' τα όρη ι.

Ό "Ομηρος της προσάπτει συνήθως τα επίθετα άελλόπους, ποδή^ε­

μος, ταχεία, ώκέα, χρυσόπτερος κτλ. Ή "Ιριδα παρουσιαζόταν στους θνητούς άνθρωπόμορφη. Σε μεταγενέ­

στερη εποχή ή "Ιριδα περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην υπηρεσία τής "Ηρας· στον Καλλίμαχο τήν βρίσκουμε να κάθεται δίπλα στο θρόνο τής "Ηρας.

Ό άνθρωπομορφισμός τών θέων έχει τήν αφετηρία του στον άνιμι­

σμό­ σύμφωνα με τον M. P. Nilsson «ό άνιμισμός πλάθει τήν εσωτερική φύση μιας θεότητας επάνω στην ανθρώπινη φύση, παρ' δλο πού χρησιμο­

ποιεί μόνο τις γενικές γραμμές μιας άσύνειδης ατομικής ψυχολογίας. Ή δεύτερη πηγή είναι το λαϊκό παραμύθι, και ή τρίτη ή ανάγκη απεικονί­

σεως τών θεών. Ό άνθρωπομορφισμός, όπως αναπτύχθηκε άπό τον άνιμι­

σμό και τήν ανάγκη για κάποια οπτική αναπαράσταση τών θεών, είναι κάτι τό φυσικό και παρατηρείται σ' όλους αυτούς τους λαούς πού έχουν ξεπεράσει τήν πιο πρωτόγονη φάση»2.

Στην Αΐνειάδα ή "Ιριδα υπηρετεί σχεδόν πάντα τήν "Ηρα' ό Δάντης ονομάζει τήν "Ιριδα «ancella di Giunone» (Παράδεισος, XII 10­3) και «il messo di Iuno» (Παράδεισος, XXVIII 32).

Σέ αγγείο του 5ου αι. π.Χ. (Μόναχο, 'Αρχαιολογικό Μουσείο) απεικο­

νίζεται μια φτερωτή "Ιριδα (πιθανώς όμως να πρόκειται και για καμιά φτε­

ρωτή Νίκη).

Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna 15 praepetibus pennis ausus se credere caelo

insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos 3,

1. Βλ. Ίλιάδας Θ 397 ­410, σέ μετάφραση Ίακ. Πολυλά. 2. Βλ. Μ. Ρ. Ni l s son , Ιστορία τής αρχαίας ελληνικής θρησκείας, έκδ. Παπα­

δήμα, 'Αθήναι 1977, σελ. 154 ­ 155. 3. insuetum iter : ασυνήθιστη πορεία για έναν άνθρωπο, enavit : χρησιμοποιείται

και για τήν εναέρια πτήση και για το θαλάσσιο πλουν, ad Arctos: πέταγε προς τις "Αρκτους ή για ν' αποφύγει, σύμφωνα με το μύθο, τή θερμότητα τοΰ Ηλίου, πού θα ήταν επιζήμια για τα κέρινα φτερά του ή για να παρατηρήσει τις "Αρκτους, σημείο προσανατολισμοΟ τών ναυτιλλομένων.

— 100 —

Chalcidicaque levis tandem super astitit arce, redditus his primum terris Ubi, Phoebe, sacravit remigium alarum posuitque immania tempia 1.

Αΐνειάδας VI

Ό Δαίδαλος ήταν γιος του 'Αθηναίου Εύπαλάμου" είχε καταφύγει στην Κρήτη καταδικασμένος σε εξορία από τον "Αρειο Πάγο επειδή είχε διαπράξει ανθρωποκτονία. Ό Μίνωας, ενώ στην αρχή τον δέχθηκε φιλό­

ξενα, αργότερα τον έκλεισε στη φυλακή μαζί με τό γιό του "ίκαρο. Ό Δαί­

δαλος κατάφερε δμως να δραπετεύσει κατασκευάζοντας πτέρυγες δικής του έπινοήσεως· ό "Ικαρος, μέσα στή μέθη της πτήσεως, ξέχασε τίς οδη­

γίες του πατέρα του και ανέβηκε πολύ ψηλά, μέ αποτέλεσμα να λυώσει το κερί, πού συγκρατούσε τίς πτέρυγες πάνω στο σώμα του, άπύ τήν ηλιακή θερμότητα και να πέσει στή θάλασσα2. Ό Δαίδαλος συνέχισε τήν πτήση του και κατέφυγε στην Κύμη.

290 corripit hic subita trepidus formidine ferrum Aeneas strictamque aciem venientibus offert, et ni docta comes tenuis sine corpore vitas 8

admoneat volitare cava sub imagine formae*, inruat et frustra ferro diverberet umbras.

Αΐνειάδας VI Ή Σίβυλλα οδηγεί τον Αινεία στον "Αδη για να συναντήσει τον πα­

τέρα του Άγχίση. Ή κατάβαση στον "Αδη γίνεται μέσα σε πυκνό σκο­

1. remigium alarum: και το ούδ. remigium (remus ­ ago) συνδέει τήν πτήση μέ τον πλουν. Κατά το Σέρβιο οί πτέρυγες τοϋ Δαιδάλου είναι felicés επειδή διέσωσαν τον εφευρέτη τους καί τοποθετήθηκαν στο ναό τοϋ 'Απόλλωνα στην Κύμη, praepetes είτε γιατί νοστάλγησαν τα αιθέρια δώματα είτε γιατί προπορεύθηκαν (praepeto) κατά τό χρησμό­ praepetes θεωρούνται επίσης οί τόποι όπου βρίσκονται τα πουλιά πού προμηνύουν αίσιους οιωνούς.

2. Βλ. 'Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη, II 131 ­ 133 : «και προσσχών νήσω Δολίχη, το 'Ικάρου σώμα ΐδών τοις αίγιαλοΐς προσφερόμενον έθαψε, καί τήν νήσον αντί Δο­

λίχης Ίκαρίαν έκάλεσεν». 3. vitas : αντί manes ή animas. Ό Αινείας νόμιζε ότι ήταν ζωντανές μορφές. 4. volitare : θαμιστικο τοϋ ρ. volo, χρησιμοποιείται συνήθως αναφερόμενο στις

σκιές, cava sub imagine : inani sub imagine : κάτω άπό άψυχη, ασώματη εικόνα. Πρβ. Όμηρου 'Οδύσσεια, λ 218­222:

αλλ' αντη δίκη εστί βροτών, δτε τίς κε θάνησιν ■''■'­ ου γαρ ετι σάρκας τε και όστέα Ινες εχουσιν,

άλλα τα μεν τε πυρός κρατερον μένος αίθομένοιο δαμνά, επεί κε πρώτα λίπη λεύκ' όστέα θυμός, ψνχή δ' ήντ' δνειρος άποπταμένη πεπότηται.

— 101 —

τάδΐ" συναντούν φρικιαστικά τέρατα και ό Αινείας, έντρομος, τραβά το ξίφος του για να κτυπήσει τις σκιές πού πετούσαν γύρω του.

Το VI της Αίνειάδας μας θυμίζει την ομηρική Νέκυια (λ ραψωδία της 'Οδύσσειας), δπου ό 'Οδυσσέας κατεβαίνει στο στόμιο του "Αδη για να ρωτήσει τον Τειρεσία πώς θά καταφέρει να γυρίσει πίσω στην 'Ιθάκη.

Interea videt Aeneas in calle reducta seclusum nemus et virgulta sonantia silvae,

705 Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem 1. hunc circum innumerae gentes populique volabant2 : ac veluti in pratis ubi apes aestate serena floribus insidunt variis et candida circum lilia funduntur, strepit omnis murmure campus 3.

710 horrescit visu subito causasque requirit inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, quive viri tanto compiermi agmine ripas.

Αίνειάδας VI

Ό Αινείας βρίσκεται στα 'Ηλύσια, θαυμάζει τήν ευδαιμονία πού επι­

κρατεί εκεί και περιεργάζεται τα πλήθη των ψυχών πού πετούν γύρω άπο τις όχθες του Ληθαίου. Οί ψυχές, δσο καιρό βρίσκονται στή γή, έχουν για κατοικία τους το σώμα' μετά το θάνατο πλανιώνται, ανάλογα με τον τρόπο πού πέρασαν τή ζωή τους, στους εννιά κύκλους του "Αδη. Στον πρώτο κύκλο βρίσκονται οί ψυχές τών παιδιών, στο δεύτερο τών ειλικρι­

νών, στον τρίτο εκείνων πού αυτοκτόνησαν, στον τέταρτο τών εραστών, στον πέμπτο τών γενναίων, στον έκτο τών εγκληματιών, στον έβδομο οί ψυχές όσων υπόκεινται σε κάθαρση, στον όγδοο οί ήδη καθαρές ψυχές, πού ετοιμάζονται νά επιστρέψουν σέ κάποιο σώμα και στον ένατο κύκλο είναι τα 'Ηλύσια Πεδία.

86 hue dona sacerdos cum tulit

multa modis simulacra videt volitantia miris

1. domos placidas : τα Ήλ,ύσια Πεδία. 2. gentes populique : ψυχές αναρίθμητων φυλών και λαών φτερούγιζαν. 3. campus : ή κοιλάδα και το όλοπράσινο και λουλουδιασμένο δάσος είναι

παρομοιώσεις πού προτείνουν, κάτω άπο μια διαφορετική οπτική γωνιά, μια αναπα­

ράσταση τής φύσεως, γεμάτη σύμβολα, όπου όμως οί μορφές και τα φυσικά σχήματα χάνουν κάθε ρεαλιστικό περίβλημα.

­ 102 ­

90 et carias audit voces fruiturque deorum J

conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis. Αίνειάδας VII

volât atri turbinis instar exitium dirum hasta ferens orasque recludit

' 925 . loricae et clipei extremos septemplicis orbis ; per medium stridens traneit femur...

Αίνειάδας XII

Πολλές φορές ή βιργιλιανή φαντασία πλάθει ο,τι δέν είδε καί δη­

μιουργεί έναν κόσμο πού δέν πηγάζει άπό τήν αισθησιακή εμπειρία. Ή φαντασία του ποιητή πλάθει αυτά τα επικά καί πληθωρικά δημιουργήματα του αντλώντας ερεθίσματα καί συμβολισμούς άπο τή φύση των πουλιών.

Σ' όλα αυτά τα αποσπάσματα πού παρέθεσα διακρίνουμε ίσως αμυ­

δρά τή μεταφυσική τοποθέτηση του δημιουργού. Ή γή δεσμεύει τον άν­

θρωπο, τον κρατά φυλακισμένο στους κόλπους της, μακριά άπο το φτε­

ρούγισμα της λευτεριάς. Ή γή είναι ή κατοικία ­ φυλακή του άνθρωπου2. ΟΙ θεοί, ενα σκαλοπάτι πιο πάνω άπο τή θνητή ύπαρξη, δέν υπόκεινται στα γήινα δεσμά* πετούν ελεύθερα, σύμφωνα μέ τή μεγαλόφτερη φαντα­

σία τοϋ Βιργιλίου καί όχι μόνο του Βιργιλίου, άλλα καί σύμφωνα μέ τή φαντασία της εποχής του, εποχής καθαρά «ίδεαλιστικής» καί άντιεπιστη­

μονικής, όπου ή μυθοπλαστική φαντασία προσπαθεί νά βρει απαντήσεις στα υπαρξιακά προβλήματα τού τότε άνθρωπου.

Παρέθεσα χαρακτηριστικά χωρία τής Αίνειάδας, επειδή χωρίς αυτά δέν μπορεί νά υπάρξει άρτιωμένη γνώση ενός θέματος. Προσπάθησα, μέσα στα στενά δρια ενός άρθρου, μέσα δηλαδή σέ κάτι στατικό καί σχηματο­

ποιημένο, νά συλλάβω καί νά ερευνήσω το σύνολο περίπου των πτητικών περιγραφών τής Αίνειάδας. Εύχομαι τό άρθρο αυτό νά γίνει τό ερέθισμα καί τό κέντρισμα για μια παραπέρα μελέτη επιμέρους θεμάτων τής ποιη­

τικής παραγωγής τού Βιργιλίου.

1. Πρβ. Λουκρητίου IV 120: «noscos rerum simulacra vagari multa modis multis».

2. Πρβ. Κικέρωνα, Somnium Scipionis III, 7 (15) : «retinendus est animus in cu­

stodia corporis».

ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

ΟΧΤΩ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΝΟΥΚΑ1

(Εισαγωγή ­ Σχόλια)

Οί συνεχείς προσπάθειες του ιερομόναχου Στέφανου Νούκα (1839­

1931) 2 για την πνευματική ανάπτυξη τής Μακεδονίας, λίγο ώς πολύ είναι είναι γνωστές. Φωτίστηκε έτσι μια προσωπικότητα, πού είχε κάνει έργο ζωής τήν ίδρυση σχολείων για τήν καλλιέργεια και διάδοση τών γραμμά­

των στην τουρκοκρατούμενη 3 εκείνη περιοχή. Γιατί είχε πιστέψει ό Νού­

κας, πώς το έθνος μας θά διατηρούσε τήν εθνική του φυσιογνωμία, αν καλλιεργούνταν πνευματικά.

Με τις δικές του ενέργειες ιδρύθηκε το 1871 στή Δυτική Μακεδονία ή «Σχολή Τσοτυλίου» 4. Ή Σχολή αυτή λειτούργησε αρχικά ώς «έλληνι­

κον σχολείο ν»5 και αργότερα ώς γυμνάσιο6. Το 1874 εξ άλλου, με τή

1. Τά γράμματα αυτά ό Στέφανος Νούκας τα εϊχε στείλει κατά καιρούς από τή Θεσ­

σαλονίκη στον καθηγητή Δημ. Μοστράτο, άλλα στο Κάϊρο, όπου άπο το 1899 εκείνος υπηρετούσε ώς Σχολάρχης στην Άμπέτειο Σχολή, κι άλλα στην Πόλη, όπου άπο το 1903 υπηρετούσε στην έκεϊ «Μεγάλη του Γένους Σχολή». Μοϋ τά παραχώρησε, μαζί με όλο το αρχείο του πατέρα της ή κόρη τοϋ παραλήπτη, ή πεζογράφος Σμαράγδα Μο­

στράτου, τήν όποια και ευχαριστώ θερμά κι άπο τή θέση αυτή. "Ας σημειωθεί ότι πολύ σύντομα αποσπάσματα τους δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο της «Δημήτριος Γ. Μοστράτος. Ό Φολεγάνδριος και Κωνσταντινουπολίτης (1852­1909), σελ. 239­296.

2. Κοίτα τό άρθρο τών Ν. Π. Δ ε λ ι α λ ή και Ί . Κ. Χ α σι ώ τ η, Ό Στέ­

φανος Νούκας (1836 ­ 1931), ή «Μακεδόνικη Φιλεκπαιδευτική αδελφότης» και ή ίδρυσις τής Σχολής τοϋ Τσοτυλίου (1871), περ. «Μακεδόνικη Ζωή», τ. 37, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 18­25.

3. Τεκμηριωμένα στοιχεία γιά τό θέμα αυτό μπορεί νά δει κανείς στο βιβλίο τοϋ Στέφανου Ί . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , 'Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα τοϋ 'Ελληνισμού τής Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα τής Τουρκοκρατίας, Μακεδό­

νικη Βιβλιοθήκη «Δημοσιεύματα τής 'Εταιρίας Μακεδόνικων Σπουδών», 31, Θεσσα­

λονίκη 1970 κι ιδιαίτερα γιά τό Νούκα σελ. 189­191. 4. "Οπου και στή σημ. 2, σελ. 18. 5. "Οπου και στή σημ. 3, σελ. 191. 6. "Οπου και στή σημ. 2, σελ. 24.

— 104 —

μεσολάβηση του στο μεγαλοτραπεζίτη Γ. Ζαρίφη * εξασφαλίστηκε ή σχε­

τική χρηματοδότηση για την ίδρυση του 'Ανώτερου εκπαιδευτηρίου της Πόλης, του Παρθεναγωγείου «Παλλάς» 2, όπου κι ό ϊδιος δίδαξε για ενα διάστημα ελληνικά 3.

Άλλα ή προσωπικότητα τοϋ Στέφανου Νούκα έχει συνδεθεί ακόμα με τά ονομαστά εκπαιδευτήρια της Θεσσαλονίκης, τό «Έλληνικόν Έμπο­

ρικόν και Πρακτικόν Λύκειον»4 (Lycée Commercial et Practique Grec ­Français, πού άπό τό 1903 μετονομάστηκε σε «Μαράσλειον Έλληνογαλ­

λικόν Έμπορικόν και Πρακτικόν Λύκειον» 5), και με τό «Πρακτικόν Παρ­

θεναγωγείον»6, τό μετέπειτα «Πρότυπον Παρθεναγωγεΐον» της 'Αγλαΐας Σχινά7.

Για νά γίνουν όμως όλ' αυτά, δεν αρκούσε ή έθναποστολική φλόγα κι ό ένθερμος πατριωτικός ζήλος του Νούκα* χρειάζονταν χρήματα, και μάλιστα πολλά, πού δεν τά διέθετε ό φτωχός 8 ιερομόναχος άπό τό ορεινό χωριό Δράμιστα (Δάφνη)9 τοϋ Βοΐου. Κι εδώ βρίσκεται τό μεγαλείο της ψυχής του. Με άδίάκοπες φροντίδες κατόρθωνε νά βρίσκονται όσα χρειά­

ζονταν κάθε φορά, για νά γίνεται ή καλή αρχή και νά μπαίνει στο δρόμο της ή λειτουργία τοϋ ιδρυόμενου εκπαιδευτηρίου.

Στα οχτώ γράμματα 10, πού παρουσιάζουμε εδώ, φαίνεται ολοκάθαρα ό αγώνας κι ή αγωνία του' κι' ακόμα οί πίκρες κι οί απογοητεύσεις πού δο­

κίμασε κατά καιρούς, στην προσπάθεια του νά στεγάσει σε ιδιόκτητο κτήριο τό «Έλληνικόν Έμπορικόν και Πρακτικόν Λύκειον».

1. "Οπου και στη σημ. 2, σελ. 24. 2. Για το εκπαιδευτήριο αυτό και τη συγκρότηση του γενικά κοίτα τήν 'Επετηρίδα

τής έν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικής φιλόμουσου Εταιρίας «Ή Παλλάς», 1874­1876, έν Κωνσταντινουπόλει 1876.

3. "Οπου παραπ. σελ. 29. 4. Κοίτα τό άρθρο τοϋ Δ η μ . Χ α τ ζ ο π ο ύ λ ο υ , Στέφανος Νούκας. Ό λόγιος

ιεροδιάκονος, «Μακεδονικόν Ήμερολόγιον», 1953, σελ. 65. 5. Κοίτα τό ύπ' αριθμ. 5 γράμμα του, τής 25 Μαρτίου 1904. 6. Τό σχολείο αυτό ιδρύθηκε τό Φθινόπωρο του 1905 και τά εγκαίνια του έγιναν

στις 18 Σεπτεμβρίου 1905. Γιά περισσότερες πληροφορίες κοίτα τήν έφ. «Αλήθεια», αριθ. 333, έν Θεσσαλονίκη, 20 Σεπτεμβρίου 1905, σελ. 1­2.

7. "Οπου και στη σημ. 2, σελ. 24. 8. Κοίτα τό άρθρο του Π έ τ ρ ο υ Φ ω τ ε ι ν ο 0, Ευλαβή μνημόσυνα. Στέφανος

Νούκας, «Μακεδονικόν Ήμερολόγιον», 1932, σελ. 190. Κοίτα επίσης όπου και στή σημ. 10, σελ. 65.

9. "Οπου και στή σημ. 3, σελ. 189. 10. Έχουν γραφεί ανάμεσα στο χρονικό διάστημα 1901 ­ 1907. Τό πρώτο τό 1901

(7 'Οκτωβρίου) τρία τό 1903 (6 'Ιανουαρίου, 25 Μαΐου και 31 Δεκεμβρίου αντίστοιχα), ενα τό 1904 (25 Μαρτίου), δύο τό 1905 (12 Μαΐου καί 3 Ιουλίου) και τό τελευταίο στις 4 Φεβρουαρίου 1907.

— 105 —

Βλέπουμε επίσης ότι το σχέδιο για τήν εξοικονόμηση των χρημάτων ό Νούκας το είχε θέσει σ" εφαρμογή άπό τις αρχές του 1902 *. Για το σκοπό αυτό επισκέφθηκε τον Πατριάρχη 2 και στη συνέχεια (μέ σύσταση εκείνου), απευθύνθηκε στο Μαικήνα της 'Οδησσού, τόν ομογενή Γρηγ. Μαρσαλή 3.

Τό αποτέλεσμα ήταν, όλος αυτός ό αγώνας να δικαιωθεί. Πράγματι στις 26 Δεκεμβρίου τοϋ 1902, ô «μεγάθυμος ευεργέτης» 4 ζήτησε να του σταλούν τα σχέδια τοϋ κτηρίου κι ό σχετικός προϋπολογισμός. Κι άφοΰ έγιναν όλ' αυτά, και τό έργο χρηματοδοτήθηκε, τό Μάρτιο τοϋ 1904 ό ιερομόναχος δεχόταν συγχαρητήρια για τα εγκαίνια τοϋ «Μ α ρ α σ λ ε ί ο υ» 5 [πια] Έλληνογαλλικοΰ Έμπορικοΰ και Πρακτικού Λυκείου». Κι έτσι, σύμφωνα μέ τήν ομολογία τοϋ ϊδιου, τό έθνος απόκτησε «κτήριον 4 χιλ. λιρών και εκπαιδευτή pio ν πληροΰν τόσας άνάγκας»".

"Ας παρακολουθήσουμε όμως τώρα, τήν όλη δραστηριότητα μέσ' απ' τά ϊδια του τα γράμματα, άπ' δπου φωτίζονται άμεσα κι άλλες πτυχές της προσωπικότητας τοϋ ιερομόναχου Στέφανου Νούκα.

• 'Ελληνογαλλικον Έμπορικον και Πρακτικον

Λνκειον Έν Θεσσαλονίκη τη 7 8/βρίον 1901 Στεφάνου Νούκα

Θεσσαλονίκη

Lycée Commercial et Pratique

Grec ­ Français S. Noucas Salonique

Φίλτατέ μοι Δημήτριε, Σοι έγραψα προ πολλού, άλλα δεν ελαβον μέχρι τοϋδε επιστολήν σον.

Βεβαίως έχεις ασχολίας όπως εγώ εχώ, αλλ' οντε συ, οντε εγίο σνγχωρη­

τέοι. Μ' δλας τάς ασχολίας δυνάμεθα rà ενρωμεν στιγμάς τινας δια να γρά­

1. Κοίτα το ύπ' αριθμ. 2 γράμμα του της 6 'Ιανουαρίου 1902. 2. Κοίτα το υπ' αριθμ. 3 γράμμα του της 15 Μαΐου 1902. 3. "Οπου παραπ. 4. Κοίτα το υπ' αριθμ. 4 γράμμα του της 31 Δεκεμβρίου 1902. 5. Κοίτα τον τίτλο στο υπ' αριθμ. 5 γράμμα του της 25 Μαρτίου 1904. 6. "Οπου παραπ.

­ 106 —

ψωμεν. Τοντενθεν ας άφήσωμεν την άμέλειαν καϊ ας γράψωμεν άλλήλοις άπαξ τουλάχιστον τοϋ μηνός.

"Εχω άριστα την νγιείαν, πλην πολλάς φροντίδας, εργάζομαι ννχθημε­

ρον rà στερεώσω το λύκειον και να σε καλέσω να το διενθννης και να με γηροκομήσης. Ό πατριάρχης έλαβεν αυτό υπό την ύψηλήν τον προστασίαν και πιστεύω να πράξη γενναΐόν τι. 'Ετοιμάζω λοιπόν ν' άφήσης την γήν των Φαραο) ' δια να μη άφήσης μετά σε άραπάκια. "Αν τα πράγματα ελθωσι κατ" ενχήν θα έλθω κατά Ίανουάριον προς επίσκεψίν σον. Τι λέγεις; δννασαι να με φιλοξενήσης;

Τα βιβλία μου δεν σοι τα έστειλα, ως άχρηστα. Μ' δλον τούτο σοι τα πέμπω σήμερον και αν νομίζης μεταρρύθμιζα μένα δτι δύνανται να μετα­

τνπωθώσι, πράξον την μεταρρύθμισιν. , Τα σέβη μον τη κυρία και πλείστα φιλιά τοις τέκνοις.

Σε κατασπάζομαι Ι. Στ. Νούκας

2 Φίλτατέ μοι Α. Μοστράτε,

Την τελενταίαν σον έπιστολήν μετά χαράς άνέγνων. Ζ" ευχαριστώ δια τάς εύχάς περί τον νέον έτους και εύχομαι σοι σνν τοις άλλοις και viòv ν' απόκτησης, και τούτο, διότι δ άποκτήσας viòv ονκ άπέθανεν. Τα κατά σε φαίνονται μοι σκοτεινά. Τι τρέχει; δεν είσαι ευχαριστημένος εκ τών μαθητών και εφόρων, η λόγω νγιείας και οικονομίας; "Αν σκέπτεσαι να εγκαταλίπης το Κάϊρον πρέπει από τούδε να ενεργήσης δια θέσιν κρείττονα. rO ενταύθα έλθών το έτος τούτο γυμνασιάρχης δέν φαίνεται ευχαριστημένος, άλλ' οντε οι Θεσσαλονικείς. Ό εν 'Αθήναις Μαργαρίτης 2 δύναται να ενεργήση παρά τη επιτροπή τού υπουργείου να σε διορίση μετά μισθού διακοσίων λιρών. rO Βουκουβάλας επί δύο ετη έλαβε ανά 280. "Αν τούτο κατορθωθη θα σ έχω πλησίον μου και θα ενεργήσωμεν τα δέοντα καϊ περί τού λυκείου, δπως κατόπιν το παραλαβής επί βάσεων στερεών.

Τα κατ' ε με εχουσι μετρίως. "Αν ειχον κτίριον ϊδιον παρέχον πάντας τους δρους εκπαιδευτηρίου, θα ήμην άριστα. Δυστυχώς στερούμαι τοιού­

του. Η Α. Θ. Παναγιότης ενεργεί, αλλ' εισέτι ουδέν. Πιθανόν κατά τα τέλη τού παρόντος να μεταβώ εις Κων \πολιν δπως λάβω συστατικά γράμματα δια την Αϊγυπτον προς ενρεσιν δύο χιλιάδων λιρών δια την οικοδομήν. "Αν

1. Ό Δημ. Μοστράτος τήν εποχή εκείνη βρισκόταν στην Αίγυπτο. Κοίτα όπου και στή σημ. 1, σελ. 170.

2. Πρόκειται για το Μαργαρίτη Ευαγγελίδη.

— 107 —

τοϋτο γίνγι θά σοι γράψω εξ 'Αθηνών. Φρόντισον διά τίνα άρθρα εν ταΐς αύτοϋ εφημερίσι να προπαρασκεύασες το έδαφος.

Πρόσφερον τα σέβη μου τη κυρία καϊ un gros baiser τη μικρά σον. Σε κατασπάζομαι εγκαρδίως.

Στ. Νονκας 3

Φίλτατέ μοι Δ. Μοστρατε, Μετά χαράς άνέγνων την από πρώτης τρέχοντος. Χαίρω, διότι σύ τε και

ή κυρία μετά της δεσποινίδος καλώς έχετε' εγέλασα πολύ μετά τών συνερ­

γατών δτι το πΰρ ονδεμίαν εμποιεϊ τον λοιπού εντνπωσιν εις το δέρμα σου, πολλώ δ' ήττον εις την ψυχήν σου. Παίζεις εν ου παικτοϊς. "Εσο πιστός και μη άπιστος, êv τη άλλη ζωή και πυρ ψοβερον και βρυγμος οδόντων και σκώληξ ακοίμητος και άλλα περιμένονσι τους απίστους. Πρόσεξον καλά, διότι δεν θέλω να ευρέθης εν τη. θέσει τοϋ πλουσίου της παραβολής και να παρακαλής να ελθη τις καϊ να κατάψυξη τήν γλώσσαν σου. Παρηγορούμαι όμως δτι αρκετά ετιμωρήθης êv τη πρωτευούση τών νέων Φαραώ αν δέ μείνης ετί ετη τινά θά γίνης άναμάρτητος και θά καταταχθής πλησίον Συμεώνος τοϋ στηλίτου !

'Ημείς εδώ εχομεν κρύο άπό τίνος καϊ βροχές καϊ ένεκα τούτον θά κά­

μωμεν τάς εξετάσεις εις τάς 15 τοϋ ελευσομένου. Ευρίσκομαι εις δυσάρεστον θέσιν, διότι δεν εχω νά πληρώσω τους καθηγητάς και διδασκάλους τον Μάϊον και Ίούνιον, λίρας 140· εινε δε δλοι τενεκέδες και απορώ πώς θά οικονομήσω τά πράγματα. Κατά τους πολλούς εν Αιγύπτω υπάρχει πλούτος αμύθητος. Φρόντισον νά μοι πέμψης καμιά πεντακοσιαριά λίρας διά νά πλη­

ρώσω και νά έλθω νά σε πάρω εκ της γης ταύτης τοϋ πυρός! Τά δημοσιευ­

θέντα εν τω τύπω περί δωρεάς Μαρασλή δεν εΐνε αληθή. "Εχουσι δέ ούτω. Κατά τήν μεγάλην τεσσαρκοστήν μεταβάς εις Κων \πολιν δπως εκθέσω εις τήν Α. Θ. Παναγιότητα τά κατ' έμέ, διετάχθην ύπ Αυτής νά μεταβώ εις Όδησον παρά τώ κ. Μαρασλή και αϊτήσωμαι νά δαπανήση διά τήν οίκο­

δομήν κτιρίου τοϋ λυκείου. Ό ευγενής άνήρ με νπεδέχθη ευγενώς πάνω και με ύπεσχέθη νά πραγματοποίηση τήν αϊτησίν μου μετά εν και ήμισυ έτος, διέταξε δέ με νά μή δημοσιευθή τι είς τάς εφημερίδας, άλλα μόνον είς τήν Παναγιότητα του νά εϊπω τήν ύπόσχεσιν. Δυστυχώς εγράφησαν παρά τίνων κακοθελητών τοϋ λυκείου δτι ο Μαρασλής δίδει είς τήν κοινότητα Θεσσαλο­

νίκης δύο χιλ. λιρών. Το εμαθεν ο εθνικός ευεργέτης και δνσαρεστήθη, ελπίζω ή δυσαρέσκεια νά παρέλθη και ή ύπόσχεσις νά πραγματοποιηθή. Μετά ενα μήνα θά στείλω προς αυτόν τά σχέδια και τον προϋπολογισμον και ϊδωμεν.

Σε κατασπάζομαι εγκαρδίως. Τά σέβη μου τή κυρία και χίλια φιλιά τη δεσποινίδι.

Στ. Νούκας

— 108 —

4 Φίλτατέ μοι Δημήτριε,

Και τάς δύο επιστολάς σου ελαβον εγκαίρως και ευχαρίστως άνέγνων δσα μοι έγραψες. Δεν άπεκρίθην εις την πρώτην εγκαίρως, διότι περιέμενα ευχάριστα εξ 'Οδησσού, τα οποία 6 μεγάθυμος ευεργέτης μοι έπεμψε προχθές την παραμονήν της εορτής μου. Σοι είχον γράψει δτι ό κ. Μαρασλής μοι ειχεν ύποσχεθή μετά δύο έτη. Κάγώ μεθ' υπομονής περιέμενα την εκπλή­

ρωσιν της υποσχέσεως. Αίφνης προχθές την παραμονήν της εορτής μου λαμ­

βάνω επιστολήν του κ. Χατζή Κώνστα αιτούντα να πέμψω τα σχέδια του κτιρίου, αν έχω οΐκόπεδον και πόσα σκέπτομαι να δαπανήσω. Οία χαρά! οία ευφροσύνη! 'Αμέσως έκάλεσα αρχιτέκτονα και άνέθηκα αύτω τα τοϋ σχεδίου και τοϋ προϋπολογισμού των δαπανών. Την ερχομένην εβδομάδα θα πέμψω εις Όδησσον τα πάντα. "Ιδωμεν τι γενήσεται. 'Επειδή κάγώ είμαι ώς συ άκριτόμυθος διέδωκα τήν εύχάριστον εϊδησιν επί τή ελπίδι δτι θα προ­

ξενήσω χαράν εν τή πόλει. Φεϋ! φίλων ώριξε, ον μόνον δεν εχάρησαν οί πλεί­

στοι, άλλα και σκέπτοντες να γράψωσι τω ευεργέτη να δωρήση το κτίριον είς τήν κοινότητα. 01 τοιούτοι είναι έλληνες και ζηλωταί τών πατρίων! Δεν πιστεύω να προβώσιν αλλ' αν εν τή μωρία των προβώσιν είς τοιούτον τι θα γίνωσι καταγέλαστοι. Και εν περιπτώσει δ μη γένοιτο, εμποδίσωσι το αγα­

θόν, θα φύγω εντεύθεν και θα τινάξω και τον κονιορτον τών υποδημάτων μου. 'Επειδή το θείον θέλει το αγαθόν, δεν θα σνμβή τοιούτο τι. "Οταν συν θεώ τα πάντα ελθωσι κατ' εύχήν θά σοι γράψω αμέσως και θα σκεφθώμεν ομού περί τοϋ μέλλοντος.

"Ηδη μετά τα ανωτέρω εύχομαι σοι το αϋριον άρξάμενον νέον έτος ευ­

τυχές και πάροχον παντός αγαθού. Υιού χαριτωμένου, πλούτου πολλού και ευσέβειας. Τα βαθέα σέβη μου τή κυρία Μοστράτου και πλείστα φιλιά τή καλή κάγαθή κόρη.

Στ. Νούκας

5 Μαρ άσλειον

'Ελληνογαλλακον Έμπορικον και Πρακτικον Λύκειον

Στεφάνου Νονκα 'Εν Θεσσαλονίκη τή 25 Μαρτίου 1904 Έν Θεσσαλονίκη

Φίλτατέ μοι Δημήτριε, Τήν άπο 20 τρέχοντος επιστολήν σου ελαβον χθες και Ιδού αμέσως

σήμερον γράφω σοι. Ευχαριστώ σοι τε, τοις οϊκείοις και τοις φίλοις δια τα συγχαρητήρια επί τή εορτή τών εγκαινίων. Έγένοντο ταύτα τόσον ευχάριστα,

— 109 —

ώστε ή επιτυχία υπερέβη τάς προσδοκίας όλων μας. Οι πάντες άπήλθον λίαν ευχαριστημένοι. Το ίδρυμα δεν ητο καθ' δλα ετοιμον, αλλ' έσπευσα να εισέλ­

θω διότι, ώς ύστερον εμαθον, οι αγάδες εσκέπτοντο να μ' έμποδίσωσι να εισέλθω. Δεν ήρκουν μοι τόσα βάσανα δια την ενρεσιν χρημάτων, έδει να πάθω καϊ τοϋτο. Χάριτι θεία ούδεν μέχρι τούδε επαθον. Πιθανόν να μη τολ­

μήσουν να προβώσι εϊς άπευκτέον τι. Παραπονήσαι, διότι δέν σοι εγρα%ρα, αλλ' αν λάβης υπ* όψιν τάς στενο­

χώριας μου, τάς θλίψεις μου και την ταπείνωσίν μου προς το φιλοτάραχον έθνος των 'Ιουδαίων, παρ' ου εδανείσθην προς αίσχος των πλουσίων ομογε­

νών! 850 λ. όθωμ. προς 8°/0, dà ΐδης δτι δεν ητο δυνατόν άλλως γενέσθαι. Εϋχου μετά των οικείων και φίλων δ μεγάθυμος ευεργέτης μου να μ' άπαλ­

λάζη τού φοβερού βάρους των χιλίων διακοσίων λιρών, ας οφείλω τοις Ίου­

δαίοις και τω φιλώ κ. Δ. Άγγελάκη. Τότε μόνον, τότε θα ησυχάσω και θα προσπαθήσω ν' σ απαλλάξω άπα τάς λάσπας και τάς ανόδους και κατόδους τού Φαναριού Ι

"Οταν συλλογισθώ δτι το έθνος μου, προς δ προσέφερον κτίριον 4 χιλ. λιρών και εκπαιδευτή ρ ιον πληρούν τόσας άνάγκας εθνικός, δέν ηθέλησε ν' αναγνώριση τους κόπους και μόχθους μου, γίνομαι άλλος έξ άλλου. *Αν δεν ήντλουν θάρρος εκ τών αληθών άρχων του Ευαγγελίου, προ πολλού θα εϋ­

ρισκον τα μέσα να απέλθω εις Παρισίους και εκεί, ώς γινώσκεις, θα εζων ήσυχον και παντός λυπηρού άπηλλαγμένον ! Φεύ! εγεννήθην να υποφέρω και υποφέρων να βασανίζω εμαυτόν. Συ, δστις γινώσκεις πώς γίνονται ai πινα­

κίδες ενός εκάστου, γράψον μοι ταχέως τι δει με ποιεϊν και τι το μέλλον μοι μαγειρεύει. Και εγώ πάσχω, άλλα και συ μ' δλην την φιλοδοξίαν σου ου ολίγα υποφέρεις και θα ύποφέρης.

Τω φίλω Δ. Άγγελάκη ώμίλησα θερμώς περί της γνωστής σοι υπο­

θέσεως, άλλα δεν παρεδέχθη τάς συστάσεις μου. 'Αποβλέπει εις ομοτέχνους ήτοι τραπεζήτας κλπ. Εις τον τόπον της γεννήσεως μου, λέγουσι «πάρε πα­

πούτσ άπδ τον τον τόπον σου κι' ας ήν άμπαλωμένον». Δια τι δέν μοι έγραψες προσρήσεις εκ μέρους της χαριτοβρύτου Σμα­

ράγδας; Μ' εκάκιωσεν άραγε; Δέν το πιστεύω. Την παρακαλώ νά σε μαλώση και να μοι σοι δώση πολλά φιλιά.

Τα σέβη μου τη κ. Σοφία, τή μητρί σου, τή πενθερά σου, ταϊς λοιπαΐς κυρίαις καϊ τους ασπασμούς μου τώ κ. Φαίδωνι και τω Άρκαδίω. Δέξου τέλος πλείστος δσας εύχάς δια τάς άγιας έορτάς και ασπασμούς εγκάρδιους.

Στ. Νούκας 6

Φίλτατε Δ. Mo στρατέ, Την από 15 παρελθόντος επιστολήν σου ευχαρίστως άνέγνων. Πώς έμαθες

τα κατ' εμέ; έχεις φαίνεται κατασκόπους! εις Αίγυπτον άπέτυχον εντελώς

— 110 —

και διότι μετέβην εις εποχήν καταστροφών και ένεκα της αδυναμίας τον Πατριάρχου Φωτίου, δν ουδείς τιμά αληθώς. Το Κάΐρον εϊνε άγνώριστον δ χι μόνον εις τον επανελθόντα μετά τριάκοντα ετη, άλλα και εις τον μετά δύο η τρία ετη απόντα. Έμνήσθην αρχαίων ημερών. Εύρον πολλά ολίγους εκ των γνωρίμων. Ή Άμπέτειος ευρίσκεται εις ώραίαν θέσιν, άλλ' εισέτι ελαχίστους φέρει καρπούς ένεκα της πληθύος τών μαθητών. Προτίθενται να την κτίσωσι. Εϊνε αγρός ακαλλιέργητος έχει ανάγκην άνδρας μη ζητοϋντος να θησαύριση, άλλ' αφοσιωμένου. Ό διάδοχος σου εϊνε κόλαξ χαμερπής και προσπαθεί πώς να διατηρηθη επί τίνα ετη. Περί σοϋ ηκουσα και καλά και δυσάρεστα. Καλά δτι είσαι άριστος καθηγητής, άλλ' ελενθεριάζων εις τα θρησκευτικά, δυσάρεστα δτι δεν ήδύνασο να συγκράτησης τάξιν και ή σχολή ενρίσκετο εις παραλυσίαν. Ούτε τον Χέλμην εΐδον, ούτε τον Άρβανιτάκην.

Μετά τήν εν Αιγύπτω άποτυχίαν επανελθών εις 'Αθήνας εδώρησα το Λύ­

κειόν μου «εις τον σύλλογον υπέρ της διαδόσεως τών ελληνικών γραμμάτων» υπό τους εξής δρους : νά μοι δανείση ο σύλλογος 1300 λίρας επί τόκω 6°/0

(δπερ και έπραξα), να εχω το Λύκειον όπως το εχω, μέχρι τον θανάτου μον, να διατήρηση ο σύλλογος τον τίτλον τον κτιρίον, να εξακολονθήση και μετά θάνατον να λειτονργή ως εμπορική σχολή. Τώρα, φίλε μον, νομίζω δτι εξησφά­

λισα αυτό δια το μέλλον νπερ τον "Εθνονς. Σν πώς κρίνεις τήν πράξιν μον ταύτην; Σε παρακαλώ να μή γείνη ουδείς λόγος εις τήν δημοσιογραφίαν περί τούτον διότι δεν σνμφέρη διόλον.

Τι γίνεται δ αδελφός ι της κ. Άλ. Παπαδοπούλον; Είναι δννατον να τον παραλάβω ενταύθα; εύρε τήν κ. 'Αλεξάνδραν και άφοϋ μάθης τα περί τον αδελφού γράψον μοι αμέσως.

Τα εικότα τη κ. Σοφία και χίλια φιλιά τή Μπεμπέκα. Σε κατασπάζομαι

δλως σος Ι. Στ. Νούκας

7 Φίλτατέ μοι Δ. Μοστράτε,

Τι παθών δέν μοι γράφεις ολίγας γραμμάς προς άπόκρισιν του γράμ­

ματος μου; Περιέμεινα να ϊδω τήν κρίσιν σου, αν έπραξα καλώς ή κακώς δωρήσας το Αύκειόν μου εϊς τον Σύλλογον ύπερ της διαδόσεως τών ελλ. γραμμάτων, αλλά συ γυναίκα εγημας και ουδαμώς περί τοϋ δυστυχούς καλο­

γήρου φροντίζεις. "Ισως είδες εν ταΐς εφημερίσιν δτι ελαβον συνάρχοντα και επόπτην της διδασκαλίας τού εκπαιδευτηρίου μου τον κ. Π. Παπαγεωργίον. Το σννάρχειν περιορίζεται εις τήν εποπτείαν και τήν άποδοκιμασίαν τών

1. Πρόκειται για το μετέπειτα βυζαντινολόγο καθηγητή τοϋ Πανεπιστημίου Θεσ­σαλονίκης Τζανή Παπαδόπουλο.

— I l l —

μη καλώς εκπληρούντων το εαυτών καθήκον. "Οταν ό φίλος άνήρ διορισθή καθηγητής τον Πανεπιστημίου (υπάρχει δε μεγίστη πιθανότητα να διορι­

σθή) τότε αν εβαρύνθης την μέχρι Φαναριού όδον και τον βόρβορον αυτής και αν θέλης και συ να εργασθής υπέρ της δυστήνον πατρίδος μου, έρχεσαι και αναλαμβάνεις τον πλήρη μεν ακανθών, αλλ' εντιμον αγώνα, εγά) δε μετα­

βαίνω εις άγιον "Ορος δπου κλαύσω τάς πολλάς μου αμαρτίας. Άφοϋ ανάγνωσης το προς τήν κοινήν φίλην κ. Άλ. Παπαδοπούλου ι

γράμμα μου το εγχειρίζεις άμεσους ή το στέλλεις ασφαλώς. Τα εικότα τή κ. Σοφία και τή Μπεμπέκα.

αεί ο αυτός Ι. Στ. Νούκας

8 Φίλτατέ μοι Δημήτριε,

Μετά χαράς άνέγνων τήν από 25 Δεκ. Δεν σοι έγραψα, διότι εΐχον βά­

σανα και πικρίας. Χάριτι θεία τα πάντα παρήλθον διώξας κακούς κακώς. 'Από δύο ετών είργάζοντο να βλάψωσι το λύκειον καΐ να ίδρύσωσιν Ιδιον. "Ολαι μου αϊ εύεργεσίαι προς αυτούς, ή ταπεινή μου ύπερ του γένους εργασία ούδεν ίσχυσαν προς τα πέρατα. Μ' εσνκοφάντησαν, με ύβρισαν ύποκινή­

σαντες κατ' εμοϋ τους μαθητάς. Μετά τήν ταραχήν οι μαθηταί συνελθόντες εις εαυτούς και μετανοήσαντες εζήτησαν μετά δακρύων συγγνώμην. Τους εσυγχώρησα δλους, διότι άλλοι τους επεκίνησαν εις τήν άπείθειαν.

Ευχαριστώ τω θεώ ότι ή ενταύθα κοινωνία τους κατέκρινε και τους περιφρονεί. Ό Κύριος να τους ελεήση! Ό φίλος ιατρός κ. Φιρμάνογλους δύναται να σε πληροφόρηση περί πάντων. Προσπάθησον να τον ϊδης. Τα εικότα τη κυρία Σοφία και τή θυγατρί.

Έπί τή ελπίδι δτι θα μ' ενθαρρύνης γράφων δ,τι νομίζεις καλόν σε κατα­

σπάζομαι φιλήματι αγίω. Ό σος

Ι. Στ. Νούκας

1. Μέ το γράμμα αυτό ό Νούκας καλοϋσε τήν δασκάλα και πεζογράφο 'Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου να τής αναθέσει τή διεύθυνση τοϋ «Πρακτικού Παρθεναγωγείου» πράγμα πού έγινε κιόλας.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Εισαγγελέως 'Εφετών _. ­

ΜΗΤΡΟΣ ΠΕΤΡΟΒΑΣ, Ο ΝΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ

Ένας άπο τους κυρίους συντελεστάς της μάχης του Βαλτετσίου, ή οποία έγένετο την 11 και 12 Μαΐου του 1821 και θεωρείται ή πρώτη νίκη πού εστερέωσε την έλληνικήν επανάστασιν του 1821, είναι ό οπλαρχηγός Μητρός Πέτροβας.

Ό Μητρός Πέτροβας ή Γερο ­ Μητροπέτροβας κατήγετο από την Γαράτζαν της Μεσσηνίας και ήτο ηλικίας 80 ετών περίπου, όταν έκηρύχθη ή έπανάστασις του 1821. ΤΗτο παλαιός κλέφτης, με παρελθόν μεγάλης δρά­

σεως εις τα χρόνια της κλεφτουριας. Είχε κατορθώσει να διασωθη κατά τον μεγάλον κατατρε^μόν της κλεφτουριάς του 1806. Έκρύβετο άπο το 1806 εως το 1821 και με μεγάλην χαράν ήκουσε το μυστικόν της Φιλικής Εταιρείας. Έπί κεφαλής τών συμπατριωτών του Γαρατζαίων ελαβεν εκ τών πρώτων μέρος εις τήν επανάστασιν. Ήτο γέρων κοντός και αδύνατος, με μεγάλην γενειάδα. Τα μάτια του έφαίνοντο ότι πετούσαν σπίθες. Ήτο άφο­

βος, σταθερός καί γερός πολεμιστής. Ήτο και δεινός σκοπευτής. Ό υπασπιστής του Θεοδ. Κολοκοτρώνη Φωτακος γράφει χαρακτηρι­

στικούς ότι, ήτο «το καλύτερο ντουφέκι τής Μεσσηνίας». Ό Κολοκοτρώνης τον έσέβετο καί ήκουε τήν γνώμην του με προσοχήν. Τον άπεκάλει δέ «Μπάρμπα ­ Μήτρο».

Άλλα καί ό Πέτροβας έξετίμα καί έθαύμαζε τον Κολοκοτρώνη ν. Ό στρατηγικός νους του Κολοκοτρώνη διεκρίθη εις τήν μάχην του Βαλτε­

τσίου. Ύπελόγισεν ότι, οί κλεισμένοι Τούρκοι εις τήν Τρίπολιν θα έκαναν γιουρούσι δια να σπάσουν τον κλοιόν πού τους εφτιανε πέριξ καί εκρινεν ότι ενα μέρος τών επαναστατών έπρεπε να όχυρωθή εις κλειστά ταμπούρια εις το Βαλτέτσι καί άπο εκεί να πολεμήση, ενώ αυτός θα ήτο άπ' εξω με άλλη ν δύναμιν επαναστατών δια να τους κτυπήση καί έτσι να βάλουν τους Τούρκους εις το μέσον. Δυσκόλως οί άλλοι οπλαρχηγοί έδέχοντο το σχέ­

διόν του. Τότε ό Κολοκοτρώνης, ό όποιος εϊχεν έμπιστοσύνην εις τον γερο ­Μητροπέτροβαν, ειπεν εις τούτον να πιάση το πρώτον ταμπούρι. Καί ό

­ 113 ­

Μητροπέτροβας έτρεξε με τους Γαρατζαίους και κατέλαβε το πρώτο ταμπού­

ρι. Μέ τήν έξόρμησιν πού κάνει ό γέρο ­ Μητρός να πιάση το ταμπούρι το περισσότερον αδύνατον, φιλοτιμώνται και οί άλλοι και πιάνουν τα άλλα τρία ταμπούρια πού είναι υψηλότερα, καθώς και το καμπαναριό της εκκλη­

σίας του χωρίου. Εντός ολίγου επιτίθενται οί Τούρκοι. "Ενα σώμα οί Μπαρ­

δουνιώτες, γεροί πολεμισταί, μέ άρχηγόν τον Ρουμπή, τρέχουν να κτυπήσουν το πρώτο ταμπούρι του γερο ­ Μήτρου, να τό καταστρέψουν και να πάρουν τήν τιμήν πώς πρώτοι έτσάκισαν τους επαναστάτες ραγιάδες. 'Ακολούθως έρχονται οί 'Αρβανίτες του Κεχαγιάμπεη, ονομαστοί πολεμισταί και αυτοί, πού άφησαν τους Μπαρδουνιώτες να κτυπήσουν πρώτοι και έάν δεν τα κατά­

φερναν να καταλάβουν αυτοί τα ταμπούρια. Μετά από αυτούς έρχονται οί άλλοι Τούρκοι, πλήθος μεγάλο. Το πρώτο ταμπούρι του γερο ­ Μήτρου, το όποιον ήτο χαμηλά, δέχεται όλην τ ην μανίαν τών Μπαρδουνιωτών, οί όποιοι κατά κύματα επιτίθενται.

Μέσα όμως εις τό ταμπούρι ευρίσκεται ό ηρωικός Πέτροβας. 'Αεικί­

νητος τρέχει δεξιά και αριστερά, επάνω ­ κάτω, εμψυχώνει τα παλληκάρια πού αμύνονται, πυροβολεί μέ τό άλάθευτο ντουφέκι του και ξαπλώνει κά­

ποιον Τοϋρκον νεκρόν, σπεύδει εις άλλο σημεΐον έπικίνδυνον, πυροβολεί πάλιν και φονεύει ενα Τοϋρκον έπίσημον. Πυροβολεί έκ νέου και φονεύει άλλον Τοϋρκον.

Τα παλληκάρια ζητωκραυγάζουν. Σταματοΰν οί Τούρκοι ολίγον και ξαναεπιτίθενται μέ μανίαν. Ό γερο ­ Μητρός άγρυπνα. Καταλαμβάνει τό εύπαθέστερον σημεΐον τοϋ ταμπουριοΰ και ζήτα άπό δύο τρία παλληκάρια να τοϋ γεμίσουν τό όπλον. Στέκεται όρθιος ό γερο ­ Μητρός και μέ τα κα­

ρυοφύλλια πού τοϋ δίνουν γεμάτα τα παλληκάρια φονεύει 10 Τούρκους, οί όποιοι πήγαιναν πρώτοι άπό τους άλλους να πέσουν εϊς τό ταμπούρι. Τήν στιγμήν αυτήν μία φωνή δυνατή και βροντερή ακούεται επάνω ψηλά άπό τό βουνό : «Βάστα Μπάρμπα ­ Μήτρο λίγο ακόμα και έρχεται ό Κολοκο­

τρώνης». Άκούουν οί πολεμισταί μέσα εις τό ταμπούρι τήν φωνήν τοϋ Κολοκοτρώνη και συνεχίζουν τήν μάχην. Δειλιάζουν οί Τούρκοι. 'Αλλά και οί "Ελληνες έκουράσθησαν, εϊναι νηστικοί και έχουν σώσει τα μπαρουτό­

βολα. Και ενώ άμηχανοϋν, άκούουν μίαν δυνατήν φωνήν πλησίον «εγώ είμαι ό Κολοκοτρώνης». Βλέπουν τους Τούρκους να ανοίγουν και να εισέρ­

χεται ό Κολοκοτρώνης μέ φορτώματα ψωμί, κρασί και μπαρουτόβολα. 'Αγκαλιάζει τον γερο ­ Μήτρο ό Κολοκοτρώνης και τον φιλεΐ. «Θα κράτη­

σης άλλο μπάρμπα ­ Μήτρο ;» τον ερωτά. Και ό γέρων και πολύπειρος πολεμιστής άπαντα «θα κρατήσω». Να πάς άπόξω να χτυπήσετε όλοι εσείς άπόξω και μείς άπό μέσα. Θα τους τσακίσουμε».

Ήκουσεν ό Κολοκοτρώνης τήν συμβουλήν τοϋ γερο ­ Μήτρου, παίρ­

νει τους δικούς του και βγαίνουν ξανά άπό τό ταμπούρι. Τήν άλλην ήμέραν 8

\

­ 114 —

αρχίζουν ξανά οί Τούρκοι να επιτίθενται. Μα ή νίκη τώρα εκλινεν προς τους Έλληνας. Κτυπούν τους Τούρκους οί Έλληνες και άπο τα ταμπούρια και άπ' εξω. Τρέπονται εις φυγήν οί Τούρκοι. 'Εξέρχονται οί Έλληνες άπο τα ταμπούρια και τους κυνηγοϋν εις την ρεματιάν. Άπο εκεί μέ μεγάλας απώ­

λειας τρέχουν να κλειστούν εις την Τρίπολιν. Και έτσι ένίκησαν οί Έλληνες εις το Βαλτέτσι, ένας δε άπο τους μεγαλύτερους συντελεστάς της νίκης αυτής θεωρείται ô Μήτρος Πέτροβας.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ Ι. Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ή διερεύνηση ενός φιλοσοφικού προβλήματος δέν εξαντλείται ποτέ* βρίσκεται αεί εν κινήσει. Ή Αισθητική — δηλαδή ή Φιλοσοφία της Τέ­

χνης — θεμελιωμένη άπο τον Πλάτωνα κυρίως με τον «Φαιδρό» και το «Συμπόσιον» και συστηματοποιημένη άπο τον 'Αριστοτέλη με τα «Περί ποιητικής» και «Περί ρητορικής» συγγράμματα του, αποτελεί ενα φιλοσο­

φικό πρόβλημα πού κέντρισε το στοχασμό πολλών φιλοσόφων τών νεω­

τέρων χρόνων, με επικεφαλής τον Kant. Πολυάριθμα τα συστήματα τής αισθητικής, ακόμη περισσότερες οί πραγματείες πού γράφτηκαν πάνω στο πρόβλημα τοϋτο.

Και όμως ή τέχνη εξακολουθεί να είναι περιχαρακωμένη με τείχη υψηλά, ερμητικά κλεισμένη στον εαυτό της, μή επιτρέποντας στους φιλο­

περίεργους να εισδύσουν στα άδυτα της. Και έτσι το πρόβλημα τής καλλι­

τεχνικής δημιουργίας, παρά τις φιλόπονες προσπάθειες πού έγιναν, εξακο­

λουθεί να παραμένη μυστήριο αξεδιάλυτο. Δέν έχει δμως σημασία αυτό. Ση­

μασία έχει ότι ό ανθρώπινος νους στοχάζεται πάνω στην αισθητική αξία, πώς πιστεύει σ' αυτήν, άσχετα αν μερικοί — κάποτε όχι τυχαίοι άνθρωποι —■ καταλήγουν να τή θεωρούν ψέμμα, σαν τον μεγάλο Τολστόι ή τον André Suares (ώραΐο ψέμμα τής τέχνης νάσουν τουλάχιστον εσύ ή μόνη αλήθεια). Είναι απόλυτα φυσικό, ένας αισθαντικός φιλόσοφος του καιρού μας μέ κε­

κτημένα δικαιώματα μέσα στο ναό τής τέχνης, ό Ι. Θεοδωρακόπουλος, να διερεύνηση, μέ τή σπάνια θεωρητική του αρματωσιά, το πρόβλημα τής Αι­

σθητικής. Ό νεαρός φοιτητής τής Χαϊδελβέργης, πού έγραφε στον γερμανι­

κό τύπο θεατρικές κριτικές παράλληλα μέ τις φιλοσοφικές του σπουδές, αφιέρωσε, ώριμος πιά, πλήθος μελετών πάνω στή φιλοσοφία τής τέχνης. Μια περίφημη διάλεξη του περί τέχνης στα 1929 είναι ό πυρήνας, γύρω άπ' τον όποιον θα άναπτυχθή σιγά ­ σιγά ενα σύστημα αισθητικής ολό­

δροσο, γεμάτο ρώμη και πρωτοτυπία, χωρίς ακροβατισμούς, μέ διάχυτο τον όλοπόρφυρο ερωτά του προς τήν τέχνη.

Στο «Σύστημα φιλοσοφικής ηθικής» ενα πλατύ κεφάλαιο θα είναι αφιε­

ρωμένο στην ποιητική δημιουργία του άνθρωπου, ενώ στο έργο «Εισαγωγή

- 116 -

στή Φιλοσοφία» ενα ολόκληρο βιβλίο θα πραγματεύεται το πρόβλημα της Αισθητικής. Πλήθος διαλέξεων γύρω άπο ζητήματα αισθητικής—περι­

σπούδαστη είναι ή διάλεξη του για τον Dante στα 1965 — καθώς και σχε­

τικές μελέτες είναι αρκετά, για να καταδείξουν τή μακρ άπορεία του κορυ­

φαίου νεοέλληνα φιλοσόφου μέσα στους χώρους τής αισθητικής. Ή μελέτη του για τον Φάουστ του Γκαίτε είναι μνημειώδεις.

Ή αισθητική παιδεία του τον έφερε γρήγορα στους κόλπους τής δη­

μοτικής γλώσσας, στην οποία έγραψε ποιητικώτατα κείμενα σαν τήν «Εισα­

γωγή στον Πλάτωνα». Είναι ή αισθητική παιδεία πού του προσφέρει τήν καλλιέργεια πού διαθέτουν άπο πλευράς μορφής τα κείμενα του. Ό 'Ιωάν­

νης Θεοδωρακόπουλος είναι ίσως ô μοναδικός φιλόσοφος του Νέου 'Ελ­

ληνισμού πού είναι συνάμα καί ποιητής, πού τα κείμενα του έχουν και λογοτεχνικά χαρίσματα εξαίρετα. Ό λ ' αυτά, ίσως νάναι κοινοτυπίες, μιας καί συμβαίνει να είναι τόσο γνωστά στους παιδευμένους νεοέλληνες τής σήμερον.

Για τις σκέψεις τούτες, αφορμή έδωσε τό νέο βιβλίο αυτού του ακά­

ματου πνευματικού άνθρωπου, τα «Μαθήματα Φιλοσοφίας της Τέχνης». "Οπως καί ό τίτλος δηλοϊ, είναι μαθήματα, πού δόθηκαν στην ελεύθερη Σχολή φιλοσοφίας « Ό Πλήθων» στή Μαγούλα κοντά στο Μυστρα, τής όποιας είναι ιδρυτής. Τα μαθήματα δόθηκαν τον 'Ιανουάριο του 1977.

Δίχως δόση υπερβολής, τα κείμενα τούτα αποτελούν ενα πραγματικό συμπόσιο πνευματικό, μέ θέμα τήν τέχνην. Ή ιδέα τής ελευθερίας είναι ή πρωταρχή άπο τήν οποία ό Ι. Θ. εφορμά για να κατάκτηση τό θέμα του. Αυτή είναι ή ιδέα, πού γι'αυτόν αποτελεί τό υπέδαφος τής ιδέας τής τέχνης.

Τέχνη καί 'Ελευθερία είναι κατ' αυτόν ομόλογα. Δίχως τό ενα άπ' αυτά, το άλλο παραμένει μετέωρο, χωρίς λογική θεμελίωση, δηλαδή μια απλή «δόξα». Είναι λοιπόν φυσικό να καυτήριάζη κάθε περιορισμό τής τέχνης — άπ' δπου κι' αν προέρχεται — κάθε τάση για υποδούλωση τής τέχνης άπό φορείς ξένους προς αυτήν καί κάθε σκοπό πού είναι ξένος προς κάθε αισθητική κύρωση. Ή τέχνη για να ζήση θέλει ελευθερία. Τέχνη καί ελευ­

θερία είναι, λοιπόν, για τον Ι. Θεοδωρακόπουλο, έννοιες απόλυτα συνυ­

φασμένες. Φυσικά, είναι αδύνατο, να συνοψισθούν έστω, στα πλαίσια ενός άρθρου

τα πορίσματα τής διερεύνησης τοΰ προβλήματος άπό τον μεγάλο νεοέλληνα φιλόσοφο. Γιατί δεν έχουμε να κάνουμε μ' ενα βιβλίο ρηχό, ανούσιο, πού παπαγαλίζει ξένες ιδέες. Οί διακόσιες σελίδες τού νέου βιβλίου τοΰ Ι. Θ. αποτελούν περίπου τό τρισαπόσταγμα τής αισθητικής του πορείας. Πώς είναι δυνατόν να συνοψίση κάποιος σε δέκα μακάρι σελίδες, ενα πλούτο ιδεών, πού ξεφεύγει άπό τα συνηθισμένα μέτρα ; Θα μπορούσε να γράψη κανείς ολόκληρο βιβλίο μέ τίτλο σαν κι αυτόν τοΰ άρθρου τούτου.

­ 117 —

Ή αισθητική βίωση είναι βαθειά χαραγμένη μέσα στην ψυχή του Δα­

σκάλου. Ή «Experience mystique» είναι τόσον έντονη εντός του, ώστε συλλογιέται κανείς, μήπως και το αισθητικό δαιμόνιο — χαρακτηριστικό των καλλιτεχνικών ιδιοσυγκρασιών — εΐν' εκείνο πού κάνει να φτερουγίζη τόσο ανάλαφρα ή σκέψη του, στα άκρατα όρια της θεωρητικής διερεύνη­

σης τοΰ προβλήματος. Πρέπει ό φιλόσοφος να διαθέτη κάτι άπό τήν αίσθαντικότητα τοΰ καλλιτέχνη, για να προσεγγίζη ασφαλέστερα και άνετώτερα τό πρόβλημα της τέχνης.

Ό Ι. Θεοδωρακόπουλος, άφοϋ κρίνει τις μέχρι σήμερον θεωρίες περί αισθητικής, με τό ασφαλέστατο όπλο του της διαλεκτικής καΐ συνάμα με τον καθαρό λόγο, αποφεύγει να δώση ενα δογματικό ορισμό για τό «τί είναι τέχνη». Ό δογματισμός είναι αφιλόξενος μέσα στο πνεύμα του. Μια φράση του, ωστόσο, συνιστά έναν περίφημο ορισμό:

«Ή τέχνη — λέγει — είναι τρόπος ελευθερίας τοΰ άνθρωπου». Αυτό τα λέει όλα. Τις συμπληγάδες πού εμπεριέχει ή θεωρητική διερεύνηση τής φράσης τούτης, τις διαπέρνα, άφοΰ άναλύση —■ διαλεκτικά πάντα — τήν αρχή τής τέχνης, τό γεγονός τής τέχνης αυτό καθαυτό, τό γεγονός ότι ή τέχνη είναι πνευματική κατάκτηση τοΰ αντικειμένου, τήν επίδραση πάνω στή ζωή τοΰ άνθρωπου κλπ. Τό δόγμα «ή τέχνη για τήν τέχνη» γίνεται άπό τό πνεύμα του δεκτό. Μόνο πού τοΰ κάνει τις απαραίτητες συμπληρώσεις, σε τρόπο ώστε να καταστή λογικά αλώβητο. Ή τέχνη — λέγει—­είναι πρώτα για τήν τέχνη, κι ύστερα ακολουθούν όλα τ' άλλα* αν δηλ. θά είναι και ωφέλιμη, ή ό,τιδήποτε άλλο. Πρωταρχικός όμως σκοπός τής τέχνης είναι τό φανέρωμα τοΰ κάλλους, τής ομορφιάς. Ή τέχνη, κατά τον Ι. Θεοδω­

ρακόπουλο, εκτός τοΰ ότι μέσω αυτής κατακτά ό άνθρωπος τό αντικείμενο, εΐναι και για βαθύτατη εσωτερική ανάγκη τοΰ άνθρωπου, ανάγκη για αύτο­

βεβαίωση, ανάγκη για συνομιλία με τό Θεό. Συμμεριζόμαστε απόλυτα τις απόψεις τοΰ Ι. Θεοδωρακόπουλου. Τό δίχως

άλλο, μπορεί ό καθείς νά φανταστή πόσο άδεια θά ήταν ή ζωή μας χωρίς τή θεία παρουσία τής Τέχνης, πού λυτρώνει τον άνθρωπον άπό τήν πνιγερή μονοτονία τής πεζής καθημερινότητος, πού τοΰ δικαιολογεί κατά κάποιον τρόπο τή βιολογική ατέλεια του, πού ή ανταρσία του κατά τοΰ δημιουργό ΰ έπροξένησε, προσπαθώντας μέ τό υποκατάστατο τής τέχνης νά έπαναπο­

κτήση τήν υψηλή θέση πού κατείχε, ν' απαθανάτιση, τέλος, τό πέρασμα του πάνω στή γη, νά γλυκάνη τήν τραγωδία του, νά δημιουργήση, όπως ακριβώς και ό δημιουργός πού τον έπλασε.

«Μέσα στον πόνο υπάρχει κάποια υψηλή αρχή τοΰ βίου», γράφει μέσα στην τραγωδία, πού τοΰ ΰφανε ή ζωή, ό Ντοστογιέφσκυ. Σίγουρα ναί, άφοΰ ό,τι υψηλό δημιούργησε τό ανθρώπινο πνεΰμα, γεννήθηκε μέσα άπό τόν πόνο. Και ή τέχνη, λοιπόν — ή υψηλή τέχνη — πηγάζει άπό τόν πόνο τοΰ άνθρώ­

— 118 —

που και την Μεταφυσική 'Αγωνία πού τον συνοδεύει, την οποία μονάχα ή τέχνη και ή φιλοσοφία μετριάζουν και ρίχνουν μιαν άκτίδα ελπίδας — τόνο μόνο — μέσα στην ανειρήνευτη ψυχή του ανθρώπου.

Συμπέρασμα : Το νέο βιβλίο του Ι. Θ. επισφραγίζει, ολοκληρώνει το αισθητικό του σύστημα­ σύστημα, άπό τα πιο άρτια, πού έχει να παρουσία­

ση ή σύγχρονη ευρωπαϊκή φιλοσοφική σκέψη. Ή δροσερότητα, εξ άλλου, του ύφους του προφορικού λόγου του Ι. Θ.

μέσα στον όποιο είναι εύϋπόστατη ή φιλοσοφία του, ή γλαφυρότητα πού τόσο λείπει άπό τήν άντιποιητική εποχή μας, κάνει να ρουφιέται στην κυ­

ριολεξία τό βιβλίο τούτο, σαν ενα ωραίο μυθιστόρημα. Είναι ενα ακόμα καλό μάθημα πού δίνει ό Ι. Θ. στους στεγνούς, ξερούς

και άδροσους φιλοσόφους. Και κάτι άλλο ακόμα* ό γράφων εύχεται να φωτισθούν οι ιθύνοντες

τα της Παιδείας μας, να βάλουν στα σχολικά εγχειρίδια τεμάχια άπό τα «Μαθήματα Φιλοσοφίας της Τέχνης» του Ι.Ν.Θ., για να μεταλάβη ή νέα γενεά γνήσιο φιλοσοφικό λόγο, απλό και δροσερό, πού δεν θυσιάζει όμως χάριν της άπλότητος τά υψηλά νοήματα­ για να μπορέσουν οί νέοι να ξεχωρίζουν τί είναι «Τέχνη» και τί εϊναι «τέχνασμα». 'Αμήν.

· · · ·

ΠΑΥΛΟΥ ΝΙΡΒΑΝΑ

ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΙ (1828­1910)*

Τρία μεγάλα κοσμικά φαινόμενα εΐδεν ή εποχή μας, τα όποια φέρνουν εις τήν φαντασίαν μας το μακρυνόν, φυσικόν θέατρον των πρώτων αιώνων του πλανήτου αύτοϋ, όπου έπαίζοντο αί μεγάλαι καταστροφαί και αί μεγάλαι δημιουργίαι. Και τα φαινόμενα αυτά ει ναι τρεις θάνατοι ανθρώπων ­ κόσμων, τοϋ Νίτσε, του "Ιψεν και τοϋ Τολστόι.

Παρόμοιον αίσθημα καταπλήξεως και τραγικού θαυμασμού δεν θα έδοκίμασαν οί πρώτοι άνθρωποι τοϋ πλανήτου, παρά μόνον ενώπιον των μεγάλων φυσικών καταστροφών. Όταν έπεφταν ακόμη οί μεγάλοι ήρωες της σωματικής δυνάμεως εις τάς έπικάς μάχας τών θρύλων, ό θάνατος των, όσον και αν ώμοίαζε με πτώσιν μεγάλων κορυφών, δεν είμποροϋσε να κλείση τήν εννοιαν τής μιας κοσμικής καταστροφής. Ήτο πάντοτε ένας θάνατος ανθρώπου ή ένας θάνατος ημιθέου. Ό θάνατος τών θεών ακόμη ύπήρξεν ένας ανθρώπινος θάνατος. 'Από τήν μεγάλη ν όμως στιγμήν, άπό τήν οποίαν ή ηθική κοσμογονία άρχισε τό μέγα έργον της επάνω εις τον πλανήτην πού παρεσκευάαθη με τόσους φυσικούς αγώνας, δια να τήν δεχθή, ή πάλη τών ιδεών ήλθε να διαδεχθή τήν πάλην τών στοιχείων, με τήν ιδίαν όρμήν τήν ιδίαν εκτασιν και τήν ιδίαν μεγαλοπρέπειαν. «Κόσμοι γεννιούνται και κόσμοι πεθαίνουν» και τώρα όπως άλλοτε. Και οί σεισμοί πού ταράσσουν τήν οίκουμένην, τώρα άπό τον θάνατον ενός Νίτσε, τώρα άπό τον θάνατον ενός Τψεν και τώρα άπό τον θάνατον ενός Τολστόι, δεν διαφέρουν καθόλου άπό τα μεγάλα μηνύματα πού ανήγγειλαν εις τήν ανθρωπότητα τήν κατά­

δυσιν μιας 'Ατλαντίδος εις τάς αβύσσους τοϋ Ώκεανοϋ. Ό άνθρωπος ­

κόσμος είναι τό μεγαλοπρεπέστερον θέαμα πού εΐδεν ή ιστορία τής δη­

μιουργίας. Με τον καθένα άπό τους τρεις ένας κόσμος έβυθίσθη εις τήν άβυσσον.

Ή άνθρωπότης επάνω άπό τα διαφανή νερά τοϋ πνευματικού ώκεανοϋ θα βυθίζεται αιωνίως εις τήν ένατένισίν του.

Όταν άναζητή κανείς τό μυστήριον τής δόξης του μεγάλου «συγγρα­

φέως τής ρωσικής γης», ό όποιος αίσθανόμενος τον θάνατον να έρχεται

Άναδημοσίευσις άπό τα «Παναθήναια» τής 30ής Νοεμβρίου 1910.

— 120 —

προς αυτόν επήγε να τον προϋπάντηση μόνος εις τήν έρημίαν, με το μεγα­

λοπρεπέστερον κίνημα πού είδεν εως τώρα ή άνθρωπότης, ευρίσκεται εμπρός εις πολλά διλήμματα. Ποΰ ευρίσκεται άραγε ό αληθινός ήρως, τον όποιον αποθεώνει τήν στιγμήν αυτήν ή φήμη; Εις τήν ποιητικήν του δημιουργίαν τάχα, εις τήν ύπέροχον ζωγραφικήν του άνθρωπου, εις τα θαυμαστά ανάγλυ­

φα της ψυχής της πατρίδος του, πού εδωκεν εις τον κόσμον ; Άλλα δεν είναι ό μόνος και κάνεις δεν έδοξάσθη ώς αυτός ; Εις τήν φιλοσοφίαν του και τήν ήθικήν του ; 'Αλλ' αυτή ίσως εϊναι το άσθενέστερον και το όλιγώ­

τερον πρωτότυπον μέρος τοϋ έργου του. Δεν μένει άλλο, παρά τό άνοιγμα τό θερμόν και παράφορον μιας αγκάλης, εις τήν οποίαν έζήτησε να σφίξη ολην τήν ανθρωπότητα, τήν ανθρωπότητα τήν πάσχουσαν και άδικουμένην. Καί δεν μένει άλλο παρά ή μεγάλη ουτοπία της Τολστοϊκής Πολιτείας, τήν οποίαν έδημιούργησε με τον έρωτα τοϋ άνθρωπου, ό όποιος ύπήρξεν ό μεγαλύτερος του έρως.

Ό Τολστόι ύπήρξεν ό δημιουργός και προφήτης ενός επιγείου παρα­

δείσου. Και ή άνθρωπότης ή εξόριστος άπό τον πρώτον παράδεισον ζητεί πάντοτε, πλανωμένη εις τήν έξορίαν, να τον έπανεύρη. Ή περι­

πλάνησίς του αυτή είναι ή μεγαλύτερα της δυστυχία καί ή άναζήτησίς του ό μεγαλύτερος καί ωραιότερος της άγων. 'Ωραιότερος διότι εϊναι ϊσως ό ματαιότερος.

Οί προφήται τών Παραδείσων είναι οι μεγάλοι εκλεκτοί της άνθρωπό­

τητος. Καί είναι οί δημιουργοί καί οί επαναστάται. Αυτοί πού έρχονται να καταλύσουν τό παρόν καί νά δημιουργήσουν τό μέλλον. Τό παρόν είναι ή μεγάλη πηγή τών απογοητεύσεων. 'Εκείνος πού έρχεται νά τό κατάλυση με τα οποιαδήποτε όπλα είναι ό ήρως υπό τήν σημαίαν τοϋ οποίου συναθροί­

ζεται άγωνιώσα ή άνθρωπότης, διότι άπό τήν κατάλυσιν τοϋ παρόντος θα πρόκυψη τό μέλλον. Ό Νίτσε ήλθε νά σύντριψη τάς πλάκας τών παλαιών άξιων καί νά φέρη τήν βασιλείαν τοϋ 'Υπεράνθρωπου. 'Επαναστάτης καί δημιουργός. Ουτοπιστής άλλα δημιουργός καί αυτός ενός παραδείσου. "Ολοι οί προφήται υπήρξαν δημιουργοί παραδείσων. Ό "Ιψεν, εάν δεν έκή­

ρυξε τον παράδεισον του με προφητικήν σάλπιγγα, δέν εΐναι όλιγώτερον προφήτης. Καταλύτης καί αυτός μιας παραδόσεως. Ή άνθρωπότης, κύπτου­

σα υπό τήν όργήν της Μοίρας, ζητοΰσα νάποτινάξη άπό τό στήθος της τό βάρος τοϋ έφιάλτου, ποθοϋσα νάναπνεύση ενα αέρα πλέον ελεύθερον, προ­

σπαθοΰσα νά σπάση τα δεσμά της, δεσμά σκουριασμένα, άλλ' ακατάλυτα μιας παλαιάς παραδόσεως καί μιας παλαιάς ηθικής, άντίκρυσε τον αγώνα της μέσα εις τό Ίψενικόν θέατρον. Εις τό θέατρον αυτό δέν ήσαν πλέον οί μεγάλοι ήρωες της 'Ελληνικής τραγωδίας, οί καταδιωκόμενοι άπό τήν όργήν τών θεών, οί όποιοι δέν υπάρχουν πλέον δια νά μας δώσουν τήν ίκα­

νοποίησιν μιας πάλης, όμοιαζούσης μέ Τιτανομαχίαν. Εις τό θέατρον αυτό

­ 121 ­

δεν ήσαν ακόμη οΰτε οί ήρωες του νεωτέρου δράματος ; οι δίδοντες τόν σκληρόν λόγον των ιδίων των πράξεων και πληρώνοντες τάς αμαρτίας, δια τάς οποίας δεν υπήρξαν υπεύθυνοι, αμαρτίας αγάπης, έρωτος και επιθυμίας· Είς το θέατρον αυτό άνεβιβάσθη ή άνθρωπότης ή πάσχουσα, ή βεβαρυμένη άπό κακάς κληρονομιάς, ή ανεύθυνος, ή υφισταμένη τάς δοκιμασίας πράξεων και κινήσεων, των οποίων τα ελατήρια κρύπτονται είς τα βάθη τών κυττά­

ρων του ανθρωπίνου οργανισμού, ή πληρώνουσα τον φόρον τών προλή­

ψεων και τών συνθηκών, μέ τάς οποίας τήν άλυσόδεσεν ή παράδοσις, δε­

σμεύουσα κάθε όρμήν και κάθε κίνησιν προς κατάκτησιν τής ευτυχίας. Ή μεγάλη, βουβή διαμαρτυρία τής άνθρωπότητος εύρήκεν εις το Ίψενικον θέατρον τήν φωνήν, τήν διερμηνεύουσαν τον πόθον τής άπολυτρώσεώς της. Και ή άπολύτρωσις θαμποφέγγει οπίσω από τον Ίψενικόν κόσμον. Ή θύρα ενός παραδείσου διανοίγεται μέσα είς νέας χλοερότητας. Ό "Ιψεν, και αυτός δημιουργός ενός παραδείσου.

Ή άνθρωπ της ή εξόριστος άπο τόν πρώτον παράδεισον δεν θέλει να πιστεύση ότι δεν θα ξαναγυρίση πλέον είς αυτόν. Και οί προφήται τών παραδείσων είναι οί μεγάλοι της εκλεκτοί : ένας Νίτσε, ένας "Ιψεν, ένας Τολστόι. Ή τέχνη και ή φιλοσοφία, φροντίδες έρημητηρίων, δεν κατέκτη­

σαν ποτέ τόν κόσμον μέ τόσην σφοδρότητα. 'Υπήρξαν μεγαλύτεροι φιλό­

σοφοι και μεγαλύτεροι ποιηταί και άπο τους τρεις αυτούς γίγαντας τής συγχρόνου ζωής. Άλλα κάνεις δεν είδε τήν δόξαν πού είδαν αυτοί. Και κα­

νενός ό θάνατος δέν έσεισε τήν οίκουμένην, ώς κρήμνισμα ενός μεγάλου κόσμου.

'Αλλ' όταν ή ουτοπία σβυσθή έμπρό; είς τά μάτια τής άνθρωπότητος, όταν άπό τά άνθη τών παραδείσων αυτών άποσταλαχθή δ,τι εΐναι δυνατόν να κερδίση ή άνθρωπότης άπ" αυτούς, πραγματικόν και συγκεκριμένον, όταν νέοι προφήται φέρουν νέους παραδείσους, εμπρός είς τάς διψασμένας ψυχάς και τάς αιωνίως διψασμένας, τί θ' άπομείνη άπό τό έργον τών γιγάν­

των αυτών ; Ό χ ι βέβαια δ,τι έδημιούργησε τήν σημερινήν των βασιλείαν, άλλ' ό,τι ύπήρξεν ή βαθύτατη ουσία τής ψυχής των, ό ακατάλυτος χρυσός τής φαντασίας και του αισθήματος, ή ποίησις, ή τέχνη, ή συγκινημένη σκέ­

ψις. Τί θάπομείνη άπό τόν Τολστόι ; Τό έργον ακριβώς εκείνο πού κατε­

δίκασεν, απέρριψε καί άπεκήρυξε, εις τάς τελευταίας ημέρας τής δόξης του, απατηθείς άπ' αυτήν τήν ιδίαν καί έκλαβών ώς τελείωμα τής μεγαλοφυίας του, τήν κατάστασιν ακριβώς εκείνη ν, ή οποία δέν ύπήρξεν άλλοτε παρά ή θεωρητική εκφρασις ενός κόσμου αισθημάτων, τών οποίων όλη ή αξία ευρίσκεται είς τήν συναισθηματικήν των διατύπωσιν καί τήν δημιουργικήν των εκφρασιν. "Ετσι συχνά ή όψιμος καί ψυχρά συνείδησις άντικρύζει τά προϊόντα τοϋ υποσυνειδήτου, έτσι ή ψυχρά σκέψις κομπάζει επάνω άπό τό

— 122 —

έργον της τέχνης, εις μίαν παράδοξον και μοναδικήν προσπάθειαν τραγικής αυτοκτονίας.

Ή μεταμόρφωσις αύτη εν τούτοις ή οποία συνετελέσθη εις τα βάθη της ψυχής του μεγάλου συγγραφέως τής Ρωσικής γής και ή οποία αποτελεί το παράδοξον τολστοϊκό φαινόμενον, δεν είναι κάτι αύθαίρετον και ασυνε­

πές. 'Αποτελείται από μίαν σειράν ψυχογραφικών φαινομένων, την οποίαν είμπορεΐ να παρακολούθηση κανείς εις δλην τήν καλλιτεχνικήν και φιλο­

σοφικήν έξέλιξιν του Λέοντος Τολστόι. Ό φιλόσοφος ό όποιος καταδικάζει δλον το έργον τής προαποστολικής του ζωής και ό όποιος θέλει να θέση τήν τέχνη ν εις την άποκλειστικήν ύπηρεσίαν τής άνθρωπότητος, συγκα­

ταδικάζων μαζί μέ τα ϊδιά του αριστουργήματα, τα μεγαλύτερα προϊόντα τής οαντασίας και του αισθήματος πού είδαν οί αιώνες, είναι αυτός, αύτό­

τατος ό συγγραφεύς τής «"Αννας Καρένιν» και του «Πολέμου και Ειρήνης». Τό αίσθημα του οίκτου, το όποιον αναδίδεται άπ' όλην τήν Ρωσικήν λογοτεχνίαν, το βαθύτατον αίσθημα τής συμπαθείας προς τον οπωσδήποτε πάσχοντα άνθρωπον, καί τό όποιον ό Όσκαρ Ούάϊλδ βλέπει ώς τό κυριώ­

τερον και ώραιότερον χαρακτηριστικόν τής Ρωσικής ψυχής, έλαβεν εις τήν ζωήν καί τήν τέχνην τοϋ Τολστόι τήν βαθυτέραν του εκφρασιν. Ό Τολστόι δεν ήγάπησε μόνον τον άνθρωπον, αλλά υπήρξε καί ό μεγαλύ­

τερος ζωγράφος τοϋ ζώντος πλάσματος εις μίαν θερμήν μονιστικήν άντί­

ληψιν, εις μίαν ύπέροχον σύγχυσιν ψυχής καί σώματος. Ό Μερεσκόφσκι παραβάλλων τους δύο γίγαντας τής 'Ιταλικής 'Αναγεννήσεως τον Μιχαήλ "Αγγελον καί τον Λεονάρδον Δα Βίντσι προς τους δύο άλλους προδρόμους τής Ρωσικής καί τής Παγκοσμίου 'Αναγεννήσεως τον Τολστόι καί τον Δοστογέφσκι, συγκρίνει τον πρώτον προς τον Μιχαήλ "Αγγελον. Όπως ό Μιχαήλ "Αγγελος, λέγει, ύπήρξεν ό μεγαλύτερος ζωγράφος τοϋ ανθρω­

πινοί σώματος μέ τα χρώματα καί τό μάρμαρον, ό Τολστόι ύπήρξεν ό μεγα­

λύτερος ζωγράφος του μέ τον λόγον. Ό Τολστόι, όπως εκείνος, άπέρριψεν άπ' αυτό όλους τους πέπλους μέ τους οποίους τό είχαν καλύψει οί χριστια­

νικοί αιώνες καί τό παρουσίασε θριαμβευτικόν εις τάς τοιχογραφίας τής Καπέλα ­ Σιξτίνα, ό Τολστόι ύπήρξεν ό πρώτος πού έτόλμησε ν' απογύ­

μνωση το άνθρώπινον σώμα άπό τους πέπλους τής ιστορίας καί του πολι­

τισμού, ό πρώτος πού κατελήφθη άπό τό παλαιόν άριανόν ονειρον τής ανα­

μίξεως τής εικόνος τοϋ θεοΰ μέ τήν εικόνα τοϋ ζώου εις τήν εικόνα του άνθρωπου, άπό τό ονειρον τοϋ Θεοϋ ­ Ζώου. Ό λ α τα έργα τοϋ Τολστόι αποπνέουν τήν πάλαιαν σιμιτικήν φρίκην, ενώπιον τοϋ «ζφου» αύτοΰ. Ταυτοχρόνως όμως πρώτος ό Τολστόι προησθάνθη τό δυνατόν τοϋ κατα­

πνιγμοΰ τής φρίκης αυτής, πρώτος διεΐδε τό δυνατόν όχι πλέον μιας ασώ­

ματοι άγιότητος, άλλα μιας αγίας σαρκός, όχι μιας ασωμάτου πνευματι­

κότητος, άλλ' ενός σώματος πνευματοποιημένου καί αγίου, πλέον πνευ­

— 123 ­

ματικοϋ ακόμη και άγιωτέρου από παν δ,τι μας έκληροδότησεν ή κλασσική εποχή της θεοποιήσεως του σώματος, ή εποχή του Πραξιτέλους και του Φειδία.

Ή αγάπη αυτή του ανθρωπίνου σώματος, τοϋ σώματος πνευματοποιη­

μένου, ή αγάπη δηλαδή τοϋ άνθρωπου εις τήν συνολικήν του ύπόστασιν, χαρακτηρίζει όλην τήν τέχνην καί τήν ζωήν τοϋ Τολστόι. Ώ ς τεχνίτης έξωγράφισε τόν άνθρωπον, όσον κανένας άλλος πριν άπ' αυτόν. Ύπήρξεν ό Μιχαήλ "Αγγελος τοϋ λόγου. Ώ ς άνθρωπος ήγάπησε τόν όμοιόν του με τήν άγάπην ενός Χρίστου, τοϋ οποίου ύπήρξεν ό πιστότερος μαθητής. Έάν του ελειψεν ή πίστις προς τήν θεότητα και το θαϋμα των πρώτων Χρι­

στιανών, τήν άνεπλήρωσε με τήν άγάπην, ή οποία υπήρξε μία δευτέρα πίστις δι' αυτόν. Ό άνθρωπος εις τήν τέχνην του εύρήκε τήν μεγαλυτέραν θέσιν, όπως καί εις τήν καρδίαν του. 'Υπάρχουν περιγραφαί τοϋ ανθρωπίνου σώματος μέσα εις το έργον του, αί όποΐαι ομοιάζουν με εικόνας ψυχικάς. Ό Μερεσκόφσκι αφιερώνει ενα όλόκληρον κεφάλαιον της μοναδικής του μελέτης περί των δύο γιγάντων της Ρωσικής τέχνης, εις τόν Τολστόι, ώς ζωγράφον τοϋ ζώντος πλάσματος. Ή πριγκήπισσα Βολκόνσκη— εις τόν Πόλεμον καί Είρήνην —ήτο ενα μικροκαμωμένον πλάσμα· το επάνω χείλος της, ενα γοητευτικόν χειλάκι, σκιασμένον μ' ενα λεπτότατον χνοΰδι, δεν κατώρθωνε ποτέ να ένωθή με τό κάτω. Είτε ύψώνετο δμως, εϊτε έχαμή­

λωνε, ήτο πλέον χαριτωμένον ακόμη. Τό χείλος αυτό επανέρχεται εις όλον το έργον, με μίαν εκφρασιν κάθε φοράν. Επιτέλους ή πριγκήπισσα πεθαίνει εις τόν τοκετόν. Ό σύζυγος της μπαίνει εις τό δωμάτιον τής νεκράς. Τα μάγουλα της χλωμά, τό βλέμμα της απλανές. Μόνον τό χαριτωμένον αυτό χειλάκι κρατεί ακόμη τήν ιδίαν εκφρασιν. Φθάνομεν εις τα 1805. Ό πόλεμος εξακολουθεί. Μέσα εις τήν περιγραφή ν των Ευρωπαϊκών ταραχών, ό συγ­

γραφεύς δεν λησμονεί να μας πληροφόρηση ότι ενα μαρμάρινον μνημεϊον ύψώθη επάνω εις τόν τάφον τής μικράς πριγκηπίσσης, παριστάνον ενα άγγελον, τοϋ οποίου τό επάνω χείλος ήτο ελαφρά άνασηκωμένον καί τοϋ έδιδε μίαν εκφρασιν, τήν οποίαν ό πρίγκηψ 'Ανδρέας είχε διακρίνει εις τό πρόσωπον τής νεκράς γυναίκας του. Χρόνια έπέρασαν. Ό Ναπολέων νικητής τής Ευρώπης, πλησιάζει είς τήν Ρωσίαν. Εϊς τήν σιωπήν τής Αίσια Γκόρυ, κτήματος τοϋ πρίγκηπος Βολκόνσκη, τό αγοράκι τής άποθα­

νούσης πριγκηπίσσης έμεγάλωνε ροδοκόκκινον, με τα μακρά του σγουρά μαλλάκια, καί όταν έγελοΰσε ή έπαιζε, τό επάνω του χειλάκι άνεσηκώνετο ελαφρά, ακριβώς όπως τής μητέρας του. Τό χείλος αυτό, λέγει ό Μερεσκόφ­

σκι, τό όποιον ό Τολστόι μας δείχνει είς τήν μικράν πριγκήπισσαν, ζων­

τανήν καί πεθαμένην, έπειτα είς τόν τάφον της καί έπειτα εις τό μικρό της αγοράκι, καταντά άναπόσπαστον άπό τήν άνάμνησιν τής νέας γυναικός. Θα είμποροΰσε νά είπή κάνεις ότι μας εντυπώνεται, όχι πλέον ώς ενα χαρά­

— 124 —

κτηριστικόν του σώματος της, άλλα ώς ενα μέρος πλέον της ψυχής της, πού ζή ακόμη μετά τον θάνατον της επάνω εις το μάρμαρον κ' επάνω εις το νέον πλάσμα, δια να διαιωνισθή, όπως διαιωνίζεται το πνεϋμα, άπρόσβλητον άπό την φθοράν. "Ενα μικρόν παράδειγμα αυτό άπο την άνθρωπίνην πινα­

κοθήκη ν του Τολστόι. 'Υπήρξαν καλλιτέχναι, συμπεραίνει ό Ρώσος κριτικός, πού έζωγρά­

φισαν ίσως τελειότερον το άνθρώπινον σώμα, όπως οί ζωγράφοι τής 'Ανα­

γεννήσεως. Ή σύγχρονος μουσική κ' ενα μέρος τής φιλολογίας ακόμη είσέδυσαν βαθύτερα άπ' αυτόν εις τα άδυτα του πνευματικού ανθρώπου, του κινουμένου και σκεπτόμενου, άλλα ποτέ και πουθενά ό άνθρωπος ­

ζώον δεν ενεφανίσθη με τόσην άλήθειαν και γυμνότητα, όπως εις τό έργον του Τολστόι. 'Υπό τήν εποψιν αυτήν ό Τολστόι δέν έχει τον δμοιόν του ούτε εις τήν παγκόσμιον ποίησιν, ούτε ακόμη εϊς τήν παγκόσμιον τέχνην. 'Αλλ1 άπό ποϋ αντλεί λοιπόν όλη ν αυτήν τήν δύναμιν τής ανθρωπινής ζωγραφιάς ό μέγας συγγραφεύς τής Ρωσικής γής, παρά άπό τήν άγάπην προς τον άνθρωπον; Μόνον ό,τι βαθύτατα άγαπα κανείς, είμπορεΐ βαθύτατα και να έννοήση· και δ,τι μόνον βαθύτατα εννοεί κανείς, είμπορεΐ και τε­

λειότατα να παραστήση. Ό Τολστόι ήγάπησε τον άνθρωπον κατά δύο διαφορετικούς τρόπους. Ώ ς καλλιτέχνης και ώς απόστολος. Εις τήν πρώτην περίοδον τής ζωής του, εις τήν ήλικίαν πού ή φαντασία και τό αίσθημα κυβερνούν τήν ζωήν μας, επλασεν άπό τήν άγάπην του αυτήν ενα κόσμον, ô όποιος θα μείνη αιώνιος εις τα 'Ηλύσια τής Τέχνης. Είς τήν δευτέραν του περίοδον, εϊς τήν ήλικίαν όπου ή ψυχρά σκέψις υπολογίζει και μετρςί, ηθέλησε άπό τήν ιδίαν του άγάπην να πλάση ενα κόσμον πραγματικόν, ενα κόσμον ευτυχίας καί μακαριότητος. Τό πλάσμα τής φαντασίας του έφάνη μάταιον άθυρμα, τό όποιον δέν προσθέτει τίποτε είς τήν εύτυχίαν του κόσμου. Τό έπεριφρόνησε και ηθέλησε να τό σύντριψη, δια να δημιουρ­

γήση τήν πραγματικότητα. "Ετσι οί δημιουργοί των φανταστικών κόσμων υπερτιμούν κάποτε τάς δυνάμεις των. 'Αλλά τό πραγματικόν τό δημιουργεί ό Θεός. Καί κάνεις δέν είμπορεΐ να σφετερισθή τό έργον του, ακόμη και δια να καταστήση πλέον ευτυχισμένα τά πλάσματα του. 'Από τήν μεγαλυ­

τέραν ποίησιν καί άπό τήν μεγαλυτέραν φιλοσοφίαν δέν είμπορεΐ να δημιουργηθή ούτε ένας κόκκος άμμου, άπ' αυτήν πού κυλίει τό κύμα είς τό περιγιάλι. "Ισως τό έννόησεν αυτό ό μέγας φιλανθρωπιστής, τήν στιγμήν πού έσταύρωνεν δια παντός τά χέρια του επάνω είς τό ψυ­

χρόν του στήθος.

Ό Ζ. Βουρδώ, είς τήν μελέτην του περί Τολστόι, λέγει δια τήν 'Ανά­

στασιν, τό έργον τής ωρίμου μεγαλοφυίας του συγγραφέως, τό γραφέν εις τά εβδομήντα του χρόνια : «Άνευρίσκομεν είς τήν 'Ανάστασιν τά αϊσθή­

­ 125 —

ματα και τάς ιδέας, υπό των οποίων κατείχετο ό Τολστόι εις το δεύτερον ήμισυ της ζωής του, όταν έζητοΰσε τον εύθύν δρόμον, αισθήματα και ιδέας εκφρασθείσας ήδη εις μικράς πραγματείας και διηγήσεις, προς χρήσιν του λαοϋ. Έπίστευεν ήδη ό ίδιος ότι εΐχεν άπαρνηθή τήν φιλολογίαν ή απιστία δμως αυτή προς τον εαυτόν του μας έχάρισεν ενα νέον αριστούρ­

γημα, τό όποιον παρέχει όλην τήν φιλοσοφίαν του ή καλύτερα τήν θρη­

σκείαν του, διότι ή νέα άντίληψίς του δια τον κόσμον και τήν ζωήν είναι προϊόν φιλητικής συνειδήσεως» (consience affective).

Ή θρησκεία του Τολστόι — εκείνο πού ονομάζει ό ϊδιος θρησκείαν — όπως και όλη του ή καλλιτεχνική δημιουργία, απορρέει άπό τήν άγάπην του άνθρωπου. 'Αλλ' άπό τήν άγάπην μόνην δεν δημιουργείται μία θρησκεία. Ό νεοχριστιανισμός του Τολστόι, βασιζόμενος επάνω εις μίαν άτομιστικήν τελείωσιν, σύμφωνον προς τό πνεύμα τής ηθικής τοϋ χριστιανισμού, δέν ειμπορεϊ να γίνη μία θρησκεία βιώσιμος και ισχυρά. Ό ϊδιος ό Τολστόι αμφιβάλλει δια τό κράτος του άνθρωπου επί του εαυτού του. Ή ηθική δι­

δασκαλία του Χριστού, τής οποίας άλλως τε μία εκφρασις είναι ή Τολ­

στοϊκή ηθική, θα ήτον αρκετή δια τον κόσμον. 'Αλλ' ό Τολστόι ηθέλησε ν' απογύμνωση τον χριστιανισμόν άπ' ό,τι είχε θείον. 'Απέρριψε τα θεο­

λογικά δόγματα, τήν προπατορικήν άμαρτίαν, τήν θεότητα τοΰ Χριστού, και τήν πίστιν εις τήν άθανασίαν τής ψυχής έθεώρησεν άδυναμίαν και δειλίαν. Τα μυστήρια και ή λειτουργική παράστασις τής εκκλησίας, ό,τι υπάρχει εις μίαν θρησκείαν μυστικοπαθές και ύποβλητικόν, ή βαθύτερα ουσία όλων των θρησκειών, υπήρξε δι' αυτόν τύπος ανάξιος και γελοίος. Ό Τολστόι κατά βάθος δέν υπήρξε θρησκευτική φύσις, όπως ισχυρίζεται ό Ίβάν Στράνικ, εξ αφορμής τοΰ αφορισμού του άπό τήν Έκκλησίαν. "Ο,τι ένόμισεν επομένως θρησκείαν του και ό,τι ηθέλησε να έπιβάλη με τό άπο­

στολικόν του κήρυγμα, δέν ύπήρξεν άλλο, παρά ή ηθική του, μία ηθική παθητική και αδρανής, τής οποίας τα γεννητήρια συναισθηματικά στοιχεία έδημιούργησαν μίαν τέχνην άπαράμιλλον, άλλα τής οποίας ή φιλοσοφική διατύπωσις και τό θρησκευτικόν κήρυγμα, γεμάτα άπό ανακολουθίας και αντιφάσεις, χωρίς να δώσουν τίποτε νέον εις τήν ανθρωπότητα, δέν προσέ­

θεσαν τίποτε εϊς τό έργον τοΰ καλλιτέχνου. Ό αφορισμός τής 'Εκκλησίας κατά τοΰ Τολστόι έσηκώθη δια τής επεμβάσεως τοΰ Κράτους κατά τάς τελευταίας στιγμάς τοΰ μεγάλου πρεσβύτου. Ό αφορισμός τοΰ Τολστόι κατά των ιδίων του έργων δέν έσηκώθη άπό τον ίδιον. Οί μεταγενέστεροι, έπεμβαίνοντες μεταξύ αύτοΰ και των έργων του, όπως τό Κράτος επενέβη μεταξύ 'Εκκλησίας και Τολστόι, θα σηκώσουν τον άφορισμόν αυτόν, άδι­

κώτερον και παραλογώτερον άπό τον πρώτον. Και ή μεγάλη δημιουργία θ' άποδοθή εις τον μεγάλον νεκρόν, διότι εκείνο πού κυρίως είναι τό κτήμα του, κ' εκείνο πού αποτελεί τήν δόξαν του, είναι αυτή. Ό μέγας συγγραφεύς

— 126 —

της Ρωσικής Γης, θ' άπομείνη πάντοτε ό συγγραφεύς του Πολέμου και Ειρήνης, τής "Αννας Καρένιν, τής 'Αναστάσεως και τών 'Εντυπώσεων τοϋ Κριμαϊκού Πολέμου, ό συγγραφεύς πού ήγάπησε μέ τον σφοδρότερον έρωτα τον άνθρωπον και ό όποιος ύπήρξεν ό μεγαλύτερος ζωγράφος τής ανθρωπινής σαρκός και τής ανθρωπινής ψυχής, εις ενα πνευματοποιημένον σώμα, όμοούσιον και άδιαίρετον.

Αί τελευταΐαι λέξεις τοϋ μεγάλου γέροντος υπήρξαν μία έπικύρωσις τοϋ πνεύματος όλης του τής ζωής. Εις τήν έρημίαν δπου ηθέλησε να κλείση τους οφθαλμούς του, μακρυά άπό τους αγαπημένους του, αυτός πού είχεν οίκογένειαν τήν ανθρωπότητα, δεν είδε τήν σύντροφον τής ζωής του και τα τέκνα του, πού έσπευσαν οπίσω άπό τον μελλοθάνατον φυγάδα δια να τον αποχαιρετίσουν. Δέν επεφύλαξε δι' αυτούς και μόνους τους θλιβερούς αποχαιρετισμούς του. Έπίστευσεν ότι δέν είχε τό δικαίωμα να ΐδή όλον ­

τον κόσμον, όπως οί περισσότεροι, εις ολίγα αγαπημένα πρόσωπα. «Τόσα εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν αυτήν τήν στιγμήν εις τον κόσμον. . .» ήτο τό τελευταΐον του παράπονον. "Εβλεπεν ϊσως καθαρώτερα τώρα ότι καμία δύναμις και καμία φιλοσοφία και καμία θρησκεία και καμία ηθική δεν θα σταθή ποτέ ικανή να έξορίση τον Πόνον άπό τήν γήν. "Εβλεπεν ίσως ότι τό άποστολικόν του έργον, τό μέγα του κήρυγμα, αί μεγάλαι του κραυγαί δια τήν εύδαιμονίαν τών ανθρώπων, ήσαν προωρισμέναι να σβύσουν, όπως τόσαι άλλαι πριν άπ' αύτάς. «Τόσα εκατομμύρια ανθρώπων υποφέρουν αυτήν τήν στιγμήν εις τον κόσμον!» Και τα εκατομμύρια αυτά θα υποφέρουν καί θα υποφέρουν εις τους αιώνας, χωρίς μίαν ελπίδα παραδείσου πέραν από τον μάταιον αυτόν κόσμον. «Θάποθάνω. Τό χορτάρι θα φυτρώση στον τάφον μου», έλεγεν ό Μπάρμπα ­ Γέροσκας. Τον παράδεισο ν αυτόν ώνει­

ρεύθη να τον δημιουργήση επάνω εις τήν γήν ό μέγας συγγραφεύς τής Ρωσικής γής. 'Αλλ' εβλεπεν ϊσως ότι ώνειρεύθη μίαν ούτοπίαν. «Τόσα εκατομμύρια ανθρώπων υποφέρουν».

'Αλλά τα εκατομμύρια αυτά καί τα εκατομμύρια πού θα έλθουν κατόπιν, θα εΰρουν μέσα εις τους κόσμους πού έδημιούργησεν ή μεγαλοφυία του τήν παραμυθίαν καί τήν άναπτέρωσιν πού χαρίζει ή τέχνη, ή τέχνη πού είναι τό μεγαλύτερον πλάσμα τής αγάπης καί τό μεγαλύτερόν της θαΰμα.

Ή αγάπη τοϋ Τολστόι έδωκεν εις τήν ανθρωπότητα ό,τι περισσό­

τερον είμπορεϊ να δώση μία μεγάλη αγάπη. "Εδωκε τήν τέχνην του. 'Από τήν φιλοσοφίαν του καί άπό τό κήρυγμα του ό ανθρώπινος πόνος θάνα­

κουφισθή τόσον, όσον άνεκουφίσθησαν τα εκατομμύρια τών σκλάβων τής ζωής, διότι ό μέγας αναχωρητής έφοροϋσε βλοΰζαν μουζίκου καί ερραπτε μόνος του τα υποδήματα του. Ή άνθρωπότης δέν θα έπιστρέψη ποτέ εις τον παράδεισον, από τον όποιον τήν έξώρισεν ό Θεός. Δια τον πόνον τής

— 127 —

εξορίας της απομένουν οί παράδεισοι της τέχνης. Και ό Τολστόι ύπήρξεν δημιουργός ενός παραδείσου χωρίς να το έννοήση και απέθανε ζητών δια τήν ανθρωπότητα μίαν ούτοπίαν, ένω της είχε χαρίσει μίαν πραγματικότητα.

Το τέλος του ύπήρξεν το τραγικώτερον τέλος ποιητοϋ. "Εχει κάτι τι άπό το τέλος του Ίησοΰ στεφανωμένου με άκάνθινον στέφανον και αμφι­

βάλλοντος δια τήν θεότητα του.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. ΒΑΛΑΩΡΑ Όμοτίμου καθηγητοϋ Πανεπιστημίου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ

Το άρθρο 4 του Ελληνικού Συντάγματος (1975) διακηρύσσει ότι «οι "Ελληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου» και ότι «"Ελληνες και Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». Και όμως στην πραγματικότητα μερικοί "Ελληνες θέλουν και τα καταφέρνουν να είναι, πιο ίσοι άπό τους άλλους, τους οποίους θεωρούν κατωτέρους. "Ολοι γνωρίζουμε και αγανα­

κτούμε για τις ανισότητες πού επικρατούν ακόμη στην Ελληνική Κοινω­

νία, τα ανεπίτρεπτα προνόμια πού κατέχουν μερικοί ή τις απάνθρωπες αδικίες πού κατατυραννούν μεγάλες μάζες που πληθυσμού μας. Ό κατά­

λογος των ανωμαλιών είναι μακρός, άλλα εδώ θα περιορισθούμε σε δύο μόνο αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις, τις ανισότητες δηλαδή πού επικρα­

τούν π ρ ώ τ ο ν , μεταξύ ανδρών και γυναικών καί δ ε ύ τ ε ρ ο ν , μεταξύ αστικού και αγροτικού πληθυσμού της χώρας.

Κάθε ανθρωπινή ϋπαρξις, άδιαφόρως φύλου ή τόπου κατοικίας, απο­

τελεί μια μοναδική καί ανεπανάληπτη προσωπικότητα, προικισμένη από τή φύση με πολύτιμες ικανότητες, αρκεί να της δοθούν ίσες ευκαιρίες για τήν πλήρη ανάδειξη τους. Αυτό όμως δεν γίνεται πάντοτε. Με τήν άνιση μεταχείρηση των ανθρωπίνων κεφαλαίων, άποπνίγονται, προτού βλα­

στήσουν, πάμπολλες άγαθοποιές ή ηγετικές δυνάμεις καί παραμερίζονται αξιόλογες πνευματικές ιδιοφυΐες. Βραδυπορεία στην ανάπτυξη καί μια πτωχότερη κοινωνία είναι το αποτέλεσμα μιας τέτοιας τακτικής. Ελέχθη π.χ. ότι όπως ή ομιλία διαχωρίζει τον άνθρωπο άπό τα ζώα, έτσι καί ό γρα­

πτός λόγος ξεχωρίζει τον πολιτισμένο άπό τον βάρβαρο άνθρωπο. Μέ αυτό ακριβώς το κριτήριο, τον αριθμό δηλαδή τών αγραμμάτων Ελλήνων καί Ελληνίδων κατά τήν τελευταία απογραφή (1971), διαχωρίζονται οί τέσσα­

ρες ώς άνω ομάδες τοΰ πληθυσμού μας, όπως φαίνεται στους επόμενους αριθμούς.

— 129 —

'Αγράμματοι "Ελληνες °/0, 1971

ΦΟλον Άστοί

Άρρενες Θήλεις. .

4,2 13,7

'Αγρότες

Σύνολον. 9,1

8,7 31,0

Σύνολον

6,8 21,7

20,2 14,2

Οι αναλογίες αυτές, πού αναφέρονται σ' ολόκληρο τον πληθυσμό δέκα ετών και άνω, δείχνουν δύο εως τέσσαρες φορές περισσότερες αγράμματες γυναίκες έν σχέσει προς τους άνδρας, και περίπου τήν ϊδια δια­

φορά εις βάρος των αγροτών, έν σχέσει προς τους κατοίκους τών πόλεων. Στο γενικό σύνολο, ένας στους επτά σημερινούς "Ελληνες είναι αγράμμα­

τος, παρ' όλον ότι ή φοίτηση στο σχολείο (επί εννέα ετη) είναι κατά το Σύνταγμα υποχρεωτική και παρέχεται άπό τό Κράτος δωρεάν δι' όλα ανε­

ξαιρέτως τα Ελληνόπουλα. Τό υψηλό δ' αυτό ποσοστό αναλφαβητισμού, πού κατά τό 1971 ήταν τετραπλάσιο εκείνου τών χωρών της Δυτικής Ευρώ­

πης, μειώνεται μεν προοδευτικά, άλλ' εξακολουθεί να βαρύνει κυρίως τις γυναίκες και πολύ περισσότερο τους αγρότες, όπως φαίνεται στην κατω­

τέρω σύγκριση τών αγραμμάτων νεόνυμφων κατά τήν τελευταία πενταετία 1971 ­ 75.

'Αγράμματοι νεόνυμφοι %

1971­75

Γαμβροί Νύμφες

Άστοί

0,35 0,52

'Αγρότες

1,30 2,51

Ή άγραμματωσύνη είναι ενα μικρό άλλα πολύ εύγλωττο τεκμήριο της μεροληψίας και άνισότητος πού επικρατεί ακόμα μεταξύ τών δύο φύλων καί ιδίως μεταξύ πόλεων και χωριών, μέ συνέπεια να κολοβώνονται σημαν­

τικά τα ανθρώπινα δικαιώματα τών αγροτών καί ιδία τών γυναικών της 'Ελληνικής υπαίθρου. Πίσω άπό τήν ασυμβίβαστη αυτή συμπεριφορά, κρύβεται μία δικαιολογία πού διαμορφώθηκε άπό τήν πανάρχαια εποχή της νεολιθικής Ελλάδος.

Μητριαρχία καί πατριαρχία

Τα προϊστορικά ευρήματα τών τελευταίων ετών μαρτυρούν ότι ή γεωρ­

γό ­ κτηνοτροφική οικονομία είχεν έμπεδωθή στον Ελλαδικό χώρο του­

9

— 130 —

λάχιστον από τα μέσα της έβδομης προ Χρίστου χιλιετίας. 'Ανασκαφές πού έγιναν στη Νέα Ν ι κ ο μ ή δ ε ι α Μακεδονίας — το πρώτο χωριό πού εμφανίσθηκε ποτέ επί Ευρωπαϊκού εδάφους — και τή Θεσσαλική πεδιάδα, δείχνουν συνοικισμούς μέ πολλά πλινθόκτιστα τετραγωνισμένα σπίτια, στις παρυφές κοινοτικών δρόμων. Μικρά ήσαν τα σπίτια και στο καθένα υπήρχε χώρος για μια μόνο οικογένεια. Έκεΐ μέσα όμως φαίνεται ότι σφυ­

ρηλατήθηκε το θεμελιακό κοινωνικό κύτταρο, ό θ ε σ μ ό ς τ η ς οικο­

γ ε ν ε ί α ς , μέ τους ακατάλυτους δεσμούς αίματος, πού άπετέλεσεν έκτοτε τή . σπονδυλική στήλη της άνθρωπότητος. 'Από τότε επίσης, ή Γη και ό τόπος απέκτησε τή ιερή σημασία της γ ε ν έ τ ε ι ρ α ς και της Π α τ ρ ί δ ο ς , άπό απλό και αδιάφορο πέρασμα πού ήταν έως τότε στή συνείδηση των ανθρώπων. 'Αρχηγός δέ της οικογενείας και πιθανώς του κάθε συνοικι­

σμού, ήταν τότε ή Κ ο υ ρ ο τ ρ ό φ ο ς Μητέρα , άφοϋ μόνον αυτή γεν­

νούσε παιδιά και φρόντιζε μέρα και νύχτα για τήν επιβίωση και τήν ανατροφή της οικογενείας. Ό άνδρας πού συνήθως έλειπε άπό τό σπίτι μέ τό κυνήγι ή τις αγροτικές του ασχολίες, δέν εΐχεν ακόμα πάρει τον τίτλο τοϋ «Πατέρα», άφοϋ κανείς εως τότε δέν υποπτευόταν τον ρόλο του στή διαδικασία της τεκνογονίας.

Ό μ η τ ρ ι α ρ χ ι κ ό ς θ ε σ μ ό ς πού κυριαρχούσε στον Ελλαδικό χώ­

ρο κατά τις πέντε τουλάχιστον χιλιετίες της Νεολιθικής εποχής, τερμα­

τίσθηκε μέ τήν έλευση τών πρώτων Ελληνοφώνων Ίνδο ­ Ευρωπαίων στις αρχές της δευτέρας π.Χ. χιλιετίας. Οί νέοι εκείνοι μετανάστες—οί ' Α χ α ι ο ί και οί Δ α ν α ο ί όπως τους αποκαλούσε ό "Ομηρος — πού άνεμίχθησαν σχεδόν ειρηνικά μέ τους γηγενείς (τους μυθικούς Πελασγούς), έγνώριζαν μαζύ μέ τήν ποιμενική οικονομία και τήν μεταλλουργία τοϋ ορειχάλκου και τον απόκρυφο ρόλο τοϋ πατέρα στην ανανέωση τών ανθρω­

πίνων γενεών. Ζοΰσαν συνεπώς υπό καθεστώς απολύτου π α τ ρ ι α ρ χ ί α ς , άφοϋ ό άνδρας, τό δυνατότερο μέλος της οικογενείας, είναι ό κύριος τρο­

φοδότης και συνάμα ή γονιμοποιός δύναμις της οικογενείας. 'Αλλ' ή δια­

μάχη για τήν επιβολή της πατριαρχίας κράτησε επί πολλούς αιώνας κι' έδωσε αφορμή στή γένεση της απαράμιλλου 'Αρχαίας Ελληνικής Μυθο­

λογίας, πού αντικατοπτρίζει (κατά τή γνώμη τοΰ Robert Graves) τήν πεί­

σμονα αντίσταση τών γυναικών για να διατηρήσουν τα προαιώνια προ­

νόμια της μητριαρχίας. 'Ακόμα και κατά τήν ακμή τοϋ Μ ι ν ω ϊ κ ο ΰ και τοϋ Μ υ κ η ν α ϊ κ ο ύ πολιτισμού, ή Κ ο υ ρ ο τ ρ ό φ ο ς Μ η τ έ ρ α κρα­

τούσε μια ισάξια θέση δίπλα στο σύζυγο της, και μόνο μετά τήν κάθοδο τών Δ ω ρ ι α ί ω ν ή γυναίκα πέρασε οριστικώς σέ δευτερεύουσα εν σχέσει προς τον άνδρα θέση. Στα τελευταία χρόνια, οί σύγχρονες γυναίκες αγω­

νίζονται και πάλιν επιτυχώς για ν' ανακτήσουν ίσα μέ τους άνδρες δικαιώματα και υποχρεώσεις (όπως άλλως τε ορίζει και τό Σύνταγμα),

— 131 ­

αλλ' ή μειονεκτική μέχρι τώρα κοινωνική τους κατάταξη, άφησε ζωηρά τα ίχνη της άδικου προς αυτές συμπεριφοράς της κοινωνίας, όπως διαπι­

στώσαμε προηγουμένως.

Πτωχά χωριά καί πληθωρικές πόλεις

Έάν ή Ν έ α Ν ι κ ο μ ή δ ε ι α ήταν το πρώτο νεολιθικό χωριό τής Ευρώπης, το Σ έ σ κ λ ο της Θεσσαλίας αντιπροσωπεύει πιθανώς τήν πρώ­

τη μικρή αλλ' (οχυρωμένη πόλη, πού συνεκροτήθη δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, επί Ευρωπαϊκού εδάφους. Το οικτρό τέλος της, λεηλασία και πυρπόληση άπό (άγνωστους) εχθρούς, πού παρέσυρε στή κατάρρευση ολό­

κληρο τον πολιτισμό της Μέσης Νεολιθικής εποχής, χαρακτηρίζει ίσως τήν μοίρα πολλών πόλεων, πού από τή φύση τους δέν εϊναι αύτό­

τροφοι οργανισμοί, άλλα ζουν και μεγαλώνουν μέ τα ελέη τής υπαίθρου χώρας.

'Αξίζει ν ' ασχοληθούμε εν συντομία μέ τή φυσιολογία τών δύο αυτών οικιστικών μονάδων, τό χωριό δηλαδή καί τήν πόλιν. Τό πρώτο μέ μία ηλικία εκατό περίπου αιώνων, γεννήθηκε μαζύ μέτή γ ε ω ρ γ ι κ ή ε π α ν ά ­

σ τ α σ η , άφοϋ ό χωρικός πού σπέρνει τό φθινόπωρο, πρέπει να κατοικεί κάπου εκεί κοντά για να θερίση τα σπαρτά του, τό επόμενο καλοκαίρι." Ό τόπος κατόπιν πού προσφέρεται για καλλιέργεια, εϊναι συνήθως περιο­

ρισμένος καί κατά συνέπεια, τό χωριό έμενε αναγκαστικά μικρό μέ τους λίγους καλλιεργητές καί τις οικογένειες τους, πού μπορούσαν να συντη­

ρηθούν άπό τα επιτόπια προϊόντα. Στο μικρόκοσμο αυτό του χωριού, όπου καθένας γνωρίζει τον άλλο καί όλοι μαζύ εξαρτούν τήν επιβίωση τους άπό τή γονιμότητα τοΰ εδάφους καί τήν μεταξύ τους συνεργασία, γεννή­

θηκε ή άντίληψις περί π α τ ρ ί ο υ ε δ ά φ ο υ ς καί τοΰ κοινού χρέους να τό υπερασπίζουν εν περιπτώσει ξένης επιβουλής. Άπό τό άλλο μέρος τα φυσικά στοιχεία, όπως π.χ. οί πλημμύρες καί τό χαλάζι, ή ξηρασία, τα τρωκτικά κι' οί ακρίδες, κατέστρεφαν ενίοτε τή παραγωγή κι' έφερναν στο προσκήνιο τό φάσμα τής πείνας καί τοΰ ομαδικού θανάτου. Ή προ­

σπάθεια για τήν αντιμετώπιση τών απροβλέπτων αυτών θεομηνιών, γέν­

νησε τή θ ρ η σ κ ε ί α καί τόνωσε τό πνεύμα τής μεταξύ τών χωρικών συνεργασίας καί άλληλο ­ εκτιμήσεως, μέσα στα πανάρχαια πλαίσια τών παραδόσεων καί τής συλλογικής πείρας. Δημιουργός καί θεματοφύλακας βασικών κοινωνικών θεσμών, όπως είναι ή οικογένεια, ή πατρίδα, ή προ­

σωπική αρετή καί ο σεβασμός τής ανθρωπινής αξιοπρέπειας, ή πηγαία­

τέλος φιλοξενία καί τό απαράμιλλο φ ι λ ό τ ι μ ο , τό Ελληνικό χωριό κράτησε ζωντανές τις παραδοσιακές αυτές αξίες καί σχεδόν τήν νεολι­

θική του μορφή, μέχρι τών άρχων τοΰ εικοστού αιώνος. Ή διάβρωση τοΰ

— 132 —

ελληνικού χωρίου άρχισε κυρίως μετά τη λαίλαπα του δευτέρου Παγκο­

σμίου πολέμου. Ή πόλις έξ άλλου, κατά πολλές χιλιετίες νεωτέρα του χωρίου, ταυτί­

στηκε με τη γένεση του πολιτισμού, του πλούτου και τοϋ κράτους, την ανάπτυξη της γραφής, της κεντρικής αρχής και τής γραφειοκρατίας και τή μετάπτωση της σ' έτερότροφο οργανισμό, άφοϋ ή τροφή και το νερό των μυριάδων κατοίκων των πόλεων πρέπει να προσκομίζεται άπό την ύπαιθρο χώρα. Πολιτισμός, πολίτευμα, πολίτης και δημοσία ασφάλεια (αστυνομία), πολιορκία, πολέμαρχος καί πόλεμος, έχουν την ίδια ρίζα μέ τή λέξη πόλις και είναι συνεπώς παιδιά τής α σ τ ι κ ή ς ε π α ν α σ τ ά σ ε ω ς (urban revo­

lution), πού εκδηλώθηκε πρίν άπο πενήντα περίπου αιώνας. Ή πόλις μέ τον πλούτο πού δημιουργεί, τους πολύχρυσους ναούς καί τα καλλιμάρμαρα μέγαρα των προνομιούχων κατοίκων της, είναι περισσότερο εϋτρωτος καί ευάλωτος, εν συγκρίσει προς το μικρό καί αδύνατο χωριό, ή παρακμή δέ ή ή καταστροφή τής κεντρικής πόλεως άπό εχθρούς, επηρεάζει τήν τύχη ολοκλήρου τοϋ κράτους.

Ή νοοτροπία καί ή ψυχοσύνθεση του άστοϋ είναι επίσης διάφορες απ' εκείνες τοϋ άγρότου. Τό χρήμα κι' όχι ή παραγωγή τροφής ευρίσκεται στο επίκεντρο τών φροντίδων του, κι' οί προσωπικές φιλοδοξίες δεν άφί­

νουν πολύ χώρο για τήν μέριμνα τών κοινών, τή βελτίωση τοϋ περιβάλ­

λοντος ή τήν φροντίδα για τήν επιβίωση τοϋ συνόλου. Ή αλληλεγγύη καί ή φιλοξενία, το φιλότιμο καί ή φιλοπατρία, έχουν άτονίση στή ψυχή του. 'Ακόμα καί τα πολλά παιδιά αποτελούν δυσβάστακτο βάρος για τον κάτοι­

κο τών πόλεων. Στο υποσυνείδητο του πλανάται ή ψευδαίσθηση ότι άλλοι (οί άρχοντες) φροντίζουν για τα κοινά, οί αγρότες γεννοΰν παιδιά καί πα­

ράγουν τα τρόφιμα πού καταναλίσκει ή οικογένεια του, ό στρατός καί ή αστυνομία μεριμνούν για τήν ασφάλεια του τόπου, κι' αυτός πρέπει να φροντίζη μόνο για τον εαυτό του, άδιαφορόντας για τό γείτονα ή τις ανάγκες καί τα δικαιώματα τών συνανθρώπων του.

Φυσικά ή πόλις υπήρξε τό λίκνο τοϋ πολιτισμού κι' έκεΐ θεμελιώθη­

κε πριν άπό 200 περίπου χρόνια, ή β ι ο μ η χ α ν ι κ ή ε π α ν ά σ τ α σ η , μέ άμεσα επακόλουθα, τήν οικονομική ανάπτυξη τών λαών καί τήν ραγδαία αύξηση τοϋ πληθυσμοΰ τής οικουμένης. Άλλα πόσο μεγάλη πρέπει να είναι μία πόλις ; Καί πού άραγε κείται ή χρυσή τομή μεταξύ άστικοϋ καί άγροτι­

κοΰ πληθυσμοΰ, ώστε να επιτυγχάνεται μία ισόρροπος οικονομική ανάπτυ­

ξη, χωρίς να μολύνεται τό περιβάλλον, να διακινδυνεύεται ή δομή τοϋ βιο­

λογικού μας οικοσυστήματος ή να υποβαθμίζεται ό παραδοσιακός χαρακτή­

ρας τών ανθρώπων ; Στο πρώτο ερώτημα ό Π λ ά τ ω ν καθώριζε τό μέγεθος τής πόλεως μέσα στα ανθρώπινα μέτρα, όσο δηλαδή ακούγεται ή φωνή, κι' όσο μπορεί ό άνθρωπος να περιπατήση άπό τή μια στην άλλη άκρη

- 133 -

της πόλεως. Και ή πρόσφορος με τα σημερινά δεδομένα αναλογία του αστικού πληθυσμού (πόλεις άνω τών δέκα χιλιάδων κατοίκων) ίσως κυμαί­

νεται μεταξύ τοϋ ενός τρίτου και του ημίσεως του συνόλου. 'Απαραίτητος όμως προϋπόθεση είναι να υπάρχουν πολλαί διάσπαρτοι άνά τον χώρον πόλεις, και όχι μόνον ενα ή δύο υδροκεφαλικά μητροπολιτικά κέντρα, όπως συμβαίνει στον τόπο μας. "Ας δούμε τώρα κάπως λεπτομερέστερα τα Ελληνικά στοιχεία και τις προεκτάσεις του στο προσεχές μέλλον.

'Αστική και αγροτική Ελλάς

Έπί ενα περίπου αιώνα μετά την απελευθέρωση, ή Ελλάς ήταν μια καθαρώς αγροτική χώρα, με υψηλά ποσοστά αναλφαβητισμού και θνησι­

μότητος και πρωτόγονο οργάνωση της εθνικής της οικονομίας. Λόγω της Τουρκοκρατίας οί "Ελληνες δεν γνώρισαν στο καιρό τους τήν 'Ανα­

γ έ ν ν η σ η ή τήν Β ι ο μ η χ α ν ι κ ή ' Ε π α ν ά σ τ α σ η και μόνον κατά τον μεσοπόλεμο, μετά δηλαδή τήν αποκατάσταση τών προσφύγων, έγιναν τα πρώτα βήματα προς τήν εκβιομηχάνιση και τήν οικονομική ανάπτυξη. Τα σχετικά ποοσοστά άστικοποιήσεως και αναλφαβητισμού, μαζύ με τήν προβολή τους κατά τις προσεχείς δεκαετίες, έχουν ως ακολούθως :

"Ετος

1850 1875 1900 1925 1950 1975 2000*

Πληθυσμός (000)

1.006 1.593 2.632 5.957 7.566 9.047

10.383

'Αστικός °/ο

17,0 19,0 21,7 27,5 36,7 58,0 70,0

Άγράμμα °/ο

89,0 82,6 71,5 52,7 31,0 13,3 3,0

* Καθ' ύπολογισμόν.

Κατά τήν 50ετίαν μεταξύ 1925 και 1975, ό αναλφαβητισμός ύπεχώρη­

σεν άπό 53 έπί 100 κατοίκων (ηλικίας 10 ετών και άνω) σε 13 %, ή μέση διάρκεια της ζωής τών Ελλήνων ηύξήθη άπό 45,5 εις 71,9 ετη (άρρ. 70,1 θήλ. 73,6), με στόχον τα 75,0 ετη (73,0 και 77,0) δια τό έτος 2000, και τό κατά κεφαλήν έθνικόν εισόδημα σχεδόν έτριπλασιάσθη μεταξύ τών ετών 1958 και 1975 {.είς σταθεράς τιμάς 1958). Έν τω μεταξύ όμως έπροχώρησεν ή αστικοποίηση του πληθυσμού και διογκώθη τερατωδώς ή Περιφέρεια Πρωτευούσης, όπου συνεκεντρώθη τό ενα τρίτο ολοκλήρου του πληθυσμού

­ 134 —

της χώρας. Ή σαρωτική αύτη μετακίνηση των κατοίκων έγινε κυρίως μετά το τέλος του τελευταίου πολέμου (1949), δπως φαίνεται στους κατωτέρω αριθμούς, οί όποιοι προεβλήθησαν εις το μέλλον μέχρι το έτος 2000.

'Αστικός και αγροτικός πληθυσμός της Ελλάδος και τα πολεοδομικά συγκροτήματα'Αθηνών και Θεσσαλονίκης, 1950­2000.

"Ετος

1950 1960 1970 1975 1980 1990 . 2000

1950 1975 2000

'Υπολογιζόμενος πληθυσμός (000)

Ελλάς

7.545 8.309 8.806 8.997 9.262 9.831

10.383

100,0 119,2 137,6

Όριον : 10.000 κατ.

'Αστικός

2.270 3.555 4.578 5.221. 5.804 6.636 7.268

Άγροτικ.

4.775 4.753 4.228 3.776 3,458 3.195 3.115

Πολεοδ. Συγκρότημα 'Αθηνών

1.360 1.810 2.480 2.910 3.325 4.025 4.400

Θεσ/νίκης

300 370 520 650 765 975

1.100

(σχετική αΰξηση ή ελάττωση, 1950 = 100)

100,0 | 100,0 100,0 j 100,0 188,5 79,1 j 214,0 j 216,7 264,4 Ι 65,2 223,5 ! 366,7

'Αναλογίες %

Άστικοϋ έπί

Συνόλου

36,7 42,8 52,0 58,0 62,7 67,5 70,0

Άθ. ­ Θεσ. επι

άστικοϋ

59,9 61,3 65,5 68,2 70,5 75,3 75,7

—

Στή σημαντική και μάλλον βιαστική ανακατάταξη του πληθυσμού της Ελλάδος κατά τήν πρόσφατο 25ετία (1950­ 1975), έγιναν δύο βασικά λάθη. Τό πρώτο έγκειται στή ραγδαία αΰξηση του αστικού πληθυσμού και τήν απογύμνωση τοΰ πληθυσμού της χώρας, άφοΰ οί πόλεις ηύξάνοντο με τήν προσθήκη 100.000 περίπου ανθρώπων κατ' έτος, τό μεγαλύτερο πο­

σοστό (78 %) τών όποιων έπορεύετο προς τήν Περιφέρεια Πρωτευούσης και τήν Θεσσαλονίκη (με 62.000 και 14.000 αντιστοίχως). Ή αγροτική Ελ­

λάς έχασε εν τω μεταξύ περί τό ένα εκατομμύριο κατοίκους (απώλεια 40.000 ψυχών κατ' έτος). Τό δεύτερο λάθος άφορα τήν μαζική προς τό εξωτερικό μετανάστευση, δεδομένου ότι μεταξύ τών ετών 1955 και 1975, ή χώρα μας έχασε άνω τοΰ ενός εκατομμυρίου μετανάστας, με 60.000 κατά μέσο όρο αναχωρήσεις κάθε χρόνο.

Οί επιπτώσεις άπό τή βιβλικών διαστάσεων μετοικεσία αυτή τών Ελλήνων παρουσιάζονται π ρ ώ τ ο ν , στή δυσοίωνο και μάλλον επικίν­

δυνη υ π ο γ ε ν ν η τ ι κ ό τ η τ α τοΰ πληθυσμοΰ, πού πλήττει κατά προ­

τίμηση τήν αγροτική Ελλάδα και δ ε ύ τ ε ρ ο ν , τήν απρόσφορο καί

— 135 —

άντι ­ οικονομική χωροταξική κατανομή των οικισμών της χώρας. Κατά την 20ετία μεταξύ 1956 και 1975, οί γεννήσεις ζώντων πού κατεγράφησαν στις επαρχίες, ήλαττώθησαν άπο 105.000 σε 56.000 και ή έπί 1000 κατοίκων αναλογία των κατ' έτος γεννήσεων έπεσε άπο 21,2 εις μόνον 14,8. Ταυτό­

χρονα ηύξήθη και ή θνησιμότης άπο 7,4 (θάνατοι κατ' έτος έπί 1000 κατοί­

κων) εις 10,7 και εξανεμίσθηκαν περίπου τα δημογραφικά πλεονάσματα (υπεροχή γεννήσεων έπί των θανάτων) με τα όποια έπροικοδοτεΐτο κάθε χρόνο ή Ελλάς άπο τήν ύπαιθρο χώρα. Το περίεργο είναι ότι σε μια λεπτο­

μερεστέρα ανάλυση (ειδική καθ' ήλικίαν μητρός γεννητικότης), αποδει­

κνύεται ότι οί γυναίκες της αγροτικής Ελλάδος, όσες δηλαδή έμειναν έκεΐ, είναι περισσότερο πολύτοκες, άφοΰ γεννούν τρία κατά μέσο όρο παιδιά ή καθεμιά, άντί δύο περίπου παιδιά πού φέρνει στο κόσμο ή τυπική γυναίκα τών πόλεων. Ή ύπογεννητικότης συνεπώς του επαρχιακού πληθυσμού οφείλεται αποκλειστικά στην μετανάστευση (εσωτερική και εξωτερική), δεδομένου ότι άπό τήν καθ' ηλικία σύνθεση τοΰ αγροτικού πληθυσμού» απουσιάζουν (κατά τό 1975) περί τάς 600.000 άνδρες και γυναίκες της ανα­

παραγωγικής ηλικίας 15 εως 40 ετών. Ό συνδυασμός δέ αυτός (ύπογεννη­

τικότης και άραίωσις τοΰ αριθμού τών γεννητόρων) προκάλεσε μια ταχεία γήρανση τοΰ αγροτικού πληθυσμού (16,4 % άνω τών 65 ετών, έναντι μόνον 10,1 % τών πόλεων κατά τό 1975) καί ναρκοθετεί τή χώρα μας, δεδομένου ότι σε πολλές επαρχίες οί θάνατοι είναι ϊσοι ή περισσότεροι τών κατ' έτος γεννήσεων.

Άναφορικώς τέλος προς τήν απρόσφορο γεωγραφική κατανομή τοΰ πληθυσμού, ή απογραφή 1971 μας έδωσε τήν κάτωθι διαφωτιστική εικόνα (οικισμοί καί πληθυσμός εις χιλιάδας κατοίκων).

Μέγεθος οικισμού

(οοο) ; ί

loo + ! 50­99 10­49

2­ 9 1­ 2 < ι

Σύνολον ,

αριθμός οικισμών

3 4

49 350 702

4.985

6.093

Πληθυσμός (000)

! 3.218

298 1.109 1.019 1.047 2.077

; 8.768

% ­

36,7 3,4

12,6 11,6 12,0 23,7

100,0

Ή Ελλάς είχε τότε τρεις μεγαλουπόλεις (Πρωτεύουσα 2.540 χλδ., Θεσσαλονίκη 557 χιλ., Πάτραι 121 χλδ.), ολίγες σχετικά πόλεις ή πολίχ­

— 136 —

νες και πέντε χιλιάδες περίπου χωριά μέ μέσο πληθυσμό 400 κατοίκων το καθένα. Πρόκειται ασφαλώς περί άπαρχαιομένης και αντί ­ οικονομικής γεωγραφικής κατανομής, διότι τα μικρά χωριά (μέ 24 % του συνολικού πληθυσμού) δέν μπορούν να συγκροτήσουν βιώσιμες οικονομικές μονάδες και ή υδροκεφαλική Πρωτεύουσα (30 % του πληθυσμού) ρέπει προς τα παρασιτικά επαγγέλματα, τήν πολυθεσία και τις παχυλές συντάξεις. Έάν σύμφωνα μέ μια υγιή χωροταξική ανακατανομή τοΰ πληθυσμού, υπήρχαν περί τις δέκα ακόμη μεγαλουπόλεις (τής τάξεως τών 100.000 και πλέον κατοίκων) σέ επίκαιρα σημεία του Ελλαδικού χώρου, και εάν ό αριθμός τών μικροσκοπικών κοινοτήτων περιορίζετο στο ενα τρίτο τοΰ σημερινού, τότε θα έδιπλασιάζετο ή παραγωγή και επίσης τό κατά κεφαλήν εθνικό εισόδημα και έπί πλέον, θα έπιτυγχάνετο μια δικαιότερη κατανομή του ατομικού εισοδήματος μεταξύ τών εργαζομένων στους διαφόρους τομείς τής εθνικής δραστηριότητος.

Παρ' όλα αυτά, τό κατά κεφαλήν εθνικό μας εισόδημα παρουσίασε εντυπωσιακή αύξηση κατά τήν τελευταία εικοσαετία, άφοΰ οί εννέα χιλιά­

δες δραχμές τοϋ 1958 έγιναν 85 χιλιάδες κατά τό 1977, όπως φαίνεται στο κατωτέρω πίνακα :

'Ακαθάριστο εγχώριο προϊόν και καθαρό εθνικό εισόδημα κατά κεφαλήν, εις δραχμάς τρεχούσης αξίας ή σταθεράς αξίας 1958, (1970 δια τήν μετά τό 1970 περίοδο) και ή èv τω μεταξύ σημειωθείσα υποτίμηση τής δραχμής.

Έτος

1958 1960 1966 1970

» 1971 1972 1973 1974 1975 1976* 1977** * = προ

Άκαθ. Έγχώρ. Προϊόν Τρέχ.

9.248 10.092 17.770 28.088

— 32.359 37.124 47.957 56.609 65.570 78.268 89.881

σωρινά στοίχεϊι

Σταθ.

9.248 9.793

14.823 20.639 28.088 31.456 34.198 37.876 36.075 37.565 39.130 89.975

ι ** __ κ α τ '

! Καθ. Έθν. Τρέχ.

Ι 8.959 9.770

17.031 26.877­

— ] 31.028 ! 35.530 ; 46.000

54.219 1 62.447

74.528 | 85.165 εκτίμηση.

Εισόδημα Σταθ.

8.959 9.518

j 14.310 ; 19.930

(26.877) 30.226 31.729 35.462

! 34.389 ! 35.625

37.176 ; 37.971

Ύποτίμησις δραχμές

100,0 97,4 84,0 75,6

(100,0) 97,4 89,3 77,1 63,4 57,0 49,9 44,6

- 137 -

Φυσικά, ό πληθωρισμός ροκάνισε σημαντικό μέρος άπό την αγορα­

στική δύναμη της δραχμής (ή δραχμή τοϋ 1970 άξιζε 75 λεπτά εν σχέσει μ' εκείνη τοϋ 1958 και ή δραχμή τοϋ 1977 μόνο 45 λεπτά εν σχέσει με το 1970). Άλλα στο κατά κεφαλήν Εθνικό εισόδημα, ή Ελλάς πλησίασε αρκετά τους αυριανούς εταίρους της στή Κοινή 'Αγορά, και πέτυχε το προ­

βάδισμα ανάμεσα στις χώρες τών Βαλκανίων και της 'Ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου.

Στή σύγκριση τώρα μεταξύ τής αστικής και αγροτικής Ελλάδος, απο­

καλύπτονται και άλλα μειονεκτήματα πού βαρύνουν ιδιαιτέρως το πληθυ­

σμό τής υπαίθρου χώρας. Λέγεται π.χ. ότι έχομε πολύ μικρό ποσοστό α ν ε ρ γ ί α ς , άλλα στή μεγάλη τάξη τών γεωργό ­ κτηνοτρόφων, υπάρχει (χωρίς να υπολογίζεται) εποχιακή ανεργία και υποαπασχόληση, πού σπρώχ­

νει τους αγρότες προς τό καφενείο, τήν ανία και τή χαρτοπαιξία.'Από το άλλο μέρος, ό αριθμός τών ασχολουμένων με τή γεωργία είναι τριπλάσιος περί­

που τοϋ κανονικοΰ, κι' αυτό εξηγεί γιατί τό κατά κεφαλήν ετήσιο εισόδημα τών γεωργών μόλις φθάνει τό ενα τρίτο εκείνου πού κατά μέσο όρο απο­

λαμβάνουν όσοι εργάζονται στις μεγάλες πόλεις. Στην ετησία διαμόρφωση τών εθνικών λογαριασμών, ή αξία τών γεωργικών προϊόντων συμμετέχει με τό ϊδιο περίπου ποσοστό (περίπου 18 %) μ' εκείνο τών προϊόντων τής βιομηχανίας, ενώ στις Ευρωπαϊκές χώρες τής Δύσεως τό ποσοστό τής βιομηχανικής παραγωγής υπερβαίνει τό 30 % τοϋ συνόλου.

Ό 'Εθνικός πλοϋτος, ή πολιτική δύναμις, ή παιδεία, ή μόρφωση και ή υγεία κατανέμονται μεροληπτικώς υπέρ τοϋ άστικοϋ πληθυσμού και ιδιαι­

τέρως τής Περιφερείας Πρωτευούσης, όπου πάρα πδσαν λογικήν, συνεκεν­

τρώθη τό ενα τρίτο περίπου τών Ελλήνων. Δέν υπάρχουν λεπτομερή κατά τόπους στοιχεία, αλλ' όταν (κατά τό 1976) 56 % τών εσόδων τοϋ δημοσίου κατεβλήθησαν από τους 'Αθηναίους, ενώ τό δηλωθέν γεωργικό εισόδημα μόλις έφθανε τό 1,1 % τοϋ συνόλου, όταν 5 7 % τών 'Ιατρών τής χώρας, 50 % τών νοσοκομειακών κλινών και 61 % τών Ι.Χ. αυτοκινήτων εδρεύουν στην 'Αθήνα, εύκολα συμπεραίνεται ποΰ ευρίσκεται ό πλοΰτος και πόσον ευνοείται ή Πρωτεύουσα, εις βάρος τών κατοίκων τής λοιπής Ελλάδος.

'Από τό κατώφλι τής Ευρωπαϊκής Κοινότητος αντιμετωπίζομε σήμερα τό κρίσιμο δίλημμα, είτε να προσαρμοσθούμε γρήγορα στα δυτικά πρότυπα ή να βουλιάξωμε. "Ολοι μας διαισθανόμεθα ότι ή 'Αθήνα όχι μόνο δέν χω­

ράει άλλους, άλλα διώχνει και τους παληούς κατοίκους της, με τή πληθώ­

ρα τών τροχοφόρων καί τήν ασφυκτική μόλυνση τοϋ φυσικοϋ περιβάλλον­

τος. Ή Κυβέρνηση, για πρώτη ϊσως φορά στην ιστορία τοϋ τόπου μας, λαμβάνει ουσιαστική μέριμνα για τήν αποκέντρωση τής διοικήσεως καί τήν Περιφερειακή 'Ανάπτυξη, ιδία στις ακριτικές περιοχές. 'Αλλά χρειά­

ζεται καί ή συνδρομή όλων μας. Να συνειδητοποιήσωμε δηλαδή ότι ή

— 138 —

Ελλάς δεν μπορεί να ζήση και να προκόψη χωρίς τους βιολογικούς, ψυχι­

κούς και οικονομικούς χυμούς της υπαίθρου χώρας. Κι' όταν σιγά, σιγά σχηματισθούν τα μεγάλα αστικά κέντρα σ' ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο^ το καθένα άπ' αυτά με τις πλουτοπαραγωγικές οικονομικές μονάδες και τα πολιτιστικά κέντρα και γύρω του, τον αστερισμό των συνεργαζομένων μι­

κρότερων πόλεων και τών δροσερών χωριών, όταν άποκατασταθή και πάλιν ή βιολογική γονιμότης και ή πατροπαράδοτος αρετή του αγροτικού πληθυ­

σμού, τότε ή πατρίδα μας πού ήταν κάποτε ή μητέρα του Ευρωπαϊκού πολι­

τισμού, θα ξαναπάρη τήν πρέπουσα θέση μέσα στή μεγάλη οικογένεια τών λαών της Γης, πού στή μνήμη τους διατηρείται ακόμα ζωντανή ή αίγλη της αρχαίας Ελλάδος.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ*

Ό 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έγεννήθη και άπέθανεν εις την Σκία­

θον. Άλλα και όσον καιρόν εζησεν εις τάς Αθήνας, ήμποροϋμεν να εΐπω­

μεν ότι εζησεν εις την «πατρίδα». Δεν εΐχεν αλλάξει σχεδόν καμμίαν από τάς αφελείς συνήθειας του και προπάντων δεν εΐχεν αλλάξει τήν διάθεσί του. Έφοροϋσε πτωχικά και παρη μέλη μένα ροϋχα — είναι γνωστόν το άνέκ­

δοτόν του με τον Συγγρόν, ό όποιος τον εξέλαβε κάποτε δια ζητιανον, — κατοικοϋσεν εις γραφικά πτωχόσπιτα, έκκλησιάζετο εις απόκεντρους ρο­

μαντικούς ναΐσκους, όπου έξετέλει και χρέη ψάλτου, συνανεστρέφετο κατά προτίμησιν ταπεινούς ανθρώπους του λαοϋ, έτρωγε μαζί των εις μαγέρικα ή ταβέρνας, κ' έκρατουσε πιστώς όλας τάς νηστείας τοϋ χρόνου. Ή τ ο και μέσα εις τήν πρωτεύουσαν ό επαρχιώτης, ό νησιώτης, ό λαϊκός, ό άπλοϋς, ό απέριττος και ανεπιτήδευτος. Ή ταπεινή του ζωή, ή ασυνήθης και δια πτωχόν ακόμη άνθρωπον τών γραμμάτων, δεν εΐχεν αίτιον τήν πτωχείαν του όσον τήν όρέξίν του. Παρακαλώ τον άναγνώστην να προσέξη ιδιαιτέ­

ρως εις αυτήν τήν λεπτομέρειαν. Διότι είναι εκ τών κυριωτέρων πού θα μας οδηγήσουν εις τήν έξήγησιν τοϋ συγγραφέοος και τοϋ μεγαλείου του. Ύπήρ­

ξεν εποχή, κατά τήν οποίαν ό Παπαδιαμάντης, εργαζόμενος εις τάς 'Αθή­

νας,— ώς μεταφραστής κυρίως εκ τοϋ άγγλικοϋ εις εφημερίδας,— έκέρ­

διζεν αρκετά, ώστε να ζή, αν ήθελεν, άνθρωπινώτερα. Και αν έβλεπε πρα­

γματικώς άνθρωπισμόν εις τα 'ψηλά γυαλιστερά φωκόλα και τα λοιπά «φράγ­

κικα» ποΰ έφοροΰσαν συνάδελφοι του όχι βέβαια πλουσιώτεροι, αν έβλε­

πε πρόοδον και βελτίωσιν εις ενα φαντακτερώτερον τρόπον ζωής, πού επε­

δίωκαν με κάθε θυσίαν οί άλλοι, έννοια σας και θα εΐχεν όλη ν τήν δύναμιν να τον επιδίωξη και αυτός. Δέν τό εκαμεν όμως ποτέ. Ούτε εις τήν νεότητα του, όταν, δια κάμποσα τουλάχιστον χρόνια, θα ημπορούσε να εξασφά­

λιση μίαν «κεκτημένην ταχύτητα». "Εμεινε πάντοτε ό ίδιος. Ό Παπαδια­

μάντης ό Σκιαθίτης. Σκιαθίτης και μέσα εις τάς 'Αθήνας, προτιμών άπ' όλα όσα ημπορούσε να τω προσφέρη μία πρωτεύουσα, τόσον γρήγορα

* Άναδημοσίευσις από τά «Παναθήναια» της 31ης 'Ιανουαρίου 1911.

­ 140 —

πολιτιζομένη, έξευρωπαϊζομένη, εκείνα πού τω υπενθύμιζαν περισσό­

τερον την άγαπημένην του μικράν πατρίδα. "Εζησε μέ το όνειρόν την, με την γαλανόλευκην όπτασίαν της, και έμεινε πιστός εις ό,τι τοϋ είχε έμφυτευθή παιδιόθεν. Και μέ αυτά έγραψεν, αποκλειστικώς μέ αυτά.

Ή περιβολή του, ή μορφή του, οι τρόποι του, αί έξεις του, έλεγαν το πρώτον. Τα θαυμάσια διηγήματα του λέγουν το δεύτερον. Είναι ό άνθρωπος ο όποιος δεν έψεύτισε ποτέ, ό όποιος έμεινεν αληθινός εις όλην του τήν ζωήν. Καί είναι ό συγγραφεύς, ό όποιος δέν έμιμήθη ποτέ, δέν έπροσποιή­

θη ποτέ, δέν έκιβδηλοποίησε ποτέ, άλλ' εκοψεν ολόχρυσα νομίσματα άπό τό μεταλλεΐον της ψυχής του, της αγνής καί αδιάφθορου. Δια τούτο τό έργον του είναι τόσον άληθινόν, τόσον σύμφωνον μέ τον άνθρωπον, τόσον ειλικρινές, τόσον αύθόρμητον, όσον αναμφιβόλως κανενός άλλου συγ­

χρόνου συγγραφέως Τα διηγήματα του ομοιάζουν πλέον μέ φυσικά φαι­

νόμενα. Θα έλεγες, ότι τα έκαμεν ή τα έστόλισε μόνη της ή φύσις. "Οπως έκαμε τό πάγκαλον βουνόν, τό όποιον στολίζει κάθε βράδυ μέ μενεξέδες άπό φως. Ή όπως έκαμε τό χρυσοπράσινον λειβάδι τής ανοίξεως, τό κεν­

τημένον με μαργαρίτες καί παπαρούνες. Καμμία προσπάθεια, ούτε 'ίχνος έπιτηδεύσεως, καί ακόμη ούτε ϊχνος κόπου. Εΐναι αδύνατον, διαβάζων διή­

γημα τοϋ Παπαδιαμάντη, να φαντασθής, ότι ένας άνθρωπος έκάθησεν εμπρός εις τό τραπέζι του, έμόχθησε να τό γράψη εις μεγάλα κυανά φύλλα μέ ΐό­

χρουν μελάνην, ότι πριν γράψη έσκέφθη, ή ότι άφοϋ έγραψε, πίνων καφέ­

δες καί σιγάρα, έσβησε μερικά καί προσέθεσεν άλλα. Όμολογώ, ότι ποτέ εις τήν ζωήν μου δέν απόρησα περισσότερον, παρά όταν έτυχε να Ιδώ τό ογκώδες χειρόγραφον τής «Φόνισσας», άποτελούμενον άπό τέτοια φύλλα, δυσανάγνωστα, κουραστικά, γεμάτα σβησίματα, λεκέδες μελάνης, καφέ καί καπνού. Ένόμιζα, φαίνεται, ότι αυτά τα πράγματα δέν ήτο δυνατόν να ήσαν γραμμένα, άλλ' ότι κάποιος μακάριος, πλανώμενος εις τάς σμαρα­

γδίνας έξοχάς, όπου είχε πλανηθή ή υπερφυσική εκείνη Χαδούλα ή Φραγ­

κογιαννου, τα ύπηγόρ3υεν εις τήν αύραν, ή οποία τα έφερνε κατ' ευθείαν εϊς τον τυπογράφον.

Ή ψυχή τοϋ Παπαδιαμάντη, ό όποιος καί κατ' έπίφασιν καί κατά βά­

θος εμεινεν απρόσβλητος άπό κάθε πειρασμόν τοϋ νέου μας πολιτισμού, άπό κάθε ξενισμόν, είναι καθαυτό ή ρωμέϊκη λαϊκή ψυχή. Ή ψυχή, τήν οποίαν οι περισσότεροι άπό ημάς, τους «πολιτισμένους», αν όχι όλοι, τήν έχομεν κρυμμένην εις τα βαθύτερα τής υπάρξεως μας. Ή διάθεσις λοι­

πόν, τήν οποίαν άκόπως διετήρησεν είς όλην του τήν ζωήν ό Παπαδιαμάν­

της, καί τήν οποίαν, ώς γνήσιος συγγραφεύς,—εϊπαμεν πόσον γνήσιος» — μεταβιβάζει άσυναισθήτως εις όλα του τα διηγήματα, αφυπνίζει καί είς τον "Ελληνα άναγνώστην, οιασδήποτε τάξεως καί μορφώσεως, οιασδήποτε

— 141 ­

ζωής ψευδούς και προσποιημένης, μίαν διάθεσιν όμοίαν, ή οποία είναι ή αγνότερα, ή ειλικρινεστέρα του. Ήμποροϋμεν να εϊπωμεν και ή προ­

σφιλεστέρα του, διότι ανταποκρίνεται προς τα βαθύτερα του εγώ του, έκεϊ όπου ή κληρονομικότης, αί παραδόσεις της φυλής, αί αναμνήσεις τής παιδικής ηλικίας, αποτελούν τα άγια των αγίων, τό άπόκρυφον άγια­

στήριον τής ψυχής. Οΰτω τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, αί περι­

γραφαί αύται τής ωραίας φύσεως, τής εξοχής και τής θαλάσσης, των αγαθών ανθρώπων και των απλών ηθών και εθίμων μιας μικρας νήσου του Αιγαίου, με τήν διάθεσιν, ή οποίαν διαχύνεται άπό αυτά, ευρίσκουν την ζωηροτέραν άνταπόκρισιν. 'Αντιθέτως προς άλλους συγγραφείς, ξένους και απρόσιτους,—και ϊσως νόθους μιμητάς,—οί όποιοι εις μάτην ζη­

τούν τήν ηχώ αυτήν, τήν άναγκαίαν δια τήν, ούτως ειπείν, πνευματικήν «συνουσίαν», ό Παπαδιαμάντης συνεννοείται τελείως με τον άναγνώστην του και απολαμβάνουν μαζί μυστικώς. Είναι ή ηδονή τής ανωτέρας ζωικής λειτουργίας, τήν οποίαν επιδιώκουν σταθερώς συγγραφείς και άναγνώσται επικοινωνούντες. Μία ηδονή, ή οποία έχει άμοιβαίαν τήν άγαθήν έπίδρα­

σιν, τείνουσα εις τήν έξύψωσιν, τήν βελτίωσιν και τών δύο. Εις τον Σκια­

θίτην ήρωα του Παπαδιαμάντη καθείς άνεγνώριζε, γυμνόν, καθαρόν, άπηλ­

λαγμένον απ' όλα τα περιττά, τον εαυτόν του. Τό αίσθημα του συγγραφέως, ή άντίληψίς του τής ζωής, ό τρόπος, με τόν όποιον έβλεπε τον κόσμον, αί ίδέαι του ακόμη περί αύτοϋ, ήσαν αίσθημα, άντίληψις, τρόπος, ίδέαι του άναγνώστου. Ή αγάπη εκείνη προς τα εκκλησιαστικά, ή φθάνουσα μέχρι μυστικοπάθειας, ή βαθεϊα πίστις προς ό,τι μας έδίδαξαν να πιστεύωμεν οί πατέρες μας, ή επίσης βαθεϊα περιφρόνησις προς ό,τι μας έρχεται άπό τα ξένα, — άπό τό φραγκολούλουδον ώς τήν Φραγκοπαναγιάν, — ή τάσις προς τον άσκητισμόν, ή χαρακτηρίζουσα ανέκφραστος τάς χαράς και τάς απολαύσεις τής ζωής ώς άμαρτίαν, ή μεθ' όλα αυτά ισχυρά ελληνική φυ­

σιολατρεία, ή περιλαμβάνουσα και τό ώραΐον γυναικεΐον σώμα, ακόμη και τό ώραϊον άνδρικόν, τό ονειρον ενός βίου ειρηνικού, ήσυχου, απλού καί ευτυχούς, κατά τό θέλημα τοΰ Θεού, με άκοίμητον πάντοτε τήν προσ­

πάθειαν προς άποδίωξιν τών ωραίων πειρασμών, — όλ' αυτά, τα όποια έφρό­

νει καί προπάντων ήσθάνετο ό Παπαδιαμάντης καί οί ομοούσιοι ήρωες του, αμαρτωλοί ή ενάρετοι, καλοί ή κακοί, οί κατ' εικόνα καί όμοίωσίν του πλασμένοι, έπέδρων ζωηρότατα επί τοΰ άναγνώστου, τοΰ κατά βάθος επί­

σης ομοουσίου. Διότι αυτό τό κράμα τοΰ ασκητικού χριστιανού, τοΰ έχον­

τος τάς ρίζας του εις τόν βυζαντινόν έλληνισμόν, καί τοΰ είδωλολάτρου "Ελληνος, τοΰ διατηρουμένου άπό τήν άπωτάτην αρχαιότητα, δεν είναι μόνον τό κράμα τοΰ Παπαδιαμάντη, άλλα καί τοΰ συγχρόνου Ρωμηοΰ γενικώς. Ή διαφορά είναι ότι, ενώ οί περισσότεροι, κοινοί καί αδύνατοι άνθρωποι, μεταμορφώνονται μέχρι τοΰ αγνώριστου, ό Παπαδιαμάντης, μέ τόν δυνατόν

- 142 -

χαρακτήρα του υπέροχου άνθρωπου, του γεννημένου δια να συγκέντρωση τάς σημαντικός ιδιότητας τών συγχρόνων του και τά γνωρίσματα της φυ­

λής του, ό Σκιαθίτης αυτός, ό όποιος εζησεν ώς Σκιαθίτης και μέσα είς τάς 'Αθήνας, ô Ρωμηος αυτός, ό όποιος εύρε μέσα του την δύναμιν νάπο­

φύγη την έπίδρασιν ενός ψευδούς περιβάλλοντος, εμεινεν όποιος ήτο, αμε­

ταμόρφωτος, αναλλοίωτος, μοναδικός.

Είναι πολύ φυσικόν, ότι οι άνθρωποι, οί όποιοι έκυττάχθηκαν έξαφνα εις τους μαγικούς αυτούς καθρέπτας του Σκιαθίτου, έφώναξαν ευθύς ώς τα άστρα, ότι έγεννήθη εις την Ελλάδα συγγραφεύς. "Αν ήσαν ξένοι, θα έθαύμαζαν βέβαια πάντοτε τήν ζωήν, τήν δύναμιν, τήν άλήθειαν και τήν ποίησιν τών ηθογραφιών αυτών,—όπως θα συμβή, εάν ποτέ μεταφρα­

σθή ό Παπαδιαμάντης,—άλλ' ϊσως δεν θα ένθουσιάζοντο τόσον πολύ: Δια τους "Ελληνας όμως, οί όποιοι εως τότε δεν έβλεπαν σχεδόν παρά μι­

μήσεις ή αδυναμίας, ήτο κάτι άλλο. Άναντίρρητον, ότι πρώτην φοράν είς τό άνακαινιζόμενον "Εθνος ένεφανίζετο διηγηματογράφος τόσον γνη­

σίως 'Εθνικός. Τό άνέκδοτον με τον Συγγρόν, όταν ό παρατυχών ιατρός 'Αποστολίδης έβεβαίωσε τον άπατηθέντα χρηματιστήν, ότι ό άνθρωπος πού έξέλαβεν ώς ζητιανον ήτο ό «μεγαλύτερος διηγηματογράφος της Ελ­

λάδος», χρονολογείται άπό εικοσιπενταετίας. 'Αλλ' απηχούσε τήν κοινήν φιλολογικήν γνώμην, ή οποία έκτοτε δεν μετεβλήθη. Ό Βιζυηνός έγραφε τό «'Αμάρτημα της Μητρός μου» και τάς «Συνεπείας της Παλαιάς Ιστο­

ρίας», άλλ' ό Παπαδιαμάντης ήτο ό πρώτος και ό μοναδικός. Τον «Λου­

κήν Λάραν», τον σεβάσμιον γενάρχην, διεδέχετο ό «Παπά Νάρκισος» και ή «Άσχημη Αδελφή», άλλ' ό Παπαδιαμάντης ήτο ό καλλίτερος διηγημα­

τογράφος. Ό Κονδυλάκης έγραφε τον «Πατούχαν», ό Καρκαβίτσας τον «Άφωρεσμένον» και τους «Νέους Θεούς», ό Μητσάκης τον «Χρυσοθήραν», ό Βλαχογιάννης τές «'Ιστορίες του Γιάννου Έπαχτίτη», ό Παλαμάς τον «Θάνατον παληκαριοϋ», άλλ' ό Παπαδιαμάντης έξηκολούθει να είναι ό ανώ­

τερος και ό ανυπέρβλητος. Πολύ αργότερα, ό Καρκαβίτσας μας έδιδε τό «Στις δόξες», άλλα ό Παπαδιαμάντης εΐχεν ακόμη τά πρωτεία. Ένεφανί­

ζοντο έπειτα οί νεώτεροι, άμιλλώμενοι προς τους παλαιούς και κάποτε υπερβαίνοντες αυτούς, άλλ' ό Παπαδιαμάντης εμενεν ό πρώτος. Και προ­

χθές εις τον θάνατον του, άπό όλους σχεδόν τους κριτικούς και τους εξ ύπο­

γυίου έγκωμιαστάς, έθρηνήθη όχι μόνον ώς ό πρώτος, άλλα και ώς ό μόνος. "Ολοι οί άλλοι έσβησαν, έλησμονήθησαν, παρεμερίσθησαν, σχεδόν με περι­

φρόνησιν. Και έπιστεύθη άπό τους ανίδεους τό καθ' όλους τους τρόπους βεβαιωθέν, ότι μεταξύ του Παπαδιαμάντη και οιουδήποτε άλλου ελληνος διηγηματογράφου ή γενικώς λογοτέχνου, ή άπόστασις εϊνια ούρανομήκης.

Ανέκαθεν, ό,τι έχαρακτήρισε τήν περί τον Παπαδιαμάντην κριτικήν,

— 143 —

είναι ή υπερβολή του θαυμασμού, οΰτε καν συζήτησιν δεχόμενου.'Αλλ'είναι εξ άλλου αληθές, ότι σοβαρά κριτική τοϋ έργου του Παπαδιαμάντη δεν εγινεν ακόμη, και οΰτε ήτο δυνατόν ναγίνη. Διότι το έργον αυτό είναι σκορ­

πισμένον εδώ κ' εκεί, δυσκολοεύρετον, σχεδόν άπρόσιτον. Άγνοοϋμεν πι­

θανόν τα περισσότερα του κομμάτια, χαμένα εις πρωτοχρονιάτικα, χρι­

στουγεννιάτικα, πασχαλινά ή και καθημερινά φύλλα παλαιών εφημερίδων, — «Εφημερίδος», «Μή Χάνεσαι», «Ακροπόλεως», «Άστεως» κτλ. — και μόλις γνωρίζομεν τα δημοσιευμένα εις περιοδικά και εις Ημερολόγια, κά­

πως προχειρότερα. Δια νά γράψω έξαφνα τήν άτελεστάτην αυτήν μελέτην, κατηνάλωσ,α δεκαπέντε ημέρας εις ερευναν, άπό τήν οποίαν δεν απεκόμι­

σα τίποτε σχεδόν τό σημαντικόν, τό διαφωτιστικόν. Και κρίνω μάλλον άπό αμφιβόλους αναμνήσεις παλαιών μου αναγνώσεων, τάς οποίας έστάθη αδύνατον νά επαναλάβω. "Εν άπό τα πρώτα π.χ. διηγήματα τοϋ Παπαδια­

μάντη, τό όποιον έδιάβασα προ εικοσιπενταετίας, δεν ενθυμούμαι πλέον εις ποίαν εφημερίδα, και μου έκαμε βαθυτάτην έντύπωσιν αριστουργήμα­

τος, κ' έτιτλοφορεΐτο, αν δεν άπατώμαι, «Χιονισμένα Χριστούγεννα», και μάλιστα έλεγαν τότε οι φιλολογοΰντες, δτι ήτο μίμησις κάποιου αγγλικού, δεν κατώρθωσα νά τό έπανεύρω. Και όμως θα ήθελα πολύ νά τό έδιάβαζα και τώρα, όχι μόνον αυτό, άλλα και πολλά άλλα, τα όποια μου άφησαν εν­

τυπώσεις έχουσας ανάγκην «επαληθεύσεως». Ό,τ ι κυρίως δεν κατώρθωσα ώς τώρα νά συλλάβω άπό τό έργον τοϋ Παπαδιαμάντη, τό όποιον τόσον ατελώς και ατάκτως έμελέτησα, είναι ή έξέλιξίς του. Πότε άρχισε; Πώς έπροχώρησε; Ποϋ έφθασε; Ποία είναι ή μεγαλύτερα του ακμή; Άπό πότε αρχίζει ή παρακμή του; — Είναι δυνατόν νά συμπεράνη κανείς ό,τιδήποτε θετικόν, αν δεν γνωρίζη τα κυριώτερα αυτά σημεία; Δια τοϋτο νομίζω, δτι ή αληθινή, ή επιστημονική κριτική τοϋ Παπαδιαμάντη θάργήση νά γίνη. Πρέπει πρώτα νάνευρεθοΰν, νά συλλεχθοϋν όλα του τα διηγήματα, και νά καταταχθούν χρονολογικώς. 'Απορώ δε είλικρινώς με εκείνους, οί όποιοι αποφαίνονται με τόσην βεβαιότητα, πριν γίνη αυτή ή εργασία, και χωρίς νά τήν κάμουν οπωσδήποτε, εκ τοϋ προχείρου, αυτοί. Γενικώς μοϋ φαίνεται, δτι πάσα κρίσις περί τοϋ έργου τοϋ Παπαδιαμάντη είναι αρκετά αβάσιμος, προσωρινή, υποκείμενη άναγκαστικώς εις άναθεώρησιν, ή οποία πολλάς εκπλήξεις ημπορεί νά παρουσίαση. Δια τοϋτο ομιλώ τώρα με πολύν δι­

σταγμόν. Δια τοϋτο υποπτεύομαι απλώς, χωρίς νά είμαι διόλου βέβαιος, ότι συγχρόνως με τον Παπαδιαμάντην και προπάντων κατόπιν του, έφάνη­

σαν μερικοί άλλοι δυνατοί διηγηματογράφοι, οί όποιοι, ενώ έχουν καί αυ­

τοί τήν γνησίαν ρωμέϊκην ψυχήν του, έχουν ακόμη γενικότητα πνεύματος, φιλοσοφικήν συνείδησιν άνωτέραν καί διαίσθησιν λεπτοτέραν, έκφραζο­

μένην με μίαν τέχνην καί με μίαν γλώσσαν τελειοτέρας, περισσότερον έξειλιγμένας. "Αν άποδειχθή ποτέ αυτό, ό Παπαδιαμάντης μένει ένας άπό

— 144

τους δύο ή τρεις μεγαλύτερους μας διηγηματογράφους, άλλ' όχι και ό με­

γαλύτερος καθ' όλα.

'Οπωσδήποτε, τα λεχθέντα εσχάτως περί αύτοϋ,, ότι αν δεν είχε την δύ­

ναμιν να υψωθή υπεράνω της κοινωνίας του και να τήν οδήγηση, περιορι­

σθείς απλώς εις το να τήν περιγράψη, εϊχεν όμως άσύγκριτον και πρωτο­

φανή λογοτεχνικήν δύναμιν, ώστε να συμφιλίωση διαπαντος το έπίθετον με τον έχθρόν του — το ούσιαστικόν, — και να κάμη ώστε από κάθε σύγ­

κρουσιν δύο του λέξεων νάναδίδεται σπινθήρ, φώς, κτλ. είναι ώραΐαι φλυα­

ρίαι αχαλίνωτων θαυμαστών εκ προμελέτης, οί όποιοι δεν έλαβαν ποτέ τον κόπον νάναλύσουν αίσθητικώς οΰτε μίαν του σελίδα. Διότι, αν τό έκα­

μναν εύσυνειδήτως, θα έβλεπαν απεναντίας ότι ό Παπαδιαμάντης δεν έχει τάς λεπτομέρειας, τάς οποίας θαυμάζομεν εις άλλους τεχνίτας συγγραφείς. Συχνά καταπλήσσει τό σύνολον, άλλα τό μέρος σπανίως. Δια να μεταχει­

ρισθώμεν τήν κοινήν παρομοίωσιν, οί πίνακες του κάμνουν έντύπωσιν, όταν κυττάζωνται κάπως άπό μακράν. Ή φράσις του εΐνε σχεδόν ασχημά­

τιστος, τό ύφος του έλαττωματικόν, ή γλωσσά του ανώμαλος και συχνό­

τατα ακαλαίσθητος, — εν συγκρίσει πάντοτε προς τους στυλίστ της καθα­

ρευούσης ή της δημοτικής, — και τό σχέδιον ακόμη του διηγήματος ατε­

λές, ώς κάτι πρωτόγονον και άκαλλιέργητον. "Ο,τι σώζει και συχνάκις μεγαλύνει αύτάς τάς αλλόκοτους συνθέσεις, είναι ή διάθεσις, τήν οποίαν δι' ασύλληπτων μεθόδων γεννούν. Άλλ' είναι άναντίρρητον, ότι ή ηδονή μας θα ήτο ακόμη ζωηρότερα, έντονωτέρα, εάν και είς τάς λεπτομέρειας έδίδετο μεγαλύτερα προσοχή, ώστε να μήν υπάρχουν αί άτέλειαι έκεΐναι, αί όποΐαι, όσον και αν λησμονούνται είς τό τέλος, έχουν τήν έπίδρασίν των κατά τήν διάρκειαν της αναγνώσεως. 'Εάν δε θελήσωμεν, δια τό ζήτημα του επιθέτου, νάντιγράψωμεν όσα απαντώνται είς μίαν άπό τάς καλλίστας σελίδας του Παπαδιαμάντη, θα εϋρωμεν τα κοινότατα, τα τετριμμένα σχε­

δόν ζεύγη: απότομος ανήφορος, υψηλός στάχυς, νυκτερινή αΰρα, άπάτητον σπήλαιον, άγριον και γαλανόν πέλαγος, γιγαντιαίος και θαλασσόπληκτος βράχος, και άλλα παρόμοια, κατ' ουδέν διαφέροντα εκείνων, τα όποια άπαν­

τώμεν είς όλου τοϋ κόσμου τα διηγήματα, ενα δέ ή δύο ώς τό πρωϊνόν άπό­

γειον, τό άντίπνοον, τοϋ Βορρά τό χαϊδευμένον έωθινόν τέκνον, ύπενθυμί­

ζοντα τό αληθώς δημιουργικόν έπίθετον τοϋ Καρκαβίτσα. Άλλ ' ας άντι­

γράψωμεν αυτήν τήν σελίδα, δια να ϊδωμεν κατά πόσον συγκρούονται και σπινθηροβολοϋν αί λέξεις διαφορετικά, αφ' ό,τι παρατηρείται τό ίδιον φωτει­

νόν φαινόμενον είς άλλους φωτεινούς πεζογράφους: «Ή Φραγκογιαννοΰ. . . έσπευσε να φθάση τό ταχύτερον, πριν άνατείλη ή ήμερα, είς τα μέρη, τα όποια αυτή έγνώριζεν. Ύπήρχον κατά τους βορείους αιγιαλούς της νήσου πολλοί κλεφτότοποι, μέρη απάτητα, σπήλαια, βράχοι, όπου έφύτρωνε τό

— 145 —

άγριοβότανον και ή κάππαρις, και τα κρίταμα και ή άρμυρήθρα, και όπου τους υπάρχοντας ολίγους δρόμους κατέστρεφον καθημερινώς τα κοπάδια των ερίφων και των αιγών. Έκεΐ θα ήτο το άσυλόν της, εκεί όπου ήσαν αί αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας της. Εις εκείνους τους βορείους αιγια­

λούς, σιμά εις το άγριον καί γαλανόν πέλαγος, εις το παλαιόν Κάστρον, το κτισμένον επί γιγαντιαίου θαλασσοπλήκτου βράχου, εκεί εϊχε γεννηθή ή Χαδούλα κ' έκεΐ εϊχεν άνατραφή ως δέκα ετών κόρη . . . »Όσον καί αν είναι ώραίον, δροσερόν και ύποβλητικόν αυτό το κομμάτι, πρέπει να είναι κανείς ειδωλολάτρης δια να μήν όμολογήση, ότι υπό εποψιν ΰφους δέν ημπορεί να ύποστή καμμίαν σύγκρισιν προς σελίδας άλλων διηγηματογράφων, παλαιών ή νεωτέρων, καί μάλιστα μερικών δημοτικιστών, οί όποιοι μας έχουν δώσει πραγματικώς πρότυπα νεοελληνικού, μεστού, θερμού καί μου­

σικού ύφους. Επαναλαμβάνω, ότι ή σελίς πού αντέγραψα, είναι άπό τάς λαμπροτέρας τοϋ Παπαδιαμάντη· δέν θα έκπλαγή δια τούτο κανείς, αν εΐπω ότι υπάρχουν άλλαι άφανέστεραι, εϊς τάς οποίας απαντούν τόσον άφθονοι αί άπροσεξίαι, αί άμέλειαι, αί χασμωδίαι, αί άνευ λόγου παλιλλογίαι, ώστε αν δέν ήσαν σελίδες τοϋ Παπαδιαμάντη, θα έλεγε κανείς δτι εγράφησαν άπό άνθρωπον μή κοπιάσαντα ποτέ, όπως ελεγεν ό μακαρίτης ό Ροΐδης, «να στρογγυλεύση μίαν φράσιν». Βεβαίως, το επαναλαμβάνω, ό αναγνώ­

στης ανταμείβεται πάντοτε εις το τέλος, καί συχνάκις με τήν μεγαλυτέραν άφθονίαν. Άλλα δια να φθάση εις το τέλος τής συνθέσεως, της οποίας τό­

σον ολίγον έλκυστικαί εϊναι αί περισσότεραι λεπτομέρειαι καί τόσον ολί­

γον μεθοδικόν το σχέδιον, πρέπει να είναι ώπλισμένος μέ ύπομονήν καί προπάντων μέ τήν ίδέαν, ότι διαβάζει Παπαδιαμάντην.

Εις τήν διάλεξιν, τήν οποίαν εκαμεν ό κ. Κακλαμάνος έπ' ευκαιρία τής τριακονταετήρίδος τοϋ συγγραφέως μας,—είναι μελέτη, εις τήν οποίαν ευρίσκει κανείς καί δύο τρεις χαρακτηριστικός παρατηρήσεις, κατ' αντί­

θεσιν προς άλλας, τών οποίων ή κριτική αποτελείται άπό άερώδεις γενι­

κότητας, δυναμένας να εφαρμοσθούν εις κάθε καλόν συγγραφέα, — υπο­

στηρίζεται, ότι γνώρισμα τοϋ Παπαδιαμάντη ώς διηγηματογράφου είναι το άμέτρητον πλήθος καί ή καταπληκτική ποικιλία τών ηρώων του. Οί άνθρωποι του, λέγει, εϊναι ιδιότυποι, μή ομοιάζοντες διόλου μεταξύ των. "Αν δέν άπατώμαι, τήν αυτήν παρατήρησιν κάμνει καί ό κ. Νιρβάνας, ό γράψας άλλως τε τήν κριτικωτέραν ώς τώρα κριτικήν περί Παπαδιαμάντη, τιθεμένου κατά μέρος τοϋ άκρατου θαυμασμού, κοινού γνωρίσματος όλων. 'Αλλ' ας μοΰ έπιτραπή να εκφράσω κάποιας αμφιβολίας. Δέν αμφισβητώ το άμέτρητον πλήθος, άλλα τήν ποικιλίαν τών ηρώων. Μοΰ φαίνεται, ότι οί άνθρωποι τοϋ Παπαδιαμάντη ομοιάζουν τόσον πολύ μεταξύ των, ώστε δέν αποτελούν παρά δύο ­ τρεις ανδρικούς τύπους καί άλλους τόσους γυ­

10

— 146 —

ναικείους. "Οχι μόνον αί ψυχαί των, τα αισθήματα, τα ιδανικά, at διαθέ­

σεις των, αί αντιλήψεις των, εϊναι τα ϊδια, άλλα και αυτά πολλάκις τα περι­

στατικά της ζωής των. Έν γένει ή ψυχογραφία, όπως και ή ηθογραφία του συγγραφέως, περιορίζεται εις ενα στενότατον κύκλον. Το μικρόν του νη­

σάκι φαίνεται οΰτως ακόμη μικρότερον, άδιάφορον αν εν μόνον διήγημα, ασχέτως προς τα άλλα, ημπορεί να το δείχνη άπέραντον ως ό κόσμος. Δύσκολα θα εύρισκε κανείς εκεί μέσα μίαν έξέλιξιν, μίαν κίνησιν, μίαν πρόοδον σκέψεως κ' επισκοπής. Υπάρχουν έξαφνα πολλά μικρά διηγή­

ματα με την υπογραφή ν του Παπαδιαμάντη, τα όποια απαντώνται αυτούσια σχεδόν εις τήν «Φόνισσαν». Βλέπων κανείς πάλιν τους ιδίους ανθρώπους με τα ίδια περιστατικά, θα ελεγεν, ότι πριν σύνθεση τον μεγάλον, τον τε­

λειωτικόν του πίνακα, ό ζωγράφος ­ συγγραφεύς τον έσπούδασε πρώτα εις σκίτσα. Πραγματικώς αυτό εκαμεν; ή μήπως άσυναισθήτως μετεχειρίζετο ώς νέον το μεταχειρισμένον ύλικόν, κλεπτών τρόπον τινά τον εαυτόν του; Θα ήτο σπουδαιότατον να το γνωρίζωμεν, καί όμως δεν είμεθα εις θέσιν να έξακριβώσωμεν ούτε αυτό. Διότι μας λείπουν τα ολίγον αρχαιότερα διη­

γήματα, τα όποια μας υπενθυμίζει ή «Φόνισσα». "Εχομεν άμυδρώς τήν ΐδέαν, ότι οί άνθρωποι του Παπαδιαμάντη ημπορεί να είναι οί ίδιοι καί να έπανα­

λαμβάνωνται επ' άπειρον ώς ινδάλματα άντικρυζομένων καθρεπτών. Άλλα δέν ήμποροϋμεν να είμεθα καί βέβαιοι.

Όπωσδήποτε, αυτή ή «Φόνισσα» — έδημοσιεύθη εις τα «Παναθή­

ναια» τω 1903, — ημπορεί μέχρι της αποδείξεως του εναντίου, να θεωρή­

ται ώς το θεμελιώδες έργον τοϋ Παπαδιαμάντη, το αριστούργημα του. Εϊναι άλλως τε καί τό μόνον μυθιστόρημα πού εγραψεν ό διηγηματογράφος, έκτος άπό τα «Ρόδιν' άκρογυάλια», άσυγκρίτως κατώτερον έργον, καί ϊσως μαρτύριον παρακμής. 'Αλλ' όταν έγραφε τήν «Φόνισσαν» ήτο εις ολην τήν άκμήν του. Ή έμφυτος συνθετική του τέχνη είχε φθάσει εις τήν μεγαλυτέραν της άνάπτυξιν, καί μία τελεία γνώσις τοϋ κόσμου τω επέτρεπε πλέον νάνυψώνεται υπεράνω της απλής παθητικής παρατηρήσεως. ΈζοΟ­

σεν ακόμη εις τήν άτμόσφαιραν έκείνην της γαλήνης, — προσόν της εν­

τελούς ώριμότητος, — τήν άπαραίτητον, φαίνεται, δια τήν δημιουργίαν αριστουργημάτων. Ή ήρωΐς του, ή γρηά Φραγκογιαννοΰ, ή φόνισσα, δια­

φέρει άπό κάθε άλλην ήρωΐδα τοϋ Παπαδιαμάντη. Ακριβώς, επειδή έχει πολύ καί βαθύ τό άνθρώπινον, αίρεται εϊς ύπερφυσικότητα καί εϊναι σχεδόν ώς μία γενική ιδέα προσωποποιημένη. Καί εϊναι καθαυτό τραγική ήρωΐς. Το μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη είναι τραγωδία μεγαλοπρεπέστατη.Ή ταπεινή ψυχή της χωρικής, ή οποία άπό μίαν εμμονον ίδέαν συλλαμβάνει καί εκτελεί τό κακούργημα — σειράν μάλλον κακουργημάτων, — μεγαλύ­

νεται δι' ενός εξαγνισμού αφάνταστου. Ή δύναμις τοϋ κακοΰ, τό όποιον

— 147 —

κάμνει με την πεποίθησιν δτι εΐναι καλόν, είναι τόση μέσα της, ώστε φθάνει να κακουργή μυστηριωδώς μόνον δια του πόθου, της θελήσεως, της σκέ­

ψεως, της υποβολής. Ποθεί μόνον μέ όλην της τήν δύναμιν να πνιγή ενα κοριτσάκι εις το πηγάδι, και τό κοριτσάκι πίπτει μόνον του ώς να τό εσπρωξεν αυτή.Ή ψυχολογία της εΐναι πράγματι θαυμάσια. Τό πραγματικόν και το φανταστικόν συνυφαίνεται είς αυτήν, δια νάποτελέση ενα παρά­

δοξον, αλλ' άληθινόν, πιθανόν, πιστευτόν άνθρωπον, όπως μόνον εις κά­

ποια πρόσωπα της κυρίας Μπέκκερ ­ Σβώβ, της συγγραφέως της «Καλύ­

βας του μπάρμπα ­ Θωμά». 'Ασφαλώς θα τό έδιάβασε κάποτε αυτό τό αρι­

στούργημα ό Παπαδιαμάντης και θα του έκαμε μεγάλην έντύπωσιν. "Ιχνη του αναφαίνονται και είς άλλα του διηγήματα, μαζί μέ τα ίχνη του Δίκενς. 'Αλλ' ας έπιστρέψωμεν, δια να τελειώνωμεν, είς τήν Φραγκογιαννοϋ. "Εχει τήν ίδέαν, δτι όλα τα κακά είς τον κόσμον προέρχονται από τα θηλυκά. Τα παθήματα πού ύπέφερεν εϊς τήν μακράν της ζωήν αυτό τήν έδίδαξαν. Κάθε κορίτσι πού γεννιέται, είναι δια να πρόσθεση μίαν πληγήν, μίαν συμφοράν εις τό σπίτι του και να έπιταχύνη τήν καταστροφήν του. Καί είς τα πλού­

σια σπίτια, αλλά πολύ περισσότερον εις τα πτωχά. Καί μισεί όλα τα θη­

λυκά καί συλλαμβάνει τήν άπόφασιν να γίνη ό Ηρώδης των. Τό κακόν πού φέρνει μία γέννησις, θέλει να τό έξουδετερώνη αυτή μ' ενα θάνατον, μ' ενα φόνον. Δια τήν εύτυχίαν τών σπιτιών πού τάγαπα, δια τήν εύτυχίαν των αν­

θρώπων πού τους συμπονεί. Σκοτώνει, πνίγει, εξαφανίζει δύο, τρία, τέσσα­

ρα κοριτσάκια. . . Τό τελευταιον, ώς εΐπαμεν, δια της υποβολής. 'Αλλ' επί τέλους τήν υποπτεύονται καί τήν ανακαλύπτουν. Οί χωροφύλακες τήν κυνηγούν να τήν πιάσουν καί ή Φραγκογιαννοϋ πεθαίνει είς τον δρόμον, πνίγεται είς τό πέραμα τοϋ 'Αγίου Σώστη, ενώ έτρεχε να καταφυγή εις τό μοναστήρι, «μεταξύ — λέγει ό συγγραφεύς,—της θείας καί της ανθρωπι­

νής δικαιοσύνης». Ποιος ήξεύρει, αν ό Θεός δέν θα τήν συγχώρηση; Αυτή είναι ή «Φόνισσα», διαμάντι μοναδικόν της φιλολογίας μας, έργον, πού θα διαβάζεται πάντα μέ θαυμασμόν δια τήν άλήθειαν της ψυχολογίας του, δια τήν ύποβλητικότητα τών περιγραφών του, δια τήν ποίησιν τοϋ συνό­

λου του καί δια τήν γενικότητα της συλλήψεως του, ή οποία θα μένη ώς κάτι ώραΐον, καί όταν αί βιοτικαί περιστάσεις, επί τών οποίων στηρίζε­

ται, θάνήκουν πλέον εις τό άπώτατον παρελθόν. "Αλλα μικρότερα διηγήματα τοϋ Παπαδιαμάντη, τα όποια μας έχουν

κάμει επίσης βαθυτάτην έντύπωσιν, είναι ή «Νοσταλγός», τό «Όλόγυρα στή λίμνη», ή «Φαρμακολύτρια» καί τό «Όνειρο στο κΰμα». Τό τελευ­

ταιον αυτό είναι ή ψυχολογία νεαροϋ δοκίμου, ό όποιος παραιτείται της ιδέας να γίνη μοναχός, όταν βλέπη όλόγυμνον ενα γυναικεΐον σώμα να κο­

λυμβα. Ή περιγραφή πολύ δυνατή, πολύ ρεαλιστική, στηρίζει τον ίσχυρι­

σμόν εκείνων, οί όποιοι, εις τον πλήρη αντιθέσεων Παπαδιαμάντην, βλέ­

­ 148 —

πουν να συνυπάρχη ό μυστικοπαθής ασκητής με τον ύλιστικον ήδονιστήν. Ύποθέτομεν, ότι αύτη εϊναι μία από τάς ευτυχεστέρας ποιητικάς ιδιοσυγ­

κρασίας. Πρέπει νάναφέρωμεν ακόμη τό θαυμάσιον έλεγεΐον, με τό όποιον ό Παπαδιαμάντης έθρήνησε τον θάνατον της βασιλοπούλας 'Αλεξάνδρας, καθώς και εν άλλο σύντομον και τόσον μελαγχολικόν εις τον θάνατον του νεαρού ποιητοϋ Δεληγεώργη. "Ενας τόμος με την «Φόνισσαν» και ένας άλλος με τα διηγήματα πού άνεφέραμεν, θά είναι ϊσως τά «'Εκλεκτά "Εργα» του Παπαδιαμάντη. Μεταξύ τών άλλων, τά όποια είναι αμέτρητα, άμφιβάλ­

λομεν, αν υπάρχουν τρία ή τέσσαρα ακόμη τόσον σημαντικά. Άνεγνω­

σαμεν πολλά, τά όποια δέν έχουν άλλην ίδιαιτέραν άξίαν, παρά ότι φέρουν τήν ύπογραφήν του έξοχου συγγραφέως. Ό Παπαδιαμάντης έπί τέλους εϊναι πάντοτε Παπαδιαμάντης, και θά ήτο ευχής έργον να συναχθούν και να εκδοθούν εις πολλούς τόμους όλα του ανεξαιρέτως τά ευρισκόμενα. "Αλ­

λως τε εϊπαμεν, ότι κανείς δέν ήξεύρει τί ειμπορεΐ να φέρη εις φως μία έρευνα. "Ενα σύντομον έξαφνα διήγημα τοΰ Παπαδιαμάντη, τό όποιον άνε­

γνώσαμεν κάποτε εις εν Ήμερολόγιον Σκόκου, χωρίς να είναι μεγάλο πρά­

γμα, χωρίς να εϊναι καν διήγημα, δίδει εν τούτοις πλήρη ΐδέαν της τεχνο­

τροπίας τοΰ συγγραφέως, της εντελώς ατομικής, και εϊς μίαν συλλογήν θά ήτο εξόχως διαφωτιστικόν. Περιγράφει τό όλονύκτιον γλέντι μερικών αγαθών νησιωτών, οι όποιοι ξημερώνονται με τραγούδια εις τήν ταβέρναν. Τό πρωΐ, κουρασμένοι, εκνευρισμένοι, αηδιασμένοι, άλλα προσπαθοΰν­

τες να γλεντήσουν ακόμη, γυρίζουν εϊς τά σπίτια των με τραγούδια, τήν λευκήν ώραν πού ή μικρά πόλις έξυπνα. Αυτό εϊναι όλον. Γοργαί περιγρα­

φαί χιλίων λεπτομερειών ασύνδετων, με ράκη διαλόγων χωρίς είρμόν, χωρίς τάξιν. 'Αλλ' ή έντύπωσις άπό τό σύνολον εϊναι τόσον ζωηρά, ώστε ό αναγνώστης αισθάνεται έκπληκτος εϊς τό τέλος, μαζί μέ μίαν άνέκφραστον μελαγχολίαν, και δλην τήν κούρασιν τών άγρυπνισμένων χαροκόπων, και ακόμη όλην τήν τύψιν, τήν μετάνοιαν τών σκλάβων ψυχών, πού δέν εϊναι ικανοί ούτε να χαρούν, ούτε να γλεντήσουν.. . Δια να φθάση ό καλλιτέχνης εϊς αυτό τό θαυμάσιον αποτέλεσμα, δέν μεταχειρίζεται κανένα κανόνα, ή ό κανών του είναι μυστικός και ασύλληπτος. Είναι ϊσως τό απολύτως αύ­

θόρμητον, ή ελλειψις πάσης προσπάθειας, περί της οποίας έλέγαμεν εις τήν αρχήν.

Ή ιστορία της φιλολογίας μας θά κατάταξη τον Παπαδιαμάντην εις τήν Σχολήν τών 'Αθηνών. Δύο εϊναι τά μεγάλα κ' εμφανή ρεύματα, τά όποια έσχηματίσθησαν εϊς τήν πνευματικήν μας ζωήν άπό της αναγεννήσεως τοΰ "Εθνους και της ιδρύσεως τοΰ ελευθέρου Βασιλείου: τό πρώτον γεννημένον εκ της σχολαστικής παραδόσεως και στηριζόμενον έπί της αρχαϊκής γλώσ­

σης ή της καθαρευούσης· τό δεύτερον απορρέον άπ' ευθείας εκ της νέας

— 149 —

εθνικής ζωής και στηριζόμενον επί τής γλώσσης το3 λαοϋ. Ό Παλαμάς ώνόμασε το πρώτον Σχολήν των 'Αθηνών με αρχηγούς τους Σούτσους, και το δεύτερον Σχολήν τής Επτανήσου με άρχηγον τον Σολωμόν. Ήμπο­

ροϋμεν να παραδεχθώμεν τήν διαίρεσιν του ποιητοΰ και να κατατάξωμεν και τους διηγηματογράφους μας εις τάς δύο αύτάς Σχολάς, τάς αντιθέτους. Ό Ραγκαβής, ό Καλλιγάς («Θάνος Βλέκας»), ό Βικέλας, ό Βιζυηνός, ό Μωραϊτίδης, ό Παπαδιαμάντης κλπ. ανήκουν εις τήν Σχολήν των 'Αθη­

νών. Ό Πολυλάς, ό Καρκαβίτσας, ό Παλαμάς, ό Βλαχογιάννης, ό Θεοτό­

κης, και όλοι σχεδόν οί νεώτεροι, ανήκουν εις τήν Σχολήν τής Επτανή­

σου. 'Ακολουθούν τήν έπτανησιακήν φιλολογικήν παράδοσιν και συνεχί­

ζουν τρόπον τινά τό έργον του Σολωμού. Είναι αληθές, ότι μετά τήν έμφάνι­

σιν του Ψυχάρη και μετά τήν τεραστίαν έκείνην έπίδρασιν τοΰ «Ταξιδιού», τα δύο ρεύματα, δι' αμοιβαίων προσχωρήσεων, τείνουν να συγχωνευθούν. Τον Μητσάκην και τον Δροσίνην π.χ. δεν θά ήξευρε κανείς πού να τους κατάταξη. 'Επίσης άπό τους νεωτέρους τον Παπαντωνίου. Χωρίς να έγκα­

ταλειφθή ή γλώσσα τής σχολαστικής παραδόσεως, ήρχισε να δυναμώνε­

ται εϊς τα δημιουργικά έργα τής Σχολής τών Αθηνών και νάνακαινίζεται με τόσα ζωντανά στοιχεία, ώστε βεβαίως δεν είναι πλέον ή καθαρεύουσα, τήν οποίαν θάπέρριπτε περιφρονητικώς ό Σολωμός ή ό Πολυλάς. "Αλλως τε και προ τής εμφανίσεως τοΰ «Ταξιδιού», ή μετάφρασις της «Νανάς» τοΰ Ζολά άπό τον Ι. Καμπούρογλον (1880), — μία μετάφρασις μνημειώ­

δης, εις τήν οποίαν ετίθετο ως αρχή ότι άπό τοΰ Όμηρου μέχρι τών ήμερων μας ή ελληνική γλώσσα εϊναι μία και ότι πάσα λέξις της και κάθε της τύπος, αρχαία, μεσαιωνικά, σημερινά, είναι ομοίως εύχρηστα δια τον λογοτέχνην, — ή μετάφρασις, λέγω, τής «Νανάς» εϊχεν ήδη κάμει μίαν έπανάστασιν. Ό Μητσάκης ήτο γέννημα της (τα πρώτα διηγήματα του ήτο Ζολά μεταφρασμένος άπό τον Καμπούρογλον), ό δε Παπαδιαμάντης τήν ϊδίαν σχεδόν μέθοδον ήκολούθησεν αμέσως. Ή καθαρεύουσα τών διηγημά­

των του είναι πλουτισμένη άπό άφθονα στοιχεία τής ζωντανής, και με τήν δημιουργικήν πνοήν τοΰ συγγραφέως, με τήν δυνατήν ψυχήν πού τήν κι­

νεί και τήν πλάττει, είναι πραγματικώς μία γλώσσα, ή οποία πουθενά δέν φαίνεται τόσον σχολαστική. "Ή επιμονή όμως τοΰ Παπαδιαμάντη να αποτίναξη μέχρι τέλους τον ζυγόν τής σχολαστικής παραδόσεως, ή αδιαφο­

ρία του προς τάς νέας ιδέας, αί όποϊαι, εις τον καιρόν ϊσα ­ ίσα τής μεγαλύ­

τερος του ακμής, εισέβαλαν ώς ζείδωρος αύρα άπό τήν Έπτάνησον, ακόμη και ή σχεδόν εχθρική του στάσις προς τό ξεκίνημα τής τελευταίας απελευ­

θερώσεως, — αυτό ακριβώς πού τον καθηλώνει εις τήν πάντοτε κατωτέραν και δευτερεύουσαν Σχολήν τών 'Αθηνών, — μαρτυρεί ότι ήτο άπό τους αν­

θρώπους τής «άλλης γενεάς», και ότι ή έξέλιξίς του είχε πλέον σταματήσει μέ τήν ήλικίαν. Δέν βλέπομεν εις αυτόν τον νεωτεριστήν, τον έπαναστάτην,

— 150 —

τον όποιον θα έπεριμέναμεν από ένα διηγηματογράφον της αξίας του. Θα επρεπεν ίσως δι' αυτό να ελθη δέκα χρόνια αργότερα εις τον κόσμον, — απέθανε σχεδόν έξηκοντούτης, — άφοϋ άλλως τε κανείς από τους όμηλί ­

κους του συγγραφείς, της Σχολής τών 'Αθηνών, δεν προσεχώρησεν εξ ολοκλήρου εις τάς νέας ιδέας. Μεγάλος δεν ήτο, όχι μόνον διότι δέν εϊχε τήν δύναμιν να προτρέξη τής εποχής του, άλλα και δι' άλλα πολλά. Δέν πιστεύω νάπέκτησεν ακόμη ή νεοελληνική φιλολογία ενα αληθινά μεγά­

λον διηγηματογράφον, — όσον ό Δοστογιέφσκης εννοώ, — και αν δεν ήτο ό Παπαδιαμάντης, δέν είναι όμως και άλλος κανείς.Άλλα δέν υπάρχει αμφιβολία, ότι είς τήν έκπνέουσαν Σχολήν τών 'Αθηνών αυτός ύπήρξεν ό μεγαλύτερος συγγραφεύς, τό ίσχυρότερον, τό σημαντικώτερον τάλαντον απολύτως δέ ό 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, και αν ακόμη δέν είναι βεβαιω­

μένον, ότι δέν έχει τον άνώτερόν του είς τήν φιλολογίαν μας, είναι διηγη­

ματογράφος δυνατός, ιδιόρρυθμος, πρωτότυπος, κατ' εξοχήν εθνικός, τον όποιον τα μεγάλα του προτερήματα θα κατέτασσον μεταξύ τών πρώτων είς οιανδήποτε φιλολογίαν και αν άνηκε.

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ

Το μετά χείρας τεύχος είναι το πρώτον τον 1979. Αι' αύτον το περιοδικόν μας εισέρχεται είς το είκοστον πρώτον έτος της δευτέρας περιόδου, κατά το όποιον ό «Παρ­

νασσός», θα συνέχιση την μακράν παράδοσιν αύτον, εύελπιστών εις την ήθικήν και νλι­

κήν συνδρομην των συνεργατών και φίλων του.

Ό τόμος τοϋ 1979 άφιεροϋται είς την Φιλολογικήν Ίταλικήν Άκαδημίαν «Arcadia» της Ρώμης (Academia Letteraria Italiana), επί τη επετείω της συναδελφώσεώς της μετά τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» τών Αθηνών.

Εις το πρώτον τούτο τεύχος τον 1979 περιέρχονται ai κατωτέρω μελέται : τον Γενι­

κού Γραμματέως της 'Ακαδημίας 'Αθηνών και Προέδρον τον «Παρνασσού» περί τού 'Αρι­

στοτέλους μέσα στην 'Ιστορία, ομιλία γενομένη επί τη συμπληρώσει τών 2.400 ετών από τοϋ θανάτου τοϋ μεγάλου φιλοσόφου, τών καθηγητών τοϋ Πανεπιστημίου Χάρη Τούλ περί της νοθογενείας τοϋ Λέοντος τοϋ Σοφού, Κωνσταντίνου Νίκα περί ανεκδότων επιστολών τον Κωνσταντίνου και τοϋ Δημητρίου Παπαρρηγοπονλου προς τον Κωνσταντΐνον Τριαν­

ταφύλλην, τών φιλολόγων και ερευνητών Κωνσταντίνου Πουρναροπονλου περί 'Ελλήνων Ιατρών και σοφών λογίων άπα το Βυζάντιον εις την Άναγέννηόιν, Στέργιου Φασουλάκη περί αγνώστων αγγελιών εκδόσεων βιβλίων τυπωμένων είς την Γαλλίαν, την Ίταλίαν και την 'Ελλάδα, 'Αναστασίου Καραδημητρίου περί τον σχήματος τοϋ Άδννάτον είς την άρχαίαν και νέαν έλληνικήν λογοτεχνίαν, 'Ιωάννου Κορινθίου περί τοϋ πτητικού στοιχείου είς την Αινειάδα τοϋ Βιργιλίου, 'Ιωάννου Παπακώστα περί οκτώ ανεκδότων επιστολών τοϋ Στε­

φάνου Νονκα, 'Ιωάννου Ζεγκίνη περί τοϋ Μήτρου Πέτροβα τοϋ νικητοϋ τοϋ Βαλτετσίου, Βασιλείου Πεσμαζόγλου περί τών μαθημάτων Φιλοσοφίας της Τέχνης τοϋ Ι. Ν. Θεοδωρα­

κοπούλου, Παύλου Νιρβάνα περί τοϋ Λέοντος Τολστόη, Βασιλείου Βαλαώρα περί 'Αγρο­

τικής 'Ελλάδος και Γρηγορίου Ξενοπονλον περί τού έργον τοϋ Παπαδιαμάντη. Καταχωρίζονται επίσης σημείωμα της Συντάξεως τοϋ περιοδικού, σημείωμα περί

της εκδηλώσεως είς μνήμην τοϋ Διονυσίου Σολωμού είς την αϊθονσαν διαλέξεων τοϋ «Παρνασσού», περί τοϋ Α' τοπικού συνεδρίου Ήλειακών Σπουδών είς Πνργον υπό Ενθ. Σουλογιάννη, περί τών βραβείων «Γ. Ταακάλου» υπό Πέτρου Γλέζον, άκολονθεΐ ό απο­

λογισμός τών Νυκτερινών Σχολών «Παρνασσού» δια το σχολικόν έτος 1977 ­ 1978 και τέλος το σημείωμα από την κίνησιν τοϋ «Παρνασσού» κατά το διαρρεύσαν τρίμηνον.

Γ.Θ.Ζ.

— 152 —

Η ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ

Οί εκδηλώσεις για τα 180 χρόνια άπο τή γέννηση τοΰ εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμοΰ έκλεισαν μέ τήν μεγάλη καί επίσημη γιορτή πού οργάνωσαν ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» και ή «'Ελληνική 'Εταιρεία 'Επτανησιακών Μελετών».

Ό 'Ακαδημαϊκός κ. Ι. Θεοδωρακόπουλος ανέλυσε μέ γλαφυρότητα το εθνικό έργο του Διονυσίου Σολωμοΰ καί ό Πρόεδρος της Βουλής των 'Ελλήνων κ. Παπασπύρου ανέ­

λυσε τους στόχους του έργου τοΰ ποιητή, πού δεν ήσαν άλλοι παρά ή επί γής ελευθερία, ή κοινωνική,ή πολιτική, ή εθνική ελευθερία του ανθρώπου. 'Ακολούθησε ομιλία τοΰ προέ­

δρου της ΕΕΕΜ βουλευτή Ζακύνθου κ. Ι. Μάργαρη, ένώ ό τελευταίος ομιλητής στην ωραία αυτή, γιορτή τοΰ «Παρνασσού», ô υπουργός Πολιτισμοΰ καί 'Επιστημών κ. Δημ. Νιά­

νιας εϊπε : «Ό Διονύσιος Σολωμός στέκει στο κατώφλι τής νέας ελεύθερης ελληνικής ζωής,

είναι ό ποιητής πού δεν υποτάχθηκε ούτε σέ καθιερωμένα σχήματα ούτε σέ ποιητικούς συρμούς γι' αυτό καί το έργο του θα μείνη αθάνατο. . .».

Ή πρωταγωνίστρια τοΰ Έθνικοΰ Θεάτρου 'Αλέκα Κατσέλη καί ό ηθοποιός Ίάκ. Ψαράς άπήγγειλαν ποιήματα τοΰ ποιητή, ένώ ή 'Επτανησιακή μαντολινάτα καί χορωδία υπό τήν διεύθυνσι τοΰ μαέστρου Φώτη Άλέπορου έκλεισε το πρόγραμμα μέ τραγούδια καί τον «'Εθνικό "Υμνο».

• ΤΟ Α' ΤΟΠΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΗΛΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΥΡΓΟΣ 23 ­ 26 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1978

'Από 23 μέχρι 26 Νοεμβρίου συγκλήθηκε στον Πύργο τής 'Ηλείας το Α' τοπικό συνέδριο Ήλειακών Σπουδών. Έτσι έκλεισε ό α' κύκλος τών τοπικών συνεδρίων τής Πελοποννήσου, πού μέ τόση επιτυχία οργάνωσε από το 1973 ή 'Εταιρεία Πελοποννη­

σιακών Σπουδών, μαζί μέ τό Α' διεθνές συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών τής Σπάρ­

της, πού τό 1975 άφησε κιαυτό άριστες εντυπώσεις 1. Ή διοργανώτρια 'Εταιρεία μέ τήν οικονομική ενίσχυση τοΰ 'Υπουργείου Πολι­

τισμοΰ καί 'Επιστημών συνέτεινε στην επιτυχία τοΰ συνεδρίο,υ. Ή τιμητική 'Επιτροπή άποτελέσθηκε από Μητροπολίτες καί πολιτικές αρχές,

πού ενίσχυσαν μέ κάθε τρόπο τις εργασίες τοΰ συνεδρίου, ένώ ή οργανωτική, ύστερα από απόφαση τοΰ πιο πάνω 'Υπουργείου, άπο τους Π. Ζέπο, καθηγητή ­ ακαδημαϊκό, πρόεδρο, Γ. Ζώρα, καθηγητή, αντιπρόεδρο, Τ. Γριτσόπουλο, δ.φ., έπίτ. 'Επόπτη Μέσης 'Εκπαιδεύσεως, γεν. γραμματέα, Π. Νικολόπουλο, δ.φ., ταμία, καί Γ. Κουρνοΰτο, Ά. Βαρβαρρήγο, Δ. Βαγιακάκο, δ.φ., 'Ιωάννα Γιανναροπούλου, Κ. Κοτσώνη καί Κ. Ψυ­

χογιό, μέλη. Οί περισσότεροι σύνεδροι μέ τους συνοδούς των οδηγήθηκαν από τήν 'Αθήνα στον

Πύργο, καί επέστρεψαν πάλι, μέ πούλμαν πού διέθεσε ευγενικά ή 'Εταιρεία. Οί εργασίες τοΰ συνεδρίου άρχισαν στις 4.30' τό απόγευμα τής Πέμπτης 23.11.78,

στην αίθουσα τής 'Αποστολικής Διακονίας Πύργου, όπου ήταν καί ή βασική έδρα τους, μέ πρόεδρο τής ημέρας εκείνης τον ακαδημαϊκό Π. Ζέπο, πού χαιρέτησε τους συνέδρους καί κήρυξε τήν έναρξη τοΰ Α' τοπικοΰ Ήλειακοΰ Συνεδρίου.

1. Το συνέδριο αυτό συγκλήθηκε άπο 7 μέχρι 14 Σεπτεμβρίου 1975 στη Σπάρτη. Τα πρακτικά του ήδη δημοσιεύονται, σύντομα δέ θα ολοκληρωθεί ή εκτύπωση των. Βλ. σχετικό ανώνυμο σημείωμα στον Παρνασσό 17 (1975) 476­478.

ì

— 153 —

"Υστερα διαβάσθηκαν χαιρετιστήρια τηλεγραφήματα του 'Υφυπουργού Παιδείας Κοντογιαννόπουλου και άλλων αρχών πού δέν μπόρεσαν νά παρευρεθούν, ένώ το συνέ­

δριο προσφώνησαν οί Μητροπολίτες 'Ηλείας και Ώλένης 'Αθανάσιος, Τριφυλίας και 'Ολυμπίας Στέφανος και Γόρτυνος Θεόφιλος, ό εκπρόσωπος του Νομάρχου 'Ηλείας καί ό Δήμαρχος Πύργου Μ. Ξυστρής.

Οί ανακοινώσεις άρχισαν αμέσως στην ίδια αίθουσα, συνεχίσθησαν τήν Παρασκευή το μεν πρωί στην Διεθνή 'Ολυμπιακή 'Ακαδημία της 'Ολυμπίας, με πρόεδρο τον καθηγητή Ά. Δασκαλάκη, τό δέ απόγευμα στον Πύργο, με πρόεδρο τον καθηγητή Γ. Ζώρα, τό Σάβ­

βατο τό μέν πρωί στην Παπαχριστοπούλειο Βιβλιοθήκη 'Αμαλιάδας, μέ πρόεδρο τον Τ. Γριτσόπουλο, τό δέ απόγευμα στον Πύργο, μέ πρόεδρο τον καθηγητή Κ. Ρωμαίο, καί έληξαν τήν Κυριακή στην ίδια αίθουσα του Πύργου, μέ πρόεδρο τον ακαδημαϊκό Π. Ζέπο.

Οί ανακοινώσεις είχαν τους έξης ομιλητές καί τα έξης θέματα : Τ. Γριτσό­

πουλος για τους αδελφούς Μόσχους, τους διακοσμητές των μνημείων Πορετσοϋ, Δ. Βαγιακάκος για τό τοπωνυμικό της 'Ηλείας, θ. Γιαννακόπουλος για τήν ιστορική τοπογραφία 'Ηλείας, Β. Slot ('Ολλανδός) για τήν 'Ολυμπία στις ευρωπαϊκές πηγές κατά τα τέλη του ΙΖ' αι., Σπ. Λουκάτος γιά τον Ίμπραή,ιι στην 'Ηλεία (1825 ­ 1826), Άλ. Τριάντη για τους μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους στο Χελιδόνι 'Ηλείας, Θ. Ξύδης γιά τον μύθο των δύο αετωμάτων της 'Ολυμπίας στην αρχαία ελληνική ποίηση, Ά. Καζόγλης γιά τον ήλειακό χώρο στο έργο τοΰ Καρκαβίτσα, Μ. Μιτσός γιά τον "Αγναμπτο, τον αρχι­

τέκτονα της ομωνύμου στοάς στην 'Ολυμπία, Μητροπ. 'Αθανάσιος γιά περγαμηνό κώδικα τοΰ ΙΔ' αί. της Μονής Πορετσοϋ, Ά. Δασκαλάκης γιά τον 'Αλέξανδρο Α' της Μακεδονίας 'Ολυμπιονίκη, Ε. Σουλογιάννης γιά τον 'Αλέξανδρο Ραγκαβή καί τήν 'Ηλεία, ιδίως δέ για τήν συμβολή του στην πραγματοποίηση των γερμανικών ανασκαφών στην 'Ολυμπία, Π. Βελισσαρίου γιά σχόλια σέ δύο παλαιοχριστιανικές επιγραφές 'Αρχαίας 'Ολυμπίας, Ί . Καρνέζης γιά τό θέμα τής εγκτησης γής καί οικίας στην 'Ολυμπία ύπό Τενεδίου Όλυμ­

πιονίκου, Ά. Παναγόπουλος γιά τό ρόλο τής 'Ολυμπίας καί τών 'Ολυμπιακών αγώνων στον Πελοποννησιακό πόλεμο, Ά. Λιάκουρας γιά τήν Άρήνη, Κ. Χατζηψάλτης γιά τις σχέσεις Κύπρου καί 'Ηλείας, Σταυρούλα Λαμπροπούλου γιά τον 'Ιππία τον Ήλεΐο, Κ. Κυριακόπουλος γιά τον γυμνασιάρχη Πύργου Γ. Παπανδρέου, Δ. Κρεκούκιας γιά στοιχεία άρχαιοπινή καί γιά τήν παρετυμολογία στο ήλειακό γλωσσικό ιδίωμα, Έλ. Ψυχογιού ­ Ίωαννίδου γιά τις Νεράιδες στην 'Ηλεία, Κ. Κοτσώνης γιά επιδρομές Τουρ­

κοαιγυπτίων στην 'Ολυμπία (1826), Δ. Πρίγγουρης γιά ενα κατάστιχο εσόδων καί εξόδων στο Φανάρι τής 'Ηλείας τό 1822, Ά. Φωτόπουλος γιά τον Λυκούργο Κρεστενίτη, Έλ. Μπελιά γιά στατιστικά στοιχεία 'Ηλείας στή καποδιστριακή περίοδο, Ι, Κλούκινας γιά τήν γυναίκα στην 'Ηλεία και 'Ολυμπία, Ά. Παπασπυροπούλου γιά τήν δημώδη ιατρική στην 'Ηλεία, Στ. Κατσουλέας γιά 'Ιταλούς περιηγητές στην 'Ηλεία τον 17ο αι., Ν. Φραγ­

κογιαννόπουλος γιά τό σύγχρονο πρόβλημα τοΰ γάμου στην 'Αμαλιάδα, άρχιμ. Γερμανός Παρασκευόπουλος γιά τά μαγικά περάσματα «Τρύπες» μονών τής 'Ηλείας, Κ. Ψυχογιός γιά τό γάμο στην 'Ηλεία, Ά. Πετρονακης γιά τήν Κυλλήνη, τό προϊστορικό λιμάνι τών Άρκάδων καί γιά πέντε ύδρωνύμια τής Θεισοαίας Αυκαίου, Κ. Τριαντάφυλλου γιά τήν «Άρχαιοήλιν» σαν ιστορικό όρο καί θεσμό, Ε. Δεϊλάκη γιά τον προϊστορικό τύμβο κάτω άπό τό Πελόπιο, Κ. Ρωμαίος γιά τήν εξωτερική διακόσμηση τής λάρνακας τού Κυψέλου, Γ. Δημητροκάλλης γιά θρησκειολογικά τών αρχαίων 'Ηλείων, Ι. Γιανναροπούλου γιά ειδήσεις περί 'Ηλείας τοΰ "Αγγλου περιηγητή Leake, Γ. Ντελόπουλος γιά τά δυτικά πρό­

τυπα τών κάστρων τής 'Ηλείας, Ρόζα Προσκυνητοπούλου γιά δύο κάδους άπό τήν 'Ηλεία, Π. Παπαδημητρίου γιά τό Φραγκοπήδημα καί τήν ιστορία τής εκεί Μονής, Ά. Βασιλι­

κοπούλου ­ Ίωαννίδου γιά τήν 'Επισκοπή Ώλένης ­ Βολένης στην βυζαντινή εποχή, καί Σ. Φασουλάκης γιά τό αρχείο Guilford καί τον Κων. Νικολόπουλο.

— 154 —

Οί σύνεδροι είχαν τήν ευκαιρία να παρακολουθήσουν τήν λιτανεία της εικόνας της Άγ. Αικατερίνης, πολιούχου της 'Αμαλιάδας, νά ξεναγηθούν στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο της 'Ολυμπίας από τήν κα Τριάντη, νά επισκεφθούν τήν Δημόσια Βιβλιοθήκη Πύργου, όπου υπήρχε έκθεση ήλειακοΰ βιβλίου και τό οικοτροφείο Πύργου 'Αγία Φιλοθέη, καθώς και τα μοναστήρια Φραγκαβίλλα και Φραγκοπήδημα. Στα τρία αυτά τελευταία ιδρύματα ό ρέκτης Μητροπολίτης 'Αθανάσιος προσέφερε μεγάλη φιλοξενία.

'Αξίζει νά τονισθεί ότι κάθε μέρα οί σύνεδροι απολάμβαναν τα αγαθά τής φιλοξε­

νίας του Μητροπολίτη, καθώς και τοϋ Δημάρχου Πύργου. Και οί δύο προσέφεραν πολλά στο συνέδριο.

Στην καταληκτήρια συνεδρία τής Κυριακής μετά από σύντομη αποχαιρετιστήρια προσφώνηση του ακαδημαϊκού Π. Ζέπου, ό γεν. γραμματεύς τοϋ συνεδρίου Τ. Γριτσόπου­

λος έκαμε ανασκόπηση των εργασιών και αναφέρθηκε στην πνευματική συμβολή κάθε ανακοινώσεως και στις άλλες προσφορές των οργανωτών τοϋ συνεδρίου.

ΕΥΘ. ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ

ΤΑ ΒΡΑΒΕΙΑ «Γ. ΤΣΑΚΑΛΟΥ» ΤΟΥ Φ.Σ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ('Ομιλία Π. Γλέζου)

Ό αθλοθέτης τών βραβείων, πού απόψε απονέμονται στην συγκέντρωση μας αυτή, ό κύριος Γεώργιος Τσάκαλος, συνεχίζει ή μάλλον ανανεώνει τήν όχι πια πολύ συχνή πρωτοβουλία παλαιότερων φίλων τών Νεοελληνικών Γραμμάτων, οί όποιοι με τήν γεν­

ναία οικονομική προσφορά των έδημιούργησαν τήν δυνατότητα προκρίσεως και βρα­

βεύσεως Νεοελληνικών Λογοτεχνικών έργων τής ποιήσεως ή τοϋ θεάτρου. Τήν ευγενική χειρονομία τοϋ κυρίου Γεωργίου Τσάκαλου από τό έτος αυτό συμ­

πληρώνει ή συμμετοχή τοϋ «Παρνασσού», ή διοίκηση τοϋ οποίου προθυμοποιήθηκε νά προσθέσει στον διαγωνισμόν και τό δικό της κΰρος.

Ή 'Επιτροπή κρίσεως τών υποβληθέντων λογοτεχνικών έργων εκδόσεως τοϋ έτους 1977, πού τήν αποτελούν ό καθηγητής και Πρόεδρος τοϋ Φιλολογικού Τμήματος τοϋ «Παρνασσού» κ. Γεώργιος Ζώρας, ό Πρόεδρος τής 'Εθνικής 'Εταιρείας τών Ελλήνων Λογοτεχνών κ. 'Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, οί λογοτέχνες και μέλη τοϋ Διοικητικοΰ Συμβουλίου τής 'Εθνικής 'Εταιρείας τών 'Ελλήνων Λογοτεχνών Κώστας Άσημακόπουλος καί κυρία Μόνα Μητροπούλου και ό ομιλών ανέλαβε μέ προθυμία και αγάπη τήν κρίση τών βιβλίων. Κατά τήν προκήρυξη κρίνονται μόνον έργα, πού υπεβλήθησαν από τους ίδιους τους συγγραφείς των. 'Από τα εκδοθέντα λοιπόν κατά τό έτος 1977 λογοτεχνικά έργα υπεβλήθησαν προς κρίσιν 35, από τα όποια 9 πεζογραφήματα και 26 ποιητικές συλ­

λογές (Οπως βλέπετε ή ποίησις πάντοτε υπερέχει κατ' αριθμόν). Ή 'Επιτροπή μετά από τήν μελέτη τών έργων, πού μέ ευχάριστη ικανοποίηση διε­

πίστωσε ότι σχεδόν όλα στέκονται σέ έπίπεδον άξιον εκτιμήσεως, κατέληξε ομόφωνα στην απόφαση βραβεύσεως και απονομής τοϋ επάθλου Γεωργίου Τσάκαλου σέ τρία βιβλία :

α) Στο βιβλίο τοϋ κ. Γεωργίου Μ. Πολιτάρχη «'Ιωάννης Κουκουζέλης». β) Στο βιβλίο τής κ. Βάσως Λεώνε Καλαμαρά «'Εντυπώσεις άπό ένα ταξίδι» καί γ) Στο βιβλίο τής κ. "Αννας Κελεσίδου ­ Γαλανοϋ «Ή ιστορία ενός πρόσφυγα επα­

ναστάτη». Ό κ. Γεώργιος Μ. Πολιτάρχης, γνωστός λογοτέχνης, μέ συνεχή προσφορά στά

Γράμματα μας στο βραβευόμενο βιβλίο του «'Ιωάννης Κουκουζέλης» βιογραφεί λογοτε­

χνικά, μυθιστορηματικά έναν Βυζαντινόν εξοχον, άλλα όχι πολύ γνωστόν μουσικόν, τον

­ 155 ­

'Ιωάννη Κουκουζέλη, πού έζησε κατά τον 12ον αιώνα και διετέλεσε αρχιμουσικός των Βασιλικών ψαλτών.

Συλλέγοντας τις ελάχιστες πληροφορίες, πού παρέχει ή ίστορία γιά το πρόσωπο τοΰ 'Ιωάννου Κουκουζέλη αναπτύσσει στις 262 σελίδες του έργου του ό κ. Πολιτάρχης με φαντασία, με λογοτεχνική έξαρση και μέ εξαίρετη ενημερότητα προς τον κόσμον τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το θέμα του, κατά τρόπον πού κρατεί αμείωτο τό ενδια­

φέρον τοΰ άναγνώχτου και προκαλεί συχνά τήν συγκίνηση του. Μέ ύφος ρέον, μέ άνεση, μέ αγάπη ζωντανεύει τήν μορφή του ήρωος τοΰ βιβλίου του.

«Τα βιβλία έχουν σκοπό να ζεστάνουν τήν ψυχή τοΰ αναγνώστη» σημειώνει στον πρόλογο τοϋ έργου του ό κ. Πολιτάρχης. Και αυτό τό επέτυχε μέ τήν μυθιστορηματική βιογραφία «'Ιωάννης Κουκουζέλης».

Τό δεύτερο βιβλίο, πού κρίθηκε άξιο προς βράβευση είναι τό έργο της κ. Βάσως Λεώνε Καλαμαρά «'Εντυπώσεις από ένα ταξίδι».

Ή κ. Καλαμαρά ζει από πολλά χρόνια στην Δυτική Αυστραλία. Άπό τον ξενητεμό και τήν ζωή της αποδημίας είναι εμπνευσμένα όλα τα βιβλία της.

Έγραψε γιά τήν συλλογή διηγημάτων της «Αλλα χώματα» ό πολύς Σπύρος Μελάς : «Τό έδιάβασα χωρίς να πάρω αναπνοή και είδα (όχι χωρίς έκπληξη) ότι ή λεπτο­

φυής εκείνη κυρία αντί να δίνει πίνακες εμπνευσμένους από τήν εξωτική πλευρά της χώρας πού ζει, μας παρουσιάζει μέ αδρό και μερικές φορές μέ­ώμό ρεαλισμό κομμάτια άπό τή ζωή των Ελλήνων της Δυτικής Αυστραλίας. Ή ατμόσφαιρα όλων των αφηγήσεων τής κ. Καλαμαρά μπορεί να αποδοθεί μέ μια λέξη : Ζόφος!» 'Ανάλογα και πολύ επαινετικά έγραψε γιά τα έργα τής κ. Καλαμαρά ή αείμνηστη 'Ελένη Ούράνη.

Στο βραβευόμνο έργο της ή ατμόσφαιρα είναι άπαλώτερη. 'Εμφανίζεται αυτός ώς ενα ταξιδιωτικό κείμενο, άλλα στην πραγματικότητα πάλλεται και αυτό άπό τήν συγκί­

νηση τοϋ ξενητευμένου Έλληνος, τοϋ μετανάστου, πού ξαναγυρίζει, νοσταλγός, γιά λίγο στην πατρίδα. Οί σελίδες στις όποιες περιγράφεται ή αναχώρηση γιά τήν ξενητιά μιας νέας κοπέλλας, τής Νέλλης, είναι βαθύτατα συγκινητικές.

Ή κ. Καλαμαρά αναπτύσσει παράλληλα έντονη λογοτεχνική δραστηριότητα στην Αυστραλία. Διδάσκει Νεοελληνική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο τοϋ Πέρθ και έχει τιμηθεί άπό τό Αυστραλιανό Συμβούλιο Λογοτεχνίας μέ χρηματικό έπαθλο γιά νά κυκλο­

φορήσει τα έργα της και στά 'Αγγλικά. "Ηδη έγινε αυτό γιά μια ποιητική συλλογή της.

Τό τρίτο βραβευόμενο βιβλίο είναι «Ή ίστορία ενός πρόσφυγα επαναστάτη» τής κ. "Αννας Κελεσίδου ­ Γαλανοϋ.

Και τά τρία βιβλία, πού προκρίθηκαν γιά κατανομή σ' αυτά τοΰ επάθλου Γεωργίου Τσάκαλου, χαρακτηρίζονταν γιά τήν 'Ελληνικότητα τους, τήν ηθική και ύγιά εκλογή των θεμάτων, τήν σαφήνεια, τήν ευγένεια και τήν ευαισθησία τους.

Ένα κομμάτι τής Βυζαντινής ζωής τοΰ Έθνους μας τό βιβλίο τοϋ κ. Πολιτάρχη. Μια συγκινημένη σκιαγράφηση τής ψυχολογίας και των αισθημάτων των αποδήμων

'Ελλήνων τό βιβλίο τής κ. Καλαμαρά. Ένας θερμός λόγος αγάπης και σεβασμοϋ προς τους γονείς τό βιβλίο τής κ. Γαλανοΰ. Ή 'Επιτροπή έκρινεν ότι τό έξ 100.000 δραχμών έπαθλον Γεωργίου Τσάκαλου

πρέπει νά κατανεμηθεί στά τρία βραβευόμενα βιβλία μέ τήν έξης άναλογίαν : α) Στον κ. Γεώργιον Μ. Πολιτάρχην δρχ. 40.000 β) Στην κ. Βάσω Λεώνε Καλαμαρά » 30.000 γ) Στην κ. "Αννα Κελεσίδου ­ Γαλανοϋ » 30.000

28/12/1978 ΠΕΤΡΟΣ ΓΛΕΖΟΣ

­ 156 —

Α Π Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΔΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟΝ ΕΤΟΣ 1977­ 1978

(τη 26 Νοεμβρίου 1978)

Κύριε Πρόεδρε, Κύριοι συνάδελφοι, αγαπητά μας παιδιά. Κατά το παρελθόν σχολ. έτος εις τάς Νυκτερινάς Σχολάς τοΟ «Παρνασσού», έπε­

τελέσθη έργον δημιουργικόν υψίστης σημασίας. Παρεσχέθη ή δυνατότης εις εργαζομέ­

νους νέους να γευθούν τά αγαθά της γνώσεως, νά καλλιεργηθούν πνευματικώς και ηθικώς και νά αποκτήσουν εύγένειαν και ύψηλόν ήθος.

Το έργον αυτό αποτελεί ασφαλή έγγύησιν δια το καλόν της νεολαίας μας, δια το καλόν της πατρίδος μας και δια το μέλλον της φυλής μας. Είναι έργον θεάρεστον καί λαμπρόν, όπως ακριβώς το εΐχον όραματισθή οι αείμνηστοι ίδρυταί του καί θα τό έπεθύ­

μουν οι δωρηταί καί εύεργέται του, υπέρ των ψυχών τών οποίων έδεήθημεν προ ολίγου εις τον Ύψιστον.

'Αξιότιμοι Κυρίαι καί Κύριοι, Ώς "Έφορος τών Σχολών, ζών έκ τοΰ σύνεγγυς τήν εργώδη καί δημιουργικήν αυτήν

προσπάθειαν, διαπιστώνω ότι παρά τάς αντικειμενικός δυσκολίας πού παρουσιάζει τό έργον, έφ' όσον προσφέρεται εις εργαζομένους μαθητάς, αί Σχολαί τοΰ Φ.Σ. «Παρνασσός» κατά τό νέον σχολικόν έτος παρουσίασαν καί νέας λαμπρός επιτυχίας καί νέαν άνοδον της στάθμης αποδόσεως τών μαθητών.

Κατ' έτος είθισται τήν ήμέραν αυτήν νά γίνεται απολογισμός τοΰ συγκεκριμένου έργου τών Σχολών, τό όποιον συντελείται εις τό μέγαρον τής όδοΰ Κατακουζηνοΰ 2, εις μίαν πραγματικήν Κυψέλην όπου κάθε βράδυ εκατοντάδες παιδιών συνωθοΰνται εις τάς αίθουσας τοΰ μεγάρου μέ τήν έπιθυμίαν νά καλλιεργήσουν τό πνεύμα των άλλα καί τήν ψυχήν των, εύρίσκοντα απόλυτον άνταπόκρισιν. Θα σας αναφέρω μερικά αριθμητικά στοιχεία διά νά διαπιστώσετε καί σεις τήν πραγματικότητα.

Κατά πρώτον θά αναφερθώ εις τό Δημοτικόν Σχολείον τό όποιον έλειτούργησεν ώς μονοθέσιον καί διενεργεί βάσει τοΰ Ν.Δ.79/1973 προαγωγικάς καί απολυτηρίους εξε­

τάσεις εις δύο περιόδους, Φεβρουάριον καί Ίούνιον. 'Ενεγράφησαν συνολικώς 29 μα­

θηταί καί μαθήτριαι. Έξητάσθησαν 18, προήχθησαν ή άπελύθησαν 13, απερρίφθησαν 5. Ό αριθμός τών μαθητών είναι μικρός, λόγω τήςέπί σειράν ετών καταπολεμήσεως τοΰ άναλφαβητισμοΰ. Εις τοΰτο πολύ συνέβαλε καί ό Φ.Σ. «Παρνασσός» μέ τήν ύπερεκατον­

ταετή λειτουργίαν τών Νυκτερινών Σχολών. Ή επιμέλεια καί τό ήθος τών μαθητών υπήρξαν ικανοποιητικά. Δαπάναις τοΰ Φ.Σ. «Παρνασσός» έχορηγήθη εις τους μαθητάς γραφική ΰλη καί ό,τι άλλο άπητείτο διά τήν άρτίαν λειτουργίαν του.

Δεύτερον τό Φροντιστήριον Ξένων Γλωσσών έλειτούργησε μέ εξ (6) τάξεις. Ή λειτουργία του δι' όγδοον κατά σειράν έτος υπήρξε κανονική άπό πάσης πλευράς. 'Ενε­

γράφησαν 146 μαθηταί καί μαθήτριαι. Μερικοί διέκοψαν τήν φοίτησίν των διά λόγους ανωτέρους τής θελήσεως των. Έξητάσθησαν 106, προήχθησαν 106. Ποσοστόν επιτυχίας 100%. Οί μαθηταί έδιδάσκοντο τήν Άγγλικήν γλώσσαν επί 4 ώρας εβδομαδιαίως καί επέδειξαν ζήλον καί ενδιαφέρον. Άπό τους μαθητάς τοΰ Φροντιστηρίου έχουν λάβει κατά τήν τελευταίαν τετραετίαν, πτυχία 'Οξφόρδης 140 μαθηταί συνολικώς. Οί παρατε­

θέντες αριθμοί όμιλοΰν διά τήν κατάστασιν καί τάς άρίστας προοπτικάς τοΰ Φροντιστη­

ρίου Ξένων Γλωσσών. Τρίτον τό Γυμνάσιον. Έφοίτησαν εις τό Γυμνάσιον 49 μαθηταί εις τάς Β' καί Γ'

— 157 —

τάξεις. Ή Α' τάξις δεν έλειτούργησεν. Έξ αυτών έξητάσθησαν 34, προήχθησαν 32, απερ­

ρίφθησαν 2. Ποσοστον επιτυχίας 94%. Εις τάς είσαγωγικάς εξετάσεις δια το Αύκειον συμμετέσχον 11 μαθηταί και μαθή­

τριαι. Έπέτυχον 4, ποσοστον επιτυχίας 40% περίπου. Τοϋτο οφείλεται εις τον μικρόν αριθμόν των μαθητών μας και εις το γεγονός ότι διηγωνίσθησαν επί τών αυτών θεμάτων με μαθητάς ημερησίων Γυμνασίων. Το ποσοστον αυτό θεωρείται σχετικώς ίκανοποιη­

τικόν, αν ληφθή υπ' όψιν ότι ή αποτυχία τών Νυκτερινών Γυμνασίων Δημοσίων και 'Ιδιωτικών άνήλθεν εις το 90% κατά μέσον όρον.

Έρχόμεθα τέλος εις το Λύκειον.Έλειτούργησεν όπως όλα τα Νυκτερινά με 4 τάξεις, εις τάς οποίας ενεγράφησαν συνολικώς 126 μαθηταί και μαθητριαι. Έξητάσθησαν 91, προήχθησαν ή άπελύθησαν 78, απερρίφθησαν 13. Ποσοστον επιτυχίας 85,70%.

"Αξιον ιδιαιτέρας προσοχής δια το Αύκειον είναι το γεγονός ότι ή επιτυχία τών μα­

θητών και μαθητριών τής τελευταίας τάξεως κατά τάς απολυτηρίους εξετάσεις, ένώ.τιον επιτροπής Δημοσίων καθηγητών, ανήλθε εις το 80 %. Οί πλείστοι έξ υμών γνωρίζετε το ποσοστον επιτυχίας άλλων ιδιωτικών σχολείων όχι μόνον Νυκτερινών αλλά και 'Ημερησίων.

"Ομως εις τάς Νυκτερινάς Σχολάς του «Παρνασσού» δεν έπετελέσθη μόνον καθαρώς παιδευτικόν έργον. Πέρα τών καθημερινών μαθημάτων, έλαβον χώραν και πλεΐσται όσαι αλλαι μορφωτικαί και ψυχαγωγικοί έκδηλώτεις, δι' εκκλησιασμού τών μαθητών, επισκέψεων αρχαιολογικών χώρων, παρακολουθήσεως θεατρικών παραστάσεων, εκδρο­

μών, προβολής πληθώρας εκλεκτών κινηματογραφικών ταινιών κλπ. Ή φωνή τών αριθμών, κυρίαι και κύριοι, είναι λίαν εύγλωττος και αποκαλυπτική.

Πλην όμως ουδέν ώραΐον έργον επιτελείται αφ' εαυτού. Ή ζωοποιός και θερμουργός δύναμις είναι ό παράγων «άνθρωπος». Άνθρώπινον ήτο τό έκτεθέν έργον, εις ανθρώπους άφεώρα και δι' ανθρώπων ήχθη εις πέρας.

Προς όλους εκφράζω από του επισήμου τούτου βήματος τήν βαθεΐαν ίκανοποίησίν μου και τήν πλήρη εύαρέσκειάν μου. Ήσαν δέ ούτοι αφ' ενός μέν οί ίδιοι οί μαθηταί ~­

μας και άφ' έτερου τό έξαίρετον έκπαιδευτικόν προσωπικόν. Οί μαθηταί μας έπέτυχον νά αρθούν, ύπό δυσμενέστατος γενικωτέρας συνθήκας, εις τό υψος, τό όποιον έπέβαλον πρώτον ό επιδιωκόμενος σκοπός, δεύτερον αί προσδοκίαι όλων μας και τρίτον ή λαμπρά ιστορία τοΰ «Παρνασσού».

Οί διδάσκαλοι και καθηγηταί τών Σχολών μας ύ.τερέβαλον εαυτούς εις εύσυνει­

δησίαν, εργατικότητα, στοργήν και αγάπην, με συνέπειαν νά επιτύχουν τήν όλοκλήρωσιν ενός λαμπρού έργου. Εις έκφρασθεΐσαν προς αυτούς απόλυτον ίκανοποίησίν μου, μου απήντησαν ότι ουδέν έπραξαν άπό ό,τι επιβάλλει τό καθήκον των και υπαγορεύει ή συ­

νείδησίς των. Μέ παρεκάλεσαν δέ να μήν παραλείψω, πράγμα άλλωστε τό όποιον και έγώ γνωρίζω προσωπικώς και θα έπραττον, νά εκφράσω τάς θερμάς των ευχαριστίας προς τα εκλεκτά μέλη τής 'Εφορείας και τής Κοσμητείας τών Σχολών, μοχθοΰντα ύπό τήν πεφω­

τισμένην προεδρίαν τοΰ σοφού Καθηγητού ­ 'Ακαδημαϊκού κ. 'Ιωάννου Θεοδωρακοπού­

λου, τον όποιον οί περισσότεροι έκ τών Καθηγητών τών Σχολών μας είχον τήν άγαθήν τύχην νά γνωρίσουν ώς Πανεπιστημιακόν διδάσκαλον και τοΰ οποίου οί πάντες και εντός και έκτος τής 'Ελλάδος γνωρίζουν τό πολυσχεδές και πολύμορφον μέγιστον πνευματικόν έργον του.

Τό νέον σχολικόν έτος 1978­ 1979 ό Φ.Σ. «Παρνασσός» απεφάσισε τήν λειτουρ­

γίαν όλων τών τάξεων τοΰ Γυμνασίου και τοΰ Λυκείου μέ πλήρη αριθμόν μαθητών και ήδη λειτουργοΰν όλαι κανονικώς. Ή Εφορεία επίσης ενέκρινε τήν λειτουργίαν Σχολής Μουσικής μέ πνευστά όργανα τρις εβδομαδιαίως.

Ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» υποβάλλεται εις τεραστίας οίκονομικάς

— 158 —

θυσίας και δεν φείδεται δαπανών, δια την συνέχισιν τής λειτουργίας τών Σχολών. Πρέπει να είσθε όλοι βέβαιοι ότι ό Φ.Σ. «Παρνασσός» θα συνέχιση να γράφη, δια τοϋ θεαρέστου έργου του, τήν μακράν αλλά και λαμπράν ίστορίαν του. Ημείς οί παρακολουθοϋντες έκ τοΰ πλησίον αυτό το έργον, δέν όμιλοΰμεν πλέον περί εγγυήσεων και προσδοκιών και ελπίδων. Ή πραγματικότης δέν προσδοκάται, αλλ' αποτελεί μίαν πανθομολογουμέ­

νην καί ζώσαν παροϋσαν μονιμότητα. Εκφράζω τάς θερμός ευχαριστίας μου προς όλους υμάς, δια τον κόπον εις τον όποιον

ύπεβλήθητε να έλθετε καί δια τήν ύπομονήν σας να με ακούσετε.

ΔΗΜ. ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ "Εφορος τών Σχολών τοΰ Φ.Σ. «Παρνασσός»

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 39, 'Ιανουάριος ­ Μάρτιος 1979)

ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡ­

ΝΑΣΣΟΣ».—Συμφώνως προς τα άρθρα 37 καί 38 τοΰ Κανονισμού προσεκλήθησαν τα μέλη τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» εις Γενικήν Συνέλευσιν έν τη αίθούση τελετών τοΰ Συλλόγου, Πλατεία 'Αγίου Γεωργίου Καρύτση αρ. 8 τήν 13ην Μαρτίου 1979, ήμέραν Τρίτην καί ώραν 6.00' μ.μ. θέματα: 1) 'Αποδοχή αποφάσεως της 'Εφορείας προς λήψιν εγκριθέντος δανείου δρχ. 10.000.000 έκ τοΰ Ταμείου Παρακαταθηκών καί Δανείων, προς άποπεράτωσιν τών δύο πολυωρόφων οικοδομών. 2) Έγκρισις αποφάσεως 'Εφορείας περί πωλήσεως μή άξιοποιηθέντων ακινήτων Κληρονομιάς Γ. Πολίτη, προς άποπεράτωσιν τών δύο κεντρικωτάτων ημιτελών οικοδομών έκ της ιδίας Κληρονομιάς, λόγω ανεπαρκείας τοΰ δανείου.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΔΙΑ ΤΑ 180 ΕΤΗ ΑΠΟ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΤΟΥ «ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟ­

ΛΩΜΟΥ.—Τήν 16ην Μαρτίου καί ώραν 7.30' μ.μ. έπί τή ευκαιρία τής 180ής επετείου από τής γεννήσεως τοΰ Διονυσίου Σολωμοΰ έπραγματοποιήθη έκδήλωσις εις τήν αϊθου­

σαν τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» καθ' ην ώμίλησαν ό Πρόεδρος τής Κεντρι­

κής Επιτροπής τοΰ έορτασμοΰ δια τα 180 έτη τής γεννήσεως τοϋ «Διονυσίου Σολωμοΰ», ό Πρόεδρος τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» 'Ακαδημαϊκός κ. 'Ιωάννης Θεοδω­

ρακόπουλος καί ό Πρόεδρος τής 'Ελληνικής 'Εταιρίας 'Επτανησιακών Μελετών κ. 'Ιωάν­

νης Μάργαρης, Βουλευτής Ζακύνθου.

ΕΟΡΤΗ ΚΟΠΗΣ ΠΙΤΤΑΣ.—Τήν 19ην 'Ιανουαρίου έγένετο μέ μεγάλην έπιτυχίαν εις τήν αΐθουσαν τελετών τοΰ Συλλόγου fj εορτή τής κοπής τής βασιλόπιττας κατά τό καθιερωμένον έλληνικόν εθιμον.

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ 25ης ΜΑΡΤΙΟΥ.—Τήν 24ην Μαρτίου 1979 έγένετο εις τήν αΐθουσαν τελετών τοΰ Συλλόγου ό εορτασμός τής 'Εθνικής 'Επετείου τής 25ης Μαρτίου. Τον πανηγυρικόν τής ημέρας έξεφώνησεν ό Καθηγητής τής Νέας 'Ελληνικής Φιλολογίας εις τήν Φιλοσοφικήν Σχολήν τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. Ευάγγελος Σκουβαράς, μέ θέμα: «Μια αρχαϊστική ελεγεία στο θάνατο τοΰ Λόρδου Μπάιρον».

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ.—Τήν 6ην Μαρτίου 1979 έ.ε. έωρτάσθη υπό τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» καί τοΰ 'Ελληνικού

— 159 —

Συνδέσμου Ο.Η.Ε. εις τήν μεγάλην αΐθουσαν τοϋ «Παρνασσού» ή Ήμερα των 'Ηνωμέ­

νων 'Εθνών. 'Ομιλητής ό Καθηγητής της Παιδιατρικής κ. Σπϋρος Χαροκόπος, μέ θέμα: «Το παιδί και τα άνθρώ.τινα δικαιώματα».

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ 59ου ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ.—Ύπό τοΰ Φιλολο­

γικού Συλλόγου «Παρνασσός» προεκηρύχθη ό 59ος Καλοκαιρίνειος Θεατρικός Διαγω­

νισμός δια τό έτος 1979. Εις τον διαγωνισμόν γίνονται δεκτά μόνον θεατρικά έργα (δράμα και κωμωδία) ανέκδοτα, άνευ περιορισμού τίνος όσον άφορα εις τό περιεχόμενον και τήν έλληνικήν γλώσσαν. Τά έργα πρέπει να υποβληθούν δακτυλογραφημένα εις τριπλούν και νά συνοδεύωνται ύπό ψευδωνύμου. Προθεσμία υποβολής εις τήν Γραμματείαν τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», μέχρι τής 30ής 'Ιουνίου 1979.

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ­ ΜΑΡΤΙΟΥ 1979 ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡ­

ΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ.—Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Ιανουαρίου ­ Μαρτίου 1979 έγένοντο αί ακόλουθοι διαλέξεις πρωτοβουλία τοΰ Φιλολογικοΰ και 'Αρχαιολο­

γικού Τμήματος τοΰ «Παρνασσοΰ»:

1η διάλεξις, τήν 12ην 'Ιανουαρίου: 'Ομιλητής ό καθηγητής ­ συγγραφέας, μέλος τής Κοσμητείας των Νυκτερινών Σχολών κ. Χ α ρ ά λ α μ π ο ς Π ε ρ ο γ ι α ν ν ά ­

κ η ς, μέ θέμα: «Μηχανή ­"Ανθρωπος ­ Περιβάλλον (λιγώτερη εργασία ­ μεγαλύ­

τερη παραγωγή ­ ευτυχέστερη ζωή). 2α διάλεξις, τήν 23ην 'Ιανουαρίου: 'Ομιλητής ό λογοτέχνης, κ. " Α γ γ ε λ ο ς Β ο γ ά ­

σ α ρ η ς έπί τη ευκαιρία συμπληρώσεως τεσσάρων ετών από τοΰ θανάτου τοΰ ποιη­

τοΰ Νίκου Καββαδία μέ θέμα: «Μνήμη «Μαραμποΰ» τοΰ ποιητή τής μακρινής θά­

λασσας». Ή γνωστή καλλιτέχνις Μαρίζα Κώχ έτραγούδησε στίχους τοΰ Νίκου Καββαδία.

3η διάλεξις, τήν 16ην Φεβρουαρίου: 'Ομιλητής ό λογοτέχνης ­ Ειδ. Σύμβουλος τής Προεδρίας Κυβερνήσεως έ.σ. Δ η μ ή τ ρ η ς Π. Σ υ ν α δ ι ν ό ς μ έ θέμα: «Μνήμη 'Ιωάννη Συκουτρή».

4η διάλεξις, τήν 2αν Μαρτίου: 'Ομιλήτρια ή λογοτέχνις κα Ζ ε ρ μ α ί ν Μ α μ α λ ά ­

κ η, μέ θέμα : «Τά δικαιώματα τοΰ άνθρώτου» «ό Βολταΐρος και ή Ελλάδα».

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ.—Εις τά πλαίσια τών Καλλιτεχνικών και Κοινωνικών εκδηλώσεων τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» δια τά μέλη και τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν, επιμέλεια τοΰ Φιλολογικού και Άρχαιολογικοΰ Τμήματος, αί κά­

τωθι μουσικοί εσπερίδες:

16 'Ιανουαρίου: Έν συνεργασία μετά τού Goethe Institut 'Αθηνών, μουσική βραδυά μέ τό Ντοΰο Ζέλλχαϊμ, Βιολοντσέλλο ό κ. Φρήντριχ ­ Γύργκεν Ζέλλχαϊμ και Πιάνο ό κ. "Εκαρτ Ζέλλχαϊμ.

27 Φεβρουαρίου: 'Εν συνεργασία μετά τοΰ Goethe Institut 'Αθηνών, μουσική βρα­

δυά μέ τό συγκρότημα «Musica Poetika» άποτελούμενον από τους καλλιτέχνας Michael Schopper (βαρύτονο), Dieter Kirsch (λαούτο) και Laurenzius Strehl (βιόλα ντά γκάμπα).

9 Μαρτίου: Ρεσιτάλ πιάνου μέ τήν πιανίστα Lioudba Entcheva, τακτικήν καθηγήτριαν πιάνου είς τό Άνώτατον Κρατικόν Ώδεΐον τής Σόφιας, μέ έργα Bach, Busoni, Mo­

zart, Beethoven, Chopin και Nenou. 13 Μαρτίου: Συναυλία τής Καλλιτεχνικής 'Εταιρίας 'Επιστημόνων ύπό τήν διεύθυνσιν

τοΰ διευθυντοΰ ορχήστρας κου 'Αλέκου 'Αθανασιάδη.

­ 160 ­

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ­ ΜΑΡΤΙΟΥ 1979 ΤΟΥ ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΤΜΗ­

ΜΑΤΟΣ.—Κατά το χρονικον διάστημα 'Ιανουαρίου ­ Μαρτίου 1979 έγένοντο αί ακόλου­

θοι διαλέξεις, πρωτοβουλία του Φυσιογνωστικοϋ Τμήματος του «Παρνασσού».

1η, την 29ην 'Ιανουαρίου: οί κ.κ. Γεώργιος Κ. Πουρναρόπουλος και Νικόλαος Κ. ΛοΟ­

ρος, κοινή συνεδρία μετά τής 'Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας τής 'Ιατρικής. 2α, την 26ην Φεβρουαρίου: οί κ.κ. Γεώργιος Κ. Πουρναρόπουλος και Νικόλαος Κ. ΛοΟ­

ρος, κοινή συνεδρία μετά τής 'Ελληνικής 'Εταιρείας ιστορίας τής 'Ιατρικής.

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ.—Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Ιανουαρίου ­ Μαρτίου 1979 έγένοντο αί κάτωθι δωρεαί υπέρ των Νυκτερινών Σχολών «Παρνασσού»:

Κου Πέτρου Σφετικόπουλου δρχ. 1.000, κας Εύριδίκης Σπυρομίλιου και κου Ήρακλ. Παπαχρήστου, είς μνήμην Θωμά Καζαμία, δρχ. 1.500, κου Νικολάου Φωτιά, εις μνήμην Καλλιόπης Γ. Φάρου, δρχ. 1.000, κου Νικολάου Φωτιά, εις μνήμην Κούλας Έμμ. Μό­

σχου, δρχ. 1.000, κου Ίω. Θεοδωρακοπούλου, είς μνήμην Δημ. Ματθαιοπούλου, δρχ. 3.000, κου Χρήστου Δημακοπούλου, εις μνήμην 'Αγγέλου Βουράκη, δρχ. 2.000, κου 'Ιωάν­

νου Μουζάκη, είς μνήμην Θωμά Καζαμία, δρχ. 1.000, κου Γεωργίου Βογιατζάκη, είς μνήμην του πατρός του Παναγιώτου Βογιατζάκη, δρχ. 5.000, κας Μαίρης Βλησίδου, είς μνήμην τών γονέων της Θρασυβούλου και Ευδοκίας Βλησίδου, δρχ. 1.000, κών Βιργινίας^ Λίτσας Καζαμία και Νίνας 'Αναστασοπούλου, είς μνήμην του άδελφοΰ των Θωμά Καζα­

μία, δρχ. 3.000, κας 'Ελένης Καζαμία, είς μνήμην τοΰ συζύγου της Θωμά Καζαμία, δρχ. 5.000, κας Ρεβέκκας Πολυμέρου, είς μνήμην 'Οδυσσέως Τσαγκαρίδη, δρχ. 1.000.

Τήν Κυριακήν Ιην 'Απριλίου 1979, ή βραβευθείσα είς τό Φεστιβάλ 'Ολλανδίας Παι­

δική 'Ορχήστρα τών Μοντεσσοριανών Προτύπων Σχολείων Τατοΐου παρουσίασε τήν παι­

δική οπερέττα τής κ. Καίτης Παρασκευοπούλου «Ή δεξίωση τοϋ κ. Φιγουριάδη». Ή εκδήλωση έγινε είς τό θέατρον «'Ολύμπια» τής Λυρικής Σκηνής και υπό τήν αιγίδα τής συζύγου του Προέδρου τής Δημοκρατίας κ. 'Ιωάννας Τσάτσου. Αί εισπράξεις από τήν έκδήλωσιν ταύτην — ή οποία σημειωθήτω είχεν έπιτυχίαν — διετέθησαν είς τον Σύλλογον προς διάδοσιν τής «Μοντεσσοριανής Παιδείας», δια τήν άγοράν παιδαγωγικού υλικού δια τους Παιδικούς Σταθμούς 'Απόρων Παίδων.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικών περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 650 —Ετησία συνδρομή : δρχ. 320.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Ε ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος, "Αθήναι J969. 2. Κωστή Παλαμά, Ιούλιος Τυπάλδος, Αθήναι 1970. 31 Γ. Τ σο κ οπού λσ υ,, Ot αδελφοί Σοϋτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπί Όθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, Αθήναι

1970. 5. Ί ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο 0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης,'Αθήναι 1971. 7. Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ , Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγημα­τογράφος, 'Αθήναι 1972.

8. Α ρ ί σ τ ο υ Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ. Π α λ α μ α, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Α. Μάτεση, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, Αθήναι 1976. Έκαστον τεΟχος δρχ. 20.

Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μαντουβάλου , Τα έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τά έν τφ

«Παρνασσφ» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τά δημοσιεύματα των 'Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αίώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100. 3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , "Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν των

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, 'Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. 4. E Ò γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καράμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έργων

τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ*, 1866 ­1900. Έργον βραβευθεν ύπό τής Ακα­δημίας Αθηνών, Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, "Η κατά των Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ "Αντιόχου τοΟ Γ είς τήν Ελλάδα, 'Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία 'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου συντεθεϊσα παρ* αύτοϋ τοϋ Ιδίου,'Αθήναι 1974 σελ. κς'+ 154. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γραμματική ς ' Α λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ θ έ μ ε λ η, Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρω­

πος. "Η πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.