ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* ΥΛΛΦΓΟ DAWAHOi ΡΑΙ>ΝΛ^Ο*ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ,...

ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* *ΥΛΛΦΓΟ* DAWAHOi

ΡΑΙ>ΝΛ^Ο* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Ρ<Ν0£ΙΚ0Ν

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝ1ΑΝ <Κ£ΙΑΟΜ<ΝΟΝ

ΤΟΜΟΣ Κθ ' ΔΡ. 2 (ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 1987>

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΒΑΛΑΩΡΑ Γ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Το παρόν και το μέλλον τοΟ πληθυσμοϋ της Ελλάδος Σελ. 129 -143

ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ ΓΙΑΝΝΗ, Έγγραφα τοϋ 'Αρχείου τής Νεάπολης γύρω άπό τη δράση των Ελλήνων πειρατών και καταδρομέων (1821 1829) » 144166

ΖΟΥΜΠΟΥ Ν. Α., 'Από τον «Λόγον» είς τον «Μϋθον» » 167 169 ΚΡΑΝΗ Α. ΔΗΜ., Ή πνευματική δράση τών Ελλήνων τής Ουγγαρίας

καΐ είδικώτερα των Μακεδόνων κατά τήν περίοδο 16001800 » 170182 ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΑΣ, Ή περίπτωση τοΟ Αισχύλου μέσα

στους Έγελιανούς μηχανισμούς: 'Ιστορική αναφορά, παράδει

γμα ή συγγενής μηχανισμός ; » 183 206 ΚΑΤΣΑΝΗ Β. Μιχ., "Ελληνες πρωτοπόροι τής αεροπορικής θεωρίας και

πράξης » 207214 ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Ν. Α., Λοιμώξεις στή Μάνη, σύμφωνα με τήν

προφορική παράδοση, προ τής εποχής τών εμβολίων » 215 222 ΜΥΓΔΑΛΗ ΛΑΜΠΡΟΥ, Βιβλιογραφία μεταφράσεων και μελετημάτων

Βασ. 1. Λαζανα (19361985) , » 223234 ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ, Ή Επτανησιακή Σχολή κι' ή γυναίκα

σ' αυτήν » 235 256 ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Έθνικόν χρέος » 256

+ΙΛ*Λ*ηΚ«Η P«M*AIK*H ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΛΗ <KAIA$M«H*H

, Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : Γραφεία: Πλατεία

ΓΕΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ *Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ.

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς

: Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Γενικός Γραμματεύς Φ.Σ.Π.

NIK. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ Γ. Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ

: 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ.Π. : Μέλος 'Εφορείας Φ.Σ.Π.

Υπεύθυνος κατά νόμον έκδοτης Γερ. Ίω. Κονιδάρης

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς Λεωφ. 'Αλεξάνδρας 120

105 61)

Παρνασσός

Τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓΤ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδος Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933

Τιμή τεύχους Δρχ. 300 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών): 'Εσωτερικού Δρχ. 1000. 'Εξωτερικού $ 30.

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 500. Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 5000.

Βιβλία αποστελλόμενα είς το περιοδικό ν αναγγέλλονται. 'Αποστελλόμενα είς διπλούν βιβλιοκρίνονται. Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.

P A ^ N A * * ^ * ΤΟΜΟΣ ΚΘ' ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 1987 ΑΡΙΘ. 2

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. ΒΑΛΑΩΡΑ 'Ομότιμου Καθηγ. Πανεπιστημίου 'Αθηνών

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΑΟΝ ΤΟΥ ΠΑΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΛΑΑΔΟΣ Prof. V. G. VALAORAS. The Present and the future of the Population of Greece.

Κατά τή μακραίωνα, έπί 40 περίπου αιώνας, διαδρομή του Ελληνικού "Εθνους (ό ίδιος λαός, με την ϊδια γλώσσα, τα αυτά ήθη καί έθιμα, στον ίδιο τόπο), τό μικρό μέγεθος του πληθυσμού ύπήρξεν αναμφιβόλως ενα από τα πάγια γνωρίσματα του. Σε αντίθεση με τους τότε γείτονας λαούς (Αιγυπτί

ους, Πέρσας, Ρωμαίους, 'Οθωμανούς κλπ.), οι "Ελληνες όχι μόνον δεν ανέ

πτυξαν ποτέ μια πολυάνθρωπη αυτοκρατορία, άλλα πολλές φορές αντιμε

τώπισαν τό φάσμα του αφανισμού, κυρίως από τήν ύπουλο νόσο της ύ π ο

γ ε ν ν η τ ι κ ό τ η τ ο ς , όταν δηλαδή οι κατ' έτος γεννήσεις δέν επαρκού

σαν να καλύψουν τα ύπό τοΰ θανάτου προκαλούμενα κενά. Εύγλωττα επί του προκειμένου είναι τα καυστικά σχόλια τοΰ ' Η σ ι ό δ ο υ δια τήν τότε κοινωνίαν των συνανθρώπων του, κΓ επίσης τοΰ Θ ο υ κ υ δ ί δ ο υ , σχετικά με τον «αμοραλισμό» των 'Αθηναίων κατά και μετά τό λοιμό τοΰ Πελοπον

νησιακού Πολέμου. 'Από τήν ομιχλώδη χαλκολιθική περίοδο (τρίτη π.Χ. χιλιετία) μέχρι τή χρυσή τοΰ Π ε ρ ι κ λ έ ο υ ς εποχή, ό πληθυσμός των προγόνων μας κυμαινόταν μεταξύ ολίγων εκατοντάδων χιλιάδων καί πέντε τό πολύ εκατομμυρίων κατοίκων.

Μια οξείας μορφής ύπογεννητικότης λυμαίνεται καί σήμερα όλες σχε

δόν τις Ευρωπαϊκές χώρες*, καί φυσικά τήν Ελλάδα. 'Εμφανίσθηκε δύο δε

καετίες μετά τον τελευταίο Παγκόσμιο Πόλεμο, καί επιδεινώνεται έκτοτε μέ τήν καθαρά διαγραφόμενη απειλή, να κολοβώσει αισθητά τους πληθυσμούς των μεγάλων χωρών καί να εξουθενώσει πιθανώς τους μικρούς, πού δέν δια

θέτουν αρκετά βιολογικά αποθέματα για ν' άνθέξουν σε μια μακροχρόνια προσβολή. Στή δεύτερη αυτή ομάδα ανήκει καί ή χώρα μας, μέ τή διαφορά ότι ή Ελλάς διέθετε σημαντικά δημογραφικά αποθέματα, απότοκα της ρω

μαλέας αναπαραγωγικής ικανότητος τοΰ μετά τό 1922 είσρεύσαντος προσφυ

* μέ δύο ακραίες εξαιρέσεις, τήν 'Αλβανία καί τήν Τουρκία.

9

130 Βασιλείου Γ. Βαλαώρα

γικοϋ πληθυσμού1. Με εξαίρεση τή δύσκολη περίοδο του δευτέρου Παγκο

σμίου Πολέμου, πού σε μας κράτησε ολόκληρη δεκαετία (1940 1949), τα πρώτα συμπτώματα της ύπογεννητικότητος σημειώθηκαν κατά τή δεκαετία I9602, όταν διεπιστώθη ότι ή ο λ ι κ ή γ ο ν ι μ ό τ η ς των Ελληνίδων (γεννήσεις ζώντων επί 1.000 γυναικών 1549 ετών) έπεσε από 3.684 γεννή

σεις (πενταετία 1933 37) σε 2.185 κατά τήν τετραετία 1960 63, μια υπο

χώρηση κατά 40% περίπου άπό το αρχικό επίπεδο.3

Το πρόβλημα τών εκτρώσεων ανέκυψε τότε για πρώτη φορά, σαν ενα άπό τα πιθανά αϊτια της ύπογεννητικότητος. Και το νεωστί (1962) ιδρυθέν Π α ν ε π ι σ τ η μ ι α κ ό Κ έ ν τ ρ ο Β ι ο μ ε τ ρ ι κ ώ ν κ α ι Δ η μ ο

γ ρ α φ ι κ ώ ν Ε ρ ε υ ν ώ ν (ύπό τή διεύθυνση του γράφοντος) ώργάνωσε μια ευρείας ολκής ανά τον Ελλαδικό χώρο έρευνα, πού κράτησε 30 μήνες και κάλυψε (με προσωπική κατ' οίκον συνέντευξη) άνω τών δέκα χιλιάδων ύπάνδρων γυναικών ηλικίας κάτω τών 55 ετών. Τα κύρια ευρήματα της έρεύ

νης (πού χρηματοδοτήθηκε άπό δύο ξένους 'Οργανισμούς και δημοσιεύθη

καν έδώ και στο εξωτερικό) είναι έν συντομία τα επόμενα: — Τό σύνολο σχεδόν τών γυναικών του δείγματος τάχτηκε υπέρ

της μικρής οικογενείας με δύο ή τό πολύ τρία παιδιά, διότι (α) όπως προέκυψε άπό τις απαντήσεις τους, τα μωρά δεν πεθαίνουν τόσο συχνά όσο άλλοτε, (β) οί σημερινοί γονείς θέλουν τα παιδιά τους να μορφω

θούν και να ζήσουν καλλίτερη ζωή άπ' τή δική τους, και (γ) τα οικονο

μικά τους και οί βιοτικές στις μεγάλες πόλεις συνθήκες, δεν επιτρέπουν τήν ανατροφή πολλών παιδιών στην οικογένεια.

— Παραδέχθηκαν ότι αντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα στην προσ

πάθεια τους να αποφύγουν μια ακόμα ανεπιθύμητη κύηση. Χωρίς άπό κανένα βοήθεια, δοκίμαζαν στην αρχή τα παληά παραδοσιακά «μερε

μέτια», και όταν όλα αποτύγχαναν (τότε δεν υπήρχαν τα σύγχρονα αντισυλληπτικά) κατέφευγαν στον ειδικό Γιατρό για τή μόνη σίγουρη διέξοδο, τήν απόξεση της μήτρας (έκτρωση).

— Ή συχνότης τών εκτρώσεων στο δείγμα κυμάνθηκε άπό 20% (επί 100 γεννήσεων ζώντων) στους μικρούς οικισμούς, μέχρι σχεδόν 100% στις μεγάλες πόλεις, με ενα μέσο όρο 34%. Ή προέκταση τών ευρημάτων σ' ολόκληρο τον πληθυσμό της χώρας έδινε κάπου 53.000 εκτρώσεις τό χρόνο πού μπορούσε πιθανώς να πλησιάζει τις 75.000 (50% τών κατ'έτος γεννήσεων), έάν συνυπολογίζοντο οί εκτρώσεις τών αγάμων γυναικών (πού αρνήθηκαν να πάρουν μέρος στην έρευνα) και ακόμα οί εκτρώσεις πού πιθανώς άπεκρύβησαν. Και πώς αντέδρασε ή Πολιτεία στο εθνικών διαστάσεων ζωτικό αυτό 1. βλέπε βιβλιογραφία.

Τό παρόν και το μέλλον τοΰ πληθυσμοί) τής Ελλάδος 131

πρόβλημα; Ή πολιτεία απλώς το ήγνόησε επί δύο περίπου δεκαετίες. Πρόσ

φατα, και για καθαρώς δημοκοπικούς σκοπούς, εξαγγέλλονται φανταστικοί αριθμοί εκτρώσεων (200.000 έως 400.000 εκτρώσεις κατ' έτος) και δραματο

ποιείται ό εξ αυτών κίνδυνος, με τήν αλλοπρόσαλλο όμως κατάληξη, τήν αποποινικοποίηση της μοιχείας και τη νομιμοποίηση τών εκτρώσεων! Στην ουσία βάλλεται ύπούλως ό προαιώνιος θεσμός της οικογενείας, πού στα

διακά απογυμνώνεται άπό τα νομικά ερείσματα ευσταθείας του, καθ' δν χρό

νο ό σημερινός πληθωρισμός, ή ανεργία και ή ανηλεής φορολογία τών αύτο

δηλουμένου εισοδήματος μισθωτών και συνταξιούχων, καθιστούν προβλη

ματική τήν προσθήκη ενός ακόμα στόματος (παιδιού) στην πενόμενη οικο

γένεια της πλειονότητος τών φορολογουμένων Ελλήνων.

ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΜΑΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

Με τό «μύθο» τών εκτρώσεων και τις εγγενείς ή παρεμβαλλόμενες δυσ

κολίες στή στήριξη και τήν ομαλή λειτουργία της σημερινής οικογενείας, αποπροσανατολίζεται ή κοινή γνώμη ώς προς τα πραγματικά αϊτια της «δη

μογραφικής μας νόσου», τή στιγμή πού τό πρόβλημα οξύνεται και πλησιά

ζει «τό όριο της μή επιστροφής». Έλαττοϋνται συνεχώς οί γεννήσεις και αυξάνονται οί κατ' έτος αριθμοί τών θανάτων, με αποτέλεσμα στις περισσό

τερες επαρχίες4 και τό σύνολο του πληθυσμού της υπαίθρου χώρας (οικισμοί κάτω τών 10.000 κατοίκων), οί κατ' έτος θάνατοι να υποσκελίσουν τον αρι

θμό τών γεννήσεων. Συρρικνώνεται συνεπώς ό παιδικός πληθυσμός, και αραιώνουν λόγω αστυφιλίας ή μεταναστεύσεως οί τάξεις τών νεαρών γονέων (20 40 ετών), με συνέπεια τήν αντισταθμιστική αύξηση τοΰ ποσοστοϋ τών υπερηλίκων. Ά π ' εκεί ξεκίνησε ένας άλλος θορυβώδης «μύθος» ότι τά

χα ή Ελλάς μετατρέπεται σε «χώρα γερόντων». 'Αλλά χώρα γερόντων δεν είναι δυνατόν να υπάρξει επί μακρόν. 'Ακριβώς όπως και στον άνθρωπο, τό γήρας προαναγγέλει τό βέβαιο θάνατο, έτσι και στο πληθυσμό, ή αύξηση τοΰ ποσοστού τών γερόντων επισημαίνει τήν προσεχή διάλυση του, αφού δεν υπάρχουν πλέον αρκετοί «γονείς εν ενεργεία» για να αποτρέψουν με τή γονιμότητα τους τήν επερχόμενη δημογραφική κατάρρευση.

Άλλα πόσο τεκμηριωμένη εΐναι ή απειλή τοΰ δημογραφικοΰ κατρακυ

λίσματος; 'Αντί μακρηγορίας, ας εξετάσουμε καλλίτερα τα λιτά αλλά τόσο εύγλωττα σχήματα τοΰ κειμένου. "Ετσι στο πάνω μέρος τοΰ σχήματος 1 (πί

ναξ 1) με τήν τροχιά τών δύο βασικών παραμέτρων τοΰ πληθυσμοΰ (γεννή

σεις και θάνατοι επί 1.000 κατοίκων), φαίνεται πρώτα ή μετάπτωση άπό τό σπάταλο προπολεμικό στάδιο ανανεώσεως τών γενεών (με πολλές γεννήσεις και πολλούς θανάτους στή μονάδα τοΰ χρόνου), στην πλέον πρόσφορο κατά

σταση της ελεγχομένης γεννητικότητος και θνησιμότητος, πάντα μ' ενα μι


Σ χ ή μ α 1. ΕΛΛΑΣ. Γεννήσεις και θάνατοι επί 1.000 κατοίκων, 19301940 και 1953

1985, και Γεννήσεις επί 1.000 γυναικών 1549 ετών (ολική γονιμότης) 1956 1985. Ή μετάβαση από τή σπάταλο (προπολεμικώς) διαδικασία ανανεώσεως των γενεών προς τήν ελεγχομένη θνησιμότητα και γεννητικότητα, κατέληξε σε μια ανωμαλία, τήν προοδευτι

κή δηλαδή μείωση τών γεννήσεων και τή βραδεία αύξηση του άριθμοϋ τών θανάτων. Μόνο ή ολική γονιμότης παρέμεινε σταθερά επί μια 25ετία, άλλα μετά τό 1980, κα

τρακύλισε κι' αυτή κάτω άπό τό κρίσιμο όριο μηδενικής αυξήσεως τοϋ πληθυσμού.

\

Τό παρόν καί τό μέλλον του πληθυσμού της Ελλάδος 133

ΠΙΝΑΞ 1. ΕΛΛΑΣ. Γεννήσεις ζώντων, Θάνατοι καί Υπεροχή Γεννήσεων. 'Αριθμοί εις χιλιάδες καί ποσοστά επί 1.000 κατοίκων. 1930 - 1985.

'Αριθμοί σέ χιλιάδες ΈπΙ 1.000 κατοίκων "Ετος

1930 1935 1940

1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985

Γεννήσ.

199,6 192,5 179,5

154,3 157,2 151,4 144,9 142,3 148,1 116,5

Θάνατ.

103,8 101,4 93,8

54,8 60,6 67,3 74,0 80,1 87,3 92,9

Υπεροχή

95,8 91,1 85,7

99,5 96,6 84,1 70,9 62,2 60,8 23,6

Γεννήσ.

31,3 28,2 24,5

19,4 18,9 17,7 16,5 15,7 15,4 11,7

Θάνατ.

16,3 14,8 12,8

6,9. 7,3 7,9 8,4 8,9 9,1 9,3

Ύπρχ .

15,0 13,4 11,7

12,5 11,6 9,8 8,1 6,8 6,3 2,4

κρο περίσσευμα της πρώτης επί της δευτέρας. "Ομως, στις χαλημώτερες τώ

ρα τιμές γεννητικότητος καί θνησιμότητος παρατηρούνται δύο απρόβλεπτες ανωμαλίες. Αντί της αναμενόμενης σταθεροποιήσεως των τιμών σέ δύο πα

ράλληλες (οριζόντιες) διαδρομές, εμφανίζεται σύγκλιση των γραμμών, μέ συνεχή περίπου μείωση της γεννητικότητος καί συνεχή επίσης άνοδο τής θνησιμότητος. Καί ή δεύτερη έκπληξη εστιάζεται στην καταρρακτώδη μετά τό 1980 πτώση τής γεννητικότητος. Στην απότομη αύτη ελάττωση τών γεν

νήσεων και τή σύγκλιση τών γραμμών γεννητικότητος καί θνησιμότητος, μέ τή διαφαινομένη προσεχή διασταύρωση, όταν δηλαδή οί κατ' έτος θάνα

τοι θα υπερβαίνουν τον αριθμό τών γεννήσεων, εδράζεται ή απειλή περί τής επερχόμενης οξείας δημογραφικής κρίσεως.

"Αλλά γιατί λιγοστεύουν οί γεννήσεις καί πληθύνονται οί θάνατοι μέ τήν πάροδο τών ετών; Καί γιατί ή (στο κάτω μέρος του σχήματος) πορεία τής ο λ ι κ ή ς γ ο ν ι μ ό τ η τ ο ς τών Ελληνίδων (γεννήσεις έπί 1.000 γυ

ναικών 1549 ετών) παρέμεινε περίπου σταθερά, στο ΰψος τών 2, 3 παιδιών κατά μητέρα, έπί μια 25ετία (1956 1980); (2, 2 παιδιά κατά μητέρα εΐναι τό όριο στασιμότητος του πληθυσμού στο ϊδιο μέγεθος). Αυτό σημαίνει ότι ή αλλαγή από τό πληθωρικό στο ελεγχόμενο στάδιο ανανεώσεως τών γενεών έγινε στή χώρα μας μάλλον κανονικά, άλλα μέ μιά διαφορά, ότι μερικά κα

τά τόπους προβλήματα (όπως π.χ. άραίωσις τοΰ πληθυσμού τών «νεαρών γονέων», ή απότομος αύξηση τοΰ ποσοστού τών υπερηλίκων), συνείργησαν στή σύγκλιση (καί τή μοιραία διασταύρωση) τών γραμμών γεννητικότητος καί θνησιμότητος.


ΠΙΝΑΞ 2. ΕΛΛΑΣ. Γεννήσεις, Θάνατοι και Υπεροχή Γεννήσεων επί 1.000 κατοίκων εις πόλεις και ύπαιθρο χώρα. 1960 1985.

Έτος Πόλεις

Γεννήσ. Θάνατ. Ύπρχ. Ύπαιθρος

Γεννήσ. Θάνατ. Ύπρχ.

1960 1965 1970 1975 1980 1985

15,8 17,6 17,2 17,2 17,2 13,1

6,7 7,6 7,6 7,9 7,8 8,1

9,1 10,0 9,6 9,3 9,4 5,0

21,2 17,8 15,8 13,9 12,9 9,8

7,7 8,1 9,3 10,1 10,8 11,2

13,5 9,7 6,5 3,8 2,1 -1,4

\%ΰ 1^70 * itôo ' 1970 I96D n?D

Σ χ ή μ α 2. ΕΛΛΑΣ. Γεννήσεις και θάνατοι επί 1.000 κατοίκων (1960 1985) στον αστικό (πόλεις) καί αγροτικό (ύπαιθρος) πληθυσμό. Συνεχής δημογραφική υποτονία (ελάττωση των γεννήσεων και αύξηση των θανάτων) στην ύπαιθρο χώρα, άλλα μόνο μετά τό 1980 στον πληθυσμό των πόλεων.

Αύτο αναδεικνύεται στο σχήμα 2 (πίναξ 2), δπου ή ανάλυση τών δύο πλαστουργών τοΰ πληθυσμού παραμέτρων (γεννητικότης θνησιμότης), γίνεται χωριστά για τις άνω τών 10.000 κατοίκων π ό λ ε ι ς , καί τους μικρό

τερους οικισμούς της υ π α ί θ ρ ο υ χ ώ ρ α ς . Στις πόλεις, γεννήσεις καί θάνατοι (έπί 1.000 κατοίκων) κρατήθηκαν κατά τήν 20ετία 1960 1980 στο αύτο περίπου οριζόντιο επίπεδο (17,2 καί 7,5 αντιστοίχως). Ή ανωμαλία

Τό παρόν καί τό μέλλον του πληθυσμοϋ τής Ελλάδος 135

εμφανίστηκε στην ύπαιθρο χώρα, όπου, κατά το ϊδιο χρονικό διάστημα, οί επί 1.000 κατοίκων γεννήσεις περιορίσθηκαν από 21,2 κατά το 1960 σε 12,9 κατά το 1980 καί 9,8 κατά το 1985. 'Αντιθέτως οί θάνατοι αυξήθηκαν από 7,7 σέ 11,2 κατά το 1985, όταν σημειώθηκαν 6.000 περίπου περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις. Τό συμπέρασμα είναι σαφές καί ανησυχητικό. Ή δημογρα

φική νόσος έπληξε κατά προτίμηση τήν ύπαιθρο χώρα—Ιδία τους ορεινούς καί νησιωτικούς οικισμούς— όπου οί θάνατοι είναι σήμερα περισσότεροι άπό τις γεννήσεις καί ό γηράσκων καί διαρκώς συρρικνούμενος πληθυσμός φέρεται προς τή μοιραία διάλυση του. Τό τμήμα αυτό του «αγροτικού)) πλη

θυσμού, πού άλλοτε άπετέλει τον κορμό τής Ελλάδος (70% καί πλέον του συνόλου), καί τροφοδοτούσε μέ τα δημογραφικά του πλεονάσματα καί τα γεωργικά προϊόντα τον ακόρεστο πληθυσμό των αστικών κέντρων, περιορί

σθηκε σήμερα στο 40% κι' έχασε για πάντα τήν άναπλαστική για τό έθνος ικανότητα του.

Προφανώς, ή αιτία τής δημογραφικής καθιζήσεως τής υπαίθρου δεν είναι οί εκτρώσεις —πού σήμερα δεν φαίνεται ν' αποτελούν υπολογίσιμο παράγοντα στις δημογραφικές μας εξελίξεις— αλλ' ή προοδευτική απογύ

μνωση της άπό στελέχη τής αναπαραγωγικής ηλικίας (άνδρες καί γυναίκες τής πρώτης ώριμότητος), πού μετακινήθησαν προς τις πόλεις ή τό εξωτερικό, για οικονομικούς κυρίως λόγους. Λιγοστεύουν προοδευτικώς οί γεννήσεις στην ύπαιθρο χώρα, γιατί φεύγουν συνεχώς απ' έκεΐ οί «υποψήφιοι γονείς» πού δημιουργούν νέες υπάρξεις. Καί επειδή λείπουν τα σχετικά μέ τή μετα

κίνηση τών κατοίκων στατιστικά στοιχεία, αναζητούμε τήν απόδειξη των ανωτέρω στην κατά φύλο καί ηλικία σύγκριση τοΰ πληθυσμού τής υπαίθρου χώρας (ήμι αστικός καί αγροτικός) στις απογραφές 1961 καί 1981. (σχήμα 3). Φαίνεται έκεΐ ότι κατά τό 1981 υπήρχαν όλιγώτερα παιδιά (φυσικό επα

κόλουθο τής κατερχόμενης γεννητικότητος) αλλά καί όλιγώτεροι «γονείς» στην ηλικία 20 40 ετών, πού συμποσούνται σ' ενα έλλειμμα 100.000 περί

που ανδρών καί 200.000 περίπου γυναικών, σέ σχέση μέ τα δεδομένα τής απο

γραφής 1961. Σαν αντιστάθμισμα τών ανωτέρω μειώσεων, παρουσιάζεται ή υψηλή κατά τό 1981 αναλογία ανθρώπων τής δευτέρας (μετά τό 45ο έτος) ώριμότητος καί ιδία τοΰ άνω τών 65 ετών γεροντικού πληθυσμού (πίναξ 3). Στην αύξηση δέ τοΰ πληθυσμού τών γερόντων οφείλεται καί ή προοδευτική αύξηση τής γενικής θνησιμότητος, χωρίς τοΰτο να σημαίνει υποχρεωτικώς καί αντίστοιχο υποβάθμιση τοΰ επιπέδου δημοσίας υγιεινής στην ύπαιθρο χώρα.

Υπάρχουν άραγε κατασταλτικά ή προληπτικά μέτρα για τό σταμάτη

μα τής φυγής τών αγροτών άπό τα προγονικά τους σπίτια καί χωράφια; Μό

νο μέ τήν επιτόπιο δημιουργία οικονομικών μονάδων για τήν απορρόφηση τοΰ πλεονάζοντος έργατικοΰ δυναμικού, καί τών βασικών (υγεία, παιδεία

ΠΙΝΑΞ 3. ΕΛΛΑΣ. Πληθυσμός (χιλιάδες) και κατανομή (%) στις ομάδες ηλικιών 014 ετών, 15 64 καΐ 65 ετών και άνω. 1928 εως 1981, άπογραφαί. 1985 2000 καθ' υπο

λογισμό.

Έτος Πληθυσμός Έπί 100 τοϋ συνόλου (χιλιάδες) 014 1564 65

1928 1961 1971 1981 Πόλ. Ύπθρ. 1985 1990 1995 2000

6.204,7 8.388,6 8.768,6 9.740,4

5.659,5 4.080,9

9.934,3 9.898,3 9.750,9 9.521,2

32,2 26,7 25,4 23,7

23,7 23,7

20,9 19,0 16,2 13,4

62,0 65,1 63,7 63,6

65,9 60,4

65,8 67,4 68,7 69,8

5,8 8,2

10,9 12,7

10,4 15,9

133 13,6 15,1 16,8

b

5

3 Ζ

1 D

4 3 Ι 1

τ

/78Γ ^

"Αρρ

1

Τ V 1 !

·**·

e ν ε ς MaUs

λ 1 1 1

! | Ι Ι

" Υ π ο ι Bf of

* ci ' * * Tv

ι 1 1 S** · «.'% < :

_ 0ή

ι

\L\S- Females

ι ι Ι ι ι

R u r a l "

\

Ι ι V ^ V α 10 ΖΌ 3D HD 50 ko ΊΟ βο Τ"

, Ν )

Σ χ ή μ α 3. ΕΛΛΑΣ. Έλλειψις παιδιών και (νεαρών) γονέων, και διόγκωση τοϋ μετά την αναπαραγωγική περίοδο και κυρίως τοϋ γεροντικού πληθυσμού παρατηρείται στον πληθυσμό απογραφής 1981, σε σχέση μ' εκείνο τής απογραφής 1961. Ποσοστά (έπί 100 του συνόλου) τής κατά φύλο καί ηλικία κατανομής τοϋ πληθυσμού κατά το 1961 και τό 1981.

Tò παρόν και τό μέλλον τοϋ πληθυσμού της Ελλάδος 137

κλπ.) κοινωνικών υπηρεσιών, θα προτιμήσουν οί αγρότες μας να παραμεί

νουν στα πατρικά τους χώματα και να προκόψουν εκεί μέ την οικογένεια, πού ενδεχομένως θα δημιουργήσουν. Παρόμοια όμως μέτρα είναι μακρόπνοα, δαπανηρά και δυσεφάρμοστα,. και ή από ετών χρονίζουσα δημογραφική υπο

τονία της υπαίθρου χώρας, ξεπέρασε πιθανώς τό ανατρέψιμο σημείο της «μή επιστροφής». Επιπρόσθετο μελανό σημείο είναι ή από τοϋ 1980 ραγδαία πτώση τής γεννητικότητος και στον αστικό πληθυσμό, πού ασφαλώς δεν πηγάζει από έλλειψη γονέων τής αναπαραγωγικής ηλικίας, ούτε φυσικά άπό επιδημία εκτρώσεων. Άλλου συνεπώς πρέπει να βρίσκονται τα αϊτια τής πρόσφατης ύπογεννητικότητος τών πόλεων. Καί δεν αποκλείεται να εΐναι τα ϊδια αίτια πού προκάλεσαν τή μετά τό 1980 σοβαρά ελάττωση του κατά κε

φαλήν εθνικού εισοδήματος τών Ελλήνων, ή τήν αποδυνάμωση τοϋ εμπο

ρικού μας στόλου (σχήμα 4), καί γενικά τήν οικονομική καί κοινωνική κα

χεξία πού μαστίζει τή χώρα μας κατά τήν τελευταία εξαετία.

ΠΙΝΑΞ 4. ΕΛΛΑΣ. Εθνικό κατά κεφαλή εισόδημα. 'Εμπορικός στόλος (αριθ. πλοίων καί ολική χωρητικότης). Όλική γονιμότης (γεννήσεις έπί 1.000 γυναικών 1549 ετών) καί ισολογισμός γεννήσεων καί θανάτων.

Έ τ ο ς

1960 1965 1970 1975 1980 1985

Έθν. Είσ. (δολλ.)

378 606 999

2.368 4.300 2.894

Εμπορ. Πλοία

1.043 1.570 2.319 3.216 3.942 2.456

Στόλος Χιλιάδ. κ.ο.χ

5.384 7.256

13.539 24.820 41.229 28.646

Ό λ ι κ ή Γονιμό

της

2.277 2.297 2.337 2.365 2.227 1.677

Γεννήσ. έπί 100 θανάτων

260 225 196 178 170 125

Μέ τον τρέχοντα ρυθμό τής ύπογεννητικότητος, καί τήν αντισταθμι

στική (λόγω αναλογικής διογκώσεως τοϋ πληθυσμού τών παρηλίκων) αύ

ξηση τοϋ άριθμοϋ τών θανάτων, είναι πιθανόν ότι σύντομα (ϊσως τώρα ή τοϋ χρόνου) ή χώρα μας θα διολισθήσει προς τήν κατωφέρεια τής αρνητικής αυξήσεως (μέ όλονέν περισσοτέρους κατ" έτος θανάτους από γεννήσεις), οπότε θα αρχίσει ή προοδευτική συρρίκνωση τοϋ πληθυσμού, μέ άγνωστο άλλα δυσοίωνο τό τέρμα της. Καί ή ανατροπή τής αναλογίας μεταξύ ανθρώ

πων τής αναπαραγωγικής (καί παραγωγικής) ηλικίας καί εκείνων εις τάς μετέπειτα ομάδας τών συνταξιούχων (καί άρα μόνο καταναλωτών καί όχι παραγωγών), θά θέσει όξύ πρόβλημα περαιτέρω επιβιώσεως τής Ελλάδος ώς ανεξαρτήτου πολιτείας, έν όψει μάλιστα καί τών αρπακτικών διαθέσεων

^f^CTptVovxrar Τ μ α ι" <$Q>Xqp ΙΟυ)

300

2 ίο _ Κοιά κεφαΝην'ΕΘ* Εισόδημα, _

!%0 Π70 1980

T. _ ' EM .'Εμπορικός ΙτολοΓ

\%Ό WO mo Σ χ ή μ α 4. ΕΛΛΑΣ. Κατά κεφαλήν ε θ ν ι κ ό ε ι σ ό δ η μ α εις δολλάρια τρεχού

σης αξίας, και ε μ π ο ρ ι κ ό ς σ τ ό λ ο ς εις χιλιάδες κόρων ολικής χωρητικότητος, 19601985. Ή σχεδόν ομοιόμορφος μετά τό 1980 πτώση τών εικονιζόμενων ποσοτή

των, παραλληλίζεται μέ τήν ανάλογο πτώση τής γεννητικότητος.

πού έκδηλοϋνται τελευταίως από γειτονικά μέ ημάς κράτη. Βεβαίως και άλ

λοτε —μέ παράδειγμα τήν πρώτη δεκαετία του αιώνος μας— ή μικρή τότε Ελ

λάς τών 2,6 έκτμ. κατοίκων, μέ το στάσιμο (λόγω εντατικής προς τήν 'Αμε

ρική αποδημίας) πληθυσμό και τήν οικονομική και πολιτική αποτελμάτωση, αντιμετώπιζε τον κίνδυνο τής διαλύσεως. "Ομως, ή ρωμαλέα μετά τό 1910 αντίδραση τής Πολιτείας και ή επιτυχής Β α λ κ α ν ι κ ή ε κ σ τ ρ α τ ε ί α , αναζωογόνησαν τή βιολογική (και δημογραφική) υπόσταση του Κράτους και οριοθέτησαν τήν πορεία προς τή σύγχρονη ανάπτυξη τής χώρας.

Και τώρα που πάμε; Κάθε εποχή κινείται βεβαίως μέσα στους δικούς της συντελεστάς, και ή επαχθής δεκαετία του 1980 δέν άφίνει πολλά περι

θώρια γιά μια προσεχή και παγία οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη. Οί

Tò παρόν καί τό μέλλον τοϋ πληθυσμού της Ελλάδος 139

εξελίξεις όμως δέν θά παύσουν να κινούνται προς το καλλίτερο ή το χειρό

τερο. Κι' αυτό δικαιολογεί την προσπάθεια για μια διερεύνηση της πιο πιθα

νής μελλοντικής πορείας τοΰ πληθυσμού τής Ελλάδος, τουλάχιστον μέχρι το τέλος τοΰ εικοστού αιώνος.

ΚΑΙ ΤΟ ΑΔΗΛΟ ΑΥΡΙΟ

Κανείς βεβαίως δέν μπορεί να προβλέψει —με κάποια ελπίδα πραγματο

ποιήσεως— τις μελλοντικές δημογραφικές εξελίξεις. Κι'ένα πτωχό υποκα

τάστατο αυτής τής άπιαστης προφητείας, είναι ή προβολή τοΰ πληθυσμού προς τις επόμενες μέχρι τό έτος 2000 πενταετίες, βάσει των πιο πιθανών εκ

τιμήσεων των δύο βασικών πλαστουργών τοΰ πληθυσμού δυνάμεων, τής θνησιμότητος δηλαδή καί τής γεννητικότητος. Μέ σημείο εκκινήσεως τον υπό τής ΕΣΥΕ ύπολογισθέντα δια τό 1985 πληθυσμό τής Ελλάδος, καί τα γνωστά άπό τό 1984 π η λ ί κ α ε π ι β ι ώ σ ε ω ς τών κατά φύλο άλληλο

διαδεχομένων ομάδων ηλικιών, μετακινείται σταδιακά ό εκάστοτε πληθυ

σμός προς τα έτη 1990, 1995 καί 2000, σύμφωνα μέ τάς ενδείξεις τών δια τό 1980 καταρτισθέντων Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Π ι ν ά κ ω ν Ε π ι β ι ώ σ ε ω ς 5 .

Επίκαιρο στο σημείο αυτό ερώτημα είναι μήπως θά έπρεπε να χρησι

μοποιηθεί κάποια άλλη σειρά μέ περισσότερο ευνοϊκά π η λ ί κ α ε π ι β ι ώ

σ ε ω ς , δεδομένου ότι στή μακρά σχετικώς σειρά τών Ε λ λ η ν ι κ ώ ν Πι

ν ά κ ω ν Ε π ι β ι ώ σ ε ω ς (1879, 1920, 1928, 1940, 1950, 1960, 1970 καί 1980), ή αύξηση τής κ α τ ά τ ή γ έ ν ν η σ η π ρ ο σ δ ο κ ώ μ ε ν η ς ζω

ή ς τών Ελλήνων υπήρξε συνεχής καί αδιάλειπτος, ώς κατωτέρω :

" Ε τ ο ς " Α ρ ρ ε ν ε ς θ ή λ ε ι ς 1879 . . . 36,0 37,5 ετη 1928 . . . 45,0 . . . . 47,5 » 1980 . . . 72,2 . . . . 76,4 »

Δύο στοιχεία συνείργησαν στην υιοθέτηση τής παραπάνω τακτικής. Είναι γνωστό δτι ό πληθυσμός τής Ελλάδος είχε κατά τό 1980 προωθηθεί στα διεθνώς υψηλότερα κλιμάκια τής κ α τ ά τ ή γ έ ν ν η σ η π ρ ο σ δ ο κ ώ

μ ε ν η ς ζ ω ή ς τοΰ άνθρωπου, μέ πολύ μικρά περιθώρια περαιτέρω βελτιώ

σεως. Άπό τό άλλο μέρος, οί συνθήκες διαβιώσεως τοΰ πληθυσμού τής χώ

ρας μας κατά τή μετά τό 1980 χρονική περίοδο, έπιδεινώθησαν καταφανώς, ώστε να πιθανολογείται πτώση μάλλον παρά άνοδος τής κ α τ ά τ ή γ έ ν

ν η σ η π ρ ο σ δ ο κ ώ μ ε ν η ς ζ ω ή ς τών Ελλήνων. Ή υιοθετηθείσα άποψη αντιπροσωπεύει συνεπώς ένα συμβιβασμό τών ανωτέρω διισταμένων απόψεων.

Πολύ πιύ δύσκολη ήταν ή προϋπόθεση σχετικά μέ τή μελλοντική πο


ρεία της γεννητικότητος. Ό άγνωστος επί τοΰ προκειμένου παράγων είναι το αίτιο ή τα αίτια πού προκάλεσαν τη σημαντική μετά το 1980 καθίζηση της γεννητικότητος και τοΰ άστικοΰ μας πληθυσμού. 'Υπεύθυνοι είναι άραγε ή βαθειά οικονομική κρίση, ό υψηλός πληθωρισμός και ή ανεργία, ή προϊούσα χειροτέρευση τοϋ φυσικού περιβάλλοντος των μεγάλων πόλεων, ή ό κλονι

σμός τοΰ θεσμού της οικογενείας, με τήν αποστέρηση των παραδοσιακών του ερεισμάτων, και τήν εξανέμιση της πίστεως προς τήν ακίνητη περιουσία, τήν παιδεία, τή μόρφωση, τή δημιουργική σκέψη και τή συστηματική εργα

σία, τήν ισονομία τέλος και τήν αξιοκρατία, τους οραματισμούς δηλαδή τών γονέων με τους οποίους νανούριζαν παλαιότερα τα παιδιά τους. Δύσκολος πράγματι είναι ό καταλογισμός της ευθύνης στους ανωτέρω, και πολλούς άλλους παράγοντας της σημερινής κακοδαιμονίας μας. Και ή παράκαμψη τοΰ αδιεξόδου οδήγησε στην υιοθέτηση μιας συγκρατημένης δια το μέλλον κατιούσης ροπής της γεννητικότητος, με 10,48 γεννήσεις επί 1.000 κατοίκων για τήν περίοδο 198589 (έναντι 11,73 δια το 1985 και 15,36 δια το 1980), 8,53 για τή πενταετία 1990 95 και 7,26 για τήν τελευταία 1995 99.

Με τις δυο άπλες αλλ' όχι τελείως απίθανες αυτές προϋποθέσεις (απου

σιάζει ό παράγων της μεταναστεύσεως) έγινε ή κατά φύλο και ομάδες ηλι

κιών μετακίνηση τοΰ πληθυσμοΰ προς τα έτη 1990, 1995 και 2000 (πίναξ 5, σχήμα 5). Τα ευρήματα είναι όντως εντυπωσιακά. 'Από το ΰψος τών δέκα περίπου εκατομμυρίων κατοίκων κατά το 1985, ό πληθυσμός τής Ελλάδος υποχωρεί στα 9,5 εκατομμύρια κατά το 2000, μία απώλεια από 450 περίπου χιλιάδες ψυχές ( 5%). 'Εάν όμως συνεχίζετο ή μέση αυξητική κατ' έτος ροπή ( + 0,77%) τής προ τοΰ 1980 15ετίας, ή αρχή τοΰ 21ου αιώνος θα εύ

ρισκε τήν Ελλάδα μέ ένδεκα περίπου εκατομμύρια κατοίκους, το μεγαλύ

τερο δηλαδή μέγεθος πού σημειώθηκε ποτέ κατά τή μακραίωνα υπόσταση της. "Ας σημειωθεί δτι, σύμφωνα μέ τις πρόσφατες (1985) εκτιμήσεις τοΰ Όργανισμοΰ 'Ηνωμένων Εθνών, ό πληθυσμός τής Ελλάδος κατά το έτος 2000 θα ανέρχεται πιθανώς σέ 10,5 έκτμ. και ή προσδοκώμενη κατά τή γέν

νηση ζωή (μ.ο. αρρένων και θηλέων) σέ 74 έτη, όσο δηλαδή και κατά το 1980. 'Αλλά μολονότι χάθηκε ή παραπάνω ευκαιρία, ή αναμενόμενη μέχρι

το 2000 μικρά συρρίκνωση τοΰ άριθμοΰ τών Ελλήνων αντιπροσωπεύει το μικρότερο έπί τοΰ προκειμένου κακό. Μεγαλύτερα ζημία γίνεται άπό τή διάβρωση τών βασικών στιβάδων (ελλιπής πληθυσμός κάτω τών 15 ετών), συνεπεία τής οποίας ή πυραμίς τοΰ 2000 γίνεται ασταθής και ετοιμόρροπος. 'Από το άλλο δμως μέρος, ό πληθυσμός τών γυναικών 2035 ετών, πού κατά κύριο λόγο επωμίζεται το έργο (μέ 81 % τών κατ' έτος γεννήσεων) για τήν ανανέωση τών γενεών, παραμένει ανέπαφος, όπως δείχνουν αί τρεις στικταί στιβάδες τοΰ σχ. 5. Αυτό σημαίνει ότι ή δημογραφική μας υποτονία είναι ακόμη άνατάξιμος, αρκεί νά απομονωθούν και καταπολεμηθούν τα αίτια

Τό παρόν και το μέλλον τοΰ πληθυσμού της 'Ελλάδος 141

πού προκαλούν τήν υπογεννητικότητα. Έάν αυτό δεν γίνει εγκαίρως, ή διά

βρωση της πυραμίδος θα προχωρήσει (ως άλλη γάγγραινα) προς τα πάνω, και όταν κολοβωθούν οί πολύτιμες στιβάδες τών ανθρώπων της αναπαρα

γωγικής και παραγωγικής ηλικίας και άποσκελετωθεϊ ή πυραμίς, ή περαιτέρω επιβίωση τοΰ πληθυσμού, με τήν τωρινή του μορφή και οργάνωση, καθίστα

ται προβληματική και αμφίβολος. "Αντιμετωπίζουμε σήμερα μία κρίσιμη βιολογική εξασθένιση, με τον

πληθυσμό τής υπαίθρου χώρας σχεδόν υπό διάλυση, κι' εκείνον τών αστι

κών κέντρων με βαρείας μορφής υπογεννητικότητα και προϊούσα μόλυνση (και αλλοίωση) τοΰ φυσικού του περιβάλλοντος. Χάθηκε ατυχώς πολύτιμος χρόνος άπό τότε πού για πρώτη φορά επισημάνθηκε ό κίνδυνος τής επερχό

μενης δημογραφικής λαίλαπος. Ή Πολιτεία δεν αντέδρασε ούτε όταν ή αγροτική Ελλάς έχανε τους νεαρούς ανθρώπους της, τους υποψηφίους δη

λαδή γονείς και παραγωγούς υλικών αγαθών, και οί κατ" έτος θάνατοι άρχι

σαν να είναι περισσότεροι άπό τον αριθμό τών γεννήσεων. "Αλλά δεν φθάσαμε ακόμα τό σημείο τής τελικής καταρρεύσεως. Έάν

κατά τα επόμενα λίγα χρόνια, μπορέσουμε να δείξουμε μια πιο ρόδινη εικόνα

Π1ΝΑΞ 5. ΕΛΛΑΣ. Προβολή τοϋ πληθυσμού (χιλιάδες) δια τα ετη 1990,1995 και 2000. Προϋποθέσεις: Προοδευτική άλλα συγκρατημένη μείωσις τής γεννητικότητος και στα

θερά (Πίνακες επιβιώσεως 1980) θνησιμότης.

1990 1995 2000 'Ηλικία

0 4 5 9

10 14 1 5 19 2 0 24 2 5 29 3 0 34 3 5 39 4 0 4 4 4 5 49 5 0 54 5 5 59 6 0 64 6 5 69 7 0 74 7 5 7 9 8 0 84 85 +

Σύνολο

"Αρρενες

264,2 339,3 368,5 360,8 399,5 372,6 343,6 334,8 328,8 272,2 307,3 314,2 283,4 198,5 145,6 128,6 78,7 36,3

4.876,9

Θήλεις

247,0 317,4 344,2 339,5 369,9 349,1 350,1 327,1 333,1 291,2 338,6 347,6 312,8 226,8 187,3 172,4 110,2

57,1

5.021,4

"Αρρενες

215,1 263,2 338,8 367,4 359,2 397,4 370,4 341,2 331,8 324,4 266,2 295,3 293,4 252,7 164,7 108,3

81,4 39,3

4.810,1

Θήλεις

201,1 246,3 317,0 343,7 338,9 369,1 348,2 349,0 325,6 330,6 287,4 330,7 333,0 289,7 198,8 150,3 120,4

61,0

4.940,8

"Αρρενες

183,5 214,3 262,8 337,7 365,7 357,3 395,0 367,7 338,1 327,4 317,3 255,7 275,8 261,7 209,7 122,6 68,6 40,6

4.701,5

Θήλεις

171,5 200,5 246,0 316,5 343,1 338,1 368,1 347,1 347,4 323,1 327,3 280,7 316,8 308,4 253,9 159,5 105,0 66,7

4.819,7

Γενικό Σύνολο 9.898,3 9.750,9 9.521,2

Τό παρόν και τό μέλλον του πληθυσμού της Ελλάδος 143

για το παρόν και το μέλλον της πατρίδας μας, εάν ενισχύσουμε αντί ν' απο

θαρρύνουμε το πανάρχαιο θεσμό της οικογενείας με 2,5 έως 3 παιδιά κατά μητέρα, εάν βελτιώσουμε τη χωροταξική κατανομή ανθρώπων και οικονό

μο κοινωνικών μονάδων, ώστε παντού νά καλύπτονται οί βασικές του πλη

θυσμού ανάγκες και να βρίσκει επικερδή εργασία το πλεονάζον εργατικό δυναμικό, εάν προωθηθούν οί συνθήκες ισοπολιτείας, αξιοκρατίας και πρα

γματικής δημοκρατίας, μέσα σ" ένα κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης, αισιο

δοξίας και γενικής ευημερίας, τότε θα διορθωθούν και πάλι οί σήμερον χω

λαίνουσες δημογραφικές εξελίξεις και τό έθνος θα συνεχίσει τή λαμπρή ή ασήμαντη παρουσία του στο προσκήνιο τής άγραφης ακόμα ιστορίας. Οί άνθρωποι, και όχι μόνο οί φυσικοί πόροι ή τά πολιτικά κόμματα, απαρτί

ζουν τήν αλκή και τό κύρος μιας χώρας, κι' αυτοί οί άνθρωποι χρειάζονται περισσότερη κατανόηση και φροντίδα από τό κράτος, συνεχή επιστημονική ανάλυση άπό τους έπαΐοντας και φυσικά, τή συμπαράσταση όλων μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Β. Β α λ α ώ ρ α «Τό Δημογραφικό Πρόβλημα τής Ελλάδος και ή Έπίδρασις τών Προσφύγων». Διατριβή επί Υφηγεσία, 'Αθήναι, 1939.

2. Β. Β α λ α ώ ρ α «Δυσμενείς αϊ Δημογραφικαί μας Προοπτικαί». Νέα Οικονομία 1965. 3. Β. Β α λ α ώ ρ α «Ύπογεννητικότης τών Ελλήνων και Προκληταί Εκτρώσεις».

Πρακτικά 'Ιατρικής Εταιρείας 'Αθηνών, 1969. 4. Β. Β α λ α ώ ρ α «Οί Δημογραφικώς Προβληματικές Επαρχίες τής Ελλάδος».

Πρακτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1984. 5. Β. Β α λ α ώ ρ α «Ελληνικοί Πίνακες Επιβιώσεως 1980». Πρακτικά 'Ακαδημίας

'Αθηνών, 1984. — U n i t e d N a t i o n s «World Population Chart», 1985. — ' Ε θ ν ι κ ή Σ τ α τ ι σ τ ι κ ή ' Υ π η ρ ε σ ί α τ ή ς Ε λ λ ά δ ο ς . Δημοσιεύματα έπ ì

τοϋ πληθυσμού.

ENGLISH SUMMARY The recent demographic transition from the wasteful to the controled phase of human

replacement in Greece (fig. 1), was firmly established only in the urban population, while that of the rural areas was regressed to a rapid deterioration (fig. 2). This was due to an intensive out migration of young peasants of both sexes, which caused a progressive fall of the birth rate and a gradual rise of the death rate due to the incidental aging of the population. Imprinted in the 1981 population census was a deficit in rural Greece of about 100.000 men and 200.000 women in the age groups 20 to 40 years (fig. 3) and also, a smaller child population and an inflated group of those beyond the age of 65 years old.

From 1980 onwards, a severe subnatality occured also in the urban population, with the disquitening effect, the falling of Greece's t o t a l f e r t i l i t y r a t e from 2.365 births in 1975 to only 1.677 in 1985. This alarming event is connected with a gradual deterioration of living conditions in Greece, as manifested by a similar fall observed in the per capita national income, in the losses sustained by the merchant marine (fig. 4) and other indicators. All that leads to a much distorted and unstable population pyramid, as projected for the year 2000 (fig. 5). However, the mainly reproducing female population (between 20 and 35 years old, dotted bands in fig. 5) is still unimpaired, a fact that permits the hope of a gradual demographic recuperation, provided that adequate restorative measures are soon to be taken by the state and the people of this small country.

ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ

ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΗΣ ΝΕΑΠΟΛΗΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΑΑΗΝΩΝ ΠΕΙΡΑΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΔΡΟΜΕΩΝ (18211829)

Ι. ΜΕΤΡΑ ΤΩΝ ΕΛΑΗΝΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΑΕΓΧΟ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΑΙΑΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Η ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο και στή νοτιοανατολική Μεσόγειο είχε απο

βεί κατά τη διάρκεια της ελληνικής εθνεγερσίας δυσχερής και επικίνδυνη· δεν χωρεί αμφιβολία ότι οι πολεμικές δραστηριότητες των αντιμαχομένων Ελλήνων και 'Οθωμανών συνέβαλαν στην έξαρση της πειρατείας.

Οί ελληνικές επαναστατικές αρχές, βασιζόμενες στο άπαράγαπτο δι

καίωμα κάθε εμπολέμου να βλάπτει μέ κάθε δυνατό τρόπο τις εχθρικές δυ

νάμεις, κήρυξαν σέ αποκλεισμό τα κατεχόμενα από τους Τούρκους παράλια και νησιά (13 Μαρτίου και 11 Αυγούστου 1822) και ενημέρωσαν σχετικά τις ξένες προξενικές αρχές (4 Μαΐου 1822)1 παράλληλα· ελληνικά σκάφη ανέ

λαβαν να επιβάλλουν τό σεβασμό τών αποκλεισμών, να παρεμποδίζουν τις ναυλώσεις ευρωπαϊκών εμπορικών από τους Τούρκους και να προβαίνουν σέ κατάσχεση τών εχθρικών φορτίων ή λήψη τών μέτρων αυτών δημιούργη

σε τέτοιες προϋποθέσεις πού ευνόησαν τήν πειρατεία έκτος από τή νόμιμη λαφυραγωγία τών εχθρικών ιδιοκτησιών από τους επί τούτου εξουσιοδοτη

μένους καταδρομείς άρχισαν νά σημειώνονται και διάφορα πειρατικά κρού

σματα σέ βάρος τών ευρωπαϊκών εμπορικών πού ασκούσαν τό διαμετακο

μιστικό μεσογειακό εμπόριο. Τα διατάγματα τών αποκλεισμών, οί διενεργούμενες νοηψίες, τα πειρα

τικά επεισόδια και ή άρνηση τών ναυτικών ασφαλιστικών εταιρειών ν' άσφα

J. Πρβλ. Π. Μ. Κοντογιάννη, ' Ιστορικά έγγραφα αναφερόμενα εί~ τήν ελληνικήν επανάστασιν, 'Αθήνα 1927, σσ. 48· ένας από τους αποδέκτες τών περί αποκλεισμού ενημερωτικών έγγραφων ήταν και ό Αυστριακός ύποπρόξενος της Νάξου, François Ghe

rardo πού εκτελούσε ταυτόχρονα χρέη ύποπροξένου του βασιλείου τών Δύο Σικελιών ό Gherardi διαβίβασε τα παραπάνω έγγραφα στο Νεαπολιτάνο γενικό πρόξενο τής Σμύρ

νης, ό όποιος ενημέρωσε πάραυτα τήν κυβέρνηση τής Νεάπολης σημειωτέον ότι τα περί αποκλεισμού έγγραφα θεωρούνται ώς τα πρώτα επίσημα διπλωματικά έγγραφα τών ελληνικών επαναστατικών αρχών.

Έγγραφα τοϋ αρχείου της Νεάπολης γύρω από τή δράση των 'Ελλήνων πειρατών 145

λίζουν τα φορτία εμπορικών σκαφών μή συνοδευόμενων υπό πολεμικών πλοίων, προκάλεσαν κάμψη στις ναυλώσεις. Οι συλλήψεις ευρωπαϊκών εμπορικών και οι δημεύσεις τών φορτίων τους δεν άφησαν, φυσικά, αδιά

φορους τους διοικητές τών ξένων πολεμικών μοιρών πού στάθμευαν στο Αι

γαίο και περιπολούσαν τή νοτιοανατολική Μεσόγειο* οί ξένοι μοίραρχοι δυστροπούσαν για τήν δημιουργηθεϊσα κατάσταση και υποστήριζαν δτι οί "Ελληνες δεν έπρεπε να θίξουν τα εμπορικά συμφέροντα τών χωρών τους· όμως ακολούθησαν συμβιβαστική και ευέλικτη συμπεριφορά έναντι τών ελληνικών αρχών και καθιέρωσαν τή συγκρότηση εμπορικών νηοπομπών, υπό τή συνοδεία πολεμικών πλοίων, μέχρις ότου λάβουν συγκεκριμένες οδη

γίες άπό τις κυβερνήσεις τους2. Οί κυβερνήσεις τών χωρών της 'Ιερής Συμ

μαχίας, αρνούμενες ν' αναγνωρίσουν τ' αναφαίρετα δικαιώματα τών Ελλήνων αγωνιστών, διατείνονται ότι κάθε καταδρομική επιχείρηση, έστω και εξου

σιοδοτημένη άπό τις επαναστατικές αρχές, έπρεπε να θεωρηθεί ώς πειρα

τική ενέργεια πού έπληττε τήν ευρωπαϊκή ναυτιλιακή κίνηση και ώς προσ

βλητική πράξη κατά τών ευρωπαϊκών σημαιών. Οί Έλληνες άπό τήν πλευρά τους αντέκρουαν τις κατηγορίες περί ασκήσεως πειρατείας και ισχυρίζον

ταν ότι ή κατάσχεση φορτίου σκάφους πού είχε παραβιάσει τις διεθνώς αναγνωρισμένες αρχές της ουδετερότητας ήταν νόμιμη λεία πολέμου3.

Ή επακολουθήσασα αναγνώριση τών ελληνικών έκτακτων μέτρων περί αποκλεισμού άπό τήν 'Αγγλία (25 Μαρτίου 1823) ήταν ή πρώτη επίσημη διπλωματική αναγνώριση τών Ελλήνων ώς εμπολέμων και ή πρώτη δικαίωση τού έθνικοαπελευθερωτικοΰ αγώνα τους· δμως οί άλλες κυβερνήσεις και προ

πάντων ή αυστριακή δέν έπαυσαν να θεωρούν ώς πειρατικές ακόμη και αυτές τις ενέργειες τών Ελλήνων καταδρομέων πού απέβλεπαν στην παρακώλυση τού ανεφοδιασμού τών Τούρκων.

Πολλά ευρωπαϊκά εμπορικά, χρησιμοποιώντας πλαστά ναυλοσύμφωνα, συνέχιζαν να διασπούν τους αποκλεισμούς και ν' ανεφοδιάζουν τά τουρκικά φρούρια4 το 1824 σημειώθηκε αύξηση τών ναυλώσεων στο Αιγαίο· εμπορικά

2. Ό Γάλλος μοίραρχος Δεριγνύ εΐχε λάβει εντολή από τήν κυβέρνηση του να μήν αντιτίθεται στις ελληνικές καταδρομικές ενέργειες άλλα απλώς ν' απαιτεί και να επιβάλ

λει το σεβασμό τών επιβατών και τών φορτίων τών γαλλικών εμπορικών σκαφών πρβλ. αντίγραφο επιστολής του προς τους προεστούς της "Υδρας (26 Σεπτεμβρίου 1823), στο A.S.N. (Archivio di Stato di Napoli), Affari Esteri, 2987.

3. Πρβλ. Δ. Α. Κόκκινου, Ή ελληνική επανάατααι, τόμ. Ιο, 'Αθήνα 1974, σσ.222

223 και τόμ. 2ο, 'Αθήνα 1967, σσ. 162169. 4. Βλ. έγγραφο 1ης 'Οκτωβρίου 1822 του Riccardo Fantozzi, Νεαπολιτάνου γενικού

προξένου στην 'Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στο A.S.N., Affari Esteri, 2356: «...sono state sempre seguitate le spedizioni di bastimenti europei per ogni e qualunque parte e per pura precauzione non si fa comparire le caricazioni in nome di sudditi Ottomani, facendole

10

146 Γιάννη Κορίνθιου

μέ ευρωπαϊκές σημαίες, δελεαζόμενα από τα μή ευκαταφρόνητα ναϋλα πού κατέβαλλε ô πασάς της Αιγύπτου, αναλάμβαναν τή διαπεραίωση στρατευμά

των και πολεμοφοδίων στην Κρήτη και στην Πελοπόννησο. Ή παραβίαση των αποκλεισμών ανάγκασε τή γερουσία των Ψαρών να εκφράσει τήν αντί

θεση της για τις αυξανόμενες ναυλώσεις ευρωπαϊκών σκαφών από τους Τουρκοαιγυπτίους και να ειδοποιήσει τις ξένες προξενικές αρχές να σεβα

στούν τήν ουδετερότητα προς αποφυγή ενδεχομένων αντιποίνων (15 Μαρτίου 1824)5.

Οί ελληνικές αρχές για να περιορίσουν τήν πειρατεία πού διεξήγαν Έλληνες ναυτικοί, άπροσχηματίστως ή μέ το πρόσχημα της προσφοράς εθνικών υπηρεσιών προς τον αγωνιζόμενο ελληνισμό, χορηγούσαν στους καταδρομείς ειδική κυβερνητική άδεια (τα λεγόμενα ρ ύ σ ι α γράμματα6)· το μέτρο αυτό δέν ήταν αρκετό, επειδή οί πειρατές φρόντισαν να προμηθευ

τούν πλαστά καταδρομικά διπλώματα ή αδυναμία των κυβερνητικών άρχων να θέσουν κάποιο φραγμό στην πειρατική ασυδοσία και να εξουδετερώσουν τα δυσπρόσιτα πειρατικά ορμητήρια ήταν εμφανής.

Οί πειρατές τών βόρειων Σποράδων ήλεγχαν τό νευραλγικό θαλάσσιο κόμβο τοΰ βόρειου Αιγαίου και τήν είσοδο τών Δαρδανελλίων7 στή νοτιο

ανατολική Μεσόγειο επιδίδονταν στην πειρατεία Κρήτες και Κάσιοι πρόσ

φυγες πού εϊχαν καταφύγει στή Γραμβούσα· ή γεωγραφική θέση της Μάνης και ή διαμόρφωση τοΰ εδάφους της ευνοούσαν τήν πειρατεία και τό λαθρε

μπόριο* καταφύγια πειρατικά και κέντρα κλεπταποδόχων είχαν καταστεί και μερικά νησιά απομακρυσμένα τοΰ νότιου Αιγαίου. Ή πειρατεία είχε αποβεί μια κατεξοχήν προσοδοφόρα επιχείρηση και ό προσφορότερος τρό

πος βιοπορισμού πολλών Αίγαιοπελαγιτών και προσφύγων της Μικρας 'Ασίας, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας.

Ή ελληνική επαναστατική κυβέρνηση, ύστερα από πιέσεις και υποδεί

ξεις τών αρχηγών τών ξένων πολεμικών μοιρών και τών Ευρωπαίων προξέ

νων, κατήρτισε έννεαμελή επιτροπή για τον έλεγχο τώννηοψιών (15 Αυγού

tutte in nome d' Europei e simulate per altri porti liberi, come sarebbero le Isole Ionie...». Τα έγγραφα τών Νεαπολιτάνων προξένων είναι χρονολογημένα σύμφωνα μέ το νέο ημε

ρολόγιο. 5. Βλ. έγγραφο 14ης 'Απριλίου 1824 τοΰ Gaspare Franceschi, Νεαπολιτάνου ύποπρο

ξένου της Σμύρνης, στο A.S.N., Affari Esteri, 2987. 6. Οί άδειες καταδρομών για τήν καταδίωξη τοΰ λαθρεμπορίου άρχισαν να χορηγούν

ται μέ πρωτοβουλία της κυβέρνησης Κουντουριώτη, πού είχε εκδώσει στις 5 Μαρτίου 1826 και σχετικό διάταγμα. Περί καταδρομέων και πειρατών πρβλ. Ειρήνης Ν. Πάρδαλη, Avo ναυτικά ημερολόγια τοΰ 'Αγώνος, «Μνήμων», 2 (1972), σσ. 169171.

7. Πρβλ. Ι. Βασδραβέλλη, Ή πειρατεία εις τα παράλια της Μακεδονίας, «Μακεδό

νικα», τόμ. 5ο (1961 1963), σσ. 341 361.

"Εγγραφα τοΰ αρχείου της Νεάπολης γύρω από τη δράση τών Ελλήνων πειρατών 147

στου 1824) και συγκρότησε πενταμελή επιτροπή θαλασσίου κριτηρίου για την εποπτεία όλων των καταδρομικών επιχειρήσεων (1825)8· εντούτοις οί περιστάσεις δεν επέτρεπαν τή συστηματική δίωξη τής πειρατείας και τον περιορισμό των αυθαιρεσιών τών Ελλήνων καταδρομέων έπειτα άπό έντονα διαβήματα διαμαρτυρίας τής 'Αγγλίας και τοΰ "Αγγλου αρμοστή τών Έπτα

νήσων οί ελληνικές αρχές αναγκάστηκαν ν' αναστείλουν τήν ισχύ τής δια

κηρύξεως περί νηοψιών τών ξένων εμπορικών σκαφών9. Το 1827 οί Έλληνες έπεξέτειναν τα δρια τών αποκλεισμών μέχρι τις α

κτές τής 'Αττικής και τής Ευβοίας (18 Φεβρουαρίου και 7 Ιουνίου) και συμ

περιέλαβαν τον Κορινθιακό και τον Πατραϊκό κόλπο (24 Ιουνίου). Μετά τήν υπογραφή τής Συνθήκης τοΰ Αονδίνου (6 'Ιουλίου 1827 ν. ημ.) οί συμμα

χικοί στόλοι και οί ελληνικές αρχές αποφάσισαν να επαναχορηγήσουν άδειες καταδρομών για ν' αποτραπεί ό ανεφοδιασμός τών Τουρκοαιγυπτίων (20 Ιουλίου)· τα νέα αυτά μέτρα προκάλεσαν μια περαιτέρω έξαρση τής πειρα

τείας στή Μεσόγειο και στο Αιγαίο1 πολλοί καταδρομείς καταστρατηγούσαν τις ισχύουσες διατάξεις τοΰ διεθνοΰς δικαίου περί ασκήσεως καταδρομής και υιοθετώντας διαβλητά κριτήρια ιδιοποιούνταν τα μεταφερόμενα εμπο

ρεύματα. Μετά τή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου οί αρχηγοί τών τριών συμμαχι

κών στόλων τής 'Αγγλίας, τής Γαλλίας καί τής Ρωσίας ζήτησαν άπεριφρά

στως τήν αναστολή τών καταδρομικών επιχειρήσεων και τή λήψη μέτρων κατά τής πειρατείας σέ κοινή διακοίνωση τους προς τήν ελληνική Βουλή (12/24 'Οκτωβρίου 1827) και άπειλοΰσαν να καταστρέψουν τον ελληνικό στόλο για να εξαφανίσουν τήν παράνομη «κατά θάλασσαν ληστείαν» πού κάλυπτε μέ διάφορα νομικά προσχήματα τό δικαστήριο τών λειών (τό λεγό

μενο Κ ρ ι τ ή ρ ι ο τών θαλασσίων λειών)10 ή ελληνική 'Αντικυβερνητική

8. Περί τής επιτροπής πού είχε αναλάβει τήν εκδίκαση τών θαλασσίων λειών καί περί τής στάσεως πού τήρησε ή Αυστρία έναντι τών μέτρων περί αποκλεισμού πρβλ. Νικ. Δραγούμη, Ίστορικαί αναμνήσεις, τόμ. Ιο, 'Αθήνα 1973, έκδ. Ερμής, σ. 150.

9. Βλ. επί τοΰ προκειμένου έγγραφα 19ης καί 26ης'Οκτωβρίου 1824 τοΰ Francesco Romano, Νεαπολιτάνου προξένου στο Λονδίνο, OTÒA.S.N., Affari Esteri, 2782· πρβλ. έξαλλου Δ. Α. Κόκκινου, ο. π., τόμ. 4ο, 'Αθήνα 1974, σσ. 453 459.

10. Βλ. έγγραφο 22ας Νοεμβρίου 1827 τοΰ conte Filippi. Νεαπολιτάνου προξένου τής Τύνιδας, στο A.S.N., Affari Esteri, 3086" πρβλ. επίσης Gazzetta degli Stati Uniti delle isole Ionie, αρ. φύλλου 516 (5/17 Νοεμβρίου 1827)· Αίκ. Κουμαριανοϋ, Ό τύπος στον 'Αγώ

να (1821 1827), τόμ. 3ο, 'Αθήνα 1971, έκδ. Ερμής, σσ. 383 384· Π. Μ. Κοντογιάννη, 'Ιστορικά έγγραφα αναφερόμενα εις τήν έλληνικήν επανάστασιν, 'Αθήνα 1927, σσ. 71 73 Ν. Σπηλιάδη, 'Απομνημονεύματα, τόμ. 3ο, 'Αθήνα 1857, σ. 446. Ό Πεδεμόντιος φιλέλ

ληνας Alerino Palma είχε εκπονήσει τό νομικό σύγγραμμα Συλλογή τών αρχών τον πρωτο

τύπου και τών εκ συνθήκης τής Ευρώπης δικαιώματος τών 'Εθνών περί τών θαλασσίων λειών καί τής ουδετερότητας καί τό είχε εκδώσει τό 1826 στην "Υδρα· ό ίδιος τον ίδιο


Επιτροπή απαγόρευσε τότε κάθε καταδρομική επιχείρηση και έλαβε διάφο

ρα μέτρα για τήν προστασία τοΰ εμπορίου και της ναυτιλίας (21 'Οκτω

βρίου 1827). Ό Καποδίστριας, αμέσως μετά τήν ανάληψη της εξουσίας, έθεσε ώς

στόχο του τή δημιουργία ενός ευνομούμενου κράτους· με τή στρατολογία των άνεργων ναυτικών και αγωνιστών στις ένοπλες τακτικές δυνάμεις, μέ τή νέα περιφερειακή διοικητική αναδιοργάνωση της χώρας, μέ τήν καταστρο

φή τών πειρατικών ορμητηρίων τών βόρειων Σποράδων από τον 'Ανδρέα Μιαούλη και της Γραμβούσας από άγγλογαλλική πολεμική μοίρα11 ό Ιω

άννης Καποδίστριας κατάφερε να ξερριζώσει τήν πειρατεία από το Αιγαίο και να αναζωογονήσει τό διαμετακομιστικό εμπόριο της Μεσογείου.12

Π. ΠΕΙΡΑΤΙΚΑ ΚΡΟΥΣΜΑΤΑ ΚΑΙ Κ AT ΑΔΡΟ ΜΙ ΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Ω Ν ΣΚΑΦΩΝ

Όπως ήδη ανάφερα, μετά τήν έκδοση τών διαταγμάτων περί αποκλει

σμών οι ελληνικές αρχές ειδοποίησαν τους προξένους τών ευρωπαϊκών χω

ρών ότι θα παρεμπόδιζαν μέ κάθε δυνατό τρόπο τον ανεφοδιασμό τών τουρκι

κών θέσεων και ότι θα προέβαιναν σέ κατάσχεση τών εχθρικών φορτίων όμως, παρά τις διαμαρτυρίες τών Ελλήνων για τις ναυλώσεις ευρωπαϊκών εμπορικών σκαφών από τους Τούρκους, οι Ευρωπαίοι πλοιοκτήτες κατάφερ

ναν να παρακάμπτουν μέ διάφορα τεχνάσματα τους αποκλεισμούς και να μεταφέρουν εχθρικά εμπορεύματα σ' αποκλεισμένα λιμάνια* για ν' αποτρέ

ψουν τις παραβιάσεις τών αποκλεισμών οί "Ελληνες άρχισαν να θέτουν υπό αυστηρό έλεγχο τή ναυτιλιακή κίνηση του Αιγαίου" τα περισταλτικά αυτά μέτρα έπληξαν, φυσικά, όχι μόνο τους Τούρκους αλλά και τό διαμετακομι

στικό μεσογειακό εμπόριο οί νηοψίες τών εμπορικών σκαφών πού έπλεαν στο Αιγαίο απέβλεπαν κυρίως στην κατάσχεση τών εμπορευμάτων πού άνη

καν σέ Τούρκους· ό τρόπος διενέργειας τών νηοψιών μπορεί να μήν ήταν πάντα άψογος, άλλα οί πολεμικές συνθήκες δέν ευνοούσαν τήν ευνομία και

χρόνο εξέδωσε στην Ύ δ ρ α καί το πολιτικό φυλλάδιο Κατήχησις πολιτική είς χρήσιν τών 'Ελλήνων καί στο Λονδίνο τό Greece vindicated in two letters' περί αύτοϋ βλ. καί Νικ. Δραγούμη, ο. π., σσ. 155 156.

11. Πρβλ. Δέσποινας Κατηφόρη, Ό Έμμ. 'Αντωνιάδης και τα περί αναμείξεως του εις τήν πειρατείαν, «Μνήμων», τόμ. Ιο (1971), σσ. 107 142.

12. Βλ. γενικά τήν εμπεριστατωμένη μονογραφία της Δέσποινας Θεμελή Κατηφόρη, Ή δίωξις της πειρατείας και το Θαλάσσιον Δικαστήριον κατά τήν πρώτην Καποδι

στριακήν περίοδον (1828 1829), 'Αθήνα 1973. Μέτρα για τήν καταστολή της πειρατείας είχε λάβει και ή κυβέρνηση 'Ανδρέα Ζαΐμη, μετά τήν τρίτη εθνοσυνέλευση της Επιδαύ

ρου (διάταγμα 27ης Μαΐου 1826).

Έγγραφα του αρχείου της Νεάπολης γύρω από τή δράση των Ελλήνων πειρατών 149

οί αυθαιρεσίες, πού σημειώθηκαν, ήταν δύσκολο να παταχθούν σε τέτοιες περιστάσεις τα όρια πού διαχωρίζουν το θεμιτό άπ' το αθέμιτο δεν είναι επα

κριβώς προσδιορισμένα καί εύκολοδιάκριτα. Στο 'Αρχείο τοΰ Κράτους της Νεάπολης (Archivio di Stato di Napoli)

φυλάσσονται διπλωματικά καί προξενικά έγγραφα αναφερόμενα σε πειρα

τικά επεισόδια καί σέ καταδρομικές επιχειρήσεις εναντίον ευρωπαϊκών σκα

φών τα περιστατικά αυτά έθιξαν περιθωριακά τήν εμπορική ναυτιλία του βασιλείου τών Δύο Σικελιών καί αυτό πρέπει ν' αποδοθεί σέ δυο πρωτίστως λόγους: πρώτ' άπ' όλα διότι, μετά τό επαναστατικό έννεάμηνο του 1820

182113 καί εξαιτίας της σοβαρής οικονομικής κρίσης πού επήλθε μετά τήν αυστριακή επέμβαση14, ό νεαπολιτάνικος εμπορικός στόλος διέθετε περιο

ρισμένο αριθμό σκαφών καί έπειτα διότι ή κυβέρνηση της Νεάπολης συμ

βούλευσε τους πλοιοκτήτες υπηκόους της να μή ναυλώνουν σέ Τούρκους τα σκάφη τους.

'Από τό άφθονο καί πολύτιμο αυτό αρχειακό υλικό συνέλεξα τις παρα

κάτω πληροφορίες : Τό Σεπτέμβριο του 1821 ένα κασιώτικο καταδρομικό κατάσχεσε τό

φορτίο του νεαπολιτάνικου σκάφους Vulcano, πού, ώς γνωστόν, συχνά προσ

ορμίζονταν στο λιμάνι τής 'Αλεξάνδρειας15. Τα περιοριστικά μέτρα τών Ελλήνων αγωνιστών ζημίωναν, όπως ήταν

επόμενο, τό αιγυπτιακό εισαγωγικό καί εξαγωγικό εμπόριο καί γι' αυτό ό Μεχμέτ άληπασάς άρχισε να λαβαίνει διάφορα μέτρα για τήν αναχαίτιση τών ελληνικών καταδρομικών καί για τήν εξόντωση τής πειρατείας· τό Νο

13. Τό νεαπολιτάνικο φιλελεύθερο κίνημα εκδηλώθηκε στις 2 Ιουλίου 1820 στη Nola (περίχωρα τής Νεάπολης), μέ πρωτοβουλία δύο αξιωματικών τοϋ ίππικοϋ (Morelli καί Silvati)· ό Φερδινάνδος 1ος, όταν ένας λόχος τακτικού συντάγματος έφτασε μέχρι τα ανάκτορα για να διεκδικήσει τήν άμεση παροχή συντάγματος, ανέθεσε τήν αντιβασιλεία στον πρωτότοκο γιό του Φραγκίσκο ό Φραγκίσκος ενέδωσε πάραυτα στις απαιτήσεις τών στασιαστών καί παραχώρησε στο βασίλειο τών Δύο Σικελιών τό ισπανικό σύνταγμα τοϋ 1812. Τό νέο συνταγματικό καθεστώς, πού επέβαλε τό στρατιωτικό κίνημα, υπό τήν καθο

καθοδήγηση τών Νεαπολιτάνων καρβονάρων και φιλελευθέρων, επέζησε μέχρι τό Μάρτιο τοΰ 1821' αυστριακά τότε στρατεύματα εισέβαλαν στο βασίλειο καί κατέλαβαν τή Νεά

πολη, επαναφέροντας, κατ' απαίτηση τής Ιερής Συμμαχίας, τήν απόλυτη μοναρχία τοΰ Φερδινάνδου Ιου μετά τό άδοξο καί πρόωρο τέλος τοΰ συνταγματικού καθεστώτος τής Νεάπολης, οί πρωτεργάτες τοΰ κινήματος φυλακίστηκαν ή διέφυγαν σέ διάφορες ευρω

παϊκές χώρες· μερικοί άπ' αυτούς κατέβηκαν στην επαναστατημένη Ελλάδα. 14. Πρβλ. D. Demarco, Banca e congiuntura nel mezzogiorno d' Italia (18091863),

Napoli, 1963, σσ. 90 93. 15. Βλ. έγγραφο τοΰ Ruffo, Νεαπολιτάνου ύπουργοΰ τών εξωτερικών, τής 13ης Αυ

γούστου 1822, στο A.S.N., Affari Esteri, 2987.


έμβριο του 1821 ανέθεσε σέ στολίσκο τήν καταδίωξη των πειρατών πού περι

έπλεαν τήν Κύπρο16. Οί ξένες πολεμικές μοίρες πού ναυλοχούσαν στο Αιγαίο και στη Με

σόγειο φρόντιζαν επίσης για τήν απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα των σκαφών πού έφεραν τή σημαία τών χωρών τους· οί επεμβάσεις τους υπέρ τών εμπορικών σκαφών είχαν ώς κύριο σκοπό τήν προστασία του διαμετακομιστικού εμπο

ρίου* τό Φεβρουάριο τοΰ 1822, ό "Αγγλος Χάμιλτων, κυβερνήτης της φρε

γάτας Cambrian, επενέβη για τήν απελευθέρωση ενός εμπορικού σκάφους με σημαία της Σαρδηνίας πού είχαν συλλάβει Έλληνες καταδρομείς στ' ανοιχτά της Κρήτης και ανάγκασε τους Κασίους να τοΰ παραδώσουν τό αγγλικό σκάφος Giuseppina, μαζί με τό φορτίο του και τους τέσσερις 'Οθω

μανούς επιβάτες του' ό Χάμιλτων με τις ενέργειες του αυτές ήθελε να επιβά

λει τό σεβασμό τών ευρωπαϊκών σημαιών και να περιορίσει τις ανεξέλεγκτες πειρατικές αυθαιρεσίες· τα αγγλικά πολεμικά πλοία συχνά προέβαιναν σέ παρόμοιες ενέργειες καί, προπάντων, όταν οί ελληνικές καταδρομικές επι

χειρήσεις παραβίαζαν αγγλικά σκάφη καί έπλητταν αγγλικά οικονομικά συμφέροντα* ή αγγλική κορβέττα Rosa, σέ αντίποινα για τή διαρπαγή εμπο

ρευμάτων, πού άνηκαν σέ "Αγγλο πρόξενο, άπό οθωμανικό σκάφος πού είχε συλληφθεί άπό Κασίους, δήμευσε ένα κασιώτικο σκάφος17.

Τον 'Απρίλιο τοΰ 1822 Κάσιοι καταδρομείς κατάσχεσαν τα όπλα καί τα τρόφιμα πού μετέφερε τό νεαπολιτάνικο σκάφος Temistocle* τό σκάφος αυτό έκτελοΰσε συχνά δρομολόγια στο λιμάνι της 'Αλεξάνδρειας18.

Τήν 1η Σεπτεμβρίου 1822 τέσσερα καταδρομικά της Κάσου λεηλάτησαν δεκατέσσερα οθωμανικά ελλιμενισμένα στον ορμίσκο της Δαμιέττης καί δήμευσαν έντεκα άπό αυτά* προξένησαν επίσης ζημιές σ' άλλα δεκαπέντε οθωμανικά ελαφρά σκάφη καί κούρσεψαν ενα τουρκικό εμπορικό πού κατευ

θύνονταν σέ λιμάνι της Κύπρου.

16. Βλ. έγγραφο της 8ης Νοεμβρίου 1821 τοϋ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2356.

17. Βλ. έγγραφο της 21ης Φεβρουαρίου 1822 τοϋ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2365.

Τήν προάσπιση τών οικονομικών αγγλικών συμφερόντων στη Μέση 'Ανατολή είχε αναλάβει ή αγγλική εταιρεία Levant Company. Ή εταιρεία αυτή ήταν τόσο ισχυρή ώστε κατάφερνε να επηρεάζει όχι μόνο τήν αγγλική κοινή γνώμη αλλά και αυτή τήν πολιτική της αγγλικής κυβέρνησης, καθότι μέλη της εταιρείας εκτελούσαν ταυτόχρονα χρέη προ

ξένων της 'Αγγλίας στή νευραλγική αυτή περιοχή. Ό φιλελεύθερος Edward Blaquiere, μέλος τοΰ φιλελληνικού κομιτάτου τοΰ Λονδίνου, υποστήριζε ότι οί πιο άσπονδοι εχθροί του αγωνιζόμενου ελληνισμού ήταν οί Ευρωπαίοι μεγαλέμποροι. Ή παραπάνω εταιρεία διαλύθηκε με κυβερνητικό διάταγμα στις 6 Φεβρουαρίου 1825* πρβλ. 'Αναστασίου Δ. Λιγνάδη, Το πρώτον δάνειον της ανεξαρτησίας, 'Αθήνα 1970, σσ. 163165.

18. Βλ. έγγραφο τοΰ Ruffo της 13ης Αυγούστου 1822, στο A.S.N., Affari Esteri, 2987.

"Εγγραφα τοΰ αρχείου της Νεάπολης γύρω από τή δράση των Ελλήνων πειρατών 151

Μετά το περιστατικό αυτό ô Αιγύπτιος πασάς αποφάσισε να εξοπλίσει μια πολεμική μοίρα για να προστατεύει τις ακτές από μελλοντικές πιθανές επιδρομές τών δραστήριων καταδρομέων της Κάσου19.

Το 1882 άλλα τρία νεαπολιτάνικα σκάφη — Madonna del Rosario, Mi

nerva και Madonna della Grazie e San Raffaele — περιέπεσαν στα χέρια των Ελλήνων καταδρομέων κατά τή διάρκεια περιπολίας στο νότιο Αιγαίο20. Έξαλλου τον 'Ιανουάριο του 1823 το νεαπολιτάνικο εμπορικό Santissimo Sacramento e Sant' Anna υπέστη κατάσχεση τοΰ φορτίου του άπό καταδρο

μικά της Κάσου21. "Οπως εξακρίβωσα άπό τις αρχειακές μου έρευνες τα ευρωπαϊκά σκάφη

πού πλήττουν άπό τις ελληνικές καταδρομικές επιχειρήσεις στο νότιο Αι

γαίο συνήθως μετέφεραν εμπορεύματα άπό ή προς τήν 'Αλεξάνδρεια* οι "Ελληνες καταδρομείς έβλαπταν, δηλαδή, οθωμανικά εμπορικά συμφέροντα όταν προέβαιναν σέ κατάσχεση των φορτίων και πλήρωναν τό αντίτιμο των ναύλων στους ξένους πλοιοκτήτες.

Ή δράση των Ελλήνων καταδρομέων επεκτείνονταν μέχρι τις ακτές της βόρειας 'Αφρικής22· τό καλοκαίρι τοΰ 1823, Έλληνες πειρατές είχαν εντοπιστεί στις ακτές της Τύνιδας, όπου επιδίδονταν σέ επικερδείς αγορα

πωλησίες μαύρων αιχμαλώτων23 τον Αύγουστο τοΰ 1823 μια τυνησιακή φρεγάτα ανέλαβε τήν καταδίωξη καί απομάκρυνση των πειρατικών σκαφών άπό τήν περιοχή24.

Τον 'Ιανουάριο τοΰ 1824 ελληνικά καταδρομικά σκάφη επισημάνθηκαν στις ακτές της Συρίας, της Κύπρου καί της Αιγύπτου καί ή αιγυπτιακή κυ

βέρνηση αναγκάστηκε να αυξήσει τον αριθμό των περιπολικών πού είχαν αναλάβει τήν επιτήρηση τών ακτών25.

19. Βλ. έγγραφο της 28ης Σεπτεμβρίου 1822 τοΰ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2356.

20. Βλ. έγγραφα της 11ης Ιουλίου καί της 20ης Δεκεμβρίου 1822 τοΰ Riccardo Fan

tozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2355 καθώς επίσης και έγγραφο τοΰ ιδίου της 20ής Αυγού

στου 1822 στο A.S.N., Affari Esteri, 2356. 21. Βλ. έγγραφα τοΰ R. Fantozzi μέ ημερομηνίες 29 'Απριλίου καί 18 'Ιουνίου 1823

στο A.S.N., Affari Esteri, 2356. 22. Είναι φανερον ότι παραβίαζαν τα όρια εντός τών οποίων επιτρέπονταν οί νηοψίες

τών εμπορικών σκαφών* τα όρια αυτά περιορίζονταν σέ ακτίνα 60 ναυτικών μιλίων άπό τις ακτές πού είχαν αποκλειστεί.

23. Βλ. έγγραφο της 25ης Αυγούστου 1823 τοΰ Renato de' Martino, Νεαπολιτάνου προξένου στην Τύνιδα, στο A.S.N., Affari Esteri, 3087.

24. Βλ. έγγραφο της 8ης Σεπτεμβρίου 1823 τοΰ R. Fantozzi, στό A.S.N., Affari Este

ri, 2355. 25. Βλ. έγγραφο της 27ης Ιανουαρίου 1824 τοΰ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari

Esteri, 2355.


Tò 'Απρίλιο του 1824 "Ελληνες καταδρομείς προέβησαν σέ κατάσχεση τών φορτίων δύο αυστριακών σκαφών πού είχαν παραβιάσει τους αποκλει

σμούς26· τα ελληνικά καταδρομικά περιέπλεαν τις ακτές της Συρίας και έκα

ναν νηοψίες στα σκάφη πού συναντούσαν ελληνικό καταδρομικό κατάφερε να συλλάβει μέσα στον ορμίσκο της Δαμιέττης οκτώ βάρκες μαζί μέ το φορ

τίο τους και τις ανάγκασε να το ακολουθήσουν27. Οί καταδρομικές αυτές επιχειρήσεις στις ακτές της Αιγύπτου, της Κύ

πρου και της Συρίας δέν ήταν άσχετες μέ τις προετοιμασίες της επικείμενης αιγυπτιακής εκστρατείας του Ιμπραήμ πάσα στην Πελοπόννησο και απέ

βλεπαν να παρεμποδίσουν τις μεταφορές πολεμοφοδίων και ενισχύσεων στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη και στην Κύπρο και ν' αποτρέψουν τις ναυλώσεις ευρωπαϊκών σκαφών άπό το Μεχμέτ άληπασά" οί έπιτεινόμε

νες δραστηριότητες τών Ελλήνων στή νιοτοανατολική Μεσόγειο, οί πραγματοποιούμενες νηοψίες επί τών εμπορικών σκαφών τών ουδετέρων χωρών και οί συλλήψεις τών φορτίων τους είχαν ώς στόχο νά εμποδί

σουν τις αναγκαίες για τους Αιγυπτίους ναυλώσεις τών ξένων εμπορικών σκαφών εντούτοις, μέχρι το Μάϊο του 1824 ό Μεχμέτ άληπασάς είχε καταφέρει νά ναυλώσει πενήντα περίπου εμπορικά πλοία μέ σημαίες της Αυστρίας, της 'Αγγλίας, της 'Ισπανίας και της Σαρδηνίας για τή μεταφορά τών στρατευμάτων του στην Πελοπόννησο28· άπό τήν 1η Μαίου 1824 ό Αι

γύπτιος πασάς κήρυξε σέ embargo το λιμάνι της 'Αλεξάνδρειας και απαγό

ρευσε τον έκπλου τών ξένων εμπορικών σκαφών, παρά τις έντονες διαμαρτυ

ρίες τών ευρωπαϊκών προξενικών άρχων μέ τον τρόπο αυτό κατάφερε νά ναυ

λώσει 97 συνολικώς εμπορικά σκάφη για τή μεταφορά του εκστρατευτικού τακτικού στρατού του στην Πελοπόννησο29. Ή προετοιμασία της εκστρα

τείας παράλυσε τήν εμπορική διακίνηση της 'Αλεξάνδρειας και ό Μεχμέτ άληπασάς απαγόρευσε τις εξαγωγές δημητριακών στην Ευρώπη — δημιουρ

γώντας οξύ πρόβλημα ανεφοδιασμού τών ευρωπαϊκών αγορών—για νά μπορέσει νά διαθέσει όλη τήν παραγωγή για τήν κάλυψη τών αναγκών τών

26. Βλ. έγγραφο τής 14ης 'Απριλίου 1824 τοϋ Gasp. Franceschi στο A.S.N., Affari Esteri, 2987.

27. Βλ. έγγραφο της 26ης 'Απριλίου 1824 τοϋ Riccardo Fantozzi στό Α.S.Ν., Affari Esteri, 2355.

28. Για τους όρους ναυλώσεως τών ξένων εμπορικών σκαφών άπό τους ναυτιλιακούς πράκτορες τοϋ Μεχμέτ άληπασά πρβλ. έγγραφο τής 24ης Μαΐου 1824 τοϋ Riccardo Fan

tozzi στο Α.S.Ν., Affari Esteri, 2355. 29. Βλ. έγγραφα της 25ης 'Ιουλίου και της 21ης Δεκεμβρίου 1824 τοϋ Riccardo Fan

tozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2357, καθώς επίσης και έγγραφο τοϋ ιδίου της 2ας Νοεμ

βρίου 1824 στο A.S.N., Affari Esteri, 2360.

Έγγραφα τοϋ αρχείου της Νεάπολης γύρω από τή δράση των Ελλήνων πειρατών 153

στρατευμάτων του εξάλλου οι ναυλώσεις είχαν υποστεί κάποια μείωση εξαι

τίας τοϋ λοιμού πού εΐχε πλήξει την Αίγυπτο το 1823 και το 182430· άλλα και το 1825 οί εξαγωγές προϊόντων άπό την Αίγυπτο, κυρίως εδωδίμων, είχαν ατονήσει, λόγφ της ανεπαρκούς ετήσιας συγκομιδής· συνεχίζονταν μόνο οί εξαγωγές βάμβακος προς τή Γαλλία και τήν 'Αγγλία.

'Αξίζει ωστόσο να τονιστεί τό γεγονός ότι, υστέρα άπό τις συστάσεις της νεαπολιτάνικης κυβέρνησης προς τους κυβερνήτες τών εμπορικών σκα

φών να μήν δέχονται ναυλώσεις άπό Τουρκοαιγυπτίους αποστολείς, κανένα εμπορικό νεαπολιτάνικο σκάφος δέν εΐχε χρησιμοποιηθεί για τή μεταφορά στρατευμάτων στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη και για τήν εκτέλεση δρομολογίων σέ λιμάνια του Αιγαίου μέχρι τό Σεπτέμβριο τοϋ 182431.

Ό Νεαπολιτάνος ύποπρόξενος της Σμύρνης ενημέρωνε τακτικά τους προϊσταμένους του στο 'Υπουργείο Εξωτερικών τής Νεάπολης για τις συνε

χιζόμενες διαρπαγές φορτίων άπό ευρωπαϊκά εμπορικά σκάφη και κυρίως άπό αυστριακά" ώς γνωστόν, στή Σμύρνη στάθμευε ή αυστριακή πολεμική μοίρα πού περιπολούσε τό Αιγαίο για να προστατεύει τα εμπορικά της πλοία

άπό έγγραφο τοϋ Νεαπολιτάνου ύποπροξένου32 πληροφορούμαστε τις κατα

δρομικές επιχειρήσεις εναντίον τοϋ αυστριακού Pericle πού μετέφερε εμπο

ρεύματα στο λιμάνι τής Τεργέστης, εναντίον του αυστριακού Salmato πού μετέφερε λάδι άπό τή Μυτιλήνη στή Βενετία, εναντίον πολεμικής φρεγάτας τής Σαρδηνίας, ή οποία αναγκάστηκε να υποστεί νηοψία κατά τή διάρκεια τοϋ πλου της άπό τήν Κωνσταντινούπολη προς τό λιμάνι τής Γένοβας, εναν

τίον τού αύστριακοΰ πολεμικού Bellona πού συνόδευε εμπορική νηοπομπή άπό τή Σμύρνη προς τό λιμάνι τής Μεθώνης και διάφορες άλλες παρόμοιες επιχειρήσεις σύμφωνα με υπολογισμούς τοϋ ιδίου, είχαν λεηλατηθεί άπό τήν έκρηξη τής επανάστασης μέχρι τον Αύγουστο τοϋ 1825 εβδομήντα πέντε αυστριακά εμπορικά σκάφη και είχαν κατασχεθεί οκτώ για νά μετατραπούν σέ πυρπολικά.

Ή Αυστρία εΐχε εμπορικά συμφέροντα στο βόρειο Αιγαίο πολλά αυ

στριακά σκάφη κατέπλεαν στα λιμάνια τής Θεσσαλονίκης και τής Σμύρνης και έκτελοΰσαν δρομολόγια στην περιοχή στή Σμύρνη βρισκόταν ελλιμενι

σμένη ή πολεμική μοίρα τής Αυστρίας τήν οποία διοικούσε ό Παουλούτσι

30. Βλ. έγγραφο τής 24ης Μαΐου 1824 τοϋ Riccardo Fantozzi στό A.S.N., Affari Esteri, 2355 και έγγραφα του ιδίου τής 24ης καί τής 30ής Μαρτίου 1824 στο A.S.N., Affari Esteri, 2356.

31. Βλ. έγγραφο τής 15ης Σεπτεμβρίου 1824 τοϋ Gaspare Franceschi στο Α.S.Ν., Affari Esteri, 2987.

32. Βλ. έγγραφο τής 16ης Αυγούστου 1825 τοϋ Gaspare Franceschi στο A.S.N., Affari Esteri, 2987.


και από τό 1826 ό Δάνδαλο και οί δύο μοίραρχοι συγκρούστηκαν με τις ελ

ληνικές ναυτικές δυνάμεις· ό Δάνδαλο το 1827 αξίωσε τήν απόλυση αυστρια

κών εμπορικών σκαφών πού είχαν συλληφθεί άπα καταδρομικά τών Σπε

τσών επειδή μετέφεραν τουρκικά φορτία καί, επειδή οί έλληνικές]άρχές αρνή

θηκαν να ενδώσουν στις απαιτήσεις του, βομβάρδισα το λιμάνι και τήν πόλη τών Σπετσών. Ό Αυστριακός μοίραρχος επιτηρούσε τό συγκοινωνιακό κόμ

βο τοΰ βόρειου Αιγαίου και προστάτευε τήν εμπορική ναυτιλία άπό τις πει

ρατικές επιδρομές· ό Δάνδαλο προέβαινε σέ κατάσχεση τών πειρατικών σκαφών και σέ φυλάκιση τών πειρατών μέσα σ' αυστριακό κάτεργο αγκυρο

βολημένο στο λιμάνι της Σμύρνης" ό ϊδιος εκποιούσε τα πειρατικά σκάφη για ν' αποζημιώσει τα θύματα τών πειρατικών επιχειρήσεων άπό τό 1824 ή αυστριακή μοίρα τοΰ Αιγαίου είχε λάβει εντολή άπό τή Βιέννη να προστα

τεύει τα εμπορικά σκάφη και να συνοδεύει τις εμπορικές νηοπομπές33. Ό Νεαπολιτάνος ύποπρόξενος της Σμύρνης G. Franceschi αποδοκίμαζε

τις παράνομες και ληστρικές συλλήψεις πλοίων πού εκτελούσαν δρομολόγια σέ λιμάνια της Μεσογείου καί τις δημεύσεις εμπορευμάτων πού δέν ύπέκειν

το σέ περιοριστικές διατάξεις· δέν κατέκρινε όμως τίς έπ' αυτοφώρω συλλή

ψεις σκαφών πού μετέφεραν εχθρικά φορτία σ' αποκλεισμένα λιμάνια τοΰ Αιγαίου, επειδή αυτές πραγματοποιοΰνταν υπό τον έλεγχο τοΰ έλληνικοΰ στόλου* εντούτοις πίστευε ότι ή μή λήψη προληπτικών μέτρων εκ μέρους τών ελληνικών αρχών καί τών ξένων μοιράρχων ζημίωνε τή ναυσιπλοΐα της ανα

τολικής Μεσογείου ό Franceschi υπέθετε ότι οί ξένοι μοίραρχοι δέν είχαν λάβει συγκεκριμένες οδηγίες άπό τίς κυβερνήσεις τους καί γι' αυτό απέφευ

γαν να συγκρουστοΰν μέ τους Έλληνες πού έκτελοΰσαν καταδρομικές επι

χειρήσεις εναντίον ευρωπαϊκών εμπορικών σκαφών κατά τή γνώμη τοΰ Franceschi ή έπιδεικνυόμενη άπό τους μοιράρχους διαλλακτικότητα καί μετριοπάθεια ευνοούσε τους Έλληνες αγωνιστές, επειδή ήταν μια έμμεση αναγνώριση τοΰ δικαιώματος τών εμπολέμων να παρεμποδίζουν μέ κάθε δυνατό τρόπο τον ανεφοδιασμό τών αντιπάλων.

Τό Σεπτέμβριο τοΰ 1824 ελληνικά καταδρομικά πού περιέπλεαν τίς ακτές της Συρίας καί της Καραμανίας λεηλάτησαν οκτώ ελαφρά οθωμανικά σκά

φη καί ενα ρωσικό εμπορικό, πού είχαν αποπλεύσει άπό τή Βηρυτό καί κατευ

θύνονταν σέ λιμάνι της Κύπρου, ενα αυστριακό εμπορικό, πού μετέφερε εδώδιμα άπό τήν 'Αλεξάνδρεια στην Κρήτη καί ενα ισπανικό εμπορικό, πού

33. Πρβλ. Δέσποινας Θεμελή Κ α τ η φ ό ρ η / / / δίωξις της πειρατείας καί το Θαλάσσιον Λικαατήριον κατά την πρώτην ΚαποΟιατριακψ πιρίοδον (1828 1829), 'Αθήνα 1973, σσ. 146 149, 171, 175 καί 176.

Έγγραφα του αρχείου της Νεάπολης γύρω από τή δράση των Ελλήνων πειρατών 155

μετέφερε εκατόν εβδομήντα 'Οθωμανούς στρατιώτες και απαίτησαν για την εξαγορά τους 30.000 αιγυπτιακά γρόσια34.

Την 1η Ιουνίου 1825 το νεαπολιτάνικο εμπορικό Temistocle λεηλατή

θηκε στ' ανοιχτά της Δαμιέττης από ελληνικό καταδρομικό. Οι Έλληνες καταδρομείς δήμευαν το φορτίο μόνο όταν είχαν υπόνοιες ότι άνηκε σε Τουρκοαιγυπτίους και απέφευγαν τις προστριβές μέ τα πληρώματα τών ευ

ρωπαϊκών εμπορικών σκαφών35. Τον Ιούνιο του 1825 ελληνικός καταδρομικός στολίσκος συνέλαβε

δεκαπέντε αυστριακά εμπορικά πού μετέφεραν φορτίο γιά λογαριασμό τοΰ αιγυπτιακού στόλου στ' ανοιχτά της Τενέδου36.

Τον Αύγουστο τοΰ 1825 δύο ελληνικά καταδρομικά λεηλάτησαν τα φορτία δύο γαλλικών, δύο αυστριακών και ενός σαρδηνιακοϋ πού είχαν ναυ

λωθεί άπό 'Οθωμανούς της Τύνιδας37, τα δύο ελληνικά αυτά καταδρομικά έπεξέτειναν τις επιχειρήσεις τους στή Σικελία, στή Μάλτα και στις ακτές της βόρειας 'Αφρικής· άλλα ελληνικά καταδρομικά πού περιέπλεαν τις ακτές της Συρίας καί της Δαμιέττης δήμευσαν τα φορτία ενός γαλλικού και ενός αυστριακού εμπορικού, πού είχαν ναυλωθεί άπό 'Οθωμανούς, και κατέ

βαλαν τα κόμιστρα στους κυβερνήτες τών σκαφών38. Το 1826 Έλληνες καταδρομείς κούρσεψαν το αγγλικό Sarak39 πού εκ

τελούσε δρομολόγιο άπό το Λιβόρνο στην 'Αλεξάνδρεια καί τα νεαπολιτά

νικα Madonna del Lauro e San Michele καί Unione (στο νότιο Αιγαίο)40 το 1827 δύο νεαπολιτάνικα — Francesco Primo καί Madonna del Lauro e San Michele— υπέστησαν κατάσχεση τών φορτίων τους κατά τή διάρκεια νηο

ψίας άπό ελληνικά καταδρομικά στο νότιο Αιγαίο41. Τον Αύγουστο τοΰ 1827 δύο ελληνικά καταδρομικά δήμευσαν στις ακτές της Τύνιδας το φορτίο

34. Βλ. έγγραφο της 2ας 'Οκτωβρίου 1824 του Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2356.

35. Βλ. έγγραφο της 18ης 'Ιουλίου 1825 τοϋ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2357.

36. Βλ. έγγραφο της 1ης/13ης 'Ιουνίου 1825 τοϋ Felice de Ri bas, Νεαπολιτάνου προ

ξένου στην 'Οδησσό, στο A.S.N., Affari Esteri, 7162. 37. Βλ. έγγραφο της 16ης Αυγούστου 1825 τοϋ Renato de'Martino στό A.S.N.,

Affari Esteri, 3088. 38. Βλ. έγγραφο της 25ης Αυγούστου 1825 τοϋ Riccardo Fantozzi στό A.S.N., Affari

Esteri, 2360. 39. Βλ. έγγραφο της 22ας 'Ιουλίου 1826 τοϋ Riccardo Fantozzi στό Α.S.Ν., Affari

Esteri, 2360. 40. Βλ. έγγραφα τοϋ Riccardo Fantozzi της 3ης 'Ιουνίου 1826 στό A.S.N., Affari

Esteri, 2357 καί της 10ης 'Ιανουαρίου 1827 στό A.S.N., Affari Esteri, 2358. 41. Βλ. έγγραφα της 5ης Φεβρουαρίου καί της 20ής Αυγούστου 1827 τοϋ Riccardo

Fantozzi στό Α.S.Ν., Affari Esteri, 2358.


ενός σαρδηνιακοΰ εμπορικού42 τήν ϊδια περίοδο δεκατρία ευρωπαϊκά εμπο

ρικά πού είχαν ναυλωθεί από το Μεχμέτ άληπασά λεηλατήθηκαν στη νοτιο

ανατολική Μεσόγειο από "Ελληνες καταδρομείς43. Το Σεπτέμβριο του 1827 εντοπίστηκαν στις ακτές της Τύνιδας δώδεκα ελληνικά καταδρομικά σκάφη πού κούρσεψαν τρία εμπορικά σκάφη με σημαία της Σαρδηνίας· μετά το περιστατικό αυτό ή κυβέρνηση της Νεάπολης ανέθεσε σε πολεμικό πλοϊο τήν περιπολία και επιτήρηση της περιοχής αυτής και τήν προστασία των αλιευτικών σκαφών πού επιδίδονταν στην αλιεία τών κοραλλιών44· παρά τα μέτρα αυτά ελληνικό καταδρομικό κατάφερε να λεηλατήσει το φορτίο ενός νεαπολιτάνικου πού εΐχε αποπλεύσει από το λιμάνι του Trapani (Σικελία)45. Τον ϊδιο μήνα τρία ελληνικά καταδρομικά προσπάθησαν να συλλάβουν ευ

ρωπαϊκά εμπορικά πού κατευθύνονταν στο λιμάνι της 'Αλεξάνδρειας46. Τον επόμενο μήνα οί "Ελληνες καταδρομείς συνέχισαν τή δράση τους στις ακτές της Τύνιδας47.

'Από τα παραπάνω περιστατικά βλέπουμε ότι οί "Ελληνες καταδρομείς υπέβαλλαν σέ νηοψία και νεαπολιτάνικα εμπορικά σκάφη· ό αριθμός τών σκαφών με σημαία του βασιλείου τών Δύο Σικελιών πού δέχονταν ναυλώσεις από τους Αιγυπτίους άπό το 1824 μέχρι το 1827 ήταν ωστόσο πολύ μικρός· ή κυβέρνηση της Νεάπολης είχε απαγορεύσει τις ναυλώσεις αυτές και εϊχε απειλήσει κυρώσεις εναντίον όσων θ'αγνοούσαν τίς διαταγές της· ήδη άπό το 1822 έκανε συστάσεις στα εμπορικά της σκάφη να μήν παραβιάζουν τους αποκλεισμούς μεταφέροντας εχθρικά φορτία* ή κυβέρνηση της Νεάπολης, επειδή δεν διέθετε πολεμικά στο Αιγαίο, είχε αναθέσει τήν προστασία τών εμπορικών της στις πολεμικές μοίρες της 'Αγγλίας, της Γαλλίας και της Αυ

στρίας πού στάθμευαν στην περιοχή48.

42. Βλ. έγγραφο της 25ης Αυγούστου 1827 τοϋ Renato de'Martino στό A.S.N., Affari Esteri, 3088.

43. Βλ. έγγραφο της 30ής Αυγούστου 1827 τοϋ Riccardo Fantozzi στό A.S.N., Affari Esteri, 2360.

44. Βλ. έγγραφο της 4ης Σεπτεμβρίου 1827 τοϋ Renato de'Martino στό A.S.N., Affari Esteri, 3088.

45. Βλ. έγγραφο της 5ης Σεπτεμβρίου 1827 τοϋ Renato de'Martino στο A.S.N., Affari Esteri, 3088.

46. Βλ. έγγραφο της 30ής Σεπτεμβρίου 1827 τοϋ Riccardo Fantozzi στό A.S.N., Affari Esteri, 2360.

47. Βλ. έγγραφο της 7ης 'Οκτωβρίου 1827 τοϋ Giorgio Balsamo, Νεαπολιτάνου προ

ξενικού πράκτορα τής Κέρκυρας, στό A.S.Ν., Affari Esteri, 2542 και έγγραφο τής 26ης 'Οκτωβρίου 1827 τοϋ conte Filippi, Νεαπολιτάνου προξένου τής Τύνιδας, στό A.S.N., Affari Esteri, 3086.

48. Πρβλ. Α.S.Ν., Secreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 50 (1822 1823)· ή κυβέρνηση τής Νεάπολης, ύστερα άπό αίτημα τών προξενικών της πρα

"Εγγραφα του αρχείου της Νεάπολης γύρω άπό τή δράση των Ελλήνων πειρατών 157

Στο 'Αρχείο τοΰ Κράτους της Νεάπολης φυλάγεται επίσης ενα υπόμνη

μα του Νεαπολιτάνου προξένου στην 'Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, Riccardo Fantozzi, πού αναφέρεται στην επιδρομή τοΰ Κων. Κανάρη εναντίον του έκει αγκυροβολημένου αιγυπτιακού στόλου (10 Αυγούστου 1825)· σύμφωνα μ' αυτό τό έγγραφο τρία ελληνικά πυρπολικά υπό τους Κων. Κανάρη, Άντ. Βώκο και Μαν. Μπούτη, συνοδευόμενα άπό δύο πολεμικά σκάφη ύπό τους Μαν. Τομπάζη και Άντ. Κριεζή, επιχείρησαν να πυρπολήσουν τό αιγυπτιακό αυτό λιμάνι· ό Fantozzi περιγράφει παραστατικά τό αποτυχημένο αυτό εγχείρημα τοΰ Κανάρη και τήν επακολουθήσασα μάταιη καταδίωξη των Ελ

λήνων καταδρομέων άπό τον ϊδιο τό Μεχμέτ άληπασά, καθώς επίσης και τήν επίθεση των Ελλήνων εναντίον εχθρικής νηοπομπής και τό διασκορπι

σμό, κοντά στην Άττάλεια, οθωμανικών μεταγωγικών σκαφών49. Ό ϊδιος πάντα Νεαπολιτάνος πρόξενος σέ αναφορά του καταγράφει

και μια μεταγενέστερη προσπάθεια είκοσι πέντε ελληνικών σκαφών να πυρ

πολήσουν τό λιμάνι της 'Αλεξάνδρειας (16 'Ιουνίου 1827)50, καθώς επίσης και ενα πειρατικό επεισόδιο, στ' ανοικτά της Σάμου, εναντίον ελληνικών σκαφών ('Ιούλιος 1827)51.

III. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΚΑΣΟΥ

ΓΩς γνωστόν οί Κάσιοι προξένησαν πολλές ζημιές στον Αιγύπτιο πασά μέ τις καταδρομικές και πειρατικές επιχειρήσεις τους εναντίον ευρωπαϊκών εμπορικών πλοίων πού έπλεαν στην ανατολική Μεσόγειο οί θαλασσοδαρ

μένοι κάτοικοι της Κάσου επιδίδονταν μονίμως στην πειρατεία, προς έξα

κτόρων, έθεσε τα εμπορικά της σκάφη ύπό τήν προστασία των πολεμικών μοιρών τής Γαλλίας, της Αυστρίας και της 'Αγγλίας πού περιέπλεαν το Αιγαίο βλ. εξάλλου έγγραφο της 26ης Δεκεμβρίου 1822 του Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2356· πρβλ. επίσης Nota del ministero della marina napoletana al ministro degli affari esteri (SI 'lor

λίου 1826), στο A.S.N., Affari Esteri, 2357, άπό τήν οποία προκύπτει ότι ή κυβέρνηση της Νεάπολης είχε απαγορεύσει ρητώς στους πλοιοκτήτες νά ναυλώνουν τά σκάφη τους στον Αιγύπτιο πασά καί είχε προβεί σέ κυρώσεις εναντίον όσων είχαν παραβιάσει τις εντολές της.

49. Βλ. έγγραφο τής 25ης Αυγούστου 1825 τοϋ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2360· επίσης έγγραφο τής 4ης/16ης Σεπτεμβρίου 1825 τοϋ Felice de Ribasστò A.S.N., Affari Esteri, 7162.

50. Βλ. έγγραφα τής 18ης 'Ιουνίου καί τής 30ής 'Ιουνίου 1827 τοϋ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2360.

51. Δύο αιγυπτιακά πολεμικά λεηλάτησαν τότε δεκατέσσερα σαμιακά σκάφη καί τρία ελληνικά πολεμικά πλοιάρια καί αιχμαλώτισαν τους σαράντα πέντε ναυτικούς πού επάν

δρωναν τά πληρώματα πρβλ. έγγραφο τής 11ης Αυγούστου 1827 τοΰ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2360.


σφάλιση των αναγκαίων προς βιοπορισμό αγαθών, στο θαλάσσιο κόμβο τοΰ νότιου Αιγαίου' συχνά έφταναν μέχρι τις ακτές της Αιγύπτου και λεηλατού

σαν πλοιάρια και βάρκες πού συναντούσαν οί επιδρομείς τους είχαν τόσο εξοργίσει τον πασά της Αιγύπτου πού αποφάσισε να καταστρέψει τον πει

ρατικό τους στόλο, τα ορμητήρια τους και τό νησί τους. Ό Μεχμέτ άληπασάς, το Δεκέμβριο του 1822, ανέθεσε στο Μοχαρά

μπεη να επιτεθεί μέ εννιά πολεμικά σκάφη κατά της Κάσου και νά τιμωρήσει παραδειγματικά τους παράτολμους και αυθάδεις κατοίκους της· όμως σφο

δρή κακοκαιρία ανάγκασε τό Μοχαράμπεη νά λύσει τον αποκλεισμό της νήσου και νά επανέλθει στην 'Αλεξάνδρεια52.

Στις 11 Μαΐου 1824, αποπλέει από τήν 'Αλεξάνδρεια μοίρα δέκα πολε

μικών σκαφών για νά παραλάβει από τήν Κρήτη στρατό 2.000 Αιγυπτίων και νά εκτελέσει απόβαση στην Κάσο53. Ό Αιγύπτιος πασάς δεν εΐχε ξεχά

σει τις ταπεινώσεις πού εΐχε υποστεί από τους Κασίους και απέβλεπε στην οριστική καταστροφή της νήσου* ό Μεχμέτ άληπασάς γνώριζε πολύ καλά δτι έτσι θα εμπέδωνε τήν κυριαρχία του επί της Κρήτης και θα της στερούσε τήν πολύτιμη συμπαράσταση τών Κασίων.

Τά έγγραφα του 'Αρχείου της Νεάπολης περιέχουν λεπτομερή περιγρα

φή του κανονιοβολισμού της Κάσου από τά στρατεύματα τοΰ Χουσείν μπέη, του αποκλεισμού της νήσου, της απόβασης τών εχθρικών στρατευμάτων και τών λεηλασιών και άνδραποδισμών πού σημειώθηκαν και της παράδοσης τών υπερασπιστών της Κάσου54 έγγραφο τοΰ Νεαπολιτάνου προξένου στην 'Αλεξάνδρεια αναφέρεται και σε αντίποινα τών 'Υδραίων κατά τών παρα

δοθέντων Κασίων μετά τήν αποχώρηση του Χουσείν μπέη55.

52. Βλ. έγγραφο της 10ης Δεκεμβρίου 1822 του Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2356.

53. Βλ. έγγραφο της 24ης Μαΐου 1824 του Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2356.

54. Βλ. έγγραφο της 23ης 'Ιουνίου 1824 τοϋ Riccardo Fantozzi στύ A.S.N., Affari Esteri, 2356. Οί Κάσιοι είχαν ενημερώσει επανειλημμένα τις ελληνικές αρχές για τον κίνδυνο πού διέτρεχαν οί ελληνικές επαναστατικές αρχές στις 27 Μαΐου 1824 τους υπο

σχέθηκαν ότι αμέσως μετά τήν παραλαβή της πρώτης δόσης τοϋ αγγλικού δανείου θα έστελναν τον ελληνικό στόλο νά τους συνδράμει εντούτοις ό τουρκοαιγυπτιακός στόλος τοϋ Χουσεΐν πασά, επωφελούμενος της απραξίας τών ελληνικών ναυτικών δυνάμεων, πρόλαβε να καταλάβει τήν Κάσο στις 30 Μαΐου 1824 και νά καταστρέψει λίγο αργότερα και τα Ψαρά (23 'Ιουνίου 1824)· βλ. Γ. Σαχτούρη, 'Ιστορικά ημερολόγια τον ναυτικού αγώνος τοϋ 1821, 'Αθήνα 1890, σσ. 1 6· πρβλ. επίσης 'Αναστασίου Δ. Αιγνάδη, Τα πρώ

τον δάνειον της Ανεξαρτησίας, 'Αθήνα 1970, σσ. 361 362. 55. Βλ. έγγραφο της 10ης 'Ιουλίου 1824 τοϋ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari

Esteri, 2355.

Έγγραφα τοΰ αρχείου της Νεάπολης γύρω arcò τη δράση τών Ελλήνων πειρατών 159

<

ω w cu α χ < <

Ι w ω m e <

ο ο. ο Ο

I

'3 9a u. b u> to b

' F α S a > «

ο ' ί ο. ο e

> <3 θβ

ë u< co

>u> '©<

a '?· ο «<ί ο > ο ο. Χ

a t o 3 to "CO

ο C ce υ

3 >

ίΝ 0 0

W ο a

a a

' W

P o a «s

W to

„ a ■W Q. Si => a Ο b * α « »3> θ « <<

O c<J

ai J ω Ο ο Q . κ a u 3. ο ^ ο α Ρ

' b a α *

ο κ cr

ΟΟ 3 a a. ο co > Ο > "ο

ω Μ

a Η a κ

u> Ο a a y a

CO. u>

O Q . C

JU>

ω

X to Q. a u;

a c5 ■a U o o t i a.

. 2 LP

k«

Q. r< a ,o •ω o ^ Ό α a

O S ΙΛ

τ; w 3 "5 «ι 5

S .5 £ g S S — « r: σ ro

C ω C * zs

ω 51 ed "3 "

5 Έ O cd o

~ _, w . _ ~ ~ O .22 ω ·

o > cr

a £i oo

53

C <

"S

tf, o en M

a. έ

a es

e I

β .

ï5 B co α

t x çs

^

^ «>β

to

to

? Ρ "S δ

S5 S "S

•~ is o

Si ·» e o

« δ

δ *>

eu. eu ·— α "« δ

• .§ ω

K ^3

160 Γ ιάννη Κορίνθ ιου

e

ο „ t i

a b =s. *o

S I CO J

f °

X

ο tì ed ω ed ci l i .tu

" < § ^ Ο V , 60 »y/

ν) in Λ ce .52 Ì 3 W3

Ο di

r< Cd

I*

Ο c/î

ed Ο

Ζ Ρ a> ed

• 3 C/3 ed « C ed

II 75 S § <!

ill ω co m

<< ' S =L ?» ô a

►ρ· s

ο ο c . 2 <S a. .52 3 ο n "(so ο

e δ

Is

ο

ί ί 5> ^ ed

§, 5 ζ 5 S S δ

Η Ο ^ α. ο ·* κ b ο

> a b ο co

•■to t i

a

> a I*

" t r a

t ·

ο a "b a b ω a > â

Ο 

.2? « c/5 β 2 2 5 Λ

O Jd

Ο t o

Ο

a 9 a Q .

« 0 LP Ρ"

JO «ω 0> V i

._J" Ιι ω

s,=d ίΚ < ~

Ζ ai < ο b

'Ν Ν Ο

ed

ο Τ3 cd υ ο 5 ο ο

PO (Ν οο

"α. CO.

ω Ο

LP Ρ

οο

LP i P

Ο 9 a α. ibi

sco

<< « 0 0 V i

ô V i f i

"C C/Î

w Ή «2 C4

Ζ

< ■Ο

b CO

0 0

3

' a . co. =5. co Ο

V i CN

'a

ο ο ^ Ο

00 ο

> Ο ο ο

*a

Ο Ο

^ α

< «Ν u> co

Ρ

3 . Ο Q . co 3 .

Ρ

c <

ο. <;

Γ < ζ LP Ρ

(Ν

Ο

α. a S LP ρ

^Η

>ρ·

Vi Vi «Ν

„

'C ω ce W ,w Ut

it:

Ζ C/3

< ■«t

0 0

ο ο "a

Ρ

(Ν

« Γ t·

*N Ν Ο C Cd

Vu Ο

•Ό u ed υ α

ο a 9a α. >

«0 ri

m σ V )

C/3

< TJ

(Ν 0 0

" ο . eta co Vi ω

< (,Ρ ρ ·

Ο

LP I P

'a y ο ο

' θ . αα 3 . co ο ζ a

(Ν LP

I P

„ Co V i (Ν

£Λ

ω

< Ζ C/3

< (Ν 0 0

Ο

<_Ρ Ρ"

Vi (Ν

'a

.9 ο

ο «Ν ' C

w δ Ρ" " ΓΟ ,<Λ tN ω

'a ^ ο b ο ί

ο < υ> ρ·

V) (Ν LP I P

rV i

(Ν

U

V)

'Π ώ S3

<: ζ C/3

< V i

0 0

3 ^ο 'ο.

CO

ι> s co

LP ρ ·

\— LP

IP

I1

Ή Ν Ο

ed tu Ο

Ό U cd ο ο 5 ο h· a 9a α.

;C0

^. m ο ^ο

ο m

t/i LU

' Π

«2 <*

ζ C/3

V i (Ν 00

3

' α αα A co

co < LP Ρ"

■ * fN

Έγγραφα τοΰ αρχείου της Νεάπολης γύρω από τή δράση των Ελλήνων πειρατών 161

«3 98 ν b

α. ο e

9

<

Ο << ο > ο α

Χ

Κ5 ο

« 98 Ο Π SL Χ

ω

9 << Ο Ο ο. κ

Ο .2 ω

ω & — Γ "

•α ,3 Cd « C £

3 ^ ι—Ι ω Τ : J= ω υ

cd S

> '3 98 y b u> ω y

^o > 8 b ο ω

c< £

« s u s

.2 ό ω Ο D S

vu> b

' ° cd ω ο J ω 8 _ J3

ω υ b Ό ' ^ a « ■ «

o « Κ CU c ο

0 2 > Q.

a *a Q. £ ° e; ° δ S ο 'S ?

cd ^

^ C © .2

e C C cd Ο t/3

T3 ed

.5 s « u ω ed

Ou Τ3 ώ Ο ed

C Ό ed «î

s s 5 £ s

ο t: a 1 2 g Ό

pi ^ uj

1 Ο ίΟ

ed Çd ed

S É 2

2 ^O H

i i

s α. a

ω

-ο ο Λ. Ο

«S 9S

b Ό a. Q. <

> Ρ

S. Ο Q. ω

ο

3 Ο

£^ ,2 2 £ g. 56

s

5 s Q. ο Ο ο

<' Ο *^.

Μ α F e> S· Β D

Ο

t» Ρ

fc Q.

o 2

α •α

«

> -a co

<

r& >

CO

0 o a >

ο », a <N

ο ·*

>2 °°

ο a > £ a S S S ο Q ë ο a ω ω

Ο t»

ο «Ν

ο X

ι· Q.

«

S s

a a. y ο a b Q. ' F

H δ

u> ο h*

> ο > •a a α a κ

> a w

Œ> ■00

tO u

1 ■O Ο a. b ω

r< V-

M *

2 s

._. .— N

<a »

Έγγραφα τοϋ αρχείου της Νεάπολης γύρω από τη δράση τών Ελλήνων πειρατών 163

C μ» Κ

ρ

a α. a E

ο >cr Ν : Q .

'tì '—' <.J< S b a κ

cr « α rJ.

U>

<a t>

a Q . l> b

<.»< M

to M S α l >

b y

ο Ο b

C " > > ο ο <<. ω E

m

a co

3 s i ÏÏ > 9 ο ^

t; ο

ο · ο Ο > Ό

r-i Ρ »· ω b b

G cr u>

s § s b Γ

ιο s ■s ω Ο

«: b < F

a a ; · ^ Q = : b > ι a & J ο

b £ S a. α "β

O «

ο 2

ο =1 b a

a to »· ο a 9

Q. co

CL β

Ο 00 a ~

H

ο ο b b ET C > > > >

Ο Ό Ο Ο

a uj> ω

c<e <

a JJLT ω

r<Î

<

3 3

■3 a a > w 9 a. >a w 9 ^ α c< o g M ο α g b κ ι ο

a s

b . . ο ? ι a a »

s > > — a

b ο ω 3

oo f» "~> f i f i H

U1

ο —· c* Q. »o

3 rN t· oo

Ο b

,2 > ω S ? ο Ι· Ο a << α ω

a a. 9

O Q. Η

Ο b e

Ό 9O 3 . ω

Ci Ο t i

o 9

ο d ω



a

il ■s £

> ο cr κ s 3

a ^

2 S

> a CO

<

w Ο α

co. S y

p

ο r* VD

OO 1H

ο vo 'S. en. s. ω Ο

b a

CO Ο 9 if ω co

•SS •S >

3 Ο Κ"

ο ι

ο ^

«ι

WÌ VO Ο ΙΟ ""> νο r«i m m iN «Ν fN

» ^ ·> 'u u 'u D ω ω Ο Ι CO C/l

pq W W _ . N . —1

■t h t

cti . ^ ctf £ ss

:s

< < < - ~ *

z ^ z iV2 » 3 CO

< < < .« Ρ Ρ

.« t . ο co

tì "e ο s ."° C ο

ο Η

ε χ

S α ζ « S U V <Η _< (V, T i — w e

ο T3

υ υ

S ο ο H

(Ν oo

ο Ο

C etj

Ο •a u ci υ υ

S Ο Ο

</> <N oo

3 Ο

"ο. a

c ni

PU ο

Ό

υ υ

S K3 Ο h·

<o <s oo

3

"S. eo.

«o

43

&5 13

_ Χ Λ

• 5 ο « c r

Ό (S <Ρ icr Ι

Ο 9

a Q. ?

c<

cq r~ VO

LP

cr m rt w

« c ιΟ 9

a CL

>

^

PQ

oo vo

w cr

<N u> >cr Ι Ο 9

a Q L

>

d m o\ VO

•^ η ο υ c/> ο α CTJ u

UH

ο.

d r

r t ON

b

a\ t~-ON

 ω c Ο

" β


IV. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΑΠΟΛΙΤΑΝΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ

Το Συμβούλιο του Κράτους (Consiglio di Stato) τοϋ βασιλείου των Δύο Σικελιών ασχολήθηκε πολλές φορές μέ το θέμα της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο και μέ τα προβλήματα πού συναντούσαν οι Νεαπολιτάνοι πλοιοκτήτες εξ

αιτίας των περιοριστικών μέτρων πού είχε επιβάλει ή ελληνική Προσωρινή Διοίκηση73.

Το Συμβούλιο αυτό ανέθεσε τήν 1η Ιουλίου 1822 στα Υπουργεία Πο

λέμου και Ναυτικού, Εσωτερικών, Σικελίας και Εξωτερικών να καταστή

σουν γνωστά τα μέτρα αποκλεισμού πού είχε λάβει ή ελληνική επαναστατι

κή κυβέρνηση ώστε να προληφθούν ενδεχόμενα επεισόδια σέ βάρος των εμπορικών σκαφών πού έπλεαν μέ σημαία τοΰ βασιλείου.

Το ίδιο Συμβούλιο στις 29 'Ιουλίου 1822 αποφάσισε ν' αποταθεί στις φιλικές κυβερνήσεις και να ζητήσει τήν παροχή προστασίας τών εμπορικών της σκαφών άπό τις πολεμικές μοίρες πού περιπολούσαν τό Αιγαίο και τή Μεσόγειο.

Στή συνεδρίαση της 24ης Σεπτεμβρίου 1822 τό Συμβούλιο τοϋ Κράτους εξέτασε τήν πρόταση τοΰ προξένου της στην 'Αλεξάνδρεια περί αποστολής πολεμικού σκάφους στην νοτιοανατολική Μεσόγειο για τήν προστασία τών εμπορικών σκαφών74.

Τό ανώτατο αυτό εκτελεστικό όργανο τοΰ βασιλείου τών Δύο Σικελιών επανειλημμένα συμπεριέλαβε στην ημερήσια διάταξη τών τακτικών συνε

δριάσεων προβλήματα σχετιζόμενα μέ τή ναυτιλιακή κίνηση τοΰ Αιγαίου

στην τακτική συνεδρίαση της 9ης 'Ιουνίου 1823 συζητήθηκε ή περίπτωση λεηλασίας και δήμευσης τοΰ νεαπολιτάνικου έμπορικοΰ Famoso Giorgio άπό ελληνικό καταδρομικό πού περιέπλεε τήν Τήνο και επικροτήθηκε ή σωτήρια επέμβαση γαλλικοΰ πολεμικοΰ για τήν άμεση απελευθέρωση τοΰ

73. Τα ελληνικά μέτρα περί αποκλεισμού έθιξαν καί τήν εμπορική ναυτιλία τοϋ βασιλείου τών Δύο Σικελιών κρούσματα ελληνικών καταδρομικών επιχειρήσεων σέ βά

ρος τών νεαπολιτάνικων εμπορικών σημειώθηκαν επανειλημμένα, όπως είδαμε· οί προ

ξενικοί πράκτορες της Νεάπολης ζητούσαν επιμόνως να σταλούν πολεμικά σκάφη για ν' αναλάβουν τήν προστασία τών σκαφών πού έπλεαν μέ σημαία τοΰ βασιλείου, άλλα δέν εισακούστηκαν άπό τις προϊστάμενες αρχές· βλ. σχετικά έγγραφο της 11ης 'Ιουλίου 1822 τοϋ Riccardo Fantozzi στο A.S.N., Affari Esteri, 2355 και έγγραφο της 29ης 'Ιουλίου 1822 τοϋ Antonio Girardi, Νεαπολιτάνου γενικοϋ προξένου τής Σμύρνης, στο A.S.N., Affari Esteri, 2987.

74. Βλ. A.S.N., Segreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 50 (1822

1823).

"Εγγραφα του αρχείου της Νεάπολης γύρω από τή δράση των Ελλήνων πειρατών 165

σκάφους75, στη συνεδρίαση της 25ης Αυγούστου 1823, με αφορμή τή λεηλα

σία και δήμευση του νεαπολιτάνικου εμπορικού Santa Maria de'Martini στή λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου, το Τακτικό αυτό Συμβούλιο αποφάσισε να μήν προβεί σε διαμαρτυρία επειδή ό κυβερνήτης του συλληφθέντος σκά

φους παραβίασε τον αποκλεισμό εν γνώσει των συνεπειών και επειδή τα τα μέτρα τών αποκλεισμών είχαν γίνει αποδεκτά από τις Δυνάμεις «tacitamen

te))76· στή συνεδρίαση της 31ης Δεκεμβρίου 1823, το Τακτικό Συμβούλιο, άφοϋ εξέτασε τα μέτρα της ελληνικής Προσωρινής Διοίκησης για το φορο

λογικό διακανονισμό τών εισαγωγών και τών εξαγωγών και τις οικονομικές και τελωνειακές υποχρεώσεις τών ξένων εμπορικών πού κατέπλεαν σε ελ

ληνικά λιμάνια, αποφάσισε να ειδοποιήσει τις προξενικές αρχές του βασι

λείου να αναγνωρίζουν μόνο τήν εξουσία τής Πύλης καί να καταβάλλουν μόνο τους επιβαλλόμενους δια τής βίας δασμούς τής ελληνικής επαναστατι

κής κυβέρνησης77. Τό Τακτικό Συμβούλιο, στή συνεδρίαση τής 28ης 'Ιουνίου 1824, ενη

μερώθηκε για διάφορες καταδρομικές επιχειρήσεις εναντίων αυστριακών μεταγωγικών επί τών οποίων επέβαιναν Τούρκοι στην ϊδια συνεδρίαση απο

φασίστηκε να γίνουν υποδείξεις στους Νεαπολιτάνους πλοιοκτήτες να μήν δέχονται ναυλώσεις άπό Τουρκοαιγυπτίους καί να μή μεταφέρουν «ύποπτα φορτία» προς αποφυγή τών απειλούμενων από τή Γερουσία τών Ψαρών δυσ

άρεστων συνεπειών78. Τό θέμα τών ελληνικών καταδρομικών επιχειρήσεων εναντίον ευρωπαϊ

κών εμπορικών πού παραβίαζαν τους αποκλεισμούς συζητήθηκε διεξοδικά καί στή συνεδρίαση τής 12ης 'Οκτωβρίου 1827, με βάση τις αναφορές τών Νεαπολιτάνων προξένων τής Σμύρνης, τής Μάλτας, τής Τύνιδας, τής Μασ

σαλίας καί τής Τεργέστης79, τα μέλη του Συμβουλίου αύτοϋ ενέκριναν τή

75. Πρβλ. A.S.N., Segreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 51 (1823 1824).

76. «...Il Blocco posto dagl' insorgenti Greci a'porti e coste del dominio ottomano, tacitamente riconosciuto da tutte le Potenze, preclude la strada a qualunqu officio; molto più che il capitan Minutillo, non ignorando le temibili conseguenze del Blocco, vi si sotto

pose col tentare di eluderlo...»· βλ. A.S.Ν., Segreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 51 (18231824).

77. «...Trattandosi di un governo intruso e rivoluzionario, non debbono eseguire le sue disposizioni se non quando lo stesso impiega la forza...»· πρβλ. A.S.N., Segreteria Par

ticolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 51 (1823 1824). 78. Πρβλ. A.S.N., Segreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 51

(1823 1824). 79. Σύμφωνα μέ υπολογισμούς του Νεαπολιτάνου προξένου τής Μάλτας ό ελληνικός

καταδρομικός στόλος απαριθμούσε 64 εν ενεργεία σκάφη· βλ. A.S.N., Segreteria Parti

colare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 54 (1827).


λήψη διαφόρων προληπτικών μέτρων για την προστασία του νεαπολιτάνικου εμπορικού στόλου και την αποστολή περιπολικού πολεμικού σκάφους στις ακτές της βόρειας Αφρικής.

Στις 10 'Απριλίου 1828, ύστερα άπό πρόταση πού υπέβαλε ό πρέσβυς της Αυστρίας για τήν αποστολή νεαπολιτάνικης πολεμικής μοίρας στην ανατολική Μεσόγειο, τό Τακτικό Συμβούλιο ανακοίνωσε τις αποφάσεις πού εϊχε λάβει επί του προκειμένου θέματος κατά τή διάρκεια τών συνεδριάσεων τής 29ης Ιανουαρίου 1828 και τής 1ης Φεβρουαρίου 182880.

Το ίδιο Συμβούλιο, στις 12 'Ιουνίου 1828, ενέκρινε τήν απονομή αργυρού μεταλλίου στον κυβερνήτη του εμπορικού σκάφους Unione, επειδή προέβαλε σθεναρή αντίσταση εναντίον ελληνικού καταδρομικού σκάφους πού επιχεί

ρησε να τό λεηλατήσει στα χωρικά ύδατα τής Σμύρνης81. Τέλος, στις 10 'Απριλίου 1829, τό Τακτικό Συμβούλιο εξέφρασε τήν

ικανοποίηση του για τή προστασία πού παρέσχε ό Αυστριακός μοίραρχος Dandolo στα δύο συλληφθέντα νεαπολιτάνικα σκάφη San Michele και La Vergine και για τις διάφορες ενέργειες του υπέρ του σεβασμού τής θεμελιώ

δους αρχής ότι ή σημαία καλύπτει και προστατεύει τό μεταφερόμενο φορ

τίο82.

80. Στις έν λόγφ συνεδριάσεις αποφασίστηκε ν' ανατεθεί σέ πολεμικά σκάφη ή συνο

δεία καΐ προστασία τών εμπορικών πού εκτελούσαν δρομολόγια σέ ελληνικά ή τουρκικά λιμάνια τα πολεμικά αυτά σκάφη δεν ήταν εξουσιοδοτημένα να εκτελούν νηοψίες σέ τουρκικά ή ελληνικά καταδρομικά οΰτε σέ σκάφη μέ ξένες σημαίες, άλλα μόνο ν' αντι

δρούν κατά τον προσφορότερο τρόπο σέ περίπτωση προσβολής, λεηλασίας και συλλήψεως τών συνοδευόμενων εμπορικών πρβλ. A.S.N., Segreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 55 (1828).

81. Βλ. A.S.N., Segreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 55 (1828). 82. Πρβλ.Α^.Ν., Segreteria Particolare del Re/Ministero degli Affari Esteri, 56 (1829).

Α. Ν. ΖΟΥΜΠΟΥ

ΑΠΟ ΤΟΝ «ΛΟΓΟΝ» ΕΙΣ ΤΟΝ «ΜΥΘΟΝ»

Ό Διαρχικος χαράκτη ρ (Dualismus) της ελληνικής φιλοσοφίας και ή εκφρασις της κριτικής πραγματοκρατίας (Kritisher Realismus) δεικνύουν τήν εννοιαν «νοουμένων» και «φαινομένων» άφ' ενός, άλλα και την μετα

βολήν τών φαινομένων προς τα νοούμενα, δια τής τελευταίας, άφ' έτερου

πάντα ταϋτα δηλοϋν ότι ή έννοια τής άνακυκλήσεως (Wiederkehr aller Dinge) ενυπάρχει εις τήν πορείαν του πνεύματος* πράγματι ό Νους διερευνά το «Νοούμενον» και το μεταπλάσσει, δια τής επιστήμης, εις το φαινόμενον5

πλην όμως το φαινόμενον είναι το εκτυπον του αρχέτυπου το εκτυπον είναι το προϊόν τής νοήσεως άπό του αρχέτυπου και δια τής κριτικής πραγματο

κρατίας προωθήται τοϋτο προς τον κόσμον τών ΐδεών όλόκληρον το πεδίον του επιστητού είναι πλήρες τοιούτων φαινομένων και γενικώς ειπείν τα ανωτέρω φαινόμενα συνυφαίνουν καί το άντικείμενον τής επιστήμης ή δέ επιστήμη δεν είναι άλλο τι ή ή εξ έπόψεως έρεύνης προσπάθεια του ανθρώ

που προς κτήσιν τών ανωτέρω φαινομένων, ήτοι τών ιδεών τών πραγμάτων ή επιστήμη συνεπώς μεταβάλλει συνεχώς καί αενάως τα φαινόμενα εις ιδέας και δημιουργεί τοιουτοτρόπως τήν εννοιαν τής προόδου καί τοΰ πολιτι

σμού έπειτα ενώ εν αρχή ολόκληρος ό κόσμος ήτο πλήρης πραγμάτων αυ

τών καθ1 έαυτά (Das Ding an sich) καί τα φαινόμενα τούτων έτύγχανον άγνωστα εις ημάς και ώς εικός ή έννοια τοϋ Μύθου, εκείτο αντί τής επιστή

μης1, σήμερον όμως καί προϊόντος τοΰ χρόνου υπάρχει καί θα ύπάρχη τε

λεία άποκάλυψις πλείστων όσων φαινομένων καί άλλων εισέτι σταδιακώς άποκαλυφθησομένων, χωρίς ποτέ βεβαίως ό ανθρώπινος «Λόγος» να δυνη

θή να ταύτιση τό εκτυπον προς τό άρχέτυπον αύτοΰ τα ανωτέρω ταϋτα θα πληρούν τήν εννοιαν τής κριτικής πραγματοκρατίας, καθ' ην ό άνθρωπος θα δύναται εν μέλλοντι χρόνω νά λάβη τήν τελείαν γνώσιν τών πραγμάτων, να άποβή συνεπώς κάτοχος τοΰ πράγματος αύτοΰ καθ' εαυτό ή ρήσις τοΰ Ξενοφάνους «ούτοι άπ' αρχής πάντα θεοί θνητοϊσ' υπέδειξαν, / άλλα χρόνω

1. Πρβ. Α. Ν. Zoumpos, Philosophie et Vie: Giornale di Metafisica 22 (1965) σ. 1319.

168 Α. Ν. Ζούμπου

ζητοΰντες έφευρίσκουσιν άμεινον» (απ. 18) φανεροί λίαν επιτυχώς την μεταξύ των δύο εννοιών σχέσιν, τουτέστι του πράγματος αύτοΰ καθ' εαυτό άφ' ενός, και της κριτικής πραγματοκρατίας άφ' ετέρου. Άμφότεραι αί μνημονευθεϊ

σαι εννοιαι, καίτοι ουσιαστικώς εκφράζουν άλλοίας αντιλήψεις και δή αντι

θέτους, άφοϋ ή μία δεικνύει τήν άδυναμίαν του λογικού, όσον άφορα εις τήν άποκάλυψιν του άγνωστου φαινομένου, ή δε δευτέρα αφαιρεί, ούτως ειπείν, τήν τοιαύτην άδυναμίαν, ένισχύουσα ούτω τον νουν δια τής πίστεως και της ελπίδος προς άνάβασιν τούτου εις τήν Ίδέαν έπειτα ώς ενωτικός τις κρίκος θα ελεγέ τις εν μέσω των δύο αντιθέτων εννοιών προβάλλει ή αριστοτέλειος εκείνη ρήσις δτι δηλ. ό άνθρωπος «φύσει του είδέναι ορέγεται», ήτις καθι

στά, ώς γνωστόν, τάς δύο μνημονευθείσας εννοίας δρώσας και πλήρεις επιτευγμάτων δυνάμεις1, ή ώς άνω όμως, τρόπον τινά, άντίθεσις δεν θα δυ

νηθή ποτέ νά λυθή δια του χρόνου και θα ενυπάρχη πάντοτε εις τον χώρον του πνεύματος, διότι καθ'Ήράκλειτον «φύσει κρύπτεσθαι φιλεΐ» (άπ. 123)" ή ώς άνω «άποκρυπτογράφησις» τής φύσεως θα παραμείνη δια τον άνθρώ

πινον νουν πάθος και πόθος, χωρίς ποτέ ή πραγματική αλήθεια νά γνωσθή* ή «άλη» προς το «θείον» θα είναι τό διαρκώς κεντρίζον έλατήριον του Νοΰ* ό γνωσιολογικός Δογματισμός (Dogmatismus), όστις επιδιώκει τήν πλήρη κατάκτησιν τών νοουμένων υπό τών φαινομένων θα παραμείνη μία γνωστική ουτοπία* γεγονός είναι όμως ότι ό νους εν τη προσπάθεια αύτοϋ, όπως ταύ

τιση τό αίσθητόν προς τό νοητόν, προσθέτει «φανταστικάς αληθείας» αΐτι

νες είναι έπιγενήματα τής ημετέρας φαντασίας και αί όποΐαι ενέχουν «μυ

θικόν» χαρακτήρα ή έννοια του «Διαστήματος» λ.χ. πρό τίνος ύπήρχεν ώς φάντασμα του πνεύματος, δηλ. ήτο τό μυθικόν υπό τοΰ Νου κατασκεύ

ασμα, αίωρούμενον και πλανώμενον δια τής φαντασίας και προϊόντος του χρόνου έγένετο επίτευγμα λογικόν και γεγονός τής εμπειρίας· ό νους έχει ανάγκην τοιούτων «φαντασμάτων», τα όποια κατά τήν μεταβολήν ταύτην υπό του Νοΰ εις γεγονότα εμπειρικά διατηρούν έν ζωή τό πνεύμα* ό «Λόγος» θα διαλύη τον Μϋθον, άλλα και ό Λόγος κατά τήν πορείαν αύτοΰ θά δη

μιουργή τον νέον «Μΰθον»* όντως ό Μΰθος είναι ή «μορφοποιός φαντασία» τοΰ λογικοΰ, όταν τό λογικόν δεν δύναται νά ύπεισέλθη εις τήν ούσίαν τοΰ πράγματος και ή γνώσις τούτου, ούτω μεταβάλλεται εις «δόξαν» καθ' ην κατά Πλάτωνα είναι «θεώρησις απατηλή», διότι οί λόγοι προς ύποστήριξιν αυτής είναι ανεπαρκείς, ήτοι δέν έχουν ούτοι λογικήν πραγματικότητα* ή ώς άνω δόξα προϊόντος τοΰ χρόνου θά έδραιωθή λογικώς και έμπειρικώς και θά μεταβληθή εις πεποίθησιν, άποδεικνυομένων ούτω τών λογικών και έμπει

1. Πρβ. Α. Ν. Ζοϋμπον, Ό Διαρχικός χαρακτήρ τής 'Επιστήμης: Παρνασσός 25 (1983) σ. 401406.

'Από τόν «Λόγον» εις τον «Μΰθον» 169

ρικών στοιχείων, επί των οποίων θα στηρίζηται ή έν λόγω πεποίθησις και τότε ή έν λόγω θα μετέλθη εις την έννοιαν της βεβαιότητος, ήτοι εις τήν πραγματικήν γνώσιν του πράγματος· άλλ' όμως όπισθεν του πράγματος, θα ύπάρχη έτερον άδηλον πράγμα, το οποίον θα έπιδιώκη τήν «σωτηρίαν» αύτοϋ δια της γνώσεως εις τον κόσμον τοϋ πνεύματος· έπειτα πάλιν ό νους είναι υποχρεωμένος να άκολουθήση τήν αυτήν πορείαν και να μεταβάλη τήν «δόξαν» εις γνώσιν πλην όμως, ϊνα μήν ή νοητική πορεία εξασθένηση, επειδή ακριβώς δέν υπάρχει, εις πρώτην θεώρησιν, γνώσις πραγματική και περιπέση ό νους εις τήν αΐρεσιν τών σκεπτικών, καθ' ην ή γνωστική ικανό

της του ανθρώπου έχει περιωρισμένα ή ανύπαρκτα όρια και ούτω εύρεθώμεν προ ενός γνωστικού μηδενισμού (Nihilismus), δια τοϋτο δέον ό Νους να όπλισθή δια της πίστεως (Fideismus) και της ελπίδος και να άποδεχθή νοη

τικώς ώς πραγματικόν καί αληθές άντικείμενόν τι, τό όποιον να φέρεται λογικώς καί έμπειρικώς ώς άναπόδεικτον, εις πρώτην θεώρησιν1· ό άνθρωπος επομένως εις τα έαυτοϋ δοξάσματα θα προσθετή ακουσίως «φαντάσματα» μεστά «μυθικών θεωρήσεων», ικανά όμως, όπως ταϋτα θέσουν εις κίνησιν τόν νουν, όταν ούτος στερείται πραγματικού γνωστικού υλικού· ό Μύθος είναι τό «φάντασμα» της γνώσεως, ό όποιος θα «διαλύεται» ύπό τοΰ Λόγου, άλλα καί ό Λόγος θα έπιστρέφη πάλιν εις τόν Μΰθον κατά τήν μακράν αυ

τού πορείαν προς διερεύνησιν τοΰ επιστητού, έπειτα «Δόκος δ' επί πάσι τέτυκται» καί τούτο διότι «τό μεν οϋν σαφές ούτις άνήρ ϊδεν» ώς έγραφε ό Ξενοφάνης (πρβ. άπ. 34).

Ή έννοια τοΰ Μύθου δύναται νά άποτελέση φανταστικήν τίνα 'Αρχήν, ήτις κατορθοϊ νά όδηγήση τόν Νουν εις τήν θεώρησιν διαφόρων προβλημά

των έπειτα ό Νους έχει ανάγκην τοιούτων δεδομένων, έστω καί φανταστικών, όπως ούτος βασιζόμενος έπ' αυτών χωρήση προϊόντος τοΰ χρόνου εις περαι

τέρω έρευνας καί άνευρη κατ' αυτόν τόν τρόπον θεμελιώδεις δημιουργικός εννοίας* ό Μύθος, τό πρωταρχικόν τούτο στοιχεϊον διά τήν ζωήν τοΰ πνεύ

ματος θά ύπάρχη έν παντί καί εσαεί καί τούτο προς προαγωγήν της γνώσεως καί της επιστήμης γενικώτερον.

1. Πρβ. Α. Ν. Ζοϋμπον: Εϊδωλον θεωρητικόν «Παρνασσός» 8 (1966) σ. 390 κ. έξης.

ΔΗΜ. Α. ΚΡΑΝΗ

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΗΣ ΟΥΓΓΑΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΤΕΡΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1600 1880

Οί Έλληνες της Ουγγαρίας κατά την περίοδο της ουγγρικής ηγεμονίας και μετά, της δυαδικής αυτοκρατορίας των 'Αψβούργων, έφθασαν στο από

γειο τής οικονομικής τους ακμής και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη τής χώρας, σέ τέτοιο μάλιστα σημείο, ώστε τό όνομα Gôrôg (Έλληνας) έσήμαινε έμπορος και γενικά άνθρωπος εύπορος και επαγγελματικά αποκα

ταστημένος. "Αριστοι και επιτήδειοι έμποροι οί Έλληνες, εκτός άπό τήν επιχειρηματική και εμπορική τους δραστηριότητα, διακρίθηκαν καί στα γράμματα, κυρίως μεταξύ του 1740 1860, εϊτε σαν δάσκαλοι ή λόγιοι, είτε σαν συγγραφείς βιβλίων με ευρύτερες πνευματικές ανησυχίες. 'Ιδρύθηκαν τότε εκκλησίες, σχολεία, βιβλιοθήκες, νοσοκομεία, κοντά στις ανθούσες οικονομικά καί πληθυσμιακά παροικιακές κοινότητες, πού ξεπέρασαν στον κολοφώνα τής ακμής τής εγκατάστασης των 'Ελλήνων, τον εκπληκτικά με

γάλο αριθμό των 100 κοινοτήτων, μέ προεξάρχουσες σέ σπουδαιότητα τις κοινότητες τής Πέστης, Πόλα, Έγκερ, Σεγεδίν, Μισκόλτς, Σεντέντρε, Βρα

σαβός, Κίτσκεμετ, Σεμλίνου κ.λ.π. Οί ξενιτεμένοι στην Ουγγαρία πραμα

τευτάδες αναλαμβάνουν να συντηρούν το παλιό ελληνικό σχολείο καί κα

τόπιν ανοίγουν νέο, τό ονομαζόμενο «Σχολείο τής Κομπανίας», πού συντη

ρείται μέ τους τόκους τοϋ κεφαλαίου πού είχαν μαζέψει άπό τα 1745. 'Αρχαι

ότερη μνεία Μακεδόνων αποίκων είναι τοϋ έτους 1636 καί σύμφωνα μ" αυ

τήν, ό Γεώργιος Ράκοτσυ (1629 1648) σαν ηγεμόνας τής χώρας, δίνει προ

νόμια σέ Έλληνες γεωργούς στα απέραντα κτήματα του. Τό 1656 βρίσκουμε 'Ελληνική κοινότητα στο Λίμπιν.

Ή οικονομική ευμάρεια των 'Ελλήνων έφτασε στο αποκορύφωμα της, μετά τή συνθήκη τοϋ Πασάροβιτς καί συγκεκριμένα μετά τήν επικύρωση της άπό τήν συνθήκη τοϋ Βελιγραδίου στα 1739. Σύμφωνα μέ τις διατάξεις των συνθηκών, οί Έλληνες έμποροι πλήρωναν μόνο 3% για τελωνειακούς δασμούς, ενώ οί ντόπιοι ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν τό 1/30 τής αξίας των εισαγωγών καί επί πλέον μια σειρά άπό άλλους άπαχθεΐς ειδικούς φό

ρους. Έτσι οί Έλληνες βρέθηκαν σέ πλεονεκτική θέση απέναντι στους ντό

πιους μέ τό ευνοϊκό αυτό νομοθετικό καθεστώς, είχαν τον έλεγχο τοϋ έμπο

Ή πνευματική δράση των 'Ελλήνων της Ουγγαρίας και των Μακεδόνων (16001880) 171

ρίου και γενικά των εισαγωγών και εξαγωγών. Στην Ουγγαρία υπήρχαν τρεις βασικοί τύποι Ελλήνων 'Εμπόρων, όπως τους διακρίνει ό ιστορικός Ôdon Fiives: οί πλανόδιοι έμποροι, οί εγκαταστημένοι έμποροι, οί μεταφέροντες εμπορεύματα "Ελληνες πού ήταν συνεχώς στο δρόμο και υπό μετακίνηση. Ή μεταφορά τών προϊόντων άπό τη Μακεδονία στην Ουγγαρία δεν ήταν ακίνδυ

νη, όπως φαίνεται και άπό τό σχετικό βιβλίο τοϋ Γ. Λυριτζή. Υπήρχε συχνά τό φαινόμενο ενα μέλος τής κομπανίας (μορφής εταιρίας) να μένει μόνιμα στην Ουγγαρία σαν έμπορος, ενώ ενα δεύτερο στή Μακεδονία σαν αγορα

στής τών προϊόντων. Οί "Ελληνες είχαν στα χέρια τους τό διαμετακομιστικό εμπόριο τοΰ φημισμένου κρασιού Τοκάϊ, τό μετέφερναν στην Πολωνία, Αυ

στρία και άλλου. Στο δεύτερο μισό τοΰ 18ου αιώνα, ό αριθμός τών Ελλήνων, πού ήταν εγκατεστημένοι στην Ουγγαρία, υπολογίζεται σε 10.000. Οί "Ελ

ληνες, σύμφωνα με υπολογισμούς τοΰ καθηγητή Endre Horvâth, διαθέτανε 30 εκκλησιαστικές κοινότητες και 26 σχολεία. Άπό τους "Ελληνες τής Ουγ

γαρίας, ή πλειονότητα, γύρω στα 90% ήταν Μακεδόνες. Ό μηχανισμός εγκατάστασης και εδραίωσης μιας κοινότητας, μετά τό οικονομικό όρθο

πόδισμα τών μελών της, ήταν ή ταυτόχρονη ίδρυση εκκλησίας και σχολείου με βιβλιοθήκη, ό διορισμός "Ελληνα δασκάλου για τή μόρφωση τών παι

διών, τό φρονηματισμό και τή διατήρηση πνευματικών δεσμών με την πα

τρίδα. "Ετσι διαμορφώθηκε μια ωραία παράδοση πνευματικής συνέχειας τοϋ Έλληνισμοΰ στή ξένη γή κι' άπό τις ουγγρικές πόλεις πέρασαν και δίδαξαν οί πιο φημισμένοι δάσκαλοι τής εποχής, πού μαζί με τους εφημέριους τών κοινοτικών ναών, κράτησαν άσβηστη τή θύμηση τής μακρινής πατρίδας, τής γλώσσας, τών ηθών και εθίμων της. Οί "Ελληνες τής Αυστροουγγαρίας πού ζούσαν στις παροικίες, συνέβαλαν όχι μόνο στην οικονομική ανάπτυξη και ευημερία τοΰ υπόδουλου "Εθνους, αλλά και στην εκπολιτιστική εξέλιξη του, ακόμα και στην προπαρασκευή τοΰ αγώνα τής Ανεξαρτησίας. Πολλοί ομογενείς τής Ουγγαρίας διαθέτανε μεγάλα ποσά, ακόμα και ολόκληρη τήν περιουσία τους για τήν ίδρυση σχολείων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, ιδίως όσοι κατάγονταν άπό τή Μακεδονία και τήν "Ηπειρο, χρηματοδοτών

τας τήν αποστολή δασκάλων, τήν έκδοση έθνωφελών βιβλίων και τον εφο

διασμό τών Ελληνικών σχολείων μέ αυτά, μή διστάζοντας ακόμα και να συμμετέχουν σέ μυστικές επαναστατικές ενέργειες για τήν αποτίναξη τοΰ τουρκικού ζυγοΰ.

Τήν δημιουργία αξιόλογης πνευματικής άνθησης βοήθησε, εκτός άπό τήν ακμή τοΰ εμπορίου και τό δαιμόνιο τής φυλής, ό διακαής πόθος τών Ελλήνων για μάθηση και φωτισμό, τό όνειρο για πνευματική ανθοφορία τοΰ Έλληνισμοΰ πού τό θεριεύε ή ανάγνωση τών αρχαίων κλασικών και ή ανάμνηση τής παλιάς πνευματικής παράδοσης σέ όλους τους τομείς τοΰ έπισθητοΰ. Δεν πρέπει όμως να παραγνωρισθεί και ή σημασία πού είχαν στην

172 Δημ. Α. Κράνη

πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων της Ουγγαρίας οί ευνοϊκές συνθήκες πού δημιούργησε ή φιλελεύθερη πολιτική του αυτοκράτορα της Αυστρο

ουγγαρίας 'Ιωσήφ του Β'. Οί 'Αρχές μάλιστα έπιτρέψανε να εκδοθεί στή Βιέννη και να διαδοθεί ελεύθερα στην Ουγγαρία ή «Εκκλησιαστική Ιστο

ρία» του Ααμπανιτζιώτη, πού ή Ενετική λογοκρισία είχε απαγορέψει την εκτύπωση της στα ελληνικά τυπογραφεία της Βενετίας.

Σημαντική ήταν ή ενίσχυση της Παιδείας από πλούσιους "Ελληνες εμπό

ρους και τραπεζίτες, εγκατεστημένους μόνιμα στην αυτοκρατορία, όπως ò βαρώνος Σίμων Σίνας, οί οικογένειες Τερζή, Νάκου κ.ά. "Ετσι ή Ελληνική κοινότητα της Πέστης, μέ τή λαμπρή βιβλιοθήκη της, πού αυξανότανε συνε

χώς μέ δωρεές εν ζωή ή αιτία θανάτου και διαθήκες, αποτελούσε ένα φάρο πολιτισμού και γνώσεων ευρωπαϊκού επιπέδου, σέ αντίθεση μέ το πηχτό σκοτάδι πού κυριαρχούσε στή τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Τό κέντρο των Ελλήνων της Ουγγαρίας ήταν ή Πέστη. Ή Πέστη, αν καί δέν είχε τόσο με

γάλη σημασία στή ζωή τών διασπαρμένων Ελλήνων, όπως ή Βιέννη, ωστό

σο έπαιξε μεγάλο ρόλο στην οικονομική καί πνευματική ζωή του διασπαρ

μένου Ελληνισμού. Ό ναός της Κοίμησης τής Θεοτόκου στην Πέστη ανα

γέρθηκε μέ 50.000 αυστριακά φιορίνια καί τα εγκαίνια του έγιναν στις 15 Αυγούστου 1792 από τον επίσκοπο Διονύσιο Πόποβιτς. 'Ιδιαίτερη μνεία πρέ

πει να γίνει για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης τής Πέστης, χάρη στην φροντίδα τοΰ μεγαλέμπορου Νικολάου Βικέλα άπό τή Βέροια.

Οί "Ελληνες τής Ουγγαρίας προέρχονταν άπό την 'Ήπειρο, Θεσσαλία καί ιδίως τή Μακεδονία, μέ μεγαλύτερη πληθυσμιακή καί ποσοτική συμμε

τοχή τους Σιατιστινούς, πού ή πατρίδα τους ονομάστηκε «φλουροχώρι», άπό τήν οικονομική ευμάρεια πού έφερναν στή Σιάτιστα τα ξενιτεμένα παι

διά της. Στα 1800 αναφέρονται 180 200 εμπορικοί οίκοι Σιατιστινών, γεγο

νός πού μαρτυρεί τήν έντονη δραστηριότητα τους καί τις μεγάλες επιτυχίες τους στον εμπορικό τομέα, μέ τή μορφή μετοχικών εταιριών (κουμπανίες), δηλαδή συνεταιρισμών πλούσιων εμπόρων καί κεφαλαιούχων, μέ σκοπό κερδοσκοπικό. Άπό τήν εποχή πού χρονολογούνται τα περίφημα αρχοντικά της, ή Σιάτιστα βρισκότανε μέ τους πραματευτάδες της σέ τακτική επικοι

νωνία καί σχέση μέ τα εμπορικά κέντρα τής Κεντρικής Ευρώπης: τή Βενετία, τή Βουδαπέστη καί τή Βιέννη. Όπως παρατηρεί ό Γεώργιος Μέγας σέ ομώ

νυμη μελέτη του για τήν πόλη «όχι ολίγα πράγματα μας ήλθαν τότε στή Σιά

τιστα άπό τα κέντρα προπάντων τής Ουγγαρίας καί Αυστρίας, μέ τα γερμα

νικά τους ονόματα: ή κούχνη (Kiiche), τα φορχάνια (Vorhànge), τα στρίφια (Strumphe), τό χομαστρόφεν (Hofmannstropfen δηλ. στάλες τοΰ Hofmann) κ.λ.π. Τό γεγονός αυτό καί τα πολύχρωμα βιτρώ (vitraux) στους φεγγίτες τών σαχνισιών, ώς καί μερικές ζωγραφιές μέ τον Δούναβη καί ξένες πολιτείες στους τοίχους τών οντάδων, έδημιούργησαν σέ πολλούς τήν έντύπωσιν, ότι

Ή πνευματική δράση τών Ελλήνων της Ουγγαρίας καί τών Μακεδόνων (16001880) 173

και τα κτήρια αυτά προέρχονται άπο ξένη ν έπείσακτον αρχιτεκτονική ν». 'Ανάμεσα στους λόγιους πού άναπτύξανε πνευματικοδιδακτική δράση,

διακρίθηκαν ό Σιατιστινος Μιχαήλ Παπαγεωργίου, ό Χαρίσιος Μεγδάνης ή Μεϊντάνης από τήν Κοζάνη, ό Γεώργιος Βενδότης, ό μετέπειτα ιδρυτής τοϋ περίφημου τυπογραφείου της Βιέννης, ό Πολυζώης, Κόντος ό "Ανθιμος ιεροδιάκονος άπο τήν Τρίκκη πού δίδαξε στα 1806 καί στα 1816 στην Ελλη

νική Σχολή τοϋ Σεμλίνου, ό Γεώργιος Ζαχαριάδης, με τήν έκδοση ψυχω

φελούς για τους νέους συγγράμματος με τον τίτλο ((Καθρέπτης του 'Ανθρώ

που». Επίσης δίδαξαν ό Κοζανίτης Γεώργιος Ρουσιάδης, ό Σιατιστινός Νικόλαος Στεφάνου (Μισκόλτζι) καί ό Γαβριήλ Καλλονας.

'Ιδιαίτερα όμως ξεχώρισαν δύο Μακεδόνες λόγιοι, ό περιώνυμος Γεώρ

γιος Ζαβίρας καί ό Ευφρόνιος Ραφαήλ Παπαγιαννούσης ή Πόποβιτς, πού κατέχουν περίοπτη θέση στή γραμματολογία της εποχής τους. Ό Ματθαίος Παρανίκας στο «Σχεδίασμα» του για τήν κατάσταση τών Ελληνικών Γραμ

μάτων άπό τήν "Αλωση, μέχρι το ΙΘ' αιώνα, επισημαίνει ενδεικτικά ότι στην Πέστη υπήρχε Ελληνική Σχολή το 1815. Στο Νεόφυτο της Ουγγαρίας, επίσης Ελληνική Σχολή το 1806, πού προϊστάμενος της ήταν ό λόγιος ιερο

διάκονος Άνθιμος ό Τρικκεύς. Στο Ζέμονα (Σεμλΐνο) υπήρχε λαμπή Ελ

ληνική Σχολή το 1816, με προϊστάμενο τον Γεώργιο Ζαχαριάδη, πού διατη

ρήθηκε «εν ζωή», μέχρι το 1850. Στο Κεσκεμέτ τό σχολείο εξακολούθησε τή λειτουργία του ώς τό 1872 με τελευταίο του δάσκαλο τό σοφό Γεώργιο Καλ

λονα, πού ήταν άνηψιός τοϋ Γαβριήλ Καλλονδ. Ό Χαρίσιος Μεγδάνης γεννήθηκε στην Κοζάνη καί τό πρώτο σύγ

γραμμα του είναι τό «Έλληνικόν Πάνθεον», πού δημοσιεύτηκε στην Πέστη τό 1812 καί διαιρείται σε 5 μέρη. Τό έργο αυτό είναι θησαυρός φιλολογικής πολυμάθειας, αρχαιογνωσίας, βασισμένης σε τέλεια γνώση τών πρωτοτύ

πων πηγών, με πλήρη αναφορά στους συγγραφείς καί στα επί μέρους συγ

γράμματα τους. Τό έργο του αυτό πραγματεύεται κυρίως τή μυθολογία καί τις θεότητες τών Αρχαίων Ελλήνων. Υπάρχει, όπως παρατηρεί ό Μιχ. Καλινδέρης στή μονογραφία του για τον Χαρίσιο Μεγδάνη (σελ. 46), μια σοβαρή αντινομία —τυπική καί ουσιαστική— τό πώς ό Μεγδάνης, όντας ιερέας, εκδίδει σύγγραμμα πανθεϊστικό καί ειδωλολατρικό, όπως μια μυθο

λογία, με ανάλυση καθιερωμένων θεοτήτων της Αρχαίας Ελληνικής Θρη

σκείας. Ό ίδιος δίνει τήν απάντηση, ότι τό έργο του τό είχε προπαρασκευά

σει άπό τή νεότητα του, πριν γίνει ιερωμένος καί τό εκδίδει «εξ υποχρεώ

σεως», άλλα καί «εκ της ανάγκης να καταδειχθεί ή δύναμις τοϋ Ίησοϋ Χρί

στου καί της θείας άποκαλύψεώς του, εις βάρος τών ψευδωνύμων ειδωλολα

τρικών θεών». Περίοπτη θέση στο πάνθεον τών Ελλήνων λογίων της Ουγγαρίας, κα

τέχει ό δάσκαλος καί συγγραφέας Ευφρόνιος Ραφαήλ Παπαγιαννούσης


Πόποβιτς. Ό πατέρας του Δημήτριος Παπαγιαννούσης, γεννήθηκε το 1750 στα Σέρβια της Μακεδονίας, μετά πήγε στην Κοζάνη, όπου χειροτονήθηκε ιερέας. Το 1772 γεννιέται ό μοναχογιός του Χαρίτων ή Χαρίσιος, πού αργό

τερα θα αλλάξει το δνομά του σε Ευφρόνιο Ραφαήλ. Ό πατέρας του Δημή

τριος, μετά το θάνατο της συζύγου του, φεύγει σέ αναζήτηση καλύτερης τύ

χης για τήν Κωνσταντινούπολη και επωφελούμενος άπό τήν κατάσταση της χηρείας του, καταλαμβάνει τό ύπατο εκκλησιαστικό αξίωμα και χειροτο

νείται μητροπολίτης Βελιγραδίου στα 1783, με τό όνομα Διονύσιος άφοϋ οί ιεροί κανόνες επιτρέπουν σ' ενα χήρο να καταλάβει ακώλυτα τό επισκο

πικό αξίωμα. Ό Ευφρόνιος Ραφαήλ (πρώην Χαρίσιος) Παπαγιαννούσης διδάχτηκε

τα στοιχειώδη γράμματα στην Κοζάνη, άλλα συνέχισε τις ανώτερες σπουδές του στην Κεντρική Ευρώπη, στην ουγγρική πόλη Κέσμαρκ. Στο λύκειο της πόλης σπουδάζει για 2 χρόνια φιλοσοφία, φυσική, πολιτικές και οικονομι

κές επιστήμες και στα 1798 παίρνει με άριστα τό πτυχίο του. Μετά σπουδά

ζει για λίγο στο Σαροσπατάκ και στή συνέχεια τελειοποιεί τις σπουδές του στην αυτοκρατορική Βιέννη. 'Αφιερώνει, μετά τό 1802, πού γυρίζει στην Ουγγαρία, όλη του τή δραστηριότητα στην εκπαίδευση των Ελληνοπαί

δων τής Ουγγαρίας και για τό σκοπό αυτό συγγράφει σχολικό εγχειρίδιο, με τίτλο «Στοιχεία Γεωγραφίας», πού αποτελεί έράνισμα άλλων διδακτικών βιβλίων και είναι χρησιμώτατο βοήθημα στην εκπαίδευση, τή στιγμή πού απουσιάζουν τα επίσημα σχολικά βιβλία. Στην «ανθούσα» Ελληνική κοι

νότητα τής Πέστης προσφέρει πολλαπλές υπηρεσίες και σαν οίκοδιδάσκα

λος. Ό Πρόεδρος τής Σχολικής Εφορείας, σέ πιστοποιητικό του μέ χρονο

λογία 1804, τον επαινεί μέ τα θερμότερα λόγια, εξαίροντας τό έθνικοκοινω

νικό του έργο. Ό Παπαγιαννούσης εκδίδει στην Πέστη τό 1802 τό λόγο τοΰ 'Ισοκράτη προς Δημόνικο, Λογική, 'Ιερά Κατήχηση στο Ζεμλϊνο τό 1836 και τό «Νέο Λάσκαρη», δηλαδή τό ετυμολογικό μέρος τής Γραμματικής του Κωνσταντίνου Λασκάρεως, τό 1808, στο φιλελληνικό τυπογραφείο τής Πέστης του Ματθία Τράτνερ, καί όπου εΐδαν τό φως τής δημοσιότητας και άλλα Ελληνικά παιδευτικά συγγράμματα. Στή Βιέννη ασχολείται μέ τήν έκδοση Ελληνικής εφημερίδας μέ τον τίτλο «Ειδήσεις για τα 'Ανατολικά Μέρη». Ζει στή Βιέννη, Ουγγαρία καί τελικά καταλήγει στο 'Ιάσιο τής Μολδοβλαχίας, όπου διδάσκει στην περίπυστη Σχολή του, πεθαίνοντας τό 1853 σέ βαθειά γηρατειά. Κληροδοτεί τήν πλούσια βιβλιοθήκη του (600 τό

μοι) στή γενέτειρα πόλη τής Κοζάνης, εκπληρώνοντας ενα παλιό του όνειρο, να προσφέρει στον τόπο του τα μέσα για γρήγορο φωτισμό καί ανέβασμα του πνευματικού επιπέδου των συμπατριωτών του.

Όπως τονίζει ό ειδικός μελετητής του έργου του Ευφρονίου Παπαγιαν

νούση, 'Ιωάννης Παπανδριανός, σέ σχετική μελέτη του, «ό λόγιος αυτός

Ή πνευματική δράση των Ελλήνων της Ουγγαρίας και των Μακεδόνων (16001880) 175

ανήκει στις χιλιάδες εκείνες των συμπατριωτών μας Ελλήνων, τους οποίους αδήριτες ιστορικές ανάγκες ώθησαν προς το Βορρά και τήν Κεντρική Ευ

ρώπη και εκεί διέπρεψε συντελώντας αναμφισβήτητα στην αφύπνιση του υπόδουλου γένους, πού άρχισε στα παροικιακά κέντρα, μεταδόθηκε στην Ελλάδα και βοήθησε στο να κρατηθεί άσβηστη ή πατριωτική φλόγα στους απόδημους "Ελληνες και μετά να μεταφερθεί στην Ελλάδα, γιατί προς τα εκεί ήταν ό τελικός προορισμός τών προσπαθειών όλων των δασκάλων του γένους, πού δούλεψαν στή ξενιτιά, με τό όραμα όμως της πατρίδας, μπρο

στά στα μάτια τους. Στην Ουγγαρία υπάρχουν ιστορικά στοιχεία (εκκλησίες, βιβλιοθήκες, σχολεία, αρχεία, κοινότητες), πού είναι άψευδεΐς μάρτυρες της έντονης κάποτε παρουσίας και ακτινοβολίας τους. Πρέπει δέ, να μελε

τηθούν εντατικά και να αξιοποιηθούν από τους μεταγενέστερους "Ελληνες, ώστε κάποτε να άποτιθεΐ ό ανάλογος φόρος τιμής στους συντελεστές της άνθησης τής Ελληνικής Παιδείας στην Κεντρική Ευρώπη».

Ό πατέρας του Ευφρονίου Παπαγιαννούσης, Μητροπολίτης Διονύσιος, συντέλεσε στον τότε πόλεμο μεταξύ Αυστρίας και Τουρκίας, ώστε οι Αυστρι

ακοί να έκπολιορκήσουν τό Βελιγράδι (8 10 1789) και έκτοτε απόκτησε τήν εύνοια τής αυτοκρατορικής Αυλής. Στην εύνοια εκείνη ϊσως οφειλότανε και κάποια κρατική απόφαση για να ιδρυθεί στην Πέστη μια Ελληνική Ακα

δημία, πού θα έπαιρνε τό χαρακτήρα ανώτατης Σχολής. Καθηγητής για τήν έδρα τής Φιλοσοφίας είχε ορισθεί ό Δημήτριος Δάρβαρις και για τήν έδρα τής Θεολογίας ό Διδάσκαλος του Γένους 'Αθανάσιος Ψαλλίδας, πού δίδα

σκε στα Γιάννινα. Κάθε καθηγητής θα έπαιρνε ετήσιο μισθό 1.000 φλωρίνια άπό «τήν Αυτού Μεγαλειότητα». Τό σχέδιο εκείνο δεν πραγματοποιήθηκε τελικά, παρά τους οραματισμούς του Διονυσίου. 'Αλλά όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ό ιστοριοδίφης Γεώργιος Λάιος, «τήν προσωποποίηση μιας εκ

λαϊκευτικής 'Ακαδημίας στην Ουγγαρία απετέλεσε ή πνευματική μορφή τού Γεωργίου Ζαβίρα».

Ό Μακεδόνας Γεώργιος Ζαβίρας γεννήθηκε στή Σιάτιστα τό 1744 και ήταν γυιός φαρμακοποιού. Φιλομαθέστατος (έμαθε τα πρώτα γράμματα σέ ηλικία 4 ετών), με δάσκαλους τον Μιχαήλ Παπαγεωργίου, Παπαμιχαήλ και Νικόλαο Βάρκοση, καταβρόχθιζε κυριολεκτικά κάθε βιβλίο πού του έπεφτε στα τρυφερά του χέρια. Σέ ηλικία 16 ετών εγκαταστάθηκε στην Ουγγαρία. Στην αρχή εργάστηκε σαν εμποροϋπάλληλος, άλλα κατόπιν έγινε ανεξάρτη

τος έμπορος και πήρε συνεταίρο τον αδελφό του Κωνσταντίνο. Παράλληλα με τό εμπόριο, εξακολούθησε να μελετά "Ελληνες κλασικούς και εκκλησια

στικούς συγγραφείς, ασχολήθηκε μέ τήν εκμάθηση ξένων γλωσσών και πέ

τυχε να μάθει λατινικά, ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά, ουγγρικά και σερβικά. ΤΗταν ενημερωμένος σέ όλα τα πνευματικά ζητήματα τής εποχής του, μέ ιδιαίτερη κλίση στην πολεμική κατά τών ξένων δογμάτων και στή διατήρηση


αλώβητου τοϋ ορθόδοξου ανατολικού δόγματος, μέσα σε μια καθολική χώρα, όπως ήταν ή Ουγγαρία. Εργάσθηκε σαν έμπορος, συνεχώς και μέχρι τό θά

νατο του, στα 1804. Πραγματοποίησε πολλά ταξίδια στην Ευρώπη (Βουκου

ρέστι, Βιέννη, Πράγα, Δρέσδη, Βερολίνο, Λειψία κλ.π.) για εμπορικές συν

αλλαγές, άλλα και για μελέτη και έρευνα. Συγκρότησε αξιόλογη βιβλιοθή

κη, με δαπάνη 5.000 φιορινιών, ποσό σεβαστό για τήν εποχή του! Μετά τό θάνατο του, κληροδότησε τή βιβλιοθήκη και τους γεωγραφικούς του χάρ

τες στην Ελληνική Κοινότητα της Πέστης. Σε ιδιόγραφο βιβλιογραφικό κατάλογο τοϋ Γ. Ζαβίρα, τοϋ έτους 1801, αναγράφονται οι τίτλοι 372 εντύ

πων και χειρογράφων στην Ελληνική γλώσσα και 32 χάρτες, πού μαρτυροΰν τις εκτεταμένες φιλολογικές του γνώσεις και τήν κριτική του ικανότητα, για τή συλλογή και ερμηνεία πολύτιμων κειμένων της θύραθεν και της βυζαντι

νής γραμματείας, άλλα και σύγχρονων επιστημονικών συγγραμμάτων. Αυ

τή ή πλούσια βιβλιοθήκη, τον βοήθησε πολύ στή συγγραφή τοϋ σπουδαιό

τερου φιλολογικοΰ του έργου, με τον τίτλο «Νέας Ελλάς» ή «'Ελληνικό θέατρον».

Ό Γ. Ζαβίρας μας άφησε, σύμφωνα μέ χειρόγραφη αυτοβιογραφική μαρτυρία του, 16 τίτλους πρωτότυπων εργασιών και 19 μεταφράσεις, χωρίς να αποκλείεται να βρεθοϋν καί άλλα ακόμη άγνωστα μέχρι σήμερα έργα του» γιατί στή ζωή του υπήρξε χαλκέντερος συγγραφέας καί ακάματος ερευνητής, πού εκτός άπό τή βιοποριστική εμπορική του απασχόληση, μόνο τα γράμ

ματα γέμιζαν τις ελεύθερες ώρες του, γι' αυτό άλλωστε έμεινε ανύπανδρος, ώστε να αφοσιωθεί απερίσπαστος στο συγγραφικό του έργο. Για να άντα

πεξέλθει στο γράψιμο τόσων έργων μεγάλης έκτασης καί πνοής, χρησιμο

ποίησε ακόμα καί αντιγραφείς, οί δε Ούγγροι φιλόλογοι συνεχώς ανακαλύ

πτουν καί ερμηνεύουν νέες πτυχές τοϋ πολύμορφου έργου του. Ά π ό τις 19 μεταφράσεις του, 5 εΐναι άπό έργα θεολογικά, 5 άπό διδακτικά, 6 άπό ιστο

ρικά, 2 άπό φιλολογικά καί 1 άπό ποικίλου περιεχομένου, όπως τις έχει κα

τατάξει ή μέχρι σήμερα φιλολογική έρευνα. Άπό τά πρωτότυπα έργα του, 8 είναι θεολογικά, 3 ιστορικά, 5 φιλολογικά. Τό φάσμα τών ενδιαφερόντων του υπήρξε ευρύτατο, γιατί ήταν μια μορφή πανεπιστήμονα, πού παρά τήν ασθενική του κράση, δέν έπαψε νά εργάζεται πνευματικά μέχρι τό τέλος της ζωής του (πέθανε 60 ετών). "Οπως ομολογεί ό ίδιος, «αί αλλεπάλληλοι καί πολυχρόνιοι άσθένειαι, όπου μοϋ κατηνάλωσαν τό ήμισυ σχεδόν της ζωής μου, μοί έγιναν διδάσκαλοι καί οιονεί έργοδιώκται εις τήν σύνθεσιν τών έργων μου». 'Από τά έργα του ξεχωρίζουν «Οί διάλογοι ρωμαϊκοί καί ούγγαρικοί», λεξιλόγιο καί πρακτικές ασκήσεις για τους "Ελληνες, πού επι

θυμούν νά έκμάθουν τήν ουγγρική γλώσσα, μέ λέξεις άπό τήν καθομιλουμένη καί διάλογους, ώστε νά μποροΰν οί "Ελληνες έμποροι νά μαθαίνουν τή γλώσ

σα της νέας πατρίδας τους. Μετάφραση άπό τό λατινικό πρωτότυπο τών

Ή πνευματική δράση των Ελλήνων της Ουγγαρίας και των Μακεδόνων (16001880) 177

«Βίων τοΰ Κορνηλίου Νέπωτα», για διδαχή και φρονηματισμο τών νέων μαθητών και απώτερο σκοπό τήν εξύψωση τών μελλοντικών ηγητόρων της φυλής. "Εγραψε ακόμα περιηγήσεις, γεωγραφία, ιστορία περί νομισμάτων ελληνικών, εβραϊκών, ρωμαϊκών, γερμανικών. Μεγάλης φιλολογικής αξίας είναι και ή «'Ονοματολογία βοτανική, τετράγλωσσος», πού αποτελείται από 87 σελίδες, άλλα περιέχει θησαυρό 771 λημμάτων. Τί να πρωτοθαυμάσει κανείς σ' αυτή τήν ονοματολογία; Τήν τέλεια γνώση τεσσάρων ξένων γλωσ

σών, τήν απέραντη φιλολογική, φαρμακευτική και ιατρική του ευρυμάθεια; "Ολα μαζί! Ή μετριοφροσύνη του όμως δέν τοΰ έπίτρεψε κομπασμούς και εγωπάθεια. Γράφει κάπου σε μορφή στιχουργήματος για τον εαυτό του:

«Λάβε λοιπόν και άνάγνωθι* αν πουθενά και σφάλω πραγματευτοϋ 'ναι ποίημα και όχι διδασκάλου».

Τό κατ' εξοχήν όμως φιλολογικό έργο πού δόξασε τον Ζαβίρα είναι ή «Νέα Ελλάς ή τό Έλληνικόν Θέατρον». Δέν ευτύχησε δμως νά τό δει εν ζωή τυπωμένο. 'Εκδόθηκε αρκετές δεκαετίες μετά τό θάνατο του, άπό τον Γεώργιο Κρέμο, μόλις στα 1872, άφοΰ τα χειρόγραφα του πέρασαν άπό πολ

λά χέρια διαπρεπών λογίων, του "Ανθιμου Γαζή, του Θεόκλητου Φαρμακίδη και τοΰ Κωνσταντίνου Άσώπιου. Για τή συγγραφή τοΰ μνημειώδους έργου, ό Ζαβίρας διάθεσε τα τελευταία 15 χρόνια της ζωής του (1790 1804) χωρίς νά πραγματοποιήσει τήν τελική του επεξεργασία, γιατί τον πρόλαβε ό θάνα

τος. Μέ τή «Νέα Ελλάδα» ό Ζαβίρας πρόσφερε στο υπόδουλο γένος τήν πρώτη επιστημονική βιογραφική συλλογή της Ελληνικής Φιλολογίας 4 αιώνων (1453 1804) κατά τό πρότυπο ανάλογων παλιότερων ουγγρικών συλλογών, πού μελέτησε άπό πρίν.

Μέσα άπό τό βιβλίο του παρελαύνει ολόκληρη ή πνευματική Ελλάδα της Τουρκοκρατίας, μέ ονόματα, βιογραφικές φιλολογικές πληροφορίες, πίνακες έργων, κρίσεις, όπως επισημαίνει ό ειδικός μελετητής τοΰ έργου αύτοΰ, Τάσος Γριτσόπουλος, σέ νεώτερη επανέκδοση του. Δέν είναι μικρή ή θέση τοΰ Ζαβίρα και στην 'Εθνική Ουγγρική φιλολογία, όπως τονίζει ό φιλέλληνας ιστορικός 'Ανδρέας Horvath, αξιολογώντας τή συμβολή τοΰ Μακεδόνα λόγιου και στην αναγέννηση της όλης Ουγγρικής λογοτεχνίας.

Ενδεικτικές τοΰ φλογεροΰ πατριωτισμού του είναι οί παρατιθέμενες γραμμές: «Ποτέ δέν εχω μεγαλυτέραν λύπην, ωσάν όταν μοΰ έλθει εις τον νουν ή τωρεσινή αθλία κατάστασις τοΰ Γένους μας. Αυτό γαρ επειδή έχασε τήν βασιλείαν, έχασε μέ αυτήν και τάς ωραίας έπιστήμας». Και επιλέγει μέ αισιοδοξία: «"Υστερον θέλει άφαιρεθή αυτή ή κατησχυμένη νεφέλη της αμάθειας, ή οποία σκεπάζει τό Γένος μας και θέλει λάμψει ό ήλιος τών μαθη

μάτων αναμεταξύ μας. Και ή τιμή τοΰ Γένους μας θέλει αυξήσει μεταξύ τών άλλων γενών». Ό Ζαβίρας γνώρισε πολλούς διανοούμενους της εποχής του,

ν 12


"Ελληνες και ξένους. Τη φιλία του εκδήλωνε στα συγγράμματα του και μάλι

στα με τρόπο ζεστό και συναισθηματικό. Στή βιογραφία του Γεωργίου Βεν

τότη πρόσθεσε: «'Αλλ' ούκ οΐδα ποία φθονερά άτροπος έβιάσθη να κόψη τόσον ταχέως και άώρως τον μίτον της ζωής του κοινωφελούς και χρησίμου ανδρός και να τον άρπάξη βιαίως από τάς άγκάλας του γένους ημών και έμοϋ του ειλικρινούς φίλου».

Ζωηρότατη ήταν ή παρουσία του Ελληνικού στοιχείου στην τυπογραφία της Ουγγαρίας, όπου οί Ελληνικές εκδόσεις άφησαν εποχή, για τήν ποιοτική και τεχνική τους πληρότητα, περιμένουν δε ακόμα τό συστηματικό μελετητή τους, όπως έγινε μέ τους Γεώργιο Λάϊο, Πολύχρονη, Ένεπεκίδη, για τις εκδόσεις τών τυπογραφείων της Βιέννης. Πάντως πρέπει να επισημανθεί το θαυμάσιο βιβλίο του Νικ. Σκιάδα «Χρονικό της Ελληνικής Τυπογρα

φίας», τόμος Α' σελ. 153 159, άπ' όπου άρύομαι αρκετές πληροφορίες για τις εκδόσεις πού είδαν τό φώς τής δημοσιότητας στην Ουγγαρία, σέ διάφορα τυπογραφεία τής χώρας.

Ή μεγάλη άνθηση τής τυπογραφικής δραστηριότητας έφθασε στο από

γειο της κατά τον 18ο αιώνα, πού ήταν και ό χρυσούς αιών τοΰ Ελληνισμού τής Ουγγαρίας. 'Από τό 1746 σέ μιαν έκδοση τοΰ τυπογραφείου τής μαρτυρι

κής Μοσχόπολης, φαίνεται ή ανάγκη διαφωτισμού και πληροφόρησης τών αποδήμων εμπόρων τής Ουγγαρίας. («Συνταγμάτιον Όρθόδοξον, συντεθέν προς χρήσιν τών απλών Χριστιανών και τών εν Ουγγαρία ευρισκομένων πραγματευτών και τύπω εκδοθέν, ϊνα παρέχηται αύτοΐς δωρεάν»). Έκτος από τα αναγνωστικά, τα διδακτικά και τα παιδαγωγικά βιβλία, τυπώθηκαν στα εκεί τυπογραφεία και βιβλία επιστημονικά, συνήθως εκλαϊκευτικά, επαγγελματικά και λογοτεχνικά, εϊτε πρωτότυπα, είτε σέ μεταφράσεις. Με

ρικά άπό τα νεοελληνικά βιβλία μεταφράστηκαν επίσης, στα σερβικά και στα ρουμανικά και αποτελούν μαρτυρίες σημαντικές για τον εκπολιτιστικό ρόλο τών Ελλήνων, μεταξύ τών Βαλκανικών λαών. Τόση ήταν ή διάδοση τοΰ ελληνικού βιβλίου, ώστε τό 1800 υπήρχανε στή Βουδαπέστη και ειδικά ελληνικά βιβλιοπωλεία, όπως υποστηρίζει ό Γ. Λάϊος.

Ό Ούγγρος καθηγητής 'Ανδρέας Χόρβατ επισημαίνει στην «Ούγγρο

ελληνική Βιβλιογραφία», έκδοση 1940, σελ. 23: «Κατά τήν εποχή τής Τουρκοκρατίας τα νεοελληνικά βιβλία, τυπωμένα στα διάφορα μέρη τής διασποράς, αποτελούν τεκμήριο για τήν ακατάλυτη δύναμη τοΰ άείζωου ελληνικού πνεύματος». Τό 1761 ô Ίώσηπος Μοισιόδαξ γράφει στην «'Ηθι

κή Φιλοσοφία» του για τους Έλληνες τής Αυστροουγγαρίας: «Ή προθυμία όπου έχουν προς τό καλόν και ή αγάπη όπου τρέφουν προς τό Γένος μέ έξέ

στησαν. Αυτοί, καν πλούσιοι καν μετριοκατάστατοι είναι, φθάνει μόνον ν" ακούσουν τό όνομα τοΰ κοινοΰ καλού και εν τω άμα συντρέχουν».

Τό πρώτο Ελληνικό έντυπο, πού είδε τό φώς τής δημοσιότητας στην

/

Η πνευματική δράση τών Ελλήνων της Ουγγαρίας και των Μακεδόνων (16001880) 179

Ουγγαρία, ήταν το γλωσσικό έργο του 'Ηπειρώτη ιερομόναχου Χρύσανθου Ζιτσαίου στα 1713. "Εχουμε μια διακοπή εκδόσεων για 74 χρόνια, μέχρι τήν εμφάνιση τοϋ Γ. Ζαβίρα, πού τύπωσε, στα 1787, τρία δικά του βιβλία. "Αν και βρέθηκαν ή υπάρχουν υπόνοιες ότι ή έρευνα στις βιβλιοθήκες της Ουγ

γαρίας θα βρει και άλλα βιβλία, όπως π.χ. το δράμα του Metastasio «Άχιλ

λεύς εν Σκύρω» μεταφράστηκε στα ρουμανικά άπό Ελληνική μετάφραση και τυπώθηκε στα 1797 στο Nagyszeben της Ουγγαρίας. "Εκτοτε και μέχρι τό 1830, οι εκδόσεις Ελληνικών βιβλίων έχουν ανοδική πορεία και αύξοντα αριθμό, ιδίως στα βιβλιοπωλεία τυπογραφεία Τράτνερ και Καρόλυϊ, ένω μετά άπό το ορόσημο αυτό φθίνουν μέχρι τήν εξαφάνιση τους. Ό 'Ανδρέας Χόρβατ στή βιβλιογραφία, πού προαναφέρθηκε, σημειώνει ότι τα περισσό

τερα έντυπα τών τυπογράφων της Ουγγαρίας, ήταν αλφαβητάρια, γραμμα

τικές κλ.π. πού εξυπηρετούσαν τις τρέχουσες ανάγκες εκπαίδευσης τοϋ Ελ

ληνισμού στή προσπάθεια του να διατηρήσει τήν εθνική του γλώσσα και φυλετική ιδιοσυστασία, μέσα σε μια ξένη χώρα, οπωσδήποτε πιο αναπτυ

γμένη πολιτιστικά, όπως ήταν ή Αυστροουγγαρία της εποχής εκείνης. Στα ουγγρικά τυπογραφεία έγιναν μεταφράσεις άπό τα ουγγρικά στα ελ

ληνικά επιστημονικών βιβλίων, όπως τό ιατρικό βιβλίο τοΰ Σαμουήλ Ράτζ άπό τό Ζαβίρα, με τον τίτλο «Ίατρικαί παραινέσεις» όπου περιέχονται τα «συνηθέστερα και κοινότερα εσωτερικά πάθη (αρρώστιες), τα σημεία και αί ίατρείαι αυτών». Επίσης μεταφράστηκαν ιστορικά βιβλία, όπως ή μετάφρα

ση άπό τα γερμανικά τοΰ βιβλίου τοΰ Δημητρίου Καντεμίρ (1795) «Συμβε

βηκότα αξιομνημόνευτα τών έν Βλαχία Καντακουζηνών και Βραγκοβάνων». Όπως επισημαίνει ό καθηγητής Β. Σφυρόερας στον ΙΑ' τόμο της 'Ιστο

ρίας τοΰ Ελληνικού "Εθνους (έκδοση 'Εκδοτικής 'Αθηνών, σελ. 235) «μέ τήν ανεκτική και φιλελεύθερη στάση τών Ούγγρων απέναντι όλων γενικά τών εθνοτήτων, αρκετοί "Ελληνες σπούδασαν στα ουγγρικά κατώτερα ή ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα και διακρίθηκαν στα γράμματα, όπως π.χ. ό ιατροφιλόσοφος Δημ. Ν. Καρακάσης άπό τή Σιάτιστα, οί ιερομόναχοι Δωρόθεος και Άμφιλόχιος, ό Κοζανίτης ιατροφιλόσοφος Γεώργιος Κ. Σα

κελλαρίου, ό Δημ. Παναγιώτου ή Γοβδελάς, ό Καστοριανός παιδαγωγός 'Ιωάννης 'Εμμανουήλ, ό Μοσχοπολίτης Κωνστ. Χατζή Γεωργίου Τζεχάνης, ό σοφός διδάσκαλος τών Ελληνικών σχολείων τοΰ Τεσβεμάρ, Πέστης και Ζέμονυ, ό Καστοριανός ποιητής 'Αθανάσιος Χριστόπουλος, ό ονομαζόμε

νος «Νέος Ανακρέων». Ό Χριστόπουλος ήταν ένας από τους τακτικώτε

ρους αναγνώστες της βιβλιοθήκης της Βούδας, επειδή δέν είχε τα αναγκαία χρήματα να αγοράσει βιβλία επισκεπτότανε καθημερινά τή βιβλιοθήκη, συμβουλευότανε τα βιβλία και κρατοΰσε σημειώσεις.

Πληροφορίες για τις Ελληνικές κοινότητες της Ουγγαρίας παρέχουν και οί κατάλογοι συνδρομητών σπανίων ήδη εκδόσεων, πού υποστήριζαν


τότε παντοιοτρόπως οί Έλληνες, για να φάνουν χρήσιμοι στο Έθνος και για να το προφυλάξουν από παρεκκλίσεις της πατρώας θρησκείας. Λ.χ. στους συνδρομητές του α' τόμου της «Εκκλησιαστικής Ιστορίας» του Με

λετίου, συναντάμε τρία ονόματα άπό τήν Καστοριά, δύο άπό τήν Κοζάνη, μόνο άπό τήν κοινότητα Γόγγος τής Ουγγαρίας.

Ή κοινότητα Κεσκεμέτ (Αίγόπολις) πού συστήθηκε πριν άπό το 1765, άπ' τή χρονιά εκείνη διέθετε εκκλησία και σχολείο. Προϊστάμενος της χρη

μάτισε ό καταγόμενος άπό τό Βλαχολίβαδο τής Μακεδονίας ιερομόναχος "Ανθιμος, πού ήταν μαθητής τοϋ Κ. Βάρκοση στή Σιάτιστα, στους χρόνους τών σπουδών του.

Στην κοινότητα Νέουσατς (Νεόφυτον), πού είναι μια άπό τις παλαιό

τερες στην Ουγγαρία, άλλα μόλις τό 1774 ιδρύθηκε σχολείο σ' αυτήν, διο

ρίσθηκε δάσκαλος ό Γεώργιος Λεοντίου άπό τήν Καστοριά, πού δίδαξε ό Θεσσαλονικέας Μιλτιάδης Άγαθόνικος, σαν μια ακόμα επιβεβαίωση τής προσφοράς του Μακεδόνικου Ελληνισμού.

Άπό τήν Κοινότητα Σέντες, πού γίνεται γνωστή μετά τό 1783, βρίσκουμε συνδρομητές τής 'Ιστορίας του 'Αθηνών Μελετίου, 11 Έλληνες πού οί 9 άπ' αυτούς εϊναι Κοζανίτες, δηλαδή σέ συντριπτική πλειοψηφία Μακεδόνες, πού ενδιαφέρονται όχι μόνο για προσωπική τους μάθηση, άλλα και ενίσχυση κάθε αξιόλογης εκδοτικής προσπάθειας Ελλήνων λόγιων.

Ή περίφημη Ελληνική κοινότητα του Σεμλίνου (Ζέμονα ή Ζέμονος) ιδρύθηκε στις αρχές τοϋ IH' αιώνα. Άπό τό 1739 οί καταγόμενοι άπό τήν Κλεισούρα τής Μακεδονίας Έλληνες αδελφοί Πεντάδες (γιατί ήταν 5), άφοΰ έγκατασταθήκανε οριστικά στον τόπο, ανέλαβαν τό εμπόριο καυσό

ξυλων και άνοιξαν «ξυλοπωλείο» (δαρβάρ, σλαυϊστί, έξ ου τό όνομα Δάρβα

ρις). Ό Δημήτριος Δάρβαρις, πού παρακολούθησε μαθήματα στα Πανεπι

στήμια Χάλλης και τής Λειψίας και είχε ένθεο ζήλο για τή διάδοση τής σω

στής Ελληνικής Παιδείας, διωρίσθηκε δάσκαλος Σεμλίνου (17841794) και δίδαξε τα Ελληνόπουλα τήν πάτρια γλώσσα. Ό Δάρβαρις πήγε μετά στή Βιέννη και εξέδιδε σειρά διδακτικών βιβλίων. Έπαιξε τό ρόλο τοϋ Γάλ

λου Berquin και τοϋ Γερμανοΰ Campe σέ παιδαγωγική προσφορά. Ό Δάρ

βαρις πέθανε στις 21 12 1823 και άφησε μέ διαθήκη του υποχρεωτικό δρο τα συγγράμματα του να διανεμηθοΰν δωρεάν στα Ελληνικά σχολεία τών Ελληνικών κοινοτήτων τής Αυστροουγγαρίας. Έτσι σέ 12 σχολεία διανε

μήθηκαν 17.250 βιβλία σέ 867 μαθητές, αριθμός καταπληκτικός για τήν εποχή του.

Οί απόδημοι Έλληνες τής Ουγγαρίας προέρχονταν άπό τις παρακάτω περιοχές τής Μακεδονίας: τήν Κοζάνη, Καστοριά, Σέρβια, Σιάτιστα, Βογα

τσικό, Μελένικο, Δοϊράνη, σπανιώτερα δέ άπό τό Μοναστήρι και Θεσσα

λονίκη, σύμφωνα μέ μελέτη τοϋ Ι.Κ. Βογιατζίδη, πού επισκέφθηκε για έρευνα

I

Ή πνευματική δράση των Ελλήνων της Ουγγαρίας και τών Μακεδόνων (16001880) 181

το καλοκαίρι του 1925 την Ουγγαρία. Διακρίθηκαν σαν έμποροι σιτηρών, κρασιού, καπνού, κεριού, βαμβακιού, νημάτων, μάλλινων υφασμάτων, αλ

λά και σαν ζωέμποροι, παντοπώλες και τραπεζίτες. "Ονειρο τους ήταν να κά

νουν καλό στην ιδιαίτερη πατρίδα τους. Ό ξενιτεμένος στην Αυστροουγ

γαρία Κατσάνος έφερε στη Σέλιτσα τα νερά τών πηγών της μονής του 'Αγίου 'Αθανασίου. Ό Κοζανίτης Χαρίσιος Μεγδάνης, σε βιβλίο του για τήν Κο

ζάνη, τονίζει ότι χάρη στους ξενιτεμένους Έλληνες τής Ουγγαρίας άπο το 1662 «ηύξησεν ό πολιτισμός της, εισήχθη ή ορεξις εις τήν πολυτέλειαν και ή φιλοτιμία δια τα βελτίονα». «Οί κάτοικοι τής Κοζάνης, περιτριβόμενοι εις τήν ξενιτείαν, ήλλαξαν ήθος και έπολιτεύθησαν και απέκτησαν φιλοτι

μικήν εϊς το να ζώσι πολιτικώτερα και να όρέγωνται τήν καλλιμάθειαν». Νά λοιπόν πού ή επαφή τών Μακεδόνων με τήν πολιτισμένη Ευρώπη τής εποχής εκείνης έφερε τήν εξέλιξη και τήν καλαισθησία στην τουρκοκρατού

μενη Κοζάνη και δημιούργησε μιαν επανάσταση στην αισθητική, στην άμιλλα για το ωραίο, στην αγάπη για τα γράμματα.

Αυτή είναι με λίγα λόγια ή σκιαγράφηση τής πνευματικής δράσης του Ελληνισμού τήν Ουγγαρία, όταν τό ελληνικό στοιχείο τής χώρας μεσουρα

νούσε και ξεχώριζε σε οικονομική ευμάρεια και πνευματική καλλιέργεια, ανάμεσα στους λαούς τής Αυστροουγγαρίας και διακρινόταν για τή ζωτικό

τητα του, τό σεβασμό στην ορθόδοξη πίστη τών προγόνων του και τή διατή

ρηση τών εθίμων και παραδόσεων. Μή ξεχνάμε ότι δημιουργός τής 'Ακαδη

μίας τής Βουδαπέστης ήταν ό πλούσιος έμποροτραπεζίτης Σίμων Σίνας, πού με δωρεά του χάρισε στην Ουγγαρία τήν 'Ακαδημία της, όπως έκανε αργό

τερα τό ίδιο και στην Ελλάδα με τήν 'Ακαδημία 'Αθηνών! Επιγραμματικά, ό Νικόλαος Β. Τωμαδάκης άλλα και γλαφυρά, υπογραμμίζει για τους Έλλη

νες τών κοινοτήτων του εξωτερικού: «Έξεκίνησαν γυμνόποδες και άγλωσσοι, άντεμετώπισαν λαούς ξένους, περισσότερον πολιτισμένους, έμπειρους εις τήν ζωήν, αλλόγλωσσους και έτεροθρήσκους, κάποτε ορθοδόξους, άλλα σχε

δόν πάντοτε μισαλλαδόξους. Έπροχώρησαν εις τό ν ' ανοίξουν δρόμον δι' εαυτούς και δια τους συμπατριώτας των. Διέθεσαν τάς ύλικάς των δυνάμεις, τον ηθικόν όπλισμόν, τήν πολιτικήν και κοινωνικήν των πεΐραν υπέρ τής 'Αναστάσεως του "Εθνους». Εϊναι αυτοί οί Έλληνες, πού έχοντας μέσα τους τή γλαυκή θύμηση τής πατρίδας, τις ήσυχες μακεδόνικες πεδιάδες και τα αγέρωχα βουνά, συλλάβανε μέσα στο μυαλό τους τό όραμα μιας πατρίδας λεύτερης και πολιτιστικά αναπτυγμένης, βάζοντας κι' αυτοί τό λιθάρι τους στο ξεσηκωμό του 1821 και συμβάλλοντας υλικά, ηθικά και πνευματικά στο θαύμα τής 'Αναγέννησης τής δούλης πατρίδας.


Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Η (1). Ό ειδικός μελετητής τοΰ ελληνικού διαφωτισμού Κ. Θ. Δημαράς, σέ άρθρο του

στο «Βήμα» τονίζει ανάμεσα στα άλλα και τα ακόλουθα: «Ή αφέλεια και ή μετριοφροσύνη τοΰ Ζαβίρα μας έδώρησαν ενα χαριτωμένο αυτοβιογραφικό κείμενο του. Στην ΰστερην ωριμότητα του, όταν είχε πια προβεί στή σύνταξη ή μετάφραση τοΰ μεγαλύτερου μέρους τοΰ έργου του, αποφάσισε να συγγράψει μια συναγωγή, με τα βιογραφικά και έργογραφικά τών μεταγενεστέρων Ελλήνων λογίων, δηλαδή τών λογίων της Τουρκοκρατίας. Έκεϊ έκρινε σωστό και συμφωνοΰμε μαζί του, να παραθέσει, ανάμεσα στίς άλλες και τήν δική του, σύντομη όπως όλες, βιογραφία· μιλεί στο τρίτο πρόσωπο, τό πιο σεμνό, για τον εαυτό του. "Ακουσε «τινά φιλοσοφικά τών νεωτέρων μαθήματα έν όσω αύτω τα τής εμπορίας έπετρέψατο* ύστερον δέ υπό τής φιλομάθειας οίστρηλατούμενος και μή συγχωροΰντος αύτω τοΰ Έρμου έν τοις σχολείοις διατρίβειν, μετά καιρόν κατ' ολίγον συνεστήσατο έαυτώ μίαν μικράν βιβλιοθήκην». Πιο κάτω, ό Ζαβίρας, μιλώντας πάντα για τον εαυτό του, γρά

φει πώς είναι: «επιπόλαιος έν πασι», ότι, δηλαδή, δέν έχει εμβαθύνει σέ τίποτε, άλλα ότι, κιόλας είναι «λίαν φιλογενής και φιλόπονος». Εικόνα τοΰ έμπορικοΰ κόσμου, ό όποιος έπόθησε τήν ελευθερία και μας τήν έκληροδότησε».

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α 1. Ôdon Fiives «Έλληνες τής Ουγγαρίας», Θεσσαλονίκη 1965. 2. Ν. Β. Τωμαδάκη «Εορταστικοί λόγοι», 'Αθήναι, εκδόσεις Γρηγόρη και συγκε

κριμένα τό άρθρο του «Ή συμβολή τών Ελληνικών Κοινοτήτων τοΰ Έξωτερικοΰ εις τον αγώνα τής Ελευθερίας» (σελ. 5 25).

3. Ι. Κ. Βογιατζίδη «Αί ΈλληνικαΙ κοινότητες τής Αυστροουγγαρίας» δημοσιευμέ

νο στο Ημερολόγιο Μεγάλης Ελλάδος, τόμος 1925, σελ. 71 78. 4. Γεωργίου Λαΐου «Ή Σιάτιστα καί οι εμπορικοί οίκοι Χατζημιχαήλ και Μανούση»,

θεσσαλονίκη 1982. 5. 'Ιωάννου Α. Παπανδριανοΰ ((Ένας μεγάλος Μακεδόνας απόδημος: Ευφρόνιος

Ραφαήλ Παπαγιαννούσης Πόποβιτς», Θεσσαλονίκη 1972. 6. Τάσου Γριτσόπουλου «Γεώργιος Ζαβίρας ό Σιατιστεύς θεράπων τοΰ λόγιου Έρμου

καί τοΰ Κερδώου», Θεσσαλονίκη 1973. 7. Γεωργίου Ζαβίρα «ΝΕΑ ΕΑΑΑΣ», Επιμέλεια Τ. Γριτσόπουλου, Αθήναι 1972. 8. Feriz Berki «Ή έν Ουγγαρία 'Ορθόδοξος Εκκλησία», Θεσσαλονίκη 1964. 9. Γεωργίου Μέγα «Σιάτιστα, τ' αρχοντικά της, τα τραγούδια της κι' οί μουσικοί

της», 'Αθήναι 1963. 10. "Αρθρο Κ. Θ. Δημαρά στο ΒΗΜΑ για τον Γεώργιο Ζαβίρα. 11. Ν. Ε. Σκιάδα «Χρονικό τής Ελληνικής Τυπογραφίας», τόμος Α', 'Αθήναι 1976. 12. Μιχαήλ Δ. Καλινδέρη «Χαρίσιος Δ. Μεγδάνης», 'Αθήναι 1971. 13. 'Αποστόλου Δασκαλάκη «Ό Ελληνικός λαός κατά τήν περίοδον τής Τουρκο

κρατίας», 'Αθήναι 1962. 14. Ματθαίου Κ. Παρανίκα «Σχεδίασμα περί τής έν τω Έλληνικώ εθνει καταστάσεως

τών Γραμμάτων άπό αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τών άρχων τής ένεστώσης (ΙΘ') Εκατονταετήρίδος», Κωνσταντινούπολις 1867.

15. Nestor Camariano «Athanasios Christopoulos», Θεσσαλονίκη 1981 (σελ. 22). 16. Τ. Ε. Εύαγγελίδη «Έλληνες τής Ουγγαρίας καί κοινότητες», εμπεριστατωμένο

άρθρο του στον ΙΘ' τόμο (σελ. 192 193) τής ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΓΚΥΚΛΟ

ΠΑΙΔΕΙΑΣ (Πυρσός). 17. Γ. Κ. Πουρναροπούλου «'Ιστορία τής Ιατρικής έν Ελλάδι κατά τους χρό

νους τής Τουρκοκρατίας, έπί τή 500ετηρίδι άπό τής αλώσεως». Άθ. 1953.

ΕΛΕΝΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΕΓΕΛΙΑΝΟΥΣ ΜΗΧΑ

ΝΙΣΜΟΥΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ, ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ή ΣΥΓΓΕΝΗΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ;

Σε τρία κυρίως σημεία φαίνεται ότι συναρθρώνονται ή σκέψη του He

gel και ό τραγικός λόγος : α) Στην έννοια του θείου, στην οποία συμψηφίζεται όλη ή αναγκαία

διαδρομή πού οδηγεί άπο ενα πρωτογενές στάδιο, όπου ή αντίληψη τών πρα

γμάτων είναι άμεση —άδιαμεσολάβητη, Unmittelbar— και ή πραγματικό

τητα, ή αληθοφάνεια—Wirklichkeit—είναι έν μέρει ψευδής, σ' ενα ανώτατο στάδιο όπου ισχύει ή ολοσχερής (διαμεσολαβημένη) πραγματικότητα του απόλυτου πνεύματος. Στην αρχή, ό κόσμος αναγνωρίζεται ώς ενα πολυεπί

πεδο σύστημα σημείων, πού μόνο αργότερα όμως θα αποκτήσουν τήν ενιαία και καθολική (Allgemein) σημασία τους.

β) Στή δομική σχεδόν παρατήρηση, πώς ή έξωτερικότητα (Die Ausser

lichkeit) είναι τό κύριο χαρακτηριστικό της αναγκαστικής σχέσης ανάμεσα στο πνεύμα και τις συλλήψεις του, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια της εκ

τύλιξης του, και στο μέτρο πού ή εμφάνιση (Erscheinung) αποτελεί γιάτό πνεύμα τό sine qua non της σύστασης του. Ή (τραγική) αναπαράσταση θα ήταν τότε, κατά ενα τρόπο, μία παρόμοια εμφάνιση ή οποία μάλιστα θα εγκαθιστούσε τή μειονεκτικότητα στο κέντρο του σκεπτικού μηχανισμού: εκεί ακριβώς, όπου ό νους επιχειρεί να εκμηδενίσει τήν απόσταση πού τον χωρίζει άπ' δ,τι φαίνεται να τον υπερβαίνει.

γ) Σ' αυτήν τήν ίδια τήν απόσταση μέσα στην οποία, καί στο μέτρο πού δηλώνει τή διάσταση τοΰ πνεύματος μέ τον εαυτό του, εγγράφεται τό έγελια

νό σχήμα· ή μεσολάβηση (Die Vermittlung), επεξεργάζεται κάθε αντικει

μενικότητα πού υποβαθμίζει τήν έννοια της ανώτερης αρχής (τοΰ πνεύμα

τος), καί ή γνώση δεν στοχεύει στην εγκαθίδρυση τοϋ θείου, ώς καθαρής υπερβατικής αρχής, άλλα στον επαναπροσδιορισμό του ώς εννοιολογικής βαθμίδας πού μετέχει στην ανελικτική πορεία τοΰ πνεύματος. Σέ δλα τα στά

δια τής κλιμακωτής διαμόρφωσης τής θρησκευτικής συνείδησης, τό θείο είναι ή κατ' εξοχή έννοια ή οποία αναγνωρίζεται ώς αρνητική (έχοντας

184 Έλενας Θεοδωροπούλου

μεσολαβηθεΐ από τή σκεπτική διαδικασία) και με αυτόν ακριβώς τον αρνη

τικό χαρακτήρα έχει διατηρηθεί, και μάλιστα ύπερθεματιστεΐ, άπο τή δια

κριτική και εξαντλητική νοητική εργασία1. Ό νους «αναλαμβάνει» την έννοια, ή έννοια διηθείται μέσα από τις αλλεπάλληλες μεσολαβήσεις (Sich Aufhebt), και τέλος «αναλαμβάνεται», δηλαδή, «ανυψώνεται», παραδίνεται ολοκληρωμένη στις διαδικασίες πού προετοιμάζουν τή συγκρότηση της απόλυτης σημασίας. Το νόημα εδώ, δεν θα ήταν παρά ή αναγκαία θεώρηση του πράγματος όχι μόνο ώς θέσης άλλα και ώς άρνησης τοΰ ϊδιου του του έαυτοϋ* ή πνευματική διαδρομή μετατρέπεται σε μία ολική κίνηση, πού με συνεχείς αναδιπλώσεις, αναλαμβάνει και αφομοιώνει δ,τι πιθανόν θά έθετε σε αμφισβήτηση τον ίδιο της τό μηχανισμό, ώς παραγωγό τοΰ απόλυτου— και καθαρού— νοήματος2.

Οι τραγωδίες του Αισχύλου αναπτύσσουν επίσης, με τή μορφή μιας ενιαίας και ενοποιητικής προόδου, τα τρία αυτά κεφάλαια: τήν έννοια τοΰ θείου, τήν έξωτερικότητα και τήν αναπαράσταση ώς τρόπους διαμεσολά

βησης αυτής της έννοιας, και τέλος, τήν διαδικασία πού οδηγεί στή γνώση (αναγνώριση, παραδοχή και αξιοποίηση της πρώτης αρχής), ώς σταδιακή αποκάλυψη των «ακατανόητων» σημείων πού συναρμολογοΰν τήν αλήθεια. Ό αισχύλειος μηχανισμός είναι θεμελιωδώς άληθειακός, όσο και ειρωνικός, στον βαθμό πού συνειδητοποιεί και επεξεργάζεται τήν δυσχερή διαφορά ή οποία ορίζει δύο δυναμικές περιοχές: τήν ανθρώπινη και τήν θεϊκή. Καμμία περιοχή δέν αμφισβητείται, ακόμα περισσότερο ή θεϊκή, έτσι ή αλήθεια φαίνεται να ισχύει εξ όρισμοΰ3. "Οσον αφορά τήν έξωτερικότητα, πού

1. Βλ. F r. H e g e l , «La Philosophie de la Religion» (γαλλ. μτφρ. J. Gibelin, έκδ. J. Vrin, 1971), T. Ι σελ. 50 51, 57 8.

2. Ό Ε. Μ a r t i n e a u προτείνει ώς γαλλική μετάφραση τοϋ όρου Aufheben τήν λέξη Assumer (κυριολεκτική σημασία, αναλαμβάνω), και στηρίζει τήν επιλογή του αυτή στην «παραγνωρισμένη» άπο τους μεταφραστές νοηματική απόχρωση τοϋ γερμανικού όρου, δηλαδή, τήν «διαφύλαξη» (Conservation, άπο το Aufbewhren) και τήν «ανύψωση» (Elevation, άπο τό Aufheben τό ίδιο) : πρόκειται για τήν θετική, αυτή τή φορά, έννοια τοΰ Aufheben. (Βλ. τό προοίμιο τοϋ Ε. Martineau, στο βιβλίο τοϋ Μ. Heidegger, «La «Phénoménologie de Γ Esprit» de Hegel», έκδ. Gallimard, 1980, σελ. 13 23).

3. 'Ακόμα καί ή αύθάδεια τοϋ Προμηθέα δέν κατευθύνεται εναντίον τοΰ κράτους των θέων, άλλα σαφώς εναντίον της τυραννικής δομής του, δεδομένου ότι α) ή διαδοχή στις θεϊκές γενιές είναι μια θεσμοποιημένη όψη της εμφάνισης των θεών, ώς εκφραστών μιας αναντίρρητης υπεροχής (εξουσιαστικό πρότυπο), και β) ότι, ό ίδιος ό Προμηθέας αποτελεί μέρος αύτοΰ τοΰ προσώπου της εξουσίας, ή ίσως καί τό ίδιο τό πρόσωπο της εξουσίας, στο μέτρο πού επεξεργάζεται ακατάπαυστα τις μορφές της (για τήν πολλαπλή συγγένεια τοΰ Προμηθέα μέ τον Δία, βλ. Giov. Cerri, «Il Linguaggio Politico nel Prome

teo di Eschilo», Roma, Ed. dell'Ateneo, 1976). Πιο συγκεκριμένα, βλ. «Προμηθεύς Δεσμώ

της», στ. 436 471, 609 611, 907 1006.

Ή περίπτωση τοΰ Αισχύλου μέσα στους Έγελιανούς μηχανισμούς 185

συμψηφιστικά θα μπορούσε να εννοηθεί ώς θεοφάνεια, στό αίσχύλειο σύστημα διατυπώνεται μέσα άπο μία πολλαπλή θεματοποίηση τών απο

στάσεων, οί όποιες παρεμβάλλονται με τέτοιον τρόπο ώστε ή διάνυσή τους ή ή σύμπτωση τών δύο άκρων, να επανατοποθετεί την απόσταση ακρι

βώς ώς «χαίνουσα» διαφορά. Ή τραγική επιχείρηση παρομοιάζεται έτσι με Δούρειο ϊππο: στο εσωτερικό θα βρεθεί τό πρόσωπο ή το προσωπείο τοΰ θεοϋ· ή παγίδα είναι ή βεβαιότητα του νοήματος: ή ισορροπία θα είναι δυνα

τή μόνο μέσα άπό ενα ολοκαύτωμα (ή εξάρθρωση του οϊκου τών 'Ατρειδών, ή καταβαράθρωση τοΰ Προμηθέα —ό φυσικός χώρος ωστόσο, παραμένει ό αδιάφθορος τόπος πού υποδέχεται ιδρύσεις και καταστροφές—ή σφαγή τών Δαναών, ή ήττα τών Περσών του Ξέρξη). Ό,τ ι απομένει (ή απαλλαγή του Όρέστη καί ή μεταμόρφωση τών Ερινυών, τό μυστικό τοΰ Προμηθέα, ή καταρρακωμένη φιγούρα τοΰ Ξέρξη πάνω στή σκηνή, ό Χορός, μόνος επι

ζών μετά τήν άλληλλοεξόντωση τών γυιών τοΰ Οιδίποδα, ή ανυπακοή της Ύπερμήστρας) ανοίγει ξανά ή αφήνει ανοιχτό τον άσφυχτικό κύκλο τοΰ αναγκαστικού νοήματος: παρόλα αυτά, π ρ έ π ε ι να υπάρχει νόημα. Νομιμο

ποιείται έτσι ή συνεχής καί απαραίτητη ανάγνωση καί ερμηνεία τών σημεί

ων, ώς υπαινικτικών εμφανίσεων της ουσίας4. Ή τραγική πλοκή καταγράφει τις αποστάσεις με τήν μεθοδολογική προϋπόθεση πώς ή κατάληξη στό τε

λικό ζητούμενο ανακεφαλαιώνει καί αιτιολογεί τήν εκκίνηση καί τήν ενδιά

μεση διαδικασία, ενώ συγχρόνως, καί για τον ϊδιο λόγο, αρχή καί τέλος νοηματοδοΰνται εξ ϊσου εφόσον άποτελοΰν λειτουργικά μέλη μιας διαλε

κτικής περίπου ενότητας5. Ενδεικτικά, οί αποστάσεις αρθρώνονται ανάμεσα στό θείο καί στό ανθρώπινο—αξονική απόκλιση—(βλ. τις εκφράσεις πού προσπαθοΰν να «συμπεριλάβουν» τήν ιδιαιτερότητα τοΰ θεϊκού6), ανάμεσα

4. «Le monde est couvert de signes... Connaître c est interpreter» M. Foucault, «Les mots et les choses», σελ. 49 (έκδ. Gallimard, 1981).

5. Πρβλ. «Ce qui est plus grave, c' est que, lorsqu' on essaye de se représenter le devenir du monde, les dieux en sont le produit et non pas le principe. Ils ne le sont même pas dans le sens d'Aristote, à titre de fin: Γ univers a passé par plusieurs âges; et le présent n' est pas nécessairement le dernier;» (Boulanger Α., Le génie grec dans la religion, Paris; Renaissance du Livre, 1932, σελ. 281).

Ή ανάλυση τοΰ Ρ. Ricoeur σχετικά μέ τη μίμηση ώς κειμενική καί διηγηματική διαμόρφωση, ξεκινά άπό τη διπλή διαπίστωση: α) «Nous suivons donc le destin d' un temps préfiguré à un temps refiguré par la médiation d' un temps configuré», όταν ό συσχηματι

σμός (Configuration) αναφέρεται στην μεσολάβηση τοΰ κειμένου, καί β) ή σύνθεση τής πλοκής βασίζεται σέ μια πρωταρχική κατανόηση τοΰ κόσμου τής πράξης, στο βαθμό πού ή πράξη συναποτελεΐται από «νοητές δομές, συμβολικές πηγές καί έναν χρονικό χα

ρακτήρα» (βλ. Ρ. Ricoeur, «Temps et Récit», T. I, p. 85129, Éditions du Seuil, Paris 1983). 6. π.χ., «"Αναξ άνάκτων, μακάρων/μακάρτατε καί τελέων τελει/ότατον κράτος, /όλβιε

Ζεΰ», «Ίκέτιδες» στ. 525 527, «Ζευς μεν Άφίκτωρ επίδοι προφρόνως» ο.π. στ. 1.


στο πεπρωμένο (ανώτατη δύναμη), στον θεό και στον άνθρωπο, ανάμεσα στα ϊδια τα πρόσωπα των τραγωδιών, ώς ζωντανά παραδείγματα και υπο

δείγματα συγκεκριμένων ιδεολογικών και ηθικών θέσεων (πράγμα πού εξη

γεί την φαινομενική ακαμψία τών σχέσεων), ανάμεσα στους χρησμούς και στην επαλήθευση τους, στην πράξη και στον λόγο πού τήν εκφέρει και τήν θεσμοθετεί7, στο άκατανόμαστο και στις ονομασίες του8, στην εξύψωση καί στην πτώση του ήρωα (τό «υψηλό» ή ή έξάγνιση), τέλος, ανάμεσα στους έξωσκηνικούς χώρους καί στην σκηνή (απόσταση πού συνδέει εύφυώς πολ

λαπλά επίπεδα πραγματικότητας καί αναπαράστασης, αποτελώντας συγχρό

νως τό χωρικό ανάλογο μιας πνευματικής διαδικασίας9). Πάντως, δεν ξέ

7. Βλ. τις παρατηρήσεις τοϋ R. Barths σχετικά μέ τή λειτουργία τοϋ λόγου στην τραγωδία, λειτουργία πολλαπλή καί σημαντική: πίσω άπό κάθε έκφραση, υπάρχει ένα δίκτυο κωδίκων πού ορίζουν τήν σημασία της, ό λόγος υποκαθιστά ή δικαιοδοτεΐ τήν πρά

ξη, σημειώνει τήν μεγάλη δυσαναλογία ανάμεσα στο σημαίνον καί στο σημαινόμενο, ή προφορική διατύπωση είναι ή απόδειξη και ή ένδειξη της τραγικής σύγκρουσης («Sur Racine», p. 42 44, 48 50, 55 59, 127137 έκδ. du Seuil, 1979).

8. Ή ουσία τοϋ θείου είναι ασύλληπτη· τό όνομα πού πιθανόν θά δήλωνε ή θα υπο

νοούσε τήν ουσία αυτή, δέν υπάρχει, καί αν υπήρχε, δέν θά έπρεπε να προφέρεται: πρβλ. τήν έκφραση «βοΰς έπί γλώσση μέγας/βέβηκεν» «Αγαμέμνων», στ. 36 37). Τό ανθρώπινο μυαλό εργάζεται αναλογικά, καί ή προσέγγιση τοϋ θείου μέσα άπό συσχετισμούς καί ανα

λογικές διαδικασίες είναι σχεδόν μία ηθική πρόταση όσο καί μία γνωσιολογική μέθο

δος: «Toutes les figures du monde peuvent se rapprocher; il y a un point privilégié, saturé d' analogies: Γ homme» (M. Foucault, ό.π. σελ. 36 37). Ό νους προσπαθεί να συλλάβει καί να ορίσει τήν έννοια τοϋ θείου μέσα άπό σημεία καί φαινόμενα τα όποια, μέ τήν επα

νάληψη τους, έχουν δώσει τή δυνατότητα στον άνθρωπο να συγκεκριμενοποιήσει τον χα

ρακτήρα τους: έτσι ό θεός «διαβάζεται» μέσα στα φυσικά φαινόμενα· (για τήν αναλογία ώς πρώιμο σκεπτικό μηχανισμό, βλ. G.E.R. LLoyd, «Polarity & Analogy» Two types of argumentation in early Greek thought, Cambridge at the University Press, 1971).

Πρβλ. «La philosophie se confond avec Γ ontologie, mais Γ ontologie se confond avec Γ univocité de Γ être (Γ analogie fut tojours une vision théologique, non pas philosophi

que, adaptée aux formes de Dieu, du monde et du moi)». (G. Deleuze «Logique du Sens», Editions du Minuit, 1969, σελ. 210).

9. Στον «Προμηθέα δεσμώτη» ή διαδοχή τών γεγονότων πού πρέπει νά μεσολαβήσουν εως τήν τελική αποκατάσταση τών ισορροπιών, σχηματοποιείται μέσα άπό τά διαστήματα πού οφείλει νά διατρέξει ή Ίώ, έάν δεχτούμε ότι ή πορεία προς τή συμφιλίωση τών αντι

θέσεων, αναπαριστά έναν συγκεκριμένο μηχανισμό, εκείνον πού κινεί τό πνεύμα μέ σκοπό νά περιχαρακώσει, νά εξομαλύνει καί νά εννοήσει ο,τι τό υπερβαίνει. Στο ίδιο σχήμα υπακούουν καί οί υπόλοιπες τραγωδίες: ή απόσταση πού χωρίζει τους ήρωες άπό τήν αλή

θεια βρίσκει τό αντίστοιχο της στα διαστήματα πού παρεμβάλλονται ανάμεσα στή σκηνή καί στην έξωσκηνική δράση, ή στα διαστήματα πού οφείλουν νά διατρέξουν οί ήρωες, καί τά όποια είναι πάντα τεράστια (τό εξωτερικό είναι ή έμμονη άλλη όψη, ή διαρκής αναφορά, στο βαθμό πού τό εσωτερικό δέν μπορεί νά παράγει αυτόνομα τήν αλήθεια καί τή λύση).

!Η περίπτωση τοϋ Αισχύλου μέσα στους Έγελιανούς μηχανισμούς

ρουμε ακόμα εάν ή τελική εκπλήρωση των θεϊκών σχεδίων θα έσήμαινε μία απόλυτη και αποκλειστική σχέση ανάμεσα στο σημαινόμενο και στο ση

μαίνον (βλ. τήν υπάτη αριστοτελική σύμπτωση, τή μονοσημαντότητα, Με

ταφ., Γ'), ή εάν ή ψύχωση της συνάφειας ικανοποιείται με τήν επικράτηση ενός ανώτερου εξουσιαστικού λόγου, πού θα ένωνε κάτω από τήν ισχυρή λογική του τις πραγματικές και φανταστικές αποκλίσεις. Ό εξουσιαστικός λόγος απαιτεί και παρασκευάζει τήν ομοιογένεια10, και στο μέτρο πού δύσκο

λα μπορεί να υπάρξει ή απόλυτη έσωτερίκευση της πρώτης και απόλυτης αρχής άπα μέρους τοϋ υποκειμένου πού τήν υφίσταται και τήν αναπαράγει, θα δεχόμαστε—ακόμα περισσότερο στην περίπτωση του Αισχύλου— ότι ή σχέση πού διευθετεί τα δύο επίπεδα είναι σχέση «αισθητική»11.

Τό γεγονός ότι από τον Αισχύλο δέν τίθεται σέ αμφισβήτηση ή λογική παράμετρος των θεών (ή κατηγορία τοϋ λογικοϋ ή τοϋ διαλογικοΰ εΐναι ή κλίση πού παίρνει ό ηθικός ή ιδεολογικός προσδιορισμός μέσα από τις άναπαραστατικές —δραματικές τεχνικές: ή ρηματική εκδοχή της δύναμης είναι τό στίγμα της πολύτροπης φύσης της—ή πράξη εΐναι λόγος καί αντί

στροφα), συνιστά ενα είδος «έλλογης παράνοιας», ένα επιχείρημα με όρους δυσανάλογους. Παρατηρείται κάθε φορά σχεδόν πού πρόκειται να δομηθεί ένα σύνολο διαφορετικών δεδομένων (μέ αυστηρά κανονιστική ισχύ, έτσι ώστε κάθε παράλειψη να σημαίνει εξοστρακισμό από τό ϊδιο τό σύστημα πού φιλοδοξεί να τα συνθέσει), ένώ, υπάρχει ή ενδόμυχη ανάγκη διαφυγής από τις αναγκαίες προϋποθέσεις του. Οι τραγικοί ήρωες αποδέχονται τους νόμους πού τους καθορίζουν, δέν παύουν ωστόσο να τους έρωτοΰν και να τους παρενοχλούν μέ φυγοκεντρικές πράξεις. "Ετσι θα λειτουργοΰσε τό έγε

λιανό σύστημα, ως σχολιαστής, παραγωγός, αλλά καί υψηλό παράγωγο τοϋ Αόγου. Μέ αυτόν τον τρόπο εργάζεται ή οδύνη στην αίσχύλεια ηθική: ώς έξωστήρας εναλλακτικών λύσεων μέσα σ1 ενα σώμα προτάσεων σαφώς δια

τυπωμένων από τό κοινωνικό πρόσωπο. Μέ αυτήν τήν έννοια, τό θείο βιώ

νεται ώς τό «αλλότριο»· οί σχέσεις καί οι συγκρούσεις πού συνεπάγονται θα παράγουν τό ιδιαίτερο νόημα της τραγωδίας. Ό τραγικός λόγος είναι συγχρόνως σχήμα υπερβολής καί λιτότητας πού «περικυκλώνει» καί περιο

πτεύει τό υπερβατικό νόημα. Ή (άνα)παράσταση λειτουργεί ώς αλληγορία: α) ώς λόγος πού προφέρεται «άλλου»—δηλαδή στον σκηνικό χώρο—έπει

10. «Le fort dans son désir infini d' être le degré absolu de la force —paradoxe infin j à la mesure de son désir—est désir de Γ homogène, soit le désir de destruction de toute hétérogénéité: ainsi toute force est, dans son essence tyrannique, entropie universelle» (L. Marin, Le portrait du Roi, σελ. 25, Les Editions, de Minuit, 1981).

11. Βλ. Fr. Nietrsche; «Le livre du philosophe, μτφρ. Ang. KremierMarietti, έκδ. AubierFlammarion, 1969, σελ. 189.

188 "Ελενας Θεοδωροπούλου

δή «εδώ», εξω από τη σκηνή, ό τόπος είναι ανίερος (διάβαζε, δεν έχει περι

χαρακωθεί, και δεν προορίζεται για να υποδεχτεί ιερό έργο)· άπό την άλλη μεριά επίσης, προφέρεται ωσάν να προφερόταν σε άλλον τόπο, τόπο μυθο

λογικό και τόπο τον όποιο κάποια στιγμή μπορούν να κατοικήσουν θεοί. β) ώς λόγος πού εκφέρεται με άλλον τρόπο, επειδή το να αναφέρεται απευ

θείας σε γεγονότα όπου συμπεριλαμβάνεται ή ανώτερη δύναμη, είναι απαγο

ρευμένο ώς ανόσιο, επομένως καταφεύγει σε πλάγιους και υπαινικτικούς τρόπους. Ή Τραγωδία, ώς ολικό σχήμα, μπορεί να κλειστεί σε εισαγωγικά, και τα εισαγωγικά ακριβώς συνιστούν τήν ιδιότυπη ειρωνική κλίση του τρα

γικού λόγου12. Ή εξωτερικότητα είναι απόσταση, και ή αναπαράσταση εγκαθίσταται

στο κέντρο της μεταφράζοντας την σε δραματικό σχήμα και ηθικό κανόνα. Ή απόσταση συνεπάγεται τήν οδύνη· τό νόημα είναι ή τελική γνώση: ή

12. Στίς «Ευμενίδες» φαίνεται καθαρά αυτή ή διπλασιασμένη λειτουργία της τραγω

δίας: ό τραγικός λόγος είναι το σχόλιο τοϋ έαυτοϋ του, και ό εαυτός του είναι αναπαραγω

γή και αναπαράσταση κωδίκων τελεστικων (τελετουργικών), σαφώς άναπαραστατικών στή δομή τους. Ή θεατρική σύμβαση ακολουθεί τήν πραγματική σύμβαση, και όταν ή πραγματικότητα διαρθρώνεται στή βάση ενός απαράβατου και πολυσήμαντου τυπικού, τότε ή θεατρική σύμβαση παίρνει τή μορφή μιας ίερουργικής αλληγορίας, και τό φαντα

στικό μιας ρεαλιστικής παρόξυνσης: ή φανταστικήδραματική πρόταση έχει τή θέση γεγονότος, και θα μπορούσε να θεωρηθεί ρυθμιστική, στο μέτρο πού ή ((μυθοπλασία» έχει τήν έννοια της επεξεργασίας και τής διαμόρφωσης κοινωνικών μορφών. "Ετσι στίς «Ευμενίδες» ή ιδιαίτερη πλοκή συνυφαίνεται μέ τον ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό ίστό, ή δράση αποστασιοποιείται τήν στιγμή πού αποκτά τή μεγαλύτερη ένταση της (βλ. τον όγκο τοΰ θεϊκού λόγου, εφόσον πρωταγωνιστούν οί θεοί), ό χώρος επιτάσσει συγκε

κριμένη σωματική και λεκτική συμπεριφορά (πρόκειται για τόπο ιερό, μέ λατρευτικό κέντρο τό άγαλμα τής Αθηνάς), ή βασική συνθήκη τοΰ έργου είναι διαδικαστική και τε

λεστική (εκτυλίσσεται δικαστικός αγώνας), τα πρόσωπα, έκτος ίσως άπό τον 'Ορέστη έχουν, ((φασματικά» χαρακτηριστικά (οί Ερινύες, ή Κλυταιμνήστρα, οί Ευμενίδες) ή έκτακτες ιδιότητες (Προφήτις): ό νοηματικός μοχλός, εκείνο, δηλαδή, πού «προσγειώ

νει» και επανασυνδέει τήν τραγωδία μέ τό ζητούμενο της (τήν αποκατάσταση των διατα

ραγμένων σχέσεων σύμφωνα μ' ένα καθολικά αποδεκτό κριτήριο, μια αξία και ένα αξίωμα πού εκφράζουν και τήν ανθρώπινη και τή θεϊκή λογική) είναι ό λόγος. Λόγος πολυπρισμα

τικός, ό όποιος αυτονομείται και παράγει ιδεολογικό και δραματικό έργο, στο μέτρο πού κάθε πρόσωπο εκφέρει έναν λόγο ειδικού βάρους: προωθούνται έτσι επιχειρήματα πού θά διευθετήσουν τό κοσμικό νόημα, εφόσον κατανέμεται ή εξουσία στίς θεϊκές δυνάμεις, και συγχρόνως αποσαφηνίζεται ή έννοια τοΰ θείου σε σχέση μέ τους κανόνες δικαίου, ένώ όλη ή διαδικασία παραπέμπει στην συγκεκριμένη διανοητική εργασία τής υπέρβασης τής πρώτης αρχής, διαδικασία πού μένει αφανής, αν και αποτελεί τή νευραλγική αρτηρία τοϋ νοήματος. «Ζευς όστις ποτ' εστίν, ει τόδ' αύ/τώ φίλον κεκλημένω, /τούτο νιν προσεν

νέπω·/ ουκ εχω προσεικάσαι/πάντ' έπισταθμώμενος/πλήν Διός, ει τό μάταν φροντίδος άχθος/χρή βαλεΐν έτητύμως·/ούδ' όστις πάροιθεν ήν μέγας,...ουδέ λέξεται πριν ών...Ζήνα δέ τις προφρόνως έπινίκια κλάζων/τεύξεται φρενών τό πάν («Αγαμέμνων», στ. 160175).

eH περίπτωση του Αισχύλου μέσα στους Έγελιανούς μηχανισμούς 189

έξωτερικότητα σημαίνει την ανάπτυξη της τεχνικής του «περάσματος»— κάθε κατάσταση ορίζει και τους τρόπους υπέρβασης της. Όλο το γνωστικό και το άναπαραστατικό σύστημα περιστρέφεται πάνω στή δικλείδα ασφα

λείας πού λέγεται συνείδηση, ή οποία αν και αναπτύσσεται ιδιαίτερα στα έργα του Σοφοκλή, εδώ, αποτελεί ενα ευρύτατο πεδίο όπου κάθε κίνηση μετα

φράζεται σε τρομαχτικά βήματα προς τήν αναγνώριση: ή συνείδηση εϊναι μία δομή άπο τή φύση της μεταφιλοσοφική για το λόγο και μόνο πώς ανα

γνωρίζει το προηγούμενο, το σύγχρονο, και το επόμενο ώς παρελθοντικές ουσιαστικά βαθμίδες—το σχόλιο ακυρώνεται στο μέτρο πού αποτελεί μία σύσσωμη έπαναδρόμηση, σύσσωμη διότι περιλαμβάνει ήδη και αυτό τό ϊδιο τό σχόλιο. Θα αποτελούσε δηλαδή τήν συνεχή αντιπαράθεση μιας μήφιλο

σοφικής εμπειρίας απέναντι σ' έναν φιλοσοφικό λόγο ό όποιος ωστόσο πα

ράγεται και διαμορφώνεται άπό αυτήν ακριβώς τήν εμπειρία13. Θα μιλού

σαμε τότε για ενα είδος φιλοσοφίας perennis πού συρρικνώνει ή απορροφά τήν διαφορά, εάν όχι τήν προβάλλει, έτσι ώστε να είναι καταδικασμένη να τήν αναπαριστά; Ή έλλειψη της έσωτερίκευσης (αίσχύλειο μειονέκτημα), ό νους πού δεν επανέρχεται στον εαυτό του, ή αλλιώς ή εξαιρετικά ισχυρή διατύπωση της έννοιας της πρώτης αρχής, δεν θα ήταν παραδόξως, ήδη, μία αρετή φιλοσοφική, μία λεπτοφυΐα του πνεύματος, σχεδόν μία αναγωγή στο ουσιώδες, πού θα παρουσίαζε, αντίστροφα, τή σκέψη ώς ουτοπία, αλληγο

ρία / άλλοτροπία, συγχρόνως όμως και ώς τήν πιο ιδιόρρυθμη μορφή εντό

πιας14; Στο έργο του Hegel βρίσκουμε σαφή αναφορά στην αίσχύλεια τρα

γωδία σε δύο κυρίως σημεία: στα μαθήματα Αισθητικής15, και στην «Φαινο

13. Πρβλ. α) «Par définition, le philosophe, ne possède pas la Sagesse (c' est à dire 1B plétitude de la conscience de soi, soit —en fait— Γ omniscience); mais (un hégélien dev

rait préciser: à une époque donnée) il est plus avancé sur le chemin qui mène à la Sagesse que tout nonphilosophe, que tout «profane», le tyran y compris. Par définition également, le philosophe est censé «consacrer sa vie» à la recherche de la Sagesse». (A. Kojève, Tyrra

nie et sagesse, Gallimard 1954, σελ. 231). β). Ό G. F. Else, θεωρεί ότι ή κάθαρση συντελείται μέσα στην ποιητική κατα

σκευή, αποτελεί τήν ίδια τήν διαδικασία της μίμησης, και στο μέτρο πού ή μίμηση συνι

στά ή ταυτίζεται με τήν πλοκή, ή κάθαρση επιτυγχάνεται μέσα άπό τήν εξέλιξη της πλο

κής: συμπίπτει τότε με τήν επεξεργασία και τήν ολοκλήρωση τοϋ θέματος πού προτείνει ή πλοκή (σχετικά μέ τήν ερμηνευτική αυτή θεωρία γύρω άπό τήν κάθαρση βλ. Ρ. Ricoeur, δ.π. τόμ. Ι, σελ. 82, σημ. 2). «The catharsis, that is, the purification of the tragic action by the demonstration that its motive is not μιαρόν, is accoplished by the whole structure of the drama, but above all by the recognition» (G. F. Else, Aristotle's Poetics, Cambrid

ge Mass 1957, σελ. 439). 14. «L' art n' est pas Γ imitation de la vie, mais la vie est Γ imitation d' un principe

transcendant avec lequel 1' art nous remet en communication» (A. Artaud, 1932, IV, σελ. 310, άναφ. στο «Ecriture et différence» τοϋ J.Derrida, έκδ. Du Seuil, Points, 1979, σελ.344).

15. Βλ. «Esthétique» μτφρ. S. Jankélévitch, έκδ. Flammarion, 1979, Τόμοι α', β', δ'.


μενολογία του Πνεύματος16», όπου υπάρχει μία «τακτική» χρήση στοιχείων και συμπερασμάτων από τις αντιπαραθέσεις πού θεματοποιοΰνται μέσα στην τραγωδία αυτή. Όσες αναφορές άλλωστε εντοπίζονται στο ϊδιο θέμα, εν

τάσσονται σαφώς στην ολική προσπάθεια του Hegel να περιγράψει και να σχολιάσει τις έξελεκτικές μορφές τοϋ πνεύματος, σύμφωνα πάντα μέ το έξη

γητικο σχήμα πού πρότεινε ό ϊδιος17. "Ετσι, στή «Φαινομενολογία τοϋ Πνεύματος», τα παραδείγματα πού μας

ενδιαφέρουν εδώ, συμπεριλαμβάνονται στο κεφάλαιο το όποιο πραγματεύε

ται τήν Θρησκεία, ως ιδιαίτερη μορφή συνείδησης, και πιο συγκεκριμένα, τήν «αισθητική» θρησκεία, το δεύτερο, δηλαδή, στάδιο στην εξέλιξη της έννοιας18. Μέ ανάλογο τρόπο, στην «Αισθητική», διατυπώνεται πρώτα ένας γενικός σχολιασμός της αισθητικής βαθμίδας στην όποια κατατάσσεται ή αρχαία ελληνική τέχνη, ώς προωθημένη μεταγραφή στον αισθητικό χώρο της αυξανόμενης διακριτικής ικανότητας τοϋ πνεύματος, και βρισκόμαστε τώρα στο στάδιο της κλασσικής τέχνης. Ειδικώτερα, ή τραγική γραφή αντι

μετωπίζεται ώς είδος δραματικής ποίησης, και αναλύεται άπό τήν άποψη τοϋ ιδεώδους, δηλαδή, ελέγχεται ό τρόπος μέ τον όποιον θεματοποιεΐ τήν έννοια τοϋ θείου και τήν έννοια της δράσης, ώς πρωταρχικών σχημάτων μέσα από τα οποία τό πνεΰμα προσπαθεί να οικειοποιηθεί τόν κόσμο19.

Στην «Φιλοσοφία της Ιστορίας» και στην «Φιλοσοφία τής Θρησκείας», συνεχίζει, μέ τόν ίδιον τρόπο, να αναγνωρίζει τήν ιδεολογία τών τραγωδιών μέσα άπό τήν ϊδια τήν ανάπτυξη τοϋ πνεύματος, και ακριβώς, μέ τήν έννοια αυστηρά ιεραρχημένων εξελικτικών δειγμάτων τών τρόπων μέ τους οποίους τό πνεϋμα εμφανίζεται ώς δυναμική συνείδηση τοϋ κόσμου. Στην μέν «Φιλο

σοφία τής Ιστορίας», ό ελληνικός κόσμος σημειώνει για πρώτη φορά τήν

16. Βλ. ((La Phénoménologie de Γ Esprit», μτφρ. J. Hyppolite, έκδ. Aubier 1983. 17. «Nous distinguons ainsi trois formes dans la notion de la religion: d' abord Γ

unité substantielle, Γ unité subjective où Dieu ne se distingue pas de son Autre, le Dieu inconscient, Γ être en et pour soi inconscient, Γ Idée dans son affirmation pareille à soi. Cette unité doit se différencier et Dieu doit aussi sortir de cette division et devenir unité substantielle en sorte qu' il pose lui même la differentiation et Γ affirmation absolue.» («Leçons sur la Philosophie de la Religion» t. Ι, σελ. 161).

«Or tandis queen philosophie la rigidité des moments opposés s' évanouit par suite de la reconciliation dans la pensée parce que chez elle les deux côtés sont pensées et non Γ un pensée générale pure et Γ autre un caractère empirique, individuel; la religion, elle, ne parvient à jouir de Γ unité qu' en retirant ces deux extrêmes hors de la division,... Ce

pendant... elle demeure toujours apparentée à la pensée... et la philosophie se rapproche d' elle en tant que pensée tout active qui résout Γ opposition» (ο.π. σελ. 37).

18. «La Phénoménologie de Γ esprit», τόμ. II, σελ. 223 241. 19. «Esthétique», τόμ. α', σελ. 259 302.

Ή περίπτωση του Αισχύλου μέσα στους Έγελιανούς μηχανισμούς 191

παρουσία τοϋ πνεύματος ώς σκέψη και υλικό του ϊδιου του έαυτου του, αν και δεν υπάρχει ακόμα μια συγκεκριμένη σκοποθεσία μέσα στα πλαίσια της οποίας εργάζεται20· στην δε «Φιλοσοφία της Θρησκείας», ή τραγωδία συμ

πυκνώνει τα χαρακτηριστικά της θρησκείας της αναγκαιότητας ή του ωραί

ου, όπως ονομάζεται ή δεύτερη βαθμίδα στην εξέλιξη της θρησκευτικής συνείδησης, μία πιο μερική κατηγοριοποίηση τών εμφανίσεων τοϋ πνεύμα

τος, στα πλαίσια τής προοδευτικής ανάπτυξης του σε σχέση με την φυσική σταθερά: εδώ, βρισκόμαστε πλέον, στον δεύτερο βαθμό τών εθνικών θρη

σκειών, στον βαθμό πού τό πνεΰμα «υψώνεται πάνω άπό τήν φύση προς τήν ελευθερία»2 [ (πρόκειται για τις θρησκείες τής «πνευματικής ατομικότητας»).

Τήν θέση πού παίρνει ό Hegel απέναντι στην αίσχύλεια άποψη τής τρα

γωδίας, θα τήν συνοψίζαμε στα έξης σημεία: α) αντιπαράθεση τοϋ θεϊκού μορφώματος με τήν ενισχυμένη συνείδηση

τής ατομικότητας: ή εξέλιξη τής θεϊκής μορφής ακολουθεί τήν ϊδια τήν εξέ

λιξη τής έννοιας, και ή τραγική αναπαράσταση, για πρώτη φορά, εγκαθιστά τό άτομο στο κέντρο τής σκηνής, ώς ενεργητικό εκφραστή τής εσωτερικής του εμπειρίας. Νοηματικός άξονας στην κρίσιμη αυτή αντιπαράθεση είναι ή συνείδηση, και ή διάκριση ανάμεσα στή γνώση και στο αντίθετο της, ανά

μεσα στον θεό πού αποκαλύπτει και αποκαλύπτεται (Δίας) και στις θεότητες πού παραμένουν μυστικές (Ερινύες), δεν είναι παρά σχάση τής ίδιας τής συν

είδησης σε δύο βαθμούς αυτοσυνειδησίας της. Ή μορφική αναπαράσταση «θέτει» τήν διαφορά, ένώ στο επίπεδο τής ουσίας, τής εσωτερικής εμπειρίας, ή διαφορά φαίνεται να εκμηδενίζεται μέσα άπό τήν ενοποιητική μορφή στην οποία εντυπώνεται ή ουσία (Substanz), τήν μορφή τοΰ Δία, όπου ακριβώς, συμπτύσσονται δυο νόμοι (ανθρώπινος και θείος / πολιτειακός και οικογε

νειακός), με τελικό σκοπό τήν «συμφιλίωση», δηλαδή τήν οριακή αναδί

πλωση τής συνείδησης στον εαυτό της.22

Ό Αισχύλος περιστρέφει τή σκέψη του κυρίως γύρω άπό τον πολύτροπο σχηματισμό τών θεών, και τήν θέσμια και λειτουργική εγκατάσταση τους μέσα στον ανθρώπινο κύκλο, και ή συνείδηση δέν μοιάζει ακόμα ικανή να εξωτερικεύσει τήν διαδικασία πού τήν καθιστά ακριβώς συνείδηση (τήν σταδιακή ανάληψη τών δικαιωμάτων πού ή ίδια είχε εναποθέσει στον χρη

σμικό θεϊκό λόγο). Ή σημαντική τροπή τής συνείδησης, ώς συνολικού ενεργήματος πού θα είχε τήν εποπτεία τών αντιφάσεων της, και επομένως

20. «Leçons sur la Philosophie de Γ Histoire», μτφρ. J. Gibelin, έκδ. J. Vrin, 1973, σελ. 167 212.

21. «Leçons sur la Philosophie de la Religion», τόμ. II, σελ. 140. 22. (cPhénoménologie de Γ esprit», τόμ. II, σελ. 247, 251, 253.

192 Έλενας θεοδωροπούλου

ενεργητική συμμετοχή στην συμφιλιωτική διεργασία της γνώσης, δεν μπορεί παρά να έχει τήν εξωτερική μορφή μιας δικαστικής αντιπαράθεσης ανάμεσα σε μορφές δικαίου καί κατηγορίες θεών (βλ. «Ευμενίδες»)23.

β) ή έξωτερικότητα, εύγλωττο σημείο της συνειδησιακής αδυναμίας: ή τραγωδία συντάσσει το πλαίσιο μέσα στο όποιο πρέπει να διευθετηθούν, άπό τήν μια μεριά ουσιώδη ηθικά περιεχόμενα (διακριτά σέ δλες τις επο

χές), καί άπό τήν άλλη, αναγκαία ατομικά κινήματα πάθους, πού θέτουν σέ αμφισβήτηση καί λειτουργία (βλ. εξέλιξη) τα δομικά αυτά περιεχόμενα. Στις «Ευμενίδες» ακριβώς, επιχειρείται μία αντικειμενική σύζευξη, πού θα αποβλέπει στην συντήρηση του ήθικοϋ ιδεώδους ή μάλλον στην διατήρηση της νοηματικής ισορροπίας, έτσι όπως επιτυγχάνεται μέσα άπό τήν «ηθική» καί «πολιτική» μεταστροφή τής έννοιας του θείου24. Ά π ό τήν άποψη της συμμετοχής τής συνείδησης στην αντικειμενική συμφιλίωση τών αντιτι

θέμενων όρων, πού άλλωστε προσιδιάζουν στην φύση της, ή τραγική ανα

παράσταση είναι μία υποκρισία (Heuchelei), εφόσον «ή πραγματική ενοποί

ηση, εκείνη τοΰ έαυτοΰ (Selbst), ή ένωση του πεπρωμένου μέ τήν ουσία (Substanz), δεν είναι ακόμα παρούσα»: ή συμφιλίωση θα εΐναι εξωτερική. Ή συνείδηση διακρίνεται άπό τήν κίνηση του θεϊκού, καί παίρνει τόσες μορ

φές, όσοι καί οί βαθμοί καί τα σχήματα προσέγγισης τοΰ νοήματος τό όποιο αντιπροσωπεύουν οί θεοί25.

γ) Επομένως, γίνεται εύκολα κατανοητό τό γεγονός, ότι ή διαδικασία πού οδηγεί στην σαφήνεια ή τήν γνώση δεν παρουσιάζεται απλώς ώς μία γνωστική πρόοδος ή ένας τύπος δραματικής οικονομίας: ακόμα περισσότερο εΐναι ή ϊδια ή δοκιμή τής επιστροφής συνείδησης στον εαυτό της. "Ετσι εξηγείται καί ή αυστηρή άλληλλουχία τών γεγονότων, πού χαρακτηρίζει τήν τραγική πλοκή, μέ τρόπο ώστε να συσκοτίζεται ή αρχή τών πραγμάτων: εΐναι δύσκολο να αποσαφηνιστεί ή πρώτη αρχή του κακού26. Ή τραγική τέχνη χειρίζεται τρόπους πού εγγυούνται ή έπανακαθιστούν τήν αρμονία, τό κακό δέν μπορεί νά είναι ποτέ ριζικά καταστροφικό, καί οί χαρακτήρες

23. «Esthétique» τόμ. δ', σελ. 286. 24. «Esthétique», τόμ. α', σε?.. 278, 286. «On a souvent relevé Γ importance de la composante juridique dans le théâtre antique.

Non seulement il arrive à la tragédie de se terminer sur un procès en due et en bonne forme (Euménides), et, plus fréquemment, sur une décision souveraine qui tranche un différend (deux ex maquina), mais encore Γ enchaînement des faits obéit aux deux exigeances qui définissent les rapports de droit: Γ imputation et la responsabilité... La question de fait est résolue, la question de droit se pose dans l'angoisse.» (R. Schaerer, «Le héros, le sage, et Γ événement dans Γ humanisme grec», έκδ. AubierMontaigne, 1964, σελ. 76).

25. «Phénoménologie de Γ esprit», τόμ. Π, σελ. 254. 26. «Esthétique», ο.π. σελ. 282.

Ή περίπτωση τοϋ Αισχύλου μέσα στους Έγελιανούς μηχανισμούς 193

παρουσιάζονται συμπαγείς και μονόχορδοι, επειδή μία πολυφωνία ηθών και επιχειρημάτων θα υπονόμευε τήν εξισορροπητική διεργασία. Κάθε πρό

σωπο της τραγωδίας φαίνεται να ενσαρκώνει μιαν ιδιαίτερη ουσιώδη ηθική δομή ('Ορέστης γυιός διάδοχος αδελφός, 'Αγαμέμνονας βασιλιάς

σύζυγος, Κλυταιμνήστρα βασίλισσα γυναίκα μητέρα, 'Ηλέκτρα κόρη

άδελφή)27, και το προσωπικό πάθος έτσι, δεν είναι μια «άτακτη» ενέργεια, αλλά σαφώς πράξη «σωστά υπολογισμένη»28.

Είναι πάντως φανερό, ότι ό Hegel αντιμετωπίζει ολικά τό τραγικό φαι

νόμενο, μέσα από τα έργα και τών τριών τραγικών, όπου εντοπίζει και συγκεν

τρώνει τα στοιχεία εκείνα πού αποδεικνύουν τήν θέση του* ή ιδιαίτερη επι

μονή του στο σοφόκλειο δείγμα αποδεικνύει ακριβώς τήν σωστή επιλογή του: εκεί εμφανίζονται, για πρώτη φορά ουσιαστικά, τα σημάδια μιας εσω

τερικής διεργασίας (βλ. τό παράδειγμα του Οιδίποδα) ή μιας έσωτερίκευσης τών ηθικών και κοινωνικών μοντέλων (βλ. τήν σύγκρουση 'Αντιγόνης και Κρέοντα). 'Ωστόσο, πέρα άπό συγκεκριμένους λόγους για τήν παραγνώριση τοϋ έργου τοϋ Αισχύλου29, πού ποτέ δεν αποκωδικοποιείται ώς αυτόνομος μηχανισμός, ουσιαστικοί λόγοι πού θα οδηγούσαν τον Hegel να αξιολογήσει αρνητικά τον Αισχύλο δεν φαίνεται να υπάρχουν: απόδειξη θα μπορούσε θα θεωρηθεί τό ότι οι γενικές παρατηρήσεις του σχετικά με τήν τραγωδία, μαρτυρούν ενδεχομένως για τήν απόλυτη ανάγκη να συμπεριληφθεί ή σκέψη τοΰ Αισχύλου μέσα στο σχήμα πού προτείνει ό ίδιος ό Hegel.

"Ετσι, σε γενικές γραμμές, ή προβληματική πού αναπτύσσει γύρω άπό τήν ιδεολογία τοΰ τραγικού λόγου, μπορεί να επαληθευθεί εξίσου καλά και μέσα άπό τίς τραγωδίες τοϋ Αισχύλου, χωρίς αυτό να σημαίνει πώς παύει να είναι εκεί όπου κυρίως εντοπίζεται ή σημαντικώτερη ένσταση τοϋ Hegel απέναντι στή σκέψη πού προωθούν οι τραγωδίες (ή έξωτερικότητα, όσο πολύτροπα κι αν διατυπώνεται, ώς ένδειξη της αδυναμίας τοΰ πνεύματος να αύτοπροσδιοριστεΐ). Χαρακτηριστικά μιας τέτοιας προβληματικής, θα μπο

ρούσαν να είναι : —Ή θέση τοϋ άντρα στην αρχαία κοινωνία, σύμφωνα με τον τύπο πού

προτείνει ή τραγωδία, είναι ή θέση τής καθολικότητας ή οποία έχει29 συνεί

δηση τοΰ έαυτοΰ της, και ό άντρας μπορεί να αγοράζει για τον εαυτό του τό δικαίωμα τής επιθυμίας, διατηρώντας ταυτόχρονα τήν ελευθερία του απέναν

τι σ' αυτήν τήν επιθυμία. Ή καθολικότητα αναπτύσσεται μέσα στα πλαίσια

27. «Phénoménologie de Γ esprit», τόμ. II, σελ. 22 27. 28. «Esthétique», ο.π. σελ. 298. 29. Βλ. σχετικά στον πρόλογο τοϋ E. Martineau στο «Eschyle Euripide» τού Κ.

Reinhardt, εκδ. Minuit (Arguments) 1972.

13


της δημόσιας ζωής, ενώ ή ένικότητα, ή μοναδικότητα (das besondere, das einzelne), μέσα στο χώρο της οικογένειας (με άξονα τή γυναίκα). Ό ηθικός χώρος δεν μπορεί παρά να είναι ένας τόπος άσπιλος: κανένα σχίσμα, κανέ

νας διχασμός δεν πρέπει ή δεν είναι δυνατόν να τον παραχαράσσουν. Ή ουσία, όσο και ή πραγμάτωση του ήθικοϋ κόσμου νοείται διττά: στο ενα άκρο, βρίσκεται το καθολικό πνεύμα, το όποιο, έχοντας συνείδηση του εαυ

τού του, και διαμέσου της ατομικότητας του άντρα, συνδέεται με το άλλο άκρο, δηλαδή, το πνεϋμα πού δεν έχει ακόμα συνείδηση του εαυτού του, και πού εξατομικεύεται στο πρόσωπο της γυναίκας. Ή αντίθεση αυτή διατυπώ

νεται ώς αντίθεση ανάμεσα σε δύο ουσίες, ωστόσο πρόκειται περισσότερο για μια αμοιβαία επιβεβαίωση τους, στο μέτρο πού, ώς ένυπόστατες, μέσα στο κοινωνικό σχήμα, ή μία διεισδύει μέσα στην άλλη, και αυτός ακριβώς είναι ό σκοπός τους. Ή ένωση του άντρα με τή γυναίκα αναπαριστά τή σύν

θεση δύο νόμων, του ανθρώπινου και του θεϊκού αντίστοιχα: από τους δύο αρχικούς συλλογισμούς, παράγεται το ενιαίο και μοναδικό επιχείρημα πού ενοποιεί τις αντίθετες κινήσεις. Ή καθοδική κίνηση του ανθρώπινου νόμου προς τον κίνδυνο και το θάνατο, «συμβάλλει» στην ανοδική κίνηση του νό

μου του κάτω κόσμου προς το φώς, τή συνείδηση του εαυτού του30. —Ή ισορροπία είναι ή ισορροπία τών μελών μέσα στο όλο, και το όλο

υπάρχει ώς ισορροπία τών μελών του. Κάθε μέρος του όλου δρα ώς πνεϋμα πού δέν ψάχνει πλέον τήν ικανοποίηση του πέρα άπό το εαυτό του, άλλα τήν βρίσκει ήδη μέσα στον εαυτό του, στο μέτρο πού συμπεριλαμβάνεται και το ίδιο στην ολότητα. Ή ανισότητα πάντως, είναι ό αναγκαίος καταλύτης για τή δημιουργία της ισορροπίας: διαμέσου της δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς επι

τυγχάνεται πάλι ή ισότητα. Ή δικαιοσύνη όμως δέν αποτελεί ιδεατό στοι

χείο του έπέκεινα* αντίθετα, ώς δικαιοσύνη πού άφορα το ανθρώπινο δίκαιο, είναι ή κυβέρνηση του λάου, ενώ ώς δικαιοσύνη πού άφορα τήν ισόρροπη ανάπτυξη της καθολικότητας, και στο βαθμό πού ή καθολικότητα αποκτά ισχυρή εξουσία πάνω στην ατομικότητα, μπορεί να είναι το ίδιο τό ατομικό πνεύμα εκείνου ό όποιος υφίσταται τήν αδικία: δ ι κ ή τ ο υ θα είναι τότε ή Ερινύα πού εξαναγκάζει στην εκδίκηση31.

—Τις συγκρούσεις όμως στην τραγωδία δέν τις παράγει ούτε ή κακή θέληση, ούτε τό έγκλημα, άλλα τό ότι μία πράξη, συγκεκριμένη, και μέσα άπό καθορισμένες συνθήκες πού περικλείουν ήδη άπό μόνες τους τις δυνατότη

τες και τις μορφές τών συγκρούσεων, πρέπει να βρει τήν ηθική αιτιολογία της. Τό γεγονός ότι ή πραγματοποίηση μιδς απόφασης πού νομιμοποιείται

30. «Phénoménologie de Γ esprit», τόμ. II, σελ. 29. 31. ο.π. σελ. 2829.


άλλωστε από την κατάληξη του έργου, καταπατά αναγκαστικά τον ζωτικό ηθικό χώρο μιας άλλης βούλησης, εξηγεί τήν αντίδραση της βούλησης αυ

τής, και σημειοδοτεί έναν αγώνα όπου δυνάμεις και άτομα υπερασπίζονται εξίσου νόμιμα δικαιώματα. 'Ωστόσο, το περιεχόμενο των τραγωδιών δέν επιτρέπει μεγάλη ποικιλία αντιπαραθέσεων. Ή κύρια αντίθεση πού ό Αι

σχύλος και αργότερα ô Σοφοκλής επεξεργάστηκαν με τον τρόπο τους, ήταν ή αντίθεση ανάμεσα στην ηθική του Κράτους και στην ηθική τής οικογέ

νειας. 'Από τήν άλλη μεριά, ή δύναμη τών μεγάλων χαρακτήρων έγκειται στο ότι δέν διαλέγουν, δέν διαμορφώνουν τον χαρακτήρα τους: εκτελούν αυτό πού θέλουν, εφόσον θέλουν αυτό πού είναι. Ή αδυναμία στην πράξη προέρχεται άπό τον διαχωρισμό ανάμεσα στο υποκείμενο, όντας αυτό πού είναι, και στο περιεχόμενο του τότε, ή διάσταση ανάμεσα στή βούληση και στην πράξη διαταράσσει τήν ενότητα τόσο του χαρακτήρα όσο και τής πα

ρουσίασης του. Ή ιδιαιτερότητα τής τραγικής πλοκής έγκειται μόνο στο ότι, ή επιχειρηματολογία τών προσώπων είναι μία μεθοδική π ε ρ ι κ ο π ή * τών απαιτήσεων τους, έτσι ώστε, χωρίς να παραιτηθούν άπό τή νομιμότητα τών δικαιωμάτων τους (πού απορρέει άπό τήν ίδια τήν θέση και τήν κατάσταση τους), επιχειρούν μία απόσβεση κάθε μονόπλευρου χαρακτηριστικού, με σκοπό να αποκατασταθεί ή εσωτερική αρμονία (δείγμα της, έχουμε όταν ό χορός αποδίδει ίσες τιμές σέ όλους τους θεούς)32.

—Τό πραγματικό μειονέκτημα τής αρχαίας ελληνικής θρησκείας σέ σχέση με τή χριστιανική, συνίσταται στο ότι ή πρώτη δίνει τήν απόλυτη προτεραιότητα στο φαινόμενο, ενώ ή δεύτερη, δέν θεωρεί ότι ή εμφάνιση τοΰ θείου εξαντλεί τή φύση του, άλλα ότι, αντίθετα, δέν αποτελεί παρά μια στι

γμή στην ιστορία του: ό θεός εμφανίζεται, και πεθαίνει μέσα στον έμφανι

σμό του. Για τους Έλληνες, ό θεός παραμένει στην φαινομενική του μορφή, και αυτό οφείλεται στην αδυναμία τών Ελλήνων να συλλάβουν τους εαυτούς τους ώς σκεπτόμενους: έχουν μια γενική αντίληψη τοΰ πνεύματος, και δέν είναι παρά τό εσωτερικό πνεΰμα, σίγουρο μέσα του, πού μπορεί να ανεχτεί τήν ελεύθερη ανάπτυξη τής φαινομενικότητας. Τότε, τό πνεΰμα δέν θα έχει ανάγκη, για να ορίσει τό θείο, νά ανάγει τό πνευματικό στο φυσικό ή αναγ

καία αίσθηση τής ενότητας έτσι, δέν θα επιτυγχάνεται εξωτερικά, εφόσον ή ελεύθερη σκέψη, θα είναι πλέον ικανή νά σκέφτεται τό εξωτερικό, χωρίς νά προσπαθεί νά τό αλλάξει33.

Ό ουσιαστικός διαχωρισμός τοΰ Hegel απέναντι στην τραγική σκέψη,

* υπογράμμιση δική μου. 32. «Esthétique», τόμ. δ', σελ. 282, «Phénoménologie de 1' esprit», τόμ. II, σελ. 252. 33. «Leçons sur la Philosophie de Γ Histoire», σελ. 190 191.


συντελείται μόνο στο επίπεδο όπου διαμορφώνεται αυτό καθ' εαυτό το έγε

λιανο σύστημα, και μέσα σ' ενα τέτοιο περιοριστικό πλαίσιο, είναι ευνόητο, πώς ό τραγικός λόγος δεν θα αποτελεί παρά μια —σημαντική έστω— μετα

βατική βαθμίδα, ενα στάδιο στην εξέλιξη του πνεύματος το όποιο τείνει και οφείλει να μεσολαβηθεί34. 'Ακολουθώντας αυτήν τή λογική, ή έγελιανή απόκλιση σε σχέση με το άληθειακό σχήμα των τραγωδιών, θα ήταν ακριβώς ή ίδια ή απόκλιση της έγελιανής μεθόδου, ώς συστηματικής πρότασης πα

ραγωγής ενός (ή του) απόλυτου νοήματος. Έμμεσα, επομένως, θά μπορούσε να υποδηλωθεί και ή διαφορά του Hegel ώς προς το νοηματικό πρότυπο της τραγωδίας: ή διαφορά εϊναι ή «έλλειψη» πού παρουσιάζει ενα τέτοιο πρό

τυπο, στο βαθμό πού υπολείπονται αναγκαίες μεσολαβήσεις μέχρι τήν τε

λική θέση του πνεύματος, και θά συνοψιζόταν στα έξης σημεία: α) στον ορισμό της θέλησης σε σχέση με τήν αύτεξουσιότητα (δεν

υπάρχει θέληση "παρά μόνο ώς δραστηριότητα διαμεσολαβητική, άπό τον εαυτό της προς τον εαυτό της, ώς επιστροφή στο εσωτερικό τοϋ έαυτοϋ της"35, όταν, δηλαδή, ή αύτεξουσιότητα ισχύει μόνο ώς επιλογή στηριγμένη στην ϊδια τή φύση της θέλησης, και όχι στην επέμβαση ενός εξωτερικού παράγοντα.

β) στή διατύπωση των τριών σταδίων της συνείδησης: 1) «κάθε συνεί

δηση ξέρει πώς είναι καθολική, πώς εϊναι μια δυνατότητα να αποσπά τον εαυτό της άπό κάθε προσδιορισμό», 2) «ξέρει επίσης πώς εϊναι ιδιαίτερη, πώς παρουσιάζεται με ενα περιεχόμενο», ωστόσο, «αυτό πού εϊναι συγκε

κριμένο και αληθινό (και κάθε τι πού είναι συγκεκριμένο είναι και αληθι

νό), εϊναι 3) ή καθολικότητα πού έχει ώς αντίθετο τήν ιδιαιτερότητα, μια ιδιαιτερότητα όμως, πού άπό συλλογισμό πάνω στον εαυτό της, έχει συναρ

μοστεί με το καθολικό. Αυτή ή ενότητα εϊναι ή μοναδικότητα, καθόλου βέ

βεια ή μοναδικότητα μέσα στην άμεση κατανόηση της ώς ενότητας ή όπως κατανοείται μέσα στην αναπαράσταση, άλλα ή μοναδικότητα πού γίνεται κατανοητή σύμφωνα με τήν εννοιά της... ή μάλλον δεν εϊναι παρά αυτή ή ίδια ή έννοια»36.

γ) στην θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στην θρησκεία καϊ τήν φιλοσοφία, διάκριση ανάλογη με έκείνην ανάμεσα στην αναπαράσταση (Vorstellung) καί στην νοήμονα σκέψη, πού εμφανίζεται ώς ενα κίνημα καθαρά μεσολα

34. Βλ. D. Janicaud, «Hegel et le destin de la Grèce», έκδ. Vrin, 1975. 35. G. W. F. Hegel, «Principes de la Philosophie du, Droit ou Droit naturel

et Science de Γ Etat en abrégé)», έκδ. J. Vrin, 1982, σελ. 81 82 § 15. 36. δ.π. σελ. 75 77 (§ 7).


βητικό, και πού «αντλεί το υλικό της άπα το ίδιο της τον εαυτό»37. Ό άν

θρωπος είναι οντότητα περιορισμένη άπό την φύση της, έχει ανάγκη άπό τον εξωτερικό κόσμο, πού άλλωστε θέτει ό ίδιος, ωστόσο ή ύπατη μεσολάβη

ση εϊναι αυτή πού μεσολαβεί τον εαυτό της (ή μεσολάβηση τής έννοιας): στην πραγματικότητα, αυτό πού θα λέγαμε αμεσότητα όσον άφορα τις σχέ

σεις του ανθρώπου με τό περιβάλλον του, είναι κάτι πού δεν μπορεί να ισχύ

σει38.

Διαπιστώνει κανείς, ότι προοδευτικά, προχωρώντας προς την τρίτη βαθμίδα της έγελιανής κλίμακας (πού διατυπώνεται κάθε φορά σύμφωνα με τα δεδομένα τοΰ συγκεκριμένου πλαισίου αναφοράς, τέχνη, δίκαιο, θρησκεία) παρευρισκόμαστε σ' ενα μεθοδικό κίνημα άπόθεοποίησης, σχεδόν ανά

λογο με εκείνο πού συμβαίνει στην εξέλιξη του τραγικού λόγου39. Με τον όρο άποθεοποίηση, δεν υπονοείται ή αμφισβήτηση τοΰ ίεροΰ αντικειμέ

νου, άλλα περιγράφεται, με μια «ρητορική» έκφραση, ή έπανοδική διαδρομή τοΰ πνεύματος, προς τον εαυτό του, στο μέτρο δηλαδή πού διατρέχει και υπερβαίνει τις ατελείς θέσεις πού τοΰ επέβαλε ή αποξένωση άπό τον εαυτό του, και μάλιστα άπό τον κόσμο, ώς αντικείμενο παρατήρησης και σκέψης. Επανέρχεται χωρίς ψευδαισθήσεις, έχοντας ολοκληρώσει τήν υπέρβαση, πού καταλαμβάνει τώρα τον χώρο ανάμεσα στα δυο σημεία της ίδιας συνεί

δησης: σκέφτεται τον εαυτό της ώς συνείδηση, συνεχίζοντας να είναι ή συνείδηση τοΰ έαυτοΰ της. Ό τόπος αυτής της διαδρομής είναι εσωτερικός, τό «κακό άπειρο» μοιάζει να έχει εκμηδενιστεί, και ο,τι ήταν αρχικά ιερό παύει νά εϊναι μία αφαίρεση και γίνεται ένας συγκεκριμένος προσδιορισμός

37. «Leçons sur la Philosophie de la Religion», τόμ. Ι, σελ. 70. Πρβλ. «...Γ essence de la Raison se trouve dans une situation fausse: telle qu' elle se présente, loin de se suffire à elle même, elle souffre d' une carence. Or, si la Raison se reconnaît comme absolue, c' est là où Γ on cesse de partir ainsi de la réflexion que la philosophie commence: à Γ identité de Γ idée et de Γ être. Elle ne postule aucun de ces deux termes: puisqu' il s' agit d' Absolu, elle pose immédiatement les deux avec le caractère absolu de la Raison, qui se définit comme Γ identité de Γ un et de Γ autre...» (G. W. F. Hegel, «La différence entre les systèmes philo

sophiques de Fichte et de Schelling», έκδ. J. Vrin, 1986, σελ. 129). «L' Absolu est construit pour le point de vue transcendental, mais non pour celui du

phénomène: les deux se contredisent encore.» (δ.π. σελ. 134). ((La réflexion philosophique est un acte de la liberté pure; avec une absolue discrétion,

elle prend son essor et quitte le domaine du donné, pour, consciemment, produire ce que Γ intelligence produit inconciemment dans la conscience empirique et qui semble ainsi donné.» (ο.π. σελ. 145).

38. «Leçons sur la Philosophie de la Religion», τόμ. Ι, σελ. 85. 39. Βλ. R. Aélion, «Euripide, héritier d' Eschyle», Paris, Les Belles Lettres, 1983, σελ.

135, κ.έ.


πού το πνεύμα μπορεί να αποδώσει πλέον στον εαυτό του. Ή άποθεοποίη

ση θα ήταν ϊσως ή τελική σύμπτωση του φαινομένου με τήν έννοια του. "Ηδη, ή φιλοσοφία έρχεται να υπερτονίσει τήν διαδικασία: όντας ή συνείδηση της θεωρητικής σκέψης, κάνει έτσι ώστε ή άποθεοποίηση να είναι, παραδόξως, ταυτόχρονα, ή απόλυτη θεοποίηση του φιλοσοφικού νου ή ή παλινόρθωση του ίεροϋ αντικειμένου ώς άποκαθαρμένης έννοιας.

Ό Hegel λοιπόν, βλέπει σωστά πώς ή σύλληψη της έννοιας του θείου πού δίνει κατεύθυνση στην Φαντασία, και πού επηρεάζει τήν ανάπτυξη της σε λειτουργία καθαρά πνευματική (έτσι ώστε αυτή ή ίδια ή έννοια να κατα

λήγει να θεωρηθεί μέσα από τήν σκεπτική διαδικασία, ώς εγγενές, αν και εύφορο, αρνητικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης), είναι συγχρόνως ή αζωτική ορμή» της σκέψης προς τήν μεταμόρφωση της σε φιλοσοφική συνείδηση (σκέψη πού έχει συνείδηση της σχολαστικής της δυνατότητας, όσο και του εύρους του σχολίου της). Τήν διάκριση ακριβώς πού έκανε ô Hegel, αναγνωρίζοντας ότι ή άρνηση συμπεριλαμβάνεται, άπό τήν πρώτη στιγμή στην θετική διαμόρφωση του πνεύματος (τό πνεύμα όντας φύση θαυ

ματουργή στο μέτρο πού «κοιτάζει κατάματα» —Ins Angesicht Schaut— τήν "Αρνηση καί παραμένει —Verweilt— δίπλα της), καί ότι ή μεσολάβηση ερ

γάζεται εναλλακτικά ώς παραγωγός καί αποσβεστικός μηχανισμός των αντι

τιθέμενων στοιχείων, αυτήν τήν διάκριση παραλείπει να τήν δει καί να τήν αξιολογήσει ευνοϊκά στην αίσχύλεια τραγωδία. Ή θεϊκή παρουσία δεν είναι παρά μια ιδιαίτερη εκδήλωση του πνεύματος, περιέχοντας συγχρόνως τό σπέρμα του Κακού, δηλαδή του πεπερασμένου, ώς νοηματικής ρωγμής40: πρόκειται για ενα είδος παλιλλογίας πού θα αναπαράγει τό νοηματικό σπέρ

μα, μέχρι τήν στιγμή όπου ή αναπαραγωγή του αρνητικού θα είναι μία πε

ριττή διαδικασία, όταν δηλαδή τό πνεύμα θα περιλαμβάνει ενσυνείδητα τήν άρνηση του. Τό θεϊκό επίπεδο, στην αρχή, δεν είναι παρά ή άρνηση ή ή δια

γωνοθέτηση του ανθρώπινου νου. Είναι αλήθεια πώς στην περίπτωση τοΰ Αισχύλου, ή εγγύηση του νοή

ματος έγκειται στην πάγια καί εξαναγκαστική πλαισίωση, εκεί όπου τό πλαίσιο παρουσιάζεται ώς ή συνεργία των δύο παραγόντων (θεός άνθρω

πος) —ενώ τό παράλογο μιας παρόμοιας ισορροπίας εντοπίζεται μόνο στις

40. Πρβλ. με ποιο τρόπο ό Kant συνάγει τήν ηθική αναγκαιότητα της θρησκείας, μέσα άπό τήν διαπίστωση της διανοητικής («Κριτική τοϋ καθαρού λόγου», στο κεφάλαιο για τήν υπερβατική διαλεκτική) καί ηθικής αδυναμίας («La religion dans les limites de la simple raison», έκδ. J. Vrin, 1983, σελ. 73 74, 91, 101 2). Ή θρησκεία φαίνεται να εγκα

θίσταται στον ίδιο ενδιάμεσο τόπο, έκεϊ όπου περιορίζεται ό άνθρωπος από τήν φυσκή του αδυναμία να ξεπεράσει τα όρια της ανθρώπινης φύσης του. (Βλ. ό.π. στην είσαγω/ή του M. Naar, σελ. 18).


πιθανές υπερβολικές κινήσεις, και όχι σέ αυτήν καθ' έαυτήν τήν αιφνίδια και σχεδόν απόλυτη ρήξη πού επιφέρει τό ακατανόητο. 'Αλήθεια ϊσως εϊναι, και τό ότι στον Hegel τό νόημα φαίνεται να κατοχυρώνεται μόνο μέσα από τό σύστημα του, στο βαθμό πού προβλέπει μια άνυπέρθετη κατάληξη.

Ή ρομαντική έτσι ειρωνεία, σαφώς υποκειμενική, πού υποθέτει τό υπο

κείμενο ώς τον ευαίσθητο τόπο όπου συμπίπτουν ή συνείδηση και ή αβίωτη αίσθηση τοΰ άπειρου, ή ώς τον φορέα ενός κριτικού λόγου ανυποχώρητου μπροστά στην θεμελιώδη αδυναμία του41, μοιάζει να προαναγγέλεται άπό τήν αίσχύλεια ειρωνεία: πρόκειται όμως για μία αντιθετική σχέση. Χαρακτη

ριστικά της πρώιμης αυτής τραγικής ειρωνείας μπορούν να είναι: α) ό θεός ενεργεί με απόλυτη εξουσία στο πεδίο τό όποιο έχει προβλεφτεί γι' αυτόν άπό τους πιστούς (ό άνθρωπος διαμορφώνει πολλαπλά τήν θρησκεία του, ώς δημιουργός θεϊκών μορφών, ώς ιερουργός, ώς πολίτης, ώς ηθοποιός και θεα

τής, ώς ποιητής κλητικών ύμνων)· τό πεπρωμένο, παραμένει ή ανυπέρβλητη έννοια και ουσία, ακόμα και άπό τους θεούς, και αντιστοιχεί ακριβώς στην «υστέρηση» πού παρουσιάζει τό ανθρώπινο πνεύμα στην προσπάθεια του να κατανοήσει τό θείο ώς πρώτη και ύπατη αρχή.

β) Ή γυναικεία ειρωνεία ή οποία ανταποκρίνεται στην λογική της οικο

γενειακής οικονομίας, έτσι όπως εντάσσεται ώς ιδιόμορφος μηχανισμός εντροπίας μέσα στο κοινωνικό σύστημα της εποχής. Και εδώ ό Hegel είδε καλά: μήν έχοντας τους δημόσιους χώρους για να διοχετεύσει τήν ενέργεια της, ή γυναίκα, διαμεσολαβεί τήν δύναμη της μέσα άπό τήν καθοριστική λειτουργία της οικογένειας42. «Παράγει» και συντηρεί όχι μόνο (ώς μητέρα) τα ενεργά μέλη τοΰ δημόσιου βίου, αλλά και τις Ιδεολογικές δομές πού τον καταρτίζουν, εφόσον αναλαμβάνει να διεκπεραιώνει τις ιερουργίες και τις τελετές, ακόμα περισσότερο τήν σημαντική τελετή της ταφής (υποδέχεται πάλι, και παραδίδει στον χρόνο τήν αρσενική μονάδα —θα ήταν ενδιαφέρον έτσι, μέσα άπό αυτό τό πρίσμα, να συζητηθεί ή περίπτωση της Κλυταιμνή

στρας). γ) Ή ειρωνεία τοΰ «εν αγνοία» στις πράξεις τών τραγικών ηρώων, τα

πραγματικά της όρια και ή πραγματική της ισχύς, εάν δεχτούμε τήν διπλή προϋπόθεση: δτι εϊναι ό άνθρωπος πού εφευρίσκει τις πλοκές μέσα στις οποίες δρουν οί θεοί, και ότι συγχρόνως, υπάρχει ένας ανώτατος εξουσια

στικός λόγος (νόημα), πού υπερβαίνει ευθύς εξ αρχής ακόμα και τήν ίδια τήν πλοκή, πανουργώντας εξ υποθέσεως εναντίον κάθε εξισορροπητικής

41. Βλ. P. Szondi, «Poétique de l'idéalisme allemand», έκδ. du Seuil, 1975, σελ. 109. 42. Βλ. τις παρατηρήσεις τοΰ J. Derrida, στον δεύτερο τόμο τοΰ «Glas», έκδ. Denoël

Gonthier, 1981, σελ. 199238.


πράξης των ηρώων. Τότε ή άγνοια δεν θα ήταν παρά ενα προσωρινό και ((τεχνικό» χάσμα πού θα δικαιοδοτοϋσε τήν αρχική και θεσμοθετημένη διά

σταση πού αποτελεί και τον βασικό συλλογισμό των τραγωδιών, τήν διά

σταση θεοΰ και θνητού43. δ) Πρόκειται τελικά για ενα είδος «καταστατικής» ειρωνείας, στο μέτρο

πού είναι αυτή ή ίδια ή ανάγκη πού υπαγορεύει στο μεν ανθρώπινο να «καμ

φθεί)) για να δεχτεί το πλεόνασμα του θεϊκού νοήματος (μια τέτοια κάμψη εϊναι ό τραγικός λόγος, μέ τα δραματουργικά τεχνάσματα πού υποδέχονται τήν σύγκρουση), στο δε θεϊκό να καμφθεί επίσης για να προσλάβει το αν

θρώπινο νόημα, ανεπανόρθωτα παγιδευμένο στην υπερβατική κίνηση. «Ή δύναμη της ειρωνείας έγκειται σ υ λ λ ο γ ι σ τ ι κ ά στο ότι ό κύριος παράγει και προέρχεται άπό αυτό το όποιο καταστέλλει,... παρευρίσκεται σέ όλες τις καταστροφές και σέ όλες τις πτώσεις»44.

Ό Hegel μοιάζει να έχει δίκιο: μέ τον Αισχύλο βρισκόμαστε στην πρώ

τη βαθμίδα μιας διαδικασίας πού οδηγεί άσφαλτα στην αύτοέμφάνιση του πνεύματος, εκεί δηλαδή δπου ή έξωτερικότητα δεν θα ήταν παρά ένα κρησ

φύγετο ή ενα υποκατάστατο της έννοιας, καί, τελικά, του (απόλυτου) πνεύ

ματος. Ή έλευση όμως αύτοϋ του καθολικού πνεύματος, ή προοδευτική έσω

τερικοποίηση, ή επανοικειοποίηση των εξωτερικών μορφών (ή πού μοιά

ζουν να είναι εξωτερικές όσο μένουν άγνωστες ή ήμιτελώς γνωστές), ή κατά

ληξη, λύνουν άραγε το πρόβλημα της διάνοιας;» Ή πραγματική θρησκεία αντιστοιχεί στο περιεχόμενο της... το περιεχόμενο υψώνεται μέχρι τον ϊδιο του τον εαυτό,... τότε δέν υπάρχει σ' αυτόν τίποτα πού να μένει κρυμμένο, ό Θεός αίσθητοποίησε αυτό πού είναι όλη του ή φύση αίσθητοποιήθηκε, καί αντιπαρατάχθηκε στην συνείδηση ώς αντικείμενο και άφοΰ ενωθεί μέ τήν συνείδηση, γίνεται ή συνείδηση πού έχει ό Θεός του εαυτού του ώς πραγματι

κού άπειρου45». Το ϊχνος της αίσχύλειας τραγωδίας αναπαριστά καί αναπα

ράγει τήν ιστορία του σημείου: «άπό τήν στιγμή πού θα εμφανιστεί το σημείο, δηλαδή άπό πάντα, δέν υπάρχει καμμία πιθανότητα να βρεθεί κάπου ή κα

θαρότητα της "πραγματικότητας", του "ενιαίου", της "μοναδικότητας"46».

43. «L'inconscient se constitue; dans Γ ordre de la Sittlichkeit, de cette double arti

culation de la loi: on ne peut jamais savoir ce qu' on fait des deux côtés à la fois, du côté de la loi humaine et du côté de la loi divine, c' est à dire du côté de Γ homme et du côté de la femme. L' autre compte.» ο.π. σελ. 239.

44. ό.π. σελ. 261. 45. ((Leçons sur la Philosophie de la Religion», τόμ. Ι, σελ. 175. 46. J. Derrida, «De la Grammatologie», έκδ. de Minuit, 1979, σελ. 139. Πρβλ. «(la

vérité absolue) ...ne se trouve que dans la parfaite universalité de sa détermination qui contient en soi Γ autre chose, la différence» (G. W. F. Hegel, ο.π., τόμ. Ι, σελ. 37).

«Le moi doit anéantir le monde objectif, le moi doit agir comme cause absolue du


Ό Αισχύλος θέτει και αποδέχεται το «πλεονάζον». Το πλεόνασμα παίρ

νει πολλές μορφές: εϊτε είναι ή πράξη με το αναγκαστικό υπόλειμμα των συνεπειών της (ή διαδικασία της εξιλέωσης), εϊτε είναι ή ουσία πού υπερ

βαίνει το σχόλιο, εϊτε πρόκειται για τα σώματα πού καταβάλλονται από τό πάθος ή το καθήκον, εϊτε πρόκειται για τον μύθο ή την ιστορία πού προϋπάρ

χουν και προεκτείνονται πέρα άπό τους ήρωες και την τραγωδία. Το ότι ό Αισχύλος εμφανίζει αυτήν τήν θεματική εξωτερικεύοντας ακατάπαυστα τις συγκρούσεις, ϊ'σως οφείλεται κυρίως στο ήθος και στο ύφος μιας συνειδητής θεοποίησης όλων σχεδόν τών παραμέτρων. "Αλλωστε βρισκόμαστε ακόμα σε μιαν εποχή δπου είναι ισχυρή ή διάκριση ανάμεσα στο ιερό και στο ανί

ερο, και δπου οί ηθικοί ή κοινωνικοί κώδικες μεταφράζονται σε τελετουρ

γίες, έτσι ώστε πολλές φορές να συνιστούν μόνοι τους μία μορφή δράσης. Κάθε κίνηση τότε αποκτά μια ιδιαίτερη, έκτακτη και έντονη σημασία, κα

θώς αποτελεί λειτουργικό μέλος ενός ειδικού συμπλέγματος κωδίκων. Πάντως, εάν τό σχήμα τών τριλογιών υποβάλλει μια διάρθρωση πού

σκοπεύει στην σύνθεση συμφιλίωση, τό θείο και ή οδύνη ωστόσο, δέν φαί

νεται να κατευνάζονται ποτέ, στο μέτρο πού εΐναι ήδη εγγενή στην ανθρώ

πινη φύση. Με χαϊντεγγεριανούς όρους, οί αίσχύλειες τραγωδίες θα ήταν ή περι

φραστική διατύπωση μιας κλήσης του είναι, μέ τήν μορφή της συνεχούς επερώτησης, και σύμφωνα μέ τό σχήμα αλλεπάλληλων άντικειμενοποιήσε

ων τών όρων πού συμμετέχουν στο πρωταρχικό ερώτημα και στον θεμελι

ώδη συλλογισμό. Διατυπώνεται ή άποψη ότι εϊναι μέ τον Σοφοκλή πού εισ

άγεται τό πρόβλημα του ορίου και της διάκρισης ανάμεσα στους δύο το

μείς, τον θεϊκό και τον ανθρώπινο, κυρίως εξαιτίας της ανεξέλεγκτης και κατά κανόνα παράλογης (ασάφεια στα κίνητρα, στα κριτήρια και στις προ

θέσεις) δραστηριότητας47 τών θεών. Τό μόνο πού θα μπορούσε να προτα

nonmoi». «Du point de vue transcendental, mon instinct comme essence naturelle et ma tendance comme pur esprit forment un seul et même instinct primordial, qui constitue mon être; on Γ envisage sous deux aspects différents; la différence n' existe que comme phénomène» (((La différence entre les systèmes philosophiques de Fichte et de Schelling», σελ. 147, 151).

Ό Heidegger, τέλος, σημειώνει ότι, για τον Hegel, ή ασχολία της σκέψης είναι ή σκέψη ώς απόλυτη έννοια, ενώ για τον ίδιο, ή ασχολία της σκέψης είναι, μέ προσωρι

νούς όρους, ή διαφορά ω ς διαφορά («Identitât und differenz», Neske, 1957, σελ. 37). 47. Ό Κ. Reinhardt υπογραμμίζει τήν πολύτροπη, από μέρους τοϋ Αισχύλου, επεξ

εργασία τοΰ «διπλού κίνητρου», όπως θα τό ονόμαζε ό Η. D.F. Kitto (Form and Meaning in Drama» Methuen & Co L.T.D. 1964, σελ. 7177) δηλαδή, της συνδυασμένης δράσης θεών καί ανθρώπων, έτσι ώστε τελικά ή επιχειρηματολογία συσκοτίζεται, ένώ, ή δραμα

τουργική επεξεργασία αυτής της άμφιρροπίας γίνεται ένας μηχανισμός υποβολής νοημά


θεΐ ώς στοιχειώδης αντιπαράθεση σ" αυτόν τον ισχυρισμό (εφόσον το πρό

βλημα παραμένει, σε ποιο βαθμό, δηλαδή και με ποιο τρόπο ό Σοφοκλής, και αργότερα ό Ευριπίδης, υπερβαίνουν την «επιφυλακτική» στάση τοϋ Αι

σχύλου, δταν δεν δέχεται να καταλύσει τήν δομή της πυρηνικής πρότασης: ή παρέμβαση και ή συμμετοχή των θεών στα ανθρώπινα εϊναι πάγια και θέ

σμια, και όποια μορφή και αν παίρνει —νομιμοποιημένη μέσα από τον συγκεκριμένο κάθε φορά τύπο τών σχέσεων—συντείνει στην δημιουργία και στην συντήρηση μιας καθολικής και μερικής αρμονίας, τήν οποία και εγγυάται), θα ήταν, επομένως, ή κατάφαση αύτοΰ τοϋ ισχυρισμού. 'Ακριβώς, ή αίσχύλεια τραγωδία προτείνει τή «μήτρα», δηλαδή, τήν «κατάσταση» μέσα στην οποία θα κινηθούν οι δύο άλλοι τραγικοί, ή αλλιώς, φέρνει τήν διαφορά στο φώς, και τήν παρουσιάζει ώς νοηματικό κόμβο: εκεί έγκειται τό νευραλγικό σημείο τοΰ ανθρώπινου λόγου, εκεί όπου τέμνεται μ' έναν δεύ

τερο λόγο πού έχει τή μορφή μιας εξουσιαστικής δομής. Τό ότι ό Hegel συνυπολογίζει τον θεϊκό λόγο μέσα στην ενιαία και εσωτερική διαδρομή του νου, καί, σύμφωνα με αυτό τό σκεπτικό, κατανέμει έναν κοινό τόπο σε λειτουργικές ζώνες, εξηγεί καί τήν επιλογή τών έργων τοϋ Σοφοκλή, στο μέ

τρο πού στρέφονται προς μία έσωτερίκευση τών διλημμάτων στα όποια εξωθείται τό άτομο, ώς έργων πού ορθώνουν για πρώτη φορά τό δικαίωμα τοΰ ανθρώπινου προσώπου48. Μία μεγαλύτερη επιμονή στην αίσχύλεια

των. Κανένας λόγος ή καμμία εμφάνιση δέν φαίνεται να εξαντλούν τό νόημα τους, στο μέτρο πού νόημα σημαίνει, τουλάχιστον, μία επαρκής γνώση (ή αναγνώριση) τών δυνά

μεων πού δρουν ώς εκτελεστές ή υποκινητές, και οπωσδήποτε μία τελική εξισορρόπηση στις αντιτιθέμενες ενέργειες. «Ohne die Âschyleische Erkenntnis von dem Ubergreifenden Character der Verschuldung, ware diese Art der Handlung, einer Handlung mehr noch zwischen Gegensàtzen des Dàmonischen Menschen, nicht zu denken... Doch das eigentliche Wunder ist erst, wie bei Aischylos dieser Gehalt zum Bûhnenvorgangwird. Die Handlung in der Sphàre des Dàmonischen, so sehr sie, àuBerlich betrachtet, nur in «Stimmungen» ver

lâurt», riihrt zu hòchst greifbaren Effekten. Und hier zeigt sie nun, wie Biihne und Théologie nicht mehr auf jene Art wie im Prometheus ineinanderspielen, nicht mehr durch ein Auf

gebot von àuBeren Mitteln, sondern in natiirlichen Gegebenheiten desTheaters.». (K. Rein

hardt, «Aischylos als Régisseur und Theologe», A. FranckeagVerlag, Bern, 1947, σελ. 88). 48. Τήν άποψη αυτή φαίνεται να υποστηρίζουν όλοι οί φιλόλογοι, ανεξάρτητα άπό

σχολές καί ερμηνευτικές ιδιαιτερότητες, καί μέ έμφαση θεματοποιεΐται στο έργο της J. de Romilly, όπου ό Αισχύλος θεωρείται ότι προτείνει σχήματα άπλα, πού επεξεργάζονται ένα μόνο δεδομένο τό όποιο ισχύει μέσα σε ορισμένες συνθήκες, έτσι ώστε ή δράση προ

καταλαμβάνεται, και ή κρίση προετοιμάζεται ευθύς εξαρχής (βλ. κυρίως, «L' évolution du pathétique d' Eschyle à Euripide», έκδ. Belles Lettres 1980).Ή έσωτερίκευση τών κατα

στάσεων συνεπάγεται περιπλοκές και αντιπαραθέσεις πού ό Αισχύλος δέν είναι διατεθει

θεμένος ή Ικανός να αντιμετωπίσει. Μέ τό Σοφοκλή, περνάμε στην περίοδο όπου ή τρα

γική δράση αυτονομείται σέ σχέση μέ τις αναγκαστικές ρυθμιστικές αρχές, στις όποιες ό Αισχύλος υπέτασσε τους ήρωες, τήν πλοκή, καί τή δράση.


οπτική θα διευκρίνιζε τότε μια συγκεκριμένη απόχρωση: ή στατικότητα, ή επιφανειακή απόσβεση των ανθρώπινων επιχειρημάτων, οι συχνές σιωπές των προσώπων, οί σχηματικές και σχεδόν προκαθορισμένες αντιπαραθέσεις τους (οι συγκρούσεις αφορούν περισσότερο αντίπαλους ρόλους μέσα σέ καθορισμένα πλαίσια, παρά αντίπαλες εσωτερικές διαθέσεις), ή μυθοποίηση ή ή θεοποίηση των παραμέτρων (βλ. τήν «μεγαλοστομία», το «μνημειώδες», τον φορμαλισμό και τό στυλιζάρισμα, τό παράξενο, ως κατηγορίες «αισθη

τικές» του υψηλού), είναι ενα εϊδος τροπισμού τοΰ ανθρώπινου σχολίου, συγκεκριμένες πρακτικές απέναντι σέ συγκεκριμένα δεδομένα: τις πολλα

πλές εμφανίσεις τοΰ θείου (ή της δύναμης, της υπεροχής). "Ενας ιδιόμορφος πολιτικός λόγος, εκείνος πού αναπτύσσεται όταν οί ίδιες οί διαμεσολαβήσεις μέ τήν εξουσία υπακούουν σέ κώδικες μέ εξουσιαστική δομή και ΰφος4 , καταλύει τήν αισθητική κατηγορία, έτσι ώστε τό «υψηλό» είναι μια πολλα

πλή πλαγίωση τοΰ δραματικού λόγου, ένας «έκτακτος» τρόπος, δηλαδή, πού επεξεργάζεται ό ϊδιος ό δραματικός λόγος προκειμένου να διαμεσολαβήσει τις αρχές πού τον υπερβαίνουν. Ή τραγωδία είναι ένας πλάγιος πολιτικός και φιλοσοφικός τρόπος, ή ηθική γίνεται ένας εύκαμπτος νάρθηκας για τήν

49. Τα πρόσωπα και οί πράξεις στην τραγωδία έχουν χαρακτήρα αποκλειστικό : τα επιχειρήματα στις στιχομυθίες ενέχουν ευθύς εξ αρχής τήν ανώτατη λογική τήν οποία αντιπροσωπεύουν οί θεοί, τις περισσότερες φορές οί ίδιοι οί θεοί συμμετέχουν στα δρώ

μενα. Οί πράξεις προϋποθέτουν ή συνεπάγονται μία καθολική αμφισβήτηση τοΰ νοήμα

τος (ποιότητας, ήθους και ΰφους) τής ύπαρξης των ηρώων, όσο και της ίδιας της ζωής τους, ένώ στον Αισχύλο δέν εμφανίζεται καταλυτικό τό πρόβλημα τής αμφισβήτησης των (εξουσιαστικών) αρχών, στο βαθμό πού οί αρχές, καί μάλιστα οί a priori αρχές, είναι αναγκαίες για τον ορισμό και τήν επιβολή τοΰ «μέτρου». Τις οριακές καταστάσεις των τραγωδιών, τήν εμφατική διατύπωση αξιωμάτων, καί τήν προσεκτική διαμόρφωση προ

τύπων, δηλαδή τήν πολύτροπη δημιουργία μιας υπερβατικής πραγματικότητας μέσα στην ίδια τήν πραγματικότητα, τής οποίας χαρακτηριστικό θα είναι ή δικαιοσύνη καί ή αυθεν

τικότητα τοΰ εξουσιαστικού λόγου, δέν είναι δυνατόν να αντιμετωπίσουν πρόσωπα χω

ρίς ισχυρά χαρακτηριστικά: τήν θεμελιώδη αδυναμία τής ανθρώπινης φύσης, καί τήν κά

θοδο του θεϊκού λόγου, τήν ενσωμάτωση του μέσα στις ανθρώπινες προτάσεις, έρχεται να αντισταθμίσει ό ισχυρός λόγος βασιλικών προσώπων. Ή τραγική γλώσσα είναι σα

φώς ιεραρχική καί κεντρομόλος, καί ή σημασία τοΰ φορμαλισμού στοιχειοθετείται πάνω στο σχήμα θεότηταβασιλεία, μέ άλλα λόγια, στην αναπαράσταση τής εξουσίας διαμέ

σου μορφών σχεδόν πραγματικών σχεδόν φανταστικών (βασιλικές, θεϊκές φιγούρες), αναπαράσταση πού μετατρέπεται έτσι σ' ενα έμμεσο σχόλιο τών θέσεων πού μπορεί να πάρει ή πρώτη αρχή. Τα υπόλοιπα πρόσωπα τών έργων (αγγελιοφόροι, υπηρέτες) είναι διαμεσολαβητικά, διευκολύνουν τις ανταλλαγές ανάμεσα στα δύο επίπεδα. (Βλ. τήν δια

νομή τών προσώπων στις αίσχύλειες τραγωδίες, καί τον βαθμό συμμετοχής τους στα γε

γονότα. Τό επιχείρημα ότι τα πρόσωπα αυτά υπήρχαν ήδη μέσα στους μύθους τους οποί

ους επεξεργάζεται ό Αισχύλος, δέν μειώνει τήν δομική λειτουργία τους μέσα στο έργο καί στην ιδεολογία πού προτάσσει).


ομοιόμορφη προσαρμογή στον νόμο της εντροπίας—βλ. μεσότητας—και ή αισθητική διακρίνει τήν κλίση του φανταστικοΰμυθικοϋ, τήν απόκλιση του δραματικού λόγου, όταν διατυπώνεται ως πραγματική πρόταση πού διευ

θετεί επίπεδα εξουσίας. Έάν το ύπατο κακό δεν είναι απλώς ή παραβίαση ενός νόμου, ή ή κατα

στρατήγηση του νόμου, άλλα ό «δόλος μέσα στο συγκεφαλαιωτικό έργο», έάν, δηλαδή, τό τμήμα της ολότητας πού διαφεύγει διαψεύδοντας την (ά

θροισμα a priori έλλειματικό και θεωρητικά δυνατό) συμπίπτει με τήν θρη

σκεία50, στο μέτρο πού το ολικό αντικείμενο της βούλησης είναι μία μεθο

δική συστροφή του νου, δικαιοδοτεΐται τότε ή ελεύθερη προοπτική τήν οποία ανοίγει ό Σοφοκλής: τό υποκείμενο μπορεί πλέον συνειδητά να μετα

τρέπει σέ πραγματικότητα τις καθολικές δυνάμεις51. Ή φιλοσοφία επωμί

ζεται να μετατρέψει σέ έννοια δ,τι παρουσιάζεται μέ τή μορφή της αναπαρά

στασης: ή αλήθεια παραμένει τό κοινό τους περιεχόμενο52. Τό νόημα

αλήθεια στις τραγωδίες του Αισχύλου νοείται και εκφέρεται διττά: πρώτα ως κατάκτηση έπειτα άπό μία σχεδόν «έπειδικτικοΰ» ύφους διαδικασία (βλ. τό δυναμικό σύστημα τών έρωτοαποκρίσεων και τών στιχομυθιών), διαδι

κασία αποτελεσματική στο βαθμό πού ολοκληρώνεται μέσα στα όρια της μαρτυρημένης εμπειρίας, και ύστερα, ώς υπερβολική διατύπωση, εφόσον ποτέ ή μαρτυρία της εμπειρίας (βλ. τήν αναγκαία παρεμβολή τών προσώπων πού μεταφέρουν πληροφορίες από τους έξωσκηνικούς χώρους, ώς παρεμβο

λή μέ δομικό χαρακτήρα) δέν μπορεί να προκαταλάβει ή να εγγυηθεί από

λυτα για τή μελλοντική τροπή τών γεγονότων53. Ή μόνη μελλοντική όψη τήν οποία ό άνθρωπος είναι ικανός να προσ

εγγίσει, δέν εϊναι παρά εκείνη πού αναπτύσσεται μέσα άπό τό ίδιο του τό ολικό σχέδιο, εκεί όπου επιμένει να συσχετίζει παρελθοντικά κινήματα, πρότυπα και εγγυητικές αρχές, έτσι ώστε να νομιμοποιείται ώς προς τήν —ατελή έστω— διατύπωση του νοηματικού του τύπου: ή ηθική έρχεται να

50. Βλ. Ρ. Ricoeur, «Le conflit des interprétations», έκδ. du Seuil, 1969, σελ. 414 (σέ σχέση μέ τήν καντιανή θρησκευτική σκέψη).

51. Βλ. G. W. F. Hegel, «Leçons sur la Philosophie de la Religion», τόμ. II, σελ. 131. 52. Βλ. ό.π. τόμ. Ι, σελ. 245. 53. Ή ίδια ή συμφωνία ανάμεσα στην 'Αθηνά και στις 'Ερινύες, δέν θα ήταν μια

προσπάθεια προεξόφλησης τών ηθικών, θρησκευτικών και κοινωνικών μορφών σύμφωνα μέ τις όποιες θα κρίνονται στο μέλλον τα ανθρώπινα διαβήματα, όταν ακριβώς ισχύουν δύο κατ' εξοχήν απρόβλεπτα μεγέθη: ή ανθρώπινη πράξη, και ή θεϊκή βούληση, παρά τήν εξίσου ισχυρή διατύπωση κανόνων δικαίου πού διέπουν και τα δύο επίπεδα; (στις «Ίκέ

τιδες» φαίνεται καθαρά αυτή ή σύμπραξη, εφόσον τίθεται ζήτημα σεβασμού της ικεσίας, θεσμού πού μπορεί να θεωρηθεί ώς ή συμπερίληψη όσων συνδέουν, σέ διάφορα επίπεδα, τα άτομα, τήν Πολιτεία και τους θεσμούς).


σημειώσει τήν απόκλιση σε σχέση με την ομοιογένεια πού παρασκευάζει ή θρησκεία διαμέσου του πολιτικού λόγου της. Εκείνο πού επείγει είναι να επιτευχθεί ή «ευστοχία», το (δίκαιο) μέσο ανάμεσα σε δυο άλήθειεςάναγ

καιότητες. Ή συμπλοκή των δύο δικαίων (θεϊκού και ανθρώπινου) υπονο

μεύει τήν αλήθεια και τις πειραματικές εκφράσεις της: ή σχετικότητα της ένοχης54 και της δικαιοσύνης55 τείνουν να άποδομοϋν το τραγικό σύστημα. Έάν ή όμοιογενειοποίηση χαρακτηρίζει τις επιδιώξεις κάθε εξουσιαστικού λόγου πού φιλοδοξεί τή μετατροπή του σε πρότυπο σύστημα ιδεών, στην αίσχύλεια ηθική κάθε ενάντιος λόγος πού έρχεται σε αντιπαράθεση μαζί του σέ αξιωματικό επίπεδο (πού ενέχει, δηλαδή, τήν δυνατότητα μεταβολής του σ' ενα άλλο αυθεντικό σύστημα, έστω και αν απεκδύεται τή λογική της αθέ

μιτης επιβολής) υπάρχει ήδη μέσα στον ϊδιο τόπο. «Τό συγγενές γαρ και φθονεΐν έπίσταται» (Άριστ. Ρητ. 11, 10, 1388α 5 8)· μέ τον Προμηθέα δια

γράφεται ενα νέο εναλλακτικό σχήμα τοΰ εξουσιαστικού τύπου τον όποιο αντιπροσωπεύει ό Δίας: ή σχέση ομοιότητας ή συγγένειας εϊναι ό γεωμετρι

κός τόπος της εγγενούς τάσης των εξουσιών για τό στατικό —τή συντήρηση τους— και τήν αναπόφευκτη δοκιμασία της δύναμης τους, τον επαναπροσ

διορισμό πού θα μεγιστοποιήσει τήν επιρροή τους. Οί Θεογονίες αποδεικνύ

ουν τον μετεωρισμό, τήν έκτακτη φύση και τή μεταλλαξιμότητα στα πρόσω

πα της εξουσίας. Ή δ ι α δ ο χ ή στις γενεές των θεών προσπαθεί να κατα

νοήσει τό φαινόμενο της αναγκαιότητας της πρώτης αρχής, όχι μόνο τεχνι

κά (δίκαιο της εξέλιξης), άλλα εκφέροντας έτσι τον τύπο της πνευματικής

54. Πρβλ. «το ποινικό δίκαιο προηγήθηκε σέ σχέση μέ τό αστικό, και ή πρωτογενής λειτουργία της πολιτείας είναι καταναγκαστική. Ό θεϊκός νόμος, όπως και ό ανθρώπινος νόμος, δέν λαμβάνει υπόψη του τό κίνητρο και δέν κάνει καμμία παραχώρηση στην ανθρώ

πινη αδυναμία... «έν τή δικαιοσύνη συλλήβδην πάσα αρετή» (Θέογνις 147· Φωκυλ. 17), Ε. R. Dodds, «Οί Έλληνες και τό παράλογο», μτφρ. Γ. Γιατρομανωλάκη, έκδ. Μ. Καρδα

μίτσα, 1978, σελ. 46. 55. Τό αστάθμητο στις αντιδράσεις των θεών, ή ανεξιχνίαστη βούληση τους, τό γε

γονός ότι ποτέ δέν μπορεί να καταλογιστεί απόλυτη ένοχη, στο μέτρο πού ή ένοχη πράξη ανταποκρίνεται σέ πραγματικό κίνητρο τό όποιο τήν ύπέθαλψε, και στο βαθμό πού δέν μπορεί να προσδιοριστεί ή ακριβής ευθύνη των θεών, σχετικοπολοΰν τό αλάθητο στην απονομή της δικαιοσύνης, χωρίς ωστόσο να αμφισβητείται ποτέ τό ότι οί τραγωδίες οδη

γούν και καταλήγουν σέ μια μορφή δικαιοσύνης και έναν τύπο αλήθειας —μια ίσορροπία

Βλ. τήν παρατήρηση τοΰ Dodds (ο.π.) ότι τό όνομα «φιλόθεος» αναφέρεται για πρώ. τη φορά στον 'Αριστοτέλη.

Πρβλ. τις δύο διαφορετικές όψεις τού Δία μέσα από δύο διαφορετικά έργα: τις «Ίκέ

τιδες» (Ζευς Σωτήρ, στ. 27), και τον «Προμηθέα» (Ζευς τύραννος, στ. 955 960). Πρβλ. τέλος, τήν διάσταση τών Ερινυών και τοΰ 'Απόλλωνα σέ σχέση μέ μία πράξη

πού αν και έγινε ή αναγκαία κάθαρση (περιπλάνηση τοΰ 'Ορέστη μετά τό φόνο της μητέ

ρας του), τό πρόβλημα της παραγραφής της παραμένει ανοιχτό.

ί

της θεμελίωσης: στο σημείο αυτό αναγνωρίζεται ή οπτική γωνία του Hegel, και αποκαθίσταται ή αίσχύλεια πρόταση56.

Ή τεχνική και οί μεθοδολογικές αρχές φαίνεται να είναι κοινές: στον Αισχύλο, δσο καί στον "Εγελο, ή πλήρης κατανόηση επιτυγχάνεται μόνο στο τέλος, ωστόσο ήδη από τήν αρχή υπάρχουν οί αναγκαίες εκείνες συνθήκες πού περιέχουν σπερματικά τήν κατάληξη καί μέσα άπό τις όποιες αναπτύσ

σεται καί εξηγείται ή λογική τής τελικής λύσης. Πάντως, και αυτές οί ϊδιες οί συνθήκες δέν γίνονται απόλυτα κατανοητές παρά μόνο όταν έχει ολοκλη

ρωθεί ό κύκλος τής πράξης καί τής συνείδησης: ή κατανόηση προϋποθέτει αυτό πού οφείλει να κατανοήσει, τό προϋποθέτει ώς αρχή ρυθμιστική, αλ

λά μόνο όταν έχει ολοκληρωθεί ή διαδικασία μπορεί να τό υιοθετήσει ή όχι, ώς πραγματική (βλ. ποιητική) αρχή του νοήματος πού επεξεργάστηκε57.

Στις τραγωδίες του Αισχύλου οί αρθρώσεις παρόμοιων συλλογιστικών σχέσεων είναι φύσει (ή σκέψη λειτουργεί ακόμα μέσα άπό τήν εικόνα καί τήν προσωποποίηση) και θέσει (ή τραγωδία εξαντλεί τις δυνατότητες τής έξωτερικότητας τής σκέψης διαμέσου των προβολών πού επιτρέπει ή ανα

παράσταση) εμφανείς. Αντέχουν μάλιστα στην παρατήρηση και στο σχό

λιο. Τό έάν ή προφάνεια υποδηλώνει ακριβώς τήν αδυναμία στον σκεπτικό μηχανισμό, αυτό μοιάζει να είναι μια άλλης τάξης διαπίστωση.

56. <(La religion familiale fait le monde fonctionner parce qu' elle fournit un sens à la naturalité brute des faits qui excédent la raison... mais que le sens patent et clair de Γ effectivité consciente de soi soit ainsi porté par le «monde d'en bas» ...là est précisément la limitation fondamentale qui va entraîner le déclin de cette immédiateté éthique trop na

turelle». (F. Guibal, «Dieu selon Hegel», έκδ. Aubier Montaigne, 1975, σελ. 30). 57. ο.π. σελ. 105.

Δρος MIX. Β. ΚΑΤΣΑΝΗ Καθηγητού τχ\ς Σχολής 'Ικάρων

ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ

Α'

«...ήνίκα αμφότεροι πτερωθέντες άπηραν εκ Κρήτης...» Στράβ., 14, 19 (639 c)

Π Ρ Ο Λ Ε Γ Ο Μ Ε Ν Α

Οί στόχοι της σύνοψης της Ιστορίας της Ελληνικής Πολεμικής 'Αερο

πορίας είναι καθαρά παιδαγωγικοί. Βασική επιδίωξη αποτελεί ή προσφορά του ύλικοϋ κάθε διδακτικής

ενότητας μέ βάση την κεντρική ιδέα του ιστορικού πυρήνα και ή ψυχολο

γική μεθόδευση να κεντρισθεί το διαφέρον τών 'Ικάρων, πού διδάσκονται το ομώνυμο μάθημα.

Στα πλαίσια τής ϊδιας προσπάθειας εντάσσεται και ή σκιαγραφία τής δομής τής προσωπικότητας τών πρωτοπόρων τής αεροπορικής ιδέας, ή κριτική αντιμετώπιση του έργου των, ή εξαγωγή αβίαστων συμπερασμά

των άπό μέρους τών διδασκομένων και προπαντός ό ήρεμος προβλημα

τισμός τους σχετικά μέ τα ηθικά κίνητρα, πού ώθησαν τους "Ελληνες αε

ροπόρους στο χειρισμό τών πρωτόγονων πετομηχανών και τους οδήγη

σαν στή συνέχεια στή φωτιά του πολέμου και στην εθελουσία τής κοι

νωνικής προσφοράς. Ή μίμηση όμως και προπαντός ή ταύτιση μέ τα έργα τών επιφανών και

αφανών αγωνιστών τοΰ Ελληνικού εναέριου στίβου, άπό μέρους τών 'Ικά

ρων μας, αποτελεί, ασφαλώς, τήν κεντρικότερη παιδαγωγική στόχευση τής διδασκαλίας τής Ιστορίας τής Πολεμικής 'Αεροπορίας και τό μόνο κίνητρο δόμησης τής σύνοψης της.

Ή ύλη κατενεμήθηκε, σύμφωνα μέ τις αρχές τής επιστήμης τής Ψυχο

λογίας και τής Παιδαγωγικής, σε τρεις αλληλένδετες ενότητες μέ τρόπο, πού να φαίνεται ανάγλυφα ό πτητικός φανταστικός προβληματισμός στα

208 Μιχ. Β. Κατσώνη

κλασσικά και βυζαντινά χρόνια, ό προφητικός οραματισμός τοΰ Κοραή για το μέλλον της Αεροπορίας, τα έργα των πρώτων Ευρωπαίων θεωρητικών, σχεδιαστών και χειριστών πτητικών μηχανών, τα πρώτα αποτυχημένα πτη

τικά πειράματα στον Ελληνικό εναέριο χώρο, ή σταδιακή τεχνική εξέλιξη τών πτητικών συστημάτων καί ή παραπέρα φωτεινή πορεία της 'Αεροπορίας μας σέ συσχετισμό μέ τις διεθνείς αεροπορικές εξελίξεις.

Στην τωρινή ιστορική θεώρηση επισκοπείται μόνο ή περίοδος 1908

1940, πού απεικονίζει βασικά τον κρίσιμο χρόνο της θεμελίωσης, της οργά

νωσης καί της πολεμικής αντιπαράθεσης της 'Αεροπορίας μας προς τον Ίταλογερμανικό άξονα.

Γιατί είναι πραγματικά ή εποχή, πού οί δύσκολοι αιθέριοι δρόμοι ροδοβάφτηκαν μέ αίμα ερευνητών της γνώσης καί σεμνών προμάχων της λευτεριάς.

Τέλος, οί γραμμές αυτές, μνήμη πάλης τών πιο άφοβων παιδιών τοΰ λαού μας μέ τή φωτιά καί το θάνατο, ας είναι, αντί για φύλλα χλοερής δά

φνης, για όλους εκείνους, πού μέ το νου, το πύρωμα της ψυχής, τα φτερά καί τα κορμιά τους μεγάλυναν τή γενιά τών Ίκαρων κι έφραξαν τό δρόμο στους βαρβάρους.

Β . ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΛΙ ΠΡΑΞΗΣ

α'. Οί ηθικές δυνάμεις τών πρωτοπόρων

Τό ιστορικό φαινόμενο της πρωτοποριακής αεροπορικής τριάδος "Αρ

νιώτηΆργυρόπουλουΚαραμανλάκη ξεπερνά σαν κίνητρο τα όρια τής ψυχι

κής πυράδας για τήν αίσθηση τοΰ ίλιγγου καί τή μύηση στην επιστημολο

γία τής αεροπλοΐας καί προσεγγίζει πιο πολύ τα ϊχνη μιας μορφής εξιδανι

κευμένου ιδεαλισμού, πού προβάλλει θέσεις κοινωνικής αυτοθυσίας καί απο

δυναμώνει κάθε προσωπική ιδιοτέλεια. Καί τούτο, γιατί στην ουσία ή δυναμική πρωτοβουλία τών πρωτοπόρων

είναι προανάκρουσμα από αέρα άσκησης για τήν προάσπιση τής λευτεριάς. Ή έπιχώρια λαϊκή καί δόκιμη πνευματική παράδοση, τά ιστορικά βιώ

ματα, όπως απομυθοποιημένα διαμορφώνονται στους χώρους, πού ευνοείται ή βλάστηση τής πατριδολατρικής κοσμοθεωρίας, ή αμετακίνητη πίστη στή θέση για τήν ηθική ευθύνη τών μεταγενέστερων απέναντι στους αμυντικούς αγώνες τών προηγουμένων γενιών, ή αγάπη, γενικά, για τήν Ελλάδα σαν γή, πού άντίκρυσαν για πρώτη φορά τό φώς τής ζωής, ή σαν χώρο τοΰ ελεύθε

ρου διάλογου, τοΰ φιλοσοφικού στοχασμού, τής επιστημονικής γνώσης ή τοΰ αμυντικού πολεμικοΰ θεάτρου, χαλύβδωσαν τήν πίστη τους στην ιδέα για τή συγκρότηση τοΰ πρώτου εναερίου οπλικού πυρήνα, έστω σέ πρώτη

"Ελληνες πρωτοπόροι τής αεροπορικής θεωρίας και πράξης 209

φάση και με μορφή ιδιωτικού φορέα, πού στην κρίσιμη ώρα θα απόκρουε κάθε εισβολέα και θα παράδινε τή πατρίδα ελεύθερη «δι' άρετήν» στους κα

τοπινούς. Ή διδαχή πάλι της Αρχαιότερης, της Μέσης και της Νεότερης "Ιστο

ρίας μας για τους θριάμβους, άλλα συγχρόνως και για τα παθήματα μας, πα

λαίβοντας πάντα με υλικά ανώτερους, το ψυχολογικό κλίμα της Ευρωπαϊκής αεροπορικής κίνησης, τό παράδειγμα των Γάλλων και των Γερμανών, πού ίδρυσαν, αντίστοιχα, τα ετη 1909 και 1910 'Αεροπορική Υπηρεσία Στρά

του και ή διάχυτη γνώμη, δτι ή 'Αεροπορία αποτελεί τό πιο αποτελεσματικό μέσο άμυνας τών μικρών λαών, έπεισαν, μαζί με άλλες ανεξάντλητες ηθικές παρορμήσεις, τον Άρνιώτη, τον 'Αργυρόπουλο και τον Καραμανλάκη να εγκαταλείψουν ανοιγμένους, μέ μακροχρόνιο μόχθο, λαμπρούς επιστημονι

κούς και επαγγελματικούς δρόμους και να ριχτούν εθελούσια στην περιπέ

τεια του επικίνδυνου αεροπορικού έργου και στις δυσβάσταχτες δαπάνες της άγορας και συντήρησης τών αεροπλάνων τους.

Οι τρεις Έλληνες ιδιώτες χειριστές, πού άπ' αυτούς ό Άρνιώτης γεύ

τηκε τήν πικρία της αποτυχίας, ό Καραμανλάκης κι ό 'Αργυρόπουλος χάθη

καν αντίστοιχα στον Κορινθιακό και στον Λαγκαδά, θεμελίωσαν μέ τό αίμα τους και τό πύρωμα της ψυχής τους στην Ελλάδα τήν 'Αεροπορία, κι έμει

ναν στην Ιστορία ως άξιοι πρωτοπόροι και πρόδρομοι της σημερινής με

γάλης και ισχυρής Πολεμικής 'Αεροπορίας μας!

β'. Ό θεωρητικός: 'Αλφρέδος 'Αθανασονλιας

Ό πρώτος άνθρωπος, πού γράφει σε ελληνική γλώσσα αεροπορικά κείμενα, υστέρα άπό τήν επιστολή του Κοραή προς τον Πρωτοψάλτη, είναι ό νομομαθής 'Αλφρέδος Άθανασούλιας, πού επηρεασμένος άπό τό γενικό αεροπορικό κλίμα τής εποχής του δημοσιεύει, τό 1907, αξιόλογη μελέτη μέ τον τίτλο «Αί πρόοδοι τής άεροπτητικής» επιθυμώντας να ενημερώσει, μ' αυτό τον τρόπο, τό ελληνικό κοινό για τήν πρόοδο τής παγκόσμιας αε

ροπορικής κίνησης καί να κεντρίσει τό ενδιαφέρον του. Στην πραγματεία αυτή εξετάζονται λεπτομερειακά, άπό άποψη Διεθνούς

Δικαίου, ή 'Αεροπλοΐα καί μάλιστα μέ βάση τις αποφάσεις τής πρώτης συν

διάσκεψης Ειρήνης στή Χάγη (1899) καί ή ιστορική εξέλιξη τών πτητικών μηχανών.

Ό Άθανασούλιας οραματίζεται τό αεροπλάνο ώς σκληρό ανταγωνιστή τών μαζικών μέσων μεταφοράς καί ώς αποφασιστικό συντελεστή στή σχε

δίαση καί στή διεξαγωγή ενός μελλοντικού άπό αέρα πολέμου.

11

210 Μιχ. Β. Κατσάνη

γ'. Οι πρώτοι Ιδιώτες χείριστες

1. ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΑΡΝΙΩΤΗΣ

Ό θεατρικός επιχειρηματίας Λεωνίδας Άρνιώτης είναι ό πρώτος άν

θρωπος, πού επιχειρώντας να πετάξει με το αεροπλάνο του, το 1908, στο Δεκελειανο ουρανό γεύτηκε τήν πικρία της αποτυχίας και τη δηκτική ειρω

νεία του Τύπου της εποχής. "Ολες οί αλλεπάλληλες προσπάθειες του για απογείωση και πτήση

απέτυχαν. Σε μία μόνο κατάφερε να υψωθεί γύρω στά... δέκα μέτρα, άλλα και πάλι

το αεροπλάνο του κατάπεσε και έπαθε μεγάλες ζημιές. Παρ' όλα αυτά ή προσπάθεια τοϋ'Αρνιώτη αποτελείτο πρώτο πτητικό

πείραμα στον Ελλαδικό εναέριο χώρο και χαρακτηρίζεται τολμηρή και υπέρμετρα ιδεαλιστική.

Μετά τις αποτυχίες αυτές το αεροπλάνο του, τύπου Bleriot 30 ίππων, φορτώνεται στο σιδηρόδρομο και μεταφέρεται για επίδειξη — αντί εισιτη

ρίου!— σε Ελληνικές πόλεις με συνοδό του τον ίδιο τον Άρνιώτη, τον άν

θρωπο δηλαδή πού φιλοδόξησε νά γίνει ό πρώτος Έλληνας χειριστής σπου

δάζοντας με δικές του δαπάνες αεροπορική επιστήμη και τέχνη στή Γαλλία. 'Ακόμη, όμως, και ή τελευταία αυτή, θεατρικού περισσότερο χαρακτήρα,

προσπάθεια του, είναι οπωσδήποτε προσφορά στο χώρο της διάδοσης του αεροπορικού πνεύματος και της πρώτης παραστατικής επαφής του Ελληνι

κού κοινού με το αεροπλάνο.

2. ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ό μηχανολόγος ηλεκτρολόγος Μανόλης 'Αργυρόπουλος είναι ό πρώ

τος Έλληνας πού κατόρθωσε νά πετάξει στον 'Αττικό ουρανό με τό ιδιόκτη

το αεροπλάνο του —μονοπλάνο, τύπου «Nieuport», δύναμης 50 ίππων— κάτω άπό τις ενθουσιώδεις εκδηλώσεις τής πολιτικής ηγεσίας και του 'Αθηναϊκού λαού.

Ό 'Αργυρόπουλος, γιος πρεσβευτή, σπούδασε σέ Γερμανικό Πολυ

τεχνείο και στή συνέχεια φοίτησε εθελοντικά με επιτυχία σέ Γαλλική Σχολή 'Αεροπλοΐας.

Ήρθε στην 'Αθήνα τό Γενάρη του 1912 και ανάμεσα στις ημερομηνίες 812 Φεβρουαρίου, τοϋ ίδιου χρόνου, πραγματοποίησε τις παρακάτω τρεις πετυχημένες πτήσεις.

1) Στις 821912, στις 08.10' τό αεροπλάνο τοϋ 'Αργυρόπουλου άπογει

)

Έλληνες πρωτοπόροι τής αεροπορικής θεωρίας και πράξης 211

ώθηκε από την περιοχή Ρούφ, πέταξε επί 16' λεπτά, σε υψος 300310 μ., πάνω από τήν περιοχή ΡούφΘησείου και υστέρα προσγειώθηκε ομαλά.

2) Ή δεύτερη έγινε τήν ίδια μέρα—μια ώρα μετά τήν πρώτη προσγείω

ση— είχε συνεπιβάτη τον πρωθυπουργό της Χώρας Ελευθέριο Βενιζέλο και κράτησε 4 1/2 λεπτά.

Το αεροπλάνο υψώθηκε γύρω στα 6080 μέτρα καί διέγραψε λίγους κύ

κλους πάνω άπο τον χώρο της απογείωσης (Ρούφ). Ή πτήση του Πρωθυπουργού ενθουσίασε το λαό και ό Τύπος αφιέρωσε

ύμνους για τον πρώτο Έλληνα αεροπόρο. Ό Πρωθυπουργός έδωσε το όνομα «Άλκυών» στο αεροπλάνο του 'Αργυ

ρόπουλου δηλώνοντας: «Εύχομαι, όπως ή «Άλκυών» τερματίση φυσικόν βίον. Εύχομαι, όπως ό κ. 'Αργυρόπουλος, ό πρώτος Έλλην αεροπόρος, ό πρώτος πετάξας υπέρ τα ιερά εδάφη, συνέχιση επί άλλου, τελειότερου μηχα

νήματος, τό όποιον να οφείλεται εξ ολοκλήρου εις αυτόν, τάς ένδοξους πα

ραδόσεις του 'Ικάρου χωρίς τάς ατυχίας εκείνου, προς δόξαν και αύτου καί της Ελληνικής Πατρίδος...».

3) Ή τρίτη πτήση πραγματοποιήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1912 άπ' τό ζωολογικό κήπο του Παλαιού Φαλήρου καί στέφτηκε άπό απόλυτη επιτυχία.

'Επευφημίες ήρωα επεφύλαξε ό 'Αθηναϊκός καί Πειραϊκός λαός στον αεροπόρο 'Αργυρόπουλο παίρνοντας τον στα χέρια καί φέρνοντας τον μέχρι τήν εξέδρα τών επισήμων, όπου καί δέχτηκε συγχαρητήρια των.

3. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΑΚΗΣ

Ό τρίτος ιδιώτης "Ελληνας αεροπόρος 'Αλέξανδρος Καραμανλάκης είναι δημοσιογράφος, διευθυντής της εβδομαδιαίας, 'Αθηναϊκής εφημερί

δας, «'Ανεξάρτητος». Φανατικός λάτρης της αεροπορικής ιδέας εγκατέλειψε τή δημοσιογρα

φία καί έφυγε τό 1911 για τό Παρίσι, δπου με δικές του δαπάνες φοίτησε σέ Σχολή 'Αεροπλοΐας καί γύρισε μετά ί>να χρόνο πτυχιούχος χειριστής στην 'Ελλάδα.

Ό Καραμανλάκης ήταν ισχυρή καί ριψοκίνδυνη προσωπικότητα, γι' αυτό καί μεγαλεπήβολα αεροπορικά σχέδια κατάστρωνε καί τήν πραγματο

ποίηση ασύλληπτων επιδόσεων για τήν αντοχή της ύλης καί τών περιορι

σμένων τεχνικών δυνατοτήτων τών πετομηχανών της εποχής επιδίωκε. Έπειτα, ή ευγενική άμιλλα προς τον ομότεχνο του Μανόλη 'Αργυρόπου

λο ήταν ακόμη ενα κίνητρο για τα φιλόδοξα σχέδια του στον επικίνδυνο χώρο του αεροπορικού στίβου.

Ή πρώτη πτητική επιχείρηση του να απογειωθεί άπό τό Ρίο, τήν ιδιαί

τερη πατρίδα του καί να προσγειωθεί στην Άθήνα(!) απέτυχε —26 Μαρτίου


1912—γιατί την ώρα, πού τροχοδρομούσε και ετοιμαζόταν να απογειωθεί, το φιλοπερίεργο πλήθος διάσπασε τήν αστυνομική ζώνη, μπήκε στο χώρο απογείωσης, οπότε μπροστά στον κίνδυνο νά δημιουργηθεί ατύχημα, ό Κα

ραμανλάκης ανύψωσε βίαια τό αεροπλάνο του, πού εΐχε σαν αποτέλεσμα να πέσει στο έδαφος — «...λόγω απώλειας στηρίξεως...» — και να υποστεί σο

βαρές ζημιές. Άλλα και οί πετυχημένες πτήσεις, μετά τήν επισκευή του αεροπλάνου

μέ γαλλικά ανταλλακτικά, δέν άργησαν νάρθουν, όπως, όμως, και ό πρόωρος καί αδόκητος θάνατος του.

Οί πετυχημένες πτήσεις ήταν : 1) Της 17ης 'Ιουλίου 1912. Πέταξε επί 50' λεπτά θαυμάσια πάνω άπό

τήν Αθήνα σέ ΰψος 2.140μ. Ή επίδοση για τόσο μικρά αεροπλάνα ήταν πρωτοφανής.

2) Της 19ης Αυγούστου 1912. Άφοΰ απογειώθηκε άπό τό ζωολογικό κήπο του Παλαιού Φαλήρου στις 05:30', έκαμε τον έξης πτητικό κύκλο: Πέταξε πάνω άπό τή Βουλιαγμένη, τον Πειραιά, τή Δεκέλεια καί τήν Αίγινα σέ ύψος, αντίστοιχα 1.000, 2.000, 2.500 καί 3.050 μέτρων!

Ή μοιραία πτήση τον Καραμανλάκη. . .

Ό πρώτος ήρωας της Ελληνικής 'Αεροπορίας 'Αλέξανδρος Καραμαν

λάκης χάθηκε πρόωρα, αδόκητα, κι άδικα στον όρμο του χωριού Λυγιά, τοϋ Κορινθιακού, 200, μόλις, μέτρα άπό τήν ακτή στις 29 Αυγούστου 1912.

Ή φιλοδοξία του να πραγματοποιήσει, οπωσδήποτε, τό προγραμματι

σμένο ταξίδι, αντίστροφα, τώρα, άπ' τήν 'Αθήνα στο Ρίο, ή ύπερεμπιστοσύνη, πού έτρεφε στις χειριστικές του ικανότητες καί στην αντοχή της ύλης της πρωτόγονης πετομηχανής του, ή άρνηση του να υπακούσει στις υποδείξεις τοϋ αερομηχανικού, πού τοΰ συνιστούσε αναβολή της πτήσης, γιατί παρα

τηρήθηκε ανωμαλία στή λειτουργία τοΰ συστήματος προσγείωσης, μαζί μέ τή ξαφνική μεταβολή τοΰ καιρού, οδήγησαν τον Καραμανλάκη στην αναγκα

στική προσθαλάσσωση, πού στάθηκε μοιραία για τή ζωή του. Ό Καραμανλάκης εΐχε απογειωθεί στις 06:10' της 2981912 άπό τό

Παλαιό Φάληρο μέ προορισμό τό Ρίο καί ύστερα άπό ομαλή πτήση, δύο πε

ρίπου ωρών, πού τήν παρακολούθησαν οί σταθμοί Χωροφυλακής Κορινθίας καί ενημέρωναν τό Υπουργείο Ναυτικών, πνίγηκε μετά τήν προσθαλάσσωση στή Λυγιά, λόγω σφοδρής θαλασσοταραχής, πού δέν επέτρεψε στους ντό

πιους να τον βοηθήσουν. "Ετσι, τό πρώτο αισιόδοξο τηλεγράφημα για τήν εναέρια πορεία του,

«...ότι ό αεροπόρος ακολουθών γραμμήν τοΰ Ίσθμοΰ διήλθεν εκείθεν διευ

θυνόμενος εις Πάτρας...» ακολούθησε νέο τοΰ Σταθμοΰ Χωροφυλακής Δερβενίου, πού ανάγγειλε τόν, αναπάντεχο, χαμό τοΰ ένδοξου αεροπόρου.

"Ελληνες πρωτοπόροι τής αεροπορικές θεωρίας και πράξης 213

«29η Αυγούστου 9π.μ.: άγνωστος αεροπόρος έπεσε σήμερον, τήν 8ην, πρωϊνήν, εις τή θάλασσα 200 μέτρα άπό της ακτής Λυγιά.

Μετά τήν πτώσιν άπεχωρίσθη της συσκευής, άλλα παρασυρθείς υπό των ρευμάτων του πνέοντος σφοδρότατου άνεμου έπνίγη...».

Ηγεσία και λαός θρηνούν τον ήρωα και ακολουθούν τήν εκφορά του ό Πρωθυπουργός, ολόκληρο τό Υπουργικό Συμβούλιο και πυκνό πλήθος 'Αθηναϊκού λαού.

Ό Τύπος αφιερώνει εντυπωσιακά πρωτοσέλιδα προς τιμή του, ενώ ό Πρωθυπουργός προβαίνει στην ακόλουθη δήλωση: «...Βεβαίως λυπηρός ό θάνατος, άλλ' είμαι βέβαιος, ότι δεν θα σταματήση τήν ευγενή όρμήν. Θα σταθώμεν προς στιγμήν να χαιρετήσωμεν τον θανόντα και θα προχωρήσωμεν προς τα εμπρός μετά θάρρους αποβλέποντες είς τό μέλλον...».

'Αλλά κι οί ποιητές συγκινήθηκαν και εκδήλωσαν τήν οδύνη τους για τό χαμό τοϋ άφοβου ήρωα.

Χαρακτηριστικό είναι τό μονόστροφο ποίημα του Ι. Πολέμη αφιερω

μένο στον Καραμανλάκη, πού αποπνέει πένθιμο λυρισμό και έχει τον χαρα

κτηριστικό τίτλο: «Και δός μου τον άφτέρουγο...»

«Σ' έπαιρνε επάνω ό ουρανός, μά ή γη σ' αγαπούσε και κάθε τόσο σ' έχανε και πάντα σ' εποθοϋσε, άπ' τή σκληρή τή Θάλασσα εζήτησε βοήθεια κι' έτσι της είπε : Πάρε τον μες τα πλατειά τά στήθεια, κόψε του τά πλατειά φτερά, πού με λαχτάρα ανοίγει και δός μου τον άφτέρουγο νά μή μου ξαναφύγει...».

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Α'. ΠΗΓΕΣ: 'Ιστορικά έγγραφα.

Β'. ΜΕΛΕΤΕΣ:

'Αλφρέδου Άθανασούλια, Αι πρόοδοι τής άεροπτητικής, 'Αθήνα, 1907. 'Αλέξανδρου Αύδή, Οί πρωτοπόροι, 'Αθήνα, 1972. 'Εμμανουήλ Βροντάκη, 'Ιστορία της 'Ελληνικής 'Αεροπορίας, 'Αθήνα, 1937. "Ιωάννου Θεολόγη, 'Ιστορία της Πολιτικής 'Αεροπορίας, 'Αθήνα, 1956. 'Ηλία Καρταλαμάκη, Τά 'Ελληνικά φτερά, 'Αθήνα, 1983. 'Εμμανουήλ Κελαϊδή, 'Αναμνήσεις από τήν 'Αεροπορία, 'Αθήνα, 1972. Πέτρου Οίκονομάκου, 'Ελληνική 'Αεροπορία, 'Αθήνα 1970,

'Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής 'Αεροπορίας, έκδ. Δ. Ι/ΓΕΑ, 'Αθήνα, 1980.


Γ'. ΑΡΘΡΑ: Σε περιοδικά και εφημερίδες.

(α) Π ε ρ ι ο δ ι κ ά : 'Αεροπορική 'Επιθεώρηση, 'Αεροπορικά Νέα, Ιστορία και Ζωή, Ναυτική Ελλάς, Ναυτική Έπιθεώρησις, Παναθήναια, Πτήση, (β) Έ φ η μ ε ρ ί δ ε ς : 'Αθήναι, 'Ακρόπολις, 'Ατλαντίς, 'Εθνικός Κήρυξ (Ν.Ύόρκης), "Εθνος, 'Ελευθερία, 'Ελεύθερο Βήμα, 'Ελεύθερος Τύπος, Ελλάς, 'Εμπρός, Εστία, Θάρρος, Καθημερινή, Πατρίς, Ταχυδρόμος, Χρόνος.

Δ'. ΠΟΙΗΜΑΤΑ: Ι. Πολέμη, Καί δός μου τον άφτέρουγο. Ποίημα αφιερωμένο στη μνή

μη τοϋ Καραμανλάκη.

Ε'. Άδαμ. Κοραή: 'Επιστολή προς τον Πρωτοψάλτην, 'Επιμέλεια Λ. Ι. Βρανούση, 'Αθή

να, 1959.

Α. Ν. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΝΗ, 'ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, ΠΡΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΕΜΒΟΛΙΩΝ

Ή Μάνη, πού την ύμνησαν ποιητές σαν τον Νηφάκο, Παλαμά και Μο

σκόβη, διαιρείται σε Προσηλιακή (ανατολική) και Άφηλιακή (δυτική) ή καλύτερα στην "Εξω (βόρεια), Μέσα (δυτική) και Κάτω (ανατολική). 'Ορ

θώνεται σαν το μέσα δάχτυλο της τρίαινας της Νότιας Πελοποννήσου. Σήμερα, πού άπ' τή λαϊκή παράδοση της απομένουν, σχεδόν, μόνα τα

μοιρολόγια, και πού τα «τρανζίστορ» ενώνουν τον πρωτόγονο αυτόν τόπο με τό πολιτιστικό και τουριστικό πνεύμα της 'Αθήνας, εϊναι — ίσως — εν

διαφέρον να σκύψουμε μέ προσοχή πάνω στην αστείρευτη πηγή τής παρά

δοσης. 'Αποτελείται δέ αυτή άπό τα παραμύθια, τα γνωμικά και τα παλιά μοιρολόγια. Αυτοί οί μακρυνοί αντίλαλοι μας φέρνουν κοντά σε παλιές επι

δημίες, καραντίνες και ερημώσεις. Παράλληλα, στον πολιτισμένο κόσμο θεωρούμε σαν κανονική αρχή

εκμετάλλευσης της τεχνητής ανοσοποίησης (ή εποχής των πολλαπλών εμ

βολίων) τα τέλη του 18ου αιώνα και όλο τον 19ο αιώνα: Πρωταγωνιστές — κυρίως — ό Jenner (Δαμαλισμός τό 1796) και ό L. Pasteur (1822 1895).

Ξεκινώντας άπό τα παραπάνω, ό ομιλητής αποφάσισε να περιορισθεί στή σχετική λαϊκή παράδοση γύρω στή Μάνη άπ' τήν Φραγκοκρατία μέχρι τό 1821: Τό υλικό αυτό ούτε ομοιογένεια είχε ούτε επακριβή χρονολόγηση. 'Αντίθετα, όμως, είχε μεγάλη ζωντάνια και δροσιά. Ειδικά για τα μοιρολό

για, τα περισσότερα ήσαν ηρωικού (Ακριτικού) τύπου, σαν αυτά πού ανα

φέρει ό κ. Βέης1 και πολύ λιγώτερα νοσολογικής έκφρασης και σημειολο

γίας. Βοηθητικά ήταν, επίσης, και τα σχετικά στοιχεία άπ' τα Μούσα γύρω άπ' τό Μυστρά και τήν Μονεμβασία πού ολοκληρώνουν τό θέμα.

Περνώντας άπό τά συγκεχυμένα και άχρονολόγητα αποτελέσματα του «Λοίμιου Απόλλωνα» κατά τήν ελληνιστική, ρωμαϊκή και μεταρωμαϊκή εποχή εξετάζουμε κυρίως τήν Βυζαντινή σχετική παράδοση, τήν Φράγκο

ι. Βέης Ν.: «Μωραΐτικα τραγούδια τοϋ 'Ακριτικού κύκλου», Πελοπον. Πρωτ. Ε' (1961) 102 106.

216 Α. Ν. Δασκαλόπουλου

κρατία (μετά την Δ' Σταυροφορία), την παράδοση κατά τήν Τουρκοκρατία, τήν σύντομη Ενετοκρατία και πάλι τήν Τουρκοκρατία μέχρι το 1821.

Ή Μάνη, άπο τήν εποχή του έκχριστιανισμοϋ της από τον Νίκωνα τον Μετανοείτε2 (Θ' αιώνας), αναγκάσθηκε να δεχθεί στο μικρό βιώσιμο χώρο της αλλεπάλληλες έπιστοιβάξεις λαών, όπως οί Μηλίγγοι, Σλαΰοι, Φράγκοι καί 'Αλβανοί. Τούρκοι ποτέ δέν πάτησαν τή Μέσα Μάνη. "Ολοι αυτοί οί πληθυσμοί αναγκάσθηκαν ν" άνεβοΰν καί να κατοικήσουν στις πλαγιές του Ταϋγέτου ή στην λίγη εύφορη γη κοντά στους όρμους. Καί άπο όρμους είχε πολλούς ή Μάνη (όπως εκείνους του Μέγαπος καί του Δηροΰ, πού αναφέρει ό Γάλλος περιηγητής Pouqueville3), καί δευτερεύοντες όπως ό Γερολιμένας, το Πάλι, ό Κυπάρισσος, το Σαρολιμάνι, καθώς καί άραξοβόλια (το Πορτο

κάγιο, ό Κυπριανός, το Σολωτέρι καί ό Κότρωνας της προσηλιακής Μάνης). Κύριο όμως όρμητήρι ήταν το λιμάνι της 'Αρεόπολης (Τσίμοβα). Ά π ' όλα αυτά τα λιμανάκια πηγαινοέρχονταν μια πολυπρόσωπη πειρατεία4, έχοντας σαν κέντρο της τό «Μεγάλο Αλγέρι».

Παράλληλα, για να προφυλαχθούν οί Μανιάτες, άρχισαν, απ' τό Με

σαίωνα, να χτίζουν «οικογενειακούς» Πύργους, με σπίτια καί στέρνες τρι

γύρω. 'Αργότερα, ή Φραγκοκρατία καί ή Τουρκοκρατία πρόσθεσαν τα δικά τους «άλυσσιδωτά» Κάστρα5.

Έτσι ό πληθυσμός έπαθε τοπική συμπύκνωση καί συσσώρευση με δια

τήρηση — όπως γνωρίζουμε — τών αγαθών ελληνικών παραδόσεων. Ά π ό βιολογική, όμως, πλευρά, οί συνθήκες συγκατοίκησης έγιναν χειρότερες καί άπό τις ξένες Μεσαιωνικές πόλεις6. Ειδικά ή διατροφή καί ή ύδρευση ήταν τέλεια προβληματική. Παρ' όλα αυτά ό πληθυσμός εξακολουθούσε να μεγα

λώνει: Ό Βενετός Antonio Guivrano (τό 1615) έγραφε στο Avohivo Vene

to7 ότι οί μάχιμοι Μανιάτες έφθαναν σε 6.000. "Αν προσθέσουμε καί τις κα

κές συνθήκες διατροφής καί αποχέτευσης, τους ποντικούς καί τις παρασι

τώσεις θα κατανοήσουμε δύο βασικούς παράγοντες: α) Τήν ευκολία διάδοσης τών λοιμώξεων (επιδημίες) καί β) Την σημασία της φυσικής ανοσίας, χάρη σε ενδημιακες νόσους. Χαρακτηριστικό είναι τό σχετικό παραμύθι «Ή Άρα

2. Νίκων ό «Μετανογεΐτε», όπως μοΰ είπε μια γρηά Σπαρτιάτισσα από το χωριό «Ψυχικό» (13886).

3. F. C. Η. L. Pouqueville: «Voyage en Morée», Paris M. D. ccV (σ. 168 182). 4. ... «Κουρσάροι για Κουρσάρους», στο ποίημα τοϋ Κ. Παλαμά. 5. Κυρίως τα Φραγκικά (ΛεΟκτρον, Κάστρο Μεγ. Μαΐνας, Κ. Πόρτο Κάγιο καί Πασ

σαβά) άλλα καί ελάχιστα Τουρκικά (Κ. Ζαρνάτας, Κ. Κελεφές). 6. Πρβλ. τήν γαλλική Carcassone κ.ά. 7. Relazione di Antonio Guivrano, capitano delle galere di guardia, oli isola di Corfu,

1615, 18 Mazzo (Archivo Veneto).

Λοιμώξεις στή Μάνη, σύμφωνα με τήν προφορική παράδοση, προ των εμβολίων 217

ποβλογιά, ή πανούκλα κι" ή χολέρα» απ" τή Συλλογή του Κ. Δ. Κάσση8 : «Μια φορά ήταν ένας τσοπάνης και έμείνεσε μοναχός σ' ενα δξωκάλυβο.

"Ενα βράδυ ανοίγει ή πόρτα του και μπαίνει μια μαυροφόρα. —Άμποία εί

σαι, Χριστιανή μου.— Είμαι ή Ευλογημένη, κι" ήρθα να μοϋ δώσεις ενα αρνί, άμπάλι παίρνου εσένα.—Έγώ τήν Ευλογημένη τήνγ Καταραμένη τήν έχου βγάλει μικρός. Δε σε σκιάζομαι. "Αε, φύγα... Τήνε διώχνει. Σε λίγο άλλη μαυροφόρα, πχιό άσκημη, μπαίνει στο καλύβι. —Άμποία είσαι, εσύ;— Εί

μαι ή χολέρα. —Έγώ έπέρασα και χολέρα. Δέ ζέ σκιάζομαι. "Αε φύγα... Σέ λίγο νάσου άλλη μαυροφόρα, πχιό άσκημη. — Είμαι ή πανούκλα και θέου ενα αρνί, άμπάλι παίρνω εσένα. Έσκέφθη ό τσομπάνης. Δεν είχε βγάλει πα

νούκλα.— Καλά ελα να ντο πάρης. Παίρνει τ' αρνί στή μπλάτη του κι' άνη

φορίζουσι. Έπηαίνασι... έπηαίνασι... βουνά, λαγκάδια. Φτάνουσι σ' ενα πα

λάτι, μπαίνουσι μέσα. Χίλια μυΐρια καντύλια. — Καθένας έχει κΓ άπονα καντύλι. "Αλλα εχουσι πολύ λάδι, άλλα λίγο. Ό σ ο να καεί τό καντύλι ένι κι" ή ζωή ένοΰ άνθρωπου. — Πού εναι τό δικό μου; — Νά τούτο τό ξέχειλο άπό λάδι.— Κι' έτοΰτο δίπλα τό έτοιμο νά σβήσει; — Τοϋ αδελφού ζου πού δε θα ζήσει ακόμα... Δέ ρίχνεις λιγαΐ άπό τό δικό μου στοΰκαφοϋ [= αδελ

φού] μου; Δέ γίνεται. Ό σ ο έχει καθένας τόσο ζει...».

ΠΑΝΩΛΗ

'Εξετάζουμε εδώ, άναλυτικώτερα, τήν βαρύτερη άπό τις επιδημίες αυτές αρρώστιες — τήν πανώλη9. Αυτή, κατ' ευφημισμό, λεγόταν και «ευλογημέ

νη» ή «ιερή». 'Ακόμα λεγόταν και «θανατικό», «πανούκλα» ή «λοιμός». Στα τουρκικά λεγόταν «Γιουμουρτζίκ».

Πρώτη φορά πού μαθαίνουμε για επιδημία πανώλονς στή Μεσαιωνική rΕλληνική ιστορία, είναι άπό πηγή του 746 μ.Χ., είναι στην Καλαβρία της 'Ιταλίας. Αυτή μεταδόθηκε στην Μονεμβασία όπου έφερε μεγάλη ερήμωση. Ό κλήρος καί οι «πρακτικοί» αντέδρασαν μέ δυο τρόπους ενάν

τια στο «δαιμονικό» : α) Έχτισαν τό «Ααζαρέττο» στα πόδια του Κάστρου —ενα άπό τά παλαιότερα λοιμοκαθαρτήρια καί β) 'Ακολούθησε—λίγο αρ

γότερα— ή ανέγερση, στή Μάνη, εκκλησιών αφιερωμένων σέ 'Αγίους

θεραπευτές τών λοιμώξεων: της Άγ. Αικατερίνης, του Άγ. Χαραλάμπους καί της Παναγίας.

Μία πρωτόγονη «Καραντίνα» ύποφαίνεται στο παμπάλαιο τραγούδι «Τοϋ

8. Κυριάκου Δ. Κάσση: «125 Λαϊκά Παραμύθια άπό τή Μάνη», Τόμ. Λ', 'Αθήνα (1983) (Τυπογρ. Σπ. Τούντα Εύθ. Κυριάκου) σ. 308.

9. Προκλητικό αϊτιό της ή Pasterella Pestis.


Κωνσταντή και της Αρετής» ή «Τοΰ νεκρού αδελφού» όπως το καταγράφει ό Κ. Δ. Κάσσης10:

«Κι' δντες όπου το ξάνοιξε το σπίτι όλομούτζουρο Μαΰρα τα παναθυίρια του μαϋρο λουρί καταμεσίς και σφαλιστές οι πόρτε του. Έτότες το κατάλαβε άλλα ôèv το παντάχενε το εχάθησα και οι εννιά»...

Δεύτερη μεγάλη επιδημία αναφέρεται κατά το 1292, κατά την πειρατεία ενάντια στη Μονεμβασία, από τους Σικελούς του Ρογήρου Ντε Λούρια. Παράλληλα υπήρχε φαίνεται και στην Κωνσταντινούπολη δπου ό Πατριάρ

χης Προκόπιος έκανε ο,τι μπορούσε για τήν αποκομιδή τών νεκρών11. Γνω

στή ήταν, απ' τή Μέσα Μάνη, ή απέχθεια άλλα και ή συμπόνοια γι' αυτούς πού χτύπησε ή πανώλη, ιδιαίτερα οί κατάρες (ΓΑ βρε πανουλιασμένη» και ή παροιμία «τί πανούκλα είναι τούτες»12. 'Ακόμα, όπως γράφει ό Φέρμορ13, μεγάλη ήταν ή αγάπη τών Μανιατών ναυτικών και κατοίκων για τις γάτες, πού περιόριζαν λίγο τους αρουραίους.

'Αναφερθήκαμε, ήδη στή λαϊκή σοφία σχετικά με τήν απομόνωση κατά τις λοιμώξεις. Μια παροιμία π.χ. λέει: «Πολλοί νεκροί που κάθονται σ' αρρώ

στου προσκεφάλι»1*. 'Επίσης τονίζεται ή σημασία της πρόληψης τών επιδη

μιών: «"Αναβο τό λυχνάρι ζου, πριτάμου (=πρίν) πέσει ή νύχτα15». Μιλώντας για καραντίνα, κατά τήν ενετοκρατία, αναφέρεται, ότι όταν

οί Στεφανόπουλοι έφυγαν, σαν μετανάστες, απ' τή Μάνη προς τήν 'Ιταλία — κατά τον 17ο αιώνα, — κρατήθηκε τό βρικιό τους σε «καραντίνα», στο Στενό της Σικελίας, κάτω απ' τό Κάστρο της Μεσσήνας. Αόγο, επίσης, σχετικά μέ τήν πανώλη κατά τήν Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία, κάνουν οί Μ. Ίακ. Μαρκόπουλος καί Π. Ζερλέντης, και πιο πρόσφατα ό Ν. Κεφαλληνιά

δης16 και17.

10. Κ. Δ. Κάσση: «Μοιρολόγια της Μέσα Μάνης», 'Αθήνα 1980, σ. 63. 11. "Ιδες και Camus: «La peste». 12. Κ. Δ. Κάσση: «Ό Λαϊκός Λόγος στή Μέσα Μάνη», 'Αθήνα 1981. 13. Patrik Lee Fermor (μετάφρ. Τζ. Τζανετάκη), «Ή Μάνη», Κέδρος, 'Αθήνα 1978,

σ. 353. 14. Κ. Δ. Κάσση: op. cit., 'Αθήναι 1981, σ. 104. 15. Κ. Δ. Κάσση: op. cit., σελ. 28. 16. In: Δ. Β. Οίκονομίδου: «Δημώδης 'Ιατρική έν Νάξω», Φ. Σ. Παρνασσός, ΚΕ, 3,

Ίουλ. Σεπτ. 1983 σ. 395. 17. W. Miller: «Ή Φραγκοκρατία στην Ελλάδα», Έλλην. Γράμματα,'Αθήναι 1960.

Λοιμώξεις στη Μάνη, σύμφωνα μέ την προφορική παράδοση, πρό των εμβολίων 219

ΧΟΛΕΡΑ

Για τη χολέρα18 δεν έχουμε πολλές πληροφορίες και παραδόσεις έκτος, ϊσως, από το χρονικό του 'Ιησουίτη μονάχου 'Ιγνάτιου Λίχτζε, σχετικά μέ τή νήσο Νάξο, μεταφρασμένο από τον Γ. Κρέμο (βλέπε ύποσ. 16). Κατά μια παράδοση της Νάξου16 ή Χολέρα εμφανίστηκε σα μεγάλη αρκούδα και στρίγγλιζε : «Δέ μ' αφήνει ή Μαυρομούρα ( = ή Παναγία) νάρθω να σασε θερίσω».

ΕΥΛΟΓΙΑ

Κατά τους βυζαντινούς συγγραφείς ή ευλογιά θεωρούνταν στην «πρώτη λοιμική» μέ «δεύτερη λοιμική» τήν ίλαρά. Επίσης λεγόταν και «ευλογημέ

νη». Βαρύτατη μορφή της ευλογίας ήταν ή αιμορραγική ευλογιά. Κύρια εστία της φημιζόταν ή νότια περιοχή της Μεσογείου («Αράπικη βλογιά»). Πύλη της, φυσικά, ήταν τα βραχώδη πειρατικά λιμάνια της Μάνης, πού αναφέρα

με. Κατά τον Μεσαίωνα και αργότερα εμφανίζονται και διάφορα μικρά σκλα

βοπάζαρα όπου μερικοί εξαντλημένοι και κιτρινιάρηδες σκλάβοι ήταν ήδη φορείς. Επίσης, κατά τις ατέλειωτες απόπειρες εισβολής από τήν ξηρά, παρέμεναν πληγωμένοι και αιχμάλωτοι πού μερικοί ήταν, επίσης, φορείς τοΟ ίου. Πριν άπ' τις προσπάθειες του Πυλαρινοΰ και της Λαίδης Μόνταγ

κιου, ή σημειολογία τής ευλογίας ήταν βαρύτατη (όπως αναφέρεται και από τον Γ. Κ. Πουρναρόπουλο19). Ή αρρώστια δέν έκανε διάκριση σε πλού

σιους και φτωχούς. 'Αναφέρεται ότι ό «Ντετόρος» (=γιατρός) 'Ανδρέας Λικίνιος, γύρω στα 1700, θεράπευσε τον ϊδιο το Σουλτάνο από επιδημία ευλογιάς20.

Ή προφορική παράδοση τής Μέσα Μάνης συνηγορεί : Μια γρηά(85

ούτις) από τή Μ. Μάνη και ό Πέτρος Κασιδόκωστας ή Κοτοινιάς ανάφεραν: «Τα αδέλφια της έξακληρήσασι από βλογιά σε μια μέρα. Εϊνιε θαμμένοι στο κοιμητηριάκι στα Ποράχια». Έξ άλλου ό Κ. Δ. Κάσσης στα «Μοιρο

λόγια» του21 αναφέρει έναν απόηχο άπό ευλογιά, πού αντηχεί σαν κατάρα: «θέ μου και Παναγιά μου —

18. Αΐτιό της το Vibrio Cholerae. — "Ιδε και Μ. Ε. Ε. λέξη. 19. Γ. Κ. Πουρναρόπουλου : Φ. Σ. Παρνασσός ΚΓ Άρ. 3(1981), σ. 385. Επίσης

idem: «Ή 'Ιατρική έπί Τουρκοκρατίας». 20. Και αργότερα έκαμε αφιέρωμα στή Μονεμβασία τό εικόνισμα «Ό Έλκόμενος»,

από τους Κόρφους. 21. Κ. Δ. Κάσση: «Ό Λαϊκός Λόγος στή Μ. Μάνη», Κεφαλληνός, 'Αθήνα (1981)

σ. 278.


ρίξε αράπικη β/.ογιά μέσα στης Κοιτάς τα στενά μέσ' τα Μεσοτριβιάνικα. KC άπέει να φύγει άπόπα να πάει στον Πάνου Μπονλαϊριονς στη γριά ' Αχονμάκαινας τοϋ γιους. Να βρει το μαϋρο Θοδωρή

• το ζωντανό βρεκόλακα...»

Μερικές φορές φαίνεται ότι ή ευλογιά και οί άλλες ιώσεις έπαιρναν οξεία έγκεφαλιδική μορφή μέ αρκετά νευρολογικά κατάλοιπα. Π.χ., στα παραμύθια αναφέρεται αρκετά συχνά το επίθετο «μονγγος» (=άλαλος) όπως στο παραμύθι «...Μήτε τοΰ Γεώργαρου ή μουγγή» ή «μαυρομουγγή» στο παραμύθι «Ή απαγωγή της Φελουρίτσας άπο Μπαρικιάνους»21. Αυτή ή επι

δείνωση των ιώσεων οφείλονταν, ϊσως, στους κρύους άνεμους άπο τον Ταΰ

γετο22 όπως λέει ό Fauriel (σχετικά μέ τήν άθλια μοίρα των Μανιατών), «Τάρταρα της γης κρυοπαγωμένα».

ΣΑΛΜΟΝΕΛΛΩΣΕΙΣ

Ή δυσεντερία ήταν συχνά σ' όλη τήν Πελοπόννησο, άλλα στή Μέσα Μάνη ήταν γνωστότερη. Σοβαρό λόγο, γι'αυτό, αποτελούσε ή έλλειψη κα

θαρού νερού. Ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται στέρνες κοντά στους συνοικισμούς και πύργους. Μια παροιμία23 λέει : «Λιψάει (=διψά) ή γι αυλή μας για νερό κι" έμεϊς τό χιούνομ' έξου». Και μια κατάρα: «Να σέ πιάσει μπανοκλάδι ή τσιρλιό».

Κατά τό 1540, όταν οί Τούρκοι — μετά τήν Μονεμβασία— πολιόρκησαν και τό Ναύπλιο, αναφέρεται ότι, άπό λοιμό και δυσεντερία πέθαναν 7.000 από τούς γενναίους υπερασπιστές24. Τέλος και οί «βρύσες» δέν ήταν πάντα υγιεινές. Ό Ν. Πολίτης25 αναφέρει μια παράδοση των δήμων Καρδαμύλης Οιτύλου σχετικά μέ τό «Θεριό της βρύσης» : «Σ'τήν παλιά βρύση τοΰ Προα

στείου βγαίνει τή νύχτα ενα θεριό. Πολλοί τό είδαν και ήταν σαν ζαγάρι ά

σπρο, κ' έκράτει και σ'τό στόμα του μία άπ' τις 5 κάνουλαις της βρύσης».

22. Ν. Πολίτη: «Παραδόσεις», Τ. Ο. Σακελλαρίου (1909) σ. 17071 («Ό Χριστός καί οί άνεμοι οί Όβραΐοι»).

23. Κ. Δ. Κάσση: «Ό Λαϊκός Λόγος στή Μ. Μάνη», op. cit. 24. W. Miller: op. cit. (1960). 25. Ν. Πολίτη: op. cit., σ. 264.

Λοιμώξεις στη Μάνη, σύμφωνα μέ τήν προφορική παράδοση, προ των εμβολίων 221

ΕΞΑΝΘΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΥΦΟΣ ΡΙΚΕΤΣΙΩΣΕΙΣ

Παρ' όλη την πλατειά ύπαρξη παρασίτωσης δεν αναφέρονται, προφορι

κά, συμπτώματα από ρικετοιώσεις. Πάντως δε κρύβεται κάποια βδελυγμία και λύπη για τους πάσχοντες : «Άλλοία πού τοχει ή κούτρα του να κατε

βάζει ψείρες». [=Άλλοίμονο σ' όποιον έχει πάντα κακοτυχίες]26.

ΛΕΠΡΑ "Αν και δεν έχει, ακόμα, βρεθεί εμβόλιο κατά της λέπρας [έκ του 'Ινδι

κού λ α π] μετά τήν καλλιέργεια τοΰ βακτ. HANSEN από τον 'Ιάπωνα Το

γιόχο Μοροχάση (1968) θα αναφέρουμε δυο λόγια σχετικά μέ τήν παλιά Μάνη. Τότε δεν φαίνεται συχνή όπως στην Ευρώπη αν και τό επίθετο «λου

βός» (από τό αρχ. λώβη) δεν λείπει από τις παροιμίες και τις κατάρες. Φαί

νεται τό «λ ο υ β ò ς» αναφέρεται σε μια μορφή μόνο λέπρας. Δεν αναφέρονται ειδικά «υγειονομικά» μέτρα για τους λεπρούς όπως τό «κουδουνάκι» στην Ευρώπη καί ειδικά τήν Σκανδιναβία. Πιθανότερη προέλευση άπό την Κρήτη.

ΦΥΜΑΤΙΩΣΗ

Όπως λέει ενα Μανιάτικο γνωμικό27 : « Ό παράς κι' ό βήχας δε γκρύ

βονται». Ό ξερός βήχας τοΰ «χτικιάρη» μαζί μέ τή χαρακτηριστική ωχρό

τητα («κιτρινιάρης») ήταν καί στή Μάνη συνηθισμένα. Βέβαια ή δίαιτα των Μανιατών δεν ήταν πλούσια, άλλ' ή εξυπνάδα καί προνοητικότητα τους εμ

πλούτιζε τή φυσική δίαιτα (φραγκόσυκα, όσπρια, σιτηρούχα) μέ μικρή γα

λακτονομία, κυνήγι ορτυκιών καί ψάρια. Τό επίθετο «Κιτρινιάρης» είναι πολύ γνωστό κατά τήν εποχή τοΰ 1821, οπότε ό οπλαρχηγός Άλ. Κιτρινιά

ρης άπό τήν Άνδραβίστα καί Σκαρδαμοΰλα έβοήθησαν τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη μέ 300 «ντουφέκια»28.

Παρ' όλη τή Μανιάτικη κατάρα «...να φτύσης γ'αίμα» φαίνεται ότι ή ασθένεια δέν ξεπερνούσε τό Παθ.'Ανατ. στάδιο Ι καί II τοΰ RANKE («ανοι

κτή» TBC) καί εξελίσσονταν μέ άδενοπάθεια (χειράδωση) καί χλωμάδα. Άπό τον 19ον αιώνα τό εμβόλιο B.C.G. φαίνεται ότι δίνει αντίσταση ακόμη καί για τον καρκίνο καί τή λέπρα.

ΑΙΤΙΑ ΛΟΙΜΩΞΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΛΑΪΚΗ ΜΟΥΣΑ

Όπως αναφέραμε, οί Μανιάτες, άλλοτε, πίστευαν πώς τα κύρια αίτια ήταν ό δ ι ά β ο λ ο ς , οί δ ρ ά κ ο ι . Μερικοί, όμως, παραδέχονταν τό «γή

26. Κ. Δ. Κάσση: «Ό Λαϊκός Λόγος στή M. M.», op. cit., σελ. 22. 27. Κ. Δ. Κάσση: «Ό Λαϊκός Λόγος στή Μέσα Μάνη», op. cit., σ. 77. 28. Δ. Ν. Μέζη: «Ή Μάνη καί οί Μανιάτες», «Εστία», 'Αθήνα (1977), σ. 89.


τεμα» από νεράιδες και το «κακό μάτι» (βασκάνια). Γνωστή, βέβαια, ήταν και ή αξία απομόνωσης τών ασθενών («Ξεβαρεμένο πρόβατο ό λύκος δέν το τρώει»29. Επίσης, κάποια σημασία δινόταν στις φθειριάσεις : «Καλός είσαι λεβέντη μου, μή χιέσαι και λυγιέσαι κι' άπό τις ψείρες τις πολλές στον τοίχο πάεις και κχυέσαι (=ξύνεσαι)»30. Ή τελευταία καταφώνηση προέρχεται άπ' το Άκροταίναρο.

ΕΠΙΔΗΜΙΕΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

"Οπως για όλο τον Ελληνικό λαό, ή πίστη ήταν ή μεγάλη παρηγοριά και ζωοδοτική δύναμη. Ή πίστη, βέβαια, στους παληούς Μανιάτες ήταν κάπως ά ν ι μ ι σ τ ι κ ή και π ρ ο σ ω π ο μ ο ρ φ ι κ ή . Είχε, άρα, κάποιο παγανιστικό χρώμα (πρβλ. Fauriel). Πολλές θεωρείες έχουν εκφραστεί, άφοϋ και τό Άκροταίναρο ήταν και στην 'Αρχαία Ελλάδα τό κύριο ψ υ χ ο

πό μ π ε î ο. Σαν "Αγιοι θεραπευτές για τους ενήλικες ήταν ή Παναγιά, ό Άγ. Χα

ράλαμπος και ή Άγ. Αικατερίνη. Για τις παιδικές λοιμώξεις κυρίως ή Αγ. Βαρβάρα. Ενδιαφέρουσα ήταν ή παράδοση ότι κατά τις επιδημίες γύρω στο Οίτυλο, οί άρρωστοι έβλεπαν τον Άγιο Αλέξιο Κομνηνό —πού στα στερνά του εϊχε ασπασθεί τό μοναχισμό— να βαστά λαμπάδα και να διώχνει τον πυρετό31.

Γενικά ό Μανιάτικος λαός κατόρθωσε να επιζήσει βιολογικά, μέχρι και να βελτιωθεί γενεολογικά. Οί πύργοι του και οί εκκλησίες του έγιναν σύμβολο στον αγώνα τους ενάντια στους ορατούς και αόρατους εχθρούς.

29. Κ. Δ. Κάσση: op. cit. 30. Κ. Δ. Κάσση: ώς το (23). 31. Γ. Λ. Μαντούβαλου: «Στη Σκιά του Ταϋγέτου» (οδοιπορικό Β), 'Αθήνα (1978),

σ. 453.

ΛΑΜΠΡΟΥ ΜΥΓΔΑΛΗ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ ΒΑΣ. Ι. ΛΑΖΑΝΑ(1936 1985)

(Γερμανική φιλολογία)

Ή παρουσίαση της βιβλιογραφίας του Βασ. Ι. Λαζανά είναι ή δεύτερη της σειράς βιβλιογραφιών Ελλήνων, πού μετέφρασαν πρωτότυπα γερμανικά λογοτεχνήματα και αντίστοιχα μελετήματα για τη λογοτεχνία αυτή. Είναι παράλληλη με τήν προσπάθεια μου εκείνη τών βιβλιογραφικών καταγρα

φών μεταφράσεων από τή γερμανική λογοτεχνία και μελετημάτων γι' αυτήν. Ή βιβλιογραφία αυτή περιέχει 84 λήμματα από 45 γερμανόφωνους συγ

γραφείς, πού αναφέρονται με χρονολογική σειρά δημοσίευσης τοϋ πρώτου έργου τοϋ καθενός πού φυσικά τήν ακολουθούν και τα επόμενα έργα του. 'Αρχίζει το έτος 1936 καί τελειώνει τό 1985.

Μέ τήν ευκαιρία αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Βασίλειο Ι. Λα

ζανδ, γιατί χωρίς τήν πολύτιμη βοήθεια καί συμπαράσταση του δεν θα είχε ολοκληρωθεί ή εργασία αυτή.

Για τήν αντιπαραβολή τών μεταφράσεων μέ τό έργο τών αντιστοίχων γερμανόφωνων συγγραφέων χρησιμοποιήθηκαν οί γερμανικές εκδόσεις τών σχετικών Ελληνικών βιβλιογραφιών μου, όπου καί γίνονται οί παραπομπές.

1. LUDWIG CHRISTOPH HÓLTY

1. Γνέφει παντού ή χαρά, μεταφραστής Β α σ ί λ ε ι ο ς Ι. Λ α ζ α ν δ ς. Έφ. Νέοι καιροί (Κορίνθου) 531936. Μετάφραση τοϋ ποιήματος Aufmun

terung zur Freude. 2. "Ας χαρούμε τή ζωή, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν δ ς. Βλ.

Β α σ [ ι λ ε ί ο υ ] Ι. Λ α ζ α ν δ, "Ενα πρωί μέ πένθος. Ποιήματα. 'Αθήναι: (Μαυρίδης 1952), σσ. 48, 2η έκδ. Στις σ. 3132 αναδημοσίευση της μετά

φρασης τού άρ. 1, μέ σύντομο σημείωμα τοΰ μεταφραστή για τον Χέλτυ. Στην 1η έκδ. τοΰ 1946 δέν υπάρχει τό ποίημα τού Χέλτυ,

224 Λάμπρου Μυγδάλη

2. FRIEDRICH SCHILLER

1. Tò παλληκάρι στο ρυάκι, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. Έφ. Κορινθιακή 'Ηχώ (Κορίνθου) 25.6.1939. Μετ. του ποιήματος Der Jungling am Bâche.

2. Tò παλληκάρι στο ρυάκι, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. Βλ. Β α σ [ ι λ ε ί ο υ ] Ι. Λ α ζ α ν ά , "Ενα πρωί με πένθος. Ποιήματα. Αθή

ναι: (Μαυρίδης 1952), σσ. 48, 2η εκδ. Στις σ. 3334 αναδημοσίευση της μετάφρασης τοΰ άρ. 1, με σύντομο σημείωμα του μεταφραστή για τον Σίλ

λερ. Στην 1η εκδ. τοΰ 1946 δεν υπάρχει το ποίημα τοΰ Σίλλερ. 3. Το παλληκάρι στο ρυάκι, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν α ς . Βλ.

Ρ ί τ α ς Μ π ο ύ μ η Ν ί κ ο υ Π α π π ά, Νέα παγκόσμια ποιητική ανθο

λογία. Επιμέλεια εκδόσεως Δίον. Ι. Τσουράκης. ('Αθήνα: Διόσκουροι) [1978], τ. 4, σσ. 15052000. Στις σ. 1737 1738 αναδημοσίευση της μετά

φρασης τοΰ άρ. 1. Βλ. καί άρ. 2. 4. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς : "Ενα μετάφρασμα τοΰ Σολωμοΰ.

«Ή άμουσία τοΰ Σίλλερ». Νέα Εστία άρ. 1369, 15 Ιουλίου 1984, σ. 948 950.

3. NICOLAUS LENAU

1. Πόνος, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. Έφ. Νέα Κόρινθος (Κορίνθου) 5.5.1940. Μετ. τοΰ ποιήματος Trauer.

2. Tò δεύτερο τής ανάμνησης, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. 'Εφ. Κορινθιακή 'Ηχώ (Κορίνθου) 2.6.1940. Μετ. τοΰ ποιήματος Der Baum der Erinnerung.

3. "Ασυλο, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. Έφ. Νέα Κόρινθος (Κορίνθου) 7.7.1940. Μετ. τοΰ ποιήματος Asyl.

4. Tò άστρο μου, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. Έφ. Κοριν

θιακή Ή χ ώ (Κορίνθου) 15.9.1940. Μετ. τοΰ ποιήματος Mein Stern. 5. Πόνος το άστρο μου. Το δέντρο τής ανάμνησης. Μελαγχολία. Οί

τρεις καβαλλάρηδες* Επιστροφή· Νοσταλγία "Ασυλο, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. Βλ. Β α σ [ ι λ ε ί ο υ ] Ι. Λ α ζ α ν ά , "Ενα πρωί με πέν

θος. Ποιήματα. 'Αθήναι: (Μαυρίδης 1952), σσ. 48, 2η εκδ. Στις σ. 35 46 μετ. των ποιημάτων An die Melancholie; Die drei: Einst und Jetzt καί Nach Siiden καί αναδημοσίευση τής μετάφρασης των άρ. 1 4, μέ σύντομο σημείωμα τοΰ μεταφραστή για τον Αέναου. Στην 1η εκδ. τοΰ 1946 δεν υπάρχουν τα ποιή

ματα τοΰ Αέναου. 6. Πόνος· Οί τρεις καβαλλάρηδες· "Ασυλο, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι .

Α α ζ α ν ά ς. Βλ. Ρ ί τ α ς Μ π ο ύ μ η Ν ί κ ο υ Π α π π α , Νέα παγ

κόσμια ποιητική ανθολογία. Επιμέλεια εκδόσεως Δίον. Ι. Τσουράκης.

Βιβλιογραφία μεταφράσεων και μελετημάτων Βασ. Ι. Λαζανά (19361985) 225

('Αθήνα: Διόσκουροι) [1978], τ. 4, σσ. 15052000. Στις σ. 1768 1770 ανα

δημοσίευση της μετάφρασης των ομωνύμων ποιημάτων των άρ. 1, 3 και 5.

4. HEINRICH LERSCH

1. Αδελφοί, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] ΐ. Α α ζ α ν α ς . Έφ. Θάρρος 20.8.1958. Μετ. τοΰ ποιήματος Briider.

2. "Αδελφοί, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς. Νέα Εστία άρ. 905, 15 Μαρτίου 1965, σ. 381. Αναδημοσίευση της μετάφρασης τοΰ άρ. 1.

5. WOLF VON NIEBELSCHUTZ

1. Γράμμα ανοιξιάτικο στην αγαπημένη, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς. Έφ. Τύπος της Άργολιδοκορινθίας (Κορίνθου) 24.5.1959. Μετ. του ποιήματος Fruhlingsbrief an meine Kleine.

2. Γράμμα ανοιξιάτικο στην αγαπημένη, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς. Σταθμοί άρ. 1, 'Απρίλιος 1972, σ. 2. 'Αναδημοσίευση της μετά

φρασης του άρ. 1, με σύντομο σημείωμα του μεταφραστή για τον Νίμπελσιτς. 3. Γράμμα ανοιξιάτικο στην αγαπημένη, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι.

Α α ζ α ν α ς. Βλ. Ρ ί τ α ς Μ π ο ύ μ η Ν ί κ ο υ Π α π π α, Νέα παγ

κόσμια ποιητική ανθολογία. Επιμέλεια εκδόσεως Δίον. Ι. Τσουράκης. ('Αθήνα: Διόσκουροι) [1978], τ. 4, σσ. 1505 2000. Στις σ. 1822 1823 ανα

δημοσίευση της μετάφρασης τοΰ άρ. 1. Βλ. και άρ. 2.

6. JOHANN WOLFGANG GOETHE

1. Ό νέος Παυσίας, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν α ς . Κορινθια

κή Πρωτοχρονιά άρ. 1, 1960, σ. 50 53. Μετ. τοΰ ποιήματος Der neue Pausias. 2. Β α σ [ ί λ ε ί ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς : Ή νύμφη της Κορίνθου. Κύψελος

άρ. 5, 'Απρίλιος 'Ιούνιος 1962, σ. 19 23. 3. Ό νέος Παυσίας, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς . Νέα Εστία

άρ. 960, 1 'Ιουλίου 1967, σ. 871874. 'Αναδημοσίευση της μετάφρασης τοΰ άρ. 1.

4. 'Αμύντας, μετ. Β α σ ί [ λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν α ς . Νέα Εστία άρ. 979, 15 'Απριλίου 1968, σ. 504 506. Μετ. τοΰ ποιήματος Amyntas, με σημειώσεις τοΰ μεταφραστή για το ποίημα.

5. Άλέξις και Δώρα, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς . Νέα Εστία άρ. 1021, 15 'Ιανουαρίου 1970, σ. 77 84. Μετ. τοΰ ποιήματος Alexis und Dora, με εισαγωγικό σημείωμα τοΰ μεταφραστή γιά τό ποίημα.

6. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν ά ς : Goethe και Σολωμός. Παρνασσός άρ. 1, 'Ιανουάριος Μάρτιος 1970, σ. 103 110.

7. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς : 'Απόψεις τοΰ Goethe γιά τον Κα

ποδίστρια. Νέα Εστία άρ. 1044, 1 'Ιανουαρίου 1971, σ. 21 24.

15


8. Β α σ ί [ λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν α ς : Ή παρουσία τοϋ Goethe στο ποιητικό έργο τοϋ Κωστή Παλαμά. Νέα Εστία αρ. 1048, 1 Μαρτίου 1971, σ. 317329.

9. Ευφροσύνη, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς . 'Ηπειρωτική Εστία αρ. 228 230, 'Απρίλιος 'Ιούνιος 1971, σ. 291 300. Μετ. τοϋ ποιή

ματος Euphrosyne, με εισαγωγή τοϋ μεταφραστή για το ποίημα. 10. Ρωμαϊκά ελεγεία· Άλέξις και Δώρα1 Ό νέος Παυσίας· Ευφροσύνη·

Ξαναντάμωμα Χέρμαν και Δωροθέα· 'Αμύντας. Προλεγόμενα, έμμετρη με

τάφραση, αναλυτικά σχόλια Β α σ [ ι λ ε ί ο υ ] Ι . Α α ζ α ν ά . 'Αθήναι 1972, σσ. 237. Μετ. τών ποιημάτων Ròmische Elegien; Wiedersehen και Herman und Dorothea καί αναδημοσίευση τής μετάφρασης τών άρ. 1 , 3 5 και 9, με εισαγωγή και σχόλια τοϋ μεταφραστή γι' αυτά. Β ι β λ ι ο κ ρ ι σ ί α : Π. Γ λ έ ζ [ ο ς ], Νέα Εστία αρ. 1073, 15 Μαρτίου 1972, σ. 407 408. Γ ι ά ν

ν η ς Γ. Μ ο υ γ ο γ ι ά ν ν η ς, εφ. Θεσσαλία (Βόλου) 19.3.1972. Έφ. Σημε

ρινά 13.5.1972. ' Α ν δ ρ έ α ς Κ α ρ α ν τ ώ ν η ς , Ραδιοτηλεόραση αρ. 129, 30 'Ιουλίου 5 Αυγούστου 1972, σ. 93. "Α γ γ ε λ ο ς Φ ο υ ρ ι ώ τ η ς, εφ. 'Απογευματινή 28.10.1972. Κ ύ π ρ ο ς Χ ρ υ σ ά ν θ η ς , Πνευματική Κύ

προς άρ. 146, Νοέμβριος 1972, σ. 55. Ά λ έ κ ο ς Β α σ ι λ ε ί ο υ , Δωδέκατη "Ωρα άρ. 5, 1973, σ. 148 149. " Α ρ η ς Χ α τ ζ ι δ ά κ η ς, εφ. Πανελλήνιος Κήρυξ, 'Απρίλιος 1973. Ν ί κ ο ς Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο ς , έφ. Ό Αιγιώτης (Αιγίου) 10.5.1973. Ά ν τ. Κ α τ σ ο υ ρ ό ς , Νέα Σκέψη άρ. 122, Μά'ίος 1973, σ. 249. Π [ ά ν ο ς ] Χ . Δ ο ρ μ π α ρ ά κ η ς , Κορινθιακά άρ. 3, Ιούλιος

Σεπτέμβριος 1973, σ. 140 141 (αναδημοσίευση στην 'Ηπειρωτική Εστία άρ. 266 268, 'Ιούνιος Αύγουστος 1974, σ. 468 470). Μ α ν [ ώ λ η ς ] Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η ς , Κριτικά φύλλα άρ. 11, Σεπτέμβριος 1973, σ. 351 352 καί Δ. Ζ α δ έ ς, Κρητική Εστία άρ. 240 241, Μάρτιος 'Απρίλιος 1979, σ. 143.

11. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν ά ς : Μια κριτική τοϋ Goethe για τό βιβλίο τοϋ 'Ιακώβου Ρίζου Νερουλοϋ «Cours de littérature Grecque moder

ne». Παρνασσός άρ. 4, 'Οκτώβριος Δεκέμβριος 1973, σ. 499 505. 12. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν ά ς : Ό Goethe, ό Byron καί ή ελληνι

κή 'Επανάσταση τοϋ 1821. Νέα Εστία άρ. 1127, 15 'Ιουνίου 1974, σ. 959966. 13. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν α ς : 'Απόψεις τοϋ Goethe για τους

Φαναριώτες. Νέα Εστία άρ. 1147, 15 'Απριλίου 1975, σ. 531 535. 14. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν ά ς : Goethe καί Beethoven. Νέα Ε

στία άρ. 1199, 15 'Ιουνίου 1977, σ. 782788. 15. Ή τριλογία τοϋ πάθους: Στον Βέρθερο Ελεγεία τοϋ Marienbad

Κατευνασμός. Προλεγόμενα, κριτική ανάλυση, έμμετρη μετ. Β α σ [ ι λ ε ίο υ ] ! . Λ α ζ α ν α . Αθήναι 1977, σσ. 69. Μετ. τών ποιημάτων An Werther;

Marienbader Elegie καί Aussòhnung^ εισαγωγή καί ανάλυση τών ποιημάτων


αυτών. Β ι β λ ι ο κ ρ ι σ ί α : Α. Φ [ ο υ σ τ ά ν ο ς ] , Περραιβία άρ. 23 24, Νοέμβριος 1976 Φεβρουάριος 1977, σ. 433. Έφ. Μακεδονία (Θεσσαλονί

κης) 21.9.1977. Λ ά μ π ρ ο ς Μ ά λ α μ α ς, Ελεύθερο πνεύμα άρ. 25, 'Ιού

λιος Σεπτέμβριος 1977, σ. 680. 'Αντί άρ. 82, 15 Όκτωβρίου 1977, σ. 47. Δ ι ο ν . Τ ρ ο β ά ς , Έφ. Κήρυξ της Νέας Σμύρνης 22.10.1977. Θ. Μ. Π ο

λ ί τ η ς, έφ. Ελεύθερος (Αγρινίου) 13.11.1977. Πολιτικά θέματα αρ. 177, 3 9 Δεκεμβρίου 1977, σ. 45. Κ ώ σ τ α ς Μ ι χ . Σ τ α μ ά τ η ς , Κορινθιακά άρ. 4, 'Οκτώβριος Δεκέμβριος 1977, σ. 184 185. Ί σ . Μ α λ ό β ρ ο υ β α , Σμύρνα άρ. 111112, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1977, σ. 205. Γ. Θ., έφ. Έφη

μερίς της Κορίνθου (Κορίνθου) 21.1.1978. Κ. Ι. Τ σ α ο ύ σ η ς, έφ. 'Ελευ

θεροτυπία 9.2.1978. Δ. Γ. Π α ν α γ ι ω τ α κ ό π ο υ λ ο ς, έφ. Ή Αυγή (Πύργου) 27.2.1978. Τ ά κ η ς Δ η μ ό π ο υ λ ο ς , Νέα Σκέψη άρ. 178 179, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1978, σ. 42 43. Μ α ν[ ώ λ η ς ] Π ρ ά τ σ ι κ α ς, έφ. Φιλολογική Φωνή (Αιγίου), 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1978. Δ. Ά σ τ ε

ρ ι ν ό ς , 'Ιστορία εικονογραφημένη άρ. 116, Φεβρουάριος 1978, σ. 124 125. Μ α ν [ ώ λ η ς ] Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η ς , Ταχυδρόμος Αίγυπτιωτών άρ. 27, Μάρ

τιος 1978, σ. 5. Ξ ε ν [ ο φ ώ ν ] Κ α ρ ά κ α λ ο ς , Νέα Εστία άρ. 1218, 1 'Απριλίου 1978, σ. 484. " Α γ γ ε λ ο ς Φ ο υ ρ ι ώ τ η ς , Έφ. 'Ακρόπολις 9.4.1978. Χ ρ. Χ ε ι μ ώ ν α ς, έφ. Πρωινή (Βόλου) 24.4.1978. Τ. Σ. Τ α ρ ο ύ

σ η ς, έφ. 'Ηχώ της Κορίνθου (Κορίνθου) 20.5.1978. Μ α ρ ί α Μ ι κ ρ ο ύ , 'Ηπειρωτική Εστία άρ. 313314, Μάιος 'Ιούνιος 1978, σ. 547. Ε υ α γ γ ε

λ ί α Π α π α χ ρ ή σ τ ο υ Π ά ν ο υ , έφ. Έφημερίς της Κορίνθου (Κορίν

θου) 2.7.1978. Δ [ η μ ή τ ρ ι ο ς ] Σ ι α τ [ ό π ο υ λ ο ς ] , έφ. Ή Βραδυνή 1.8.1978. Θεσσαλική Εστία άρ. 33 34, Μάιος Αύγουστος 1978, σ. 425. Νέος Λόγος άρ. 89 , Αύγουστος Σεπτέμβριος 1978, σ. 487 488. Ο., έφ. Ή Καθημερινή 2810.1978. Κ ω ν / ν ο ς Π ί τ σ ι ο ς , Λακωνικά άρ. 89, Σεπτέμβριος 'Οκτώβριος 1978, σ. 156. Σ τ έ λ ι ο ς Ι. Ά ρ τ ε μ ά κ η ς , Ραδιοτηλεόραση άρ. 461, 915 Δεκεμβρίου 1978, σ. 6. Γ [ ι ά ν ν η ς] Μ ο υ

γ ο γ ι ά ν ν η ς , Κείμενα τοϋ Βόλου άρ. 3, 1978, σ. 306. 'Αντί άρ. 119, 17 Φεβρουαρίου 1979, σ. 50. Ν ί κ ο ς Α. Τ έ ν τ α ς , Τριφυλιακή Εστία άρ. 31, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1980, σ. 8889 και Δ. Ζ α δ έ ς, 'Ηπειρω

τική Εστία άρ. 357 359, 'Ιανουάριος Μάρτιος 1982, σ. 133 134.

16. 'Από τα Ρωμαϊκά ελεγεία III, IX, Χ, XIV, XVII, μετ. Β α σ [ ί λ ε ίο ς] Ι. Λ α ζ α ν α ς. Βλ. Ρ ί τ α ς Μ π ο ύ μ η Ν ί κ ο υ Π α π π ά, Νέα παγκόσμια ποιητική ανθολογία. Επιμέλεια εκδόσεως Δίον. Ι. Τσουράκης. ('Αθήνα : Διόσκουροι) [1978], τ. 4, σ. 1505 2000. Στις σ. 1725 1727 ανα

δημοσίευση των αντιστοίχων αποσπασμάτων από τή μετάφραση του άρ. 10.

17. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν ά ς : Johann Wolfgang Goethe. Ή


εποχή και το έργο του μεγάλου ποιητή και στοχαστή. Νέα Εστία άρ. 1322, 1 Αυγούστου 1982, σ. 976986.

7. WALTER SCHEFFLER

1. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς : Walter Scheffler, ένας σύγχρονος κωφάλαλος ποιητής. Ό κόσμος τής Έλληνίδος αρ. 72, 'Οκτώβριος 1960, σ. 250251.

2. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς : Walter Scheffler, ένας «σιωπηλός» ποιητής. Βλ. Β α σ [ ι λ ε ί ο υ ] Ι. Λ α ζ α ν α , Τό πρόβλημα των κωφαλάλων. 'Αθήναι 1984, σσ. 369. Στις σ. 321324 αναδημοσίευση τοϋ μελετήματος του άρ. 1.

8. AUGUST AMBROSI

1. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς : Ambrosi, ένας μεγάλος σύγχρονος «σιωπηλός» γλύπτης. Ό Κόσμος τής Έλληνίδος άρ. 79, Μάιος 1961, σ. 133134.

2. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν α ς : Ambrosi, ένας μεγάλος «σιωπη

λός» γλύπτης. Βλ. Β α σ [ ι λ ε ί ο υ ] Ι . Λ α ζ α ν α , Τα προβλήματα των κω

φαλάλων. 'Αθήναι 1984, σσ. 369. Στις σ. 273 276 αναδημοσίευση τοϋ μελε

τήματος του άρ. 1.

9. SAMUEL HEINICKE

1. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς : Samuel Heinicke, ό θεμελιωτής τής «προφορικής μεθόδου» για τήν αγωγή τών κωφαλάλων. Παιδεία και Ζωή άρ. 96, Αύγουστος Σεπτέμβριος 1961, σ. 172 176.

2. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς : Samuel Heinicke, ό θεμελιωτής τής «προφορικής μεθόδου» για τήν αγωγή τών κωφαλάλων. Βλ. Β α σ ι

λ ε ί ο υ ] Ι. Λ α ζ α ν α , Τά προβλήματα τών κωφαλάλων. 'Αθήναι 1984, σσ. 369. Στις σ. 127132 αναδημοσίευση του μελετήματος τοϋ άρ. 1.

10. FRIEDRICH HÒLDERLIN

1. 'Από το μυθιστόρημα «Ύπερίων», μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α

ν α ς . Κύψελος 2 (1962) 2122.Μετ. δύο αποσπασμάτων [σ. 7 Der Liebe... die Kehle zu και σ. 89 Ich habe nichts...den Weg gab] άπό το μυθιστόρημα Hyperion.

2. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν α ς . Ή απήχηση τής Έλλ. 'Επαναστά

σεως του 1770 στον «Ύπερίωνα» του Hôlderlin. Νέα Εστία άρ. 865, 15 'Ιουλίου 1963, σ. 947954.

3. Ό Νέκαρ* Εσπερινή φαντασία* Στον αιθέρα, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ]


Ι. Λ α ζ α ν α ς. Νέα Εστία άρ. 1030, 1 'Ιουνίου 1970, σ. 714 717. Μετ. των ποιημάτων Neckar; Abendphantasie και An den Aether.

4. Στή φύση· Tò άσυλο μου Στην άνοιξη, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν ά ς. Ίωλκος άρ. 15, 'Ιούνιος 1970, σ. 143 149. Μετ. τών ποιημά

των An die Natur; Mein Eigentum και An den Fruhling, με σημείωμα τοΰ μεταφραστή για τον Χέλντερλιν.

5. Περίπατος, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς . Φιλολογική Πρωτοχρονιά άρ. 28, 1971, σ. 369. Μετ. τοΰ ποιήματος Spaziergang.

6. Θρήνοι του Μένωνος για τή Διοτίμα (ελεγείο), μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς. Βιογραφικά στοιχεία, εισαγωγή, σχόλια, σημειώματα. 'Αθήναι: Νέα Σκέψη 1971, σσ. 44. Μετ. του ποιήματος Menons Klagenum Diotima, με βιογραφικά στοιχεία, σχόλια και σημειώματα για τον Χέλντερ

λιν και το ποίημα. Β ι β λ ι ο κ ρ ι σ ί α : Έφ. Φωνή τής 'Αχαΐας (Αιγίου) 16.1.1972. Έφ. Σημερινά 22.1.1972. Δ ί ο ν . Τ ρ ο β ά ς , Έφ. Κήρυξ τής Νέας Σμύρνης 29.1.1972. Έφ. Μεσσηνιακή Άναγέννησις 31.1.1972. Έφ. Ή Βραδυνή 31.1.1972. Μ ι χ ά λ η ς Σ τ α φ υ λ ά ς, έφ. Ελευθερία (Αάρισσας) 13.2.1972. Έφ. Κυκλαδικόν φως, Φεβρουάριος 1972. Έφ. Ελλάς Κύπρος

Τουρισμός, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1972. Ί δ α ΐ ο ς, Σχολείο και Ζωή άρ. 3, Μάρτιος 1972, σ. 164. "Α γ γ ε λ ο ς Φ ο υ ρ ι ώ τ η ς, έφ. 'Απογευμα

τινή 8.4.1972. Χ ρ υ σ ό σ τ ο μ ο ς Ζ ή σ η ς , έφ. Πρωινός Λόγος (Τρικάλων) 8.10.1972. Ν ί κ ο ς Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο ς , έφ. Ό Αιγιώτης (Αιγίου) 10.5. 1973 και Δ η μ ο σ θ έ ν η ς Ζ α δ έ ς , 'Ηπειρωτική Εστία άρ. 317 318, Σεπτέμβριος 'Οκτώβριος 1978, σ. 936.

7. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς : Φρειδερίκος Χαίλντερλιν (Hôl

derlin 17701843). Βλ. Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τοΰ Πάτση 1971, τ. 22, σ. 391 392. Μέ φωτογραφία τοΰ Χέλντερλιν.

8. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς : Fr. Hòlderlin (1770 1970). 200 χρόνια από τή γέννηση του. Φιλολογική Πρωτοχρονιά άρ. 29, 1972, σ. 289299.

9. Ή εικόνα τοΰ προγόνου, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς . 'Η

πειρωτική Εστία άρ. 269270, Σεπτέμβριος 'Οκτώβριος 1974, σ. 532 533. Μετ. τοΰ ποιήματος Ahnenbild.

10. Διοτίμα, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν ά ς . Ευθύνη άρ. 35, Νοέμβριος 1974, σ. 529 532 και 544. Μετ. τοΰ ποιήματος Diotima. Mittlere Fassung [Lange...], μέ σύντομο σημείωμα τοΰ διευθυντή τοΰ περιοδικοΰ για τον Χέλντερλιν.

11. Στην εσπέρα· Στην ελπίδα, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν ά ς . Ίλισός άρ. 108, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1974, σ. 366 367. Μετ. τών ποιη

μάτων Geli unter, schóne Sonne και An die Hoffnung. 12. Διοτίμα 1 11, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς. Κριτικά


φύλλα αρ. 21, Μάρτιος 1975, σ. 89. Μετ. των ποιημάτων An Diotima [Schô

nes Leben...] και Diotima [Komm und...]. 13. Ή νεότητα, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν ά ς . Κριτικά φύλλα

αρ. 31, "Ανοιξη 1976, σ. 93. Μετ. τοΰ ποιήματος Da ich ein Knabewar... 14. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς: Tò μεταφραστικό έργο του Τ. Κ.

Παπατσώνη. Νέα Εστία αρ. 1185, 15 Νοεμβρίου 1976, σ. 1502 1510. Για τον Χέλντερλιν στις 1504 και 1505 1506.

15. Ό άνθρωπος, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν ά ς . Ίλισός άρ. 120, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1976, σ. 370 371. Μετ. τοΰ ποιήματος Der Mensch [Kaum sprossten...].

16. Β α σ ί [ λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν α ς : Οί ιδέες της Γαλλικής Επανά

στασης στη ζωή και στο έργο του Χαίλντερλιν. Τομές άρ. 1415, 'Ιούλιος

Αύγουστος 1977, σ. 3 17. 17. Ή πατρίδα1 Ό τυφλός τραγουδιστής, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς] Ι.

Λ α ζ α ν α ς. Ίλισός άρ. 125, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1977, σ. 313314. Μετ. τών ποιημάτων Heimat και Der Blinde Sanger.

18. Tò αρχιπέλαγος, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν ά ς . Νέα Εστία άρ. 1220, ΙΜαΐου 1978, σ. 582 588. Μετ. τοΰ ποιήματος Der Archipelagus, με σημείωμα τοΰ μεταφραστή για το ποίημα. Βιβλιοκρισία : Θ[άνος] 'Ανα

γνωστόπουλος Παλαιολόγος, 'Αθηναϊκά άρ. 82, Μάρτιος 1986, σ. 6576. 19. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς : Σολωμός και Hôlderlin. «Ελεύ

θεροι πολιορκημένοι» «Αρχιπέλαγος». "Ενας παραλληλισμός. Νέα Ε

στία άρ. 1235, Χριστούγεννα 1978, σ. 213 232. 20. Ό Νέκαρ, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς . Βλ. Ρ ί τ α ς

Μ π ο ύ μ η Ν ί κ ο υ Π α π π α , Νέα παγκόσμια ποιητική ανθολογία. Επι

μέλεια εκδόσεως Δίον. Ι. Τσουράκης ('Αθήνα : Διόσκουροι) [1978], τ. 4, σσ. 1500 2000. Στις σ. 1746 1747 αναδημοσίευση της μετάφρασης τοΰ ομωνύ

μου ποιήματος τοΰ άρ. 3. 21. Οί δρυς, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς . Νέα Εστία άρ.

1237, 15 'Ιανουαρίου 1979, σ. 107 108. Μετ. τοΰ ποιήματος Die Eichbâume, με εισαγωγή τοΰ μεταφραστή για το ποίημα.

22. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς : Ή φύση, πηγή εμπνεύσεων για τον Fr. Hôlderlin. Νεώτερα Γράμματα άρ. 28 29, 'Ιούλιος Δεκέμβριος 1980, σ. 4 13.

23. Ό Ύπερίων (Το απόσπασμα της Θάλειας), μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς. Εποπτεία άρ. 66, Μάρτιος 1982, σ. 223 252. Μετ. τοΰ Tha

lia Fragment τοΰ μυθιστορήματος Hyperion, με εισαγωγή τοΰ μεταφραστή για το έργο αυτό.

24. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς : 'Επιστολή για ενα κείμενο τοΰ Χαίλντερλιν. Θεσσαλική Εστία άρ. 57, Μάιος Ιούνιος 1982, σ. 402.


25. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς : Τ ά πρώτα ποιήματα του Fr. Hôlderlin. Τομές άρ. 86, Μάρτιος 'Ιούνιος 1983, σ. 22 46.

26. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν ά ς : Ή «Αιμιλία» του Hôlderlin. Νέα Εστία αρ. 1370, 1 Αυγούστου 1984, σ. 992 1001.

27. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Α α ζ α ν ά ς : Friedrich Hôlderlin. Ό αδελφός τών αρχαίων Ελλήνων, ό ποιητής της ερωτικής οδύνης, ό οραματιστής της «ελεύθερης πολιτείας». Το λυρικό έργο του ποιητοϋ. 'Αθήναι 1984, σσ. 333. Β ι β λ ι ο κ ρ ι σ ί α : " Α γ [ γ ε λ ο ς ] Φ [ ο υ ρ ι ώ τ η ς ] , εφ. 'Ακρόπολις 20.10.1984. Κ ώ σ τ α ς Τ σ α ο ύ σ η ς, εφ. Έθνος 4.11.1984. Έφ. Ό χρόνος (Κομοτινής) 24.11.1984. Έφ. Νέα Εποχή 25.11.1984. Έφ. Ή Αυγή (Πύργου) 26.11.1984. Έφ. Μακεδονία (Θεσσαλονίκης) 28.11.1984. Π. Δ. Δ ο ρ μ π α

ρ ά κ η ς, Κορινθιακά Χρονικά άρ. 260, 30 Νοεμβρίου 1984, σ. 2. Έφ. Φωνή των Καλαβρύτων (Καλάβρυτα) 30.11.1984. Φωνή των Κυθήρων άρ. 143, Νοέμβριος 1984, σ. 3. Π. Π., έφ. Ελληνικός Βορράς (Θεσσα

λονίκης) 8.12.1984. Έφ. Φωνή της Κορινθίας (Κορίνθου) 12.12.1984. Κ λ ε ο π ά τ ρ α Π ρ ί φ τ η , έφ. Παγκρητική 15.12.1984. Έφ. Τό Βήμα 16.12.1984. Έφ. Ή Καθημερινή 20.12.1984. Η. Λ. Τ σ α τ σ ό μ ο ι ρ ο ς , Δαυλός άρ. 36, Δεκέμβριος 1984, σ. 1809 1810. Ευθύνη άρ. 156, Δεκέμ

βριος 1984, σ. 251. Κ. ' Α β ρ α ά μ , Πνευματική Ρούμελη άρ. 30, Νοέμ

βριος Δεκέμβριος 1984, σ. 41. Χ ρ. Κ ο υ λ ο ύ ρ η ς, Νέα Σκέψη άρ. 261, Δεκέμβριος 1984, σ. 325. Δ ί ο ν . Π ι τ τ α ρ α ς , Τριφυλιακή Εστία άρ. 60, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1984, σ. 746. Σ ό λ ω ν Μ α κ ρ ή ς , Νέα Εστία άρ. 1381, 15 'Ιανουαρίου 1985, σ. 132 133. Γ. Χ. Σ., έφ. Έφημερίς τής Κο

ρίνθου (Κορίνθου) 25.1.1985. ' Α ρ γ ύ ρ η ς Κ α τ ο ύ φ α ς , Κορινθιακά Χρονικά άρ. 261, 25 'Ιανουαρίου 1985, σ. 2. Έφ. Κήρυξ τής Νέας Σμύρνης 31.1.1985. Έφ. Επαρχιακή (Κορίνθου). 'Ιανουάριος 1985.Μ α ν [ ώ λ η ς ] Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η ς , Ό ταχυδρόμος τών Αίγυπτιωτών άρ. 101, 'Ιανουάριος 1985, σ. 5. Χ ρ ή σ τ ο ς Ε. Κ α τ σ ι γ ι ά ν ν η ς , πορεία άρ. 8, 'Ιανουάριος 1985, σ. 2. Ά π. Ζ ο ρ μ π ά ς , Στερεά Ελλάς άρ. 187, 'Ιανουάριος 1985, σ. 28 (αναδημοσίευση στην έφ. Φιλελεύθερος (Κύπρου) 5.11.1985). Ίατρολογο

τεχνική Στέγη άρ. 64, χειμώνας 19841985, σ. 73. Α., Φωνή τών Κυθήρων άρ. 146, Φεβρουάριος 1985, σ. 3. Μ α ν ώ λ η ς Π ρ ά τ σ ι κ α ς , έφ. Ημερή

σιος Κήρυξ Πατρών (Πατρών) 7.3.1985. Δ. Α. Τ ρ ο β α ς, έφ. Κήρυξ τής Νέας Σμύρνης 29.3.1935. Χ ρ ή σ τ ο ς Κ ο ρ έ λ α ς , Εποπτεία άρ. 99, Μάρτιος 1985, σ. 313314. Κ ώ σ τ α ς Μ ι χ. Σ τ α μ ά τ η ς , Παγκόσμια Συνεργασία άρ. 6, 'Ιανουάριος Μάρτιος 1985, σ. 199 200. Σ τ έ λ ι ο ς Κ α

ρ α γ ι ά ν ν η ς , Πολιτιστική άρ. 17 Μάρτιος 1985, σ. 89. Β ά σ ω Ά γ γ ε

λ ί δ ο υ , έφ. Ριζοσπάστης 28.4.1985. Σύγχρονη Σκέψη άρ. 102, 'Απρίλιος 1985, σ. 3. Γ ι ά ν ν η ς Κ ο ρ ί δ η ς, έφ. Κέρδος 8.5.1985. Σ τ ά θ η ς Π α

ρ α σ κ ε υ ό π ο υ λ ο ς , έφ. Γνώμη (Πατρών) 1.7.1985. Κ. Μ π ρ ά τ σ ο ς,


'Ηπειρωτική Εστία αρ. 397 399, Μάιος Ιούλιος 1985, σ. 291 292. Δ η

μ ο σ θ έ ν η ς Κ ό κ κ ι ν ο ς , 'Ηπειρωτική Εστία άρ. 397 399, Μάιος

'Ιούλιος 1985, σ. 459. Σ τ έ λ ι ο ς Ά ρ τ ε μ ά κ η ς , εφ. Ή Βραδυνή 5.10.1985. Έφ. Φωνή της 'Αχαΐας (Αιγίου) 28.11.1985. Τ ά σ ο ς Α ι γ ν ά δ η ς , εφ. Ή Καθημερινή 1.1.1986. Δ ι ο ν ύ σ η ς Σ έ ρ ρ α ς , Περίπλους άρ. 8, Χει

μώνας 1986, σ. 258. Έφ. Φωνή τών Γερανιών, Φεβρουάριος 1986 και Ν τ ί

ν ο ς Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η ς , Κορινθιακά χρονικά άρ. 272, 30 Μαρτίου 1986, σ. 2.

28. Β α σ ί [ λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν ά ς : Friedrich Hòlderlin, ό ποιητής της ερωτικής ανάτασης και της ερωτικής οδύνης. Φιλολογική Πρωτοχρο

νιά άρ. 42, 1985, σ. 225 237. Βλ. και άρ. 27.

11. FRIEDRICH GEORG JUNGER

1. Tò ρόδο, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν α ς. Νέα Εστία άρ. 983, 15'Ιουνίου 1968, σ. 786 787. Μετ. του ποιήματος Die Rose, με σημείωμα του μεταφραστή για τον Γιοΰνγκερ.

12. HERMANN HESSE

1. Ή ροδακινιά, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς . Νέα Εστία άρ. 1015, 15 'Οκτωβρίου 1969, σ. 1427 1428. Μετ. του διηγήματος Der Pfirsichbaum.

13. NOVALIS

1. Ό ποιητής, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς [ Ι . Λ α ζ α ν ά ς . Νέα Εστία άρ. 1085, 15 Σεπτεμβρίου 1972, σ. 1268 1277. Μετ. του ποιήματος Der Sanger, με εισαγωγή του μεταφραστή γιά τα διακόσια χρόνια από τή γέννηση τοϋ Νοβάλις.

2. Ό ποιητής, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς . Βλ. Ρ ί τ α ς Μ π ο υ μ η Ν ί κ ο υ Π α π π α, Νέα παγκόσμια ποιητική ανθολογία. Επι

μέλεια εκδόσεως Δίον. Ι. Τσουράκης. ('Αθήνα: Διόσκουροι) [1978], τ. 4, σσ. 1500 2000. Στις σ. 1748 1750 αναδημοσίευση τής μετάφρασης του άρ. 1.

14. HEINRICH HEINE

1. Ειδύλλιο στο βουνό, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς. Νέα Εστία άρ. 1098, 1 'Απριλίου 1973, σ. 462 469. Μετ. τοϋ ποιήματος Bergi

dylle, με εισαγωγή τοϋ μεταφραστή γιά τα 175 χρόνια από τή γέννηση τοϋ Χάινε.

2. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν ά ς : Ερρίκος Χάινε. Ό ερωτικός, ό φιλελεύθερος, ό κοινωνικός πρωτοπόρος. Κριτική ανάλυση τοϋ έργου τοϋ μεγάλου ποιητή. 'Αθήναι 1975, σσ. 271. Β ι β λ ι ο κ ρ ι σ ί α: Δ ι ο ν. Τ ρ ο

Βιβλιογραφία μεταφράσεων και μελετημάτων Βασ. 1. Λαζανά (19361985) 233

β α ς, έφ. Κήρυξ της Νέας Σμύρνης 31.5.1975. Φωνή των Κυθήρων άρ. 28 29, Άπριλίος Μάϊος 1975, σ. 3. Γ ι ά ν ν η ς Γ. Μ ο υ γ ο γ ι ά ν ν η ς , έφ. Θεσσαλία (Βόλου) 8.6.1975. Π. Β. Μ α υ ρ α γ ά ν η ς, έφ. Έφημερίς της Κο

ρίνθου (Κορίνθου) 22.6.1975. Κορινθιακός Λαός άρ. 4, 26 Ιουνίου 1975, σ. 2. Π ά ν [ ο ς ] Α [ υ μ π ε ρ ό π ο υ λ ο ς ] , έφ. Μεσσηνιακή Άναγέννησις 31.6.1975. Δ η μ ή τ ρ η ς Δ ο ύ κ α ρ η ς , Ε.Ι.Ρ.Τ. 7.7.1975. "Α γ γ ε λ [ ο ς ] Φ ο υ ρ ι ώ τ η ς, έφ. 'Ακρόπολις 27.7.1975. Δ. Ά σ τ ε ρ ι ν ό ς, 'Ιστορία εικονογραφημένη άρ. 85, 'Ιούλιος 1975, σ. 139. Έφ. 'Εμπρός (Πειραιώς) 9.8. 1975. Δ η μ ή τ ρ η ς Σ ι α τ ό π ο υ λ ο ς , έφ. Ή Βραδυνή 24.8.1975. Ί σ. Μ α λ ό β ρ ο υ β α , Σμύρνα αρ. 8284, 'Ιούνιος Αύγουστος 1975, σ. 149 150. Ε ύ ά γ . Ρ ό ζ ο ς , θεσσαλική Εστία άρ. 16, 'Ιούλιος Αύγουστος 1975, σ. 188. Τ ά κ η ς Δ η μ ό π ο υ λ ο ς, Νέα Σκέψη άρ. 149, Αύγουστος 1975, σ. 366. Έφ. 'Αλλαγή (Πατρών) 13.9.1975. Π. Γ λ έ ζ ο ς , 'Ηπειρωτική Ε

στία άρ. 281282, Σεπτέμβριος 'Οκτώβριος 1975, σ. 720 721. Ά λ έ κ ο ς Β α σ ι λ ε ί ο υ , Σταθμοί άρ. 27, 'Οκτώβριος 1975, σ. 46. Δ η μ [ ή τ ρ η ς ] Γ ι ά κ ο ς , έφ. 'Αθηναϊκός Τύπος 10.11.1975. Ν. Γ α λ ά ζ η ς, έφ. "Ερευνα (Τρικάλων) 15.2.1976. θ . Μ. Π ο λ ί τ η ς έφ. Ελεύθερος (Αγρινίου) 5.9. 1976. Κ. θ . Δ η μα ρ ας , έφ. Τό Βήμα 12.11.1976. Π ά ν ο ς Ι. Β α σ ί λ ε ι

ο υ, Ρούμελη άρ. 13, 'Οκτώβριος Νοέμβριος 1976, σ. 2. ' Α λ έ κ ο ς Βα

σ ι λ ε ί ο υ , Σύγχρονη Σκέψη άρ. 2. Δεκέμβριος 1976, σ. 3. Δ ή μ ο ς Κ ύ λ ι

κ α ς . Κορινθιακά άρ. 1. 'Ιανουάριος Μάρτιος 1977, σ. 45. Εποπτεία άρ. 13 14. 'Ιούλιος Αύγουστος 1977, σ. 426. Γ ρ η γ ό ρ η ς Β έ λ κ ο ς . Περ

ραιβία άρ. 21 22, 'Ιούλιος 'Οκτώβριος 1977, σ. 384. Δ η μ ο σ θ έ ν η ς Ζ α δ έ ς, Τριφυλιακή Εστία άρ. 22, 'Ιούλιος Αύγουστος 1978, σ. 383 καί Π α ν τ ε λ ή ς ' Α π έ ρ γ η ς , Πολιτική καί οικονομική έρευνα άρ. 87, 'Ιού

λιος 1982, σ. 49. 3. Υφαντές· Χαιρετισμός στή θάλασσα· Επιστροφή· Γαλήνη, μετ.

Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς. Βλ. Παγκόσμια ποιητική ανθολογία. Επιμέλεια Δ η μ . Γ ι ά κ ο υ Μ α ν . Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η . ('Αθήνα : ) Αυλός 1977. τ. 1, σσ. 558. Στις σ. 388 392 καί 394 395 μετ. των ποιημάτων Weber; Meeresgruss; Heimkehr καί Meeresstille.

4. Οί υφαντουργοί· Ειδύλλιο στο βουνό, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α

ζ α ν α ς . Βλ. Ρ ί τ α ς Μ π ο ύ μ η Ν ί κ ο υ Π α π π α, Νέα παγκόσμια ποιητική ανθολογία. Επιμέλεια εκδόσεως Δίον. Ι. Τσουράκης. ('Αθήνα : Διόσκουροι) [1978], τ. 4, σσ. 1500 2000. Στις σ. 1762 1766 αναδημοσίευση τής μετάφρασης του άρ. Ι καί του ομωνύμου ποιήματος του άρ. 3.

5. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς : Ή προσωπικότητα καί τό έργο του Ερρίκου Χάινε. Έλληνογερμανικά Φύλλα άρ. 12 13, Σεπτέμβριος

Δεκέμβριος 1981, σ. 24 26. Βλ. καί άρ. 2.


15. THOMAS MANN

1. Ό δρόμος τοΰ κοιμητηρίου, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς. Νέα Εστία άρ. 1150, 1 'Ιουνίου 1975, σ. 732 743. Μετ. τοϋ διηγήματος Der Weg zum Friedhof, με εισαγωγή τοϋ μεταφραστή για τα εκατό χρόνια από τή γέννηση τοϋ Μάν. Με φωτογραφία του.

16. FRANZ KAFKA

1. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς : Ή ζωή και το έργο τοΰ Κάφκα. Νέα Εστία άρ. 1156, 1 Σεπτεμβρίου 1975, σ. 1151 1161. Με σκίτσο τοΰ Κάφκα.

17. FRIEDRICH NIETZSCHE

1. Κρώζουν τα κοράκια, κρώζουν, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ], Ι. Λ α ζ α

ν α ς. Πολίπτυχον. Συλλογική έκδοση. 'Αθήνα 1975, σσ. 378. Στις σ. 167 168 μετ. τοΰ ποιήματος Einsam.

18. HANS RUDOLF HILTY

1. 'Αντιγόνη, μετ. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν ά ς . Νέα Εστία άρ. 1184, 1 Νοεμβρίου 1976, σ. 1439 1440. Μετ. τοΰ διηγήματος Antigone.

19. RAINER MARIA RILKE

1. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Λ α ζ α ν α ς : Για τον Ρίλκε. Τομές άρ. 9, Φε

βρουάριος 1977, σ. 52. 'Απάντηση σέ γράμμα τοΰ 'Αρ. Νικολαΐδη σχετικά με ενα επίγραμμα χαραγμένο στον τάφο τοΰ Ρίλκε.

2. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς : Rainer Maria Rilke. Ή ζωή και τό έργο του. 50 χρόνια από τον θάνατο του (29 Δεκεμβρίου 1926 29 Δεκεμ

βρίου 1976). Νέα Εστία άρ. 1192, 1 Μαρτίου 1977, σ. 324 329 και άρ. 1193, 15 Μαρτίου 1977, σ. 396 410.

3. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι . Λ α ζ α ν α ς: Ό Rilke και ό τεχνοκρατικός πολι

τισμός. Ίατρολογοτεχνική Στέγη άρ. 52, Χειμώνας 1981 1982, σ. 61 67.

20. ΔΙΑΦΟΡΟΙ (25) 1. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς : Ό γερμανικός ρομαντισμός και

ή απήχηση του στην ευρωπαϊκή και τή νεοελληνική λογοτεχνία. Νέα Ε

στία άρ. 1307, Χριστούγεννα 1981, σ. 104 134.

21. GOTTHOLD EPHRAIM LESSING 1. Β α σ [ ί λ ε ι ο ς ] Ι. Α α ζ α ν α ς : Gotthold Ephraim Lessing

(1729 1781). Ό μεγάλος κριτικός, ό ανακαινιστής τοΰ γερμανικοΰ θεάτρου, ό παιδαγωγός τοΰ γερμανικοΰ λαοΰ (200 χρόνια από τον θάνατο του). Νέα Εστία άρ. 1323, 2 Αυγούστου 1982, σ. 1092 1099 και άρ. 1325, ^Σεπτεμ

βρίου 1982, σ. 1220 1223.

ΑΣΠΑΣΊΑς ΑΑ. ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ

Η ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΓ Η ΓΥΝΑΙΚΑ Σ' ΑΥΤΗΝ

Στην ιστορία της Νεοελληνικής Γραμματείας ή οποία τόσες και τόσες διακυμάνσεις γνώρισε στο βίο της, ή λογοτεχνική παραγωγή των 'Ιονίων νήσων, ή λεγομένη Επτανησιακή Σχολή, κατέχει πρώτιστη θέση και ϊσως αποτελεί τήν σημαντικώτερη πνευματική εκδήλωση στις παντοειδείς άλλες του αναγεννημένου Ελληνικού πολιτισμού.

Γέφυρα πού ένωσε τήν προεπαναστατική Ελλάδα με τήν κατοπινή ελεύ

θερη, προοδευτική μαζύ και συντηρητική, καθαρά εθνική, ή Επτανησιακή Σχολή απορρόφησε κι' αφομοίωσε τα διάφορα ξενόφερτα ρεύματα, υπο

τάσσοντας τα στην προσωπική της βούληση και προσαρμόζοντας τα στις ανάγκες της δικής της πνευματικής δημιουργικότητας.

Αυτή και μόνη έθεσε τα θεμέλια της νεώτερης λογοτεχνίας μας κι' αυ

τή ανέδειξε τους μεγαλύτερους ποιητές της Νεοελληνικής εποχής. Κάτω άπό τον ήρεμο ουρανό των νήσων του 'Ιουνίου πελάγους, μέσα

στην ειδυλλιακή και μυροβόλο φύση τους, τα ποιητικά στοιχεία ακμάζουν, ευδοκιμούν και εκδηλώνονται ζωηρότερα παρά στον οποιοδήποτε άλλο χώρο τής πατρίδας μας.

"Αν στο ιδιάζον εκείνο περιβάλλον προστεθεί και τό γεγονός ότι ολό

κληρη ή Επτάνησος ευτύχησε ν ' αποφύγει τήν βαρβαρότητα τοϋ Τουρκικού ζυγού, ερχόμενη σ' άμεση επαφή μέ τον ανώτερο δυτικό πολιτισμό, μπορού

με εύκολα και τήν παιδεία αύτοϋ του κόσμου να κατανοήσουμε και τήν ανά

δειξη των επιφανών πνευματικών μορφών να εκτιμήσουμε. Χάρη στον πηγαίο κι' αστείρευτο πλούτο τών εμπνευσμένων της αν

θρώπων, κατώρθωσε σε βραχύ διάστημα να γίνει τό σπουδαιότερο κέντρο τής λογοτεχνικής ζωής τής, μετά άπό αιώνων δουλεία, λυτρωμένης και νεκραναστημένης μας πατρίδας.

Μετά τήν Δ' Σταυροφορία και τήν πρώτη κατάλυση τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Αυτοκρατορίας τό 1204, ή Επτάνησος αποκόπηκε άπό τον κορμό τής υπόλοιπης Ελλάδας και τα περίφημα νησιά, αυτά πού πρώτος τραγού

δησε ό τυφλός ποιητής τής 'Ιωνίας, ακολούθησαν διαφορετική τύχη τό κα

θένα μέχρις ότου τό 1386 καταλήφτηκαν διαδοχικά άπό τους Ενετούς και

236 'Ασπασίας Άλ. Ίωαννάτου

βρέθηκαν πάλι πολιτικά και διοικητικά ενωμένα κάτω άπο τήν κυριαρχική εξουσία της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας.

Οί Επτανήσιοι αποδέχτηκαν μ' ανακούφιση τήν διαμορφωθείσα κατά

σταση, επειδή ή πανίσχυρη τότε και θαλασσοκράτειρα Ενετική Δημοκρα

τία και τους εξασφάλιζε άπο τις επιδρομές τών πολυπληθών πειρατών πού λυμαίνονταν αδίστακτα τα παράλια της Μεσογείου και φραγμό απροσπέλα

στο όρθωνε στις κατακτητικές βλέψεις τών γειτόνων τους Μωαμεθανών. Πρωτεύουσα τών νήσων εϊχε οριστεί ή Κέρκυρα, δπου και έδρευε ό

'Ανώτατος Ενετός Διοικητής, ό Γενικός Προβλεπτής της 'Ανατολής, μ' εκτεταμένη εξουσία και στ' άλλα νησιά. Έκτος αύτοΰ υπήρχαν κι' άλλοι κατώτεροι και βοηθητικοί υπάλληλοι με περιορισμένες αρμοδιότητες και στους οποίους ό περιοδικός έπιθεωρησιακός έλεγχος ήταν αυστηρότατος.

Ή Ενετική Δημοκρατία δέν επιθυμούσε, ούτε επεδίωκε τήν παθητική υποταγή τών νήσων μέ τήν επιβολή βίας, τρομοκρατίας κι' αυθαιρεσίας, από τις κατά τόπους 'Αρχές της.

"Ηθελε όμως τήν ενεργητική συνεργασία τών κατοίκων μέ τήν συνύ

παρξη και τήν ευεργετική παραδοχή τους σ' όλους τους τομείς του δημόσιου βίου, ώστε πάνω σ' ενα τέτοιο σθεναρό κι' αδιάσειστο βάθρο να σταθεροποι

ηθεί άκλυδώνιστη ή κυριαρχία της. Για να πετύχει στην εντέλεια και σύμφωνα μέ τις επαγγελίες της τό

σκοπό της, έπρεπε να ερευνήσει ποιο τό όφελος τών υποτελών της από τήν προσδοκώμενη αυτή σύμπραξη τους, για να τους παρέχει αδιάλειπτα τις απαραίτητες προϋποθέσεις, ευμάρειας και προόδου.

Στην εσωτερική οργάνωση εισήγαγε σύστημα ξένο προς τα Ελληνικά δεδομένα, μέ βάση τήν διάκριση τών κοινωνικών τάξεων και τον χωρισμό αυτών σέ τρεις κατηγορίες.

Στην πρώτη, έκτος από τους 'ίδιους τους Ενετούς αποίκους, ανήκαν όσοι από τους Έλληνες προσεταιρίστηκαν αυτούς, υπηρέτησαν και εξυπη

ρέτησαν τα συμφέροντα της Γαληνότατης και οί όποιοι μετά από κάποια σχετική διαδικασία, αποκτούσαν τιμητικούς τίτλους κι' ένεγράφονταν στην Χρυσή Βίβλο «Libro d' Oro».

Αυτοί, γαιοκτήμονες κατά τό πλείστον, ήταν στην κυριολεξία οί εξου

σιαστές τών νήσων κι' οί ρυθμιστές του πολιτεύματος, ενώ οί δύο άλλες τά

ξεις, ή αστική κι' ή αγροτική «οί ποπολάροι» διατελούσαν κάτω από ανε

λεύθερο καθεστώς. Γι' αυτό κι' έντονες διαμαρτυρίες, αλλεπάλληλα κινήματα και ποικίλες

λαϊκές εξεγέρσεις. Ή μακραίωνα αυτή Ενετική κατοχή, ή προνομιακή θέση τών 'Ιονίων νήσων, ή ειρηνική διαβίωση καί κατά μέγιστο λόγο ή αποσό

βηση του κινδύνου τής Τουρκικής εισβολής, επέτρεψαν στους κατοίκους καί τήν οικονομία να προαγάγουν και πνευματική κίνηση ν' αναπτύξουν κι'

Ή Επτανησιακή Σχολή κι' ή γυναίκα σ' αυτήν 237

ασύγκριτα καλλίτερες ήμερες να γνωρίσουν από τον υπόλοιπο δεινοπαθούν

τα Ελληνισμό. Κι' έγινε ή Επτάνησος με την πάροδο τών χρόνων κέντρον ασφαλές, στο όποιο μετά τήν πτώση της Βασιλεύουσας, πολλοί άπό τις υπό

δουλες επαρχίες ζήτησαν άσυλο. Ήταν δε κυρίως Κρητικοί πρόσφυγες μετά τήν κατάληψη της Μεγαλο

νήσου άπό τα στίφη τών 'Οθωμανών το 1669, καθώς και ικανός αριθμός πολι

τικών φυγάδων άπό τή Δύση, προσφέροντες αντί του τιμήματος της εγκάρδιας φιλοξενίας τους, τήν ευρυμάθεια τους και το θησαύρισμα τών γνώσεων τους.

Λίγο λίγο όμως ή κραταιά θαλασσοκράτειρα άρχιζε να χάνει τήν παλιά της αϊγλη, ή σιδερένια της πυγμή χαλαρώθηκε, ή επιβολή της στους υπο

ταγμένους λαούς εξασθένισε κι' ή παρακμή, θεατή πιά, έδειχνε σ' όλους τα ευάλωτα σημεία της.

Ή εμφάνιση του Μεγάλου Ναπολέοντα στον Ευρωπαϊκό ορίζοντα έ

μελλε να επιδράσει αισθητά και στα πεπρωμένα της Επτανήσου, στα μελ

λούμενα της πού θ' αναπηδούσαν άπό τα βύθια της απραξίας, ταράζοντας το κϋμα πού φιλούσε τις ακρογιαλιές της, τοξεύοντας μέ σκοτεινιά τήν αι

θρία του στερεώματος της, λογχεύοντας μέ σίδερο τα ρόδινα νεφελώματα της στ' άπόγερμα του ήλιου.

Ή Γαλλική 'Επανάσταση τίναξε τή νάρκη και τό λήθαργο άπό τήν Ευ

ρώπη ολόκληρη και ειδικά άπό τους λαούς εκείνους πού διατελούσαν κάτω άπό ξενικό ζυγό και πού πίστεψαν ότι σήμανε πιά ή ώρα ν' απαλλαγούν άπό τήν τυραννία τών χωροδεσποτών τους.

Και πραγματικά δέν άργησε να φτάσει ή στιγμή πού ό Βοναπάρτης εκτι

μώντας κατά τό δέον τήν στρατηγική αξία τών 'Ιονίων για τα επόμενα επε

κτατικά του σχέδια κι' έχοντας καταλάβει τήν Βενετία, αποφάσισε τήν ορι

στική κατάλυση της Ενετικής Δημοκρατίας. Προς τούτο απέστειλε τον στρατηγό του Γεντίλλη επί κεφαλής μοίρας

στόλου, ό όποιος κατέπλευσε κατά πρώτον στον λιμένα της Κερκύρας, στις 28 'Ιουνίου 1797.

— θ ά συντελέσουμε στην ανύψωση αύτοϋ του τόπου και θα φροντίσου

με ν' αναστήσουμε και ν' αναβιώσουμε τις αρετές τών Μιλτιάδων και τών θεμιστοκλέων—έλεγε στην προκήρυξη πού απηύθυνε προς τον πληθυσμό ό Γάλλος αξιωματούχος.

Και ό Πρωτοπαπάς της νήσου Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, προσφέ

ροντας σ' αυτόν συμβολικά ενα αντίτυπο τής 'Οδύσσειας, απάντησε: — Γάλλοι, ό λαός μας είναι αδαής στις τέχνες και στις επιστήμες.

«Μή τον περιφρονήσετε όμως, άλλα άπό τήν ανάγνωση αυτού του βιβλίου μάθετε να τον εκτιμήσετε και να τον σεβαστείτε».

Για να γιορτάσουν τό τέλος τής Ενετικής προσάρτησης και τήν κα

τάργηση του αριστοκρατικού πολιτεύματος, διοργανώθηκαν ενθουσιώδεις

238 'Ασπασίας 'Αλ. Ίωαννάτου

εκδηλώσεις στις πλατείες των πόλεων. Ή Χρυσή Βίβλος ρίχτηκε στις φλό

γες και κάηκε. Πάνω στις άχνίζουσες ακόμη στάχτες της φύτεψαν με αθρό

ους πανηγυρισμούς, τό δέντρο της λευτεριάς. Τό πλήθος περιφερόταν στους δρόμους ψάλλοντας την Μασσαλιώτιδα

και τον θούριο του Ρήγα και σε πολλά σημεία δεν έλειψαν οί τραγικές αντεκ

δικήσεις του όχλου κατά των ευγενών, αρκετοί άπό τους οποίους πλήρωσαν μέ τη ζωή τους παλιά αναζωπυρωμένα μίση.

Οί κοινωνικές τάξεις καταργήθηκαν, όλοι ήταν πια ίσοι μπροστά στο νόμο καί όλοι δικαιούνταν των ιδίων δικαιωμάτων. Δυστυχώς οί αρχικές υποσχέσεις πού δόθηκαν για τήν ανεξαρτησία της Επτανήσου λησμονή

θηκαν πολύ γρήγορα κι' από τήν 1 Νοεμβρίου 1797, ή περιοχή όλάκαιρη περιήλθε στην Γαλλική Κυριαρχία.

Ό Ναπολέων μέ αυτοκρατορικό διάταγμα του εκδοθέν στο Μιλάνο, καθώρισε τήν διοικητική οργάνωση τών νήσων, διαιρέσας αυτές σέ τρεις νομούς μέ Γάλλους Επιτρόπους, στην αρμοδιότητα τών οποίων, παρά τις αντιδράσεις του λαού, συγκεντρώθηκαν όλες οί εξουσίες. Άλλα ή Γαλλική κατοχή υπήρξε βραχύβια.

Στις 12 'Οκτωβρίου 1798, πριν παρέλθει χρόνος άπό τήν προσάρτηση τών νήσων στή Γαλλία, οί Ρώσοι κατέλαβαν τα Κύθηρα. Μέ τήν εντυπωσια

κή τους είσοδο στην Κέρκυρα στις 5 Μαρτίου 1799, ή κατάληψη τών 'Ιονίων νήσων ολοκληρώθηκε κι' αποπερατώθηκε.

Μετά τή νέα κατοχή, μ' ασήμαντες μόνο τροποποιήσεις επανήλθε το παλιό αριστοκρατικό σύστημα, οί δέ ευγενείς μένεα πνέοντες άνταπέδωκαν τα ίσα, σ' όσους έμπρακτα είχαν εκδηλώσει τα δημοκρατικά τους αισθήματα στο προηγούμενο καθεστώς, ώστε πολλοί ανάμεσα στους οποίους κι' ό Μαρτελάος αναγκάστηκαν νά ζητήσουν τή σωτηρία τους, μέ τή φυγή.

Τό 1800 ή Ρωσία, κατόπιν επίμονων αξιώσεων άπό τήν Τουρκία, εγκατέ

λειψε τα νησιά, διατηρώντας άπλα καί τυπικά τον τίτλο τής Προστάτριας Δύναμης.

Τα νησιά ονομάστηκαν «Τόνιος Πολιτεία» μέ δικό τους πολίτευμα τό «Βυζαντινό».'Απολυταρχικός θεσμός πού στερούσε τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις τών κεκτημένων πολιτικών τους δικαιωμάτων καί πού τελούσε κάτω άπό τήν επικυριαρχία τής 'Υψηλής Πύλης. Άλλα ή πεισματώδης αντίδραση τών λαϊκών στοιχείων ήταν τόση, τα κινήματα αλλεπάλληλα, ώστε τό Βυ

ζαντινό πολίτευμα άτόνισε. Τό 1802 ή Ρωσία, πάντοτε μέ τήν ιδιότητα τής Προστάτριας Δύναμης,

έστειλε στα 'Επτάνησα τό κόμητα Γεώργιο Μοτσενίγο, ό όποιος ένεργήσας κατ' εντολή της γενικές εκλογές, προχώρησε στή σύνταξη νέου συντάγματος.

Τό σύνταγμα τούτο συνιστούσε τήν Δημοκρατία τής Επτανήσου, μ' επίσημη γλώσσα τήν 'Ελληνική καί μέ τήν καινοτομία ότι καταργούσε τό


προνόμιο της κληρονομικής αριστοκρατίας και θέσπιζε καινούρια τοιαύτη στη διοίκηση της πολιτείας, αστικής προέλευσης, αποτελούμενη από τους εύπορους πολίτες κι' άπό τους διακρινόμενους για την πνευματική τους καλ

λιέργεια και τήν οποία τιτλοφόρησε «Ένεργόν Συνταγματική Ευγένεια». Ώ ς τόσο ή 'Ιόνιος Πολιτεία δεν έμελλε να ησυχάσει. Νέες περιπέτειες τήν ανέμεναν κατά τήν διάρκεια του ΡωσοΤουρκικοϋ

πολέμου, όταν ό Πασάς των 'Ιωαννίνων, ό φοβερός Άλής Τεπελενλής, υπο

στηριζόμενος άπό τον Ναπολέοντα επεδίωξε να γίνει κύριος και δυνάστης αυτής.

Μετά τήν συνθήκη πού υπογράφτηκε στο Τιλσίτ μεταξύ ΡωσίαςΠρωσ

σίας και Γαλλίας, τήν οποία επίσημα αναγνώρισε κι' ή Τουρκία, τα Επτά

νησα καταλήφτηκαν και πάλι άπό τους Γάλλους τήν 8 Αυγούστου 1807. "Επειτα άπό τήν πρώτη διάψευση των προσδοκιών τους και τήν αθέτηση

τών υποσχέσεων πού αυθόρμητα κι' αβίαστα τους είχαν δώσει, ή συμπάθεια τών νησιωτών είχε τόσο εκλείψει, ώστε μ' αδιαφορία αποδέχτηκαν και τήν Δεύτερη Γαλλική Κυριαρχία.

Ό στρατηγός Μπερτιέ αποδείχτηκε άπειρος κι' ανίκανος για τή διακυ

βέρνηση τών νήσων. Άφοΰ αναγορεύτηκε Γενικός Διοικητής της Επτανή

σου κατάργησε τό Σύνταγμα του 1803 κι' απέκλεισε κάθε ανάμιξη τών κα

τοίκων στα δημόσια πράγματα. 'Επειδή όμως σύσσωμος ό πληθυσμός δυσανασχετούσε απειλώντας με

καινούριες εξεγέρσεις, ό Βοναπάρτης αποκαθιστώντας τήν τάξη τον αντι

κατέστησε με τον Δανζελώ, ό όποιος με τον σωστό ελιγμό του πέτυχε τον κατευνασμό τών πνευμάτων, ξανασύστησε τό σώμα της Γερουσίας και φρόν

τισε όσο κανείς τήν οχυρωματική άμυνα τών νήσων κι' ιδιαίτερα της Κέρ

κυρας. Δεν πέρασε πολύς καιρός και οί "Αγγλοι άρχισαν τις πρώτες κρούσεις κατά τών νησιών, οί όποιες διαρκώς αυξάνονταν επειδή τήν υπεροχή τών θαλασσών εκείνη τήν περίοδο τήν είχε ή 'Αγγλία. 'Αλλά και στο εσωτε

ρικό κατάφερε μέ τή δραστηριότητα της διπλωματίας της ν' αποσπάσει τήν δυσαρεστημένη μερίδα τών πολιτών άπό τήν επιρροή τών Γάλλων.

Ό αποκλεισμός πού επέβαλε στο 'Ιόνιο πέλαγος μέ τήν παρουσία του στόλου της, είχε σοβαρό αντίκτυπο κι' ολέθριες επιπτώσεις στην οικονομία τών νήσων.

"Ετσι σιγά σιγά μετά τήν Δεύτερη Κατοχή της Επτανήσου, οί Γάλλοι βρέθηκαν στην ανάγκη ν' αποχωρήσουν σταδιακά άπό τα νησιά, μέ τελευταία τους παράδοση τήν Κέρκυρα.

Στις 30 Μαΐου 1814 οί "Αγγλοι έγιναν οί κυρίαρχοι τών νήσων άλλα ή θέση τους επρόκειτο να καθοριστεί τελικά στο προσεχές συνέδριο της Βιέν

νης, στο όποιο παρά τις απεγνωσμένες προσπάθειες τών Επτανησίων, απο

κλείστηκε ή συμμετοχή τών αντιπροσώπων τους.


Μετά την αξιόλογη παρέμβαση του Ί . Καποδίστρια, την οποία κι' υπέ

βαλε μέ ειδικό υπόμνημα, τα νησιά παραχωρήθηκαν όχι σαν αποικίες της Μ. Βρεττανίας, μα κάτω άπό τήν προστασία αυτής και μέ δικαίωμα στα εσω

τερικά τους μόνο για δέκα χρόνια. Ό λ α τοϋτα επικυρώθηκαν μέ τήν συνθήκη των Παρισίων στις 9 Νοεμ

βρίου 1815. Ψηφίστηκε επίσης ή επωνυμία της πολιτείας ώς «Ηνωμένα Κράτη τών

'Ιονίων Νήσων». Στην πραγματικότητα ή προβλεπομένη Αυτονομία παρέ

μεινε γράμμα νεκρό. Ό πρώτος 'Αρμοστής τών νήσων, ό μισέλληνας Μαίτλανδ, ό στιγμα

τισμένος για τις ανθελληνικές του ενέργειες, προφασιζόμενος ότι ό λαός ήταν ανώριμος γι' αυτοδιοίκηση και μέ τή συναίνεση της κυβέρνησης του έγινε απόλυτος κύριος της διαμορφωθείσας κατάστασης. Τό 1817 ή Επτά

νησος μετατράπηκε τυπικά και ουσιαστικά σε 'Αγγλική κτήση. Κι' όπως ήταν επόμενο, τα παράπονα και οι αντιδράσεις εναντίον της

πολιτικής πού ασκούσαν οι κατακτητές πλήθαιναν καθημερινά. Οι κάτοικοι διεκδικούσαν τή χαμένη τους αυτονομία, τον πόθο δέ τούτον αναζωπύρωσε ή έκραγεϊσα Ελληνική Επανάσταση, στην οποίαν ή προσφορά τών Επτα

νησίων σε αίμα και σε αγαθά υπήρξε σημαντική. Τό 1849, επειδή κατά τό παρελθόν έτος ό αγώνας τών νησιωτών είχε

προσλάβει επικίνδυνες διαστάσεις κι' επειδή πολλά έκτροπα είχαν σημειω

θεί, ή 'Αγγλία υποχρεώθηκε να παραχωρήσει μερικές ελευθερίες. 'Αλλά μόνο μέ τή μεσολάβηση τοΰ υπέροχου πολιτικού Γλάδστωνος, κατενόησε ότι άλλη λύση δέν της απέμενε παρά ή εγκατάλειψη τών νήσων.

"Ετσι ή Επτάνησος, μετά άπό άπειρες περιπέτειες της, επανήλθε στους κόλπους της Ελλάδας και άπό τήν 21 Μαΐου 1864 ακολουθεί τήν πορεία τοϋ λεύτερου Ελληνισμού.

Ή πνευματική κίνηση στην Επτάνησο υπήρξε διαφορετική άπό κείνη της ηπειρωτικής Ελλάδας. 'Από έγκυρες άλλωστε πηγές αξιόλογων ερευνη

τών προκύπτει ότι άπό τήν μεθεπομένη σχεδόν της κατάληψης τών νησιών από τους Ενετούς, άρχισε ή ίδρυση ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων, τα όποια μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου αυξάνονταν και σέ αριθμό και σέ απόδοση.

'Από τις μαρτυρίες πού διασώθηκαν, φαίνεται καθαρά ποια ήταν ή συμ

βολή τοΰ κλήρου σ' ολόκληρη τήν προσπάθεια πού καταβλήθηκε για να μή μείνει ό λαός στα σκότη της αμάθειας. Οί ιερείς έγιναν οι πρώτοι διδάσκαλοι και συνεπίκουροι αυτών έρχονταν κι1 άλλοι μορφωμένοι επαγγελματίες, ιδιαίτερα οί συμβολαιογράφοι.

'Αργότερα ιδρύθηκαν και δημόσια εκπαιδευτήρια για τις ανάγκες τών κατωτέρων τάξεων, τή λειτουργία τών οποίων εξασφάλιζε ή Ενετική κυ

βέρνηση, μέ δασκάλους πού τους πλήρωνε ή ϊδια άπό τό δημόσιο ταμείο.


Στα σχολεία αυτά, τα παιδιά διδάσκονταν τη μητρική τους γλώσσα, τή λατινική, τα έγκύκλια μαθήματα και την αγάπη προς τήν κλασσική Ελλάδα.

"Οσοι άπ' αυτούς έδειχναν ζήλο για ευρύτερη μόρφωση, βοηθούμενοι άπό τους Ενετούς τρέπονταν στα πανεπιστήμια της 'Ιταλίας προς συμπλή

ρωση των σπουδών τους. Είναι δε γνωστό ότι όσοι κατά τον 18 και 19 αιώνα διέπρεψαν και δια

κρίθηκαν στην Επτάνησο, ήταν απόφοιτοι τών εκεί Σχολών. "Ετσι ή ικανότης κι' ή εξύψωση του πνεύματος εξίσωναν τον Βενετό

μέ τον Επτανήσιο και τον αγέρωχο πατρίκιο μέ τον πληβείο του 'Ιονίου, τον μόλις ανερχόμενο στην κλίμακα της ταξικής υπεροχής και της νεοσύστατης ευγένειας του.

Μετά τήν κατάλυση του Βυζαντινού κράτους, τα 'Ιόνια νησιά έγιναν ό πνευματικός πυρήνας της Ελλάδας κι' εκεί διαφυλάχτηκαν σώοι κι' αλώ

βητοι, ό πλούτος τοΰ εθνικού μας πολιτισμού, ή ιστορική μας παράδοση κι' ή σοφία της Ελληνικής επιστήμης.

Οι λόγιοι δάσκαλοι τής εποχής διατήρησαν άσβεστη τή φλόγα της πατροπαράδοτης παιδείας καί κληροδότησαν στους διαδόχους τον ανεξάν

τλητο θησαυρό τών Ελληνικών γραμμάτων. Ά π ' αυτούς πού δούλεψαν καί μόχθησαν για τήν Ελληνική 'Ιδέα, πρέ

πει να αναφέρουμε τον Κερκυραίο Θωμά Φλαγγίνη, μέ δαπάνες τοΰ οποίου ιδρύθηκε στην Βενετία, το περίφημο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο, πού τόσους επιφανείς άνδρες ανέδειξε καί τόσο ωφέλησε το "Εθνος. Κατ' απομίμηση τών στην 'Ιταλία υπαρχόντων διδακτηρίων, έγιναν καί στην Επτάνησο φιλο

λογικά κι' επιστημονικά κέντρα μελέτης, τα αποκαλούμενα 'Ακαδημίες, πού έκτος τών άλλων, ύπέθαλπαν τήν ανάπτυξη τής Ελληνικής διάνοιας.

Μέ τήν άφιξη τών Γάλλων καί τών Ρώσων δόθηκε νέα ώθηση στα γράμ

ματα. Στην Κέρκυρα τό 1805 έχουμε τήν πρώτη Ελληνική Τυπογραφία, τήν

έπικληθεϊσα τοΰ Γένους, τήν πρώτη Δημοσία Σχολή καί κατά τό 1808 τήν σύσταση τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας, σκοπόν έχουσα να προαγάγει τήν διδα

σκαλία τών επιστημών, τήν καλλιέργεια τής γλώσσας, άλλα πρωτίστως να διευρύνει τήν προς τήν πατρίδα αγάπη.

Τό σημαντικότερο όμως γεγονός, αυτό πού αποτέλεσε δόξα για τήν Κέρκυρα καί πού γενικώτερα εΐχε σοβαρή απήχηση σ' όλη τήν Ελλάδα πού μόλις έσπαζε τις αλυσίδες τής σκλαβιάς της, ήταν χάρη στις ενέργειες τοΰ μεγάλου φιλέλληνα Γκυλφόρνδ, ή ίδρυση τοΰ πρώτου Έλληνικοΰ Πανε

πιστημίου, τής νέας «'Ιονίου Ακαδημίας» τήν οποία μέ τόσο πάθος στύλω

σαν καί στερέωσαν οι πρωτεργάτες αυτής. Στις 29 Μαΐου 1824, έγιναν σέ λαμπρή τελετή καί μέ τήν ανάλογη επι

σημότητα τα εγκαίνια τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας, μέ τήν ανακοίνωση ότι άντί

16


θετά προς το παρελθόν, ή νέα Ελληνική γλώσσα «ωραία και γνήσια θυγά

τηρ ασύγκριτου μητρός» θα ήταν το μόνο κι' αποκλειστικό μέσον για τήν παράδοση τών μαθημάτων.

Τό πρώτο Ελληνικό Πανεπιστήμιο λειτούργησε ανελλιπέστατα επί σαράντα χρόνια, ανέδειξε σπουδαίες μορφές της Επιστήμης και βοήθησε στην εξύψωση του Ελληνικού πνεύματος μέχρι της ημέρας πού τά νησιά ενσωματώθηκαν μέ τήν Ελλάδα, οπότε και διαλύθηκε.

Αυτή, σέ σύντομες καΐ αδρές γραμμές, ήταν ή εξέλιξη της παιδείας στην Επτάνησο, ή οποία επέτρεψε τή συνέχιση της κλασσικής και μεσαιωνικής παράδοσης, τή διατήρηση του εθνικού αισθήματος σέ περίβλεπτη θέση ακμής, στοιχεία αμφότερα ανωτέρου επιπέδου, πού ετοίμαζαν τή γέννηση και τή διαμόρφωση της Επτανησιακής Λογοτεχνίας.

Παράλληλα προς τή μορφωτική ανάπτυξη των 'Ιονίων νήσων, σημαντι

κή επιρροή στην ακόλουθη πνευματική και λογοτεχνική εξέλιξη άσκησε ή κοινωνική κατάσταση ή οποία και εξηγεί τις πολιτικές τάσεις και τις φιλε

λεύθερες κατευθύνσεις της προσολωμικής ποίησης. Κατ' απομίμηση δε της Ενετικής οργάνωσης, ή διαίρεση των κοινωνι

κών τάξεων εϊχε εισαχθεί και στην Επτάνησο. Πολλές φορές, ή συμπερι

φορά των ευγενών ήταν τόσο καταπιεστική ώστε έξεδηλώθηκαν επανειλημ

μένως στάσεις και κινήματα, μεταξύ τών οποίων σαν τά πιο αξιοσημείωτα θεωρούνταν «Τό Ρεμπελιό τών Ποπολάρων» στή Ζάκυνθο τό 1628 και « Ό Ξεσηκωμός της Κέρκυρας» τό 1640.

Ά π ό τά δύο αυτά γεγονότα διασώθηκαν ενδιαφέρουσες περιγραφές τών συγχρόνων χρονογράφων, πού αποτελούν ακόμη και σήμερα αδιάσειστα τεκμήρια γραπτού λόγου.

Εύκολο είναι λοιπόν να εννοήσει κανείς ποια απήχηση είχε στο λαό ή Γαλλική Επανάσταση μέ τις φιλελεύθερες Ιδέες της καθώς και ή άφιξη του στρατηγού Γεντίλλη, ο όποιος έταζε στους καταδυναστευόμενους κατοίκους, ελευθερία και ισότητα.

Μεταξύ τών πολλών προκηρύξεων πού κυκλοφόρησαν στα νησιά, αξί

ζει ν' αναφερθούμε σ' εκείνη πού απηύθυνε προς τους Ζακυνθίους και πού κατέληγε μ' αυτή τή μνημειώδη φράση:

—Έμεΐς εκτιμούμε τήν πάντοτε παρούσα μνήμη τοΰ λαού τών ηρώων, στους οποίους όλοι μας οφείλουμε τήν άπό τον τάφο βγαλμένη λευτεριά μας.

Σ' αυτή τή φράση λέγεται ότι πρέπει ν' αναζητηθεί ή καταγωγή τών στίχων τών Επτανησίων ποιητών, στα τελευταία αυτά λόγια πού μιλούν για τήν ανάσταση τών ιερών οστών τών Ελλήνων προμαχούντων και ήρωϊκά πεσόντων στα πεδία της τιμής.

Κάτω άπό τήν άμεση επίδραση τών πολιτικών τούτων συμβάντων και τών κοινωνικών αντιθέσεων γράφτηκαν τά πρώτα στιχουργήματα τών Ζα


κυνθίων ποιητών, τα πρώτα δείγματα της τότε Επτανησιακής Σχολής, με χαρακτήρα βίαιο κι' ορμητικό και με διάθεση σατιρική, δηκτική και σκω

πτική.

Δεν μπορεί ανθρώπου γλώσσα εγεννοϋσαν των αρχόντων να είπή τι συμφορές οϊ κλεψιές και άδικες.

Αυτά έγραφε ό 'Αντώνιος Μαρτελάος, αριστοκρατικής κι' αυτός κατα

γωγής άλλα διαπνεόμενος από προοδευτικές αρχές, καυτηριάζοντας τα τρω

τά των κατεχόντων τίτλους κι' αξιώματα. Ό λαός δέν αγανακτούσε μόνο κατά τών τοπικών αρχόντων και τών

ευγενών, άλλα καταφερόταν και κατά τών ξένων δεσποτών. Οί πληθυσμοί τών νήσων έχοντας επίγνωση και συναίσθηση της εθνι

κής τους υπόστασης κι' όραματιζόμενοι τήν αναγέννηση τής Ελλάδας, διεκ

δικούσαν τήν πλήρη τους ανεξαρτησία. Τις λαϊκές ελπίδες κι' επιδιώξεις ερμηνεύουν οί προσολωμικοί στιχοπλόκοι, παίρνοντας εξακολουθητικά σαν πρότυπα τους τήν Μασσαλιώτιδα και τα θούρια του Φεραίου.

Ό Μαρτελάος παραφράζει σχεδόν αυτά τα ποιήματα:

Μπρος παιδιά ας πολεμούμε "Οθεν είσθε τών "Ελλήνων ό καιρός της δόξας ήλθε παλαιά ανδρειωμένα αν το Γένος αγαπούμε κόκκαλα έσκορπισμένα στη φωτιά, μπρος στη φωτιά. τώρα λάβετε πνοήν.

Ώ ς τόσο ό καιρός τής διάψευσης τών προσδοκιών τών Επτανησίων δέν άργησε να φανεί. Τα όνειρα περί τής Γαλλικής συμπαράστασης και τής Να

πολεοντίου επέμβασης αποδείχτηκαν φρούδα κι' οί ύμνοι οί τονισμένοι πάνω στή Μασσαλιώτιδα μεταβλήθηκαν σέ καυστική σάτιρα και σ' απελπι

σμένη κραυγή απογοήτευσης. Σατιρίζοντας τα πατριωτικά έμμετρα τοΰ Μαρτελάου, ό Ν. Κουτούζης

έγραφε:

Μαρτελάε μου σοφέ μου Είναι χώμα τώρα δλα ποιος πεθαίνει, πάει πεθαίνει τ ανδρειωμένα κοκκαλάκια. Νέα 'Ελλάδα δε θά Ιδούμε Δε θεωρείς διδάσκαλε μου ποιος πεθαίνει, πάει πεθαίνει παρά μόνο σκουληκάκια.

Κι' άλλα πολλά χαράχτηκαν στο χαρτί, μετρίας ποιητικής τέχνης, ση

μαντικής όμως αξίας για τή Λογοτεχνία μας και ιδιαίτερα για τήν Επτανη

σιακή Σχολή, τή γένεση και τήν ανάπτυξη τής οποίας δέν μπορεί κανείς να


κατανοήσει, αν δεν μελετήσει μ' εμβρίθεια και με προσοχή τους απλοϊκούς στιχουργούς του τέλους του 18ου καί της αρχής του 19ου αιώνα.

Στην Επτάνησο, παρά τήν περιορισμένη λειτουργία των σχολείων, ου

δέποτε έλειψε ή καλλιέργεια της κλασσικής φιλολογίας κι' ή γνωριμία με τους αρχαίους συγγραφείς.

Διάσημοι και περιφανείς δάσκαλοι σχολιάζουν τα κλασσικά κείμενα και διατηρούν στή συνείδηση τών νησιωτών, ζωηρή κι' αμείωτη τήν αγάπη προς τους αρχαίους προγόνους.

Ό Μαρτελάος κατέχει άριστα τήν αρχαία Ελληνική καί τή Λατινική φιλολογία.

Ό Σολωμός μελετά τους αρχαίους καί άπό τ' ανεξάντλητα θησαυρίσμα

τα τους πλουτίζει τήν ποιητική του έμπνευση, καθώς μαρτυρεί ό Πολυλάς. Ό Κάλβος, περισσότερο αρχαιομαθής, εμβαθύνει στή σπουδή τών κλασ

σικών κειμένων καί δεν παραλείπει σε κάθε στροφή τών ωδών του να μνη

μονεύει τόπους κι' ιστορικά γεγονότα. Ό πολυμαθέστατος Πολυλάς στρέφει το αμέριστο ενδιαφέρον του στον

"Ομηρο, στον Πίνδαρο καί στον Θουκυδίδη. Ή σχέση αυτή με τους αρχαίους καί ή προσήλωση τους προς τήν κλασ

σική παράδοση αποτέλεσαν στοιχείο θετικής συμβολής για τους Επτανη

σίους, επειδή δεν έπενήργησε πάνω τους σαν γράμμα νεκρό παρμένο άπό τους κυλινδρικούς παπύρους καί τ' άψυχα αγάλματα, άλλα γιατί υπήρξε ή ίδια ή ζωή με τους παλμούς καί τις δονήσεις της, μεταδιδόμενη άπό τή δια

δοχή τών αναμνήσεων κι' άπό τις διασωθεΐσες προφορικές μεταδόσεις. Ί ο εθνικό αίσθημα, αυτό πού ακοίμητο ενέδρευε στις καρδιές, αυτός

ό άσβεστος δαυλός πού κατέφλεγε τις ψυχές, αυτή ή αέρινη πνοή πού εξευ

γένιζε τους πόθους, αυτό τό ίδιο αίσθημα πού σκλήραινε στην ταπείνωση καί θεριεύε στην αντοχή, ήταν τόσο έντονο στους Επτανησίους, ώστε κανένας δέν δίσταζε καί καρτερικά να υπομείνει τις δοκιμασίες πού του επι

φύλασσε ή μοίρα τοΰ δουλωμένου καί τό αϊμα του να χύσει στο βωμό της θυσίας.

'Αντίθετα άπ' ο,τι συνέβαινε στην ηπειρωτική Ελλάδα, όπου ή λαϊκή φαντασία καί τό δημοτικό τραγούδι τροφοδοτούνταν καί εκτρέφονταν με θέματα του προσφάτου παρελθόντος, όπως τό Βυζάντιο, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, τήν 'Αγια Σοφιά, τή Μεγάλη 'Ιδέα, οι Επτανήσιοι παρέμεναν πιστοί καί προσκολλημένοι στην 'Αρχαία Πατρίδα, αυτήν οραματίζονταν κι' αυτής τήν ανασύσταση προσδοκούσαν.

Για τους Φαναριώτες καί τους λογίους τών 'Αθηνών, κέντρο τοϋ νεώ

τερου Ελληνισμού ήταν τό Βυζάντιο κι' ή Έπτάλοφος Πόλη τών Αυτοκρα

τόρων, ενώ για τους λοιπούς λογοτέχνες τών νησιών, ή κλασσική Ελλάδα καί τό "Αστυ της Παλλάδας 'Αθηνάς.


Μία πρόσθετη ακόμη αιτία πού συνέβαλε θετικά στην πνευματική ανά

ταση τών ασχολουμένων με τήν Ελληνική Γραμματολογία, υπήρξε ή 'Αγία Γραφή.

Πολλές εικόνες, περιγραφές κι' εκφράσεις έχουν για βασικό υλικό της δομής τους, στοιχεία παρμένα από περικοπές τής Παλαιάς και τής Καινής Διαθήκης.

Για τον Σολωμό, μας βεβαιώνει ό ϊδιος ο Κ. Παλαμάς, ότι κατά τις ομο

λογίες του ιστορικού Καράβια, σπούδαζε τήν 'Αγία Γραφή και παθητικά μεγαλοφωνοϋσε τους ψαλμούς του Δαυίδ. Στην τότε Μητρόπολη τής Κέρ

κυρας ήταν άμισθος τακτικός ψάλτης. 'Από τον άμβωνα δέ, σαν Χριστιανός 'Ορθόδοξος έκανε ανάλυση του

Θείου Λόγου στο εκκλησίασμα και σαν γνήσιος κι' ακραιφνής Έλληνας πού ήταν, θέρμαινε τις καρδιές τών πατριωτών μέ τό κήρυγμα τής 'Ανάστα

σης του Γένους. Βαθύς μελετητής τών Ευαγγελίων και θεόπνευστος μεταφραστής τών

ιερών κειμένων ήταν κι' ο Κάλβος, στον όποιον ή θρησκευτικότης ήταν συνυφασμένη μέ τήν ύπαρξη του.

Μία άλλη πηγή απ' όπου αβίαστα οι Επτανήσιοι αντλούσαν τήν έμ

πνευση τους, αποτέλεσε αναμφισβήτητα ή Κρητική Σχολή μέ τα έργα της. Μετά τήν καθυπόταξη τής Κρήτης άπό τα στίφη τών Τούρκων, ενα πλή

θος Κρητικών κατέφυγαν στα 'Ιόνια νησιά, φέρνοντας μαζύ τους τα κυριώ

τερα δημιουργήματα τους, τα όποια τάχιστα κι' άπό στόμα σέ στόμα διαδό

θηκαν κι' έγιναν δημοφιλέστατα. Τον Έρωτόκριτο, τήν Έρωφίλη, τή Θυσία τοΰ 'Αβραάμ, τους αποστή

θιζαν όλοι, εϊτε σέ περίληψη εϊτε σ' αποσπάσματα κι' άπό μαρτυρίες, πού διασώθηκαν, μάθαμε ότι ή πρωτότυπη Κρητική λογοτεχνική παραγωγή έζησε επί πολύ στή μνήμη κυρίως του Ζακυνθινού λαού.

Ένθερμος θιασώτης της ό Σολωμός εϊχε υποστεί σοβαρή επίδραση άπό τα Κρητικά γραπτά. Όλος ό μηχανισμός τοΰ έντεκασύλλαβου και τών πρώ

των δεκαπεντασύλλαβων είναι επηρεασμένος από τή γενική διάπλαση τής Κρητικής στιχουργικής.

Μόνο ό άρχαιολάτρης 'Ανδρέας Κάλβος, παρά τή στενή γνωριμία του μέ τα Κρητικά έργα, θεωρεί τό μέτρο αυτών μονότονο κι' αντίθετο προς τήν ορθόδοξη Ελληνική παράδοση.

Ή προεξάρχουσα μορφή τοΰ εθνομάρτυρα Φεραίου άφησε τα ϊχνη της ανεξίτηλα και ζωντανά στους 'Ιόνιους στιχουργούς και ιδιαίτερα στους προ

σολωμικούς. Τα ποιήματα του και συγκεκριμένα ό θούριος του «Ώς πότε παλληκάρια

να ζοΰμε στα στενά» κυκλοφορούσαν κρυφά στα νησιά και προκαλοΰσαν ρίγη ενθουσιασμού και συγκίνησης.

246 'Ασπασίας 5Αλ. Ίωαννάτου

— Τα τραγούδια του άδικοθάνατου Ρήγα έκρέμισαν καθώς οι σάλπιγγες εις την 'Ιεριχώ, τα τείχη της Τριπολιτσας, έτίναξαν στον αέρα με τους αλλό

φυλους τα φρούρια της Μονεμβάσιας, του Ναυπλίου, των 'Αθηνών και τα τρικάταρτα τοϋ εχτρού — λέγει ό Τερτσέτης, ή διακεκριμένη εκείνη λογο

γραφική φυσιογνωμία. Στο σύνολο των επιρροών πού δέχτηκε ή Επτανησιακή Σχολή, μέχρις

ότου αποσπαστεί κι' αναδειχτεί σαν αυτοτελής μονάδα, απαλλαγμένη άπό την εξάρτηση τών πολλαπλών κι' ετερογενών επιδράσεων, αξίζει να υπο

γραμμιστεί ή μεγίστη σημασία πού αποδίδεται για την τελική της διαμόρ

φωση, στή σχέση και στην επαφή της με τη δημοτική μας ποίηση. Ό Σολωμός αναφέρεται με τρόπο εγκωμιαστικό στα δημοτικά μας αρι

στουργήματα, τα εκθειάζει και τα προτείνει σαν παράδειγμα για τήν καθιέ

ρωση της σύγχρονης γλώσσας. Ό Τυπάλδος γράφει πώς όλη ή πολιτισμένη Ευρώπη ομολογεί μετά

παρρησίας ότι: «"Αλλο έθνος δεν έχει παρόμοια σέ ωραιότητα δημοτική ποίηση, σαν

εκείνη της Ελλάδας. Ή τυραννία εσβυσε τή μάθηση, άλλα ή ποίηση έμεινε ζωντανή.

Και τί δέν εκφράζουν τ' αθάνατα τραγούδια τοϋ Ελληνικού λαού. Τα τρυφερότερα αισθήματα της ψυχής, τήν ήρωϊκή αυταπάρνηση, τό μίσος κατά του δυνάστη, τήν αντάρα τοΰ πολέμου, τό χαροκόπι της θανής, τό παράπονο τοϋ σκλάβου και τήν ελπίδα στον Θεό πού τιμωρεί και παρηγορεί, αφανίζει τα έθνη άλλα και τ' άναζεϊ».

Ό Πολυλάς κρίνει τήν εκμάθηση τους απαραίτητη για τή διαπαιδαγώ

γηση της νεολαίας. — Τό προσεκτικό μάτι τοΰ νέου πού λαχτάρα να γνωρίσει τα σπλάγχνα

τοΰ λαοΰ, μέσα σ' αυτά τα τραγούδια θα βρει τυπωμένη τήν ηθική του ύπαρξη στους αιώνες της δουλείας — ισχυρίζεται, μεταθέτοντας χρονικά τις αντι

λήψεις τοΰ δικοΰ του παρόντος. 'Αλλά και τών υπολοίπων Επτανησίων, λογίων και ποιητών, οί κρίσεις

ταυτίζονται. Ώ ς τόσο ό δημοτικός δεκαπεντασύλλαβος, ιαμβικός κατά τό σύνηθες, είχε διαφορετική απήχηση στον καθένα άπό τους 'Ιόνιους λογο

τέχνες. Ό Βαλαωρίτης, ποτισμένος ώς τό μεδούλι του άπό τό Στερεοελλαδίτικο

τραγούδι, ακολουθεί πιστά στα πιο πολλά άπό τα δημιουργήματα του τή δημοτική παράδοση.

«Σε ποιο καλύβι αγνώριστο, σέ ποια καρδιά θλιμμένη να πέρασες τη νύχτα σον, Κυρά Φανερωμένη; Ποιο μαραμένο λούλουδο, η χάρη σου Κυρούλα, κρυφά κρυφά ν' ανάστησε, σαν τονρανοϋ δροσούλα;...


—Ό Τυπάλδος στο πασίγνωστο ποίημα του «Ή Καταδίκη του Κλέφτη» θυμίζει μέ την τεχνική του, έργο λαϊκής μούσας.

«Κι' όταν απ' τήν 'Αγια Σοφιά, το μέγα μοναστήρι, εβγουν τα μοσκολίβανα μέ το Χριστός 'Ανέστη, λευκό πουλάκι θα γενώ στην Πόλη να πετάξω και σαν παράδεισου πουλί, γλυκά να κελαηδήσω».

Ό Σολωμός, ανώτερος του στίχου δουλευτής, παίρνει ό,τι καλλίτερο διαλέγει από τήν δημοτική μας ποίηση, το επεξεργάζεται, το αναπλάθει, το προσαρμόζει στις προσωπικές του αξιώσεις και μέ τή μοναδική ικανότητα πού σ' αυτόν τον προικισμένο έλαχε, τό τελειοποιεί. Έτσι τό έργο του, λές κι' υπακούει, λές και πειθαρχεί στή ρήση του Φάουστ «όλο και ψηλώτερα» υψώνεται κατακόρυφα, για να πετύχει μέ τό ξεδίπλωμα της ατομικής του ιδιο

φυΐας, τήν προσέγγιση του απώτατου σημείου της ποιητικής τέχνης.

Πορφύρας «'Απομεινάρι θαυμαστό, ερμιάς και μεγαλείου, "Ομορφε ξένε και κάλε και 'ς τον ανθό της νιότης, 'Άμε και δέξου 'ς το γιαλό τοΰ δυνατού τήν κλάψα».

Κατά τήν μακραίωνα διάρκεια της Ενετοκρατίας, ή εκμάθηση της 'Ιτα

λικής γενικεύτηκε κι' άπό τους αριστοκρατικούς κύκλους πέρασε στις αστι

κές τάξεις. Οι περισσότεροι των λογίων της Επτανήσου μορφώθηκαν στις πόλεις

της 'Ιταλίας κι' υπέστησαν τήν επιρροή τής πνευματικότητας και των κατευ

θύνσεων τής εποχής τους. Ό Σολωμός, ό Μαρκορδς, ό Κάλβος, ό Τυπάλδος γράφουν και συνθέ

τουν στην 'Ιταλική. Ό Μαβίλης, ό Καλοσγοΰρος, ό Μαρτζώκης κ. ά. μεταφράζουν ευχερέ

στατα κείμενα τής 'Ιταλικής αναγέννησης. Στα έργα των προσολωμικών, όπως στοϋ Ζακυνθινού στιχοπλόκου Ξανθόπουλου, είναι καταφανής ή προσ

πάθεια πού καταβάλλεται προς μίμηση των ξένων προτύπων. Γενικώτερα τα τρία μεγάλα ιδανικά πού ύμνησαν οί άξιολογώτεροι 'Ι

ταλοί λογοτέχνες, άπό τον Δάντη και τον Πετράρχη μέχρι τον Άλφιέρι και τον Μαντζόνι, αυτά μέ τήν εκτυφλωτική τους ακτινοβολία θα φωτίσουν και θα χαρακτηρίσουν τό θεματολογικό μέρος τής Επτανησιακής Σχολής, τής οποίας τα θεμέλια και τους ακρογωνιαίους λίθους έθεσε κι' ενίσχυσε ό εμ

πνευσμένος οδηγός τής επαναστατικής και μετεπαναστατικής ποίησης Δ. Σολωμός.

Κι' άλλες εξωγενείς επιδράσεις συνέβαλαν μέ τήν πάροδο του χρόνου


και με τον κοινωνικό διαφωτισμό, στη διαμόρφωση της Επτανησιακής λο

γοτεχνίας. Ή Γαλλική και ή 'Αγγλική φιλολογία καταμερίζονται το βάρος τής

συμμετοχής τους, ενώ ή Γερμανική φιλοσοφία αγκαλιάζει σφιχτά τους φί

λους τής μοναξιάς και τοΰ στοχασμού. Εκείνο πού χρειάζεται να τονιστεί ιδιαίτερα είναι ό πλοΰτος, τό σφρί

γος κι' ή προοδευτική ανάπτυξη πού μαζύ με τήν διακριτική σεμνότητα και τήν συγκρατημένη μετριοφροσύνη τών εργατών τής πέννας, συνθέτουν το εύρος τής έννοιας τής Επτανησιακής Σχολής.

Φυσικά όταν μιλούμε για μία ενιαία Σχολή, δεν σημαίνει ότι όσοι απο

τελούν αυτήν πρέπει και να ευθυγραμμίζονται μεταξύ τους, ώς προς τήν αντι

μετώπιση τών προβληματισμών τους. "Οπως συμβαίνει σ' όλα τα πνευματικά κινήματα, παρατηρούνται αισθητές διαφορές ιδεών κι' αντιλήψεων, πού ώς τόσο δεν σταματούν τήν ανοδική πορεία προς τήν τελειότητα.

'Ανάμεσα στον γλυκύτατο Τυπάλδο, στον ήρεμο και πράο Μαρκορα, στον φιλοσοφημένο κριτικό Πολυλά, στον λυρικό Μανούση, στον απαισιό

δοξο Μαβίλη, στον φιλίστορα Ζαμπέλιο, στον μελωδικό μεταφραστή Καλο

σγοΰρο, στον μαχητικώτατο Λασκαράτο, στον σθεναρό Τερτσέτη, στον με

γαλόπνοο Βαλαωρίτη, στον άρχαιολάτρη Κάλβο, ή απόσταση είναι υπολο

γίσιμη. Σ' όλους αυτούς πού αποτελούν κεφάλαιο για τή Λογοτεχνία μας και

σ' εκείνους πού δέν αναφέρουμε, ή κυριαρχούσα μορφή τοΰ δασκάλου και πρωτοπόρου τής Σχολής δίνει τήν κατευθυντήρια γραμμή, χωρίς να εμπο

δίζει τήν δημιουργική πρωτοβουλία τών οπαδών του. Τα κύρια θέματα γύρω άπό τα όποια στράφηκαν οί ποιητές τών 'Ιονίων

νήσων, τα τρία αμόλυντα, έξαϋλωμένα κι' ευγενή ιδεώδη τους εϊναι και παρα

μένουν: 1) Ή φιλοπατρία, 2) Ή πίστη τους στον Θεό, 3) Ό αγνός έρωτας τής

γυναίκας. Ή Τριάδα τών υψηλών εξάρσεων: Πατριδολατρεία, Χριστολα

τρεία και Γυναικολατρεία. Στην Ελλάδα μας, στή γή μας, κάθε σκέψη, κάθε λογισμός, κάθε παλ

μός, κάθε αφιέρωμα. Ό,τι οί προσολωμικοί περιέγραψαν σαν ευχή κι' ελπίδα μετατρέπεται

σέ πραγματικότητα. Τα κόκκαλα τών Ελλήνων, θαμμένα ή άταφα, παίρνουν σάρκα κι' απ' αυτά αναπηδούν οι ακάματοι αγωνιστές τής λευτεριάς.

Ό 'Εθνικός μας Ύμνος είναι ή πρώτη μεγαλειώδης ανάπλαση τής Ελ

ληνικής φαντασίας, ύστερα άπό πολύχρονο μαρασμό, τό πρώτο περίλαμπρο αστέρι πού τρυπά τα νεφελώματα, σχίζει τα σκοτάδια και φωτίζει ακτινωτά τό Νεοελληνικό ποιητικό στερέωμα.


Ό Σολωμός, ό Κάλβος, ό Βαλαωρίτης, οι τρεις πανένδοξοι της Επτα

νησιακής Σχολής. Για τον Σολωμό, ή ανασκόπηση από της κλασσικής εποχής μέχρι τής

Χριστιανικής καθώς και ή γνήσια αισθητική χάραξη τής νεώτερης των ήμε

ρων του, ισχύουν δίχως βάρος περιττό και δίχως όγκο πρόσθετο σαν βάση τής τέχνης του.

Σκοπός του κι' αϊτημά του, μετά από επίμονη γλωσσική επεξεργασία, ή αξιοποίηση τής σύγχρονης λαϊκής παραγωγής, μ' ορμητήριο και ξεκίνημα την απαράμιλλη δημοτική μας παράδοση. Ή μόνη πραγματική κι' αδιά

φθορη αγάπη του Κάλβου υπήρξε ή Ελλάδα. Στην φιλοπατρία, ό ιδιότυπος τούτος ποιητής κι" άρχαιότροπος λόγιος,

προσδίδει ηθικό χαρακτήρα, ταυτίζοντας την μέ τήν καθολική έννοια τής "Αρετής.

Ή προς τήν πατρίδα αφοσίωση δεν αποτελεί κοινωνικό καθήκον, αλλά αρχή δικαιοσύνης και θρησκευτική εντολή. Και για τις δύο αυτές, θα κλη

θεί ό άνθρωπος να λογοδοτήσει τήν ώρα τής ύστατης κρίσης του όχι μόνο μπροστά στην "Ιστορία άλλα και μπροστά στον Θεό. Τά ποιήματα τοΰ Βα

λαωρίτη ήταν κι' έμειναν εθνικά αγγέλματα κι' εθνικά σαλπίσματα. Μέ τήν Έλληνοπλάστρια πολεμική του Μούσα σκόπευε ν" ανιστορή

σει μέ τη μεγαλύτερη πιστότητα, τά μαρτύρια τοϋ Ελληνισμού κατά τήν εποχή τής Τουρκικής δουλείας και τον αδιάλειπτο αγώνα κατά τοΰ ξενισμού πού ίσως πιο ύπουλα απείλησε το Γένος μας.

— Νοιώθω για σέ πατρίδα μου στα σπλάγχνα χαλασμό — κραύγαζε μέ πάθος, όταν συγκλονιζόταν από τή δωρήτρια έμπνευση του και δινόταν ασυγ

κράτητος στη στιχουργική, στοχεύοντας πάντα στην πνευματική ανασύνθεση τής χώρας του.

Τήν Χριστιανική πίστη, τήν βρίσκουμε διάχυτη στα έργα όλων γενικά των 'Επτανησίων. Ή θρησκευτική ατμόσφαιρα μέσα στην όποια μ' απόλυτη άνεση κινείται ό Σολωμός προκαλεί άπειρα ερεθίσματα δημιουργικότητας πάνω στο ίδιο λατρευτικό επίπεδο και μέ τήν ισάξια κατανυκτική προσή

λωση και για τους υπόλοιπους λογοτέχνες. Κι' ό ευσεβέστατος Τερτσέτης κι' ό ευλαβής Μαρκοράς κι' ό θεοσεβής

Δομενεγίνης, κι" ό θρησκευόμενος Μαυρογιάννης, όλοι στρέφουν τό βλέμ

μα τους στον Κύριο. Τό τρίτο βασικό θέμα τής Επτανησιακής πλειάδας, μ" εξαίρεση μονα

δική τον Κάλβο, είναι ή αγάπη προς τή γυναίκα. "Ερωτας αγνός, χωρίς "ίχνος αισθησιασμού ή και υλικού πόθου.

"Οπως ή πατρίδα κΓ ή θρησκεία, έτσι κι" ή γυναίκα για τους "Ιόνιους ποι

ητές αποτελεί ενα ευγενικό ιδανικό, μία οπτασία απόκοσμη, ένα πλησίασμα απρόσιτο, μία σχέση ανέγγιχτη. Μετά τά λυρικά στιχουργήματα των προ


σολωμικών, πρώτος ό ιδρυτής κι' αρχηγός της Σχολής, στή σειρά τών δια

δοχικών του έργων θα παρουσιάσει τήν συνεχώς ανερχομένη αντίληψη του για το ετερογενές αυτό δημιούργημα της φύσης.

Άπο τήν «Ξανθούλα» του θά προχωρήσει στην άγωνίστρια του «"Υμνου προς τήν Ελευθερία» για να καταλήξει στην άφθαστη Μεσολογγίτισσα τών «Ελεύθερων Πολιορκημένων» μέ ενδιάμεση αποθέωση του, τήν ανυπέρ

βλητη σύνθεση της «Φαρμακωμένης» του. Πιστός μαθητής τοΰ διδασκάλου του, ό Τυπάλδος περιγράφει μέ λυρισμό

σαν πλάσμα αγγελικό τή γυναίκα, πού είναι μαζύ ιδέα κΓ αίσθημα, νόημα και ουσία, εικόνα κι" αρμονία.

Στον Βαλαωρίτη, ή γυναίκα γίνεται ταυτόχρονα το τρυφερό κι' αιθέριο όραμα της νειότης, ή ήρωΐδα αλλά και τό θύμα της κακουργίας, όπως ή «Κυ

ρά Φροσύνη» του. 'Ανώτερη, ύπερκόσμια, δέσποινα τών λογισμών, ή γυναίκα όπως περι

γράφεται από τον ευγενέστατο ίεροφάντη της Τέχνης και υπερευαίσθητο ποιητή Μαρκορα.

Σ' αυτήν ό θαυμασμός του, ό σεβασμός του, ή λατρεία του, σχεδόν τό δέος.

Αισθησιακά κάπως απασχολεί ή γυναίκα τον Μαβίλη, αλλά κι' αυτός ό ήρωας τοϋ Δρίσκου εντάσσεται στην ατμόσφαιρα της παράδοσης και πα

ρουσιάζει στην αυθεντική δημιουργία του, τό σονέττο, τις μαρτυρίες της υπέρμετρης αγωνίας του πού δεν εκδηλώνεται μα υποδηλώνεται σαν ενδη

μική μελαγχολία, χωρίς ποτέ να εκτρέπεται φρασεολογικά σε ταπεινότητες. Παρ' όλο πού πολλές φορές τονίζει αρμονικά τή χάρη τοΰ επίγειου έρω

τα, παραμένει πάντοτε ό θιασώτης της εξιδανικευμένης ομορφιάς και ό ονειροπόλος ερημίτης πού αναζητεί τό τέλειο στις φευγαλέες σκιές, τό ιδεα

τό στις θύμησες πού απαρνούνται τή λήθη. Ή μορφή της γυναίκας, όταν περιβάλλεται τήν ιερότητα της μάνας και

της συζύγου τήν ηθική υπόσταση, γίνεται ή προσωποποίηση της μακαριό

τητας πού βοηθά τον τεχνουργό ν' ανυψωθεί, νά μεταρσιωθεί, νά πλησιάσει τον Θεό και νά συνδιαλλαγεΐ μαζύ του.

Ή λογοτεχνική παραγωγή τών Επτανησίων δημιουργών είναι κυρίως ποιητική.

Τό πεζογράφημα και τό μυθιστόρημα θά εμφανιστούν από τον Θεοτόκη και τον Ξενόπουλο, θά πορευτούν συνταιριασμένα μέχρις ότου συναπαντη

θοΰν μέ τον Μαρίνο Σίγουρο ό όποιος δέν απομακρύνθηκε ούτε κατά :ή σύλληψη ούτε κατά τή διατύπωση άπό τους 'Ιόνιους προγόνους του και θά καταλήξουν στον στερνοχαμένο Δ. Ρώμα.

Ή εργασία μου αυτή, πού εκτός άπό τήν αντικειμενική έρευνα στηρί

χτηκε σέ υποκειμενικά κριτήρια και σ' ατομικές εκτιμήσεις, συμφωνεί μέ


τους κατά καιρούς μελετητές της Επτανησιακής Σχολής και αποδέχεται τις απόψεις πού διατύπωσαν, δτι δηλαδή ή επίδραση αυτής υπήρξε πολύτιμη κι' ευεργετική για την περαιτέρω εξέλιξη της Γραμματολογίας μας.

Ή ανάλυση των λίγων στροφών άπο την ποιητική συλλογή γνωστών κι' αγνώστων Επτανησίων πού θ' ακολουθήσει έμμετρα και πού λογίζεται σαν προσφορά στή γυναίκα, στο 'ίνδαλμα αυτό της ρέμβης και του οραμα

τισμού τους, είναι προϊόν δικής μου προσπάθειας. Το αναφέρω και το επισημαίνω ενδεικτικά, χωρίς να ξέρω αν μέ τον

αδύναμο στίχο μου καταξιώθηκα ν' αγγίξω τους Μεγάλους του πνεύματος στο πέταγμα τους προς τα Ουράνια ΰψη.

Γεώργιος Μαρτινέλης

Το μυστικό

Για διάβασε στην Οψη μου τι μέσα μου υποφέρω και μάντευσέ το μόνη σου γιατ' είναι μυστικό.

Με βλέπεις καί μαραίνομαι σαν φύλλο κιτρινίζω κι' αναρωτιέσαι ποιο κακό στον τάφο μ' οδηγεί. Πώς να στο πω καρδούλα μου πώς να στο μολογήσω. Σ' αγάπησα κι αρρώστησα μα γιάτρεψε με εσύ.

Γεράσιμος Μαρκορας

Ξενιτεμένος άγγελος

Ξενιτεμένος άγγελος τ' άσπρα φτερά κλεισμένα είσαι ακριβή παρθένα. δλο το φώς απόκρυψες Τοϋ κάκου μέ ταπείνωση μες στην ώρα/α ψυχή.

Ποια είσαι εσύ; Δέσποινα γλυκοπρόσωπη, πες μου ποια είσαι εσύ. 'Εσύ πού πρόβαλες στο σταυροδρόμι, στ' άνθια ντυμένη, στο φώς λουσμένη

της ροδαυγής. Εσύ π ανέγγιχτο το χώμα αφήνεις, μπαίνεις στο σύννεφο, δροσιά σκορπίζεις,

μένεις αφίλητη σαν φιληθείς.


Σένα π ' ολούθε μου γιά ν' αγναντεύω, κρατώ τα μάτια άσφάλιστα και την καρδιά στητή.

Φως καϊ φωτιά καί πύρωμα και πυρκαγιά μ' ανάβεις, yicnrì δεν ξέρω αν άγγελος ξεστράτισες στη γη.

Γεώργιος Καλοσγοΰρος

Ή γ υ ν α ί κ α μ ε τ ò μ α γ ν ά δ ι

'Αλλά γιατί τέτοια λαλώ ; Γιατί κι' αν εξαφν' δλα στα πόδια μου κατέβαιναν της γης τά μεγαλεία, την ευτυχία στα //άτια της μονάχα Θά ζητούσα.

"Αν ο Θεός διέταζε τον πολικό του αστέρα, τά παραδείσια τά πουλιά, τις 'Ωκεανίδες νύμφες, τη φλόγα πού καίει άσβεστη στο γούβωμα της γης και τη σταγόνα της βροχής πού γίνεται ποτάμι, αν 6 Θεός μοϋ χάριζε τά πλούτη του για βιός μου, χρυσό και διαμαντόπετρες και δόξες και τιμές, θά τάβρισκα όλα πενιχρά κι' δλα πολύ φτωχά. Στα δυό σου μάτια αγάπη μου, τον κόσμο θά ζητούσα. Εκεί πόνος και θλίψη μου, παρηγοριά, χαρά.

' Ιούλιος Τυπάλδος

Το πλάσμα της φαντασίας

Κι' όταν ψηλάθε ή ύστερη αυγή για με προβάλει,

νά με πλακώσει ο θάνατος στη σπλαγχνική σου αγκάλη.

'Αγαπημένη λατρευτή, σ7 ακολουθώ στο βήμα. Στη οοδαυγή ή ανάσα σου, στο δείλι ό στεναγμός μου και στο φεγγαροφώτισμα ό πόθος τής ψυχής μας. Τι κί αν φεύγει δ χρόνος μας κι' αν κυλούν οι ώρες κι' αν δ άνθος μαραίνεται καί φυλλοροεϊ. Ή καρδιά μου, λύχνος σου, αγρυπνάει πιστή. Τόσο πού μ' αγάπησες και δεν μούφτασε. "Εσκυψες στα δνείρατα και τά πλούμισες. Πήρες σβωλάδι τον πηλό και ζύμωσες το στοχασμό. Μά τώρα... Τώρα αγάπη μου, κονταίνει μου ή στράτα


και βασιλεύει μον τ' άστρι, στο γέρμα τον θαμπό. Μια προσευχή και μια ευχή για με τον ταπεινό. Στην αγκαλιά σου, ώ ακριβή, τα μάτια μου να κλείσω, να σε θωρώ, θωρώντας τους και γη και Ουρανό.

Γεώργιος Καντιανός Ρώμας

Σ' αγαπώ

Σ' αγαπώ δια τα εντελή σου, σ' αγαπώ δια τα ατελή, δια παν δ,τι είναι ίδικόν σον σ' αγαπώ διότι είσαι συ.

Σ' αγαπώ γι' αυτό πού είσαι' άνθρωπος μ' ωραία ψυχή. Σ' αγαπώ για δτι δεν είσαι' για τις ελλείψεις σου καλή. Κι' ή καλωσύνη σου δεχτή, δεχτό το κάκιωμά σον. Στραφτάλιασμα και κεραυνός, γαληνεμος και φέγγος. Κι' δ,τι σ' ανήκει και σ1 δ,τι ανήκεις, προσφιλέστατο σ' εμέ, γιατί είσαι σύ μέσα σ' αυτό κι' εγο) μέσα σ' εκείνο.

'Ανδρέας Λασκαρατος

Σ τ ή Γυναίκα μον

Γιατί τόσο σ' αισθάνομαι δική μου, τόσο με τήν ψυχή μου ζυμωμένη πού δεν ήξέρω πλέον, στή διαλογή μον πώς να σε πώ, γυναίκα μου ή ψυχή μον.

Δεν είναι 6 εροπας της αγονρης νειότης, μήτε το σμίξιμο της πρώτης μας ννχτιάς. Είναι το χνώτο σον στο μαξιλάρι. Είναι δ βόγγος σον στ' άρρώστημά μον. Είναι το χάδι σον στο άγγιγμα μον. Είναι ή καρδιά σον στο κάλεσμα μον. Είναι ή σννήθειά μον για να σε βρίσκω στητή στην πόρτα μας, όντας γνρίζω. Είναι ή ζωή μον πού σ' άντικρνζω, τόσο πού δεν στοχάζομαι να ξεχωρίσω αν σύ το ταίρι μον ή ή ψυχή μον.


Λορέντζος Μαβίλης

Μ ο ύ # ρ ο μ α

Ξανθές κρινοτράχηλες αγάπες Γαλανά βασιλεμένα μάτια όγρά Και φιλιά και ανατριχίλες και δάκρυα.

Βόστρυχοι και πλόκαμοι, τοϋ ήλιου ανάλωμα, πλεξούδες χρυσαφένιες, από της Πόλης μάλαμα. Τράχηλοι αγαπημένων γυναικών, λευκοί, χιονάτοι, άσπρουδεροί, στηρίγματα ωραίων μορφών, πεθυμιές μου κι' αγάπες μου, τι να σας θυμηθώ; Μάτια μου υγρά, θάλασσες, λιμνοθάλασσες, που εντός σας καθρεφτίζεται το διάβα της ζωής, μάτια δοσμένα στ' όνειρο και στην απαντοχή, μην από σας 6 Ουρανός, μην έκλεψε το χρώμα και σας θωρεί κι' άγάλλεται, καθώς κι' αυτόν ή γη; Φιλιά... Φι/uà γελώτων, φιλιά δακρύων. Γλυκόπιοτα φιλιά σ' αλμυρισμένα χείλη. Φιλιά ακένωτα τοϋ μισεμοϋ κι ανατριχίλα της χαράς, ρίγος τοϋ σπαραγμοί).

Ιωάννης Τσακασιάνος

Σ τ ή ν ε ì κ ο ν α σ ο υ

EW άγγελος, μα πια μη με κοιτάζεις' είσ' όλη εσύ, μα πιά... δεν είσαι συ.

Απ' όσα ζήσαμε εμείς οι δύο, απ τις αγάπες μας και τα φίλια, σαν τι ν' απόμεινε στη θύμηση μας, στο χωρισμό μας παρηγοριά. Γελάς όλόχαρη, πλάσμα μου θείο, σπαθίζει ή εικόνα σου σάρκα κι οστά. Ψάχνω τ' άχνάρι σου μα δεν το βρίσκω. "Ιδια στα μάτια μου κι' όμως δεν είσαι πιά.


"Αριστοτέλης Βαλαωρίτης

Φ ω τ ε ι ν ò ς

~ Ασμα Δεύτερον

Δροσοσταλίδα της αυγής, χαρά, χαρά στα χείλη πού θα την πιουν μ' ίνα φιλί.

Χνούδι παρθένου κρίνου, χαρά, χαρά στα δάχτυλα πού το μαλάξουν πρώτα.

'Όμορφη και καλή κι αγνή σαν την παχνούλα την αυγή, για ποιόν το πρώτο σου φιλί, ποιόν ή καρδιά σου μνέγει. 'Ανέγγιχτη κι' άμάλαγη, γλυκεία κρινάνθεμου ευωδιά, για ποιόν το πρώτο δρέψιμο, ποιόν ή ψυχή σου στέργει.

Διονύσιος Ρώμας

'Αφιέρωση

'Ολάκερη φαινόσουν στο γυαλί προτού σε μύρια σκορπιστεί το "Ενα. Σκύψε πάνω στα θρύψαλα Καλή : Λάμπει κάτι δικό σου στο καθένα.

Καθρέφτινο γυαλί και ράγισε και σχίστηκε μες τή χρυσή κορνίζα. 'Ως χτες, στ' αντίκρυσμα σου αναγάλλιαζε, γιατ' ήσουν φέγγος, λάμπρισμα κι' ελπίδα. Μα σήμερα ξεκόλλησε απ' τή ράχη. Κομμάτια σκόρπια κι άτακτα ριγμένα. Γονάτισε μυριόχαρη και κλάψε, τ' απομεινάρι τοΰ εαυτού σου, στα σπασμένα.

Διονύσιος Σολωμός

'Η Φαρμακωμένη

Τα τραγούδια μου τάλεγες όλα, τούτο μόνο δε θέλει το πεις, τούτο μόνο δέ θέλει τ' ακούσεις "Αχ! τήν πλάκα τού τάφου κρατείς.


Κάθε τραγούδι μου καρδιόβγαλτο, με τή φωνή σου το ζωντάνευες.

Κι' ήταν ατά χείλη σου ή στροφή μου, αηδονολάλημα.

Μα τούτο ποϋγραψα για σε, ποιος θα το τραγουδήσει ;

Τα μύρια σου τα βάσανα, ποιος θα τ ' ανιστορήσει;

Τις κατηγόριες, τις πομπές, τή μάνιτα τοΰ κόσμου, δεν τ' άντεξες και μίσεψες.

Επήρες τον κατήφορο καί or' έβγαλε στον "Αδη. Στο χώμα κείτεσαι νεκρή, της πλάκας σου ερμάδι.

ΕΘΝΙΚΟΝ ΧΡΕΟΣ

Εφέτος κλείνουν 38 χρόνια αγώνων δια την εκπλήρωσιν ένας πανεθνικού χρέους. Το χρέος αυτό οφείλει ή αναγεννηθεΐσα Ελλάς εις τον «Μαρμαρωμένο Βασιληά» των θρύλων μας, εις τον Κωνσταντΐνον τον Παλαιολόγον, τον τελευταϊον "Αγιον της 'Ορθοδοξίας μας. Την 29ην Μαΐου 1949 έγραφα εις την «Καθημερινή», θυμίζοντας ότι, εν όψει τΐ\ς μετά 4 χρόνια συμπληρώσεως 500 ετών άπό τήν Άλωσιν, θα έπρεπε να στηθή εις τάς 'Αθήνας, επί τέλους, ό άνδριάς τοΰ τελευταίου "Ελληνος Αύτοκράτορος. Και έγραφα τότε: «Στα 1907 συνεστήθη επιτροπή δια τήν ϊδρυσιν άνδριάντος μνημείου με πρόεδρον τον Μάρκον Δραγούμη ν και γραμματέα τον Σπυρίδωνα Λάμπρον, εκ των ιδρυτών τοΰ Παρνασσοΰ και μέλη τον Ίω. Πεσμαζόγλου ταμίαν, Λέοντα Μελάν, Ίω. Κουντουριώτην, Άσημάκην Ζαΐμην, Άλέξανδρον Ρώμαν καί Π. Στεφάνοβικ Σκυλίτσην. Ή Επιτροπή έκαμε πανελληνίους εράνους και συνεκέντρωσε ποσόν 60.000 χρυσών δραχμών, πού έ ν ε π ι σ τ ε ύ θ η εις τήν Έθνικήν Τράπεζαν. Έγένοντο δύο διεθνείς καλλιτεχνικοί διαγωνισμοί στην Ρώμη τό 1908 καί έβραβεύθη τό πρόπλασμα τοΰ Ούμβέρτου Ρανσέ, τοΰ οποίου εξήρε τήν τέχνην ό Σπυρίδων Λάμπρος τονίζων ότι: «ό Κωνσταντίνος με τό ξίφος γυμνόν, ευθαρσής, δια της όλης μορφής αύτοΰ είκονίζων γενναιότητα, άμα καί άπόφασιν, εν συναισθήσει τών βαρυνουσών αυτόν ευθυνών καί τοΰ επικειμένου μαρτυρίου».

Ή Εθνική Τράπεζα, έκμεταλλευθείσα τάς 60 χιλιάδας χρυσός δραχμάς άπό τό 1908 εως τό 1940, τάς έξηφάνισε τώ 1945, δικαιολογουμένη με τα οικονομικά μέτρα τοΰ Σβώλου. 'Αλλά, έάν τελικώς δέν φιλοτιμηθή ή 'Εθνική Τράπεζα να αναλάβει τήν εκπλήρωσιν τοΰ Έθνικοΰ Χρέους, θα πρέπει τό Κράτος να τεθή επί κεφαλής εθνικής σταυροφορίας δια να έκφρασθή καί τών Ελλήνων ή ευγνωμοσύνη προς Εκείνον πού απέθανε δια να σχηματισθή ή Εθνική Συνείδησις τών Ελλήνων. Σήμερον, ή ευγνωμοσύνη αΰτη εκφράζεται με τήν άφιέρωσιν.,.δρομίσκου της Βάθης εις όδόν Κωνσταντίνου Παλαιολόγου!

Τώ 1970, ό 'Ιωάννης Μελετόπουλος, ίδίαις δαπάναις, εστησεν εις τό Έθνικόν 'Ιστορικόν Μουσεΐον της Παλαιάς Βουλής ανδριάντα τοΰ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου μαρμάρινον, ορθιον μέ σταυρόν άνά χείρα καί περιβολήν αύτοκρατορικήν, αλλά κλειστοΰ χώρου. 'Επίσης μικρόσωμοι ανδριάντες έστήθησαν εις Πάτρας καί Σπάρτην. Ό πραγματικός άνδριάς τοΰ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου πρέπει να άνεγερθή εις κεντρικόν σημεΐον τών 'Αθηνών, ξιφήρης καί μέ εκφρασιν λέοντος μαχόμενου, συμβολίζοντας τήν άθάνατον όρμήν τών Ελλήνων, δτε φαίνεται άγων υπέρ πάντων.

«Έστίω> 29.5.87 Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικον περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 600 — 'Ετησία συνδρομή: δρχ. 1000. » » ΈξωτερικοΟ $ 30

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ fi, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Παλαμά , Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , Οΐ αδελφοί Σοϋτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις έπί Όθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκοράς καί ή Σχολή τής Κερκύρας, "Αθήναι

1970. 5. Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ό 0 , "Ανδρέας Λασκαρ&τος, "Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης,'Αθήναι 1971. 7. " Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ , Ή έξέλιξις τοϋ διηγήματος καί μυθιστορή

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί ό "Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματογράφος, 'Αθήναι 1972.

8. ' Α ρ ί σ τ ο υ Κ α μ π ά ν η , Καλλιγάς και Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά , Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. "Α. Μ ά τ ε σ η, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, "Αθήναι 1976. Έκαστον τεύχος δρχ. 500

Γ'. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ, Τα έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τα έν τώ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, "Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 1000.

2. "Α ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τα δημοσιεύματα των Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας τόν 17ον καί 18ον αΙώνα, "Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 1000.

3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν των ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, "Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 1000.

4. Εύγ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ , Καραμανλίδικα, "Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έργων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ", 1866 1900. Έργον βραβευθέν ύπό τής "Ακαδημίας "Αθηνών, "Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 1000.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ "Αντιόχου τοϋ Γ' είς τήν Ελλάδα, "Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 1000.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία "Ηλία Ζερβοΰ "Ιακωβάτου συντεθεΐσα παρ" αύτοϋ τοϋ Ιδίου, "Αθήναι 1974 σελ. κς'+154. Δρχ. 1000.

7. Δεσμός, "Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 1500. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό γ λ ο υ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν

θρωπος.Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 1000.

ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* ΥΛΛΦΓΟ DAWAHOi ΡΑΙ>ΝΛ^Ο*ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ,...

Documents

Transcript of ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* ΥΛΛΦΓΟ DAWAHOi ΡΑΙ>ΝΛ^Ο*ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ,...

ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* *ΥΛΛΦΓΟ* DAWAHOi ΡΑΙ>ΝΛ^Ο*ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ,...

Documents

Transcript of ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* *ΥΛΛΦΓΟ* DAWAHOi ΡΑΙ>ΝΛ^Ο*ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ,...

ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* ΥΛΛΦΓΟ DAWAHOi ΡΑΙ>ΝΛ^Ο*ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ,...

Transcript of ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* ΥΛΛΦΓΟ DAWAHOi ΡΑΙ>ΝΛ^Ο*ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ ΑΛ. ΑΣΠΑΣΙΑΣ,...