ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ...

130
ΦIA 0 A ΓΙΚ S ί Υ Α Α ν Γ ν ί Π Α Ε ΝΑ W* , . . ' ' . , ' ' . ' ΡΑ>ΝΑ**Φ* ΦΙΑνΑΦΓΙΚΟΝ Π<Ν<>ΑΙΚνΚ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ<ΚΑΙΑ<>Μ^ΟΚ » - , ..-.-. - .... ,.,, ,. . « ΤΟΜΟΣ Λ' ΑΡ. 1 (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 1988> Ο ΤΟΜΟΣ 30ος 1988 ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» ΑΦΙΕΡΟΥΤΑΙ ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ , ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ ΝίΚ., Γεράσιμος Ίω Κονιδάρης Σελ. 5-6 ΦΕΙΔΑΣ ΒΛ* Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη (21101987) ..' ..... ' .... » 69 ΤΣΑΚΩΝΑΣ ΒΑΣ., 'Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη .. ...... » ,* 9 10 ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ ΓΕΩΡΓ., Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη » 10 11 ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ EMM., Ύσχατον Χαίρε; ....... , ................. » li 12 ΚΟΛΛΙΑΣ ΣΗΦΗΣ; Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη ." ................ » 12 * 16 ΦΕΙΔΑΣ ΙΩ. ΒΛΑΣΙΟΣ, Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης ('Επιμνημόσυνος Λό '■'"■'' γός 13121987) ;.., ............ ,...:. » 17 21 ΖΟΥΜΠΟΣΝ. Α., Ή φιλοσοφία της ; Ιστορίας εις τήνίστορίαντής Φι λοσοφίας ........... i .... » 212,4 ΚΩΝΣΤΑΝΤΤΝΙΔΟΥ Δ. ΚΩΝΣΤ., Περ! ηθικής ..................... » 25 40 ΚΟΥΤΡΟΥΜΠΑΣ ΕΥΘ. ΔΗΜ., Ή στάση των Ρωμαίων απέναντι στην ελληνική τέχνη κατά τήν εποχή τοϋ Κάτωνος τοΟ Πρεσβυτέρου ... » 53 ΠΟΥΧΝΕΡ ΒΑΛΤΕΡ, Το Θέατρο στη μεταπολεμική Ελλάδα .... » 54 66 ΓΙΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ ΑΓΓΕΛΟΣ, Θησεύς Άριστος Πολίτης .... » 67 72 ΛΑΜΠΡΙΝΙΔΗΣ ΜΗΝΑΣ, Ή 'Ορθοδοξία είς τήν Νότιον Κορέαν ..... » 73 85 ΛΥΡ1ΤΖΗΣ Θ. ΣΩΤ., Ιστορική Γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων ..... » 86 113

Transcript of ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ...

Page 1: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΦIA 0 A ♦ ΓΙΚ ♦ S ί Υ Α Α ν Γ ν ί Π Α Ε ΝΑ W* 1 ■ , . . ■ ' ' . , ' ■ ' . '

ΡΑ>ΝΑ**Φ* ΦΙΑνΑΦΓΙΚΟΝ Π<Ν<>ΑΙΚνΚ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ<ΚΑΙΑ<>Μ^ΟΚ » - , . . - . - . - .... ,.,, ,. . «

Τ Ο Μ Ο Σ Λ' ΑΡ. 1 ( Ι Α Ν Ο Υ Α Ρ Ι Ο Σ - Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ 1988>

Ο ΤΟΜΟΣ 30ος 1988 ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» ΑΦΙΕΡΟΥΤΑΙ ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ

ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ , ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ ΝίΚ., Γεράσιμος Ίω Κονιδάρης Σελ. 5 - 6 ΦΕΙΔΑΣ ΒΛ* Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη (21­10­1987) . . ' . . . . . ' . . . . » 6 ­ 9 ΤΣΑΚΩΝΑΣ ΒΑΣ., 'Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη . . . . . . . . » ■ ,* 9 ­ 10 ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ ΓΕΩΡΓ., Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη » 10 ­ 11 ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ EMM., Ύσχατον Χ α ί ρ ε ; . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . » l i ­ 12 ΚΟΛΛΙΑΣ ΣΗΦΗΣ; Επικήδειος Γερ. Ίω. Κονιδάρη . " . . . . . . . . . . . . . . . . » 12 * 16 ΦΕΙΔΑΣ ΙΩ. ΒΛΑΣΙΟΣ, Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης ('Επιμνημόσυνος Λό­

'■'"■'' γός 13­12­1987) ; . . , . . . . . . . . . . . . , . . . : . » 17­ 21 ΖΟΥΜΠΟΣΝ. Α., Ή φιλοσοφία της;Ιστορίας εις τήνίστορίαντής Φι­

λοσοφίας . . . . . . . . . . . i . . . . » 21­2,4 ΚΩΝΣΤΑΝΤΤΝΙΔΟΥ Δ. ΚΩΝΣΤ., Περ! ηθικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 25 ­ 40 ΚΟΥΤΡΟΥΜΠΑΣ ΕΥΘ. ΔΗΜ., Ή στάση των Ρωμαίων απέναντι στην

ελληνική τέχνη κατά τήν εποχή τοϋ Κάτωνος τοΟ Πρεσβυτέρου . . . » 4Γ­ 53 ΠΟΥΧΝΕΡ ΒΑΛΤΕΡ, Το Θέατρο στη μεταπολεμική Ελλάδα . . . . » 54 ­ 66 ΓΙΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ ΑΓΓΕΛΟΣ, Θησεύς Άριστος Πολίτης .... » 67 ­ 72 ΛΑΜΠΡΙΝΙΔΗΣ ΜΗΝΑΣ, Ή 'Ορθοδοξία είς τήν Νότιον Κορέαν . . . . . » 73 ­ 85 ΛΥΡ1ΤΖΗΣ Θ. ΣΩΤ., Ιστορική Γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων . . . . . » 86 ­113

Page 2: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΠΑ Η* A * * ♦. *■ ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ <ΚΑ1ΑΦΜ<Η$Η

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Γραφεία: Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 —'Αθήναι (Τ. 105 61)

Έ . π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΛίΒΑΔΑΡΑΣ : Πρόεδρος Φ. Σ. Π. Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ : Γεν. Γραμματεύς Φ.Σ.Π. ΚΩΝΣΤ. ΣΗΜΑΝΤΗΡΑΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ.Π. ΛΑΝ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ :. Έφορος Βιβλιοθήκης Φ.Σ.Π. "* Γ. Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ : Μέλος'Εφορείας Φ.Σ.Τ.

Υπεύθυνος κατά νόμον έκδοτης Νικ. Α. Λιβαδάρας Σοφ. Βενιζέλου 140, Χαλάνδρι 152 31

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ρ ς " Τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : Ευάγγελος Μπουλούκος Όδδς Φωτομάρα 54, Αθήναι - Τηλ. 9238.933 .

Τιμή τεύχους Δρχ. 300 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § Ί)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί τών ταχυδρομικών): 'Εσωτερικού Δρχ. 1000. "Εξωτερικού $ 30. ■ ■ ' « Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 500.

Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 5000.

Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Α ΕΠΙΤΙΜΑ ΜΕΛΗ Φ. Σ. Παρνασσός . . . . . . . Σελ. 114 ΖΩΡΑΣΓΕΡ., α) Άπό τήν κίνηση τοΰ Συλλόγου, β)'Από τήν πνευματική

κίνηση τοΰ τόπου μας, γ) Άπό τή :δράση τών μελών τοΰ Παρνασσού . » 114­116 ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ

ΣΟ·Ι·ΛΕΝΤΑΚΗΣΠ.ΝΙΚ., Γεώργιος Θ. Ράμμος (1902­1987) » 117­119 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ

ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Κν Γ., Λ ά μ π ρ ο υ Δ. Κ α ρ ά μ π ε λ α : <Η νομοθετική άντιμετώπισις τοΰ προβλήματος τών ναρκωτικών» . . . . . . . . » ■ 120 ­122

ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ Χ. ΔΙΟΝ., D. Ε. C ο n ο m ο s: «The Late ΒΥζαηίίηε and Slavonic Communion Cycle: Liturgy and music» » 122 ­ 123

K.E.X., Β α γ γ έ λ η Π α ρ α μ ε ρ ί τ η : «Νυχτωμένη Πολιτεία» . . . 123 ­124' Ά σ τ ε ρ ί ο υ Λ ο υ κ α: «'Ωδή στή Μητέρα πού έφυγε μια "Ανοιξη» » 124 ­ 125 Ά θ α ν . Β. Ν τ α ο υ σ ά ν η : «Βουβοί τροπικοί» . . . . . . . . . . . . . . . » ■ 125 Ά θ α ν. Β. Ν τ α ο υ σ ά ν η : «Γυμνό παρόν» .» 125­126 Ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς Μ α υ ρ ί δ ο υ : «"Αφετε τους Ουρανούς» . . . . . , » 126 Κ ώ σ τ α Γ ά λ λ ο υ : «Κάτοπτρα Ύψους» . . . . . . . . . » 126­127 Μ α ρ ί , α ς Κ. Μ π α κ α τ σ έ λ ο υ : «Τρεις φάσεις μιας ζωής» . . . » 127 Φ α ί δω ν α Ό έ ό φ ι λ ο υ : «Νοστάνθη» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . » 127

Βιβλία αποστελλόμενα είς το περιοδικόν αναγγέλλονται. 'Αποστελλόμενα είς διπλούν βιβλιοκρίνονται. Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται,

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.

Page 3: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Τ Ο Μ Ο Σ Λ — 1 9 8 8

Page 4: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

♦ΙΛ^ΛΦΠΚΦΗ P<M*AIK$H ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΗ <KAIA$M<HW

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Γραφεία: Πλατεία Ά γ . Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ. 105 61)

' Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ : Πρόεδρος Φ. Σ. Π. Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ : Γεν. Γραμματεύς Φ.Σ.Π. ΚΩΝΣΤ. ΣΗΜΑΝΤΗΡΑΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ.Π. ΛΑΝ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ : Έφορας Βιβλιοθήκης Φ.Σ.Π. Γ. Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ : Μέλος Εφορείας Φ.Σ.Τ.

Υπεύθυνος κατά νόμον έκδοτης Νικ. Α. Λιβαδάρας Σοφ. Βενιζέλου 140, Χαλάνδρι 152 31

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς Τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : Ευάγγελος Μπουλούκος Όδός Φωτομάρα 54, Αθήναι ­ Τηλ. 9238.933

Τιμή τεύχους Δρχ. 300 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί τών ταχυδρομικών): Έσωτερικοϋ Δρχ. 1000. 'Εξωτερικού $ 30.

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 500.

Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 5000.

Βιβλία αποστελλόμενα είς το περιοδικον αναγγέλλονται. 'Αποστελλόμενα είς διπλούν βιβλιοκρίνονται. Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

"Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.

Page 5: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* *ΥΛΛΦΓΟ* ΠΑΙ>ΝΑ**Φ*

HAWAtfO* ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ Ρ<ΝΟΛΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΝ

TOMOS Α'

1 9 8 8

ΕΝ Α Θ Η Ν Α Ι Σ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ Ε. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΥ - Α. ΛΟΓΟΘΕΤΗ

1 9 8 8

Page 6: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ (Δια το τέλος της τριετίας 1985­1988)

Πρόεδρος ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ 'Αντιπρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ

» ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΗΜΑΝΤΗΡΑΣ » ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΡΑΚΑΤΟΣ

Γεν. Γραμματεύς ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ειδ. Γραμματεύς ΜΙΧΑΗΛ ΠΟΛΙΤΗΣ

» ΜΙΧΑΗΛ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ Ταμίας ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΕΛΗΣ Κοσμήτωρ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ Έφορος Σχολών ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΣ Έφορος Βιβλιοθήκης. . ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Έφορος Καταστήματος ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΣ Σύμβουλος ΣΟΛΩΝ ΚΥΔΩΝΙΑΤΗΣ

» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ » ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΛΑΠΟΥΤΑΣ » ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΣ ΝΙΚΗΤΑΣ

ΑΝΑΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΜΕΛΗ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΤΣΙΠΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΙΝΑΚΗΣ

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ

Κοσμήτωρ­Γραμματεύς: ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΡΟΜΠΟΚΟΣ Κοσμήτορες: ΚΩΝΣΤ. ΓΕΩΡΓΑΝΑΣ — ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΙΑΛΙΑΣ — ΑΘΑΝΑ­

ΣΙΟΣ ΚΑΖΗΣ — ΒΥΡΩΝ ΚΑΡΥΔΗΣ — ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ — ΚΩΝΣΤ. ΚΥΡΙΜΗΣ — ΚΩΝΣΤ. ΜΑΡΚΑΤΟΣ — ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΡΚΟ­

ΠΟΥΛΟΣ — ΧΑΡΗΣ ΜΑΣΟΥΡΑΣ — ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΞΑΝΘΑΚΗΣ — ΓΡΗΓ. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ — ΣΠ. ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ — ΚΩΝΣΤ. ΠΟΥΡ­

ΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ — ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ — ΚΩΝΣΤ. ΧΑ­

ΣΑΠΗΣ ΕΞΕΛΕΓΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΕΡ. ΜΠΑΡΟΥΝΟΣ ΔΗΜ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΔΗΜ. ΓΕΡΟΝΤΑΣ

* Ό ανωτέρω πίναξ των μελών τΐ\ς 'Εφορείας καί τής Κοσμητείας Σχολών αντιπρο­

σωπεύει τήν νέαν σύνθεσιν αυτών, γενομένην μετά τον θάνατον τοΰ Προέδρου Γερασίμου Κονιδάρη, των μελών της 'Εφορείας 'Αναστασίου Κίτσου καί 'Αλεξάνδρου Λοΐζου καί τοΰ Κοσμήτορος Σχολών Κωνσταντίνου Κατσαμπέκη.

Page 7: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

P A f K A * * ^ * ΤΟΜΟΣ Λ' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ­ ΜΑΡΤΙΟΣ 1988 ΑΡΙΘ. 1

ΤΟΜΟΣ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΓΕΡΑΣΙΜΟΝ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΝ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ* (t 20­10­1987)

Σεβασμιώτατε 'Εκπρόσωπε τοϋ Μακαριωτάτου, Κυρίαι και Κύριοι,

Ό ανθολόγος τοϋ 5ου μ.Χ. αϊ. Ιωάννης ό Στοβαίος μας διέσωσε ενα παρηγορικό απόσπασμα πού αποδίδεται στον Αθηναίο ρήτορα τοϋ 4ου π.Χ. αιώνος 'Υπερείδη:

«"Ομως δε χρή θαρρεΐν και της λύπης παραιρεΐν εις τό ένδεχόμενον και μεμνήσθαι μη μόνον τοϋ θανάτου των τετελευτηκότων, άλλα και της αρε­

τής ής καταλελείπασιν ού γαρ θρήνων άξια πεπόνθασιν άλλ' επαίνων με­

γέλων πεποιήκασιν». Δηλαδή: Πρέπει νά εχωμε ψυχική αντοχή και να έλατ­

τώνωμε όσο γίνεται τήν λύπη και πρέπει να θυμόμαστε όχι μόνον τον θάνα­

το αυτών πού πέθαναν, άλλα και τήν αρετή πού άφησαν. Γιατί ο θάνατος δεν είναι άξιος θρήνων, όταν τα έργα των είναι άξια μεγάλων επαίνων.

Ό Γεράσιμος Κονιδάρης πλήρης ήμερων έπλήρωσε προσφάτως το κοινό χρέος. Ό θάνατος του, και όπως μάλιστα επήλθε, δεν είναι άξιος θρήνων. Τό γεγονός τοϋτο μετριάζει τήν λύπη μας «εις τό ένδεχόμενον». "Ομως ή αρετή πού κατέλειπε και τό έργο του, τό συνυφασμένο μ' αυτήν, είναι πράγματι άξια μεγάλων επαίνων.

Και ό απαράμιλλος ιστορικός της αρχαιότητος Θουκυδίδης, προκειμέ­

νου περί τών πεσόντων στις αρχές τοϋ Πελοποννησιακοΰ πολέμου 'Αθη­

ναίων, λέγει χαράκτηριστικώς δια τοϋ στόματος του μεγάλου Περικλέους μεταξύ άλλων τα έξης (Θουκ. Β, 43,2):

«. . .τον άγήρων επαινον έλάμβανον και τον τάφον έπισημότατον, ούκ εν φ κείνται μάλλον, άλλ' εν φ ή δόξα αυτών παρά τω έντυχόντι αΐεί και λόγου και έργου καιρώ αείμνηστος καταλείπεται». Δηλαδή: έκέρδιζαν για

* ΈξεφωνήΟη τήν 13.12.87 κατά τα Πνευματικόν Μνημόσυνον Γερ. Τω. Κονιδάρη.

Page 8: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

6 Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης

τους εαυτούς των τον άθάνατον έπαινο και τάφον έπισημότατον, όχι τόσο τον τάφον στον όποιον έτάφησαν, όσον εκείνον στον όποιον ή δόξα των έπιζή αείμνηστος και πανηγυρίζεται εϊτε με λόγια εϊτε με τελετές σε κάθε ευκαιρία.

Και σήμερα έχομε συγκεντρωθή όχι προ του τάφου, όπου έχει έναπο­

τεθή ή σορός του εκλιπόντος, άλλα προ του επισημότατου τούτου βήμα­

τος γιά να έπαινέσωμε τήν αρετή του θανόντος και να τονίσωμε δια λόγων κατά τήν τελετήν αυτήν ότι ή δόξα του για τό πνευματικό του έργο θα έπι­

ζήση αείμνηστος. Ό Γεράσιμος Κονιδάρης ύπήρξεν επιστήμων και μαχητής. "Εθεσε τήν

επιστήμη του έντίμως στον αγώνα γιά τήν απόδειξη της αληθείας. Γιά τον λόγον αυτόν συνεκρούσθη με τους κρατοϋντας και έδιώχθη από αυτούς. Δέν ώρρώδησε προ της απειλής του κακοϋ προκειμένου να επιδίωξη με επιστημονικά κριτήρια τήν επικράτηση του δικαίου.

"Ετσι τώρα, ώς άλλοι Μυρμιδόνες, μπορούμε να άκούσωμε τήν προτρο­

πή του Άχιλλέως (Ψ9): «Πάτροκλου κλαίωμεν, δ γαρ γέρας εστί θανόντων». "Ομως ό θρήνος μας δέν είναι κλαυθμός γιά τον θάνατο. Είναι έπαινος και μνημόσυνον εκείνου, ό όποιος κατά τήν διάρκειαν της επιγείου ζωής του έλάμπρυνε τήν επιστήμη πού έθεράπευσε και δια του έργου του κατέστη­

σε τον εαυτόν του αντάξιο του Όμηρικοΰ γιά τον Πάτροκλο επαίνου: «γέρας εστί θανόντων».

Παρακαλώ τον πρώτον όμιλητήν Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Περι­

στερίου κ. Χρυσόστομον να ελθη στο βήμα. Ν. Α. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ

* * *

Μακαριώτατε*, _

'Αποτελεί άποστολικήν παράδοσιν και πράξιν ή καταγραφή εις τήν μνήμην της στρατευόμενης Εκκλησίας τών κυριωτέρων πτυχών τής προσω­

πικότητος, του έργου και τής προσφοράς τών μεταβαινόντων εις τήν θριαμ­

βεύουσαν Έκκλησίαν. Και τούτο, διότι ό φυσικός θάνατος δέν καταλύει τήν όργανικήν πνευματικήν σχέσιν του απερχομένου μέ τό σώμα τής στρα­

τευόμενης 'Εκκλησίας. Ή πνευματική αυτή σχέσις παραμένει συνεχής και αδιάκοπος μέχρι τής εν δόξη Παρουσίας τοΰ Κυρίου και βιώνεται ώς πραγ­

ματικότης εις τον ιερόν « κ α ι ρ ό ν» τής θείας λατρείας.

* Αόγος λεχθείς κατά τήν κηδείαν τοϋ άοιδίμου Καθηγητού εν τφ Ίερφ Ναφ τών 'Αγίων Θεοδώρων του Α' Κοιμητηρίου 'Αθηνών τήν 21 ην 'Οκτωβρίου 1987, ύπό του Καθηγητού Βλασίου Φειδά.

Page 9: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γεράσιμος Ίω. Κοννδάρης 7

Ό διά της λύσεως της συνάφειας σώματος και ψυχής απερχόμενος εκ της συγγενείας ημών καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης είναι άξιος τής μνή­

μης της 'Εκκλησίας, διότι ο καθ' όλου βίος αύτοΰ άφιερώθη εις τήν διακο­

νίαν της 'Ορθοδοξίας. Ή α κ α δ η μ α ϊ κ ή , ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή και ή έ θ ν ι­

κ ή παρουσία του πανεπιστημιακού διδασκάλου εΐχον ώς κ ο ι ν ό ν πα­

ρ ο ν ο μ α σ τ ή ν τον ενθερμον ζήλον του διά τήν όσον τό δυνατόν θετι­

κωτέραν προσφοράν εις τήν πληρεστέραν έκπλήρωσιν τής εν τω κόσμω α­

ποστολής τής Εκκλησίας. Ώ ς πανεπιστημιακός διδάσκαλος, ώς ιστορικός τής Εκκλησίας, ώς εκπρόσωπος τής 'Εκκλησίας εις Διορθοδόξους και Διεκ­

κλησιαστικάς Διασκέψεις και ώς έπώνυμον πρόσωπον του δημοσίου βίου έφλέγετο υπό τής επιθυμίας να προσφέρη και άνέπτυξεν έκπληκτικήν πα­

νεπιστημιακή ν, εκκλησιαστική ν, έθνικήν και κοινωνικήν δραστηριότητα εις κρίσιμους ή μεταβατικός στιγμάς του εθνικού βίου.

Άπό των μαθητικών ήδη εδράνων τής Ριζαρείου 'Εκκλησιαστικής Σχο­

λής ύπήρξεν ε υ α ί σ θ η τ ο ς δ έ κ τ η ς τών προβληματισμών και τών οραματισμών μεγάλων προσωπικοτήτων, ώς τοϋ Μελετίου Μεταξάκη, του Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, τοϋ Δαμασκηνού Παπανδρέου και άλλων, αϊ όποϊαι άφήκαν ανεξίτηλα ϊχνη όχι μόνον εις τήν διαμόρφωσιν τής προ­

σωπικότητος, αλλά και εις τήν καθ' όλου προσφοράν αύτοΰ εις ευρύτατους τομείς τοϋ εκκλησιαστικού και τοϋ δημοσίου βίου. Ή παρακολούθησις ό­

λων τών πτυχών τής εκπληκτικής και πολυδιάστατου δραστηριότητος τοϋ καθηγητού Γερασίμου Κονιδάρη είναι σχεδόν αδύνατος, άλλ' οπωσδήποτε ύπήρξεν αύτη ώριμος καρπός τής πλήρους άφιερώσεώς του εις τήν άντίλη­

ψιν αυτού περί τής εύρύτητος τής αποστολής του Πανεπιστημιακού διδασκά­

λου. . Ώς Πανεπιστημιακός διδάσκαλος διεμόρφωσεν ϊ δ ι ο ν ή θ ο ς διδα­

σκάλου. Ή εύρύτης τών εμπειριών και τών ενδιαφερόντων του καθιστών τάς πανεπιστημιακός παραδόσεις α λ η θ ή έ π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ν μ υ σ τ α ­

γ ω γ ί α ν, διά τής οποίας έπετυγχάνετο ή υψίστη δυνατή πνευματική επα­

φή με τους μαθητάς του δια γονίμου πολλάκις ακαδημαϊκού διαλόγου. Ή πνευματική σχέσις διδασκάλου και μαθητών έθεμελιοΰτο επί τής χαρακτη­

ριστικής ευαισθησίας του διά τήν καλλιέργειαν και τήν προώθησιν τής έ­

ρεύνης και τοΰ ερευνητικού πνεύματος εις τα φοιτητικά ήδη έδρανα, ή προ­

σπάθεια του δέ αυτή ένισχύετο εκ τής προσωπικής του άφιερώσεως εις τήν ερευναν, ώς αυτή άπετυπώθη εις τό πλούσιον συγγραφικόν έργον του. Έτί­

μα τήν προσωπικότητα τοΰ φοιτητοΰ και έτιματο ύπό τοΰ φοιτητών. Ή τ ο διά πάντας ό διδάσκαλος καί, διαισθανόμενος τοΰτο έτέρπετο, μή άποκρύ­

πτων συνήθως τήν χαράν του. Ή πανεπιστημιακή του παρουσία δεν έξηντλεΐτο εις μονοσήμαντον

διδασκαλίαν τοΰ γνωστικοΰ αντικειμένου τής 'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας,

Page 10: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης

άλλα διεπλουτίζετο δια της κατά περίπτωσιν υπερβάσεως των στενών πλαι­

σίων της παραδόσεως π ρ ο ς α σ κ η σ ι ν κ ρ ι τ ι κ ή ς επί συγχρόνων εκκλησιαστικών προβλημάτων διά τοΰ κριτηρίου τής διαχρονικής ιστορικής γνώσεως και τής συγχρονικής πλούσιας εμπειρίας του. Ή λειτουργία αύτη τής πανεπιστημιακής έδρας εξουδετέρωνε τον αμιγώς άκαδημαϊκόν χαρα­

κτήρα του γνωστικού αντικειμένου και ένέτασσε την Έκκλησιαστικήν Ί ­

στορίαν εις τήν θεολογίαν και την σύγχρονον ζωήν τής Εκκλησίας. Ή πλού­

σια εμπειρία του εκ τής από ποικίλων θέσεων συμμετοχής εις τάς δραστη­

ριότητας τοΰ Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, εις τάς συγχρόνους διορ­

θοδόξους σχέσεις, εις τήν συνεχή προσπάθειαν δια τήν προώθησιν λύσεων εις τό έθνικόν θέμα τής Κύπρου, εις τους αγώνας κατά τήν περίοδον τής δι­

κτατορίας δια τήν άποκατάστασιν τής Δημοκρατίας καί δια τήν έπιστροφήν τής 'Εκκλησίας εις τήν κανονική ν τάξιν υπήρξε πράγματι εξαιρετική ή, κάλλιον ειπείν, μοναδική. Ή εμπειρία αυτή άνεζωογόνει τον διδάσκαλον και ένέπνεε τους μαθητάς του.

Αί εύρύταται και πολυμερείς δραστηριότητες τοϋ καθηγητού Γερασί­

μου Κονιδάρη ουδέποτε έξετράπησαν εκ τών θεμελιωδών άρχων, επί τή βάσει τών οποίων διεμορφώθη ή σύνθετος προσωπικότης του. Αί άρχαί αύ­

ται έκυριάρχησαν επί τοϋ προσώπου του είς τοιοϋτον βαθμόν, ώστε και ή διάκρισίς των νά καθίσταται ενίοτε αδιόρατος δια τους άγνοοΰντας τό πρό­

σωπον. Ή β ι ω μ α τ ι κ ή τ α ύ τ ι σ ί ς του προς συγκεκριμένον ζήτημα, σκοπίμως παρανοηθεΐσα ενίοτε, προεκάλεσε παρεξηγήσεις ή έσφαλμένας περί τοϋ προσώπου κρίσεις, διότι ήρμηνεύετο ως προσωπική φιλοτιμία. Έν τούτοις, ό ϊδιος έγνώριζε καλώς ότι δια τών αδιαλλάκτων και άνευ συμ­

βιβασμών αγώνων του έζημιοΰτο προσωπικώς, ώς λ.χ. ή κατά τήν περίοδον τής δικτατορίας θέσις αύτοϋ εις διαθεσιμότητα έν τω Πανεπιστημίφ ή ή παϋσις αύτοϋ εκ τής Κεντρικής Επιτροπής τοϋ Π.Σ.Ε. κ.ά. Ή προσωπική όμως ζημία εθεωρείτο ύπό τοϋ καθηγητού ώς αδιάφορος έν συγκρίσει προς τήν ένδεχομένην ζημίαν τών εκκλησιαστικών ή καί τών εθνικών θεσμών, διό καί ουδέποτε ύπανεχώρησεν ή συνεβιβάσθη προς έξυπηρέτησιν προσω­

πικής τίνος σκοπιμότητος ή φιλοδοξίας. Παρέμεινε πάντοτε αμετακίνητος εις τάς αρχάς του, αί όποΐαι εϊχον δοκιμασθή διά μακροχρονίου εμπειρίας, καί ήγωνίσθη πάντοτε μετά χαρακτηριστικής παρρησίας καί μοναδικής άγνότητος διά τήν ύπεράσπισίν των. Ύπήρξεν είς τήν συνείδησιν πάντων ώς κατ' εξοχήν ά ν θ ρ ω π ο ς ά ρ χ ω ν καί συνεπής αγωνιστής διά τήν έ­

πιβολήν των, έστω καί αν δι' αυτών έδημιουργοΰντο ενίοτε ευνόητοι πικρίαι προσώπων.

Ύπό τό πνεΰμα αυτό, ό καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης ανεδείχθη λόγω καί έργω είς έκφραστήν τοϋ α υ θ ε ν τ ι κ ο ύ π ν ε υ μ α τ ι κ ο ύ αν­

θ ρ ώ π ο υ καί τοΰ υ π ε υ θ ύ ν ο υ ε κ π ρ ο σ ώ π ο υ τής ορθοδόξου θεο­

Page 11: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης 9

λογίας εις τε τήν άκαδημαϊκήν και τήν εκκλησιαστική ν δράσιν και εις τον καθ" όλου δημόσιον βίον του. Ή άναγνώρισις της επιστημονικής και τής εκκλησιαστικής προσφοράς του υπερέβη τα στενά όρια του ελλαδικού χώ­

ρου και υπήρξε μαρτυρία Όρθοδοξίας εις παγκόσμιον κλίμακα, διό και έ­

τιμήθη δια ποικίλων διακρίσεων υπό τής διεθνούς χριστιανικής κοινότη­

τος διά τε τήν θεολογικήν και τήν έκκλησιαστικήν προσφοράν του. Μακαριώτατε, Το έπίκεντρον τής όλης ακαδημαϊκής και εκκλησια­

στικής δραστηριότητος και παρουσίας του καθηγητού Γερασίμου Κονιδά­

ρη ύπήρξεν ή σταθερά καί συνειδητή προσήλωσίς του εις τήν δ ι α κ ο ν ί­α ν τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς , εις τήν ύπεράσπισιν τής εν αύτη κανονικής τά­

ξεως καί εις τήν προστασίαν τής κανονικής λειτουργίας των εκκλησιαστι­

κών θεσμών εναντίον πάσης εξωτερικής πολιτειοκρατικής επεμβάσεως ή καί εσωτερικής μονομερούς επιβουλής. Δια τών συνεχών αγώνων του κα­

τέστη έξαιρετικόν πράγματι ά κ α δ η μ α ϊ κ ò ν π ρ ό τ υ π ο ν διά τάς σχέ­

σεις τών καθηγητών τών Θεολογικών Σχολών προς τήν ΠοιμαίνουσανΈκ­

κλησίαν, διότι μόνον διά τοιαύτης σχέσεως καί προσφοράς διασφαλίζεται ή συνεπής έκπλήρωσις τής αποστολής των.

Ό αιφνίδιος θάνατος εΓρε τον καθηγητήν πρωτοπόρον επί τών επάλ­

ξεων εις τον αγώνα δια τήν περιφρούρησιν τής ελευθερίας καί τής ανεξαρ­

τησίας τής εν Ελλάδι Εκκλησίας, διό καί ό θάνατος του αφήνει πράγματι δυσαναπλήρωτον κενόν. Οί καθηγηταί τής Θεολογικής Σχολής του Πα­

νεπιστημίου "Αθηνών αίσθανόμεθα βαρεΐαν τήν κληρονομίαν τοϋ σεβαστού «διδασκάλου» καί προσευχόμεθα οποκ; ό Κύριος τής ζωής καί τού θανάτου κατάταξη τήν ψυχήν αυτού εν σκηναϊς δικαίων, έχοντες τήν συνείδησιν ότι άφήκεν ήμίν διά τού όλου έργου του υ π ό δ ε ι γ μ α δ ι α κ ο ν ί α ς τ ή ς Ε κ κ λ η σ ί α ς . Αιωνία ή μνήμη αυτού!...

* * *

Σεβαστέ καί Πεφιλημένε Διδάσκαλε*, · ΓΗ θεολογική Σχολή τού Πανεπιστημίου "Αθηνών καταθέτει δι" έμοΰ

στέφανον εκ δάφνης προ τής σεπτής σορού Σου, ώς ελάχιστον φόρον τιμής, ευγνωμοσύνης καί αγάπης δι" όσα προσέφερες προς αυτήν κατά τήν μακράν καί γόνιμον θητείαν Σου εις αυτήν.

Οί συνάδελφοι Σου καί οί μαθηταί Σου θα ενθυμούνται πάντοτε τον μαχητήν διδάσκαλον, τον βαθύνέρευνητήν καί τον εξοχον έκκλησιαστικόν

* 'Ελέχθη υπό τοϋ Κοσμήτορος τής Θεολογικής Σχολής καθηγητού Βασιλείου Τσά­

κωνα κατά τήν κηδείαν του μακαριστού Καθηγητού Γερασίμου Κονιδάρη.

Page 12: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

10 Γεράσιμος Meo. Κονιδάρης

άνδρα, ό όποιος μέχρι τελευταίας αναπνοής ήγωνίσατο τον ώραϊον της πί­

στεως αγώνα. Το έργον Σου, πολύπλευρον και πολυσχιδές ώς και ή ακαταπόνητος κοι­

νωνική δράστηριότης Σου αποτελούν πολύτιμον κληρονομίαν και φωτεινόν παράδειγμα οι όλους εκείνους, οί όποιοι εργάζονται εις τον χώρον τής Εκ­

κλησίας και τής Θεολογίας. 'Ανήκεις εις τήν χορείαν των μεγάλων Καθηγη­

τών τής Σχολής, οί οποίοι μέ τήν προσωπικότητα των συμβάλλουν δυναμι­

κά και δημιουργικά εις τήν άκμήν και πρόοδον τής Σχολής. Μέ συνοχήν καρδίας και θλίψιν πολλήν, αλλά και μέ τήν πεποίθησιν

ότι ό «Χριστός θα Σέ κατάταξη εν χώρα ζώντων και πύλης Παραδείσου α­

νοίξει σοι και Βασιλείας δείξει Πολίτην» ή Θεολογική μας Σχολή μέ σε­

βασμόν Σου απευθύνει τό ΰστατον χαίρε και Σ' ευχαριστεί άνθ' ών εκοπία­

σας δΓ αυτήν. Αιωνία Σου ή μνήμη Σεβαστέ Καθηγητά και αλησμόνητε Διδάσκαλε.

Ώς εκπρόσωπος* τοΰ Φοιτητικού Θεολογικού Συνδέσμου τής Θεολογι­

κής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου "Αθηνών, επιθυμώ να εκφράσω τήν λύπη τών μελών τοϋ Συνδέσμου μας δια τήν έκδημία προς Κύριον τοΰ Όμοτίμου Καθηγητού τής Σχολής Γερασίμου Κονιδάρη. Έμεΐς δέν ευτυχήσαμε νά είμεθα άμεσοι μαθηταί τοΰ εκλιπόντος εκκλησιαστικού ιστορικού, άλλα αίσθανόμεθα ώς μαθηταί αυτού, α) διότι έχομε ώς καθηγητάς τους μαθητάς τοΰ εκλιπόντος και β) διότι πολλάκις τόσο εις τάς εξετάσεις όσο και εις τάς φροντιστηριακός εργασίας έμελετήσαμε τα σοφά συγγράμματα τοΰ μακαριστού καθηγητού.

Έξ όσων γνωρίζω ό εκλιπών καθηγητής πάντοτε έπεδείκνυε ιδιαίτερο ενδιαφέρον δια τα θέματα τών φοιτητών και τα προβλήματα τών λαϊκών θεο­

λόγων. Τόσον ώς Τμηματάρχης τοΰ 'Υπουργείου Παιδείας όσο και ώς κα­

θηγητής ένδιεφέρετο ζωηρότατα δια τό μάθημα τών θρησκευτικών και τήν εκκλησιαστική ν εκπαίδευση. Όταν οί λαϊκοί θεολόγοι αντιμετώπιζαν οξύ τό πρόβλημα τής αδιοριστίας ό καθηγητής Κονιδάρης συνέβαλλε πολύ εις τήν επίλυση αύτοΰ.

Ό Φοιτητικός Θεολογικός Σύνδεσμος εκτιμά βαθύτατα τό γεγονός ότι ό καθηγητής Κονιδάρης παραλλήλως προς τα Πανεπιστημιακά του καθή­

κοντα προσέφερε πολύτιμους υπηρεσίας εις τήν Όρθόδοξον Εκκλησία διά

* Εκφωνήθηκε άπο τον εκπρόσωπο τοΰ Φοιτητικού Θεολογικού Συνδέσμου τής Θεο­

λογικής Σχολής Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. Γεώργιο Κουντούρη κατά τήν κηδείαν τοϋ μακαριστού Καθηγητού.

Page 13: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης 11

της συμμετοχής του εις πολλάς έπιτροπάς, και αντιπροσωπεύοντας τόσο την 'Εκκλησία της Ελλάδος, όσο και τά παλαίφατα 'Ορθόδοξα Πατριαρ­

χεία σε διορθόδοξα και διαχριστιανικά συνέδρια και εις τον Οικουμενικό Διάλογο.

Ή συμμετοχή του πάλι εις τά εθνικά και εκκλησιαστικά θέματα τον ανέδειξε ακραιφνή πατριώτη, πιστό τέκνο τής 'Εκκλησίας, υπέρμαχο των δικαίων και τής ανεξαρτησίας τής 'Εκκλησίας.

Ή κοινωνική δράστηριότης του άοιδίμου καθηγητού δεικνύει μία νέα διάσταση τής θεολογίας και του θεολόγου εις τον κόσμο.

Οι συνάδελφοι μου φοιτηταί δι' έμοϋ απευθύνουν τον τελευταίο χαιρε­

τισμό και την άπειρη ευγνωμοσύνη τους εις τον σεβαστόν διδάσκαλον τών δύο θεολογικών μας σχολών και προς αυτόν λέγομεν: «Μακάρια ή οδός ή πορεύει σήμερον ότι ήτοιμάσθη σοι τόπος αναπαύσεως».

Είθε ό θεός να τάξη τήν ψυχή τοϋ αειμνήστου διδασκάλου έν σκηναΐς δικαίων και να διατηρή τήν μνήμη του αιωνία.

Έξ ονόματος τών συνεργαζομένων 'Εθνικών 'Οργανώσεων απευθύνω* εϊς τον Πρόεδρόν μας, τον καθηγητήν Γεράσιμον Κονιδάρην και πρόεδρο τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» τό ΰστατον χαίρε.

'Υπό τήν φωτεινήν ήγεσίαν σου, αείμνηστε Γεράσιμε, έλειτούργησε στεγαζόμενον εις τον «Παρνασσόν» τό σύστημα τών συνεργαζομένων πε­

νήντα εθνικών οργανώσεων, τό όποιον αποβλέπει εις τήν μελέτην και τήν ερευναν τών μεγάλων εθνικών και πνευματικών θεμάτων τοϋ Ελληνισμού και αγωνίζεται εντός τών πλαισίων τής νομιμότητος δια τον ορθόν καί ελ­

ληνοπρεπή προσανατολισμόν τής ηγεσίας καί τοϋ λαοϋ. Τό φωτεινόν σου πνεϋμα καί ή ακάματος δράστη ριότης σου έδέσποζαν

εις τάς εργασίας τών συνεργαζομένων Σωματείίον καί αί αποφάσεις μας εί­

χον τήν σφραγίδα τής πολυμάθειας σου, τής ευφυΐας σου, τής πείρας σου καί τοϋ πατριωτισμού σου.

Έφ' όσον θα ύπάρχη καί θα λειτουργή τό όργανον αυτό τής συνερ­

γασίας τών 'Εθνικών 'Οργανώσεων, θα ενθυμούμεθα πάντοτε μέ άγάπην καί σεβασμόν τό όνομα τοϋ σοφοϋ καθηγητού Κονιδάρη, ό όποιος, άφοϋ προσ­

έφερεν εις τήν θεολογικήν Σχολήν τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών έξοχους υπηρεσίας, αναδειχθείς Πρόεδρος τοϋ «Παρνασσού» ανήγαγε τό παλαίφα­

τον τοϋτο ίδρυμα εις τήν πάλαιαν του φιλολογικήν αϊγλην, καί δια τής στε­

* Εμμανουήλ Πρωτοψάλτης. 'Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου 'Αθηνών.

Page 14: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

12 Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης

γάσεως και προεδρίας τών συνεργαζομένων "Εθνικών "Οργανώσεων μετέ­

φερεν εντός τοϋ ((Παρνασσού» και άνεζωογόνησεν εις κρίσιμους καιρούς τον παλμον τοϋ "Εθνους μας.

Αιωνία σου ή μνήμη αγαπητέ συνάδελφε.

ΣΗΦΗ Γ. ΚΟΛΛ1Α

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

Σεβαστέ Διδάσκαλε*, ^

Βαρυαλγείς προπέμπουμε σήμερα στους χώρους της πνευματικής αί­

ωνιότητος τον Όμότιμον Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής τοϋ Πανεπι­

στημίου 'Αθηνών, μέλος τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών και Πρόεδρο τοϋ Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» Γ ε ρ ά σ ι μ ο Ι. Κ ο­

ν ι δ ά ρ η. Προπέμπουμε άνδραν ό όποιος σ" ολόκληρο τον βίο του εΐχεν ηθι­

κή και πνευματικήν διαφάνειαν, συνείδηση τοϋ ιδεώδους κάλλους, λαμπρό ψυχικό σθένος και πνευματική αλκή.

Και απέρχεται τοϋ κόσμου τούτου διακεκριμένος, διεθνούς φήμης επιστήμονας για τον όποιο και ή Όρθόδοξος Εκκλησία και ή Θεολογική επιστήμη δύνανται να καυχώνται.

Ή σαφήνεια τών λόγων του ήμιλλώντο τήν καθαρότητα τών στοχα­

σμών του, τών προθέσεων του, τό έντιμο τών πράξεων του. Σεβαστέ Δάσκαλε, «Μακάρια ή οδός», πού πορεύεις σήμερα." και είναι, όντως μακάρια

γιατί σ" ολόκληρη τή ζωή σου στάθηκες ένας ακάματος αγωνιστής της "Α­

λήθειας, ένας λαμπρός ακαδημαϊκός δάσκαλος, ένας ακαταπόνητος ιστορι­

κός ερευνητής, κι" ένας πνευματικός άνθρωπος με φωτοφόρα παρουσία. Υπήρξες έξοχος λαμπαδηδρόμος τών εθνικών και χριστιανικών μας

ιδανικών, ένας ακαταμάχητος εκφραστής της αγίας μας "Ορθοδοξίας, ένας άνθρωπος ύψηλοϋ ήθους και άτρωτης ηθικής και πνευματικής παρουσίας και παρρησίας.

'Ολόκληρη ή ζωή σου ήταν μια έντιμη κι" όλόθυμη προσφορά στην 'Εκκλησία, στην "Επιστήμη, στην Παιδεία και στο Ααό ευρύτερα.

Σε διακατείχε το πάθος της προσφοράς.

* 'Επικήδειος λόγος εκφωνηθείς ύπό του κ. Σήψη Γ. Κόλλια..

Page 15: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης 13

Καμμιά σκοπιμότητα δεν στάθηκε ικανή ν" αλλοτριώσει τον ωραίο ψυχικό σου κόσμο.

"Αγνός ιδεαλιστής, δραστήριος άνθρωπος, γνήσιος πατριώτης, χαλ­

κέντερος συγγραφέας. Την ' Ο ρ θ ό δ ο ξ η π ί σ τ η από τήν πανεπιστημιακή έδρα με παρ­

ρησία έδίδαξες, τήν Ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή α λ ή θ ε ι α σε μια γόνιμη θεώ­

ρηση ευθαρσώς έπρόβαλες, τα μεγάλα ' Ι δ α ν ι κ ά μας με υποδειγματική αφοσίωση υπερασπίστηκες και από τό βήμα του Π α γ κ ο σ μ ί ο υ Σ υ μ ­

β ο υ λ ί ο υ Εκκλησιών τήν αγία μας 'Ορθοδοξία προς τήν οίκουμένην α­

νόθευτη έπρόβαλες. Ό αγώνας για τήν 'Αλήθεια ήταν τό μέγα πάθος σου. Ή σκέψη και ό λόγος σου πάντα καθαρός, ευθύς, ανιδιοτελής, τί­

μιος. Ή πολυπρόσωπη σκοπιμότητα ήταν άγνωστη για σένα και γι' αυτό

ποτέ δεν στάθηκες ένας τραγικός όσφυοκάμπτης θυσιάζοντας τήν αλήθεια στο βωμό της ευτελούς ιδιοτέλειας.

Στή ζωή κάποιες φορές υπήρξες οξύς, όμως ουδείς μπορεί να σου καταλογίσει δόλο. ΤΗταν πάντοτε έκφραση ύπερχειλίζουσας ε ι λ ι κ ρ ί ­

ν ε ι α ς . Σήμερα πού οί θεσμοί διέρχονται οδυνηρή κρίση και οί ' Α ξ ί ε ς

αδίστακτα λοιδοροϋνται, έχουμε απόλυτη ανάγκη άπό ανθρώπους της δι­

κής σου ηθικής συνείδησης και των δικών σου πνευματικών αγωνιών. Βίωνες βαθύτατα τήν χριστιανική μας Πίστη ώς θρησκεία της 'Ε­

λευθερίας και της 'Αλήθειας, και ό Παύλειος λόγος «μή γίνεσθε δούλοι ανθρώπων» (Κορ. 7,23) και τό «έπ'ελευθερία έκλήθητε» (Γαλ. 5,13) ήταν οί μεγάλοι ηθικοί άξονες της ζωής σου.

Ή ζωή σου υπήρξε μια φωτεινή πορεία και τό μόνο πού σέ καταδυ­

νάστευε ήταν τό ΧΡΕΟΣ στην αγία μας Εκκλησία, στην προσφιλέστατη Πατρίδα, στην προβληματιζόμενη Νεότητα, στον άγωνιώντα άνθρωπο της διχασμένης και αλλοπρόσαλλης εποχής μας.

Διέθετες μια πυρφόρα συνείδηση και ζούσες έντονα τή διαλεκτική του ιστορικού Γίγνεσθαι.

Οί έντιμοι είναι αυτοί πού θεσμοθετούν τήν υψηλή θέαση της ζωής. 'Οριοθετούν τήν ύψηλοφροσύνη και αρνούνται τις αποκλίσεις πού

έξεικονίζουν ενα κόσμο εμφορτο άπό αρνήσεις και έσχατους κινδύνους. Και απέρχεσαι πλήρως καταξιωμένος. Οί ωραίοι αγώνες σου έχουν δικαιώσει τον υψηλόφρονα άνθρωπο,

και σήμερα άπό ανθρώπους σωστούς και γενναίους έχουμε ανάγκη, άπό αγω­

νιστές τής 'Αλήθειας, άπό γενναίες και ανυποχώρητες προσωπικότητες, άπό ανθρώπους πού γενναιόφρονα αρνούνται τα σύγχρονα είδωλα και εύ­

Page 16: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

14 Γεράσιμος 'Ito. Κονιδάρης

λαβοϋνται, λόγοις και εργοις, τα πανακήρατα "Ιδανικά, αυτά πού αναστη­

λώνουν και ανανεώνουν τήν ανθρώπινη ύπαρξη. Και σε λίγο πού ή στοργική θυγατέρα σου Ζ ω ή μαζί με τον προσ­

φιλέστατο μαθητή σου κι' άξιο διάδοχο σου καθηγητή κ. Β λ ά σ η Φ ε ι δ α, θα συγκεντρώσουν το ανέκδοτο έργο σου, θα καταφανεί ή αξιο­

θαύμαστη επιστημονική σου προσφορά ευρύτερα. Πρόσφερες άναντίλεκτα πολύτιμες προσφορές στον τομέα της Γεν.

'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας. Στο πολυσχιδές έργο σου καταφαίνεται ό πλούτος της επιστημονι­

κής σου εμβρίθειας, ή πολύδιάσταση σκέψη σου, των επιχειρημάτων σου, ή συστηματική έκθεση των απόψεων σου, ή συνθετική δύναμη τής σκέψης σου, τα πολύπτυχα επιστημονικά, εκκλησιαστικά και κοινωνικά ενδιαφέ­

ροντα σου. Και σέ ποιότητα και σέ όγκο είναι λαμπρό τό συγγραφικό σου έργο. Εις τό εγγύς μέλλον, άλλοι, ειδικοί περί τήν Έκκλ. 'Ιστορία θ' αξιο­

λογήσουν σέ αναλυτική ή συνολική θεώρηση τό επιστημονικό σου έργο, με τήν διεθνή απήχηση.

Καί διαπιστώνει κανείς καί «Έκ τής απλής αναγνώσεως του καταλόγου των πολυαρίθμων έργων του καί της έγγυτέρας γνωριμίας των σπουδαιό­

τερων εξ αυτών προκύπτει σαφώς ότι έχει ευρύτατα διαφέροντα, αύτοτέλειαν σκέψεως καί έπιστημονικόν όπλισμόν φιλολογικοϊστορικόν τελούντα ύπό τήν ροπήν τής Φιλοσοφίας. "Οθεν εΐναι εύνόητον γιατί ήσχολήθη επιτυ­

χώς περί πολλά καί ποικίλα θέματα των σπουδαίων κλάδων τής Θεολογίας καί διατί παρουσιάζει επί 45 ετη πολυμέρειαν καί ευρύτητα σκέψεως, θε­

μελιωμένην ε'ις ακριβή γνώσιν των πηγών, τών άφορώντων είς τον ίστορι­

κόν­πνευματικόν βίον του 'Ελληνισμού, έν τω όποίω ή 'Ορθόδοξος 'Εκκλη­

σία διαδραματίζει σπουδαιότατον πρόσωπον. 'Ασχοληθείς δέ είδικώτερον περί τα φιλολογικά καί ιστορικά θεμέλια τών κλάδων οϋς έθεράπευσε έγνώ­

ριζε να επιλαμβάνεται καί θεωρητικών θεμάτων καί συγχρόνων ζωτικών προβλημάτων τών 'Εκκλησιών, Κωνσταντινουπόλεως, 'Ελλάδος, Κύπρου καί τής θέσεως τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας έν τή Οικουμενική Κινήσει».

Καί θα ήταν παράλειψη έάν δέν καταχωρούσαμε τήν άλήθειαν ότι ό άοίδιμος Καθηγητής: «"Εχων ι κ α ν ό τ η τ α ς ε ί ς τ ή ν ά ν ά λ υ σ ι ν (ϊδε π.χ. 'Ανακοινώσεις εις τήν Άκαδημίαν) ή οποία αποτελεί τήν βάσιν τής έρεύνης καί τ ή ν ρ ο π ή ν π ρ ο ς τ ή ν σ ύ ν θ ε σ ι ν παρουσιάζει πολλάς μονογραφίας είς πρωτότυπα θέματα, · άλλα καί μεγάλα συνθετικά έργα, αναφερόμενα είς τήν καθόλου Έκκλησιαστικήν Ίστορίαν τήν άρχαίαν, τήν βυζαντινήν, μεταβυζαντινήν καί νεωτέραν. 'Ωσαύτως παρουσιάζει ίδι­

αιτέραν κλίσιν είς τήν έρευναν μεγάλων προβλημάτων τής αρχαίας Καθο­

λικής 'Εκκλησίας έν τή 'Ιστορία τής οποίας περιλαμβάνεται καί ή γνωρι­

Page 17: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γκράσιμος Ίω. Κονιδάρης 15

μία της πρωίμου βυζαντινής περιόδου μέχρι τών άρχων του 8ου αιώνος. Αί ανακοινώσεις εις την Άκαδημίαν (1956, 1961), εις το Μόναχον το 1960, τα Βυζαντινά Συνέδρια (θέματα Εκκλησιαστικής Γεωγραφίας) και εις τάς μετά τών Άντιχαλκηδονίων συζητήσεις (Aarhus Δανίας, 1964, Μπρίστολ 'Αγ­

γλίας 1967 και Γενεύη 1970) και τών εκκλησιαστικών ιστορικών (Γενεύη 1959) παρουσιάζουν τήν πολυμέρειαν και δραστηριότητα αύτοϋ, έπιβεβαι­

ουμένην καί εκ του γεγονότος δτι είναι μετά τον άείμνηστον "Αμίλκαν Άλι­

βιζάτον ό αρχαιότερος εν δράσει Έλλην Θεολόγος, ό μετέχων επισήμως της Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ή ς Κ ι ν ή σ ε ω ς (Συνέδρια 1933, 1948, 1954, 1961 εως 1974). Ούτω συνδέει έπιστήμην και ζωή ν Εκκλησιαστική ν εις ενα ζω­

τικόν τομέα του συγχρόνου Χριστιανισμού και τών προβλημάτων ένότη­

τος αύτοϋ (αριθ. 33 Βιογραφ. σελ. 111, 39 σελ. 117 κ.λ.π.). Με βάσιν τήν ευρύτητα του κλάδου του, τήν γνώσιν της γνήσιας οίκουμενικότητος της Ελληνικής 'Ορθοδοξίας καί τήν σπουδαιότητα τήν οποίαν έχουν αί πρω­

τοβουλίαι τοϋ Οικουμενικού Θρόνου δια τον Χριστιανικόν Κόσμον του παρόντος, έργάζει επιστημονικώς δι' ειδικών εκθέσεων έκδεδομένων ή ανεκ­

δότων. Διατελών τακτικόν μέλος τής μεγάλης διεθνούς επιτροπής «Π ί­

σ τ ε ω ς κ α ί Τ ά ξ ε ω ς » (Faith and Order) του Παγκοσμίου Συμβου­

λίου τών Εκκλησιών από τοΰ 1961 (εξελέγη απών εν τή 4η Γενική Συνε­

λεύσει τοΰ εν λόγω Συμβουλίου εν Uppsala το 1968) καί διατελών Σύμβου­

λος τοϋ Πατριαρχικού Θρόνου 'Αλεξανδρείας από τοΰ 1966 ευρίσκεται διαρκώς εν κινήσει υπηρετών τό μέγα έργον τής προετοιμασίας τοΰ Θεο­

λογικού Διαλόγου τής 'Αληθείας μεταξύ τών Χριστιανικών 'Εκκλησιών (τελευταϊον υπό εκδοσιν έργον)».

—'Ασχολήθηκες με θέματα ε ι δ ι κ ά καί γ ε ν ι κ ά , με πολυσέλιδα συγγράμματα καί με μικρές μονογραφίες, έκαλλιέργησες τον μεγάλο κλάδο τής Γενικής 'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας, με αφοσίωση καί καταπλήσσουσα γνώση καί εμβρίθεια.

"Αξιος διάδοχος τών διακεκριμένων ιστορικών Κ. Κοντογόνη, Άναστ. Διομήδους­Κυριακοϋ, τοΰ Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου καί τοΰ Βασ. Κ. Στεφανίδη.

Όξύνους μελετητής, αντικειμενικός ιστορικός, είχες τήν ικανότητα να κινείσαι άνετα άπό τό ό λ ο ν θέμα στις λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς καί με μια εντυπωσιακή όξύνοια ν' ανατέμνεις πλήρως τό αντικείμενο τής μελέτης σου.

Ξεχώριζες για τήν ενδελεχή γνώση τών Πηγών καί ήλεγχες μέ άγ­

χίνοια καί πάντοτε είχες πλήρη γνώση καί συνείδηση τοΰ θέματος γιά να δώσεις τήν δική σου εκτίμηση καί γνώμη.

Τήν προσεχή Τρίτη θα σε περίμενα στον «Παρνασσό» να προλο­

Page 18: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

16 Γεράσιμος Ίω. Κονιδύρης

γίσεις την διάλεξη μου και ιδού σήμερα, επιτελώ οδυνηρό χρέος, και σου απευθύνω το ύστατο ΧΑΙΡΕ.

Σοφέ Δάσκαλε, έντιμε άνθρωπε, άσυνθηκολόγητε αγωνιστή, πιστό τέκνο της 'Ορθοδοξίας, "Ελληνα με τις πιο γνήσιες εθνικές αγωνίες, δά­

σκαλε μέ το φωτεινό παράδειγμα και την παιδαγωγοϋσα ζωή, «πορεύου εν ειρήνη» και ό Δημιουργός «δώση» κατά την αγαθή καρδία σου.

Και ενώπιον τοϋ άγαθοδότη Θεού θα προσκομίσεις και θα εναποθέ­

σεις στην πατρική καρδιά Του τήν ειλικρίνεια τών προθέσεων σου. Τήν ύ­

ψηλοφροσύνη τών κινήτρων σου. Τις αγαθές προαιρέσεις σου. Τήν πλα­

τειά συνείδηση της ευαισθησίας σου και θα σέ δεχθεί μέ το λόγο: « Ό ποιήσας και διδάξας ούτος μέγας κληθήσεται».

"Αθλησες μέ τήν πανοπλία της ειλικρίνειας σ" ολόκληρο τον πολύ­

πλευρο και πολυσχιδή βίο σου πού άλλοι λεπτομερώς θα ιστορήσουν. 'Αξιόλογη κατά πάντα υπήρξε και ή έξωπανεπιστημιακή σου δρά­

ση, στεφανωμένη μέ μια έντιμη φιλοπονία και καρποφόρα συνεργασία. 'Αγωνίστηκες, έμόχθησες, έπόνεσες και έπόνεσες γιατί είχες ενα

πλούσιο συναισθηματικό κόσμο πού σέ πολλούς τον έκρυβε ή άδολη αγωνι­

στικότητα σου. Σταθερός, άκαμπτος, ανυποχώρητος, γενναίος, γι" αυτό και στους πο­

λυπληθείς μαθητές σου έκληροδότησες τήν εντιμότητα σου, τή φιλεργία σου, τήν επιστημονική σου ευσυνειδησία.

Γιά όσους μπορούσαν να περάσουν κάτω από τή χρυσή Πύλη της άτρωτης εντιμότητας.

"Εζησες τή ζωή ολόρθος μέχρι τήν τελευταία σου στιγμή. Ποτέ δέν ευθυγραμμίστηκες μέ τό ψεύδος. Ποτέ δέν στάθηκες επίορκος του χρέους. Η ζωή σου κατηυγασμένη από τό φώς της 'Αλήθειας, και ενώ είχες

γνωρίσει σχεδόν όλο τον κόσμο, μέ τά διάφορα επιστημονικά Συνέδρια, εν τούτοις έσύ μονάχα ενα δρόμο έγνώριζες και άκλινώς ακολουθούσες: τον δρόμο της Ευθύτητας, της ωμής Ειλικρίνειας και γι" αυτό ποτέ στή ζωή σου δέν ύψωσες τους χαρταετούς της άθλιας σκοπιμότητας, της ανακολουθίας, της άνεντιμότητος.

Πολύτιμε Δάσκαλε, Κατευόδιο.

Page 19: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΒΛΑΣΙΟΥ 1Ω. ΦΕΙΔΑ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ*

(1905­1987)

1. Ό αείμνηστος καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης υπήρξε πολυδιάστα­

τη και πολύπλευρη προσωπικότητα του δημόσιου και του εκκλησιαστικού βίου της χώρας μας με εθνική και διεθνή ακτινοβολία. Φύση ανήσυχη, πο­

λυπράγμων και χαρισματική προσέδιδε στην πολλαπλότητα τών ενδιαφερόν­

των εσωτερική συνοχή δια της αναγωγής τους σε ενα συγκεκριμένο σκοπό και σφράγιζε κάθε πρωτοβουλία του με τήν ιδιαιτερότητα τών προσωπικών της επιλογών.

Γεννήθηκε τό 1905 στην Κεφαλληνία, όπου παρακολούθησε τα έγκύ­

κλια μαθήματα, τα όποια συνέχισε με υποτροφία στή Ριζάρειο Εκκλησια­

στική Σχολή (1919­1924). Στή Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου 'Αθη­

νών (1924­1929) ανέδειξε τήν ερευνητική του διάθεση και τις επιστημονι­

κές του ανησυχίες σέ θέματα Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας και Κανονικού Δι­

καίου. Οι επιστημονικές ευαισθησίες του επηρεάσθηκαν έντονα άπό τις προσωπικότητες του αρχιεπισκόπου 'Αθηνών Χρυσοστόμου Παπαδοπού­

λου και τοΰ Καθηγητού τοϋ Κανονικού Δικαίου Άμίλκα 'Αλιβιζάτου, οι όποιοι άφησαν ανεξίτηλα ϊχνη στην προσωπικότητα και στις προοπτικές τοΰ αειμνήστου Καθηγητού. Τις σπουδές του ολοκλήρωσε στο Πανεπιστήμιο τοϋ Βερολίνου (1930­1933), όπου παρακολούθησε τις παραδόσεις διαπρε­

πών Καθηγητών στους τομείς της 'Ιστορίας, της Φιλοσοφίας καί της Κοι­

νωνιολογίας (Η. Lietzmann, E. Seeberg, E.Stein κλπ.), ενώ συμμετέσχε σέ επιστημονικά συνέδρια.

Μετά τήν περάτωση τών σπουδών του υπηρέτησε ώς Γραμματεύς στην Κεντρική Υπηρεσία τού 'Υπουργείου Θρησκευμάτων καί 'Εθνικής Παι­

δείας (1933­1935) καί ώς Τμηματάρχης της Διευθύνσεως 'Αρχαιοτήτων καί 'Ιστορικών Μνημείων (1935­1939), προσέφερε δέ τεράστιες υπηρεσίες μέ τις εμπεριστατωμένες εισηγήσεις του σέ επίκαιρα εκκλησιαστικά θέματα. Τό

* Έξεφωνήθη κατά τό Πνευματικόν Μνημόσυνον τοϋ Καθηγητού Γερ. Ίω. Κο­

νιδάρη έν τω Παρνασσω τήν 13ην Δεκεμβρίου 1987.

2

Page 20: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

18 Βλάσιου Ίω. ΦειδΟ.

1939 εκλέχθηκε επικουρικός Καθηγητής στην έδρα της Γενικής Εκκλη­

σιαστικής 'Ιστορίας με ειδικότερη αποστολή τή μελέτη τής Ιστορίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος. Κατά τήν περίοδο τής κατοχής (1940­1945) προσ­

έφερε πολύτιμες υπηρεσίες στο 'Υπουργείο Παιδείας και ανέπτυξε τερά­

στια κοινωνική δραστηριότητα ώς Διευθυντής των επαρχιακών Παραρτη­

μάτων των Φιλανθρωπικών 'Ιδρυμάτων του «Έθνικοΰ 'Οργανισμού Χριστια­

νικής Αλληλεγγύης», στον όποιο αποσπάσθηκε με πρωτοβουλία του αρχι­

επισκόπου Δαμασκηνού. Τό 1945 εκλέχθηκε καθηγητής τής Γενικής Εκκλησιαστικής Ιστορίας

τής νεοσύστατης Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τό 1951 μετακλήθηκε παμψηφεί στή Θεολογική Σχολή του Πανεπιστη­

μίου 'Αθηνών ώς διάδοχος τοϋ αποχωρήσαντος καθηγητού άρχιμανδρίτου Βασιλείου Στεφανίδου. Κατά τήν μακρά περίοδο τής καθηγεσίας του στή Θεολογική Σχολή τού Πανεπιστημίου 'Αθηνών εκλέχθηκε δύο φορές Κο­

σμήτωρ (1957­1958, 1965­1966), χρημάτισε Συγκλητικός (1967­1968), ανέ­

πτυξε ευρύτερες πανεπιστημιακές, εκκλησιαστικές και εθνικές πρωτοβου­

λίες και απέκτησε αδιαμφισβήτητο κύρος ώς εξέχουσα προσωπικότητα τοϋ δημόσιου και του εκκλησιαστικού βίου τής χώρας, τό όποιο παρέμεινε α­

κλόνητο και μετά τήν αποχώρηση τοϋ αείμνηστου διδασκάλου άπό τήν ε­

νεργό καθηγεσία στή Θεολογική Σχολή (1970­1987). Ή έκκλησιοκεντρική ευαισθησία τής χαρισματικής του προσωπικότη­

τας, διαποτισμένη άπό τήν έμφυτη ερευνητική αναζήτηση και τήν ίστορικο­

κανονική υποδομή τής θεολογικής του σκέψεως, εξηγεί όχι μόνο τήν αξιό­

λογη θεολογική του προσφορά, άλλα και τήν εκπληκτική πράγματι δραστη­

ριότητα του στην ανάπτυξη τών διορθοδόξων και τών διαχριστιανικών σχέ­

σεων. Άπό τήν ίδρυση ήδη τοϋ Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών (1948) αναμίχθηκε ενεργά στην Οικουμενική Κίνηση ώς μέλος τοϋ Τμήματος «777­

στις και Τάξις» και τής Κεντρικής 'Επιτροπής, έξεπροσώπησε δε με εξαι­

ρετική επιτυχία όχι μόνο τήν 'Εκκλησία τής Ελλάδος, άλλα και πρεσβυ­

γενή Πατριαρχεία τής 'Ανατολής. Πάντοτε προέβαλε με ζήλο και διαλεκτι­

κή πληρότητα τήν ορθόδοξη παράδοση και πίστη, οί δε θέσεις του παρου­

σίαζαν πάντοτε άρτια θεμελίωση στην πατερική θεολογία χωρίς να απομα­

κρύνονται άπό τον σύγχρονο θεολογικό προβληματισμό. 2. Ή θεολογική και ή ευρύτερη εκκλησιαστική προσφορά τοϋ αειμνή­

στου διδασκάλου προσδιόρισαν σέ μεγάλο βαθμό τήν πολυκεντρική συγ­

γραφική του δραστηριότητα. Ή ερευνητική ευαισθησία του κατευθύνθηκε σέ τρεις βασικούς και σημαντικούς τομείς:

α'. Στον τομέα τών (.(Τακτικών)) (Notitiae Episcopatuum, ερεύνησε σέ βάθος τις βασικές πηγές τής εκκλησιαστικής γεωγραφίας, τις όποιες αξιο­

ποίησε συστηματικά κατά τή μελέτη τής ιστορίας τών μητροπόλεων, άρχι­

Page 21: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης 19

επισκοπών και επισκοπών του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ειδικότερα της Εκκλησίας της Ελλάδος. Η διδακτορική του διατριβή, πού έχει τον τίτλο «Αϊ Μητροπόλεις και Άρχιεπισκοπαί του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ή "τάξις" αυτών» (1934) άνοιξε νέους ορίζοντες πηγών για την Εκκλη­

σιαστική και τή βυζαντινή ιστορία, δημοσιεύθηκε δε στην επιστημονική σειρά τοΰ αείμνηστου βυζαντινολόγου Ν. Βέη «Texte und Forschungen». Ή θεμελιακή αυτή μελέτη ανέδειξε τή μοναδική σπουδαιότητα τών πηγών της εκκλησιαστικής γεωγραφίας για τήν πληρότητα της σύγχρονης ιστο­

ρικής έρευνας, ή δε αναγκαία ίστορικοφιλολογική κριτική τών κειμένων αυτών διηύρυνε τα πλαίσια της ιστορικής γνώσεως. Στα σπουδαία αυτά κεί­

μενα ό αείμνηστος καθηγητής στήριξε ευρύτατο κύκλο επιστημονικών πραγ­

ματειών, άρθρων και ανακοινώσεων, ενώ μέ τα πολύτιμα στοιχεία τους έ­

δωσε πληρέστερη εικόνα της ιστορίας πολλών Μητροπόλεων και αρχιεπι­

σκοπών του Οικουμενικού Πατριαρχείου. β'. Στον τομέα της διαμορφώσεως τοΰ εκκλησιαστικού πολιτεύματος

κατά τή μεταποστολική κυρίως εποχή μέ τή συστηματική ίστορικοφιλολο­

γική κριτική τών πηγών τών δύο πρώτων αιώνων, ειδικότερα δε ώς προς τήν εξέλιξη τών τίτλων καί της τοπικής εκκλησίας μέ κέντρο τον επίσκοπο και τή Θεία Ευχαριστία. Ή συστηματική καί εξαντλητική αύτη έρευνα, πού βρί­

σκεται στο επίκεντρο τών αναζητήσεων της ίστορικοκανονικής έρευνας καί της σύγχρονης Οικουμενικής κινήσεως, αποτυπώθηκε σέ πολλές επιστημο­

νικές πραγματείες καί ανακοινώσεις κατά τήν τελευταία κυρίως εικοσαετία της ζωής του. Ή παρακολούθηση τών όρων «επίσκοπος», «πρεσβύτερος», «επισκοπή» στις πηγές τής αποστολικής καί τής μεταποστολικής εποχής, ή νέα προοπτική θεωρήσεως τών ελαχίστων καί ασαφών μαρτυριών τών πη­

γών, ή επανεκτίμηση τών προτεσταντικών ερμηνειών τοΰ πολιτεύματος καί τών πηγών καί γενικότερα ή προτεινόμενη νέα ερμηνεία υπήρξαν καρποί επίπονης καί δημιουργικής έρευνας, γιά τήν οποία έπεδείχθη τό αμέριστο ενδιαφέρον τών επιστημονικών κύκλων όλων τών χριστιανικών Εκκλησιών καί 'Ομολογιών καί τών εκπροσώπων τής συγχρόνου οικουμενικής κι­

νήσεως. γ'. Ό τομέας τών συγχρόνων εκκλησιαστικών προβλημάτων υπηρετή­

θηκε μέ χαρακτηριστική συνέχεια καί συνέπεια από τον αείμνηστο καθη­

γητή. "Αριστος γνώστης τών διοικητικών θεσμών καί τής κανονικής λει­

τουργίας τους καί συνειδητά υπέρμαχος τής τηρήσεως τής κανονικής παρα­

δόσεως σέ όλους τους τομείς τοΰ εκκλησιαστικού βίου, αφιέρωσε μεγάλο τμήμα τής όλης συγγραφικής δραστηριότητας γιά τήν άσκηση υπεύθυνης κριτικής σέ πράξεις ή παραλείψεις, οί όποιες δέν έναρμονίζοντο προς τήν κανονική παράδοση. Μέ σειρά μελετών, γνωματεύσεων καί δημοσιευμάτων κατέθετε σέ κάθε περίσταση κανονικού προβληματισμοΰ τήν έμπεριστατω­

Page 22: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

20 Βλάσιου Ίω. Φειδδ

μένη κρίση και μαρτυρία, έπραττε δέ αυτό όχι μόνο σε περιόδους δημο­

κρατικής πολυφωνίας, άλλα και σε στιγμές αυταρχικού ή και καταπιεστι­

κού μονολόγου, όπως λ.χ. στην περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά, της γερμανικής κατοχής και τής πρόσφατης δικτατορίας. Είναι ευνόητο ότι ή θαρραλέα κατάθεση τής υπεύθυνης μαρτυρίας συνοδευόταν κατά κανόνα άπα αυστηρή κριτική των αντικανονικών καταστάσεων και τών αρμοδίων προσώπων πού τις δημιουργούσαν ή τις συντηρούσαν, γι' αυτό και οί αγώνες του αείμνηστου Καθηγητή για τήν προάσπιση τής κανονικής Τάξεως στην Εκκλησία τής Ελλάδος συνδέθηκαν μέ ποικίλες και οδυνηρές προσωπικές εμπειρίες ή περιπέτειες. ΓΩστόσο, ό αείμνηστος Καθηγητής επέμενε μέ χα­

ρακτηριστικό ζήλο και μοναδική συνέπεια στις εκκλησιαστικές του αρχές, οί όποιες διαμόρφωσαν τό ευρύτατο κύρος τής προσωπικότητας του στον δημόσιο και τον εκκλησιαστικό βίο τής χώρας μας, όπως επίσης και στον τομέα τών διορθοδόξων και διαχριστιανικών σχέσεων.

3. Οί τρεις αυτοί ευρύτατοι τομείς δραστηριότητας και παρουσίας τής θεολογικής, τής εκκλησιαστικής και τής γενικότερης πνευματικής ευαισθη­

σίας του αειμνήστου καθηγητού, παρά τις κατά καιρούς σκόπιμες ή αφελείς παρεξηγήσεις, ανέδειξαν τήν προσωπικότητα του σέ χαρακτηριστική φυ­

σιογνωμία τοΰ δημοσίου και τοΰ εκκλησιαστικού βίου κατά τή μεταπολε­

μική περίοδο. Ή ύπό τοΰ αειμνήστου καθηγητού ευρεία κατανόηση τής απο­

στολής τής Εκκλησίας και τοΰ Πανεπιστημίου συνδέθηκε μέ σημαντικούς τομείς τού εθνικού βίου, γι' αυτό και πίστευε βαθύτατα ότι ή ενεργοποί­

ηση τών δύο θεμελιωδών εθνικών θεσμών ήταν επιτακτικό χρέος όχι μόνο τών αρμοδίων οργάνων, άλλα καί τοΰ κάθε μέλους χωριστά. Στα πλαίσια αυτά κατανοείται ή ευαισθησία του για τήν ορθή και τήν έγκαιρη αντιμετώ­

πιση θεμάτων μέ άμεση ή έμμεση εθνική προοπτική, γι" αυτό καί βρέθηκε στην πρωτοπορία όχι μόνο τοΰ άπελευθερωτικοΰ αγώνα τής Κύπρου, άλλα καί κάθε πρωτοβουλίας για τήν προστασία τών δημοκρατικών θεσμών καί τών συνταγματικών ελευθεριών.

Ή θεολογική προσφορά του, ή εκκλησιαστική δράση καί ή πνευμα­

τική παρουσία του διαποτίσθηκαν πάντοτε άπό τις σταθερές καί καταξιωμέ­

νες αρχές μιας άριστα διαρθρωμένης ακαδημαϊκής, θεολογικής καί εθνικής δεοντολογίας, τήν οποία υπηρέτησε ό αείμνηστος καθηγητής μέ μοναδική συνέπεια καί μέ εκπληκτική συνέχεια, έστω καί αν ήταν εκ τών προτέρων πεπεισμένος ότι ορισμένες πρωτοβουλίες του θα προκαλούσαν προσωπικές ή ευρύτερες αντιδράσεις. Μέσα άπό όλη τήν υπεύθυνη, κοπιώδη καί πολυ­

διάστατη δραστηριότητα του αναδείχθηκε τ ό π ρ ό τ υ π ο τ ο ΰ κ α θ ο ­

λ ι κ ο ύ π ν ε υ μ α τ ι κ ο ύ ά ν θ ρ ω π ο υ σέ μια εποχή συμβιβασμών καί αναζητήσεων, γι' αυτό καί αναγνωρίσθηκε άπό τους μαθητές του ώς ό αυθεντικός ακαδημαϊκός διδάσκαλος, άπό τή διεθνή επιστημονική κοινό­

Page 23: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Γεράσιμος Ίω. Κονιδάρης 21

τητα ώς ο ακαταπόνητος ερευνητής, από την ευρύτερη Όρθοδοξία ώς ό παραδοσιακός θεολόγος, άπό τον ευρύτερο χριστιανικό κόσμο ώς ό οραμα­

τιστής της ένότητός του και άπό τήν ελληνική κοινωνία ώς ό αγνός και υπεύθυνος αγωνιστής για τήν ανύψωση της Εκκλησίας και της Παιδείας στο ΰψος της εθνικής τους αποστολής. Με τό ϊδιο πνεύμα κατανόησε τήν αποστολή του στή θεσμική λειτουργία του «Παρνασσού», γι' αυτό και κατά τήν περίοδο της προεδρίας του τό βήμα αυτό συνδέθηκε με προβληματι­

τισμούς για τήν πορεία ευρύτερης σπουδαιότητας εθνικών θεμάτων. Ή προσωπικότητα του προσδιόριζε τή λειτουργία των θεσμών, τους οποίους έκαλεϊτο να υπηρετήσει, και τό ανήσυχο πνεύμα του έχάρασσε τις ευρύ­

τερες προοπτικές τους.

Page 24: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Α. Ν. ΖΟΥΜΠΟΥ

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Είναι γνωστόν, ότι ή ιστορία της φιλοσοφίας άπετέλεσεν και αποτελεί αυτοτελή της φιλοσοφίας κλάδον άπό της εποχής ήδη τοΰ Έγέλου και σκο­

πεί νά μελετήση και συγχρόνως να διερεύνηση τα διάφορα προβλήματα του πνεύματος, τα αναφερόμενα εις τον οίκεΐον χωρον του επιστητού, ώς και τάς συζητήσεις, αϊτινες ελαβον χώραν πέριξ των προβλημάτων αυτών, από τήν έποχήν, καθ' ην ό Μΰθος παρέδωσε τήν «έξουσίαν» αύτοΰ εις τον Λόγον1. Γεγονός είναι ότι ή εκθεσις των διαφόρων φιλοσοφικών εννοιών, αίτινες εν πολλοίς παρουσίασαν συστήματα, ή απόπειρας συστημάτων, δέον νά έρμηνεύωνται και νά έξετάζωνται ένδελεχώς" βεβαίως αϊ πηγαί2 τό πρώ­

τον αποτελούν το ύλικόν της έρεύνης, εν συνεχεία τάς διεργασίας τών υστέ­

ρων, ώς προς τό ύλικόν και κυρίως τους διαφόρους παράγοντας, οϊτινες επέ­

δρασαν ώς προς τήν γένεσιν τών διαφόρων φιλοσοφημάτων έπειτα οί πα­

ράγοντες τούτων είναι πάμπολλοι, ποικίλοι, σταθεροί καί αστάθμητοι, ε­

σωτερικοί και εξωτερικοί και δυσκόλως δύναται τις νά εξήγηση τήν συμβο­

λήν τούτων εις τήν ΰπαρξιν τών ανωτέρω φιλοσοφημάτων. Ό Γουλιέλμος Windelband (1848­1915) θεωρεί ότι ή έρευνα περί τήν

1. Γεγονός είναι ότι ή πρώτη πνευματική έκδήλωσις της πρωίμου εκείνης εποχής έ­

λαβε χώραν έν 'Ιωνία τής Μ. 'Ασίας καί τό ενδιαφέρον αυτής ήτο κυρίως ή έρευνα περί τα «μυστήρια» τής φύσεως, διό καί ώνομάσθη κοσμολογική­ έπόμενον είναι ότι ό άνθρο)­

πος, κατά τήν πρώτη ν πνευματική ν αύτοΰ ήλικίαν, να θέλη να γνωρίση τα πέριξ αύτοΰ συμβαίνοντα φυσικά φαινόμενα καί έν συνεχεία άπό τής εποχής τών Σοφιστών κ. εξής νά έπιδεικνύη ενδιαφέρον δια τον «εσω» ανθρωπον ή τοιαύτη επομένως «εξωστρέφεια» είναι απολύτως δικαιολογημένη κατά τήν οιαδήποτε νηπιακήν, ακόμη καί τής άνΟρωπό­

τητος πνευματικήν ήλικίαν. 2. Ώς προς τήν έλληνικήν φιλοσοφίαν πλην τών αμέσως πηγών πρβ. τάς εμμέσους

ήτοι, Δοξογράφους, Βιογράφους, ιστορικούς τών φιλοσοφικών Σχολών, φιλοσοφικός αν­

θολογίας καί απανθίσματα, ύπομνηματιστάς, χρονικογράφους καί τα διάφορα απολεσθέν­

τα μέν άλλα διασωθέντα δε συγγράμματα παλαιών φιλοσόφων, ώς Η. Diels, Doxographi Graeci, Berlin 1879, Fragmente der Vorsokratiker τόμοι 3 (εις πλείστας όσας εκδόσεις)— Hans von Arnim, Stoikorum Veterum Fragmenta, Lipsiae 1903­24 4 τόμοι (άνατύπ. Stutt­

gart 1964).

Page 25: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

"Η φιλοσοφία της 'Ιστορίας εις τήν ίστορίαν της Φιλοσοφίας 23

ίστορίαν της φιλοσοφίας δέον να είναι φιλολογικοϊστορική και συγχρόνως κριτικοφιλοσοφική, είναι δηλ. έρευνα περί τάς πηγάς του φιλοσοφήματος και εν συνεχεία σύγκρισις του ανωτέρω εν σχέσει προς τα προηγούμενα και τά επόμενα, ίνα διασαφηνισθή εις τον χωροντής ιστορίας τα παραλαμβανό­

μενα και τα παραδιδόμενα εκ των προγενεστέρων προς τους μεταγενεστέρους, άλλα πάντα ταϋτα υπό τό φώς βεβαίως της φιλοσοφικής κριτικής* έπειτα ή γένεσις συστήματος τίνος είναι απότοκος· περιβάλλοντος; ή συμπλήρωσις προηγουμένου; ας διερευνήσωμεν π.χ. τήν γένεσιν δύο φιλοσοφικών συστη­

μάτων, τών Επικούρειων και των Στωικών γεγονός είναι ότι, τόσον τα ηδο­

νιστικά συστήματα τών Επικούρειων, όσον και τά συντηρητικά τών Στωι­

κών εν ευρεία έννοια ϊσως να έγεννήθησαν εις τι περιβάλλον τής εποχής ε­

κείνης, καθ' ην οί Αθηναίοι ήττήθησαν κατά κράτος υπό τών Μακεδόνων εν Χαιρώνεια και ότι ό Αύγουστος του 338 π.Χ. να έβοήθησεν εις τήν γένε­

σιν τών ανωτέρω δύο αντιθέτων, τρόπον τίνα, συστημάτων, κυρίως ώς τρό­

πον ζωής' εύνόητον είναι ότι είς τοιαύτας περιπτώσεις επικρατεί ή «σωτη­

ρία ψυχής» εφ' όσον τό «πάν άπώλετο», ενώ συγχρόνως έπ' αύτοΰ έδει να συντηρηθή τό «σώμα», εμπλεον όμως απολαύσεων εΐτα ώς προς τήν συμπλή­

ρωση­ νυν φιλοσοφικής, τρόπον τίνα, θεωρήσεως εκ τοϋ προηγουμένου, φιλοσοφήματος, ώς συνέβη κατά τήν προσωκρατικήν περίοδον, καθ' ην ό 'Αναξίμανδρος διορθοϊ τό λάθος τοϋ προκατόχου αύτοΰ, τοϋ Θαλή, δια τοϋ «Απείρου»­ όντως ό Θαλής προσδιορίζει ποιοτικώς τήν κοσμογόνον αύτοΰ 'Αρχήν, δια τοϋ «"Υδατος» και τήν οποίαν ορίζει δια τής ιδιότητος τοϋ «α­

ναλλοίωτου», πράγμα άτοπον, διότι ή ποιότης ώς γνωστόν μεταβάλλεται, ενώ τουναντίον ό 'Αναξίμανδρος φεύγει επιμελώς τήν έννοιαν τής ποιότητος και αποδίδει είς τήν κοσμοποιόν αύτοΰ Αρχήν, τοϋ Απείρου, τήν εννοιαν τοϋ αορίστου, τοϋ απροσδιορίστου κτλ.

Έν συνεχεία υπάρχουν αίτίαι και σκοποί, οϊτινες κατευθύνουν τάς ιδέ­

ας3, δηλ. ή αιτιοκρατία ενυπάρχει είς τήν γένεσιν τών ιδεών; εΐναι γεγονός ότι τό «ιστορικώς γίγνεσθαι», άπότοκον άλλους τε τών ανθρωπίνων ενεργει­

ών και πράξεων, δημιουργεί είς τον μελετητήν τής ιστορίας να άνευρη τήν γένεσιν τοΰ «ιστορικώς είναι»­ όντως ή γένεσις τοϋ «είναι» ανήκει είς τήν εννοιαν τής «Αιτίας» εξ ης και προέρχεται έτερον «είναι» ανήκον είς τήν εννοιαν τοϋ «αποτελέσματος»­ έν ολίγοις ή έννοια τής «αιτιοκρατίας» είς τον χώρον γενικώς τής ιστορίας· τό «ιστορικώς γίγνεσθαι» ένοί τάς εννοίας «Αιτία» και «αποτέλεσμα» και ερμηνεύει ώς εικός τά εκ τούτων γενόμενα· επομένως γεγονός άναντίρρητον τυγχάνει ότι, τόσον ό κόσμος τής ιστορί­

ας, όσον και ό κόσμος τής Φύσεως, έχουν παντοιοτρόπως τήν ανάγκην τής

3. Πρβ. καί τινας πνευματικούς παράγοντας και ιδέας, α'ίτινες κατευθύνουν τήν έξέ­

λιξιν τής ιστορίας ώς οί Lotze, Hermann, Rahke, Windelband, Rickert κτλ.

Page 26: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

24 Α. Ν. Ζούμπου

«Αιτίας»· ή έννοια της «Αιτίας» κατορθοί προϊόντος του χρόνου να πληροί πάντοτε δια νέων μορφών τους δύο ανωτέρω κόσμους, δίδουσα παντοιοτρό­

πως νέας καταστάσεις και «καινά» ευρήματα εις τήν έπιστημονικήν ερευναν, όσον άφορα εις τα ποικίλα αυτής αντικείμενα.

Επίσης δεν είναι δυνατόν να κρίνη τις τα επιτεύγματα τοϋ πνεύματος, έδραζόμενος μόνο εις τήν ίστορικήν αυτών εκθεσιν, αλλά τουναντίον αί γενέσεις διαφόρων ιδεών, τυγχάνουν εν πολλοίς αποτελέσματα προηγου­

μένων, άλλα καί τι άλλο θα ήδύνατο να πρόσθεση τις, ότι ή ερμηνεία τής ιδέας δεν είναι δυνατόν να άποχωρισθή άπό τό περιβάλλον, το όποιον επη­

ρέασε ταύτην, όντως κοινωνιολογικά φαινόμενα4, λαογραφικά τοιαύτα, και εν συνεχεία φυσικόν περιβάλλον5 τυγχάνουν απαραίτητα εφόδια δια τήν ακριβή έρμηνείαν τής ιδέας­ γενικώς ειπείν φιλολογική μεθοδολογία, άπηλ­

λαγμένη όμως έν μέρει τής ίστοριοκρατίας καί φιλοσοφική ερμηνεία είναι δυνατόν να δώση τίς τό ακριβές στίγμα ενός φιλοσοφήματος, τό όποιον ζή καί συγχρόνως διακινήται εις τήν λεωφόρον του πνεύματος καί ή τοιαύτη διακίνησις είναι σύγκρισις προς τά προηγούμενα, αλλά καί συγχρόνως προς τα επόμενα καί ούτω δια τής φιλοσοφίας τής ιστορίας αξιολογείται τούτο, όσον είναι δυνατόν, εϊς τον χώρον τής ιστορίας τής φιλοσοφίας καί τής επιστήμης γενικώτερον.

4. Πρβ. καί τα περί τόν Marx, Engels Κοινωνιοκρατικά ρεύματα. 5. Το Φυσικόν περιβάλλον τοϋ Μικρασιάτικου χώρου παρά τήν θάλασσαν άνέπτυ­

ξεν, ώς γνωστόν, τό πνεύμα τής 'Ιωνικής φιλοσοφίας. Πρβ. Ήροδ. 1, 142: Οί δε Ιωνες ούτοι των καί τό Πανιώνιόν έστι, τοϋ μέν ουρανού καί των ώρέων έν τω κάλλιστο) έτύγ­

χανον ίδρυσάμενοι πόλιας πάντων ανθρώπων των ημείς ΐδμεν.

Page 27: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΚΩΝΣΤ. Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤίΝΙΔΟΥ Καθηγητού τής Ψυχιατρικής και Νευρολογίας

εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών

Π Ε Ρ Ι Η Θ Ι Κ Η Σ

Ή ηθική ώς συναισθηματικών βίωμα του ανθρώπου κατατάσσεται μετά του λόγου (της λογικής), της αυτοσυνειδησίας (αυτογνωσίας) και της ελευ­

θερίας εις τάς ανωτέρας ψυχικάς λειτουργίας αποτελούσας τα κύρια στοι­

χεία τοϋ λεγομένου πνεύματος ή άλλως ειπείν τάς πνευματικάς αξίας. Έξ ανθρωπολογικών μελετών έχει προκύψει το συμπέρασμα, δτι ή ηθι­

κή έχει βιολογικήν θεμελίωσιν και επομένως συνιστά ένδιάθετον και σύμ­

φυτον τάσιν τοϋ ανθρώπου, έκδηλουμένην δια της διδαχής και δι' αντιστοί­

χου επιδράσεως τοϋ περιβάλλοντος. Κατ" Αριστοτέλη «ουδεμία τών ηθι­

κών αρετών φύσει ήμΐν έγγίγνεται, αλλά πεφύκασιν μέν δέξασθαι αύτάς τε­

λειουμένας δια δε τοϋ εθους». Έν τή αναλυτική ψυχολογία ή ηθική καθορί­

ζεται ώς άρχέτυπον έμπεριέχον τήν ίδέαν τοϋ άγαθοΰ και μή άγαθοϋ, τοϋ κά­

λου και τοϋ κακοϋ, τοϋ ήθικοϋ και μή ήθικοϋ. Δια το σύμφυτον του βιώματος τής ηθικής ό "Απόστολος Παϋλος γρά­

φει «όταν γαρ έθνη τά μή νόμον έχοντα φύσει τά τοϋ νόμου ποιή, ούτοι νό­

μον μή έχοντες έαυτοΐς είσίν νόμος, οϊτινες ενδείκνυται τό έργον τοϋ νόμου γραπτόν έν ταΐς καρδίαις αυτών συμπαρομαρτούσης αυτών τής συνειδήσε­

ως», προς Ρωμαίους επιστολής 14­15.

* *

Ή ηθική εΐναι πολυειδής μετά πολλών αναφορών. Ή κυρία αναφορά αυτής εΐναι ή προς τον συγκεκριμένον συνάνθρωπον (ηθική τοϋ πλησίον) (αγάπα τον πλησίον σου ώς σεαυτόν).

Άναλύοντες όμως λεπτομερέστερον τήν ήθικήν διαπιστοϋμεν πλείστας άλλας αναφοράς. Σημειοϋμεν κατ" αρχάς τήν ήθικήν προς τον ϊδιον εαυτόν. Παράδειγμα έστω ό αλκοολικός, ο τοξικομανής, ό καπνίζων, όστις φθει­

ρών τήν ύγείαν του άκολασταίνει εις βάρος έαυτοϋ και ούτω παραβαίνει τήν προς εαυτόν ήθικήν. Ταυτοχρόνως όμως παραβαίνει τήν ήθικήν προς τους οικείους ήτοι τους γονείς, τάς όφειλάς προς τους οποίους ό Πλάτων θεωρεί ώς «χρεών απάντων πρεσβύτατα» (Πλάτων Νόμοι Α 7178), αυτούς δε ώς «έ­

Page 28: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

26 Κωνστ. Δ. Κωνστανπνίδου

φέστια αγάλματα» χαρακτηρίζει ό Πυθαγόρας τα τέκνα, τους αδελφούς και λοιπούς συγγενείς, διότι μη ων οίος ώφειλε να είναι παρέχει εις αυτούς θλί­

ψιν, έντροπήν, δυστυχίαν. Έκ παραλλήλου παραβαίνει επίσης τήν ήθικήν προς τήν κοινωνίαν εν τη οποία ζη και της οποίας έπαυσε να άποτελή υγιές μέλος. Γενικώτερον ειπείν διάκειται εκτός της ηθικής έναντι της πατρίδος και τοϋ κράτους (της πολιτείας) το όποιον μεριμνά δι' αυτόν παρέχον παι­

δείαν, άπονομήν δικαιοσύνης, νοσηλείαν εν τοις νοσοκομείοις, άσφάλειαν δια της αστυνομίας κ.άλ.

Εις τάς τελευταίας ταύτας περιπτώσεις ή ηθική αναφέρεται εις τους συνανθρώπους τοϋ ευρύτερου περιβάλλοντος και της πατρίδος ώς αφηρημέ­

νης εννοίας. Ώ ς προς τήν ήθικήν τήν άναφερομένην εις τους συνανθρώπους πρέπει

να προσθέσωμεν και τήν ήθικήν προς τους αγνώστους δεινοπαθούντας συν­

ανθρώπους, π.χ. τους σεισμοπαθείς, τους πλημμυροπαθείς, τους λιμώττον­

τας. Έν τω προκειμένφ πρόκειται περί ηθικής τοϋ μακράν κατ" αντίθεσιν προς τήν ήθικήν τοϋ πλησίον.

"Εναντι της φύσεως της οποίας ό άνθρωπος αποτελεί μέρος και διά της οποίας ζη, οφείλει νά έκδηλώνη ήθικήν συμπεριφοράν. Ό άνθρωπος όμως ού μόνον «κατεκυρίευσε» αυτήν, άλλα και καταστρέφει ταύτην. Ρυπαίνει π.χ. τό περιβάλλον διά των καυσαερίων και λοιπών χημικών ουσιών, μο­

λύνει τα ύδατα της θαλάσσης και τών ποταμών διά τών αποβλήτων λυμάτων, καταστρέφει τα δάση διά της λεγομένης όξινης βροχής (διοξειδίου τοϋ θείου), προβαίνει εις εμπρησμούς τών δασών έκ προθέσεως ή αμελείας. Διά της πυρηνικής δέ ενεργείας επιφέρει έκτεταμένας καταστροφάς τοϋ περιβάλλον­

τος (τοϋ εδάφους, της χλωρίδος και τής πανίδος). Διά της πολυτρόπου ρυ­

πάνσεως τοϋ περιβάλλοντος ιδίως διά τών χημικών ουσιών χλωρίνης έχει διανοιγή είς τήν στιβάδα τοϋ όζοντος, ήτις περιβάλλει τήν γήν και προ­

στατεύει αυτήν από τών υπεριωδών άκτίνων τοϋ ηλίου, όπή ευρύτατων δια­

στάσεων είς τό ΰψος τής στρατοσφαίρας άνωθεν τοϋ νοτίου πόλου (τής άν­

ταρκτίδος). Διά τής οπής ταύτης εισέρχονται εις τήν γηΐνην άτμόσφαιραν αί υπεριώδεις ακτίνες τοϋ ηλίου, αϊτινες είναι καταστρεπτικαί διά τους παν­

τός είδους ζώντας οργανισμούς τής χλωρίδος και τής πανίδος μή εξαιρου­

μένων και τών ανθρώπων. Προβλέπεται, ότι μετ" άκαθόριστον χρόνον τοϋ μέλλοντος (100­500 ετών) ή γη θα έρημωθή. Η καταστροφή τής φύσεως επιφέρει άλλοίωσιν τών οικολογικών όρων ομαλής συστάσεως τοϋ περι­

βάλλοντος, ήτις αποβαίνει είς βλάβην τοϋ ιδίου άνθρωπου, αποτελεί δε ιδι­

αιτέρως βαρεΐαν κακουργίαν έναντι τοϋ φυσικοϋ περιβάλλοντος. Ώ ς μή ηθική συμπεριφορά έναντι τών πλασμάτων τής φύσεως δύνα­

ται νά θεωρηθή ή προς τέρψιν τοϋ άνθρωπου στέρησις τής ελευθερίας ώρι­

σμένων ωδικών και άλλων πτηνών εντός κλωβών. Ό εγκλεισμός τών ζφων

Page 29: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Περί ηθικής 27

εις ζωολογικούς κήπους συνιστών επίσης καταναγκασμον αυτών εις παρά φύσιν διαβίωσιν αποτελεί κατ' ούσίαν παραβίασιν της ηθικής. Κατ* εξο­

χήν παραβίασιν της ηθικής χάριν ψυχαγωγίας των ανθρώπων αποτελούν αί ταυρομαχίαι, καθ" ας υποβάλλεται εις ανατριχιαστικός βασάνους το ζώον μέχρι θανατώσεως αύτοϋ. Επίσης παρεμφερείς άλλοι βασανισμοί των ταύ­

ρων έχουν τήν αυτήν σημασίαν. Ειδεχθής εϊναι ή συμπεριφορά των ανθρώ­

πων έναντι των ιχθύων, οϊτινες άλιευόμενοι και εξαγόμενοι του ύδατος εν τω όποίω ζώσι, υφίστανται τον έξ ασφυξίας θάνατον ή δΓ αγκίστρων συλ­

λαμβανόμενοι υφίστανται φρικτήν όδύνην εκ των τραυμάτων τοϋ αγκίστρου, ταυτοχρόνως δε έπιθανάτιον άγωνίαν.

Ή χρησιμοποίηση ώρισμένων ζώων προς διατροφήν του ανθρώπου (όρ­

νιθίων, εριφίων, αμνών, μόσχων κ.ά.) θεωρητικώς δύναται να περιληφθή εις τήν άπό ηθικής πλευράς έξέτασιν —και δη υπό άρνητικήν άποψιν, πρακτι­

κώς όμως παραμένει ανεφάρμοστος, εφ" όσον ό άνθρωπος υπάγεται ύπό τής φύσεως εις τήν τάξιν τών σαρκοβόρων ζώων.— Το ζήτημα τοϋ κυνηγίου υπάγεται εις τήν αυτήν θεώρησιν. Ή χρησιμοποίησις ώρισμένων ζφων προς έκτέλεσιν έργων δΓ έξυπηρέτησιν τοϋ άνθρωπου υπόκειται επίσης εις τήν αυτήν άρνητικήν κριτικήν.

Ώ ς προς τήν συμπεριφοράν τοϋ ανθρώπου έναντι τών ζφων είναι πε­

ρίεργον τό φαινόμενον, ότι, εν ω ό άνθρωπος ουδόλως συγκινείται κατα­

στρέφων κατά μάζας βλαβερά ζωύφια, έντομα, μήρμυκας, ποντικούς και άλλα παρόμοια, αντιθέτους αισθάνεται συγκίνησιν και συμπόνοιαν θυσιάζων άμνόν, έρίφιον, όρνιθα κ.τ.λ. Κατ" ούσίαν άπό απόψεως ηθικής ή καταστροφή οι­

ουδήποτε ζώντος όργανισμοΰ αποτελεί παράβασιν ηθικής. Ή παράβαση τής ηθικής εις τάς ανωτέρω περιπτώσεις έγκειται εις τό ότι ό άνθρωπος ενεργεί εις βάρος αλλότριων προς αυτόν πλασμάτων τής φύσεως.

Δια τής αναπτύξεως τής τεχνολογίας και εφευρέσεως ποικίλων μηχα­

νικών μέσοον (αυτοκινήτων, αεροπλάνων και ποικίλων άλλων) διευκολύ­

νεται μεν ό άνθρωπος εν τή ικανοποιήσει τών αναγκών τής ζωής, αλλά δια βαρέος αντιτίμου λόγω τής μή σώφρονος εφαρμογής αύτοϋ (πολλά αυτο­

κινητικά ατυχήματα), βλάβη τής υγείας εκ τών χημικών ουσιών τών παρα­

γομένων ύπό τών μηχανημάτων (διοξείδιον του άνθρακος, τοϋ θείου, τοϋ αζώτου κ.λ.), βλάβη τοϋ φυσικοϋ περιβάλλοντος (χλωρίδος και πανίδος) και τής συστάσεως του εδάφους και ώς έκ τούτου βλάβη επίσης τής υγείας τοϋ ανθρώπου, διότι άλλοιοΰται, ώς ανωτέρω ελέχθη, ή οικολογική όμαλότης και ή ομαλή υγιής σχέσις τών ζώντων οργανισμών και τοϋ περιβάλλοντος. Ή φύσις φθειρομένη και καταστρεφομένη ανταποδίδει τα "ίδια εις τον ένερ­

γήσαντα τήν φθοράν και καταστροφήν αυτής. Δια τήν έφαρμογήν τών μεθόδων έρεύνης και τών εφευρέσεων τών ποι­

Page 30: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

28 Κωνστ. Δ. Κωνσταντινίδου

κίλων επιστημών υπάρχει από ηθικής απόψεως κριτική μετά θετικών και αρνητικών τοποθετήσεων.

Ώ ς γνωστόν έχει δημιουργηθή ως τομεύς της επιστήμης ή λεγομένη βιοτεχνολογία (βιοτεχνική) αναφερομένη εις τήν έρευναν τών έμβιων όντων του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου.

Ίδιαίτερον τομέα ταύτης εχομεν τήν ΐατρικήν τεχνολογίαν (ακτινο­

σκόπησις τών οργάνων του σώματος, υπερηχογραφήματα αυτών, αξονική τομογραφία, γαστροσκοποίησις, βρογχοσκόπησις, αί ποικίλαι εγχειρή­

σεις κ.ο.κ.). Έπί μέρους κλάδος της ιατρικής τεχνολογίας είναι ή εις τα γονίδια

(τους φορείς της κληρονομικότητος) εφαρμοζόμενη τεχνική, ή γενετική τε­

χνική. Έκ της τεχνολογίας γενικώς εχομεν ώς άσύμφωνα προς τήν ήθικήν όσα ανωτέρω συνοπτικώς ελέχθησαν (ρύπανσιν της ατμοσφαίρας, μόλυν­

σιν τών υδάτων κ.τ.λ.). Τα αυτά ισχύουν και δια τάς χημικάς ουσίας τών φυτοφαρμάκων και τών ορμονικών παρασκευασμάτων δια της εφαρμογής τών οποίων άλλοιοϋται ή καταστρέφεται ή σύστασις τοϋ βιοτόπου, οπότε δημιουργείται παρά φύσιν διαμόρφωσις και σύστασις τών σχετικών προ­

ϊόντων π.χ. όπωρών, λαχανικών. Εις τα πτηνοτροφεία γίγνεται τεχνητή έπώασις τών ωών και εΐτα τε­

χνητή διατροφή δι" ειδικών παρασκευασμάτων ένεχόντων όρμόνας τών όρ­

νιθίων. Επίσης εις τα βουστάσια και χοιροστάσια επιτελείται ουχί κατά φυσικόν τρόπον διατροφή τών μόσχων και χοίρων προς παραγωγήν άφθο­

νωτέρου κρέατος. Τούτων γίγνεται ώς γνωστόν χρησιμοποίησις προς δια­

τροφήν του ανθρώπου, οπότε εχομεν ώς εϋλογον, παρά φύσιν διατροφήν, όπερ αντιτίθεται προς τήν ήθικήν.

Δια τήν έφαρμογήν εν τή ιατρική της γενετικής τεχνικής, δια της οποίας έπηρεάζομεν τά γονίδια (Δ.Ν.Α.), τα όποια είναι, ώς ελέχθη, οί φο­

ρείς της κληρονομικότητος υπάρχουν ενδείξεις εφαρμογής αυτής μή άντι­

τιθέμεναι προς τήν ήθικήν. "Οταν π.χ. τεχνικώς έπηρεάζομεν τά γονίδια και έμποδίζομεν τήν κληρονομικήν μεταβίβασιν σωματοψυχικών παθήσεων (Μογγολισμόν, αίμορροφιλίαν). Επίσης όταν δια τής επιδράσεως επί τών γονιδίων ώρισμένων φυτικών προϊόντων βελτιώνομεν τήν ποιότητα και τήν άπόδοσιν αυτών.

Αίαν όμως άμφιλεγόμενον είναι το θέμα τής δια τής τεχνικής μεταποι­

ήσεως τών γονιδίων δημιουργίας παρά τω άνθρώπω καινοφανών ιδιοτήτων, σωματικών ή ψυχικών, ώστε να δημιουργηθή νέος τύπος ανθρωπίνου οντος, όπερ αποτελεί βιασμόν τής φύσεως.

Ή εξωσωματική γονιμοποίησις (τεχνική τοϋ σωλήνος) δέν ευρίσκε­

ται κατά τήν άποψιν πολλών έν αρμονία μετά τής ηθικής. "Αντιθέτως γί­

νεται αποδεκτή κατά το μάλλον ή ήττον ή γονιμοποίησις δια χειρουργικής

Page 31: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Περί ηθικής 29

επεμβάσεως προς είσαγωγήν σπέρματος εις τό γεννητικόν σύστημα της γυ­

ναικός. — Ό δανεισμός γυναικός προς γονιμοποίησιν τέκνου χάριν άτέ­

κνου ζεύγους δέν τυγχάνει της εγκρίσεως από ηθικής απόψεως.— 'Επίσης αντιτίθενται προς την ήθικήν έγκρισιν τα πειράματα επί ανθρωπίνων εμ­

βρύων. Επίσης ή χρησιμοποίησις ιστών ανθρωπίνων εμβρύων δια θερα­

πευτικούς σκοπούς (θεραπευτική μέθοδος δια νωπών κυττάρων εξ εμβρύων είλημμένων προς άναζωογόνησιν έξησθενημένων οργανισμών ένεκα νόσου ή γήρατος). Ώς προς τα πειράματα εις τα ζώα προς έξαγωγήν συμπερασμά­

των δια τήν έφαρμογήν αυτών εις τους ανθρώπους υπάρχει αμφιλεγόμενη άποψις.

ΓΩρισμέναι μέθοδοι και έφαρμογαί εν τω ίατρικώ πεδίω χρήζουν θεω­

ρήσεως άπο απόψεως ηθικής. Ούτω διά τήν χρήσιν των αντισυλληπτικών φαρμάκων δέον να προηγήται ιατρική εγκρισις, ϊνα μή ύπάρχη άντίρρη­

σις από απόψεως ηθικής: άλλως ή ανεξέλεγκτος χρήσις αποτελούσα βια­

σμόν και άνατροπήν φυσιολογικής λειτουργίας του οργανισμού της γυ­

ναικός μετά συνεπαγομένων βλαβών αύτοϋ δέν τυγχάνει ηθικής εγκρίσεως. Είδικώτερον δια τήν άμβλωσιν, ήτις αποτελεί θέμα υψίστης σημασίας,

ή άντίθεσις της ηθικής εϊναι πλέον κατηγορηματική. Διά τήν ύφισταμέ­

νην άμβλωσιν γυναίκα καθ' έαυτήν δέον να επισημανθούν ό κίνδυνος ζωής κατά τήν άμβλωσιν, είτα αϊ ποικίλαι βλάβαι άπο σωματικής απόψεως (πα­

θήσεις τών γεννητικών οργάνων, μελλοντική στείρωσις, κ.ά.), άπο δε ψυ­

χικής απόψεως τύψεις συνειδήσεως λόγω αισθήματος ενοχής και μεταμέ­

λειας, αγχώδης κατάστασις, επίσης ψυχοσωματικαί ενοχλήσεις (ταχυκαρ­

δία, καρηβαρία, εύερεθισιότης κ.ά.). Έν γένει ή ψυχική κατάστασις άλλοι­

ουται υπό τήν εννοιαν του πάθους. Ταύτα δέ επειδή ή έμβρυοκτονία απο­

τελεί κατ' ούσίαν άνθρωποκτονίαν και βαρείαν παράβασιν της ηθικής. Ή άβλωσις κρινομένη άπο κοινωνικής πλευράς τουτέστιν τού δημο­

γραφικού θέματος έχει καθ' εαυτής θεμελιώδεις κρίσεις αντιρρήσεως, διότι εις τήν υπογεννητικότητα τού πληθυσμού μιας χώρας συμβάλλουν σημαν­

τικώς αί αμβλώσεις. Εις τήν ήμετέραν χώραν έχουν αύξηθή αί αμβλώσεις λόγφ τής άποποινικοποιήσεως και νομιμοποιήσεως αυτών και αποτελούν ου­

σιώδη παράγοντα τής ύπογεννητικότητος, ήτις υπάρχει παρ' ήμίν. ΓΗ ύπο­

γεννητικότης μειώνει τήν εύρωστίαν τής κοινωνίας, όπερ ταυτόσημον προς πάσχουσαν κοινωνίαν και πάσχον έθνος. "Ας ληφθή έπί τούτοις υπ" όψιν, ότι εάν γενικευθούν αί αμβλώσεις θά παύση υπάρχον τό άνθρώπινον γένος.

Ή άμβλωσις αποτελεί τον κατ' εξοχήν βιασμόν τής γυναικός ώς αν­

θρωπίνου όντος και τής φύσεως, εις τήν οποίαν αύτη ανήκει. Διά τούτο πρέπει να περιορίζηται ή εφαρμογή ταύτη μόνον εις τάς περιπτώσεις έκεί­

νας, διά τάς οποίας υπάρχει ιατρική ενδειξις (νόσος τής εγκύου απειλούσα

Page 32: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

30 Κωνστ. Δ. Κωνσταντινίδου

την ζωή ν αυτής λόγω τής εγκυμοσύνης, κληρονομούμενη πάθησις εις τα τέκνα κ.λ.π.)·

Ή ηθική εκτείνεται και αναφέρεται επί τούτοις και εις τους μέλλον­

τας να γεννηθούν ανθρώπους, τήν γενεάν τουτέστιν, ήτις μέλλει να πρόκυ­

ψη εκ τής νυν γενεάς. Έφ' όσον οί γεννήτορες ζουν βίον άνθυγιεινόν και εκλυτον και δή μαζικώς, εΰλογον, ότι θα γεννηθούν απόγονοι μειονεκτικοί.

Ώ ς γνωστόν οί μέλλοντες γεννήτορες φθείρουν εαυτούς καπνίζοντες ήδη από του 15ου έτους, ποιοϋντες κατάχρησιν οινοπνευματωδών ποτών, ναρκωτικών ουσιών, και έθιζόμενοι εις παντοειδείς αλλάς έκτροπάς. Φθεί­

ροντες δε εαυτούς συμπαρασύρουν εις τήν φθοράν και τα μέλλοντα να γεν­

νηθούν τέκνα λόγω αλλοιώσεως τών φορέων τής κληρονομικότητος (με­

τάλλαξις τών γονιδίων). Ούτω παραβαίνουν τήν ήθικήν έναντι τών μελλόν­

των να γεννηθούν (παράβασις τής ηθικής τής ευγονικής). Σχετική προς τήν παραβίασιν τής ηθικής τής ευγονικής είναι ή παραβίασις αυτής δια τής μή υγιεινής διαβιώσεως τών εγκύων μητέρων έναντι του κυοφορούμενου τέκνου λόγω τής επαγγελματικής εργασίας εξω του οίκου, διότι αϊ εκ τής επαγγελματικής εργασίας ποικίλαι σωματικαί και ψυχικαί ταλαιπωρίαι α­

πηχούν δυσμενώς επί τοΰ εμβρύου. "Ως διαπιστούται ή ηθική δεν είναι μόνον ηθική τοΰ παρόντος άλλα και τοΰ μέλλοντος αναφερομένη εις τήν βιολο­

γικήν ζωήν, επίσης τήν κοινωνικήν και πολιτιστικήν ζωήν τοΰ άνθρωπου. Άλλ ' ό άνθρωπος έχων τήν τάσιν προς καταστροφήν περιλαμβάνει εις ταύ­

την αδιακρίτως τους ζώντας οργανισμούς τοΰ περιβάλλοντος και αυτήν ταύ­

την τήν φύσιν καθόλου. Τ1 ανωτέρω εκτεθέντα δύνανται νά χαρακτηρισθούν δια τοΰ όρου τής

βιοηθικής γενικώς καί ειδικώς τής ηθικής τής ιατρικής έρεύνης και τών εφαρμογών τών πορισμάτων αυτής.

Δια τα επαγγέλματα οιουδήποτε εϊδους (τοΰ ίατροΰ, τοΰ δικηγόρου, τοΰ ιερέως κ.ο.κ.) δυνάμεθα επίσης νά διατυπώσωμεν, ότι πλην τής πληρότητος τών σχετικών γνώσεων δέον συνακολούθως να ύπάρχη καί ή ηθική.

Ώς εν τη μεταφυσική δεχόμεθα τήν πέρα τής φύσεως ύπάρχουσαν πρα­

γματικότητα π.χ. αί ίδέαι τοΰ Πλάτωνος, ούτω δυνάμεθα να έφαρμόσωμεν τήν Πλατωνικήν θεωρίαν καί εις τους διαφόρους άλλους τομείς τής πρα­

γματικότητος εν τω προκειμένω εις τα επαγγέλματα καί νά όμιλώμεν περί μεταϊατρικής, μεταδικηγορικής, μεταϊερωσύνης κ.ο.κ. Ούτω εν τη μετα­

ϊατρική άποδεχόμεθα, ότι ό ιατρός σώζει τήν ζωήν τοΰ ανθρώπου, αποκαθι­

στά τήν διαταραχθεΐσαν όμαλήν ψυχοσωματικήν κατάστασιν αύτοΰ καί α­

παλλάσσει αυτόν από τήν κακοπάθειαν καί τό πάθος σωματικόν ή ψυχικόν. Δια τάς ιδιότητας ταύτας οί αρχαίοι "Ελληνες ώνόμαζον τον ϊατρόν ίσό­

θεον, ό δε 'Ιπποκράτης διετύπωσε «θείον τό κουφίζειν τήν όδύνην», άπέδι­

δεν δηλαδή εις τον ϊατρόν ιδιότητας παρόμοιας προς τάς τοΰ Θείου. Δια

Page 33: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Περί ηθικής 31

την μεταδικηγορικήν δεχόμεθα την έν αύτη πραγματοποίησιν της δικαιο­

σύνης, δια την μεταϊερωσύνην, την αγιότητα. Λέγεται δια τον ιερέα «ό εύ­

λογων και άγιάζων ημάς». Έκ τών ανωτέρω ευλόγως προκύπτει, ότι ό ιατρός, ό δικηγόρος, ό ιε­

ρεύς ή τις άλλος οιουδήποτε επαγγέλματος δέον να έφαρμόζη την συνα­

κόλουθον ήθικήν του επαγγέλματος. Ό Shopenhauer διετύπωσε άποψιν σχε­

τικήν προς την άλήθειαν λέγων, ότι ό άνθρωπος δέον να ζη ού μόνον έκ της αλήθειας άλλα και δια τήν άλήθειαν.

Εις κριτικήν ηθικής περιλαμβάνονται τα μέσα μαζικής ενημερώσεως (ό τύπος, το ραδιόφωνον, ή τηλοψία, ό κινηματογράφος, ωρισμένα περιο­

δικά) πολλώ μάλλον ότι ταύτα είναι και μέσα ψυχαγωγίας και παρακολου­

θούνται παρ' όλων ανεξαρτήτως ηλικίας. Δια τών έν λόγω μέσων μεταδί­

δονται παντός είδους γνώσεις, απόψεις και γεγονότα. Τα μεταδιδόμενα καλύπτουν όλην τήν κλίμακα του μορφωτικού, κα­

λού και ηθικού μέχρι τοΰ πλέον ανεπίτρεπτου και μή ηθικού. Τα νεαρά άτομα βλέπουν και άκούουν προώρως μή επιτρεπόμενα δια τήν ήλικίαν αυτών. Επειδή δε έχουν ηύξημένην τήν ιδιότητα τοΰ ύποβάλλεσθαι και μι­

μεΐσθαι, υφίστανται άφομοίωσιν τών όσων βλέπουν ή άκούουν και προβαί­

νουν άκρίτως εις πραγματοποίησιν αυτών. «Τό γαρ μιμεΐσθαι σύμφυτον τω άνθρώπω έκ παίδων», Αριστοτέλους περί ποιητικής 4­14 4β 5, 6. Ιδίως τά δια τοΰ τύπου, της τηλοψίας και τοΰ κινηματογράφου φερόμενα εις δημο­

σιότητα πρέπει να έλέγχωνται μετά πολλής προσοχής, ίνα μή θίγουν άφ" ενός τήν ήθικήν, άφ' έτερου μή άφομοιοΰνται προς μίμησιν τά μή επιτρε­

πόμενα. Εις έξέτασιν άπό απόψεως ηθικής έχουν ύποβληθή επίσης τά πολιτεύ­

ματα καθ' έαυτά, ή πολιτική τουτέστιν βιοθεωρία εκάστου πολιτεύματος και έν ταυτώ οί περί τήν πολιτικήν ασχολούμενοι.

Δια τήν πολιτικήν διαπιστούται, ότι ωρισμένα πολιτεύματα, έν τοις όποίοις έχει καταργηθή ή ελευθερία τών πολιτών (ή ελευθερία κατατάσσε­

ται μεταξύ τών κυριωτέρων πνευματικών άξιων) θεωρούνται ως μή ένέχοντα ήθικήν κατά τό πλείστον, διότι οί πολΐται δεινοπαθοΰν και κακοδαιμονοΰν ούτω πως διακυβερνώμενοι. "Ετερα ενέχουν επαρκή βαθμόν ηθικής, ώστε τά άτομα ζώντα έν ελευθερία εύδοκιμοΰν άπό απόψεως ατομικής και κοι­

νωνικής ζωής. "Απολαύοντα όμως ασύδοτου και άλογου ελευθερίας άγονται εις παντοειδείς έκτροπάς.

Εις τήν πρώτην κατηγορίαν εντάσσονται ό κομμουνισμός, ό φασισμός, ό ναζισμός και έν γένει τά ολοκληρωτικά δικτατορικά καθεστώτα. Εϊς τήν έτέραν ή δημοκρατία δια τήν οποίαν δέν ελλείπουν αί αντιρρήσεις περί τής ηθικής και δι" αυτήν. Τό κακόν εις αμφότερα τά είδη τοΰ πολιτεύματος έγκειται εις τήν παραποίησιν τής ελευθερίας, ήτις εις τήν πρώτην κατή­

Page 34: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

32 Κωνστ. Δ. Κωνσταντινίδου

γορίαν των πολιτευμάτων ελλείπει παντελώς, εις την δευτέραν χορηγείται υπέρ το δέον. Ή ελευθερία από απόψεως ηθικής λογίζεται ώς ηθική, όταν είναι ελλογος ελευθερία. Ούσα άλογος και ασύδοτος ελευθερία ή ούσα παν­

τελώς κατηργημένη στερείται ηθικής αξίας. Ό 'Αριστοτέλης λέγει: «Δει­

νόν το άνελευθέρως ζήν, δεινότερον το άλόγως ζήν», ό δε Πλάτων γράφει: α Η άγαν ελευθερία εοικεν ούκ εις άλλο τι ή εις άγαν δουλείαν μεταβάλλειν και ιδιώτη και πόλει», Πολιτεία 564α.

'Ηθικόν χρέος τής πολιτείας εΐναι να βοηθή τα δΓ έκδηλου ιδιοφυΐας τα εις τον πνευματικόν τομέα προικισμένα άτομα.

Οι εκπροσωπούντες τα εν λόγφ πολιτεύματα υπόκεινται εις κριτικήν ουχί ώς άτομα κατ" ιδίαν άλλ' ώς πολιτευόμενοι, διότι εν τή ιδιωτική αυτών ζωή εΐναι διάφοροι. 'Εκπροσωπούντες όμως ώρισμένην πολιτική ν βιοθεω­

ρίαν ακολουθούν τάς εξ αυτής απορρέουσας έπιταγάς, αϊτινες δεν ενέχουν πάντοτε τάς ήθικάς αρχάς. 'Αντιστρατεύονται π.χ. κατά κανόνα τάς από­

ψεις των πολιτικώς αντιφρονούντων και αν αύται είναι όρθαί, αποβλέπουν εις τήν ιδίαν αυτών πολιτικήν ωφελιμότητα, μεταχειρίζονται τρόπους και μέσα αντίθετα προς τήν ήθικήν (ψευδείς υποσχέσεις, άπόκρυψιν τής αλη­

θείας κ.τ.τ.) "Ιδίως αντιτίθενται προς τήν ήθικήν, όταν ψηφίζουν νόμους επιβλαβών συνεπειών. Ούτω π.χ. ή νομιμοποίησις τών αμβλώσεων, περί τών οποίων ανωτέρω έγένετο λόγος; δύναται να κριθή ώς παραβιάσεως τής ηθι­

κής ψήφισμα ώς προς το άτομον τής γυναικός, του μέλλοντος να γεν­

νηθή άνθρωπου, τής κοινωνίας, του κράτους και τής φύσεως. 'Επίσης ή παρά το δίκαιον πολιτική άπόφασις γενικώς εϊπεΐν αποτελεί παράβασιν τής ηθικής.

Συναφές προς τήν πολιτικήν και τους πολιτικούς είναι επίσης τό ε­

ρώτημα, έάν άποτελή ήθικήν παράβασιν τής πολιτικής εξουσίας, ή φυλά­

κισις ή ή εξορία τών αντιφρονούντων προς τό κρατούν καθεστώς. Ή κρί­

σις εξαρτάται εκ τοΰ εάν τό κρατούν πολίτευμα κρίνεται ώς ηθικόν ή μή, ώστε ή λήψις μέτρων κατά τών αντιφρονούντων νά άποτελή ήθικήν πράξιν ή μή. Παραδείγματα σχετικά εχομεν κυρίως ώς προς τά ολοκληρωτικά και δικτατορικά καθεστώτα.

Κρίνοντες τους ασχολούμενους περί τήν πολιτικήν πρέπει νά τονί­

σωμεν, ότι ούτοι δέον νά εΐναι πεπαιδευμένοι1 και νά έχουν λίαν άνεπτυ­

γμένον τό ήθος διά τό μέγα έργον τής κυβερνήσεως τοΰ λαού. 'Αλλ' ώς πά­

λαι και νϋν εθίζεται οί κυβερνώντες τήν χώραν νά έκλέγωνται διά ψήφων μή έχοντες τήν σχετικήν προπαιδείαν και έν γένει τά προσόντα εκείνα βά­

1. Άποκαλοϋντες τινά πεπαιδευμένον (κοινώς λέγομεν μορφωμένος) νοοΰμεν τον έχοντα μόρφωσιν διανοητικήν, ήθικήν, θρησκευτικήν καί καλολογικήν.

Page 35: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Περί ηθικής 33

σει τών οποίων θα κυβερνήσωσι τον λαον ήθοπλαστικώς καί πνευματικώς. Ό Ξενοφών εις τα απομνημονεύματα του τόμος 1 Κεφ. 2, 9 γράφει: «Μω­

pòv εϊη τους μεν της πόλεως άρχοντας άπό κυάμου καθιστάναι κυβερνήτη δέ μηδένα εθελειν χρήσθαι κυαμευτώ μηδέ τέκτονι μηδ' αυλητή, μήδ' έπ' άλλα τοιαύτα» (είναι μωρόν νά εκλέγουν μέν δια ψήφου τους άρχοντας της πόλεως, νά μη θέλουν όμως να προσλαμβάνουν κυβερνήτην πλοίου δια ψή­

φου μηδέ τέκτοντα, μηδέ αύλητήν μηδέ εις άλλα τοιαύτα). Επίσης κατ' άρχαίαν ρήσιν «ει τις μέλλει πρακτικός εν τοις πολιτικοΐς είναι, τό ήθος είναι σπουδαίος» (έάν τις μέλλει να άσκηση πολιτικήν πρέπει νά εχη έξαί­

ρετον ήθος). Κατά δέ τον Κλεόβουλον «Μάλιστα σωφρονεΐ ό δήμος, όταν τον ψόγον μάλλον οι πολιτευόμενοι δεδοίκασιν ή τον νόμον» (ό λαός γί­

γνεται σώφρων, όταν οί πολιτευόμενοι περισσότερον φοβούνται τον ψό­

γον παρά τον νόμον). Συνήθως οί πολιτευόμενοι ενεργούν χάριν της ιδίας αυτών ώφελιμότητος βασιζόμενοι εις τήν εύπιστίαν καί ύποβολιμότητα του λαοϋ, δι' ότι ό λαός «παλίνδρομος τις όμιλος εστί» κατά Φωκυλίδην, ή δέ ευπιστία ανοίγει τήν θύραν προς τήν πλάνην. Οί κυβερνώντες πολλάκις έχουν άγάγει τους λαούς εις κακοδαιμονίαν, ώς ή ιστορία μεταδίδει. "Αλ­

λωστε είναι διαπιστωμένον, ότι ή ιστορία τών λαών πραγματοποιείται κατά τό πλείστον δια τών μειονεκτημάτων καί σφαλμάτων τών κυβερνώντων (πα­

ράδειγμα ό 'Αλκιβιάδης όστις ώδήγησε εις όλεθρον τήν άθηναϊκήν πολι­

τείαν) σπανιώτερον δέ δια τών προτερημάτων αυτών π.χ. ό Περικλής όστις ήτο «φιλόπολις καί άφιλοχρήματος».

Δια τήν ήθικήν της πολιτικής μεταξύ τών κρατών δυνάμεθα νά εϊπω­

μεν ότι κατά κανόνα είναι ανύπαρκτος, καθότι τό συμφέρον έκαστης χώ­

ρας είναι ό βασικός γνώμων της πολιτικής ενέργειας αυτής. Τό αυτό δύναται τις νά ίσχυρισθή καί δια τα λεγόμενα δικαιώματα τών

ανθρώπων καί τών λαών. Ταύτα ουχί σπανίως παραβιάζονται καί δή πλή­

ρως, όταν άναλογισθή τις, πόσοι λαοί καταδυναστεύονται παρ' άλλων, στε­

ρούμενοι τοϋ δικαιώματος νά έχουν αύτεξούσιον ϊδιον κράτος. Ώ ς γνωστόν εκατομμύρια Κούρδων ζουν ύπό τήν κατοχήν καί κυριαρχίαν τριών άλλων λαών. Ή αυθαίρετος κατοχή μέρους τής Κύπρου υπό τών Τούρκων είναι ταυτόσημον. Τό αυτό ισχύει καί δια τον εν Αλβανία έν υποδουλώσει καί άνελευθερία ζώντα έλληνικόν πληθυσμόν. Ή ύπό μεγάλης δυνάμεως πο­

λεμική παρέμβασις εις τα κοινωνικά θέματα τοϋ λαοϋ τοϋ 'Αφγανιστάν είναι έτερον παράδειγμα καταπατήσεως τών δικαιωμάτων τών ανθρώπων καί τών λαών. Καί ώς προς άλλους λαούς αδικημένους περί τό δίκαιον τής αυτονομίας καί αύτοδιαθέσεως ισχύουν τα αυτά (τους 'Αρμενίους, τους Πα­

λαιστινίους). Έάν υπάρχουν λαοί διακρινόμενοι ηθικώς περισσότερον έν συγκρί­

σει προς άλλους λαούς είναι θέμα ιδιαιτέρας ιστορικής μελέτης.

3

Page 36: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

34 Κωνστ. Δ. Κωνσταντινίδου

Εις κριτικήν ηθικής δύναται να ύποβληθή αυτή αΰτη ή πολιτεία ή άλλως ειπείν το Κράτος, ώς ύπερατομικον συλλογικον έγώ τών πολιτών τής χώρας τών συγκροτούντων αυτό.

Το κράτος άφ' ενός ενεργεί ηθικώς υπέρ τών πολιτών (δια τής παροχής παιδείας, δικαιοσύνης, ασφάλειας, νοσηλευτικής περιθάλψεως, κ.ά.) άφ' έτε­

ρου παραβαίνει τήν ήθικήν κατά ποικίλους τρόπους. 'Επιτρέπει π.χ. τήν καλλιέργειαν τής καπνοφυτείας και οΰτω παρέχει τήν δυνατότητα του κα­

πνίζειν, δημιουργεί λέσχας τυχερών παιχνιδιών και χαρτοπαικτικός λέσχας και οΰτω εκμεταλλεύεται τους παίκτας, πολλούς δε έχει άγάγει εις οίκονο­

μικόν ολεθρον, έχει καθιερώσει τα λαχεία, τάς ιπποδρομίας, τό προπό, και άλλα προς τον αυτόν σκοπόν. Οΰτω και τό κράτος καθίσταται ύπόλογον μή ηθικής συμπεριφοράς.

Ύπό τήν αυτήν κατηγορίαν περιλαμβάνονται οί πολιτικοί ώς εκπρό­

σωποι του κράτους εφ' όσον ψηφίζουν νόμους άσυμφόρως προς τήν ήθι­

κήν, ώς ανωτέρω ελέχθη. Ώς διαπιστούται τόσον τα μεμονωμένα άτομα καθ' έαυτά όσον και τό

κράτος ώς συλλογικόν ύπερατομικόν έγώ παρουσιάζουν αντιθέσεις μεταξύ τών δύο πόλων, τοϋ καλού και του κακού — τής ηθικής και τής άνηθικό­

τητος. Ή παιδεία ωσαύτως είναι συνυφασμένη μετά τής ηθικής. Ό άνθρωπος

παιδεύεται αρχικώς εν τή οικογένεια ύπό τών γονέων. Είτα συνεχίζεται ή παιδεία εν τοις σχολείοις και διδακτηρίοις εις τα όποια πραγματοποιείται άφ' ενός ή άπόκτησις γνώσεων προς καλλιέργειαν τής διανοίας, άφ' έτε­

ρου ή καλλιέργεια τών ηθικών, θρησκευτικών και καλολογικών αρετών. Έ ν συνεχεία ό άνθρωπος υφίσταται διδαχήν παιδείας δια τής κοινωνίας (δια τών ηθών και εθίμων και του κοινωνικού πνεύματος καθόλου) τελικώς δέ ύπό του κράτους (τής πολιτείας) δια τών θεσμών και τών νόμων. Δια τών τεσσάρων τούτων παραγόντων προάγεται ή διαμόρφωσις τών διανοητικών και ηθικών αρετών τοϋ άνθρωπου ήτοι τό λεγόμενον άντικειμενικόν πνεύμα.

Έκ τών έν λόγω τούτων παραγόντων κυριώτερος θεωρείται ό του κρά­

τους (τής πολιτείας) τοϋ οποίου κύριον μέλημα δέον ή ηθική διαπαιδαγώ­

γησις τών πολιτών άπό τής νεαράς ήδη ηλικίας αυτών. «Άρχά πολιτείας νέων τροφά» κατά τον Πυθαγόραν (τό πρωτεύον μέλημα τής πολιτείας είναι ή ανατροφή (ή παιδεία) τών νέων). Οί αρχαίοι νομοθέται «Πρώτον μεν γαρ ένομοθέτησαν περί τής σωφροσύνης τών παίδων τών ημετέρων και απέ­

δειξαν διαρρήδην α χρή έπιτηδεύειν τον παΐδα τον ελεύθερον και ώς δει αύτου τραφήναι», Αισχίνης κατά Τιμάρχου 6­8 (πρώτον μέν έθέσπισαν νό­

μους (οί αρχαίοι νομοθέται) δια τήν σώφρονα συμπεριφοράν τών παίδων ημών και καθώρισαν μετά σαφήνειας περί ποία πρέπει να άσχολήται τό ελεύθερον παιδίον και πώς πρέπει να άνατραφή). 'Εξυπακούεται έκ τών άνω­

Page 37: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Πίφί ηθικής 35

τέρω οποίαν σημασίαν έχει το ήθος των κυβερνώντων δια την παιδείαν των πολιτών. «Το της πόλεως ήθος όμοιοϋται τοις άρχουσιν», 'Ισοκράτης προς Νικοκλέα 31. Τήν αυτήν άξίαν και σημασίαν έχει το ήθος των ηλικιωμένων ατόμων δια τους νέους. Κατά τον Πλάτωνα «"Οποί άναισχυντοϋσι γέροντες ενταύθα ανάγκη και τους νέους είναι αναίσχυντους». Έάν το ήθος ώς περι­

εχόμενον του κοινωνικού πνεύματος ένέχη εύνομίαν, οί πολίται ακολου­

θούν επίσης τήν εύνομίαν και τήν ήθικήν. «Ού γαρ τοις ψηφίσμασιν αλλά τοις ήθεσι καλώς οίκεΐσθαι τάς πόλεις» κατ' Ίσοκράτην.

'Ιδιαιτέρως χρήζει τονισμού ώς μή αΐτιολογουμένη ηθικώς ή πρόω­

ρος άπασχόλησις τών νέων εις θέματα της πολιτικής. Οί νέοι δέν είναι ικα­

νοί να κρίνουν και να αποφασίζουν περί τών εν λόγω θεμάτων, διότι «ό νέος ούχ οίος τε κρίνειν», Πλάτωνος Πολιτεία 378δ. Κατά δε τήν γνώμην τοϋ Σόλωνος «Μήτε άρχέτω ό σφόδρα νέος μήτε συμβουλευέτω, ει και ά­

ρίστην δοκοίη γνώμης εχειν». Ή χειραφέτησις της γυναικός (ό φεμινισμός) ό σύγχρονος ούτος νεω­

τερισμός μετά τών ακραίων αυτού απόψεων κρινόμενος άπό ηθικής από­

ψεως εΰρηται ένέχων και αποδεχόμενος πολλάς απόψεις αρνητικής κριτι­

κής τόσον δια τήν ιδίαν γυναίκα όσον και τήν κοινωνίαν. Ή χαρακτηρί­

ζουσα τήν σύγχρονον γυναίκα έλευθεριότης περί πάντα αποτελεί καθ' έαυ­

τήν ήδη έκτροπήν λόγω αποδοχής και ενστερνισμού πολλών μή εγκρινο­

μένων ηθικώς. Ούτω ή ανεξέλεγκτος χρήσις αντισυλληπτικών φαρμάκων επακόλουθος της σεξουαλικής έλευθεριότητος, αί αμβλώσεις, ή παραμέ­

λησις τοΰ καθήκοντος της ανατροφής τών τέκνων λόγω επαγγελματικής έξω τού οϊκου απασχολήσεως, ή τάσις προς ταύτισιν και έξομοίωσιν προς τον άνδρα, ήτις αποτελεί παρά φύσιν έκδήλωσιν, διότι ή φύσις ήτις «ου­

δέν μάτην ποιεί άλλα δι* ένδελέχειαν», άλλως έχει τάξει τήν γυναίκα, ή μί­

μησις όλων τών κακών έξεων τού ανδρικού φύλου (καπνίζειν και πολλών άλλων) συνιστούν τάς έκτροπάς, αί όποΐαι πηγάζουν εκ της χειραφετήσεως. Πάντα ταύτα έχουν επιβλαβή έπίδρασιν επί της γυναικός και αλλοιώνουν τήν ίδιοσυστασίαν αυτής. Δια τής γυναικός δε και ουχί δια τοΰ ανδρός δια­

τηρείται υγιής ή οικογένεια και κατ' έπέκτασιν ή κοινωνία. "Οταν ή γυνή παρεκτραπή συγκαταστρέφεται ή οικογένεια καί ή κοινωνία. Αί αντιρρή­

σεις περί τής χειραφετήσεως τής γυναικός ώς προς τήν έξομοίωσιν αυτής προς τον άνδρα ουδόλως αντιτίθεται ώς κατωτέρω θα εϊπωμεν προς τήν ίσοτιμίαν καί ίσαξίαν γυναικός και ανδρός.

"Ετερος τομεύς ηθικής είναι ό αναφερόμενος εις τήν ύπεραισθητήν πραγματικότητα καί έν γένει τάς πνευματικός αξίας (τήν θρησκείαν, τήν τέχνην, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τήν ζωήν, τήν έλευθερίαν, τήν άξιοπρέ­

πειαν τοΰ άνθρωπου) περαιτέρω τήν δικαιοσύνην, τήν είλικρίνειαν, τήν εν­

τιμότητα, τήν αίδώ, τήν άλήθειαν, τήν φιλαλληλίαν, τήν φιλίαν, τήν συμ­

Page 38: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

36 Κωνστ. Δ. Κωνσταντινίδου

πόνοιαν, την άγάπην, την άλληλεγγύην, το καθήκον, τήν εύθύνην, τήν αύ­

ταπάρνησιν, τήν οΐκογένειαν, τήν πατρίδα, γενικώς παν ότι περιλαμβάνεται υπό τον δρον χρηστά ήθη, πνευματικαί άξίαι, πνευματικός πολιτισμός.

Δια τήν θρησκείαν δύναται να λεχθή, ότι εν αύτη υπάρχει και περι­

λαμβάνεται πάσα ηθική. Ό Πλάτων δια τήν τέχνην λέγει «εγώ δέ τέχνη ν ού καλώ, δ αν ή άλογον πράγμα», Πλάτωνος Γοργίας 465 Α. Ό δέ 'Αριστο­

τέλης γράφει δια τήν ποίησιν «τον ήδυσμένον λόγον τον έχοντα ρυθμόν και μέλος». Τάς ρήσεις ταύτας παραβάλων τις προς τάς σημερινός τέχνας, θα συμπεράνη, ότι δέν εκπροσωπούν τήν τέχνην ύπό τήν ουσιώδη μορφήν αυτής. Αί εν λόγφ δέ ρήσεις ΐσχύουσι ού μόνον δια τήν τέχνην άλλα δια πάντα τα πολιτιστικά θέματα ού μόνον ώς προς το άλογον άλλα και δια τήν ήθικήν, ήτις δέον να συνυπάρχη εν παντί. Δια τήν ήθικήν π.χ. εν τη τέχνη πρέπει να λαμβάνεται ύπ' όψιν ού μόνον ή παροδική ψυχαγωγική έπίδρασις άλλα και ή ηθική, ϊνα μή ή ελλειψις αυτής επιδρά ψυχοφθόρως ιδίως επί τών νεαρών ατόμων.

Δια τήν εύθανασίαν υπάρχουν άμφιλεγόμεναι απόψεις έκ τών οποίων ή υπέρ της απορρίψεως αυτής είναι ή επικρατέστερα.

Εις τάς πνευματικός αξίας περιλαμβάνεται και ή γλώσσα. Δια τό κατ' εξοχήν έξαίρετον τούτο δημιούργημα της ανθρώπινης φύσεως, έχει επίσης ισχύν ή ηθική. Λέγομεν αισχρά γλώσσα, άπρεπης, χυδαία κ.ο.κ., εξ αντι­

θέτου όμιλοϋμεν περί ευγενούς, γλυκείας γλώσσης, σαφούς και σοφού λό­

γου. Ώ ς γνωστόν, παρ' ήμΐν δια νομοθετικής αποφάσεως κατηργήθη ή κα­

θαρεύουσα ώς επίσημος γλώσσα τοΰ κράτους αντικατασταθείσα ύπό της λε­

γομένης δημοτικής. Επίσης περιωρίσθη ή διδασκαλία της αρχαίας ελλη­

νικής εις βαθμόν έγγίζοντα τα δρια της καταργήσεως ώς μαθήματος εις τα σχολεία. Ένώ εις όλας τάς αλλάς χώρας τοΰ πολιτισμένου κόσμου διδάσκε­

ται συστηματικώς ή αρχαία ελληνική τό αγλάισμα τούτο άπασών τών γλωσ­

σών περί της οποίας ό Κικέρων εϊχε έκφρασθή λέγων, ότι, εάν οί θεοί ώμί­

λουν θα μεταχειρίζονται τήν έλληνικήν γλώσσαν, παρ' ημών ετέθη εις τό περιθώριον και αντικατεστάθη ύπό της δημοτικής. Ή δημοτική είναι γλώσ­

σα της καθημερινής χρήσεως δια τους πεπαιδευμένους καί απαίδευτους ποι­

κίλλουσα άπό περιοχής εις περιοχήν τής χώρας άνευ γραμματικής καί συν­

τακτικού καί ένέχουσαν πληθύν έφθαρμένων λέξεων (ή στέγη λέγεται στά­

κι, ό 'Ιούνιος Γιούνης, ό 'Ιούλιος Γιούλης, αί 'Αθήναι 'Αθήνα, ό παρα­

τατικός τοΰ είμαι εις τό πρώτον πρόσωπον τοΰ πληθυντικού λέγεται είμα­

στε, εϊμαστι, ήμαστον, ήμασταν κ.ο.κ. έπ'άπειρον1. Ή δημοτική γλώσσα,

1. Οί ξένοι θέλοντες να διδαχθούν τήν έλληνικήν γλώσσαν ευρίσκονται εις μεγάλην δυσχέρειαν να έκμάθουν τας πολλας διαστρεβλωμένος προφοράς μιας καί τής αυτής λέ­ξεως.

Page 39: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Μερί ηθικής 37

ώς ελέχθη, εΐναι χρήσιμος δια την καθ" ήμέραν συνομιλίαν, επίσης δια την δημώδη ποίησιν, ουχί δε δια την διατύπωσιν ανωτέρας πλοκής διανοημά­

των τών επιστημών, θετικών και θεωρητικών, εις τήν οποίαν ανταποκρίνε­

ται πλήρως μόνον ή καθαρεύουσα ώς κυρίως διάδοχος τής αρχαίας ελληνι­

κής. Ή έξοστράκισις τής αρχαίας Ελληνικής δύναται να χαρακτηρισθή ώς μή ηθική διαπραττομένη ύπό τών απογόνων τών αρχαίων Ελλήνων εις βάρος τής ασύγκριτου τελειότητος και καλλιέπειας γλώσσης τών προγό­

νων αυτών.

Ή ηθική1 καθ'έαυτήν εξεταζόμενη εΐναι τρίμορφος. Πρώτον δεν πρέπει να διαπράττη τις άνήθικόν τι. Περί τής ηθικής συνειδήσεως του μή πράττειν άνήθικόν τι διετύπω­

σε ό Σωκράτης, εν τή απολογία του λέγων, ότι φωνή τις εκ τών ένδον αυ­

τού, το δαιμόνιον, αποτρέπει αυτόν άπό τοΰ να πράξη τι, όπερ αντίκειται προς τήν ήθικήν «Έμοί δε τουτ' εστίν εκ παιδός άρξάμενον φωνή τις γι­

γνομένη, ή, όταν γένηται, αεί αποτρέπει με τούτου, ο αν μέλλω πράττειν, προτρέπει δε οϋποτε», Πλάτωνος απολογία 31.Δ. Ό δέ Ηράκλειτος λέγει: «ΤΗθος ανθρώπου δαίμων» Β. 119.

Δεύτερον να μή παραλείπη να πραγματοποιή τις τήν ήθικήν κατ' ένερ­

γόν τρόπον. Κατά τον Πλούταρχον «Ή τών καλών παράλειψις ούχ' ήττον άνίερον εστίν και ταραχώδες ή ή τών φαύλων πραξις» (Ή παράλειψις να πράττη τις τό καλόν είναι ταυτόσημον προς τήν διάπραξιν του κακοϋ).

Τρίτον να καταπολεμή τις τήν άνηθικότητα λόγω και έργω. Ό Πλάτων αποφαίνεται «"Ισον γαρ τό μίασμα γίγνεται, εάν ξυνής τω τοιούτφ συνει­

δώς και μή άφοσιής σεαυτόν και εκείνον τή δίκη έπεξιών», Εύθύφρων D C. (διότι τό μόλυσμα είναι ίσοδύναμον αν συναναστρέφεσαι τον τοιούτον, εν ω γνωρίζεις τό έγκλημα και δεν εξαγνίζεις και σε και εκείνον καταφεύγων εις τήν δικαιοσύνην).

Εις τα ανωτέρω συνοπτικώς εκτεθέντα περί τής ηθικής δυνάμεθα να προσθέσωμεν και τήν τής φιλοσοφίας άποψιν (Kant), ότι ή ηθική απο­

τελεί τήν βάσιν τής πίστεως εις τά λεγόμενα αιτήματα (τήν έλευθερίαν τής βουλήσεως, τήν άθανασίαν τής ψυχής, τήν ΰπαρξιν τοΰ Θεού κ.ά.).

1. Οί φυσιοδίφαι δέχονται πολλας εκδηλώσεις τών ζώων ώς ηθικά ενεργήματα π.χ. τήν κοινωνικότητα, τήν άλληλεγγύην, τήν αφοσίωσιν, τήν στοργήν καί φροντίδα των τέκνων, τήν προάσπισιν καί προφύλαξιν αυτών άπό τών κινδύνων, τήν αύταπάρνησιν προς σωτηρίαν αυτών, τήν συζυγικήν αφοσίωσιν, τήν βοήθειαν κ.ο.κ. Παραλλήλως προς τάς ήθικάς τοιαύτας εκδηλώσεις υπάρχει καί ή σύμφυτος ένστικτος γνώσις, ήτις καθοδη­

γεί αυτά εις όρθήν διαβίωσιν.

Page 40: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

38 Κωνστ. Δ. Κωνσταντινίδου

Τελικώς δέον να ύπομνησθή, ότι ή διαβίωσις του ανθρώπου εν τη πρα­

γματικότητι τοΰ φυσικού και τοΰ κοινωνικού περιβάλλοντος και ή άντιμετώ­

πισις των παντοίων θεμάτων της ζωής επιτελείται ού μόνον δια της λογι­

κής (και τής διανοήσεως γενικώς) άλλα και δια τής συναισθηματικότητος και ιδιαιτέρως τής ηθικής συναισθηματικότητος, ήτις είναι εξ ϊσου ση­

μαντική και δέον νά συμμετέχη εν ισομοιρία μετά τής λογικής εις την δια­

μόρφωσιν τής ζωής. Ό Pascal διετύπωσε «Le coeur a ses raisons que la raison ne connaît pas». (Ή καρδιά (ή συναισθηματικότης) έχει τά δίκαια αυτής, τα όποια ό νους δεν γνωρίζει).

Ή μείωσις ή ή παντελής ελλειψις τής ηθικής οδηγεί εις βαρείας έκ­

τροπάς και αστοχίας τον άνθρωπον. Τεκμηριοΰται δέ τοϋτο ύπό τής πλη­

θύος των παντοειδών εκτρόπων του συγχρόνου ανθρώπου από τής απλου­

στέρας μορφής άνηθίκου συμπεριφοράς μέχρι τής πλέον στυγερός έγκλη­

ματικότητος και τερατουργικής βδελυρότητος ώς επακόλουθου τής άπαξιώ­

σεως τής ηθικής. Κατά τήν σημερινήν εποχή ν έχει άναπτυχθή, ώς γνωστόν, μιά παντο­

δύναμος εξουσία και έπ' αυτής βασιζόμενη «ηθική» καταργήσασα πάσαν άλλην έκδήλωσιν τής μέχρι τούδε ισχυούσης 'Ηθικής. Είναι ή μαζική «ηθι­

κή» τοϋ σοσιαλισμού και κομμουνισμού αντιτιθεμένη εν παντί προς τήν εν τω άνθρώπω μέχρι τούδε ύπάρχουσαν και δρώσαν ήθικήν τοΰ καλού και τοΰ κακού, τοΰ ήθικοΰ και τοΰ μή ήθικοΰ. Αύτη έχει επηρεάσει γενικώτε­

ρον ουκ ολίγους χωρίς νά ύπάρχη συνειδητοποίησις τοΰ συντελεσθέντος ε­

πηρεασμού. Ή τοιαύτη «ηθική» δεν προσιδιάζει εις τον άνθρωπον από από­

ψεως βιολογίας, ψυχολογίας, ψυχοπαθολογίας, κοινωνιολογίας, ιατρικής έν γένει (ψυχικής υγιεινής), τά δε έξ αυτής αποτελέσματα εΐναι ολέθρια διά τον άνθρωπον και τον πολιτισμόν ώς ή πραγματικότης έπικυροΐ. Ανεξαρ­

τήτως όμως τούτου έχει συντελεσθή τοσαύτη ηθική έξαθλίωσις και δή εις παγκόσμια κλίμακα, ώστε δυνάμεθα νά όμιλώμεν περί τής συγχρόνου κοι­

νωνίας ώς αμαρτωλής κοινωνίας. Ό άνθρωπος, ώς αποδεικνύεται, έχει τήν σύμφυτον προδιάθεσιν νά έκδηλώνη άντιφατικάς διαθέσεις και πράξεις. "Απο­

τελεί μίγμα λογικής και παραλογισμού, ηθικής και άνηθικότητος, δημιουρ­

γίας πνευματικών επιτευγμάτων και πρωτογόνων εκδηλώσεων π.χ. φιλαλ­

ληλίας και μισαλληλίας, αγάπης και μίσους, εγωισμού και αλτρουισμού, φιλίας και έχθρότητος, ειρηνικής συμβιώσεως και πολεμικής άλληλεξον­

τώσεως. Ή ιστορία τού ανθρώπου πραγματοποιήθη και πραγματοποιείται εισέ­

τι έν μέσω των συνεχών τούτων αντιφάσεων, αϊτινες κατά τήν σύγχρονον έποχήν είναι υπέρ ποτέ και άλλοτε έκδηλοι.

Συναφές προς τήν ιδιότητα τοΰ άνθρωπου τής όρθοφροσύνης καί τού

Page 41: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΙΙερί ηθικής 39

παραλογισμού, της ηθικής και άνηθικότητος είναι ή μετ' αφροσύνης εφαρ­

μογή της τεχνολογίας και των εφευρέσεων καθόλου. Ό σύγχρονος άνθρωπος έχει καταληφθή υπό αλαζονείας δια τα επι­

τεύγματα εν τή τεχνολογία, και έπαναπαυόμενος εις αυτά νομίζει, ότι δύ­

ναται να διαμορφώνη τήν ζωήν και να λύη τα προβλήματα της ζωής παρα­

θεωρών τήν ήθικήν και τήν ορθοφροσύνην. Έφαρμόζων δμως τήν τεχνο­

λογίαν άνευ συνδυασμού μετά της ηθικής και της λογικής παρασκευάζει τον δλεθρον και τήν αύτοκαταστροφήν του. Αί άπαρχαί της αυτοκαταστρο­

φής έχουν ήδη πολλαπλώς άναφανή και εν πολλοίς πραγματοποιούνται συ­

νεχώς. 'Απομένει ή ολοκληρωτική καταστροφή (το ολοκαύτωμα), ήτις θα συντελεσθή είτε άποτόμως και εξ άπίνης δια τής πυρηνικής ενεργείας δια συμβάντος ώς το τοΰ Τσερνομπίλ, εϊτε ολίγον κατ' ολίγον λόγο) τών ποικίλων αφρόνων εφαρμογών τής τεχνολογίας και καταστροφής τής φύ­

σεως. Ή φύσις καταστρεφομένη συμπαρασύρει εϊς τήν καταστροφήν τον αίτιον τής εγκληματικής και άνηθίκου συμπεριφοράς προς αυτήν, τήν μη­

τέρα φύσιν, ήτις δίδει ζωήν εις τον άνθρωπον και πάντα τα λοιπά όντα.

*

Έν έπιλόγφ σημειουμεν, ότι ή ταχεία άνάπτυξις τών επιστημών και τής τεχνολογίας συνεπιφέρει απότομους μεταποιήσεις τής ζωής του ανθρώ­

που επίσης δέ, ώς διαπιστούται, και άποπροσανατολισμόν άπό τοΰ σώφρο­

νος ζήν. Τούτο διότι ή εφαρμογή τών επιτευγμάτων τής προόδου συντε­

λείται άνευ συμμετοχής τής ηθικής. Ό φιλόσομος και ποιητής Novalis (1770) είχε διατυπώσει τα ακόλου­

θα: «"Οταν ό άνθρωπος προτίθεται να προχώρηση εν βήμα προς τα εμπρός εις τήν τεχνικήν (και παν άλλου είδους δημιουργικόν έργον, κοινωνικού, επιστημονικού κ.ά.) δέον να επιτέλεση προηγουμένως τρία βήματα προς τα οπίσω προς ήθικήν περισυλλογή ν». Έν τω Πρωταγόρα τοΰ Πλάτωνος ανα­

γράφεται «'Επιστήμη (επιστημονική γνώσις) χωριζόμενη τής δικαιοσύνης και τής πάσης άλλης αρετής κακουργία φαίνεται» (θεωρείται). Ό δέ Ra­

belais (16ος αιών) λέγει: ((Science sans consience n'est que ruine de l'âme». Κατά διατύπωσιν Ίνδοΰ λογίου αναγράφονται τ' ακόλουθα: «Ή επιστήμη προσήλθε εις τον σοφόν τον έχοντα συνείδησιν και αγνότητα και είπε. Να μοΰ ύποσχεθής έντίμως και να όρκισθής να μή με παραδώσης εις τους κακούς, άλλα νά μέ ανακοίνωσης μόνον εις τους σώφρονας, τους εμπνευ­

σμένους και τους καθαρούς τήν καρδίαν, διότι τότε μόνον είμαι Ισχυρά και δύναμαι νά φροντίσω δια τους ανθρώπους. "Αλλως θα καταστρέψω έσέ, τους μαθητάς σου καί τους ανθρώπους», άπό βιβλίον «Ήμερολόγιον από τήν Άσίαν» τού Η. Η. von Veltheim­Ostian.

Page 42: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

40 Κωνστ. Δ. Κωνσταντινίδου

Τ' ανωτέρω ρητά αποτελούν έπιταγήν προς τον ανθρωπον προς διαφύ­

λαξιν τοΰ ανθρωπισμού και δύνανται να θεωρηθούν ώς μεταφυσική της η­

θικής ή άλλως ειπείν ώς μεταηθική. Έάν τηρούνται τα ανωτέρω αποφθέγματα και έάν οί άνθρωποι οί ανή­

κοντες εις τον λεγόμενον πεπολιτισμένον κόσμον έχουν εξελίχθη άπο ηθι­

κής απόψεως εν τη παρόδω τοΰ χρόνου αποτελούν ερώτημα, όπερ καταλή­

γοντες θα θίξωμεν δι' ολίγων. Οί φιλόσοφοι, οί ανθρωπολόγοι και οί έρευ­

νηταί τής Ιστορίας αποφαίνονται άλλοι μεν όλως αρνητικώς, ότι δηλαδή ό σύγχρονος άνθρωπος ουδόλως διαφέρει άπό ηθικής απόψεως τοΰ ανθρώ­

που του ζήσαντος προ αιώνων, άλλοι δε ότι μικρόν μόνον βήμα έχει συντε­

λέσει επί τα βελτίω. Πράγματι ή συμπεριφορά καί αί πράξεις των ανθρώ­

πων π.χ. τής τρωικής εποχής ή τής αρχαίας ελληνικής, ώς δια των τότε συγγραφέων εξιστορείται, ουδόλως διαφέρει τοΰ συγχρόνου άνθρωπου. 'Αν­

τιθέτως έχοντες ύπ' όψιν τον σημερινόν ανθρωπον καί τάς πράξεις αύτοΰ δυνάμεθα να ύποστηρίξωμεν ότι ούτος παρουσιάζει όπισθοδρόμησιν έν τή καθόλου ηθική συμπεριφορά, αν καί άπό τής αρχαίας εποχής μέχρι τοϋδε συνεχώς έδιδάσκετο τό ηθικώς πράττειν, ιδιαιτέρως δέ επί δύο χιλιετηρί­

δας παιδαγωγεΐται δια τής Χριστιανικής διδασκαλίας. Ό πρώην αρχιεπίσκοπος κ. 'Ιερώνυμος έχει συγγράψει λίαν άξιόλο­

γον μελέτημα υπό τον τίτλον «Είμεθα Χριστιανοί;» έν τω όποίω λεπτομερώς καί πειστικώς έχει θεμελιώσει τήν άποψιν, ότι ό άνθρωπος δεν έχει μετα­

βληθή ηθικώς επί τα βελτίω, παρά τήν συνεχή διδαχήν του υψίστης ση­

μασίας ηθικού περιεχομένου δεκάλογου καί ιδιαιτέρως τής εντολής τοΰ α­

γαπάτε αλλήλους κατά τό λίαν μακρόν διάστημα δύο χιλιετηρίδων. Είτε δεχθή τις τήν άποψιν, ότι ό άνθρωπος ουδόλως μετεβλήθη επί τα

βελτίω εϊτε έλαχίστην ήθικήν έξέλιξιν παρουσιάζει παραμένει ουσιαστι­

κώς τό γεγονός, ότι ή παίδευσις αύτοΰ προς τήν ήθικήν δέν άπέδωκε τό άναμενόμενον αποτέλεσμα, ενώ εξ έτερου παρουσιάζει ούτος τεραστίαν πρό­

οδον καί έξέλιξιν είς τον τομέα τής διανοήσεως. Διατί συμβαίνει τό φαινό­

μενον τοΰτο αποτελεί θέμα χρήζον ιδιαιτέρας αναλύσεως καί μελέτης.

Page 43: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΕΥΘ. ΚΟΥΤΡΟΥΜΠΑ Έπικ. Καθηγητού της Λατινικής Φιλολογίας

στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών

Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΕΑΑΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΑΤΩΝΟΣ ΤΟΥ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ*

Είναι γνωστό ότι ή εποχή πού έζησε ό Κάτων ό Πρεσβύτερος (234­149 π.Χ.) υπήρξε αποφασιστική για τήν επιβίωση της Ρώμης και τήν επιβολή της δυνάμεως της στο χώρο της Μεσογείου. Στην περίοδο αυτή εμπίπτουν ή θανάσιμη πάλη εναντίον του "Αννίβα και οί σκληροί πόλεμοι κατά της Μακεδονίας, πού λήγουν ενα μόλις χρόνο αργότερα (148 π.Χ.) με τήν ορι­

στική της συντριβή. Μέσα στο ϊδιο διάστημα υποτάσσεται ή Εντεύθεν των "Αλπεων Γαλατία και ή Ισπανία, τελειώνει νικηφόρα για τή Ρώμη ό πόλε­

μος εναντίον του 'Αντιόχου Γ' της Συρίας καί αρχίζει ό τρίτος Καρχηδονια­

κός πόλεμος (έργο σχεδόν αποκλειστικά τοϋ Κάτωνος), ό όποιος έληξε μετά τρία χρόνια με τήν καταστροφή της Καρχηδόνος, πού συμπίπτει χρονικά με τήν καταστροφή της Κορίνθου καί τήν οριστική υποταγή της Ελλάδος (146 π.Χ.).

Ή ϊδια αυτή εποχή υπήρξε έξ Ίσου αποφασιστική για τήν πορεία τοΰ ρωμαϊκού πνεύματος σε όλες του τις εκφάνσεις, άφοΰ τότε μπαίνουν οί βά­

σεις των ρωμαϊκών γραμμάτων καί τεχνών, γεγονός πού υπήρξε αποτέλεσμα της άμεσης γνωριμίας, μιμήσεως καί αντιπαράθεσης προς τα δημιουργή­

ματα τοΰ ελληνικού πνεύματος. Τούτο εΐχε διαπιστωθή ήδη άπό τήν εποχή εκείνη:

Poenico bello secundo Musa pinnato gradu intuiti se bellicosam in Romuli gentem fer am.

[Κατά τό δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο (218­201 π.Χ.) ή Μούσα εισέ­

βαλε με φτερωτό βήμα στο πολεμικό άγριο γένος τοΰ Ρωμύλου.],

* 'Ανακοίνωση στο IB' Διεθνές Συνέδριο Κλασσικής 'Αρχαιολογίας ('Αθήναι, 4­10 'Οκτωβρίου 1983).

Page 44: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

42 Δημητρίου Εύθ. Κουτρούμπα

έγραψε ό ποιητής του δευτέρου αιώνος π.Χ. Πόρκιος Λίκινος1, ό δέ Όράτιος μαρτυρεί:

Graecia capta ferum victorem eepit et artes intuiti agresti Latio.

[Ή ύποταγεΐσα Ελλάδα αιχμαλώτισε τον άγριο νικητή και εισήγαγε τις τέχνες στο άγροϊκο Λάτιο2.]

Με άλλα λόγια μόνο άπό τήν εποχή αυτή μπορούμε ουσιαστικά να μι­

λάμε για ρωμαϊκή λογοτεχνία και τέχνη, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνη ότι κατά τους προηγούμενους αιώνες δεν υπήρχαν στή Ρώμη κάποιες μορφές των πνευματικών αυτών εκδηλώσεων. Ειδικά δέ στον τομέα της τέχνης πριν άπ' το 200 π.Χ. θεωρείται ότι «ή Ρώμη ήταν επαρχία της ετρουσκικής και τής ελληνικής τέχνης»3. Γιατί ή μέχρι τότε τέχνη στή Ρώμη δεν αποτελού­

σε φυσική και ανεξάρτητη εξέλιξη μιας ιθαγενούς τέχνης, αλλά είχε δεχθή ισχυρές επιδράσεις άπό τις δύο προοδευμένες γειτόνισσες της, τήν ετρου­

σκική (τυρρηνική) και τήν ελληνική τέχνη, μέ τις οποίες ίστορικοπολιτι­

στικές συνθήκες τήν έφεραν πρώιμα σέ επαφή4. Δεδομένου δέ ότι και ή ετρου­

σκική τέχνη θεωρείται ότι δέχτηκε πολλές ελληνικές επιδράσεις, μπορεί κανείς να πή ότι και οι προηγούμενες φάσεις τής τέχνης στή Ρώμη έφεραν ελληνική σφραγίδα. Ακόμη και το γνωστό σύμβολο τής Ρώμης, ή χάλκινη λύκαινα του Καπιτωλίου, θεωρείται άπό τους ειδικούς ότι έχει έντονα ελ­

ληνικά στοιχεία4". Κατά τή διάρκεια των πολέμων εναντίον του Πύρρου και των Ταραντί­

νων, πού έληξαν τό 272 π.Χ. μέ τήν κατάληψη του Τάραντος5, και εναντίον τών Καρχηδονίων (Α' και Β' Καρχηδονιακοί πόλεμοι) οί Ρωμαίοι είχαν τήν ευκαιρία να γνωρίσουν άπό πιο κοντά στις κατακτηθείσες πόλεις τον πλούτο

1. Βλ. Geli. 17, 21, 45. 2. Hor. Epist. 2, 1, 156­7. 3. Βλ. Karl Schef old, Ròmische Kunst als religiòses Phànomen, Reinbek bei Hamburg

1964, σ. 11. 4. Μέ τους Έλληνες π.χ. έκτος από τις πνευματικές σχέσεις (παραλαβή αλφαβή­

του, δάνειες λέξεις, επίδραση τής ελληνικής μυθολογίας, τής τέχνης και του δικαίου) υπήρχαν και πρώιμες εμπορικές σχέσεις —οί όποιες μάλιστα πολύ συχνά προηγούνται των άλλων— όπως μαρτυρούν ρωμαϊκά ταφικά ευρήματα του 7ου αιώνος π.Χ.

4α. Πβ. Karl Schef old, Die ròmische Wòlfin und der Ursprung der Romsagen, Pro­

vincialia. Festschrift fur Rudolf Laur­Belart, Basel­Stuttgart 1968, σ. 429 κέξ. 5. Πβ. OktawiuszJurewicz, Plautus, Cato der Altere und dier òmische Gesellschaft,

εις: Johannes Irmscher­Kazimierz Kumaniecki (hrsg.), Aus der altertumswissenschaft­

lichen Arbeit Volkspolens, Berlin 1959, σ. 53.

Page 45: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή στάση των Ρωμαίων απέναντι στην Ελληνική τέχνη 43

και την ωραιότητα των ελληνικών έργων τέχνης, πολλά από τα οποία μετέ­

φεραν στη Ρώμη, ιδίως μετά την κατάληψη των Συρακουσών το 212 π.Χ. Περισσότερο αποφασιστική για τη ροομαϊκή τέχνη υπήρξε ή υποταγή

της Μακεδονίας και της λοιπής Ελλάδος, από όπου οί Ρωμαίοι έσύλησαν και μετέφεραν στην "Ιταλία αμύθητους πνευματικούς και καλλιτεχνικούς θησαυρούς, μεταξύ των οποίων έργα τών μεγαλυτέρων Ελλήνων γλυπτών, ζωγράφων και αγγειοπλαστών τής κλασσικής εποχής. Οί Ρωμαίοι στρατη­

γοί και αξιωματούχοι στόλισαν τήν πρωτεύουσα, άλλα και τα σπίτια τους, πλουτίζοντας έτσι τις ιδιωτικές συλλογές, πού εΐχαν γίνει του συρμού στή Ρώμη.

"Ομως και στην περίπτωση αυτή αποδείχτηκε ή ορθότητα τοΰ γνωμικού Ονόεν κακόν αμιγές καλόν και ή ένυπάρχουσα στον κόσμο τάση προς δη­

μιουργία αντίρροπων δυνάμεων και εξασφάλιση ισορροπίας. Διότι ή απο­

γύμνωσης τής Ελλάδος άπό τους πνευματικούς και καλλιτεχνικούς της θη­

σαυρούς ενίσχυσε στην "Ιταλία τό θαυμασμό και τήν αγάπη για τήν ελληνική τέχνη, τή λογοτεχνία και τον πολιτισμό γενικώτερα, δημιουργώντας ενα πολύ ισχυρότερο ρεύμα φιλελληνισμού, στις ανώτερες κυρίως τάξεις, πού ήθελαν νά έμφανίζωνται, να μιλούν και να γράφουν, νά ζουν και να συμπερι­

φέρωνται γενικά, όπως οί "Ελληνες. Στον τομέα δε τής τέχνης ή μίμηση ή αντιγραφή ελληνικών έργων έγινε έντονώτερη άπό πρίν.

Μάλιστα τώρα διαπιστώθηκε και συνειδητοποιήθηκε βαθμιαία ή δια­

φορά τής κλασσικής ελληνικής τέχνης από τή σύγχρονη «ελληνιστική». "Οπως δέ στον τομέα τής λογοτεχνίας οί Ρωμαίοι προτίμησαν και έθαύμα­

σαν ιδιαίτερα τά έργα τών μεγάλων Ελλήνων συγγραφέων τοΰ παρελθόντος, έτσι και στον τομέα τών εικαστικών τεχνών προτίμησαν τήν αυστηρότητα και τό μέτρο του κλασσικού, πού έταίριαζε περισσότερο στο ρωμαϊκό χα­

ρακτήρα παρά ή γεμάτη κίνηση και πάθος σύγχρονη ελληνική τέχνη. Οί συντηρητικώτεροι ιδίως Ρωμαίοι, ξεκινώντας άπό τήν προτίμηση τοΰ κλασ­

σικοΰ στην τέχνη και τά γράμματα (επική και δραματική ποίηση, ρητορική, ιστορία, φιλοσοφία κλπ.), βρήκαν έτσι όπλα στον αγώνα τους κατά τής εισ­

βολής τοΰ τρόπου ζ(οής τών συγχρόνων Ελλήνων, πού πίστευαν ότι δεν ταιριάζει στα αυστηρά πατροπαράδοτα ήθη (mores maiorum) και αποτελεί κίνδυνο για τή Ρώμη6.

6. 'Αντικειμενικά βεβαίως ή στάση τών Ρωμαίων πατριωτών απέναντι στα πνευμα­

τικά δημιουργήματα τής 'Ελλάδος αποτελεί τή σωστή τοποθέτηση απέναντι στο ξένο, όσο μεγάλο και επιτυχημένο κι αν είναι. Ένώ δηλαδή οί Ρωμαίοι εμφανίζονται συνήθως ώς συνειδητοί ή ασυνείδητοι λάτρεις τοΰ ελληνικού πνεύματος, το όποιο προσπαθούν νά μιμηθούν, εν τούτοις κάνουν επιλογή, δεν θέλουν τήν άνευ όρων εϊσοδό του στή Ρώμη και το βλέπουν σαν πρότυπο πού πρέπει νά ξεπεράσουν, σαν αγώνισμα επιβεβαιώσεως τής

Page 46: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

44 Δημητρίου Εύθ. Κουτρούμπα

Τον πολύ ελεύθερο και έκλυτο τρόπο ζωής πολλών συγχρόνων Ελλή­

νων, τον όποιο είχαν αρχίσει να μιμούνται αρκετοί ευγενείς νέοι τής Ρώμης και τον όποιο ό Όράτιος αποκαλεί graecari1, ένας συντηρητικός Ρωμαίος τής εποχής τοΰ Κάτωνος, ό Πλαΰτος (περίπου 250­184 π.Χ.), τον διακωμω­

δεί ονομάζοντας τον pergraecari:

dies noctesque bibite, pergraecaminei, arnicas emite, liberate: pascile parasilos: opsonate pollucibiliter. [μέρα και νύχνα πίνετε, ζήτε σαν Έλληνες, αγοράζετε φιλενάδες, απελευθερώνετε τες· βόσκετε παρασίτους· κάνετε πολυτελή φαγοπότια]8.

"Ομως, όπως στις τάξεις των προοδευτικώτερων και των «φιλελλήνων» λεγομένων Ρωμαίων, καθώς είναι ό Μάρκελλος, ό Σκιπίων, ό Φλαμινϊνος κ.ά., υπάρχουν διαφοροποιήσεις ώς προς το βαθμό αποδοχής τοΰ ελληνι­

κού πνεύματος και τρόπου ζωής, έτσι και στο στρατόπεδο των συντηρητικών υπάρχουν ποικίλες διαβαθμίσεις, οί όποιες ξεκινούν άπό τήν πλήρη σχεδόν άρνηση κάθε ελληνικού, πού αντιπροσωπεύουν ό Φάβιος Μάξιμος και κυ­

ρίως ό Κάτων, μέχρι τον ήπιώτερο εθνικισμό τοΰ Ναιβίου (264­194 π.Χ.) ή τοΰ Έννίου (239­169 π.Χ.)9. Ό τελευταίος μάλιστα ποιητής αποτελεί πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα τής στάσεως αρκετών μορφωμένων Ρωμαίων απέναντι στο ελληνικό πνεύμα: Ένώ μιμείται και προσπαθεί να φτάση τήν ελληνική λογοτεχνία, παραμένει οπωσδήποτε πιστός στο ρωμαϊκό πνεύμα και το ρωμαϊκό τρόπο ζωής, χωρίς όμως ακρότητες. "Αντίστοιχες είναι και οί προσωπικές του σχέσεις: 'Αρχικά συνδέθηκε μέ τον Κάτωνα, ό όποιος εΐναι εκείνος πού τον έφερε στή Ρώμη, ύστερα όμως έγινε φίλος τοΰ Νομπι­

λίωρος και τοΰ Σκιπίωνος. Τήν τάση αυτή συγκερασμού και προσεγγίσεως ρωμαϊκών και ελληνικών ιδεών αντιπροσωπεύουν περισσότερο τύποι όπως ό Σκιπίων "Αφρικανός ό Νεώτερος10.

ανεξαρτησίας και αυθυπαρξίας τους. Ό δρόμος αυτός, τον όποιο οί Ρωμαίοι έδειξαν στην Ευρώπη καί τήν ανθρωπότητα ολόκληρη κατόπιν, είναι ό σωστός δρόμος κάθε «κλασσι­

κισμοϋ». 7. Hor. Sat. 2, 2, 11. 8. Plaut. Most. 22­24. 9. Πάντως τόσο οί οπαδοί τοϋ ήθικοϋ καί πολιτικού συντηρητισμού όσο καί οί εμ­

φανιζόμενοι ώς φιλέλληνες καί είρηνιστές Ρωμαίοι δεν παύουν να είναι κατά βάθος εθνι­

κιστές καί να άγωνίζωνται γιά τήν επέκταση τής ρωμαϊκής ηγεμονίας. Πβ. Pierre Grimal, Le siècle des Scipions, Paris 19752, σσ. 209­210.

10. Βλ. καί Λ'. Petrochilos, Roman attitudes to the Greeks, έν 'Αθήναις 1974, σσ. 199­200.

Page 47: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή στάση των Ρωμαίων απέναντι στην Ελληνική τέχνη 45

Φαίνεται δε ότι, όπως στην τέχνη επικράτησε ή διάκριση ανάμεσα στη σύγχρονη «ελληνιστική» και την κλασσική ελληνική τέχνη και εκδηλώ­

θηκε σαφής προτίμηση τών Ρωμαίων προς τή δεύτερη, έτσι και στή μίμηση τοϋ ελληνικού τρόπου ζωής οί Ρωμαίοι πατριώτες προσπάθησαν να δια­

στείλουν το παρόν άπό το παρελθόν, εξαίροντας τον τρόπο ζωής τών παλαι­

ών μεγάλων ανδρών, πού κατέστησαν τήν Ελλάδα ένδοξη. Τούτο προκύ­

πτει καθαρά άπό το σαφή διαχωρισμό πού κάνει π.χ. στο σημείο αυτό ό Κι­

κέρων, ό όποιος, δπως και οί δύο Κάτωνες, ό Βάρρων ή ό Σαλλούστιος, προ­

βάλλει το ρωμαϊκό τρόπο ζωής. Γράφει σχετικά ό Κικέρων:

Turn Catulus" 'ne Graeci quidem", inquit, "Crasse, qui in cwitatibus suis clari et magni fuerunt, siculi tu es nosque omnes in nostra re publica volumus esse, horum Graecorum, qui se inculcant auribus no­

stris, similes fuerunt, nec in otio sermones huius modi disputationes­

que fugiebant". [Τότε ό Κάτουλος εΐπε: ούτε βέβαια οί "Ελληνες, οί όποιοι υπήρξαν στις πολιτείες τους ένδοξοι και μεγάλοι, όπως είσαι σύ και όπως όλοι εμείς θέλομε να είμαστε στή δική μας πολιτεία, υπήρξαν όμοιοι με αυτούς εδώ τους "Ελληνες, πού μας γεμίζουν τ' αυτιά (μας ξεκουφαί­

νουν), ούτε κατά τήν απραξία απέφευγαν τέτοιου είδους λόγους και συζητήσεις.]1 '

Ό διαχωρισμός αυτός ανάμεσα σέ σύγχρονους και παλαιότερους "Ελ­

ληνες φέρνει στο φώς τήν πνευματική διαμάχη ανάμεσα στους Ρωμαίους και τους "Ελληνες άπό το δεύτερο π.Χ. αιώνα12. Οί "Ελληνες καυχώνται για τον πολιτισμό τους και ότι είναι απόγονοι τών τιτάνων εκείνων του πνεύ­

ματος και τής τέχνης, πού δημιούργησαν τα απαράμιλλα κλασσικά έργα, αποκαλούν δε τους Ρωμαίους βαρβάρους. Οί Ρωμαίοι άπό τήν πλευρά τους αισθάνονται δικαιολογημένη υπερηφάνεια για το στρατιωτικό και πολιτι­

κό μεγαλείο τής Ρώμης, ή οποία έταπείνωσε και κατέστησε δούλους εκεί­

νους πού έκαυχώντο για τήν καταγωγή και τον πολιτισμό τους. "Εχοντας μάλιστα συνειδητοποιήσει τή διαφορά ανάμεσα στα σύγχρονα και τα πα­

λαιότερα δημιουργήματα του ελληνικού πνεύματος και τής τέχνης και προσ­

ανατολισμένοι περισσότερο οί ίδιοι προς το κλασσικό ελληνικό πνεύμα, οί Ρωμαίοι διατείνονται ότι οί πραγματικοί κληρονόμοι και συνεχιστές τής κλασσικής Ελλάδος εΐναι οί ίδιοι και όχι οί σύγχρονοι τους "Ελληνες, πού βρίσκονται σέ ηθική και πνευματική παρακμή.

11. Cic. De orat. 2,5(19). 12. 'Εναργή εικόνα τής διαμάχης αυτής δίνει αργότερα ό Κικέρων στις Τουσκου·

λανες διατριβές του (βλ. π.χ. Cic. Tusc. 1,1­4(7).

Page 48: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

46 Δημητρίου ΕύΟ. Κουτρούμπα

Μέ την πεποίθηση αύτη οί Ρωμαίοι έχουν το αίσθημα ότι συνεχίζουν το κλασσικό πνεύμα στη λογοτεχνία και στην τέχνη και προσπαθούν να το οικειοποιηθούν και να τοΰ δώσουν περιεχόμενο και νόημα ρωμαϊκό. Και όσο και αν τα κλασσικά ελληνικά δημιουργήματα παραμένουν εως τώρα αξεπέραστα, οί Ρωμαίοι κατόρθωσαν να τα προσεγγίσουν στο μεγαλύτερο μέχρι σήμερα βαθμό, δείχνοντας σέ όλους τους μετέπειτα λαούς ποια στά­

ση πρέπει να τηρή κανείς απέναντι στο ξένο δημιούργημα, έστω κι αν αυτό είναι το κλασσικό: όχι δουλική μίμηση13, άλλα μετουσίωση και προσαρ­

μογή, όσο γίνεται στο δικό τους τρόπο ζωής και σκέψεως. Σέ δ,τι άφορα τή ρωμαϊκή τέχνη, πού δημιουργείται βαθμιαία στο πρώ­

το ήμισυ του δευτέρου αιώνος π.Χ. και είναι αποτέλεσμα της μιμήσεως και αντιπαράθεσης προς τήν ελληνική τέχνη, θα μπορούσε κανείς να πή ότι ή μορφή μοιάζει ελληνική και πολύ συχνά και οί καλλιτέχνες είναι "Ελληνες, τό νόημα όμως και τό πνεύμα είναι ρωμαϊκό. Κατορθώνουν δε βαθμηδόν οί Ρωμαίοι να προσφέρουν δικά τους δημιουργήματα, στους τομείς ιδίως της αρχιτεκτονικής, τού ιστορικού ανάγλυφου, καθώς και της προσωπογραφί­

ας. Της τελευταίας όμως οί ρίζες πιστεύεται σήμερα ότι βρίσκονται μέσα στην ελληνιστική τέχνη14. Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ή ρωμαϊκή τέχνη, πού ήταν πάντοτε έλληνίζουσα, στο απόγειο της γίνεται κλασσικί­

ζουσα. Μέχρι ποιο βαθμό βέβαια κατόρθωσε να προσέγγιση τήν κλασσική ελληνική δημιουργία και σέ ποια έκταση ακολουθεί τις τάσεις της σύγχρο­

νης της «ελληνιστικής» τέχνης είναι θέμα περισσότερο των συναδέλφου αρχαιολόγων.

Έν τέλει θα θέλαμε να ρίξωμε μια γρήγορη ματιά στα κίνητρα της αντι­

δράσεως κατά τοΰ ελληνικού πνεύματος και της ελληνικής τέχνης τού σφο­

δρότερου αντιπάλου τού ελληνισμού στή Ρώμη, τοΰ Κάτωνος τοΰ Πρεσβυ­

τέρου, όπως αυτά προκύπτουν από τά κείμενα του ή άλλες πληροφορίες. Δυστυχώς πολύ μικρό μέρος από τό τεράστιο έργο τοΰ θεμελιωτοΰ τής λα­

τινικής πεζογραφίας σώθηκε. "Από τήν καταδίκη όμως τής ελληνικής ποι­

ήσεως, τής φιλοσοφίας, τής ιατρικής, τής μουσικής, τοΰ χορού και τής το­

ποθετήσεως στα ρωμαϊκά σπίτια ελληνικών αγαλμάτων και ομοιωμάτων τών θεών φαίνεται ότι ή τοποθέτηση του απέναντι σέ όλες τις μορφές τής ελληνικής τέχνης εΐναι αρνητική.

"Ετσι ό Κάτων εκφράζει έκπληξη γιά τό θράσος εκείνων, πού έγκατα­

13. Βεβαίως καί αύτη υπήρξε επί μακρόν, όπως προαναφέραμε, και σέ πολλούς το­

μείς δέν κατάφεραν οί Ρωμαίοι να απαλλαγούν τελείως από τή μίμηση. 14. Βλ. πρόχειρα Encyclopedia of world art [Enciclopedia universale dell'urte], τόμ.

VII, New York­Toronto­London) 1971, στ. 403 κέξ.

Page 49: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή στάση των Ρωμαίων απέναντι στην Ελληνική τέχνη 47

λείπουν τους ρωμαϊκούς θρησκευτικούς και λατρευτικούς τύπους και τα ετρουσκικής μάλλον τεχνοτροπίας πήλινα ειδώλια15 των θεών και τοποθε­

τούν στα σπίτια τους σαν διακοσμητικά απλώς αντικείμενα αγάλματα (προ­

φανώς ελληνικά)16 προτομές και ομοιώματα τών θεών:

Miror audere atque religionem non tenere, statuas deoriim exempta ear urn facierum signa domi pro supellectile statuer e. [Μου προκαλεί κατάπληξη το ότι τολμούν και να μην τηρούν τους θρη­

σκευτικούς τύπους και να στήνουν στα σπίτια τους σαν διακοσμητική επίπλωση αγάλματα τών θεών, προτομές τους και ομοιώματα.]17

Σε άλλο απόσπασμα ό Κάτων αποδοκιμάζει τα τραγούδια, τήν απαγγε­

λία ελληνικών στίχων, τα αστεία, τήν αλλαγή της φωνής προς μίμηση ξέ­

νων φωνών και τους χορούς:

Praeterea cantai, ubi collibuit, interdum Graecos versus agit, iocos dicit, voces demutat, staticulos dai. [Έκτος αυτών τραγουδάει, όταν του άρέση, ενίοτε απαγγέλλει (σαν ηθο­

ποιός) ελληνικούς στίχους, διηγείται αστεία, αλλάζει (μιμείται) φωνές, δίνει χορούς.]18

Χαρακτηριστικό τής αντιθέσεως τοΰ Κάτωνος προς τήν ποίηση εν γέ­

νει εϊναι το ότι κατηγόρησε σε λόγο του τον ύπατο Μάρκο Φούλβιο Νομπι­

λίοιρα, ενα από τα φιλελεύθερα ρωμαϊκά πνεύματα τής εποχής, ότι πήρε μαζί του στην εκστρατεία κατά τής Αιτωλίας τον ποιητή Έννιο. Γράφει σχετικά ό Κικέρων, ό όποιος επιβεβαιώνει ότι οί Ρωμαίοι δεν είχαν σε υπό­

ληψη τήν ποίηση και τους ποιητές:

15. Ή προτίμηση του προς αυτά συμπεραίνεται από τα συμφραζόμενα­ βλ. και James Hastings, Encyclopaedia of Religion and Ethics, τόμ. I, Edinburgh­New York 1908, σ. 871.

16. Ό Κικέρων, τοΰ οποίου ή θεωρητική τοποθέτηση απέναντι στον ελληνισμό έχει πολλά συντηρητικά, Κατωνικά θα λέγαμε, στοιχεία, στις Τουσκουλανές διατριβές του υποστηρίζει ότι ή υπεροχή τών 'Ελλήνων έναντι τών Ρωμαίων στή γλυπτική, τή ζωγρα­

φική και τήν τέχνη γενικά οφείλεται καθαρά στην ανυποληψία τών θεραπόντων τής τέ­

χνης στή Ρώμη: An censemus, Fabio, nobilissimo Uomini, laudi datum esset quod pin­

geret^ non multos etiam apud nos futures Polyelitos et Parrhasios fuisse? honos alit artes... (Cic. Tusc. 1,2(4).

["Η νομίζομε ότι, cìv γιά το Φάβιο, άνθρωπο επιφανέστατο, είχε θεωρηθή ως έπαινος το ότι ζωγράφιζε, δέν θα έδημιουργοϋντο και σέ μας πολλοί Πολύκλειτοι και Παρράσιοι; ή εκτίμηση τρέφει τις τέχνες. . . ] .

Βλ. και Plin. Nat. hist. 35,7(19) και Val. Max. 8,14,6. 17. Βλ. Η. Jordan, M. Catonis praeter librum De re rustica quae exstant, Stutgardiae

MCMLXVII (ανατ.), σ. 69, άπόσπ. LXXI. 18. Αυτόθι, σ. 58, άπόσπ. XL.

Page 50: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

48 Δημητρίου Εύθ. Κουτρούμπα

"Sero igitur a nostris poetae vel cogniti vel recepii. . . honorem tamen huic generi non fuisse déclarât oratio Catonis, in qua obiecit ut pro­

brum M. Nobiliori, quod is in provinciali poetas duxisset. duxerat autem consul Me in Aetoliam, ut scimus, Ennium".

["Οψιμα επομένως οί ποιητές είτε έγιναν γνωστοί είτε έγιναν αποδεκτοί άπο μας... "Οτι όμως δέν υπήρξε εκτίμηση προς το εΐδος αυτό το φα­

νερώνει ό λόγος του Κάτωνος, στον όποιο επέρριψε ώς όνειδος στο Μάρκο Νομπιλίωρα το ότι εϊχε πάρει μαζί του στην επαρχία ποιη­

τές. Είχε πάρει δε ό ύπατος εκείνος μαζί του στην Αιτωλία, όπως γνωρίζομε, τον Έννιο.]1 9

Σε άλλο απόσπασμα, όπου ό Κάτων κάνει λόγο για τα παλιά ρωμαϊκά ήθη, αναφέρει ότι παλαιότερα οί Ρωμαίοι ήταν εύπρεπώς ντυμένοι στις δημόσιες εμφανίσεις τους20 και άπλα ντυμένοι μέσα στο σπίτι, ξόδευαν τα χρήματα τους περισσότερο για να αγοράζουν καλά άλογα (χρήσιμα τόσο στις καθημερινές εργασίες όσο και στον πόλεμο) και όχι μαγείρους και δέν είχαν σέ υπόληψη τήν ποιητική τέχνη. "Αν κανείς καταγινόταν μέ τήν τε­

λευταία ή έσύχναζε σέ συμπόσια, τον θεωρούσαν αλήτη και απατεώνα:

Vestiri in foro honeste mos erat, domi quod satis erat, equos carius quam coquos emebant. poeticae artis honos non erat. siquis in ea re studebat aut sese ad convivia adplicabat, grassator vocabatur. [Συνήθιζαν στην αγορά να ντύνωνται εύπρεπώς, στο σπίτι δ,τι ήταν αρκετό, άκριβώτερα αγόραζαν τα άλογα παρά τους μαγείρους. Τήν

19. Cic. Tusc. 1,2(3). 20. Ή μίμηση τοΰ ελληνικού τρόπου άμφιέσεως και συμπεριφοράς από τον Σκι­

πίωνα 'Αφρικανό τον Πρεσβύτερο, ακόμη και ή ενασχόληση του μέ τα βιβλία ή τήν πάλη, εθεωρούντο άπό πολλούς σύμφωνα μέ το Λίβιο ώς ανάρμοστα για ενα Ρωμαίο και μάλιστα στρατηγό:

. . . ipsius etiam imperatorie non Romarins modo sed ne militaris quidem cult us iactabatur: cum pallio crepidisque inambulare in gymnasio; libellis eum palae­

straeque operam dare; Liv. 29, 19, 11­12).

[. . .έκατηγορεΐτο ακόμη και τοΰ ίδιου τοΰ στρατηγού ή εμφάνιση, πού δέν ήταν όχι απλώς ρωμαϊκή, αλλά ούτε καν στρατιωτική: έκανε περιπάτους στο γυμνάσιο μέ ελληνικό μανδύα και σανδάλια­ αφιέρωνε τό χρόνο του σέ (ελληνικά) βιβλία και στην παλαίστρα] Πβ. Πλοντ. Μάρκ. Κάτ. 3,5 κέξ. (338a­b) και Fr. Klingner, Cato Censorius und die Krisis Roms, Ròmische Geisteswelt [ανατ. άπό: Die Antike, 10 (1934), σσ. 239­263], Munchen 19655, σ. 40. 'Αντιθέτως ό 'Οράτιος (Carm. 1, 10, 1­4) θεωρεί τήν παλαίστρα και τήν ενασχόληση μέ τόν αθλητισμό ώς ένα άπό τα μέσα έξημερώσεως και εκπολιτισμού τοΰ άνθρωπου.

Page 51: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή στύση των Ρωμαίων απέναντι στην Ελλην ική τέχνη 49

ποιητική τέχνη δέν την εκτιμούσαν. "Αν κανείς ήσχολεΐτο με αύτη ή άνακλινόταν σέ συμπόσια, άπεκαλείτο απατεώνας.]21

Ό ϊδιος ό Κάτων έδινε με τη ζωή και το παράδειγμα του το πρότυπο του δυνατού Ρωμαίου, πού έχει ώς μόνιμο προσανατολισμό του τα προγονικά ήθη και τήν αρετή και περιφρονεί τις αβρότητες και τα πλούτη22. Επίσης ό Κάτων ώς τιμητής (censor) τό 184 π.Χ. προσπάθησε με εξοντωτική φορο­

λογία να πατάξη τήν πολυτέλεια και τή σπατάλη23 και να έπιβάλη εξαιρε­

τική αυστηρότητα σέ θέματα δημοσίας αιδοϋς. 'Αποκορύφωμα της υπερ­

βολής αυτής ήταν ή αποβολή από τή Σύγκλητο του υποψηφίου υπάτου Μα­

νιλίου μέ τήν κατηγορία ότι έφίλησε τρυφερά τή γυναίκα του μέρα μεσημέρι μπροστά στα μάτια της κόρης του καθώς και ό ισχυρισμός του Κάτωνος ότι ό ίδιος, μόνο όταν έγινε μιά τρομερή βροντή, αγκάλιασε τή γυναίκα του:

"Αλλον δε βουλής εξέβα/.εν νπατενσειν επίδοξον οντά Μανίλιον, ότι τήν αύτοϋ ^ναίκα μεθ' ήμεραν όρώσης της θνγατρος κατεφίλησεν αύτω δ' εφη τήν γυναίκα μηδέποτε πλην βροντής μεγάλης γενομένης περιπλακήναι, και μετά παιδιάς ειπείν αυτόν ώς μακάριος εστί τον Διός βροντώντος24'.

Θέλοντας δέ ύστερα άπό τή γενική καταδίκη των ελληνικών γραμμάτων να δικαιολόγηση προς τό γυιό του Μάρκο τή μετάβαση του στην 'Αθήνα και τή σπουδή τών ελληνικών συγγραμμάτων, ό Κάτων γράφει προς αυτόν ότι είναι μέν καλό να γνωρίζη κανείς τή λογοτεχνία τών Ελλήνων, χωρίς όμως νά έπηρεασθή άπό τό πνεύμα και τον τρόπο ζωής, πού περιγράφει. Γιατί, όπου αυτά μεταδοθούν, απειλούν νά διαφθείρουν τά πάντα:

Dicam de istis Graecis suo loco, Marce fili, quid Athenis exquisitum habeam, et quod bonum sit illorum litter as inspiccre, non perdiscere ...et hoc puta vatem dixisse, quandoque ista gens suas litteras dabit, omnia conrumpet... [θα πώ γι' αυτούς τους "Ελληνες στην οικεία θέση, γυιέ μου Μάρ­

κο, τί πήγα νά ερευνήσω στην 'Αθήνα και ότι είναι καλό νά έχη κα­

21. Βλ. II. Jordan, ό.π., σ. 83. 22. Βλ. Liv. 39, 40, 4. ' 23. Γράφει σχετικά ό Κορνήλιος Νέπως: at Caio, censor cum eodem Fiacco factus, severe praefuil ei polestati. nam et in com­

plures nobiles animadvert.it et multas res novas in edictum addidit, qua re luxuria reprimerelur, quae iam turn incipiebat pullulare (Nep. Cat. 2,3). [Άλλα ό Κάτων, όταν έγινε τιμητής μαζί μέ τον ίδιο το Φλάκκο, άσκησε μέ αυστηρό­

τητα αυτή τήν εξουσία. Διότι και πάρα πολλούς ευγενείς τιμώρησε καί πολλές και­

νοτομίες στο διάταγμα πρόσθεσε, μέ τις οποίες θα περιοριζόταν ή πολυτέλεια, ή οποία ήδη τότε άρχιζε νά θρασεύη.] 24. Πλοντ. Μάρκ. Κάτ. 17,7(346d)­ πβ. κεφ. 20 καί Γαμηλ. παραγγ. 13(139e).

4

Page 52: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

50 Δημητρίου Εύθ. Κουτρούμτκχ

νείς μια γενική ιδέα της λογοτεχνία τους, όχι όμως να τη μάθη άπ' έξω κι ανακατωτά... Και να νομίζης ότι τοϋτο το είπε προφήτης, ότι δηλαδή, αν ποτέ αυτό το έθνος (μας) δώση τα γράμματα του, θα δια­

φθείρη τα πάντα...]25

Συνεπής προς το ανθελληνικό αυτό πνεύμα είναι ή εκδίωξη από τή Ρώ­

μη Ελλήνων φιλοσόφων κατά τα ετη 16126 και 155π.Χ., οπότε έδωσαν στή ρωμαϊκή νεολαία μαζί με τις ηδονιστικές θεωρίες τους και απτά δείγματα της σοφιστικής τους τέχνης και της ικανότητος να παρουσιάζουν το ϊδιο πράγμα διαφορετικά, ανάλογα μέ τήν περίσταση. Για το λόγο αυτό ό αυστη­

ρός Κάτων τους αντιμετωπίζει ώς δημόσιο κίνδυνο και σέ ενα απόσπασμα του χρησιμοποιεί ιδιαίτερα σκληρή γλωσσά εναντίον τους:

...ços philosophi mera estis, ut M. Calo ait, mortualia; glossarla namque colligitis et lexidia, res taetras et inanes et frivolas tamquam mulierum voces praeficarum. [... εσείς οί φιλόσοφοι είστε, όπως λέει ό Μάρκος Κάτων, σκέτη θρηνω­

δία* διότι συλλέγετε γλωσσάρια και λεξίδια, πράγματα αηδιαστι­

κά, χωρίς περιεχόμενο καί τιποτένια σαν τις φωνές τών γυναικών πού μοιρολογούν.]27

Ό Κάτων, όπως καί άλλοι συντηρητικοί Ρωμαίοι, φοβάται ότι ή ενα­

σχόληση μέ τις θεωρητικές επιστήμες καί τήν τέχνη υπό τήν ευρύτερη έν­

νοια της θα άμβλύνη τή ρωμαϊκή virtus, τή γενναιότητα καί τήν αρετή, καί θα όδηγήση στον εκφυλισμό καί τήν απώλεια της ρωμαϊκής ηγεμονίας, κατά τον ίδιο ίσως τρόπο πού καί οί "Ελληνες έχασαν τήν ηγεμονία καί τήν πολιτική τους αυθυπαρξία. 'Αναφέρει σχετικά ό Πλούταρχος:

Τον δε παΐδα διαβάλλων προς τα 'Ελληνικά, φωνή κέχρηται θρασντε­

ρα τον γηρως, οίον άποθεσπίζων καί προμαντεΰων ώς άπολονσι 'Ρω­

μαίοι τα πράγματα, γραμμάτων 'Ελληνικών άναπλησθέντες. [Θέλοντας δέ να δημιουργήση στο γυιό του προκατάληψη καί απέ­

χθεια προς τα ελληνικά γράμματα, χρησιμοποίησε γλώσσα βιαιότε­

ρη άπό όσο τα γηρατειά του επέτρεπαν, σαν να προφήτευε καί προμάν­

25. Βλ. Η. Jordan, δ.π., σ. 77. 26. Καλώς άρα ποιονντες 'Ρωμαίοι οί πάντα άριστοι Άλκαϊον καί Φιλίσκον τον;

'Επικούρειους εξέβαλον της πόλεως Λενκίον τον Ποστονμίον νπατενοντος, δι ας είσηγονν­

το ήδονάς (Άθήν. 12, 68 (547a). 27. Geli. 18, 7, 3.

Page 53: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή στύση των Ρωμαίων απέναντι στην Ελληνική τέχνη 51

τευε ότι οι Ρωμαίοι θά χάσουν την ηγεμονία, αν παραγεμίσουν μέ ελλη­

νικά γράμματα.]28

"Ετσι έρχεται στην επιφάνεια ή παλιά κατηγορία εναντίον της τέχνης, πού προκάλεσαν βέβαια κακοί θεράποντες της, ότι δηλαδή ή τέχνη ναι μέν εξευγενίζει και εκλεπτύνει τον άνθρωπο, αλλά συγχρόνως τον κάνει και μαλθακό. Το πρόβλημα αυτό θίγει και ό Θουκυδίδης, όταν δια στόματος του Περικλέους, απαντώντας ϊσως σέ αιτιάσεις των σκληραγωγημένων Σπαρτι­

ατών ανάλογες μέ εκείνες τών συντηρητικών της Ρώμης, διακηρύσσει ότι οι 'Αθηναίοι επιδίδονται στή φιλοσοφία και την καλλιέργεια του πνεύματος χωρίς να χάνουν τη σωματική και ψυχική τους ρώμη καί να γίνωνται μαλ­

θακοί29. Το κλειδί του προβλήματος αύτοΰ βρίσκεται μέσα στο χρυσό κα­

νόνα του μέτρου, πού εκφράζουν τό ελληνικό παράγγελμα Μηδέν άγαν ή ή θρυλούμενη συμβουλή της Κόριννας προς τό νεαρό Πίνδαρο: Tfj χειρί... δει σπείρειν, άλλα μη δλω τω ϋυλάκω.

Πρέπει πάντως να τονισθή για μια ακόμη φορά ότι ή έντονη αποδοκι­

μασία εκ μέρους του Κάτωνος της ποιήσεως, της φιλοσοφίας, της τέχνης, της μουσικής, του χορού, τών συμποσίων καί γενικά κάθε πράγματος, πού αποσκοπεί στο να τέρψη τον άνθρωπο ή να κολακέψη τις αδυναμίες του, έχει ήθικοπολιτικσ. κίνητρα καί στωικές καί πυθαγόρειες ρίζες. Γι' αυτόν τό πνεύμα (animus) έχει τό προβάδισμα απέναντι στο σώμα (corpus), ό­

πως καί ή αρετή (virtus) έναντι της εύχαριστήσεως καί ηδονής (voluptas, libito· τις ϊδιες περίπου απόψεις συναντούμε αργότερα καί στα προοίμια τών ιστορικών μονογραφών του Σαλλουστίου)30. Ή αυστηρή περικοπή όλων όσων συνεπάγονται ευχαρίστηση καί άνεση θεωρείται απαραίτητη προκειμένου νά διατηρήται τό άτομο σέ πνευματική καί σωματική αλκή, για νά εϊναι σέ θέση νά εκπλήρωση τις υποχρεώσεις του προς τήν κοινω­

νία καί τήν πολιτεία. Φαίνεται δε ότι δεν είναι τελείως άσχετη προς τή στά­

ση του αυτή ή φημολογούμενη γνωριμία του νεαρού Κάτωνος στον Τάραν­

τα μέ τον πυθαγόρειο φιλόσοφο Νέαρχο, απ' τον όποιο διδάχτηκε ότι ή χαρά είναι τό δόλωμα τού κακού καί τό σώμα ή δυστυχία της ψυχής:

Φαβίον Òè Μαξίμου τήν Ταραντίνων πάλιν ελόντος, έτυχε μεν ο Κάτων στρατευόμενος υπ' αύτω κομιδη μειράκιον ων, Νεάρχω δε τινι τών Πυ­

28. ΙΤλοντ. Μάρκ. Κάτ. 23, 2 (350b)­ τελικά, όπως παρατηρεί στή συνέχεια καί ό Πλούταρχος, οί φόβοι τοϋ Κάτωνος αποδείχτηκαν υπερβολικοί καί τα ελληνικά γράμ­

ματα καί οί τέχνες έδωσαν νέα πνοή καί αίγλη στο ρωμαϊκό πολιτισμό. 29. Θονκ. 2, 40, Ι. 30. Βλ. Viktor Paschi, Cato als Vorbild ròmischer Lebenshaltung, Neue Jahrbucher

furAntike und deutsche Bildung, 2(1939), σ. 416.

Page 54: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

52 Δημητρίου ΕύΟ. Κουτρούμπα '

θαγορείων ξένω χρησάμενος, εσπονδασε τών λόγων μεταλαβεΐν. άκου­

σας δε ταντα διαλεγομένον τον ανδρός οίς και Πλάτων (Τίμ. 69) κέ­

χρηται, την μεν ήδονήν άποκαλών μέγιστον κακόν δέλεαρ, σνμφοράν δε τη ψνχη τό σώμα πρώτην, λνσιν δε και καθαρμόν οίς μάλιστα χωρίζει κάί άφίστησιν αντήν τών περί τό σώμα παθημάτο)ν λογισμοί ς, ετι μάλλον ηγάπησε τό λιτόν και την εγκράτειαν31.

Στο σημείο αυτό οι απόψεις του Κάτωνος συμπίπτουν και με μεταγενέ­

στερες, ϊσως δε οί αντιλήψεις αυτές επέδρασαν στην κατοπινή χριστιανική κοσμοθεωρία, ή οποία έδειξε ενδιαφέρον πρώτιστα για το πνεύμα, τήν ψυ­

χή, και περιφρόνησε πολλές φορές ή έθεσε σέ δεύτερη μοίρα τό σώμα, τό πάθος, τήν ηδονή, τήν τέχνη κλπ., τα όποια όλα μαζί θεωρήθηκαν ότι απο­

τελούν τα πλοκάμια τοϋ κακού, πού κρατούν τον άνθρωπο μακρυά από τό Θεό. Υπάρχει όμως και μία διαφορά: Ή ρωμαϊκή κοσμοθεωρία και ό Κάτων απορρίπτουν τό κακό για πρακτικούς και πολιτικούς κυρίως λόγους, επει­

δή δηλαδή με αυτό εξασθενεί ή virtus και το άτομο αδυνατεί νά εκπλήρωση τα καθημερινά του καθήκοντα ως πολίτης και ενεργό μέλος της κοινωνίας32, όχι για λόγους μεταφυσικούς. Τό πρώτο και βασικό πεδίο δράσεως της vir­

tus για τον Κάτωνα και τους Ρωμαίους δέν είναι ή μεταθανάτια ζωή, αλλά ή πολιτεία, ή res publico,. Τήν αγωνία για τήν τελευταία μαρτυρούν τα λόγια του Κάτωνος τοΰ Πρεσβυτέρου στή βιογραφία τοΰ Πλουτάρχου, πού ανα­

φέραμε και παραπάνω και με τα όποια τα ελληνικά γράμματα παριστάνον­

ται σαν μολυσματική ασθένεια, πού απειλεί τήν ϊδια τήν ύπαρξη τοΰ ρωμαϊ­

κού κράτους: άπολονσι 'Ρωμαίοι τα πράγματα, γραμμάτων rΕλληνικών άνα­

πλησθέντες.

Die Haltung der Ròmer gegeniiber der griechischen Kunst in der Zeit Catos des Alteren

(Von Professor Dr. Demetrios E. Koutroubas) (Zusammenfassung)

Die Zeit Catos des Alteren (234­149 v. Chr. ) war entscheidend fur die Existenz Roms und seine Herrschaft im Mittelmeerraum. Genauso entschei­

dend war dièse Zeit fur den Fortschritt des romischen Geistes und die Ent­

wicklung der romischen Literatur und Kunst, die das Ergebnis der direkten Bekanntschaft und Nachahmung des griechischen Geistes und seiner Ge­

genuberstellung war. Vor dieser Zeit gab es schon einen starken direkten oder indirekten

31. Πλοντ. Μάρκ. Κάτ. 2,3 κέξ. (337b­c). 32. Βλ. Viktor Paschi, ο.π., σ. 421.

Page 55: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή στάση των Ρωμαίων απέναντι στην Ελληνική τέχνη 53

(durch Etrurien) griechischen EinfluB auf die ròmische Kunst, der nach der Besetzung der griechischen Lander und dem Raub von Kunstwerken und Bu­

cheri!, die nach Italien transportiert wurden, groBer wurde. Dadurch ist in Rom der Strom der ròmischen Philellenismus und der Nachahmung der griechischen Lebensweise gewachsen. Dies verursachte eine Reaktion der ròmischen Konservativen. Diese —und besonders Cato der Altere— fur­

chteten, daB die Einfuhrung der griechischen Literatur und Kunst und die Nachahmung der Lebensart der Griechen sich fatal auf das Imperium Ro­

manum auswirken wurde. Obwohl der Unterschied zwischen den verfallenen zeitgenòssischen und

den klassischen Griechen beachtet wurde und bewuBt war und die Ròmer sich als Fortsetzer des klassischen Grieschenlands fuhlten, scheint Cato alle Ar­

ten der griechischen Kultur und Lebensweise zu verurteilen und zu verwer­

fen. Diese Haltung, die wahrscheinlich auch pythagoreische und stoische Wurzeln hat, entsprang hauptsàchlich aus moralischen und politischen Griin­

den und aus Sorge urn die Zukunft des ròmischen Staates. Denn er furch­

tete, daB die durch Kunst und griechischen Kultur verfeinerten und verweich­

lichten Burger ihre virtus verlieren kònnten, die nòtige Voraussetzung fur die Existenz der ròmischen res publica war.

Page 56: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΒΑΛΤΕΡ ΠΟΥΧΝΕΡ

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΑΑΑΔΑ

Πρώτ' άπ' όλα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον πρόεδρο του Φιλολογι­

κού Συλλόγου «Παρνασσού», καθ. κ. Αιβαδάρα, για τήν τιμή πού μου έκανε ό Σύλλογος, δίνοντας μου το λόγο απόψε (τήν ϊδια μέρα πού τιμού­

με τον κορυφαίο ερμηνευτή τοΰ αρχαίου δράματος, του παγκόσμιου και ελληνικού ρεπερτορίου, "Αλέξη Μινωτή, μόνος του ένα μεγάλο κεφάλαιο της θεατρικής ιστορίας τοΰ τόπου, από τήν πρώτη εμφάνιση του στον «Οι­

δίποδα Τύραννο» το 1919, σέ σκηνοθεσία τοΰ Φώτου Πολίτη και με πρω­

ταγωνιστή τον Αιμίλιο Βεάκη), δίνοντας μου λοιπόν τό λόγο για ενα τόσο σημαντικό, γοητευτικό και πολύπλευρο θέμα, όπως είναι τό θέατρο στή μεταπολεμική Ελλάδα. Τό θέμα εΐναι πραγματικά πολυδιάστατο1, και δεν είμαι βέβαιος, αν μπορεί να πραγματευτεί κανείς αυτή τή στιγμή, μέ πλη­

ρότητα, τήν πολύπλευρη πορεία τοΰ ελληνικού θεάτρου των τελευταίων 50 χρόνων. Πάρα πολλές εΐναι οί ελλείψεις σέ πηγές, προεργασίες, επιστη­

μονικές μονογραφίες γιά επιμέρους θέματα, ακόμα και σέ βιβλιογραφική ενημέρωση άπό τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο, όκττε νά εΐναι τόλμημα, να επιχειρήσει κανείς, χωρίς τήν αναγκαία ιστορική απόσταση, πού μόνον αύτη δίνει στις κρίσεις μας τήν απαιτούμενη αντικειμενικότητα, μία σύν­

θεση. Κι ακόμα πιο ανέφικτη φαίνεται βέβαια ή σύνθεση και ή ανάπτυξη της πολύπτυχης αυτής εικόνας στά περιορισμένα χρονικά όρια μιας ωρι­

αίας ομιλίας. Πολλές και σκόρπιες είναι οί πληροφορίες γιά τις επιμέρους εξελί­

ξεις, μεγάλα τα κενά στή συγκέντρωση και πληρότητα των γεγονότων: αρ­

χίζοντας από τον αριθμό, τή σύσταση και τή χρονική διάρκεια των θιά­

σων, από τους «'Ενωμένους Καλλιτέχνες» τής μετακατοχικής 'Ελλάδας ως τό «Μαγικό Θέατρο», άπό τή βιογραφία και τό ρεπερτόριο, τήν επαγγελ­

ματική και καλλιτεχνική σταδιοδρομία των ηθοποιών, όχι μόνο τών κο­

ρυφαίων ονομάτων, τοΰ Αιμίλιου Βεάκη, τής Κατίνας Παξινοΰ, τοΰ Μάνου

1. Το μελέτημα αυτό είναι το κείμενο ομιλίας πού δόθηκε στο Φιλολογικό Σύλλο­γο «Παρνασσός» στις 9/2/1988.

Page 57: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Tò Θέατρο στη μεταπολεμική Ελλάδα 55

Κατράκη, τοϋ "Αλέξη Μινωτή, του Θάνου Κωτσόπουλου, της Βάσως Μα­

νωλίδου, τοϋ Δημήτρη Χορν, της "Ελλης Λαμπέτη και πολλών άλλων πού μάταια είναι ή προσπάθεια να τους αναφέρουμε εδώ με πληρότητα, αλλά και όλων τών άλλων, πού στελεχώνουν τους πολυάριθμους και συχνά βρα­

χύβιους θιάσους της πρωτεύουσας και της επαρχίας. 'Επίσης δεν διαθέτουμε καμιά συστηματική εργασία για σημαντικές σκηνοθετικές προσωπικότη­

τες της μεταπολεμικής Ελλάδας, τον Δημήτρη Ροντήρη, τον Κάρολο Κουν, τον "Αλέξη Σολομό, τον "Αλέξη Μινοοτή, τον Τάκη Μουζενίδη, τον Σπύρο Εύαγγελάτο και πολλούς άλλους, πού σφράγισαν με τήν αισθητική τους γραφή τις παραστάσεις τόσο τοϋ αρχαίου ρεπερτορίου όσο και τοϋ νεώ­

τερου, δέν διαθέτουμε καν πλήρη κατάλογο τών θεατρικών παραστάσεων πού έχουν γίνει καί γίνονται σ' όλη τή χώρα, δέν διαθέτουμε συστηματι­

κές εργασίες για τις οικονομικές καί νομοθετικές συνθήκες, κάτω από τις όποιες εξελισσόταν καί λειτουργεί ό θεατρικός βίος, δέν διαθέτουμε κα­

νένα αξιόπιστο επιστημονικό στοιχείο πού άφορα τήν έρευνα τοϋ θεατρι­

κοΰ κοινοΰ μέ στατιστικά αποτελέσματα. 'Αλλά καί ακόμα πιο περιορι­

σμένες θεματικές ενότητες, όπ(ος είναι ή πορεία της ερμηνείας τοϋ αρχαίου δράματος, ό θεσμός τών φεστιβάλ, τό εμπορικό θέατρο καί ή επιθεώρη­

ση, τό καταπληκτικό φαινόμενο της αποκέντρωσης τοϋ θεατρικοΰ βίου σ' όλη τή χώρα, τό σημαντικό θέμα τοϋ έρασιτεχνικοΰ καί επαρχιώτικου θεά­

τρου κι άλλα πολλά, δέν γνώρισαν ακόμα συστηματική αντιμετώπιση. Μέ τή θεσμοθέτηση της επιστήμης της Θεατρολογίας στα ελληνικά πανεπιστή­

μια θέλω να ελπίζω, πώς γίνεται καί θα γίνει ενα σημαντικό βήμα προς τήν κατεύθυνση αυτή, της συστηματικής διερεύνησης τοϋ συνόλου τής ι­

στορίας τοϋ έλληνικοϋ θεάτρου καί ειδικότερα τής τελευταίας της περιόδου. Ά ν τολμώ απόψε τό εγχείρημα να κάμω τήν απόπειρα κάποιας σύν­

θεσης τής μεταπολεμικής περιόδου, αυτό τό θάρρος μου οφείλεται στα πρώ­

τα αποτελέσματα μιας συλλογικής ερευνητικής προσπάθειας, πού έγινε, ύπό τήν καθοδήγηση μου, από φοιτητές τοϋ Πανεπιστημίου Κρήτης σέ ει­

δικά σεμινάρια μέ αυτό ακριβώς τό θέμα. Ή σύνθεση όμως, πού σ" αυτή τή φάση μόνο σέ αδρές γραμμές μπορεί νά γίνει, περιορίζεται στο δραμα­

τολόγιο, στο θεατρικό κείμενο, τό όποιο, ώς γνωστόν, εϊναι ενα μόνο άπό τα εκφραστικά μέσα τής θεατρικής παράστασης, συχνά βέβαια τό πιο κα­

θοριστικό. Ή εξέλιξη τής δραματικής παραγωγής δέν ταυτίζεται απόλυτα μέ τήν εξέλιξη τοϋ συνόλου τών θεατρικών πραγμάτων, άλλα οί δύο σφαί­

ρες επικαλύπτονται καί αλληλοεπηρεάζονται, εφόσον τό δραματικό κεί­

μενο γράφεται για τή σκηνική συγκεκριμενοποίηση καί ή θεατρική παρά­

σταση ενσαρκώνει τό δραματικό λόγο. ΓΗ σχετική έρευνα προεκτείνεται σέ πρώτη φάση σέ όλα τα έργα, πού τό κείμενο τους είναι προσιτό, δηλαδή εκείνα πού έχουν παιχθεί ή έχουν δημοσιευθεί. Σέ δεύτερη φάση θα περί­

Page 58: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

56 Βάλτερ Ποϋχνερ

λάβει και τα έργα πού έχουν βραβευθεί ή έχουν υποβληθεί για κρίση στους διάφορους θεατρικούς διαγωνισμούς. 'Υπάρχει μια αρκετά μεγάλη διαφο­

ρά ανάμεσα στα παιγμένα και στα δημοσιευμένα απλώς θεατρικά έργα: πολλά άπο τα δημοσιευμένα δέν έχουν βρει το δρόμο τους στη σκηνή, και πολλά από αυτά πού παραστάθηκαν δέν έχουν δημοσιευτεί, βρίσκονται στο Θεατρικό Μουσείο, στο αρχείο κάποιου θιάσου ή και στο προσωπικό αρ­

χείο τοϋ συγγραφέα. 'Αλλά και με τα δημοσιευμένα θεατρικά έργα υφίστα­

ται κάποιο πρόβλημα εντοπισμού τους, εφόσον δέν διαθέτουμε εθνική βι­

βλιογραφία για τήν εξεταζόμενη έδώ ιστορική περίοδο. Τα εντοπισμένα πάντως και μέ τον ένα ή τον άλλο τρόπο προσιτά δρα­

ματικά κείμενα ανέρχονται, άπο τήν απελευθέρωση της χώρας άπο τήν ιτα­

λογερμανική κατοχή ως τις μέρες μαςΓ περίπου σε 1.000. Ό αριθμός αυτός συμπεριλαμβάνει όλες τις μορφές τοϋ δραματικού λόγου, δηλαδή και φαρ­

σοκωμωδία και επιθεώρηση, μονόπρακτο και πολύπρακτο, στίχο και πεζό λόγο, ηθογραφία και φιλοσοφικό έργο, κοντολογίς όλες τις μορφές του δρά­

ματος ώς λεκτικής παρτιτούρας γιά τή θεατρική παράσταση, στηριζομέ­

νης κυρίως στο διάλογο σκηνικών προσώπων. Μια πρώτη αποτίμηση της πλούσιας αυτής δραματικής παραγωγής αποκαλύπτει μια καταπληκτική κι απρόσμενη ποικιλία θεμάτων, δραματουργικών μορφών, υφολογικών στοι­

χείων και στρατηγικών στο χειρισμό τής γλώσσας. "Από αυτή τήν πρώτη αποτίμηση δέν επιβεβαιώνονται καθόλου οι κρίσεις πού ακούγονται κατά καιρούς, ότι το σύγχρονο ελληνικό θεατρικό έργο βρίσκεται σέ ενα νεο­

νατουραλιστικό αδιέξοδο, έχει εγκλωβιστεί στην ηθογραφική περιγραφι­

κότητα τοϋ μικροαστού και τοϋ περιθωριακού, έχει σταματήσει στην πι­

στή αναπαραγωγή μιας ορισμένης κοινωνικής πραγματικότητας, προτιμών­

τας τις απλές δραματουργικές μορφές, τα όλιγοπρόσωπα καί μη απαιτητι­

κά σχήματα, τα έργα «δωματίου» (δπως τα έχει χαρακτηρίσει πρόσφατα ό Βασίλης Ζιώγας), πού αναπαριστάνουν καθημερινές καταστάσεις και χει­

ρίζονται κατά κόρον τήν αργκό. Ή διάγνωση αυτή αληθεύει πραγματικά γιά μιά ομάδα θεατρικών έργων, —ούτε καν γιά μια ομάδα συγγραφέων—, πού προβάλλονται άπό τή σκηνή διάφορων πρωτοποριακών θιάσων καί ε­

πηρεάζουν, μέ τή σειρά τους, τήν παραπέρα δραματική παραγωγή. Αυτή ή διαπίστωση όμως δέν αληθεύει γιά το σύνολο τής δραματικής παραγωγής, ούτε καν γιά το σύνολο τών νεώτερων δραματικών συγγραφέων, ενα σύνο­

λο πού απαρτίζεται άπό πολλές καί πολύ διαφορετικές προσωπικότητες, πού εξελίσσονται κιόλας, ό καθένας, στην ατομική του καλλιτεχνική πορεία, καί κατά το πλείστον δέν έχουν ολοκληρώσει ακόμα τήν αισθητική τους ανέλι­

ξη. Γι' αυτό τον λόγο είναι πολύ νωρίς γιά νά προβαίνει κανείς σέ μονο­

διάστατες διαγνώσεις αύτοϋ τοϋ είδους, οί οποίες άλλωστε δέν τεκμηριώνον­

ται άπό τα διαθέσιμα στοιχεία, άλλα φανερώνουν έναν άλλο σημαντικό μη­

Page 59: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

i \

Tò Θέατρο στή μεταπολεμική Ελλάδα 57

χανισμό στή θεατρική ζωή της μεταπολεμικής Ελλάδας: ή θεατρική παρά­

σταση, το γεγονός ότι ένα δραματικό έργο βρίσκει τελικά το δρόμο του στή σκηνή, λειτουργεί ώς φίλτρο, ώς επιλογέας για τή δραματική παραγω­

γή" οί επιλογές αυτές γίνονται μέ διάφορα κριτήρια, αισθητικά, ιδεολογι­

κά, θεματικά, και αλλάζουν από περίοδο σέ περίοδο και από θέατρο σέ θέα­

τρο. "Ως τά μέσα της δεκαετίας του "60 το σύγχρονο ελληνικό έργο γενικώς δεν είχε τις προτιμήσεις των ρεπερτορίων. Και κατόπιν ήταν κυρίως οί απο­

κεντρωμένοι μικροί θίασοι πού ανέβαζαν συστηματικά τή νεώτερη δρα­

ματική παραγωγή" εξαιρέσεις ή Δωδέκατη Αυλαία, τό Θέατρο Τέχνης και ή Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου.

Για τό γεγονός ότι τό θεατρικό δυναμικό λειτούργησε σέ αρκετές πε­

ριπτώσεις ώς ανασταλτικός παράγοντας γιά τή δραματική παραγωγή, μπο­

ρούμε να δο'κτουμε παραδείγματα από όλα τά δραματικά εϊδη, έκτος βέβαια από τό εμπορικό θέατρο: όταν ό "Αγγελος Σικελιανός τό 1940 διάβασε, στην ϊδια αυτή αίθουσα, τό δράμα του «Σίβυλλα», ϊσως δέν φανταζόταν πώς θα περνούσε τόσος καιρός, ώσπου να παρασταθεί στή σκηνή" αυτό ισχύει σχεδόν γιά όλη του τή δραματική παραγωγή, όπως και γιά τον Καζαντζάκη ή τον Πρεβελάκη κι άλλους από τό χώρο τοΰ υψηλού ποιητικού θεάτρου" αλλά και τά πρώτα έργα τοΰ Ιάκωβου Καμπανέλλη, πού δέν ακολούθησαν τή γραφή τού ψυχολογικού ήθογραφισμοΰ αλλά αποτελούν κοινωνικές σά­

τιρες σ' ενα ελεύθερο υπερρεαλιστικό ύφος, όπως τό «Όδυσσέα γύρισε σπίτι» και « Ό μπαμπάς ό πόλεμος», άργησαν νά παρασταθούν στή σκηνή: τά έργα γράφτηκαν τό 1951/2, αλλά παραστάθηκαν τό πρώτο τό 1966/7, και τό δεύτερο μόλις τό 1979" «Οί γάμοι» τοΰ Βασίλη Ζιώγα περίμεναν 15 χρόνια οίσπου νά ανεβαστούν στή σκηνή, άλλα έργα της ιδιότυπης μυθο­

πλαστικής του γραφής έχουν παιχθεί μόνο στο εξωτερικό" παρόμοια τύχη εΐχαν και τά θεατρικά έργα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη. Πολλά από τά δραματικά έργα όμως, πού είναι και αξιόλογα και ενδιαφέροντα, δέν βρί­

σκουν καθόλου τό δρόμο τους στή θεατρική σκηνή, απευθύνονται, μέ τήν εκδοσή τους, σέ ενα περιορισμένο αναγνωστικό κοινό ή παραμένουν τε­

λείως στην αφάνεια. Κατ* αυτόν τον τρόπο οί μηχανισμοί πού επικρατούν στην επιλογή τοΰ

ρεπερτορίου λειτουργοΰν συχνά ανασταλτικά γιά τή δραματουργική παρα­

γωγή. Βέβαια, συμβαίνει και τό αντίθετο, κυρίως στο εμπορικό θέατρο, τή φαρσοκωμωδία και τήν επιθεώρηση: έδώ οί ανάγκες τών θεατρικών θιάσων θέτουν σέ κίνηση τή δραματογραφία, μέ ακραία απόληξη, τό θεατρικό έργο νά γράφεται κατά παραγγελία. Και σοβαροί συγγραφείς τής τελευταίας πε­

ριόδου δέν αντιστάθηκαν στον πειρασμό νά γράφουν νούμερα γιά επιθεω­

ρήσεις, σενάρια γιά τήν τηλεόραση, έργα γιά τό ραδιόφωνο. Αυτή ή αυ­

τόματη εξασφάλιση τής παράστασης έχει καλλιεργήσει, τά τελευταία 20

Page 60: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

58 Βάλτερ Ποϋχνερ

χρόνια, από τότε πού οί θίασοι δίνουν κάποια σημασία στο σύγχρονο νεο­

ελληνικό έργο, έναν κάποιο τύπο θεατρικού έργου μέ κοινωνιοκριτικό πε­

ριεχόμενο, μέ απλή δραματουργική μορφή, λιτό σκηνικό, απεικόνιση κα­

θημερινών καταστάσεων και προβλημάτων και υπερβολική χρήση ιδιωμα­

τικής γλώσσας, ενα κράμα γνωστών και προσφιλών στοιχείων μέ κάποια δοσολογία εκούσιας υπερβολής, πού αγγίζει και προκαλεί συχνά τό κωμι­

κό ή και τό τραγικό και αναγνωρίζεται εύκολα από τό θεατρικό κοινό, ώς ή πραγματικότητα πού τό περιβάλλει. 'Υπάρχει ασφαλώς μια βαθύτερη ι­

στορική και κοινωνική αναγκαιότητα σ' αυτή τή νέα νατουραλιστική απει­

κόνιση τής ζωής, πού συχνά σταματάει στην περιγραφή χωρίς ένδελεχέ­

στερη ανάλυση, πού αρκείται στή διάγνωση χωρίς να προτείνει θεραπεία. Υπάρχουν και περιπτώσεις, όπου δίνονται στο κοινωνικό αδιέξοδο, πού απεικονίζεται εύγλωττα στή σκηνή, και υπαρξιακές διαστάσεις, μέ επίδρα­

ση του λεγόμενου θεάτρου του παραλόγου. Άλλα ή εξέταση τής συνολι­

κής δραματικής παραγωγής αποδεικνύει, πώς αυτός ό νέος, πιο πολιτικο­

ποιημένος ήθογραφισμός, εΐναι μία τάση μόνο ανάμεσα σέ πολλές άλλες πού συνυπάρχουν και σχηματίζουν, όλες μαζί, τό περίπλοκο μωσαϊκό τοϋ μεταπολεμικού ελληνικού δράματος.

Ωστόσο πρέπει να ξεχωρίσουμε τους νέους τρόπους θεατρικής γραφής άπό τα παλιά δοκιμασμένα δραματουργικά σχήματα, γνωστά από τό θέα­

τρο τοϋ μεσοπολέμου ή ακόμα και άπό τό λεγόμενο «θέατρο τών ιδεών» στις πρώτες δύο δεκαετίες τοϋ αιώνα μας. "Από αυτή τήν άποψη μπορούμε νά διακρίνουμε μια μεταβατική περίοδο, πού καλύπτει τό χρονικό διάστη­

μα άπό τήν Κατοχή ώς τα 1960/65, και τήν καθεαυτό περίοδο τοϋ σύγχρο­

νου ελληνικού θεάτρου. Τό όριο αυτό εΐναι φυσικά συμβατικό, άφοϋ οί θε­

ματολογικές προτιμήσεις και οί δραματουργικές φόρμες τοϋ μεσοπολέμου φτάνουν ώς τό παρόν και συνυπάρχουν μέ τις νέες κατευθύνσεις. Στή μετα­

βατική περίοδο όμως επικρατούν ακόμα τα δόκιμα σχήματα τοϋ μεσοπολέ­

μου, αν καί άπό πολύ νωρίς κάνουν τις πρώτες τους εμφανίσεις και μεμονω­

μένες απόπειρες μιας νέας θεατρικής γραφής. ΓΩς αρχικό ορόσημο αυτής τής σταδιακής μεταβολής στις παραδόσεις

τής δραματουργίας τοϋ 20οϋ αιώνα μπορεί νά θεωρηθεί ή παράσταση τής «Αυλής τών Θαυμάτων» τό 1957, πού ήταν καί ή πρώτη μεγάλη εισπρα­

κτική επιτυχία τοϋ θεάτρου Τέχνης. Τό γνωστό έργο τοϋ "Ιάκωβου Καμπα­

νέλλη, πού παίζεται έκτοτε ώς σήμερα μέ μεγάλη επιτυχία, σημαίνει συγ­

χρόνως τό τέλος μιας εξέλιξης καί τήν αρχή μιας άλλης. Τό θέμα τής πα­

ραδοσιακής αυλής στις παρυφές τής μεγαλούπολης, ώς φυσικής προέκτα­

σης τοϋ κοινωνικού συγχρωτισμού τών κατοίκων τοϋ χωριού στο αστικό καί ημιαστικό περιβάλλον, τής γειτονιάς ώς μικρής κοινωνικής μονάδας πού άντικαθρεφτίζει ωστόσο ενα ολόκληρο κοινωνικό στρώμα μέ τή φ το')­

Page 61: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Tò Θέατρο στη μεταπολεμική "Ελλάδα 59

χεια, την αβεβαιότητα, την εξαθλίωση και συγχρόνως τό φιλότιμο, την αλ­

ληλοβοήθεια και τό συλλογικό σθένος στην αντιμετώπιση των προβλημά­

των της επιβίωσης, έχει μακρά παράδοση στη νεοελληνική δραματουργία: από τους «Κούρδους» του Γιάννη Καμπύση ως τό ((Φιντανάκι» του Παν­

τελή Χορν, από τήν «Παλιά Αυλή» του Δημήτρη Χατζηαργύρη ώς τήν ((Αυλή τών Θαυμάτων)) τοϋ Καμπανέλλη. Τό «Φιντανάκι», εκείνη ή πικρή ηθογραφία της πλακιώτικης αυλής με τή σχεδόν νατουραλιστική γραφή και τό milieu τών μικροαστών και περιθωριακών τύπων, γνώρισε ώς τό 1960 άπειρες παραστάσεις και στο ερασιτεχνικό, επαρχιώτικο και σχολικό θέατρο, όίσπου να αντικατασταθεί από τήν «Αυλή» τοϋ Καμπανέλλη, ό όποιος, με τό έξοχο αυτό έργο τοϋ ψυχικοϋ ρεαλισμοΰ και της ανάγλυ­

φης απεικόνισης ενός στρώματος τοϋ πληθυσμού, γράφει και τον επική­

δειο τοϋ πολεοδομικοΰ και κοινωνικού αύτοΰ φαινομένου, της αυλής, πού συνδυάζεται μέ τά αυθαίρετα, τήν προσφυγιά, τα λαϊκά προάστια, τον υ­

πόκοσμο και τό μικροαστισμό: στή θέση της αυλής θα στηθεί πολυκατοι­

κία. Στή σύγχρονη ελληνική δραματουργία οί κλειστοί χώροι θα παρα­

μερίσουν έκτοτε τους ανοιχτούς, οί χώροι της απομόνωσης τους χώρους επικοινωνίας, ή επιφανειακή ένταξη στο κλεινόν άστυ θα ξεκόψει από τις σωτήριες ρίζες τής παράδοσης, τό μικροδιαμέρισμα, τό δωμάτιο ώς χώ­

ρος διαβίωσης θα πάρει υπαρξιακές διαστάσεις εϊτε ώς καταφύγιο εϊτε ώς φυλακή. Στο τσιμέντο τής πολυκατοικίας παραδοσιακοί λαϊκοί θεσμοί ό­

πως ή συλλογική ζωή και ή αλληλοβοήθεια, ό συλλογικός ψυχισμός και ή συλλογική κρίση, πού ακόμα στην «Αυλή» τοϋ Καμπανέλλη κάνουν τά θαύματα τους, έχουν πλέον συντριβεί. Μένει τό άτομο ξεκρέμαστο, άκοι­

νώνητο, άποσυνάγωγο. Ή «κοινωνία» είναι κάποιες ξένες ακατονόμαστες καταπιεστικές δυνάμεις, πού σε μερικά έργα παίρνουν συγκεκριμένες δια­

στάσεις, σέ άλλα σχεδόν μεταφυσικές, ή όταν συμμετέχουν οί πρωταγω­

νιστές σ" αυτήν, παρουσιάζεται ώς ενα χάος συμφεροντολογικών συναλ­

λαγών, ένας κρυφός αγώνας άλληλοεξοντώσεως πού διαδραματίζεται σέ γραφεία εταιρειών και σέ νεοπλουτικά αστικά σαλόνια. Ό παραδοσια­

κός λαός, ξεκομμένος από τό δικό του τρόπο ζωής, αναπολεί τό παρελθόν ή ονειρεύεται τό μέλλον. Στους κλειστούς χώρους τής σύγχρονης δραμα­

τουργίας οί σκηνικοί ήρωες επιδίδονται στο μύθο, προσοαπικό ή συλλογι­

κό, βιογραφικό ή κοινωνιοϊστορικό. Ή σχέση τους μέ τήν πραγματικό­

τητα είναι ταραγμένη. Τό έργο τοϋ Καμπανέλλη, τό νέο «Φιντανάκι» τής μεταπολεμικής ε­

ποχής, αποτελεί και τήν αρχή μιας νέας ευαισθησίας στή σκηνική μεταχεί­

ριση τής καθημερινής γλώσσας, αν καί σ" αυτό τον τομέα υπάρχει μεγάλη ποικιλία. Χαρακτηριστική είναι ή εξαφάνιση τών καθαρά διαλεκτικών τύ­

πων τής παλιάς επιθεώρησης και τοϋ Καραγκιόζη. Τοπική διάλεκτο χρη­

Page 62: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

60 Βάλτερ ΠοΟχνερ ^

σιμοποιεί μόνο το ποντιακό και λεσβιακό ερασιτεχνικό θέατρο. Το κριτή­

ριο γλωσσικής διαφοροποίησης ανάμεσα στα σκηνικά πρόσωπα δεν είναι πια γεωγραφικό, άλλα κοινωνικό: ακολουθεί τήν κοινωνική διαστρωμάτω­

ση και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στή γλώσσα της πιάτσας ή και στα ιδιώματα περιθωριακών ομάδων. Δίπλα σ' αυτή τή ρεαλιστική αντιμετώπιση του ζων­

τανού γλωσσικού υλικού υπάρχει και ή αργκό και το πλούσιο υβρεολόγιο της ώς μεταφορά υπαρξιακών καταστάσεων, όπου ή γλώσσα δέν λειτουρ­

γεί πια ώς φορέας νοημάτων και μέσο επικοινωνίας, άλλα ώς λεκτικές εκ­

ρήξεις μοναξιάς και απόγνωσης. 'Υπάρχει και μια καθαρά ποιητική χρή­

ση της καθημερινής γλώσσας, σέ έργα του Βασίλη Ζιώγα και της Λούλας Αναγνωστάκη, πού αντλεί από τήν παράδοση της υπερρεαλιστικής ποίη­

σης του 20οϋ αιώνα. Υπάρχουν, τέλος, και δραματικά έργα σέ ποιητικό στίχο, αν και πιο σπάνια, δποος μερικές τραγωδίες του Θάνου Κωτσόπου­

λου. "Αν προσπαθήσει κανείς νά βρει έναν πρόχειρο χαρακτηρισμό της θεα­

τρικής παραγωγής των τελευταίων 25 χρόνων, κλίνει συνήθως προς τή δια­

πίστωση, πώς το χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής αυτής εΐναι ή ρεα­

λιστική, σέ κάποιες φάσεις αναγκαστικά υπαινικτική αντιμετώπιση τής σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας. Ένδελεχέστερη ανάλυση ωστό­

σο δείχνει, ότι αυτός ό ρεαλισμός έχει πολλές όψεις και λειτουργίες, θεα­

τρικές γραφές και αισθητικά σχήματα­ και εΐναι μια σημαντική, αλλά όχι ή μόνη τάση πού υπάρχει. Καθαρά γλωσσολογικές αναλύσεις, αλλά και δραματουργικές, σχετικά με τις μορφές διαλόγου, τις σκηνικές οδηγίες, τήν πυκνότητα τής σκηνικής επικοινωνίας, τή δομή και εξέλιξη τής υπόθεσης κτλ., μπορούν νά αποδείξουν αυτή τήν ποικιλία. Στή χρήση του σκηνικού χώρου και χρόνου πρωτοποριακά έργα δείχνουν κλασικιστική δόμηση, άλλα τή γραμμική σειρά των «σταθμών» του έξπρεσσιονιστικοΰ δράματος, άλλα τήν κυκλική μορφή τοϋ παράλογου θεάτρου. Συχνά ή έμφαση δέν δίνεται τόσο στά καθαρά θεατρικά στοιχεία, αλλά στή θεματογραφία καί στή γλώσ­

σα. "Ενα καινούργιο ((φιλολογικό» θέατρο προκύπτει, αλλά με νέο γλωσ­

σικό υλικό. Αυτή ή ήδη αρκετά διαφοροποιημένη κατάσταση περιπλέκεται ακό­

μα περισσότερο με τους συγγραφείς, πού ανήκουν στή μεταβατική περίο­

δο, έχουν τις ρίζες τους στο μεσοπόλεμο ή ακόμα νωρίτερα (σαν τον Κα­

ζαντζάκη), άλλα το όψιμο θεατρικό τους έργο πέφτει στή μεταπολεμική πε­

ρίοδο, ή συνεχίζουν τή δραματική παραγωγή τους ώς καί τις μέρες μας. Ειδικά σ' αυτό το σημείο διαφαίνεται καθαρά ή συμβατικότητα κάθε περιο­

δοποίησης. «Το τρελό αίμα» του Παντελή Πρεβελάκη (1974) ανήκει σαφώς σ" ένα διαφορετικό πνευματικό κλίμα, στά υπαρξιακά αδιέξοδα του μεσο­

πολέμου, ο ((Χριστόφορος Κολόμβος», γραμμένος τύ 1949, αλλά άνεβασμέ­

Page 63: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Tò θέατρο στή μεταπολεμική 'Ελλάδα 61

νος για πρώτη φορά το 1975, μας ανάγει, ώς τελευταίος ((υπεράνθρωπος» της νεώτερης ελληνικής δραματουργίας, σέ ακόμα παλαιότερες εποχές. "Από την άλλη δμως μεριά ένα άλλο δραματικό έργο του Καζαντζάκη με παρό­

μοιο φιλοσοφικό υπόβαθρο, ό ((Καποδίστριας», παριστάνεται σχεδόν αμέ­

σως, τό 1946, και προκαλεί έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις. Τό απαιτη­

τικό ποιητικό έργο συνήθως δέν βρίσκει εύκολα, ή βρίσκει με καθυστέρη­

ση μόνο, ή μετά από κοινή αναγνώριση του ποιητή, τό δρόμο του στή σκη­

νή. "Ομως και άλλα, πιο λαϊκότροπα έργα, όπως πολλά του Γιώργου Θεοτο­

κά και άλλων, έχουν μείνει άπαιχτα. "Ως τα 1960 οί ιστορικές αντιξοότη­

τες και ή αστάθεια των θεατρικών πραγμάτων δέν επιτρέπουν μια σταθε­

ρή και συστηματική απορρόφηση τής δραματικής παραγωγής από τους θεα­

τρικούς θιάσους. Σέ πρώτη φάση ή μεταβατική περίοδος δέν διαφέρει και πολύ άπό τό

θέατρο του μεσοπολέμου: συνεχίζουν τή θεατρική τους συγγραφή ό Σικε­

λιανός καί ό Καζαντζάκης, ό Πρεβελάκης, ό Θεοτοκάς, σέ άλλη κλίμακα ό Δημήτρης Μπόγρης, ό 'Αλέκος Αιδωρίκης, άλλα καί ό "Αγγελος Τερζάκης και ό Βασίλης Ρώτας. Ή επιθεώρηση γνωρίζει μια πρόσκαιρη νέα άνθηση, ή φαρσοκωμωδία αποκτά με τό Δημήτρη Ψαθά έναν έμπειρο τεχνίτη του κωμικού. Νέα εΐναι ή θεματογραφία τής Κατοχής καί τής 'Αντίστασης, όπως τό «Μπλοκ C» τού 'Ηλία Βενέζη, πού παρουσιάστηκε τό 1945 άπό τό Εθνικό Θέατρο, ή τά «Ελληνικά Νειάτα» του Βασίλη Ρώτα (1946). "Εργα όπως «Τό καλοκαίρι θα θερίσουμε» (1946) τού Αλέξη Δαμιανού ή «Τό νυ­

φιάτικο τραγούδι» του Νότη Περγιάλη (1949) θα μπορούσαν νά εΐχαν γρα­

φεί καί πριν άπό τον πόλεμο. "Ισως καί ό «Χορός πάνω στα στάχυα» (1950) τού Καμπανέλλη, αλλά όχι πιά « Ό μπαμπάς ό πόλεμος» (1951/2) ή «Ή έβδομη μέρα τής δημιουργίας» (1955). Καί ή πρώιμη παραγωγή τού Δημή­

τρη Κεχαΐδη ανήκει σ' αυτή τήν περίοδο, ώσπου στο μονόπρακτο ((Προά­

στιο Ν. Φαλήρου» (1960) νά βρει τήν προσωπική του θεατρική γραφή. Κάτι παρόμοιο θα μπορούσε ίσως νά ισχυριστεί κανείς για τό Γεράσιμο Σταύρου, πού τό πρώιμο έργο του ακολουθεί άλλους δρόμους άπό τό γνωστό «Καλη­

νύχτα Μαργαρίτα». "Αλλοι συγγραφείς πάλι, σαν τον Σόλωνα Μακρή, τον Νίκο Τσιφόρο, τό Μανώλη Σκουλούδη, τον Γιώργο Τζαβέλλα, τον Αουκή 'Ακρίτα, τον 'Αλέξανδρο Μάτσα ή καί τον Διονύσιο Ρώμα ολοκληρώνουν τό έργο τους ακόμα στή μεταβατική περίοδο, κι ας γράφεται «Ό Καζανό­

βας στην Κέρκυρα» τό 1978. 'Υπάρχουν όμως καί έργα, πού ανήκουν υφο­

λογικά στή μεταβατική περίοδο, άλλα ξεφεύγουν άπό τά χρονικά της όρια, όπως τό τελευταίο δράμα τού Νίκου Τουτουντζάκη καί μερικά άπό τά μο­

νόπρακτα τής Κατοχής τοϋ Μήτσου Αυγίζου, ή καί τό νοσταλγικό δράμα «Χέρια πάνω στον τοίχο» τού Θ. Πετσάλη­Διομήδη.

Στην περίοδο του καθαυτό μεταπολεμικού θεάτρου υπολογίζονται συ­

Page 64: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

62 Βάλτφ Ποϋχνκρ

νήθως οί συγγραφείς, πού εμφανίζονται στη θεατρική σκηνή μετά τον Ιά­

κωβο Καμπανέλλη: ή Λούλα "Αναγνωστάκη, ό Βασίλης Ζιώγας, ό Στρατής Καρράς, ό Δημήτρης Κεχαΐδης, ό Παϋλος Μάτεσις, ό Κώστας Μουρσε­

λάς, ό Μάριος Πόντικας και ό Γιώργος Σκούρτης. Άλλα αυτή ή ομάδα, ή «γενιά τοϋ "60», όπως τήν έχουν, κακώς πιστεύω, αποκαλέσει, δέν είναι ομοιογενής, αποτελείται από πολύ διαφορετικές προσωπικότητες, πού δέν είναι εδώ δυνατό να τους χαρακτηρίσουμε λεπτομερειακά, και άπό μια θεα­

τρική συγγραφή πού συνεχώς εξελίσσεται: ή "Αναγνωστάκη άπό τα εφιαλ­

τικά μονόπρακτα της «Πόλης» έφτασε στην ανάλυση του κοινωνικού περί­

γυρου στην «Κασέτα» και στον «ΤΗχοτοΰ όπλου», ό Παϋλος Μάτεσις άπό τή σουρρεαλιστική «Τελετή» καί τήν ουτοπία της «Βιοχημείας» στο «Μι­

κροαστικό δίκαιο» και τό «Αύκε, λύκε», ό Στρατής Καρράς άπό τους πα­

ράλογους «Νυχτοφύλακες» και τους πιντερικούς «Παλαιστές» στον πιο συγ­

κεκριμένο «Μουγγό», ό Βασίλης Ζιώγας άπό τό σατιρικό «Προξενείο της "Αντιγόνης» στο μεταφυσικό «Βουνό», ό Δημήτρης Κεχαΐδης άπό τό ποιη­

τικό «Μακρινό λυπητερό τραγούδι» στην έξοχη κοινωνική σάτιρα μέ τό «Δάφνες καί Πικροδάφνες», ό Κώστας Μουρσελάς άπό τό συμβολικό «Φρε­

νοκομείον ό κόσμος» μέσω τών συλλογών άπό σκετς «"Εκείνος κι εκείνος» καί «'Ώ τί κόσμος μπαμπά» στην ανάλυση της κοινωνικής ζούγκλας μέ τό «Ενυδρείο» καί τό «Αυτί τοϋ "Αλεξάνδρου», ό Μάριος Πόντικας άπό τό σατιρικό μονόπρακτο «Ή πανοραματική θέα μιας νυχτερινής εργασίας» στην ψυχολογική ανάλυση βάθους στή «Γυναίκα τοϋ Αώτ», ό Γιώργος Σκούρ­

της τέλος άπό τους συμβολικούς «Νταντάδες» στην μπρεχτική «"Απεργία», από τό κοινωνικό μωσαϊκό στά ((Κομμάτια καί Θρύψαλα» ως τήν ιστορική «Κωμωδία τοϋ βασιλιά Ίουγούρθα».

"Αλλά αυτός ό κατάλογος δέν είναι πλήρης χωρίς τον Γεράσιμο Σταύ­

ρου, πού ξεκίνησε μέ τό πατριωτικό δράμα (("Εξοδος τοϋ Μεσολογγίου» κι έφτασε στην κοινωνική καταγγελία μέ τό πολυπαιγμένο «Καληνύχτα Μαργαρίτα», τον Χρήστο Σαμουηλίδη μέ τά μονόπρακτα καί πολύπρακτα χιουμοριστικά έργα του, τον Μανώλη Κορρέ μέ τό «Διπλανό Κρεβάτι», τή σημαντική έξπρεσσιονιστική εμφάνιση της Μαργαρίτας Αυμπεράκη, τήν εγκεφαλική σάτιρα τοϋ Νίκου Ζακόπουλου, τά αποκαλυπτικά λογοπαίγνια τοϋ Πάρη Τακόπουλου, τά κλασικίζοντα θεατρικά έργα τοϋ Μενέλαου Αουν­

τέμη, τήν «"Αγγέλα» τοϋ Σεβαστίκογλου, τις κριτικές ηθογραφίες τοϋ Γιώρ­

γου "Αρμένη, τή μπρεχτική «'Ιστορία τοϋ "Αλή Ρέτζο» τοϋ Πέτρου Μάρκα­

ρη κι άλλα άλλων. Δίπλα σ" αυτούς υπάρχουν καί ονόματα μέ πιο σύντομη άλλα ελπιδοφόρα, στις περιπτώσεις τών νεώτερων ηλικιών θητεία στή σκη­

νή: ό Δημήτρης Μάνος, ό Σοφοκλής Νάσκος, ό Γιώργης Χριστοφιλάκης, ό Σπύρος Παπαδογεώργιος, ό Γιάννης Χρυσούλης, ό Γιώργος Διαλεγμένος, ό Μήτσος Εύθυμιάδης, ό 'Ανδρέας Θωμόπουλος, ό Γιώργος Παπακυριάκης,

Page 65: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Tò Θέατρο στή μεταπολεμική 'Ελλάδα 63

ό Νίκος Περέλης, ό "Αλέξης Σεβαστάκης, ό "Αντώνης Σιμιτζής, ό Ευάγγε­

λος "Αβέρωφ­Τοσίτσας, ό "Αντώνης Δωριάδης κτλ. Ό κατάλογος των ονο­

μάτων διευρύνεται ακόμα σημαντικά, αν υπολογίσουμε και τα έργα πού δεν έχουν παρασταθεί σε σκηνή. "Εδώ ανοίγεται για τή νεοελληνική φιλολο­

γία ενα μεγάλο πεδίο δράσεως και έρεύνης. Ή παρθένα αυτή γη δέ χρειά­

ζεται να οργώνεται αμέσως με αξιοκρατικά κριτήρια, ή ενδιαφέρουσα αυτή σοδειά δεν εΐναι ανάγκη να βαθμολογηθεί άπό τώρα, με έπίθετα­έτικέτες σάν: αξιόλογο, επαρκές, αδύνατο, μονοδιάστατο ή και ιθαγενές ή απομί­

μηση. Ή κατάσταση παραείναι ρευστή, ώστε να βγάλουμε ήδη αξιολογι­

κά ή ποιοτικά συμπεράσματα. Οί περισσότεροι άπό τους συγγραφείς αυ­

τούς βρίσκονται ακόμα στην αρχή της δραματικής τους σταδιοδρομίας. Ή ποικιλία και ό πλούτος της θεατρικής παραγωγής, κι ας ήταν μέτρια, ήταν πάντα, σέ όλες τις εποχές, προϋπόθεση για την εμφάνιση τών μεγάλων δρα­

ματικών έργων. Ή θεατρική κριτική εκφράζει αρκετά συχνά μια κρυφή επι­

φύλαξη: και άπό όλ" αυτό τό ξεφάντωμα του σύγχρονου νεοελληνικού θεα­

τρικού έργου, τί θά μείνει στην ιστορία; Αυτό δέν τό γνωρίζουμε σήμερα, δέν μπορούμε να τό γνωρίσουμε. Θά τό δείξει ή ϊδια ή ιστορία.

"Ετσι ή ανάλυση τού corpus τών δραματικών αυτών κειμένων, σέ πρώτη φάση, δέν μπορεί να ξεκινήσει μέ κριτήρια οποιασδήποτε αξιοκρατικής αι­

σθητικής, πρέπει να περιοριστεί στην περιγραφή και κατάταξη, θεματική, γλωσσική και δραματουργική. "Από άποψη θεματογραφίας τό μεταπολεμι­

κό δράμα δείχνει μιαν απρόσμενη προσήλωση σέ παραδοσιακούς θεματικούς κύκλους της νεοελληνικής δραματουργίας: μυθολογία και ιστορία της αρ­

χαιότητας (και ώς σάτιρα μέ υπαινικτικές αναφορές στο παρόν), βιβλικός και χριστιανικός κόσμος, τό Βυζάντιο, ό θεματικός κύκλος του "21, ή Μι­

κρασιατική καταστροφή, τα υπαρξιακά και κοινωνικά αδιέξοδα τού 20οΰ αιώνα. Νέος είναι ό θεματικός κύκλος Κατοχή/"Αντίσταση/Εμφύλιος, και ή περιγραφή τών ιστορικών και κοινωνικών καταστάσεων τής μεταπολεμικής 'Ελλάδας, συχνά μέ συγκεκριμένο άλλα κρυφό σημείο αναφοράς τήν 'Επτα­

ετία. Στον αρχαίο θεματικό κύκλο ανήκουν π.χ. « Ό Δαίδαλος στην Κρήτη»

του Σικελιανού, ό «Προμηθέας» και ό ((Κούρος» τού Καζαντζάκη, ή ((Κλυ­

ταιμνήστρα» και ό «Κροίσος» τού "Αλέξανδρου Μάτσα, «"Επιστροφή στις Μυκήνες» του "Αβέρωφ­Τοσίτσα, οί «"Ατρείδες» και ή «Τραγωδία τού Θη­

σέα» τού Θάνου Κωτσόπουλου, ό «"Αλκιβιάδης» τού Θεοτοκά, οί «Δαναΐ­

δες» τής Αυμπεράκη και πολλά άλλα, ένώ σατιρική χρήση βρίσκουμε στο « Ό μπαμπάς ό πόλεμος» του Καμπανέλλη, στην «Κωμωδία τού βασιλιά Ίουγούρθα» τού Σκούρτη, ή στον «"Ατταλο Γ'» τού Βάρναλη. 'Υπάρχουν και επιδράσεις στή δραματουργική φόρμα, όπως στα «'Ελληνικά Νειάτα» του Βασίλη Ρώτα. Ό θεματικός αυτός κύκλος συμβαδίζει μέ τήν ανάπτυξη

Page 66: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

64 Βάλτερ Ποϋχνερ

της συστηματικής πλέον αναβίωσης τοϋ αρχαίου δράματος, ή εμπνέεται από τις σύγχρονες εφαρμογές της αρχαίας μυθολογίας, όπως το έκαμε το γαλλικό θέατρο τοϋ μεσοπολέμου.

'Απρόσμενα πλούσιος εΐναι και ό χριστιανικός κύκλος με θέματα από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Δεν σκέφτομαι μόνο τό «Χριστό στή Ρώ­

μη» τοϋ Σικελιανού, τό «Σόδομα και Γόμορρα» τοϋ Καζαντζάκη, τον «Λά­

ζαρο» τοϋ Πρεβελάκη, πού δίνει τή δεύτερη ζωή τοϋ νεκραναστημένου ήρωα ώς «αγέλαστου» κατά τις λαϊκές παραδόσεις, άλλα και νεώτερα έργα, τον «Ιούδα» τοϋ Γιώργου Μιχαλοπούλου ή τή «Μαύρη 'Αθανασία» τοϋ Πέ­

τρου "Ανταίου, όπου ό Ιούδας δολοφονείται άπό τις μυστικές υπηρεσίες τοϋ Πιλάτου. Τό θέμα τοϋ Ισκαριώτη εΐχε δραματοποιήσει ήδη ό Σπύρος Μελάς, ακολουθώντας τήν ερμηνευτική παράδοση τοϋ 20οϋ αιώνα πού προ­

σπαθεί να βρει τα ψυχολογικά ή και πατριωτικά κίνητρα της προδοσίας. "Αλλιώς εργάστηκε ό Μιχαλόπουλος, πού τό έργο του πήρε και τό δεύτε­

ρο βραβείο τοϋ Καλοκαιρίνειου Διαγωνισμού τοϋ «Παρνασσού» τό 1975: παίρνοντας μιαν απόκρυφη εκδοχή για τή μητέρα τοϋ 'Ιούδα ώς αφετηρία της αιτιολόγησης τής προδοσίας, εισάγει στο έργο του, γραμμένο σέ μεστό και ποιητικό λόγο, τή μάνα τοϋ προδότη, πού δέν εΐναι τίποτε άλλο άπό τήν αρχαία Μοίρα, πού εναντιώνεται στή θεία βούληση και κατακεραυνώ­

νεται στο τέλος. Πρόκειται για μια πρωτότυπη και δραματουργικά αρκετά επιτυχημένη σύζευξη χριστιανικών και αρχαίων παραδόσεων σέ ενα άγνω­

^στο έργο τοϋ πρόσφατου δραματολογίου. Μακρά παράδοση στή νεοελληνική δραματουργία έχει καί ό βυζαντι­

νός κύκλος. Στή μεταπολεμική περίοδο δέν ανήκει μόνον « Ό Θάνατος τοϋ Διγενή» τοϋ Σικελιανού, «Ό Ιουλιανός ό Παραβάτης» και ό ((Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» τοϋ Καζαντζάκη, αλλά καί ή ((Θεοφανώ» καί ό «Θωμάς ό Δίψυχος» τοϋ "Αγγέλου Τερζάκη, «ΓΗ Λάκαινα» τοϋ Θεοτοκά, ό «Κωνσταν­

τίνος Παλαιολόγος» τοϋ Θάνου Κωτσόπουλου καί ή «Ζωή» τής Μαργαρί­

τας Λυμπεράκη. Βέβαια τό ιστορικό υλικό δέν συνδέεται πια μέ τή Μεγάλη "Ιδέα, όπως στο βυζαντινό ιστορικό δράμα τοϋ 19ου αιώνα.

'Αλλά τό ιστορικό δράμα επεκτείνεται καί σέ άλλες εποχές καί σέ άλ­

λους πολιτισμούς: π.χ. ό «Καμπανόπυργος» τοϋ Αγγέλου Βλάχου μας οδη­

γεί στην Ουκρανία τοϋ 18ου αιώνα, τό «'Ιερό Σφάγιο» τοϋ Πρεβελάκη στην ιταλική "Αναγέννηση, ό ((Χριστόφορος Κολόμβος» τοϋ Καζαντζάκη στην 'Ισπανία τοϋ Χρυσοϋ Αιώνα, ((Τό σπαθί τοϋ θεοϋ» τοϋ Μιχαλοπούλου ανα­

φέρεται στο Σαβοναρόλα, «Οί κεραυνοί ξεσποϋν» τοϋ Λουντέμη εκτυλίσ­

σονται στην Ισπανία τοϋ εμφύλιου πολέμου, μερικά άπό τα έργα τοϋ Λι­

δωρίκη στην "Αμερική. 'Υπάρχουν καί έργα χωρίς σαφή χρονική ή γεωγρα­

φική τοποθέτηση, πού αντηχούν ωστόσο κάποιο ξένο περιβάλλον, όπως ό «'Αντώνιος ή τό μήνυμα» τής "Αναγνωστάκη.

Page 67: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Τό Θέατρο στή μεταπολεμική 'Ελλάδα 65

"Αλλος θεματικός κύκλος εΐναι το "21. Ό πατριωτισμός τοϋ ξεσηκω­

μού γίνεται ξανά επίκαιρος τήν εποχή της Κατοχής. Έδώ ανήκουν τα πα­

τριωτικά τοϋ Βασίλη Ρώτα, τοϋ Γιώργου Θεοτοκά, «Ό Μακρυγιάννης» τοϋ Δημήτρη Φωτιάδη, ή «"Εξοδος τοϋ Μεσολογγίου» τοϋ Γεράσιμου Σταύ­

ρου κι άλλα. "Αλλος σταθμός της νεώτερης ιστορίας, πού εμφανίζεται συ­

χνά στο θέατρο, εΐναι ή Μικρασιατική καταστροφή: όχι πάντα στή μορφή εΐδικοϋ δραματικού έργου, όπως «Οί πρόσφυγες» του Κ. Α. Τρυπάνη, άλλα ώς αναμνήσεις των κεντρικών ηρώων, ως ιστορική κληρονομιά στή συνεί­

δηση τοϋ καθενός, π.χ. στην «Αυλή των Θαυμάτων» ή στο «Πανηγύρι» τοϋ Κεχαΐδη.

"Ακόμα πιο έντονη εΐναι ή ιστορική μνήμη όσον άφορα τό Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και τά επακόλουθα. 'Υπάρχει σειρά δραματικών έργων πού ασχολούνται μέ τό θέμα: «Τά ελληνικά νειάτα» τοϋ Ρώτα, «Οί δήμιοι με τά άσπρα γάντια» τοϋ Αουντέμη, «Τό ξύπνημα» τοϋ Κοτζιδ, «Τό κρατη­

τήριο» τοϋ Βαγγέλη Γκούφα, οί «Καβαλάρηδες χωρίς άλογα» τοϋ Βασίλη "Ανδρεόπουλου και πολλά άλλα. Τά οδυνηρά αυτά γεγονότα τά πραγματεύ­

ονται, μέ τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πολλά έργα, πού δέν έχουν άμεση σχέση ή αυτό τον ιστορικό προσανατολισμό, π.χ. οί «Φίλοι» τοϋ Μουρ­

σελά. Εΐναι πολλές φορές στοιχεία της προσωπικής μυθιστορίας κεντρι­

κών σκηνικών προσώπων. Μία μεγάλη ομάδα έργων, πού έχει δώσει και τό στίγμα στή δραματική

παραγωγή των τελευταίων 20 ετών, ασχολείται μέ τήν κοινωνική πραγμα­

τικότητα στή μεταπολεμική Ελλάδα. Περιορίζεται βέβαια σέ ορισμένους θεματικούς κύκλους: τους μικροαστούς, περιθωριακές ομάδες, τή φθορά τοϋ άστικοϋ κόσμου, και χρησιμοποιεί συχνά μιαν άκρως νατουραλιστική γρα­

φή (ένα από τά τελευταία παραδείγματα είναι τό «Σέ φιλώ στή μούρη» τοϋ Διαλεγμένου, 1987). "Εχει παρατηρηθεί, πώς αυτός ό θεματικός κύκλος, πού έχει δημιουργήσει ήδη κάποια παράδοση, ξεπεράστηκε κάπως από τις ρα­

γδαίες εξελίξεις της πραγματικότητας: σταμάτησε & ένα κόσμο πρίν άπό τή μεταπολίτευση, σέ αναμνήσεις άπό τήν Κατοχή και τον 'Εμφύλιο, σέ προσωπικά βιώματα της αστικοποίησης (μοναξιά, άγχος κτλ.), αποδίδει κοι­

νωνικούς μηχανισμούς μέ πολύ απλουστευτικό τρόπο (καταπίεση, εργοδο­

σία, αστυνόμευση), βλέπει σύνθετα φαινόμενα όπως ή μετανάστευση αρ­

κετά σχηματικά, φέρνει στή σκηνή μεσήλικους πού αναπολούν τό παρελ­

θόν άλλα όχι τή νέα γενιά, δέν παρουσιάζει νέα σύνθετα φαινόμενα και προβλήματα όπως εΐναι ή τεχνολογία, ή ζωή μέ τους ηλεκτρονικούς υπο­

λογιστές κτλ. Σ" αυτό τό σημείο ή επιθεώρηση και τό καθαρά εμπορικό θέατρο είναι πολύ πιο ευέλικτο. "Εμμένοντας σέ ορισμένους θεματικούς κύ­

κλους τό σύγχρονο ελληνικό έργο, εΐναι κάπως διστακτικό να καταπιαστεί μέ τό σύνολο της κοινωνίας, αρκείται συχνά μέ μια κάπως λαογραφική πε­

5

Page 68: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

66 Βάλτερ Ποϋχνερ

ριγραφή τοϋ περιθωρίου ή μέ τις διεργασίες της ιστορικής μνήμης, επου­

λώνοντας τα τραύματα τοϋ παρελθόντος. Είναι προσκολλημένο σε μια θε­

ματογραφία ή οποία σταδιακά ξεπερνιέται από την ϊδια την πραγματικό­

τητα. Την επικαιρότητα επεξεργάζεται ή επιθεώρηση, ή ελαφρά πολιτική κωμωδία και ό Δημήτρης Κολλάτος. Το μεγαλύτερο μέρος του σύγχρονου θεατρικού έργου κινείται σε ενα κάπως βαθύτερο επίπεδο της επιφάνειας και είναι δείκτης ορισμένων κοινωνικών μεταβολών, πού δέν έχουν ολο­

κληρωθεί ακόμη, ή και εσωτερικών διεργασιών, πού απασχολούν τή συλ­

λογική μνήμη. Μολοντούτο είναι δύσκολο να κάνει κανείς μια διάγνωση ή πρόβλεψη,

γιατί ή δραματική παραγωγή εξελίσσεται και προχωρεί συνεχώς, σέ πολλά επίπεδα και σέ πολλές κατευθύνσεις, ώστε να εΐναι ήδη δυσχερής ή απλή παρακολούθηση της. Ποσότητα δέν σημαίνει ποιότητα' αλλά συχνά στην ιστορία τοϋ θεάτρου τό πρώτο αποτελεί τήν προϋπόθεση, τό πλαίσιο για τό δεύτερο. Μ' αυτή τήν έννοια, κυρίες και κύριοι, νομίζω, τελειώνοντας, πώς τό σύγχρονο ελληνικό δράμα βρίσκεται σέ καλό δρόμο.

Page 69: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΑΓΓΕΛΟΥ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ 'Αρχαιολόγου

ΘΗΣΕΥΣ ΑΡΙΣΤΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ

Ό καλυκόσχημος κρατήρ, του οποίου τις παραστάσεις επιχειρούμε να ερμηνεύσουμε στα επόμενα, άπεδόθη άπό τον Beazley (ARY2 259, 1(1) Athens, Acrop. 735) στον γραφέα του Συρίσκου (The Syriskos Painter). "Α­

πεικονίζεται ό αγώνας του Θησέως προς τον Μινώταυρο (Α) παρουσία των τεσσάρων αττικών ηρώων "Ορνέως, Πάλλαντος, Ν ίσου, και Αύκου (Β)1.

Α.—Εντός του λαβυρίνθου—δηλώνεται μέ δύο ιωνικούς κίονες και έ­

πιστύλιο10— ό Θησεύς ΘΕΣΕν8 φονεύει τον Μινώταυρο μέ το ξίφος ΜΙ­

ΝΟΤΑνΡΟΣ. Ό Μίνως MINQS στεφανηφόρος και μέ σκήπτρον και 'Α­

ριάδνη ΑΡΙΑΝΝΕ, κρατεί στέφανο και φέρει στεφάνη, ϊστανται παρά τον ήρωα.

Β.—Τέσσαρες αττικοί σκηπτροφόροι και στεφανηφόροι ήρωες.— ΟΡ­

ΝΕΥΣ, ΠΑνΎΑΣ, ΝΙΣΟΣ, και ΑνΚΟΣ—θεωρούν,·ζωηρώς μετέχοντες, τον άθλο τού Θησέως. "Ολες οί μορφές χαρακτηρίζονται μέ επιγραφές. Γράμ­

ματα και στέφανοι μέ λευκό χρώμα. Χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η : περί το 480 π.Χ. Στα έξης θά συζητήσωμε τις διάφορες προταθείσες ερμηνείες και θα

προτείνωμε νέα ερμηνεία των παραστάσεων του κρατήρος. Ό C. Robert2

φρονεί ότι οί δευτερεύουσες μορφές της παραστάσεως δέν προστίθενται μό­

νο για να πληρώσουν τον χώρο, στην εισαγωγή των μορφών διαδραματίζει ρόλο ο,τι αυτός ονομάζει «kompletives Verfahren». "Ολα δηλαδή τα πρό­

1. Ό κρατήρ έδημοσιεύθη άπό τόν Τσούντα, ΑΕ 1885, πιν. 11­12. Βλ. Graef­Langlotz, II 1 Πιν. 61. Σχετικά μέ τον αγώνα τοϋ Θησέως προς τον Μινώταυρο βλ. Η. Herter, The­

seus. RE Suppl. XIII (1973) 1127ε.—Fr. Brommer, Theseus. Die Taten des Helden in der antiken Kunst und Literatur, 1982, 35 έ.—Ό Herter στο εκτενές άρθρο του (RE Suppl. XIII 1973, 1045­1238) και ό Brommer προσφέρουν συνολικήν θεώρηση της μορφής τοϋ ήρωος. Βλ. και C. Dugas ­ Ε. Flaceliere, Thesee. Images et récits, 1958. T.B.L. Webster, Potter and Patron in Classical Athens 1972, 82 έ.

Ια. Βλ. Ph. Ed. Oliver ­ Smith, Architectural Elements on Greek Vaser before 400 B.C. (Ann Arbor 1983), σ. 4 έ. 121, 122, 136, κατάλογος 27.

2. Archaologische Hermeneutik (1919) 142.

Page 70: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

68 'Αγγέλου Παπαϊωάννου

σωπα πού μετέχουν στη δράση ή ενδιαφέρονται γΓ αύτη πρέπει ν' απεικονι­

σθούν. Ό άθλος τοΰ Θησέως τελείται μέσα στον Λαβύριθνο. Οί στεφανηφό­

ροι και σκηπτροφόροι αττικοί ήρωες πού εικονίζονται έπί της άλλης πλευ­

ράς τοΰ κρατήρος είναι έκτος τών κόνων, δηλαδή έκτος τοϋ λαβυρίνθου, αλλ' όμως μετέχουν ζωηρώς τοϋ γεγονότος πού συντελείται στα ενδότερα αύτοϋ. Τοϋτο υποδεικνύει ή στροφή της κεφαλής τοϋ Όρνέως καί τοϋ Νίσου και ή επίσης έκτεινόμενη προς τήν πλευρά τής δράσεως χείρα εκείνου, δη­

λαδή πρέπει να τους έννοήσωμε ώς παρόντες στην Κρήτη. Μέ άλλους λό­

γους συνδέονται τ ο π ι κ ώ ς άφιστάμενα γεγονότα, άλλα καί χ ρ ο ν ι κ ώ ς τα πρόσωπα δεν συνδέονται προς το γεγονός: κατά τήν αποστολή τοϋ Θη­

σέως στην Κρήτη ν ό Πάλλας εΐχεν ήδη φονευθή άπό τον ήρωα μας3, ό Νί­

σος, ήταν νεκρός, ό Λύκος στην Λυκία. Ό Όρνεύς εΐχεν έκδιωχθή από τον Αιγέα άπό τήν 'Αθήνα4. Πρόκειται δηλαδή για τους λεγόμενους « α ν α χ ρ ο ­

ν ι σ μ ο ύ ς»5. Οί τέσσαρες ήρωες φέρουν στέφανον μέ άνορθούμενον υπεράνω τοϋ

μέσου τοϋ μετώπου κερατοειδές κόσμημα6. Ποία ή έννοια τής στέψεως; Οί

3. Εύρ. Ιππόλυτος στ. 34­35: έπε! δέ Θησεύς Κεκροπίαν λείπει χθόνας / μίασμα φεύγων αίματος Παλλαντιδών.— Πλουτάρχου Θησεύς 13.—'Απολλοδώρου 'Επιτομή 1,11.—Hygin. Fab 244: «Qui cognatos suos occiderunt: Theseus Aegei fillius Pallantem (Pandionis) filium, Aegei fratrem». Παυσ. I 28, 10: «οτε Πάλλαντα, έπαναστάντα καί τους παΐδας έκτεινε (Θησεύς)».—Ο. Seel, RE XXVIII 3 (1949) 235 έ. λ. Pallas άρ. 3α.—F. Jacoby, FHG II Commentary (1954) 335 έ., F 108.

4. Παυσ. Χ 35, 8. 5. Βλ. Στέφης Κόρτη­Κόντη, "Ενας τρόπος αφήγησης στην αρχαϊκή τέχνη καί στην

επική ποίηση. ΕΕΦΣΠΘ 17, 1978, 196έ., ιδία 179 έ. 6. Για τό κόσμημα τούτο πραγματεύομαι διεξοδικώς σε ειδικό άρθρο μου ΑΕ 1984,

191 έ. Είναι άμφίβολον αν τό κόσμημα τούτο ημπορεί να ταυτισθή" προς τον τέττιγα, πού αναφέρει ό Θουκυδίδης Ι, 6, 3: «καί οί πρεσβύτεροι αύτοΐς τών εύδαιμόνων δια τό άβρο­

δίαιτον ού πολύς χρόνος επειδή χιτώνας τε λινούς έπαύσαντο φορούντες καί χρυσών τετ­

τίγων ένέρσει κρωβύλον άναδούμενοι τών έν τη κεφαλή τριχών». Βλ. τον υπομνηματισμό τοΰ χωρίου παρά A.W. Gomme, Α. Historical Commentary on Thucydides I (1945) 101έ. Περαιτέρω Α.Β. Cook, Zeus III 1 (1940) 250 έ.—A. Rumpf, Tettix. Symbola Coloniensia Josepho Kroll sexagenatio oblata, 1949, 85ε.

Ποικίλες απόψεις διετυπώθησαν σχετικώς μέ τήν ακριβή φύση αυτών τών τεττίγων. Ό W. Helbig (Bull. d. Hist. 1874, 61 έ.—Das homerische Epos aus den Denkmàlepn erlàu­

tert, 1884, 169έ. = (1887)2 246.—Commentationes in honorem TH. Mommseni 1887, 61έ. RhM 33, 1879, 484 έ.) υπεστήριξε τήν θέση ότι ήσαν χρυσές σπείρες (σπειρώματα) πού περιελίσσοντο γύρω άπό τήν κόμη.Ό Studniczka, Jdl 11, 1896, 248έ. συνδυάζει τήν υπόθε­

ση τοΰ Helbig μέ τήν άποψη τοΰ Conze (Nuove Memorie dell' Instituto Archeol. II 1885, 408έ.) περί κρωβύλου. Φρονεί ότι οί τέττιγες ήσαν χρυσά σπειρώματα περιελισσόμενα γύρω άπό τον κρωβύλο προς συγκράτηση του. Ό ισχυρισμός αυτός έγινε δεκτός άπό τον

Page 71: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Θησεύς άριστος πολίτης 69

τρεις ήρωες —Λύκος, Πάλλας και Νΐσος είναι αδελφοί τοΰ Αίγέως και υι­

οί του Πανδίωνος, ό Όρνεύς υιός τοΰ Ερεχθέως. Διατί ή απουσία τοΰ τέ­

ταρτου υίοΰ τοΰ Πανδίωνος και πατέρα τοΰ Θησέως, δηλαδή τοΰ σημαντι­

κότερου Πανδιωνίδη και ή αντικατάσταση του άπο τον Όρνέα; Ό Α. Briick­

Γ

Η. Lechat (REG Χ 1897, 342έ.—REA 1, 1899, 19έ.), ό όποιος ύπεστήριξεν ότι παρόμοια μεταλλικά σπειρώματα επί της κόμης ενδεχομένως παρήγαγαν ήχο πού θύμιζε τον τέτ­

τιγα —και τοΰ Α. Boulanger, Daremo.—Saglio, Diction. V 163 έ. λ. Tettix. Συναφώς και ό L. Kjellberg, Eranos IX 1909, 164 έ. Εξηγε ί τους τέττιγες ώς σπείρωμα από λευκό χαλκό ή χρυσό περιελισσόμενο στην κόμη και θροΐζον ώς αιολική άρπα στον άνεμο. Ό Steini­

ger (RE VII 2 (1912) 123 έ.) και ό Bremer, (Der Haartracht der Mannes in der archaisch griechischen zeit, Diss. Giessen 1911, 72) συνάγουν ότι οί τέττιγες πού άναδέουν τον κρωβύλον ημπορούν να συλληφθούν ώς χρησοΐ στέφανοι φύλλων. Πρβλ.

1. Άμφορεύς Μύσων Beazley, ARV2 Ι, 1 (47) Louvre G 197 Paralipomena 349 Fr πιν. 113 Κροίσος

2. Ψυκτήρ ( Ό Ζωγράφος τοΰ Πανόη) Beazley, ARV2 I 556, 101 (55) Munich 2417 (J 745) Paralipomena 387 FR. Πιν. 16 : Ζευς

3. Πελίκη ( Ό Ζωγράφος τοΰ "Αργού) Beazley, ARV2 I 288, 5 (5) Berlin 2166 Fr. az 1875, Πιν. 10 a.

4. Beazley, ARV2 I 288, 6 Berlin 2167 Fr. az 1875, Πιν. 10 d. 3 και 6 : Ζευς και Ποσειδών μέ Νίκην.

5. Beazley, ARV2 I 256, 5 (5) Wiìrburg 515. az 1883, Πιν. 12: Ίππαρχος

Ό Κ. Ρωμαίος (ΑΕ 1906, 89έ.—Κρωβύλος και Τέττιγες. Πανηγυρικόν Τεύχος τοΰ καθηγητοΰ Κ. Κόντου, 1909, 334) θεωρεί τον τέττιγα ώς πόρπη όμοια προς τό έντομο.

Ό Schuppe (RE2 VA 1 (1934) 111 Ιέ., λ. Tettix άρ. 2) απορρίπτει τόσον τήν θέση ότι ό τέττιξ ήταν περόνη μέ κεφαλή τέττιγος ή πόρπη μέ σώμα τέττιγος, όσον καί τήν υπό­

θεση τοΰ Hauser (ÔjH 9, 1906, 75ε." 10, 1907, Beiblatt 9έ.· 10, 1908, Beiblatt 87έ.) ότι ό τέτ­

τιξ ήταν ταυτόσημος προς τήν στλεγγίδα, χρυσό διάδημα πού έκάλυπτε τον έπί τοΰ μετώ­

που κρωβύλο, υπόθεση πού ήγειρε π?^ήθος αμφισβητήσεων εκ μέρους καί κυρίως τοΰ Ε. Petersen [ÔjH 9, 1906, Beiblatt 78έ.· Rhein Mus 62, 1907, 540έ.]. Πρβλ. Steiniger σ. 2121έ., Bremer σ. 60έ., Ρωμαΐον.

Ή άποψη ότι οί τέττιγες ήσαν χρυσές πόρπες μέ τήν μορφήν τοΰ εντόμου τεκμηριώ­

νεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Τα σχετικά μνημεία βλ. Cook, Zeus III 1σ. 252έ. Ό τέττιξ φαίνεται ότι έφέρετο επί ταινίας υπεράνω τοΰ μετώπου ή άπ' ευθείας επί βοστρύχου ώς πόρπη έχουσα τήν εμφάνιση τέττιγος καί ήταν τό έμβλημα των 'Ιώνων αυτοχθόνων.

Page 72: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

70 'Αγγέλου Παπαϊωάννου

ner7 εξηγεί την εξαίρεση του Αίγέως «aus der Unmoglichkeit Aigeus am Minotauruskampfe teilnehmen zu lassen» (σ. 201). Όμοια ερμηνεία προ­

τείνει και ό R. Hanslik8. "Αλλ" ή ερμηνεία δέν είναι δυνατό να θεωρηθή όλως ικανοποιητική. O C . Robert σ. 142 τουναντίον γράφει: «Es durfe uns auch gar nicht wundernehmen, wenn wir einmal Aigeus bei der Helaentat sei­

nes Sohnes gegenwârtig fànde, obgleich das auf keinem der bis jetzt bekannten Exemplare der Fall ist». Ό F. Jacoby9 υποδεικνύει την ερμηνεία: οί τέσσαρες ήρωες δέν απεικονίζονται άπο τον αγγειογράφο ώς αττικοί ήρωες, άλλ'έπει­

δή και οί τέσσαρες διάκεινται έχθρικώς προς τον Αιγέα και τον οΐκό του και προσδοκούν τον θάνατο του μοναδικού υίοϋ του κατά τον αγώνα του προς το τέρας. Προς την ερμηνεία του Jacoby συντάσσεται καΙή­Uta Kron10.

'Αλλ' όμως οϋτε και ή ερμηνεία των Jakoby και Kron φαίνεται ικανο­

ποιητική. Ό άγων τοϋ Θησέως προς τον Μινώταυρον έχει ήδη κριθή υπέρ του Θησέως. Διατί όμως οί τέσσαρες αττικοί ήρωες παρίστανται στεφανη­

φόροι και σκηπτροφόροι; Κατά τον μϋθον οί τέσσαρες υίοί τοϋ Πανδίωνος —Λύκος, Γίάλλας, Νϊσος και Αίγεύς— διεμοίρασαν το αττικό βασίλειο τοΰ πατέρα των11. Πιθανώτερον νομίζω ότι είναι αν θεωρήσωμε τους τέσσαρες εικονιζόμενους αττικούς ήρωες ώς αντιπροσώπους τοϋ αττικοϋ βασιλείου. Ή δέ αντικατάσταση τοϋ Αιγέα από τον Όρνέα, τον υίο τοϋ Ερεχθέως, δέν είναι άμοιρη σημασίας. Τοιουτοτρόπως θεωροί τοΰ άθλου τοΰ Θησέως πα­

ρίστανται οί γόνοι των δύο σημαντικωτέρων αττικών ηρώων, τοϋ Ερεχθέ­

ως12 και τοϋ διαδόχου τοϋ Κέκροπος Πανδίωνος13. Ή παρουσία δέ άκρι­

7. AM 16, 1891, 200έ. 8. RE XVIII 1 (1939) 1125, 2λ. Orneus. 9. FHG 2 (1954) 33Ιέ. (Commentary 328. Philochoros of Athens fr. 107, 14) «The pain­

ter united the four heroes not in their quality as sons of Pandion, uncles and wellwishers of Theseus, but, on contrary, as enemies of Aigeus and his family, who hope for the death of his only son in the fight with the monster».

10. Die zehn attischen Phylenheroen AM 5. Beiheft (1976) 115έ. 11. Jacoby, FHG Φιλόχορος 328 F 107: «διήρετο γαρ εις δ μερίδας το παλαιόν ή 'Ατ­

τική. Πανδίων γαρ διαδεξάμενος τήν Κέκροπος βασιλείαν, προσκτησάμενος δέ καί την Μεγαρίδα, ενειμε τήν χώραν τοις παισίν εις δ μοίρας. Αίγεΐ μέν τήν παρά το άστυ μέχρι Πυθίου, Πάλλαντι δέ τήν Παραλίαν, Αύκω δέ τήν Διακρίαν, Νίσω δέ τήν Μεγαρίδα». [3 Teil, Β (Supplement) 1 (1954) 427έ., 328 (Philochoros) F 107 καί 2 (1954) 331έ. (Commenta­

ry)]· 12. Βλ. Uta Kron σ. 32έ. 13. Βλ. U. Kron σ. 84έ.: Κέκρωψ, σ. 104έ.: Πανδίων. Ό Πανδίων παρίσταται μετά τά

Μηδικά ώς δευτερεύουσα μορφή κατά τήν απεικόνιση άθλων τοϋ Θησέως, βλ. Kron 114έ. Όρθώς δέ παρατηρεί σ. 114, 119 ότι ό Πανδίων παρευρίσκεται ώς εκπρόσωπος τοϋ αττι­

κοϋ βασιλικού οϊκου για να έξαρθή ό άθλος τοϋ Θησέως. Σέ ρυτό μέ κεφαλή κριοϋ τοϋ

Page 73: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Θησεύς άριστος πολίτης 71

|>ώς των τεσσάρων αττικών ηρώων σκοπεί να έξάρη τον άθλον τοϋ Θησέως. Γι' αυτό και εικονίζονται στεφανηφόροι και σκηπτροϋχοι; Κατά ταΰτα έχο­

με στον κρατήρα της "Ακροπόλεως ενα πρωϊμώτατο μνημείο της έξυμνή­

σε(ος των "Αθηνών και της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ό Θησεύς τιμάται ώς ό ήρως τής αθηναϊκής δημοκρατίας14. Τό πλήθος τών παραστάσεων τοϋ Θησέως κατά τους μετά τα Μηδικά χρόνους και ή έξαρση τής μορφής τοϋ ήρωος και στις εικαστικές τέχνες και στο δράμα συνδέεται άμεσώτατα προς/ τον άθηναϊκόν Imperialismus15. Ήτο χαρακτηριστική ή τάση τών Ελλήνων να συνάπτουν έπιχαρίτως τό καθ' ήμέραν μέ τήν αρχέγονη έποχήν16. Τό παρόν μέ τό απώτατο παρελθόν. "Οχι μόνον μυθικά, άλλ' ακόμη γεγονότα πολύ μεταγενέστερα μετασχηματίζονται κατά τήν αφήγηση μέχρις ότου καταστούν τυπικά και χαρακτηριστικά. Τό μυθικόν μετουσιώνεται σέ πρα­

γματικό, και τό πραγματικό υψώνεται στή σφαίρα τοϋ μύθου. Κατά ταϋτα οί στέφανοι, τους οποίους φέρουν οι τέσσαρες αττικοί ή­

ρωες, σημαίνουν ο,τι και ό στέφανος εν γένει, δηλαδή σύνδεσμον του άν­

Virginia Museum, Williams Fund 1979 (79.100) ύπογραφόμενον άπό τον Χαρίνον [Robert Guy, A Ram's Head Rhyton, signed by Charinos. Arts in Virginia 21,2 (1981) 2­15.—K. Schefold, Pandions, Sorge. Boreas 5, 1982, 67 έ.] δύο ζεύγη αττικών ηρώων εικονίζονται να άνακλίνωνται εκατέρωθεν άοιδοϋς, ό όποιος ψαύει τό βάρβιτον. Τα ζεύγη δεξιά και αρι­

στερά έχουν κοινό, ότι εκάστοτε δεξιά άνακλίνεται λευκόθριξ γέρων και ότι ό νεώτερος του εταίρος ημπορεί να όνομασθή ασφαλώς κατά τήν επιγραφή: αριστερά Κέκρωψ, δεξιά ό μόνος αγένειος Θησεύς. Τοϋ ονόματος τοϋ δεξιά άνακλινομένου γέροντος διασώζεται μόνον ή κατάληξη ΟΝ. Ό Guy συμπληρώνει ορθώς ΠΑΝΔΙΩΝ. Ώ ς έταΐρον τοϋ Κέκρο­

πος ό Guy θεωρεί τόν Αιγέα, διότι τό έλλεΐπον μέρος τοϋ χείλους τοϋ αγγείου ήταν δυ­

νατό νά περιείχε όνομα άπό 5 ψηφία. Θα άνεμέναμε παρά τόν Κέκροπα μάλλον τον Έ ­

ρεχθέα. Τό άγγεϊον χρονολογείται μετά τήν μάχην τών Πλαταιών. (Guy και Schefold). 14. Βλ. Thompson AJA 66, 1962, 347. Ε.Β. Harrison, AJÀ 71, 1967, 41 περί τοϋ Θησέως ώς μυθικοΰ θεμελιωτοϋ τής 'Αθη­

ναϊκής Δημοκρατίας Βλ. επίσης Η. Herter, R.E. Suppl. XIII (1973) 1218ε., ενότητα 129 τοϋ άρθρου Theseus: Τ. als Prototyp der Athener.—Πρβλ. Herter, Antike 17, 1941, 209έ.— Fr. Brommer Theseus. Κατά τόν J. Burckhardt, Griechische Kulturgeschichte, I (1970) 341 (Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt) ό Θησεύς είναι «ein Inbegriff der at­

tischen Staatsentwicklung». 15. Περί τοϋ άθηναϊκοΰ Imperialismus βλ. H.R. Butts, The glorifoction of Athens in

Greek Drama (Diss. Iowa Vandalia), Iowa Stud, in Class. Phil 11 (1947). Ed. Levy, Athènes devant la défaite de 404. Histoire d'une crise idéologique, 1976, σ.

57­79. Fr. Schachermeyr, Perikles, 1969, 25έ. Ed. Will, Le monde grec et Γ Orient. Le Ve siècle (510­403), 1972, 149­218. Xp. Καρδάρα, AE 1982, 1­60. 16. Burckhart, Griechische Kulturgeschichte 35: «...wird liberali in Griechenland das

Alltàgliche auf anmutige Weise an die Urzeit angeknïipft worden sein».

Page 74: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

72 'Αγγέλου Παπαϊωάννου

θρώπου προς τήν θεότητα, κάθαρση17, ανάθημα18. "Ο στέφανος γενικώς δέν εΐναι οποιωνδήποτε κοινών και ασήμαντων αγώνων έπινίκιο γνώρισμα, αλλ" εΐναι ιερών και επισήμων τελετών ιερό σύμβολο, ώς τοιούτο δέ ίερό σύμβο­

λο φαίνεται πιθανώτατο ότι άπο το ιερό περιβάλλον έχει και τήν αρχή του.

17. Stengel, Hermes 41, 1906, 231. 18. Kòchling, De coronarum apud anliquos vi atque usu. Religionsge­schichtliche Ver­

suchen undVorarbeiten, 1914, XIV 2, 15έ.—L. Deubner, AA 1931, 768έ.—Γ.Π. Οικονόμου, Χριστιανοί στεφανηφόροι. Ήμερολόγιον της Μεγάλης 'Ελλάδος 1925, 365έ.—K.Baus, Der Kranz in antike und Christentum, 1940, κεφάλαιο 7: περί του έπινικίου στεφάνου. Κυρίως τήν νεώτατη μεγάλη συνθετική μονογραφία τοϋ Michael blech, studien zum kranz beiden griechen. Religiosgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten, 1982, XXXVIII, κεφ. 4: Sieges— und Ehrenkrànze σ. 109­181.—Για τον στέφανο, πού κρατεί Αριάδνη Η. Herter, Theseus. RE Suppl. XIII (1973) 111έ. § 55.—Blech σ. 172 (Αριάδνη ­ θησεύς ­ Μινώταυ­

ρος) σ. 263. 264. 164 ('Αριάδνη ­ Θησεύς).

Page 75: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΜΗΝΑ ΛΑΜΠΡΙΝΙΔΗ

Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ NOTION ΚΟΡΕΑΝ

Ή Κορέα είναι χερσόνησος της Βορειο­Ανατολικής "Ασίας. 'Έχει μή­

κος 960 περίπου χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος 220. Δυτικά βρέχεται άπό την Κίτρινη Θάλασσα, Νότια από την Σινική Θάλασσα και "Ανατολικά από τήν "Ιαπωνική. Προς Βορράν φυσικό όριο είναι ό ποταμός Γιαλοϋ και ή οροσειρά Τσάγκ­Πάϊ­Σαν πού τήν χωρίζουν άπό τήν Κίνα και (σέ μή­

κος 18 χιλιομέτρων) άπό τήν Ε.Σ.Σ.Δ. Ή χερσόνησος αυτή, μαζύ με τα παρακείμενα νησιά, εΐναι ή Κορέα.

Μια χώρα με φυσικές καλλονές στα ϊδια γεωγραφικά πλάτη με τήν Ελλά­

δα και τήν "Ιταλία. "Αρκεί νά θυμηθούμε ότι ό 38ος παράλληλος πού χώρι­

σε τήν Κορέα στα δύο περνάει άπό τήν Ελλάδα και τήν "Ιταλία. Αυτός ό 38ος παράλληλος μετά τήν αιματηρά σύρραξη του 1950­1953

στην οποία αγωνίστηκαν 22 χώρες υπό τήν αιγίδα του OHE, αυτός ό παράλ­

ληλος χρησίμευσε γιά τήν οριοθέτηση της Ααϊκής Δημοκρατίας της Κο­

ρέας ή της Βόρειας Κορέας (της Κομμουνιστικής) με τήν Δημοκρατία της Κορέας της Νοτίου Κορέας, πού εΐναι δημοκρατία Δυτικού τύπου.

Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση τοϋ θέματος μας, ας μας επιτραπούν λίγα λόγια γιά τήν ιστορία της περιοχής.

Οί πολιτιστικές ρίζες της Κορέας ψηλαφούνται ανάμεσα στο μυστήριο και τό μύθο 3.000 χρόνια προ Χριστού.

"Η αρχαία χώρα του Τσοζέν (πρωινής γαλήνης) όπως αποκαλείται ή ειδυλλιακής ομορφιάς χερσόνησος άπ" τους κατοίκους της, θεωρείται ιδρυ­

θείσα άπό τό μυθικό ήρωα Ταν­γκούν τό 2333 π.Χ. Τότε πού διαπιστούται ή ύπαρξη ενός προϊστορικού νεολιθικού πολιτισμού. Γύρω στα 1122 π.Χ. υπάρχει κάποια κινεζική επικυριαρχία. Περί τον Α' αιώνα προ Χριστού αποτινάσσεται ή κινεζική επιρροή και δημιουργούνται τρία βασίλεια, τοΰ Κοκουρειό, τού Παϊκτσέ και τού Σίλλα. Τό βασίλειο τού Σίλλα κατά τον Ζ μετά Χριστόν αιώνα επιβάλλεται στα άλλα δύο γιά νά κατάρρευση κι" αυτό τό 935 μ.Χ. όταν ένας νέος αρχηγός ό Βάγκ­γκέν εγκαθιστά τήν δυ­

ναστεία τών Κορύε στην νέα πρωτεύουσα τό Σογκ­Ντό. Μετά τό 1231 ή Κορέα κατακλύζεται από εισβολές Μογγόλων και ή δυναστεία τών Κορύε καταλύεται τό 1392 γιά νά τήν διαδεχθή ή δυναστεία τών Αί. Οί νέοι ήγεμό­

Page 76: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

74 Μηνυ Λαμπρινίδη

νες κάνουν πολλές κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις και εγκαθι­

στούν την πρωτεύουσα τους στην Σεούλ. Διακόσια χρόνια αργότερα ή Κορέα ανοίγει τις φιλόδοξες ορέξεις του

Ίάπωνος δικτάτορος Τογιομότι Χιντεγιόσι πού την θεωρεί προγεφύρωμα για επίθεση κατά της Κίνας των Μίνγκ.

Οί Κορεάτες όμως διαθέτουν ναυτικό και με τά θωρακισμένα πλοία τους κατενίκησαν δυο φορές τους 'Ιάπωνες.

Ή εμφάνιση των ευρωπαίων εκδηλώνεται στην Κορέα τό 1582 όταν προσεγγίζουν εκεί Πορτογάλοι ναυτικοί ναυαγοί.

Επακολουθεί περίοδος πολλών ετών ανταγωνισμού στην Κορέα Ρώ­

σων καί Ιαπώνων στον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο, ή χώρα τοΰ ανατέλλοντος ηλίου ελευθερώνει τά χέρια της από τό 1910 καί τό 1920 προσαρτά επισή­

μως την κορεατική χερσόνησο στην "Ιαπωνία. Ή χώρα της πρωινής γαλήνης, όπως ονομάζεται χαρακτηριστικά ή

Κορέα, αποκτά πάλι τήν Ελευθερία της στις 15 Αυγούστου 1945, χρονο­

λογία της συνθηκολογήσεως του Τόκιο. "Αλλά ή περιπέτεια δέν τελειώνει. Χωρίζεται σέ δύο ζώνες μέ όριο τον

38ο παράλληλο. Γίνονται εκλογές τό 1948 αλλά οί βορειοκορεάτες δημιουρ­

γούν τήν Ααϊκή Δημοκρατία στο Πιογκ­Γιάγκ ένώ ή Σεούλ παραμένει πρω­

τεύουσα της Δημοκρατίας της Κορέας, της Νοτ. Κορέας. Τό 1950 οί Βόρειοι εξοπλισμένοι μέ βαρέα όπλα, άρματα, πυροβολικό

από τους Ρώσους καί τους Κινέζους επιτίθενται μέ 5 μεραρχίες, προς Νότον. Ή Δημοκρατία της Κορέας δέν διαθέτει παρά 7 τάγματα στρατού πού συγ­

χρόνως ασκούν αστυνομικά καθήκοντα. Ένώ οί Βόρειοι καταλαμβάνουν τήν Σεούλ οί Νότιοι καταφεύγουν στα 'Ηνωμένα Έθνη. Τό Συμβούλιο "Ασφα­

λείας ζητά τήν συμπαράσταση των ελευθέρων δημοκρατικών χωρών. Τό Συμβούλιο "Ασφαλείας συνέρχεται εκτάκτως καί μέ ψήφους 9­0 καί

μιά αποχή —της Γιουγκοσλαβίας— δέχεται τήν αποστολή διεθνούς δυνά­

μεως γιά τήν αντιμετώπιση τοΰ κινδύνου της ειρήνης άπ" τήν επιδρομή. "Εχει τύχη τό κορεατικό έθνος. Γιατί από τον "Ιανουάριο τού 1950, ή Σο­

βιετική Ένωση έχει αποσύρει άπ" τό Συμβούλιο "Ασφαλείας τόν εκπρόσω­

πο της, σύντροφο Μαλίκ, έπιδιώκουσα τήν αντικατάσταση από τους 5 με­

γάλους της Κίνας τοΰ Τσάγκ­Καϊ­Σέκ από τήν Ααϊκή Κίνα τοΰ Μάο. "Ετσι δέν προβάλλει ή Ρωσία τό «βέτο» της πού θα ήταν τό ύπ" αρ. 1 12, κι' έτσι τά ελεύθερα έθνη συγκροτούν τήν διεθνή Δύναμη. Στον «πόλεμο τών εθνών», όπως άπεκλήθη ό κορεατικός, μετέχουν 15 κράτη μέ ένοπλα τμήματα καί 5 μέ βοήθεια υγειονομική κ.λ. "Αξίζει, χάριν της ιστορίας να τά θυμηθού­

με: Αιθιοπία, Αυστραλία, Βέλγιο, Βρεταννία, Γαλλία, Ελλάς, ΓΗν. Πολι­

τείες, Καναδάς, Κολομβία, Λουξεμβούργο, Νέα Ζηλανδία, Νοτιοαφρικα­

νική Ένωση, 'Ολλανδία, Ταϋλάνδη, Τουρκία καί Φιλιππίνες. Δέκατο έκτο,

Page 77: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή 'Ορθοδοξία εις την Νότιον Κορέαν 75

φυσικά, είναι ή Ν. Κορέα. Μέ υγειονομικές μονάδες μετέσχον τοϋ «πολέ­

μου τών εθνών» ή Δανία, Ινδία, Ιταλία, Νορβηγία και Σουηδία. Ό πρόε­

δρος Τροϋμαν, πού έχει μεγάλες δυνάμεις στην Ίαποονία, δίδει εντολή στον στρατηγό Μακ "Αρθουρ να έπέμβη. Τα στρατεύματα των ΗΠΑ αποβιβά­

ζονται στον Πουσάν και κατόπιν στο Ίντσόν και μέ την βοήθεια και των άλλων συμμάχων, ανατρέπουν τους εισβολείς και τους απωθούν μέχρι τον ποταμό Γιαλού, οπότε επεμβαίνουν απροκάλυπτα οί Κινέζοι, άλλα αυτό εΐναι μια άλλη ιστορία. Ή Ελλάς, πού δέν είχε επουλώσει ακόμη τις πλη­

γές άπό τον συμμοριτοπόλεμο—πού τώρα ρωμαντικά μετεβλήθη σέ. .. εμ­

φύλιο, —στέλνει στην Κορέα ένα έμπειροπόλεμο τάγμα πεζικού, ηύξημένης δυνάμεως, μικρά βοηθητικά κλιμάκια και σμήνος μεταγωγικών αεροπλά­

νων. Το Τάγμα διεκρίθη σ" όλους τους αγώνες και ιδιαίτερα στην γιγαντο­

μαχία στο ύψωμα Χάρυ, πού το κατέλαβε μέ το λόχο Σκαλτσά. . . Τά φαν­

ταράκια μέ τήν γαλανόλευκη διακρίθηκαν στις μάχες και εκτελώντας το καθήκον τους έπεσαν 196 έκ τών οποίων 21 αξιωματικοί. Αυτές τις θυσίες οί Κορεάτες σήμερα τις τιμούν μέ θρησκευτική ευλάβεια. Έκτος του Εθνι­

κού των κοιμητηρίου όπου ευρίσκεται αριστοτεχνικό μνημείο τών πεσόν­

των υπάρχουν και μνημεία τών πεσόντων συμμάχων εθνών πού έσπευσαν και ήγωνίσθησαν υπό τή Σημαία τών Ήνωμ. Εθνών. Εις τά μνημεία αυτά το Έπίσημον Κράτος καταθέτει στεφάνια μέ άνθη της Κορεατικής γής, ενώ τά παιδιά διδάσκονται να εύλαβοΰνται και να προσκυνούν τους ήρωες.,

Πρέπει δέ εδώ να τονισθεί ότι κάθε χρόνο επισκέπτονται τήν Κορέαν βετεράνοι τών χωρών πού συμπολέμησαν εκεί και ή Κορεατική 'Ομοσπον­

δία πολεμιστών τους έπιδαψιλεύει τιμές. Μέ συγκίνηση και υπερηφάνεια σάν Έλληνες, ακούσαμε στην επί­

σκεψη μας στην μακρυνή χώρα της πρωινής γαλήνης τους επισήμους άλλα ¥

και τον απλό λαό νά μας ευχαριστούν πού τους χαρίσαμε τήν ελευθερία. Γιατί έκεΐ δέν σβύνουν ούτε πλαστογραφούν τήν ίστορίαν. Τήν ιστορία τους. Τήν 1η Φεβρουαρίου 1951 ή Γεν. Συνέλευση του OHE κατεδίκασε τή Ααϊ­

κή Κίνα ώς εισβολέα, μά ή ανακωχή υπεγράφη στις 27 'Ιουλίου 1953 μετά μακρές κΓ επίπονες διαπραγματεύσεις. 'Ωστόσο τά κινεζικά στρατεύματα, άπεσύρθησαν άπό τήν Βόρειο Κορέα τό 1958.

Αυτή είναι μια σύντομη ιστορική αναδρομή στή χώρα της έωθινής γαλήνης καί τώρα ας ασχοληθούμε μέ τό κύριο θέμα μας.

Στην Κορέα συναντούμε φιλοσοφικές ιδέες πού ενθυμίζουν τους αρ­

χαίους "Ελληνες Φιλοσόφους. 'Ακόμη καί ό συμβολισμός της Σημαίας της Κορέας, τής Τάε Κέουκ μέ τον κύκλο στή μέση δίχρωμο εννοεί τήν ανακύ­

κληση της δημιουργίας του δυαδισμοϋ τοΰ κόσμου, καί στις άκρες διαγω­

νίως τις αντιθέσεις τής ζωής καί τοΰ θανάτου τής γής καί τοΰ ουρανού, τής φωτιάς καί τοϋ νερού, τοΰ άνδρα καί τής γυναίκας, τής ημέρας καί τής νύ­

Page 78: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

76 Μηνά Λαμπρινίδη

κτας, του καύσωνος και του ψύχους, του άνω και του κάτω. Συμβολισμός πού θυμίζει τον Έλληνα διάσημο μαθηματικό "Αρισταΐο τον Κροτωνιάτη, γαμβρό του Πυθαγόρα. Πάντως οί δοξασίες των πρώτων κατοίκων θεοποι­

ούσαν τη φύση, τα πνεύματα και οί ιεροτελεστίες τελούνται από τους ίε­

ρεΐς­μάγους. 'Αργότερα διαδίδεται ό Βουδισμός κΓ ό Κομφουκισμός. Ό Βουδισμός εμφανίζεται τον Στ' αιώνα π.Χ., ξεκινά από κάποια πε­

ριοχή τοϋ Νεπάλ και φθάνει στην Κορέα περί τό 372 π.Χ. Ή λέξη Βούδας σημαίνει φωτισμένος και υπήρξαν τέσσαρες οί βούδες ιδρυτές της θρη­

κείας. Ό Κομφουκισμός ή Κομφουκιανισμός εΐναι κινεζικής προελεύσεως.

Αρχίζει άπό τον αριστοκρατικής καταγωγής Κινέζο φιλόσοφο Κομφού­

κιο, πού καθιέρωσε σύστημα ηθικής φιλοσοφίας. Χρονολογείται άπό τό 551 π.Χ.

Γύρω στά 1582 εμφανίζονται οί Ευρωπαίοι στην Κορέα. "Ισως να υπήρ­

χαν και παλαιότερες προσεγγίσεις άλλα επίσημα στοιχεία υπάρχουν γιά τον ΙΣΤ' αίωνα. Τότε ρίπτεται και ό σπόρος τοϋ Χριστιανισμού πού βλαστάνει και γιγαντώνεται μέ αποστολές μεθοδιστών Ιεραποστόλων. Οί Δυτικές επι­

δράσεις όμως κορυφούνται τον 10' αιώνα οπότε πιέζονται οί Κορεάτες άρ­

χοντες να παραχωρήσουν στους Ευρωπαίους ελευθερία κινήσεως στή Χώρα, ελευθερία ναυσιπλοΐας και προστασία των Χριστιανών ιεραποστόλων. Περί τό 1880 υπογράφεται συμφωνία 'Ηνωμένων Πολιτειών­Κορέας καί γίνονται δεκτές επισήμως οί ιεραποστολές. Ό Χριστιανισμός διαδίδεται καί κατά τά επίσημα στοιχεία αριθμεί:

— 4.000.000 περίπου διαμαρτυρόμενους — 1.500.000 καθολικούς — 10.000 ορθοδόξους

Οί πρώτοι "Ορθόδοξοι χριστιανοί εμφανίζονται στην Κορέα περί τό 1890­95. Έχουν κατηχηθεί άπό Ρώσο μοναχό, πού δέν διεσώθη τό ονομά του. Ό ορθόδοξος αυτός Ρώσος κατέφυγε στην Κορέα καί μετελαμπάδευσε τήν ορθοδοξία.

Αργότερα οί Ρώσοι αναπτύσσουν αξιόλογο δράση καί ή αγία Πετρού­

πολη αποφασίζει τήν αποστολή πολλών ιερέων πού παράλληλα προς τις θρησκευτικές πρωτοβουλίες θ" αναπτύσσουν καί τα κοσμοκρατορικά σχέ­

δια τών Τσάρων. Αυτά τά σχέδια υιοθέτησε αργότερα καί ή Σοβιετική Ρω­

σία. Οί ερυθροί Τσάροι τοϋ Κρεμλίνου πού κατηγορούν τους άλλους ώς. . . ίμπεριαλιστάς δέν ύπελήφθησαν κοσμοκρατορικών βλέψεων.

ΓΩς ιδρυτής τής πρώτης ορθόδοξης κοινότητος στην χώρα τής έωθι­

νής γαλήνης αναφέρεται ό Ρώσος αρχιμανδρίτης Χρύσανθος Σεχεντκό­

φσκυ, διδάκτωρ τής θεολογίας, απόφοιτος τής Θεολογικής "Ακαδημίας τοϋ Καζάν. Βρίσκεται στην Κορέα στις 17 Φεβρουαρίου τοϋ 1900.

Page 79: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή 'Ορθοδοξία εις τήν Νότιον Kopéuv 77

Πριν τον Χρύσανθο έχει πάει στην Κορέα απεσταλμένος της Ί . Συνό­

δου της Ρωσίας ό διάκονος Νικόλαος πού μεταφέρει απ" τήν Πετρούπολη τό Ευαγγέλιο, ιερά σκεύη, άμφια, και εικόνες. Τέμπλο και προσκυνητάρια οί Ρώσοι έστειλαν στη Σεούλ με πλοίο.

Το 1903 ό βασιλεύς Κοσόγκ —για τον όποιο λέγεται ότι εΐχε ασπασθεί τήν ορθοδοξία— παραχωρεί στους ορθοδόξους Χριστιανούς έκταση για τήν ανέγερση Ναού. Και ανεγείρεται ό Ναός τοϋ Αγίου Νικολάου της Σεούλ. Ό Χρύσανθος Σεχεντκόφσκυ τοϋ δίνει το όνομα τοϋ αρχιεπισκόπου Μύρων προς τιμήν τοϋ Τσάρου Νικολάου Β' "Αλεξάνδροβιτς τοϋ τραγικού τσάρου τοϋ 1918, πού τό 1897 κατά τον άτυχη Έλληνο­τουρκικό πόλεμο εΐχε έπέμ­

βη υπέρ της Ελλάδος. Τό 1904 οί 'Ιάπωνες πού κατακτούν τήν Κορέα διώχνουν τήν ιεραπο­

στολή και τά σκεύη τοϋ Ναοϋ συγκεντρώνονται σέ μια αποθήκη. "Οταν κοπάζει ή ρωσοϊαπωνική θύελλα, ή Πετρούπολη στέλνει δεύτερο ιεραπό­

στολο πού μένει έξι χρόνια και έκτος της Σεούλ οργανώνει επτά ιεραποστο­

λικούς σταθμούς σ' άλλες περιοχές. Μέ τήν κατάληψη της Κορέας άπό τους Τάπωνες, ό ορθόδοξος βασι­

λεύς Κοσόγκ πεθαίνει μυστηριωδώς και ή "Ορθοδοξία χάνει τον προστά­

τη της, άλλα οί ιερείς δέν παύουν να εκτελούν τό θρησκευτικό τους καθή­

κον. "Ενα πρόβλημα πού αντιμετωπίζουν έξ αρχής είναι οί δυσκολίες μέ τή

γλώσσα και οί Ρώσοι κληρικοί ζητοϋν βοήθεια άπό τή Σαγγάη δπου υπήρχε ορθόδοξη ιεραποστολή κι" εΐχε και μικρό τυπογραφείο. Άλλα. κι' έκεΐ ό πό­

λεμος τών Μπόξερς εναντίον τών ξένων καταστρέφει τό ορθόδοξο τυπο­

γραφείο. Τις γλωσσικές δυσκολίες ξεπερνούν οί Κορεάτες μέ μεταφράσεις πού κάνουν ό ιερεύς Τωάννης Κάνγκ­Τάκ μέ τή βοήθεια τοϋ μουσικού Μιχα­

ήλ Κίμ. Αυτές τις μεταφράσεις συμπλήρωσε τό 1975 ό αρχιμανδρίτης Σω­

τήριος Τράμπας πού εστάλη στην Σεούλ άπό τον ιερό Ναό Άγ. Σκέπης Παπάγου. Ό π. Σωτήριος προχωρεί και συμπληρώνει τις μεταφράσεις μέ τή βοήθεια τοϋ 80ετοΰς ιεροψάλτη τοϋ 'Αγ. Νικολάου "Ιακώβου. Τά βιβλία αυτά ('Ιερό Ευαγγέλιο, θεία Αειτουργία, Εσπερινός κ.λ.π.) έξετυπώθησαν μ' έξοδα τών ομογενών της Κων/πόλεως μέ μουσική.

Κατά τήν πρώτη περίοδο τής 'Ορθοδοξίας στην Κορέα χειροτονούνται πολλοί Κορεάτες ιερείς όπως οί 'Ιωάννης Κάνγκ ­ Τάκ, 'Αλέξιος Κίμ, Αου­

κάς Κίμ, Τσόν Χά, Βόρις Μούν, 'Αθανάσιος Τσό, και άλλοι. Τό 1933 ή 'Ορθόδοξη 'Εκκλησία της Κορέας υπήχθη για λίγο στή Ρωσική 'Αρχιεπι­

σκοπή 'Ιαπωνίας. Για λίγο ευτυχώς, γιατί όταν οί κορεατικές αρχές διαπι­

στώνουν ότι ό σοβιετικός ιεραπόστολος πατήρ Πολύκαρπος διεδραμάτιζε ρόλο πράκτορος τής Μόσχας τον άπήλασαν, κΓ ή 'Ορθοδοξία έμεινε στα χέρια τών Κορεατών ιερωμένων.

!

Page 80: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

78 Μηνά Λαμπρινίόη

Τον Ιούνιο του 1950 ή Βόρειος Κορέα επιτίθεται κατά των Νοτίων οί όποιοι υποχωρούν. Καταλαμβάνεται ή Σεούλ. ΓΗ εκκλησία τοϋ "Αγ. Νικο­

λάου πέφτει θύμα της κομμουνιστικής άνεξιθρησκείας. Στην μακρινή Κορέα επαναλαμβάνονται γεγονότα και σκηνές γνωστές στους "Ελληνες, αδιά­

φορο αν επιχειρούμε, τα θύματα, να τις ρίψουμε στη λήθη ένώ οί θύτες δεν ξεχνούν.

Οί Βορειοκορεάτες και οί εντολείς των, δέν λησμονούν την απέλαση τοΰ πράκτορος Πολυκάρπου. Κι" εκδικούνται. "Οταν τα στρατεύματα τών Ήνωμ. Εθνών άνακαταλαμβάνουν τήν Σεούλ κι" εκδιώκουν τους Κινέζους και τους Βορειοκορεάτες εκδρομείς ό ναός βρίσκεται ερειπωμένος. Κι' ό λειτουργός του πατήρ 'Αλέξης Κίμ έχει άπαχθεϊ και βασανιστεί άπό τους κομμουνιστές. "Εκτοτε χάνονται τα ϊχνη του. "Ισως ό 'Αλέξιος Κίμ να εϊναι ό πρώτος νεομάρτυς της Πίστεως στή μακρυνή χώρα της πρωινής γαλήνης. Ό πρώτος "Αγιος της Κορεατικής 'Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ευτυχώς ή παρουσία στην "Απω 'Ανατολή τού μικρού ελληνικού 'Εκ­

στρατευτικού Σώματος εΐναι αποφασιστικής σημασίας για τήν 'Ορθοδοξία. Οί στρατιωτικοί ιερείς παναλογιώτατοι αρχιμανδρίτες Χαρίτων Συμεωνί­

δης (αργότερα μητροπολίτης Πολυανής και Κιλκισίου), ό αείμνηστος 'Αν­

δρέας Χαλκιόπουλος και ό Δανιήλ Ίβηρίτης πρωτοστατούν και πείθουν αξιωματικούς και άνδρες και διαθέτουν άπό τό υστέρημα τους δια να βοηθήσουν στην ανασύνταξη και αποκατάσταση της ορθοδοξίας στην Κορέα.

Ή Χριστιανική Κορεατική Κοινότης εμψυχώνεται. Εκποιείται τό γήπεδο πού εϊχε εκχωρήσει ό βασιλεύς Κοσόγκ και αγοράζεται νέο στο ό­

ποιο ανεγείρεται ό νέος Ναός τοΰ 'Αγίου Νικολάου. Τό 1956, με αίτημα τών 'Ορθοδόξων Κορεατών, ή 'Εκκλησία τής Κο­

ρέας υπάγεται στο Οικονομικό Πατριαρχείο Κων/πόλεως. Γύρο) άπό τό Ναό κτίζονται οικήματα πού χρησιμεύουν για τό θεολο­

γικό Σεμινάριο, για τό 'Ιεραποστολικό Φροντιστήριο, για τό Κατηχητικό σχολείο ενηλίκων όπου κατηχούνται όσοι επιθυμούν να βαπτισθούν και τό Σχολεΐο­νηπιαγωγεΐο πού διευθύνει με θαυμαστή επιτυχία ή διακόνισσα Φρειδερίκη, μια ενθουσιώδης χριστιανή Κορεάτισσα έκτος τής 'Ορθοδο­

ξίας προάγει και τήν Έλλην. γλώσσα. Δείγματα τής εργασίας της χειρο­

κροτήσαμε κατά τήν επίσκεψη μας στην Κορέα. Σήμερα στην Κορέα υπάρχουν ορθόδοξες κοινότητες και Ναοί στις

πόλεις Σεούλ (ό Ι.Ν. τού 'Αγίου Νικολάου), στην πόλη Πουσάν (ό Ευαγγε­

λισμός τής Θεοτόκου), στην Ίντσόν όπου ό ναός τιμάται στο όνομα τού 'Α­

ποστόλου τών 'Εθνών Παύλου. Υπάρχει παρεκκλήσιο στην πόλη Τσόν­Τζου προς τιμήν τού 'Αρχαγ­

γέλου Μιχαήλ.

Page 81: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή ΌρΟοδοξία ί,ίς την Νότιον Κορέαν 79

Στο χωριό Παλαγκί ό ναός έχει αφιερωθεί στον πρωτόκλητο "Απόστο­

λο "Ανδρέα. Χτίζεται ακόμη Ιερά Μονή στην περιοχή Τσουγκ­Πιόγκ αφιερωμένη

στην Κοίμηση της Θεοτόκου. "Ολη αυτή ή θαυμαστή εργασία έχει τήν αμέριστη ενίσχυση της "Αρχι­

επισκοπής "Αθηνών και με ιδέα του 'Επισκόπου Άνδρούσης καθηγητού "Αναστασίου Γιαννουλάτου, ό όποιος ήταν επί κεφαλής τής Ιεραποστολής, έγινε Νόμος δια τήν απόσπαση ιερέων τόσο στην "Απω "Ανατολή όσο και στην Αφρική.

Σήμερα στην Κορέα υπηρετούν από 12ετίας ό αρχιμανδρίτης Σωτήριος Τράμπας και ό από τήν "Αρχαία Κόρινθο "Ιγνάτιος Σεννής.

Τήν Κορεατική "Εκκλησία υπηρετούν ακόμη οί Κορεάτες ιερείς Δα­

νιήλ Νά, πτυχιούχος τής Θεολογικής Σχολής Χόλυ Κρίστ τής Βοστώνης, πού έχει επισκεφθεί και τό "Αγιον "Ορος και ό πατήρ "Αθανάσιος Γιου με έδρα τό Πουσάν.

Φυσικά ή "Εκκλησία τής Κορέας μετέχει στά 300 και πλέον εκατομμύ­

ρια των "Ορθοδόξων Χριστιανών πού ποιμαίνει ή Μεγάλη "Εκκλησία τής Βασιλεύουσας. Τό Οικουμενικό Πατριαρχείον Κων/πόλεως. Ή "Ορθοδο­

ξία απαρτίζεται από τό Οικουμενικό Πατριαρχείο, τό Πατριαρχείο "Αλεξαν­

δρείας, τό Πατριαρχείο "Αντιοχείας, τών Ιεροσολύμων, τής Ρωσίας, τής Σερ­

βίας, τής Ρουμανίας και τής Βουλγαρίας. Στην "Ορθόδοξη κοινότητα περι­

λαμβάνονται ακόμη οί 'Αρχιεπισκοπές Κύπρου, Ελλάδος, Πολωνίας, "Αλ­

βανίας και οί αυτόνομες "Εκκλησίες Γεωργίας, Τσεχοσλοβακίας, Φιλλαν­

δίας, ή ιδιόρρυθμος "Αρχιεπισκοπή Κρήτης, οί έξηρτημένες αρχιεπισκοπές Βορείου και Νοτίου "Αμερικής, Θυατείρων, Αυστραλίας, Αυστρίας, Γαλλίας, Γερμανίας, Νέας Ζηλανδίας κλπ.

Ή Κορεατική "Εκκλησία υπάγεται στον Μητροπολίτη Νέας Ζηλαν­

δίας κ. Διονύσιο, ώς "Εξαρχον "Ινδιών, Κορέας και "Ιαπωνίας. "Από τό θέρος τοΰ 1987 τό Οίκουμενικόν Πατριαρχείον Κων/πόλεως

έλαβε μια ιστορική για τήν 'Εκκλησία τής Κορέας απόφαση. Συνέστησε "Ορθόδοξο 'Οργανισμό μέ έδρα τήν Σεούλ και δικαιοδοσία στην "Ινδία, τό Χόγκ­Κόγκ, τήν Σιγκαπούρη. Ό "Οργανισμός άνεγνωρίσθη από τήν Δημο­

κρατία τής Κορέας. Σύμφωνα μέ τήν απόφαση αυτή:

1) Ίδρύθη Συνοδική "Επιτροπή του Πατριαρχείου για τήν 'Ιεραποστολή Κορέας.

2) Ό Ιεραποστολικός αυτός "Οργανισμός επεκτείνεται, μέ έδρα τή Σεούλ, σ" όλη τήν "Απω "Ασία.

3) Ό 'Οργανισμός δέν εΐναι πλέον ιδιωτικός Σύλλογος αλλά Πατριαρχικόν "Ιδρυμα.

Page 82: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

80 Μηνά Λαμπρινίδη ■e

Και ό Όργανισμος αυτός—μέ τον εμπνευσμένο πατέρα Σωτήριο και τους άξιους συνεργάτες του— έχει δραστηριότητες στη Μανίλα όπου υφί­

σταται ό ορθόδοξος ναός του Άγ. Γεωργίου, στην Σιγκαπούρη πού βρίσκει φιλόξενο στέγη στον κοπτικό ναό των 'Αρμενίων. Στο Χόγκ­Κόγκ όπου στεγάζεται σε αίθουσα διαμορφωμένη κατάλληλα ό ναός τοϋ Εύαγγελιστοϋ Λουκά και στην Καλκούτα όπου τον Σεπτέμβριο τοϋ 1987 παρελήφθη ό με­

γάλος ναός της Μεταμορφώσεως. 'Ακόμη στις 'Ινδίες, στην Δυτική Βεγγά­

λη, είναι ό ναός τοϋ ΓΑγίου Θωμά και στο Χαρμπίν της Κίνας όπου υπάρ­

χει ή 'Αγία Σκέπη. 'Αναπτύσσει θαυμαστή δραστηριότητα ή 'Ιεραποστολή της Κορέας.

"Αρχισε δειλά τό 1951 μέ τήν ανακαίνιση τοϋ καταστραφέντος Ναοϋ, γιά τον όποιον πρέπει να σεμνύνονται και οί μαχητές τοϋ 'Εκστρατευτικού Σώ­

ματος πού δια της συμβολής των άνεδείχθησαν άξιοι στρατιώτες της πατρί­

δος και της πίστεως. Οί μαχητές και οί θρησκευτικοί παραστάτες έπετέλε­

σαν σπουδαίο έργο και τους ανήκει τό έπαθλο τοϋ χριστιανικού ήθους. Οί μετριόφρονες σκαπανείς των ανθρωπίνων ιδανικών, όπως ή Ελευ­

θερία, έριξαν στην αίματόβρεκτο γη της χώρας της έωθινής γαλήνης τον σπόρο της 'Ορθοδόξου Πίστεως, ô όποιος καλλιεργηθείς υπό των διαδό­

χων των, ήρχισε να βλαστάνει. Τό αντελήφθησαν όσοι ευρέθησαν προσκυνητές στην Σεούλ και άντί­

κρυσαντούς "Ελληνες ιερείς συμπαραστατουμένους από τους αδελφούς των της Κορέας, να υψώνουν τον σταυρό, τό σύμβολον της νίκης και της δό­

ξας τοϋ Ίησοΰ, μέ βαθειά κατάνυξη. Τό διεπίστωσαν όταν άκουσαν τους 'Ελληνικούς ύμνους από τήν παι­

δική χορωδία τών νέων βλαστών της Κορέας. Ήσθάνθησαν συγκίνηση όταν εντός τοϋ ναοϋ εΐδαν ημίσεια εκατοντά­

δα Κορεατών να προσέρχεται να βαπτισθεί. Είδαμε εκεί, νέους και νέες και παιδιά. Είδαμε ολόκληρες οικογένειες

νά εισέρχονται διαδοχικά στην κολυμβήθρα. Είδαμε ανθρώπους μέ παιδεία, τήν οικογένεια δημοσιογράφου αγγλόφωνου εφημερίδος της Κορέας, νά προσέρχεται στην 'Ορθοδοξία. Και δακρύσαμε όταν μεταξύ τών βαπτιζο­

μένων συγκαταλέγετο ό 83 ετών αγρότης πού ταξίδεψε επί πολλές ώρες από τό μακρινό χωριό του κοντά στον 38ο παράλληλο στα σύνορα γιά νά δεχθεί τό "Αγιο Πνεύμα και νά ονομασθεί "Αβραάμ. Παράπλευρα ή υπέργηρος σύ­

ζυγος του —ετών 80— έβαπτίσθη Σάρα... Και ριγήσαμε από εθνική υπερηφάνεια όταν κατά τήν αναστροφή μας

μέ Κορεάτες ακούγαμε νά μιλοΰν 'Ελληνικά. Μάλιστα. Στην Κορέα δέν είναι λίγοι αυτοί πού μιλούν τήν γλώσσα τοϋ

Όμηρου. Τήν γλώσσα στην οποία γράφηκαν τα Ευαγγέλια. Και στο Μου­

Page 83: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή 'Ορθοδοξία εις τήν Νότιον Κορέαν 81

σεΐο της Κορέας ανάμεσα στα αξιόλογα εκθέματα πρωτεύουσα θέση έχουν πολλά αρχαιοελληνικά.

Γιατί —όπως φαίνεται— οι δεσμοί της χώρας της "Απω 'Ανατολής με τήν πατρίδα του Πλάτωνος και των άλλων σοφών δεν αρχίζουν στα χρόνια μας.

Πολλά στοιχεία υπάρχουν με ενδείξεις άμεσης ή έμμεσης επαφής των Ελλήνων και τών Κορεατών πριν από τον 6ο αιώνα προ Χρίστου.

Οί Κορεάτες ανέπτυξαν πρώτοι τήν φιλοσοφία στην "Απω 'Ανατολή και στην μυθολογία οί δύο λαοί έχουμε δοξασίες πού μοιάζουν.

Οί περιγραφές του Όμηρου στην 'Οδύσσεια περίπου το 3000 π.Χ. δέν αποκλείεται να μιλούν για τους Κορεάτες, όταν ό πολυμήχανος εθνικός ήρως τών Ελλήνων φθάνει στή χώρα τών Λωτοφάγων ή διέρχεται κοντά άπό τις σειρήνες. Ποιος αποκλείει άπό τότε οί ναυτιλλόμενοι κάτοικοι του Αι­

γαίου να έφθαναν μέ τα πλοία τους ώς τις ακτές του Ειρηνικού αναζητών­

τας αγαθά και πολύτιμα μέταλλα; Ποιος αποκλείει στρατιώτες­πρόσκοποι του Μ. 'Αλεξάνδρου να έφθασαν άνιχνεύοντες μέχρι και τής Κορέας;

'Αλλά ό έξυπνος κι' εργατικός Κορεάτης έχει πολλές ομοιότητες. 'Αφού έπί Μάο Τσέ Τούγκ κατηγορήθη κΓ ό Κομφούκιος ότι εΐχε επηρεαστεί άπό τήν ιδανική Πολιτεία τοϋ Πλάτωνος (έφημερίς «Λαϊκή Ημερησία» επίσημο όργανο τοΰ Κ.Κ. τής Λαϊκής Κίνας*). Πάντως και τώρα οί φίλοι Κορεάτες φιλοσοφούν. "Οχι μόνο οί γραμματισμένοι άλλα και ό λαός πού ασχολείται μέ τις τέχνες ή μέ βιοποριστικά επαγγέλματα.

Ά ς κλείσουμε τήν παρένθεση κι ας επανέλθουμε στην ιεραποστολή τής Κορέας, πού δέν περιορίζεται νά διδάσκει τήν ορθόδοξο πίστη. Παραλ­

λήλως ή Ιεραποστολή αναπτύσσει πολύπλευρο κοινωνικό έργο. θεμελι­

ώνει ναούς. Κάνει δεήσεις στους τάφους τών ηρώων στα ελληνικά κοιμη­

τήρια. Κάνει χειροτεχνήματα για εκθέσεις και για δώρα. Μια τέτοια έκθεση

τον περασμένο Σεπτέμβριο (1987) στην αίθουσα τοΰ Συλλόγου 'Αθηναίων επέτυχε.

Στο Πουσάν λειτούργησε σχολή κατηχητριών και πολλές κατηχή­

τριες τώρα διδάσκουν, ένώ μερικές έφθασαν γι' ανώτερες σπουδές στην'Α­

θήνα. Κατόπιν πτυχιοΰχες θα επιστρέψουν νά συνεχίσουν τό θεάρεστο έργο τους έκεϊ, στην μακρινή 'Ανατολή.

Χριστιανικές ομάδες άπό κορεατόπουλα ξεκινούν κΓ επισκέπτονται γηροκομεία κι' απαλύνουν τον πόνο τών υπερηλίκων ή φιλοσοφούν μαζί τους, γύρω άπ' τήν θρησκεία τής αγάπης.

* Ή κινεζική εφημερίδα κάνει ενα ιστορικό λάθος. Ό Κομφούκιος έζησε πριν άπό τον Πλάτωνα. Άλλα αυτά είναι για τον κομμουνισμό... ψιλά γράμματα.

6

Page 84: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

82 Μηνά. Λαμπρινίδη

Κορεάτες καθηγητές διδάσκουν μετ* εύχαριστήσεως σέ Σεμινάρια θεο­

λογίας στην Σεούλ. Και κατά σύμπτωση στην διαφάνεια φαίνεται ό Κορε­

άτης πανεπιστημιακός διδάσκαλος νά γράφει στον πίνακα Ελληνισμός και Παύλος.

Και ή κατήχηση συνεχίζεται. Με τη μυστικοπάθεια πού χαρακτηρίζει τους καλοπροαίρετους κατοίκους οί τάξεις των κατηχουμένων πυκνώνουν. "Ετσι πολλαπλασιάζονται οί κατηχητές και οί κατηχήτριες. Εύογκο το έργο των εξ Ελλάδος ιεραποστόλων πού μεταβιβάζουν στους λαούς της "Απω 'Ανατολής τα πολύτιμα περιεχόμενα των Ιερών Ευαγγελίων. 'Υψηλή και ή αποστολή τών κατηχητριών πού ακαταπόνητες διδάσκονται και ενθουσιώ­

δεις κατόπιν μεταβιβάζουν με θαυμαστή μεθοδικότητα τήν διδασκαλία του Χριστού. Τα θεία λόγια γίνονται κτήμα τών μαθητών των.'Απ' εδώ πρέπει ν" αποτίσουμε φόρο τιμής και στις εξ Ελλάδος μεταβαίνουσες στην Κορέα Ελληνίδες διακόνισσες πού συμπαραστέκονται στους ιερείς καί δια του πα­

ραδείγματος των καθίστανται οί καθημερινές ηρωίδες καί τα πρότυπα τής χριστιανοσύνης. Θα προσέκρουα στην εγνωσμένη μετριοφροσύνη τους αν ανέφερα επωνύμως τις θαυμαστές αυτές Ελληνίδες χριστιανές, πού όπως ή Αγία Αικατερίνη ήρραβωνίσθησαν τον Κύριον. "Αλλωστε, δια νά μετα­

χειρισθώ μίαν φράση του Βλαχογιάννη, «δεν χρειάζονται ονόματα, νά τα πληροφορηθούν οί άνθρωποι. Τα ξέρει ό Θεός».

Μέ μεγαλοπρέπεια τελούνται στην Σεούλ καί στο Πουσάν τα μυστήρια του Γάμου καί τής Βαπτίσεως. Στους γάμους υπάρχει ή παραδοσιακή τελε­

τή πού διεσώθη άπ' το Βυζάντιο. Ή στέψη τών νεόνυμφων γίνεται μέ στέφα­

να κορώνες όπως καί στην Κων/πολη κι' αργότερα στην Πετρούπολη. 'Υπάρχει όμως καί τελετή μέ τα στέφανα μ" άνθη λεμονιάς. Μέ καταπλήσσουσα κατάνυξη παρακολουθούν οί αδελφοί Κορεάτες

τήν θεία Λειτουργία. "Αλλοτε ό ναός φωτίζεται αμυδρά άπό τα κεριά καί τα κανδήλια. Κι' άλλοτε είναι κατάφωτος. Αυτή ή εναλλαγή σκορπίζει ρίγη συγκινήσεως.

Οί χριστιανοί κάθονται καί παρακολουθούν σιωπηλοί ή ψάλλουν μαζί μέ τους ιερείς καί τήν χορωδία. Δέν συζητούν μεταξύ των. Προσεύχονται.

Κι' επειδή στην Κορέα υπάρχουν κατηχούμενοι, όταν φθάνει ή ώρα τής εισόδου στην λειτουργία ακούγεται το «όσοι κατηχούμενοι προσέλθετε».

Συγκινητική καί ή στιγμή τής βαπτίσεως. "Οταν τό παρελθόντα Αύγου­

στο επισκέπτες άπό τήν 'Ελλάδα επεσκέφθησαν τήν Κορέα μετέσχαν ενερ­

γά στο μυστήριο τής βαπτίσεως ώς ανάδοχοι. 'Εντός τοΰ ναού εκτός πατρο­

παράδοτης κολυμβήθρας υπάρχει καί μικρά δεξαμενή αριστερά στο δάπεδο, χωρισμένη σέ δύο μέρη. Στο ενα πού δέν έχει ύδωρ κατέρχεται ό ιερέας. Στο άλλο μέ τό αγιασμένο νερό κατεβαίνει ό νεοφώτιστος ή ή νέα μέ λευκό ποδήρη χιτώνα. Κι' ακολουθεί μετά τήν βάπτιση, τό άγιο μύρο, τό χρήσμα,

Page 85: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή 'Ορθοδοξία Γ,ίς την Νότιον Κορέαν 83

ή αγία κοινωνία. Στιγμές θείας συγκινήσεως και ένθικοθρησκευτικής άνα­

βαπτίσεως για τους επισκέπτες. Με θαυμασμό διαπιστώνουν τήν θεάρεστη εργασία. Έκεΐ στην μακρινή 'Ανατολή, άπ' όπου μας έρχεται το φως, όσοι έχουν τήν ευτυχία νά γίνουν ανάδοχοι έχουν και τήν ψυχική χαράν ότι έ­

φεραν έναν ακόμη άνθροοπο στην Όρθοδοξία. "Οτι έφώτισαν ενα πνεύμα. "Εσωσαν μίαν ψυχή.

Ό δημοσιογράφος δέν εΐναι θεολόγος. Κάνει μόνο διαπιστώσεις. "Αναλογίζεται πόσο σοβαρό έργο επιτέλεσαν ό μακαριστός Χαρίτων

Συμεωνίδης, ό αείμνηστος "Ανδρέας Χαλκιόπουλος σαν Αρχιμανδρίτες του Εκστρατευτικού μας Σώματος στην Κορέα. Κοντά τους ως λαϊκοί εϊρ­

γάσθησαν ό αποθανών Μητροπολίτης Χρυσόστομος πριν περιβληθεί τό ράσσο και ό Κωνσταντίνος Χαλβατζάκης πού έχειροτονήθη αργότερα ιερεύς πήγε για λίγους μήνες στην Κορέα και τώρα βρίσκεται και υπηρετεί τήν "Εκκλησία στον Καναδά.

Θα μου επιτραπεί ν" αναφερθώ σέ μια πτυχή της ζωής και δράσεως στην Κορέα τοϋ άοιδίμου Χαλκιοπούλου.

Είχε τόσο πολύ αγαπήσει τήν "Ορθόδοξο "Εκκλησία της Κορέας, ώστε όταν επρόκειτο ν" αναχωρήσει επιστρέφοντας, εϊχε τον φόβο ότι όλο τό έργο πού εΐχε επιτελεσθεί κατά τήν παραμονή του στις τάξεις τοϋ Εκστρα­

τευτικού Σώματος θα έχάνετο. Εΐχε όμως τήν θεία έμπνευση να συντελέσει στην διαδοχή ενός εφημερίου τοϋ 'Αγίου Νικολάου Σεούλ, από τήν Κορέα. "Απευθύνθηκε στην "Ορθόδοξη Κοινότητα και «ψήφοις λαοΰ» εξελέγη ό Βόρις Μούν, ώς ό κατάλληλος νά ίερατεύσει. Ό Χαλκιόπουλος, ενήργησε και με στρατιωτικό αεροπλάνο ταξίδεψαν μέχρι τήν "Ιαπωνία, ό Ίάπων ορ­

θόδοξος αρχιεπίσκοπος τοϋ Τόκιο χειροτόνησε τον Βόριδα Μούν ιερέα και ό Χαλκιόπουλος επέστρεψε ήρεμος πλέον στην Σεούλ, εγκατέστησε τον νέον εφημέριο και απήλθε στην 'Ελλάδα. Ό Βόρις Μούν διακόνησε τήν "Εκκλη­

σία μέχρι τό 1977 πού έξεδήμησε στον Κύριο. "Ενα χρόνο αργότερα ανήλθε στους Ουρανούς και ό αρχιμανδρίτης Χαλκιόπουλος, ήσυχος γιατί ή πνευ­

ματική του προσπάθεια στην χώρα της πρωινής γαλήνης εΐχε βρει άξιο συνε­

χιστή τον αρχιμανδρίτη Σωτήριο Τράμπα. Θα ήταν παράλειψη αν δέν πρόσθετα ότι ή "Εκκλησία της Κορέας, κα­

τά τή διάρκεια των "Ολυμπιακών αγώνων, πού θά γίνουν τό 1988 στην κορε­

ατική πρωτεύουσα ή οποία εΐναι πανέτοιμη, θά έχει μίαν πνευματική νίκη. ΓΗ κυβέρνηση της Δημοκρατίας τής Κορέας, τής Νοτ. Κορέας, παρα­

χιορει στην "Ορθόδοξη "Εκκλησία έναν Ναό πλησίον των 'Ολυμπιακών εγ­

καταστάσεων. Πρόκειται για μεγάλη αίθουσα πού διεμορφώθη καταλλήλως και θά λειτουργεί καθ' όλη τή διάρκεια τής 'Ολυμπιάδος. Ή 'Ελλαδική Εκ­

κλησία, ό "Αρχιεπίσκοπος 'Αθηνών και ή 'Ιερά Σύνοδος έλαβαν άπό καιροϋ γνώση και απεφάσισαν νά εξοπλισθεί ό "Ολυμπιακός—ας τον ποΰμε—­ναός

Page 86: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

84 Μηνυ Λαμπρινίδη

άπο την Ελληνική Εκκλησία. Είναι και αυτό μια επιτυχία, μιά... ολυμπι­

ακή νίκη της θρησκείας μας. Αυτοί οί ηρωισμοί, αυτές οί χρυσές σελίδες της δαφνοστεφανωμένης

ελληνικής ιστορίας αν δέν αφήνονται τελευταία να ξεχαστούν πλαστογρα­

φούνται κι' οί νέοι μας αποπροσανατολίζονται για να ξεχάσουν τις ρίζες τους. Μα ή Ελλάδα είναι όπως ή 'Εκκλησία κι' όπως είπε ό Θείος Χρυσό­

στομος οί πολέμιοι—οί εχθροί τής Ελλάδος, εσωτερικοί κι'εξωτερικοί— θα παρέλθουν άλλα ή Ελλάδα θα παραμείνει, όπως παραμένει και ή 'Εκκλη­

σία, ακατάβλητη και μεγαλουργούσα. "Οπως μεταγενέστερα τήν τραγουδά ό εθνικός ποιητής ό Κωστής Παλαμάς στο «Δωδεκάλογο του Γύφτου»:

Μες στις παινεμένες χώρες. Χώρα παινεμένη, θά 'ρθη κι ή ώρα και θά πέσης, κι από σένα πάνον ή Φήμη το στενό το σάλπισμα της θά σαλπίση σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση.

Και θ' ακούσης τή φωνή τον λυτρωτή θά γδνθής τής αμαρτίας το ντύμα καϊ ξανά κυβερνημένη κι άλαφρή θά σαλέχρης σαν τήν χλόη, σαν το πουλί σαν τον κόρφο το γυναικείο, σαν το κύμα και μην έχοντας πιο κάτω άλλο σκαλί νά κατρακνλίσης πιο βαθειά στοϋ Κακόν τή σκάλα για τ' ανέβασμα ξανά πού σε καλεί θα αίσθανθής να σον φυτρώσουν, ώ χαρά! τά φτερά τά φτερά τά πρωτινά σον τά μεγάλα!

Ή Ιεραποστολή τής Κορέας μέ τήν λαμπράν ενθεο πρωτοβουλία της επιτυγχάνει στους στόχους της. Συγκροτεί στην μακρινή "Απω 'Ανατολή νέους πυρήνες 'Ορθοδοξίας.

« Ό θεός άνέλαμψε εν ταΐς καρδίαις των, προς φωτισμόν τής γνώσεως τής δόξης Του, εν προσώπω Ίησοϋ Χρίστου» για νά θυμηθούμε τον 'Ιωάν­

νη ('Ιωάννου, α 9). Ό 'Ορθοδοξία συμπληρώνει 87 χρόνια στην Κορέα. Και ή Ελληνική

Ιεραποστολή πού διεδέχθη εκείνους πού έδιδάχθησαν τήν πίστη τοΰ 'Ιη­

σού από τους "Ελληνες Μεθόδιο και Κύριλλο συνεχίζει μέ βαθειά αίσθηση ευθύνης τήν αποστολή φιλίας πού έσφυρηλατήθη στον κοινό αγώνα για τά πανανθρώπινα ιδανικά.

Page 87: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ή 'Ορθοδοξία είς τήν Νότιον Κορέαν 85

Παρά τις προσπάθειες παραπλανήσεως και αποπροσανατολισμού δεν πρέπει να λησμονήσουμε εκείνους πού έπεσαν μαχόμενοι ώς ευαγγελιστές της Ειρήνης και της Ελευθερίας. Γιατί αυτά τα ιδανικά εμψυχώνουν πάντο­

τε τους "Ελληνες. 'Από τήν εποχή του Μιλτιάδη και τοΰ 'Αλεξάνδρου. 'Από τις φάλαγγες του Μεγάλου Κωνσταντίνου ή τους ελευθερωτές της Κορυ­

τσάς ή του Ρίμινι και του υψώματος Χάρρυ της Κορέας, αντλούμε εμείς οί άλλοι σκυταλοδρόμοι τοΰ Ελληνισμού, τήν πίστη στα πεπρωμένα της φυ­

λής. Τα πεπρωμένα της Φυλής. Ούτε αυτά τα λησμονούν οί σεβάσμιοι ιερα­

πόστολοι στην μακρινή Κορέα. Παράλληλα μέ τήν θρησκευτική τους απο­

στολή δέν ξεχνούν ότι το ράσσο πρωτοστάτησε στους εθνικούς αγώνες. Κι' αν παραγράφεται ή ιστορία εδώ, στις παιδικές έθνικοθρησκευτικές παρα­

στάσεις πού ψυχαγωγούν τα νέα χριστιανάκια Κορεατόπουλα υπάρχει καί ή ελληνική φουστανέλλα, ό άρματωλός πού αγωνίζεται για τοΰ Χριστού τήν πίστη καί τήν ελευθερία. Ούτε αυτό τό παραλείπει ή 'Ορθόδοξη 'Ιεραποστο­

λή. Εγγράφεται στο ενεργητικό της. 'Αποτελεί εθνικό καθήκον να ενισχύσουμε τον δεσμό μας μέ τήν χώρα

της έωθινής γαλήνης. Παλαίσθεν μας συνέδεαν ψυχικοί καί φιλοσοφικοί δεσμοί, πολιτιστικές ομοιότητες παρά τήν απόσταση. Διαπιστώσαμε ότι καί σήμερα ό Ελληνισμός καί ή 'Ορθοδοξία είναι ευπρόσδεκτοι άπό τους ευ­

γενείς κατοίκους της χώρας τοΰ Κοσόγκ καί τοΰ Σήγκμαν Ρή. Διότι ανταποκρίνονται προς τήν φιλοσοφημένη ψυχοσύνθεση τους καί

τήν απαράμιλλη αγαθότητα, τήν αγνή καί καλοπροαίρετη σκέψη τους, τον ηρωισμό καί τήν καλή τους καρδιά. Αυτές οί αρετές αναδεικνύουν τους εργα­

τικούς καί γενναίους Κορεάτες πού τώρα είχαμε τήν ευκαιρία να διαπιστώ­

σουμε ότι αν διαφέρουμε στην εξωτερική εμφάνιση, είμαστε ουσιαστικά αδελφοί λαοί. "Ελληνες καί Κορεάτες ταυτιζόμεθα στα ιδανικά καί στον θείο νόμο της 'Ορθόδοξης Χριστιανικής Πίστεως.

Page 88: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΣΩΤ. Θ. ΛΥΡΙΤΖΗ Έπιτ . Γυμνασιάρχου

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΓΑΡΓΑΑΙΑΝΩΝ

Είναι πολύ ενδιαφέρον να φυλλομετρή κανείς παλαιούς τόμους του ((Παρνασσού» και να διαβάζη κείμενα ανθρώπων, οί όποιοι έχουν προ πολ­

λού μεταστή εις άλλας σφαίρας υπάρξεως. "Η στροφή αύτη προς το πα­

ρελθόν ξαναζωντανεύει χρόνους περασμένους και κόσμους λησμονημέ­

νους, έμποιεΐ εις την ψυχήν μας κάποιαν ρωμαντικήν νοσταλγίαν καί κά­

ποιαν φιλοσοφικήν μελαγχολίαν, παρέχει δε συγχρόνως τήν θέλγουσαν έν­

τύπωσιν, ότι ζώμεν εις τό πνευματικόν περιβάλλον της παρωχημένης εκεί­

νης εποχής τής άντιπαραβαλλομένης προς τήν σημερινήν δια τον περισ­

σότερον ίδεαλισμόν της καί τήν όλιγωτέραν πεζότητα της. Άνατρέχοντες καί ημείς εις τον τόμον τοΰ «Παρνασσού» Ε' (1881), θα σταθώμεν εις τήν σελίδα 904 καί εις τήν έπιγραφήν: «"Α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ α ί ε ι δ ή σ ε ι ς ύ π ό τ ο ΰ Δρ. Σ α τ ο υ ρ ν ί ν ο υ Χ ε μ έ ν ε (γρ. Χιμένεθ) σ υ λ λ ε­

γ ε ϊ σ α ι κ α ί δ ι α τ υ π ω θ ε ΐ σ α ι ε λ λ η ν ι σ τ ί ύ π ό ' Α θ α ν α ­

σ ί ο υ Π ε τ ρ ί δ ο υ», θα άσχοληθώμεν κατωτέρω εν συντομία μέ αρ­

χαιότητας τής περιοχής Γαργαλιάνων άναφερομένας εις τό δημοσίευμα τού­

το καί θα γεωγραφήσωμεν ιστορικώς αυτήν.

Ι. Ο ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ ΚΑΙ ΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡ1ΑΙ ΤΟΥ

Ό "Αθανάσιος Δ. Πετρίδης (1830­1912) έγεννήθη εις Δόβριανην τής Β. 'Ηπείρου καί έσπούδασεν εις τήν εν Κέρκυρα Ίόνιον "Ακαδημίαν. Ύπη­

ρέτησεν ώς σχολάρχης1 εις "Ήπειρον, Πελοπόννησον καί Πειραιά.2 Έδη­

μοσίευσε πόλλάς άρχαιολογικάς μελετάς εις εφημερίδας, περιοδικά καί η­

μερολόγια τής εποχής του. Μεταξύ τούτοον είναι καί οί τόμοι τοΰ «Παρνασ­

1. Τότε μεταξύ τετραταξίου Δημοτικού Σχολείου καί χετραταξίου Γυμνασίου έλει­

τούργησε ώς προβαθμίς τής Μέσης Εκπαιδεύσεως τό τριτάξιον Έλληνικόν Σχολεΐον, τοΰ οποίου ό διευθυντής ώνομάζετο ((Σχολάρχης».

2. Ε ύ λ. Κ ο υ ρ ί λ α, Βιβλιογραφία Ηπείρου καί 'Αλβανίας, (("Ηπειρωτικά Χρο­

νικά», τ. 4 (1929), σ. 129.

Page 89: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Ι αργαλιάν(ον 87

σου»: Γ' (1879), Ε' (1881) και Γ (1886). Περί της φιλομάθειας του σχολάρ­

χου αύτοΰ αναφέρει ό Κωστής Παλαμάς, ό όποιος είχε συναναστραφή αυτόν κατά την όλιγόμηνον παραμονήν του το 1882 εις Κυπαρισσίαν, όπου υπη­

ρετεί ώς έπαρχος ό πρεσβύτερος αδελφός του Χρήστος: «Κ' επειδή ανά­

φερα τήν πόλη, πού βρέθηκα νά ζήσω λίγους μήνες, θα ήταν καλό να ση­

μειώσω, πώς εΐχα άποπειραθή να επικοινωνήσω στην αρχή με τους ανθρώ­

πους της μέσα σ" ένα καφενέ. Μα γρήγορα ξαναγύρισα στην ερημική μου σκήτη, και δε μέ ξαναείδε ό καφενές. Γιατί όσες φορές επήγα εκεί, μέ πλεύ­

ρωνε ό Σχολάρχης, αγαθός άνθρωπος άπό τήν "Ηπειρο. "Ηθελε σώνει και καλά νά μάθη από μένα, γιατί ό Δαρβίνος πήρε τ" όνομα πώς ανακάλυψε τήν εξέλιξη, ένω τήν εΐχε βρει αιώνες πριν ένας αρχαίος φιλόσοφος. Δεν εΐχα σκεφτή το ζήτημα και δέν ήμουν τότε σέ κατάσταση νά τοϋ απαντή­

σω, πώς, όσο κι' αν δέν γνωρίζω το όνομα τοϋ αρχαίου, πού τοϋ έκλεψε ό Βρετανός τή δόξα, ή ανακάλυψη τοϋ Σχολάρχου δέν εΐχε τίποτα παράξενο και τ" απροσδόκητο. Γιατί και οί πιο μεγάλες ιδέες δέν γεννιούνται πεταχτά και μονομιάς, άλλα γίνονται, εξελίσσονται, ξαναγυρίζουν ποτέ απαράλλα­

χτες αλλά πάντα παραλλαγμένες, μα στην ουσία τους οί ίδιες. Κ' εν άπό τα παραδείγματα ό Δαρβινισμός».3

Ό δέ Ν. Βέης, ό όποιος γράφει δια το ταξίδι αυτό τοϋ Παλαμά, λέγει περί τοϋ 'Α. Πετρίδου: «Αίγοι παλαιοί σχολάρχες ήσανε τόσο εργατικοί καί γραμματισμένοι, όσο ό Βορειοηπειρώτης αυτός».4

Ό 'Α. Πετρίδης εις το μνημονευθέν δημοσίευμα του έκτος τών αρχαιο­

λογικών απόψεων τοϋ Χιμένεθ παρενείρει καί ιδικάς του πληροφορίας προ­

ερχομένας εκ της μετά τοϋ ξένου έπιστήμονος επισκέψεως του εις τήν πα­

ραλίαν περιοχήν Γαργαλιάνων, τάς οποίας άντιγράφομεν καί σχολιάζομεν κατωτέρω:

α') «ΓΑΡΓΕΛΕΣ. 'Η επιγραφή αντη ευρίσκεται άνωθεν ανάγλυφου, παριστώντος όνο άνδρας γυμνούς, έχοντας δε περικεφαλαίας, άαπίδας και λόγ­

χας. Τούτων δε ο μεν κείται χαμαι ερριμένος' ό δε νικητής, πατών επί τον στή­

θους, φαίνεται νά τον διατρνπήση έτοιμος. Άκέραιον δε το άνάγλνφον τοϋτο σώζεται εν Γαργαλιάνοις παρά τη οικία τινός «Ζάμπακα» καλουμένου, όστις ενρεν αυτό εις το άκρον της λίμνης Δαλιάνης εις ΓΤνλον παρά τήν θέσιν Παλαιό

3. Κ. Π α λ α μ α, "Απαντα, τ. 4, Τά χρόνια μου καί τα χαρτιά μου, έκδ. Β' Μπίρη, 'Αθήναι 1971, σ. 450. ΤΗτο έπίκαιρον τότε το θέμα τοϋ «δαρβινισμοΰ», δηλαδή ή θεωρία τοϋ "Άγγλου φυσιοδίφου Κ. Δαρβίνου (1809­1882) «Περί γενέσεως τών ειδών καί τής κα­

ταγωγής τοϋ άνθρωπου από τον πίθηκον». 4. Ν. Β έ η, 'Από τό ταξίδι και τή ζωή τοϋ Κωστή Παλαμά στην Κυπαρρισσία, «Νέα

Εστία», τ. ΝΓ' (1953), σ. 297Ρ'.

Page 90: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Σωτ. Θ. Λυριτζή

•Ο ω

/

9-

§

α. Lu

Page 91: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 89

'Αβαρινο. Μήπως ή ονομασία Γαργαλιάνοι έχει σχέσιν τινά προς το της ανω­

τέρω επιγραφής Γαργέλες; » (σ. 904).

Έν πρώτοις ή επιγραφή, εσφαλμένως άντιγεγραμμένη, έχει ορθώς ώς εξής:

Χ Α Ρ Τ κράνος Ε Λ Ε Σ5

Πρόκειται δηλαδή περί ονόματος όπλίτου. "Έπειτα το εύρημα και ή επι­

γραφή του ούδεμίαν σχέσιν έχουν με τους Γαργαλιάνους και μέ τό τοπω­

νύμιον αυτών. Το άναφερόμενον άνάγλυφον ευρέθη εις τό ίχθυοτροφεΐον (λιμνοθάλασσα) Νταλιάνι ή Διβάρι, τό όποιον ανήκει εις τον χώρον της Μεσσηνιακής Πύλου, ώς έκαλεΐτο υπό τής αθηναϊκής παραδόσεως, ή του Κορυφασίου, ώς έκαλεΐτο ύπό τών Λακεδαιμονίων. Ή Μεσσηνιακή Πύλος, νυν Παλαιόν Ναβαρΐνον, είναι γνωστή από τήν ίστορίαν του Πελοποννη­

σιακού πολέμου, δτε (425 π.Χ.) κατελήφθη ύπό τών "Αθηναίων. Οί πολυ­

πληθείς τάφοι, οί όποιοι άπεκαλύφθησαν κατά τήν άποξήρανσιν τοΰ Δι­

βαρίου τήν άρξαμένην τό 1964, ανήκουν εις τό νεκροταφεΐον τής επί τής μικρός χερσονήσου τοΰ Κορυφασίου6 αρχαίας Πύλου, ή οποία ήκμασε κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Και τό άνάγλυφον αυτό, τό όποιον φυλάσσεται εις τό έν "Αθήναις Άρχαιολογικόν Μουσεϊον (αριθ. 1292), μέ τό έπιγραφόμενον όνομα ανδρός «Χ Α Ρ Τ Ε Α Η Σ», ανάγεται εις τό τέλος περίπου τοΰ 5ου π.Χ. αιώνος.7

"Οσον άφορα δέ τήν έτυμολογίαν τοΰ τοπωνυμίου Γ α ρ γ α λ ι ά ν ο ι ,

5. G. Κ ο 1 b e, Inscriptiones Grecae, V: 1, Berolini 1913, 1419. 6. Τό Κορυφάσιον είναι μικρόν άκρωτήριον τής Πυλίας εις τήν προς Β τής Σφακτη­

ρίας ακτήν, κείμενον μεταξύ τής βορείας εισόδου τοΰ λιμένος τής Πύλου καί τοϋ κολπί­

σκου τής Βοϊδοκοιλιάς. Έπί τοΰ Κορυφασίου εκείτο ή Μεσσηνιακή Πύλος, ώς ώνομά­

ζετο κατά τήν άθηναϊκήν παράδοσιν, «καλοϋσι δ' αυτήν οί Λακεδαιμόνιοι Κορυφάσιον» ( θ ο υ κ. 4.3). Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους ώνομάζετο Ναβαρΐνον καί από του Που μ.Χ. αιώνος ύπό τών ξένων June (ελλην. Ζόγκλον), διαφόρως παραλλασσόμενον. Port de June σημαίνει «Λιμήν τών βούρλων». Έπί τής υψηλής κορυφής τοϋ βραχώδους καί από­

κρημνου λόφου του ό Γάλλος ευγενής Νικόλαος Β' τοϋ Σαίντ­Ομέρ, σύζυγος τής "Αννης Άγγελίνας χήρας τοΰ Γουλιέλμου Α' Βιλλαρδουΐνου, έκτισε κατά τό τέλος τοΰ Που μ.Χ. αιώνος τό φρούριον τοϋ capo Zonci ή Zunci ή Zoncli ή Zonchii ή Zonchio.

Εις παλιότερους χάρτας τό Κορυφάσιον εσφαλμένως σημειοΰται νοτίως τοΰ λιμέ­

νος καί τής Σφακτηρίας (Β. Ν ί κ ο λ α ς Τ σ ή τ α μ, Οί φράγκοι στην Πελοπόννησο, όπου σχεδίασμα τής Πελοποννήσου κατά τήν έποχήν τών φραγκικών κατακτήσεων, εις περ. «Ιστορία», τ. 107 (1977), σ. 15. Προσέτι καί εις τον χάρτην τοΰ Γάλλου γεωγράφου 'Ιωάννου Βαπτιστοϋ D' Anville τοϋ 1762. Γράφει σχετικώς ό Pouqueville (Voyage de la Grece, VI. 26):

«'Αλλά εις ποίον σημεϊον τής ακτής είχον δώσει τό όνομα τοϋ ακρωτηρίου Κορυ­

φάσιον; αϊ γνώμαι τών γεωγράφων ποικίλλουν έπί τοΰ αντικειμένου τούτου.» 7. G. Κ ο 1 b e, ένθ' άνωτ.

Page 92: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

90 Σωτ. Θ. Λυριτζή

αναφέρω συντόμως, ότι ό γνήσιος λαϊκός τύπος αύτοϋ είναι ή γενική κτη­

τική «του Γ α ρ γ α λ ι ά ν ο υ » και προέρχεται από τήν βλαχικήν (κου­

τσοβλαχικήν ­ άρωμουνικήν) λέξιν gârgâlanu > λατ. gllrgulio­onis=^γαpγα­

ρεών.8

β') «ΔΙΟΣΚΟΥΡΟΙ ΕΥΠΛΕΙΑΝ : Ευρίσκεται ή επιγραφή αύτη επί βράχου κειμένου επί της νήσου Πρώτης καλούμενης και κειμένης απέναντι ΜαραΟοπόλεως δήμου Πλαταμώνος (γρ. Πλαταμώδους) της επαρχίας Τρι­

φυ/άας. Η νήσος αυτή έχει σχήμα επίμηκες, παρεμφερές κροκοδείλω, εις ου τίνος τον λαιμον κατά το έμπροσθεν μέρος σχηματίζεται λιμήν μεταξύ Μαρα­

θοπόλεως και νήσου, δστις καλείται κοινώς «Σ τα γράμματα» δια τήν ανωτέρω επιγραφήν. » (σ. 905).

Δεν είναι μία επιγραφή, άλλα πολλαί. Έ κ τούτου φαίνεται, ότι ό "Α. Πετρίδης δεν έπεσκέφθη έπιτοπίως αύτάς, άλλα τήν πληροφορίαν του έχει έξ ακοής από τους εντοπίους. Πρώτος αναφέρει τήν ϋπαρξιν των επιγρα­

φών αυτών ό άγγλος περιηγητής W. Μ. Leake. Ούτος έπέστρεφεν εις τήν πατρίδα του ώς επιβάτης τοϋ ιστιοφόρου «Μέντωρ», το όποιον μετέφερε τα ελγίνεια μάρμαρα και το όποιον έναυάγησε το απόγευμα της 5/17 Σε­

πτεμβρίου του 1802 εις Κύθηρα9 . Ό Leake διασωθείς συνέχισε τό ταξίδι του με άλλο πλοΐον, τό όποιον προσωρμίσθη, πιθανώς κατά τήν δείλην, εις τον ορμον της Πρώτης Γράμματα ή Γραμμένο. Φαίνεται, ότι τό άμυ­

δρόν φώς της φθινοπωρινής εκείνης εσπέρας δεν τοϋ επέτρεψε νά ανάγνωση τάς έπιγραφάς και τήν έπομένην δεν ήδυνήθη να κάμη τοϋτο, διότι τό ί­

στιοφόρον, με τό όποιον έταξίδευεν, απέπλευσε πριν φωτίση. Επομένως ό Leake, ό όποιος επέδειξε μέγα ενδιαφέρον δια τάς αρχαίας έλληνικάς έπι­

γραφάς, διήλθεν άπό τό Γραμμένο και άπήλθεν εκείθεν χωρίς νά γνωρίση σαφώς ούτε τήν αρχαιότητα ούτε τό περιεχόμενον τών επιγραφών της Πρώ­

της, αλλά μόνον τήν ϋπαρξίν των. "Ετσι, νομίζω, πρέπει νά έρμηνεύσωμεν τους λόγους τοϋ άγγλου περιηγητοϋ: «Προσήγγισα εις τήν Πρώτην τό 1802 πλέων άπό τό Τσιρίγο προς τήν Ζάκυνθον και εύρον ενα προφυλαγμένον ορμον περιτριγυριζόμενον άπό κρημνώδεις βράχους, ή καταλληλότης καί συχνή χρήσις τοϋ οποίου έπιβεβαιοΰται άπό κακογραφίας επί τών βράχων

8. Περί της έξ ελληνικής ρίζης προελεύσεως τοϋ τοπωνυμίου Γαργαλιάνοι βλ. Δ. Β α γ ι α κ ά κ ο υ , Ή ετυμολογία τοϋ τοπωνυμίου Γαργαλιανοι, «Πελοποννησιακά», ΙΕ' (1982­1984), σσ. 75 κέξ., καί Σ. Λ υ ρ ι τ ζ ή, Το τοπωνύμιον «Γαργαλιανοι» καί ή ετυ­

μολογία αύτοϋ, «Πλάτων», τ. ΛΖ' (1985), σ. 173 κέξ.—Τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ , Δευτέρα ετυμολο­

γία τοϋ τοπωνυμίου «Γαργαλιανοι», «Πλάτων», AH' (1986), σσ. 102 κέξ. 9. Ά. Μ η λ ι u ρ ά κ η. Περί τών ελγινείων μαρμάρων, «Εστία», τ. 26 (1888), σ.

681 κέξ.—Ί. Γ ε ν ν α δ ί ο υ , Ό λόρδος "Ελγιν, 'Αθήναι 1930.

Page 93: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 91

κολλών ελλήνων όλων των εποχών.»10 Ή πληροφορία αυτή, ασαφώς δια­

τυπωμένη, δεν προεκάλεσε οϋτε την προσοχήν οϋτε το ενδιαφέρον των αρ­

χαιολόγων. "Η δημοσίευσις αυτή του "Α. Πετρίδου εΐναι ή δευτέρα, μετά τον Leake

γραπτή μνεία περί υπάρξεως αρχαίων επιγραφών εις τήν Πρώτην, αλλά, όπως εσφαλμένως διετυπώθη, δέν εκίνησε και αυτή το ενδιαφέρον τών εν Ελλάδι ερευνητών. Βραδύτερον όμως, κατά τάς αρχάς του τρέχοντος αιώνος, ήρ­

χισεν ή επιστημονική μελέτη και δημοσίευσις αυτών ύπό ξένων αρχαιολό­

γων, ή οποία συνεχίσθη επί πολλά έτη. Τότε ένεθυμήθησαν τον "Α. Πετρί­

δην και παραπέμπουν εις το άνω δημοσίευμα αύτοϋ.11

Ή Πρώτη όρωμένη εξ ανατολών, άπό τήν ξηράν, ομοιάζει με τεράστιον κροκόδειλον, πού λουφάζει εις τα θαλασσινά νερά μέ τήν Ούράν προς Ν και το Κεφάλι προς Β, έξηπλωμένος εις θέσιν παράλληλον προς τήν ανα­

τολικώς αύτοϋ και εις άπόστασιν 1­1,5 μιλίου κειμένην ξηράν. Ή κεφαλή σχηματίζεται δι" εισβολής της θαλάσσης εις άμφοτέρας τάς αντιθέτους πλευ­

ράς, άνατολικήν και δυτικήν, μεταξύ κορμού και κεφαλής. "Ετσι μέ τον ορμον Γραμμένο προς Α και τοΰ Σκατούλια το αυλάκι προς Δ σχηματίζε­

ται ό Ααιμός. Εις τον στενόν μυχόν τοΰ Γραμμένου αί εκατέρωθεν δχθαι, άπέχουσαι αλλήλων περί τα 30 μ., εΐναι βραχώδεις, ύψηλαί και κάθετοι μέ λείας παρειάς, επί τών οποίων περαστικοί ναυτικοί και θαλασσοπόροι έχά­

ρασσον εις διαφόρους έποχάς συντόμους υπέρ εύπλοίας εύχάς επί μακρόν σχολάζοντες εν αναμονή ευνοϊκού καιρού και παρακινούμενοι εκ τών ευ­

χητηρίων επιγραφών τών ναυτιλλομένων συναδέλφων το)ν. Τό όνομα, υπέρ του οποίου ή ευχή, εκφέρεται συνήθως κατά δοτική ν

και είναι ή όνομα ανδρός ( Ε ύ π λ ε α τ ω Υ ψ ι κ λ ή τ ω Α θ η ν α ί ω ) ή όνομα πλοίου ( Ε ύ π λ ε α τ ο ι ς Δ ι ο σ κ ό ρ ο ι ς ε σ τ ο ) τ ο ι ς ά σ­

σ ί ο ι ς . . . ), αλλ" ενίοτε και κατά κλητικήν12. "Ομοιαι έπιγραφαί υπάρ­

χουν και εις τον "Ορμον τών Γραμμάτων της Σύρου, όπου ναυτικοί καταγό­

μενοι έκ διαφόρων παρά τήν Μεσόγειον μερών, ώς φαίνεται εκ τού περιεχο­

μένου αυτών, ηύχοντο να συνεχίσουν καλώς τον πλουν.13

Αί έπιγραφαί της Πρώτης μαρτυρούν τήν γνωριμίαν της μέ τους ναυ­

10. W. Μ. L e a k e , Travels in the Morea, τ. I, London 1830, σ. 70. 11. J. W. H. S t r i j d, De inscriptionibus in insula Prote, εις «Mnemosyne», Lipsiae

1904, σσ. 361 κέξ.—W. Κ ο 1 b e, Bericht iiber eine Reise in Messenien, εις Beri. Sitz. Ber., 1905, I, 53 κέξ.—Τ ο υ α ύ τ ο ϋ, I. G., V : 1, Berolini 1913, σ. 309.— M . N . V a Ι m i nr

Inscriptiones de la Messenie, εις «Bulletin de la Société Royale des lettres de Lund 1928­

1929», σσ. 152 κέξ.—Βλ. και Π. Δ η μ ά κ η, Ή Πρώτη, ή μικρή ιστορία ενός έρημου νησιού, «Πελοποννησιακά», ΙΕ' (1982­1984), Παράρτημα, σσ. 44 κέξ.

12. G. Κ o l b e , I.G., V : 1, Berolini 1913, σ. 309. 13. Κ λ. Σ τ ε φ ά ν ο υ , Έπιγραφαί της νήσου Σύρου, "Αθήναι 1875, σσ. 70­72.

Page 94: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

92 Σωτ. Θ. Λυριτζή

τιλλομένους, διά τους οποίους το ταξίδιον προς Β της Πρώτης, προς το άνοικτον πέλαγος, από Μεσσηνίας προς Ζάκυνθον καί Κεφαλληνίαν «των ετησίων επεχόντων αδύνατον», όπως λέγει ό Πολύβιος14. Καί ό Pouque­

ville λέγει, ότι οί ναυτιλλόμενοι εις τον Κυπαρισσιακόν κόλπον καταφεύ­

γουν εις την Πρώτην, όταν πνέουν δυτικοί άνεμοι, καί όταν φοβούνται τον . βόρειον άνεμον, καταφεύγουν εις τον λιμένα Κατακόλου, άλλα εις την περί­

πτωσιν αυτήν προτιμούν τον λιμένα της Ζακύνθου Κερί15. Προσέτι ιστιο­

φόρα πλέοντα περί την δείλην πλησίον της Πρώτης θά προετίμων να δια­

νυκτερεύσουν εις άγκυροβόλιον της νήσου αυτής, διότι συνήθως τήν νύκτα επικρατεί νηνεμία μή ευνοούσα συνέχειαν του πλου.

γ') «"Οπισθεν δέ τού λαιμού σχηματίζεται ωσαύτως δρμος τις στενός και απόκρυφος, ένθα Μανιάτης τις πειρατής Σκατονλιας επονομαζόμενος έκρύ­

πτετο και έξώρμα νυκτός αίφνης εις τον λιμένα των Γραμμάτων, και διήρπαζε τα πλοία. Εκ τούτου ονομάζεται καί ο δρμος εκείνος του Σκατούλια το αυ­

λάκι. Έκ δε της οικογενείας ταύτης σώζονται και σήμερον εις το Πεταλίδι μελιη, έχοντα τήν αυτήν επωνυμίαν. Έκ τοϋ περιστατικού τούτου εγεννήθη και ή παράδοσις τού λαοϋ, καθ' ην τα γράμματα τού λιμένος δηλοϋσιν, δτι δποιος νυχτώνει, δεν ξημερώνει, και δποιος ξημερώνει, δεν νυχτώνει' εννοείται ένεκα της διαρπαγής τού Σκατούλια. Αλλ' ό λαός σήμερον άγνοών το περιστατικών ή λησμονήσας αυτό, εδωκεν αλλην σημασίαν, δτι δήλα δη εκ τού άνεμου της θαλάσσης άλλέως νυκτώνει τις και άλλέως εξημερώνει δια τήν τρικυμ'ιαν' άλ­

λα δεν είναι αληθές τούτο, διότι ό λιμήν είναι ασφαλής, καθόσον άφορα τήν φνσιν των άνεμων, άλιλ' ουχί και κατά Σκατούλιαν. » (σσ. 905­906).

Αυτά καί σήμερον αναφέρει ή έπιχώριος λαϊκή προφορική παράδοσις μεταδιδόμενη άπό γενεάς εις γενεάν καί άπό στόματος εις στόμα, άλλα δεν προσδιορίζει χρόνον δράσεως τού πειρατοΰ, προσθέτει δέ, ότι ό Σκατού­

λιας άνωθεν τού μυχού τού ομωνύμου αύλακίου έχοντος μήκος 60 μ. περί­

που, πλάτος 6­7 μ. καί βάθος ύδατος 1,5 μ., είχε στηρίξει δοκούς άπό τήν μίαν βραχώδη οχθην εως τήν αλλην εις ϋψος 10 μ. Εκεί υψηλά άνεβίβαζε μέ τριχές τό πειρατικόν καΐκι του διά συσπάστου (παλάγκο) καί τό έσκέ­

παζε κατόπιν μέ κλαδιά, ώστε να μή φαίνεται, έξασφαλίζων έτσι άσφάλειαν εναντίον των διωκτών του καί αίφνιδιασμόν εναντίον τών θυμάτων του.

Όλίγας αλλ" ακριβείς πληροφορίας περί τού πειρατοΰ αυτού παρέχει εις ημάς εγγραφον δημοσιευθέν υπό Π. Γ. Ζερλέντου εις τον «Παρνασσόν», Γ (1886), σσ. 374­376, μέ τήν έπιγραφήν « Π ε ι ρ α τ ι κ ή ε π ι δ ρ ο μ ή κ α τ ά τ η ς ν ή σ ο υ ' Α ν τ ι π ά ρ ο υ τ ω 1794». Τό εγγραφον αυτό, τού

14. Π ο λ υ β ί ο υ , Ίστορίαι, 5.3,6. 15. F. Η. L. P o u q u e v i l l e , Voyage de la Grèce, τ. VI, σ. 20.

Page 95: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 93

οποίου το πρωτότυπον ύπογεγραμμένον υπό προεστώτων των νήσων Πάρου και Αντιπάρου παρεδόθη εις χείρας του «σ ι ν ι ò ρ Γ ε ω ρ γ ί ο υ Ρ ε­

σ β ά ν η , κ ο ν σ ό λ ο υ Β ε ν ε τ ζ ι ά ν ο υ τ η ς Σ ύ ρ α ς», αναφέρει, ότι την 15ην Νοεμβρίου 1797 «ήλθεν εις "Αντίπαρον δια νυκτός ό Σπϋρος Σκα­

τούλης Κεφαλήναΐος άπό χωρίου 'Αργοστώλι μαζί με τον άδελφόν του και με άλλους συντοπίτας του και με μερικούς Μανιάτας συντρόφους του και αυτός καπετάνος τους, οί οποίοι ήλθον δια νυκτός μέ ένα καΐκι λατίνια εις την Άντίπαρον δύο ώρας να ξημερώση έπάτησαν τό χωρίον "Αντίπα­

ρον. . .» Έπηκολούθησαν φόνοι, τραυματισμοί, λεηλασίαι και αρπαγή της θυγατρός τοΰ Βιτζικονσόλου (ύποπροξένου) Βενετζιάνου της 'Αντιπάρου. Δια της αναφοράς αυτής οί κάτοικοι τών νήσων Πάρου και 'Αντιπάρου ζη­

τούν, όπως ό πρόξενος της Ένετίας είς Σύρον Γ. Ρεσβάνης προβή εϊς τάς δέουσας ενεργείας παρά ταΐς Ένετικαίς άρχαΐς Αργοστολίου, ϊνα επιλη­

φθούν της υποθέσεως και δικάσουν τον «καπετάνιον και λήσταρχον» Σπΰ­

ρον Σκατούλην και τους συνενόχους του. Ή Πρώτη εκτείνεται από Β (Κεφάλι) προς Ν (Ούρα) είς μήκος 3700 μ.

και απέχει της προς Α απέναντι της ξηράς 1­1,5 ναυτικόν μίλιον σχηματί­

ζεται τοιουτοτρόπως ό φερώνυμος τής νήσου δίαυλος (στενόν, πέρασμα, κανάλι), γνωστός άπό τήν ίστορίαν τοΰ Πελοποννησιακού πολέμου, οτε τον Ίούνιον τοΰ 425 π.Χ. ό αθηναϊκός στόλος προερχόμενος εκ Ζακύνθου έπανέπλεεν είς Πύλον δια να βοηθήση τον εκεί άμυνόμενον εναντίον τών Λακεδαιμονίων άθηναϊον στρατηγόν Δημοσθένην τότε ό στόλος αυτός διε­

νυκτέρευσεν είς τον δίαυλον τής Πρώτης16. Τοιαύτα περάσματα ήσαν κα­

τάλληλα δι" ενέδρας και άπετέλουν δια τους ναυτιλλομένους πειρατικήν ά­

πειλήν. Άπό τους αρχαίους εκείνους χρόνους διενεργεΐτο πειρατεία κατά τήν

θάλασσαν τής Πρώτης. Ό Θουκυδίδης αναφέρει, ότι ό Δημοσθένης είς τήν Πύλον (425 π.Χ. ) ώπλισε τους στρατιώτας του και μέ όπλα ληφθέντα εκ δύο πειρατικών πλοίων ανηκόντων είς Μεσσηνίους17. Και μετέπειτα ή έναντι τής Πρώτης επί τής παραλίας αρχαία και πλούσια πόλις "Ερανα, κειμένη είς τήν σημερινήν θέσιν Διαλισκάρι, 6 χλμ. προς Δ τών Γαργαλιάνο)ν, σύγ­

χρονος τοΰ Στράβωνος και υπ αυτού αναφερομένη (Η. 348, 361), ύπό πει­

ρατών κατεστράφη, ώς ή έπιχωρία λαϊκή παράδοσις λέγει, τήν οποίαν και ό Ά . Πετρίδης ήκουσεν είς Γαργαλιάνους και τήν μεταφέρει είς τό εν λό­

γω δημοσίευμα του (σ. 905), άλλα παρηλλαγμένην18.

16. Θουκ.,4.13,3. 17. Α ύ τ ό θ ι,4.9. 18. Βλ. Σ. Λ υ ρ ι τ ζ ή, Ή αρχαία πόλις τής δυτικής Μεσσηνίας "Ερανα, «Πλάτων)),

τ. 21 (1969) σσ. 176­177.·—Τ ο ϋ α υ τ ο 0, Ό αρχαίος ποταμός τής δυτικής Μεσσηνίας

Page 96: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

94 Σοκ. θ . Λυριτζή

Οί περιηγηταί τοϋ 16ου, 17ου και 18ου αιώνος επανειλημμένως αναφέ­

ρουν την Πρώτην ώς φωλεάν πειρατών Ελλήνων και ξένων. Πειρατείας εις την θαλασσίαν περιοχή ν της Πρώτης κατά τα έτη 1510, 1518, και 1525, αναφέρει ό Ενετός χρονογράφος Marino Sanuto εις το έργον του I diarii, 1496­1533, Βενετία, 1879 ­ 190319. Ό περίφημος Τούρκος περιγητής τοϋ 17ου αιώνος Evliyâ Cnelebi εις το πολύτιμον έργον του «Βιβλίον τοϋ ταξι­

διώτου», τ. 8ος, και εις το ταξίδι του από τήν Άρκαδιάν (Κυπαρισσίαν) προς Παλαιον Ναβαρίνον το καλοκαίρι τοϋ 1668, αναφέρει, ότι εις τον δί­

αυλον της Πρώτης συνήντησαν ΰποπτον πλοΐον, αλλά « γ λ ι τ ώ σ α μ ε ά π ò τ ή φ ρ ε γ ά τ α τ ώ ν ά π ί σ τ ω ν»20.

Λήγοντος τοϋ έτους 1798 ό Γάλλος περιηγητής F.C.H.L. Pouqueville διενυκτεύρευσεν εις τον μεταξύ Πρώτης και Πελοποννησιακής ακτής δί­

αυλον τήν 30ήν Νοεμβρίου προς τήν 1 ην Δεκεμβρίου τοϋ έτους εκείνου επί τοϋ πλοίου La Madona di Monte Negro, οτε αιχμαλωτισθείς υπό Μπαρμπε­

ρίνων πειρατών παρά τάς άκτάς της Καλαβρίας κατά τήν έξ Αιγύπτου εις Γαλλίαν έπιστροφήν του, άπήγετο εις Ναυαρίνον (Νεόκαστρον, νϋν Πύλον). Έκεΐ έπληροφορήθη, ότι επί της απέναντι ξηράς, όπου ή αποβάθρα τών Γαργαλιάνων, υπήρχε μία επιγραφή εις δημώδη Έλληνικήν γλώσσαν, ή οποία προέτρεπε τους ναυτιλλομένους να προσέχουν, διότι « ό σ τ ι ς ευ­

ρ ί σ κ ε τ α ι τ ή ν έ σ π έ ρ α ν μ ε τ α ξ ύ Π ρ ώ τ η ς κ α ι Π ε λ ο π ο ν ­

ν ή σ ο υ δ ι α να δ ι α ν υ κ τ έ ρ ε υ σ η , έ ά ν δ έ ν ά γ ρ υ π ν η , θα ε ΐ ν α ι τ ή ν έ π ο μ έ ν η ν λ ε ί α τ ώ ν π ε ι ρ α τ ώ ν τ ή ς Μ π α ρ­

μ π ά ρ ι α ς » 2 1 . Τήν πληροφορίαν αυτήν τοϋ Pouqueville παρηλλαγμένην ύπό τοϋ λαοϋ μέ τήν πάροδον τών χρόνων μετέφερεν εις ημάς ανωτέρω ό Ά . Πετρίδης.

Έξ έγγραφων τοϋ Ύδραϊκοϋ 'Αρχείου πληροφορούμεθα, ότι κατά τα τελευταία ετη τής Τουρκοκρατίας Ύδραϊκά και Σπετσιώτικα πλοία, άναγκά­

ζόμενα υπό εναντίων ανέμων να ποδίσουν εις τήν Πρώτην ή διερχόμενα ε­

κείθεν, εύρίσκοντο ενώπιον τρομερών πειρατών, οί όποιοι έλλοχώντες και καιροφυλακτοϋντες μέ τα εξοπλισμένα πλοία των εις τους όρμους αυτής έπετίθεντο κατ" εκείνων και έλήστευον αυτά21".

Σέλας, «Πλάτων», τ. 34/35 (1982­1983) σ. 113.—Τοϋ u υ τ ο Ο, Δευτέρα ετυμολογία τοϋ τοπωνυμίου Γαργαλιδνοι, «Πλάτων», τ. 38 (1986) σ. 115.

19. Βλ. Ά . Κ ρ α ν τ ο ν έ λ λ η, Ιστορία τής πειρατείας (1390­1538), 'Αθήνα 1985, σσ. 64, 146, 179­180.

20. Π. Κ ω σ τ ά κ η, ό Evliya Celebi στην Πελοπόννησο, «Πελοποννησιακά», τ. 14 (1980­1981) σ. 259.

21. F. Η. L. P o u q u e v i l l e , Voyage en Morée..., τ. I, Paris 1805, σ. 12. 21u. Ά . Λ ι γ ν ό ϋ, "Αρχεΐον τής Κοινότητος "Υδρας, τ. Ι, Πειραιεύς 1921, σσ. 35,

48­49, τ. 2, σσ. 43, 47.

Page 97: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 95

δ') «Εις την νήσον ταύτη ν κατά την ονράν τον κροκοδείλου (οπός παο(ο­

μοίάσαμεν αυτήν άνοηέρο)) επί λοφίβκον υπάρχον et ι ν ίχνη αρχαίου ελληνικού φρουρίου» (σ. 906).

Ή πληροφορία αύτη εΐναι ή πρώτη γραπτή μνεία περί της αρχαίας όχυ­

ρώσεως κατά το μέσον της θύρας της Πρώτης, άλλα εΐναι συντομωτάτη καί ϊσως δια τούτο δεν προεκάλεσε το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων. Οί εντό­

πιοι όμως επισκεπτόμενοι τό φρούριον διηρωτώντο, ύπό τίνων, πότε καί δια­

τί ώχυρώθη ή Πρώτη; Μετά πάροδον μιας περίπου πεντηκονταετίας (1928) πρώτος καί μόνος αρχαιολόγος, ό διαπρεπής μελετητής τών μεσσηνιακών αρχαιοτήτων Σουηδός Μ.Ν. Valmin επισκεφθείς τήν νήσον έξήτασε τό φρού­

ριον καί έγραψε περί αύτοϋ22. Εΐναι φανερόν, ότι ό "Α. Πετρίδης δεν διε­

περαιώθη εις τήν Πρώτην, καί δια τούτο μας μεταδίδει εξ ακοής άπό τους

ίΛΐ'ΐΙΙΙΙΐ»//,

Τάο 1ÙÛ

Σχέδιον του φρουρίου της Πρώτης. Ι.Πύργος. 2.Δεξαμενή. }.Πυλη καί κλΐμαζ.4.Πιθανή συμπλήρωσις του σχε­δίου. 5·Θεμέλια κυκλοτερους πύργου.

22. Μ. Ν. V a l m i n , Études topographiques sur la Messénie ancienne, Lund 1930, σσ. 143 κέξ.

Page 98: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

96 Σωτ. Θ. Λυριτζή

έπιχωρίους πολύ ελλιπείς πληροφορίας και περί των αρχαίων επιγραφών και περί της όχυρώσεως αυτής.

Ό όχύρωσις αυτή γεννά ύποψίαν περί υπάρξεως αρχαίας πόλεως, τής οποίας οί κάτοικοι έκτισαν το φρούριον προς άσφάλειάν των. "Ετσι το θέμα συνδέεται μέ τήν όρθήν διατύπωσιν τοϋ δύσκολου χωρίου 8.3,23. 348 των Γεωγραφικών τοϋ Στράβωνος, το όποιον έκτος τής ανωμαλίας εις τήν σύν­

ταξιν και ενός χάσματος εις μερικούς κώδικας παρουσιάζει και μικροδια­

φοράς εις τήν γραφήν. Δια ταϋτα το χωρίον αυτό, εις το όποιον ό Στράβων γεωγραφεΐ τήν περιοχήν Γαργαλιάνων, προεκάλεσεν εις δύο Γερμανούς φιλολόγους, τον Chr. G. Groskurd (έκδ. 1831­1834) και τον E. Curtius (εκδ. G. Kramer 1848), τήν ορεξιν να επέμβουν. Έκ τής επεμβάσεως αυτής, άτυ­

χους ως κατωτέρω θα ίδωμεν, τό χωρίον αυτό έλαβε τήν κάτωθι διατύπωσιν, ή οποία επεκράτησε και επικρατεί εις ολας τάς από τότε μέχρι σήμερον εκ­

δόσεις τοϋ Στράβωνος μέ σιωπηλήν όμοφωνίαν τών φιλολόγων: «Εφεξής δ" ούν τω Κυπαρισσήεντι23 επί τήν Μεσσηνιακήν Πύλον πα­

ραπλέοντι [και] τό Κορυφάσιον ή τε "Ερανα εστίν, ην τίνες ουκ εύ Άρήνην νομίζουσι κεκλήσθαι πρότερον όμωνύμως τή Πυλιακή, και ή άκρα Πλατα­

μώδης, άφ' ής επί τό Κορυφάσιον και τήν νΰν καλουμένην Πύλον εκατόν είσι στάδιοι24. εστί δέ και νησίον και πολίχνιον έν αύτω Πρωτή.»25

Μεταφράζω ελευθέρως: «"Οταν περάσωμεν τάς έκβολάς τοϋ Κυπαρισ­

σήεντος πόταμου και πλέοντες κατά μήκος τής παραλίας κατευθυνώμεθα προς τήν Μεσσηνιακήν Πύλον και τό Κορυφάσιον, συναντώμεν πρώτον τήν "Εραναν, τήν οποίαν εσφαλμένως μερικοί νομίζουν ούσαν πρότερον όμώνυμον μέ τήν πλησίον τής Τριφυλιακής Πύλου κειμένην 'Αρήνην. "Ε­

πειτα συναντώμεν τήν Πλαταμώδη άκραν, ή οποία απέχει άπό τό Κορυφά­

σιον και τήν σήμερον καλουμένην Πύλον εκατόν στάδια. 'Υπάρχει εις αυ­

τήν τήν περιοχήν και νησί Πρωτή μέ μικράν όμώνυμον πόλιν». Ημείς στηριχθέντες εις τα σοφά σχόλια τοϋ Κοραή26 διετυπώσαμεν,

ορθώς κατά τήν γνώμην μας, τό χωρίον αυτό τοϋ Στράβωνος ως κάτωθι: «Εφεξής δ' ούν τω Κυπαρισσήεντι επί τήν Μεσσηνιακήν Πύλον παρα­

23. Κοινή ονομασία: «Ποτάμι τής Αρκαδίας (Κυπαρισσίας)». Έκβάλλει δύο μίλια βορείως τής αποβάθρας τής Κυπαρισσίας.

24. σ τ ά δ ι ο ς, ό· μονάς μήκους ίση προς 184, 87 Γαλλ. μ. περίπου. 25. Το σημερινον παροξύτονον τοπωνύμιον ((Π ρ ω τ η» προήλθεν άπό το άρχαίον

όξύτονον «Π λ ω τ ή» κατά παρετυμολογίαν καί τήν γνωστήν έναλλαγήν τοϋ ρ προς το λ. «Π λ ω τ α ί» ώνομάζοντο επίσης κατά τους αρχαίους χρόνους καί αϊ γειτονικοί νησίδες Στροφάδες.

26. Βλ. Géographie de Strabon, traduite du grec en français par de Laporte du Theil et Coray avec observations et notes par Gosselin, t. III, A Paris 1812, σσ. 172­173.—Ά. Κ ο ρ α ή , Στράβωνος Γεωγραφικών μέρος Δ', Παρίσιοι 1819, σσ. 140­141.

Page 99: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 97

πλέοντι [και] το Κορυφάσιον ή "Ερανα έστιν, ην τίνες ούκ ευ 'Αρήνην νομί­

ζουσι κεκλήσθαι πρότερον όμωνύμως τη Πυλιακή­ εστί δε πλαταμώδης, άφ" ης επί το Κορυφάσιον και τήν νυν καλουμένην Πύλον εκατόν είσι στά­

διοι. "Εστί δε και κενήριον, και έπ' αύτω πολίχνιόν τι ώμωνύμως καλούμε­

νο ν». Ό Γερμανός ιστορικός και αρχαιολόγος E. Curtius (1814­1896) αντικα­

τέστησε τήν τελευταίαν πρότασιν τοϋ χωρίου: «"Εστί δέ και κενήριον27, και έπ" αύτω πολίχνιόν τι όμωνύμως καλούμενον» ( ='Υπάρχει ακόμη ενα κε­

νήριον και ομώνυμος μικρά πόλις εις τό μέρος αυτό) με άλλην: «"Εστί δέ και νησίον και πολίχνιόν εν αύτω όμώνυμον Πρωτή», τήν οποίαν ό φίλος του G. Kramer περιέλαβε και δια πρώτην φοράν έδημοσίευσεν εις τήν σπου­

δαίαν κριτικήν και μεγάλην εκδοσιν τοϋ Στράβωνος, όπου και τήν δικαιο­

λογεί δια σχετικών σχολείων28. "Ισως ό Curtius κατά τάς ανά τήν Πελοπόννησον περιοδείας του να έπλη­

ροφορήθη τήν ΰπαρξιν αρχαίου φρουρίου επί της Πρώτης και να έκαμε τον πρόχειρον συλλογισμόν: «'Αφού υπάρχει φρούριον, άρα υπήρξε και πόλις, της οποίας οι κάτοικοι ανήγειραν αυτό δια τήν άσφάλειάν των». 'Αλλά ου­

δέποτε ύπήρξεν επί της νήσου οικισμός, διότι: 1) Ουδέν ϊχνος οικισμού υ­

πάρχει έπ' αυτής. Και υπό του θουκυδίδου (4.13,3) αναφέρεται, ότι εις τήν έποχήν του ήτο « έ ρ η μ ο ς», δηλαδή ακατοίκητος. 2) Είναι άνυδρος και βραχώδης, 3) Είναι γνωστή εις τους ναυτιλλομένους δια τήν ναυτιλιακήν σημασίαν της. Έκτος του Θουκυδίδου τήν αναφέρουν οι αρχαίοι συγγρα­

φείς Pomponius Mela29, G. Plinius30, Κλ. Πτολεμαίος31, Ήρωδιανός32, και άλλοι νεώτεροι. 'Επομένως, έάν ποτέ εΐχε οϊκισμόν, οπωσδήποτε θα ανέ­

φερε τούτο κάποιος συγγραφεύς. Θα περιγράψωμεν εν ολίγοις τήν όχύρωσιν. Εις τό μέσον της θύρας

και εις τήν άνατολικήν άκτήν της νησίδος, προς τον δίαυλον και τήν παρα­

λίαν τής Μαραθοπόλεοος, ανοίγεται μικρός τριγωνικός όρμος, ή Βουρλιά, ασφαλές δια τα πλοία άγκυροβόλιον. "Ανωθεν τής νοτίας πλευράς του μυ­

χού τής Βουρλιάς, εις ϋψος ΙΟμ. ώς εγγιστα, επί αποτόμου και καθέτου προς τον όρμον βράχου, σώζονται υπερυψωμένα θεμέλια κυκλικού πύργου δια­

μέτρου 9μ. κτισμένα μέ ογκολίθους λίαν επιμελώς έξειργασμένους, εις με­

27. Σημαίνει κενοτάφιον. 28. G. K r a m e r , Strabonis Geographica. τ. II, Berolini 1847, σ. 128 σημ. 12.—

E. C u r t i u s , Der Peloponnesos, τ. II, Gotha 1852, σ. 199 σημ. 54. 29. P o m p o n i u s Μ é 1 a, De chorographica, II. 7, 110. 30. G. Ρ 1 i n i u s, Nat. Hist., IV. 12, 55. 31. Κ λ. Π τ ο λ ε μ α ί ο υ , Γεωγραφική ύφήγησις, 3. 14. 32. Α. L e n t z, Herodiani tehnici reliquiae, τ. I, Lipsiae 1867, σ. 143.

7

Page 100: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

98 Σωτ. Θ. Λυριτζή

ρικούς εκ των οποίων αί διαστάσεις υπερβαίνουν το 1 μ. Προς Δ του όρμου και πλησίον αύτοΰ κείται λοφίσκος ϋψους 64μ. περίπου, τοϋ οποίου ή βρα­

χώδης κορυφή στεφανώνεται με τείχος πολυγωνικον κτισμένον με ογκολί­

θους. Ό περιτειχισμένος κορυφαίος χώρος έχει μήκος από Β προς Ν 200μ. περίπου, και πλάτος ποικίλλον άπο 45 εως 120μ. Νοτίως τής Βουρλιάς και εϊς άπόστασιν άπ' αυτής 50μ. περίπου κατέρχεται άπο τής κορυφής τοϋ λό­

φου προς την άνατολικήν άκτήν βραχίων τοϋ φρουρίου, ό όποιος δεν φθάνει εις αυτήν, αλλά σταματά εις το μέσον τής αποστάσεως.

Ό Valmin, κρίνων εκ τοϋ τρόπου τής τειχοδομίας και των επί τόπου ευ­

ρεθέντων ολίγων κεραμικών θραυσμάτων, ανάγει την κατασκευήν τοϋ τεί­

χους ουχί πέραν τών άρχων τοϋ 4ου π.Χ. αιώνος, και προσθέτει, ότι είναι δυνατόν τα τείχη αυτά να έκτίσθησαν κατά τους χρόνους τοϋ Έπαμεινών­

δου ή και εις τό τέλος τοϋ Πελοποννησιακοϋ Πολέμου, και ότι εν πάσει πε­

ριπτώσει τό φρούριον εΐχε πολύ βραχεΐαν τήν ζωή ν και τήν ίστορίαν, άφοϋ οϋτε μνεία εις συγγραφείς οΰτε καν τεχνικόν ϊχνος μεταγενεστέρων χρόνων παρουσιάζεται33. Ταϋτα τα ύπό τοϋ Valmin περί τών τειχών τής Πρώτης δημοσιευθέντα έχων υπ" όψιν ό Σωκρ. Κουγέας, Καθηγητής τής 'Ιστορίας εϊς τό Πανεπιστήμιον Αθηνών, ô όποιος δεν έπεσκέφθη τήν Πρώτην, γρά­

φει: «...αν λάβωμεν υπ' όψιν τήν κατά τον Πελοποννησιακόν πόλεμον εν τή περιοχή ταύτη δρασιν τοϋ στρατηγού τών "Αθηναίων Δημοσθένους, τήν πρόνοιαν τήν οποίαν έλάμβανεν ούτος και οί άλλοι "Αθηναίοι στρατηγοί δια τήν όχύρωσιν επικαίρων σημείων τών Πελοποννησιακών παραλίων και περί τής οποίας μας ομιλεί ό Θουκυδίδης, και τήν άπό τοϋ 425 μέχρι τοϋ 410 π.Χ. κατοχήν τής Πύλου και τών παραλίων αυτής υπό τών Αθηναίων και τήν εις αυτήν έγκατάστασιν τών Μεσσηνίων τής διασποράς, δυνάμεθα μετά πολλής πιθανότητος ν" άναγάγωμεν τήν όχύρωσιν τής Πρώτης εις τήν 'Αθηναϊκήν πρωτοβουλίαν και ένέργειαν, έκτελεσθεϊσαν κατά τό διάστημα τής ανωτέρω δεκαπενταετοϋς υπ' αυτών κατοχής τοϋ Κυπαρισσήεντος κόλ­

που»34. Εξετάζοντες τό όλον σχέδιον τής όχυρώσεως και λαμβάνοντες υπ' όψιν,

ότι οί δύο ορθογώνιοι πύργοι και ή μόνη είσοδος τοϋ περιστέφοντος τήν κο­

ρυφήν τοϋ χθαμαλοϋ λόφου τείχους έχουν τοποθετηθή εις τήν άνατολικήν πλευράν αύτοϋ προς τήν Βουρλιάν, και ότι ό μικρός κυκλοτερής πύργος έχει θεμελιωθή κάτωθεν τής εις τό τείχος αυτό εισόδου και άνωθεν τής νοτίας πλευράς τοϋ μυχοϋ τής Βουρλιας δια να προστατεύη καί τον ως άγκυροβό­

33. Μ. Ν. V a i m i n, ενθ' αν., σσ. 144­145. 34. Σ. Κ ο υ γ έ α, Ή νήσος Πρώτη και ή Ιστορική σημασία της, «Λεύκωμα επαρχίας

Τριφυλίας 1938», σ. 154.

Page 101: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

'Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 99

λιον χρησιμεύοντα ορμον και την μεταξύ φρουρίου και λιμένος έπικοινω­

νίαν, συμπεραίνομεν, ότι ή όλη όχύρωσις αποβλέπει και υπηρετεί την άμυ­

ναν της Βουρλιάς εν περιπτώσει εχθρικής από θαλάσσης άποβάσεως και επιθέσεως. Τοϋτο θα φανή καλύτερον, όταν κατωτέρω κάμωμεν λόγον περί της πιθανής συμπληρώσεως τοϋ οχυρωματικού σχεδίου, εάν τούτου ώλο­

κληροϋτο εν τη πράξει ή εφαρμογή. Κατά τάς εις Βουρλιάν έπανειλημμένας επισκέψεις μας διεπιστώσαμεν,

ότι ή κατασκευή του προς Ν τής Βουρλιάς και εϊς άπόστασιν άπ' αυτής 50μ. περίπου κατερχομένου άπο τής στεφάνης τοϋ τείχους προς τήν άνατο­

λικήν άκτήν βραχίονος σταματά άποτόμως εις το μέσον τής κατωφέρειας. Άποτόμως επίσης σταματά και ή άνύψωσις τοϋ μνημονευθέντος κυκλικού πύργου, πλησίον τοϋ οποίου περί τους 50 κατειργασμένοι και ακατέργα­

στοι ογκόλιθοι κατάκεινται επί τοϋ εδάφους αχρησιμοποίητοι, προοριζό­

μενοι προφανώς δια τήν επί τών υπερυψωμένων θεμελίων αύτοΰ συνέχισιν τής κατασκευής. Ή απότομος αύτη έγκατάλειψις τής όχυρώσεως χωρίς αύ­

τη να άποπερατωθή και χωρίς να χρησιμοποιηθή, έξ αιτίας αιφνιδίως προ­

φανώς παρουσιασθείσης, προδίδει τον γενικόν σκοπόν τής όχυρώσεως. Νομίζομεν, ότι, εάν ό Σουηδός αρχαιολόγος παρετήρει τοϋτο, θα εΐχε μετά βεβαιότητος άποφανθή και περί τοϋ χρόνου τής όχυρώσεως και περί τοϋ σκοπού αυτής, άλλ' ήτο περαστικός και τμήματα τοϋ έργου έκάλυπτεν ή χλωρίς. Προφανώς τό σχέδιον περιελάμβανε και δεύτερον προς Β τής Βουρ­

λιάς αντιστοίχως ομοιον βραχίονα κατερχόμενον άπό τής κορυφής του λό­

φου προς τήν άνατολικήν άκτήν, ώστε ό όρμος περιτειχισμένος άπό νότου, δύσεως και βορρά, να εύρίσκετο εις τό άνοιγμα ενός οχυρωματικού Π. Πι­

θανώς και τα δύο παράλια άκρα τών βραχιόνων αυτών νά ήνοΰντο δια τεί­

χους παρακτίου. Εντός τοϋ περιβόλου τής κορυφής εκτός τής ύπαρχούσης τώρα δεξαμενής, υποδεχόμενης ομβρια ύδατα, θα κατεσκευάζοντο καταλύ­

ματα διά τον στρατωνισμόν τών οπλιτών μιας μονίμου 'Αθηναϊκής ή συμμα­

χικής φρουράς. Είναι γνωστόν, ότι τό εβδομον έτος τοϋ Πελοποννησιακού Πολέμου

(425 π.Χ.) οί "Αθηναίοι κατέλαβον τήν Πύλον, κειμένην επί στρατηγικής θέσεως εις τό νοτιοδυτικόν άκρον τοϋ κράτους τών Λακεδαιμονίων, ώχύ­

ρωσαν αυτήν και εγκατέστησαν μόνιμον φρουράν. Οί Σπαρτιάται εις πάσας τάς κατά τά επόμενα ετη μετά τών 'Αθηναίων διαπραγματεύσεις ουδόλως έπαυσαν νά ζητούν επιμόνως παρ' εκείνων τήν άπόδοσιν τής Πύλου, τήν οποίαν οί 'Αθηναίοι ήρνοϋντο νά αποδώσουν και μετά τήν κατά τό εαρ τοϋ 421 π.Χ. σύναψιν μεταξύ τών εμπολέμων τής λεγομένης Νικιείου ειρήνης, καίτοι ρητός όρος αυτής περιελάμβανε τοϋτο, όπως μάς λέγει ό Θουκυδί­

δης (4.41, 5.18,35). Θά άνατρέξωμεν εις τήν μετά τήν έν Σικελία καταστροφήν τών Άθη­

Page 102: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

100 Σωτ. Θ. Λυριτζή

ναίων (Σεπτ. 413 π.Χ.) ίστορίαν του Πελοποννησιακού Πολέμου. Οι 'Αθη­

ναίοι μετά την πανωλεθρίαν των έκείνην ακολουθούν πρόγραμμα περισυλ­

λογής και ανασυγκροτήσεως, συμφώνως προς το όποιον σύν τοις άλλοις ανακαλούν όλας τάς έξωτερικάς φρουράς πλην της έν Πύλω. Περί τους 600 όπλΐται, Μεσσήνιοι από τους εις Ναύπακτον εγκατεστημένους, όταν ήττή­

θησαν ύπό των Λακεδαιμονίων εις τήν Ίθώμην τό 456 π.Χ., πιστοί σύμμαχοι των 'Αθηναίων, και είλωτες τής Λακωνικής, πού είχον αποστατήσει, απο­

τελούν τήν φρουράν τής εκεί 'Αθηναϊκής βάσεως35. Οι 'Αθηναίοι τώρα έ­

παυσαν να έχουν υπό τον ελεγχόν των τό Ίόνιον Πέλαγος και ή έν Πύλω φρουρά δεν έχει τήν προτέραν άσφάλειαν. Αί φίλιαι 'Αθήναι είναι μακράν, ενώ ή πολέμια Σπάρτη και ό πολεμικός ναύσταθμος των Λακεδαιμονίων, τό Γύθειον, πλησίον. Είναι βέβαιον, ότι ή Σπάρτη μέ πρώτην εύκαιρίαν θα ε­

πιχείρηση να ανάκτηση τήν Πύλον δια να απαλλαγή τής ενοχλητικής ά­

κάνθης, ή οποία επί ετη έχει έπικαθήσει εις τα νώτα της. Φαίνεται λοιπόν, ότι ο στρατηγός τών έν Πύλω Μεσσηνίων Κόμων και οί 'Αθηναίοι στρατη­

γοί, δια να εξασφαλίσουν τήν κατοχήν τής Πύλου και ενισχύσουν τήν άμυ­

ναν του στρατοπέδου εναντίον ενδεχομένης και αναμενόμενης Σπαρτιατι­

κής προσβολής, απεφάσισαν να οχυρώσουν τήν απέναντι κειμένην μικράν έρημόνησον Πρώτην, άπέχουσαν τής Πύλου 7,5 μίλια, και κατέστρωσαν επί τόπου τό προσήκον όχυρωτικόν σχέδιον. Τα δύο φίλια φρούρια, τής Πρώτης και τής Πύλου, τών οποίων ή άπόστασις καλύπτεται δια πλου μιας μόνον ώρας, θα εΐχον άνά πασαν στιγμήν τηλεπικοινωνίαν δια φρυκτωριών εις παν ένδεχόμενον.

Γενικώς ή ασφάλεια και ή άμυνα μιας παραλιακής θέσεως και τής απέ­

ναντι αυτής κειμένης νήσου ευρίσκονται εις άμεσον σχέσιν, αποτελεί δέ έπικίνδυνον άπειλήν δια τήν έτέραν ή εχθρική κατοχή τής μιας εξ αυτών. Καθ' όμοίαν προγενεστέραν περίπτωσιν οί 'Αθηναίοι, οί οποίοι εΐχον εγκα­

ταστήσει τό 423 π.Χ. στρατιωτικήν βάσιν εις τα Κύθηρα, κατέλαβον και έτείχισαν τό 413 π.Χ. τό αντικρύ αυτών ΐσθμώδες χωρίον "Ονου γνάθον (Έλαφόνησος)36. Ή φρουρά τής Πύλου κινδυνεύουσα ήδύνατο να έλπίζη

35. Θ ο υ κ., 4.3, και 41. Πρβ. Δ ι ο δ., 12. 6Τ,5. 36. Ή Έλαφόνησος είναι μικρά νήσος, απόκομμα τής εσχατιάς τής χερσονήσου

του Έλους (Επιδαύρου Λιμηράς), και κείται βορείως τών Κυθήρων εις άπόστασιν 5 πε­

ρίπου μιλίων. Ένεκα του σχήματος της ώνομάσθη υπό των αρχαίων «"Ονου Γνάθος», ήτο δέ τότε ηνωμένη μέ τήν έναντι ήπειρωτικήν Λακωνικήν ακτήν δια στενού ίσθμοϋ. Οί Ενετοί προσομοιάσαντες αυτήν ή τον όρμον αυτής Σαρακήνικο προς κεφαλήν κερασ­

φόρου έλάφου τήν ώνόμασαν «Isola cervi» ( = Νήσος τής έλάφου), τον δέ μεταξύ αυτής και τών Κυθήρων διέκπλουν «Cervi Channel». Τό «Έλαφόνησος» είναι μεταφορά εις τήν γλώσσαν μας του Ενετικού τοπωνυμίου. Εις αλλην περίπτωσιν συνέβη το άντίθετον, οί Ενετοί δηλαδή έσημείωσαν εις τους παλαιούς χάρτας των τό Βλάχικης προελεύσεως το­

Page 103: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 101

βοήθειαν από τα Κύθηρα απέχοντα του Κορυφασίου περί τα 83 ναυτικά μί­

λια, εάν δεν κατηργείτο ή εκεί στρατιωτική βάσις τών Αθηναίων. Έάν α­

κόμη λάβωμεν υπ" όψιν, ότι οι "Αθηναίοι το 427 π.Χ. εΐχον καταλάβει και τειχίσει την Μινώαν, νησίδα κειμένην απέναντι της Νισαίας νεωρίου τών Μεγαρέων, εις τήν οποίαν έγκατεστάθησαν βραδύτερον, το 423 π.Χ.37, τό­

τε θα ϊδωμεν, ότι από τάς τρεις εκτός της 'Αττικής στρατιωτικάς βάσεις τών "Αθηναίων μόνον ή Πύλος έμενε χωρίς φιλίαν στρατιωτικήν κατοχήν και όχύρωσιν τής απέναντι της νησίδος­ τοΰτο προφανώς δεν ήτο εως τότε ά­

ναγκαίον, διότι αί Άθηναϊκαί τριήρεις μέχρι τοϋ 413 π.Χ. δεν είχον παύσει να άνέρχωνται και να κατέρχωνται τήν Πυλίαν θάλασσαν. Τώρα όμως ό στρατός τών Λακεδαιμονίων ορμώμενος από τήν Σπάρτην, άπέχουσαν κα­

τά τον Θουκυδίδην (4.3) σταδίους τετρακόσιους περίπου, ήτοι 74 χλμ. πε­

ρίπου και ό στόλος αυτών ορμώμενος άπό τον εν Γυθείφ ναύσταθμον, απέ­

χοντα 78 μίλια, ήδύναντο και τήν Πύλον νά προσβάλουν και τήν ερημον και άνυπεράσπιστον Πρώτη ν αμαχητί νά καταλάβουν, ϊσως και νά οχυρώ­

σουν, εάν παρετείνετο ό εναντίον τής Πύλου πόλεμος38. Άπό τοΰ413π.Χ. οί Λακεδαιμόνιοι κατά συμβουλήν τοϋ "Αλκιβιάδου κατέλαβον και (οχύ­

ρωσαν τήν Δεκέλειαν, ορμώμενοι δ" εκείθεν έλεηλάτουν τήν ΰπαιθρον Άτ­

τικήν. Δυνάμεθα δηλαδή νά εϊπωμεν, ότι ή Πύλος δια τους Λακεδαιμονίους ήτο περίπου ό,τι ή Δεκέλεια δια τους "Αθηναίους.

Τώρα πού μετεβλήθησαν αί συνθήκαι εις βάρος τής ασφαλείας τοΰ εν Πύλω στρατοπέδου, εν περιπτώσει κινδύνου ή βοήθεια θα άπέπλεεν έκ Πει­

ραιώς, ό όποιος απέχει τής Πύλου 187 ναυτικά μίλια. Έαν λάβωμεν υπ' όψιν, ότι ή ωριαία ταχύτης μιας τριήρους εν καλοκαιρία ήτο 8 ώς έγγιστα μίλια39,

πωνύμιον «Γαργαλιανοι» μεταφρασμένον εις Gurgulia (Βλ. Σ . Α υ ρ ι τ ζ ή, Δευτέρα ετυ­

μολογία τοΰ τοπωνυμίου «Γαργαλιανοι», (Πλάτων, 38 (1986) 112­114). Κατά τους νεωτέρους χρόνους οί "Αγγλοι λόγω τής ναυτιλιακής και στρατηγικής

σημασίας, τήν οποίαν έχει ή σύγχρονος κατοχή νήσου και τής έναντι αυτής χώρας και περί τής οποίας ώμιλήσαμεν, όταν κατεϊχον τα Κύθηρα, ώς ανήκοντα εις τήν Ίόνιον Πο­

λιτείαν, επιμόνως διεξεδίκουν επί μίαν δεκαετίαν (1839­1849) τήν κατοχήν τής Έλαφονή­

σου. ­

37. θ ο υ κ , 3.51, 4.69. 38. Ή ύπό τοϋ έχθροϋ κατάληψις νήσου τινός μέ σκοπόν τήν προετοιμασίαν δια τήν

προσβολή ν τής έναντι αυτής ηπειρωτικής ακτής υπήρξε χαρακτηριστική στρατηγική κατά τήν μακραίωνα ίστορίαν τής ιστιοφόρου ναυσιπλοΐας. Πρβ. στρατηγικά σχέδια τοϋ Ξέρξου κατά συμβουλήν τοΰ Δημάρατου δια προσβολήν τής Πελοποννήσου μέ όρμητή­

ριον τά Κύθηρα (Ή ρ ο δ., 8.235), αποβάσεις τών 'Αθηναίων εις Λακωνικήν μέ όρμητή­

ριον τήν ιδίαν νήσον ( Θ ο υ κ . , 4.53,54) κ.ά. 39. Ή τριήρης ήτο ελαφρά καί ταχύπλους. Ώ ς προς τήν ταχύτητα αυτής ό Θουκυδί­

δης (3.36,49) αναφέρει, ότι μία 'Αθηναϊκή τριήρης, άποπλεύσασα τό 428 π.Χ. έκ Πειραι­

Page 104: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

102 Σωτ. Θ. Λυριτζή

θα συμπεράνωμεν, ότι αί "Αθήναι θα έπληροφοροϋντο μίαν αιφνιδιαστική ν εναντίον τής Πύλου έπίθεσιν των Λακεδαιμονίων τουλάχιστον μετά 24 ώ­

ρας, ή δ' επί τόπου εκ Πειραιώς άφιξις τής άποσταλησομένης βοηθείας θα έχρειάζετο αλλάς τόσας. Άλλα ό υπολογισμός αυτός εϊναι μόνον θεωρητι­

κός, είς τήν πρδξιν θα έβράδυνε πολύ περισσότερον, διότι και ή κατά την νύκτα ιδίως νηνεμία και ή αποφυγή του καραδοκοϋντος εχθρού και το εύ­

μετάβολον του καιρού και ή ετοιμασία τής άποσταλησομένης βοηθείας και άλλα συναφή θα έπεβράδυνον πολύ περισσότερον τήν εϊς Πύλον εκ Πειραι­

ώς άφιξιν βοηθείας. Οί έπιχώριοι ναυτικοί λέγουν, ότι εν σημερινόν ίστιο­

φόρον κινούμενον μόνον ύπό του ανέμου και εν καλοκαιρία χρειάζεται 60­65 ώρας δια να φθάση εκ Πύλου είς Πειραιά. Σημειωτέον προσέτι, ότι ή τρι­

ήρης, κινούμενη κυρίως δια τών κωπών, ύπελείπετο είς εύστάθειαν και δια τούτο έρχειάζετο καλοκαιρίαν είς τον πλουν αυτής. Δια ξηράς ταχυδρόμος θα έχρειάζετο ύπό τάς ευμενεστέρας συνθήκας και άνευ τινός άπευκτέου καθ' όδόν πολλάς ημέρας, ϊνα διανύση τήν εκ 380 περίπου χλμ. άπόστασιν Πύλου­Άθηνών.

Τό εν Πύλω ώχυρωμένον συμμαχικόν στρατόπεδον, ένισχυόμενον ύπό τών Μεσσηνίων τής Ναυπάκτου και τών καταφθανόντων εκεί φυγάδων Μεσ­

σηνίων τής διασποράς, οί όποιοι πάτριον έπίστευον τό Μεσσηνιακόν τής Πύλου έδαφος, ώς και ύπό τών αύτομολούντων έκ τής ενδοχώρας είλωτών τής Μεσσηνίας και Λακωνίας, συντηρούμενον υπό τών αθηναίων και έφο­

διαζόμενον από θαλάσσης υπό 'Αθηναϊκών πλοίων, εκτός τών συχνών επι­

δρομών είς τήν έχθρικήν χώραν άπετέλει επί πλέον μίαν διαρκώς αύξανο­

μένην άπειλήν είς τα νώτα τών Λακεδαιμονίων, διότι ήτο δυνατόν να άπέ­

βαινεν εστία αθρόας προσφυγής και κέντρον γενικής αποστασίας τών ειλώ­

των, αποτελούντων ώς γνοοστόν άριθμητικήν δύναμιν σημαντικώς ύπερτέ­

ραν τών πολιτών τής Σπάρτης. Τό θέμα τής Πύλου έκράτησεν άδιάπτωτον τό ενδιαφέρον και τής πολιτικής και τής στρατκοτικής ηγεσίας άμφοτέροον

ώς δια Μυτιλήνην ήμερονύκτιον όλον προ άλλης προηγηθείσης καί μεταφερούσης είς τον στρατηγόν Πάχητα άπόφασιν καταδίκης είς Θάνατον τών επαναστατών τής νήσου, ήδυνήθη να φθάση ευθύς κατόπιν τής προηγηθείσης αυτής καί να ματαίωση τήν έκτέλε­

σιν, εγκαίρως κομίσασα προς τον στρατηγόν τό άνακλητήριον Ψήφισμα. Έκάλυψε δη­

λαδή τήν άπό Πειραιώς είς Μυτιλήνην άπόστασιν (216 μίλια) είς ενα είκοσιτετράωρον. Οί κωπηλάται τοΰ δευτέρου σκάφους κατώρθωσαν να αναπτύξουν ταχύτητα 9 κόμβων τήν ώραν.

Προσέτι ό Ξενοφών (Κύρ. Άνάβ., 6.4,2) αναφέρει, ότι «τριήρει μέν έστιν είς Ήρά­

κλειαν έκ Βυζαντίου κώπαις ημέρας μακράς πλους». Δεδομένου δ' ότι ή άπόστασις Ήρα­

κλείας­Βυζαντίου είναι 120 μιλίων περίπου καί λογιζόμενης τής μεγίστης ημέρας ώς δεκαπενταώρου, άγεται τις είς τό συμπέρασμα ότι ή ομαλή ταχύτης αβίαστου πλου μιας τριήρους ήτο 8 μιλίων ώριαίως.

Page 105: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

'Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 103

των αντιπάλων επί δέκα πέντε συναπτά ετη (425­409 π.Χ.), διότι προσέλαβεν ύψίστην πολιτικήν και στρατηγικήν σημασίαν. Οί Λακεδαιμόνιοι φοβούν­

ται μήπως ή προς τήν Πύλον αύτομόλησις των ειλώτων προσλαμβάνουσα σύν τω χρόνω μεγαλυτέρας διαστάσεις εξελίχθη εις βίαιον κίνημα και έπι­

φέρη πολιτικήν μεταβολήν εις τήν χώραν των. Δια ταΰτα παντοιοτρόπως πλην ματαίως πάντοτε ήγωνίσθησαν, άλλα μόνον δια της διπλωματικής ό­

δοϋ, ϊνα ανακτήσουν τήν περιπόθητον θέσιν. Τό 412 π.Χ. οί Αθηναίοι στρατηγοί ήρχιζον να εφαρμόζουν ενα γενι­

κώτερον οχυρωματικόν σχέδιον προηγείτο ή όχύρωσις των παραλίων της 'Αττικής και ήκολούθει ή όχύρωσις της Πρώτης. Κατά τα ετη 412­411 εις τα πλαίσια ενός ενιαίου αμυντικού προγράμματος οί Αθηναίοι άνήγειρον εις στρατηγικά σημεία της Αττικής, το Σούνιον, τον Θορικόν και τον Ρα­

μνοϋντα, μεγάλα φρούρια δια να εξασφαλίσουν τήν έλευθερίαν της ναυσι­

πλοΐας των. Τάς οχυρώσεις αύτάς κατέστησαν περισσότερον αναγκαίας ή κατά τό 412 π.Χ. απώλεια του Ώρωποΰ, τον όποιον έκυρίευσαν οί Βοιωτοί, και αί υπό Πελοποννησιακών ναυτικών δυνάμεων ύποστηριχθεΐσαι άποστα­

σίαι Ευβοϊκών πόλεων. Προφανώς έργάται και τεχνϊται και μηχανικοί, πού έκτισαν τα φρούρια ταύτα, μετεφέρθησαν και είργάσθησαν εις τήν όχύρω­

σιν τής Πρώτης τό καλοκαίρι τοΰ 410 π.Χ. "Η όχύρωσις της νήσου δεν πρέ­

πει να άναχθή εϊς έτος προηγούμενον τοΰ 410 μ.Χ. (terminus ante quern), διότι δέν αναφέρεται ύπό τοΰ Θουκυδίδου, τοΰ οποίου ή ιστορία τελειώνει με τα γεγονότα τοΰ 411 π.Χ., τό φθινόπωτρον τοΰ έτους αύτοΰ.

Τήν άνοιξιν τοΰ 410 π.Χ. οί 'Αθηναίοι κατεναυμάχησαν παρά τήν Κύ­

ζικον τον στόλον τών Λακεδαιμονίων, τήν μετέπειτα πολιτικήν στάσιν τών οποίων επηρέασε σημαντικώς ή μεγάλη αυτή ήττα των. "Εστειλαν λοιπόν εϊς 'Αθήνας πρεσβείαν περί ειρήνης με άρχηγόν τον "Ενδιον. Μεταξύ τών προτεινομένων όρων περιελαμβάνετο και ή διάλυσις τών φρουρών, πού εϊ­

χεν έκαστος τών αντιπάλων εις τό έδαφος τοΰ άλλου, δηλαδή να φύγη ή φρουρά τών Λακεδαιμονίων άπό τήν Δεκέλειαν και ή φρουρά τών 'Αθηναί­

ων από τήν Πύλον. "Αλλ' οί 'Αθηναίοι παρασυρθέντες άπό τον δημαγωγόν Κλεοφώντα απέρριψαν άσυνέτως τάς περί ειρήνης προτάσεις αύτάς τών Λακεδαιμονίων40, οί όποιοι άπολέσαντες τότε πδσαν ελπίδα ανακτήσεως τής Πύλου δια τής διπλωματικής όδοΰ και ένθαρρυθέντες εκ τής εις Έλλή­

σποντον απουσίας τοΰ Άθηναϊκοΰ στόλου απεφάσισαν νά έκστρατεύσουν εναντίον αυτής δια νά άπαλλαγοΰν επί τέλους τής εις τα νώτα των άκάνθης τής επί δεκαπενταετίαν ένοχλούσης αυτούς.

Πρέπει ακόμη νά δεχθώμεν, ότι οί Λακεδαιμόνιοι έβιάζοντο νά προσ­

40. Δ ι ο δ ώ ρ ο υ, Ίστορ. Βιβλιοθήκη, 1 3.52­53.

Page 106: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

104 Σωτ. Θ. Λυριτζή

βάλουν την εν Πύλω στρατιωτικήν βάσιν των 'Αθηναίων, διότι λίαν ένα>ρίς εμαθον, ότι οί "Αθηναίοι οχυρώνουν την Πρώτην, και εΐχον άμεσον ανάγκην να τους προλάβουν. ΤΗτο αδύνατον να μείνη μυστική δια τους Λακεδαιμο­

νίους ή όχύρωσις αυτή, άφοϋ όλόκληρον το καλοκαίρι τοϋ 410 π.Χ. πολυ­

πληθές Άθηναϊκόν συνεργεΐον εργατών και τεχνιτών είργάζοντο επί της άπόπτου κορυφής τοϋ λοφίσκου τής Βουρλιας και άφοϋ "Αθηναϊκά πλοία έκινοΰντο εις τον δίαυλον τής Πρώτης.

Είς τάς αρχάς τοϋ 409 π.Χ., δτε άπασαι αί "Αθηναϊκά! δυνάμεις εύρίσκον­

το είς τον Έλλήσποντον, οί Λακεδαιμόνιοι δράττονται τής ευκαιρίας αυτής, εκστρατεύουν εναντίον τής Πύλου, τήν πολιορκοΰν άπό ξηράς και θαλάσσης, και τήν εκπορθούν άναγκάσαντες τήν φρουράν νά συνθηκολόγηση. Οί "Α­

θηναίοι πληροφορηθέντες τήν πολιορκίαν τής Πύλου στέλλουν προς βοήθει­

αν αυτής ναυτικήν μοϊραν έκ 30 πλοίων, προφανώς έκ τών εν Πειραιεΐ εφε­

δρικών, ύπό τον ναύαρχον "Ανυτον, τον γνωστόν τοϋ Σωκράτους κατήγορον, αλλ" αυτή δέν ήδυνήθη λόγφ κακοκαιρίας να κάμψη τον Μαλέαν και ήναγ­

κάσθη νά έπαναπλεύση είς Πειραιά, ώς λέγει ο Διόδωρος41. Έάν ή όχύρωσις τής Πρώτης εΐχεν όλοκληρωθή και ειχεν έγκαταστα­

θή μόνιμος 'Αθηναϊκή φρουρά, όπερ ήτο και ό τελικός προορισμός τοϋ φρου­

ρίου, τότε ό πληροφορών ημάς περί τής ανακτήσεως τής Πύλου ύπό τών Λακεδαιμονίων Διόδωρος δέν θά παρέλιπε νά άναφέρη, ότι ή εν Πρώτη "Α­

θηναϊκή φρουρά έσπευσε νά βοηθήση τους εν Πύλω εναντίον τών επιτιθε­

μένων Λακεδαιμονίων αμυνόμενους Μεσσηνίους και τήν εξ "Αθηνών βοή­

θειαν ματαίως αναμένοντας. Επομένως οί 'Αθηναίοι ήρχισαν νά κατασκευάζουν τήν εν λόγω όχύ­

ρωσιν τό καλοκαίρι τοϋ 410 π.Χ. Ειργάζοντο μέ άνεσιν χωρίς νά βιάζωνται, όπως αποδεικνύεται έκ τής ποιότητος τής κατασκευής. Ή φαντασία τοϋ έπισκέπτου ερευνητού δύναται νά άναπαραστήση τήν εικόνα τής Βουρλιάς, μέ τα 'Αθηναϊκά πλοία ήγκυροβολημένα είς τον δρμον και τους λιθοξόους, κτίστας κλπ. κινούμενους επί τοϋ λόφου. Σοβαρώτατον αλλ" άπρόοπτον γε­

γονός πρέπει νά ήνάγκασε τους "Αθηναίους νά εγκαταλείψουν τήν όχύρω­

σιν άτελείωτον, δια τήν οποίαν πολλαί χείρες είργάσθησαν και πολύς ίδρώς έχύθη επί τοϋ γυμνοΰ και βραχώδους υψώματος τής άνυδρου νήσου υπό τάς καυστικάς ακτίνας τοϋ ηλίου και τους αφόρητους καύσωνας τοϋ θέρους. Ό χρόνος ενός καλοκαιριού ήτο ολίγος και τό έργον μεγάλον. ΤΗλθεν ό χει­

41. Α υ τ ό θ ι , 13.64, 5­7.—Ξ ε ν. Ε λ λ . , 1.2, 18. — Ό Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς (Άθην. πολιτεία, 27.5) ιστορεί: «"Ηρξατο δέ μετά ταϋτα και τό δεκάζειν, πρώτου καταδείξαντος Άνύτου μετά τήν εν Πύλω στρατηγίαν. Κρινόμενος γαρ ύπό τίνων δια τό άποβαλεΐν Πύ­

λον δεκάσας τό δικαστήριον άπέφυγεν».— Βλ. και Ά. Π α ν α γ ο π ο ύ λ ο υ , 'Απηλλά­

γησαν έκ τής Ελλάδος, «Πλάτων», 27 (1975) 267.

Page 107: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιύνων 105

μών και αί έργασίαι διεκόπησαν δια νά επαναληφθούν το έπόμενον καλοκαί­

ρι του 409 π.Χ., άλλα μέ την άνάκτησιν της Πύλου υπό των Λακεδαιμονίων κατά τάς αρχάς τοϋ έτους αύτοϋ οί "Αθηναίοι δέν εΐχον λόγους ούτε την όχύ­

ρωσιν να αποτελειώσουν ούτε την Πρώτην να κρατήσουν. Επειδή λοιπόν ή ζωή και ή ιστορία τοϋ φρουρίου τούτου και βραχεία και ασήμαντος υπήρ­

ξε, δια τοϋτο ούτε ό Ξενοφών, ό όποιος συνεχίζει τήν ίστορίαν τοϋ Θουκυ­

δίδου, τό αναφέρει' πιθανώς δέν έγνώριζε τήν ϋπαρξίν του, άφοϋ μή ένεργο­

ποιηθέν δέν συνετέλεσεν εις τήν δημιουργίαν ιστορικών γεγονότων. Οίκοθεν βεβαίως νοείται, ότι οί ανωτέρω συλλογισμοί εΐναι ιδικοί μου

απορρέοντες εκ της διαπιστώσεως μου, ότι ή όχύρωσις της Πρώτης δέν έχει άποτελειωθή.

"Οταν κανείς ϊσταται όρθιος επί της κορυφής τοϋ περιτειχισμένου λό­

φου και άντικρύζη ΝΑ εις τό βάθος τοϋ ορίζοντος τον γλαυκόν όγκον τοϋ Παλαιοΰ Ναβαρίνου (Μεσσηνιακή Πύλος) τον ύψούμενον υπεράνω της Πυλίας θαλάσσης προς τον ούρανόν και υπό τοϋ Φράγκικου φρουρίου περι­

στεφόμενον, τότε θα έννοήση εξ αυτής ταύτης της τοπογραφίας τήν στρα­

τηγικήν σημασίαν, πού είχε δια τό στρατόπεδον της Πύλου ή (οχυρωμένη Βουρλιά" τότε θα κατανόηση τήν φωνήν της φύσεως και μετά πάροδον 24 αιώνων θα εΐναι εις θέσιν να συμπλήρωση τό μικρόν αλλ" ενδιαφέρον κε­

νόν, πού έχουν αφήσει οί συγγραφείς εις τήν ίστορίαν τοϋ Πελοποννησια­

κού Πολέμου.

2. SATURNINO ΧΙΜΕΝΕΖ

Άρχαιο?Μγικα.ί ειδήσεις

Ό Άθ. Πετρίδης ούτε προφέρει ούτε γράφει ορθώς τό όνομα τοϋ Χι­

μένεθ και τήν μόνην πληροφορίαν, πού μας δίδει περί αύτοϋ, εΐναι: « Ό τήν 'Ελλάδα νΰν περιηγούμενος Δόκτωρ τοϋ έν Μαδρίτη Πανεπιστημίου, μέλος της Γεωγραφικής Εταιρείας κλπ., κ. Saturninus Ximenes...»42. Φαίνεται, ότι ό Χιμένεθ κατήλθεν εις Κυπαρισσίαν προερχόμενος έξ Όλυμπίας και κα­

τευθυνόμενος εις Μεσσηνιακήν Πύλον (Παλαιόν Ναβαρίνον). Τα ιστορικά αυτά τοπωνύμια ιδιαιτέρως δι" ενα άρχαιολόγον τραγουδοΰν ωραίας μακρι­

νός αναμνήσεις και τό ταξίδιον, όπως έγίνετο εκεί τότε μέ τό μόνον μετα­

φορικόν μέσον, τον ϊππον43, μέσα εις τήν κατάφυτον παραλιακήν πεδιάδα της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου, παρείχεν πολύ θέλγητρον. Ό Α.Π., ό" ό­

ποιος ήκολούθησε τον Χιμένεθ εις τό από Κυπαρισσίας προς τό Παλαιόν

42. Βλ. Ά. Π ε τ ρ ί δ ο υ, Έπιγραφαί Καλαβρύτων, «Παρνασσός», 5(1881) 279. 43. Ή σιδηροδρομική γραμμή από Πύργου εις Κυπαρισσίαν κατεσκευάσθη βραδύ­

τερον, τό 1900.

Page 108: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

106 Σοκ. Θ. Λυριτζή

Ναβαρΐνον ταξίδιον, λέγει, ότι μεταφράζει «αρχαιολογικός ειδήσεις» αύ­

τοϋ, άλλα τίποτε δεν αναφέρει περί του πρωτοτύπου, τάς δέ γνώμας τοϋ ι­

σπανού αρχαιολόγου εισάγει εις τρίτον πρόσωπον με τά: « Ό κ. Σατουρνΐνος φρονεί...», «καθ' ά λέγει ό σοφός Δόκτωρ», «κατά την γνώμην τοϋ Δόκτο­

ρος Σατουρνίνου» κ.τ.τ. Περί τοϋ Χιμένεθ τίποτε δεν αναφέρουν αί έλληνι­

καί και αϊ ξέναι έγκυκλοπαιδεΐαι. Μεταφέρω εδώ τό σχετικόν λήμμα από τήν ίσπανικήν έγκυκλοπαιδείαν:

Δύο όψεις μαρμάρινης κεφαλής άποκεκομμένης του κορμού. Κατά τήν άρχαιολόγον Όλγοιν Παλαγγιά είναι τοϋ Μεσσηνιακού εργαστηρίου (Δαμοφώντος, 4ος ai. π.Χ.) και εικονί­

ζει τον Άσκληπιόν . Ευρέθη εις θέσιν "Αγιος Νικόλαος Διαλισκαρίου. (Προσφορά Γιάν. Ταβουλαρέα).

SATURNINO ΧΙΜΕΝΕΖ. Ισπανός αρχαιολόγος και ελληνιστής. Έ ­

γεννήθη εις τήν Mahon τών Βαλεαρίδων νήσων τό 1852. Έσπούδασεν εις τά πανεπιστήμια της Βαρκελώνης και της Μαδρίτης. Βραδύτερον μετέβη εις Παρισίους, Βερολΐνον και Λειψίαν δια νά βελτίωση τάς γλωσσικάς και τάς ιστορικός του σπουδάς. "Ακούραστος ταξιδευτής διέτρεξεν εις όλας τάς κατευθύνσεις τήν Εγγύς "Ανατολήν, τήν κεντρικήν 'Ασίαν, τήν Περσίαν, τό "Αφγανιστάν, τήν Μεσοποταμίαν, τήν Ίνδίαν και τήν "Απω 'Ανατολήν. Άλλα ή χώρα, πού έξήγειρε περισσότερον τό πνεύμα του και τήν οποίαν

Page 109: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 107

έσπούδασε περισσότερον, ήτο ό ελληνιστικός κόσμος, εις τον όποιον έτα­

ξίδευσε καθ" δλας τάς κατευθύνσεις, μέ τα πόδια, μέ άλογο, μέ αύτοκίνητον, με σιδηρόδρομον, μέ άτμόπλοιον, μέ ίστιοφόρον, από τήν Πίνδον μέχρι του Ταύρου και από τον Βόσπορον μέχρι της Σικελίας. Το αποτέλεσμα των ταξιδιών του εις τήν Εγγύς "Ανατολήν εκτίθεται εις τό ενδιαφέρον βιβλίον του L' Asie Mineure en Ruines, το όποιον εξεδόθη εις τα γαλλικά (Παρίσιοι 1924) μέ εισαγωγή από τον έλληνιστήν λόγιον Haussollier. Αυτό τό έργον έχει μεταφρασθή και εις τα αγγλικά. 'Από τό 1920 εζησεν εις τους Παρισίους.

Ό Σατουρνΐνο Χιμένεθ επέτυχε τήν ύποστήριξιν των ίβηρο­αμερικανι­

κών κυβερνήσεων και διαφόρων ίβηρο­αμερικανικών προσωπικοτήτο^ν δια να ίδρυση τό Τβηρο­αμερικανικόν 'Αρχαιολογικύν Τνστιτοϋτον εις τάς 'Α­

θήνας πλησίον των άλλων ξένων αρχαιολογικών σχολών, τό όποιον έγεν­

νήθη μέ τάς καλυτέρας προοπτικάς. Τάς ((άρχαιολογικάς ειδήσεις» του Χιμένεθ, όπως τάς μεταφέρει ό Α.Π.,

θα σχολιάσωμεν κατωτέρω:

α) «. . . Είς δε τήν ξηράν τήν απέναντι, είς Οέσιν Διαλισκάρι νπάρχονσιν ερείπια πόλεως ρωμαϊκής και ερείπια ναον, παρ' ώ μονόλιθοι, έχοντες 3 1/2 μέτρα μήκος και 1\2 μετρ. όιάμετρον. σώζονται δε και μωσαϊκά πολλά εις οι­

κιών ερείπια, δύο Ó' αντών μάλιστα έξέχονσιν, εξ ών το μεν σύγκειται εκ πολν μικρά)ν ψηφίδων, το δέ εξ ολίγον μεγαλυτέρων, εχόντων όγκον 0,011. σώζον­

ται δε και στήλαι δωρικοί και άλλα λείψανα. Είς αυτά τα ερείπια ό διδάκτωρ Σατονρνΐνος ύποτίΟησιν, ότι ευρίσκεται ή αρχαία Έράνη». (σ. 906).

Ό Χιμένεθ πορευόμενος έκ Γαργαλιάνων προς Παλαιόν Ναβαρϊνον έξέκλινεν ολίγον της όδοϋ και έπεσκέφθη τό Διαλισκάρι, παραλίαν θέσιν της περιοχής Γαργαλιάνων κειμένην δύο χλμ. νοτίως της Μαραθοπόλεως επινείου αυτών. Είναι ό πρώτος αρχαιολόγος, πού επισκέπτεται τάς αρχαιό­

τητας του Διαλισκαρίου, και ό πρώτος, πού αποφαίνεται, ότι αύται ανήκουν είς τήν άρχαίαν πόλιν "Εραναν, τήν οποίαν αναφέρει ό Στράβων (Η'. 348 και 361). Τό άνω απόσπασμα έκ τοϋ δημοσιεύματος του Α.Π. είναι ή πρώτη γραπτή μνεία περί υπάρξεως αρχαίων λειψάνων είς Διαλισκάρι.

Κατά τήν επικρατούσαν τότε και τώρα διατύπωσιν τοΰ έδαφ. Η'. 348, τήν οποίαν παρεθέσαμεν προηγουμένως, ή "Ερανα εκείτο βορείως της Μαρα­

θοπόλεως, ή δέ θέσις της σημερινής Μαραθοπόλεως ονομάζεται —εσφαλ­

μένως καθ' ημάς44— Πλαταμώδης άκρα, δια να δικαιολογηθή ή ύπό τοϋ

44. Βλ. Σ. Λ υ ρ ι τ ζ ή, Ή αρχαία πόλις της δυτικής Μεσσηνίας "Έρανα, «Πλάτων», 21(1969)156­157, 168 κέξ .—Τοϋ α ύ τ ο ϋ, Ό αρχαίος ποταμός τής δυτικής Μεσση­

νίας Σέλας, «Πλάτων», 34/35 (1982­1983) 108­110,115 κέξ. Τήν Πλαταμώδη άκραν εταύ­

τισε μέ τον Μάραθον ό Η. G. Lolling (Γ. Milliers «Handbuch der Altertumswissens­

chaft», 111, Miìnchen 1889, σ. 189).

Page 110: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

108 Σωτ. Θ. Λυριτζή

Groscurd ατυχής συμπλήρωσις « κ α ι ή ά κ ρ α Π λ α τ α μ ώ δ η ς» του χάσματος τοϋ κειμένου. Άλλα κατά την διατύπωσιν τοΰ ιδίου χωρίου την συμφωνούσαν προς τα σοφά σχόλια τοϋ Κοραή, ώς προηγουμένως τήν παρε­

θέσαμεν, ή "Ερανα εκείτο νοτίως τής Μαραθοπόλεως καί απείχε τοϋ Κορυ­

φασίου 100 σταδίους, δηλαδή εις το σημερινον Διαλισκάρι, ήτο δέ πόλις πλαταμώδης, δηλαδή πλατεία καί έκεταμένη. Ό Κοραής δέχεται το «π λ α­

τ ά μ ώ δ η ς» ώς έπίθετον προσδιορίζον το "Ερανα, καί όχι ώς κύριον γεω­

γραφικόν όνομα. Καί άλλη αρχαία πόλις, ή Φειά τής "Ηλιδος, αναφέρεται O'JÇ πλαταμώδης45.

Ό Χιμένεθ δεχόμενος, ότι ή "Ερανα εκείτο εϊς τό Διαλισκάρι, διαφωνεί προς τό νόημα τοϋ έδαφ. Η'. 348, τό όποιον συμβουλεύεται46" επομένως δέν πιστεύει εις τήν ορθότητα του. "Ενεκα τής διαφωνίας αυτής οί αρχαιολόγοι άντιπαρήλθον τήν γνώμην αυτήν τοΰ Χιμένεθ καί ούδαμοϋ τήν αναφέρουν.

Εις τήν ιδίαν ακριβώς άντίφασιν περιπίπτει καί ό Valmin, ό όποιος δέ­

χεται, ότι ή αρχαία "Ερανα εκείτο εις τήν προς Ν τής Μαραθοπόλεως καί εις άπόστασιν άπ' αυτής 2 χλμ. κειμένην παραλίαν θέσιν Διαλισκάρι (Etu­

des, 140), ενώ τό κείμενον τοΰ Στράβωνος, τό όποιον συμβουλεύεται, τήν τοποθετεί βορείως τής Μαραθοπόλεως (Πλαταμώδης άκρα)47. Τήν άντί­

φασιν αυτήν διαπιστώνει τελευταίως καί ό διαπρεπής Γάλλος ελληνιστής Raoul Baladié εις τήν εκδοσίν του: Strabon Géographie, libre VIII, Société d" édition «Les belles lettres». 95, Paris 1978, σ. 265, όπου γράφει: «Είναι πολύ έλκυστικόν άκολουθοϋντες τον Valmin (σ. 136­141) καί τον Σ. Λυρι­

τζήν (Πλάτων, 21, 1969, 152­178) να έντοπίσωμεν τήν "Εραναν εις τό Δια­

λισκάρι. Έν τούτοις αυτός ό τελευταίος τοπικός προσδιορισμός, πού φαί­

νεται ό περισσότερον πιθανός, έχει τό έμπόδιον να θέτη τήν πόλιν "Εραναν νοτίως τοΰ ακρωτηρίου Πλαταμώδους καί όχι βορείως αύτοϋ, ώς υπαινίσ­

σεται τοΰτο τό κείμενον τοΰ Στράβωνος»48. Συμπεραίνομεν λοιπόν έκ των μέχρι τοΰδε ανωτέρω εκτεθέντων, ότι ό

Στράβων γεωγράφων άπό Β προς Ν παραθέτει τα τοπωνύμια κατά τήν έξης

45. Βλ. Ν. Γ ι α λ ο ύ ρ η , Δοκιμαστικοί ερευναι εις τον κόλπον τής Φειας 'Ηλείας, «Άρχαιολ. Έφημ.», 96 (1957) 32.

46. "Εκδ. Μ e i n e 1 k e κ.a. 47. M . N . V a l m i n, ενθ' άνωτ., σσ. 134, 141, 148. 48. Διέλαθε τήν προσοχήν των μέχρι τούδε άσχοληθέντων μέ τήν θέσιν τής αρχαίας

Έράνας φιλολόγων, ότι ή Γαλλική μετάφρασις και τό αρχαΐον κείμενον τοΰ Στράβωνος (8.348) εις τάς εκδόσεις τοΰ Κοραή δέν συμφωνούν μέ τάς έν τοις σχολίοις δευτέρας καί σοφωτέρας σκέψεις του, διότι ή μετάφρασις (1812) καί τό κείμενον (1817) προηγήθησαν χρονικώς των σχολίων (1819). Μόνον ό Henrico Stephano εις τον Θησαυρόν τής Ελληνι ­

κής γλώσσης καί εις τήν λ. Π λ α τ α μ ώ δ η ς γράφει: «Strabo 8. ρ.348, de urbe Erana; "Εστί δέ καί πλαταμώδης· ubi vid. Coraes vol. 4. p. 141.

Page 111: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

'Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 109

σειράν: «Κυπαρισσήεις—"Ερανα—Κενήριον—Κορυφάσιον», καί ο χ ι « Κ υ ­

παρισσήεις—"Ερανα—άκρα Πλαταμώδης—Πρωτή — Κορυφάσιον».

β') «Τ Ω Ν Κ Υ Ρ Ι Ω Ν Η Μ Ω Ν Κ Ω Ν Ο Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ M E T 1 C T O Υ Β A C I A E O C K A I K P I C n O Y Κ Α Ι K f ì N C T A N T I N O Υ Κ Α Ι Κ Ω Ν Ο Τ Α Ν Τ Ι Ο Υ Τ Ω Ν Ε Π Ι Φ Α Ν Ε Ο Τ Α Τ Ω Ν Κ A I C Α Ρ Ω Ν

'Επί στήλης 0,75 μήκ. 0,25 διάμετρ. εκ μαρμάρου, ευρεθείσης εις θέσιν Βρυσόμυλον άγιον Πέτρον, δήμου Πλαταμώδονς, επαρχίας Τριφυλί.ας,Ι/4 ώρας μακράν άπα τοϋ ποταμού Σέλα (ποτάμι Ρωμανού σήμερον), ένθα καί άλλα ερείπια παρατηρούνται και ελληνικά και ρωμαϊκά. rO Βουσόμυ/ιος κατά τον διδάκτορα ΣατουρνΙνον είναι ή 'Αχαΐα πηγή τού Παυσανίου, και παρ ' αυτήν εκείτο ή αοχα/α 'Αλίαρτος' απέχει δε μίαν ώραν από Γαργαλαάνους». (σ. 906).

«Β ρ υ σ ό μ υ λ ο ς» ονομάζεται μικρός ποταμός έκβάλλων εις την Πυ­

λίαν θάλασσαν 10 χλμ. ΝΔ των Γαργαλιάνων, 8 χλμ. Β τοϋ Παλαιοϋ Ναβα­

ρίνου (Μεσσηνιακή Πύλος) καί 7 χλμ. Ν τοϋ Διαλισκαρίου ("Ερανα), 2 δε μίλια Β τοϋ Ποταμίου τοϋ Ρουμάνου4 9 . Ή παρά τον Βρυσόμυλον ομώνυμος πεδινή περιοχή συνορεύει προς Β μέ τήν περιοχήν Βρωμονερίου, καί πολ­

λάκις αί εννοιαι αμφοτέρων συγχέονται. Το άνω απόσπασμα εκ τοϋ δημοσιεύματος τοϋ "Α. Πετρίδου είναι ή

πρώτη γραπτή μνεία περί υπάρξεως αρχαιοτήτων των Ρωμαϊκών χρόνων εις Βρυσόμυλον. Εις αυτό παραπέμπει ό G. Kolbe (Ι.G. V:l, σ. 277), ό οποίος έπεσκέφθη τήν περιοχήν Γαργαλιάνων τον Σεπτέμβριον τοϋ 1904 καί έδη­

μοσίευσε τήν ώς άνω έπιγραφήν άναγομένην εις τα ετη 323­326 μ.Χ. Τήν γνώμην τοϋ Τσπανοϋ αρχαιολόγου, ότι τά αρχαία λείψανα τοϋ

Βρυσομύλου ανήκουν εις τήν Μεσσηνιακήν Ά λ ί α ρ τ ο ν ήκολούθησαν άλ­

λοι, μεταξύ των οποίων καί ό Kolbe5 0 , άλλοι όμως διαφωνούν, διότι ό Βρυ­

σόμυλος είναι θέσις παράλιος καί ό Πτολεμαίος, ό όποιος τήν αναφέρει

49. Ό Πετρίδης, ακολουθών ίσως τον Μελέτιον, ταυτίζει το Ποτάμι τοϋ Ρουμάνου μέ τον υπό τοϋ Πτολεμαίου άναφερομένον (3.16,7) Σέλαν. 'Ημείς δια τής μελέτης Ό αρ­

χαίος ποταμός τής δυτικής Μεσσηνίας Σέλας, «Πλάτων», 34/35 (1982­1983) 106 κέξ., ύπεστηρίξαμεν, ότι ούτος ταυτίζεται μέ τον Βρυσόμυλον.

50. Βλ. Π. Λ υ ρ ι τ ζ ή , Οι Γαργαλιάνοι, έφημ. Τριπόλεως «Τεγέα», αριθ. φ. 10 καί 11/14 καί 27 Ίουν. 1897. — G. K o l b e , I .G. ,V:1. σ. 277.

Page 112: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

J J Ο Σωτ. Θ. Λ υ ρ ι τ ζ ή

(3.14,42), λέγει, ότι ήτο «πόλις Μεσσηνίας μεσόγαιος», και δημοσιεύουν ει­

κασίας δΓ άλλας θέσεις της Μεσσηνιακής ενδοχώρας51. "Αλλοι πάλιν θεο)­

ροϋν την περί Μεσσηνιακής Αλιάρτου πληροφορίαν τοϋ Πτολεμαίου πε­

πλανημένην52. Είναι φανερόν, ότι ό Χιμένεθ έπηρεάσθη εις την περί 'Αλιάρτου εις

Βρυσόμυλον γνώμην του εκ των κάτωθι ύπο τοϋ Μελετίου λεγομένων: «Πόλεις λοιπόν άρχαίαι τής Μεσσηνίας ήσαν, μετά την Κυπάρισσον

ή Κυπαρισσίαν, (την οποίαν τινές θέλουσι νά είναι ή νυν Αρκαδία), μεταξύ των εκβολών του Έλέκτρα και του Μέδα ποτ., ή Πλατανώδης, το Κενέρι­

γον, ή Αεπρειατική Πύλος, την οποίαν έκτισεν 'Ηλους ό Υιός τοϋ Ποσει­

δώνος και τής Τυρροϋς μεταξύ τών εκβολών τοϋ Σέλαποταμ. και τοϋ Κορυ­

φασίου "Ακρου, όταν έστασίασε μέ τον Πελίαν τον άδελφόν του και ήλθεν εις τήν Μεσσήνην. Πλησίον ταύτης τής Πύλου τρέχει ό Σέλας ποταμ., εις τον όποιον σμίγονται ό "Ελεκτρας ποταμ. και ό Κήος, ονομάζεται κοινώς αυτός ό ποταμός, ωσάν καί ή Πύλος, κατά τον Όρτέλιον, Γουαρδία1 πλη­

σίον τούτου τοϋ ποτ. ευρίσκεται ή 'Αχαΐα πηγή, καί ού πολύ σμακράν ταύ­

της ή 'Αλίαρτος κατά το μεσόγειον, τήν οποίαν ό Νίγρος λέγει νά είναι το Νεόκαστρον. Αέπρειον έτερον τής "Ηλιδος, Γερηνία, άπό τής οποίας ονο­

μάζεται ό Νέστωρ Γερήνιος, ως καί άπό τής Πύλου Πύλιος· μετά τήν Γερη­

νίαν ή Έράνη, εΐτα το Νάπι όρος. Αυλαία, Πελάνη, καί μετά ταύτην ή Διο­

νυσίας πηγή»53. Καί εις πλαιοτέραν εκδοσιν τής Γεωγραφίας τοϋ Πτολεμαίου, τήν οποί­

αν θα εχη ίσως υπ" όψιν ό Χιμένεθ, υπάρχει χάρτης τής Πελοποννήσου, ό­

που ή 'Αλίαρτος σημειοϋται, όπως λέγει ό Μελέτιος, πλησίον εις το Ποτάμι τοϋ Ρουμάνου, ταυτιζόμενον μέ τον Σέλαν54.

Τήν Άχαΐαν πηγήν αναφέρει ό Παυσανίας (4.33,7) καί τήν τοποθετεί δυτικώς τής Άνδανίας καί προς Β τής Ιθώμης. Ό Valmin (σ. 102) τήν ταυ­

τίζει μέ τήν πηγήν Κόκλα εις τήν όρεινήν Τριφυλίαν. Ό Χιμένεθ ακολουθεί τον Μελέτιον, ό όποιος λέγει, ότι πλησίον τοϋ πόταμου Σέλα (Ποτάμι τοϋ Ρουμάνου) ((ευρίσκεται ή 'Αχαΐα πηγή, καί ού πολύ σμακράν ταύτης ή Αλί­

αρτος».

51 . Μ . Ν . V a l m i n , ενΟ' άνωτ. , σ. 140. 52. Ό C. Μ ϋ 1 Ι e r εις σχόλιόν του επί τοϋ Πτολεμαίου (3.14,42), σ. 558, θεωρεί τό

τοπωνύμιον παρεφθαρμένον, ό δέ Ε. Boite εις Pauly­Wissowa, RE, 2 Haliartos, θεωρεί τήν ύπο τοϋ Πτολεμαίου περί Μεσσηνιακής 'Αλιάρτου πληροφορίαν ώς πεπλανημένην.

53. Μ ε λ έ τ ι ο υ, Γεωγραφία παλαιά καί νέα, Ένετία 1728, σσ. 370­371. 54. Géographie de Ptolémée, Traduction latine de Jacopo D'Angiolo de Florence...

Reproduction réduite des cartes et plans du manuscrit latin 4802 de la Bibliothèque natio­

nale, Paris ά.ε. LX Morée.

Page 113: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 111

Ό Μελέτιος Μήτρου μέ την άνω μνημονευθεΐσαν περικοπήν της γεω­

γραφίας του συσκοτίζει μάλλον παρά διαφωτίζει τον έρευνητήν. Περί της αναξιοπιστίας του Μελετίου ώς γεο)γράφου ομιλούν και ό Pouqueville55

και ό Pouillon Boblaye56. Δια προηγουμένης μελέτης ημών ύπεστηρίξαμεν, ότι τα αρχαία λεί­

ψανα του Βρυσομύλου ανήκουν εις τήν ύπο του Στράβωνος αναφερομένην πολίχνην Κενήριον57.

55. F.C. Η. L. P o u q u e v i l l e , Voyage en Morée, I, Paris 1805, σσ. 62­63, 344. 56. Pouillon Boblaye, Recherches géographiques sur les ruines de la Morée, Paris 1835,

σ. 9. 57. Βλ. Σ. Λ υ ρ ι τ ζ ή, Ό αρχαίος ποταμός της δυτικής Μεσσηνίας Σέλας, ((Πλά­

των», 34/35 (1982­1983), σσ. 127 κέξ.

Page 114: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

112 Σωτ. Θ. Λυριτζή

Κυπαρ ί σ σ ι ο ν άκρον)

ΔΥΤΙΚΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ

Πλαταμώ-< 0 ΦΙΛΙΑΤΡΑ δης Ϊ

rtfAiNO Q ΓΑΡΓΑΛΙΑΝΟΙ V *

QXQPA ÇJ ^ΜΑΡΑβΟΣ Πρωτή ( '(W/I^N Α„ r Ι ) ^ Δ Ερανος ,

ΔΙΑΛΙΣΚΑΡΙ

ΒΡΥΣΟ>/ΥΔΟΙ Σέλας

ΑΕΓΚΛΙΑΝΟΣ

Πύλος ­Κορυφάσ ιον . Ι Ια Ι^ ΝΑΒΑΡΙΝΟΝ

Σφακτηρ ία

ιο

Ο 1ΙΥΛ0Σ­ΝΕ0ΚΑΣΤΡ0Ν

Page 115: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Ιστορική γεωγραφία περιοχής Γαργαλιάνων 113

S U M M A R Y

An Historical Geography of the Gargaliani District

By Sot. Th. Lyritzis

The Spanish argeologist Saturnino Himenez is known from his work: «L' Asie Mineure en mines, Paris 1924». He was a titeless reaveller.

In the summer of 1900 he visited Greece. On an archeological journey to Messeniac Pylos he passed Kyparissia. A teacher of Kyparissia, A. Pe­

trides, followed him on his journey to the South. On the coast near Garga­

liani, they visited the place called Dialiskari, where there are Hellenistic and Roman ruins, which were first correctly identified by Ximenez as the anci­

ent town Erana. South of Dialiskari (Erana), at a distance of 7 klm, is the place Vryso­

mylos (or Vromoner), where there are ruins of Roman and later times. Him­

enez, influenced by a relevant passage in the Geography of Meletios, wron­

gly identified Vrysomylos with Messeniac Haliartos, mentined by Ptolemy (III. 14, 42) and the Vrysomylos spring with the Achaia spring mentioned by Pausanias (IV. 33, 7).

A. Petrides interposed his own comments as well, but he made a wrong hypothesis about the etymology of the place­name Gargaliani, which actu­

ally originated from the Viachic gargaliànu > Latin gurgulio. Strabo also deals with the geography of the Gargaliani district (VIII.

3, 23, 348) but the correct emendation of the relevant passage is surely the following, based on Coraes's wise comments: «((Εφεξής δ' ούν τω Κυπαρισ­

σήεντι επί την Μεσσηνιακήν Πύλον παραπλεοντι και το Κορυφάσιον ή "Ερανα έστιν, ην τίνες ούκ ευ "Αρήνην νομίζουσι κεκλήσθαι πρότερον όμω­

νύμως τη Πυλιακη. εστί δέ πλαταμώδης, άφ" ης επί το Κορυφάσιον και την νυν καλουμένην Πύλον εκατόν είσι στάδιοι. "Εστί δέ καί Κενήριον, και έπ" αύτω πολίχνιόν τι όμωνύμως καλούμενον».

Vrysomylos is identified with Kenerion, and the Vrysomylos river with River Selas mentioned by Ptolemy (II. 16, 7).

8

Page 116: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΕΠΙΤΙΜΑ ΜΕΛΗ Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

Ό Θειότατος Πατριάρχης 'Αλεξανδρείας πάσης γης Αιγύπτου και πάσης γης 'Αφρικής κ. ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ

Ό Μακαριώτατος 'Αρχιεπίσκοπος 'Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. ΣΕΡΑΦΕΙΜ Ό Σεβ. Μητροπολίτης Ρόδου κ. ΣΠΥΡΙΔΩΝ Ό Σεβ. Μητροπολίτης 'Αμερικής κ. ΙΑΚΩΒΟΣ Ό Σεβ. Μητροπολίτης Μεσσηνίας κ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ Ό Σεβ. Μητροπολίτης Κορίνθου κ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ Ό Σεβ. Μητροπολίτης Περιστερίου κ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ Ό Σεβ. Μητροπολίτης Καλαβρύτων και Αιγιαλείας κ. ΑΜΒΡΟΣΙΟΣ Ό Άκαδημαϊκός­Καθηγητής ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΤΣΟΣ (ΐ) Ή Έρίτιμος Κα ΕΛΛΗ Β. ΜΑΛΑΜΟΥ Ό Πρωταγωνιστής και Σκηνοθέτης τοΰ Θεάτρου κ. ΑΛΕΞΗΣ ΜΙΝΩΤΗΣ Ό 'Ακαδημαϊκός κ. ΑΓΓΕΛΟΣ ΒΛΑΧΟΣ Ό Άκαδημαϊκός­Λογοτέχνης κ. ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Ό 'Ακαδημαϊκός κ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ Ό Πρωταγωνιστής του Έθνικοϋ Θεάτρου κ. ΘΑΝΟΣ ΚΩΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

Α) ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ

Κατά την τριμηνία πού πέρασε πολλές και ποικίλες ήσαν οί εκδηλώσεις στον «Παρ­

νασσό». Καταρχάς έγινε, άπό κοινού μέ τίς Σχολές, ή κοπή της πίττας (8 Ιαν.), σύμφωνα μέ τα έθιμα τοΰ Συλλόγου μας, άλλα και μέ πολλές μουσικές καινοτομίες. 'Ακολούθησε μετά δύο μέρες ή Γενική Συνέλευση (10 Ιαν.), κατά τήν οποία τα μέλη άφοϋ κατατοπί­

σθηκαν για τα πεπραγμένα τοΰ έτους 1986­1987, έπεκρότησαν ομοθύμως τή διαχείριση τής 'Εφορείας.

Αυτή τήν περίοδο εγκαινιάσθηκαν δύο σπουδαίες σειρές εκδηλώσεων στον Σύλ­

λογο μας. Άφ' ενός έγιναν οί πρώτες ανακηρύξεις έπιτίμων μελών, δηλαδή του κ. 'Αλέξη Μινωτή (9 Φεβρ.), τοΰ ακαδημαϊκού κ. "Αγγέλου Βλάχου (16 Φεβρ.), τοΰ άκαδ. κ. Νικη­

φόρου Βρεττάκου (4Μάρτ.), τοΰ άκαδ. κ. Τάσου 'Αθανασιάδη (11 Μάρτ.) και τοΰ κ. Θάνου Κωτσόπουλου (22 Μαρτίου), τους οποίους παρουσίασαν αντίστοιχα ό ακαδημαϊκός κ. Κωνσταντίνος Τρυπάνης, ό καθ. κ. Καρ. Μητσάκης, ό καθ. κ. Γ. Παπακώστας, ό κ. Εύάγγ. Μόσχος και ό κ. Χρ. Κατσιγιάννης. 'Αφ' έτερου πραγματοποιήθηκε κύκλος δια­

λέξεων μέ θέμα τήν «Ελληνική Λογοτεχνία μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο», μέ ομι­

λητές τους κ.κ. Β. Ποΰχνερ (9 Φεβρ.), Μιχ. Μερακλή (23 Φεβρ.), Χρ. Μαλεβίτση (4 Μάρτ.), Καρ. Μητσάκη (22 Μάρτ.). Οί ανωτέρω ομιλητές ανέπτυξαν επιτυχώς επιμέρους πτυχές τοΰ βασικού θέματος, όπως «Το Θέατρο», «Ή Ποίηση», «Το Δοκίμιο», «Ή Πε­

ζογραφία». Τις τάξεις τοΰ «Παρνασσοΰ» ήλθαν να ενδυναμώσουν νέα μέλη, μεταξύ τών οποίων

και πολλοί καθηγητές Πανεπιστημίων, όπως οί κ.κ. Γ. Μερίκας, Πρόεδρος τής 'Ακα­

δημίας 'Αθηνών, Κ. 'Ηλιόπουλος, Ά . Καραμάνος, Δ. Κούτρας, Ίω. Μαρκαντώνης, Κ. Νιάρχος, Ν. Παναγιωτάκης, Β. Ποΰχνερ. Τα νέα μέλη προσεφώνησε ό Πρόεδρος κ. Ν.

Page 117: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Χρονικά ' 115

Λιβαδάρας, ό όποιος δέν παρέλειψε να υπενθυμίσει στους παρευρισκομένους τή μεγάλη και ένδοξη Ιστορία τοϋ «Παρνασσού» (24 Φεβρ.)·

Το Φιλολογικό Τμήμα τοϋ Συλλόγου συνέχισε τις συχνές συναντήσεις των μελών του και αποφάσισε να εγκαινιάσει σειρά ανακοινώσεων για μέλη καί φίλους τοΰ «Παρνασ­

σού» στο Εντευκτήριο. Πρώτοι ομιλητές ορίσθηκαν άπό τό Τμήμα οί κ.κ. Γ. Παπα­

χατζής, Β. Ααζανδς, Ίω. Ταϊφάκος.

Β) ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ

Αυτή τήν τριμηνία στην 'Αθήνα έγιναν πολλές καί ενδιαφέρουσες πνευματικές καί καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Τό 'Υπουργείο Πολιτισμού καί τό Βρεταννικό Συμβούλιο, μέ τήν ευκαιρία τής 200ής επετείου τής γεννήσεως τοΰ Βύρωνα διοργάνωσαν Έκθεση μέ θέμα «Ό Αόρδος Βύρων στην Ελλάδα», τήν οποία εγκαινίασε ή 'Υπουργός κα Μελί­

να Μερκούρη (22 Ιαν.). Στα πλαίσια τοϋ ιδίου έορτασμοϋ έγινε στο Βρεταννικό Συμβού­

λιο σειρά διαλέξεων για τον Βύρωνα (25 'Ιαν., 1, 8 καί 15 Φεβρ.). Στον ίδιο χώρο επί­

σης διοργανώθηκαν δύο αξιόλογες μουσικές εσπερίδες (2 και 18 Φεβρ.). Ή Ελληνοαμε­

ρικανική Ένωση οργάνωσε κι αυτή μέ τή σειρά της πολλές αξιόλογες εκδηλώσεις.'Ανά­

μεσα τους ξέχωρη θέση έχουν οί σχετικές μέ τον εθνικό μας ποιητή Κ. Παλαμά, δηλα­

δή έκθεση μέ φωτογραφίες καί προσωπικά του αντικείμενα (1­4 Μάρτ.), διάλεξη τοΰ κ. Δ. Συναδινοΰ για τον «Πνευματικό Δημιουργό καί τήν Πορεία Του»(1 Μάρτ.), βρα­

δυά μέ ποίηση Παλαμά σέ μουσική Καλομοίρη (2 Μάρτ.), απαγγελία ποιημάτων του (3 Μάρτ.), καί προβολή τοΰ ντοκυμανταίρ τοΰ κ. Ν. Μάτσα «'Ενθύμηση Παλαμά» (3 Μάρτ.).

'Ενδιαφέρον υπήρξε τό Συμπόσιο πού διοργάνωσε τό Γαλλικό Ίνστιτοΰτο μέ θέμα τό «Μοντέρνο ­ Μεταμοντέρνο» (26, 27 και 28 Φεβρ.), καθώς καί ή συζήτηση για τή «Ζωγραφική ναΐφ, χθες και σήμερα» (10 Μάρτ.).

Τό 'Ιταλικό 'Ινστιτούτο διοργάνωσε σειρά εκδηλώσεων καί ομιλιών για τις πόλεις τοϋ Μιλάνου (11, 12, 13, 21, 26 καί 27 Ίαν.) καί τής Τεργέστης (2 καί 3 Μάρτ.), αλλά καί για μουσικά θέματα: γιά τό 'Ιταλικό Μελόδραμα (8, 9, 10 Φεβρ.) καί για τον Τζιο­

βάννι Μπαττίστα Περγκολέζι (11, 15 Φεβρ.). Επίσης διοργάνωσε, σέ συνεργασία μέ τα Μουσεία τοΰ Δήμου τής Βενετίας, στην 'Εθνική Πινακοθήκη, Έκθεση μέ θέμα «Ή Βενετία άπό χαράκτες τοΰ 18ου αιώνα» (29 Φεβρ. ­ 11 Απρ.). Γιά τήν 35η επέτειο τοΰ θανάτου τοϋ 'Αλμπέρτο Σαβίνιο πάλι στο 'Ιταλικό 'Ινστιτούτο έγιναν δύο εκδηλώσεις: μία φιλολογική (17 Μάρτ.) μέ τον Τ. Πατρίκιο καί μία μουσική (18 Μάρτ.) μέ τή Νένα Βενετσάνου.

Σέ σχέση μέ τήν 'Ιταλία ήταν καί δύο άλλες εκδηλώσεις αυτής τής περιόδου: ή ανα­

γόρευση τοΰ καθ. Ντόρο Αέβι σέ 'Επίτιμο Διδάκτορα τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών (5 Φεβρ.) καί ή διοργανωθείσα άπό τήν «Ελληνική Εταιρεία Αισθητικής» ομιλία τοΰ καθ. Σ. Ντοναντόνι μέ θέμα «Ό κλασικισμός τής Αιγύπτου» (21 Μάρτ.).

Τήν 1 Μαρτίου έτελέσθη στό Κέντρο Φιλοσοφίας τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών φιλο­

λογικό μνημόσυνο τοΰ επί σειράν ετών Προέδρου τοΰ «Παρνασσοΰ» καί Γεν. Γραμμα­

τέα τής 'Ακαδημίας Ίω. Θεοδωρακόπουλου, τή μνήμη τοΰ όποιου τα μέλη τοΰ Συλλό­

γου μας διατηροΰν αδιαλείπτως.

Γ) ΑΠΟ ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΑΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ

Κυκλοφόρησε πρόσφατα ή πολύ ενδιαφέρουσα καί πλούσια συλλογή δοκιμίων Σν­

Page 118: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

116 Χρονικά

νομιλίες με φίλονς τοΰ ακαδημαϊκού κ. Π έ τ ρ ο υ Χ ά ρ η . Εκτενής παρουσίαση του έργου έγινε στο περιοδικό Διαβάζω άπό τον κ. Γ ε ρ ά σ ι μ ο Ζ ώ ρ α.

Πρόεδρος της 'Ακαδημίας 'Αθηνών εξελέγη και ανέλαβε τα καθήκοντα του ό ακα­

δημαϊκός κ. Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Μ ε ρ ί κ α ς , νέος Μέλος τοΰ «Παρνασσού». 'Αντιπρόεδρος δε της 'Ακαδημίας έξελέγει ό κ. Σ ό λ ω ν Κ υ δ ω ν ι ά τ η ς , Μέλος της 'Εφορείας τοΰ Παρνασσού, ό όποιος και ομίλησε στο "Ιδρυμα αυτό (23 Φεβρ.) σχετικά μέ τις επιδράσεις της Ελλάδος στή Ρωσία (στον τομέα κυρίως της αρχιτεκτονικής).

Ό καθηγητής κ. Κα ρ. Μ η τ σ ά κ η ς ομίλησε στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών (3 Μάρτ.) για τις σχέσεις λογοτεχνίας καΐ μουσικής.

Κυκλοφόρησε το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο τοΰ κ. Β. Α α ζ α ν α για τον Φ. Χέλντερ­

λιν, σχετικά μέ Το Λυρικό έργο τοϋ ποιητή. Στο έργο αυτό, αφού μας κατατοπίσει ό κ. Λ α ζ α ν α ς γενικά για τή «Ζωή τοΰ Φρ. Χέλντερλιν», μας παρουσιάζει «Τα πρώτα ποιήματα» του, καθώς και το πρώιμο έργο του «Οί ύμνοι προς τα ιδεώδη τής ανθρωπότη­

τας». Τό μεγαλύτερο όμως μέρος τοΰ βιβλίου αναφέρεται στις τρεις βασικές και πιο πα­

ραγωγικές περιόδους τής ζωής του: 1793­1795, 1796­1803, 1804­1843. Τέλος ακολουθεί ό συνθετικός «Επίλογος» και τό πλούσιο βιβλιογραφικό σημείωμα.

Ό κ. Ί ω. Τ α ϊ φ ά κ ο ς ομίλησε (29 Ίαν.) στο κεντρικό αναγνωστήριο τής Εθνι­

κής Βιβλιοθήκης τής Ελλάδος μέ πολύ ενδιαφέρον θέμα: «Τα ρωμαϊκά ποιήματα τοΰ Κ. Π. Καβάφη». Ή εκδήλωση διοργανώθηκε άπό τήν «Εταιρεία Ρωμαϊκών Σπουδών» και τήν παρακολούθησε πολυπληθές ακροατήριο, πού ανάμεσα του ξεχωρίσαμε και πολλά μέλη τοΰ «Παρνασσοΰ».

Ό κ. Θ. Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς ­ Π α λ α ι ο λ ό γ ο ς παρουσίασε τρεις ανέκ­

δοτες επιστολές τής μεγάλης φιλελληνίδας κόμησσας Αουΐζας ντέ Ριανκούρ στα 'Αθη­

ναϊκά. Ό κ. Γ ε ρ ά σ ι μ ο ς Ζ ώ ρ α ς έγινε ιδρυτικό μέλος τής «Ελληνικής Εταιρείας

Βύρωνος»: Οί κ.κ. Δ. Γ έ ρ ο ν τ α ς , Β. Λ α ζ α ν ά ς , Θ. Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς ­ Π α ­

λ α ι ο λ ό γ ο ς , Φ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί ο υ , και Γ. Ζ ώ ρ α ς , άπαντες μέλη τοΰ «Παρνασ­

σοΰ», προέβησαν στή σύσταση 'Επιτροπής, ή οποία ενεργεί αρμοδίως, ύπό τήν αιγίδα τοΰ «Συλλόγου τών Αθηναίων», όπως φιλοτεχνηθεί και στηθεί σέ περίοπτο σημείο τών 'Αθηνών ή προτομή τοΰ μεγάλου φιλέλληνος ποιητοΰ Φρ. Χέλντερλιν.

Γ.Γ.Ζ.

Page 119: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ

Γεώργιος Θ. Ράμμος

1902­1987

Ι. Σέ πνευματική δημιουργική δράση συνάντησε ή "Ατροπος τον ομότιμο καθηγητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου 'Αθηνών, σεβαστό δάσκαλο, Γεώργιο Θ. Ράμμο το απόγευμα τής 22ας 'Ιανουαρίου 1987, όταν τοϋ έκοψε τό νήμα τής επίγειας ζωής του. Οί γραμμές πού ακολουθούν, ας θεωρηθούν έκφραση πένθους, υπόμνηση τής ισχυρής του προσωπικότητας καί ευχαριστία τών μαθητών του, για όσα τους προσέφερε άπό τό περίσ­

σευμα τής καρδιάς του ό διεθνούς φήμης και πρεσβύτερος όλων τών τότε ζώντων ευρω­

παίων οικονομολόγων. II. Γεννήθηκε στις 10/23 Φεβρουαρίου 1902 στο Καρακοβούνι τής Κυνουρίας άπό

πατέρα γιατρό. Τις εγκύκλιες σπουδές του περάτωσε στό Ναύπλιο. Τό 1926 έλαβε τό πτυ­

χίο τής Νομικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών καί μέχρι τό 1929 συμπλήρωσε τις σπουδές του στα πανεπιστήμια Λωζάννης, Λειψίας, Γοτίγγης καί 'Αμβούργου. Το 1931 αναγορεύθηκε διδάκτωρ τής Νομικής Άθτ­νών καί στη συνέχεια εκλέχθηκε καί διορί­

σθηκε υφηγητής (1932), έκτακτος καθηγητής (1934) καί τελικά τακτικός καθηγητής (1937), διαδεχόμενος στην έδρα τής Πολιτικής Δικονομίας τον αείμνηστο άκαδημαϊκό­καθηγητή Μιχ. Λιβαδά. 'Απεχώρησε άπό τό Πανεπιστήμιο τό έτος 1968, ώς Πρύτανις, μετά άπό μείωση τοΰ ορίου ηλικίας άπό τό τότε καθεστώς τής δικτατορίας.

III. Ή συνεχής μέχρι τον θάνατο του προσφορά στην κοινωνία καί την επιστήμη άλ­

λα καί όλη γενικά ή ζωή του έμπνέονταν άπό τις αρχές τής ορθόδοξης χριστιανικής δι­

δασκαλίας καί στή μακρά ακαδημαϊκή διαδρομή χαρακτηρίζονταν άπό τήν αγαθότητα τών αισθημάτων του, τήν σεμνότητα τοΰ χαρακτήρα του, τό βαθύ αίσθημα τοΰ χρέους καί ιδιαίτερα άπό τήν πλούσια προσφορά τής χριστιανικής του αγάπης.

Α. Έκτος άπό τις πολύτιμες υπηρεσίες του στή διοίκηση τοϋ Πανεπιστημίου ό Γε­

ώργιος Ράμμος υπήρξε ό κατ' εξοχήν ακαταπόνητος καί ευσυνείδητος δάσκαλος καί ό ακά­

ματος συγγραφέας. Γαλούχησε έπί τριάντα εξι συνεχή χρόνια τους φοιτητές τής νομικής στα νάματα τής δικονομίας, προώθησε όσους έδειχναν ιδιαίτερο ζήλο καί ενδιαφέρον καί προέβαλε στό εξωτερικό τήν ελληνική επιστήμη τοΰ δικονομικού δικαίου. 'Απόδειξη όλων αυτών ή πλειάδα τών διακεκριμένων πανεπιστημιακών διαδόχων του, ή μετάφραση τοΰ Ελληνικού Κώδικα Πολτικής Δικονομίας στα γερμανικά, ή μεταφορά τοΰ θεσμοΰ τοΰ Εισηγητή δικαστή τοΰ Κ. Πολ. Δ. 1968—πνευματικοΰ του τέκνου—στον γαλλικό ΚΠολΔ τοΰ 1975 καί τέλος ή αναγόρευση του σέ επίτιμο διδάκτορα τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Έρ­

λάγγεν­Νυρεμβέργης, τοΰ οποίου ή Νομική Σχολή είναι διεθνώς γνωστή μέ ιδιαίτερη πα­

ράδοση στην καλλιέργεια τοΰ άστικοΰ δικονομικού δικαίου. "Οσοι είχαν τήν ευτυχία να παρευρεθούν στην τελετή τής άναγορεύσεώς του (Νοέμβριος 1984), διεπίστωσαν ότι οί εξαιρετικές τιμές πού άπεδόθηκαν στον Γεώργιο Ράμμο αντανακλούσαν καί στην ελληνι­

κή επιστήμη τοΰ δικονομικού δικαίου. Ή προφορική του διδασκαλία χαρακτηρίζονταν άπό τό σπινθηροβόλο πνεΰμα του,

τήν φιλοπαίγμονα διάθεση του καί τή θυμοσοφία του καί τά παραδείγματα πού χρήσιμο­

Page 120: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

118 Νεκρολογία

ποιούσε διανθίζονταν μέ ανέκδοτα και παροιμίες του λαοϋ για νά γίνουν πιό κατανοητές και ευχάριστες οί παραδόσεις του (π.χ. από πίττα πού δέν τρως τί σέ μέλλει κι αν καεΐ = ένσταση ενεργητικής νομιμοποιήσεως). Κατόρθωνε μέ αυτό τον τρόπο να ξυπνά τό ενδια­

φέρον των φοιτητών για ενα φαινομενικά τυπικολογικό­τεχνικό μάθημα καί, μέ τήν άρι­

στη γνώση καί του λοιπού ουσιαστικού δικαίου, νά τους μυεί στίς θεμελιώδεις αρχές τοϋ δικαίου, εξηγώντας τήν ουσία της αξιώσεως τοϋ ίδιώτου για δικαστική προστασία καί τήν πρακτική συνέπεια της θεωρητικής διδασκαλίας.

Β. Μετά τήν αποχώρηση του άπό τήν ενεργό υπηρεσία συνέχισε αμείωτα τήν επι­

στημονική του προσφορά, ή οποία αποτυπώνεται σέ 4.500 περίπου σελίδες, μεταξύ των οποίων ξεχωριστή θέση καταλαμβάνει τό τετράτομο Εγχειρίδιο 'Αστικού Δικονομικού Δικαίου, απόσταγμα της πείρας καί τής γνώσεως του. Τό συνολικό του έργο, πού υπερβαί­

νει τις 500 εργασίες, χαρακτηρίζεται από τήν συστηματική κατάταξη τής ύλης, τήν έκθε­

ση των ζητημάτων μέ βάση τα πορίσματα τής σύγχρονης επιστήμης, σέ συνδυασμό μέ τήν ελληνική πραγματικότητα. Ό Γεώργιος Ράμμος μαζί μέ τον Βασίλειο Οίκονομίδη θεω­

ρούνται θεμελιωτές τοϋ δικονομικού δικαίου. Είναι άπό τους δασκάλους πού δημιούργη­

σαν σ χ ο λ ή . 'Υπήρξε ιδρυτής καί ψυχή τής Ενώσεως Ελλήνων Δικονομολόγων. Ή συμμετοχή του αρχικά στην Συντακτική καί μετέπειτα στην 'Αναθεωρητική Επιτροπή τοΰ Κ. Πολ. Δ. είναι τέτοια, πού τό όνομα του ταυτίσθηκε μέ τον Κώδικα Πολιτικής Δι­

κονομίας τοΰ 1968. Ή άριστη γνώση τοΰ ιδιωτικού καί δημοσίου δικαίου αποδεικνύεται άπό τον λιτό

άλλα περιεκτικό καί μεστό σέ επισημάνσεις σχολιασμό αποφάσεων πολιτικών καί διοι­

κητικών δικαστηρίων, τις μονογραφίες του καί τήν συμβολή του στο συλλογικό έργο τής ΈρμΑΚ. Τελευταία έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για τήν σημειούμενη τάση αυτοτέλειας τοΰ διοικητικού δικονομικού δικαίου καί επιθυμούσε νά προσφέρει τό απόσταγμα τής πεί­

ρας του και των γνώσεων του, έφ' όσον του έζητείτο άπό τους καταρτίζοντες τό Σχέδιο Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας.

IV. Στή δημόσια ζωή του ό δάσκαλος προσέφερε τις υπηρεσίες του ώς 'Υπουργός Παιδείας καί Θρησκευμάτων στην Κυβέρνηση Κ. Γεωργακοπούλου τό 1958 καί τό «εί­

ναι» του ώς στέλεχος αρχικά τής Χριστιανικής Κοινωνικής Ενώσεως για τήν ίδρυση τοΰ 'Αντικαρκινικού Νοσοκομείου "Αγιος Σάββας καί αργότερα ώς πρόεδρος του, καθώς καί ώς πρόεδρος των Νοσοκομείων τοΰ Ευαγγελισμού καί τοΰ Ερυθρού Σταυρού καί ώς δάσκαλος καί ουσιαστικός αρωγός των αδελφών νοσοκόμων. 'Υπήρξε τακτικό μέλος τοΰ Φ. Σ. Παρνασσός.

Μέ τήν συνδρομή των καθηγητών Κ. Δυοβουνιώτη καί Π. Τρεμπέλα, κατόπιν παρα­

στάσεως του στον 'Υπουργό Παιδείας Γ. Παπανδρέου καί τον Πρωθυπουργό Έλ. Βενι­

ζέλο, πέτυχε το 1932 τήν παραχώρηση τοΰ Ναού τής Καπνικαρέας στο Πανεπιστήμιο. Έκτοτε μέχρι καί τής 18.1.87 συμμετείχε στή Θεία Λειτουργία τοϋ ναοΰ, μόνιμος ανα­

γνώστης τοΰ 50ου ψαλμοΰ. Στή συνέχεια επισκέπτονταν πάντοτε τα παραπάνω νοσοκο­

μεία καθώς καί ασθενείς γνωστούς του ή γνωστών του. «Βρίσκω τον εαυτό μου κοντά στον άνθρωπο και συμμετέχω στον πόνο του» μας εξομολογήθηκε κάποτε.

Τό αίσθημα τοΰ χρέους καί τής προσφοράς υποδήλωνε ή προσφιλής του παρατήρη­

ση στους φοιτητές, μέ τήν ευκαιρία ονομαστικών εορτών, νά μή ξεχνούν ότι «όλοι οί ά­

γιοι ήθλησαν καί ήγίασαν εργαζόμενοι καί ουχί άναπαυόμενοι, έρμηνεύοντες διασταλτι­

κώς τον ορον εργασία καί συσταλτικώς τον ορον άνάΰο­υσις». V. 'Εξαγοραζόμενος τον καιρόν απεχώρησε άπό αυτό τον κόσμο ό Γεώργιος Ράμμος,

διορθώνοντας δοκίμια τοΰ Ζ' τόμου των Συμβολών του. "Αφησε ανέκδοτα ολοκληρωμένα έργα τήν ερμηνεία τής περί κλήρου αγωγής στή σειρά τής ΈρμΑΚ (υπολείπονταν ό κα­

ταρτισμός τής βιβλιογραφίας καί τοΰ πίνακα περιεχομένων όπως μας είπε στην τελευταία

Page 121: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Νεκρολογία 119

μας τηλεφωνική συνομιλία) καί σε χειρόγραφο τά απομνημονεύματα του, τα όποια ήθελε να δακτυλογραφήσουμε μετά τήν επιστροφή του από το χωριό. Επίσης ήθελε να συγκεν­

τρώσει καί άλλες παροιμίες όίστε να σχηματισθεί ενα βιβλίο από 100 σελίδες μέ τίτλο «Οί παροιμίες τοϋ ελληνικού λαοϋ στή δικονομία», έργο πού επεξεργαζόταν στο πατρικό του σπίτι.

VI. Στην τελευταία του επικοινωνία μαζί μας, πέντε μέρες πριν από τον θάνατο του, πού είχε καί ενα τόνο εξομολογητικό, μας είπε μεταξύ των άλλων «οσο ακόμη ζήσω, θέλω νά μήν είμαι βάρος στον εαυτό μου καί στους γύρω μου», έν όψει τής έπί 77 χρόνια ανα­

πηρίας του. Έχοντας εκπληρώσει τά χριστιανικά του καθήκοντα, ο Θεός, στον οποίον πάντοτε

προσέβλεπε, εισάκουσε τον πόθο του καί άπό τό αγαπημένο του Καρακοβούνι πέταξε ή ψυχή του κοντά Του.

Ενώπιον Του ό δάσκαλος μας, πού μας τίμησε μέ τήν φιλία καί τήν αγάπη του, μπο­

ρεί νά πει ότι δεν έκρυψε τό τάλαντο άλλα φιλότιμα τό χρησιμοποίησε καί τό πολλαπλα­

σίασε. Οί μαθητές του θρηνούμε τό πνεύμα πού έπαψε νά δημιουργεί καί, διατηρώντας μέ σε­

βασμό τήν μνήμη για τήν ενάρετη ζωή του καί τήν βαθειά του σοφία, τον αποχαιρετούμε ένώ πορεύεται ήρεμος καί γαλήνιος προς τήν αιωνιότητα.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Π. ΣΟΤΛΕΝΤΑΚΗΣ

Page 122: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Σ Ι Ε Σ

ΛΑΜΠΡΟΥ Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΑ: «Ή νομοθετική άντιμετώπισις τοΰ προβλήματος των ναρκωτικών». (Άθ. 1985, Δ.Δ. Νομικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών. Σελ. 340).

Ό Άντιεισαγγελεύς 'Εφετών κ. Λ. Καράμπελας κατέληξε εις τήν συγγραφήν τής ένδιαφερούσης αυτής μελέτης κατόπιν μακράς ασχολίας του μέ το πρόβλημα τών ναρκω­

τικών στην Ελλάδα και τής νομοθετικής αντιμετωπίσεως του. Βάσει τών διεθνών συμ­

βάσεων αί όποίαι χρονολογούνται προ 75 ήδη ετών. Ή όλη μελέτη περιλαμβάνει 4 μέρη εκαστον τών οποίων αναφέρεται εις:

Μέρος Α'. Γενικά περί τοΰ προβλήματος τών ναρκωτικών. 'Ιστορική αναδρομή. Έκτασις τοΰ προβλήματος. Διεθνή Συνέδρια. Ή φύσις τών ναρκωτικών. Αίτίαι λήψεως. Ναρκωτικά και Εγκληματικότητα. Χρήσις ναρκωτικών εις τήν Ίατρικήν.

Μέρος Β'. Άντιμετώπισις τοΰ προβλήματος διεθνώς. Διεθνείς συμβάσεις. Νομοθε­

σία Ναρκωτικών εις άλλα κράτη. Άντιμετώπισις τοΰ προβλήματος άπό τήν Ε.Ο.Κ. Δι­

εθνής δίωξις λαθρεμπορίου ναρκωτικών. Μέρος Γ'. Νομοθετική άντιμετώπισις τοΰ προβλήματος Ναρκωτικών στην Ελλά­

δα. Νομοθεσία μέχρι καί τό 1970. Το Σύνταγμα .τοΰ 1975. Γενικά για τήν ισχύουσα νο­

μοθεσία. Ή θεραπεία τοΰ τοξικομανούς κ.λπ. Μέρος Δ'. Γενικά Συμπεράσματα άπό τήν εφαρμογή τής 'Ελληνικής Νομοθεσίας

διά τα ναρκωτικά. Προτάσεις για τήν άντιμετώπισιν τοΰ προβλήματος. Τό οίκονομικόν κόστος καί τό

κοινωνικό όφελος άπό τήν ύλοποίησιν τών προτάσεων. Συμπέρασμα. Βιβλιογραφία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ό συγγραφεύς τονίζει ότι «μέ τήν διατριβή αυτή καταβάλλεται προσπάθεια νά δοθή άπάντησις στο ερώτημα αν ή αντιμετώπιση τοΰ προβλήματος τών ναρκωτικών άπό τόν "Ελληνα νομοθέτη είναι ορθή καί επαρκής ή πρέπει νά τροποποιηθή ή ισχύουσα Νο­

μοθεσία γιά νά άντιμετωπισθή πιο αποτελεσματικά τό πρόβλημα αυτό». Ό συγγραφεύς εις τήν διατύπωσιν τών προτάσεων του έλαβε υπ' όψιν του: Τά πορί­

σματα τής Ψυχιατρικής, τής Τοξικολογίας, τής Ψυχολογίας, τής Παιδαγωγικής, τής Κοι­

νωνιολογίας, τής 'Εγκληματολογίας, τής 'Ιατροδικαστικής κ.λπ. 'Επίσης τις παρατη­

ρήσεις καί τήν έμπειρίαν του, τό Σύνταγμα τοΰ 1975, τις Νομοθεσίες πολλών κρατών κ.λπ. Χ

Εις γενικάς γραμμάς αί προτάσεις τοΰ συγγραφέως διά τήν άντιμετώπισιν τοΰ προ­

βλήματος συνίσταται εις 1) Σύσταση Όργανισμοΰ γιά τήν καταπολέμησιν τής παρά­

νομης παραγωγής διάθεσης καί χρήσης ναρκωτικών, 2) Παροχή βοήθειας στους κατα­

ναλωτές ναρκωτικών, κατά τήν έννοια τοΰ άρθρου 13 τοΰ Ν.Δ. 743/70 γιά τήν αποβολή τής έξης γιά ναρκωτικά.

Τροποποίηση και συμπλήρωση διατάξεων τοΰ Π.Κ., τοΰ Κ.Π.Δ. καί τοΰ άρθρου 39 τοΰ Ν. 1366/1983.

Page 123: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Βιβλιοκρισίες 121

Τροποποίηση και λοιπών διατάξεων τοΰ Ν.Δ. 743/70. Λήψη άλλων μέτρων (νομο­

θετικών, κοινωνικών κ.λπ.). Κατάργηση διατάξεων άλλων νόμων. Τα συμπεράσματα εις τά όποια καταλήγει ό συγγραφεύς είναι: «Οί αισιόδοξοι δέν

ανησυχούν όσο πρέπει "ίσως γιατί κάνουν τή σκέψη ότι, άφοϋ από τήν αρχαιότητα χρη­

σιμοποιούνται τά ναρκωτικά και δέν προκλήθηκε μέχρι τώρα καταστροφή στην ανθρω­

πότητα γιατί θα συμβεί αυτό τώρα;» "Οπως καί στην αρχή τονίστηκε (Μέρος Πρώτο Κεφ. Πρώτο Ιστορική Αναδρο­

μή) τά ναρκωτικά ήταν γνωστά καί στην αρχαιότητα καί ακόμη μέχρι πρίν άπό μερικά χρόνια, ή χρήση τους ήταν «προνόμιο» τών ολίγων καί είδικώτερα της πόρνης, του σω­

ματεμπόρου, ορισμένων εργατών του λιμανιού καί κάθε είδους κοινωνικών «παρασίτων». Τώρα όμως κάνουν χρήση ναρκωτικών πολλοί άπό όλα τά κοινωνικά στρώματα καί κυ­

ρίως νέοι. Ό ημερήσιος καί περιοδικός Τύπος (όπως και ό ξένος) στην προσπάθεια του να ενημέρωση τήν κοινή γνώμη εμφανίζει μέ τρόπο εντυπωσιακό το πρόβλημα όπως: «Ναρ­

κωτικά ώρα μηδέν», «Ό θάνατος παραμονεύει ντυμένος άσπρα». 'Ακόμη νευρολόγοι­

ψυχίατροι πού ασχολήθηκαν μέ τήν θεραπεία τοξικομανών αναφερόμενοι στα ναρκω­

τικά μιλούν για όλεθρο καί χείμαρρο. Άπό αυτά μπορεί κανείς να καταλάβη αν υπάρχει καί σέ ποια έκταση το πρόβλημα. Τό πρόβλημα Ναρκωτικά καί αν ακόμη ό κίνδυνος απ' αυτά είναι «επί θύραις» ή «εντός τών πυλών» δέν είναι ασφαλώς άπό εκείνα πού λύ­

νονται μέ ποινικούς νόμους, μόνο, πού αποβλέπουν μέ τήν ποινή κυρίως στην καταστολή. Τό κράτος όμως έχει άλλα πολλά πάρα ­ πολλά μέσα καί δυνατότητες γιά να καταπολέμη­

ση αίτιες πού τό προκαλούν. Μπορεί ή Πολιτεία νά περιορίση τό πρόβλημα πού προ­

καλείται άπό αίτιες πού είναι δυνατόν νά αντιμετωπισθούν αν ληφθούν τά μέτρα (. . .) 'Αλλά καί οί γονείς καί τό σχολείο μπορούν νά βοηθήσουν, μπορούν κάτι νά συνεισφέ­

ρουν στην προσπάθεια αντιμετώπισης του προβλήματος. Πρέπει νά τονισθή ότι οί απόπειρες αντιμετώπισης τοΰ προβλήματος, πού γίνονται

μέ γενικούς αφορισμούς καί ευχολόγια απλώς περνάνε δίπλα του χωρίς νά εγγίζουν τό πρόβλημα. "Αν κάνουν όλοι οί άνθρωποι σκοπό της ζωής τους αυτό πού είπε ό «Από­

στολος» Γάλλος ανθρωπιστής Ραούλ Φαλλερώ: «Κανείς δέν έχει τό δικαίωμα νά ευτυ­

χεί μόνος του», ίσως γίνουν πάλι οί άνθρωποι «φιλάνθρωποι». Κανείς δέν πρέπει νά αισθάνεται ότι έκανε ό,τι έπρεπε καί όσα μπορούσε γιά τήν αντιμετώπιση τοΰ προβλή­

ματος. Ούτε τό κράτος άφοϋ δέν έχει ακόμη ιδρύσει τά προβλεπόμενα άπό τό Ν.Δ. 743/70 ειδικά κέντρα γιά τήν αποτοξίνωση, μέ αποτέλεσμα ή προσπάθεια νά γίνεται στους τό­

πους κράτησης τών ψυχοπαθών. Δέν πρέπει νά περιμένουμε ανακοίνωση στατιστικής μέ αριθμούς γιά πολλούς νεκρούς άπό ναρκωτικά γιά νά συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα ναρκωτικών. Τέτοιοι αριθμοί καί αν ανακοινωθούν δέν θα παρουσιά­

ζουν τήν πραγματικότητα συνήθως γιατί τά θύματα τους δέν εμφανίζονται σαν θύματα ναρκωτικών. Ό θάνατος τών ναρκομανών θά προκληθεί τελικά, άπό κάποια οργανική βλάβη, όπως τοΰ συκωτιού, καί αυτή θά γίνη γνωστή σαν αιτία θανάτου ή αυτοκτονία. Δέν θά φαίνεται όμως ή πραγματική αιτία τοΰ θανάτου πού μπορεί νά είναι ή υπερβολική δόση ή έλλειψη ναρκωτικών. Ό καθένας πρέπει νά σκεφθή ότι τό επόμενο θΰμα τών ναρ­

κωτικών μπορεί νά είναι ένα πολύ κοντινό του πρόσωπο καί αυτό πρέπει νά τον κάνει αμέσως νά δραστηριοποιηθή. «Οί καιροί ου μενετοί» επιτάσσει ή πλατωνική δεοντολο­

γία. "Ολοι πρέπει νά επωμισθούμε τις ευθύνες γιά τήν ανάληψη μιας σταυροφορίας γιά τήν αντιμετώπιση του. Είδικώτερα ή Πολιτεία μέσω τοΰ Σχολείου κυρίως καί ή οικο­

γένεια πρέπει νά εχη στόχο τή διαμόρφωση ισχυρής προσωπικότητος πού θά πιστεύη σε ανώτερα ιδανικά. "Ετσι τό άτομο θά γίνη ικανό νά άντέξη στις δυσκολίες της ζωής. Δέν πρέπει νά παραγνωρίζεται ότι ή υπερπροστασία οδηγεί στή διαμόρφωση ασθενικών χαρακτήρων. Ή μειωμένη αντοχή οδηγεί αυτόν πού βρίσκεται μπροστά σέ δυσκολίες

Page 124: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

122 Βιβλιοκρισίες

στην τάση για φυγή πού την ικανοποιούν πρόσκαιρα τά ναρκωτικά. 'Ατυχώς στην επο­

χή μας ή προσωπικότητα τοΰ νέου διαμορφώνεται έτσι ώστε τελικά να θέλη μόνο να παίρνη καί όχι να δίνη. "Οταν βρή δυσκολία στην ικανοποίηση της τάσης να άπολαμ­

βάνη, καταφεύγει στα ναρκωτικά, όταν νομίζη ότι σέ αυτά βρει μια νέα ηδονή. Μετά από αυτά φαίνεται καθαρά ότι το πρόβλημα των ναρκωτικών είναι καί αναγκαίο αποτέ­

λεσμα της προσωπικότητος πού διαμορφώνεται στην εποχή μας. 'Επομένως αν δε δια­

μορφώσουμε προσωπικότητες πού θα έμπνεύωνται και θα καθοδηγούνται άπό υψηλά ιδε­

ώδη δεν πρέπει να περιμένουμε μείωση της εξάπλωσης της χρήσης των ναρκωτικών όσο αυστηροί και αν είναι οί νόμοι καί ή εφαρμογή τους.

Έξ όλων τούτων καταφαίνεται ή μεγάλη επιστημονική αξία της μετά χείρας δια­

τριβής αλλά καί ή τεραστία κοινωνική σημασία δια τήν καταπολέμησιν της φοβέρας αυτής μάστιγος καί τοΰ μεγίστου κινδύνου της νεότητος. Συγχαίροντες τον συγγραφέα δια τήν τόσον έπιμελημένην καί τόσον χρήσιμον συγγραφήν του, έλπίζομεν ταυτοχρό­

νως ότι θα καταστή άντικείμενον μελέτης όλων των επαϊόντων.

Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

D. E.CONOMOS: «The Late Byzantine and Slavonic Communion Cycle: Liturgy and Music (Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington)», D.C., 1985, σσ. 207.

Στην παρούσα εργασία ό κ. Δ. Κονόμος παρουσιάζει τά αποτελέσματα τών ερευ­

νών του στον χώρο της βυζαντινής μουσικής παραδόσεως τών Κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν επεκ­

τείνοντας το ερευνητικό του πεδίο καί στην σλαβονική μουσική παράδοση. Στο πρώτο κεφάλαιο (Psalmody and the Communion Cycle, σ. 1­51) εξετάζονται λε­

πτομερώς οί σχετικές μέ τήν εμφάνιση καί εξέλιξη τών Κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ιστορικές μαρτυρίες άπό τον 4ο μέχρι τον 14ο αϊ. Άπό τήν εξέταση προκύπτει ότι ό 33ος ψαλμός καί δή καί ό στίχος «Γ ε ύ σ α σ θ ε κ α ί ΐ δ ε τ ε ό τ ι χ ρ η σ τ ό ς ό κ ύ ρ ι ο ς / G u s t a t e et v i d e t e q u a m s u a v i s e s t d o m i n u s » έχρησιμοποιείτο ώς Κοινωνικό τόσο στην 'Ανατολική όσο και στην Δυτική Εκκλησία, ένώ ή χρήση του δέν μαρτυρεΐται στις προχαλκηδόνιες 'Εκκλησίες, οί όποιες χρησιμοποιούσαν άλλους ψαλμούς. Ή πρώτη μαρτυρία τής λέξεως Κ ο ι ν ω ν ι κ ό ν, χρησιμοποιούμενης ώς τίτλου τοΰ ψαλμού αυτού, ανευρίσκεται στον R o s s a n o c o d e x (χωρίς άλλη ένδει­

ξη), τοΰ 8ου ­ 9ου αι. Είναι ενδιαφέρον ότι ό συγγραφέας προχωρεί στην εξέταση τών Κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν θεωρώντας τα όχι ώς απλή μουσική επένδυση (cover music, σ. 16), άλλα ώς λειτουργικά κείμενα τά όποια, ψαλλόμενα, συντελούν στην επίτευξη διπλού στόχου: άφ' ενός μέν εστιάζουν τήν προσοχή τής προσευχομένης κοινότητας στο κέντρο τής Θ. Λειτουργίας, δηλ. στο μυστήριο τής Θ. Ευχαριστίας, άφ' έτερου δέ θυμίζουν μέ τήν ποικιλία τους τό έορταζόμενο γεγονός (σ. 15­16). Ή θεώρηση τών Κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν εντός τοΰ λειτουργικού τους πλαισίου καί ή συνεξέταση μουσικής καί κειμένου αποτελεί τό ασφαλέστερο κριτήριο κατά τήν πορεία τής εργασίας τοΰ συγγραφέα, ό όποιος ορθώς αποφεύγει τήν τάση πολλών να εξετάζουν χωριστά λατρεία καί μουσική, τάση ή οποία συχνά οδηγεί σέ εσφαλμένα συμπεράσματα.

Ή ιστορική εξέταση τών Κοινωνικών ολοκληρώνεται μέ τήν διάκριση τους σέ τρεις κατηγορίες: στην πρώτη ανήκουν τά π ο ι κ ί λ α Κ ο ι ν ω ν ι κ ά (σ. 20­25), στην δεύ­

τερη τά Κ ο ι ν ω ν ι κ ά τ ώ ν α κ ι ν ή τ ω ν ε ο ρ τ ώ ν (σ. 25­33) καί στην τρίτη τά Κ ο ι ν ω ν ι κ ά τ ώ ν κ ι ν η τ ώ ν ε ο ρ τ ώ ν (σ. 33­48). Ή εξέταση συμπληρώνεται μέ χρήσιμο πίνακα (σ. 48­51). Στην διάκριση αυτή τά Κ ο ι ν ω ν ι κ ά τής δεύτερης κα"

Page 125: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Βιβλιοκρισίες 123

τηγορίας χαρακτηρίζονται ώς ανήκοντα στα Μηναία (Menaion) και τα της τρίτης κα­

τηγορίας ώς ανήκοντα στο Τριώδιο και στό Πεντηκοστάριο (Triodion and Pentekosta­

rion). Για να μήν διαταράσσεται ή αντιστοιχία, θα ήταν ίσως σκόπιμο να χαρακτηρι­

σθή και ή πρώτη κατηγορία με τήν ένδειξη Week, δηλ. Κ ο ι ν ω ν ι κ ά τ η ς ε β δ ο ­

μ ά δ ο ς , έφ' όσον αυτά νοούνται ύπό τον όρο π ο ι κ ί λ α . Στο επόμενο κεφάλαιο (The Musical Tradition of the Asmatica, σ. 52­66) εξετάζονται

τα Κ ο ι ν ω ν ι κ ά πού παραδίδονται στα ύπό τον τίτλο 'Α σ μ α τ ι κ ά διασωθέντα χειρόγραφα. Ό συγγραφέας, (σ. 56), καθιστά σαφή τήν διάκριση μεταξύ τοΰ 'Α σ μ ά­

τ ι κ ο 0, δηλ. του μέλους πού ψαλλόταν από όλους μαζί, εν χ ο ρ ω, και του Ψ α λ ­

τ ι κ ο ύ μέλους, δηλ. εκείνου πού ψαλλόταν solo, από τους τεχνίτες της ψαλτικής τέ­

χνης. Τήν διάκριση αυτή πρώτος επεσήμανε ό κ. Στάθης [Γρ. Α. Σ Τ Α Θ Η , Τα χει­

ρόγραφα βυζαντινής μουσικής. "Αγιον "Ορος. Α'. ('Ιερά Σύνοδος τής Εκκλησίας της Ελλάδος. "Ιδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας), 'Αθήναι, 1975, σ. λστ'­λζ'] και θα ήταν δίκαιο να αναφέρεται τό όνομα του στό τμήμα αυτό τοϋ βιβλίου τοϋ κ. Κονόμου.

Στην συνέχεια (The Musical Tradition of the Akolouthiae, σ. 67­170) εξετάζονται τά ύπό τον τίτλο Ά κ ο λ ο υ θ ί α ι διασωθέντα χειρόγραφα, τα παραδιδόμενα Κ ο ι ­

ν ω ν ι κ ά και οί μελουργοί τοϋ 14ου καί τοΰ 15ου αί. Ή εξέταση συνοδεύεται άπό μετα­

γραφή τοϋ μουσικού κειμένου στό πεντάγραμμο, γεγονός πού επιτρέπει στους επιστήμο­

νες τήν προσέγγιση των βυζαντινών μουσικών συνθέσεων. Στό σημείο αυτό πρέπει να παρατηρηθή ότι ή μεταφορά τών βυζαντινών ύμνων στην Ευρωπαϊκή μουσική, συνήθεια πού υιοθετήθηκε καί διαδόθηκε άπό τήν Σχολή τής Κοπεγχάγης, προσφέρει μέν μεγάλες υπηρεσίες, δεν ανταποκρίνεται, όμως, στις αυστηρές επιστημονικές απαιτήσεις, δεδομέ­

νου ότι κατ' αυτήν δεν αποδίδονται ούτε όλα τα διαστήματα ούτε οί καλλωπιστικοί χα­

ρακτήρες τής βυζαντινής μουσικής. Πιστεύομε ότι στις εργασίες τοϋ είδους αυτού είναι απαραίτητο να παρουσιάζωνται δείγματος χάριν και μερικά μέλη κατά τήν βυζαντινή παρασημαντική, καθ' όσον μάλιστα οί θιασώτες τής βυζαντινής μουσικής πληθύνονται συνεχώς τόσο στην Ελλάδα όσο καί στό εξωτερικό.

Στό τελευταίο κεφάλαιο (The Late Slavonic Tradition in Moldavian Manuscripts, σ. 171­189) ό κ. Κονόμος εξετάζει τήν μουσική παράδοση τών Κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν στον σλα­

βικό χώρο, όπως αυτή παρουσιάζεται τον 15ο αί. στην Μονή τής Putna, στην βόρεια Ρουμανία, με κύριο εκπρόσωπο τον μοναχό Ευστάθιο. Ό συγγραφέας προχωρεί σε ενδια­

φέρουσες συγκρίσεις επιχειρώντας νά διερεύνηση τον βαθμό τών βυζαντινών επιδράσεων στην σλαβονική μουσική παράδοση αναδεικνυόμενος πράγματι σπεσιαλίστας σ' αυτόν τον ιδιόμορφο ερευνητικό τομέα.

!Η μελέτη τελειώνει μέ κατάλογο τών ' Α κ ο λ ο υ θ ι ώ ν πού χρησιμοποιήθηκαν, πίνακα τής χρονολογικής εξελίξεως τών Κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν , βιβλιογραφία και κατάλογο ονομάτων καί εννοιών.

Μοναδικό μειονέκτημα στην σπουδαία αυτή εργασία θεωρούμε τήν ανομοιογένεια κατά τήν ονομασία τών χειρογράφων καί τήν έλλειψη παραπομπών στους καταλόγους πού παρέχουν τήν περιγραφή τών κωδίκων (π.χ. σ. 24, 71).

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Χ. ΚΑΑΑΜΑΚΗΣ

ΒΑΓΓΕΛΗ ΠΑΡΑΜΕΡΙΤΗ: «Νυχτωμένη Πολιτεία». 'Αθήνα 1988.

Ποιητικές ενότητες, γραμμένες άπό τό 1980 ώς τό 1987. 'Εδώ ό ποιητής επιχειρεί μιαν ουσιαστικότερη θέαση τής Πολιτείας, τής σύγχρονης απάνθρωπης Πολιτείας μας, χωρίς όμως καί νά τό κατορθώνει, άφοϋ τελικά παραμένει σε εξωτερικές μόνον αναφο­

ρές τών ανθρώπων καί τών πραγμάτων. Ό κ. Β. Π. δέν ανήκει σέ καμιά άπό τίς γνωστές

Page 126: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

124 ­ Βιβλιοκρισίες

ποιητικές σχολές —και, μπράβο του!— αλλ' από την άλλη μεριά, δέν καταφέρνει νά εκφραστεί και μέ κάποιο ολότελα δικό του, ιδιαίτερο προσωπικό ΰφος ποιητικής γρα­

φής. Πουθενά δέν ανταμώνουμε την έγνοια του νά μας πει κάτιτίς το καινούργιο στην ουσία του ή στο σχήμα του. Καί, ακόμα, θα πρέπει κάποτε νά τό καταλάβουμε πολύ καλά όλοι μας πώς, τελικά, ή νεότροπη ποίηση μέ τον ελεύθερο στίχο της εΐναι τό "ίδιο δύσκολη, ή καί ακόμη πιο δύ­ σκόλη, απ' όσο ή παλαιότροπη.

'Ενδιάμεσα, στο ποιητικό αυτό βιβλίο του κ. Β. Π. παρατίθενται καί δυο ακόμη ποιή­

ματα του, τά «Έπί Θανάτου» καί «Επικήδειο», ενώ παρακάτω ό ποιητής περνά απ' τό ενα θέμα σέ άλλο, χωρίς νά κάνει τον κόπο νά προειδοποιεί τον αναγνώστη του, μέ τή χρήση κάποιων τίτλων. "Εχουμε τήν εντύπωση πώς δέν έχει κατακτήσει τήν ίκανόιητα τής σωστής δόμησης των ποιητικών σχεδίων του. Καί, βέβαια, δέν θα παραδεχτούμε ποτέ πώς: «τις μέρες του Νοέμβρη» τό τανκ

«πέρασε πάνω άπ'τά κορμιά των παιδιών πού φώναζαν: Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία!»

"Ομως, δέν θ' αποσιωπήσουμε καί τό ευχάριστο ξάφνιασμα πού μας πρόσφερε κάποτε­

κάποτε ή ανάγνωση τοϋ βιβλίου του, όταν βρισκόμασταν μπροστά σέ στίχους του καθώς αυτοί:

«Φτηνή κουρελαρία! Καί γράμματα στους δρόμους... "Οπου τά σβήνει ή βροχή καί τά τραβάει τό νερό μέσα στους υπονόμους!.. .»

ΑΣΤΕΡΙΟΥ ΛΟΥΚΑ : (('Ωδή στή Μητέρα πού έφυγε μιά "Ανοιξη».

Καλοφροντισμένο σάν έκδοση τό βιβλίο αυτό, έχει τυπωθεί τό 1985 στή Θεσσαλο­

νίκη. Καθώς δέν έτυχε νά έχουμε ξανασυναντήσει τό όνομα τοϋ κ. Ά. Λ. στα πολλά διαβάσματα μας, υποθέτουμε πώς αυτό εδώ τό βιβλίο θά είναι καί τό πρώτο του.

'Αναμφίβολα, οί στίχοι του είναι γραμμένοι μέ έναν συμπαθητικό όσο καί συγκι­

νημένο λόγο. "Ομως, παρά τό γεγονός αυτό, δέν θά προσπαθήσουμε νά τοϋ αποκρύψουμε καί κάποιες σκέψεις μας, πού άφοροϋν τόσο στή δική του αύτη προσφορά, όσο καί στην ποιητική δημιουργία γενικότερα. Κι αυτό, ακριβώς γιατί ό κ. Ά.Α. μας δίνει κάποιες υποσχέσεις. Μέ λίγα λόγια, ό,τι έχουμε νά ποΰμε στον κ. Ά.Λ. είναι τούτο: Ή ποιητική γραφή του, δέν δείχνει νά έχει­κερδίσει τά όσα περισσότερα θά μπορούσε νά είχε κερ­

δίσει, αν ό ίδιος είχε καλά γνωρίσει τό μέγα πλούτος τής ποιητικής μας παράδοσης. Γνώμη μας είναι, πώς άπό τήν οποιασδήποτε μορφής ποιητική γραφή, πρέπει πάντοτε νά έχει προηγηθεί μιά ουσιαστική γνωριμία τοϋ όποιου ποιητή, μέ τά έργα όλων όσων πολύ μόχθησαν καί πολλά προσέφεραν στην ίδια ετούτη τέχνη, πριν άπ' αυτόν. Δέν θέλουμε νά ποΰμε πώς ό κάθε δημιουργός είναι υποχρεωμένος ή νά ακολουθεί μόνον τά γνωστά μο­

νοπάτια ή νά μην δημιουργεί καθόλου. "Οχι, βέβαια! Επιμένουμε, όμως, πώς όποια κατεύ­

θυνση καί αν θελήσει νά πάρει ένας δημιουργός, πολύ θά έχει όφεληθεϊ ό ίδιος καί τό έργο του, αν προηγουμένως έχει καλά γνωρίσει —τό ξαναγράφουμε— καί δ,τι προϋ­

πήρξε άπό τόν ίδιο καί τό έργο του. Καί, αν τά γράφουμε εδώ όλα αυτά, δέν είναι γιατί απευθυνόμαστε στον κ. Ά. Α. μόνον. Οί αναφορές μας, αφορούν γενικότερα στον όλο πνευματικό μας χώρο. Σέ ό,τι άφορα στον κ. Ά. Α. ειδικότερα, ελπίζουμε νά θελήσει νά ξεπεράσει τήν. . . άντιπαθητικότητα τοϋ—οπωσδήποτε καλοπροαίρετου—κριτικού λό­

Page 127: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Βιβλιοκρισίες 125

γου μας, να προσέξει αυτές έδώ τις αράδες μας καί, ίσως, κάποτε συμφωνήσει μαζί μας.

ΑΘΑΝ. Β. ΝΤΑΟΥΣΑΝΗ: «Βουβοί τροπικοί». Ποιήματα. 'Αθήνα 1986.

Τα ποιήματα πού περιλαμβάνονται στό βιβλίο αυτό, είναι όλα εμπνευσμένα από το χώρο της τροπικής Αφρικής καί γράφτηκαν ή τέλειωσαν κατά τήν τριετία 1983­1985, καθώς σημειώνει σέ σελίδα τοϋ βιβλίου του ό 'ίδιος ό ποιητής. Δέν έτυχε ως τώρα νά έ­

χουμε διαβάσει ένα άλλο ολόκληρο βιβλίο τοϋ κ. Α. Β. Ν. Ή παρουσία του στον σύγ­

χρονο ποιητικό χώρο, μας ήταν γνωστή μόνον από παρουσιάσεις ποιημάτων του στις στήλες των λογο,τεχνικών περιοδικών. Τώρα, άποδιαβάζοντας αυτό το ποιητικό βιβλίο του, έπιβεβαιώνομε μέσα μας τις κάποιες πρώτες σκέψεις μας γιά τον ποιητή. Καλο­

συγκροτημένος πνευματικά, μέ διαμορφωμένη τήν προσωπική ποιητική του ό κ. Α. Β. Ν., νομίζουμε πώς διαθέτει καί μιαν ιδιαίτερη διεισδυτικότητα, σαν βρίσκεται μπροστά στις «ψυχές» των «ποιητικών αντικειμένων» του. Κι' αυτή ή δύναμη διεισδυτικότητας, μαζί καί ό ξεχωριστός χαρακτήρας τοϋ προσωπικού ύφους τοϋ λόγου του, μας μεταφέρουν εύκολα, σ 'αύτη τήν τόσο πολύ μακρινή, υγρή αίσθηση τής 'Αφρικής του, πού υπάρχει μέσα στους στίχους τής ποιητικής αυτής συλλογής. 'Ακόμη, πρέπει να τό ποΰμε κι αυτό, ή υγρή αυτή αίσθηση επενεργεί περισσότερο κυριαρχικά εντός μας, όπου ή εκφραστι­

κή τοϋ ποιητή παραμένει σέ επίπεδα όχι υπερβολικά νεφοσκεπή, όπως τό ποίημα του «Σομάλες ξυπόλυτες» καί αρκετά άλλα.

Ναί, όσο κι αν κινδυνεύουμε νά γίνουμε κουραστικοί μέ τήν συχνή επανάληψη των Ίδιων καί τών ίδιων λόγων, δέν θα πάψουμε νά υπερασπιζόμαστε τον —πολυεπίπεδο όσο καί πολυσήμαντο πάντοτε—απλό καί άντικρυπτικό, άπα πρόθεση, ποιητικό λόγο. Κι αυτό, όχι από προκατάληψη, άλλα από ελεύθερα διαμορφωμένη πίστη, πυργωμένη ύ­

στερα άπό πολύχρονες μελέτες καί βασανιστικές αναζητήσεις.

ΑΘΑΝ. Β. ΝΤΑΟΥΣΑΝΗ: «Γυμνό παρόν». Ποιήματα. 'Αθήνα 1986.

"Ολα όσα τά θετικά επισημάναμε στό άλλο βιβλίο τοϋ κ. Α. Β. Ν. τά ξαναβρί­

σκουμε μέ πολλή μας ευχαρίστηση καί σ' αυτό έδώ. Καί, κάτι παραπάνω. Στό ποιη­

τικό βιβλίο του «Γυμνό παρόν», διαπιστώνει κανείς καί τή μεγάλη πείρα ζωής πού έχει θησαυρίσει ό ποιητής του, μιά πείρα πού εξηγεί καί τό, ασυνήθιστα μεγάλο, εύρος τής θεματολογίας του. 'Ακόμη, δέν μπορούμε νά μήν αναφερθούμε ιδιαίτερα καί στή στρωτή, πλαστική, πολύ καλοδεχούμενη στό μάτι καί στό αυτί δημοτική του, απαλλα­

γμένη άπό κάθε ακρότητα. Γιά νά πάρουν οί αναγνώστες μας μιά μικρή —έστω— ιδέα άπ' τήν ωραία ποίηση τοϋ κ. Α. Β. Ν. παραθέτουμε έδώ τό ποίημα του:

Σ Κ Α Α Α

«"Ορκον δ' ένοσφίσθης μέγαν. . .»

' Α ρ χ ί λ ο χ ο ς

Μουσκεμένος όπως είσαι στο φως τοϋ φεγγαριού πού τελευταία βασίλεψε, πότε θα δώσεις εκείνο τ ' αναμενόμενο τίναγμα; Ναί, για τίποτα δέν πρέπει να παίρνουν όρκους οί άνθρωποι:

θρήνοι, καημοί, κορφέζ πού στοχεύεις καί σέ στοχεύουν, κινήσεις τής μάζας, υψηλές προσπάθειες, 'όλα — σκάλα σιωπής καί λήθης πού ακουμπά κάτω απ,' τ ' δνειρό σου τις νύχτες!

Page 128: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

126 Βιβλιοκρισίες

Ναί, είναι μεγάλη ή χαρά της στήλης μας, όταν μπορεί να χαίρεται μαζί μέ τους δημιουργούς μας.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΜΑΥΡΙΔΟΥ: «"Αφετε τους Ουρανούς». Ποίηση. Θεσσαλονίκη, 1986.

Πρέπει να σημειώσουμε ευθύς εξαρχής, πώς ή στήλη αυτή εδώ, είναι βαρυμένη και μέ ενα ακόμη βάρος, σέ σχέση μέ οποιαδήποτε άλλη ανάλογη στήλη, άλλου περιοδικού. Κι αυτό το ιδιαίτερο βάρος, είναι ή ανάγκη, ή προσωπική κρίση τοϋ συντάκτη των βι­

βλιοκρισιών να εναρμονίζεται μέ τις γενικότερες θέσεις­άπόψεις, τόσο τοϋ περιοδικού, όσο καί αύτοΰ τοϋ ίδιου τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου, πού εκφράζει τό περιοδικό αυτό. "Ετσι, δεν μπορούμε να αποφύγουμε τήν υποχρέωση πού έχουμε, να σημειώσουμε τις επιφυλάξεις μας για τήν ποιητική άποψη πού υπηρετεί ή κ. Ε. Μ., μιαν άποψη πού, κα­

θώς πολύ τό φοβόμαστε, δέν κατακτά εύκολα μήτε τον νοϋ, μήτε τήν καρδιά τών αναγνω­

στών της. Καί αυτό, όχι γιατί πρόκειται για έλευθερόστιχη ποίηση, πού της λείπει καί ό οποιοσδήποτε εσωτερικός ρυθμός, ή καί γιατί πολλές φορές καταφεύγει σέ μιαν έλλει­

πτικότητα πού καταλήγει να γίνεται προβληματική. Έξ άλλου, δέν είμαστε εμείς πού θά συνιστούσαμε τό κατέβασμα της τέχνης του

λόγου στο λαό(!) καί άλλα ηχηρά παρόμοια. Ξεπερασμένα είναι για μας ολότελα, τα παραπλανητικά τέτοια συνθήματα. Άποκεϊ καί πέρα, όμως, έχουμε τή γνώμη, πώς εξί­

σου δέν βοηθά στο πολιτισμικό ανέβασμα τοΰ λαοϋ μας ή όποια περιπλεγμένη, ή όποια μή ευθύβολη καλλιτεχνική ­πνευματική έκφραση. 'Από τό παλαιότατο χθες ως τό πρό­

σφατο χθες, όλοι οί μεγάλοι της Ποίησης μας, έγραψαν μέ απλό λόγο. Καί, έμειναν! Βέβαια, από τό πρόσφατο χθες ώς τα σήμερα, πολλοί μεγαλόνομοι δέν προτιμούν πια τον απλό λόγο. Θά μείνουν; Θά υπάρξουν καί αύριο; Δέν είμαστε μάντεις. Διακατεχό­

μαστε, όμως, άπό αμφιβολίες. Ίδωμεν! Καί, στο μεταξύ, αναρωτιόμαστε: επιτέλους, ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πού ορίζουν κάποιο γραπτό κείμενο σαν ποίημα καί όχι σαν ό,τιδήποτε άλλο; Ή κ. Ε. Μ. έκτος άπό τήν πλούσια κοινωνικοπόλιτιστική της δράση καί τα δέκα τυπωμένα καί ατύπωτα βιβλία της, είναι καί Β' 'Αντιπρόεδρος της «"Ενωσης Λογοτεχνών Βόρειας Ελλάδας». "Εχει καταφέρει κι ολας πολλά.

Ή στήλη μας, αν μπορεί να τήν ενδιαφέρει ή γνώμη μας, θά της συνιστούσε και τους πολλούς άλλους, πιο απλούς τρόπους γραφής ­ έκφρασης.

ΚΩΣΤΑ ΓΑΛΛΟΥ: «Κάτοπτρα "Υψους». Πέντε κείμενα καί μια διάλεξη γιά τή χριστιανική σκέψη καί λογοτεχνία. "Αθήνα 1984.

"Εχοντας σπουδάσει Δημοσιογραφία καί Θεολογία ό κ. Κ. Γ. μας προσφέρει τό δοκιμιακό αυτό βιβλίο του, πού περιλαμβάνει τις εργασίες του: 1) Ή παρουσία τοϋ νεοελληνικού Χριστιανικού ποιητικού λόγου. 2) Ό 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης καί τό νεοελληνικό ήθος. 3) Σπαράγματα φωταψίας. «Σφραγίδες», Χριστιανική Λογοτε­

χνική Συντροφιά. 4) Ό αγνωστικισμός καί ή πίστη στο δοκιμιακό έργο τοΰ "Αγγέλου Τερζάκη. 5) Τεϊγιάρντ Ντέ Σαρντέν, εκατό χρόνια άπό τή γέννηση του. 6) Ξαναδιαβά­

ζοντας τον Rainer Maria Rilke. Διαβάσαμε μέ πολύ μεγάλη προσοχή τό βιβλίο αυτό του κ. Κ. Γ. πού όμως δέν μας

κέρδισε πέρα ώς πέρα. Γενικά, μας άφησε τήν εντύπωση ό συγγραφέας πώς βιάζεται πολύ, να φτάσει σέ ενα κάποιο σημείο, απ' όπου καί θά μπορεί να ελέγχει κάποιες κα­

ταστάσεις. Λάθος μας; "Ισως. Πάντως, ακόμα καί στην οργάνωση της ροής τοΰ λόγου

Page 129: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

Βιβλιοκρισίες 127

του, ό εμπειστος αναγνώστης εύκολα επισημαίνει τόσο την έλλειψη στερεότητας των στοιχείων του, όσο και μιά απαράδεχτη γιά μας βιασύνη και προχειρότητα. Κάποιες φορές, μας προσφέρει σελίδες κάποιας δύναμης, όπως σ' εκείνες πού τολμά —και κάνει πολύ καλά!— ν' ανασκευάσει μ' επιτυχία τήν, πραγματικά κοντόφθαλμη, άποψη του Γιώργου Βαλέτα για τή ζωή και το έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Άπό τήν άλλη μεριά όμως, σωρεύει και σωρεύει όρους και όρους, ονόματα και ονόματα, λες και προ­

σπαθεί να εντυπωσιάσει τον αναγνώστη του, μέ τήν επίδειξη της υπαρκτής ή ανύπαρκτης πολυμάθειας του! 'Ακόμη, κάτι τό εντελώς απαράδεκτο, παραθέτει ολόκληρα «κατεβα­

τά» του—τα ίδια ακριβώς ή και παραλλαγμένα!—άπό τή μιά εργασία του στην άλλη. "Οπως γιά παράδειγμα, στις σελίδες 17 και 47, άλλα και στις 19 καί 50.

ΜΑΡΙΑΣ Κ. ΜΠΑΚΑΤΣΕΑΟΥ: «Τρεις φάσεις μιας ζωής». Αυτοβιογραφικό (;) μυ­

θιστόρημα. Θεσσαλονίκη.

Ή συγγραφέας, αναφέρεται στα χρόνια τών δύο παγκοσμίων πολέμων, όπου καί αναπτύσσει τό βασανιστικό οδοιπορικό μιας οικογένειας Ελλήνων άπό τήν 'Ανατολι­

κή Θράκη, πού καταφεύγει στην Ελλάδα. Ό πατέρας πεθαίνει φυματικός άπό τις κα­

κουχίες πού υπέστη στην εκστρατεία τών 'Ελλήνων στή Μικρασία. Ή μάνα μέ τήν κόρη καί τό γιό της, άφοϋ ζήσουν σέ διάφορες πόλεις, στα χρόνια της ξενικής κατο­

χής βρίσκονται στή Νιγρήτα. 'Εδώ, ή κόρη σπουδασμένη Δασκάλα μέ βάσανα καί στε­

ρήσεις, υφίσταται πολλούς καί ανεξήγητους διωγμούς στην υπηρεσία της, ενώ ό γιος, ολότελα αθώος κι'αυτός, πιάνεται, βασανίζεται καί σκοτώνεται άπό τους έλασίτες τής περιοχής. Τό βιβλίο, γραμμένο άπό άνθρωπο μέ πίστη στο Θεό καί στην Ελλάδα, κερδίζει εύκολα τό ενδιαφέρον τοΰ καθενός ανένταχτου, μή φανατισμένου κομματικά αναγνώστη. "Αλλωστε, τό μεγαλύτερο προσόν τοϋ βιβλίου, κατά τή γνώμη μας, είναι ακριβώς τό συγκρατημένο ύφος του καί ή απουσία περίσσιου πάθους στην όλη εξ­

ιστόρηση τών τραγικών γεγονότων του. Βέβαια, θα μπορούσε να εύχεται κανείς να μή γραφόντουσαν ποτέ τέτοιας λογής βιβλία. "Ομως, καθώς στις μέρες μας ή προπαγάνδα τών μαρξιστών επιχειρεί μίαν ολωσδιόλου μονόπλευρη εξήγηση τών τότε γεγονότων, πρέπει να παραδεχτούμε πώς μέ τό βιβλίο της αυτό ή κ. Μ. Κ. Μ. βοηθά στην αποκρυ­

στάλλωση τής μιας καί μοναχής 'Αλήθειας! Τής Αλήθειας πού, άμποτε, νά φωτίζει όλους τους σημερινούς καί τους επερχόμενους "Ελληνες, γιά τις καταστροφές πού σωρεύουν στον Τόπο μας πάντοτε οί λογιώ­λογιώ ξένες επιρροές καί προπαγάνδες.

ΦΑΙΔΩΝΑ ΘΕΟΦΙΑΟΥ: «Νοστάνθη». Πεζογραφία. 'Αθήνα 1986.

Στο βιβλίο αυτό τοΰ κ. Φ. Θ. περιλαμβάνονται εννέα, ιδιότυπης δομής καί εκφρα­

στικής, διηγήματα ενός συγγραφέα πού οπωσδήποτε έχει κατακτήσει ένα πραγματικά προσωπικό, άλλα καί πολύ ενδιαφέρον πρωτοποριακό ύφος. Άπό τα εννέα αυτά διηγή­

ματα (αφηγήματα, πιο σωστά) άλλα είναι μέτριας σύλληψης καί καλλιτεχνικής ούσίω­

σης, καί άλλα πολύ επιτυχημένα. 'Οπωσδήποτε, όμως, εκείνο τό «Θερινό Ψυχοτρόπιο», είναι αληθινά θαυμάσιο! Θά

μπορούσε νά έχει τή θέση του, σέ οποιαδήποτε σοβαρή καί έγκυρη ανθολογία σύγχρο­

νου ελληνικού διηγήματος. Είναι δείγμα εργασίας αληθινού μάστορη τοΰ πεζοΰ λόγου!

Χ. Ε. Κ.

Page 130: ΡΑ>ΝΑ**Φ* · ΠΑ Η* a * * ♦. * ♦1Α»Λ*ΓΙΚ*Κ. Ρ«Μ*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικον περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 600 — Ετησία συνδρομή: δρχ. 1000. 1 » » ΈξωτερικοΟ $ 30

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : . ' 1. Κωστή Π α λ α μ a , Ανδρέας Κάλβος, Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Παλαμά , Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ, Ot αδελφοί ΣοΟτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκοράς καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ί ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο ύ , 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971. 7. Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ, Ή έξέλιξις τοϋ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί ό 'Αλέξανδρος Ρίζρς Ραγκαβής ώς διηγηματο­γράφος, 'Αθήναι 1972.

8. Ά ρ ί σ τ ο υ Κ α μ π ά ν η, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Ά. Μ ά τ ε σ η, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976. Έκαστον τεύχος δρχ. 500

Γ'. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μ α ν τ ου β ά λ ο υ, Τα έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΰ 1862 και τα έν τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΰ Δ. Βούλγαρη, Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 1000.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τα δημοσιεύματα τών Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 1000.

3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν των ελληνιστικών χρόνων, τής Χαλκίδος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 1000.

4. E ù γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων δρ­γων τυπωθέντων με ελληνικά στοιχεία, Γ', 1866­1900. Έργον βραβευθέν ΰπο τής Ακαδημίας Αθηνών, "Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 1000.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοϋ Γ είς τήν Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ\ 1000.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία 'Ηλία Ζερβού Ίακωβάτου συντεθεΐσα παρ* αυτού τού ΐδίου, Αθήναι 1974 σελ. κς'+ 154. Δρχ. 1000.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 1500. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς " Α λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον fiv­

θρωπος.Ήπλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία,"Αθήνα 1976,σελ. 102. Δρχ. 1000.