ΦΙΛΦΛΦΠΚ»? ?ΥΛΑ6Γό? flAMMiOS- ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΦΛΦΠΚ»?...

ΦΙΛΦΛΦΠΚ»? ?ΥΛΑ6Γό? flAMMiOS-

ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ Π<1>Ι<̂ ΙΚ<>Κ ΚΑΤΑ ΎΜΜ.ΗΝΙΑΝ <ΚΔΙΜΜ<ΝΟΝ

ΤΟΜΟΣ KB'. ΔΡ. 1 ΧΙΔΝόΥΔΡΙΟΣ -ΜΑΡΤΙΟΣ 1980>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΓΕΩΡΓ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ,.. . . . . . . . . . . Το Είκοσΐένα συνεχίζει τήν παράδοση, σσ. 7-15 [Πανηγυρικός Λόγος]

ΧΑΡΗ ΙΑΚ. ΤΟΥΛ, Ποία ήτο ή έννοια τής έπί άσεβεία κατηγορίας τοϋ Σωκράτους καΐ ποίαι αί εκπτώσεις τής καταδίκης του, σσ. 1628 [Μελέτη]

ΓΕΩΡΓ. Μ, ΠΑΠΑΧΑΤΖΗ.... Μία χαρακτηριστική επαλήθευση τής παλαιάς καί σεβα

σμίου δοξα<ϊίας για μέταβιώσεις, σσ. 29-42 [Μελέτη] ΣΤΥΛ. ΔΙΑΜΑΝΤΑΚΟΥ,.,... Ή παρέλκυσις καί ή στρεψοδικία etc ταςπερί διαζυγίου

δίκας, σσ. 43-49 [Μελέτη] ΜΓΧ. ίΠΒΡΑΝβΗ, . . . . Ή Έλληνοβυζαντινή ποίηση- ώς τήν άλωση, Γενικές κρίσεις,

σσ. 50-53 [Μελέτη] ΕΫΘ. Θ. SÒYAOnANNH . . . . . * 0 αγώνας τής ανεξαρτησίας καί ό αντίκτυπος του . ; στους Έλληνες τής ΑΙγόπτου, σσ. 5466 [Λόγος]

ΘΕΜ. ΣΙΑΓίΚΑΡΑΠ1ΤΣΙΛΛΙΔΟΥ,....Ή Ευρωπαϊκή ποίηση στον έίληνικό χώρο, Ρίμες αγάπης τοΟ 16ου αΙώνα, σσ. 6789 [Μελέτη]

ΓΕΩΡΓ. ΚΟΥΜΑΚΗ.... ! . Μέθοδος Φιλοσοφίας, σσ. 90106 {Μελέτη] MAP. ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΥΣΑΝΤΟΡη«ΟΥ.. .Το πρόσωπο τοΟ ποιητή στο «"Αξιον Εστί»,

σσ. 107116 [Μελέτη] ΑΓΓΕΛΟΔΙΟΝΥΣΗ ΔΊΕΜΠΟΝΟΥ. .w Επιστήμονες υγειονομικοί καί άσκηση 'Ιατρικής

στην Κεφαλονιάτά χρόνια τής άτκλικήςπροοτϋΐσίο^,σσ. 117-13 ΒΑΣ. Μ. Π Ε Σ Μ Α Ζ Ο Γ Λ Ο Υ . . . . . . . . . . . . . . . . . Τά σύμβολα, σσ. 136-153 [Μελέτη]

\

ΠΑ ►.Κ A *.V*S ♦|Λ*Λ*1ΊΚ*Κ ΙΜΗίΑΙΚΦΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΙΊΑΚ <RAIA$M«WH

' Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία "Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8—*Αθήναι ÔT.T. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» ΔΗΜ. ΙΩ. ΠΑΛΛΑΣ : .'Αντιπρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου

«Παρνασσός» Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ : Γενικός Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου

«Παρνασσός» ΕΥΘ. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗΣ : Είδικός Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου

«Παρνασσός», 'Υπεύθυνος Συντάξεως

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΫΚΟΣ 'Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Αρχ. 120 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων kai των ταχυδρομικών) : Εσωτερικού Δρχ. 500 'Εξωτερικού Δολλ. 25

Δια .Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400, Δια Τράπεζας,. "Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Ανωνύμους 'Εταιρείας,

Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 1000

(Συνέχεια περιεχομένων) ΧΡΟΝΙΚΑ

Τακτική Γενική Συνέλευσις 12ης Φεβρ. Έπαναλαπτική Τακτική Γενική Συνέλευσις 15ης Φεβρ. σ. 154

Άρχαιρεσίαι δια τήν άνάδειξιν'Εφορείας καί Κοσμητείας ' σσ. 154-155 Άνάληψις καθηκόντων τής νέας 'Εφορείας σ. 155 'Εγκύκλιος Προέδρου καί Γενικού Γραμματέως προς τα μέλη τοΰ ΦΣΠ, σσ. 156157 Ευχάριστη ριον Γενικού Γραμματέως σ. 157 'Εορτασμός 25ης Μαρτίου, σσ. 157158 'Εκδηλώσεις Φιλολογικού καί 'Αρχαιολογικού Τμήματος σ. 158 'Εκδηλώσεις Φυσιογνωστικοΰ Τμήματος σ. 158 Νεκρολογία : Δημ. Π. Βρανόπουλος, 'Ιωάννης Α. Κάρράς, , σσ. 158159 Περιοδικά ληφθέντα είς τον «Παρνασσόν» σσ. 159160

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν έπιστpέφovτau

i

I

Τ Ο Μ Ο Σ KB' — 1 9 8 0

P A ^ K A * * 0 * ♦ΙΛΦΛΦΠΚΦΚ P<mAIK$H ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΚ <ΚΑΙΑΦΜ«ΚΦΚ

' Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία "Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8—'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς :

ΓΕΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» ΔΗΜ. ΙΩ. ΠΑΛΛΑΣ : 'Αντιπρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου

«Παρνασσός» Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ : Γενικός Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου

«Παρνασσός» ΕΥΘ. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗΣ : Ειδικός Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου

«Παρνασσός», 'Υπεύθυνος Συντάξεως

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 120 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 500 'Εξωτερικού Δολλ. 25

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400. Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 1000

Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

ΦΙΛΦΛΦΝΚΦ* ΣΥΛΛΟΓΟ* ΠΑΙ>ΚΑ^Φ*

ΠΑΙ>ΚΑ«0* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΛΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙ£ΟΜ<ΝΟΝ

Ρ < Μ $ 4 $ * Λ4ΥΤ4ΫΑ ΤΟΜΟ£ KB'

Ε Ν Α Θ Η Ν Α Ι Σ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ Ε. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΥ Α. ΛΟΓΟΘΕΤΗ

1 9 8 0

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (δια την τριετίαν 19801983)

Πρόεδρος ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ Α' 'Αντιπρόεδρος ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ EMM. ΤΡΙΠΟΔΑΚΗΣ Β' » ΘΕΟΔΩΡΟΣ Γ. KOΥΠΟΥΜΤΖΕΛΗΣ Γ' » ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΙΩ. ΠΑΛΛΑΣ Γεν. Γραμματεύς ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ειδ. Γραμματεύς ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΗΜ. ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΗΣ

» » ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΘΕΟΔ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗΣ Ταμίας ΘΕΟΔΩΡΟΣ TP. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Κοσμήτωρ ΑΘΑΝΑΣ. ΚΩΝ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ "Εφορος Σχολών ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Δ. ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Έφορος Βιβλιοθήκης . . . ΜΙΧΑΗΛ AIM. ΠΟΛΙΤΗΣ "Εφορος Καταστήματος . ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΑΛΕΞ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΚΗΣ Σύμβουλος ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΑΡΙΣΤ. ΔΙΑΠΟΥΛΗΣ

» ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ΦΡΟΝΙΜΟΠΟΥΛΟΣ » ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Η. ΜΠΑΛΑΣ » ΧΑΡΑΛ. ΙΩ. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣΒΟΤΙΚΗΣ

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ

ΚοσμήτωρΓραμματεύς: ΙΩΑΝΝ. ΣΤΡΟΓΓΥΛΗΣ Κοσμήτορες: ΜΙΧΑΗΛ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ — ΑΝΤ. ΓΚΑΛΙΝΑΣ — ΠΑΝΑΓΗΣ

ΖΟΥΒΑΣ — ΑΝΤ. ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ — ΚΩΝ. ΚΥΡΙΜΗΣ — ΑΝΔΡ. ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ — ΚΩΝ. ΛΙΝΑΚΗΣ — ΝΙΚΟΛ. ΛΕΛΛΟΣ — NIK. ΜΑΡΚΕΤΟΣ — ΣΠΥΡ. ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ — ΧΑΡ. ΠΕΡΟΓΙΑΝΝΑ

ΚΗΣ — NIK. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ (ΝΙΚΟΛΑΣ) — ΚΩΝ. ΣΒΟΡΩΝΟΣ — ΛΟΥΚΑΣ ΤΣΙΤΣΙΠΗΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΕΙΣ ΤΟΝ

ΚΑΘΗΓΗΤΗΝ - ΑΚΑΑΗΜΑ-ΓΚΟΝ

κ. ΙΩΑΝΝΗΝ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΝ

δια την πνευματικην αυτόν προσφοράν

κατά την δεκαετίαν των Προεδριών αντοϋ

εις τον (( Παρνασσον ))

P A ^ K A H ^ f ΤΟΜΟΣ KB' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 1980 ΑΡΙΘ. 1

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ*

Ή μεγάλη ήμερα της νεωτέρας Ελλάδος, ή 25η Μαρτίου 1821, δεν είναι απλώς ένας σταθμός της Ιστορίας του Έθνους, ίστορίας τριάντα αιώνων, διά να μετρήσωμε μόνον άπό τα πρώτα γνωστά κατάλοιπα, τα επη του Όμη

ρου και τοϋ Ησιόδου και τις φδές του Πινδάρου. Ή ιστορία αύτη μπορεί να όνομασθή χωρίς καμμιά δόση υπερβολής:

«Το Έπος τοϋ πολιτισμού τοϋ άνθρωπου». Μία στροφή στο Έπος αυτό, ή τιτανομαχία τοϋ Εικοσιένα και πρώτη λέξη της στροφής ή 25η Μαρτίου. Τί μέγα έγένετο τήν 25ην Μαρτίου 1821; Γιατί αναγνωρίζεται γενικώς ή ήμε

ρα αυτή ως εορτή εορτών και πανήγυρις πανηγύρεων; "Ας γυρίσουμε στο παρελθόν. Τον Φεβρουάριο τοϋ 1821 ô Αλέξανδρος Υψηλάντης με τους αδελφούς του Γεώργιον και Νικόλαον, εισβάλλει στις χώρες παρά τον Γα

λάζιο Δούναβι και κηρύσσει τήν Ελληνική Έπανάστασι. Το κίνημα εκείνο δυστυχώς τερματίστηκε οικτρά στο Δραγατσάνι (7 'Ιουνίου 1821), όταν δμως είχε φουντώσει ή Επανάσταση στο Μωρηά και στή Στερεά.

Στις 26 'Ιανουαρίου ό θυελλώδης εκείνος Παπαφλέσσας, τόσο λίγο παπάς και τόσο πολέμαρχος, σε δραματική συνεδρίαση με τους προκρίτους 'Αχαΐας, στο σπίτι τοϋ 'Αλεξανδρόπουλου στο Αίγιο, τους έπειθε για τήν ανάγκη να κηρυχθή ή Επανάσταση τήν 26ην Μαρτίου.

Ό 'Ασημάκης Ζαΐμης, βλέποντας τους δισταγμούς των άλλων προκρί

των, διατάσσει το Νικόλαο Σολιώτη ή Χριστοδούλου, οπλαρχηγό Καλα

βρύτων, νά κτυπήση τήν 15ην Μαρτίου κοντά στο Άγρίδι τους Τούρκους φοροεισπράχτορες και ταχυδρόμους. Άμεσο επακόλουθο: τό κλείσιμο του καϊμακάρη 'Ιμπραήμ Άρναούτογλου στον Πύργο τών Καλαβρύτων, ή πο

λιορκία του και ή παράδοσίς του στους Πετμεζάδες. Τά γεγονότα αυτά γνωσθέντα στάς Πάτρας έτρομοκράτησαν τους εκεί

* Πανηγυρικός Λόγος δια τήν 25ην Μαρτίου, εκφωνηθείς εις τον «Παρνασσον» τήν Δευτέραν 24.3.1980, μετά σύντομον παρουσίασιν τοϋ Προέδρου τοϋ «Παρνασσού» Καθηγητού κ. Κονιδάρη. Τους στίχους άπήγγειλε ή ραψωδός Κα "Αννυ Πολυτίμου Παπακωνσταντίνου.

Γεωργ. Π. Πουρναροπούλου

Τούρκους καί κλείσθηκαν στην ακρόπολη της πόλεως και τήν Τρίτη 22 Μαρτίου 1821 μπήκαν θριαμβευτικά στάς Πάτρας ό Ζαΐμης, ό Λόντος, ό Ρουφος, ό Παπαδιαμαντόπουλος, με πλήθος οπλοφόρων καί ροπαλοφόρων.

Τήν ϊδια μέρα (22 Μαρτίου) ό Παλαιών Πατρών Γερμανός έστησε στην πλατεία 'Αγίου Γεωργίου τό Τερό Λάβαρο με το Σταυρό κι δλοι ώρκίσθηκαν τον όρκον «Υπέρ Πίστεως καί Πατρίδος». Γενική ιαχή έγέμιζε τον αέρα: «Καί στην Πόλη».

'Αστραπιαίος τα γεγονότα ακολουθούσαν τό δρόμο πού χάραζε ή Μοί

ρα τών Ελλήνων. Τήν επομένη, 23 Μαρτίου, οί Μανιάτες ξεχύνονταν στην πόλι τών Καλαμών υπό τον Πετρόμπεη, συνοδευόμενον άπ' τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.

"Ολ' αυτά καί μερικά μικρότερης σημασίας επεισόδια δείχνουν από

λυτα ότι ή 25η Μαρτίου δεν είναι ή πραγματική ήμερα ενάρξεως της Ελλη

νικής 'Επαναστάσεως. Ή καθιέρωση τής ημέρας αυτής, σαν Ημέρας ενάρ

ξεως του Τεροϋ 'Αγώνος, έγινε πολύ αργότερα με Βασιλικό Διάταγμα του "Οθωνος τής 5/17 Μαρτίου 1838, προσυπογραφόμενο από τον ιατρό Γ. Γλαρέκη, Γραμματέα (δηλ. Υπουργό) επί τών 'Εκκλησιαστικών κ.λπ.

Στο Διάταγμα τονίζεται ότι «ή ήμερα τής 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ' έαυτήν εις πάντα Έλληνα δια τήν εν αυτή τελουμένην έορτήν του Ευαγγελισμού τής Ύπεραγίας Θεοτόκου» ορίζεται «εις τό διηνεκές ώς ήμερα 'Εθνικής Εορτής».

Πολλαί διαμαρτυρίαι ηκούσθησαν τότε. Περισσότερο γιατί έτσι επι

σήμως ήγνοουντο οί ηρωικοί εναρκτήριοι αγώνες του Ύψηλάντου. 'Αλλ' έπεκράτησεν ή ορισθείσα ήμερα. 'Ορθότατα, άλλως τε, καί συμ

βολικώτατα.

* * *

Ή "Ανοιξη, τό «γλυκύ εαρ» έωρτάζετο πάντοτε με μεγαλοπρέπεια άπό τους 'Αρχαίους Έλληνας.

Τά Άδώνια, οί λαμπρές εορτές δια τήν άνάστασι του Άδώνιδος, του έραστου τής 'Αφροδίτης, έωρτάζοντο κατά τήν έποχήν ταύτην. Ό Θεόκριτος στο 15ο Ειδύλλιο του μας δίνει ώραιοτάτην περιγραφή ν τών εορτών αυτών. 'Ακούστε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους (137 κ.έξ.) σέ μετάφραση 'Ιωάννου Πολέμη:

«Έσ' είσαι ό μόνος "Αδωνι, άπό τους Ημιθέους πού καί στον "Αδη κατοικείς κι' έρχεσαι καί στον κόσμο. "Αλλος κανείς τή χάρη Σου, μηδέ κι' ό 'Αγαμέμνων μηδέ κι' ό Αίας ό ήρωας, μηδέ κι' εκείνος ό Έκτωρ

Τό Εικοσιένα συνεχίζει τήν παράδοση 9

ό πρώτος άπ' τα είκοσι παιδιά ποΰχε ή Εκάβη. Και μηδ' ακόμα οί Πελασγοί πού κατοικούσαν στ' "Αργός μηδέ κανένας άπ' αυτούς δέν είχε τέτοια χάρη. Συμπάθησε μας "Αδωνι κι' ελα του χρόνου πάλι...»

'Αλλά και ή άνάστασις της Κόρης της Δήμητρος, της Περσεφόνης και ή εξάμηνος εν τη γη παραμονή της συμπίπτει με τήν άνοιξη.

Ή άνάστασις του Κυρίου Ημών Ίησοϋ Χρίστου άνοιξιν επιτελείται. Δέν νομίζομεν ότι τό πράγμα οφείλεται εις άπλήν σύμπτωσιν. Τα Ελευ

σίνια Μυστήρια αντικατέστησαν ή Μεγάλη Τεσσαρακοστή, ή 'Αγία Έβδο

μάς και ή 'Ανάστασις. Μυστηριώδεις κρίκοι της άλύσεως τών παραδόσεων και των θρύλων

του Ελληνικού Λαού.

* * *

Κατά τον 5ον μ.Χ. αιώνα ό Άννιανός, ένας άπό τους παλαιότερους χρονογράφους του Μέσου Αιώνος, γράφει ότι ή «25η Μαρτίου δέν είναι μόνον ήμερα της θείας Σαρκώσεως και 'Αναστάσεως του Χριστού, άλλα και αυτή ή π ρ ώ τ η ή μ ε ρ α τ η ς Δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς».

Κατά τον 9ον δέ αιώνα μ.Χ. ό Γεώργιος Σύγκελλος γράφει «τήν Άγίαν και ολόφωτο ν Ήμέραν της 'Αναστάσεως 25 τοΰ παρά Ρωμαίοις Μαρτίου μηνός και π ρ ω τ ό κ τ ι σ τ ο ν ήμέραν».

Δέν είναι δέ άμοιρον σημασίας τό γεγονός ότι ή θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α και ή ε λ λ η ν ι κ ή γ λ ώ σ σ α συνεκράτησαν τό Έθνος συμπαγές και άναλλοίωτον επί 368 ετη στυγνής τυραννίας.

* * *

368 χρόνια! Πόσες άνοιξες μαύρες, πόσα καλοκαίρια χωρίς χαρά... Πολύ πριν άπό τήν Κωνσταντινούπολη χάσαμε τήν Άδριανούπολη (1365):

«Κλαίγουν τ' αηδόνια της Βλαχιάς και τα πουλιά στή Δύση κλαίγουν αργά, κλαίγουν ταχιά, κλαίγουν τό μεσημέρι κλαίγουν τήν Άντριανόπολι τήν πολυκουρσεμένη...»

('Από τό «Κροΰσος της Άντριανόπολης», τ' αρχαιότερο δημοτικό μας τραγούδι, κατά τον Καθηγητή Ν. Πολίτη).

"Υστερα πέφτει ή Θεσσαλονίκη (1396), τα 'Ιωάννινα (1438) και τέλος τήν αποφράδα έκείνην Τρίτην 29 Μαΐου 1453 «έάλω ή Βασιλίς τών Πόλεων».

10 Γεωργ. Κ. Πουρναροπούλου

Ό θρήνος είναι αβάστακτος. Το υπέροχο λαϊκό μεσαιωνικό τραγούδι «Άνακάλημα» θυμίζει την θρηνητερή κραυγή τών Παξών «Άπάγγειλον, ότι Πάν ό Μέγας τέθνηκεν.. .»

"Ας δούμε λίγες στροφές του:

«Καράβιν έκατέβαινε στα μέρη τής Τενέδου και κάτεργον το ύπάντησε, στέκει κι αναρωτά το! —Καράβιν, πόθεν ερκεσαι και πόθεν κατεβαίνεις; —Ερκομαι εκ τ' άνάθεμαν κ' εκ το βαρύν το σκότος. Άπο τήν πόλην ερκομαι τήν άστραποκαμένην Στάσου καράβιν, να χαρής, πάλε να σ' ερωτήσω

εκεί 'λαχεν ό βασιλεύς, ό κϋρις Κωνσταντίνος ό φρόνιμος, ό δυνατός, ό περισσανδρειωμένος; —Έκεΐ 'λαχεν ό βασιλεύς σαν είδε τ' άνομα σκυλιά κι έχάλασαν τους τείχους βαρεία βαρειά αναστέναξε μετά κλαυθμοΰ και είπε: «Κόψετε τό κεφάλι μου, Χριστιανοί Ρωμαίοι.. . μηδέν το πάρουν τ' Άμηρά, του σκύλου Μαχουμέτη να παίξουσι τό στέμμα μου, να βρίσουν τήν τιμήν μου . . . »

Κι ύστερα δουλώνονται ή 'Αττική, ή Πελοπόννησος, ή Εύβοια, οι Κυκλά

δες, ή Κύπρος, ή Κρήτη. Σκοτάδι πυκνό, βία ωμή, μαύρη απελπισία... 'Αλλά πείσμα αυτοσυν

τηρήσεως. Ό δούλος με τήν ελεύθερη ψυχή. Ό σκλάβος με τήν επίγνωση τής φυλετικής υπεροχής, τής μεγάλης του καταγωγής, τήν υπερηφάνεια του παρελθόντος, ό σκλάβος με άσβεστον τον πόθο τής ελευθερίας.

Στον Μυστρά διηγούνται οί γέροι μιαν ιστορία αληθινή: "Ηταν άνοιξη και γύρω όλα γελαστά και χαρούμενα. Χαρούμενος κι ό

μπέης όσφραινόμενος σαν άλλος Δίας τήν κνίσσα του όβελίου του. Σιω

πηλός έκει κοντά ό υπηρέτης του ράγιας, μελαγχολικός και αναστενάζοντας κάθε τόσο.

— Τί θες ορέ Γκιαούρη; Σαν τί σου λείπει; είν' εδώ χαρά για χίλιους δυστυχισμένους. Γιατί βαρυαναστενάζεις;

— Μπέη μου, του απάντησε κείνος, βλέπω τους κάμπους. Τους βλέπω και συλλογίζουμαι πώς μιά φορά όλοι οί λόγγοι πέρα γέμιζαν με γέλια και

Tò Είκοσιένα συνεχίζει την παράδοση 11

χαρές και τώρα μόνο άπο στεναγμούς γεμίζουν. Και λέω, δεν θα γίνουν ξανά μια φορά ρωμαίικα, όπως ό θεός τά έπλασε;

Ό Τουρκοςμπέης έχασε το κέφι του, αγρίεψε, άρπαξε τον οβελόν του άμνοϋ, τον έχωσε με δύναμι στη γη μπρος στα πόδια του κατάπληχτου ραγιά και του πέταξε με οργή:

— «Βλέπεις αύτη τη σούβλα; "Οσο μπορεί αύτη να βγάλη φύλλο και να δη άλλη μια φορά τη μυρωμένη άνοιξι, τόσο μπορούν κι' αυτοί οί κάμποι νά γίνουν ρωμαίικοι».

Κι όμως, το θ α ύ μ α έγινε. Πέρασαν οί μήνες γοργά κι όταν ήρθε ή άλλη άνοιξη ή σούβλα ήταν ενα ώραΐο ανθηρό κυπαρισσάκι.

Ό Θεός είναι προ πάντων Θεός των Ελλήνων και δέν θέλει νά τον προκαλούν για τον περιούσιο Λαό του.

Οί ραγιάδες ήταν βέβαιοι πώς οί σημερινοί αύθέντες τους ήταν σφετε

ρισταί. Κι ό πιο αμόρφωτος άπο αυτούς εϊχε έτοιμα τά επιχειρήματα του: Στή Μακεδονία ένας ραγιάς λέγει στον Πασσά:

— «Πασσά μου, είμαστε Έλληνες. Ή Μακεδονία είναι χώρα Ελληνι

κή. Το ϊδιο της το χώμα το μαρτυράει. Τά νομίσματα πού βρίσκουμε σκάβον

τας είναι ελληνικά, έχουν ελληνικά γράμματα και δείχνουν Έλληνες βασι

λιάδες». "Αναυδος ό Πασσάς... Οί σκλάβοι Έλληνες δέν μπορούσαν νά βρουν παρηγοριά σε καμμιά

βελτίωση της ατομικής ή οικογενειακής τους καταστάσεως.

Μόνο ή ελευθερία της πατρίδος ήταν το μοναδικό όνειρο τους. «Γι' αυτούς δέν είχε ή ζωή γλυκάδες και λουλούδια. Δέν εϊχ' ή άνοιξη χαρές και τά πουλιά τραγούδια οί χρόνοι έφευγαν σκοτεινοί...»

Βαρεία ήταν ή ατμόσφαιρα, πολλές φορές βαρύ κι αυτό το πάτριον χώ

μα: «θέλω νά μέ θάψη τ' αδέλφι μου χωρίς καμμιά έξόδευσι και κοσμοπομπή και νά μέ ρίξη σ' ενα ταφί. Κι αν δώση ό Πανάγαθος και πανοικτίρμονας θεός νά καπιτάρη νά ελευθερωθή τό δυστυχισμένο γένος μας, από τον τρο

μερόν και απάνθρωπο και αντίχριστο και άνελεήμονα Άγαρηνόν, νά ξεθά

ψη τά κόκκαλά μου και τά κόκκαλα του μακαρίτου αδελφού μας Φιλόθεου, πού τά έχω κρυμμένα σε μια σακκούλα στή σπηλιά πού γνωρίζει και νά τά θάψη μαζί, κοντά στα κόκκαλα τών γονέων μας και στην εκκλησιά της πατρί

δος μας. Μά τό ξαναλέω, σαν ελευθερωθή και όχι τώρα πού είμαστε σκλάβοι. Κι αν κάμη έτσι, νάχη τήν ευχή τού Φιλόθεου και μένα, άλλέως τήν κατάρα μας» (Διαθήκη τού αδελφού τού Επισκόπου Σαλώνων Φιλόθεου, τραυματι

σθέντος κατά τήν Έπανάστασιν τού 1689 καί ύποκύψαντος και ταφέντος εν τη ξένη).

Ήδη οί ραγιάδες έδιδάσκοντο ότι ή λευτεριά ούτε πωλείται ούτε άγο


ράζεται μέ όλους τους θησαυρούς της γης, παρά μόνον «με αίμα και με θά

νατον». Την μεγάλην ήμέραν της εκρήξεως της Ελληνικής Επαναστάσεως κα

τειργάσθησαν άπειροι νύκτες διδασκαλίας, άλλοτε σε μυστικά σχολειά Μοναστηριών, άλλοτε σε μελέτες σοφών Ελλήνων της Τουρκοκρατίας, άλλοτε θεολογικών έργων ακραιφνώς ορθοδόξων.

Οί ιερείς κατά το πλείστον καί διδάσκαλοι έρμηνεύοντες τό Εύαγγέ

λιον έδίδασκον καί το εθνικόν Πιστεύω, καί ύστερα ανέπτυσσαν τα νάματα της γλώσσης μας. 'Από τον 17ον αιώνα πληθύνονται οί ελληνικές εκδόσεις άλλα καί τα σχολεία. Μέ τον 'Αδαμάντιο ν Κοραή ν, τον οποίον άπεκαλέσα

μεν Έθνεγέρτην Ίατρόν, ευρίσκονται εις το κορύφωμα οί ελληνικές εκδόσεις καί χάρις στην αδυσώπητη έπιμονήν του σχολεία συνιστώνται όπου της γης πάλλονται έλληνικαί καρδίαι. 'Ακόμα καί σ' αυτήν τήν σκλαβωμένην Βασιλεύουσαν, ή Μεγάλη του Γένους Σχολή, στή Σμύρνη, ή Ευαγγελική Σχολή, στις Κυδωνιές, ή Ελληνική Σχολή, στή Καισαρεία, Τραπεζούντα, Προϋσσαν, Μουδανιά, Ρύσιον, στάς νήσους του Αιγαίου καί μάλιστα στή Χίο, Λέσβο, Πάτμο, Σάμο, Σύμη, Ρόδο, Κρήτη στα 'Ιόνια Νησιά, στην Κύ

προ, τήν Άδριανούπολη, Φιλιππούπολη, σ' όλη τή Μακεδονία, στην "Ηπειρο, κατά τους προ της 'Επαναστάσεως αιώνες καί μάλιστα τον 18ον ανθούσαν περίφημες Ελληνικές Σχολές.

Στά 1715 εδώ, στο Δαιμόνιο ν Πτολίεθρον, το ίοστεφές "Αστυ της Παλ

λάδος, ο Μοναχός Γρηγόριος Σωτήριος ανήγειρε, κοντά στο Ωρολόγιο της Κυρήστου, τό περίφημον «Φροντιστή pio ν» καί «άνεκάλεσεν όπωσοΰν εις τήν άρχαίαν εδραν των τάς Μούσας», κατά τό Χρονικόν της εποχής καί τό επλούτισε μέ βιβλιοθήκην 600 τόμων.

"Ισως πρέπει ιδιαίτερα να εξαρθούν ή νέα 'Ακαδημία της Μοσχοπόλεως (1700), ή Άθωνιάς 'Ακαδημία, ή Μεγάλη Σχολή των 'Ιωαννίνων, τό Σχο

λεΐον Κωνσταντά καί Κούμα στά 'Αμπελάκια, ή Μεσολογγίτις Άκαδη' μία, ή Σχολή Δημητσάνης, ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία κ.λπ.

Οί ιατροί πρωτηγωνίστησαν εις τάς προσπάθειας της προπαρασκευής του Έθνους δια τήν Έπανάστασιν. Έβοήθησαν δε καί ώς προπαγανδισταί καί έθναπόστολοι, άλλα καί ώς ισχυροί πολιτικοί παράγοντες αυτών τούτων τών Τούρκων. Διότι, δπως γράφει ό Θερειανός, εν τή «πατριαρχική άπαιδευ

σία των» οί Τούρκοι έχρειάζοντο διερμηνείς δια τάς σχέσεις των μετά τών ξένων καί οί πρώτοι Μεγάλοι Διερμηνείς ήσαν 'Ιατροί* «είκότως, λέγει, διότι οί Τούρκοι ανέκαθεν ήδοϋντο καί έσέβοντο τους έραστάς της Ιπποκρα

τικής τέχνης. Άπαξιοϋντες πάσας σχεδόν τάς αλλάς τέχνας καί έπιστήμας δύο μόνον έλάτρευον θεούς μετά τον Μωάμεθ, τον βροτολοιγόν καί μιαιφό

νον "Αρην καί τον μέγαν καί ήπιόδωρον Άσκληπιόν». Οί ιατροί ούτοι εϊτε δούλοι, εϊτε ασκούντες στις παραδουνάβιες Ήγεμο

. Tò Εικοσιένα συνεχίζει την παράδοση 13

νίες, εϊτε στην ύπο πολιτισμένην δουλείαν Έπτάνησον, δεν έλησμόνησαν ποτέ την ελληνική τους ύπόστασιν. «Natione Graecus», γράφουν πάντοτε τα διπλώματα τους.

Μπαίνοντας στην υπηρεσία Σουλτάνων, Ηγεμόνων, Πασσάδων και Βεζύρηδων, ένα είχαν πάντοτε σκοπόν: την αφύπνιση του γένους και τήν έπαναπόκτηση της ποθητής ελευθερίας, χωρίς τήν οποίαν δ άνθρωπος «ήμισυ αρετής άποαίνυται» (δηλαδή χάνει το μισό τής αρετής του).

Προς επιτυχίαν του σκοπού τους έσπούδαζαν καί φιλοσοφία (ιατροφι

λόσοφοι). «Οι άνδρες ούτοι, λέγει, ό Ίακωβάκης Ρίζος Νερουλός, σπουδά

ζοντες εν Ευρώπη τήν ιατρικήν δεν περιωρίζοντο να διδαχθώσι μόνον τήν τέχνην του θεραπεύειν τα νοσήματα, αλλ' έδιδάσκοντο προς τούτοις καί τον τρόπον του έμπνέειν καί διδάσκειν δια τής τέχνης των ευγενείς ιδέας καί υψηλά αισθήματα. Τό δέ επάγγελμα των έξετέλουν συχνάκις μόνον χάριν φιλανθρωπίας, εξοικειούμενοι ούτω μετά πασών των τάξεων καλώς πολιτευό

μενοι καί εύγλωττοι: Δια τής παιδείας των δντες, κατέκτων τάς καρδίας καί ούτως ειπείν καθίσταντο κήρυκες του υπέρ Πατρίδος καί Παιδείας έρωτος. Έκαστος οίκος έχρησίμευεν εις αυτούς ως Καθηγητική έδρα καί έκαστη οικογένεια ώς ακροατή ριον».

Έτσι έχουμε ιατρούς συναθλητάς του Ρήγα Φεραίου (τον Δημ. Νικο

λίδην Ζιτσαίον, τον Ίω. Εμμανουήλ, τον Νικ. Πολυζώην, τον Ίω. Κυρίτσην, τον Πέτρον Φράγκην) καί τρεις φοιτητάς τής ιατρικής (τον Χρ. Περαι

βόν, τον Γ.Κ. Σακελλάριον καί τον Κ.Δ. Καρακάσην). Έχουμε κατηχητάς τής Φιλικής Εταιρείας 'Ιατρούς, τον Νικ. Καλύβαν,

τον Χρυσοσπάθην, τον Γιατράκον, τον Α. Πελοπίδαν, τον Δ. Πελοπίδαν κ.ά. "Αλλοι φιλικοί ιατροί αναφέρονται ό Ταγιαπιέρας, ό Ήπίτης, Τυπάλδος, Χρησταλής, Σακελλάριος, Κωλέττης, Ζαπραλής, Σούνδιας, Στεφανίτσης, Ρενιέρης, Παπαγιαννάκης, Λευτερατος, Ναύτης, Κάβας, Χρυσοβελόνης, Βογορίδης, Σεσύλλας, Σιδερής, Παπαλεξόπουλος, Βαλσαμάκης, Καρβελ

λας, Κερακάρης, Λογοθέτης κ.ά. Κατόπιν τούτων, δέν θα φανή παράδοξον, αν τονισθή ότι κατά τήν Έ

πανάστασιν του 1821 ύπερεκατόν Έλληνες Επιστήμονες 'Ιατροί, διδάκτο

ρες τών Πανεπιστημίων Πάδοβας, Πίζης, Φλωρεντίας, Ρώμης, Νεαπόλεως, Λιβόρνου, Παβίας, Πεδεμοντίου, Λονδίνου, Λωζάννης, Πετρουπόλεως κ.λπ. παρέσχον τάς υπηρεσίας των εις τους άγωνιστάς, πλην τών 60 ξένων ιατρών καί πολλών πρακτικών, τινές τών οποίων ήσαν τόσον καλοί, ώστε να ιδρύ

ουν καί πρακτικόν σχολεΐον ιατρικής, δπως οί Γιατράκοι καί άλλοι. Πλείστοι Έλληνες επιστήμονες ιατροί εύρίσκοντο εις τό έξωτερικόν

κατά τήν έκρηξιν τής επαναστάσεως καί έσπευσαν να προσέλθουν μόλις έπληροφορήθησαν τό χαρμόσυνον άγγελμα. 'Ιδού, επί παραδείγματι, μία


εύγλωττος ταφόπετρα ευρισκομένη εις τήν Μονήν Ζωοδόχου Πηγής του Πόρου:

Χρόνιος 'Ιωάννου Δροσινός 'Αρχίατρος τοΰ Πολεμικού Ναυτικού Γεννηθείς εν Άμπελακίοις της Θετταλίας εν ετει 1790 και αποβιώσας εν Πόρω τη 22 Αυγούστου 1866.

Βιέννη μ' εγαλούχησε τ' 'Ασκληπιείον γάλα Ελλάς, ώς άμα ήκουσα κλαγγήν ελευθερίας, εδέχθη με πυρφόρον. Ό τύμβος ώδε μαρτυρεί διπλών οστών ταμίας έμα τα μέν, του τέκνου μου τοΰ Ευθυμίου τ' άλλα.

Όταν εσήμανε ή ώρα της εξεγέρσεως, όπου Έλληνες ταπεινοί ή τιτλου

χοι, ιερείς ή μοναχοί, 'Επίσκοποι και 'Αρχιεπίσκοποι, Φαναριώται, Βυζαν

τινοί Πρίγκηπες και Υπουργοί και Στρατάρχαι εις ύπηρεσίαν άλλων Κρα

τών ήσθάνθησαν το ιερόν ρίγος και εγκαταλείψαντες τα πάντα έσπευσαν όπου ή φωνή τής Πατρίδος έκάλει.

Ευρέθησαν και στρατιωτικοί εμπειροπόλεμοι, μορφωθέντες ιδίως είς τό ύπέροχον στρατιωτικόν σχολειον του Λέοντος τής 'Ηπείρου και ναυμά

χοι, έκκινήσαντες άπό τα ήρωϊκά μας νησιά με έτοιμο ν εμπορικό ν στόλον σε πλήρη πολεμική ν έξάρτησιν, λόγω τής πειρατείας πού έλυμαίνετο τότε τις θάλασσες μας και λόγιοι και ποιηταί και βάρδοι του αγώνος και πρόκρι

τοι, διαθέσαντες «ολόκληρες στέρνες γεμάτες τάλληρα!» Δέν έλειψε τίποτε άπό ό,τι θα έξησφάλιζε τήν επιτυχίαν του αγώνος και δέν ελειψεν όχι σε έπάρκειαν μέσων αλλά σε πλεόνασμα ψυχής.

Είς τό "Α μ μ ε ς π ό κ ' ή μ ε ς τών 'Αρχαίων προγόνων, οί νεώτεροι "Ελληνες του 1821 έβροντοφώνησαν τό Ά μ μ ε ς δε γ' ε ί μ έ ς .

* * *

Ή μεγάλη αυτή ήμερα είναι βεβαίως και ήμερα ευλαβικού μνημόσυνου προς τιμήν εκείνων, πού θυσιασθέντες εξησφάλισαν τήν ποθητήν έλευθερίαν και ταφέντες έγρανίτωσαν τό χώμα τοΰτο τής Ελληνικής Γής, εις τό όποιον δέν δύναται να ευδοκίμηση τό άνθος του κατακτητοΰ.

Με αυτήν τήν εννοιαν σας καλώ να ένθυμηθώμεν καί να κλίνωμεν τό γόνυ ευλαβικά εις τάς Σκιάς πού πλανώνται σήμερα ανάμεσα μας. Είναι ό Διάκος, ό Παπαφλέσσας, ô 'Ανδρούτσος, ό Υψηλάντης, ό Καραϊσκάκης,

Tò Εικοσιένα συνεχίζει τήν παράδοση 15

οί Μποτσαραιοι, ô Νικηταράς, οί Τζαβελαΐοι, ο Κολοκοτρώνης, οί Μαυρο

μιχάλαι, ό Δυοβουνιώτης, ό Δεληγιάννης, ό Κριεζώτης, ό Βάσσος, ô Τζώ

κρης, ό Μιαούλης, ό Κανάρης, ô Πιπΐνος, ό 'Αποστόλης, ό Σαχτούρης, ό Τομπάζης, ή Μπουμπουλίνα, ή Μαυρογένη, ή Βισβίζη, ό Κωλέττης, ό Καποδίστριας και τόσοι άλλοι.

Είναι ακόμη οί σκιές τών Φιλελλήνων 'Αγωνιστών του 1821 και εκεί

νων πού εργάσθηκαν έξω σε επιτροπές προς ενίσχυσιν του 'Αγώνος. Και οί επιβλητικές μορφές τών τριών Ναυάρχων, Κόδριγκτων, Δεριγνύ

και Χέυδεν, πού έδωσαν στις 8/12 'Οκτωβρίου 1827, στο Ναυαρίνο τήν χα

ριστική βολή στην τουρκική κυριαρχία. Σε όλους αυτούς τους ξένους ή Ελλάς τήν 28ην 'Οκτωβρίου 1940 απέ

διδε τις ισόβιες υποχρεώσεις της και μάλιστα στις τρεις Εύεργέτιδες Δυνά

μεις μέ το ιστορικό Ο Χ Ι της και τις πρώτες νίκες πού χάρισε στο επτοημέ

νο τότε και έντρομο στρατόπεδο τών Συμμάχων.

"Ας τελειώσουμε μέ στίχους του Παλαμά:

Μέ του Κανάρη τό δαυλί καί μέ του Μπάυρον τό φιλί, τό φώς ξανά από τήν 'Ανατολή, κι' ή Ελλάδα; Αιώνια.

Καί μέ τή δάφνη και μέ τή διχόνοια, και κάτου άπό τή σκέπη της ελιάς όποιος κι αν εϊναι ό βασιλιάς ή Ελλάδα αιώνια.

Νίκες πού λάμπουν σάν άπό τή θεία τήν Πρόνοια μάτια σκοπεϋτρα, αόμματες ορμές, σεισμοί καί μπόρες καί νεροσυρμές, ήμερες πού φεγγοβολούνε σα φερτές άπό τον ήλιο, σάν τή θαλασσοτίναχτη Θεά τό νέο βασίλειο.

Στό 'να τό χέρι τό σπαθί καί στ' άλλο χέρι ή λύρα, ή Ελλάδα σα γραμμένη άπό τή Μοίρα, ή Ελλάδα αιώνια! *

* Κωστής Παλαμάς : Περάσματα καί Χαιρετισμοί, Η'.

ΧΑΡΗ ΙΑΚ. ΤΟΥΛ όμοτ. Καθηγητού

ΠΟΙΑ ΗΤΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙ ΑΣΕΒΕΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΠΟΙΑΙ ΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

ΤΗΣ ΚΑΤΑΔΙΚΗΣ ΤΟΥ

Ή καταγγελία εναντίον τοϋ Σωκράτους παρεδόθη πανομοιοτύπως σχε

δόν εις ήμας υπό του Ξενοφώντος και τοϋ Φαβωρίνου, εις ελαφρώς δε πα

ρηλλαγμένην μορφήν και διάταξιν υπό του Πλάτωνος1. Ό Σωκράτης κα

τηγορείται δια τά έξης: α δ ι κ ε ί Σω κ ρ ά τ η ς, ο υ ς μ έ ν ή π ό λ ι ς ν ο μ ί ζ ε ι θ ε ο ύ ς , ου ν ο μ ί ζ ω ν, έ τ ε ρ α δε κ α ι ν ά δ α ι μ ό ν ι α ε ι σ φ έ ρ ω ν, α δ ι κ ε ί δε κ α ι τ ο υ ς ν έ ο υ ς δ ι α φ θ ε ί ρ ω ν. Δεν γνωρίζομεν, εν τούτοις, αν ό Ξενοφών άποδίδη αύτολεξεί το περιεχόμενον της καταγγελίας. 'Αμφιβολία περί αύτοϋ προκαλείται εκ της προτάξεώς του, διότι λέγει τ ο ι ά δ ε τ ι ς ή ν. "Αν όμως την άπέδιδεν ακριβώς, προ

φανώς θα έγραφε τ ο ι ά δ ε ή ν. 'Αλλά καί ό ισχυρισμός τοϋ Φαβωρίνου ότι την άνέγνωσεν εν τω Μητρφω, μετά πάροδο ν ημισείας χιλιετίας, φαί

νεται απίθανος. Διότι, ώς γνωρίζομεν, εν τω Μητρφω έφυλάσσσοντο μό

νον τά ψηφίσματα, τά προβουλεύματα, αί συνθήκαι, οι χρησμοί και τά τοι

αύτα, όχι όμως καί αί καταδικαστικά! αποφάσεις κατ' ατόμων. Ή κατ' έξαί

ρεσιν διαφύλαξις της καταδικαστικής αποφάσεως τοϋ Σωκράτους θα ήτο δια τοΰτο απίθανος καί εν πάση περιπτώσει θα άπετέλει την μόνην γνωστήν περίπτωσιν2. "Ηδη ό J. Lipsius3 καί ό M. Schanz4 χαρακτηρίζουν τήν πλη

ροφορίαν τοϋ Φαβωρίνου ώς φανταστικήν. "Ισως όμως καί ούτος έξηπατή

θη δι' εγγράφου τινός χαλκευθέντος προς έπίδειξιν εις τους συρρέοντας

1. Ξενοφ. Άπομν. Ι,Ι,Ι, Άπολ. 10, Φαβωρ. FHG. 3,5,578, Διογ. Λαέρτ. 2,40, Πλάτ. Άπολ. 24β, Εύθύφρ. 3 β.

2. Η. S w o d o w a Handb, Alt. Wiss. 4,1, 1925, U. Karstedt, Klio 1938, 311 A. R.W. Harrison, Law of Athens 1971.

3. J. L i p s i u s , Att. Proz. 2,262, 3,823, 18837. 4. M. S c h a n z , Sokr. Apol. 1892.

Κατηγορία τοϋ Σωκράτους και καταδίκη του 17

τότε εις 'Αθήνας τουρίστας εϊτε Ρωμαίους, είτε εκ της εγγύς 'Ανατολής5. Ώ ς κατήγοροι τοϋ Σωκράτους αναφέρονται ό δευτερεύων ποιητής

Μέλητος, ο ισχύων πολιτικός 'Άνυτος και ό ρήτωρ Λύκων, τον όποιον ό Διογ. Λαέρτιος αποκαλεί δημαγωγόν6. Ώς κύριος όμως κατήγορος ανα

φέρεται υπό του Πλάτωνος και τοϋ Ξενοφώντος ό Μέλητος, πιθανώς υιός του ομωνύμου ποιητοϋ και συγχρόνου τοϋ Σοφοκλέους. Ό Φαβωρϊνος προσ

θέτει ώς κατήγορον και τον Πολύευκτον. Πιθανώς όμως πρόκειται περί συγχύσεως μετά τοϋ ρήτορος Πολυκράτους τοϋ μετέπειτα κατηγόρου τοϋ Σωκράτους, ώς ύπεστηρίχθη υπό τών C. Ρ. Hermann και E. Zeller7. Ό Πολυκράτης θέτει τό κατηγορητήριόν του εις τό στόμα τοϋ Άνύτου, δι' ό και υπό τών αρχαίων καί τίνων νεωτέρων έπιστεύετο, ότι ό πολιτικός εϊχεν αναθέσει εις τον ρήτορα τήν σύνταξιν αύτοϋ, προκειμένου να τό εκφώνηση εις τό δικαστήριον8. Τοϋτο όμως αποκλείεται, διότι τό κατηγορητήριόν ασφαλώς συνετάχθη πολλά ετη μετά τον θάνατον τοϋ Σωκράτους. Ούτω λ.χ. μνημονεύει τά μακρά τείχη τών 'Αθηνών, τα όποια άνηγέρθησαν υπό τοϋ Κόνωνος τό 393 π.Χ.9. 'Επίσης περιέχει καί εγκώμια, πιθανώς μετα

θανάτια, τοϋ Κόνωνος ( + 391) καί τοϋ Θρασυβούλου ( + 388)10. Έξ άλλου είναι γνωστόν ότι κατά τήν αρχαιότητα άπεφεύγετο ή άπόδοσις εις ζώντα πρόσωπα υποβολιμαίων λόγων. Ό Άνυτος όμως επέζησε μέχρι καί τοϋ 386 π.Χ., διότι αναφέρεται τότε εις λόγον τοϋ Λυσίου11. Δια τοϋτο πιθανώτατα πρέπει να καταβιβάσωμεν τον χρόνον της συγγραφής τοϋ κατηγορητηρίου μετά τον θάνατον αύτοϋ. Κατά τον Η. Leisegang καί μέχρι τοϋ έτους 383π.Χ12.

Ή ακριβής χρονολόγησις τοϋ κατηγορητηρίου τοϋ Πολυκράτους έχει σημασίαν άπό ιστορικής απόψεως, διότι τόσον ή απολογία τοϋ Λυ

σίου, όσον καί ή 'Απολογία καί τά 'Απομνημονεύματα τοϋ Ξενοφώντος τό ανασκευάζουν. 'Αμφιβολία απομένει μόνον δια τήν χρονολογικήν ενταξιν της πλατωνικής 'Απολογίας, ή οποία, ώς φαίνεται, είναι ολίγον προγενε

στέρα τοϋ κατηγορητηρίου, διότι τοϋτο ανασκευάζει ώρισμένους ισχυρι

σμούς τοϋ Πλάτωνος. Δια τής όψιμου χρονολογήσεως τοϋ κατηγορητη

5 P. M a z o n , Rev. et. Ane. 44, 1942, 177. 6. Διογ. Λαέρτ. 2,38. 7. Φαβωρ. FHG. 3,383, Διογ. Λαέρτ. 2, 38, Α. Η. C h r o u s t, Class. Med.

16,1955,1. 8. Έρμιππος εν Διογ. Λαέρτ., Θεμίστ. 23,357, Quintil. Inst. Orat. 2,17,4, Σουΐδας,

Πολυκράτης J. Humbert, Rev. Philol. 5, 1931, 20. 9. Φαβωρ. FHG. 3,5,578, Διογ. Λαέρτ. 2,39. 10. Άριστ. Ρητ. 2,24,1401α34, P.Treves, RE. P.W. 21β, 1736, 1952. 11. Λυσίας, Σιτ. 22,8. 12. Η. L e i s e g a n g , RE, P.W. 20β, 1950, 2342.

2

18 Χάρη Ίακ. Τούλ

ρίου ουδέν κώλυμα πλέον υπάρχει δια την συγγραφήν της 'Απολογίας ολίγον μετά την έπιστροφήν του Πλάτωνος έκ του πρώτου ταξειδίου του εις Σικελίαν και τήν ϊδρυσιν της 'Ακαδημίας περί το 387 π.Χ.13.

Ή καταγγελία εναντίον του Σωκράτους αποτελείται έκ τριών άρθρων, έξ ών τα δύο πρώτα αφορούν τάς θρηκευτικάς του παραβάσεις, ενώ το τρί

τον τάς ήθικάς και πολιτικός. Πάντως εν τη καταγγελία υπερισχύει ή θρη

σκευτική παράβασις, διότι ό Σωκράτης εκλήθη προς άνάκρισιν υπό του άρχοντος βασιλέως, εις τήν αρμοδιότητα του οποίου ύπήγοντο τα θρησκευ

τικά ζητήματα.14 Θα περιορισθώμεν εις τήν άνάλυσιν τών δύο πρώτων άρθρων της καταγγελίας, καίτοι δέν αποκλείεται ότι τό τρίτον συνέτεινεν ίσως περισσότερον εις τήν καταδίκην του φιλοσόφου, ώς προσφερόμενον εύκολώτερον προς πολιτική ν έκμετάλλευσιν. Ώς υποστηρίζει ô Α. G. Rogers, ή προβολή τών θρησκευτικών παραβάσεων ήτο απλώς πρόσχημα προς συγκάλυψιν τών πολιτικών ελατηρίων15. Τήν άναγραφήν τούτων άπηγόρευεν όμως ή χορηγηθείσα αμνηστία και το ψήφισμα του Ά ρ

χίνου16. Είναι γνωσταί περί τάς 30 διώξεις έπ' άσεβεία εν 'Αθήναις, αρχής γι

νομένης από της καταγγελίας του Αισχύλου. Και ούτος μεν απηλλάγη, άφοϋ άπέδειξεν ότι δέν ήτο μεμυημένος εις τα 'Ελευσίνια Μυστήρια και συνεπώς ήγνόει τα εις ταύτα τελούμενα17. Πολλοί όμως τών καταγγελθέντων μόνον δια της φυγής άπέφυγον τήν εις θάνατον καταδίκην, ώς ό φιλόσοφος 'Ανα

ξαγόρας πιθανώς τό 431 π.Χ., ό Πρωταγόρας και ό Διαγόρας ό Μήλιος περί τα 4135 π.Χ.18. Έκ τών δικασθέντων, τινές μέν ήθωώθησαν, ώς ό ρήτωρ 'Ανδοκίδης, όστις έδικάσθη κατά τό αυτό έτος μετά του Σωκράτους. "Αλλοι κατεδικάσθησαν εις θάνατον, ώς ό 'Αλκιβιάδης κατ' εΐσαγγελίαν και ερή

μην19. Πολλοί δέ και έξετελέσθησαν, ώς ό Σωκράτης, ό Κτησικλής, ό ίερο

φάντης Άρχίας, ή ιέρεια Νίνος, ή Θεωρίς κ.ο.κ. 'Ενίοτε μάλιστα επρόκειτο περί φαινομενικώς ασήμαντου παραπτώματος, ώς εις τήν περίπτωσιν τοϋ

13. Χ. Τ ο ύ λ , Ίστορ. πλατ. Άπολ. Έπετ. Φιλ. Σχολ. 19734, 383. 14. Πλάτ. Εύθύφρ. 2α, Άριστ. Άθ. Πολ. 57,2. 15. Α. G. R o g e r s , Socr. Probi. 1933. 16. Άριστ. Άθ. Πολ. 39,6, Ξεν. Έλλην. 2,4,38. 17. Σχόλ. Άριστ Ήθ. Νικ. 3,1,1111α9, Αίλ. Π. *Ι. 5,19. 18. Διόδ. 12,39,2, 13,6,7, Πλούτ. Περ. 3,169ε, Άρέσκ. Φιλ. 1,7, 880δ, Διογ. Λαέρτ.

2,12, 9,8,51, Άθήν. 13,611β, Κικ. N.D.,H,L, 63, Val. Max. Ι,Ι, Exe. 5, Σάτυρ. FHG. 3, 14,163.

19. Πλούτ. Άλκ. 22,202.

Κατηγορία τοϋ Σωκράτους και καταδίκης του 19

Κτησικλέους, επειδή κατά τίνα θρησκευτικήν τελετήν ερριψε δοράν εναντίον εχθρού του20.

Επανερχόμενοι είς την καταγγελίαν τοϋ Σωκράτους παρατηροΰμεν, ότι τό πρώτον άρθρον αυτής λέγει: ο υ ς ή π ό λ ι ς ν ο μ ί ζ ε ι θ ε ο ύ ς , ο υ ν ο μ ί ζ ω ν. Το νόημα τοϋ άρθρου θα έξαρτηθή κατά πολύ εκ τής εννοίας τήν οποίαν θα δώσωμεν εις τό ρήμα νομίζω. Τοϋτο κατά τήν αρχαιότητα έχρησιμοποιεΐτο ύπό δύο σημασίας. 1) υπό τήν σημασίαν τοϋ σημερινού πιστεύω άπό θρησκευτικής απόψεως. 2) ύπό τήν σημασίαν τοϋ τηρώ τους τύπους τής λατρείας ή γενικώτερον τοϋ τιμώ ή σέβομαι τους θεούς. Ύπό τήν πρώτη ν σημασίαν απαντά συχνά είς τον Πλάτωνα, ώς "Ε ρ ω τ α ο υ θ ε ό ν ν ο μ ί ζ ε ι ς21; θ ε ο ύ ς ο υ δ α μ ώ ς ν ο μ ί ζ ε ι ν2 2 . "Αν άκολου

θήσωμεν τήν έρμηνείαν ταύτην, τότε ό Σωκράτης κατηγορείται ώς αρνού

μενος τήν θεότητα τών πολιούχων θεών, δηλαδή τών 'Ολυμπίων. Δια τοϋτο εν τή πλατωνική 'Απολογία ό Σωκράτης ανασκευάζει τήν κατηγορίαν δτι είναι άθεος23. Τό επιτυγχάνει δε δι' επικλήσεως τοϋ δευτέρου άρθρου τής κα

ταγγελίας, τοϋ έγκαλοΰντος αυτόν επί εισαγωγή καινών δαιμονίων. 'Αλλ' ώς ορθώς υποστηρίζει ό φιλόσοφος, και τα δαιμόνια είναι θεοί, έστω καί αν δευτέρας κατηγορίας. Περιέργως όμως ό Σωκράτης δεν ανασκευάζει και τό δεύτερον άρθρον τής καταγγελίας, τής εισαγωγής δηλαδή νέων θεών. Έν τούτοις καί αυτή ή παράβασις έδιώκετο, είς ην περίπτωσιν είχε γίνει άνευ προηγουμένης εγκρίσεως τής 'Εκκλησίας καί τής Βουλής. Εις τους πλατωνικούς διάλογους έν γένει, ό Σωκράτης παρίσταται ώς ολίγον ενδιαφερόμενος δια τήν τήρησιν τών τύπων τής λατρείας. Μόνον επί τής επιθανάτιου του κλίνης φέρεται ώς δώσας έντολήν εις τον Κρίτωνα να θυ

σιάση αλέκτορα εις τον Άσκληπιόν24 . Ό θεός όμως ούτος δεν άνήκεν εις τους πολιούχους, διότι ή λατρεία του είχε προσφάτως είσαχθή είς τάς 'Α

θήνας (τό 421 π.Χ.). 'Εδόθη όμως πράγματι ύπό τοϋ Σωκράτους ή ώς άνω εντολή; Διότι ό Πλάτων ομολογεί ότι δέν παρέστη κατά τάς τελευταίας στιγμάς τής ζωής του διδασκάλου του25. 'Αλλά καί αν εδόθη ποίαν εννοιαν εΐχεν; 'Απέβλεπε τυχόν είς τήν έκπλήρωσιν δοθείσης υποσχέσεως εις τον θεόν26; "Η ήτο προσφορά τοϋ φιλοσόφου υπέρ τής ανώδυνου άπολυτρώ

20. Δημοσθ. 59,6973, 136870 Μειδ. 21,180,572, Άριστογ. 25,7980, 7934, Βοιωτ. 2,40,9,1019, Διογ. Λαέρτ. 2, 116, 5,36, E. D e r e n n e , Proc. Impieté 1930.

21. Πλάτ. Συμπ. 202δ. 22. Πλάτ. Νόμ. 885γ. 23. Πλάτ. Άπολ. 26γδ. 24. Πλάτ. Φαίδ. 118α. 25. Πλάτ. Φαίδ. 59β. 26. U. Will a mow it ζ, Plato 2,1919.


σεως της ψυχής του27; "Η ελέχθη εϊρωνικώς ύπο του Σωκράτους (ή του Πλάτωνος)28;

Ό Ξενοφών, αντιθέτως, ερμηνεύει το νομίζω με την σημασίαν του τιμώ ή λατρεύω29. Δια τοϋτο εν τη 'Απολογία του ό Σωκράτης, προς άντίκρουσιν της κατηγορίας ότι δέν λατρεύει τους πολιούχους, προβάλλει το επιχείρημα ότι εθυεν εμφανώς επί τών δημοσίων βωμών καί κατ' οίκον. 'Επικαλείται μάλιστα περί αύτοϋ καί την μαρτυρίαν του κατηγόρου αύτοΰ Μελήτου. Τα ϊδια επαναλαμβάνει καί ό Θεοδέκτης, μαθητής του 'Ισοκράτους, εις τα διασωθέντα αποσπάσματα της σωκρατικής 'Απολογίας αύτοϋ30.

Έ ν τούτοις, μάλλον πρέπει να άκολουθήσωμεν τον Πλάτωνα εις τήν έρμηνείαν του νομίζω, όπως έπραξαν οι E. Derenne31 καί J. Rudhardt32. Υπέρ αύτοϋ συνηγορεί ότι δέν εχομεν μαρτυρίαν είτε εις τα αρχαία κείμενα, είτε καί έπιγραφικώς περί τής διώξεως τών παραμελούντων τα θρησκευτικά των καθήκοντα ή τών δυσπιστούντων δια τήν άλήθειαν τών μυθολογουμέ

νων. Παραδείγματα τοιαύτης δυσπιστίας εκ μέρους τοϋ Σωκράτους παρέ

χονται πολλά υπό τοϋ Πλάτωνος, ώς εις τον Εύθύφρονα, τον Κρατύλον καί τήν Πολιτείαν33. Έν γένει κατά τήν αρχαιότητα ή τιμωρία τών δυσπιστούν

των έπαφίετο εϊς τους θεούς. Ή Πολιτεία επενέβαινε μόνον, αν ή ασέβεια έξεδηλοΰτο καί δια πράξεων, ώς άθεϊστικής διδασκαλίας, προσηλυτισμού εις μή έγκεκριμένην θρησκείαν, εισαγωγής καινοφανών τύπων εις τήν λα

τρείαν κ.ο.κ. Συμφωνεί προς τα ανωτέρω καί το λεγόμενον εις τους Νόμους τοϋ Πλάτωνος, ότι διωκτέος είναι: έ ά ν τ ι ς ά σ ε β η λ ό γ ο ι ς, ε ι τ' ε ρ γ ο ι ς34. 'Αλλά καί τό περιελθόν εις ημάς ψήφισμα τοϋ Διοπείθους κατά τών φιλοσόφων (τό 432 π.Χ.) λέγει: ε ι σ α γ γ έ λ ε σ θ α ι τ ο υ ς τ α θ ε ι α μ ή ν ο μ ί ζ ο ν τ α ς ή λ ό γ ο υ ς π ε ρ ί τ ώ ν μ ε τ α ρ σ ί ω ν (τών ουρανίων) δ ι δ ά σ κ ο ν τ α ς 3 5 . "Ωστε καί κατά τό ψήφισμα ή ασέ

βεια έχει ώς προϋπόθεσιν τήν διδασκαλίαν. Ή δε διατύπωσις αστρονο

μικών ή κοσμολογικών θεωριών έδιώκετο, διότι δι' αυτών έξεφράζοντο άμφιβολίαι δια τήν θείαν δύναμιν τών 'Ολυμπίων. Έ ν τούτοις ό Σωκράτης δέν εγκαλείται ώς διδάσκων αστρονομικός θεωρίας, ώς προβλέπει τό δεύ

27. J. H e i b e r g , κατά Π. Βιζουκίδην, Δίκη Σωκρ. 1919. 28. P. F r i e d l a e n d e r , Plato I, 1930, 162. 29. Ξεν. Άπολ. 11, Άπομν. 1,1,2. 30. Άριστ. Ρητ. 2,23,1399α8. 31. E. D e r e n n e , ώς άνω. 32. J. R u d h a r d t , Mus. Helv. 17,1960,87. 33. Πλάτ. Εύθύφρ. 6αγ, Κρατ. 425γ, Πολ. 2,377δ378ε. 34. Πλάτ. Νομ. 907δ. 35. Πλούτ. Περ. 32,169δ.

Κατηγορία τοϋ Σωκράτους καί καταδίκη του 21

τερον μέρος τοϋ ψηφίσματος, βάσει τοϋ οποίου έδιώχθη ο 'Αναξαγόρας. Φαίνεται λοιπόν ότι τόσον ό Σωκράτης, όσον και προηγουμένως ό Πρωτα

γόρας καί ό Διαγόρας, έδιώχθησαν βάσει τοϋ πρώτου μέρους τοϋ ψηφίσμα

τος, ώς μη νομίζοντες τα θεία. Κατά την λαϊκήν άντίληψιν, όπως εκφράζεται υπό τοϋ Εύθύφρονος εις

τον όμώνυμον διάλογον τοϋ Πλάτωνος, ασεβείς ήσαν οί έγκληματίαι, ώς οί φονεΐς, οί ιερόσυλοι κλπ. 'Αντιθέτως ευσέβεια ήτο τό νά έκτελή τις τα αρεστά εις τους θεούς36. Οί δύο ορισμοί της ασεβείας, οί περιελθόντες εκ της αρχαιότητος, ολίγον βοηθοϋν εις τήν έξακρίβωσιν της εννοίας αυτής άπό νομικής απόψεως. Κατά τον ψευδό 'Αριστοτέλη, ασέβεια ήτο: ή π ε ρ i τ ο υ ς θ ε ο ύ ς π λ η μ μ έ λ ε ι α κ α ί π ε ρ ί τ ο υ ς δ α ί μ ο ν α ς ή κ α ί π ε ρ ί τ ο υ ς κ α τ ο ι χ ο μ έ ν ο υ ς (τους νεκρούς)37. Κατά τον Πολύ

βιον ήτο: τ ο ε ι ς τ ο υ ς θ ε ο ύ ς κ α ι τ ο υ ς τ ε θ ν ε ώ τ α ς ά μ α ρ τ ά

ν ε ι ν 3 8 . Πάντως καί εξ αυτών προκύπτει ότι πράξεις ήσαν αί συνιστώ

σαι το αδίκημα τής ασεβείας (πλημμέλεια, άμαρτάνειν) καί όχι ή ελλειψις πίστεως. Καίτοι δεν διεσώθη ό βασικός περί τής ασεβείας νόμος, εν τούτοις είναι πιθανή ή ϋπαρξίς του. "Ισως δε καί τό προαναφερθέν ψήφισμα τοϋ Διοπείθους έστηρίζετο έπ' αύτοΰ, διότι τα ψηφίσματα κατά κανόνα εϊχον σκοπόν τήν συμπλήρωσιν υπάρχοντος νόμου. Εις τήν περίπτωσιν αυτήν ό νό

μος ήτο επικρατέστερος τοϋ ψηφίματος. Έν ελλείψει όμως νόμου, τό ψή

φισμα άποκτα τήν ίσχύν του39. Έν πάση περιπτώσει, οί περιπίπτοντες εις τό αδίκημα τής ασεβείας, μέχρι τής εποχής τοϋ άρχοντος Εύκλείδου (403 π.Χ.) εδιώκοντο κατ' είσαγγελίαν, ώς λ.χ. ό 'Αλκιβιάδης τό 415 π.Χ. Κατά τήν είσαγγελίαν ό καταγγέλλων έπροστατεύετο, εις περίπτωσιν καθ' ην ή καταγγελία του άπερρίπτετο ύπό τής 'Εκκλησίας ή τοϋ δικαστηρίου. 'Αντι

θέτως κατά τήν γραφή ν, ούτος ύφίστατο αυστηρός κυρώσεις, αν ή καταγγε

λία του δεν ήθελε συγκεντρώσει'τό 1/5 των δικαστικών ψήφων ή αν τήν απέσυρε προ τής εκδικάσεως. Κατά τήν ιδίαν εποχή ν κατηργήθησαν καί οί καλούμενοι άγραφοι νόμοι κατά των άσεβων, ή εφαρμογή τών οποίων άνήκεν εις τήν δικαιοδοσίαν τών Εύμολπιδών40.

Ποία ήτο ακριβώς ή θρησκευτική παράβασις δια τήν οποίαν έδιώχθη ό Σωκράτης δεν γνωρίζομεν, διότι αύτη δεν καθορίζεται εις τα απολογητικά έργα τών μαθητών του, τα περιελθόντα εις ήμας. Ώ ς είναι φυσικόν όμως, τα τοιαύτης φύσεως έργα συχνά αποκρύπτουν ή καί διαστρέφουν τά ύπάρ

36. Πλάτ. Ευθύφρ. 7α,9ε. 37. Άριστ. Άρετ. Κακ. 7,1251α31. 38. Πολύβ. 37,1,15. 39. Άριστ. Ήθ. Νικ. 5,10,1137β27, Άνδοκ. Μυστ. 85, F. Quass, Zet. 55, 1971. 40. Άνδοκ. Μυστ. 85, 87, Ύπερείδ. Εύξ. 3,78 Β1.


χοντα επιβαρυντικά στοιχεία. Πάντως κατά το κείμενον της καταγγελίας, ό Σωκράτης δεν έδιώκετο ως άθεος, διότι τότε θα ήτο άκατανόητον το δεύτερον άρθρον αυτής να τον έγκαλή ώς είσάγοντα νέους θεούς. Κατ' ανάγκην λοιπόν ή παράβασις του Σωκράτους άφορα την άμφισβήτησιν της θεότητος των πολιούχων θεών. Ή έρευνα συνεπώς πρέπει να στραφή προς εκείνο τό ση

μεΐον της διδασκαλίας του, τό όποιον θα ήδύνατο να έρμηνευθή ώς ασέ

βεια προς τους 'Ολυμπίους. Ώ ς προς αυτό ή μαρτυρία του 'Αριστοφάνους εις τάς Νεφέλας είναι σαφής. Διότι κατά τήν κωμωδίαν, ό Σωκράτης διδάσκει κο

σμολογικήν θεωρίαν παρομοίαν προς τήν διατυπωθεΐσαν υπό του Διογέ

νους Άπολλωνιάτου και του φερομένου ώς διδασκάλου του 'Αρχελάου41. Κατ' αυτήν, ό άήρ είναι τό πρωταρχικόν και δημιουργικόν στοιχεΐον εν τω Κόσμω, αυτόν δε ό Διογένης έταύτιζε μέ τον Νουν του Άναξαγόρου42. Βεβαίως δεν άναμένομεν να άνεύρωμεν εις μίαν κωμωδίαν τήν ακριβή άνά

λυσιν ενός φιλοσοφικού συστήματος, ούτε αποκλείονται εις αυτήν διαστρο

φαί ή καί ή άπόδοσις φανταστικών δοξασιών. Παρά ταύτα, ό 'Αριστοφάνης φαίνεται ενήμερος της διδασκαλίας τοΰ Σωκράτους. Κατά τον Β. Philip

pson, ό φιλόσοφος χρησιμοποιεί εις τάς Νεφέλας τήν επαγωγική ν μέθοδον τοΰ συλλογισμού, τήν οποίαν καί ό 'Αριστοτέλης αποδίδει εις αυτόν43. Επίσης εκθέτει εις αύτάς καί τό θεμελιώδες δόγμα της διδασκαλίας του, τό γνώθι σαυτόν44.

Βεβαίως οί σωκρατικοί αρνούνται παντελώς ότι ό διδάσκαλος των έδί

δασκε κοσμολογικός θεωρίας, τό αυτό δέ υποστηρίζει καί ό 'Αριστοτέλης. Ώ ς εκ τούτου πρέπει να δεχθώμεν τάς διαβεβαιώσεις των, τουλάχιστον δια τό χρονικόν διάστημα άπό τοΰ 420 π.Χ. καί εντεύθεν. 'Από της εποχής δη

λαδή, ότε καί οί πρεσβύτεροι τών μαθητών του, ώς λ.χ. ό 'Αντισθένης, ήρχισαν να παρακολουθούν τήν διδασκαλίαν του. Πώς όμως θά ήτο δυ

νατόν ή καταγγελία εναντίον τοΰ Σωκράτους να άνατρέχη εις τήν προ εικο

σιπενταετίας διδασκαλίαν του; Ή ιδία δυσκολία δημιουργείται κατά τήν προσπάθειαν ερμηνείας τοΰ

δευτέρου άρθρου της καταγγελίας, περί της εισαγωγής τών καινών δαιμο

νίων. Ό Πλάτων, ό Ξενοφών καί οί μεταγενέστεροι υποστηρίζουν, ότι διά τούτων υπονοείται τό σωκρατικόν δαιμόνιον45. Τούτο όμως ολίγον είναι πιστευτόν, διότι τό προσωπικόν δαιμόνιον τού φιλοσόφου δεν ήτο

41. T. G e l z e r , Aristoph. Sokr., Mus. Helv 13,1956,65, W . K . C . G u t h r i e , Hist. Gr. Philos. 3, 1963.

42. Άριστοφ. Νεφ. 380 θεός αιθέριος Δΐνος. 43. R. P h i l i p p s o n , Rh. Mus. 81, 1932, 30. 44. Άριστοφ. Νεφ. 7405, 842, Άριστ. Μεταφ. Μ4, 1078β17. 45. Πλάτ. Άπολ. 31δ, Εύθύφρ. 3β, Θεάγ. 129β, Ξεν. Άπομν. 1,1,2, Άπολ. 12.


άντικείμενον της λατρείας οΰτε παρ' αύτοϋ, ούτε και παρά των μαθητών του. "Ωστε και αν ακόμη δεχθώμεν την ϋπαρξίν του, και πάλιν δεν θα ήτο δυνατόν να θεμελίωση την καταγγελίαν περί της εισαγωγής εις την λατρείαν νέου θεοϋ. Πλην δε τούτου δέν συμφωνεί εις την ταύτισιν μετά τοϋ δαι

μονίου τοϋ Σωκράτους και ή χρησιμοποίησις εν τη καταγγελία τοϋ πληθυντι

κοϋ δαιμόνια. Δια τοΰτο, ώς νομίζομεν, ή εισαγωγή τοϋ σωκρατικοΰ δαιμο

νίου εγένετο μάλλον υπό των απολογητών, προς συγκάλυψιν τοϋ πραγμα

τικού νοήματος της καταγγελίας. Τοΰτο δέ και έπέτυχον. Ή ταύτισις όμως αυτή ύπήρξεν ή αιτία δια τό πλήθος τών υποθέσεων περί τής φύσεως τοϋ δαιμονίου, τόσον κατά τήν αρχαιότητα, όσον και κατά τους νεωτέρους χρόνους (Τερψίων, Πλούταρχος, Άπουλήϊος, Zeller, Maier, Heiberg, Breitenbach, Wilamowitz, Gomperz κ.ά.). "Αν τουλάχιστον ή καταγγελία περί τών καινών δαιμονίων εϊχεν έκτοξευθή κατά τοϋ πρεσβύτου Πλάτωνος ή τοϋ κατόπιν διαδεχθέντος αυτόν Ξενοκράτους, θα έγνωρίζομεν ότι έστρέ

φετο κατά τών αστρικών θεοτήτων, τάς οποίας εϊχον εισαγάγει46. Δέν εχο

μεν όμως άπόδειξιν ότι αί ανωτέρω θεότητες ήσαν γνωσταί εις τον Σωκράτη και ότι άπετέλουν μάλιστα και θέμα τής διδασκαλίας του.

Δέν θα έπεκταθώμεν επί τών υποθέσεων περί τής φύσεως τοϋ σωκρατικοΰ δαιμονίου, διότι έπί τή βάσει τών υπαρχόντων στοιχείων τό ζήτημα τοϋτο είναι, καθ' ήμδς, άλυτον. Έν πάση περιπτώσει, ό Σωκράτης εκρίθη ένοχος τοϋ αδικήματος τής ασεβείας, διότι, ώς νομίζομεν, εϊτε λόγοις, εϊτε έργοις ήμφεσβήτησε τήν θεότητα τών πολιούχων. Ό τ ι δέ ή άμφισβήτησις αυτή εγένετο, σύν τοις άλλοις, και δια τής εισαγωγής καινών δαιμονίων, οιαδή

ποτε και αν ήσαν ταΰτα, δέν είναι καθόλου άπίθανον. Εις τήν περίπτωσιν όμως αυτήν, τα δύο πρώτα άρθρα τής καταγγελίας θα έπρεπε να ένοποιη

θοΰν. Εις τοΰτο συνηγορεί και τό ότι τό ρήμα α δ ι κ ε ί δέν επαναλαμ

βάνεται προ τοϋ δευτέρου άρθρου, άλλα μόνον προ τοϋ τρίτου. Άλλα και άνεξάρτητον αν ήτο τό δεύτερον άρθρον και πάλιν θα ήδύνατο να όδηγήση εις τήν καταδίκην τοΰ Σωκράτους, διότι, ώς ελέχθη, ή εισαγωγή νέας λα

τρείας, άνευ τής εγκρίσεως τής 'Εκκλησίας και τής Βουλής, έδιώκετο. Τοΰτο συνέβη εις τήν περίπτωσιν τής ίερείας Νίνου, ή οποία κατεδικάσθη εις θάνατον διότι είσήγαγεν εις τήν λατρείαν φρυγικάς θεότητας. Βραδύτερον δέ ό 'Αριστοτέλης και ό Δημάδης κατηγγέλθησαν έπ' άσεβεία ώς ήρωποιή

σαντες τον τύραννον Έρμείαν και τον Μέγαν 'Αλέξανδρον47. 'Ανεξαρτήτως όμως τών προβλημάτων τα όποια θέτει ή καταγγελία

τοϋ Σωκράτους, εχομεν και τάς πιθανάς επιπτώσεις τάς οποίας έπέσυρεν

467Ί\ B o y an ce, Rev. Et. Ane. 99,1947, 178, Rev. Et. Gr. 56, 1952,312, F. S o l m s e n , Plat. Theol. 1942.

47. Δημοσθ. Παραπρ. 19,281,431, Βοιωτ. 2,40,9,1010, Αίλ. Π. *Ι. 3,36, 5,12, Διογ. Λαέρτ. 5,15.


ή έπ' άσεβεία καταδίκη του εις θάνατον. Δεν γνωρίζω αν ύπάρχη νεωτέρα τις εργασία μελετώσα το θέμα τοΰτο. Εις την έξέτασιν αύτοΰ ώδηγήθημεν πάντως εκ του γεγονότος, ότι ουδεμία συγκεκριμένη πληροφορία παρέ

χεται περί τοϋ τόπου και του τρόπου του ενταφιασμού τοϋ φιλοσόφου. Ή μόνη πληροφορία έχει χαρακτήρα σαφώς θρυλικόν. Κατ' αυτήν, νεανίας εκ Χίου, έλθών εις 'Αθήνας προς συνάντησιν τοϋ Σωκράτους και μή προ

λαβών αυτόν εν ζωή, μετέβη εις τον τάφον του, επί τοϋ οποίου και άπεκοι

μήθη. Έ ν ονείρω είδε κατόπιν τον φιλόσοφο ν και είχε μετ' αύτοΰ μακράν συνομιλίαν48. Εις εν επίγραμμα τοϋ 'Αντιπάτρου Θεσσαλονίκης (1ος αιών π.Χ.) λέγεται δια τον τάφον τοϋ Σωκράτους ότι: χ θ α μ α λ ή ν ύ π έ δ υ ς κ ό ν ι ν. "Αν δέν πρόκειται βεβαίως περί άπλοϋ ποιητικοΰ γυμνάσματος, θα ήδύνατο να σημαίνη δύο τινά, εϊτε ότι ό τάφος του δέν έκαλύπτετο ύπό στήλης ή τύμβου, εϊτε, πιθανώτερον, ότι ήτο αφανής και επομένως άγνω

στος49. Ή ελλειψις όμως συγκεκριμένης τινός πληροφορίας περί τοϋ τάφου του

προκαλεί εύλογους αμφιβολίας, αν πράγματι ή σορός τοϋ Σωκράτους ήξιώθη και αυτής τής ταφής εις τον οίκογενειακόν τάφον. Διότι άλλως είναι άκατα

νόητον οί προσφιλείς και πιστοί εις τήν μνήμην του μαθηταί να άγνοοΰν τον τάφον του ή τουλάχιστον να μή τον αναφέρουν ποτέ. Ένω αντιθέτως, αν εγνώριζον τήν ϋπαρξίν του, θα ήτο φυσικόν να εϊχον αναλάβει και τήν φροντίδα τής συντηρήσεως και τοϋ εύτρεπισμοϋ του. Πιθανώς δέ και θα ετέλουν έπ' αύτοΰ και τα καθιερωμένα ετήσια μνημόσυνα. Ή παράδοσις αύτη ή τουλάχιστον ή άνάμνησις αυτής, θα διεσώζετο τότε και εις τήν έπο

μένην γενεάν τών φιλοσόφων, ώς τους Σπεύσιππον, Ηρακλείδη, 'Αριστο

τέλη, Θεόφραστον κλπ., εις τρόπον ώστε να μή περιπέση ποτέ εις λήθην ή θέσις τοϋ τάφου τοΰ Σωκράτους. Τό άντίθετον όμως συνέβη, τοΰτο δέ προκαλεί τήν ύπόνοιαν, ότι ό Σωκράτης, λόγω ακριβώς τής καταδίκης του εις θάνατον έπ' άσεβεία, δέν είχε τύχει ταφής κατά τα νενομισμένα. Τοι

οΰτο γεγονός θα ήτο φυσικόν να άποσιωπηθή υπό τών απολογητών μαθη

τών του, ώς μειωτικόν τής μνήμης τοΰ διδασκάλου των. "Ισως όμως τεθή τό ερώτημα, διατί τοΰτο δέν μνημονεύεται εις τό κατηγορητήριο ν τοΰ Πο

λυκράτους; 'Αλλ' εις τοϋτο ή μνεία τής ταφής τοϋ Σωκράτους αποκλείεται, διότι είχε τεθή εις τό στόμα τοΰ Άνύτου, όστις βεβαίως δέν ήδύνατο να προ

δικάση τήν άπόφασιν τοΰ δικαστηρίου. Βεβαίως δέν κατέχομεν ασφαλή τίνα πληροφορίαν περί τής τύχης τοΰ

νεκροΰ σώματος τοΰ εκτελεσθέντος δι' άσέβειαν. Πάντως είναι γνωστόν,

48. Έπιστ. Σωκτ. 17,3 Η. 49. Άντίπατρ. Θεσσαλ. Παλ. Άνθ. 7,7,629.


ότι πας παραβάτης τών θείων εθεωρείτο ώς επάρατος50. Κατά το ψήφισμα τοϋ Ίσοτιμίδου (415 π.Χ.), και αυτός ακόμη ό υπόδικος δια το αδίκημα της ασεβείας περιέπιπτεν εις άτιμίαν και άπεκλείετο από της εισόδου εις τα ιερά51. Περί της τύχης συνεπώς τοϋ νεκρού σώματος τοϋ εκτελεσθέντος άσεβους, μόνον εμμέσως δυνάμεθα να συμπεράνωμεν εκ τών ισχυόντων εις το παρεμφερές αδίκημα της ιεροσυλίας. Αϊ έπιβαλλόμεναι εις αυτήν κυρώ

σεις ήσαν σκληρόταται. Κατά τον Ξενοφώντα, ό παραβάτης κατεδικάζετο είς θάνατον, ή περιουσία του έδημεύετο (τα χ ρ ή μ α τ α δ η μ ό σ ι α

ε ί ν α ι ) , το δέ σώμα του άπερρίπτετο μετά τήν έκτέλεσιν εξω τών αττικών ορίων ( μ ή τ α φ ή ν α ι ε ν τ ή Α τ τ ι κ ή ) 5 2 . Τοΰτο εϊχον ύποστή πα

λαιότερον οι Άλκμεωνίδαι, τών οποίων τα όστα έρρίφθησαν εκτός της 'Αττικής53. Σημειωτέον ότι τό αδίκημα των δέν ήτο ιεροσυλία, δηλαδή κλοπή τών ιερών, άλλα καθαρά ασέβεια, διότι έφόνευσαν τους καταφυ

γόντας είς τον βωμόν τής 'Αθηνάς. Συμπεράσματα θα ήδύναντο ομοίως νά συναχθοΰν και εκ τών Νόμων τοϋ Πλάτωνος. Ούτοι περιεΐχον πολλά προο

δευτικά στοιχεία εν συγκρίσει προς τό ισχύον άττικόν δίκαιον. Ούτω λ.χ. προέβλεπον τον εγκλεισμόν τών παραβατών είς σωφρονιστήριον, ενώ κατά τό άττικόν δίκαιον ή φυλάκισις δέν έπεβάλλετο ώς ποινή, άλλα μόνον προς καταναγκασμόν τών οφειλετών ή προς πρόληψιν ενίοτε τής φυγοδικίας εις σοβαρά τίνα αδικήματα, ώς τήν προδοσίαν54. Κατά τους Νόμους τοϋ Πλά

τωνος, ό άσεβης (μ ή ν ο μ ί ζ ο ν τ ι θ ε ο ύ ς ε ι ν α ι ) 5 5 εγκλείεται επί πεν

ταετίαν τουλάχιστον είς σωφρονιστή ριον56. "Αν δέ και πάλιν δέν σωφρο

νήση, θανάτω ζ η μ ι ο ϋ σ θ α ι , α π ο θ α ν ό ν τ α δέ ε ξ ω τ ώ ν ο ρ ί ω ν έ κ β ά λ λ ε ι ν ά τ α φ ο ν5 7 . Είναι λοιπόν πιθανόν ότι ή ιδία τύχη ανέμενε και τους ασεβείς, τους καταδικασθέντας είς θάνατον, ύπό τών πολύ αυστη

ρότερων νόμων τής αθηναϊκής Πολιτείας. Παράδειγμα απορρίψεως του νεκροΰ σώματος εξω τών ορίων τής 'Αττικής μετά έκτέλεσιν δια κώνειου εχομεν εις τήν περίπτωσιν τοϋ Φωκίωνος58. Δέν είχε βεβαίως καταδι

50. Φιλόστρ. Βίος 'Απόλλων. 8,5. 51. Άνδοκ. Μυστ. 71, Λυσ. κ. Άνδοκ . 52, Ε. Ruschenbusch Hist. 7,1958,398. 52. Ξεν. Έλλην . 1,7,22, Κ. L a t t e , RE. P.W. Suppl. 7,1940,1599, T h a l h e i m ,

RE. P.W. 2β, 1896,1529 και 8,1913,1586, W. N e s t l e , Real. Lex. Alt. Christ. 1950, J. Barkan, Capital Punishment Athens 1957., Κ. Γ α ρ δ ί κ α ς, Φον. Δίκ. 'Αρχ. Έλλην . 1917.

53. Θουκ. 1,126,12. 54. Πλάτ. Νόμ. 10, 908αε., Κ. L a t t e , Herm. 60,1931,30,129, E. A . W y l e r ,

Herm. 85.1957,292. 55. Πλάτ. Νόμ. 908β. 56. Όμοίως 908ε. 57. Όμοίως 909γ. 58. Πλούτ. Φωκ. 47,759α., Διόδ. 18,67.


κασθή ώς ασεβής, αλλ'ώς ένοχος προδοσίας το 317 π.Χ. Άναφέρομεν το γεγονός τοϋτο προς άπόδειξιν,δτι ή μεταθανάτιος αύτη άτίμωσις έξηκολούθει ισχύουσα και μετά πάροδον 80 ετών από της καταδίκης τοϋ Σωκράτους. Έ ν πάση περιπτώσει αποδεικνύεται, ότι αν ό Σωκράτης εζη έν τη ίδεώδει Πολι

τεία τοϋ Πλάτωνος και δέν προέβαινεν εις αύτοκριτικήν τών ασεβών του δο

ξασιών, άλλα έπέμενεν εις αύτάς όπως καί έν τη απολογία του, θα έκινδύ

νευε και πάλιν να καταδικασθή εις θάνατον, το δε σώμα του να ριφθη άτα

φον εξω τών συνόρων της 'Αττικής. Δια τούτο καί ό F. M. Cornford προσ

φυώς παραβάλλει τήν ώς άνω ύποθετικήν καταδίκην του Σωκράτους ύπο τών πλατωνικών Νόμων, με τήν καταδίκην τοϋ Ίησοϋ Χριστού υπό του ίεροε

ξεταστοϋ εις το μυθιστόρημα οί αδελφοί Καραμάζωφ τοϋ Ντοστογιέβσκυ59. Ή έκτέλεσις τοϋ Σωκράτους δι' άσέβειαν πιθανώς είχε καί επιπτώσεις

έπί τών περιουσιακών στοιχείων αύτοΰ και της οικογενείας του. Διότι κατά κανόνα ή εις θάνατον καταδίκη δια πολιτικόν ή θρησκευτικόν αδίκημα συνωδεύετο καί ύπό δημεύσεως τής περιουσίας, ώς προκύπτει και έκ τοϋ προαναφερθέντος χωρίου τοϋ Ξενοφώντος. Γνωρίζομεν σήμερον, ότι καί ό μαθητής τοϋ Σωκράτους Φαιδρός υπέστη δήμευσιν τής περιουσίας του ώς διακωμωδήσας τα Μυστήρια, δια πρδξιν δηλαδή άσεβη60. Ή δήμευσις βε

βαίως τής περιουσίας τοϋ Σωκράτους δέν αναφέρεται υπό τών απολογητών του, πλην ϊσως δι'ενός ύπαινιγμοΰ εις τον Κρίτωνα61. 'Ενδεχομένως λοι

πόν ούτοι τήν άπέκρυψαν δια λόγους απολογητικούς. "Αν όμως έλαβε χω

ράν, τότε ϊσως ή άσημότης τών υιών τοϋ Σωκράτους, τήν οποίαν αναφέρει ό 'Αριστοτέλης, να ήτο έν μέρει αποτέλεσμα τής πενίας των, συνεπεία τής δημεύσεως τής οικογενειακής περιουσίας62.

Επομένως δέν αποκλείεται δια τον Σωκράτη, λόγω τής καταδίκης του έπ' άσεβεία εις τον δια κώνειου θάνατον, νά υπέστη όχι μόνον δήμευσιν τής περιουσίας του, αλλά καί ό νεκρός του νά απερρίφθη άταφος εξω τών ατ

τικών ορίων, κατάτό παράδειγμα τοϋ Φωκίωνος. Υπάρχουν βεβαίως καί άλλαι δυνατότητες, ώς λ.χ. νά καταποντισθή το σώμα εις τήν θάλασσαν ή καί νά άπορριφθή εις τό βάραθρον παρά τον λόφον τοϋ Φιλοπάππου. Ή τελευταία μάλιστα δυνατότης θα ήδύνατο νά εΰρη καί έρεισμα εις τό άναφε

ρόμενον ύπό τοϋ Λιβανίου εις τήν σωκρατικήν Άπολογίαν του, ότι nâc τ ι ς α ν εϋ φ ρ ο ν ώ ν (πλην τοϋ Σωκράτους), έ σ ω σ ε ν α υ τ ό ν καί τ ο β ά ρ α θ ρ ο ν έ φ υ λ ά ξ α τ ο 6 3 .

59. F. Μ. C o n r f o r t , Unwritt. Law 1950. 60. E. D. M e r r i t i , Hesp. 8,1939,73,. IG. 1,2,305,10. 61. Πλάτ. Κρίτ.46. 62. Άριστ. Ρητ. 2,14,1390α29. 63. Λιβάνιος, Άπολ. Σωκρ. 139.


WHAT WAS THE MEANING OF THE CHARGE OF IMPIETY AGAINST SOCRATES AND WHAT WERE THE SEQUELS OF

HIS CONDEMNATION ? By H. TOOLE

The accusation of impiety against Socrates is cited by Xenophon and others. However, we are not certain if Xenophon cites it textually, because of adding, thatit sounded approximately thus. The chief accuser of Socrates was the poet Meletos, backed by the politician Anytos. In antiquity it was believed, that the orator Polycrates wrote the indictment against Socrates. In fact, his pamphlet must be dated about 15 years later. Probably it was a reply to the Apology of Plato. The charge of impiety prevailed in the accu

sation of Socrates, as can be inferred from the summons to appear before the magistrate basileus, who was in charge for all religious matters. Possibly, however, the religious charge was only a smoke screen to cover the under

lying political motives. The charge against Socrates contained two or possible three clauses. The first one is, that he either did not believe in the official State gods or that he did not worship them. The first meaning of the verb νομίζειν was used by Plato in his Apology, while Xenophon follows the se

cond. From the decree of Diopeithes can be inferred, that the charge of impiety was principally brought against persons who were doubting the divine power of the Olympians. Accordingly, the persecution for impiety presupposes either atheistic teaching or the performance of impious deeds. The charge of the second clause was, that Socrates introduced into the wor

ship the cult of new gods (or demons). Therefore, the first clause could not have been a charge of atheism. Aristophanes in the Clouds, charges Socrates of teaching cosmological theories, similar to those of Anaxagoras and of his teacher Archelaos. Nevertheless, the disciples of Socrates absolutely deny such a teaching. Plato, Xenophon a.o. assert that the second clause was directed against the personal demon of Socrates. This, however, is im

probable, because in the charge the plural δαιμόνια is used. It is, therefore, more probable, that the apologists of Socrates have introduced his personal demon, in order to obscure the meaning of the second clause. Anyway, Socrates was found guilty and condemned to drink the cup of hemlock. However, his condemnation was certainly followed by other sanctions. One of them was the confiscation of Socrates' property. This can be infer


red from the decree of Isotimides and from the confiscation of the property of his disciple Phaedros for ridiculing the Mysteries. Another sanction was the refusal to permit the burial of his body in Attika as accursed by the gods. According to Xenophonand Plato, the bodies of the executed sacrilegious or impious were thrown outside the confines of Attika or into the barathron. The refusal of burial in the case of Socrates may explain the lack of informa

tion about the emplacement of his tomb and why not memorial services are mentioned of being held on it by his disciples.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Μ. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗ τέως Πρυτάνεως της ΠΑΣΠΕ

ΜΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΗ ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΣΕΒΆΣΜΙΑς ΔΟΞΑΣΊΑς ΓΙΑ ΜΕΤΑΒΙΩΣΕΙΣ

Μια εξαιρετική πνευματική μορφή ύψηλοϋ επιπέδου είχε περάσει από τή χώρα μας — και συγκεκριμένα άπο τήν πρωτεύουσα μας, τήν 'Αθήνα μας — λίγο υστέρα άπο τήν εποχή της μικρασιατικής καταστροφής κι είχε ζήσει εδώ άπο το φθινόπωρο του 1922 έως το 1924.

Σ' αυτό το διάστημα έγραψε στην 'Αθήνα και στο Μαρούσι τα θαυμά

σια εκείνα κείμενα, όπου περιγράφει μέ τόσες λεπτομέρειες τήν μελλοντική πορεία του δυτικοεύρωπαϊκοϋ πολιτισμού, άπό τον 21ο αιώνα και πέρα και για μακροχρόνια διαστήματα. Αυτά τα κείμενα του ό Ντήναχ τα εμπι

στεύθηκε στον τότε μαθητή του, τον σημερινό καθηγητή Γ. Παπαχατζή. Κι ô τελευταίος αυτός, μεταφράζοντας τα άπό τα γερμανικά σε ωραία λο

γοτεχνική απόδοση στή δημοτική, τα έχει εκδώσει μέ τον τίτλο «Ή Κοι

λάδα των Ρόδων» σε δύο τόμους πού κυκλοφορούν τώρα κι έχουν γίνει το μπέστσέλλερ σέ κύκλους αναγνωστών και αναγνωστριών μέ ανώτερη μόρ

φωση και μέ εσωτερική καλλιέργεια. Ό Πάουλ Άμαντέους Ντήναχ, ό κεντροευρωπαϊος αυτός γερμανόφωνος

εκπαιδευτικός, ήταν αναντίρρητα φιλέλληνας και γι' αυτό και πόνεσε κι έζησε ολόψυχα τό δράμα της φυλής μας του φθινοπώρου του 1922. Στην προμετωπίδα τών κειμένων του γράφει στα ελληνικά τήν παραδοσιακή της μεγάλης 'Ιδέας φράση «πάλι μέ χρόνια μέ καιρούς», αν καί τήν συναρτά εκεί όχι μέ μιαν αναβίωση τής βυζαντινής αυτοκρατορίας, άλλα μέ μια αναγέννηση στις πνευματικές αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Τό τελευ

ταίο αυτό είναι ό βαθύτερος πόθος τής ψυχής του. Καί ό καημός του εϊναι ή μονομέρεια του τεχνικοοικονομικού πολιτισμού του 20οϋ αιώνα μας.

Ό Παύλος Άμαδέος Ντήναχ εμφανίζει τις θαυμάσιες περιγραφές τών κειμένων του σάν να είναι ζωντανές αναμνήσεις άπό μιαν προΰπαρξη καί διαβεβαιώνει ότι έχει ζήσει δύο χωριστές ζωές. Δέν είναι βέβαια όλοι υπο

χρεωμένοι να τό πιστέψουν. Για όσους δέν παραδέχονται τήν παραψυχολο

30 ΓεΙωργίου Μ. Παπαχατζή

γία και τα μεταψυχικά φαινόμενα, τα κείμενα της «Κοιλάδας τών Ρόδων» αποτελούν ένορατικές προρρήσεις μέ μια καταπληκτική ικανότητα προ

γνώσεως. Είναι κείμενα εφαρμοσμένης μελλοντολογικής κοινωνιολογίας και αισιόδοξης προοπτικής στή μεταφυσική.

'Από πρώτη όψη ή «Κοιλάδα των Ρόδων» φαίνεται να είναι σελίδες ταξιδιωτικής πεζογραφίας. Ένα λογοτέχνημα υψηλής ποιότητας, ενα εξαί

σιο ταξίδι στις κυριώτερες περιοχές τής κεντρικής και δυτικής Ευρώπης μιας μελλοντικής εποχής μακρινής άλλα συγκεκριμένης, όπου ό συγγραφέας έζησε στο κοινωνικό και πνευματικό περιβάλλον της και τό περιγράφει μέ κάθε λεπτομέρεια. Άπό τις περιγραφές αυτές προκύπτει κι έρχεται στο φως μια Πανευρώπη ιδιότυπα σοσιαλιστική μέ ύψηλοϋ επιπέδου πνευματικό πολιτισμό σ' όλους τους τομείς: καλλιτεχνική δημιουργία, παιδεία, λυρικό λόγο, επιστημονική πρόοδο, τεχνολογικές επιτεύξεις, μεταφυσική πίστη, πολιτική και κοινωνική οργάνωση κ.λπ.

Έξεικονίζονται έτσι κατά τρόπο θαυμάσιο οί ιστορικές τύχες των λαών τής Ευρώπης άπό τον 21ο αιώνα εως τον 39ο και ή παραλληλόδρομη ισό

χρονη εξελικτική πορεία του δυτικού πολιτισμού. Σαν ενα δραματικό θέα

μα εκπληκτικό σαν επάνω σέ μια πανοραμική οθόνη, εκτυλίσσονται τα αυθεντικά περιστατικά, τα αληθινά γεγονότα πού θα πραγματοποιηθούν — τόσο τα πιο κοντινά μας, όσο και τα χρονικά απώτερα — μέσα στο πολιτι

στικό και κοινωνικό κλίμα τής μακρινής κείνης μελλοντικής εποχής, πού θα τήν ζήσουν οί απόγονοι των τωρινών Ευρωπαίων. Τα διαβάζει και τα βλέ

πει σάν ζωντανά μέ τα μάτια τής ψυχής του ό προικισμένος μέ πνευματική καλλιέργεια αναγνώστης, άρκεΐ να έχει τήν απαιτούμενη μόρφωση και να έχει αποφασίσει και τό προσεχτικό διάβασμα. Μέ τή σειρά των κειμένων και όχι αποσπασματικά.

Μέ βάση τήν αντίληψη του χρόνου ως κάτι «παντοτεινά» υπαρκτού — υψηλότερα απ' τήν ανθρώπινη σύλληψη τής γραμμικής ροής του χρόνου, δηλαδή του χθες, σήμερα, αύριο — μέ βάση τήν ύπέρλογη περί χρόνου αντίληψη, του παντοτεινοΰ παρόντος μέ τήν εξ αντικειμένου οντολογική του εγκυρότητα, παίρνουν τό αληθινό τους νόημα, τό επάξιο ουσιαστικό τους περιεχόμενο, τα κείμενα του Παύλου Άμαδέου Ντήναχ. Είναι έτσι όπως ό αείμνηστος συντάκτης τους μας λέει και μας διαβεβαιώνει: ότι τα έζησε στ' αληθινά όλα κείνα. Έτσι αξίζουν να τα διαβάσει κανείς και να χαρεί τό θαυμαστό τους περιεχόμενο: Μέ πίστη ότι ό συντάκτης τους τα «έζησε» και τα «είδε» μέ τα μάτια του όλα κείνα τα μελλοντικά. "Οτι έζησε ανάμεσα τους κι ότι έχουνε αποτελέσει γι' αυτόν μια αληθινή «εμπειρία». Μόνο πι

στεύοντας τον, τα χαίρεται κανείς αυτά τα κείμενα, έτσι όπως τους αξίζει. Είναι τα όσα μέλλεται να γενούνε στην αγαπημένη τοϋ συγγραφέα

ευρωπαϊκή ήπειρο απ' τον 21ο αιώνα και πέρα, για εκατοντάδες χρόνια,

Παλαιά και σεβάσμια δοξασία για μεταβιώσεις 31

μέχρι το 3.906 μ.Χ. Είναι ή εικόνα κοινωνικής και πνευματικής ζωής στις ευρωπαϊκές χώρες τοΰ μέλλοντος.

Χάρη στην άδευτέρωτη προσωπική του μοίρα, χάρη σε μια σπανιώτατη περίπτωση μεταψυχικοΰ και πνευματιστικοϋ φαινομένου, πού του έτυχε στή ζωή, τα είδε και τα έζησε όλα κείνα τα μελλοντικά.

"Αν αντίθετα παραμείνουμε στά πλαίσια ενός θετικού τρόπου σκέψης, μιας δηλαδή συντηρητικής και προσγειωμένης καί γνωστικής νοοτροπίας, θα πρέπει να ποϋμε ότι ο συγγραφεύς έχει θαυμαστές ένορατικές ικανότητες, «προφητική» δύναμη, απίστευτη πολυγνωσία και έξοχη δύναμη όραματι

στοϋ, έτσι ώστε (χωρίς να δει τίποτα άπ' αυτά), μας παρουσιάζει ολοζώντανα όλα κείνα τα μελλοντικά.

Γράφει για τις ιστορικές τύχες των λαών τής Ευρώπης άπ' τον 21ο αιώ

να και πέρα και για τήν εξελικτική πορεία του δυτικοεύρωπαϊκοΰ πολιτισμού για ισόχρονο διάστημα, δηλαδή περίπου για χίλια εννιακόσια χρόνια. Καί τά απεικονίζει τόσο ζωντανά καί τόσο αληθινά, ώστε μένει κατάπληκτος κανείς μέ τις προφητικές του ικανότητες, αν βάλει σαν βάση ότι ô Ντήναχ καί μελλοντικά θα επαληθεύεται, όπως έχει επαληθευθεί για τοϋτα τά πενήν

τα πέντε χρόνια, δηλαδή άπ' τά 1923 πού έγραψε τά κείμενα εως τά σήμερα (Το έργο είναι γραμμένο στή διετία 19231924).

Ό,τιδήποτε άπ' τά δυο κι αν συμβαίνει — είτε σπάνιο μεταψυχικό καί πνευματιστικό φαινόμενο εϊτε καταπληκτικό ένορατικό καί προφητικό πνεύμα — πρόκειται πάντως για κείμενα μέ ζωντάνια, πρωτοτυπία καί γεμά

τα θαυμαστές λεπτομέρειες. Ή μετάφραση άπ' τό αρχικό γερμανικό κείμενο έχει γίνει άπ' τον κ. Γ. Μ. Παπαχατζή, σέ επιτυχημένο λογοτεχνικό στυλ, έτσι πού νομίζει κανείς ότι τά βλέπει ζωντανά όλα κείνα κι ότι σ' ενα θαυ

μάσιο συνθετικό πανοραμικό θέαμα παρακολουθεί κανένας να περνάει μπροστά στά μάτια του αναγνώστη όλη εκείνη ή εξελικτική πορεία τής ευ

ρωπαϊκής ιστορίας καί τοΰ δυτικού πολιτισμού στους αιώνες πού θέ νάρ

θοΰνε σέ συνέχεια τής τωρινής εποχής. Είναι ωραίο κεϊνο πού ό ϊδιος ό Ντήναχ γράφει, ότι μια καταδιωγμένη

μεγάλη κι αληθινή αγάπη τοΰ είχε τύχει στή ζωή, όταν ήτανε πολύ νέος, μια μεγάλη κι αληθινή αγάπη πού κόπηκε πρόωρα στή μέση. Κι ότι αυτό έγι

νε ή αιτία να τά «δει» καί να τά «ζήσει» όλα εκείνα. Σύμφωνα μέ τήν «υπερβα

τική» υπόσχεση πού τοΰ εϊχε δώσει ή αγαπημένη του πριν πεθάνει, σύμφωνα μέ τήν «συμφωνία» (τήν πάνω άπ' τά εγκόσμια) δυο ψυχών, πού τό Πεπρω

μένο τής επιφύλαξε μια τέτοια τήρηση, έσμιξε ξανά μέ τήν αγαπημένη του σέ άλλη ζωή, σέ άλλη εποχή, σέ άλλο κύκλο ιστορίας, σέ διαφορετικό περιβάλλον πολιτισμού, όπου καί κείνη καί κείνος είχανε διαφορετικά ονό

ματα. Για τό συγγραφέα μας όμως ήτανε αδρότατες οί αναμνήσεις προϋπάρ

32 Γεωργίου Μ. Παπαχατζή

ξεως και ολοζώντανη ή αυτοσυνειδησία του εγώ. Τοϋ επιφυλάχθηκε, λέει, ή εξαίσια αύτη δικαίωση της παλιάς μεγάλης του αγάπης.

Είναι βέβαια πάρα πολύ ωραίο, για νάναι αληθινό. Es ist zuschônum wahr zu sein, καθώς θα λέγαμε στη γλώσσα τοϋ ίδιου τοϋ Ντήναχ. "Αν όμως είναι αλήθεια, σημαίνει πώς υπάρχουνε περιπτώσεις, αν και σπάνιες, όπου μια ψυχική κατάσταση υπερφορτωμένη μ' αίσθηματικότητα μπορεί να οδη

γήσει σε θαυμάσιους μεταψυχικούς και πνευματιστικούς δρόμους πορείας και να μας θυμίσει ότι συχνά στις Ινδίες και στην Αίγυπτο κι άλλου έχουνε τύχει «περιπτώσεις μετενσαρκώσεως». Έξαφνα ένας άνθρωπος της τωρινής εποχής θυμάται πώς είχε προϋπάρξει σε προηγούμενη ζωή και μέ ποικίλα ζωντανά περιστατικά μας αφηγείται το πώς ήτανε «εκείνη ή άλλη ζωή». "Αν είναι έτσι, τότε ή «Κοιλάδα των Ρόδων» ει ναι «μια αληθινή ιστορία μεγά

λης αγάπης, πού συνεχίσθηκε πέρα απ' τό θάνατο». "Ας δοϋμε δμως: ποιο είναι το συγκεκριμένο περιεχόμενο πού έχουν

τα προφητικά αυτά κείμενα, πού έχουν εδώ στην Ελλάδα γενεί τα μπέστ

σέλλερ στους κύκλους των μορφωμένων ανθρώπων και πού θα γινόντουσαν σίγουρα τό μπέστσέλλερ σε πλαίσια πανευρωπαϊκά, αν είχαν εκδοθεί σε μια πιο διαδεδομένη άπ' τή δική μας γλώσσα. Ενδιαφέρουν κατά κύριο λόγο τους δυτικοευρωπαίους, άλλα μαζί μ' αυτούς ενδιαφέρουν κι εμάς τους Έλληνες, άφοϋ στα κείμενα αυτά ή χώρα μας εμφανίζεται ώς «Δύση» και τό έθνος μας τοποθετείται στην παράταξη τοϋ δυτικοΰ πολιτισμού, να ακολουθεί μαζί μέ τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς κοινή ιστορική και πολιτιστική πορεία.

Ό ΠαϋλοςΆμαδέος Ντήναχ, πού είναι αναντίρρητα ένας «μεγάλος ευρωπαίος», καθώς προκύπτει άπ' τα κείμενα, ένας μεγάλος οραματιστής των ιστορικών πεπρωμένων της Ευρώπης — έκτος αν πιστέψει κανείς πώς πρόκειται για απλό μεταψυχικό και πνευματιστικό φαινόμενο, οπότε ό Ντήναχ «δεν έχει δώσει τίποτα δικό του» — ό Ντήναχ λοιπόν διαιρεί τό σύνολο έργο του σε «Πρώτο» (191819) καί σε «Δεύτερο Τετράδιο» (1922

1923) και στις «Σελίδες Ημερολογίου». Αυτές οί τελευταίες (γραμμένες σέ γερμανική γλώσσα στην 'Αθήνα καί στα περίχωρα της στα 1923 και 1924) είναι τά καθαυτό προφητικά κείμενα. Τό πρώτο καί τό δεύτερο «Τετράδιο» άποτελοΰνε προσωπικό του συγγραφέα Ημερολόγιο κι εκεί μέσα γράφει ιδίως για τήν ιστορία της παλιάς δυστυχισμένης του αγάπης, τον καιρό τής νιότης του. Πέθανε ό Ντήναχ στα 1924 (δέν είχε κλείσει τά τριανταοχτώ) καί τά κείμενα του έχουν τώρα εκδοθεί μέ τ' όνομα, πού εκείνος είχε δώσει το 1922 (ερχόμενος στή χώρα μας) στην αρμόδια αστυνομική υπηρεσία αλλοδαπών.

Ήταν φιλέλληνας καί «μεγάλος ευρωπαίος» κι οραματίζεται τήν και

νούργια «μεγάλη δόξα» τοϋ πνευματικού πολιτισμού τών ευρωπαίων, τήν


καινούργια μεγάλη ακμή τών πνευματικών άξιων, πού θάρθει ύστερα άπο μια νέα 'Αναγέννηση πολιτισμού. 'Ακολουθώντας τον Oswald Spengler έχει τη γνώμη ότι ό μονόπλευρος τεχνικοοικονομικός πολιτισμός του 20οΰ και του 21ου αιώνα είναι ενα είδος ιδιότυπου Μεσαίωνα, με χαρακτηριστική κρίση στις ηθικές, αισθητικές, θρησκευτικές καί γενικότερα πνευματικές αξίες. Δεν έχει όμως τήν απαισιοδοξία του Spengler. Ό τελευταίος, καθώς είναι γνωστό, είχε υποστηρίξει («Τό Λυκόφως της Δύσεως», τόμοι 2, Μό

ναχο, 19181922) ότι ό δυτικοεύρωπαϊκός πολιτισμός έχει πια περάσει τήν εποχή της ακμής του κι είναι τώρα καταδικασμένος, μελλοθάνατος, προορισμένος να μετατραπεί σ' έναν μονομερή κι άψυχο τεχνικό καί οικο

νομικό πολιτισμό, χωρίς εσωτερικότητα, χωρίς ιδανικά, χωρίς ψυχή, χωρίς καμμιά πνευματικότητα. Ό Παύλος Ντήναχ τό αντίθετο: Πιστεύει («είδε» λέει καί «ξεύρει») ότι «ΰστερ' απ' τον Μεσαίωνα, δπου τώρα μπαίνει ή γη

ραιή κι ένδοξη μας τούτη ήπειρος, πάλι μέ χρόνια με καιρούς θα δει μια καινούργια 'Αναγέννηση καί τό συνακόλουθο άνθισμα ενός νέου μεγάλου πολιτισμού».

Τα κεφάλαια τοΰ έργου έχουν χαρακτηριστικούς εντυπωσιακούς τί

τλους, όπως π.χ. «Σελίδες ιστορίας τοΰ ευρωπαϊκού πνεύματος: 'Ενατένιση του δικού μας 20οΰ αιώνα άπο μεγάλη χρονική απόσταση, άπ' τα 3906 μ.Χ.». 'Επίσης «Σελίδες ιστορίας»: Ό «εφιάλτης τοΰ αριθμού» (ή ύπερπληθυσμια

κή κρίση) «κι οί συνακόλουθες τρομερές συγκρούσεις» (ένν. εγχρώμων μέ λευκούς). "Η τα άλλα του κεφάλαια: «Σελίδες ιστορίας τοΰ πολιτισμού». «Συνοπτικά ό 21ος αιώνας». «Σελίδες ιστορίας: Συνεπτυγμένα τα περιστα

τικά άπ' τον 22ο έως τον 25ο» κ.λπ. Για τήν προτιμημένη του, ας ποΰμε καλλίτερα «για τήν αγαπημένη του»,

εδαφική καί πολιτιστική περιοχή εκφράζεται σέ ορισμένα σημεία μ' ενθου

σιασμό: «Ευρώπη... Δοξασμένη κι αγαπημένη καί τόσο «απαραίτητη»—για

μιαν άνθρωπεμένη στη σφαίρα μας ζωή—τόσο «απαραίτητη» πνευματική παρουσία στην οικουμένη.. . Φωτοδότειρα τοΰ κόσμου για αιώνες, πού δέν άπέκανες να τον καταυγάζεις μ' εξαίσιο λευκό φως άπ' τή μικρή τούτη θα

λασσόβρεχτη γωνιά της Εύρασίας, άπ' τις μεσογειακές βόρειες ακρογιαλιές, εως τίς χώρες τών σκανδιναβών κι ως τή Σουόμη. Τί θάτανε ή ανθρωπότητα χωρίς εσένα, Ευρώπη, τί θάτανε ή ζωή τοΰ άνθρωπου σήμερα χωρίς τίς ασύγκριτες πολιτιστικές κι ηθικές κι ανθρωπιστικές αξίες πού έδώρησε ή μεγαλώνυμη σου γη σ' όλη τήν υδρόγειο!.. Κατάφορτη άπο πνευματική αϊγλη, άπο περγαμηνές, άπο αιώνες, ατάραχη, ολύμπια, σίγουρη για τό αύ

ριο, πνευματοδοτοΰσες ως τίς αρχές τοΰ αιώνα μας κολοσσιαίους πληθυσμούς κι εκτάσεις απέραντες, ως τίς νοτιότατες περιοχές τοΰ Νέου Κόσμου καί της 'Αφρικής κι ως τήν "Απω 'Ανατολή κι ώς τους αντίποδες, ως τήν Ώκεα

3


via. Ό κατατρεγμος της ιστορικής σου μοίρας άρχισε σύγκαιρα με τα δικά μου, λέει, χρόνια, εξ αιτίας της εγκληματικής παραφροσύνης των ίδιων σου των παιδιών. Στον πόλεμο του 1914 κατατροπώθηκαν οί λαοί τής Ευ

ρώπης, οι μοναδικές «μεγάλες δυνάμεις» — και ηθικά μεγάλες ώς τα τότε — κείνου του καιρού. Ηττήθηκαν πέρα για πέρα, πέφτοντας στον γκρεμνό τής εμφύλιας σύγκρουσης» (σελ. 484).

Και στη σελ. 489 (για τον νέο «Μεσαίωνα», τον τόσο ιδιότυπο, τον τόσο διαφορετικό άπ' τον προηγούμενο):

« Ό Μεσαίωνας είχε έρθει έρποντας στα κρυφά, καλυμμένος σε ολο

μέταξο μανδύα χρυσοποίκιλτο, ένας αλλόκοτος Μεσαίωνας, πρωτοφανήσι

μος, μέσα σέ πολιτείες πάμφωτες, ανάμεσα σέ πανύψηλες κι ολοκαίνουργιες οικοδομές, σέ τρελλούς ρυθμούς φαιδρών χορών, σέ περιβάλλον υλικής ευημερίας, σ' αλλεπάλληλα έγκαινιαζόμενα τεχνικά έργα, σέ φαρδιές φωτα

γωγημένες κι απαστράπτουσες λεωφόρους». Ώ ς νέο Μεσαίωνα χαρακτηρίζει την πτώση τής κοινής αισθητικής

συνείδησης, το σταμάτημα τής άξιας του ονόματος καλλιτεχνικής δημιουρ

γίας, την ελάττωση τής πίστης σέ ηθικές αξίες και σέ ίδεώδη, την έλλειψη «μεταφυσικού καταφύγιου», την υπερτίμηση τής αξίας τών τεχνολογικών επιτεύξεων και γενικότερα τών τεχνικών εφαρμογών τής προόδου τών φυσι

κών επιστημών κ.λπ. Ά π ' τις εποχές του παρελθόντος, άπ' τις γνωστές και σέ μας, θεωρεί σαν «φωτεινές ώρες σέ παγκόσμια πλαίσια» (σαν εποχές με

γάλης ακμής) εκτός άπ' τον χρυσοϋν αιώνα τών 'Αθηνών και την 'Ιταλική 'Αναγέννηση, ιδίως (στα νεώτερα χρόνια) τον 19ο αιώνα στη Δυτική Ευ

ρώπη (τον 19ο στις πρώτες του δεκαετίες). Είναι ό «προτιμημένος» του αιώνας σέ χρονικά πλαίσια δυτικού πολιτισμού.

Πάλι όμως θαρθεΐ, καθώς γράφει, μια καινούργια μεγάλη ακμή πολιτι

σμού, ένας νέος «ουμανισμός», ελληνοκεντρικός και πάλι (ελληνοκεντρι

κός και χριστιανοκεντρικός). Ό Ντήναχ είναι αισιόδοξος για την πορεία τοϋ πολιτισμού τών ευρωπαίων, όχι όμως και βραχυπρόθεσμα. 'Οραματίζε

ται τή νέα 'Αναγέννηση και τή συνακόλουθη «εποχή μεγάλης πολιτιστικής ακμής», πού θάρθεΐ ύστερα άπό ζοφερές εποχές πού θα μεσολαβήσουν. Ζοφερές έξ αιτίας τής ύπερπληθυσμιακής κρίσης και τής ανικανότητας τών διεθνών οργανισμών (τοϋ 21ου αι. ιδίως) να επιβάλουν αποτελεσματικά μέτρα ελέγχου τών γεννήσεων και να παρακολουθήσουν εγκαίρως τους δη

μογραφικούς δείκτες. Το μεγάλο κακό ήρθε, λέει, αιφνίδια, σαν μιά εκρηκτι

κή κατάσταση σέ πλαίσια γεωμετρικής προόδου τών άκαταμέτρητων κι αδιαχώρητων εκείνων πληθυσμών. Έκεΐ οφείλονται οί φοβερές συγκρούσεις εγχρώμων μέ λευκούς.

Είναι ενδιαφέρον να παρακολουθεί κανένας τις εικόνες πού δίνει — μέ τήν εξωτερική μορφή κομματιών ταξιδιωτικής πεζογραφίας — τοϋ πολιτι


σμοϋ της Ευρώπης των μακρινών κείνων μελλοντικών εποχών. Είναι σαν ενα θαυμάσιο ταξίδι μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο και μέσα σέ ζωντανές μορφές, πού απεικονίζουν τις ιστορικές τύχες τών λαών της Ευρώπης απ' τον 21ο εως τον 39ο αιώνα της χριστιανικής χρονολογίας. Τα κείμενα είναι σαν άπομόναχά τους εικονογραφημένα, χάρη στη ζωντάνια τών περιγραφών του ταξιδιού και τών εμφανιζομένων εικόνων.

Ή γλώσσα ρέουσα — δημοτική, χωρίς υπερβολές — κάνει να διαβάζον

ται τα κείμενα μέ ευχαρίστηση, κάτι σαν ενα ώραΐο μυθιστόρημα. Ό σύντο

μος πρόλογος τής Πειραιώτισσας λογοτέχνιδος Μαρίνας Σουκαρα αποτελεί ενα χρήσιμο κατατοπιστικό κείμενο. Το πάρα πέρα πολυσέλιδο «Προεισα

γωγικό και κριτικό σημείωμα)) του μεταφραστή είναι σέ πολύ ανώτερο επί

πεδο, προϋποθέτει όμως διάβασμα μέ προσοχή από αναγνώστη ανώτερης μόρφωσης. (Δημ. Λαζογιώργος Ελληνικός)

* * *

Ή εξωτερική μορφή τών κειμένων είναι σελίδες ταξιδιωτικής πεζογρα

φίας. Μια περιήγηση μέ αξιόλογη περιγραφική ικανότητα, μια περιήγηση στην κεντρική και στή δυτική και στή μεσογειακή Ευρώπη. Ό τίτλος πού έχει βάλει ό συντάκτης των είναι «Σελίδες Ημερολογίου)). Τό χρονικό τής άφηγήσεως του ταξιδιού αυτού ανάγεται χρονολογικά σ' εντελώς απώ

τερα χρονικά διαστήματα. Περίπου χίλια εννιακόσια πενήντα χρόνια ΰστερ' άπ' τή δική μας εποχή. Γι' αυτό ή ανάδρομη προοπτική (από κείνους τους μακρινούς μελλοντικούς καιρούς) προς τον 21ο τής δικής μας χρονολογίας εμφανίζει περισσότερο ενδιαφέρον. Θέλω να πώ πώς σχετική επικαιρότητα για έμας έχει μόνο αυτή ή ανάδρομη προοπτική στις πλησιέστερες σέ μας εποχές.

Ό συντάκτης του Χρονικού τής άφηγήσεως είναι μάλλον αισιόδοξος. "Οχι όμως για τό άμεσο δικό μας μέλλον. Διαβεβαιώνει τήν καινούργια 'Αναγέννηση, πού εμείς οί άνθρωποι τών τωρινών καιρών δέν θα τήν προ

λάβουμε. Μιλεί για τήν επικείμενη σύγκρουση όχι κρατών, άλλα φυλών (εγχρώμων μέ λευκούς), προβλέπει τήν «πληθυσμιακή έκρηξη)), τον «εφιάλ

τη του αριθμού», τή «γεωμετρική πρόοδο» στον επί θύραις υπερπληθυσμό, τήν οικουμενική διακυβέρνηση μιας κεντρικής ομοσπονδιακής πολιτικής εξουσίας (μέ λίκνο τών ομοσπονδιακών αυτών θεσμών τήν Ευρώπη) πού θ' απλωθεί (σ' ολόκληρη τήν υδρόγειο. Κι επίσης μιλεί για ενα καινούργιο πνεύμα ουμανισμού πού θάρθει ϋστερ' άπό τις ζοφερές ήμερες πού θα μεσο

λαβήσουν. Ζοφερές, λόγω τής ύπερπληθυσμιακής κρίσεως και τής ανικα

νότητας τών διεθνών οργανισμών να επιβάλουν εγκαίρως τήν έμπρακτη και αποτελεσματική παρακολούθηση του δημογραφικού δείκτη. Ό συντά


κτης των κειμένων αυτών είναι θαυμαστής της Δύσεως και του δυτικοευρω

παϊκού πνεύματος. Προλέγει ότι ό τύπος κράτους κοινωνικής ευημερίας και κοινωνικής ειρήνης, πού οι σκανδιναβοί τον έχουν επί των ήμερων μας πραγματοποιήσει, θα λάβει συν τω χρόνω «μορφή οικουμενική» και ότι θα καμφθεί μέ το πέρασμα των καιρών ή διάκριση μεταξύ ανεπτυγμένων και υποανάπτυκτων. Προλέγει τον «κίτρινο κίνδυνο», τις φοβερές συγκρούσεις μέ τους άσιάτας, πού θα γίνουν στον καιρό τών εγγονών τής σύγχρονης μας γενεάς. Προλέγει τήν ειρηνική χρησιμοποίηση τής θερμοπυρηνικής ενέργειας και τήν μελλοντική «στασιμότητα» τοϋ τεχνολογικού πολιτισμού, πού θα τον διαδεχθή ή νέα 'Αναγέννηση στους πνευματικούς τομείς. Προκύ

πτει εμμέσως άπ' τα κείμενα του ότι καταδικάζει τον ολοκληρωτισμό του ανατολικού μπλοκ, δικαιώνει τήν Δύση καί θεωρεί αναπόφευκτη (αναγκαίο κακό) τήν ρατσιστική πολιτική τών νοτιοαφρικανών καί τών νοτιότερων πολιτειών τής βορειοαμερικανικής Συμπολιτείας, επίσης δέ ώς ανεπιτυχή εκτίμηση μιας αμείλικτης πραγματικότητας θεωρεί τήν προσπάθεια τής καθολικής Εκκλησίας να παρεμποδίσει τα μέτρα ελέγχου τών γεννήσεων. Αυτά προκύπτουν άπ' τα κείμενα του.

Έμας τους "Ελληνες μας ενδιαφέρουν αυτά τα κείμενα, όπως καί τους άλλους ευρωπαίους. "Οχι βέβαια κατά τρόπο άμεσο, γιατί εκείνα έχουν ώς αντικείμενο τους τις ιστορικές τύχες τών δυτικοευρωπαίων. Εμμέσως όμως ενδιαφέρουν καί τήν Ελλάδα, γιατί στα κείμενα ή Ελλάς εμφανίζεται ώς «Δύσις» καί το έθνος μας εμφανίζεται εντεταγμένο στην ολότητα τών δυτικο

ευρωπαίων, να παρακολουθεί τήν ιστορική καί πολιτιστική τους πορεία. Ώ ς προς το θέμα υπάρξεως κεντρικών σημείων στα εν λόγω κείμενα,

ή εντύπωση μας είναι ότι δέν υπάρχει ενα μοναδικό κεντρικό σημείο, άλλα πολλά. 'Ανάμεσα σ' αυτά π.χ. ότι ό συντάκτης τών κειμένων αυτών εμφανίζει ενα «πρότυπο ιστορικού καί πνευματικού καί πολιτιστικού βίου» καί ότι σκοπός του είναι να συναγείρη τις συνειδήσεις, ώστε να γενεί στόχος όλονών μας ή προσπέλαση προς τό πρότυπο αυτό. "Η ότι διψά ή ψυχή τοϋ συντάκτη αυτών τών κειμένων να χαρίσει στον αναγνώστη τή λύτρωση άπ' τό κοι

νωνικό πνιγερό περιβάλλον τής σύγχρονης χαμοζωής καί έτσι τοϋ εμφανί

ζει ενα «ταξίδι» μέ διάρκεια σχεδόν ενιαύσια, ένα ταξίδι στις χώρες τής Ευρώπης τής μακρινής κείνης μελλοντικής εποχής (3906 μ.Χ.) σ' ενα ιδα

νικό κατά τις πεποιθήσεις τοΰ συγγραφέα περιβάλλον κοινωνικής καί πνευ

ματικής ζωής κι ιστορικής εποχής. Κάτι αντίστοιχο δηλαδή — σε άσυγκρί

τως ευρύτερα πλαίσια — κάτι αντίστοιχο μέ ό,τι είχε συλλάβει τό πνεύμα τοϋ Ουγκώ στους «Αθλίους» του, όταν ένεφάνιζε τον τύπο τοΰ Μυριήλ — ιδανικό ψυχολογικό τύπο ανώτερου κληρικοΰ — μέ σκοπό νά χαρίσει στον αναγνώστη τή λύτρωση, δίδοντας ένα «πρότυπο» καθάριας κι όμορ

φης ψυχής, μέσα σ' ενα περιβάλλον χειροπιαστής ζωής εντελώς διαφορετι


κό, με τήν ασχήμια των ψυχών των συνανθρώπων γύρω. Μπορεί κάτι ανά

λογο νάναι ανάμεσα στα κεντρικά σημεία τών κειμένων τοϋ αείμνηστοι: . παλαιού δασκάλου της γερμανικής γλώσσας.

Πάντως ενα άπ' τα κυριότερα κεντρικά σημεία τών εν λόγω κειμένων είναι ότι ΰστερ' από ενα ορισμένο χρονικό διάστημα οί δυτικοευρωπαίοι, χορτασμένοι πια — ικανοποιημένοι με τό παραπάνω — άπ' τα επιτεύγματα τοϋ τεχνικοοικονομικού πολιτισμού, θα στραφούν προς πνευματικότερες επιδιώξεις. Ή μονόπλευρη τεχνολογική ανάπτυξη τότε θα ανακοπή ή μάλ

λον θα άρχίση να εμφανίζη βραδύτερο ρυθμό. Θα επακολουθήσει ή νέα «Αναγέννηση» στους πνευματικούς τομείς τοϋ πολιτισμοΰ. "Ενας νέος τύπος ανθρώπου — ουμανιστή θαρθεϊ να διαδεχθή τον τωρινό homo oeconomicus. Ή ψυχική και πνευματική κλίση προς τις ηθικές και πνευματικές αξίες θα πάρει πρωταρχική θέση, αντίστοιχη μέ κείνην πού έχει σήμερα, στή σύγχρο

νη εποχή, τό «κυνηγητό τοϋ δολλαρίου». Ό νέος ουμανισμός θά έχει κοινά σημεία μέ εκείνον πού γνωρίζομε

άπό τήν ιστορία. Μέ τήν ανθρωπιστική παιδεία. Ό τοϋ παρελθόντος είχε σαν κοιτίδα του τήν κλασσική παιδεία και τό έλληνορρωμαϊκό πνεΰμα και εΐχε απλωθεί σύν τω χρόνω στή Δύση. Ό μελλοντικός κατά τα γραφόμενα τοϋ Ντήναχ θά έχει ώς κοιτίδα του τή δυτική Ευρώπη και θά είναι κοσμοπο

λίτικος και οικουμενικός. Θά άπλωθή σ' ολόκληρη τήν υδρόγειο. Στις βα

θύτερες ρίζες του θά είναι πάλι ελληνοκεντρικός και χριστιανοκεντρικός. Θά έχει έντονη γεύση από τήν παλιά κι ένδοξη ουμανιστική παιδεία. Εν

τούτοις ή συμβολή τοϋ πνεύματος προόδου τών φυσικών επιστημών (αστρο

φυσική, επιστήμη τής διαστημικής εποχής, κυματομηχανική κ.λπ.) θά εΐναι έκεΐ έκδηλη και εκείνη. Και όμως δέν θά ζημιώνει στο παραμικρό τήν πνευ

ματικότητα του ουμανισμού αύτοΰ τής «νέας εποχής». Ό τελευταίος αυτός θά έχει μια έντονη, καθώς είπα, πνευματική γεύση άπό τήν παραδοσιακή ανθρωπιστική παιδεία και συγχρόνως θά είναι σέ επαφή μέ τήν πραγματικό

τητα τής τελευταίας λέξεως προόδου τών θετικών επιστημών. Χάρη στην πρώτη θά έχει μιαν απαράμιλλη ηθική και πνευματική ωραιότητα. Χάρη στην δεύτερη θά τελή σέ συντονισμό μέ τα δεδομένα τής φυσικής επιστήμης, μέ τήν επιστήμη τής διαστημικής εποχής. Στή σύμφωνα μέ τα γραφόμενα τοϋ Ντήναχ «νέα εποχή» ή λεγόμενη «επιστημονική αντίληψη τοϋ κόσμου και τής ζωής», αντί να είναι υλιστική και άθρησκη (καθώς εΐχε συμβή στο δεύτερο ήμισυ τοϋ 19ου), θά έχει αντιθέτως πνευματικότατες πεποιθήσεις. Κι αυτό χωρίς να παύει να αποτελεί γνήσια «επιστημονική αντίληψη τής ζωής και τοϋ κόσμου». Ή «νέα εποχή» αποτελεί κατά τα γραφόμενα τοϋ Ντήναχ τήν ζωντανή διάψευση τής πλάνης τοϋ 19ου αιώνα, ότι πίστη και

\ επιστήμη εϊναι δυο πράγματα ασυμβίβαστα. 'Ενσαρκώνει τή ρήση τοϋ Βά

\ κώνος ότι ή όλίγη επιστήμη πιθανόν να απομακρύνει τον άνθρωπο άπό τον


Θεό, ή πολλή όμως επιστήμη έχει ώς επακόλουθο να έπαναστρέφει το ανθρώπινο πνεύμα προς τήν πίστη σε ανώτερες δυνάμεις.

Υπάρχουν «αιώνιες άξιες» πού αποτελούν τή βάση και τήν αναγκαία προϋπόθεση κάθε αληθινού κι άξιου του ονόματος πολιτισμού. Οι αιώνιες αυτές αξίες — τό Ώραΐο, το 'Υψηλό, τα ιδεώδη, ή ελευθερία, ή δικαιοσύνη, ό ανθρωπισμός, ή ψυχική και πνευματική δίψα για τήν εσωτερική καλλιέρ

γεια, ή τάση για τήν ηθική τελείωση, ή αγάπη του Θεού, τα μεγάλα ιδανικά, το νόημα του ηθικού χρέους, τό πνεύμα π.χ. της θυσίας αρχηγού χάριν τοΰ λαού του κ.λπ. — οί αιώνιες αυτές αξίες είναι κατά βάθος αρχαιοελληνικής καταγωγής. Οι Έλληνες πρώτοι τις έκήρυξαν και τίς διέδωσαν στην Ευ

ρώπη. Μήπως ελληνοκεντρικός δέν ήταν στις βαθύτερες ρίζες του καί ό δυτι

κός πολιτισμός τοΰ 18ου και τοΰ 19ου αιώνα στις δεκαετίες της μεγάλης του ακμής; Όλόκληρη ή ιστορία τής Δύσεως είναι στο πνευματικό της περιε

χόμενο ζωντανό αρχαιοελληνικό πνεύμα. Είναι ένας πολιτισμός άείζωος, πού άρχισε ολόκληρους αιώνες προ Χριστού και πού θα συνεχίζεται στην οικουμένη, όσο θα υπάρχουν άξιοι τοΰ ονόματος άνθρωποι τελοΰντες επί κεφαλής τής πολιτιστικής πορείας στή δική μας σφαίρα. Ό αιωνόβιος αυτός χαρακτήρας τοΰ δυτικοευρωπαϊκού πνεύματος — μέ τίς κατάβαθες έλληνορ

ρωμαϊκές καί χριστιανικές ρίζες — στεφανώνει μέ δόξα τή μικρή σ' έκταση, τήν περιορισμένη σέ χώρο, αλλά μεγαλώνυμη περιοχή αυτή: Τήν ανατολι

κή λεκάνη τής Μεσογείου. Αυτή στάθηκε ή κοιτίδα τοΰ έλληνισμοΰ καί τοΰ χριστιανισμοΰ. 'Ακούμε συχνά να λένε ότι ή δυτική 'Ασία έχει τό προ

νόμιο τής εμφανίσεως των μεγάλων πνευματικών κηρυγμάτων, ότι εκείνη είναι ή «μητέρα των θρησκειών». Μπορεί αυτό να αληθεύει για τον ισλαμι

σμό καί παλαιότερα για τήν μονοθεϊστική πίστη τοΰ 'Ισραήλ. Άλλα ή «με

γάλη δόξα» — τόσο ώς τα σήμερα, όσο καί για πολλούς αιώνες μελλοντικά, αν στηριχθή κανένας στα όσα προκύπτουν άπ' τα κείμενα τοΰ Ντήναχ — καταδεικνύεται να συναρτάται χωρικά κι εδαφικά μέ τήν ανατολική λεκάνη τής Μεσογείου. 'Εκεί έγεννήθηκε ενα κυριολεκτικά «άείζωο πνεύμα». Μέσω των δυτικοευρωπαίων μέλλει να εξελίχθη σ' έναν οικουμενικό εξαίσιο πνευματικό πολιτισμό, κοσμοπολίτικης μορφής, υπερνικώντας τελικά τήν τωρινή πρόσκαιρη κρίση τής μονόπλευρης τεχνικής προόδου καί τής υλι

κής αποκλειστικά οικονομικής αναπτύξεως. Βέβαια δέν έρχεται σέ αντίθεση ή οικονομική ανάπτυξη καί ή τεχνική

πρόοδος, δέν έρχεται σέ αντίθεση μέ τον πνευματικό πολιτισμό. 'Αλλά καί δέν άρκεΐ — μόνη αυτή — για μια μορφή πολιτισμού άξιου τοΰ ονόματος. "Οσοι θεωρούν τήν τεχνική πρόοδο καί τήν εκβιομηχάνιση καί τήν οικονο

μική ανάπτυξη ώς αυτοσκοπό έχουν υποπέσει σέ πλάνη φοβερή. Εϊναι «μέ

σον προς σκοπόν», δέν εϊναι αυτοσκοπός. Ό αληθινός σκοπός, ό υψηλός


στόχος, είναι ή εσωτερική καλλιέργεια του ανθρώπου. Χωρίς αυτήν, αλη

θινός πολιτισμός δεν υπάρχει, οσοδήποτε κι αν διαδοθούν σ' ευρείες λαϊ

κές μάζες οί ανέσεις του βίου κι οι τεχνικές εφαρμογές της προόδου τών φυσικών επιστημών. Το να εξασφαλισθεί στις ανεπτυγμένες χώρες να έχει ή κάθε εργατική οικογένεια τό ιδιωτικό της αυτοκίνητο και τή συσκευή της της τηλεοράσεως, τό νά άνέλθη ή στάθμη του βίου και να επιτευχθεί ή δημο

κρατικοποίηση (διάδοση) τών ανέσεων, αυτό είναι ακόμη τό βάθρο. 'Απλώς τό βάθρο, όχι τό «καθαυτό έργο». Τό καθαυτό έργο — πού θα πρέπει να στη

θεί πάνω σ' ενα τέτοιο βάθρο — είναι τό να γίνωνται οί άνθρωποι «ολοένα και περισσότερο άνθρωποι».

Τα κείμενα του Ντήναχ εξιστορούνε τό τί θά έχει συντελεσθεί στα μα

κρινά κείνα μελλοντικά χρόνια. Ένας νέος τύπος άνθρωπου, ό troende της αίδερσιανής παραδόσεως, μέ τήν κατάβαθη χριστιανική ψυχοσύνθεση, θά έχει διαδεχθεί τους ψυχολογικούς τύπους ανθρώπων τών παλαιοτέρων γνωστών μας εποχών: π.χ. τον άνθρωποούμανιστή της 'Αναγεννήσεως ή τον τύπο του άτρομου και άψογου ιππότη τών φεουδαρχικών χρόνων ή τον φλεγματικό τύπο του gentleman, τον τόσο αντιπροσωπευτικό της βρεταν

νικής κοινοπολιτείας του 19ου ή τον πεισιθάνατο ρομαντικό άνθρωπο της Δύσεως του 1830 ή τον homo oeconomicus του 20οϋ. Ό troende της αίδερ

σιανής παραδόσεως — ψυχολογικός τύπος «οικουμενικός» — θά έχει επι

τύχει νά συνδυάζει τον συναισθηματικό πλούτο μέ τήν καλλιέργεια εσωτε

ρικού βίου, τις κατευθυνόμενες βουλητικές κλίσεις μέ τον πλούτο σέ γνώ

σεις και μέ τήν άρτια κοινωνική αγωγή, κι επίσης τή σωματική άσκηση μέ τήν υψηλή στάθμη της κοινής αισθητικής κι ηθικής συνειδήσεως. Όλοένα δηλαδή και περισσότεροι άνθρωποι — όλοένα σ' ευρύτερα στρώματα στις ανθρώπινες κοινωνίες — θά έχουν τήν ικανότητα νά ξεχωρίζουν τί είναι ωραίο καί τί δέν είναι ωραίο στην καλλιτεχνική δημιουργία. Όλοένα και περισσότεροι θά είναι ικανοί «δέκτες» για τα μεγάλα έργα λογοτεχνίας ή εικαστικών τεχνών ή συμφωνικής μουσικής, για τους θησαυρούς τοΰ πνεύ

ματος γενικά. Κι επίσης ολοένα καί περισσότεροι άνθρωποι θά έχουν τήν ικανότητα νά ξεχωρίζουν τί είναι καλό καί τί είναι κακό στή ζωή καί τό νά ξεχωρίζουν εμπράκτως, δηλαδή νά αποστρέφονται τό κακό καί νά τό απο

φεύγουν, χωρίς τήν ανάγκη έπαπειλής κυρώσεων τοΰ ποινικού νόμου ή προσφυγής στις μεταθανάτιες απειλές τών θρησκειών. Ό σ ο πιο πολλοί άνθρωποι έχουν αυτή τήν ικανότητα νά τηρούν μια ωραία ηθική στάση στή ζωή, τόσο υψηλότερο είναι τό επίπεδο της κοινής ηθικής συνειδήσεως σέ μια ορισμένη εποχή καί σέ μια ορισμένη χώρα ή καί σ' ενα ορισμένο σύνολο λαών.

(Μαρίνα Σουκαρα)

40 Γεωργίου Μ. Παπαχατζη

Άπο πολλές απόψεις τα κείμενα του Ντήναχ θα συντελέσουν — όσο περνούνε τα χρόνια — να αλλάξουνε ριζικά οί αντιλήψεις μας για τον άνθρωπο και για τον κόσμο και για τη ζωή και για χίλιες δυο άλλες θεμελιώ

δους σημασίας πλευρές του επιστητού. Θα δώσουν νέες ορθότερες όψεις σέ τόσα και τόσα βασικά πράγματα, καταδείχνοντας πώς αυτά δέν είναι έτσι καθώς ώς τα σήμερα τα θαρρούσε ή ανθρώπινη επιστήμη. Καί λέγον

τας «όσο περνούνε τα χρόνια» εννοώ «όσο σ' ευρύτερους κύκλους μορφωμέ

νων καί καλλιεργημένων ανθρώπων γίνονται σύν τω χρόνω αυτά τα κείμε

να γνωστά)). Ή παραπάνω πεποίθηση μου αποτελεί καί τήν κυριότερη αιτία πού κα

ταπιάστηκα μέ ζήλο καί με θέρμη στή μετάφραση τους καί στην εκδοσή τους. "Αλλαξα βέβαια τον τίτλο πού ό συγγραφέας τους ό Ντήναχ είχε βάλει («Σελίδες Ημερολογίου») καί τον έκαμα «Ή Κοιλάδα των Ρόδων», άλλα κατά τα άλλα προσπάθησα να είναι ή μετάφραση όσο γίνεται πιστότερη.

"Ενας πού διαβάζει τα κείμενα χωρίς πολλή προσοχή ή άκρεςμέσες, αποκομίζει μονάχα τήν εντύπωση της αναντίρρητης λογοτεχνικής τους α

ξίας. Τα βλέπει «σαν ενα μυθιστόρημα», σαν ένα λογοτέχνημα εξαιρετικής ομορφιάς καί θαυμάζει τήν περιγραφική ικανότητα του συντάκτη των κει

μένων, πού «τόσο ωραία μας τα απεικονίζει όλα εκείνα». Για όσους όμως έχουν τήν υπομονή να διαβάσουν τα κείμενα άπ' τήν

αρχή ώς τό τέλος (όχι αποσπασματικά) μέ τή σειρά καί μέ κάποια προσοχή, για όσους θελήσουν μέ σοβαρή πρόθεση να εμμείνουν στην προσεκτική ανάγνωση των 832 σελίδων (εκδ. 2η) τών δύο τόμων της «Κοιλάδας», παίρ

νουν τα κείμενα αυτά μιαν όψη άσυγκρίτως άξιολογότερη καί δείχνουν τήν αληθινή τους ύφή (όχι μυθιστόρημα, άλλα περιστατικά πού συνέβηκαν στην πραγματικότητα) κι επίσης δείχνουν τις τρεις θεμελιώδους βαρύτητος πλευρές του ουσιαστικού των περιεχομένου: Ά φ ' ενός τήν πλευρά της αι

σιόδοξης προοπτικής για μια μορφή «ιδανικής οικουμενικής κοινοπολιτείας» πού επιφυλάσσεται στή δική μας γή άπ' τήν ιστορική τής ανθρωπότητας μοίρα ύ'στερ' άπό κάμποσους αιώνες. Ά φ ' έτερου τήν πλευρά μιας νέας εξαίσιας Γνώσεως — εντελώς επαληθευμένης αυτή τή φορά άπ' τήν άποψη τής οντολογικής της εγκυρότητας — σέ θέματα μεταφυσικής πίστεως. Καί τέλος τήν πλευρά τής εναλλαγής αναμεταξύ θανάτου καί νέας σέ «ανώτερη εκάστοτε ύπαρξη» ζωής, πού θαρθεϊ να διαδεχθεί, σαν ολοφάνερη αλήθεια, τή σημερινή μας για τον άνθρωπο — «επιστημονική» δήθεν — περί οριστι

κού βιολογικού μας τέλους αντίληψη. Σέ καθεμιά άπ' αυτές τις τρεις οπτικές γωνίες θά πρέπει νά τοποθετείται

εναλλακτικά — αντίστοιχα μέ τα κομμάτια του όλου έργου πού έρχονται


μέ τή σειρά σελίδων, μέ τήν κανονική σειρά, στον αναγνώστη — ό μελετη

τής της «Κοιλάδας τών Ρόδων». Και φυσικά πρέπει νά πρόκειται για ανα

γνώστη ανωτέρας μορφώσεως, πού νά μήν είναι εντελώς άφιλοσόφητος, πού νάχει κάνει επαρκείς εγκυκλοπαιδικές σπουδές και πού νά διαθέτει κι εσωτερική καλλιέργεια σαν πνευματικός άνθρωπος.

Ύπό τό πρώτο πρίσμα — άπ' τα παραπάνω τρία — είναι βέβαια ώραϊο νά γνωρίζει από τώρα ô άνθρωπος ότι θαρθεΐ καιρός πού ή τωρινή πολιτι

στική κρίση της μονόπλευρης τεχνικοκρατίας θάχει ξεπεραστεί. Ώραΐο άλλα και προ παντός αληθινό.

Ά π ' αυτή τήν οπτική γωνία ή «Κοιλάδα τών Ρόδων» θυμίζει σαν σύλ

ληψη τήν «Πολιτεία» του Πλάτωνος — στά πλαίσια φυσικά τών νέων και

ρών — ή τό De civitate Dei του Αυγουστίνου ή τό De insula Utopia (1518) του άγγλου Θωμά More (Μώρου) ή τό Civitas Sous (1643) τοΰ ιταλού Θωμά Καμπανέλλα ή τις «ιδανικές κοινωνίες» ή «κοινοπολιτεΐεςπρότυπα» άλλων μεταγενέστερων συγγραφέων.

'Εδώ όμως είναι κάτι διαφορετικό άπ' τις απλές κείνες «συλλήψεις» τών προαναφερθέντων μεγάλων πνευμάτων τών αιώνων του παρελθόντος. Έδώ ό Ντήναχ τα «είδε» και τα «έζησε» όλα κείνα, χάρη σ' ενα σπανιό

τατο φαινόμενο παραψυχολογίας, πού ήτανε της προσωπικής του μοίρας γραφτό νά συνδεθή μ' αύτο ή ζωή του. Μ' άλλα λόγια τα όσα περιγράφει είναι — στις γενικές τους γραμμές — τά όσα πρόκειται νά πραγματοποιη

θούν στα μελλοντικά κείνα χρόνια πού εξιστορεί στά κείμενα του. Ή αισιοδοξία για τις ιστορικές τύχες τών λαών της Ευρώπης και για

τήν ανοδική εξελικτική πορεία του δυτικού πολιτισμού διαπνέει άπ' άκρη σ' άκρη τά κείμενα τοΰ Ντήναχ. Οί φόβοι μας για τήν πτώση τών ηθικών άξιων, για τους «σφαλερούς δρόμους πού έχουν πάρει οί νεώτερες ηλικίες», για τήν κρίση υπερπληθυσμού πού οδηγεί σέ μιά «δημογραφική έκρηξη» για τήν ολοένα εντεινόμενη «μόλυνση τοΰ φυσικοΰ περιβάλλοντος», για τήν απειλή ενός ομαδικού έξολοθρεμοΰ μέ φοβερά όπλα μαζικής καταστρο

φής (θερμοπυρηνικό ολοκαύτωμα), αποδείχνονται μάταιοι ή τουλάχιστο υπερβολικοί. Ό τ ι περνάει καιρούς δοκιμασίας ό πολιτισμός μας, αυτό είναι αναντίρρητο. Περνάει κινδύνους και θα περάσει κι άλλους πολλούς ακόμα. 'Αλλά θα ξεπεραστοΰνε μ' επιτυχία όλοι αυτοί οί φοβερά δύσκολοι καιροί κι' όλοι αυτοί οί κίνδυνοι θα παρακαμφθούνε.

"Ενα φωτεινό μέλλον άπαντέχει τους λαούς της Ευρώπης μας. "Οχι άπό τύχη, αλλά σαν επακόλουθο δικής των ενσυνείδητης εκλογής πορείας ζωής. "Εχουνε δίκηο όσοι πιστεύουν στά μεγάλα πεπρωμένα της ανθρωπό

τητας. Ή πορεία τής ζωής της δέν είναι δούλη τών αιτίων, δέν χαράσσεται άπ' τον ντετερμινισμό (τήν τυφλή αιτιοκρατία). Είναι αποτέλεσμα επιτυχη

μένης αξιολογικής κρίσεως και καλής και σωστής επιλογής στο σταυρό


δρόμι αναμεταξύ καλοϋ και κακοΰ. Κι ή κασσάνδρεια προφητεία του Oswald Spengler («Tò λυκόφως της Δύσεως»), (Μόναχο, 19181922), ότι εγγίζει στο τέρμα της ή εποχή του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού, θα έχει μεν μιαν επαλήθευση παροδική, άλλ' όχι και μιαν οριστική επικράτηση. Ό Σπένγκλερ μίλησε για τήν επικείμενη μετάπτωση του πολιτισμού τών Ευρωπαίων σε μιαν άψυχη και μονόπλευρη τεχνικοοικονομική χρονική περίοδο, για τήν αποστέρηση τοΰ δυτικού πνεύματος άπό τά βάθρα του, άπ' τις ηθικές και πνευματικές του βάσεις, άπ' τίς αιωνόβιες σεβάσμιες θρησκευτικές, ηθικές, αισθητικές και γενικώτερα πνευματικές αξίες του. Ό Ντήναχ το απεικονί

ζει και τό αφηγείται κι αυτό το στάδιο, αλλά σαν μια «μεσοβασιλεία», σαν κάτι τό πρόσκαιρο, παρ' όλη τή μακραίωνη διάρκεια του. «Είδε», λέει, και «ξεύρει» πώς εϊχε μέν δίκηο ό Σπένγκλερ για τήν επικείμενη πτώση, άλλα δτι «υστερ' άπ' τον Μεσαίωνα όπου τώρα» (μετά τον πρώτο παγκόσμιο πό

λεμο) «μπαίνει ή γηραιή κι' ενδοξή μας τούτη ήπειρος, πάλι μέ χρόνια με καιρούς θα ιδεί μιά καινούργια 'Αναγέννηση και τό συνακόλουθο άνθισμα ενός νέου μεγάλου πολιτισμού».

ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΔΙΑΜΑΝΤΑΚΟΥ 'Επιτίμου Προέδρου 'Εφετών 'Αθηνών

Η ΠΑΡΕΛΚΥΣΙΣ ΚΑΙ Η ΣΤΡΕΨΟΔΙΚΙΑ ΕΙΣ ΤΑΣ ΠΕΡΙ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΔΙΚΑΣ

Είς την περί διαζυγίου δίκην εμπλέκονται περιουσιακά συμφέροντα των συζύγων, εξ αυτών δέ άναρριπίζονται εκατέρωθεν τα πάθη και ή αντι

δικία καταλήγει εις στίβον πολεμικού πεδίου, εις δ κρατεί στυγνή και άμετρος βούλησις, περί το έμον ή το σον στρεφόμενη. Το δικαίωμα δια

τροφής της γυναικός (Α.Κ. 1394), λ ε ί ψ α ν ο ν της εποχής καθ' ή ν ή γυ

νή ήτο κοινωνικώς άχειράφετος και οίκονομικον εξάρτημα του ανδρός, δ ι α π λ α τ ύ ν ε ι τ ή ν β ο υ λ ι μ ί α ν δια τήν άπόκτησιν οικονομικών ανταλλαγμάτων και άντισηκωμάτων, είς τρόπον ώστε δ αναίτιος σύζυγος άντιμετωπίζων τάς δυσυπερβλήτους οίκονομικάς δυσχέρειας τής δίκης, υποβάλλεται είς οϊκονομικόν έξανδραποδισμόν και αποδέχεται τον έκβια

σμόν, μόνον και μόνον δια τήν έμπέδωσιν τής ειρηνικής αύτοϋ ζωής. Ή γυνή, δικαιούμενη πλήρους ή στοιχειώδους διατροφής, έχει συμφέρον : Ιον) να προβάλλη υ π ε ρ φ ί α λ ο υ ς περιουσιακός αξιώσεις είς βάρος τοΰ ανδρός, ώστε τό ζητούμενον υπ' αυτής αντάλλαγμα, δια τήν τήρησιν τών δικονομικών κανόνων, εν πνεύματι καλόπιστου και χρηστής συμπεριφοράς της εν τη διεξαγωγή τής δίκης (περί συναινετικού διαζυγίου, στερουμένου νομικού ερείσματος, ουδείς λόγος), να είναι οικονομικώς άπραγματοποίη

τον και ή (εξ οικονομικών λόγων) διαφωνία του, να είναι εκ προοιμίου είς αυτήν γνωστή και 2ον) να παρελκύση στρεψοδίκως τήν περί διαζυγίου δί

κην εξ ι δ ι ο τ έ λ ε ι α ς , αφού, κατά τήν διάρκειαν αυτής, θα λαμβάνη παρά τοΰ ανδρός τήν διατροφήν. Εντεύθεν, ή παρέλκυσις και ή στρεψοδικία εν τή δίκη, είναι τό μόνον οπλον διαιωνίσεως τής δίκης, δια τήν έξυπηρέ

τησιν τών ιδιοτελών σκοπών τής διατρεφομένης γυναικός, προς ίκανο

ποίησιν τών οικονομικών αυτής συμφερόντων και επιδιώξεων.

Α

Ι. Ή Εισηγητική Έκθεσις τοΰ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας, έπι

κρίνουσα τό παλαιόν δικονομικόν καθεστώς και στηλιτεύουσα τα άτοπη

44 Στυλ. Διαμαντάκου

ματααύτοϋ κατά τρόπον άνάγλυφον, λέγει έν παραγρ. 6 αυτής (εν τέλει), επί λέξει: « ή ο ρ ι σ τ ι κ ή ά π ό φ α σ ι ς ε κ δ ί δ ε τ α ι δ ι α μ έ σ ο υ Δ ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν Σ υ μ π λ η γ ά δ ω ν . Ή σ τ ρ ε ψ ο δ ι κ ί α κ α ι ή δ ι α σ τ ρ ο φ ή τ ώ ν π ρ α γ μ α τ ι κ ώ ν π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ώ ν , ώ ς ε κ τ ο υ τ ρ ό π ο υ κ α τ ά τ ο ν ό π ο ι ο ν δ ι ε ξ ά γ ο ν τ α ι α ί δ ίκ α ι , ε υ ρ ί σ κ ε ι π ρ ό σ φ ο ρ ο ν έ δ α φ ο ς . Ό ρ υ θ μ ό ς τ η ς δ ι ε ξ α γ ω γ ή ς ε ϊ ν α ι β ρ α δ ύ τ α τ ο ς . Έ π ί ε τ η π α ρ α μ έ ν ο υ ν ε κ κ ρ ε μ ε ί ς υ π ο θ έ σ ε ι ς » . Ή άνω διαγνωσθεϊσα αλήθεια, απαύγα

σμα παρατηρήσεων μακράς πρακτικής, αν είναι απαράδεκτος εις πασαν άλλην δίκην, εις τήν δίκην διαζυγίου αποτελεί α δ ί κ η μ α , λόγω του ιδιοτελούς σκοπού, εξ ου πηγάζει ή τακτική τής στρεψοδικίας. Ή Πολιτική δίκη δεν αποβλέπει, πλέον, εις τήν προστασίαν (αποκλειστικώς και μόνον) τών ατομικών συμφερόντων τών διαδίκων και δεν αποτελεί σήμερον ιδιω

τικήν ύπόθεσιν αυτών. Ή απονομή τής δικαιοσύνης (κατά τάς συγχρόνους αντιλήψεις) σκοπόν έχει τήν διαφύλαξιν τής εννόμου Τάξεως και τήν έμπέδωσιν τής Ειρηνικής κοινωνικής ζωής, π ρ ο ς τ ο σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ϋ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ υ ν ό λ ο υ (Είσ. "Εκθ. Κ.Π.Δ. § 15) και εις τήν εύόδωσιν τοΰ σκοπού τούτου, τείνουν αί δικονομικαί διατάξεις, αί όποΐαι ορίζουν τον τρόπον τής απονομής τής Δικαιοσύνης και καθιεροΰν (προς τούτο) τον θεσμόν τής Πολιτικής Δίκης. Ό Κώδιξ Πολιτικής Δικονομίας, σκοπών τήν ά π ο τ ρ ο π ή ν τών ατοπημάτων τοΰ παλαιού καθεστώτος, καθιερώνει : Ιον) τήν ύποχρέωσιν τών διαδίκων να βοηθούν τό δικαστήριον εις τήν ταχεϊαν διεξαγωγήν τής δίκης και τήν άνεύρεσιν τής αληθείας. 2ον) τήν ύποχρέωσιν τών διαδίκων (και τών πληρεξουσίων των) να τηρούν, κατά τήν διάρκειαν τής δίκης, τους κανόνας τών χρηστών ηθών και τής καλής πίστεως, να αποφεύγουν ενεργείας άγουσας προφανώς εις παρέλκυ

σιν τής δίκης, να εκθέτουν τα πραγματικά γεγονότα, ώς ακριβώς γνωρί

ζουσιν αυτά, πλήρως και συμφώνως προς τήν άλήθειαν, και να αποφεύγουν τάς διφορουμένας και ασαφείς εκφράσεις, και 3ον) κυρώσεις, έν περιπτώσει μή τηρήσεως τής Θεμελιώδους ταύτης Δικονομικής 'Αρχής, ας κρίνει αναγκαίας, δια τήν καταπολέμησιν τοΰ δικονομικού ψεύδους και τής στρε

ψοδικίας, παρέχων εις τό δικαστήριον τήν νόμιμον έξουσίαν, προς επιβολή ν τών κυρώσεων τούτων (πρβλ. Είσ. Έκθ. Κ.Π.Δ. § 15 έν τέλει). Παρά ταύτα, φρονοΰμεν, ότι τό ζήτημα δεν έπελύθη και τα ατοπήματα τοΰ παλαιού καθεστώτος παραμένουν ακάλυπτα, αί δέ άπειλούμεναι κυρώσεις, δ έ ν α π ο τ ρ έ π ο υ ν τ ε λ ε σ φ ό ρ ω ς τ ό κ α κ ό ν .

2. Τό άρθρον 206 Κ.Π.Δ., ώς γενική διάταξις καθιεροΰσα θεμελιώδη δικονομικήν αρχήν, ισχύει και εϊναι έφαρμοστέον και είς τάς γαμικάς δια

φοράς (Κ.Π.Δ. 572 έπ.), οϊα και ή περί διαζυγίου δίκη. Τάς ποινάς επιβάλλει α υ τ ε π α γ γ έ λ τ ω ς «το δικαστήριον τής ο ρ ι σ τ ι κ ή ς αποφάσεως»,

Παρέλκυσις και στρεψοδικία 45

επομένως όχι ό έπί της έμμαρτύρου διεξαγωγής (Εισηγητής) του άρθρου 406 Κ.Π.Δ. όστις στερείται της τοιαύτης εξουσίας. "Ωστε, κατά τήν έμμάρτυ

ρον διεξαγωγήν, ό διάδικος δύναται ε λ ε υ θ έ ρ ω ς να παρελκύη τήν δί

κην και να στρεψόδικη, διαιωνίζων ταύτην ά ν ε υ κ υ ρ ώ σ ε ω ν , μόνον δέ, άν, ό ψ έ π ο τ ε, άχθη ή ύπόθεσις προς κρίσιν εις το δικαστήριον της οριστικής αποφάσεως, θα τεθή θέμα επιβολής των κυρώσεων εις βάρος του παρελκύσαντος και στρεψοδικήσαντος κατά τήν διεξαγωγήν. Οΰτω, ό τ α ν ά χ θ η τ ο ζ ή τ η μ α τ ω ν κ υ ρ ώ σ ε ω ν ε π ί τ ά π η τ ο ς , ή δ ι α ι ώ

ν ι σ ι ς θ ά ε χ η ε π έ λ θ ε ι και ή χρονοτριβή θά εχη επιφέρει το απο

τέλεσμα, παρά τήν βούλησιν του νομοθέτου, άποσκοποΰντος να άποτρέψη οπωσδήποτε το ατόπημα τοΰτο. Αι άπειλούμεναι υπό του νόμου ποιναί, δεν καλύπτουν τήν ενώπιον τοΰ επί της διεξαγωγής δικαστού διαδικασίαν, δηλ. τον κορμόν της δίκης, εκ της ταχείας περατώσεως της οποίας εξαρτάται ή οριστική άπόφασις και ή υπό τοΰ δικαστηρίου κρίσις περί τής επιβολής ή μή τής ποινής. Ό σκοπός τοΰ νόμου εκμηδενίζεται, διότι ό εν τη διεξαγωγή παρελκύων και στρεψόδικων διάδικος, π ρ ο κ α λ ε ί μ ε ν ε λ ε υ θ έ ρ ω ς τ ή ν χ ρ ο ν ο τ ρ ι β ή ν κ α ι τ ή ν δ ι α ι ώ ν ι σ ι ν τ ή ς δ ι ε ξ α γ ω γ ή ς ( κ α ι τ ή ς δ ί κ η ς ) κ α ι ε υ ρ ί σ κ ε ι ε λ ε ύ

θ ε ρ ο ν τ ό π ε δ ί ο ν ε π ι β ρ α δ ύ ν σ ε ω ς , είτα δέ, μετά μακρόν χρό

νον, υφίσταται ενδεχομένως τήν χρηματικήν ποινήν, άφοϋ τό αποτέλεσμα θά εχη ήδη επέλθει. Δια τής επιβραδύνσεως και τής χρονοτριβής εν τή διεξαγωγή, ό κακόπιστος διάδικος επιτυγχάνει ό,τι ακριβώς ό νόμος ηθέ

λησε να άποφύγη, δηλ. τήν επί ετη εκκρεμότητα τής υποθέσεως, ένω ό άνήρ καταβάλλει τήν διατροφήν και ή γυνή εισπράττει ταύτην (ποριζομένη οφέ

λη), π ε ρ ι γ ρ ά φ ο υ σ α τ ή ν ώ ς ά ν ω θ ε μ ε λ ι ώ δ η δ ι κ ο ν ο μ ι

κ ή ν α ρ χ ή ν , ή τ ι ς α π ο τ ε λ ε ί τ ό β ά θ ρ ο ν τ ο υ ν έ ο υ δ ι

κ ο ν ο μ ι κ ο ύ μ α ς σ υ σ τ ή μ α τ ο ς .

Β

3. Τό άτοπον πρέπει να διορθωθή, προσαρμοζόμενου τοΰ άρθρου 206 Κ.Π.Δ. είς τήν ίδιομορφίαντής περί διαζυγίου δίκης. Ή προσαρμογή τής διατάξεως ταύτης είναι άναγκαϊον να έπέλθη, ώστε : Ιον) να δοθή είς τον έπί των διεξαγωγών δικαστήν (Εισηγητήν) ή εξουσία, όπως έπιβάλη (αυτός ούτος) τάς ποινάς παραχρήμα, έφ' όσον διαπίστωση παραβίασιν τής εν λόγω διατάξεως. Τήν έξουσίαν ταύτην ό Εισηγητής τής διεξαγωγής, θά πρέπει να εχη δια πάσαν διαγιγνωσκομένην (εκ τής Εκθέσεως) περί

πτωσιν παρελκύσεως ή στρεψοδικίας, κ α ι ο υ χ ί ε φ ' ά π α ξ , δηλ. δια π ά σ α ν παραβίασιν, καθ' ην, δ ι α ρ κ ο ύ σ η ς τ ή ς δ ι ε ξ α γ ω γ ή ς , θά κρίνη τήν συμπεριφοράν τοΰ διαδίκου κακόπιστον και παρελκυστικήν,


ο τε θα έπιβάλη, δια έκάστην τούτων μεμονωμένην (και αυτοτελή) ποινήν. Ή ενώπιον του δικαστηρίου έξέτασις τών μαρτύρων (Κ.Π.Δ. 405), δεν είναι εν τη πράξει εφικτή, και οί διάδικοι (διευκολυνόμενοι εκ της προσω

ρινής διαμονής του μάρτυρος, εις την αρμοδιότητα του Εισηγητού), προ

τιμούν την ενώπιον του ε ν τ ε τ α λ μ έ ν ο υ δ ι κ α σ τ ο ύ έξέτασίν των, όστις πρέπει να εχη τήν ιδίαν έξουσίαν, ώς και ό εισηγητής τής έδρας. 2ον) να δοθή δικαίωμα έ γ κ λ ή σ ε ω ς ε ί ς το ν ά ν υ π α ί τ ι ο ν δ ι ά δ ι κ ο ν, εις τήν περίπτωσιν καθ' ην εις τήν παρέλκυσιν και στρεψοδικίαν υφέρπει ιδιοτελής σκοπός ή τάσις εκβιάσεως του, υπό τοϋ υπαιτίου αντιδίκου του. 'Αληθώς, δεν είναι νοητόν να πλάθωνται ποινικά αδικήματα υπό τοϋ νόμου, είς αξιώσεις καθαρώς ενοχικής φύσεως (καθυστέρησις μισθών ή ημερομισθί

ων, καθυστέρησις ασφαλιστικών εισφορών κ.λ.π.), και να παραβλέπωνται τοιαϋται βαρεΐαι παραβάσεις, δι' ων παρεμποδίζεται ή απονομή τής δικαιο

σύνης με τον σκοπόν τής επιβουλής τής εννόμου τάξεως και τής έμπεδώ

σεως τής ειρηνικής κοινωνικής ζωής. Ή Εισηγητική "Εκθεσις τοϋ Κωδικός Πολιτικής Δικονομίας διασαλπίζει μίαν άναμφισβήτητον άλήθειαν, ήτις είναι απαύγασμα πορισμάτων μακροχρονίου πρακτικής. Ή πραξις έχει ύποχρέωσιν να μορφολογήση τήν άλήθειαν ταύτην, κατά τοιοΰτον τρόπον, ώστε να άποβή, δια τής θεσπίσεως αντιστοίχων διατάξεων, εφαρμόσιμος και εξυπηρετική τοϋ σκοποϋ, εξ οΰ πηγάζει. Τό βάρος της μετουσιώσεώς της είς κείμενον νόμου, πίπτει είς τήν νομοθετικήν έξουσίαν, ήτις οφείλει δια διατάξεων να περιφρούρηση, εν τή πρακτική, τήν έπέλευσιν τοϋ σκο

πηθέντος αποτελέσματος. Μόνον δια τοϋ συστήματος τούτου θα έπιτευχθή ή ταχεία περάτωσις τής έμμαρτύρου διεξαγωγής και τής δίκης.

Γ

4. Τελευταίως γίνεται συζήτησις περί τοϋ Κοινωνικοΰ ( κ α ι ό χ ι , Α υ τ ο μ ά τ ο υ ) διαζυγίου (Άρμ. 1969, σελ. 561 έπ.). Ουδείς λόγος, δμως έγένετο περί τών ώς άνω δικονομικών δυσχερειών, ας αντιμετωπίζει ή περί διαζυγίου δίκη. Ή δίκη αύτη, μοναδικόν άντικείμενον έχουσα τήν υπαι

τιότητα ή συνυπαιτιότητα τοϋ ενός ή έτερου τών έν διαζεύξει συζύγων, είναι απλή, άνευ νομικών περιπλοκών και ζητημάτων. Ώ ς εκ τής φύσεως της, ενδείκνυται ή ά π λ ο π ο ί η σ ι ς και τής διαδικασίας της. Προς τί άραγε ή σχοινοτενής διαδικασία τών άρθρων 572 έπ. Κ.Π.Δ. ενώπιον τοϋ Δικαστηρίου; Μήπως διότι είναι απαραίτητος, δια τής χρονοτριβής, ή μεταβολή τοϋ αποτυχημένου γάμου, είς ό ρ γ α ν ο ν κ α κ ε ν τ ρ ε χ ε ί α ς , μ ί σ ο υ ς και έ κ δ ι κ ή σ ε ω ς , δια να διαπομπευθή ό ηθικός θεσμός εις τήν Κοινωνίαν, προκαλούμενης τής αποστροφής της προς αυτόν; Ή πο

λιτεία δύναται, παραφυλασσομένων είς τό άκέραιον τών απόψεων τής

Παρέλκυσις καΐ στρεψοδικία 47

'Εκκλησίας (Κ.Π.Δ. 593 597), να θέσπιση και δια το διαζύγιον, διαδι

κασίαν προσιδιάζουσαν εις τάς διατάξεις των άρθρων 739 έπ. Κ.Π.Δ., έπιταχύνουσα, ούτω, την δικαστικήν κρίσιν και έξομαλύνουσα την είρη

νικήν κοινωνικήν ζωήν, α ν τ ί δέ της άναρριπίσεως των παθών, να δώ

ση ταχεΐαν άπόφασιν, τέμνουσα την συζυγικήν διένεξιν, δια της επί της ουσίας δικαστικής κρίσεως. Ε ί ν α ι ά μ ε σ ο ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε π ι

τ α γ ή , νά άνευρεθή ό υπαίτιος ή άνυπαίτιος σύζυγος ή ή συνυπαιτιότης αμφοτέρων, δια νά καταλογισθούν αί εύθϋναι αντιστοίχως, κατά περίπτω

σιν. Ή Κοινωνία, ως κριτής, δικαίως αναμένει τήν έκδοσιν ταχείας απο

φάσεως, άφοϋ τοϋτο επιβάλλεται εκ λόγων ηθικοπλαστικών και παιδαγωγι

κών. 'Αντλεί διδάγματα δια το μέλλον και καταλήγει εις συμπεράσματα, δια τήν διαμόρφωσιν τών περί γάμου σχέσεων της. Δεν είναι ορθόν, τα διδάγματα ταϋτα νά διαστρέφονται ηθικώς ή νά έξανεμίζωνται εις μακρο

χρόνιους δίκας, εις ας τα πάθη και το μίσος θά δώσουν, αντί της ηθικοπλα

στικής διαπαιδαγωγήσεως, παραδείγματα κ α κ ε ν τ ρ ε χ ε ί α ς , μίσους και έ κ δ ι κ ή σ ε ω ς . Πώς είναι δυνατόν ό ηθικός δεσμός του γάμου νά έξαρθή εις τήν προσήκουσαν δι' αυτόν θέσιν, όταν τ α π ε ι ν ο ϋ τ α ι , κατά τοιού

τον τρόπον, εις κάθε περίπτωσιν μακροχρονίου δίκης; Καί ή βουλιμία του έκβιαστοϋ συζύγου, ικανοποιούμενη, δια της παρόδου του χρόνου, δ ί δ ε ι ν έ ο ν π α ρ ά δ ε ι γ μ α προς μίμησιν είς τους καραδοκοϋντας, δια τήν άπόκτησιν περιουσιακών ανταλλαγμάτων. Δεν είναι νοητόν, άλλα ούτε καί σκόπιμον, ô γάμος νά καταβιβάζεται είς τό έπίπεδον της πλέον α ν ά ρ

μ ο σ τ ο υ ε μ π ο ρ ι κ ή ς σ υ ν α λ λ α γ ή ς και νά ζητούνται ανταλλά

γματα ή άντισηκώματα δια τήν λύσιν του (δηλ. δια τήν καλόπιστον διε

ξαγωγήν τής περί διαζυγίου δίκης). Τό προέχον ζήτημα είναι ή υπό τής Πολιτείας ρύθμισις τής ταχείας διαδικασίας τής περί διαζυγίου δίκης, ώστε δια τής αμετακλήτου αποφάσεως νά κηρύσσεται λελυμένος ή διατηρη

τέος ό γάμος. Αί περιουσιακαί συνέπειαι έπονται καί είναι δευτερεύουσαι. Διότι, εφ' όσον ό γάμος είναι εξόχως ηθικός θεσμός, συμφέρον έχει, τόσον ή 'Εκκλησία όσον καί ή Πολιτεία, είς τήν ταχεΐαν ούσιαστικήν διάγνωσιν και κρίσιν, προς άποκατάστασιν τής ομαλής κοινωνικής ζωής. Καί ή σχοι

νοτενής διαδικασία, καθιερουσα μακροχρόνιον δίκην, δεν συμβάλλει είς τοϋτο. 'Αντιθέτως, ή άπλοποίησις τής διαδικασίας, θά διαφύλαξη τήνεν

νομον τάξιν καί θά ε ξ ύ ψ ω σ η σ π ο υ δ α ί ω ς τον ηθικόν θεσμόν του γάμου.

Δ

5. Έ ν συμπεράσματι, φρονοϋμεν, ότι μόνη ή θέσπισις του Κοινωνι

κού διαζυγίου, δεν αρκεί δια τήν άποκατάστασιν τής Κοινωνικής Γαλήνης


και την έδραίωσιν του ήθικοϋ δεσμού του γάμου. Πρέπει, π α ρ α λ λ ή

λ ω ς, να θεσπισθή ταχεία διαδικασία εις τάς περί διαζυγίου δίκας. Ή προς διάζευξιν άξίωσις του έπιδιώκοντος τήν λύσιν του γάμου, πρέπει να κρίνε

ται ταχέως κατ' ούσίαν. Και εάν μέν ό ζητών τήν διάζευξιν έπιτύχη, τότε ή λύσις τοϋ γάμου θα έπέλθη όμαλώς, άνευ μειώσεως τοϋ κύρους του θεσμού. 'Εάν, όμως, ούτος άποτύχη, τότε ή ε κ τ ο ϋ δ ι κ α σ τ ι κ ο ύ α γ ώ ν ο ς έ π ι τ α θ ε ΐ σ α ψ υ χ ι κ ή ά π ο ξ έ ν ω σ ι ς τών συζύγων, δικαιολογεί τήν δια του κοινωνικού διαζυγίου λύσιν του γάμου. Ό,τ ι προϋπήρχεν, ως αιτία της χωριστής συμβιώσεως, ένετάθη μετά τήν δικαστικήν άποτυ

χίαν τοΰ έπιδιώξαντος τήν διάζευξιν. Τούτο δέ, εν συνδυασμώ με τήν πάρο

δον ώρισμένου χρόνου, θα πρέπει να κριθή υπό τοΰ νομοθέτου ω ς ε π α ρ

κ ή ς α ι τ ί α άποκλείουσα τήν άναβίωσιν τής κρημνισθείσης συμβιώσεως καί τήν έπάνοδον εις τήν προ τής διαστάσεως κατάστασιν. Τότε, ενδεί

κνυται ό γάμος να λύεται, ανεξαρτήτως ύπαιτιότητος του έπιδιώκοντος τήν λύσιν του, βεβαιούμενης δικαστικώς μόνον τής παρόδου τοΰ χρόνου (από τής διαστάσεως) και τής χωριστής (ύπό διάφορον στέγην) ένοικήσεως έκατέρου τών συζύγων. Ή πλήρης ψυχική άποξένωσις τεκμαίρεται έπελ

θοΰσα και τό δίκαιον δεν δύναται να διατηρή δεσμόν καταρρεύσαντα καί διαλελυμένον, δ ε σ μ ε ΰ ο ν τ ή ν π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α τ ο ΰ ά τ ο

μ ο υ καί τήν έν αύτη έγκειμένην άτομικήν του έλευθερίαν, άποκλεΐον τον νέον γάμον. Ή έν τή διατηρήσει τοΰ καταρρεύσαντος γάμου εμμονή, δη

μιουργοΰσα μέγα κοινωνικόν πρόβλημα, ενέχει συγχρόνως καί τήν καθυπο

χρέωσιν τοΰ ατόμου (έκ μέρους τής Πολιτείας) ε ι ς α γ α μ ί α ν, υπό τήν μορφήν τής Condictio Juris έμφανιζομένην. 'Αλλ' εφ' όσον ή α ΐρ ε σ ι ς τ ή ς α γ α μ ί α ς ε κ ρ ί θ η , α ν έ κ α θ ε ν , α θ έ μ ι τ ο ς , οπου

δήποτε προστιθεμένη (καί δή έν διαθήκη), ώς αντιβαίνουσα εις τα χρηστά ήθη, γιατί θα θάλπεται ύπό τοΰ δικαίου (έν ανακολουθία προς τήν γενικήν ταύτην αρχήν) προς διατήρησιν τοΰ καταρρεύσαντος γάμου; Τί θα εξυπη

ρετεί ή τοιαύτη ασυνέπεια; Ο ύ δ έν. Μόνον βλάπτει τον ηθικόν δεσμόν τοΰ γάμου καί εξωθεί τους συζύγους εις έξωγαμιαίας σχέσεις, ύποθάλπουσα τήν παρέκκλισιν από τής νομίμου όδοΰ, ενώ, συγχρόνως, παρακωλύει τον νέον γάμον καί τήν δι' αύτοΰ ϊδρυσιν νέας οικογενείας, ήτις αποτελεί το κύτταρον τής συγχρόνου κοινωνικής ζωής. Ο ι θ ε σ μ ο ί δ έ ν ε ΐ ν α ι σ τ α τ ι κ ο ί , άλλα παρακολουθούν τήν έξέλιξιν τών βιοτικών σχέσεων καί καλύπτουν τάς ζωτικός κοινωνικός άνάγκας. Ό Ρωμαίος Πραίτωρ, ύποβοηθών ή συμπληρών ή καταργών τό άστικόν δίκαιον, έδωσε τό φω

τεινόν παράδειγμα τής « ζ ώ σ η ς φ ω ν ή ς τ ο ΰ δ ι κ α ί ο υ » κατά τρό

πον άνάγλυφον καί παγκοσμίως παραδεδεγμένον, έν τή επιτυχία του. Το παράδειγμα τοΰτο ας μιμηθή ό σύγχρονος νομοθέτης, χάριν τής αποκατα

στάσεως τής Κοινωνικής ευημερίας καί γαλήνης. Καί ή έδραίωσις τοΰ γά

Παρέλκυσις και στρεψοδικία 49

μου, ώς ήθικοϋ θεσμού, θα έπέλθη αυτομάτως, διά της αποκαταστάσεως του κύρους του, εις ολας τάς κοινωνικός τάξεις.

6. Την ανωτέρω (Β' § 3) προσαρμογήν, κρίνομεν άναγκαίαν, μ ό ν ο ν εάν ό νομοθέτης έμμείνη εις την ήδη ίσχύουσαν διαδικασίαν της περί δια

ζυγίου δίκης. Έάν όμως θεσπισθή ή ανωτέρω Γ' § 4 ταχεία διαδικασία, τότε, μη υπάρχοντος του επί της διεξαγωγής δικαστού (Εισηγητού), το δικαστή ριον θα έπιβάλη την ποινή ν τής παρελκύσεως (άνωτ. § 3, 1), ένω τό προς εγκλησιν δικαίωμα κατά του κακόπιστου διαδίκου (άνωτ. § 2), θα διαφυλαχθή και εν τη περιπτώσει ταύτη, ώς κύρωσις κατά του παραβά

του, απειλούμενη, χάριν τής οικονομικώς ομαλής περατώσεως τής δίκης.

4

ΜΙΧΑΗΛ ΠΕΡΑΝΘΗ

Η ΕΛΛΗΝΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ

Γ Ε Ν Ι Κ Ε Σ Κ Ρ Ι Σ Ε Ι Σ

Ή νέα ελληνική λογοτεχνία ξεκινάει με την ποίηση. Και ή νέα ελλη

νική ποίηση ξεκινάει μέ τήν απρόσωπη λαϊκή δημιουργία τών ακριτικών τραγουδιών. Άπό τον ακριτικό ηρωισμό ή δημοτική μούσα περνάει στον άρματωλισμό και μας θησαυρίζει μια πλούσια καταβολή δημοτικών τραγου

διών, για τά όποια θα ξαναγίνει λόγος σε επόμενα κεφάλαια*. Έδώ, τώρα, πρόκειται για τήν έντεχνη ποίηση, τών άγνωστων ή επώ

νυμων στιχουργών, πού πότε ολιγογράμματοι και πότε μέ χροιές λογιοσύνης, διακονούν το ποιητικό σκέλος γράφοντας σε δημώδη κατά τις λαϊκές αντι

λήψεις του καιρού τους. Οί επώνυμοι εϊναι ελάχιστοι. Ό Θ. Πρόδρομος, ό Μιχ. Γλυκάς, ό Μ.

"Αγγελος, ό Π. Ζωτικός, ό Γ. Λαπίθης, ό Λεονάρδος Ντελαπόρτας. Οί ανώ

νυμοι είναι πολυπληθέστεροι. "Ισως τ' δνομά τους νά υπήρχε και λησμονή

θηκε μέ τον καιρό ή παράπεσε κατά τις διαδοχικές αντιγραφές. Μπορεί πάλι ή ανωνυμία τους νά ήταν ηθελημένη, είτε άπό χριστιανική μετριο

φροσύνη, είτε άπό έλλειψη φιλοδοξίας. Ωστόσο, επώνυμος ή ανώνυμος, κανένας μεγάλος ποιητής δέν αναδει

κνύεται όλον αυτόν τον καιρό. Κανένας, έστω, πού νά μπορεί νά χαρακτηρι

στεί άπλα ποιητής. Αυτός εϊναι ό λόγος πού τους αποκαλούμε πάντοτε στι

χουργούς. Ή διαπίστωση θα μπορούσε νά εϊναι αποκαρδιωτική, για μια λογοτεχνία πού αριθμεί πλέον ώς τήν "Αλωση τεσσερεσήμισυ αιώνες, χωρίς νά διαθέτει πεζογραφία και μέ υποβαθμισμένη τήν πενιχρή στιχουρ

γική της παραγωγή. 'Αλλ' αυτό πού έμεϊς αποκαλούμε «λογοτεχνία», γιατί αποτελεί τήν

εκκίνηση και τή βάση της νεώτερης λογοτεχνίας μας, δέν αποτελούσε αναγ

καστικά «λογοτεχνία» και για κείνους πού τήν υπηρετούσαν. Ποτέ δέν συνει

δητοποίησαν ότι δουλεύουν μια καινούργια γλώσσα μέ πλήρη δικαιώματα*

* 'Απόσπασμα από τήν υπό έκδοση 'Ιστορία της Νεοελληνικής Αογοτεχνίας.

Έλληνοβυζαντινή ποίηση 51

ποτέ δεν θερμάνθηκαν άπ' τή πίστη και τήν αφοσίωση δτι θεμελιώνουν μια καινούργια γραφή. Και ποτέ, κανένας τους, δεν δόθηκε ολόψυχα σέ μια συνε

χή δημιουργικότητα πού θα στερέωνε τήν πείρα του και θα προωθούσε τις αισθητικές κατακτήσεις του. Κάθε δοκιμή εξαντλούνταν και σ' ενα έργο. Δεν υπήρχε μεταβιβάσιμη πείρα. Δεν υπήρχε κλιμάκωση άπό γενιά σέ γενιά. Ή αδεξιότητα της δοκιμής επαναλαμβάνονταν κατά τον ϊδιο μεμονωμένο τρόπο στον πρώτον αιώνα τής εκκίνησης όπως και στον τέταρτον, χωρίς καμμιά ενδιάμεση συνεκτική γραμμή. Οι θεράποντες τής αρχόμενης νεοελ

ληνικής ποίησης έκάλυψαν επικαιρικά τις ψυχικές ανάγκες των πολλών, κατά τις απαιτήσεις κάθε εποχής, και στο περιθώριο τής επίσημης βυζαντινής φιλολογίας, χωρίς τή συναίσθηση ότι δημιουργούν μια παράλληλη φιλο

λογία — άφοΰ έσέβονταν κατά βάθος τήν υπάρχουσα. Έγραψαν για μια μόνο φορά, συμπτωματικά, χωρίς συνέχεια, χωρίς απαιτήσεις, χωρίς φιλοδοξίες, χωρίς τ' όνομα τους και χωρίς φιλολογική ευθύνη, ένθαρρυνόμενοι άπ' τή λαϊκή απήχηση κι επωφελούμενοι άπό τις συνθήκες ανοχής πού επέτρεπαν στα γραπτά τους τήν επιβίωση, χωρίς ή επίσημη παιδεία να τα προσέχει. Μπορεί κάποτε να ενοχλήθηκε, γενικά όμως τα περιφρονούσε, μια και δέν έκλειναν μέσα τους στοιχεία βιωσιμότητας.

"Ετσι συνεχίστηκε, άκαταστάλαχτο και ρευστό, ένα μεταβατικό στά

διο πού συντήρησε τό είδος, οδηγώντας το ώς τα πρόθυρα τής "Αλωσης. Ποια θα ήταν τελικά ή μοίρα του υπό αδιατάρακτες εθνικές συνθήκες, δέν μπορούμε να τό γνωρίζουμε. 'Αλλ' ή "Αλωση, με τή βίαιη τομή της, βάζει ενα τέρμα στην επίσημη φιλολογία, ενώ ή λαϊκή βρίσκει τό δρόμο ελεύθερο να πυκνώσει τήν παρουσία της, να εύρύνει τα θέματα της, να λειάνει τό γλωσ

σικό της όργανο και ν' αντιπροσωπεύσει τό υπόδουλο γένος στην καθαρή νεοελληνική του σύσταση.

Ύπ' αυτές τις συνθήκες παύει πλέον να είναι αποκαρδιωτικός ο απολο

γισμός τής αρχόμενης ποιητικής μας ώς τήν "Αλωση κι απομένει να ιδούμε απλώς τα συστατικά, τα χαρακτηριστικά και τά γνωρίσματα πού σφραγίζουν τήν ανεύθυνη και αυθόρμητη πρώτη — και μεταβατική — περίοδο.

Τά κείμενα της συντηρήθηκαν προφορικά ή διαφυλάχτηκαν σέ χειρό

γραφα πού γνώρισαν διαδοχικές ανανεώσεις, προσθήκες ή διασκευές, ώστε να μήν είμαστε βέβαιοι για τό αρχικό πρωτότυπο, ούτε για τήν ακριβή χρο

νολογική του τοποθέτηση, ούτε για τήν ταυτότητα τοΰ ποιητή. Ή έλλειψη στοιχείων δέν μπορεί να θεωρηθεί ιδιαιτέρως επιζήμια, άφοΰ έτσι κι αλλιώς οι στιχουργοί δέν διέθεταν προσωπικότητα. Ό παράγοντας τοΰ ιδιαίτερου ύφους απουσιάζει κι όλοι τους στιχουργοΰν κατά τήν ϊδιαν αντίληψη, με τον ίδιο παραστατικό τρόπο, στην ϊδια μονόχορδη και άμουση τυποποίηση.

Τά πρωτότυπα στοιχεία τής στιχουργίας αναφέρονται στή χρήση τής

52 Μιχ. Περάνθη

λαϊκής γλώσσας, στην εφαρμογή ενός καινούργιου μέτρου και τήν προσφυγή σε καινούργια θεματικά εϊδη.

Ώ ς προς τη γλώσσα, κυριαρχεί ή πρόσμιξη τών λόγιων τύπων με τις λαϊκές λέξεις, σε μια φωνητική αρρυθμία πού βαίνει βέβαια άποκαθαιρού

μενη, χωρίς δμως και να σταθεροποιείται σε μια βαθμίδα δημοτικής κατά τή σημερινή δεκτικότητα. Ή τελείωση θα συντελεσθεί κι αύτη με τον καιρό, κατά τήν προχωρημένη τουρκοκρατία.

'Από τήν τεχνική πλευρά, οι μετρικοί τρόποι δεν έχουν κατακτηθεί. Πρόσθετες συλλαβές δυσκολεύουν τό μέτρο, στις ανάγκες του οποίου προ

σφέρονται άφθονες οι εκθλίψεις και συνιζήσεις, χωρίς να είναι λιγότερες και οί χασμωδίες, πού απουσιάζουν ωστόσο άπό τον πάντοτε εύφωνικόν δημοτι

κό δεκαπεντασύλλαβο. Θα μπορούσαμε ακόμα να επισημάνουμε μια πενία ρυθμικών ποικιλιών, άφοϋ ό δεκαπεντασύλλαβος χρησιμοποιείται σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα. Και καθώς τα στιχουργήματα είναι διηγηματικά και πολύστιχα, κάποτε σέ χιλιάδες στίχους, ό στιχουργός κινδυνεύει ολοένα άπό τήν πολυλογία, τή φλυαρία και τον πλατειασμό. Έδώ εκεί, τυχαία, παρεμ

βάλλεται μια ωραία εικόνα. Έδώ έκει, κάποτε, συνταιριάζεται μια καλή ομοιοκαταληξία. Άλλα ποτέ ή εικόνα δέν διατηρεί καθαρό τό περίγραμμα της και ποτέ ή ομοιοκαταληξία, όπου υπάρχει, δέν προδίδει συνειδητή διά

θεση για μια μουσική τόνωση. Οί στιχουργοί άντιπαρέρχονται τό στοιχείο της υποβολής, αγνοούν τή σημασία της πυκνότητας και περιφρονούν τήν περίπτωση της φραστικής καλλιέπειας. 'Αφήνονται να τά πουν όλα, χωρίς να προβληματίζονται για τους εκφραστικούς τρόπους. 'Ακολουθούν τήν πε

πατημένη της στιχοροής, μές στην οποία δέν ξεχωρίζουν αναλογικές ενό

τητες, ούτε υπάρχουν «στροφές» — γνωστές άπό τήν μελωδική εκκλησια

στική ποίηση — ϊσως γιατί ποτέ δέν ασχολήθηκαν μέ τό μικρό ποίημα. Γενικά ή στιχουργία αυτή δέν αποβλέπει σέ καλολογικούς στόχους,

δέν διακρίνεται για αισθητικές ανησυχίες και δεν προσφέρεται σέ καλλιτε

χνική εντρύφηση. 'Αποτείνεται στους πολλούς, για να καλύψει τις τρέχουσες ψυχικές ανάγκες όσων δέν διακατέχονται άπό τήν κλασσική παιδεία, και αποτείνεται επικαιρικά, μέ δισταχτικά βήματα, έκτεινόμενη σέ καινούργια είδη, βασικότερα άπ' τά όποια είναι τό ηρωικό και τό σατιρικό στοιχείο, ή επιστημονική εκλαΐκευση και ή ήθικοδιδακτική πρόθεση. Σ' αυτά βρί

σκουν τρόπο να εισχωρήσουν τό μυθικό στοιχείο και ή υπερβολή, τό φαν

τασιώδες και ή έκσταση, ή φύση και ή περιγραφή. Ή ανοργάνωτη αυτή φιλο

λογική επίδοση βρίσκει ακόμα τρόπο να ρίξει ματιές προς τά εξω, στα ξένα αντίστοιχα έργα, να τά μεταφράσει ή να τά περισώσει για τό ελληνικό θέμα τους ή να τά διασκευάσει, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έλκει τήν καταγωγή της ή τήν τόνωση της άπό τή Δύση. Θα ήταν τόσο παράλογο, όσο κι αν ισχυριζόμαστε μέ τή σειρά μας ότι οί εθνικές ευρωπαϊκές φιλολογίες οφεί

Έλληνοβυζαντινή ποίηση 53

λουν την ΰπαρξή τους στα δημώδη έλληνοβυζαντινά πού χρησιμοποίησαν. Ή αυτοσχέδια στιχουργία πού ταυτίζεται μέ το θεμελιακό υπόστρωμα

της νεώτερης λογοτεχνίας μας, συμπορευόμενη αδέξια στο πλάϊ μιας λαμ

πρής γραμματείας, καλλιέργησεν εϊδη αποκλειστικά. Ή έλλειψη φιλολο

γικής ευθύνης υποβοήθησε την αύθορμησία της. Και ή αύθορμησία της συνέτεινε στην άψευδή έξεικόνιση τής έλληνοβυζαντινής ζωής στην ποικί

λη της καθημερινότητα. Μπορεί εναςενας οι στιχουργοί να μην αντέχουν σε στοιχειώδεις απαι

τήσεις. "Ολοι μαζί όμως συνθέτουν μια γενική εικόνα, απ' τήν οποία πολλά έχουν να ωφεληθούν οί γλωσσολόγοι και λαογράφοι και πολλά πάλι να μείνουν γιά τήν ϊδια τήν ποίηση.

Μορφωμένοι ή ολιγογράμματοι, θεολογοϋντες ή λαϊκίζοντες, καυστι

κοί ή σχολαστικοί, αναβιώνουν τήν ατμόσφαιρα του έλληνοβυζαντινοϋ βίου, τίς λεπτομέρειες τής ιδιωτικής ζωής, τήν ποιότητα τής κοινωνικής σύνθεσης. Υπογραμμίζοντας ελαττώματα και εξαίροντας αρετές, περνούν άπό τίς εξωτερικές εικόνες στις εσωτερικές τάσεις, επισημαίνοντας τήν ψυχική στάθμη καί τον γενικότερο χαρακτήρα. Μας κατατοπίζουν στις αντιλήψεις καί τίς γνώμες τους, στα νεοελληνικά τους συστατικά καί τίς πνευματικές τους περιέργειες, στην ψυχολογική κατάστρωση τής ιστορίας τους πού δέν τήν δίνει ή ιστορία. 'Επιδιώκουν τή γνώση καί τον κατατοπι

σμό, τήν συμμετοχή στα γεγονότα καί τήν ερμηνεία τους καί διαθέτουν μιαν άλογόκριτη ελευθερία στην έκφραση τους. Σαν καινούργιος λαός, μέ τίς ελληνικές του καταβολές αναδιπλούμενες ολοένα ζωηρότερα, θέλουν να ζήσουν τό παραμύθι τους, πού τό φορτώνουν πετράδια καί μαλάματα, γοη

τείες κι εκπλήξεις. Μές άπό ενα παραμύθι διοχετεύουν τον ερωτά τους, τή διδαχή τους, τον πατριωτισμό τους καί τήν ήρωϊκή τους παράδοση. Καί πάν

τοτε μέ τεράστια τήν αφομοιωτική τους δύναμη, μέ άψιμιθίωτη τή διάθεση τους καί αυθόρμητη τήν εκφραστική τους ειλικρίνεια. Αυτή ή ως τήν "Αλω

ση στιχουργία, ακατέργαστη ή ϊδια, κατεργάζεται συγκινητικά τό εθνικό αίσθημα. Κι επιβιώνοντας πέρ' άπ' τήν "Αλωση, δίνεται σε μια υπομονετική αυτοκαλλιέργεια όχι μόνο γιά να τονώσει καί πάλι τό τραυματισμένο εθνικό αίσθημα των σκλάβων, αλλά καί να συμβάλει στην ανάκτηση τής πολιτικής ελευθερίας τους.

ΕΥΘ. Θ. ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ διδάκτορος Πανεπιστημίου Ρώμης, επιστημονικού ερευνητή στην 'Ακαδημία 'Αθηνών

Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ*

Όταν το 1800 ό 'Αδαμάντιος Κοραής με το γνωστό και περίφημο «άσμα πολεμιστή pio ν τών εν Αΐγύπτω περί ελευθερίας μαχόμενων Γραι

κών»1 απευθυνόταν προς τήν ελληνική ομογένεια τής χώρας του Νείλου, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ποιος θα ήταν ό αντίκτυπος του εθνι

κού ξεσηκωμού εκεί στον τόπο του Μωχ. "Αλυ. 'Ασφαλώς ο γιατροφιλό

σοφος με τους στίχους του :

Φίλοι μου συμπατριώται Δούλοι νά 'μέθα ώς πότε Τών αχρείων Μουσουλμάνων Τής Ελλάδος τών τυράννων και

"Εως πότε Μουσουλμάνους Ύποφέρομεν τυράννους; Έως πότε ή δουλεία Ζήτω ή ελευθερία2

απέβλεπε στους Έλληνες τής Αιγύπτου πού μπορούσαν νά κοιτάξουν προς τή δούλη Ελλάδα και νά κινήσουν για τή Μεγάλη 'Ανάσταση.

Δεν έχει σημασία αν στους στίχους του ίδιου άσματος ζητούσε τήν βοή

θεια τών Γάλλων για τον ξεσηκωμό3. Σημασία, νομίζω, αναμφισβήτητη έχει το γεγονός ότι αυτός ό διστακτικός καί επιφυλακτικός στο θέμα τής

* Κείμενο ομιλίας στον Σύνδεσμο ΑΙγυπτιωτών Ελλήνων τήν Πέμπτη 20.3.80. 1. Δ. Γ κ ί ν η Β α λ . Μ έ ξ α , Ελληνική Βιβλιογραφία 18001863, τόμ. Α',

'Αθήναι 1939, σ. 1, άρ. 2. 2. στροφές ΑΒ. 3. στροφές ΗΘ.

'Αγώνας ανεξαρτησίας και "Ελληνες Αιγύπτου 55

εξέγερσης Κοραής, απευθύνεται στην ανοργάνωτη ακόμη παροικία τών Ελλήνων τής Αιγύπτου και τής ζήτα να εξαλείψει τή δουλεία άπο τις υπο

τελείς στην οθωμανική κυριαρχία χώρες. Το σάλπισμα αυτό πρέπει να θεωρηθεί ή πρώτη ουσιαστική φωνή προς

τους απόδημους Έλληνες τής Αιγύπτου4, πού δπως θα δούμε είχε τήν αξιό

λογη εκείνη συνέχεια πού σφράγισε εξάλλου και τήν ιστορία ελλαδικών και αποδήμων.

Οί λίγοι Έλληνες πού μετανάστευσαν θα λέγαμε στην Αίγυπτο εϊχαν βέβαια σκοπό να καλυτερεύσουν τή ζωή τους οικονομικά, γιαυτό ασχολή

θηκαν με εμπόριο και επιχειρήσεις ένθαρρυνόμενοι από τον Μωχ. "Αλυ5. Οί δούλοι όμως τής ϊδιας θρησκείας και τής ϊδιας φυλής τους θύμιζαν κάθε φορά πού σέρνονταν στην Αίγυπτο τή μαύρη νύχτα του ελληνισμού κάτω άπο τους Τούρκους. 'Αλλά και ή φωνή του πατριάρχη Θεόφιλου Β'(1805

1825)6, πού ήταν καθαρά ό ουσιαστικός ηγέτης τών εκεί Ελλήνων τής Αι

γύπτου πριν ιδρυθούν οί κοινότητες και πού είχε μυηθεί στή Φιλική Ε

ταιρεία, ξυπνούσε τους Έλληνες εϊτε αυτοί ήταν ραγιάδες στην Ελλάδα εϊτε ήταν κάπως ραγιάδες στην Αίγυπτο. Έλεγε :

«'Αλλ' ώ γένος Ελλήνων, ημέτεροι συμπολΐται, εως πότε σκορπισμέ

νοι και. πλανώμενοι; άποκόψωμεν ταύτα χαλινώ και λυτρωθώμεν δυναστείας βαβυλωνίου»7.

Άς θυμηθούμε εδώ δτι γεννημένος στην Πάτμο, ό Θεόφιλος Παγκώ

στας μυήθηκε εκεί στή Φιλική Εταιρεία και θεωρείται ένας άπό αυτούς πού πρόσφεραν πολλά στον αγώνα8.

4. Για το στιχούργημα αυτό βλ. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος τών Ελλήνων, 'Αθήνα 1967, σ. 90 κέξ. και του ίδιου, Το πρώτο ελληνικό βιβλίο πού τυπώθηκε στην Αί

γυπτο, περ. Αιαβάζο), τεύχος 27 (Ιανουάριος 1980) 3031. 5. Ά . Π ο λ ί τ ο υ . Ό Ελληνισμός και ή Νεωτέρα Αίγυπτος, τόμ. Α', 'Αλεξάν

δρεια 'Αθήναι 1928, σσ. 169, 170, 188 κέξ. Για τους Έλληνες της Αιγύπτου έπί Μωχ. 'Αλυ βλ. στο πιο πάνω σσ. 151226, όπου

πλούσια βιβλιογραφία. 'Επίσης βλ. A u Γ i a n t, MéhémetAli et les Grecs 18051848, article dans «L' Acropole», Revue du Monde Hellénique, tome deuxième, JanvierDécem

bre 1927, Paris 1927, σσ. 2930, 3132, 80 κέξ., E. D r i a u 11, L'expédition de Crète et de Morée(18231828) 1930, σ. VIII και M. S a b r y , L'empire Égyptien sous Mohamet Aly et la question d' Orient 18111849, Paris 1930, σσ. 8182.

6. Για τον 'Ιεράρχη αυτό βλ. κυρίως Π. Κ ρ η τ ι κ ο ϋ, Ό Πατριάρχης 'Αλεξαν

δρείας Θεόφιλος Β', ό Πάτμιος Φιλικός, ό επιλεγόμενος Παγκώστας (17641833), Θεολο

γία (1971) μέ αυτοτελή αρίθμηση τό ανάτυπο πού έχομε υπόψη μας. 7. Μ. Γ ι α λ ο ύ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, δ.π.π., σ. 97. 8. Βλ. επίσης για τον Θεόφιλο, Θ.Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβολή και συμπαράστασις τοϋ

Πατριαρχείου 'Αλεξανδρείας εις τον αγώνα τής εθνικής Παλιγγενεσίας τού 1821, πρώτη δημοσίευση στο περ. Θεολογία (1971) μέ αυτοτελή αρίθμηση το ανάτυπο πού δχομε υπόψη

56 Εύθ. Σουλογιάννη

'Από πολλές ίστορικές πηγές αποδεικνύεται, όπως αναφέρουν ό Ραδό

πουλος και ό Κορομηλας, ότι αρκετοί Έλληνες στην Αίγυπτο εϊχαν κατα

ταγεί στα επικουρικά αλβανικά στρατιωτικά στρατεύματα του Μωχ. "Αλυ μετά την οριστική καταστροφή των Μαμελούκων το 1811. Το ϊδιο συνέβαινε και στον τακτικό στρατό της Αιγύπτου9.

Το Μάρτιο του 1820 στάλθηκε άπο τή Φιλική Εταιρεία στην Αίγυπτο ό Πελοποννήσιος άπο τή Στέμνιτσα 'Αρκαδίας 'Αντώνιος Πελοπίδας10. 'Αμέσως ό Φιλικός αυτός άρχισε νά μυεί στον αγώνα πολλούς Έλληνες στο Κάιρο και στην 'Αλεξάνδρεια. Έκανε και κάτι τολμηρό πού αξίζει νά εξαρθεί. Μαζί μέ τον επίσης Φιλικό Κυριάκο Τασσήκα11 ζήτησαν άπο τον Μωχ. "Αλυ εμπορεύματα μέ πίστωση, για τον εμπορικό οίκο πού σχεδίαζαν νά ιδρύσουν στην 'Αλεξάνδρεια, τα όποια εμπορεύματα θα διοχέτευαν στην Ελλάδα για τις ανάγκες του αγώνα12.

Οί Φιλικοί στην 'Αλεξάνδρεια αποφάσισαν νά εντείνουν τή δράση τους13. Τόμαθε ό Μωχ. "Αλυ άπο τον Κων. Τοσίτσα, και ό Τασσήκας πήγε στα ανάκτορα του τουρκαλβανοϋ πασά για νά υποβάλει τα σέβη του και νά εκλιπαρήσει άδεια εισαγωγής εμπορευμάτων. Ό πασάς ρώτησε σχετικά, δεν πήρε συγκεκριμένες απαντήσεις για τήν κίνηση των Ελλήνων, ήταν δμως ευχαριστημένος. Του συνέφερε κάθε ανταρσία των Ελλήνων κατά της κυριαρχίας των Τούρκων. Έκανε πώς δεν έβλεπε τις κινήσεις των Ελ

λήνων στην Αίγυπτο και έτσι Πελοπίδας και Τασσήκας φόρτωναν στα καρά

βια για τήν Ελλάδα δημητριακά και πολεμιστές.Όργανώθηκαν και έρανοι14.

μας, δεύτερη δημοσίευση στο περ. 'Ανάλεκτα τοϋ Πατριαρχείου Άλενανδρείας 20 Α (1971) 4149, 57, 69, 75, 78. Στο έξης οί παραπομπές γίνονται στη μελέτη πού δημοσιεύτηκε στα 'Ανάλεκτα, Επίσης βλ. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σσ. 97, 99, 100.

9. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ ό Α' καί ή άναγεννωμένη Αίγυπτος (με

τά συνοπτικής ιστορίας τοϋ Μωχ. "Αλυ καί τοΰ Χεδίβου Ισμαήλ), 'Αλεξάνδρεια 1930, σ. 53. Βλ. καί Γ. Δ. Κ ο ρ ο μ η λ α, Ή Αίγυπτος καί ό ελληνικός άγων, Μεγάλη 'Ελ

ληνική Εγκυκλοπαίδεια,, στο έξης ΜΕΕ) τ. 2 σσ. 608610. 10. Ά . Π ο λ ί τ ο υ, Ό Ελληνισμός, ο.π.π., τόμ. Α',σ. 174 κέξ., Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ ,

Ό Βασιλεύς Φουάτ, ο.π.π., σ. 54 κέξ., Γ. Δ. Κ ο ρ ο μ η λ α, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 608, Μ. Γ ι α λ ο ύ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 98 κέξ. καί Θ. Μ ό σ χ ο να, Συμβολή, ο.π.π., σ. 46 κέξ.

11. Ά . Π ο λ ί τ ο υ , Ό Ελληνισμός, ο.π.π., τόμ. Α', σ. 174 κέξ., Μ. Γ ι α λ ο υ

ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 98 κέξ. Βλ. Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σ. 46 κέξ., καθώς καί Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ Α', ο.π.π., σ. 54 κέξ.

12. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 98, πρβλ. Θ.Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβολή, ο.π.π., σ. 46.

13. Βλ. κυρίως Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ, Ό Βασιλεύς Φουάτ Α', ο.π.π., σ. 54 κέξ. Γ. Δ. Κ ο ρ ο μ η λ ά , Ή Αίγυπτος, ΜΕΕ, τ. 2 σ. 608, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ό.π,π., σ. 47 κέξ.

14. Το γεγονός της επισκέψεως τοϋ Κων. Τοσίτσα στον Μωχ. Άλυ καί τις πληρορο

ρίες πού είχε ό πασάς της Αιγύπτου για τήν Φιλική Εταιρεία αναφέρουν κυρίως οί Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η ς , δ.π.π., σ. 98 καί Θ.Δ. Μ ο σ χ ο ν α ς , ο.π.π., σσ. 4748.

'Αγώνας ανεξαρτησίας και Έλληνες Αιγύπτου 57

Πώς όμως έγινε γνωστή ή 'Επανάσταση στην 'Αλεξάνδρεια και στην υπόλοιπη Αίγυπτο15;

Στις 31 Μαρτίου 1821 έφτασε από τη Μεθώνη ένας καραβοκύρης με φορτίο για λογαριασμό των αδελφών Τοσίτσα. Στο σπίτι της όδοϋ Φράνκα (άρ. 37) στην 'Αλεξάνδρεια, τους έφερε διπλή είδηση : "Οτι άνοιξε ό αγώνας στή Βλαχομπογδανία και ότι άναψε φωτιά στο Μωρηά. Στο ϊδιο σπίτι στις 4 'Απριλίου συνάχθηκαν οι Φιλικοί και με τήν ευλογία του Πατριαρχείου — παρευρισκόταν ό Γεν. Πατριαρχικός Επίτροπος πρωτοσύγκελος Γερά

σιμος— πήραν απόφαση να βοηθήσουν τήν εξέγερση. 'Αμέσως έφυγαν άπό τό σπίτι αυτό για βοήθεια στους Έλληνες Καΐρου, Δαμιέττης, Ρασίντ μηνύματα γεμάτα πατριωτική υπερηφάνεια για τήν έναρξη τοΰ αγώνα16.

Ό Κορομηλάς μάλιστα γράφει ότι «Ρόδιοι και άλλοι Δωδεκανήσιοι άλλα και Μακεδόνες, ικανοί τών οποίων λιποτακτήσαντες άμα τή έκρήξει του ελληνικού αγώνος, έσχημάτισαν σώματα, ώς τό υπό τον Ζαχαρίαν 'Α

θανασίου και τον Χατζηχρήστον, ή και μόνοι κατήλθον πολλοί, ϊνα συμ

μετάσχουν αυτοϋ»17. Ό Ζαχαρίας 'Αθανασίου άπό τίς Σέρρες, αξίζει νά τονιστεί, είχε δια

κριθεί στον αιγυπτιακό στρατό και είχε έπίζηλη θέση στα ανάκτορα του Μωχ. "Αλυ στο Κάιρο. "Οταν έμαθε τήν έναρξη τοΰ αγώνα, σχημάτισε με άλλους στρατιωτικό σώμα, λιποτάκτησε και έφτασε στην Ελλάδα, συγκε

κριμένα δε στή Σύρο με ελληνική σημαία. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες, όπως στο Μεσολόγγι, όπου και τραυματίστηκε, έμεινε με ενα χέρι και πέθανε τό 185018.

Ό Ραδόπουλος γενικεύει και γράφει ότι Έλληνες πολεμιστές της Αι

γύπτου «απετέλεσαν σπουδαΐον πυρήνα τοΰ ήρωικοΰ έλληνικοΰ στρατοΰ καί ναυτικοΰ κατά τήν έπανάστασιν της Ελλάδος»19.

Τό σπέρμα όμως της ανησυχίας τών αιγυπτιακών άρχων ρίχτηκε κιόλα με τήν απαίτηση προς τον αρχιμανδρίτη Νεκτάριο στο Κάιρο νά εξαπολύ

σει παραινετικές εγκυκλίους στους Έλληνες ορθόδοξους νά μένουν ήσυχοι καί αμέριμνοι :

«Νά μή έρωτώμεν (εννοεί οί εκεί Έλληνες) ή νά έρωτώμεθα τί νέα,

15. Μ. Γ ι α λ ο ύ ρ άκ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 98 κέξ., Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμ

βολή, δ.π.π., σ. 51 κέξ. 16. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, δ.π.π., σ. 99, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβολή,

ο.π.π., σ. 52. Ό αναγνώστης θα βρει κατάλογο ονομάτων Ελλήνων της Αιγύπτου ('Αλε

ξανδρείας καί Καΐρου) από κώδικες τοΰ 1821 πού βρίσκονται σήμερα στή Βιβλιοθήκη τοΰ Πατριαρχείου 'Αλεξανδρείας ( Μ ο σ χ ο ν ά ς , ο.π.π., σ. 53).

17. Γ. Δ. Κ ο ρ ο μ η λ α, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., ΜΕΕ, τ. 2, σ. 608. 18. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, ο.π.π., σ. 53, σημ. 2. 19. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, ο.π.π., σ. 53.


τί μαντάτα, τί ήκουσες, τί σου γράφουν, πώς τοϋτο και πώς εκείνο». «Να έξέρχωνται της εκκλησίας με ήσυχίαν, να μη προξενούν θόρυβον, έστω και ό δρόμος να εϊναι στενός, και να περνούν άνθρωποι και κτήνη άναμίξ, ζώα μικρά μετά μεγάλων, όπου βλασφημείται το όνομα του Θεοϋ, δπερ κρίμα»20.

Σαν απάντηση σ' αυτά ό Θεόφιλος άπό την Πάτμο έστελνε πύρινους λόγους πατριωτισμού. Τριγυρνούσε στην Πελοπόννησο και την Ύδρα και βοηθούσε. Δεν λησμονούσε όμως το ποίμνιο του. Μάθαινε ότι στην Αίγυπτο μετά τον ξεσηκωμό πήγαιναν πρόσφυγες και τα σκλαβοπάζαρα είχαν πολ

λούς Έλληνες. Καλούσε τους χριστιανούς να συνδράμουν τους δυστυχείς21. Στο διάστημα αυτό κορυφωνόταν ή αγωνία τών κληρικών στο Πατριαρ

χείο για ο,τι γινόταν στην Ελλάδα22. Επιστολές του Θεόφιλου έπεσαν στα χέρια του Μωχ. "Αλυ πού έβρι

σε λέγουν τον Νεκτάριο, παρά την μεσολάβηση τοΰΜιχ. Τοσίτσα. Είχε ήδη ό τουρκαλβανός φαίνεται πάρει τήν απόφαση του23. Στις 16 'Ιανουα

ρίου 1824 έπαιρνε ένα φιρμάνι στο όποιο ή Πύλη του παραχωρούσε τό πασαλίκι τοΰ Μωρηά και τον γέμιζε προκαταβολικά επαίνους ζητώντας του επίσημα βοήθεια : «Προσπάθησον, έλεγε ό σουλτάν Μαχμούντ, να υπό

ταξης τον Μωρηά, και οι άλλοι σερασκέριδές μου θα υποτάξουν τήν Ρού

μελη και να νησιά»24. Τό Μάρτιο τοΰ 1824 μια τρομακτική έκρηξη ακουγόταν στή πυριτιδα

ποθήκη τοΰ Καΐρου. Ό ϊδιος ό Μωχ. "Αλυ συγκράτησε τον όχλο πού τήν απέδωσε στους Έλληνες25. Ό Ραδόπουλος συμφωνεί ότι ή έκρηξη αυτή έγινε «πιθανώς και κατ' εισήγησιν» τοΰ Μιχ. Τοσίτσα, για να εμποδίσει τήν αποστολή αιγυπτιακού στρατοΰ26.

Στις 10 Ίουλ. 1824 ξεκινούσε ό 'Ιμπραήμ να πνίξει τήν ελληνική επα

νάσταση27. "Ολα δείχνουν άπό τις ιστορικές πηγές ότι οι φρεγάτες τοΰ

20. Θ. Δ. Μ ό σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σσ. 5556. 21. Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σ. 57 κέξ.· πρβλ. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή

Αίγυπτος ο.π.π., σ. 99. 22. Θ. Δ. Μ ό σ χ ο να, Συμβολή, ο.π.π., σ. 71. 23. Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π.,σ. 66 κέξ. Οί επιστολές είναι δημοσιευμένες

στις σσ. 57 κέξ. Το κείμενο μιας επιστολής πού μας άφορα, στις σσ. 63 κέξ. Για τήν αλλα

γή τών φιλικών διαθέσεων τοΰ Μωχ. νΑλυ απέναντι τών Ελλήνων της Ελλάδος βλ. Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπάθειαι έλληνοαιγυπτιακής συμμαχίας κατά τών Τούρκων κατά το μέσον της ελληνικής Εθνεγερσίας, Πελοποννησιακά 7 (19691970) 193 κέξ.

24. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 99, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ό.π.π., σ. 67.

25. Θ. Δ. Μ ό σ χ ο να, Συμβολή, ο.π.π., σ. 68. 26. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, ο.π.π., σ. 55. 27. M. S a b r y, L'empire Égyptien, ο.π.π., σ. 93 κέξ. Βλ. στο ίδιο la guerre de Μο

rée, σσ. 77 κέξ., όπου και πλούσια βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Μ. Γ ι αλ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 99 κέξ. και Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σ. 67.


Μωχ. "Αλυ ναυπηγήθηκαν σε γαλλικούς λιμένες με την βοήθεια τών αδελ

φών Ζιζίνια και ότι μ' αυτές ô 'Ιμπραήμ πολέμησε τους Έλληνες28. Ό 'Ιμπραήμ ξέρομε πώς βρήκε τον Μιαούλη μπροστά του έξω άπο τήν

Κρήτη και πώς έχασε οπλιταγωγά και άνδρες29. Στις 16 Φεβρουαρίου 1825 αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο και έφερε όλεθρο, αρρώστια, πείνα και δυστυχία30.

Στις 10 Αυγούστου 1825 ό τολμηρός Κανάρης πραγματοποίησε τήν πρώτη επιδρομή του στην 'Αλεξάνδρεια. Μάρτυρας ήταν ό ίδιος ό Μωχ. "Αλυ άπο το ανάκτορο του στός Ράς έλ Τίν31.

Ό Μωχ. "Αλυ απάντησε άπο τήν Πύλη να παυτεί ό Θεόφιλος32. Τήν απαίτηση αυτή προσυπέγραψαν ό Οικουμενικός Πατριάρχης και ό Πατριάρ

χης Ιεροσολύμων33. Έτσι Πατριάρχης 'Αλεξανδρείας διορίστηκε ό 'Ιε

ρόθεος Β\ το δε 1826 έφτανε στην 'Αλεξάνδρεια όχι ευχαριστημένος34. Τό ποίμνιο του Θεόφιλου περίμεναν διωγμοί. Έτσι εΐχε διατάξει ό

σουλτάνος35. Ό πάσας της Αιγύπτου όμως αγνόησε τήν διαταγή. Σ' αυτό τό σημείο πρέπει να τονιστεί ότι ό Μωχ. "Αλυ κάθε φορά πού είχε να κάνει με τους Έλληνες της Αιγύπτου, έδειχνε μετριοπάθεια. Τό βλέπομε, ϊσως καθαρά, στην στάση πού κρατούσε, όταν έφταναν πρόσφυγες άπό τήν Ελ

λάδα. Τους δεχόταν, και όχι μόνο αυτό. Τους άφηνε να εργαστούν36. Τήν 17 'Ιουλίου 1827 ό Τομπάζης αποπειράθηκε να κάψει τό στόλο στο

28. Ά . Π ο λ ί τ ο υ, Ό Ελληνισμός, ο.π.π., τόμ. Α', σ. 172· πρβλ. G. D ο u i n, Les premières frégates de Moh. Aly 182427, Le Caire 1926, σσ. 3032. Ό Στέφανος Ζιζίνιας χάρισε στον αιγυπτιακό στόλο δύο φρεγάτες και πήρε δύο εκατομμύρια πήχεις γής, περιοχή ολόκληρη στο Ράμλι στην 'Αλεξάνδρεια (Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 121).

29. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σσ. 99100. 30. E. D r i a u l t — M. L h é r i t i e r , Histoire Diplomatique de la Grèce de 1821 à

nos jours, tome 1 (18211830), Paris 1925, σσ. 274 κέξ., M. S a b r y , L'empire Égyptien, ο.π.π., σ.σ 77161 ιδίως 93161, M. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100.

31. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100, Θ. Δ. Μ ό σ χ ο ν δ, Συμ

βολή, ο.π.π., σ. 68. 32. Μ. Γι αλ ου ρ άκ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100, Θ.Δ. Μοσχονά, Συμβο

λή, ο.π.π., σ. 68. 33. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α , Συμβο

λή, ο.π.π., σ. 68. 34. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α , Συμβο

λή, ο.π.π., σ. 69. 35. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100. 36. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100. Για τήν ευμένεια και τήν

εύνοια του Μωχ. "Αλυ προς τους Έλληνες της Αιγύπτου βλ. Ά. Π ο λ ί τ ο υ, Ό Ελληνι

σμός, ο.π.π., τόμ. Α', σσ. 181182, και Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, ο.π.π., σ. 13 κέξ. Για το ίδιο θέμα βλ. και πιο κάτω στην παρούσα μελέτη μας.


λιμάνι της 'Αλεξανδρείας37. Ό Κανάρης πυρπόλησε κάποιο μπρίκι38. Δίπλα σ' αυτές τις εχθροπραξίες, ή νεώτερη έρευνα39 έδειξε ότι άπό το

1825 μέχρι το 1826 έγιναν προσπάθειες για έλληνοαιγυπτιακή συμμαχία εναντίον των Τούρκων μέ θεμελιώδεις στόχους : ανεξάρτητη Ελλάδα και ανεξάρτητη Αίγυπτο, πού ήταν παράγοντες δημιουργικοί και εστίες πολι

τιστικής δράσης και δημιουργίας στην ανατολική μεσογειακή λεκάνη. Κιαυτο για να κλονιστεί από τα θεμέλια ή οθωμανική αυτοκρατορία.

Στα μέσα Ιουλίου 1825 ή εφημερίδα της κυβερνήσεως «Φίλος τοϋ Νό

μου» δημοσίευσε άρθρο δπου τονιζόταν ακριβώς ή ανάγκη για συμμαχία, άφοϋ ό Τούρκος ήταν κοινός εχθρός Ελλήνων και Αιγυπτίων. Έτσι έμπαινε ή βάση για μια συμμαχία. Ό Γάλλος φιλέλληνας Jourdain σέ επιστολή του της 17 'Ιουλίου 1825 προς τον 'Ιμπραήμ αναφερόταν σέ μια τέτοια συμμαχία κατά τοϋ κοινού εχθρού. Έτσι ή ελληνική διοίκηση αποφάσισε να ανα

θέσει στο Γάλλο φιλέλληνα Φαβιέρο τήν διεξαγωγή διαπραγματεύσεων. Αυτός έστειλε επιστολή σέ κάποιο Γάλλο φίλο του πού υπηρετούσε σαν αξιωματικός στις τάξεις του 'Ιμπραήμ. Οί συζητήσεις όμως δέν συνεχί

στηκαν, γιατί πρόβαλε άρνηση ό Μωχ. Ά λ υ και ô 'Ιμπραήμ, όταν ή Ελλάδα ζήτησε τήν εκκένωση της Πελοποννήσου άπό τα αιγυπτιακά στρατεύματα.

Στις 9 Νοεμβρίου 1825 επίσης ό "Αγγλος πρόξενος στην Αίγυπτο επισκέφθηκε τον Μωχ. "Αλυ και τοΰ είπε ότι ήταν εξουσιοδοτημένος άπό τους Έλληνες νά προτείνει τήν σύναψη ειρήνης ΕλλήνωνΑιγυπτίων.

Τήν δημιουργία κλίματος προσέγγισης τών δύο λαών επιδίωξαν και άλλοι, όπως ό Γάλλος φιλέλληνας Roseli και ό 'Αμερικανός Washington, καθώς και ό Drovetti, Γάλλος πρόξενος στην Αίγυπτο (1826)40. Τα διαβή

ματα όμως δέν πέτυχαν. Σημασία έχει ότι έγιναν. "Ισως αν πετύχαιναν, ό ρους της όλης επανάστασης νά ήταν διαφορετικός. 'Αλλά αυτό είναι τό αν της ιστορίας.

Στις 28 'Οκτωβρίου 1827 ήρθε ή είδηση τοΰ Ναβαρίνου41. Τα δεινά στην Ελλάδα άρχισαν νά πλησιάζουν στο τέλος. Άλλα όμως βάσανα περί

μεναν τους αίχμάλωτουςδούλους Έλληνες στην Αίγυπτο. Και ιδού ένας ακόμη αντίκτυπος της εξέγερσης τοΰ 1821 στην ελληνική ομογένεια τοΰ αίγυπτιακοΰ κράτους.

37. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η. Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100, θ . Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σ.72.

38. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 100, θ . Δ. Μ ο σ χ ο ν δ , Συμβολή, ο.π.π., σ. 72.

39. Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπάθειαι, ο.π.π., σσ. 197227. 40. Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπάθειαι, ο.π.π., σσ. 217219 και 226 (συμπερασματικά). 41. M. Sa b r y, L'empire égyptien, ο.π.π., σ. 149. Βλ. και Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό

Βασιλεύς Φουάτ, ο.π.π.. σ. 81· για τήν εκκένωση της Πελοποννήσου βλ. σ. 85, καθώς και Θ.Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σ. 72, και Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπάθειαι, ο.π.π., σ. 227.


Μετά την πτώση του Μεσολογγίου, άλλα κυρίως μετά την κατοχή στο Μωρηά, ή Αίγυπτος απέκτησε πολλά σκλαβοπάζαρα42. Έκεΐ οι "Ελληνες όχι πιά σαν πρόσφυγες, άλλα σαν δούλοι έπαιρναν το δρόμο τοϋ μαρτυρίου. Χιλιάδες Έλληνες πουλήθηκαν και Ελληνίδες σύρθηκαν στα χαρέμια. Πολλά παιδιά επίσης ξερριζώθηκαν άπό τα σπίτια τους και εξισλαμίστη

καν. Το θέμα αυτό εϊναι τεράστιο43. Ή πρώτη ενέργεια ήταν να εξαγοραστούν οι δούλοι άπό "Ελληνες44.

"Ας σημειωθεί ότι ο ϊδιος ό σατράπης και οι αυλικοί του εξαγόραζαν δού

λους. Ό Sabry γράφει ότι ό Μωχάμετ "Αλυ απελευθέρωσε πολλούς άπό τους σκλάβους, τους έδωσε τήν προστασία του και μερικούς τους έκανε υπουργούς45.

Διαβήματα έκανε ό 'Ιερόθεος προς τον Τσάρο Νικόλαο46. Ό Καποδί

στριας απηύθυνε έκκληση στον Codrington ό όποιος πήγε στην 'Αλεξάν

δρεια και υπέγραψε με τον Μωχ. "Αλυ στις 27 Αυγούστου 1828 σύμβαση σχετική με τήν απελευθέρωση Ελλήνων αιχμαλώτων47.

Ό Καποδίστριας όμως αντιμετώπισε ανυπέρβλητα εμπόδια πάνω στο θέμα αυτό. Τό αρτισύστατο ελληνικό κράτος δέν είχε καν δύναμη ή χρήμα48. Τά συμφέροντα των Ελλήνων προστάτευε ή Γαλλία. Ό Γάλλος πρόξενος

42. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 102· βλ. καί A u r i a n t , Méhé

metali, ο.π.π., σ. 36, Ε. D r i a u 11 M. L h é r i t i e r, Histoire, ο.π.π., tome 1, σ. 287 E. D r i a u l t , L'expédition, ο.π.π., σ. 36, Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπάθειαι, ο.π.π., σσ. 195196.

43. Τό όλο θέμα διαλαμβάνουν μέ όσο δυνατό περισσότερες πληροφορίες οί: Ά . Π ο

λ ί τ η ς, Ό Ελληνισμός, ο.π.π., τόμ. Α', σσ. 185188, Α. Ρ ο 1 i t i s, les Rapports de la Grèce et de l'Egypte pendant le règne de M.Aly 18331849, Rome 1933,σσ. CIIICXIX, Γ.Δ. Κ ο ρ ο μ η λ α ς , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., ΜΕΕ, τ.2,σ. 610, ένώ όΜ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η ς αναφέ

ρει λεπτομερειακά τα γεγονότα στο βιβλίο του Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σσ. 102120, δίνοντας μεγάλη σημασία στα γεγονότα. Βλ. και Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβολή, ο.π.π., σσ. 7077, στο κεφάλαιο: Οί αίχμάλωτοι. Για τον εξανδραποδισμό των Ελλήνων της Ελλάδος άπό τον 'Ιμπραήμ, τους σκλάβους καί τις ταλαιπωρίες καί μαστιγώσεις, βλ. Θ. Δ. Μ ό σ χ ο

να, Πληροφορίαι περί των έν Αίγύπτω Ελλήνων δούλων, 'Εκκλησιαστικός Φάρος 46 (1947) 228253 καί Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπάθειαι, ο.π.π., σσ. 195196. Βλ. καί Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, ο.π.π., σσ. 6768.

44. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 103. 45. M. S a b r y, L'empire égyptien, ο.π.π., σ. 158. Βλ. και Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή

Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 103. 46. Θ.Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σ. 72. 47. Ε. D r i a u l t M . L h é r i t i e r, Histoire; ο.π.π., tome 1, σ. 141, Ά . Π ο λ ί

του, Ό Ελληνισμός, ο.π.π., σ. 185, Γ. Δ. K o ρ ο μη λ α, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., ΜΕΕ, τ. 2, σ. 610, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, ο.π.π., σ. 72 καί Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπά

θειαι, ο.π.π., σ. 227. 48. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 103.


Μιμώ κατάφερε να απελευθερωθούν 107 Ελληνόπουλα49. Τό 1828 γαλλική αποστολή πήγε στην Αίγυπτο για τήν υπόθεση αυτή. Το 1829 ή αποστολή επέστρεψε στή Γαλλία σχεδόν άπρακτη, άφοϋ είχε απελευθερώσει ελά

χιστους σκλάβους, και σε εκθεσή της μαθαίνομε δτι περίπου 12.000 δούλοι Έλληνες υπήρχαν τότε στην Αίγυπτο50.

Μια άπό τις φροντίδες του Μιχ. Τοσίτσα σαν Γεν. Πρόξενου στην 'Α

λεξάνδρεια άπό τό 1833 ήταν ή απελευθέρωση τών δούλων. Τό πρόβλημα τον απασχόλησε, λέγεται, μέχρι τό θάνατο του. Με διπλωματικά διαβήματα και με τή φιλία του προς τον Μωχ. Άλυ κατόρθωσε να απελευθερώσει πολ

λούς Έλληνες σκλάβους51. Ό Πατριάρχης Ιερόθεος και ό ηγούμενος του Αγίου Σάββα στην

'Αλεξάνδρεια υπέβαλαν κατάλογους ονομάτων στή γαλλική επιτροπή. Διαπιστώθηκε ότι 800 παιδιά άφοΰ εξισλαμίστηκαν, είχαν εγγραφεί στή στρατιωτική σχολή του Καΐρου52.

Οί κάτοχοι δούλων κλήθηκαν άπό τον Πατριάρχη πού φρόντισε ξε

χωριστά κάθε περίπτωση. "Οσοι ήθελαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα, παραδίδονταν στον "Αγιο Σάββα πρώτα και έμεναν άνά 100 στην αυλή του μοναστηριού. Μόλις έφευγαν αυτοί οί εκατό, έρχονταν άλλοι53.

Τό ζήτημα αυτό είναι τεράστιο άπό ηθικής πλευράς για τήν ιστορική έρευνα ακόμη καί σήμερα. Ή έρευνα δεν ξέρω αν θα πει κάποια μέρα τήν τελευταία λέξη γιαυτό. Τα στοιχεία είναι λίγα, άλλα ίσως έρθουν και άλλα σε φως. Πάντως ξέρομε ότι όσοι απελευθερώθηκαν, εϊτε έμειναν στην Αί

γυπτο καί ενδυνάμωσαν τις εκεί ελληνικές παροικίες εϊτε επαναπατρίστη

καν54. 'Αλλά καί άπό ουσιαστικής πλευράς τό θέμα είναι συγκλονιστικό. Άν

49. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 103, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβο

λή, ο.π.π., σ. 72. 50. Για το θέμα τών μεσολαβήσεων τών Γάλλων για τήν απελευθέρωση Ελλήνων

σκλάβων βλ. Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σ. 103 κέξ. 51. Ά . Π ο λ ί τ ο υ , Ό 'Ελληνισμός, ο.π.π., τόμ. Α', σσ. 193202, Μ. Γ ι α λ ο υ

ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, ο.π.π., σσ. 116119. 52. Θ. Δ. Μ ο σχ ο να, Συμβολή, ο.π.π., σ. 73. 53. Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβολή, ο.π.π., σ. 73. 54. Στό σημείο αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί διότι δέν υπάρχουν ίστορικές

αποδείξεις. Διαισθανόμαστε πώς είναι φυσικό πολλοί σημερινοί Αιγύπτιοι να έχουν κατα

γωγή άπό εκείνους τους Έλληνες αίχμάλωτους. Λέγουν μάλιστα δτι κάποια Ελληνίδα Μαρία άπό τήν Μεθώνη ήταν γιαγιά της συζύγου τοϋ Φουάτ, καί μητέρας τοΰ Φαρούκ, δηλαδή της βασίλισσας Νάζλι, καί ότι ή οικογένεια τοϋ Ζουλφικάρ της Αιγύπτου, από τήν οποία ή σύζυγος τοΰ Φαρούκ Φαρίντα, ήταν ελληνική (βλ. σχετικά Ά . Π ο λ ί τ ο υ , Ό Ελληνισμός, ό.π.π., τόμ. Α', σσ. 187188 καί Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος δπ.π. σσ. 105106).


θρώπινες ψυχές σύρθηκαν σκλάβες και εϊτε εξαφανίστηκαν είτε αποτέλεσαν πυρήνες για να αναπτυχθούν οι ελληνικές παροικίες της νεώτερης Αιγύ

πτου. Ό αντίκτυπος λοιπόν της εξέγερσης του 1821 στην Αίγυπτο τάραξε

όχι μόνο τον Μωχ. "Αλυ και τον οδήγησε σέ μια πρώτη συνεργασία με τήν Πύλη και ύ'στερα στή γνωστή σύγκρουση του μ' αυτήν τών ετών 18313255

και 18394056 και στην αναγνώριση της δυναστείας του το 184157, άλλα και δημιούργησε νέες προϋποθέσεις για άφιξη ρευμάτων μεταναστών στή χώρα του Νείλου. Άπό τότε θα αρχίσει ή εισροή νησιωτών και στεριανών Ελ

λήνων εκεί όπου ή δεύτερη πατρίδα θα τους υποδεχτεί και θα τους φιλοξε

νήσει για τρεις ως τέσσερεις γενηές μέχρι τήν αντίστροφη και πάλι φορά τών ήμερων μας, τόν επαναπατρισμό.

Ό αγώνας της ανεξαρτησίας του 1821, έθνικοαπελευθερωτικο κίνημα με παγκόσμια απήχηση, όπως ήταν φυσικό έφερε σεισμό στην ανατολική Μεσόγειο. Ή Αίγυπτος πού ήταν υποτελής και αυτή στην 'Οθωμανική Αυ

τοκρατορία κλονίστηκε. Ή ηγεσία της βρήκε ευκαιρία να εκμεταλλευτεί αυτή τήν εξέγερση, ταλαντεύτηκε, υποστήριξε στην αρχή επαναστάτες και ύ'στερα τόν κατακτητή τους, βγήκε όμως γενικά κερδισμένη. Μιλάμε για τήν ηγεσία της Αιγύπτου τήν οποία πλησίαζε ένας μικρός αριθμός πρου

χόντων, όπως οί Τοσίτσα58, ό Ζιζίνιας59, ο Δ. 'Ανάστασης60, ό Άθ. Κα

55. M. S a b r y , L'empire égyptien, δ.π.π., σσ. 191241, Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, δ.π.π., σσ. 87101.

56. Μ. S a b r y , L'empire égyprien, δ.π.π., σ. 515 κέξ., Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, δ.π.π., σσ. 113123, Μ. Γ ι α λ ο ύ ρ ά κ η , Ή Αίγυπτος, δ.π.π., σ. 129.

57. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ , Ό Βασιλεύς Φουάτ, δ.π.π., σσ. 121123. 58. Για τόν Μιχαήλ Τοσίτσα βλ. Ά. Π ο λ ί τ ο υ , Ό Ελληνισμός, δ.π.π., τόμ. Α',

σσ. 166167, 189 κέξ. 208210, 219, 237 κέξ., 245 κέξ. Θ.Δ. Μ ο σ χ ο ν α, Συμβολή, δ.π.π., σσ. 7778, τοΰ ίδιου, Ή οικία Τοσίτσα της όδοϋ Γαλλίας έν 'Αλεξάνδρεια, 'Ανάλεκτα 21 (1972) 107 κέξ. Πρβλ. τοϋ ίδιου, Ανάλεκτα 22 (1972) 1825 και Ε ύ γ. Μ ι χ α η λ ί δ η, Ό Αίγυπτιώτης Ελληνισμός έν τη νεωτέρα ιστορία. Έκλιποϋσαι φυσιογνωμίαι: Μιχ. Τοσίτσας (17871856), 'Εκκλησιαστικός Φάρος 27 (1928) 409 κέξ.

Για τόν Κωνσταντίνο Τοσίτσα βλ. Ά. Π ο λ ί τ ο υ , Ό Ελληνισμός, δ.π.π., τόμ. Α', σσ. 166, 174175 και Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβολή, δ.π.π., σ. 45.

Για τόν Θεόδωρο Τοσίτσα βλ. Ά . Π ο λ ί τ ο υ , Ό Ελληνισμός, δ.π.π., τόμ. Α', σσ. 166, 174175.

59. Για τόν Στέφανο Ζιζίνια βλ. Ά . Π ο λ ί τ ο υ , Ό Ελληνισμός, δ.π.π., τόμ. Α', σσ. 172, 219, 237, 247 κέξ. Για τήν οικογένεια Ζιζίνια βλ. Ή ρ. Λ α χ α ν ο κ ά ρ δ η , Πα

λαιά και νέα 'Αλεξάνδρεια, 'Αλεξάνδρεια 1927, σσ. 2122. 60. Για τόν Δ. 'Ανάσταση βλ. Ά. Π ο λ ί τ ο υ, Ό Ελληνισμός, δ.π.π., τόμ. Α', σσ.

165, 167168, 219, 237 και Κ. Π α ρ ά σ υ ρ α , Κόμης 'Ιωάννης Δ. 'Ανάστασης, 'Εκκλη

σιαστικός Φάρος 37 (1938) 53 κέξ.

64 Ευθ. Σουλογιάννη

ζούλης61 κ.ά. Ό αιγυπτιακός λαός δεν έπαιζε ακόμη ρόλο στή διοίκηση του, και φευ θα αργούσε ακόμη πολύ.

Οί εμπορευόμενοι Έλληνες πάλι είχαν συμφέρον να τάχουν καλά με còv Μωχ. "Αλυ και τους αυλικούς του.

Τό Πατριαρχείο έπαιξε ενα ρόλο μάλλον ζωτικό στηρίζοντας τον επα

ναστατημένο λαό. Νομίζω ότι τα πράγματα έπαιρναν μια κανονική φυσιολογική πορεία

μέσα στην Ιστορία, για τους Έλληνες της Αιγύπτου. Και εννοούμε ότι άπό τήν εποχή της δημιουργίας του ελληνικού κράτους, μετά τήν επανάστα

ση καί επί ηγεμονίας του Μωχ. "Αλυ, τό ελληνικό στοιχείο πήρε τήν άνο

δο της ακμής. Όποια μέσα κι αν χρησιμοποιήθηκαν εκ μέρους του, οδή

γησαν αναμφισβήτητα στο φαινόμενο: Α ί γ υ π τ ι ώ τ η ς Ε λ λ η ν ι σ μ ό ς , πού δύσκολα θα βρει κανείς ανάλογο του στην ιστορία του περιφερειακού* ελληνισμού τών αποδήμων.

Νομίζω λοιπόν πώς ό δίκαιος ιστορικός θα βγάλει τό συμπέρασμα δτι στα πρώτα χρόνια μετά τήν επανάσταση του 1821 τέθηκαν οί βάσεις για μια οργανωμένη ομογένεια στην Αίγυπτο στο μέτρο του δυνατού. Κέντρο αυτών τών βάσεων ήταν ή οικονομική ζωή, ό οικονομικός παράγων και παράλληλα ή πνευματική ζωή και προσφορά πού έφτασε σε αξιόλογα ϋψη. Βεβαίως αυτών προϋπήρχε τό Πατριαρχείο άπό πολλούς αιώνες.

Ή παράξενη στάση, όπως λίγο είδαμε, πού κράτησε ό Μωχ. "Αλυ απέναντι στους Έλληνες της Αιγύπτου ενώ πολεμούσε τήν Ελλάδα, μας προβληματίζει οπωσδήποτε. 'Αρχικά διευκόλυνε τήν αναχώρηση τών Ε λ

λήνων της Αιγύπτου για να βοηθήσουν τήν επαναστατημένη Πελοπόννησο. Φρονούσε ότι οί Έλληνες «πρέπει να είναι μεγάλοι καί προκοπής άνθρωποι εις αυτήν τήν ύπόθεσιν δια να κινήσουν ενα τέτοιο κατόρθωμα»62. Πώς όμως ύστερα άλλαξαν οί διαθέσεις του; "Ισως γιατί αντιλήφθηκε τον εαυτό του ισχυρό όσο ποτέ άλλοτε. Είχε εξάλλου καί επεκτατικές τάσεις, πού βρή

κε ευκαιρία να τις εφαρμόσει. Φιλοδοξούσε να δημιουργήσει αιγυπτιακή αυτοκρατορία πανίσχυρη πού να εκτείνεται στην Κύπρο, Κρήτη καί Πε

λοπόννησο. Όμολογοϋσε, καθώς λέγουν μερικές πηγές, καί αυτός καί ό 'Ιμπραήμ, ότι δέν είχε σκοπό του τήν συνέχιση του πολέμου. 'Απέβλεπε σε μια ειρήνευση του τόπου καί σε μια συνεννόηση με τους Έλληνες της Αιγύπτου, χωρίς να αποκλείει καί τήν κατά κάποιο τρόπο «υποταγή» τους.63

61. Για τον Άθ. Καζούλη βλ. Ά . Π ο λ ί τ ο υ, Ό Ελληνισμός, δ.π.π., τόμ. Α', σσ. 168169, Θ. Δ. Μ ο σ χ ο ν δ, Συμβολή, ό.π.π., σ. 45.

62. Σ. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Προσπάθειαι, δ.π.π., σ. 193. 63. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ, Ό Βασιλεύς Φουάτ, δ.π.π., σσ. 5460.

'Αγώνας ανεξαρτησίας και Έλληνες Αίγύπτου 65

Δέν είναι θα λέγαμε άσχετη με το θέμα αυτό ή διπλωματική στάση τών επιχειρηματιών Ελλήνων της Αιγύπτου πού, έστω για τά συμφέροντα της επιχείρησης του καθενός, κράτησαν μακρυά τήν οργή του πασά, στοιχείο πού πρέπει αντικειμενικά να εκτιμηθεί. Ό Κορομηλάς υποστηρίζει ότι ό Μιχ. Τοσίτσας και ό Άθαν. Καζούλης προσπάθησαν να πείσουν τον Μωχ. "Αλυ να παραιτηθεί της εκστρατείας κατά της Ελλάδος64 . "Αν δέν το πέτυχαν, ό Ραδόπουλος είναι βέβαιος πώς σε πολλές περιστάσεις κέρδι

σαν πολλά για τήν ελληνική υπόθεση65. Έτσι έχομε το ιστορικό φαινόμενο να ενισχύεται ό αγώνας από τους

Έλληνες της Αίγύπτου, υλικά μάλιστα, συγχρόνως δε ό πασάς να το ξέρει και να παραβλέπει, και να μή ενοχλεί τήν ελληνική παροικία, τέλος δέ να εκστρατεύει κατά της Ελλάδος.

Γράφει σχετικά ό τότε Γάλλος πρόξενος στην 'Αλεξάνδρεια Drovetti, φίλος του Μωχ. "Αλυ στον Υπουργό τών Εξωτερικών της χώρας του στις 22 'Ιουνίου 1822: «Οί εχθροί και αντίπαλοι του Μωχ. "Αλυ επιδιώκουν να ανάψουν φωτιά επί της κεφαλής του, καταγγέλλοντες αυτόν ώς εύρισκό

μενον εν συνωμοσία με τους Έλληνες, διότι δέν προβαίνει εναντίον των εις σφαγάς, διότι τοϊς παρέχει άσυλον και διότι δέν λαμβάνει αυστηρά μέτρα παρεμποδίσεως του εμπορίου αποικιακών τά όποια οί ευρωπαίοι εξάγουν άπό τήν Αίγυπτο είς τάς νήσους του Αρχιπελάγους»66.

"Οσο για τήν αποδοχή του Μωχ. "Αλυ να έκστρατεύσει κατά της Ελ

λάδος, δταν τοϋτο του ζητήθηκε άπό τήν Πύλη, πιστεύομε ότι ό Μωχ. "Αλυ έβλεπε μια ευκαιρία. "Ηδη τό 1823 εϊχε καταπνίξει τήν επανάσταση στην Κρήτη67 . "Ηθελε όμως να επεκταθεί στην Ελλάδα, για τους λόγους πού αναφέραμε. Τίποτε ιδιαίτερο μέ τους Έλληνες δέν εϊχε.

Πάνω σ' αυτά τά δεδομένα και μέ αυτές τις προϋποθέσεις πού δημιουρ

γήθηκαν μετά τον αγώνα του 1821 έκλήθηκε ό αίγυπτιώτης ελληνισμός να αρχίσει να γράφει τή νεώτερη ιστορία του. Αυτός ό ελληνισμός πού δημιουργήθηκε άπό τό μεταναστευτικό ρεύμα άπό τήν Ελλάδα, είναι διά

φορος άπό εκείνο τών ελληνιστικών χρόνων του Μεγαλέξαντρου, τών Πτο

λεμαίων καί της βυζαντινής εποχής. Είναι οργανωμένος σε δημοκρατικές κοινότητες ανεξάρτητες, εθνικά καί πνευματικά εξηρτημένες φυσικά, όμως ελεύθερες στα οικονομικά μέ ευρωστία στον τομέα αυτό.

Ένας πόλεμος σέ ελληνικό έδαφος, όπως εκείνος του 1821, καί οί συνεχείς πολεμικές επιχειρήσεις για τήν ανεξαρτησία Επτανήσου, Θεσ

64. Ρ. Ρ α δ όπ ο ύ λ ο υ , ' Ο Βασιλεύς Φουάτ, δ.π.π., σ. 54. 65. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ, Ό Βασιλεύς Φουάτ, δ.π.π., σσ. 54. 66. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ, Ό Βασιλεύς Φουάτ, ό.π.π., σ. 55. 67. Ρ. Ρ α δ ό π ο υ λ ο υ, Ό Βασιλεύς Φουάτ, δ.π.π., σ. 58.

δ

66 Ευθ. Σουλογιάννη

σαλίας, 'Ηπείρου, Κρήτης, Μακεδονίας, Θράκης, νησιών Αιγαίου τροφο

δότησαν ασφαλώς τον περιφερειακό ελληνισμό και στην περίπτωση μας τον αίγυπτιώτικο. Ή συνέχεια μιας ελληνικής παραδόσεως υπήρχε άπό τα ελληνιστικά χρόνια, ό αντίκτυπος όμως τών γεγονότων τής Ελλάδας στο 19ο αιώνα δημιούργησε τις ρίζες για τον ελληνισμό τών τελευταίων 120

130 χρόνων στην Αίγυπτο. Οι στενές, στενότατες, οικονομικές δυνατότητες ενός κράτους πού μό

λις είχε ελευθερωθεί και μάλιστα όχι στο σύνολο τής έκτασης του, δέν επέτρεπαν στον έλληνα κάτοικο να παραμένει στο τόπον του. 'Αλλά και όταν ολοκληρώθηκε ή απελευθέρωση όλων τών ελληνικών εδαφών, πάλι δέν ήταν δυνατό να συγκρατηθεί ο μετανάστης πού αναζητούσε νέους ορίζοντες για τή ζωή του, για μια πιο καλή ζωή. Και πιο κοντά του βρισκόταν ή Αί

γυπτος. Αυτή ήταν πού δέχτηκε πολλές χιλιάδες. Στο μεγάλο αυτό ρεύμα, Κυρίες και Κύριοι, όφείλομε τήν ύπαρξη μας

οι περισσότεροι. Κι αν, όσοι από μας, δέν γεννήθηκαν στην Αίγυπτο, όμως μεγάλωσαν, ανδρώθηκαν, μόχθησαν, πάλαιψαν, ευτύχησαν ή δυστύχησαν, πάντως πήραν άπ' τον αέρα της χωρίς να ξεχάσουν τήν πρώτη πατρίδα.

Τεράστιας σημασίας, λοιπόν, ό αντίκτυπος τής εθνικής εξέγερσης για το νεώτερο ελληνισμό άν τον δει κανείς στο σύνολο του. Τεράστιας σημα

σίας για τή φιλία τών δύο χωρών, οι δεσμοί τών οποίων πρέπει να συσφι

χτοϋν ακόμη πιο πολύ. Και ασφαλώς τεράστιας σημασίας για το πνεύμα καΐ τους ανθρώπους πού το υπηρετούν και πού πιστεύουν στην δύναμη του νου και του ήθους.

ΘΕΜΙΔΟΣ ΣΙΑΠΚΑΡΑ - ΠΙΤΣΙΛΛΙΔΟΥ

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΡΙΜΕΣ ΑΓΑΠΗΣ ΤΟΥ 16ου ΑΙΩΝΑ

Θεωρό) δίκαιο, πριν άπο τον χειρισμό του θέματος, να αναφερθούν πρώ

τα τα ονόματα τριών Γάλλων φιλολόγων και φιλελλήνων στους οποίους, εϊτε άμεσα εϊτε έμμεσα άλλα πάντως ουσιαστικά, οφείλεται το γεγονός ότι ή νεοελληνική λογοτεχνία πλουτίσθηκε με τό έργο «Ρίμες αγάπης» του 16ου αιώνα. 'Ανήκουν σε τρεις διαδοχικές γενεές. Ό Émile Legrand πού πρώτος εξέδωσε ενα μέρος του χειρογράφου, ό Hubert Pernot πού υπήρξε καθηγητής μου στή Σορβόνη και πού επέμενε να μελετήσω αυτό τό χειρόγρα

φο μέ σκοπό τήν πλήρη εκδοσή του, και ό Octave Merlier πού, με τή συμβολή του Κέντρου 'Επιστημονικής Έρεύνης της Γαλλίας, τό C.N.R.S στο όποιον ανήκα, εξέδωσε για πρώτη φορά τήν εργασία μου μέ τα ποιήματα του 16ου αιώνα στή σειρά τών εκδόσεων του Γαλλικού 'Ινστιτούτου 'Αθηνών πού τότε διηύθυνε, και ό όποιος μέ τή δεύτερη έκδοση εκείνης τής εργασίας ένε

καινίασε τή σειρά τής συλλογής Connaissance de la Grèce πού διηύθυνε στις εκδόσεις Les Belles Lettres τής Γαλλίας.

Ένα χειρόγραφο παραδαρμένο άπό τήν 'Ιστορία, άραξε σε μια Βιβλιο

θήκη τής 'Ιταλίας. Εϊναι αυτό τό μικρό ελληνικό χειρόγραφο τής Κύπρου πού κάνει ολόκληρο ν τον ελληνικό χώρο να συμμετέχη στή μεγάλη λογο

τεχνική και ιδιαίτερα τήν ποιητική κίνηση τής Ευρώπης τής εποχής του, δηλαδή του 16ου αιώνα, και πού συγχρόνως φέρει κοντά μας ενα μεγάλο μέρος άπό τήν ποίηση αυτής τής Ευρώπης κατά τήν 'Αναγέννηση και τον 16ο αιώνα.

'Εμείς δέν ξεύραμε ότι υπήρξε ποτέ στον ελληνικό χώρο αυτή ή μοναδική έμπρακτη απόκριση στην ποιητική φωνή πού ερχόταν άπό τή Δύση, ωσότου τό 1873 δόθηκε για πρώτη φορά ή πληροφορία για τήν ύπαρξη του χειρογρά

φου και τό 1952 εξεδόθη για πρώτη φορά ολόκληρο τό κείμενο πού περιέ

* Ή μελέτη αυτή δόθηκε σε διάλεξη, πού είχε οργανώσει ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», στις 5 Δεκεμβρίου 1978.

68 Θέμ. Σιαπκαρα Πιτσιλλίδου

χεται στο χειρόγραφο, δηλαδή σχεδόν 3.000 στίχοι, πού ή έρευνα για την πρώτη πλήρη έκδοση απέδειξε ότι αποτελούν 156 ποιήματα σε σταθερή μορφή, δπως συνηθίζονταν στην 'Αναγέννηση και τον 16ο αιώνα.

Αυτή ή πρώτη πλήρης και κριτική έκδοση ολοκλήρου του χειρογράφου αποτελεί το επίκεντρο της εργασίας μου «Le Petrarquisme en Chypre, Poèmes d'amur» και δίδει πάλι στο ελληνικό διαλεκτικό κείμενο τή μετάφραση του στα γαλλικά, όπως επίσης στα γαλλικά όλες τις μελέτες πού το συνοδεύουν1.

Τό 1975 έδωσα μια δεύτερη γαλλική έκδοση2 και το 1976 μια έκδοση ολόκληρη στα ελληνικά υπό τον τίτλο «Ό πετραρχισμός στην Κύπρο, Ρίμες αγάπης με πλάι στο διαλεκτικό κείμενο τή μεταφορά του στην κοινή μας γλώσσα, όπως επίσης στα ελληνικά τις σχετικές μελέτες χωρίς όμως τον μεγάλο φιλολογικό φόρτο των γαλλικών εκδόσεων άλλα και μέ προσέγ

γιση των προβλημάτων άπό τήν άποψη άμεσων νεοελληνικών ενδιαφερόν

των3. Μετάφραση και μεταφορά υπήρξαν τό αντικείμενο της διπλής άλλα απα

ραίτητης, νομίζω, προσπάθειας. νΑν ή μετάφραση άπό μια γλώσσα σε άλλη είναι γεφύρι προς τον εξω κόσμο, μέσα στην ϊδια τή γλώσσα ή μεταφορά άπό μια προγενέστερη τοπική μορφή στή σημερινή της πανελλήνια μορφή είναι τό νήμα πού συνδέει τό παρελθόν μέ τό παρόν και ενα κομμάτι του ελληνικού κόσμου μέ τό σύνολον του ελληνισμού.

Όσο για τον τίτλο της ελληνικής ποιητικής συλλογής τοϋ 16ου αιώνα, νομίζω ότι θά πρέπει να εϊναι «Ρίμες αγάπης», τίτλον πού και ό ϊδιος ό ποιητής θά της είχε δώσει, σύμφωνα μέ τις συνήθειες της εποχής. Δέν πρέπει όμως ή λέξη Ρίμες νά δημιουργήση σύγχυση, γιατί έδώ πρόκειται για πολύ έντεχνα ποιήματα και ή λέξη χρησιμοποιείται μέ τήν έννοια πού είχε τήν εποχή πού γράφτηκαν τα ποιήματα, δηλαδή ποιήματα αγάπης.

Επισημαίνω επίσης ότι Πετραρχιο'μος δέν έχει καθόλου τήν έννοια τής σονεττογραφίας· πρώτον, γιατί ό Πετράρχης και οί πετραρχικοί ποιητές δέν έγραψαν μονάχα σονέττα, άλλα και σέ όλες τις άλλες μετρικές μορφές πού θά αναφερθούν στή συνέχεια καί, τό κυριότερο, ό Πετραρχισμός είναι άντί

ληψις ζωής, πραγματική ή οικοδομημένη άλλα, πάντως εκείνη ή άντίληψις

1. T h é m i s S i a p k a r a s P i t s i l l i d è s : Le Petrarquisme en Chypre. Poè

mes d'amour en dialecte chypriote, d'après un manuscrit du 16e siècle. Athènes, Colle

ction de l'Institut Français d'Athènes, 1952, in8o, VIII447 p.+ 8pl. h.t. 2. T h é m i s S i a p k a r a s P i t s i l l i d è s : Le Petrarquisme en Chypre. Poè

mes d'amour en dialecte chypriote, d'après un manuscrit du 16e siècle. Deuxième édition. Paris, Les Belles Lettres, 1975, in8o, XVI447 p. + 8 pi. h.t. [Βραβεΐον 'Ακαδημίας 'Αθηνών. Έπαθλον 'Ιδρύματος Ουράνη].

3. Θ έ μ ι ς Σ ι α κ π α ρ ά Π ι τ σ ι λ λ ί δ ο υ : Ό Πετραρχισμος στην Κύπρο. Ρίμες αγάπης, άπό χειρόγραφο τοϋ 16ου αιώνα, μέ μεταφορά στην κοινή μας γλώσσα. •Αθήνα, 8ο, 335 σ.

Ευρωπαϊκή ποίηση και ελληνικός χώρος 69

ζωής και εκείνη ή έκφραση της μέσα στο ποιητικό έργο. Και βέβαια, με κανένα τρόπο, Πέτραρχισμός δέν σημαίνει ανθολογία άπο σονέττα οποιασ

δήποτε εποχής, νοοτροπίας, τεχνοτροπίας. Εϊναι παραπλανητική ή χρησιμο

ποίηση ξένων όρων για έννοιες πού αυτοί οι όροι δεν τις περιέχουν. Στην Ελλάδα, με τήν ακριβή έννοια του όρου Πετραρχισμός, δεν υπάρχει άλλος από αυτόν πού έφερε στον ελληνικό χώρο ό Κύπριος ποιητής του 16ου αιώνα.

'Επικρατεί συχνά ή εντύπωση ότι το πολιτιστικό φαινόμενο πού λέγε

ται Άναγέννησις έδημιουργήθη μετά τήν άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, οπότε πήγαν στην 'Ιταλία και σέ άλλες χώρες τής Ευρώπης, άλλα κυρίως στην 'Ιταλία, οί σοφοί του Βυζαντίου μεταφέροντας μαζί τους τα χειρόγραφα με τα έργα των 'Αρχαίων Ελλήνων. Άλλα πολύ πριν άπο το 1453 οί σοφοί με τα χειρόγραφα έφευγαν για τή Δύση άπο τα μέρη δπου πλησίαζαν οί βαρ

βαρικές ορδές. Υπήρξαν επί πλέον αποστολές από χώρες τής Ευρώπης πού πήγαιναν στή Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όταν ακόμα υπήρχε Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με σκοπό να συλλέγουν χειρόγραφα μέ έργα τών 'Αρχαίων. Αυτά έγένοντο αντικείμενο μελέτης, αντιγραφής, διαδόσεως. Επομένως για τή Δύση 'Αναγέννηση εϊναι τουλάχιστον ενα μεγάλο μέρος του Που αιώ

να, ό 14ος και βέβαια ό 15ος αιώνας, πού γιά μας δέν ήταν'Αναγέννηση, ή

ταν σπαραγμός. Υπάρχουν χώρες τής Ευρώπης δπου ή 'Αναγέννηση μέ αυτήν τήν επίδραση του ελληνισμού έξεδηλώθη τον 16ο αιώνα, άλλα τώρα μιλάμε κυρίως γιά τήν 'Ιταλία και τις χώρες πού στους προηγούμενους αιώνες εϊχαν δεχθή τήν ελληνική καλλιέργεια. Δέν μελετούν πια μόνον λατι

νικά. Ή πείρα άπό τή βαθιά μελέτη, τή γνώση δλων τών δυνατοτήτων τής

ελληνικής γλώσσας, μαζί μέ τήν ανάπτυξη τών τοπικών ιδιωμάτων πού προ

ήλθαν άπό τά λατινικά, επέτρεψε στις χώρες τής νότιας και δυτικής Ευρώπης να αποκτήσουν τις εθνικές τους γλώσσες.

Ένώ ό λογοτέχνης, ό ποιητής συντελεί δημιουργικά στή συγκρότηση του εκφραστικού οργάνου ενός λαοϋ, άπό τήν άλλη μεριά λογοτεχνία, ποίη

ση δέν μπορεί να ύπάρχη χωρίς εκφραστικό όργανο μέ στερεή δομή. Ή γλώσσα ή γαλλική εΐχε συγκροτηθή, ως γλώσσα ανεξάρτητη άπό

τά λατινικά, πολύ πριν άπό τήν ιταλική και έδωσαν οί ποιηταί τής Προβηγ

κίας ποίηση και μετρικές μορφές πού επηρέασαν άμεσα τήν ποίηση τής 'Ιτα

λίας και πού έκίνησαν τον θαυμασμό του Δάντη, του Πετράρχη. "Ενα δείγμα αύτοϋ του θαυμασμού το παίρνω μέσα άπό τίς Ρίμες αγάπης

τής Κύπρου. Σέ μια canzone του Πετράρχη, πού μετάφρασε ό Κύπριος ποιη

τής, ό Πετράρχης τελειώνει τήν πρώτη στροφή μέ τον πρώτο στίχο μιας περίφημης canzone τοϋ Προβηγκιανού ποιητή Arnaut Daniel και ό Πετράρ

χης δίνει τον στίχο αυτούσιο στα γαλλικά. Αυτό μας δίνει και τήν εξήγηση γιατί στην 'Ιταλία ήσαν τόσο διαδεδομένα τά δίγλωσσα σονέττα: έκφραση


θαυμασμού στον ξένο ομότεχνο. Γι' αυτό και μεταφράζοντας στα ελληνικά ενα σονέττο του Πετράρχη πού δεν εϊναι δίγλωσσο, άλλα γραμμένο ολό

κληρο στα ιταλικά, ό Κύπριος ποιητής τονίζει τον θαυμασμό του στον Πετράρχη αφήνοντας στα ιταλικά τον πρώτο στίχο της κάθε στροφής.

Πρόκειται για το ποίημα 15. Οί αριθμοί δεν περιέχονται στο χειρόγραφο. Έ χ ω εγώ αριθμήσει τα ποιήματα ύστερα από μελέτη της ιταλικής μετρικής της 'Αναγεννήσεως, πού μου επέτρεψε να ξεχωρίσω το ενα ποίημα από το άλλο. Αυτό το σονέττο το έγραψε ό Πετράρχης μετά το θάνατο της Λάουρα. "Ισως θα πρέπει να θυμηθούμε τον Τιθωνό.. . Ό Τιθωνός ήταν ό θνητός πού αγάπησε ή Αυγή και ή Ήώς ζήτησε να του δοθή ή αθανασία, ξέχασε όμως να ζητήση να του δοθή και το άλλο προνόμιο των θεών, ή αιωνία νεό

της, και ό Τιθωνός γερνά και τά μαλλιά του ασπρίζουν, άλλα ή Ήώς τον αγαπά. Θα σας διαβάσω αυτό το ποίημα, πρώτα στή μεταφορά του στην κοι

νή μας γλώσσα όπου εχω μεταφράσει και τους στίχους τους ιταλικούς* έτσι θα δούμε το σύνολον. Και μετά θα διαβάσω το κείμενο του 16ου αιώνα

15

Σαν βλέπω από τον ουρανό να κατεβαίνη ή αυγή με τα μαλλιά της τόοΌ λαμπερά, ό έρωτας ξανανιώνει μέσα μου τή φωτιά, και λέγω «ή θεά μου εκεί βρίόκεται τώρα».

Ευτυχισμένε Τιθωνέ, ξεύρεις καλά την ώρα πού το βιός σου κοντά οΌυ θα το φέρης, αλίμονο! εγώ αν θελήσω να το δω, θα πρέπει την ϊδια ώρα να πεθάνω.

Οί αποχωρισμοί σας δεν εϊναι τόσο σκληροί: τή νύχτα σ" εσένα ξαναγυρίζει εκείνη και τα άσπρα σου μαλλιά της είναι αγαπητά.

Τις νύχτες μου τις γεμίζει θλίψη κάί τις μέρες μου σκοτάδι εκείνη πού τον λογισμό μου μαζί της τον έχει πάρει και σ3 εμένα άφησε τή βασανιστική οδύνη.

Αυτή ή μεταφορά σας δίνει το γενικό νόημα. Τώρα θά ακούσετε τον στί

χο τον συγκροτημένο του Κυπρίου ποιητή του 16ου αιώνα, με τους πρώτους στίχους τής κάθε στροφής στα ιταλικά.


15

Quando io vegio dal ciel scender l'aurora με τά μαλλιά της τόσον γλαμπρισμένα, ο πόθος νιώννει τα λαμπρά σ9 έμενα και λέγω «ή θέισσά μου ώδε 'ναι τώρα».

5 Ο felice Titon, tu sai ben l'ora το βιός σου va το φέρης προς έσέναν κ εγώ αν θελήσω να το δω, άγιμένα! χρειά 'ναι να δώσω τέλος εις την ώραν.

Ι vostri dipartir non son si duri 10 διατί σ' εσεν την νύχταν κάμνει στρέμμα

κι αρέσουν τ' άσπρα σου μαλλιά σ' αυτόν της.

Le mie notti fa triste e li giorni scuri κείνη πού πήρεν άπου μεν το πνεύμα κ εγώ τά δόλια πάθη 'πο ξαυτόν της.

"Οπως στη Γαλλία ποιητές έγραφαν στη γλώσσα τους, αιώνες πριν άπο το Μανιφέστο της Πλειάδος του 1549 για την προάσπιση και τήν εκλάμπρυν

ση της γαλλικής γλώσσας, έτσι και στην 'Ιταλία υπήρξαν 'Ιταλοί ποιητές πού έγραψαν τη γλώσσα τους πριν άπο το De vulgari Eloquentia του Δάντη.

Σ' εκείνη τήν canzone του Πετράρχη πού μετέφρασε ό Κύπριος ποιητής, (άρ. 90) έκτος άπο τον Προβηγκιανό ποιητή Arnaut Daniel, ô Πετράρχης αναγνωρίζει ώς ποιητές τρεις ακόμα, 'Ιταλούς όμως αυτούς, τον Guido Cavalcanti, τον Δάντη, τον Cinoda Pistoia, άφου μέ τον πρώτο στίχο τριών δικών τους canzoni τελειώνει τήν κάθε μια άπο τις δικές του τρεις επόμενες στροφές: έκφραση ευγνωμοσύνης σ' αυτούς πού υπήρξαν πρόδρομοι και του έγιναν οδηγοί. Τήν δέ πέμπτη και τελευταία στροφή τήν κλείνει ο Πε

τράρχης μέ τον πρώτο στίχο μιας δικής του canzone. Και είναι αυτό σαν μια υπογραφή και συγχρόνως σημαντική εξομολόγηση. Και ό Δάντης προηγου

μένως είχε κάνει ανάλογη, συγκεκαλυμμένη ας πούμε, εξομολόγηση όταν, αναφέροντας ότι είναι τέσσερεις οι ποιητές τής Τοσκάνης πού μόνοι κατά

λαβαν τί σημαίνει να έξυψωθή ή λαϊκή γλώσσα, ονομάζει μονάχα τρεις: τον Guido Cavalcanti, τον Cinoda Pistoia, τον Gianni Dapo. Ό σ ο για τον τέταρτο, ό Δάντης πού όλοι ήξευραν ότι ήταν άπο τήν Φλωρεντία, λέγει: και ένας άλλος φλωρεντινός.

Τή σχετική αργοπορία της να συγκροτηθή ώς γλώσσα ή ιταλική, και

72 Θέμ. Σιαπκαρά Πιτσιλλίδου

νά άποδώση λογοτεχνία, την έκάλυψε περίλαμπρα τον 14ο αΐώνα, σε σημείο πού δυο αιώνες αργότερα ό Γάλλος Du Bellay έγραφε στο Μανιφέστο ττς Πλειάδος ότι τώρα τρεις είναι οί κλασσικές λογοτεχνίες: ή Ελληνική, ή Λατινική και ή 'Ιταλική.

Ό 14ος αιώνας είναι ή μεγάλη εποχή για τήν κοινή λογοτεχνική γλώσ

σα της 'Ιταλίας καί για τή λογοτεχνία της, άφοϋ σ' αυτόν τον αιώνα έζησε και ό Δάντης τα τελευταία 21 χρόνις της ζωής του τα μεστά γνώση, και σ' αυτά έζησε καί ό Πετράρχης καί ό Βοκκάκιος. Όταν ό Δάντης απέθανε στα 56 του χρόνια το 1321,ό Πετράρχης ήταν 17 χρονών καί πέθανε στα εβδομήν

τα του το 1374, ό δε Βοκκάκιος στά 62 του χρόνια πεθαίνει ενα χρόνο μετά τον Πετράρχη.

Ό Βοκκάκιος χειρίστηκε καί αυτός τον στίχο, αλλά είναι κυρίως ό δημιουργός του έντεχνου πεζοϋ λόγου της 'Ιταλίας, ô πρώτος της μεγάλος πεζογράφος. Βέβαια εϊχε τήν τύχη ό Βοκκάκιος όπως καί ό Πετράρχης, ένας Δάντης νά τους είχε προηγηθή. Έτσι βρήκαν τή γλώσσα δουλεμένη ήδη έντεχνα, ίκανή νά τους έκφραση.

Ό Δάντης εϊχε ερευνήσει τις 14 κύριες διαλέκτους της 'Ιταλίας καί τις πάμπολλες διακλαδώσεις τους για νά βρή ποια είναι, όπως μιλιόταν, ή τέ

λεια δημοτική. 'Αλλά ούτε καί της Τοσκάνης τον ικανοποίησε όπως τήν μιλούσαν: χρειαζόταν εξύψωση. Έπρεπε ή γλώσσα αυτή, πού θά γινόταν ή κοινή ιταλική, πού θά χρησιμοποιείτο σε όλες τις περιπτώσεις καί πού θα γινόταν ή λογοτεχνική γλώσσα της 'Ιταλίας, νά εχη τόση τελειότητα καί νά εχη μέσα της τόσο φως ώστε νά φωτίζη. Τίς δυό του πραγματείες, όπου εκθέτει τις απόψεις του για τή γλώσσα καί τό ύφος, τή μια στά λατινικά για νά τή διαβάσουν οί πιο μορφωμένοι De vulgati eloquentia, καί τήν άλλη στά ιταλικά Convivio, Συμπόσιο, δέν τίς τέλειωσε ό Δάντης. "Ισως γιατί ή 'Ιταλία δέν χρειαζόταν πια τή θεωρητική στήριξη της γλώσσας: εϊχε τό ποιητικό έργο του Δάντη πού της έδωσε καί ποίηση καί γλώσσα: για τή Βεα

τρίκη τή Vita Nuova καί είχε ακόμα ή 'Ιταλία καί ό κόσμος τή «Θεία Κωμω

δία»! Οί πολιτικές έριδες, πού εξόρισαν τον Δάντη από τήν Φλωρεντία, εξό

ρισαν καί τον φλωρεντινό συμβολαιογράφο, τον πατέρα του Φραγκίσκου Πετράρχη, αύτοϋ πού έγινε ό Πετράρχης. Γεννήθηκε στο Arezzo της Το

σκάνης τό 1304. Στά οκτώ του χρόνια, ή οικογένεια μεταναστεύει στή νότια Γαλλία, όπου ό πατέρας του βρήκε εργασία κοντά στο Avignon. 'Αλλά στο Avignon τον 14ο αϊώνα καί συγκεκριμένα από τό 1309 ως τό 1376, ήταν ή έδρα της παπικής εξουσίας καί τό Παλάτι του Πάπα. Έτσι μέσα στην ϊδια τή Γαλλία, αυτή ή περιοχή γίνεται ενα κέντρο τής 'Ιταλίας όπου συρρέουν όχι μόνον οί εξόριστοι 'Ιταλοί. Ό Πετράρχης σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο του Montpellier νομικά, άλλα μελετά κυρίως αρχαία ποίηση, τή δική μας


και την ποίηση της Προβηγκίας. Και ενώ τον 13ο αιώνα και προηγουμένως, ή πρώιμη ποίηση της 'Ιταλίας επηρεάσθηκε άπο το τραγούδι των Προβηγ

κιανών τροβαδούρων πού κατέβαιναν στην 'Ιταλία, τώρα ô Πετράρχης ζει μέσα στο 'ίδιο το περιβάλλον της Vancluse δπου μένουν ζωντανές οί παρα

δόσεις της Προβηγκίας. Πρώτος από τους μεγάλους Ουμανιστές της 'Αναγεννήσεως, ό Πετράρ

χης αναζητούσε με πάθος τα αρχαία χειρόγραφα, τα μελετούσε. Τα σοφά συγγράμματα του τα έγραψε στα λατινικά, άλλα τη μεγάλη του δόξα την οφείλει στα ιταλικά του ποιήματα, αυτά πού ονομάζει Rime και πού είναι εμπνευσμένα άπό τήν αγάπη του στή Λάουρα.

Την είδε στην εκκλησία της 'Αγίας Φωτεινής, τη Sainte Claire του Avi

gnon τη Μεγάλη Παρασκευή του 1327. Άπό τότε τήν τραγούδησε, τήν τρα

γούδησε τά 21 χρόνια πού έζησε ακόμη εκείνη κι όλα τα άλλα χρόνια πού απόμειναν του Πετράρχη να ζήση και μας έδωσε ενα έργο αθάνατο. Όλό

κληρο αντηχεί άπό τό όνομα της Λάουρα: l'aura ή αύρα, l'auro το χρυσάφι, laura ή δάφνη, l'aurora ή αυγή. Κι δλες οί εικόνες πού μπορεί να συνδυα

σθούν με αυτή τή μουσική: ή χρυσή αυγή, ή Δάφνη πού αγάπησε δ 'Απόλλων, Μουσική, μυθολογία, εικόνες, άπό τότε ως τον καιρό του.

Τή γεμάτη γοητεία μορφή της Λάουρα, πού μας τήν υποβάλλει ή μου

σική ποίηση του Πετράρχη, τή δημιούργησε ξανά στή γλώσσα του ό Έλ

ληνας ποιητής του 16ου αιώνα. Στις «Ρίμες αγάπης» βρίσκονται 10 ποιήματα τοΰ Πετράρχη. Θα πάρωμε μερικά αποσπάσματα εδώ και έκεϊ. Θα μας ξανα

δώσουν κάτι άπό τή γλυκιά, ενάρετη γι' αυτό σκληρή, τό χαμόγελο αγγέ

λου, πού υπήρξε για τον Πετράρχη ή Madonna Laura. Στή sestina 108, πού έγραψε χρόνια μετά πού τήν είχε δει για πρώτη

φορά λέγει στην πρώτη στροφή: «Μια κόρη ν είδα με στο σκιός της Δάφνης»· και στο τέλος της sestina τό μεγάλο του παράπονο γιατί δεν έρχεται λύπηση στα τόσο όμορφα της μάτια. Θα σας πώ τήν αρχή και τό τέλος άπό τή se

stina 108, πρώτα σέ μεταφορά στην κοινή μας γλώσσα.

108

Είδα μια κόρη στον ϊσκιο της δάφνης πώ δροσερή καί πώ άσπρη amò χιόνι και πον δεν τήν άγγιξε πολλά χρόνια δ ήλιος. ή ομιλία, το πρόσωπο της, τα μαλλιά, τόαο μον άρεσαν πον μέσα στα μάτια μου τα εχω και θα τα εχω πάντα ώς τό τέλος της ζωής μου.

74 Θέμ. Σιαπκαρα - Πιτσιλλίδου

Φοβάμαι μήπως γείρω το κεφάλι πριν με κοιτάζουν πονετικά τα μάτια της θεάς μου, της κυράς της δάφνης, γιατί, αν καλά θυμάμαι, πάνε δέκα χρόνκ που μέσα καίεται ή καρδιά μου πρωί και βράδυ, ατή ζέστη και στο χιόνι

Μέσα στή φωτιά κι απ εξω πάγος, μόνο με τέτοιες σκέψεις στο κεφάλι, πάντα μου θα φωνάζω το πικρό μου τέλος και ϊσως ελθη συμπόνια στα μάτια εκείνων πού θα γεννηθούν σε χίλια χρόνια, αν τόσο μπορη να ζήση δέντρο δάφνης.

Δάφνης άκτινοβόλημα στο χιόνι δεν το αντέχουν τα μάτια μου ούτε κι ο νους: αυτό φέρνει στο τέλ,ος τους τα χρόνια της ζωής μου.

Και τώρα το ϊδιο στο κείμενο τοϋ 16ου αιώνα:

108

Μιαν κόρην είδα με στο σκιος της δάφνης περίτου κρυάν και πι άσπρην παρά χιόνιν δχι βραστήν τοϋ ήλιου πολλούς χρόνους. ή συντυχιά, το δεϊν της και κεφάλιν

5 τόσον μ' άρεσαν μ' εχω τα στα μμάτια και θέλω τά 'χειν πάντα μου ως το τέλος.

25 Φοβούμαι μεν το κλίνω το κεφάλιν πριχοϋν με λύπην να με δουν τα μμάτια της θέισσάς μου, της κυράς τής δάφνης, άπου 'χω, άδ δεν ξηχάννω, δέκα χρόνους και πάγω το σωγκιόντα τέλος τέλος

30 πωρνον και δείλις, εις πυράν κ εις χιόνιν.

Άπέσσω με λαμπρον κι απέξω χιόνιν, μόνον με τίτοιες έννοιες στο κεφάλιν, πάντα φωνάζω το πικρόν μου τέλος αν τνχως νά 'ρτη λύπηση στα μμάτια


35 είς κείνους άπου νά 'ρτου 'ς χίλιους χρόνους, αν τόσον άπαντα δεντρον της δάφνης.

Της δάφνης ol αχτίνες είς το χιόνιν νικούν την κεφαλήν κοντά ατά μμάτια που μεν τκυς χρόνους φέρνουσιν είς τέλος.

Ά π ο το σονέττο 5 θα πάρωμε την πρώτη και τήν τελευταία στροφή, δίνοντας πρώτα τη μεταφορά στην κοινή μας γλώσσα:

5

"Οταν γυρίσω σ' εκείνη τη μεριά δπου το πρόσωπο σου λάμπει το γλυκό, τόσον το δικό σου φως βαθιά στον λογισμό μου αγγίζει ώστε με φλέγει όλόκληρον, και δεν εχω πιά τη δύναμη νά ζήσω.

Τη Θλίψη μου σκεπάζω στη σιωπή, για νά μην κλαιν μαζί μου και όσοι με άκοϋν : τόσο γεμάτη οδύνη μοϋ είναι ή φωνή.

Και τώρα το ποίημα του 16ου αιώνα:

5

"Οντασ σ" εκείνην τήν μεριάν γυρίσω άπου το δείσ σου το γλυκύν γλαμπρίζει, τόσον το φως σου με στον νοϋμ μου γγίζει πού μ' άφτει κάί δεν σώννω πιάν νά ζήσω'

Μουλλώννοντα τήν πλήξημ μου, κηβεύγω για νά μεν κλαιν όσοι γρικούν μιτά μου : τόσον εν ή φωνή μου λυπημένη.

'Ακόμα θά πάρωμε μερικούς στίχους και δυο άπο τις στροφές της canzone 94 πού έγραψε ό Πετράρχης μετά τον θάνατο της Λάουρα. Πρώτα ή μεταφορά στην κοινή μας γλώσσα :

76 Θέμ. Σιαπκαρΰ - Πιτσιλλίδου

94

Το κάλλος της κατάντησε σε γη, κι δμως μπορούσε καίλας va δη

τον ουρανό, σαν κοίταζε εκείνην.

Ύπέρκαλη, πιο ωραία άπα ποτέ ξανάρχεται ο1' εμένα και με ατενίζει γελαστή με τ' δμορφό της βλέμμα. Αυτό είναι της ζωής μου ή μια κολόνα, ή άλλη είναι το δνομά της πού στην καρδιά μου ολοένα τραγουδά.

Γυναίκες, πού είδατε την ομορφιά της και τη ζωή της την αγγελική, το κάλλος πού μοϋ έδωσε τόση οδύνη, θρηνήστε γιατί έφυγε, μα για μένα θρηνήστε, όχι για κείνη, γιατί εκείνη τέλειωσε πια με τη ζωή, μα σ' έμενα όλα είναι εμπόδιο' κι αν μοϋ έκλειναν το δρόμο να μην την ακολουθήσω, εγώ θα πήγαινα να δω το πρόσωπο της μα ο έρωτας κλαίει για μένα και έτσι μοϋ μιλά :

((Χαλιναγώγησε τη μαύρη θλίψη' με αμάρτημα τήν άμετρη επιθυμία κανένας δεν φθάνει εκεί όπου ποθεί ή καρδιά σου, εκεί όπου ζή αυτή πού τή νομίζουν πεθαμένη' μέσα από το όμορφο γήινο περίβλημα της χαμογελά, μα κάπου αναστενάζει γιατί ή φήμη της κακοπαθεΐ. Λοιπόν, παρακαλώ σε, μή σταματήσης για χάρη της να γράφης μά, αν το πρόσωπο της το εχης ποτέ αγαπήσει, ή κάθε σου λέξη να είναι γι αυτή)).

Τώρα άπο το ποίημα του 16ου αιώνα :


94

Το κάλλος της εις γήν εκαταστήθην, 35 πού μπόρεν με το δεΐν της

τον ούρανον πασάνας να βιγλίαη.

45 Μορφότερη παρά ποτέ σ' αυτής μου στρέφεται μέ το κάλλος μ δμνοστον δειν και ατέκεται γελώντα. Τούτος εν ενα στύλλος της ζωής μου, τ' δνομάν της εν άλλος

50 που στέκει στην καρδιάμ μου τραγουδώντα.

Γυναίκες, πού 'δετέ την όμορφιάν της κι αγγελική ζωήν της, τα κάλλη κείνα πού τόσα μοϋ φτιοϋοΊν, θρηνήσατε για μεν το μίσεμάν της

60 άμμ δχι π" άφορμήν της γιατί 'ζησεν κ* εγ' δλα μέ κωλυοΰοΊν. κι αν άλλος μοϋ αφαλίση τήν ατράταν να μήν πάγω τάπιαόν της, να δώ το πρόσωπον της

65 επήγαινν αμμ 6 πόθος για μεν κλαίγει δ ποιος εις τούτην τήν λογήν μοϋ λέγει : «Χαλίνωσε τήν πλήξην τήν θλιμμένην. πολλής δρεξης κρίμαν χάννει τον τόπον πού καρδιά σου γνάζει,

70 ζγή κείνη 7ωύ κρατούν για ποθαμμένη' κι άχ τ' δμορφά της γδύμα χαμογελά, μμά κάπου αναστενάζει κ ή φήμη της παθιάζει. Λοιπόν παρακαλώ σε μηδέν πάψης

75 για λλόγου της να γράψης άμμέ το πεϊν σου πάντα νά 'ν σ1' αυτόν της, αν σ* αρεσεν ποτέ το πρόσωπον της)).

Ή ποίηση του Πετράρχη άσκησε επάνω στους συμπατριώτες του ενα εϊδος μαγείας πού ολοένα μεγάλωνε μέ το πέρασμα των χρόνων. Οί νέοι ποιητές προσπαθούν νά γράψουν μέ τον τρόπο του Πετράρχη, εισάγουν


στα ποιήματα τους ολόκληρους στίχους του Πετράρχη αυτούσιους ή ελά

χιστα τροποποιημένους. Και εκείνων ή αγαπημένη έχει την ομορφιά και τή συμπεριφορά της Λάουρα και εκείνων τα ποιήματα αντηχούν το όνομα της Λάουρα. Ό Πετραρχισμός κορυφώνεται τον 16ο αιώνα με 167 εκδόσεις Πετράρχη, έναντι 33 τοϋ Δάντη, και με δεκάδες συλλογές πετραρχικών ποι

ητών, πού και εκείνοι δίνουν στις συλλογές τους τον τίτλο Rime ή Rime d'amore* είναι οί «Ρίμες αγάπης» της δικής μας συλλογής.

Στην Ευρώπη ήταν τέτοια ή επιβολή πού ασκούσε ή ποίηση του Πε

τράρχη και τοΰ ιταλικού Πετραρχισμοΰ τον 16ον αιώνα, ώστε σύγχρονη ποίηση δέν νοείται άλλη άπό τήν ιταλική. Γνώμη τοΰ Ronsard εϊναι : «"Οσον πιο πολλές λέξεις θα έχωμε στή γλώσσα μας, τόσο πιο τέλεια θα εϊναι». Πλούσια γλώσσα, μουσικότητα τοΰ στίχου καί τελειότητα της μορφής, όλα αυτά τα εύρισκαν στον Πετράρχη οί ποιητές τής Γαλλίας, τής Ισπανίας, τής 'Αγγλίας, γι' αυτό προσπάθησαν να γράψουν ποιήματα σύμ

φωνα μέ τα πετραρχικά πρότυπα και να εισαγάγουν στις χώρες τους έστω και μερικές άπό τις μετρικές μορφές τοΰ Πετραρχισμοΰ. Έτσι ô Clément Marot και ό Mellin de St. Gelais εισάγουν το σονέττο στή Γαλλία, ό Herrera στην 'Ισπανία, ό Thomas Wyatt στην 'Αγγλία.

Μέ πολύ σχηματικόν τρόπο αναφέρθηκα στους λόγους πού δημιούρ

γησαν σέ όλην αυτή τήν Ευρώπη τή μεγάλη κίνηση τοΰ Πετραρχισμοΰ, στην ϊδια εποχή πού γράφονται οί «Ρίμες αγάπης» τής Κύπρου, το μόνο έργο πού κάνει τον ελληνικό χώρο να συμμετέχη στην ευρύτερη ευρωπαϊκή κί

νηση τοΰ Πετραρχισμοΰ καί αυτό μέ ενα τρόπο δημιουργικό. Πριν γνωρίσωμε τις «Ρίμες αγάπης» τής Κύπρου, ή Ιστορία τής Νεο

ελληνικής Λογοτεχνίας άρχιζε αργότερα, ουσιαστικά μέ τήν ακμή τής λογοτεχνίας τής Κρήτης άφοΰ, χωρίς τις «Ρίμες αγάπης», ό τι εϊχε γραφή πριν άπό τήν ακμή τής Κρητικής Λογοτεχνίας μπορεί να έχη αξία γλωσσο

λογική ή ιστορική ή τή συγκινητική έννοια τής απαρχής άλλα, πάντως, τέχνη τοΰ λόγου δέν είναι καί πολύ.

Ευτυχώς, τό 1873 ό Κωνσταντίνος Σάθας κατέστησε γνωστή τήν ύπαρ

ξη τοΰ κυπριακού χειρογράφου. 'Αργότερα, τό 1881 ô Émile Legrand δη

μοσίευσε 917 στίχους, δηλαδή περίπου τό ενα τρίτο τοΰ χειρογράφου. 'Ακόμη αργότερα, μερικά αποσπάσματα δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς

σέ περιοδικά, έδωσα δέ καί γι' αυτά, όπως καί γιά κάθε σχετικό σημείο, πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία μέσα στις εργασίες μου.

"Ως τήν πρώτη πλήρη καί φιλολογική, δηλαδή και κριτική, έκδοση τοΰ 1952 δέν εϊχε γίνει γνωστό τίποτε άλλο γι' αυτό τό χειρόγραφο καί όσοι συνέβη να γράψουν γι' αυτό σέ ιστορίες τής λογοτεχνίας ή σέ σχετι

κά άρθρα άμφιταλαντεύονταν, μέ μερικές παραλλαγές, ανάμεσα στή γνώμη τοΰ Σάθα ότι τα περισσότερα ποιήματα εϊναι απομιμήσεις άπό ποιήματα

Ευρωπαϊκή ποίηση καί ελληνικός χώρος 79

μια σύντομη μελέτη γλωσσολογική, σημασιολογική ή συγκριτική. Επίσης γίνονται παραπομπές σέ άλλα σχετικά λήμματα, ώστε, επίσης, να γίνεται αμέσως αντιληπτός ο λεκτικός πλούτος πού διαθέτει ô ποιητής.

Ί ο χειρόγραφο, τοποθετημένο μέσα στα πλαίσια της παλαιογραφίας, της γλωσσολογίας, της ιστορίας, της συγκριτικής λογοτεχνίας, σέ συνάρ

τηση καί με την τεχνική του στίχου καί τών μετρικών μορφών πού χρησι

μοποιούνταν στην Αναγέννηση καί τον 16ον αιώνα, το χειρόγραφο αυτό — ή μάλλον ή μελέτη του χειρογράφου — έδωσε περιληπτικά αυτά τα απο

τελέσματα : Το χειρόγραφο της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης τοποθετείται χρονολογι

κώς πριν από το 1582. Δεν είναι το πρωτότυπο· είναι αντίγραφο. Ή συγγρα

φή της συλλογής, επομένως και ή χρονολόγηση του χαμένου προτύπου, τοποθετείται περίπου μεταξύ του 1456 καί του 1570, τοποθετείται δηλαδή μέσα στην περίοδο τήν πιο Πετραρχική αύτοϋ του 16ου αιώνα πού ονόμα

σαν χρυσουν αιώνα του Πετραρχισμοϋ, μέσα στην περίοδο πού γνώρισε τις πιο συχνές εκδόσεις του Πετράρχη καί τις πολυάριθμες ανθολογίες πετραρχικών ποιημάτων.

Ή συλλογή αποτελείται άπό 2.934 στίχους πού απεδείχθη ότι συγκρο

τούν 156 ποιήματα. Θα χρειασθή να αναφερθούν με ξένους όρους οί μετρι

κές μορφές πού οί «ΡΓμες αγάπης» μας έφεραν άπό τήν ιταλική 'Αναγέν

νηση καί τον 16ον αιώνα καί πού δεν έχουν αντιστοιχία στή γλώσσα μας ούτε έχουν πολιτογραφηθή σ' αυτήν. Ή ύπαρξη αυτών τών μετρικών μορ

φών στον ελληνικό χώρο κατέστη γνωστή μόνον το 1952, οπότε στην κρι

τική γαλλική έκδοση μελετήθηκε ή Μετρική, στα δε ελληνικά δόθηκε ή Μετρική για πρώτη φορά τό 1976 στην ελληνική έκδοση « Ό Πετραρχι

σμος στην Κύπρο, Ρίμες αγάπης». Τα 156 ποιήματα της συλλογής αποτελούνται από 25 σονέττα, 11

canzoni, 7 Sestine, 6 Ballate, 4 Bargellette, 3 Madrigali, 7 Terge Rime, 2 Serventesi candati, 50 'Οκτάβες, 24 ποιήματα σέ στροφές (όκτάστιχες, έξάστιχες, τετράστιχες) καί 17 ποιήματα σέ ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία.

Οί δέ στίχοι πού έχουν χρησιμοποιηθή, σύμφωνα με τό εϊδος πού απαι

τεί ή κάθε μετρική μορφή, είναι ό ένδεκασύλλαβος, οκτασύλλαβος, δωδε

κασύλλαβος, δεκατρισύλλαβος, δεκαπεντασύλλαβος καί ακόμα ό έπτασύλ

λαβος σέ συνδυασμό μέ τον ένδεκασύλλαβο. Καί μόνον άκούοντας αυτή τήν ποικιλία τών στίχων καί τών μετρικών

μορφών αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως τήν προσφορά του Κυπρίου ποιητή, δταν ή υπόλοιπη Ελλάδα προσπαθούσε μέ δυσκολία να έκφρασθή σέ ενα μονότονον, αδέξιο δεκαπεντασύλλαβο, όπου σπάνια αντηχούσε μια πλούσια ρίμα. Σέ εκείνη τήν εποχή ανάμεσα στα 1546 καί τό 1570 ό Κύπριος ποιη

τής έδωσε σέ τέλεια δουλεμένο στίχο τα πρώτα σονέττα της νεοελληνικής


του Πετράρχη και τη γνώμη του Legrand πώς τα πιο σημαντικά είναι μετα

φράσεις άπό ποιήματα του Πετράρχη, άλλα χωρίς νά έξετασθή αν, πράγμα

τι, υπάρχουν μεταφράσεις, ποια είναι τά μεταφρασμνέα ποιήματα. Χρόνια ύστερα άπο τήν έκδοση του Legrand συνταυτίσθηκαν δυο συνέττα ώς μετα

φράσεις άπο ποιήματα του Πετράρχη. Το ενα μάλιστα είναι το δίγλωσσο σονέττο πού έχομε ήδη αναφέρει.

Για τά άλλα προβλήματα πού το ϊδιο το χειρόγραφο απαιτούσε νά ερευ

νηθούν, όπως π.χ. τή χρονολόγηση του, ακούστηκαν μονάχα υποθέσεις, γι' αυτό και το έκαναν νά κυμαίνεται άπό τον Μεσαίωνα ώς και τον 17ον αιώνα. Ό δε τίτλος πού συνήθως τοΰ έδιναν — αδόκιμα βεβαίως — ήταν Μεσαιωνικά ερωτικά κυπριακά ποιήματα ή Μεσαιωνικά ερωτικά τραγούδια της Κύπρου.

Ή δική μου συμβολή στή γνώση τοΰ χειρογράφου και τοΰ περιεχο

μένου του υπήρξε ή έξης : Άφοΰ έλειπε κάθε τεκμηριωμένη πληροφορία — εκτός άπό τό γεγονός ότι τό χειρόγραφο αυτό υπήρχε — έπρεπε νά προ

σπαθήσω νά κάμω τό ϊδιο τό χειρόγραφο νά μιλήση μέ κάποιο τρόπο και νά δώση απάντηση σε όσον τό δυνατόν περισσότερα ερωτηματικά τοΰ φι

λολόγου* και βέβαια έπρεπε νά μπορέσω νά τό διαβάσω και σωστά και ολόκληρο.

Ή προσπάθεια συνάντησε τις δυσκολίες πού θα συνάντησαν και όσοι άπό τό 1873 είχαν τήν καλή πρόθεση νά τό εκδώσουν, γιατί και ή γλώσσα παρουσίασε έκ πρώτης όψεως δυσκολίες και ή υλική κατάσταση τοΰ χει

ρογράφου δεν βοηθοΰσε τήν έρευνα. Τό χειρόγραφο της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης είναι χωρίς τίτλο, χωρίς

χρονολογία, χωρίς όνομα συγγραφέως. Εϊναι ενα τμήμα άπό μεγαλύτερο χειρόγραφο τοΰ λείπουν τά πρώτα 271 φύλλα. Τό χειρόγραφο όπως είναι τώρα αποτελείται άπό 90 φύλλα (15x11 εκατοστών) δεμένα σέν τετράδιο. Τά ποιήματα δεν χωρίζουν πάντα τό ενα άπό τό άλλο. Οι λέξεις ενωμένες αναμεταξύ τους, χωρίς τόνους χωρίς πνεύματα, χωρίς στίξη πού νά τις κά

νη κάπως νά ξεχωρίζουν, χωρίς ορθογραφία, αποδίδονται κάπως φωνητικά άλλα και αυτό χωρίς σταθερότητα. Επίσης συνηθισμένα γράμματα τοΰ αλφαβήτου αποκτούν σημασία συμβόλων φωνητικής. Έπρεπε όλα αυτά νά μπορέσω νά τά ερμηνεύσω καί, μέ υποταγή στο κείμενο, νά τό αποδώσω μέ τρόπο ώστε νά μπορή νά διαβάζεται.

Άλλα τό κείμενο, όπως είπαμε, παρουσίαζε δυσκολίες. Αυτή ή διαλε

κτική μορφή της ελληνικής γλώσσας δεν είχε επαρκώς μελετηθή. 'Απο

τέλεσμα της προκαταρκτικής εργασίας, πού χρειάσθηκε νά γίνη, υπήρξε τό Λεξιλόγιο πού περιέχεται στις κριτικές εκδόσεις καί πού περιλαμβάνει τις εκατοντάδες λέξεων τοΰ κειμένου, μέ όλους τους τύπους πού συναντώνται σ' αυτό μέ τήν ανάλογη κάθε φορά διερεύνηση. "Οπου χρειάζεται δίδεται


λογοτεχνίας, τις πρώτες γνήσιες οκτάβες, τις πρώτες τερτσίνες, τις πρώτες έξάστιχες στροφές, τα πρώτα ποιήματα σε τετράστιχες στροφές. Και επίσης της έδωσε τις μετρικές μορφές πού, άπο δ,τι ξεύρομε ώς τώρα, έχουν μείνει οι μοναδικές στή νεοελληνική λογοτεχνία : τήν canzone, τήν sestina, τήν ballata, τήν barzelletta, το madrigale, το serventese candato.

"Αν ή ιταλική μετρική έχη επιδράσει επάνω στή νεοελληνική μετρική, είναι γιατί και οί δυο υπακούουν στις ϊδιες βασικές αρχές. Ό ποιητής μας» σαν αληθινός ποιητής, ένιωσε τα κοινά σημεία επαφής, γι'α ύτό μπόρεσε να μεταφέρη στα ελληνικά τήν πολύπλοκη μορφολογία του προτύπου, μα και συγχρόνως να κάνη έργο ελληνικό, άφοϋ ό στίχος του υπακούει στις ενδογενείς τάσεις της νεοελληνικής στιχουργικής. Έτσι ή μετρική τής συλ

λογής «Ρίμες αγάπης» υπηρετεί γενικότερα τή νεοελληνική γραμματεία πού δέχθηκε και μεταγενέστερα τήν επίδραση τής ιταλικής στιχουργικής. Ό Κύπριος ποιητής δούλεψε τον ελληνικό στίχο, όπως θα κάνη αιώνες αργότερα ό Σολωμός ξαναρχίζοντας τήν ϊδια προσπάθεια πού οδήγησε στην ποιητική ανανέωση τής Ελλάδας.

Ή μελέτη του περιεχομένου τών ποιημάτων επιτρέπει τις έξης διαπι

στώσεις: Ή επίδραση του Πετράρχη και του ιταλικού Πετραρχισμου είναι διάχυτη σ' όλη τή συλλογή : εξιδανικευμένος έρωτας, παράπονα γιατί ή αγαπημένη είναι τόσο σκληρή έπέναντί του, και όμως ό ποιητής φλέγεται άπό τήν επιθυμία να τής είναι αρεστός, αντιθέσεις πού ανάμεσα τους παλαίει ό ποιητής, επιστροφή στον Θεόν, πού άπ' αυτόν πια ζητά βοήθεια και συγ

γνώμη. Ή ίδια πετραρχική επίδραση και στα ποιήματα γιάτή δυστυχία τής πατρίδας και σ' εκείνα πού περιέχουν συμβουλές σέ φίλους. Θέμα, έκφραση, μετρική μορφή μαρτυρούν τήν επίδραση του Πετράρχη και του Πετραρχι

σμου. Μαρτυρούν όμως επίσης ότι ό Κύπριος ποιητής ήξευρε τις ελληνικές παραδόσεις του δημοτικού μας τραγουδιού. 'Ακόμη και όταν μεταφράζη άπό τα ιταλικά, αυτές οί παραδόσεις προβάλλουν μέσα από τό έργο του. Παράδειγμα πολύ ενδεικτικό είναι ό τρόπος πού αποδίδει τήν τελευταία στροφή ενός σονέττου του Sannaggaro. Ό 'Ιταλός ποιητής γράφει morendo, δηλαδή πεθαίνοντας, άλλα ό Κύπριος ποιητής ορθώνει μπροστά μας τον Χάρο τών ελληνικών παραδόσεων και του δημοτικού μας τραγουδιού.

Τώρα πια ξεύρομε ότι στα 156 ποιήματα πού αποτελούν τή συλλογή «Ριμες αγάπης», τα 30 ποιήματα είναι μετεφράσεις άπό ποιήματα του Πε

τράρχη και 'Ιταλών Πετραρχικών. Έχω ταυτίσει ή ιδία τα 21 ποιήματα, άλλα αναγνωρίζω ώς ορθή τήν ταύτιση και τών άλλων εννέα ποιημάτων, τα δέ πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία αλληλοσυμπληρώνονται στή γαλλική και τήν ελληνική έκδοση όπου δίδεται αντιστοίχως αυτούσιο και τό ιτα

λικό κείμενο τών 'Ιταλών ποιητών. Οί εννέα 'Ιταλοί Πετραρχικοί είναι αλφαβητικά οί εξής : Ariosto

6


(αρχίζω αναγκαστικά άπο τον Ariosto, ενώ εϊναι ό λιγότερο Πετραρχικός άπό όλους, πάντως ό Κύπριος ποιητής διάλεξε το ποίημα του το πιο πε

τραχικό)' οι άλλοι είναι : Bembo, Cappello, Castiglione, Delfino, Sannag

garo, Sasso, Serafino, Tibaldeo. Τά τριάντα ποιήματα πού είναι χωρίς καμμιά αμφιβολία μεταφράσεις

από ποιήματα του Πετράρχη και τών εννέα Ιταλών Πετραρχικών, δέν εϊναι αυτό πού συνήθως λέμε μετάφραση, άλλα είναι εκείνο πού θα έπρεπε να ήσαν οί μεταφράσεις, δηλαδή αναδημιουργία σε μια άλλη γλώσσα. Αυτό συμβαίνει μόνον όταν το ξένο έργο περάση μέσα άπό τήν ευαίσθητη προ

σωπικότητα εκείνου πού και ό ίδιος πάλλεται, πού είναι και ô ϊδιος ποιητής. Και ήταν ποιητής ό Κύπριος του 16ου αιώνα πού μας έδωσε τις «Ρίμες αγάπης».

Πριν άπό αυτόν τον Κύπριο ποιητή, και άλλος επεχείρησε να μετά

φραση στα ελληνικά ενα ποιητικό έργο της ιταλικής 'Αναγεννήσεως. Πρό

κειται για τή Θησηίδα του Βοκκακίου και τήν ελληνική της μετάφραση πού τυπώθηκε στή Βενετία το 1529. Τό αποτέλεσμα υπήρξε μια μετάφραση ά

δεξία και άπό τήν άποψη της Μετρικής. Τό ιταλικό έργο εϊναι σέ όκτάστι

χες στροφές τοϋ κλασσικού τύπου της ottava toscana, επομένως σέ ένδεκα

σύλλαβο και μέ καθορισμένη μετρική μορφή. Στην ελληνική μετάφραση της Θησηίδος οί στίχοι είναι δεκαπεντασύλλαβοι και δεν έχουν τήν καθορι

σμένη διάταξη ούτε καν συνειδητή ομοιοκαταληξία παρά κάποτε μια μα

κρινή ζευγαρωτή συνήχηση. Ό μεταφραστής της Θησηίδος δέν κατόρθωσε να άποδώση στα ελληνικά τήν ιταλική ottava ούτε να δημιουργήση ενα καινούργιο είδος στροφής. Γι' αυτό και εχω ονομάζει τις θαυμάσιες οκτά

βες της κυπριακής συλλογής, αν και μεταγενέστερες άπό τή μετάφραση της Θησηίδος, πρώτες οκτάβες τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. 'Ανάμεσα τους δυσκολεύεται κανείς να διάλεξη, άλλα προτιμώ νά ακουστή μέσα άπό τις «Ρίμες αγάπης» μια οκτάβα πού ό Κύπριος ποιητής έχει αποδεδειγμένα μεταφράσει* είναι μια ottava toscana τοϋ Serafino και τήν έχει μεταφράσει σέ επίσης ottava toscana μέ τον πιο τέλειο ένδεκασύλλαβο. 'Ακόμα και αν μια μέρα άποδειχθή ότι οί «Ρίμες αγάπης» περιέχουν και άλλα ποιήματα πού εϊναι μεταφράσεις, σκέψη πού εχω ήδη εκφράσει στην πρώτη έκδοση τοϋ 1952, πολλές φορές τέτοιες μεταφράσεις έχουν μεγαλύτερη αξία άπό ποιήματα απόλυτα προσωπικά.

Θα σας πώ τήν ottava toscana 40. Πάλιν πρώτα ή μεταφορά :

40

Τρέξετε, μάτια, τρέξετε και πάτε ΰτή θάλααύα, όπως πηγαίνουν τα ποτάμια.


κ εσείς, αναστενάγματα μου, Ιδεατέ τον ουρανό με τους ανέμους' άφοϋ ή γλώσσα δεν έχει πια τη δύναμη, εσείς να είπήτε στο άπειρο τις ομορφιές της και τις χάρες, κι δσα στη γη δεν τολμούν να είποϋν τα χείλη ας τα ακούσουν ή θάΑασΌ·α και δ ουρανός.

Τώρα, όπως την έδωσε ό Κύπριος ποιητής του 16ου αιώνα πού μετέφρασε τ ην ottava toscana του Serafino :

40

Τρέξετε, μμάτια, τρέξετε κι άμέτε στην Θάλασσαν γοών πάσιν τα ποτάμια' κ εσείς, άναστενάματά μου, δέτε τον ούρανον με τους ανέμους' στ άδεια,

5 άφον ή γλώσσα δεν σώννει πιάν, πέτε εσείς τες ομορφιές της και τα χάδια κι δσα στην γήν τα χείλη δεν τορμοϋσιν 6 ουρανός κ* ή θάλασσ' άς τ άκούση.

Ό ποιητής πού έχει γράψει τις «Ρίμες αγάπης» εϊναι Κύπριος καί δεν χωράει σ' αυτό καμμιά αμφιβολία. Το λέγει εξ άλλου ό ϊδιος και το μαρτυ

ρούν οι στίχοι όπου αναφέρει τήν Κύπρο με τρόπο πολύ προσωπικό :

μισεύγω από τήν Κύπρον είς τά ξένα

λέγει σ' ενα του στίχο καί, σύμφωνα μ' ενα άλλο ποίημα, το Κίτι —■ κοντά στο άρχαΐον Κίτιον — είναι ή κοιτίδα του ποιητή :

Κίτιν, πιόν, κοίτην δώσε μου, τήν κο'ιτην να κοιτάσω ωσάν έσέν, παράδεισε τών αίστητών τών πλάσων

δηλαδή :

ΤΩ Κίτι, δώσε μου πια κοίτη γιά να κοιτάσω κοίτην πού να σοϋ μοιάζη, παράδεισε τοϋ κόσμου του αισθητού.

Ό ποιητής αναφέρει τήν Κύπρο με το ονομά της σε δυό του όκτάστιχα, το 59 και το 64. Θα διαβάσω πρώτα το 59 σε μεταφορά στην κοινή μας γλώσσα :

84 Θέμ. Σιαπκαρα - Πιτσιλλίδου

59

Γιατί ποτέ δεν είδα να μοϋ έρχεται από σένα καμιά ελπίδα γλιτωμοϋ από τους καημούς που μοϋ έδωσε ή γλυκιά σου ή ματιά και που ποτέ δεν παύουν, γιατί δεν νοιάζεσαι για μένα που ορίζεις, φεύγω από την Κύπρο για τα ξένα μα να το ξεύρης, όπου κι αν πάγω, άγγέλισσά μου, πάντα μ' εσένα θα μένη ή καρδιά μου.

Και τώρα το ποίημα του 16ου αιώνα:

59

Διατϊ ποτέ μου δεν είδα 'ξ αύτήσ σου θάρος να λείψουν τα λαμπρά 'πού μένα, τά ποια μοϋ δώκεν το γλυκνν το δείσ σου και δεν παύγουν ποτέ καιρόν κανέναν,

5 διατϊ δεν με ψηφά στην δούλεψη σου, μισεύγω από την Κύπρον εις τά ξένα άμμ εξευρε όπου πάγω, άγγέλισσά μου, πάντα μ έσέν θέλ' εϊσταιν ή καρδιά μου.

Επίσης το 64 σε μεταφορά στην κοινή μας γλώσσα :

64

"Εφυγα από την Κύπρο για να σβήση ή φωτιά ή φουντωμένη πού με καίει' ήρθα από την Ανατολή στη Δύση για νά πάψη η φωτιά πού με φλογίζει' έφυγα μακριά από τον εχθρό μου γιά νά σταματήση τις σαϊτιές, πού μ' αυτές την καρδιά μου σκίζει' μά δσο από εκείνην φεύγω μακριά, τόσο μοϋ αυξάνουν τά δάκρυα κ η φωτιά.

Και όπως το έγραψε ο Κύπριος ποιητής :


64

Έμίσεψα 'χ τήν Κύπρον για να σβήση τ' άφτούμενον λαμπρον πού μ' εμπυρίζει' ήρτε 3πού την Άνατολήν στην Δύσην, να πάψη το λαμπρον πον με φλογίζει'

5 έφυγα 'χ τον εχθρόν μου, να σιγήση τες σαγιτιες που την καρδιάμ μου σκίζει, αμμ δσα 'πο ξαντόν της ξωμακρίζω τόσον περίτου άξάφτω και βακρύζω.

Τήν Κύπρο την αγαπούσε ό ποιητής όπως κανείς αγαπά τον τόπο τον δικό του. Σε ενα άλλο του ποίημα λέγει :

Εξόρισε με ή τύχη μου, πατρίδα μου, 'ξ αύτήσ σου μα τονσον όλον δεν ητον παρόν για δούλεψήσ σου

δηλαδή :

Ή τύχη μου με εξόρισε, πατρίδα μου, μακριά σου άλλα μόνο για να σε υπηρετώ.

Και τώρα ή Κύπρος έχει ανάγκη να τήν υπηρετούν όσοι τήν άγαποΰν. Ευχόταν ό ποιητής τοΰ 16ου αιώνα να ξαναβρή ή πατρίδα του τήν πρώτη ομορφιά της:

τότες τήν ωραιότητα τήν πρώτησ σου να κάμης.

Για χρόνια διερωτήθηκα, για χρόνια έψαξα και ακόμα διερωτώμαι ποιος να είναι άραγε ό ποιητής, ό Κύπριος ποιητής τοΰ 16ου αιώνα πού έγραψε τις «Ρίμες αγάπης». Το ονομά του δεν το ξεύρω. Ξεύρω όμως ότι ήταν ανάμεσα στους ανθρώπους τους πιο καλλιεργημένους της Κύπρου και νομίζω ότι άνηκε στο ίδιο περιβάλλον όπως ό Μάρκος Ζαχαρίας καί ό Φλώριος Βουστρώνιος. "Οσο για τό όνομα του, είμαι βεβαία ότι βρίσκε

ται μέσα στο ποίημα 137, τό μοναδικό διπλό σονέττο της συλλογής, καί πού θεωρώ ποίημακλειδί.

Στον στίχο 19 λέγει απευθυνόμενος σε ενα αδελφικό του φίλο :

τΩδ' εν κ εσεν κ' εμεν τα 'νόματά μας.


Ήταν συνήθεια στην 'Αναγέννηση και τον 16ον αιώνα να κρύβουν ■— ή να φανερώνουν τα ονόματα μέσα σε λογοτεχνικά παιγνίδια ή και λο

λοπαίγνια. Πρέπει όμως να βρή κανείς το κλειδί τους. "Αν είναι σωστό αυτό πού χρησιμοποίησα, το όνομα του αδελφικού του φίλου είναι Σταμάτιος Δονάτο, αυτός πού κακοπάθησε από τους Τούρκους όταν κατέλαβαν τήν Κύπρο, του πήραν όλα του τα υπάρχοντα, και αυτός, εξόριστος, γύριζε άπό χώρα σε χώρα τής Ευρώπης να βρή τα 250 δουκάτα πού οί Τούρκοι του ζη

τούσαν γιά λύτρα των δικών του. Μέσα σ' αυτό το ίδιο ποίημα μπόρεσα με βεβαιότητα να ταυτίσω τα

ονόματα Ζαχαρίας και Μπουστρούς. Πρόκειται για τους νομομαθείς Μάρκο Ζαχαρία και Φλώριο Βουστρώνιο, τον ιστορικό πού μετέφρασε τις Άσσί

ζες. Οί Τούρκοι σκότωσαν και τους δυο όταν κατέλαβαν τή Λευκωσία τό 1570. Ή ϊδια ιστορία επαναλαμβάνεται ύστερα άπό τέσσερεις αιώνες. Ό ποιητής, πού έζησε τήν ίδια εποχή μέ τον Μάρκο Ζαχαρία και τον Φλώριο Βουστρώνιο, δεν ξεύρομε τί τύχη βρήκε ô ϊδιος. Τό ποίημα 137 γράφτηκε πριν άπό τό 1570, οπότε έγινε ή τουρκική εισβολή. Τώρα πια πρέπει να λέμε ή πρώτη τουρκική εισβολή.

Ή ελληνική συλλογή αυτών των ποιημάτων αγάπης του 16ου αιώνα μαρτυρεί μέ τον ακρωτηριασμό της, ποιες υπήρξαν οί συνέπειες τής εισβο

λής τοϋ 1570. Ή ταυτότης των δυο αρπακτικών και εγκληματικών επιχειρήσεων, πού

διεπράχθησαν επάνω σ' αυτό τό ϊδιο νησί, εναντίον τοϋ λαού τής Κύπρου, σε διάστημα τεσσάρων αιώνων, αποδεικνύει ότι τα τουρκικά ήθη διαιωνί

ζονται. Και οί δυο εισβολές έβαλαν σέ πράξη τήν γενοκτονία, τον αρπακτικό

σφετερισμό, τήν καταστροφή κάθε έργου πού μαρτυρεί γιά τον πολιτισμό τής Κύπρου, του νησιού πού, μέ τό κάθε τι πού τό χαρακτηρίζει, αποτελεί μέρος συμφυές του ελληνισμού.

'Εναντίον εκείνης τής εισβολής τών Τούρκων στην Κύπρο υψώθηκε στή Γαλλία ή φωνή τοΰ Ronsard. Στο σονέττο πού εδημοσιεύθη τό 1571 «Προσευχή στην 'Αφροδίτη γιά να φυλάξη τήν Κύπρο άπό τον στρατό τοΰ Τούρκου», εκείνος πού οί σύγχρονοι του αποκαλούσαν πρίγκηπατών ποιητών εκλιπαρεί τήν 'Αφροδίτη :

Ουράνια θεά, φύλαγε τήν Κύπρο, τήν όμορφη cfov διαμονή . . . Μην επιτρέψης ένας βάρβαρος 'Αφέντης να καταστρέψη το νηαί οΌυ καί να σοϋ μολύνη τήν τιμή.

Και σέ μεταγενέστερες παραλλαγές τοϋ ίδιου σονέττου ό ποιητής καί ουμανιστής αγανακτεί όλο και πιο πολύ, όσο μαθαίνει τις φρικαλέο


τητες πού διαπράττονται επάνω σ' αύτη τη γη των θρύλων και της ιστορίας :

Άπο τους Τούρκους φύλαγε τήν Κύπρο . . . Άπο τους Τούρκους υπεράσπισε τήν Κύπρο . . .

Εϊναι και αυτό το σονέττο του Ronsard μια απόδειξη ότι πολλοί άπο εκείνους πού έμαθαν να αγαπούν την αρχαία Ελλάδα, οί Ούμανισταί, ήσαν συγχρόνως και φιλέλληνες, πριν άπο τον φιλελληνισμό του 19ου αιώνα.

Και σκέπτομαι τον φιλελληνισμό του Ronsard και σε ενα άλλο του ποίημα, δημοσιευμένο επίσης στην έκδοση του 1571. Είναι τό έπιτύμβιον πού έγραψε ό Ronsard για τον φίλο του τον Νικόλαον Βεργήκιον, πού άφησε την τελευταία του πνοή στην πόλη Contances της Νορμανδίας. Ό Νικό

λαος ήταν γιος του σοφού καλλιγράφου άπό την Κρήτη, του 'Αγγέλου Βεργηκίου πού έζησε στην 'Ιταλία και τή Γαλλία, όπου βασιλιάδες, πρίγκη

πες, βιβλιοθήκες διαφιλονικοϋσαν τα αντίγραφα αρχαίων ελληνικών κει

μένων τα γραμμένα με τό χέρι του Ange Vergèce. Ό Ronsard με τον Antoine de Baif—και αυτόν ποιητή της Πλειάδος — υπήρξαν μαθηταί του Ange Vergèce.

Ό Νικόλαος Βεργήκιος ήταν, όπως ό πατέρας του, ελληνιστής καΐ καλλιγράφος, έζησε στή Γαλλία, όπου πέθανε τό 1570, τόν χρόνο της τουρ

κικής εισβολής στην Κύπρο. Τότε και στην Κρήτη υπήρχαν κατακτηταί : δεν ήσαν ακόμα οι Τούρκοι πού τήν κατέλαβαν ενα σχεδόν αιώνα μετά άπό τήν Κύπρο* ήσαν όμως οί Ενετοί, και αυτοί κατακτηταί. Για νά πάη στον τόπο του, τήν Κρήτη, ό Νικόλαος Βεργήκιος έπρεπε νά περάση άπό τόν δρόμο τόν αγύριστο, γι' αυτό και ή αναφορά στον μυθικό Ραδάμανθυ τής Κρήτης, αυτόν πού ή δικαιοσύνη του τόν έκανε δικαστή στον "Αδη.

Δέν θυμάμαι νά τό έχω ποτέ δει μεταφρασμένο στα ελληνικά, γι' αυτό θα δώσω σε δική μου μετάφραση τό ποίημα πού ô Ronsard επιγράφει με συγκίνηση :

Έπιτύμβιον του Νικολάου Βεργηκίου, "Ελληνος Κρητός.

μεγάλου φίλου του συγγραφέως

Ή Κρήτη με εγέννησε' μ9 ανάθρεψε ή Γαλλία' ή Νορμανδία κρατάει εδώ το σάπιο μου κορμί. Μοίρα σκληρή, μαρτύριο των ανθρώπων, αιτία ένας "Ελληνας στην Contances va άφήση τήν πνοή! "Ετσι τελειώνει κάθε τι πού έχει γεννηθή :


Παντού πεθαίνει ό άνθρωπος, από δπον και να φθάνη. Για να πάμε στον Ραδάμανθυ, ένας μονάχα δ δρόμος.

Σ' αυτόν τον φιλελληνισμό των Ουμανιστών υπήρξε πολύ σημαντική ή συμβολή των Ελλήνων, πού με τήν προσωπικότητα τους δημιούργησαν θερμό το ενδιαφέρον για τον μακρινό τους τόπο. Έ χ ω τήν εντύπωση πώς ό φιλελληνισμός του Ronsard και τα αισθήματα του για τήν Κύπρο πέρασαν όχι μονάχα μέσα άπό τον Ουμανισμό και τον ανθρωπισμό του, άλλα και μέσα άπό τον σεβασμό και τή φιλία πού του εϊχαν εμπνεύσει οί δυο Κρή

τες, ό "Αγγελος και ό Νικόλαος Βεργήκιος. Είναι κανείς να άπορη πώς εκείνη τήν εποχή, τον 16ον αιώνα, με όλα

τα ελληνικά μέρη υπόδουλα ή στους Τούρκους ή στους Ενετούς, με μόνη υποτυπώδη έκφραση στα τοπικά ιδιώματα, χωρίς σχολεία, γιατί όλοι οί κατακτηταί ξεύρουν πώς για να μείνουν στους τόπους πού κατέκτησαν πρέ

πει να διαλύσουν τον συνεκτικό δεσμό της γλώσσας, πρέπει να εξαλείψουν τήν ελληνική παιδεία, γιατί ή παιδεία φωτίζει το δρόμο της ελευθερίας και πάντως δίνει στον άνθρωπο τή δύναμη να εχη ιδεώδη και νά αντιστέκεται στον ξένο, πώς μπόρεσε αυτός ό ποιητής της Κύπρου, πού δεν ήξευρε με ποια ακριβώς γράμματα νά άποδώση τις λέξεις, πώς μπόρεσε νά γράψη ενα έργο σε γλώσσα τόσο συγκροτημένη και σέ στίχο τόσον τέλειο. Ένα έρ

γο, πού ανάλογο του δεν υπάρχει στην υπόλοιπη Ελλάδα, άφοϋ και τα έργα της πολύ σημαντικής λογοτεχνίας πού έδωσε στή διάλεκτο της ή Κρήτη είναι και μεταγενέστερα άπό τις «Ρίμες αγάπης» και διαφορετικά

Δεν ξεύρω τί εννοούσε ό Σεφέρης με τή φράση : «ή Κύπρος είναι ένας τόπος όπου τό θαύμα λειτουργεί ακόμη». Για μένα τό θαύμα, δηλαδή αυτό πού ξεπερνά τήν ανθρώπινη λογική, είναι ότι στην Κύπρο μιλούν ελληνικά. Οί ξένοι κλείνουν τα σχολεία, οί άνθρωποι δεν ξεύρουν μέ ποια γράμματα νά αποδώσουν τις λέξεις της γλώσσας τους, μά ή γλώσσα δουλεύεται μέσα στον λαό, δουλεύεται μέ τό νανούρισμα, μέ τό μοιρολόγι, μέ τό ακριτικό τραγούδι, μέ τό Κυπριακό δίστιχο κι όταν ελθη ένας ποιητής κάνει άπ' αυτή τή γλώσσα ενα έργο τέχνης.

Ό Πετράρχης ήταν μια φύσις λυρική, μά ήταν συγχρόνως ό πρώτος μεγάλος Ουμανιστής· μελετώντας τα κείμενα τα ελληνικά ποτίστηκε μέ τα νάματα του ελληνικού λυρισμού. Και ό Κύπριος ποιητής ήταν μια φύσις λυρική. Αυτή τον έφερε κοντά στον Πετράρχη και τον Πετραρχισμό. 'Αλλά συγχρόνως μέσα στις φλέβες του κυκλοφορεί τό αίμα τών ελληνικών παρα

δόσεων και του δημοτικού μας τραγουδιού. Έτσι ô Κύπριος ποιητής, μέσα άπό τον Πετράρχη και μέσα άπό τή δική του ζωντανή συνείδηση τών ελ

ληνικών παραδόσεων και της ζωντανής γλώσσας της Κύπρου, έκανε έργο ελληνικό, πού φέρει τήν ποίηση του στις πηγές του λυρισμού.


Ή ευρωπαϊκή ποίηση στην 'Αναγέννηση και τον 16ον αιώνα ξανάδωσε στον ελληνικό χώρο τή χαμένη κληρονομιά, όπως και τοϋ έδωσε τη δική της αίσθηση τοϋ ρυθμού πού συνταυτίζεται με την αίσθηση τοϋ ρυθμού τοϋ νεοελληνικοΰ στίχου, μα και τον πλούτισε με τή δική της εμπειρία, και ακόμα έδωσε στον "Ελληνα ποιητή της Κύπρου χειροπιαστό το επίτευγμα μιας πλούσιας ζωντανής γλώσσας δουλεμένης στο επίπεδο της τέχνης.

Και ό Κύπριος ποιητής, πού εϊχε μια βαθιά λογοτεχνική καλλιέργεια και μια τέλεια γνώση των δυνατοτήτων της γλώσσας του ώς μέσου εκφρα

στικού και ακόμα τήν τόσο λεπτή αίσθηση της μουσικής των λέξεων και της μουσικής τοϋ λόγου, δούλεψε επίμονα τή γλώσσα και τον στίχο και μπόρεσε σ' αυτά να έκφραση τα αισθήματα μέ τις λεπτότατες αποχρώσεις πού εξέφραζε ή πετραρχική ποίηση της Άγανεννήσεως και τοϋ 16ου αιώνα και να κάνη επίσης ελληνικό ενα είδος άγνωστο στον ελληνικό χώρο.

Τό έργο του εντάσσεται στή διαπίστωση πού και άλλες φορές εχω διατυπώσει : «Στα όρια τριών ηπείρων και πλήθους κόσμων, ή Κύπρος, ακόμα και μέσα στις περιστάσεις τις πιο αντίξοες, διαισθάνεται άπό μακριά κάθε μήνυμα ομορφιάς, τό δέχεται και τό πλάθει μέσα στην ουσία τοϋ ελ

ληνισμού της». Και θά ήθελα, άφοΰ πρώτα σας ευχαριστήσω, νά τελειώσω αυτή τήν

ομιλία μέ τις λίγες γραμμές πού βρίσκονται σάν έπιμετωπίδα στην ελληνική έκδοση τήν αφιερωμένη «στην Κύπρο πού είναι μοίρα της νά μάχεται μέ τήν ψυχή στο στόμα» και πού συμπυκνώνουν μέσα άπό τό κυπριακό τρα

γούδι τήν ιστορία και τήν ελπίδα οκτώ αιώνων:

01 βάρβαροι, πού ξεκίνησαν το 1959 για τήν κατάκτηση της, πάτησαν επάνω της τον Ιούλιο τοϋ 1974. Είναι οι ϊδιοι βάρβαροι που είχαν εισβάλει το 1570, τότε πού στην Κύπρο άρχισαν να γίνωνται κάπως "Ελληνες οι Φράγ

κοι κ οι 'Ενετοί, τότε πού μόλις τέλειωνε το λυρικό τραγούδι αυτής της συλλογής. "Υστερα, αιώνες φρίκης πού δεν άφηναν ν' άνθιση ή καρδιά, μα δ λαός της Κύπρου κρατιόταν στην ελληνική του συνέχεια με τα ακριτικά τραγούδια λεβεντιάς.

'Ακόμα και στα χρόνια της εγγλέζικης σκλαβιάς καινούργια και παλιά ακριτικά τραγούδια ϋψωνε ή ψυχή. Μα ή 'Αγγλία ποτέ της δέν κατάλαβε τον πόνο των λαών. Συμμάχησε μέ τον 'Αττίλα.

rH Κύπρος τώρα, μέσα στον (Τπαρα^ο για το άδικο, τήν πίκρα πού ολό

κληρος ο κόσμος στάθηκε θεατής στο μακελειό, ή Κύπρος μέ τήν ελπίδα ολόρθη λαχταρά τραγούδι λευτεριάς.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΟΥΜΑΚΗ, δ. Φ.

ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ι Τί είναι μέθοδος γενικά; Ποιος είναι ο σκοπός της; Ποια είναι ή σπου

δαιότητα της; Πώς μπορούμε να βροΰμε τή μέθοδο της φιλοσοφίας; Εφάρμο

σαν όλοι οι φιλόσοφοι κατά τή μακραίωνη ιστορία του φιλοσοφικού στο

χασμού την ϊδια μέθοδο ή ό καθένας διαφορετική καί πως ερμηνεύεται αυτή ή διαφορά; Υπάρχει στην πλειονότητα των φιλοσόφων κάτι το κοινό — παρά τις διαφορές — στή μέθοδο τους; Αυτά είναι τα βασικά προβλήματα πού θα μας απασχολήσουν παρακάτω.

Ό 'Αριστοτέλης αρχίζει τα «'Ηθικά Νικομάχειά» του με τή διαπίστωση ότι κάθε τέχνη, μέθοδος, πράξη καί προαίρεση του ανθρώπου επιδιώκει ενα σκοπό, ό όποιος είναι αγαθός (ΗΝ 1094 a 16). Άφοϋ θέσουμε τό σκοπό, σκεφτόμαστε με ποιο τρόπο θα τον επιτύχουμε αν υπάρχουν πολλοί τρόποι πού οδηγούν στον ϊδιο σκοπό, επιλέγουμε τον τρόπο εκείνο πού θα μας οδη

γήσει καλύτερα καί ευκολότερα (ΗΝ 1112b 1220). Ό δρόμος λοιπόν, πού ακολουθούμε κάθε φορά για να φτάσουμε σ' ενα σκοπό, είναι ή μέθοδος. Μέ

θοδος είναι κατά τήν έκφραση τοΰ'Αριστοτέλη ό ((τρόπος της ζητήσεως»1. Ποια είναι τώρα ή σπουδαιότητα της μεθόδου; Για τό θέμα αυτό παρα

θέτομε χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τα έργα των Descartes, Locke Jaspers,

Ό Descartes λέγει : «Ή ορθοφροσόνη είναι στον κόσμο το πράμα το καλύτερα μοιρασμένο . . . Κι έτσι η ποικιλία των γνωμών μας δεν προέρχεται από το δτι άλλοι είναι περισσότερο κι άλλοι λιγότερο λογικοί, παρά μονάχα από το δτι οδηγούμε τις σκέψεις μας από διαφορετικούς δρόμους καί δεν προσέχουμε δλοι τα ϊδια πράματα. Γιατί δεν αρκεί να έχει κανένας καλό μυαλό, το κυριότερο είναι να το χρησιμοποιεί καλά. Οι μεγαλύτερες ψυχές είναι Ικανές για τις μεγαλύτερες κακίες δσο και για τις μεγαλύτερες αρετές.

1. Άναλ. πρ. 46 b 3537, 53 a 12. W. D i l t h e y , Gesammelte Schriften.Bd. X. System der Ethik. Stuttgart 1970, 18.

Μέθοδος τής Φιλοσοφίας 91

Κι εκείνοι πον περπατούν πάρα πολύ σιγά μπορούν, αν ακολουθούν πάντα τον ϊδιο δρόμο, να προχωρήσουν πολύ περισσότερο από εκείνους πού τρέ

χουν, μα πού απομακρύνονται απ αυτόν))2. "Ας δοϋμε τώρα πώς ό ίδιος ό Descartes είδε τα αποτελέσματα της μεθό

δου πού εφάρμοσε στην "Αλγεβρα και πού σκόπευε να εφαρμόσει και στις άλλες επιστήμες: «'Εκείνο όμως πού με ικανοποιούσε περισσότερο σ' αυτή τή μέθοδο ήταν πως χάρη σ' αυτήν ήμουν βέβαιος πώς θα χρησιμο

ποιούσα παντού το λογικό μου, αν όχι τέλεια, τουλάχιστο δσο καλύτερα μπο

ρούσα. 'Αφήνω πώς εφαρμόζοντας την ένοιωθα δτι το μυαλό μου συνήθιζε σιγάσιγά να συλλαμβάνει πιο καθαρά καί πιο ευδιάκριτα τ' αντικείμενα του))3.

Οι απόψεις του Locke αναφέρονται κυρίως στην σπουδαιότητα της παι

δαγωγικής μεθόδου, άλλα κατ' επέκταση και στη μέθοδο γενικά: «Λέγουν δτι ή τάξη και ή σταθερότητα προκαλούν τή μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον ενα και τον άλλο άνθρωπο. Είμαι σίγουρος δτι τίποτε εκτός από μια καλή μέθοδο δεν κάνει φωτεινό το δρόμο αυτού πού μαθαίνει, δεν τον βοηθά τόσο πολύ και δεν τον καθίστα ικανό να προχωρήσει σε κάθε έρευνα))*.

Ό Jaspers λέγει : «Τα αποτελέσματα της γνώσης πηγάζουν από τις εκάστοτε ειδικές μεθόδους. . . Τίποτε δεν φανερώνεται στον άνθρωπο από τήν πρώτη δψη, αλλ' ή μέθοδος φέρει σε γνώση δ,τι παράγεται απ' αυτή, δχι με τήν έννοια δτι αυτό απλώς προσφέρεται, αλλ' δτι ανακαλύπτεται. Κάθε πρα

γματική μέθοδος προξενεί — περισσότερο από μια οποιαδήποτε μεμονίομένη γνώση — έναν ενθουσιασμό εκεί πού τήν πρωτογνωρίζουμε και τήν πρωτο

εφαρμόζουμε. Ή μέθοδος ενεργεί δπως το κλειδί, με το δποϊο μπορούμε να ανοίξουμε τις πόρτες άπειρωνκρυμμένων ακόμη δυνατοτήτων της γνώσης . . Μόνη δμως ή μέθοδος δεν κάνει τήν επιστήμη))5.

Πώς μπορούμε τώρα να προσεγγίσουμε συστηματικά τήν προβληματική τής μεθόδου; Ή μέθοδος, όπως είπαμε, είναι ενα μέσο, με το όποιο προσπα

θούμε να επιτύχουμε κάποιο σκοπό. Άπό τήν απάντηση λοιπόν πού θα δο

θεί στο ερώτημα, τί επιδιώκουμε με τή φιλοσοφία, θα καθοριστεί καί ή μορ

φή τής φιλοσοφικής μεθόδου. Πρώτα λοιπόν πρέπει να ξέρουμε τό σκοπό τής φιλοσοφίας. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι πρέπει πρώτα να ξέρουμε τό αντικείμενο τοΰ φιλοσοφικού στοχασμού, πρέπει να ξέρουμε τί είναι φιλο

σοφία. Ή προσπάθεια όμως τής φιλοσοφίας να αποκτήσει μια επαρκή

2. D e s c a r t e s , Discours de la Method (Λόγος περί τής μεθόδου, Μετ. Χρ. Χρη

στίδη, 'Αθήνα 19762, σ. 5. 3. Όπου παρ. 21. 4. J. L o c k e , Works, Vol.IX, 190 (Some Thoughts Concerning Education). 5. Κ. J a s p e r s , Philosophie I, Berlin 1956, 159160.

92 Γεωργ. Κουμάκη

γνώση του αντικειμένου πού τήν απασχολεί, δεν έχει μέχρι τώρα στεφθεί άπο επιτυχία, άφοϋ συνεχώς αναζητεί, έρευνα και προβληματίζεται. Οί φιλό

σοφοι δεν συμφωνούν οΰτε στον ορισμό της φιλοσοφίας. Ό σπουδαιότερος λόγος πού καθίστα εξαιρετικά δύσκολο τον καθορι

σμό του αντικειμένου τοϋ φιλοσοφικού στοχασμού και κατά συνέπεια τον ορισμό της φιλοσοφίας είναι ότι τα προβλήματα της φιλοσοφίας διαφέρουν άπό φιλόσοφο σε φιλόσοφο καί άπό εποχή σε εποχή ή τουλάχιστο γίνεται κάθε φορά διαφορετική αντιμετώπιση τών προβλημάτων. Ό λ α τα διαφορετι

κά προβλήματα δέν παύουν βέβαια να αποτελούν αντικείμενα της φιλοσοφίας. Δεν μπορούμε ωστόσο να πούμε ότι έχουμε μια θεώρηση όλων τών προβλη

μάτων της, άφοΰ εϊναι δυνατό στο μέλλον να ανακαλύψουν νέα προβλήματα άγνωστα — ή υποτυπωδώς γνωστά — μέχρι σήμερα, όπως συνέβη καί στο παρελθόν. Για παράδειγμα, ή φιλοσοφία της τεχνικής αναπτύχθηκε βασικά με τη δημιουργία τοΰ τεχνικού πολιτισμού.

Άλλα καί αν ακόμη παραδεχτούμε ότι είναι δυνατή μια συνολική θεώ

ρηση τών φιλοσοφικών προβλημάτων, παραμένει πάλι τό ερώτημα τί επι

διώκουμε με τή φιλοσοφία γενικά ή με μια συγκεκριμένη φιλοσοφία. Καί στο ερώτημα όμως αυτό είναι δυνατό να δοθούν διαφορετικές απαντήσεις — όπως έχουν δοθεί κιόλας στο παρελθόν —, γιατί ό καθένας έχει (λίγοπολύ) δική του αντίληψη για τή φιλοσοφία. Άλλος εϊναι για παράδειγμα ό σκοπός τοΰ Μαρξισμού καί άλλος τοΰ Υπαρξισμού. Συμβαίνει επίσης καί ό ίδιος φιλόσοφος να αναθεωρήσει τήν αντίληψη πού είχε πριν για τή φιλοσοφία καί τό σκοπό της. Επομένως δέν μπορούμε να προσδιορίσουμε κατά ενιαίο τρόπο τί περιμένουμε άπό τή φιλοσοφία. Κατά συνέπεια είναι δύσκολο να αντιμετωπίσουμε κατά ενιαίο τρόπο τό πρόβλημα της μεθόδου της φιλοσο

φίας, γιατί κάθε κλάδος της χρησιμοποιεί διαφορετικές αρχές προκειμένου να προσδιορίσει τή μέθοδο του. Οί αρχές ωστόσο, πάνω στις όποιες στηρί

ζονται οί αρχές αυτές, εϊναι καθολικές6. Άπό τήν άποψη αυτή δέν πρέπει να είναι βάση ανέφικτη μια καθολική μέθοδος της φιλοσοφίας7.

Θα μπορούσαμε ϊσως να κάναμε ένα βήμα προς τα εμπρός, αν υιοθετού

σαμε τήν άποψη τών φιλοσόφων εκείνων πού βλέπουν τή φιλοοφία ώς ενέρ

γεια τοΰ πνεύματος, όπως ό Επίκουρος8, ό Jaspers9, ό Wittgenstein10, ό

6. Άριστ. Μ.τ.φ. 1003 a 1217. 7. W. Η i r s e h, Uber die Grundlagen einer universalen Méthode der Philoso

phie. Berlin 1969, 19. 8. Σ έ ξ τ . Έ μ π ε ι p., Προς Μαθηματικούς XI, 169. 9. Κ. J a s p e r s , Philosophie I, 263.

10. L. W i t t g e n s t e i n , Tractatus, 4.112.

Μέθοδος της Φιλοσοφίας 93

Bergson11 και άλλοι. Το ερώτημα ωστόσο τί εϊναι ή φιλοσοφία δεν μπορεί να ταυτιστεί με το ερώτημα τί θά έπρεπε να είναι ή φιλοσοφία. Έτσι το ερώ

τημα τί εϊναι φιλοσοφία και ποιος εϊναι ό σκοπός της παραμένει ανοικτό. Πρόσθετες δυσκολίες προξενεί τό γεγονός ότι ή μέθοδος της φιλοσοφίας

είναι ή ϊδια ενα φιλοσοφικό πρόβλημα, είναι δηλαδή μέρος της ϊδιας της φιλοσοφίας κατ' αντίθεση με τις μεθόδους των επιστημών, οί όποιες δεν είναι μέρος των επιστημών πού υπηρετούν. Ή μέθοδος για παράδειγμα τών μα

θηματικών δεν αποτελεί μαθηματικό πρόβλημα, δεν είναι μέρος τών μαθη

ματικών. Ή δυσκολία πού συνεπάγεται ή ιδιαιτερότητα αύτη της φιλοσο

φίας συνίσταται στο έξης: αν δεχτούμε πώς ή φιλοσοφία ποτέ δέν επιτυγχά

νει τον τελικό της σκοπό, πώς ποτέ δέν μπορεί να λύσει τελειωτικά και όριστι

στικά όλα της τα προβλήματα, αφού ή ϊδια είναι πρόβλημα — αυτό εϊναι μια δεσπόζουσα θέση τών φιλοσόφων12—, τότε δέν απομένουν πολλές ελ

πίδες να βρούμε μια καθολική μέθοδο της φιλοσοφίας, άφοΰ ή ϊδια ή μέθο

δος εϊναι φιλοσοφικό πρόβλημα, εϊναι δηλαδή αντικείμενο της ϊδιας της φιλοσοφίας καϊ σαν τέτοιο δέν μπορεί να βρει μια οριστική λύση.

Ή μέθοδος καθαυτή παρουσιάζει και μια άλλη ιδιαιτερότητα. 'Ενώ δηλαδή ή μέθοδος εϊναι μέσο για να επιτύχουμε ένα σκοπό, γίνεται ταυτόχρο

να καϊ σκοπός, όταν προσπαθούμε να τήν καθορίσουμε, όταν δηλαδή απο

τελεί αντικείμενο της ερευνάς μας. Στην περίπτωση αυτή εϊναι αναγκαίο να αναζητήσουμε άλλη μέθοδο: τή μέθοδο της μεθόδου. Και τούτο γιατί, όπως εϊ'παμε, ή ϊδια ή μέθοδος αποτελεί φιλοσοφικό πρόβλημα καϊ συνεπώς για να επιχειρήσω να τήν ερευνήσω, πρέπει να χρησιμοποιήσω μια μέθοδο.

Αυτό όμως μας οδηγεί αναπόφευκτα σ' ενα φαύλο κύκλο, διότι για να βρώ τή μέθοδο, πρέπει να χρησιμοποιήσω ήδη μια μέθοδο, πού υποτίθεται πώς ξέρω. Προϋποθέτω δηλαδή ότι ξέρω αυτό πού ψάχνω να βρώ. Έτσι ή έρευνα για τή μέθοδο καταντά χωρίς νόημα, άφοΰ ψάχνουμε να βρούμε κάτι πού ήδη ξέρουμε καϊ όχι κάτι πού δέν ξέρουμε, ενώ πρέπει να κατευ

θύνουμε τήν ερευνά μας σέ κάτι πού δέν ξέρουμε13. Μήπως όμως αυτός ό κύκλος δέν είναι πραγματικός, άλλα φαινομενικός

μόνο; Τό «φιλοσοφείν» μοιάζει μέ τήν κολύμβηση. Ποτέ δέν θά μάθουμε να κολυμπάμε μελετώντας θεωρητικά τήν κολύμβηση, παρά μόνον όταν πέσου

με στο νερό καϊ προσπαθούμε να κολυμπήσουμε. Κολυμπώντας μαθαίνουμε

11. Η. B e r g s on, L' évolution créatrice, Paris 1969, 193. A. D i e m e r , Grundriss der Philosophie, Bd. I, Meisenheim 1962, 27.

12. F. W. Κ ο n s t a n t i n ο v, Marxismus und Wissenschaft.—■ Akten des XIV. Internationalen Kongresses fur Philosophie. Wien 2.9. September 1968. Wien 1971, 3951, 43. G. M a r t i n , Allgemeine Metaphysik, Berlin 1965,331332. B . R u s s e l l , The Problems of Philosophy, London 1971 (1913), 8688.

13. Πλάτ. Μένων 86 b 4c 6.


να κολυμπάμε όπως και φιλοσοφώντας μαθαίνουμε να φιλοσοφϋμε. "Αν τα πράγματα δεν ήταν έτσι, ποτέ δεν θα μαθαίναμε να φιλοσοφούμε14. Ή φι

λοσοφία όμως είναι μια πραγματικότητα, την οποία κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί. Ή ερώτηση λοιπόν για τη μέθοδο της φιλοσοφίας δέν οδηγεί αναγ

καστικά σέ φαϋλο κύκλο, όπως επίσης δέν μας οδηγεί σέ φαϋλο κύκλο ή ερώτηση για το «Είναι»15.

Είναι λοιπόν σκόπιμο ν' αφήσουμε καταρχή να οδηγηθούμε στή μέθο

δο της φιλοσοφίας άπό τις ήδη διατυπωμένες μεθόδους, κάνοντας μια σύντο

μη αναδρομή στο παρελθόν, για να δοϋμε πώς εννόησαν κατά καιρούς οί διάφοροι φιλόσοφοι τή μέθοδο της φιλοσοφίας, άφοϋ και ή επικοινωνία μέ τα φιλοσοφήματα άλλων εποχών, δηλαδή ή ιστορία της φιλοσοφίας, αποτελεί κι αυτή μια μορφή φιλοσοφικού στοχασμού16. 'Αφού οί μέθοδες αυτές έχουν υποστηριχθεί καί λίγο πολύ εφαρμοστεί, αποτελούν μια πρα

γματικότητα μέ τήν άποψη τοΰ Έγέλου «ό,τι είναι πραγματικό είναι καί λογικό»17.

Αυτοί πού αντιμετώπισαν κατά συστηματικό τρόπο τό πρόβλημα της μεθόδου είναι οί Descartes, Kant KaìCollingwood. Για νά αποκτήσουμε όμως μια πληρέστερη εικόνα της προβληματικής της φιλοσοφικής μεθόδου, θα εξετάσουμε ακόμη: Ηράκλειτο, Ζήνωνα, Πλάτωνα, 'Αριστοτέλη, Hegel Marx καί Wittgenstein.

II

ΗΡΑΚΑΕΙΤΟΣ (544483)

Εκείνοι άπό τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, για τους οποίους έ

χουμε εμφανή δείγματα της μεθόδου πού έχρησιμοποίησαν στά φιλοσοφικά τους έργα, είναι ό Ηράκλειτος καί ό Ζήνων.

Ό Ηράκλειτος στην αρχή τοΰ λόγου του αναφέρει τή μέθοδο πού θα ακολουθήσει, για νά μας καταστήσει γνωστή τή σκέψη του. Αυτή συνίσταται στή διαίρεση καί αποσαφήνιση καθενός πράγματος πού θα πραγματευθεί: «κατά φύσιν διαιρέων εκαστον καί φράζων όπως έχει»18. Μέ βάση τή μέθοδο αυτή ό Ηράκλειτος ξεκινά άπό τα γενικά για νά καταλήξει μέ τή διαίρεση

14. H . B e r g s o n , δπου παραπ., 193195. 15. M . H e i d e g g e r , Sein und Zeit, Tubingen 1972,7. 16. H e g e l , Werke Bd. 17,48. K . J a s p e r s , Philosophie 1,263. 17. H e g e l , Enzyklopàdie der philosophischen Wissenschaften. Hrsg. von F. Ni

colin und O. Pôggeler. Hamburg 1959,38. 18. Ηράκλειτος, Β 1, 89 (Diels I, 150).


στα ειδικά και συγκεκριμένα. Χρησιμοποιεί δηλαδή την παραγωγική μέθο

δο και όχι τήν επαγωγική. Ή μέθοδος αυτή της διαίρεσης εϊναι πάρα πολύ προσφιλής στον Πλά

τωνα19, ô όποιος δέχτηκε μεγάλη επίδραση άπό τον Ηράκλειτο20. Ό 'Αρι

στοτέλης αντίθετα τή χρησιμοποιεί με φειδώ21. Ώ ς προς τήν αποσαφήνιση των νοημάτων διαπιστώνουμε μεγάλη συγ

γένεια με τον Wittgenstein, με τή διαφορά όμως ότι, ένώ για τον Ηράκλειτο ή αποσαφήνιση των νοημάτων εϊναι μέθοδος της φιλοσοφίας, γιά τον Wittgenstein εϊναι σκοπός22.

ΖΗΝΩΝ (490430)

Ά π ό τα σωζόμενα αποσπάσματα διαφαίνεται ότι ό Ζήνων έγραψε δύο ομάδες αντινομιών. Ή μια ομάδα περιλαμβάνει τις αντινομίες του συνεχούς και της συνεχούς κίνησης, ένώ οι αντινομίες της άλλης ομάδας έχουν καθα

ρά λογικό χαρακτήρα23. Οί πηγές μας γιά τό σύγγραμμα του Ζήνωνος εϊναι έμμεσες, άφου δέν σώθηκε τό ϊδιο σύγγραμμα του. Δεν σώθηκε επίσης ούτε τό σύγγραμμα του 'Αριστοτέλη24 ούτε του Ηρακλείδη25 γιά τό Ζήνωνα.

Τα συμπεράσματα, στα όποια καταλήγει ό Ζήνων εϊναι αντιφατικά. Γιά παράδειγμα: «"Αν τα όντα είναι πολλά, εϊναι μεταξύ τους όμοια και ανό

μοια και ούτε όμοια ούτε ανόμοια. Ή σκέψη του Ζήνωνα ωστόσο έχει μια αυστηρή λογική συνέπεια και τα αντιφατικά συμπεράσματα εϊναι αληθινά παρά τό νόμο της άντίφασης.Έχουμε δηλαδή εδώ, ϊσως γιά πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής διανόησης, μιά γνήσια διαλεκτική σε αντίθεση με τή φαινομενική μόνο διαλεκτική πού χρησιμοποιούσαν οί σοφιστές. Γι' αυτό τό λόγο ό 'Αριστοτέλης χαρακτηρίζει τό Ζήνωνα «εύρετήν της διαλεκτικής»26.

Ή μέθοδος αυτή της διαλεκτικής του Ζήνωνα επιβλήθηκε — έστω και διαφοροποιημένη κάθε φορά — στην πλειονότητα τών φιλοσόφων σε παγκό

σμια κλίμακα μέχρι και στις μέρες μας.

19. Πλάτ. Σοφ. 220 a, 225 e, 253 e, Νόμοι 672 e, Πολιτεία 509 d, Φαϊδρ. 273 e, Πολιτικός 258 e, 261 a, 262 d.

20. Άριστ. Μ.τ.φ. 987 a 3234. 21. Άριστ. Πολιτ. 1329 a 4042, Ήθ. Εύδ. 1241 a 4. 22. L. W i 11 g e n s t e i n, Tractatus, 4.112. 23. Ζήνων, A 21 Β 4 (Diels 1,252258). 24. Διογ. Λαέρτ. 5, 25. 25. Διογ. Λαέρτ. 5.87. 26. Άριστ. Fr. 65 (Rose).


ΠΛΑΤΩΝ (427347)

Ό Πλάτων στο τέλος του έκτου βιβλίου της «Πολιτείας» του επαναλαμ

βάνει το χωρισμό τών όντων σε νοητά και αισθητά, πού έκαμε στο «Φαίδω

να» (79a). Tò νοητό τόπο τον χωρίζει σε δύο μέρη: στα μαθηματικά και στή διαλεκτική, την οποία ταυτίζει με τή φιλοσοφία. Σε κάθε έναν άπό τους τομείς αυτούς του πνεύματος αξιώνει καί διαφορετική μέθοδο. Ό νους ξεκινά και στις δυο περιπτώσεις άπο υποθέσεις, άλλα με τή διαφορά ότι ενώ στα μα

θηματικά καταλήγει σε συμπεράσματα, στή διαλεκτική πορεύεται σε μια αρχή «άνυπόθετον». Στα μαθηματικά ξεκινούμε άπό υποθέσεις, για το κύ

ρος τών οποίων δεν δίδομε λόγο, γιατί θεωρούμε αυτονόητο ότι είναι αληθι

νές. Ά π ο τις υποθέσεις αυτές συνάγουμε κατά βούληση συμπεράσματα. Στή φιλοσοφία αντίθετα τις υποθέσεις δεν τίς θεωρούμε αρχές, αλλά

απλώς υποθέσεις, για να προχωρήσουμε σε μια αρχή «άνυπόθετον»27. Ή μέθοδος ακριβώς αυτή πού ξεκινά άπό υποθέσεις καί πορεύεται προς μιαν αρχή αναιρώντας τίς υποθέσεις, γιά να επιβεβαιώσει αυτή τήν αρχή, είναι ή διαλεκτική. Το δεύτερο μέρος του «Παρμενίδη» του Πλάτωνα αποτελεί ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα της πλατωνικής διαλεκτικής. Ό Σωκρά

της δεν είχε χωρίσει τή μέθοδο τών μαθηματικών άπό τή μέθοδο της φιλοσο

φίας. Είχε μια ενιαία μέθοδο: τή διαλεκτική, ή οποία συνίστατο στο διάλογο. Ό Πλάτων αποδίδει μεγάλη βαρύτητα στή μέθοδο, τήν οποία μάλιστα

θεωρεί προϋπόθεση γιά να σημειωθεί πρόοδος στην έρευνα28. 'Ακόμη καί ô «δυσμαθέστατος» μπορεί να επιτύχει με τή μέθοδο στην προσπάθεια του29 . Μεγάλη σημασία δίνει επίσης στή σαφήνεια της μεθόδου30. Μια ανεπαρκής καί όχι καλά θεμελιωμένη μέθοδος μοιάζει με τό βάδισμα ενός τυφλού (Φαϊδρ. 270 de).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (384322)

Ό 'Αριστοτέλης αναφέρει ρητά τήν «διαλεκτικήν μέθοδον τών συλλογι

σμών», ή οποία όμως άφορα τους «διαλεκτικούς συλλογισμούς»31. Ό δια

λεκτικός συλλογισμός είναι απλώς ενα πιθανό συμπέρασμα, ενα έπιχείρη μα32, σε αντίθεση με τον αποδεικτικό συλλογισμό πού είναι «φιλοσόφημα»33.

Ό 'Αριστοτέλης διακρίνει δύο τρόπους, με τους οποίους συντελείται

27. Πολιτεία 509 d 511 e. 28. Πολιτεία 435 cd. 29. Φαίδων 79 e. 30. Νόμοι 965 c. 31. 'Ρητ. 1358 a 215. 32. Τοπ. 100 a 29b 23, 162 a 1518. Άναλ. πρότ. 46 a 910. Σοφ. Ήλ. 169 b 2529. 33. Τοπ. 162 a 1518.

Μέθοδος της φιλοσοφίας 97

γενικά ή μάθηση: την παραγωγή και την επαγωγή. Οί δύο αυτές μέθοδες διαγράφουν αντίστροφη πορεία. Στην παραγωγή ξεκινούμε άπο τις αρχές, άπο τα «καθόλου» και φθάνομε στα «κατά μέρος». 'Αντίθετα, στην επαγωγή ξεκινούμε από τα «κατά μέρος» και καταλήγουμε στα γενικά34. Στην πρώτη περίπτωση ή πορεία αρχίζει άπο το γενικό και αφηρημένο και καταλήγει με μια σειρά συλλογισμών στο ειδικό και συγκεκριμένο, ενώ στή δεύτερη έχουμε τήν αντίστροφη πορεία. Κατά τήν ομολογία του ϊδιου του 'Αριστο

τέλη δ Σωκράτης είναι ό εφευρέτης της επαγωγικής μεθόδου35. Ή διάκριση αυτή της μεθόδου εϊναι θεμελιώδης για τήν αριστοτελική λογική36.

Ό 'Αριστοτέλης, ώς πρακτικός νους πού ήταν, δίνει μια σκιαγραφία της μεθόδου του στα «'Ηθικά Νικομάχεια». Άφοΰ θέσουμε, λέγει, τό σκοπό της ερευνάς μας, διερευνούμε με ποιο τρόπο θα τον επιτύχουμε κατά τον ευκολό

τερο καί καλύτερο τρόπο37. Σκεφτόμαστε, συλλογιζόμαστε καί αναζητούμε αναλύοντας. Ή μέθοδος όμως αυτή της ανάλυσης εϊναι ή πορεία άπό τα «κατά μέρος» προς τις αρχές, εϊναι δηλαδή επαγωγή38.

Ό 'Αριστοτέλης προτιμά τή μέθοδο αυτή, επειδή τό είδικό καί συγκεκρι

μένο εϊναι «γνωριμώτερον», καί έχει ώς αρχή ότι στή μάθηση πρέπει να αρ

χίζει κανείς άπό τα «γνωριμώτερα»39. Τή θεωρεί μάλιστα καλύτερη καί επι

στημονικότερη40. Γι' αυτό τό λόγο ο 'Αριστοτέλης θεωρείται ό αρχηγός τών εμπειριστών, σέ αντίθεση μέ τον Πλάτωνα πού θεωρείται αρχηγός τών « νοολογιστώ ν» 41.

Ό 'Αριστοτέλης έθεσε τα θεμέλια του εμπειρισμού, του φιλοσοφικού1

εκείνου ρεύματος, πού δέχεται ότι αρχή της γνώσης εϊναι ή εμπειρία. Στο ρεύμα αυτό εντάσσονται οί: Θωμάς Άκυινάτης, 'Επίκουρος, Bacon, Locke, Berkeley, Mill κ.ά. Ό Mill μάλιστα λέγει χαρακτηριστικά ότι οί «ηθικές επιστήμες» θά «θεραπευθούν» μόνο αν εφαρμοστεί σ' αυτές ή εμπειρική μέθοδος42.

34. Άναλ. υστ. 81 a 4081 b 1. 35. Μ.τ.φ. 1078 b 2730, Τοπ. 108 b 717. 36. Ήθ. Νικ. 1095 a 30b 13. Για τήν παραγωγή καί επαγωγή στον 'Αριστοτέλη βλέ

πε W. Ν. Τ h ο m ρ s ο n, Aristotle's Deduction and Induction, Amsterdam 1975. T.Eng

b e r g P e d e r s e n , more on Aristotelian Epagoge. Phronesis 24, 1979, 301319. 37. Ήθ. NIK. 1112 b 1525. 38. Μ.τ.φ. 1063 b 1820. 39. ΉΘ. NIK. 1095 b 15. Άναλ. υστ. 71 b 3372 a 5. 40. TOF. 141 b 1521. Για τήν ανάλυση ώς μέθοδο της φιλοσοφίας Βλ.: L. S. S t e b

b i n g, Analyse als Méthode der Metaphysik.— Méthodologie der Philosophie. Hrsg. v o n A. K u l e n k a m p f f . Darmstadt 1979, 128.

41. Kant, Kr.d.r.V. B 882. 42. J. S. M i l l . A System of Logic. Works. Vol. VIII, Book VI, 833. Πρβλ. H. G.

G a d a m e r , Wahrheit und Méthode. Tubingen 1965 (1960), 1.

7


Ή ανάλυση πρέπει νά προχωρήσει σε βάθος μέχρι νά βρούμε τήν πρώτη αιτία, δηλαδή τήν αρχή. Ή αρχή αυτή, πού βρίσκομε τελευταία κατά τήν ανάλυση, είναι ή πρώτη κατά τή γένεση43. Ή εύρεση της πρώτης αιτίας, δηλαδή της αρχής, εϊναι απαραίτητη, γιατί μόνο με τή γνώση της συντελεί

ται ή γνώση του συγκεκριμένου πού εξετάζουμε κάθε φορά44. Για νά διευ

κολυνόμαστε κάθε φορά στην αναζήτηση της αρχής, πρέπει νά διατυπώ

νουμε πρώτα μέ αδρές γραμμές τον προβληματισμό και μετά αναλυτικά νά προχωρούμε στην έρευνα45.

Ό 'Αριστοτέλης θέτει το ερώτημα, αν, για νά ερευνήσουμε τήν ουσία των διαφόρων πραγμάτων, πρέπει νά χρησιμοποιήσουμε μιά μόνο μέθοδο για όλα ή διαφορετική σέ κάθε περίπτωση46. Στο ερώτημα αυτό άπαντα ότι δέν πρέπει νά αναζητήσουμε μιά μέθοδο για όλα τα πράγματα, γιατί δέν είναι εύκολο νά βρεθεί, άλλα και αν ακόμη βρισκόταν, θά ήταν «παντελώς ασαφής και δύσχρηστος» σέ κάθε συγκεκριμένη περίπτωση47. Κάθε μέθοδος δέν «αρμόζει» και δέν είναι χρήσιμος σέ κάθε έρευνα48. Έτσι διακρίνει διάφο

ρες μεθόδους, δπως τή μέθοδο της φιλοσοφίας49, των μαθηματικών50, των φυσικών51, τήν πολιτική μέθοδο52 κ.ά. Ή διάκριση αυτή της αριστοτε

λικής μεθόδου σέ παραγωγή και επαγωγή έχει υιοθετηθεί κατά καιρούς άπό αρκετούς φιλοσόφους53.

Πόσο μεγάλη σπουδαιότητα αποδίδει ό 'Αριστοτέλης στή μέθοδο φαί

νεται και άπό το γεγονός ότι σέ τρία βασικά συγγράμματα του αρχίζει τή διαπραγμάτευση του ξεκινώντας άπό τή μέθοδο. Αυτά είναι τά: «Ηθικά Νικο

μάχεια», «Φυσικά» και «Τοπικά». Ή εύ'ρεση της μεθόδου είναι για τον 'Αριστοτέλη προϋπόθεση για νά μπορέσουμε νά ερευνήσουμε ευκολότερα τά θέματα πού έχουμε νά πραγματευθοϋμε54. Ή μέθοδος είναι τό όργανο, μέ τό όποιο δείχνομε λογικά κάτι55. Τήν πρόοδο τών επιστημών και τών τεχνών τέλος αποδίδει στή μέθοδο πού χρησιμοποιούν56.

43. Ήθ. Νικ. 1112 b 2325. 44. Φυσ. 184 a 1015. 45. Ήθ. Νικ. 1098 a 2130. 46. Π. Ψυχ. 402 a 1320. 47. Τοπ. 102 b 3539. 48. Άναλ. πρ. 46 b 3537. 49. Πολ. 1279 b 1213. 50. Ήθ. Νικ. 1112 b 212.3 51. Μ.τ.φ. 1076 a 9. Π. ζφ. μορ. 704 b 13. 52. Ήθ. Νικ. 1094 b 1011. 53. Βλ. Θ. Β ο ρ έ α, Εισαγωγή είς τήν φιλοσοφίαν. 'Αθήναι 1953 (1935), 3339,

ΤοΟϊ διου, Λογική, Αθήναι 1932, 241242. 54. Τοπ. 100 a 18101 a 30. 55. Άναλ. πρ. 46 b 26. 56. Ήθ. Νικ. 1098 a 2130.


DESCARTES (15961650)

Ό Descartes, νομικός, μαθηματικός και φιλόσοφος διατύπωσε στο «Λό

γο περί της μεθόδου» πρώτα τη μέθοδο των μαθηματικών και πιο συγκεκριμέ

να της "Αλγεβρας. 'Από την εφαρμογή της μεθόδου αυτής έμεινε πολύ ικα

νοποιημένος, πού σκόπευε να τήν εφαρμόσει και στις άλλες επιστήμες. Σκέφτηκε όμως ότι οι άλλες επιστήμες έπρεπε να δανειστούν τις αρχές τους άπό τη φιλοσοφία. Έπρεπε λοιπόν πρώταπρώτα να καθορίσει για τη φιλο

σοφία αρχές σίγουρες. Για να αποφύγει δμως τή βιασύνη ανέβαλε ενα τέτοιο σοβαρό εγχείρημα για αργότερα, άφοϋ άλλωστε δέν θεωρούσε τον εαυτό του τότε ακόμη ώριμο57. Πριν καταπιαστεί σοβαρά με τις αρχές τής φιλο

σοφίας, διατύπωσε μερικούς κανόνες για μια «προσωρινή ηθική» για ατομι

κή του χρήση, καθώς έλεγε ό ίδιος58. Στο τέταρτο μέρος τής πραγματείας του ô Descartes ανακαλύπτει τήν

πρώτη αρχή τής φιλοσοφίας πού αναζητούσε και πού ο ίδιος θεωρεί πολύ γερή και σίγουρη. Αυτή είναι: σκέπτομαι άρα υπάρχω.

Ό τρόπος πού κατέληξε ό Descartes σ' αυτή τήν αρχή είναι ό έξης: Σκέφτηκε πώς όλες οί σκέψεις πού κάνει ό νους, όταν είμαστε ξύπνιοι, μπο

ρούν να έλθουν ολόιδιες και στον ύπνο μας πού τότε δέν είναι αληθινές. «'Αμέσως όμως πρόσεξα», συνεχίζει ό φιλόσοφος, «πώς ενώ εγώ ήθελα να σκεφτώ έτσι, ότι όλα ήταν ψεύτικα, έπρεπε αναγκαστικά, εγώ πού τό σκεφτό

μουν να εϊμαι κάτι». Έτσι συμπεραίνει τήν ύπαρξη του άπό τήν ύπαρξη τής σκέψης του. Ή αρχή αυτή ξεπήδησε άπό τήν αμφιβολία πού είχε ό Descar

tes για όλα59.

KANT (17241804)

Ό Κάντιος κάνει αυστηρό διαχωρισμό ανάμεσα στή μέθοδο των μαθη

ματικών και τής φιλοσοφίας. Ή μέθοδος τών μαθηματικών δέν μπορεί με κανένα τρόπο να εφαρμοστεί στή φιλοσοφία60. Ή ουσία τών μαθηματικών βασίζεται σέ ορισμούς, αξιώματα και αποδείξεις, πράγματα ξένα προς τή φιλοσοφία, ή οποία πρέπει να γνωρίζει τα όρια της61.

Ή φιλοσοφία δέν επιτρέπεται να προβάλλει τις αρχές της «a priori», άλλα πρέπει νά αιτιολογεί τήν αρμοδιότητα της μέ ενδελεχή παραγωγή62.

57. Descartes, όπου παρ. 1922. 58. "Όπου παρ. 23. 59. Όπου παρ. 3132. 60. Kr. d. r. V. Β 760. 61. Β 754755. 62. Β 761.


Τά μαθηματικά έχουν ως αντικείμενο τους το γενικό στή συγκεκριμένη του έννοια, ενώ το αντικείμενο της φιλοσοφίας είναι το γενικό στην αφηρημένη του έννοια. Ύστερα άπ' αυτά συμπεραίνει ό Κάντιος ότι ή μέθοδος τών μα

θηματικών είναι «αποδεικτική», ενώ της φιλοσοφίας «ακροαματική))63. Για τή μέθοδο της φιλοσοφίας υποστηρίζει ό Κάντιος ότι αύτη μπορεί

νά είναι είτε αναλυτική εϊτε συνθετική64. "Οπως λέγει ό ίδιος, ό πρόλογος στα «Προλεγόμενα για κάθε μελλοντική μεταφυσική» έχει γραφεί κατά τήν αναλυτική μέθοδο, ενώ το ίδιο τό έργο κατά τή συνθετική65.

Για να καταλάβουμε καλύτερα τί εννοεί ό Κάντιος με τήν αναλυτική και συνθετική μέθοδο πρέπει πρώτα να δούμε τί εννοεί μέ τήν αναλυτική και συνθετική κρίση, παρόλο πού ή σημασία της δεν ταυτίζεται απόλυτα μέ τήν αναλυτική και συνθετική μέθοδο66. Ό Κάντιος χωρίζει όλες τις κρί

σεις σε αναλυτικές και συνθετικές. Ή κρίση εκείνη, στην οποία τό κατηγορούμενο περιέχεται στο υποκεί

μενο της πρότασης, είναι αναλυτική. 'Αντίθετα, ή κρίση εκείνη, στην οποία τό κατηγορούμενο δέν περιέχεται στο υποκείμενο της πρότασης, είναι συν

θετική. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε ταυτότητα εννοιών, στή δεύτερη όμως όχι. Οί αναλυτικές κρίσεις απλώς επεξηγούν, είναι δηλαδή επεξηγη

ματικές, ενώ οί συνθετικές διευρύνουν και εμβαθύνουν. 'Αναλυτική είναι ή κρίση: όλα τα σώματα είναι έκτατα ή ό χρυσός είναι κίτρινο μέταλλο. Συνθετική είναι ή κρίση: Όλα τα σώματα είναι βαριά. Οί αναλυτικές κρί

σεις στηρίζονται στην αρχή της αντίφασης και είναι όλες a priori. 'Αντίθε

τα, οί συνθετικές κρίσεις δέν χρειάζονται τήν αρχή της αντίφασης* άλλες άπ' αυτές είναι a priori καί άλλες a posteriori67.

Ό Κάντιος δέχεται τήν ύπαρξη της διαλεκτικής στή φιλοσοφία, έστω καί σέ περιορισμένη έκταση. Στην «Κριτική τοϋ καθαρού λόγου» αφιερώνει ενα μεγάλο μέρος στην υπερβατική διαλεκτική, όπου αναπτύσσει τέσσερις κοσμολογικές αντινομίες. Οί δυο πρώτες, όπως ομολογεί ό ίδιος, δέν μπο

ρούν νά αληθεύουν68, ενώ οί δύο τελευταίες είναι δυνατόν νά αληθεύουν69. Οί αντινομίες οφείλονται κατά τον Κάντιο στο ότι κάθε φορά εξετάζεται ή ολότητα του κόσμου. Έτσι ô Κάντιος παραδέχεται μεν τήν δυνατότητα

63. Β 762. 64. Β 26. Πρβλ. G. M a r t i n , Ι. Kant, Ontologie und Wissenschaftstheorie.

Berlin 1969 (1950), 249254. 65. Kant, Werke Bd. 4, 263. 66. G. M a r t i n , I, Kant, 250. 67. A 67, Β 1011. Kant Werke Bd. 4, 267. 68. Β 556. 69. Β 559560.

Μέθοδος της φιλοσοφίας 101

της διαλεκτικής στή φιλοσοφία, τήν περιορίζει όμως μόνο σ' αυτές τις τέσ

σερις κοσμολογικές αντινομίες70. Πώς ορίζει όμως τη μέθοδο ό Κάντιος; Μέθοδος κατά τήν άποψη του

είναι μιά πορεία, πού είναι σύμφωνη μέ ορισμένους κανόνες71. Αυτή έχει πάντοτε συστηματικό χαρακτήρα, επειδή ό ϊδιος ό νους πού τήν παράγει εί

ναι συστηματικός72.

HEGEL (17701831)

Ό Έγελος δανείζεται άπό τον Κάντιο τή διάκριση της μεθόδου σέ ανα

λυτική και συνθετική, άλλα μέ διαφορετική έννοια. Λέγει μάλιστα επεξη

γηματικά ότι ή πορεία της αναλυτικής μεθόδου είναι αντίστροφη προς εκεί

νη της συνθετικής. Ένώ δηλαδή ή αναλυτική μέθοδος ξεκινά άπό τό ειδικό και συγκεκριμένο και καταλήγει στο γενικό και αφηρημένο, ή συνθετική μέδοδος ξεκινά άπό τό γενικό και αφηρημένο και καταλήγει στο ειδικό καί συγκεκριμένο73. Στην ουσία ή διάκριση αυτή τής μεθόδου δέν διαφέρει άπό εκείνη τοϋ 'Αριστοτέλη. Ή έγελιανή ανάλυση αντιστοιχεί προς τήν αριστοτελική επαγωγή καί ή σύνθεση προς τήν παραγωγή. Ή χρησιμοποίη

ση ωστόσο τής μιας ή τής άλλης μεθόδου δέν γίνεται κατά βούληση. Αυτό εξαρτάται άπό τή φύση τοϋ αντικειμένου πού έχουμε να πραγματευθοϋμε κάθε φορά74. Ή μέθοδος όμως για τήν απόλυτη γνώση είναι αναλυτική και συνθετική ταυτόχρονα75.

Ή κατ' εξοχή μέθοδος τοϋ Έγέλου είναι ή διαλεκτική. Ό Έγελος, σέ αντίθεση μέ τον Κάντιο, πού περιορίζει τή διαλεκτική σέ τέσσερις κοσμο

λογικές αντινομίες, δέχεται ότι κάθε έννοια είναι άντινομική76, άφοϋ ό ί

διος ό νους πού τις παράγει είναι διαλεκτικός77. Ό Έγελος δέν φαίνεται πολύ ενθουσιασμένος άπό τήν πλατωνική δια

λεκτική, τήν οποία χαρακτηρίζει αρνητική78 καί επιφανειακή79, σέ αντίθε

ση προς τή δική του πού θεωρεί αληθινή80. Επειδή τό κέντρο τής Έγελιανής φιλοσοφίας είναι ή λογική, γι' αυτό

70. Β 442. 71. Β 696. 72. Β 765. 73. Hegel, Werke, Bd. 8, 438. 74. Παρ. 436437. 75. Hegel, Werke, Bd. 3,167. Bd. 1,72. 76. Hegel, Werke Bd. 4, 227. 77. Παρ. 118. 78. Hegel, Werke Bd. 18, 230. 79. Hegel, Werke Bd. 4, 112. 80. Παρ. 5152, Bd. 18,225. 81. Hegel, Werke Bd. 4,50


ή διατύπωση της φιλοσοφικής μεθόδου είναι έργο της λογικής81. Μέθοδος κατά τον Έγελο δεν είναι τίποτε άλλο παρά το «οικοδόμημα τοϋ όλου, πού έχει ανεγερθεί ώς καθαρή ουσία»82.

MARX (18181883)

Ό ίδιος ό Μαρξ ομολογεί στον επίλογο της δεύτερης έκδοσης του «Κε

φαλαίου» του δτι ή μέθοδος πού χρησιμοποιεί είναι ή διαλεκτική. Προσθέ

τει όμως ταυτόχρονα ότι ή διαλεκτική του όχι μόνο εϊναι διαφορετική άπό εκείνη τοϋ Έγέλου, άλλα και τελείως αντίθετη.Επεξηγώντας γιατί εϊναι αντίθετη λέγει ότι, ενώ στον Έγελο ή πορεία της σκέψης πού ονομάζει «ιδέα» εϊναι ή δημιουργός τοϋ πραγματικοΰ, σ' αυτόν αντίθετα τό ιδεατό δεν εϊναι τίποτε άλλο άπό τό «υλικό πού έχει μετατεθεί στα κεφάλια τών ανθρώπων»83.

Ό ορθόδοξος μαρξιστής Lukacs αποδίδει τόση μεγάλη σπουδαιότητα στή μέθοδο τοϋ Μαρξ, ώστε φτάνει στο σημείο να δεχτεί ότι τό αποφασι

στικό κριτήριο για να χαρακτηριστεί κανείς μαρξιστής δεν εϊναι ή ορθότητα ή όχι τών θέσεων τοϋ Μαρξ, άλλα τό αν εϊναι ή όχι οπαδός της μαρξικής μεθόδου, ή οποία εϊναι ή «επαναστατική διαλεκτική». Ό Λούκατς, πριν προ

χωρήσει στον ορισμό της διαλεκτικής, θέτει πρώτα τό ερώτημα πώς είναι δυνατό μιά θεωρία να εϊναι επαναστατική. Ή απάντηση πού δίνει στο ερώ

τημα αυτό εϊναι ότι μια θεωρία μπορεί να εϊναι επαναστατική στο βαθμό πού καταργεί τή διαφορά θεωρίας καϊ πράξης.

Ή ουσία της επαναστατικής μεθόδου έγκειται κατά τον Λούκατς στο ότι οι «έννοιες δέν εϊναι αμετακίνητα σχήματα, πού όταν όριστοΰν μιά φορά δεν αλλάζουν τό νόημα τους έγκειται ακόμη στο ότι οί έννοιες δέν εϊναι α

πομονωμένες ή μιά άπό τήν άλλη, ούτε αφηρημένα πλάσματα της φαντασίας, άλλα ζωντανές πραγματικότητες, πού προκαλοΰν μιά πορεία της διαρκοΰς μεταβολής, τοϋ διαρκούς πηδήματος»84. Τό κεντρικό πρόβλημα τής διαλε

κτικής μεθόδου τοϋ Μαρξ είναι ή αλλαγή τής πραγματικότητας85, άφοΰ σκοπός τής φιλοσοφίας του είναι ή αλλαγή τοϋ κόσμου86.

WITTGENSTEIN (18891951)

Ό Wittgenstein ξεχωρίζει επίσης τή μέθοδο τής φιλοσοφίας άπό τή

82. Hegel, Werke Bd. 1, 45. 83. MarxEngels Werke, Bd. 23,27. 84. G. L u k é c s , Schriften zur Ideologie und Politik. Hrsg. von P. Ludz. Dar

mstadt 1973 (1967) 2021. 85. Παρ. 44. 86. MarxEngels Werke, Bd. 3,67.


μέθοδο των μαθηματικών, πού συνίσταται στην «αντικατάσταση»87. Σκοπός της φιλοσοφίας κατά τον Wingenstein εϊναι ή διευκρίνηση τών νοημάτων88. Το μόνο πού μπορεί να κάμει ή φιλοσοφία είναι να περιγράφει τη γλώσσα89. Ή μέθοδος λοιπόν της φιλοσοφίας εϊναι ή περιγραφή.

Ό Wittgenstein προχωρεί ακόμη περισσότερο στο πρόβλημα της με

θόδου λέγοντας ότι ή μόνη ορθή μέθοδος της φιλοσοφίας θα ήταν ή έξης: «Να μή λέγει κανείς τίποτε παρά ό,τι μπορεί να ειπωθεί, δηλαδή προτάσεις τών φυσικών επιστημών — δηλαδή κάτι πού δεν έχει καμιά σχέση με τή φιλοσοφία —, και κάθε φορά πού κάποιος άλλος ήθελε να πει κάτι το μετα

φυσικό, να του υποδεικνύουμε, πώς σε ορισμένα σημεία τών προτάσεων του δεν έχει δώσει κανένα νόημα». Τή μέθοδο αυτή χαρακτηρίζει ô Wittgen

stein ως τή μόνη αυστηρά ορθή90.

R.G. COLLINGOOD (18891943)

Ό Collingwood δέχεται δτι ενώ στις επιστήμες οί κρίσεις είναι καθαρά υποθετικές, στή φιλοσοφία δεν μπορούν να είναι απλώς υποθετικές, άλλα πρέπει να εϊναι ταυτόχρονα καί κατηγορικές91. Στην ουσία της μάλιστα μια φιλοσοφική κρίση εϊναι κατηγορική92. Υιοθετεί επίσης τήν άποψη άλλων φιλοσόφων, ή οποία δέχεται δτι ή φιλοσοφική σκέψη καί κατά συνέπεια καί ή φιλοσοφία μπορεί καί πρέπει να έχει συστηματικό χαρακτήρα93.

Κατά τον Collingwood ή φιλοσοφική σκέψη δεν μπορεί να εϊναι ούτε αυστηρά παραγωγική ούτε αυστηρά επαγωγική. Αυτή συνίσταται μάλλον στο να «εμβαθύνει καί να διευρύνει τή γνώση μας σ' ενα ανώτερο όρο στην ϊδια κλίμακα τών ιδεών»94.

Ό Collingwood επεξηγώντας λέγει ότι ό φιλοσοφικός στοχασμός εϊναι παραγωγικός, επειδή ώς σύστημα στηρίζεται σε αρχές, οί όποιες επιδέχονται κριτική καί πρέπει να επαληθευτούν με τήν επιτυχία τους στην πράξη. Γι' αυτό τό λόγο ό φιλοσοφικός στοχασμός εϊναι ταυτόχρονα καί επαγωγι

κός. Ή επαγωγική όμως αυτή μέθοδος διαφέρει άπό εκείνη τών φυσικών επι

στημών, γιατί οί εμπειρίες, στις όποιες στηρίζονται οί φιλοσοφικές θεωρίες,

87. L. W i t t g e n s t e i n , Tractatus, 6.24. 88. Παραπ. 4.112. 89. L. W i 11 g e n s t e i n, Philosophische Untersuchungen, 124. 90. L. W i 11 g e n s t e i n, Tractarus 6.53. 91. R. G.C o l i i ngw ο od, An Essay on Philosophical Method. Oxford 1970

(1933), 133134. 92. Παραπ. 136. 93. Παραπ. 193, 198, 222. Για παράδειγμα οί Κ. J a s ρ e r s, Philosophie I, 271 καί

H e g e l , Werke Bd. 1,70. 94. C o l l i n g w o o d , όπου παραπ. 222.


είναι εμπειρίες ενός λογικοϋ δντος, πού θεωρεί και φιλοσοφεί». Ή ϊδια τ\ θεωρία της φιλοσοφίας εϊναι ουσιώδες μέρος της φιλοσοφίας95.

III

Άπο τη σύντομη αύτη αναδρομή στις μεθόδους, πού κατά καιρούς φιλό

σοφοι χρησιμοποίησαν στο έργο τους ή τουλάχιστο πού θεωρούσαν ορθές, ανεξάρτητα άπο το αν κατάφεραν ή όχι να τις εφαρμόσουν στις έρευνες τους, βλέπουμε ότι δεν υπάρχει μια έγκυρη και αντικειμενική μέθοδος της φιλο

σοφίας, δεν υπάρχει ή μέθοδος της φιλοσοφίας πού ζητούσαμε να βρούμε, άλλ' ότι οί μέθοδες της φιλοσοφίας είναι πολλές και ποικίλες, και μάλιστα πολλές φορές αντίθετες μεταξύ τους.

"Ισως οί παράγοντες πού καθορίζουν κάθε φορά τον τρόπο της μεθόδου να εϊναι πολλοί, στα πλαίσια όμως της εργασίας αυτής θα περιοριστούμε νά επισημάνουμε ενανϊσως το σπουδαιότερο. Ό τρόπος τής μεθόδου εϊναι ανάλογος μέ το σκοπό τής φιλοσοφίας πού θέτει κάθε φιλόσοφος. Για παρά

δειγμα, σκοπός τής φιλοσοφίας κατά τό Μαρξ είναι ή αλλαγή του κόσμου* άρα ή προσφορότερη και καταλληλότερη μέθοδος ήταν αυτή πού χρησιμο

ποίησε, δηλαδή ή επαναστατική διαλεκτική. Άφοϋ κατά τον Wittgenstein σκοπός τής φιλοσοφίας εϊναι ή αποσαφήνιση των νοημάτων, εϊναι εύλογο ότι ή μέθοδος τής περιγραφής πού χρησιμοποίησε ήταν ή καλύτερη. "Αν δεχτεί κανείς, όπως δέχτηκε ό Πλάτων, ότι σκοπός τής φιλοσοφίας εϊναι ή διερεύνηση προβλημάτων, χωρίς ωστόσο νά εϊναι πάντοτε σίγουρος για τα συμπεράσματα τής ερευνάς του, άφοϋ είναι εξίσου δυνατή και εύλογη μια αντίθετη άποψη, τότε πρέπει νά ακολουθήσει τήν άπορητική διαλεκτική.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει μέ κανένα τρόπο ότι και στην περίπτωση πού δύο φιλόσοφοι συμφωνούν ώς προς τό σκοπό τής φιλοσοφίας δεν μπορούν νά διαφωνήσουν ώς προς τήν ακολουθητέα μέθοδο. Έχουμε μάλιστα τό φαινόμενο, ό ϊδιος φιλόσοφος νά δέχεται τρεις διαφορετικές μεθόδους για τήν έρευνα του ϊδιου αντικειμένου96.

Αυτό συμβαίνει, επειδή στή φιλοσοφία, περισσότερο άπό κάθε άλλη περιοχή τοϋ επιστητού, υπεισέρχεται σέ μεγάλο βαθμό ό υποκειμενικός παράγων. Δέν είναι μάλιστα λίγοι οί φιλόσοφοι πού υποστηρίζουν πώς στή φιλοσοφία δέν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια. Ή θέση αυτή είναι ενα άπό

95. Παραπ. 174175. Για τη μέθοδο τής φιλοσοφίας βλέπε ακόμη: R. Μ. H a r e , Essays on Philosophical Methods. London 1972 (1971). Μ. Β u n g e , Method, Model and Matter. Boston 1973.

96. W . . D i l t h e y , όπου παραπ. 18.


τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του υπαρξισμού97. 'Ακριβώς οι διαφορετικές και συχνά αντίθετες θέσεις των φιλοσόφων δέν προξενούν κατά τήν άποψη του Έγέλου καμιά ζημιά στη φιλοσοφία, αλλ' αντίθετα ήταν και είναι αναγ

καίες γιά τήν υπαρξή τους98. νΑν θελήσουμε τώρα να δοϋμε ποια είναι ή επικρατέστερη μέθοδος τών

φιλοσόφων, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή είναι ή διαλεκτική, ή οποία όμως διαφοροποιείται κάθε φορά. Ό Ζήνων χρησιμοποιεί τήν οντολογική και λογική διαλεκτική, ό Πλάτων τήν άπορητική διαλεκτική, ό Έγελος τήν από

λυτη διαλεκτική και ό Μαρξ τήν επαναστατική διαλεκτική. Υπάρχουν βέβαια και φιλόσοφοι πού αρνούνται παντελώς τή δυνατό

τητα της διαλεκτικής, όπως οι Leibniz99, 'Αριστοτέλης, Husserl, Scholz κ.ά.100. Αυτοί αρνούνται τή δυνατότητα της διαλεκτικής, δηλαδή τήν ύπαρ

ξη αληθινών αντιφάσεων. "Οπου παρουσιαστεί αντίφαση θα υπάρξει οπωσ

δήποτε λάθος ή στο συλλογισμό ή στην υπόθεση, στην οποία στηρίζεται ό συλλογισμός.

"Αν θά θέλαμε τώρα νά εκφράσουμε τήν προτίμηση μας γιά μια από τις διαλεκτικές αυτές μεθόδους, θά συμφωνούσαμε μέ τήν άποψη εκείνων πού πιστεύουν πώς ή μέθοδος της φιλοσοφίας είναι ή διαλεκτική του Πλάτωνα, ό όποιος πάλι τήν πήρε άπό το δάσκαλο του το Σωκράτη101.

Ή απορία πηγάζει άπό τήν αδυναμία του νου νά βρίσκει πάντοτε μια απόλυτα έγκυρη και αντικειμενική λύση τών προβλημάτων πού τον απα

σχολούν κάθε φορά, άφοϋ ή ανθρώπινη γνώση δέν είναι χωρίς όρια102, έστω και αν μερικοί νομίζουν πώς τήν βρήκαν103. Ή απορία δηλώνει ακόμη τήν αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία του ανθρώπινου νου. 'Ακόμη και οι πιο κατηγορηματικοί άρνητές της διαλεκτικής καταλήγουν στην ερευνά τους πολλές φορές σέ απορία104.

Μήπως όμως ή θέση πού διατυπώνουμε, ότι δηλαδή ή μέθοδος της φιλο

σοφίας εϊναι ή άπορητική διαλεκτική, περιέχει κι αυτή μια αντίφαση; 'Αναμφίβολα, ή θέση αυτή είναι αντιφατική, γιατί, άφοϋ στα προβλήματα

97. J. Ρ. S a r t r e , L'existentialisme est un humanisme. Paris 1970, 2425. Κ. J a s p e r s , Von der Wahtheit, Munchen 1958, 590:«Ή αλήθεια δέν είναι άμοιρη ψεύδους».

98. Hegel, Werke, Bd. 17,47. 99. L. C o u t u r a t, Opuscules et fragments inédits de Leibniz, Paris 1903, 397

G. M a r t i n , Leibniz, Berlin 1967, 8392. 100. G. M a r t i n , Allgemeine Metaphysik. Berlin 1965, 316. 101. G . M a r t i n , Allgemeine Metaphysik, 326332. Ί . Θ ε ο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ς ,

Εισαγωγή στή φιλοσοφία, Τόμος Α, 'Αθήναι 1974, 13,16. 102. Βλέπε σημείωση 12. 103. L . W i t t g e n s t e i n , Tractatus, σ. 10 (πρόλογος). 104. 'Αριστοτέλης Μ.τ.φ. 996 a 45. 1028 b 23.


πού διερευνούμε καταλήγουμε σέ απορία καί άφοϋ ή μέθοδος είναι κι αυτή ενα άπό τά προβλήματα της φιλοσοφίας, έπρεπε κι εδώ να καταλήξουμε σέ απορία, για να επαναλάβουμε τή ρήση του Πλάτωνα: «Πρωτύτερα νομί

ζαμε πώς ξέραμε, τώρα όμως βρισκόμαστε σέ απορία»105. Τί μας απομένει λοιπόν ύστερα άπό όλα αυτά να πούμε για τή μέθοδο

της φιλοσοφίας; Ό καθένας μπορεί καί πρέπει νά βρει μόνος του τή μέθοδο της φιλοσοφίας. Σ' αυτή του τήν προσπάθεια ό μόνος οδηγός του θα είναι το λογικό του* αυτό ισχύει άλλωστε για όλα τά προβλήματα του νου106. Ή φιλοσοφία, όπως λέγει ό Πλάτων, δεν είναι μάθημα, άλλα γεννάται ξα

φνικά σαν σπίθα στην ψυχή με τήν πολλή συναναστροφή, όπως ακριβώς γεννάται τό φώς άπό τό άναμμα της φωτιάς107.

105. Πλάτ. Σοφ. 244 a. 106. Πλάτ. Κρίτ. 46 b. Descartes, 27. 107. Πλάτ. Ζ Επιστολή 341 cd. Tò ότι ή φιλοσοφία δεν είναι μάθημα υποστηρίζει

καί ό W i t t g e n s t e i n , Tractatus, 4. 112.

ΜΑΡΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΥ ΣΑΝΤΟΡΙΝΙΟΥ Διευθύντριας Γαλλικού 'Ινστιτούτου 'Ιωαννίνων

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΣΤΟ ((ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ» *

Ή κατηγορία του Α' προσώπου μέσα στο κείμενο του Όδ. Ελύτη

Ε ι σ α γ ω γ ι κ ά π ρ ο λ ε γ ό μ ε ν α

Μέσα στη γλώσσα και μέ τή γλώσσα ό άνθρωπος συστήνεται σαν υπο

κείμενο, γιατί μόνον ή γλώσσα θεμελιώνει μέσα στην πραγματικότητα της την έννοια του: εγώ, την έννοια της υποκειμενικότητας. Ή υποκειμενι

κότητα ορίζεται, όχι σαν συναίσθηση του ότι ό καθένας είναι ό εαυτός του, αλλά σαν ψυχική ενότητα πού βρίσκεται πάνω από το σύνολο των βιωμάτων πού συναρθροίζει καί πού εξασφαλίζει τή σταθερότητα της συνείδησης. Αυτή ή υποκειμενικότητα δεν είναι παρά ή εμφάνιση μιας θεμελιακής ιδιό

τητας τής γλώσσας. Το ότι ενα εγώ, μπορεί να λέει: εγώ. Έδώ βρίσκεται ή βάση τής υποκειμενικότητας, πού καθορίζεται μέ τή γλωσσική κατηγορία τοΰ προσώπου. Ή συνείδηση του έαυτοϋ μας δεν είναι δυνατή παρά εφ' όσον αποδειχτεί αντιθετικά. Λέω: Έ γ ώ, απευθυνόμενος σ' ενα Έ σ ύ. Αυτή ή αναγκαιότητα συνομιλίας συνθέτει το πρόσωπο, γιατί επιβάλλει το έγώ καί γίνεται εσύ και τό εσύ, εγώ. Μέσα στή συνομιλίαέπικοινωνία, αποδείχνομαι έγώ σαν πρόσωπο μπροστά σε ένα άλλο, γιατί το έγώ θέτει μια πραγματικότητα πού εϊναι εσωτερική, ένώ τό: εσύ, μια πραγματικότητα εξωτερική. Τό υποκειμενικό πρόσωπο του έγώ, απέναντι στο μήυποκειμε

νικό έ σ ύ καί τα δυο απέναντι στο τρίτο πρόσωπο του α υ τ ό ς , ό άλλος. Ή κατηγορία του προσώπου εϊναι αναγκαία καί συμφυής στο ρήμα.

Έγώ σημαίνει, ακόμα, τό πρόσωπο πού παράγει τήν παρούσα φραστική ενότητα πού τό περιέχει σαν έγώ, καί τό ντύνει μέ σημασία, τό επενδύει σημαντικά. Τό έγώ δέν έχει άλλη γλωσσική ύπαρξη παρά μέσα στο λόγο πού τό προσφέρει. Το ϊδιο ισχύει καί για τό εσύ. "Ενα άπό τα κύρια χαρακτη

*Κείμενο τής διαλέξεως πού δόθηκε στο Πανεπιστήμιο 'Ιωαννίνων, στα πλαίσια τιμητικής εκδηλώσεως για τήν βράβευση τοϋ ποιητοϋ.

108 Μ. Εύαγγελινοϋ Σαντορινιού

ριστικά του πρώτου και του δεύτερου προσώπου εϊναι ή μοναδικότητα τους. Το έγώ, πού μιλάει, και το εσύ, στο όποιο απευθύνεται είναι κάθε φορά μοναδικά. Σήμα μοναδικό, πού δίνεται με την άσκηση της γλώσσας. Το έγώ, αποκαλύπτει τό πρόσωπο πού μιλάει και ορίζει τον ατομικό λόγο, θεμελιώ

νοντας την αντίθεση: γλώσσασύστημα σημάτων νς γλώσσαάτομική παρα

γωγή λόγου, πού διαρθρώνεται σαν ενα σύστημα αναφορών με κέντρο τό έγώ. Ή ϊδια ή υποκειμενικότητα βρίσκεται μέσα σ' αυτήν τήν παραγωγή

άσκηση της γλώσσας και δεν υπάρχει άλλη καμιά αντικειμενική μαρτυρία της ταυτότητας του υποκειμένου, παρά αυτά πού δίνει τό ϊδιο για τον εαυτό του.

Με αφετηρία και τέλος αυτήν τήν αρχή, θα προσπαθήσουμε τώρα, εδώ, να φανερώσουμε πώς υπάρχει και πώς λειτουργεί τό πρόσωπο του ποιητή, τό α' πρόσωπο, μέσα στο «άξιον εστί)) και τι συμβαίνει — «ποιος και τί τα βουνά» — τί συμβαίνει όταν ή πορεία του υποκειμένου της εκφώνησης εισά

γει μέσα στο πλέγμα του κειμένου τή διαλεκτική των α' β' και γ' προσώπων.

Α. 1. 'Από τους πρώτους στίχους της Γένεσης, διαβάζουμε:

α. Έκεϊ μόνος ά ν τ ί κ ρ υ σ α τον κόσμο. β. Είδα τότε θ υ μ ά μ α ι γ. Ήταν ό ήλιος μέ τον άξονα του μέσα μ ο υ .

"Ενα πρώτο πρόσωπο, ενα υποκείμενο: έ γ ώ ανοίγει τό βιβλίο και τό λόγο, οργανώνοντας τρεις τάξεις σημασίας: τήν τάξη του κόσμου, τήν τάξη του άνθρωπου και τήν τάξη τοΰ λόγου. Σχηματοποιώντας το τριαδικό αυτό πρότυπο, τοποθετούμε πάνω στον ϊδιο άξονα τον άνθρωπο και τον κόσμο ανάμεσα τους, σέ ανώτερο επίπεδο, γιατί τους περιέχει, τό Ρήμαλόγο.

Λόγος / \

άνθρωπος κόσμος. · Δηλώνεται ρητά ή πρωταρχική μεταφυσική αντίθεση: άνθρωπος νς

φύση ή άνθρωπος νς κόσμος, πού ρυθμίζει αισθητικά όλη τήν ιδεολογία της ποίησης γενικά, και θέλει, εδώ, αντιμέτωπους μέσα στον ϊδιο στίχο, τον άνθρωποποιητή και τον κόσμο. Ή γλωσσική συντακτική αντίθεση υποκείμενο νς αντικείμενο θέτει τό έγώ του άνθρωπου απέναντι στον κόσμο:

—Υποκειμενικότητα νς αντικειμενικότητα ή εσωτερικότητα νς έξωτε

ρικότητα. Τό έγώ και ό κόσμος, γρήγορα, ταυτίζονται, έλκει τό ένα τό άλλο, και τα δυο συνθέτουν ε ν α , όταν ό ήλιος, σαν απέραντο φως, σαν άπειρη έξωτερικότητα, εισχωρεί μέσα στο έγώ, άπειρη εσωτερικότητα. Ή διχοτο

μική σχέση: άνθρωπος νς κόσμος ή μικρόκοσμος νς μακρόκοσμος καταρί

πτεται και μετατρέπεται σέ ολότητα: μεταμόσχευση τοΰ έγώ στον κόσμο ή του κόσμου στο έγώ. «Αυτός λοιπόν έγώ, ό κόσμος ô μικρός ό μέγας —

Tò πρόσωπο του ποιητή στο «"Αξιον Εστί» 109

αίέν ό κόσμος ό μικρός ο μέγας» όπου ό άνθρωπος εγγράφεται στην τροχιά του κόσμου κι δ κόσμος στη μοίρα τοΰ ανθρώπου: ό άξονας του ήλιου γίνεται άξονας του ποιητή κι ό ποιητής, άξονας του κόσμου μέσα στην ταυτότητα:

αυτός έγώ= ό κόσμος ό μικρός αυτός εγώ = ό κόσμος ό μέγας. 2. Ή λειτουργία του εγώ μέσα στις ρηματικές μορφές: ά ν τ ί κ ρ υ

σ α ε ί δ α θ υ μ ά μ α ι ανοίγει δυο ξέχωρες στιγμές χρονικής παρου

σίας: ενα τ ώ ρ α κι ενα τ ό τ ε . Στο χώρο τοϋ τ ώ ρ α ανήκει τό ε δ ώ τοΰ εγώ πού μιλάει: έσω εγώ τώρα. Παρόν χωρίς καθορισμένα όρια, χω

ρίς αρχή, χωρίς τέλος, παρόν πού δέν εντοπίζεται, δέν έρχεται από πουθενά, δέν πηγαίνει πουθενά. Κι αυτό σημαίνει πώς έρχεται άπό παντού και είναι παντού. Πουθενά και παντού. Έ δ ώ έ γ ώ τ ώ ρ α = έ γ ώ π α ν τ ο ΰ

π ά ν τ α και στους αιώνες τών αιώνων. "Απειρη χρονικότητα ή άχρονικό

τητα· γιατί τό παρόν αυτό δέν είναι χρόνος. Είναι ή ϊδια ή δυνατότητα τοΰ χρόνου. Στο χώρο τοΰ τ ό τ ε ανήκει ή μνήμη. Ή «ίδια ή μνήμη γινάμενη παρόν» οργανώνει μέ τή φωνή της ένα παρελθόν πού αγγίζει τήν πρώτη στιγμή μιας γένεσης: γένεση τοΰ κόσμου άπό τό χάος, τοΰ άνθρωπου άπό τον πηλό, της μέρας άπό τή νύχτα, τοΰ ποιητή άπό τον άνθρωπο. Ή μνήμη «άκαυτη βάτος» είναι ό δημιουργός αυτής τής συνγένεσης, αυτής τής πα

λιγγενεσίας. Μνήμη και λόγος. Στην αρχή ήταν ό λόγος. Και εϊπεν ό ποιη

τής: Γεννηθήτω ό κόσμος. 3. Οι ρηματικές μορφές: αυτός πού ή μ ο υ ν α . . . έ ν ι ω σ α . . . ή ρ

θ ε κι έ σ κ υ ψ ε , τή φωνή π ή ρ ε , εντολή σου ε ί π ε . . . π ο λ έ μ η σ ε τοποθετούν συγχρονικά και πάνω στον ίδιο συνταγματικό άξονα λειτουργίες και τών τριών προσώπων, έτσι όπως φανερώνονται στις αναλογικές σχέσεις:

α) έγώ, ήμουνα αυτός β) έγώ, ένιωσα αυτόν γ) αυτός, ήρθε κι έσκυψε, τή φωνή πήρε, είπε, δ) εντολή σου, διάβασε, προσπάθησε, πολέμησε.

οπου: α) το εγω είναι εγω : εγω= εγω β) τό έγώ γίνεται αυτός : έγώ= αυτός γ) αυτός μιλάει στο έγώ : αύτός/έγώ

και δ) τό έγώ γίνεται έσύ : έγώ= έσύ. Τρία διαφορετικά πρόσωπα στο επίπεδο τής γλώσσας, ένα, μοναδικό

πρόσωπο στο επίπεδο τής σημασίας. Τό πρόσωπο τοΰ ποιητή κομματιάζεται στα τρία και μπαίνει στις τρεις διαφορετικές μορφές, τρία διαφορετικά ση

μαίνοντα, τοΰ : έγώεσύαύτός. Αυτό τό τεμάχισμα, αυτή ή διαίρεση συστή

νει τήν οικονομία όλου τοΰ έργου πού εξετάζουμε κι αποτελεί πρωταρχικό, ρυθμιστικό, όγανωτικό παράγοντα τής δόμησης του.

Ή θεμελιακή διχοτομία: ε γ ώ / ε σ ύ, γίνεται πρόσχημα, για να δοθή


μέσα στο εγώ ή διαίρεση που το συνθέτει. Σπάζει την ενότητα του σαν εγώ, βγαίνει εξω άπό τον εαυτό του, εισχωρεί στή μορφή του αυτός («αυτός πού ήμουνα») ταυτόχρονα μετατοπίζεται στο εσύ, αποβάλλοντας τήν ταυτότητα του.

Οί αναλογικές σχέσεις: α) εγώ, ό κόσμος β) ό κόσμος, εγώ γ) εγώ, ό ποιητής του κόσμου

1) πολλαπλασιάζονται και εύρύνονται: α) εγώ, νέος δόκιμος θεός, πλάστης της χαράς και της λύπης. β) εγώ, και ό αρχάγγελος ό αεί δεξιά μου.

και 2) παράγουν καινούργιες σχέσεις αντίθεσης: α) εγώ ό πολλούς αιώνες πριν νς ό ακόμη χλωρός β) ό άκοπος άπό τον ουρανό νς κομμένος μέσα στους ανθρώπους

άπό τους ανθρώπους. γ) ô άχειροποίητος νς χτισμένος μέσα στα βουνά. δ) ό πολύ πριν τήν ανάγκη νς μέσα στην ανάγκη των άλλων. ε) εγώ νς αυτός ό άλλος, οί άλλοι.

Τό εγώ απέναντι στο αυτός, απέναντι στον άλλο. Ποιος ό άλλος; "Ενα ον εξω άπό τό έγώ σαν άλλος, μέσα στον κόσμο σαν φωνή του κόσμου. Ένα τρίτο πρόσωπο, μήπρόσωπο, στή διαλεχτική σχέση: άνθρωπος, κό

σμος. Έγώ «πού ή σκέψη του άλλου, διαγώνια σαν ακμή γυαλιού και ορθόν

ώς πέρα με χάραζε».. . «πάσχιζα τήν ταυτότητα μου ν' αρθρώσω». Ή ενότητα της υποκειμενικότητας διαιρείται κ ά θ ε τ α κι α μ ε τ ά

κ λ η τ α . Τό έγώ γλιστράει εξω άπό τον εαυτό του και γίνεται: αυτός ό άλλος. Είναι ό μόνος τρόπος για νά πάρει συνείδηση του έαυτοΰ του και ταυτόχρονα ό μόνος τρόπος για νά πάρει συνείδηση του κόσμου, νά συστή

σει τον κόσμο σαν κόσμο. Αυτή ή αναγκαιότητα γνώσηςγέννησης του κό

σμου προκάλεσε τή ρήξη και τή διάσπαση της ακεραιότητας του έγώ. Στην αρχή ήταν τό άκοπο έγώ, ακέραιο όν, απόλυτο είναι, αδιαίρετη καί άχρονική παρουσία. Παρουσία όμως υπήρχε π ρ ι ν πριν νά κλειστή, νά φυλακιστή «μες τα στενά» «μες τα βουνά» μέσα στο σώμα. "Ον ακέραιο, χωρίς ύλικότητα «χλωρός μές τή φωτιά« χωρίς χρονικότητα «άπό πολλούς αιώνες πρίν». Κανένα χέρι δέν τό έπλασε «άχειροποίητος» καμιά ανάγκη δέν τό γέννησε, γιατί υπήρχε «πολύ πρίν τήν ανάγκη» «αυτός ό άλλος πού ήμουνα» Ή έξοδος αυτή του έγώ, εξω άπό τον εαυτό του, κόβει τό νήμα της σημασίας, παράγει μια στιγμή μήσημασίας, όπου τό «Ακατανόητο» καλύπτει τό μυστήριο της γέννησης τής ζωής, της γέννησης του ανθρώπου. 'Αλλά, όταν ό ποιητής — του κόσμου — φτάνει στο τέλος τής Γένεσης τότε: «αυτός ό άλλος πού ήμουνα, πέρασε μέσα μου, έγινε αυτός πού είμαι».

Tò πρόσωπο του ποιητή στο «Άξιον Εστί» 111

Στην αρχή εϊναι το πρώτο πρόσωπο — πρόσωπο του ποιητή — υστέ

ρα γίνεται: α υ τ ό ς . Μέσα στο αυτός κλείνονται μαζί και ό Θεός και ό Κόσμος και ό ποιητής. Μέσα άπ' αυτές τις μεταθέσεις, τις μετατοπίσεις από τό εγώ στο αυτός, τό πρώτο πρόσωπο και τό άλλο, το έτερο, συναντιούν

ται μέσα στην ίδια δομική λειτουργία πού τείνει να παράγει ενα παντοδύναμο έγώ, πανταχού παρόν: Έ γ ώ = ό 'Αεί. Έ γ ώ = ό γενναιότερος, σφριγηλότε

ρος, κραταιότερος, δικαιότερος. Έ γ ώ = ό ήλιοπότης, ό ποιητής τών νεφών και τών κυμάτων.

"Ενα έγώ πού ιδρύει τή Φύση για να κατοικήσει μέσα της ô «εραστής του σκιρτήματος τών ζαρκαδιών, ό μύστης τών φύλλων της ελιάς», Ιδρύει τον κόσμο «κι ο κόσμος γραμμένος στα σπλάχνα του είναι». Β. Έ γ ω / ε σ ύ

'Απέναντι στο πρόσωπο του έγώαύτός λειτουργεί ρητά κι αποκαλυπτι

κά, τό δεύτερο πρόσωπο: ε σ ύ . Χωρίς να κατονομάζεται τις περισσότερες φορές, αφήνει να έννοηθή ή ταυτότητα του μέσα άπό τις σχέσεις πού διαρ

θρώνει. Στο ζωντανό διάλογο του έγώ και του εσύ, τό εσύ υπάρχει σαν μια δεύτερη παρουσία σιωπηλού συνομιλητήδέκτη: ή 'Ελευθερία, ή Μοίρα, ό Θεός, καί σαν μια δεύτερη θηλυκή παρουσία, περισσότερο συγκεκριμένη: ή Μητέρα, ή Γυναίκα, ή Παρθένος, ή Κόρη. Τό εσύ αναφαίνεται σαν τόπος οικοδόμησης του λόγου καί εγγυάται έτσι για τήν κανονικότητα του. Αυτή ή λειτουργία του εσύ βρίσκει τήν πιο τέλεια μεταφορά της μέσα στο πρό

σωπο του Θεού: Θεός, πρωτομάστορας, κύριος καί Δεσπότης. Αυτός κατέ

χει κάθε δομική εξουσία σαν κύριος τών κανόνων τοΰ λόγου καί της ζωής: «Θεέ μου πρωτομάστορα μ' έχτισες μέσα στα βουνά... Θεέ μου, σύ με θέλησες. Φύσησες και με κύκλωσαν οι τρικυμίες... ενα.ενα μου πήρες τα πουλιά».

Ό Θεός, δέκτης τοΰ λόγου τοΰ έγώ, είναι μαζί καί ύποκείμενοαϊτιο της παγίδευσης, της απολίθωσης, της απογύμνωσης τοΰ έγώ, πού δεν έχει άλλο, «παρά τον τριγμό τοΰ Σταύρου» να τοΰ «θυμίζει ακόμη ότι αυτός πού είναι, υπάρχει». Σ' αυτή τή φάση μηδέν της υποκειμενικότητας, τό πετρωμένο έγώ, μέσα στην αγωνία της απώλειας της ενότητας του, της οντότητας του, επιχειρεί μια καινούργια ταύτιση μέσα άπό τήν έκρηξη «τών βουνών καί ηφαιστείων»' «τα θεμέλια μου στα βουνά» — 'Επάνω τους ή μνήμη καίει.

Μνήμη τοΰ λαοΰ μου. σ έ λένε Πίνδο, σ έ λένε "Αθω ' Ε σ ύ μόνη τον άνδρα γνωρίζεις Έ σ ύ μόνη άπό τήν κόψη τής πέτρας μιλάς». Στή ζωντανή αυτή αποστροφή τοΰ έγώ, στο εσύ, ανοίγεται μια καινούρ

για σχέση. Ή σχέση τοΰ ποιητή με τήν ιστορική μνήμη τής Πατρίδας, τοΰ λαοΰ του. Ή σχέση αυτή οδηγεί στην εξομοίωση: «τής πατρίδας μου, ομοιώθηκα».


Έ γ ώ = π ο ι η τ ή ς = ή π α τ ρ ί δ α = ό λ α ό ς . Στην ολότητα του κειμένου το εσύ κάνει παρούσα, μέσα στο εγώ, την

αντίθεση και κρυσταλλώνει την άρνηση. Ή διαφορά του εγώ = εσύ γίνεται και διαφορά των δύο φύλων, όπου το εσύ, σαν άλλος, εϊναι το άλλο φϋλο. Και το πρώτο έτερο, ό πρώτος άλλος με τον όποιο τό: έγώγιός ανοίγει διά

λογο εϊναι ή μητέρα. Προνομιακός δέκτης του πρώτου βλέμματος της ζωής πού έρχεται στον κόσμον, αυτός ό δέκτης σβύνεται άπό τό εξω και μεταφέ

ρεται στα μέσα, μέσα στα σπλάχνα του ποιητή, ϊδια ή φύση ή εγγραμμένη μέσα του. «Τα μεγάλα μάτια της μισανοίξανε μες τα σπλάχνα μου, τήν παρ

θένα ζωή μια στιγμή να φωτίσουν». «Κι ήταν ό ήλιος με τον άξονα του μέσα μου». Ή μητέραήλιος, φώς και θερμότητα, μήτρα ζωής, πηγή ζωής, τόσο μέσα και τόσο μακριά... «Μακρινή Μητέρα».

Τό θηλυκό έτερο εμφανίζεται ρητά μέσα σ' όλα τα θηλυκά, πρόσωπα και πράγματα, υποκείμενα ή αντικείμενα, εϊτε σαν σιωπηλό εσύ, εϊτε σαν τρίτο πρόσωπο: Τό κορίτσι, τά κορίτσια, οί κόρες και τα νησιά του Αιγαίου μέ τά γυναικεία ονόματα Οικία, θερμή, γονιμική γυναικεία παρουσία.

Τό εσύ σημειώνει κάθε σταμάτημα τής πορείας του εγώ σαν εγώ καί αποκαλύπτει τό έτερο, τό καλό ή τό κακό, τό φιλικό ή τό εχθρικό, τον άν

τρα ή τή γυναίκα, μέσα σέ οποιαδήποτε μορφή αντίθεσης. Κι άπό τή στιγμή πού υπάρχει αντίθεση κάθε σχηματισμός δίνεται στην ταύτιση. Τό εγώ προβάλλεται μέσα στην αντίθεση, τήν αφομοιώνει, τήν ιδιοποιείται ή τήν αρνείται. Αυτή ή δυϊκή σχέση γίνεται συστατικό στοιχείο του εγώ και δλο τό κείμενο χώρος εξερεύνησης αυτής τής σχέσης.

Γ. Έ γ ώ / Έ μ ε ϊ ς Απέναντι στο έγώ καί απορροφημένο άπό τό λόγο του, τό εσύ του

δέκτη γίνεται ήδη ενα: α υ τ ό ς ένα τρίτο πρόσωπο. Ή μετάθεση αυτή: έ σ ύ / α ύ τ ό ς καταλήγει σέ μιαν άλλη, περισσότερο ριζική, γιατί σβύνει, περιστασιακά, τήν πόλωση: έγώ/έσύ. Τό έγώ καί τό εσύ συνενώνονται καί συνεργάζονται μέσα στό: μ α ς καί στις ρηματικές μορφές του πρώτου πληθυντικού. Έμεϊς σημαίνει: α) Έμεΐς = έγώ + εσύ ή εσείς β) Έμεΐς = έγώ+αυτός ή αυτοί γ) Έμεΐς = έγώ + εσύ + αυτός

Συνένωση, συνταίριασμα καί σύντηξη των τριών προσώπων πού συν

μάχονται καί ορθώνονται ενάντια στους: ά λ λ ο υ ς Κι αυτοί οί άλλοι δεν βρίσκονται μέσα στό εμείς. Οί άλλοι πάντα υπάρχουν σαν απόλυτη ετερό

τητα, έξωτερικότητα πού προσβάλλει τά μέσα τής υποκειμενικότητας: «Νύχτα πάνω στή νύκτα, β α δ ί ζ α μ ε ασταμάτητα, όλοι μαζί, χρόνους αμέτρητους, ε π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ α μ ε ίσια πάνω σ' αυτό πού λέγαμε Κατάρα,

Τό πρόσωπο τοϋ ποιητή στο «Άξιον Εστί» 113

όπως θα λέγαμε: 'Αντάρα ή Σύγνεφο. Και ψιχάλιζε στους δρόμους καθώς μες την ψυχή μ α ς». Το πέρασμα άπό τον ενικό τοϋ εγώ στον πληθυντικό του εμείς δεν σημαίνει απλό πολλαπλασιασμό. Το γεγονός δτι έχουμε δυο δια

διαφορετικές γλωσσικές μορφές κάνει αδύνατο τό πέρασμα πού συμβαίνει στα ονόματα, όπως π.χ.: τό παιδί — τα παιδιά. Τοΰτο αποδείχνει τη μοναδικό

τητα και την υποκειμενικότητα τοϋ πρώτου ένικοΰ προσώπου. Τό εγώ — εμείς δέν είναι πολλαπλασιασμός όμοιων πραγμάτων, αλλά ένωση, δέσιμο, σύζευξη τοϋ εγώ και του μήέγώ. Τό εγώ, όμως, κυριαρχεί τόσο πολύ μέσα στο εμείς, πού τό εμείς επιστρέφει πάλι στο εγώ, στο εγώ τοϋ ποιητή. Τότε, τό εγώ αυτό διαστέλλεται πέρα άπό τα δρια τοϋ προσώπου, μετασχηματίζε

ται σ' ενα «πρόσωπο» με όγκο και μέ ύψος ολύμπιο. "Ετσι διευρυμένο και ανοιγμένο στο άπειρο — τό εγώ τοϋ ποιητή — αποδεσμευμένο και απελευθε

ρωμένο άπό κάθε καταναγκασμό, γλωσσικό ή λογικό, ανασταίνεται, αναπη

δάει εξω άπό τον τάφο τοϋ σώματοςσήματος. "Εξω άπό τό σήμασημαΐνον: εγώ, τό εγώ ταυτίζεται, μέσα στο εμείς, μέ τήν ουσία τής ζωής, τήν ϊδια τή δυνατότητα ζωής τοϋ άνθρωπου: Έ γ ώ = έ μ ε ΐ ς + τ ώ ρ α + π ά ν τ α + έ δ ώ + π α ν τ ο ΰ

Δ. Έ γ ώ / o i ά λ λ ο ι Μετάπλαση τοϋ εγώ/εσύ μέσα σ' ενα τρίτο πρόσωπο πού ή εντόπιση

του πολλαπλασιάζεται σε πολλά. Τό εγώ απέναντι στους άλλους. Ο ί άλ

λ ο ι αποκαλύπτονται μέσα σέ μια διπλή σημαντική λειτουργία: ο ί ά λ λ ο ι 1. οί φίλοι, οί αδελφοί, τα παιδιά, «οί νέοι μέ τα πρησμένα

πόδια πού τους έλεγαν αλήτες» «λυπημένες μυρσίνες» 2. Οί εχθροί, τα θηρία, οί προσωπιδοφόροι οί ώμοφάγοι, οί άξεστοι τοϋ νεροϋ, οί Σιτόφοβοι οί πελιδνοί, οί Νεο

κόνδορες. Ο ί ά λ λ ο ι : 1) Τα παιδιά πού «μία μία έμοιράζονταν τή σταφίδα...

τα παιδιά μέ τό ανοικτό πουκάμισο και τό σταυρουδάκι τοϋ ήλιου, όπου είχε κράτος κι εξουσία ή "Ανοιξη».

2) Οί άλλοι «μέ τό μελανό πουκάμισο, οί άνθρωποι μέ τό μολύβι στην όψη, μέ τίς μαΰρες κάνες και τα δόντια τοϋ ήλιου». Οί άλλοι «οί νέοι Άλε

ξανδρεΐς πού καταπρόσωπό μου έχλεύασαν... μοίρασαν τή σάρκα μου στα δυό, στο συκώτι μου πάνω ερίζοντας».

Προμηθεϊκή αγωνία και αγώνας ενός πνεύματος πού τέμνει τον εαυτό του. Τό εγώ σέ σύγκρουση μέ τό έτερο. Και τό έτερο είναι ό άνθρωπος φίλος και μαζί εχθρός πού «νοτίζει» και «οξειδώνει» τό εγώ. Εϊναι ταυτόχρονα και μια προβολή τοϋ εγώ, πού αναγνωρίζει τον εαυτό του, τό αρνητικό του, μέσα στον άλλο, τοποθετεί τήν άρνητικότητά του μέσα σ' αυτόν.

8

114 Μ. Ευαγγελινοϋ Σαντορινιού

«Βλέπεις, είπε είναι οί άλλοι. Και δε γίνεται αυτοί χωρίς εσένα και δέ γίνεται μ' αυτούς χωρίς, εσύ. Βλέπεις, εΐπε είναι οί άλλοι, καί ανάγκη πάσα να τους άντικρύσεις,

ή μορφή σου αν θέλεις άνεξάλειπτη να είναι καί να μείνει αυτή». Το εγώ δίνεται, έτσι, μέσα στή σημαίνουσα διαδικασία του άλλου καί

γίνεται κέντρο μάχης καί πεδίο ένοχης: «Έσκαψα μες στο χώμα τήν ώρα πού ήμουν ένοχος». «Θεέ μου, με φώναξες καί πώς να φύγω;» Άντικρύζοντας το πρόσωπο του — ο ποιητής — μέσα στο πρόσωπο

τοϋ άλλου, φρίκη, τύψη καί τό κενό του θανάτου μέσα στο κενό του ειδώ

λου: «Το κενό της ψυχές για τήν ευθύνη του άλλου». «"Αν κρατήσεις καί τους άντικρύσεις, είπε, ή ζωή σου θ' αποχτήσει αιχμή καί θα οδηγήσεις... π ο λ έ μ η σ ε». Ή εριστική, εχθρική συγκατοίκηση τοϋ: έγώ/οί άλλοι παράγει μέσα

στο κείμενο ταυτόχρονα, δυο πεδία πάλης. Το πρώτο είναι ή πραγματική αναφορά σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή: ο αγώνας τοϋ ποιητή μαζί με τα παιδιά, τό λαό του, ενάντια στους άλλους. Ό αγώνας τοϋ έ μ ε ϊ ς ενάν

τια στους εχθρούς μας πάνω στα παγωμένα βουνά της Πίνδου. Τό δεύτερο πεδίο πάλης είναι ô τόπος της παραγωγής τοϋ συμβό

λου. "Αν παραστήσουμε, σχηματικά, τό πραγματικό καί τό συμβολικό σαν δυο τεμνόμενους κύκλους, τό κοινό τμήμα τους, ή τομή, γίνεται τό πε

δίο της παραγωγής τοϋ ποιητικοΰ λόγου. Μέσα σ' αυτό συστήνεται ολό

κληρη ή πορεία του υποκειμένου, ό αγώνας του, με τό τραγούδι «ό καθείς καί τα όπλα του, είπε» ή αναζήτηση της χαμένης ταυτότητας της πατρίδας, της κατακτημένης πατρίδας, πού είναι μαζί καί αναζήτηση της χαμένης ψυ

χής του: «που να βρώ τή ψυχή μου, τό τετράφυλλο δάκρυ». Χαμένη αυτοτέλεια, κυριότητα, ταυτότητα. Τα πάθη ενός οντολογικού, ιστορικού υποκειμένου, — της πατρίδας — ομοιώνονται με τα πάθη του υποκειμενικού εγώ μέσα στή δομή σημασίας τοϋ κειμένου αποκαλύπτοντας, ταυτόχρονα, τή σύνταξη καί τή σύνθεση πού οργανώνουν αυτήν τήν εξο

μοίωση, δηλαδή τήν ποιητική παραγωγή της. Τομή τοϋ πραγματικού καί τοϋ συμβολικοΰ, τό ποιητικό έργο, μέσα άπό τή ρηματική δοκιμασία τοϋ υποκειμένου, αποδείχνεται, πρώτα καί κύρια, ποιητική πράξη, όπου τό πρα

γματικό προσβάλλεται καί κυριεύεται από τήν "Ανοιξη. Ό πόνος, τα πάθη, ό Σταυρός τοϋ Μαρτυρίου κι ό Γολγοθάς ενός λαοϋ μεταστοιχειώνονται σε τραγούδι καί γραφή, μετατοπίζονται άπό τό έξω τοϋ κόσμου, στο μέσα της καρδίας, μεταφέρονται άπό τήν τάξη τοϋ αίσθητοϋ, στην ακτή τοϋ νοητοϋ* «τό αγιάζι των λειμώνων, ή μόνη ακτή τοϋ κόσμου».

Tò πρόσωπο τοϋ ποιητή στο «"Αξιον Εστί» 115

Σ ύ ν ο ψ η

Ή μνήμη του ποιητή παράγει σήματα μέσα σε μιαν αλυσίδα σχέσεων και εικόνων, πάνω ακριβώς στο σύνορο πού χωρίζει το εγώ άπό τον εξω κόσμο. Έξοδος τοϋ εγώ από τον εαυτό του, πορεία τοϋ υποκειμένου, όχι πια μέσα στον κόσμο, άλλα στο ορατό μέσα της ποιητικής γραφής, σ' ενα τόπο πού δεν είναι ό χώρος τής εξωτερικής εμπειρίας, ενα τόπο πού δεν εϊναι ούτε άτοπία, ούτε ουτοπία, ούτε άλλοθι, άλλα χώρος δημιουργίας ενός και

νούργιου κόσμου πού προστίθεται στον κόσμο και πού εκφράζει ακριβώς τό πέρασμα άπό ενα μ έ σ α σ' ενα ε ξ ω πού εϊναι μ έ σ α , και πού απ' αυτό όλα μποροΰν να φανερωθοΰν καί να γίνουν δυνατά και ορατά, με τη γλώσσα καί μέσα άπ' αυτήν.

Ή βασική διχοτομική σχέση: εξωτερικό νς εσωτερικό ή πράγμα νς σύμβολο ή μορφή νς ουσία, μετατρέπεται σε διαλεκτική τάση ανάμεσα στο αμετάβλητο τής ουσίας καί στο μεταβλητό τής μορφής. Μορφή καί ουσία, εξω καί μέσα, έλκονται καί άπωθοΰνται, αμοιβαία, μέσα στην κατασκευή τοϋ ποιητικοΰ μηνύματος. Καί τότε ή λέξη παύει να εϊναι μονάχα τό κωδι

κοποιημένο σήμα ενός πράγματος, τό συμβατικό όνομα, καί γίνεται ô δρό

μος μιας ένωσης, μιας συνάντησης: ποιητή καϊ πραγματικότητας, και μαζί ό τρόπος μιας διάσπασης, ενός χωρισμοΰ: ποιητή καί πραγματικότητας. Ένωση καί διάσπαση, σύζευξη καί διάζευξη, θέση καί άρση. Τά πράγματα υπάρχουν μνημειακά αγάλματα, ακίνητα. Ό ποιητής αναζητάει, πίσω άπό τά σβυσμένα μάτια τους, τή λάμψη τής άλήθειαςούσίας πού κρύβουν καί άποσιωποΰν. Φυσάει ο ποιητής, πνοή ζωής καί τ' αγάλματα μιλάνε.

Ρητό τό άρρητο. Τή φωνή τους παίρνει ό ποιητής, ζωοδότης, κι οργανώ

νει μια καινούργια πραγμαζικότητα μέσα στο ποίημα, πού, σαν ενα όνειρο, απελευθερωμένο άπό γλωσσικούς καί λογικούς καταναγκασμούς, εισέρχεται μέσα σε μια έξωύποκειμενικότητα, έξωκοσμικότητα πού ονομάζουμε τέχνη. Παραβάτης τοϋ Νόμου καί ανατροπέας τής Λογικής, ό ποιητής πραγματο

ποιεί τό πέρασμα άπό τήν α ν α γ κ α ι ό τ η τ α τής επικοινωνίας στην ε λ ε υ θ ε ρ ί α τής δημιουργίας. Άρνηση τοϋ κοινωνικοΰ κώδικα τής γλώσ

σας, ό ποιητικός λόγος καϊ τόπος εϊναι ό μετασχηματισμός τής πραγματι

κότητας. Εισάγει μέσα στις γλωσσικές δομές καί στή σύσταση τοϋ υποκει

μένου τήν ά ρ ν η τ ι κ ό τ η τ α καϊ τή ρ ή ξ η . Έκρηξη τής σημαίνουσας δομής μέσα στο λεξιλόγιο, στο ρυθμό, στή σύνταξη τών λογικών σχέσεων. Καϊ ή γραφή αποδείχνεται ποιητική πρακτική, πορεία προς τον κίνδυνο καϊ τήν περιπέτεια τοϋ υποκειμένου.

Στή διχοτομική σχέση ποιητής νς κόσμος, ό ποιητής χωρίζεται άπό τον κόσμο «ότι αυτός ό κόσμος». 'Ανάμεσα στο πραγματικό καί στο μή

πραγματικό, ανάμεσα σ' αυτό πού υπάρχει ήδη σαν συστημένη εξωτερικό

116 Μ. Ευαγγελινοϋ Σαντορινιού

τητα και ιστορία και σ' αυτό πού δεν είναι ακόμα τίποτα και πού πρόκειται να «γεννήσει ό νους του άνθρωπου» αιωρείται ό ποιητής. Κλυδωνίζεται μέσα στους «σεισμούς» τών λέξεων και τών πραγμάτων. Παλεύει με το θά

νατο και με τον ύπνο. Θάνατος, το απόλυτο έτερο, ή απόλυτη άρνητικότητα: μοίρα τών θνητών. Και οί λέξεις εϊναι θνητές και «ανάγκη πάσα» να τις «άντικρύσει» ό ποιητής «ή μορφή του αν θέλει άνεξάλειπτη νά μείνει. Και ή άλλη του όψη, ανάγκη ν' ανέβει στο φώς». Μετά το σεισμό, ή πυρκαγιά και μετά τή φωτιά, ή καταιγίδα πού γεννάει ό νους του ποιητή, «ή άγέννητη φωνή της τρικυμίας» πού σαρώνει «τις έκατόγχειρες νύχτες» τών λέξεων, τή χειμερία νάρκη τών κατεστημένων πραγμάτων του κράτους της 'Ανάγκης. Ιδρύει μέσα στή λάμψη του σπαθιού του «ό Νικήσαντας τον "Αδη» το κρά

τος της "Ανοιξης. Ρήξη με τον εαυτό του, τεμαχισμένος, ναρθηκωμένος μέσα στα σημά

δια της πληγής του, εκτείνεται στο άπειρο κατεδαφίζοντας το χρόνο. Ρήξη μέ το φυσικό περιβάλλον της 'Ιστορικής εμπειρίας, τής κατεστημένης γλωσσικής πραγματικότητας, πικρός και μόνος, εγκαταλειμμένος «χωρίς φίλον κανένα», «εξόριστος απόβλητος άπό τις αγορές του αιώνος» διανέ

μεται μέσα σ' ενα πλήθος μεταφορών, μεταθέσεων, μεταβιβασμών, μετατρο

πών, μεταμοσχεύσεων, και καταγράφει τή μοίρα τών λέξεων μέ το «μαχαίρι στο χέρι» και τό «σταφύλι στα δόντια». Εκδικητής τών ονείρων, τιμωρός τών αιώνων ανοίγει τήν ανατροπή, επιφέρει τό χτύπημα και ιδού τό ρήγμα, απ' όπου «νοητός ήλιος» ανατέλλει «ή διαρκής Επανάσταση φυτών και λουλουδιών» «για νά λάβει ό κρόκος άπό τους αιθέρες δίκαιο».

Ελεύθερος ν' ανθίζει στις πέτρες και στους ουρανούς πορεύεται «σε χώρα μακρινή και άρυτίδωτη χώρα, όπου τό χέρι του θανάτου, αυτό χαρίζει τή ζωή και ύπνος δεν υπάρχει». Επαναστάτης «ό πρίγκιπας τών κρίνων» γκρεμίζει τα τείχη τής Ίεριχοϋς για νά οικοδομήσει πάλι άπό τήν αρχή, μέσα άπό «τα ωραία ερείπια» «τό Ερεχθείο τών πουλιών, τήν αλληλουχία τών κρυφών νοημάτων».

Λαξευτής τών λέξεων και χτίστης τών νέων πραγμάτων, «φυτό πού κελά

δησε και βγήκε ή μέρα» προμηθέας και μύστης, ύστατο τραγούδι τής ταυ

τότητας, φώς και φωτιά ô λόγος του, ότι αυτός ό θάνατος και αυτός ή ζωή. Μόνος πορεύεται, τώρα, ό ποιητής, στο Γολγοθά του 'Ανθρώπου,

αΐρων τις αμαρτίες του κόσμου. "Αξιον εστί τό τίμημα.

ΑΓΓΕΛΟ ΔΙΟΝΥΣΗ ΔΕΜΠΟΝΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΗ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Οί εξι πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα χαρακτηρίζονται για την Κέφα

λο νια και για τα Επτάνησα γενικότερα, ώς εποχή τής Άγγλοκρατίας1. Πρόκειται, πραγματικά, για μια ήρωϊκή άπό εθνική σκοπιά, ταραγμένη από πολιτική και σκληρή στην κοινωνική της όψη εποχή. Μέσα σ' αυτό το πολύμορφο και πολυτάραχο περιβάλλον, θεωρήθηκε πώς αξίζει, με γνώμο

να ανέκδοτα ιστορικά έγγραφα2, να ερευνηθεί ή ύγειονολογική οργάνωση και λειτουργικότητα, καθώς και ή άσκηση της επιστημονικής ιατρικής.

Οί γνώσεις μας για τό ιατρικό επάγγελμα καθώς καί ή μεθοδολογία της ιατρικής επιστήμης, στο Νησί αυτό, μέχρι και τις αρχές τοϋ 19ου αιώνα, είναι πολύ περιορισμένες3. Ελάχιστα ονόματα ιατρών έχουν εντοπιστεί, ακόμα καί κατά τή διάρκεια της αναφερόμενης περιόδου4. Τοϋτο δεν οφεί

λεται στην ανυπαρξία αρχειακού υλικού, άλλα στή δυσκολία να εντοπιστούν τα σχετικά έγγραφα ανάμεσα στις χιλιάδες αταξινόμητα του Τοπικού Ίστο

τικοϋ 'Αρχείου Κεφαλονιας5.

1. Οί "Αγγλοι αποβιβάστηκαν στην Κεφαλονιά στις 22 Σεπτεμβρίου 1809 καί άπο

χωρήσανε στις 21 Μαΐου τοϋ 1864. (Διάβαζε Σ π ύ ρ ο υ Β ε ρ ύ κ ι ο υ , Ιστορία τών Ηνω

μένων Κρατών τών 'Ιονίων Νήσων, 'Αθήναι 1964, σελ. 45, 48 καί 474. Βλ. καί Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η Κεφαλληνιακά Σνμμικτα Β' 'Αθήναι 1960, σελ. 446).

2. Ή μελέτη στηρίζεται βασικά σέ ανέκδοτα έγγραφα τοϋ Τοπικοΰ Ίστορικοΰ 'Αρ

χείου Κεφαλληνίας (Τ.Ι.Α.Κ.) καί συμπληρωματικά σέ δημοσιεύματα τής εποχής. 3. Οί πρώτες πληροφορίες πού έχουμε για γιατρούς καί ιατρική στην Κεφαλονιά

ανάγονται στις αρχές τοϋ ΙΣΤ' αιώνα. (Βλ. Γ ε ρ. Ή . Π ε ν τ ό γ α λ ο υ, Οί παλαιότε

ρες πληροφορίες για ιατρική καί νοσοκομειακή περίθαλψη στην Κεφαλονιά, 'Αθήνα 1974, σελ. 3).

4. Βλ. Σ π. Χ α ρ ο κ ό π ο υ καί Φ. Χ α ρ ο κ ό π ο υ , Οί Κεφαλλήνες Ιατροί εις τα πλαίσια τοϋ επτανησιακού ριζοσπαστικού κινήματος, (.(Παρνασσός» ΙΘ' (1977) 568.

5. Στή μελέτη αυτή αναφερόμαστε μόνο σέ γιατρούς με πανεπιστημιακούς τίτλους καί όχι σέ εμπειρικούς.

118 ΆγγελοΔιονύση Δεμπόνου

Ή επιστημονική ιατρική, όπως και ή αντίστοιχη της φαρμακευτική αυτής τής περιόδου, αποτελεί τή συνέχεια εκείνης της Βενετοκρατίας. Οί επιστήμονες υγειονομικοί προέρχονται, με λίγες εξαιρέσεις αποφοίτων γαλλικών Πανεπιστημίων, κυρίως άπο τις 'Ιταλικές ιατρικές σχολές και μάλιστα τής Βενετίας, τής Μπολόνιας, τής Πίζας, τής Πάντοβας και τής Νεάπολης6. Άπο το 1823 πού άρχισε ή λειτουργία τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας, πολλοί τέτοιοι επιστήμονες είναι απόφοιτοι αύτοϋ του ανώτατου εκπαιδευ

τικού ιδρύματος των 'Ιονίων7. Ή έλευση τών "Αγγλων με το πολύπλοκο και γραφειοκρατικό τους

σύστημα πολλαπλασίασε τις ευκαιρίες απασχόλησης τών νομικών, ενώ για τους γιατρούς ελάχιστες δυνατότητες παρουσιάζονται να προσληφθούνε σε δημόσια θέση.

Οί επιστήμονες γιατροί είναι σχετικά πολλοί. Τουλάχιστο αυτό προ

κύπτει άπο τα ονόματα εκείνων πού έχουν επισημανθεί. Σέ τούτο βοήθησε ή συνεχής επικοινωνία μέ τή Δύση, ιδίως τήν 'Ιταλία, πού όπως αναφέρθηκε στα Πανεπιστήμια της έκαναν τις σπουδές τους, δίπλα σέ εξέχοντες επιστή

μονες ερευνητές οί ύστερότοκοι ίδίως γόνοι τών αρχοντικών οικογενειών τοϋ Νησιού.

'Ακριβώς δ,τι συνέβαινε και στην προοδευμένη Δύση, πού οί γιατροί έχουν καταλάβει μία σημαντική θέση στο κοινωνικό οικοδόμημα τοϋ ανερχό

μενου 19ου αιώνα8 και στην Κεφαλονιά, οί γιατροί βρίσκονται δίπλα στην Κυβέρνηση πού τους χρησιμοποιεί και για τήν επιστημονική τους κατάρ

τιση αλλά και για τήν επιρροή τους στις λαϊκές μάζες, εμπιστευόμενη σ'αύτούς αξιώματα και απονέμοντας τίτλους. Συγχρόνως όμως έχουν κερδί

σει, σέ μεγάλο βαθμό και τήν εμπιστοσύνη τών ασθενών πού καταφεύγουν σ' αυτούς, σέ ολοένα μεγαλύτερο αριθμό.

Τή δημόσια υγεία εποπτεύει ένας α ρ χ ί α τ ρ ο ς , πού έχει έδρα το 'Αργοστόλι. Τυπικά υπάγεται στον επί τής υγείας επαρχιακό σύμβουλο9,

6. Για τήν επιστημονική πρόοδο τών σχολών αυτών, κατά τήν ίστορούμενη περίοδο Βλ. A r t u r o C a s t i g l i o n e , Ιστορία τής ιατρικής, επιμέλεια Δρς Ν.Σ. Παπα

σπύρου, τομ. Β', 'Αθήναι 1961, σελ. 668 και συνεχ. 7. Βλ. Ε μ μ α ν ο υ ή λ Ί ω ά ν . Ε μ μ α ν ο υ ή λ , Ιστορία τής Φαρμακευτικής

'Αθήναι 1948, σελ. 651 και 652. 8. Βλ. σχετικά A r t u r o C a s t i g l i o n e ο.π., σελ. 768. 9. Το 'Επαρχιακό (ή Έπιχώριο) Συμβούλιο ήταν πενταμελές. Οί δικαιοδοσίες τών

Συμβούλων κατανέμονται ώς έξης. 'Επί: α) τής γεωργίας εκπαιδεύσεως και εγχωρίου βιομηχανίας. β) τοϋ εμπορίου καί τής ναυτιλίας. γ) τοϋ άγορανομείου. δ) τής πολιτικής αστυνομίας, αγαθοεργών καταστημάτων (και υγιεινής). ε) τής θρησκείας, ηθικής καί δημοσίας οίκονομίας. (Βλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , Β', ο.π., σελ. 588)

'Ιατρική στη Κεφαλονιά 119

ουσιαστικά όμως ελέγχεται άπο τον ϊδιο τον Έπαρχο10. 'Ανάμεσα στις υπο

χρεώσεις του αρχίατρου είναι ή παρακολούθηση της υγειονομικής κατάστα

σης του Νησιού και ή έγκαιρη επισήμανση τών επιδημιών11. 'Εποπτεύει επίσης τα λοιμό καθαρτήρια και τα υγειονομεία12, χορηγεί

δωρεάν φάρμακα και παρέχει ιατρική περίθαλψη στους άπορους ασθενείς13, προσυπογράφει όλα τά ιατρικά πιστοποιητικά πού εκδίδονται για διοικητι

κή ή δικαστική χρήση. Για πολλά χρόνια τή σημαντική αυτή θέση κατέχει ό Δρς Ν ι κ ό λ α ο ς

Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς Ί γ γ λ έ σ η ς 1 4 μ έ άνταρχίατρο τον Δρ. Σ. Χ. Ά ρ α βα ντ ι ν ό15.

Ώς γιατροί νοούνται οί παθολόγοι. Πολλοί όμως έχουν καί τήν ειδικό

τητα του χειρουργού. Στις ειδικές αυτές περιπτώσεις ό δόκτορας χαρακτηρί

ζεται μέ το σύνθετο τίτλο του «ίατροχειρουργος». Τέτοιος ονομαστός για

τρός, της ανώτερης μάλιστα κοινωνίας της Κεφαλονιας στα μέσα του 19ου α'ώνα εϊναι ό Δρς ' Α ν τ ώ ν ι ο ς ' Α ν δ ρ έ ο υ Μ ι λ λ ι α ρ έ σ η ς16. 'Ε

πίσης οί Δρς Χ α ρ. Τ υ π ά λ δ ο ς Π ρ ε τ ε ν τ έ ρ η ς 1 7 και Δρς Χ α ρ α

λ ά μ π η ς Τ υ π ά λ δ ο ς Ί α κ ω β ά τ ο ς , αδελφός του περίφημου Γιωρ

γαντάρα18, ό όποιος όταν του προσφέρθηκε δημόσια θέση τήν αρνήθηκε,

10. Για τις δικαιοδοσίες τοϋ Έπαρχου Βλ. στό ϊ δ ι ο , σελ. 588. 11. Χάρη στα υγειονομικά μέτρα και τους σταθμούς έλεγχου είσερχομένων μέ τα

λοιμοκαθαρτήρια, τή εισβολή επιδημιών ήταν σχεδόν αδύνατη. Μόνο όταν τα μέτρα αυτά χαλαρώνονται, όπως στην περίπτωση της χολέρας τοϋ 1850, ή επιδημία βρίσκει δίοδο ve εισβάλει. (Διάβαζε εφημερίδα Ό Χωρικός, φ. 17, 3.10.1850, σελ. Ιβ. Επίσης Βι. στο ϊ δ ι ο καί φ.φ. 18, 14.10.1850 σελ. 2β, φ. 20, 2.11.1850, σελ. 4αβ).

12. Για τα ίδρύματα αυτά στή διάρκεια τής άγγλοκρατίας Βλ. Σ π. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , δ.τ., σελ. 183, 206207.

13. Βλ. ϊ δ ι ο ν, στή σελ. 214. 14. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, Δικαστικά, Nobile corte civile, φάκελος δικογραφίας

ceraia dr. Eustachio Contro cav. Demetrio Corcialegno ed altri (1852), φ. 8. Επίσης Τ.Ι.Α.Κ. ό.τ., αταξινόμητα (αναφορές αρχιάτρου), φ. ΙΓ . Τ.Ι.Α.Κ. ό.π.,Βιβλίο Είρηνοδικείου'Αργο

σολίου, Όρκοδοσιών έπί αποφάσεων τον αιτον απο 1855, 56, 57, 58, 59 καί 1860, φ. 73'. 'C Δρς Νικόλαος Ίγγλέσης ανήκει πολιτικά στην παράταξη τών άγγλοφίλων «στους κατα

χθόνιους» όπως τους αποκαλούσαν οί αντίπαλοι τους. Φέρεται στον κατάλογο τών πρακτό

ρον τοϋ κόμη Δημ. Καρούσου πού δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα τών καταχθόνιων Κερ

κιρας «Παρατηρητής» στό 195 φύλο της. (Βλ. καί εφημερίδα 'Αλήθεια (Κεφαλληνίας), φ. 17, 31/12.1.1862, σελ. 67).

15. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Δέσμη δικογραφίας κατά Γερασίμου Βιτζεντζάτου καί άλλων (Β61) φ. 21ν .

16. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., φάκελος δικογραφίας Corafa dr. Eustachio κ.λπ. φ. 8Γ . Βλ. Ή . Τσ ι τ σ έ λ η ό.π., Α' έν 'Αθήναις 1909, σελ. 449.

17. Βλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , στό ίδιο, σελ. 450. 18. Βλ. γι' αυτόν Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , στό ίδιο, σελ. 649651.


προφανώς ευθυγραμμισμένος με τα πολιτικά φρονήματα της οικογένειας του19.

"Αλλοι ονομαστοί γιατροί της εποχής είναι: Ό διπλωματούχος της Πάντοβας Δρς Ν ι κ ό λ α ο ς ' Α ν τ ω ν ί ο υ

Δ α λ λ α π ό ρ τ α ς20, ό Δρς Ρ ό κ κ ο ς Μ α ρ ί ν ο ς Ν ι κ ο λ ά ο υ Μ ε τ α ξ ά ς και αυτός ονομαστός ιατροφιλόσοφος21.

Ό Δρς Π α ύ λ ο ς Δ α λ λ α π ό ρ τ α ς , πού εκτός από την ιατρική στα χρόνια της άγγλοκρατίας ασχολήθηκε και με τήν πολιτική22.

Ό Δρς Μ α ρ ί ν ο ς Ά σ ά ν η ς , ô ιατρός και ιστοριοδίφης Δρς Ε π α μ ε ι ν ώ ν δ α ς κόμη Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Μ ε τ α ξ ά ' Α γ γ έ

λα τ ο υ23, ό Δρς Μ α ρ ί ν ο ς Ζ ε ρ β ό ς , ό άγγλόφιλος πολιτευτής Δρς Γ ε ρ ά σ ι μ ο ς Χ ο ϊ δ ά ς24, ό επίσης πολιτευτής Δρς κόμης Στ υ λ ι α ν ό ς Λ ο β έ ρ δ ο ς 2 5 , ό Δρς Σ π υ ρ ί δ ω ν Κ. Ρ α ζ ή ς26.

Επίσης οί Δρς Π α ν α γ ή ς Χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ Ά σ σ ά ν η ς 2 7 , Δρς Γ ε ρ ά σ ι μ ο ς ' Ι ω ά ν ν ο υ Λ ο β έ ρ δ ο ς28, Δρς Ν ι κ ό λ α ο ς

19. Β λ . ' Α ν α φ ο ρ ά 1546 της 22 Νοεμβρίου 1855 τοϋ Έπαρχου Κεφαλληνίας προς τήν Γερουσίαν, Τ.Ι.Α.Κ. Εξωτερική αλληλογραφία τοϋ Επαρχείου Κεφαλληνίας, άρχεται άπο 29 Μαρτίου 1854 καί λήγει τή 14 'Ιουνίου 1856, φ. 177ν .

20. Ό γιατρός αυτός ήταν αξιόλογος ιατροφιλόσοφος, χεουρουργός και φαρμακολό

γος. Βλ., Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η, ο.π., Α', σελ. 87 καί συνέχ.). 21. Βλ., Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., Α', σελ. 431. Για τους δ ύ ο αυτούς γιατρούς

Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πολιτικόν Δικαστήριον 'Αργοστολίου. Filza Intimazioni Precetti di Gennajo 1846, φ. 97r .

22. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. βιβλίον Ειρηνοδικείου 'Αργοστολίου, Όρκοδοσιών κ.λπ. δ.π., φ. 412Γ .

Ό γιατρός Παύλος Δαλλαπόρτας, υποστηρικτής της Προστασίας, υπήρξε μέλος τοϋ άγγλοκίνητου Προκαταρκτικού Συμβουλίου. (Πρβλ. εφημερίδα 'Αλήθεια, φ. 18, 13/25.1.1862, σελ. 74).

23. Βλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., Α'., σελ. 860. Ό γιατρός αυτός μετά τήν Ένωση ακολούθησε τήν πολιτική τοϋ Δημ. Καρούσου

τοϋ οποίου υπήρξε πολιτικό στέλεχος. (Εφημερίδα 'Ανεξάρτητος, φ. 34, 1.5.1865, σελ. Ιβ). Τοΰτο μας επιτρέπει τήν υπόθεση πώς προϋπήρξε οπαδός του καί πριν τό 1864.

24. Ό Δρς Δεράσιμος Χοϊδάς υπήρξε κυβερνητικό στέλεχος καί υποψήφιος τών άγ

γλοφίλων σε εκλογικές αναμετρήσεις κατά τή διάρκεια της Προστασίας. 25. Ό Δρς Στυλιανός Λοβέρδος χαρακτηρίζεται «φίλος τοϋ κόμητος Καρούσου»

καί είναι υποψήφιος τών καταχθόνιων σέ εκλογικές αναμετρήσεις. (Βλ. εφημερίδα, Κεραυνός, φ. 15, 4.2.1859, σελ. 2αβ).

26. Για τους εξι αυτούς γιατρούς Βλ. : Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Εξωτερική αλληλογραφία τοϋ Επαρχείου Κεφαλληνίας, κ.λπ. φ. 115«· .

27. Ό Δρς Παναγής Άσσάνης χαρακτηρίζεται «Καρουσιανόν νευρόσπαστον» (Βλ. εφημερίδα, Κ ε ρ α υ ν ό ς , φ. 15 ό,π., σελ. 2αβ).

28. Περισσότερα γι' αυτόν είς Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., Α' σελ. 855.


Π ά ν α ς Π α π π α δ ά τ ο ς , Δρς Σ π υ ρ ί δ ω ν ' Ι ω ά ν ν ο υ Κ α ν ά

λ η ς29· Ό Δρς Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς Κ ο υ ν τ ο ύ ρ η ς30, ό

Ιατρός και πολιτικός Δρς Χ ρ ι σ τ ό δ ο υ λ ο ς Μ ι χ α ή λ Β α ν δ ώ ρ ο ς 3 1 . Σ' αυτούς πρέπει να προστεθούν ό Δρς Σ τ α μ α τ έ λ λ ο ς Π υ λ α ρ ι

ν ό ς, άπο τά στελέχη του ριζοσπαστικού κινήματος32, ô φίλος τοϋ Κωνσταν

τίνου Τυπάλδου Ίακωβάτου33 και ριζοσπαστικό στέλεχος Δρς 'Ανδρέας Δ η μ η τ ρ ί ο υ Κ α τ σ αΐτ η ς34, ό ριζοσπάστης υποψήφιος έπιχώριος σύμβουλος Δρς Ε υ ά γ γ ε λ ο ς Ρ ό κ κ ο υ Ά ρ α β α ν τ ι ν ό ς35, ό Δρς Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Τ υ π ά λ δ ο ς Χ α ρ ι τ ά τ ο ς περίφημος ΐατροχειροϋρ

γος36 πού καταδιώχτηκε από τον Έπαρχο κόμη Δημήτριο Καροϋσο37. Ό Δρς Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς Δ ε σ τ ο ύ ν η ς είναι γνωστό κυβερνη

τικό στέλεχος38, ενώ ό επαρχιακός σύμβουλος Δρς Λ ε ω ν ί δ α ς Ν.

29. Για τους τ έ σ σ α ρ ο υ ς αυτούς γιατρούς Βλ.: Τ.Ι.Α.Κ. Δικαστικά, δ.π., Προσταγαί εκτιμήσεων δημοπρατήσεων, εξώσεων κ.λπ. 'Απρίλιος 1844, φ. 39r .

30. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Δικαστικά, ΕΙρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, Κλήσεις Δεκεμ

βρίου 1853, φ. 138Γ . 31. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Φάκελος αρωγής (1860) 'Αθανασίου Πάνα Λοϊζάτου κατά τών

κ.κ. Δρς Χριστοδούλου Βαντώρου τοϋ Μιχαήλ καί Μιχαήλ Βαντώρου πατρός του, φ. ΙΓ . Ό Δρς Χριστόδουλος Βαντώρος αναφέρεται στον κατάλογο τών πρακτόρων του πού δημο

σίευσε στον «Παρατηρητή» Κερκύρας (φ. 195) ό τότε Γερουσιαστής καί ηγέτης τών «κατα

χθόνιων» Κεφαλονιδς, κόμης Δημ. Καροϋσος. (Βλ. καί έφημ. 'Αλήθεια φ. 17, δ.π., σελ. 67).

32. Βλ. γι' αυτόν Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., Α', σελ. 561 καί συνεχ. Πρβλ. καί Έμ. Ί . ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ , δ.π., σελ. 654.

33. Ό Κωνσταντίνος Τυπάλδος Ίακωβάτος ήτανό εκλεκτός της ιερής σύναξης για τό αξίωμα τοϋ μητροπολίτη Κεφαλληνίας, στα 1842. Μετά όμως άπό παρέμβαση τοϋ άγ

γλου Τοποτηρητή ακυρώθηκε ή εκλογή του καί τό αξίωμα προσφέρθηκε στον αντίπαλο του Σπυρίδωνα Κοντομίχαλο. (Πρβλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., Β' σελ. 170 καί συνέχ.).

34. Βλ. εφημερίδα Ό Χωρικός, φ. 55, 19.1.1852 σελ. Ια. Πρβλ. καί Ή . Τ σ ι

τ σ έ λ η , δ.π., Α', σελ. 208. 35. Ό Χωρικός, φ. 8, 15.4.1850, σελ. 4α. Πρβλ. καί Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π.,

Α', σελ. 844. 36. Ό γιατρός αυτός κατά τή διάρκεια τής επιδημίας χολέρας τοϋ 1850 κατηγορήθη

κε για παράβαση καθήκοντος και τοϋ αφαιρέθηκε ή άδεια ασκήσεως τοϋ ιατρικού επαγγέλ

ματος. (Βλ. Χωρικό, φ. 22, 15.11.1850, σελ. 4α καί 4β). Ή ενέργεια αυτή καθόλου απίθανο να είχε πολιτικά κίνητρα.

37. Για τον έπαρχο κόμη Δημήτριο Καροϋσο διάβαζε, Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., Α' σελ. 205 καί συνέχ.

38. Βλ. γι'αυτόν Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π., Α', σελ. 125. Ό γιατρός αυτός ανήκει στους άγγλόφιλους. Τό δνομά του φέρεται στον κατάλογο τών πρακτόρων τοϋ Δημ. Κα

ρούσου. 'Αλήθεια, δ.π., φ. 17).


Κ α τ σ α ΐ τ η ς , «έκτελών εις Ληξούριον χρέη άγορανόμου», προϋπήρξε ριζοσπάστης με τις ψήφους των οποίων και εκλέχτηκε για να προσχωρήσει αμέσως στους κυβερνητικούς39.

Ό Δρς Γ ε ρ ά σ ι μ ο ς Λ ο ύ ζ α ς είναι γνωστό στέλεχος των άγγλο

φίλων40, ό Δρς ' Α ν τ ώ ν ι ο ς Σ π . Κ ε φ ά λ α ς , πού έγραφε και ποιή

ματα, διετέλεσε δημόσιος ιατρός στο Ληξούρι και στή θέση αυτή τον βρήκε ή επιδημία της χολέρας του 1850, οπότε κατακρίθηκε για αμέλεια κατά τήν εκτέλεση των καθηκόντων του41. Σέ δράση κατά τήν επιδημία της χολέρας βρίσκουμε και το γιατρό Δρ. Π. Ζ ε ρ β ό , υγειονομικό υπεύθυνο περιοχής Ποταμιάνων42.

Να αναφέρουμε ακόμα δύο γιατρούς πού απορροφημένοι με τή φροντί

δα τής τεράστιας αγροτικής περιουσίας τους, ελάχιστα ασχολούνται με τήν επιστήμη τους. Πρόκειται για τον Δρ. Β α σ ί λ ε ι ο Μ α ρ ί ν ο υ Π ι ν ι α τ ό ρ ο43 και τον Δρ. Φ ρ α γ κ ί σ κ ο Ί γ γ ι ό σ τ ρ η του ' Ι ω ά ν ν ο υ 4 4 .

Τό κλίμα τής εποχής πού επέβαλλε τήν πολιτικοποίηση τών διανοου

μένων δεν άφησε ανεπηρέαστους τους γιατρούς. Όλοι σχεδόν ανήκουν

39. Πρβλ. Χωρικό, φ. 11, 28.4.1850, σελ. 3β, φ.42, 26.5.1851, σελ. 4β. Διάβαζε και εφημερίδα 'Αναγέννησις, φ. 33, 15.9.1851, σελ. 4γ.

Ό γιατρός Λεωνίδας Κατσαΐτης έδειξε απαράμιλλο αλτρουισμό κατά τή διάρκεια τής χολέρας τοϋ 1850. Σέ ένδειξη εκτίμησης οί κάτοικοι τοϋ Ληξουρίου πού έπρόσφεραν χρυσό σταυρό για τις υπηρεσίες του τήν εποχή τής επιδημίας. (Διάβαζε Χωρικό, φ. 17, 3.10.1850, σελ. Ιβ. Επίσης φ. 26, 4.10.1850, σελ. 4β.

40. Γερουσιαστής και πρόεδρος τοϋ Προκαταρκτικού Συμβουλίου, έλαβε πολλές διοικητικές θέσεις έπί Προστασίας. (Εφημερίδα Ό Φιλελεύθερος, φ. 11, 12.8. 1850, σελ. 4γ). Μετά τό αίματηρό όργιο τοϋ 'Αρμοστή Ούάρδ κατά τό 1849, συγκεντρώνει υπογραφές σέ ευχαριστήρια υπομνήματα προς τον 'Αρμοστή. {Άναγέννησις, φ. 20, 29.8.1849, σελ. 2β).

41. Βλ. Χωρικό, φ. 17, ο.π., σελ. 2α και φ. 22, 15.11.1850,σελ. 4α. Πρβλ. και Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., Α', σελ. 850. Ό γιατρός αυτός τον'Απρίλη τοϋ 1854, υστέρα άπό ευνοϊκή έκθεση τοϋ Έπαρχου Δημ. Καρούσου, αντικατέστησε τό κυβερνητικό στέ

λεχος Βερνάρδο Τυπάλδο Χαριτάτο, πού πέθανε, στην επιτροπή τής Πετριτσείου Σχολής στο Ληξούρι. (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αλληλογραφίας 'Επαρχείου, άπό 23 Μάρτ. 1854

14 'Ιουνίου 1865 φ. 2ν ). 42. Βλ. Χωρικό, φ. 19, 21.10.1850, σελ. 2β. 43. Ό Βασίλειος Πινιατόρος υπήρξε αντιστασιακό στοιχείο και μάλιστα για τή δράση

του εξορίστηκε έπί 'Αρμοστή Duglas (Διάβαζε, Σ π υ ρ . Μ α λ ά κ η , 'Απομνημονεύ

ματα επί τής συγχρόνου 'Ιστορίας, έν 'Αθήναις 1895, σελ. 24 και 142). Γρήγορα όμως μεταπήδησε στους κυβερνητικούς και έγινε πιστό όργανο τους. (Πρβλ. 'Αναγέννηση, φ. 20, 29.8.1849, σελ. 2β).

44. Πρβλ. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Δέσμη διαφόρων πράξεων 'Ιουνίου 1843, επίσης στο ί δ ι ο , Βιβλίο αποφάσεων Πολιτικοΰ 'Αρχείου 'Αργο

στολίου 1847 Via. Βλ. και στο ί δ ι ο Εμφανιστήρια Νοεμβρίου 1841, φ. 4Γ .

'Ιατρική στή Κεφαλονιά 123

σέ μία παράταξη την οποία με φανατισμό υπηρετούν. Συνήθως ξεκινούν μέ ιδέες πού διαπνέονται άπο τα φιλελεύθερα κινήματα του τόπου τών σπου

δών τους. "Οχι όμως σπάνια, όταν επανέρχονται στο νησί τους, συμβιβάζον

ται αλλάζοντας πολιτικό στρατόπεδο, ιδίως όταν τούτο τους βοήθα στην επαγγελματική, είτε την πολιτική τους ανάδειξη.

Οί φαρμακοποιοί αποτελούν ιδιαίτερο κλάδο45 και συνήθως δεν είναι επιστήμονες, για τούτο ονομάζονται «φαρμακοπώλοι»46. Τέτοιους γνωρί

ζουμε τους Γ ρ η γ ό ρ ι ο Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Π α ν α, Σ π υ ρ ί δ ω ν α Κ ο ρ φ ι ά τ η , Γ ε ώ ρ γ ι ο Ε ύ σ τ α θ ( ε ) ί ο υ Γ ι α ν ν ο υ λ ά τ ο47, Σ π υ ρ ί

δ ω ν α Δ η μ η τ ρ ί ο υ Ζ ε ρ β ό48, Σ π υ ρ ί δ ω ν α Ν ι κ ο λ ά ο υ Γ κ ι ό κ α 49 και δύο μέ τον τίτλο τοΰ δόκτορα, το Μ ά ρ κ ο Μ ε τ α ξ ά Σ τ ρ α β ό λ α ι μ ο 5 0 και το Φ ρ α γ κ ί σ κ ο Ν ι κ ο λ ά ο υ Μ π ε ρ έ

τ α 51. Αυτοί οί δόκτορες θά είναι ή διπλωματούχοι δυτικών Πανεπιστημίων

ή της 'Ιονίου 'Ακαδημίας, όπου λειτουργούσε και σχολή φαρμακευτικής52.

45. Ή φαρμακευτική νομοθεσία άκωδικοποίητη έπί Βενετοκρατίας, κωδικοποιήθηκε κατά τήν 'Αγγλική Προστασία. (Έμ. Ί . Ε μ μ α ν ο υ ή λ , ο.π., σελ. 652).

46. Μολονότι μέ νόμους των Ενετικών άρχων, τών ετών 1643, 1692, 1760, 1763 καί 1768 καταδιώκονται οί εμπειρικοί φαρμακοποιοί καί απαγορεύεται ή πώληση φαρμάκων άπό μη επιστήμονες. (Βλ. Έ μ . Ί . Έ μ μ α ν ο υ ήλ , ο.π., σελ. 652) καί κατά τήν ίστορούμενη περίοδο καί μέχρι ακόμα τις πρώτες δεκαετίες τοϋ 20οΰ αιώνα στην Κεφαλο

νιά «φαρμακέμποροι» ασχολούνται μέ τή διακίνηση τών φαρμάκων παράλληλα μέ τους διπλωματούχους φαρμακοποιούς.

47. Για τους τ ρ ε ι ς αυτούς «φαρμακοπώλες» διάβαζε: Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Προσταγαί εκτιμήσεων, δημοπρατήσεων, εξώσεων κ.λπ. 'Απριλίου 1844, φ. 39Γ .

48. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., 'Εντάλματα Κρατήσεων 1854, φ. 12Γ . 49. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Δέσμη δια τήν 3ην Φεβρουαρίου

1842, φ. 12Γ . 50. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse Luglio 1839, φ. 6r καί φ. 27r . 51. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου,

1845 νβ, φ. 648Γ . Ό επιστήμονας αυτός αποτελεί χαρακτηριστική έξαίρεση.Έχει διατη

ρήσει το δόγμα τών προγόνων του καί είναι επίλεκτο μέλος της Καθολικής παροικίας τοϋ 'Αργοστολίου. Για χρόνια προσφέρει τις υπηρεσίες του ώς επίτροπος τοΰ «ίεροϋ Ναοϋ τοϋ Αγίου Νικολάου τών Λατίνων». (Βλέπε Τ.Ι.Α.Κ. Είρηνοδικεϊον 'Αργοστολίου, Βι

βλίον αποφάσεων 1838, φ. 69^ . Επίσης Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse Luglio 1839, φ. 6Γ καί φ. 27«" .

52. Βλ. Έ μ. Ί . ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ , ο.π., σελ. 652. Δέ γνωρίζουμε ποιος νόμος θέσπισε τήν απαγόρευση στους γιατρούς νά διατηρούν καί φαρμακείο στο ονομά τους. Στα 1860 ό Δρς Χριστόδουλος Βανδώρος, προκειμένου νά ανοίξει φαρμακείο συνεταιρικά μέ τον 'Αθανάσιο Πάνα Λοϊζάτο, για νά παρακάμψει το νόμο τό βάζει στο όνομα τοΰ πατέρα του Μιχαήλ. (Πρβλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Φάκελο αγωγής (1860) 'Αθανασίου Πάνα Λοϊζάτου κατά τών κ.κ. Δρς Χριστόδουλου Βαντώρου τοϋ Μιχαήλ καί Μηχαήλ Βαντώρου πατρός του).


Ό Στραβόλαιμος είχε «φαρμακείο» στο ισόγειο του καθολικού μοναστηρίου 'Αγίου Νικολάου στο 'Αργοστόλι και όταν πέθανε, για αρκετό χρονικό διά

στημα την επιχείρηση διατηρούν οί αδελφές και κληρονόμες του Μαρία και Τζαννέτα53. "Υστερα από πλειστηριασμό, τό φαρμακείο αυτό πέρασε στην κατοχή του Δρ. Φραγκίσκου Μπερέτα54.

Τόσο ή άσκηση της ιατρικής όσο και τής φαρμακευτικής καθώς και τό επάγγελμα του Φαρμακοπώλη χρειαζότανε σχετική άδεια55, πού μπορού

σε νά ανακληθεί μετά άπό απόφαση τής Γερουσίας πού τήν προκαλούσε ό Έπαρχος και τήν επιδοκίμαζε ό 'Αρμοστής. Ή παράβαση καθήκοντος είναι άπό τις βασικές αιτίες για τήν ανάκληση τής αδείας αυτής56.

Ό γιατρός συνήθως είναι οικογενειακός57 και πολλές φορές αναλαμ

βάνει τήν παρακολούθηση τών πελατών του μέ συμφωνία διαρκείας (κοντότ

τα), προμηθεύοντας τους και τα απαραίτητα φάρμακα, ιδίως στην ύπαιθρο πού δέν υπάρχουν συστηματικά φαρμακοπωλεΐα. Ή αμοιβή δέν φαίνεται νά είναι υπερβολική, αν βασιστούμε στα μέχρι σήμερα υπάρχοντα στοιχεία.

Ό γιατρός Σπύρος Κανάλης για κοντόττες58 ολόκληρης οικογένειας, πατέρα, μάνας και παιδιών επί δέκα ολόκληρα χρόνια (18241834) και τή χορήγηση τών αναγκαίων φαρμάκων ζητάει δεκατρία κολονάτα59.

53. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αποφάσεων Ειρηνοδικείου 'Αργοστολίου 1838, φ. 69r . "Ισως πρόκειται για μοναδική περίπτωση, τα χρόνια εκείνα, γυναικείας ασχολίας στο επάγγελμα αυτό.

54. Τα στοιχεία πού κατέχω δια τον υλικό εξοπλισμό των φαρμακείων τής εποχής είναι ελάχιστα. (Ένα καζάνι, γόμαλάκα και «Ιατρικά διάφορα»).Άπό ενα έγγραφο όμως του 1860 μαθαίνουμε γιά τήν επίπλωση ενός τέτοιου φαρμακείου στην οποία δίδεται ιδιαί

τερη σημασία. Γιά τήν πρωτοτυπία αύτοΟ τοϋ εγγράφου και για τα πολλά άγνωστα στοι

χεία πού μας προσφέρει, κρίθηκε σκόπιμο νά δημοσιευθεί σε κανονική μεταγραφή, στο τέλος τής μελέτης.

55. Βλ. Έ μ . Ί . Ε μ μ α ν ο υ ή λ , ό.π., σελ. 652 και 653. 56. Πρβλ. Χωρικό, φ. 22, 15.11.1850, σελ. 4α. 57. Στις 3/15 'Απριλίου 1845 δημοσιεύθηκε διάταγμα τής 'Ογδόης Γερουσίας τών

'Ιονίων, στα ελληνικά, αγγλικά και ιταλικά, πού ρύθμιζε τα τής ιατρικής αστυνομίας και τήν εσωτερική δημόσια υγιεινή. Σ' αυτό διαλαμβάνονται, α) τά προσόντα εκείνων πού μπορούν νά ασκούν τό επάγγελμα τοΰ ίατροΰ, χειρουργού, φαρμακοποιού και μαίας, β) τά άφορωντα τήν τακτική άσκηση ιατρικής και χειρουργίας. γ) τά περί φαρμακοπωλείων και τά καθήκοντα τών φαρμακοπωλών. δ) τά άφορωντα τήν εσωτερική δημόσια υγιεινή και τήν τήρηση τών κανόνων της. Στο τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται ή φαρμακευτική νο

μοθεσία πού ίσχυε τότε. (Έ μ. Ί . ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ , ο.π., σελ. 652 653). 58. Κοντότ(τ)α. Ή ιατρική όλόχρονη παρακολούθηση. (Πρβλ. Λ ε ω ν ί δ α Χ.

Ζ ώ η , Λεξικόν 'Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, 'Αθήναι 1963, τομ. Α' σελ. 315 και στο ϊ δ ι ο, Β' σελ. 219).

59. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Κάμαρα Τζιβίλ 'Αργοστολίου, αταξινόμητα Μαΐου 1835, έπιδο

τήριο αριθ. 14.


Επίσης για (άατρικήν δούλευσιν οπού έκαμε εν κερο ασθένειας δικην τον και ολινε φαμιλιάς από τους 1828 εος τους 1834)) μαζί με τα χορηγη

θέντα «Ιατρικά)) ζήτα άπο τον πελάτη του δεκατέσσερα κολονάτα60. 'Αντίθετα οί απασχολημένοι στο δημόσιο και από αυτό μισθοδοτού

μενοι υγειονομικοί έχουν μεγάλες αποδοχές. Ό μισθός του γιατρού φτάνει τα εκατό μέχρι εκατόν είκοσι καί πλέον κολονάτα το μήνα και του φαρμακο

ποιού αρχίζει άπο σαράντα καί υπερβαίνει τα πενήντα κολονάτα το μήνα61. Ή θεραπευτική αγωγή στηρίζεται βασικά στην ((άφλέγματο θεραπεία))

πού συνίσταται σε γενικές αφαιμάξεις62 καί σε τοπικές μέ ((επίθεση βδε

λών))63. Επίσης γίνεται εκτέλεση κλυσμάτων καί επίθεση «σικυών απλών ή αιματηρών))6*. Χορηγούνται φάρμακα, όπως ή θεϊκή κινίνη, μόνο όμως ύστερα άπο ιατρική συμβουλή65, καί σέ ειδικές περιπτώσεις γομαλάκα66.

Ουσιαστικό θεραπευτικό μέσο είναι ή ((θαλασσοθεραπεία)), δηλαδή ή πολυήμερη παραμονή σέ πλοίο πού ταξιδεύει, για νά αναπνέει ό άρρωστος τον θαλασσινό αέρα. Σέ τέτοια θεραπεία θα υποβληθεί ό εισαγγελέας Δρς Φραγκίσκος Τζουλάτης στα 1854 (1854) αώς εκ βαρείας ασθενείας πά

σχων την οποίαν ύπεφερεν και κατά το παρελθόν))67. "Οταν ο έπαρχος κόμης Δημήτριος Καρουσος θα υποστεί υπερκόπωση

((ένεκα των πολλών κόπων και ασχολήσεων)) θα του γίνει σύσταση άπό τους γιατρούς του νά αναπαυθεί στην εξοχή ((επί δύο μήνας, δπως τοιουτοτρόπως πνέων τον καθαρον της έξοχης αέρα δυνηθη νά ελαφρυνθη))68.

60. Τ.Ι.Α.Κ. στο ϊ δ ι ο , έπιδοτήρια αριθ. 10 καί 11 όπου καί σχετικές αμοιβές. 61. Βλ. Χωρικό, φ. 17, 3.10.1850, σελ. 2β. 62. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Δικογραφία κατά Γερασίμου Βιτζεντζάτου κ.λ.π. φ. 21Γ . 63. Οί βδέλες τοποθετούνται σέ τεράστιο αριθμό. ...«τρεις αφαιμάξεις έγιναν

άπ' αρχής.. . καί έπιτέθησαν έξήκοντα βδέλαι». (Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Δικογραφία κατά Γερα

σίμου Βιτζεντζάτου κ.λ.π. φ. 21Γ ). Στή διάρκεια τής χολέρας του 1850 παρουσιάστηκε έλλειψη βδελών πού έφτασαν

νά τιμώνται 24 οβολούς ή κάθε μία. Οί γιατροί διόριζαν αφαιμάξεις σέ αριθμούς πού αντι

στοιχούσαν άπό 20 μέχρι 60 βδέλες στον άρρωστο. Υπέρογκη δαπάνη για τους φτωχούς καί προβληματική ή εξεύρεση τής ποσότητας στους εύπορους. (Βλ., Χωρικό, φ. 19, ο.π., σελ. 2β;.

Για τήν «άντιφλογιστική θεραπεία» πού εφαρμόζεται σέ όλα τα νοσήματα μέ επί

θεση βδελων για αφαίμαξη διάβαζε, Arturo C a s t i g l i o n i , ο.π., σελ. 695. 64. Πρόκειται για τις αναιμικές ή «κούφιες» βεντούζες καί τις «κοφτές». (Πρβλ.

Έ μ . Ί . Ε μ μ α ν ο υ ή λ , ο.π., σελ. 652). 65. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Δικογραφία κατά Γερασίμου Βιτζεντζάτου κ.λ.π. φ. 21Γ . 66. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse Luglio 1839, φ. 6' . 67. Τ.Ι.Α.Κ. Εξωτερική αλληλογραφία τοΰ Επαρχείου Κεφαλληνίας άρχεται άπο

29 Μαρτίου 1854 καί λήγει τη 14 'Ιουνίου 1856, φ.22Γ . 'Αριθ. έγγραφου 1025, 13 'Ιουνίου 1854, προς τήν Γερουσία.

68. Τ.Ι.Α.Κ. Εξωτερική αλληλογραφία του Επαρχείου Κεφαλληνίας, ο.π., φ. 40Γ . "Εγγραφο αριθ. 1090, 26 'Ιουλίου 1854, τή Γερουσίςι.


Tò χ ι ό ν ι , άφοϋ ή βιομηχανική παρασκευή πάγου ήταν άγνωστη, είναι πολύτιμο θεραπευτικό μέσο. Για τό λόγο αυτό ή Κυβέρνηση διαθέτει «τήν παγοθήκην» στο βουνό. Τεράστιες υπόγειες δεξαμενές πού τις γέμιζαν το χειμώνα με στιβαγμένο χιόνι και το διατηρούσαν όλο τό καλοκαίρι.

Τήν εποπτεία της εργασίας αυτής είχε το Εγχώριο Συμβούλιο και τήν ανέθεσε σέ κάποιο εργολάβο, με τό δικαίωμα να πουλά τό χιόνι εις όφελος του. Αυτό τό δικαίωμα «τον τζωλεϊν την χιόνα φέρει τον δρον ότι η ελλειψίς τον θέλει κηρύττει αυτοδικαίως άκνρον τήν σνμφωνίαν»69.

Ή συγκέντρωση τοΰ χιονιού καί ή διακίνηση του σέ όλη τήν Κεφαλο

νιά καί εξω άπό αυτήν, μέχρι ακόμα και τήν Ζάκυνθο70 είχε ανάγκη άπό οργανωμένο δίκτυο εργατών καί μεταφορέων71. Ή συγκέντρωση έπρεπε να εϊναι σέ τέτοιες ποσότητες, ώστε να μή «άφήνη ατερημένην τήν νήοΌν ταύ

την χιόνος τοοΌντον αναγκαίας εις τήν κοινήν Ύγείαν))72. Ή θεραπευτική αγωγή εφαρμόζεται στο σπίτι. Καί μολονότι υπάρχει

αστικό νοσοκομείο στο 'Αργοστόλι73, μόνο οι τελείως άποροι αποφασίζουν να νοσηλευτούν σ' αυτό. Στις εποχές όμως των επιδημιών ό συνωστισμός στο νοσοκομείο αυτό είναι τεράστιος καί ή κατάσταση πού επικρατεί δρα

ματική. Τέτοιες συνθήκες έπικρατήσανε μέ τήν επιδημία της χολέρας τοΰ 185074.

69. Τ.Ι.Α.Κ. Εξωτερική αλληλογραφία τοϋ Επαρχείου Κεφαλληνίας, δ.π., φ. 91Γ . Έγγραφο 1589, 8 'Ιανουαρίου 1856, τη Γερουσία.

70. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, Δικαστικά. Κάμαρα Τζιβίλ 'Αργοστολίου, αταξινό

μητα, χωρίς αρίθμηση, σκόρπια έγγραφα τοϋ έτους 1835. 71. Το κάθε φόρτωμα (κάρο) χιόνι άπό τό Βουνό στο Ληξούρι, πληρώνεται μέ 33

δβολα (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Είρηνοδικείον 'Αργοστολίου, Δέσμη 2 'Ιουλίου 1840, φ. 28Γ ). 72. Έγγραφο Έπαρχου Δημ. Καρούσου προς τήν Γερουσία. 'Αριθ. 1589 8 'Ιανουα

ρίου 1856, ο.π., 73. Τ.Ι.Α.Κ. αταξινόμητα χωρίς αρίθμηση δικαστικά έγγραφα τοΰ έτους 1862. 74. Για τήν επιδημία της χολέρας του 1850 διάβαζε: Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η, ο.π., Α'

σελ. 210. Στο ί δ ι ο , Β' σελ. 453. Ά γ γ ε λ ο Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , 'Ανδρέας Καροΰσος Σαντριβίλης, περιοδ. Κεφαλλονιά και 'Ιθάκη, έτος 3ο, τευχ. 4ο, 1977, σελ. 1213. Γ ε ρ. Π ε ν τ ό γ α λ ο υ , Χρονικό της χολέρας τοΟ 1850 στην Κεφαλονιά, 'Ανα

κοίνωση στην Ελληνική Εταιρεία της 'Ιστορίας της 'Ιατρικής, χ. τ. 1970 Πρβλ. καί Χωρικό, φ. 16, 30 Τρυγητή 1850, φ. 17, 3.10.1850, φ. 18, 14.10.1850, φ. 19, 21.10.1850, φ. 20, 21.10.1850. Επίσης, Φιλελεύθερο, φ. 14, 27.9.1850.

Πριν άπό τό 1850 επιδημία χολέρας στην Κεφαλονιά έχουμε στα 1837. (Διάβαζε, Χωρικό, φ. 20, δ.π., σελ. 4β). 'Επίσης μικρότερης εκτάσεως στα 1855 πού έπληξε τον Έλιό, Κατελιό, Βάλτες, Σκάλα καί Κορωνούς. (Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Φάκελος Προεδρίας Δικα

στηρίων 'Ιανουαρίου τοϋ έτους 1855, φ. 182r . 'Εγκύκλιος 1113, 5 Νοεμβρίου 1855). Ή επιδημία στις περιοχές αυτές εμφανίστηκε στις αρχές Νοεμβρίου καί υποχώρησε τα τέλη Δεκεμβρίου τοϋ ίδιου έτους 1855. 'Εμφανίστηκε όμως στα Χαυδάτα καί για τοϋτο άπομο

νωθήκανε όλα τα Μεσοχώρια Ληξουρίου (Στο ί δ ι ο φ. 21 9Γ ).

'Ιατρική ̂ στή Κεφαλονιά 127

Κατά τη διάρκεια της επιδημίας αυτής πάρθηκε μία αξιόλογη υγειονο

μική απόφαση. Οί νεκροί στο 'Αργοστόλι και το Ληξούρι, πού μέχρι τότε θαβόντανε στα προαύλια των εκκλησιών, αποφασίστηκε να θάβονται υπο

χρεωτικά σε απόμακρους άπό τις πόλεις χώρους. Οί του 'Αργοστολίου στο προαύλιο της μονής Ύ.Θ. Μυρτιδιώτισσας στο Δράπανο, πού αργότερα εξελίχτηκε στο σημερινό δημοτικό νεκροταφείο και οί του Ληξουρίου στο προαύλιο τής μονής 'Αγίας Παρασκευής στα Λέπεδα75. Μάλιστα στο Άργοστόλι,γιά να αποφεύγεται ή οδική διαδρομή άπό τή Γέφυρα, μήπως και μεταδοθεί ή επιδημία στους συνοδεύοντες τό νεκρό συγγενείς και φίλους, ειδικός «καΐκολόγος» είναι επιφορτισμένος ((να κονβαλι τα πτοματα τον αποθανοντον εϊς το αδραπανον))76.

Οί επιδημίες είναι ή μεγάλη μάστιγα και μπρος σ' αυτές οί υγειονομι

κές υπηρεσίες θεωρούν κάθε άλλη αρρώστια ασήμαντη77. 'Ακόμα και σε θάνατο άπό ((πνευμονική φθίση)) πιστοποιείται πώς ατό πτώμα ôèv παρον

ομάζει σημεία κολλητικής ή ύποπτης Nócfov))78. Οί επιδημίες αντιμετωπίζονται με σύστημα καί γενική κινητοποίηση.

Συσταίνεται (άατροϋυνέδριον)) στο 'Αργοστόλι καί ((Ιατρική επιτροπή» στο Ληξούρι,πού έχουν κάτω άπό τήν εποπτεία τους τους γιατρούς των περιο

χών, τους οποίους κατανέμουν κατά διαμερίσματα καί τους αναθέτουν τήν υγειονομική ευθύνη μιας ολόκληρης περιφέρειας79.

Έπί κεφαλής του ΐατροσυνεδρίου δέν τοποθετείται επιστήμονας, άλλα ό διευθυντής τής 'Αστυνομίας80. "Ισως τούτο να σημαίνει τήν κήρυξη του Νησιού σέ κατάσταση «έκτακτου ανάγκης» και πώς οί γιατροί είναι επιστρα

τευμένοι. Αυτό τό ίατροσυνέδριο έχει υπό τήν άμεση ευθύνη του κάθε μέσο πού

αποσκοπεί στον έλεγχο τής επιδημίας. 'Εκδίδει μάλιστα τακτικά δελτίο πορείας τής αρρώστιας, στο όποιο αναφέρονται τα νέα κρούσματα καί οί θάνατοι στή συγκεκριμένη περίοδο81.

75. Βλ. σχετικά Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., Α', σελ. 238. Στο ί δ ι ο , Β', σελ. 453. Επίσης Ά γ γ ε λ ο Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , Το 'Αργοστόλι Διασκεδάζει, 'Αργο

στόλι 1979, σελ. 153. Πρβλ. καί εφημερίδα Νέα Κεφαλληνία, φ. 171, 17.6.1889,φ. σελ. 3αβ.

76. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Είρηνοδικεϊον 'Αργοστολίου. Προσκλη

τήρια ΑύγούστουΝοεμβρίου 1850, φ. 47Γ . 77. Πρβλ. Χωρικό, φ. 17, ό.π., σελ. 3β. 78. Έ κ θ ε σ ι ς αρχιάτρου Νικολάου Σ. Ίγγλέση. Άστυκφ Νοσοκομεία) τη 23η

'Απριλίου 1862. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., αταξινόμητα χωρίς αρίθμηση. 79. Βλ. Χωρικό, φ. 17, ό.π., σελ. 3β. 22, ό.π., σελ. 4α. 80. Βλ. Χωρικό, φ. 17, ό.π., σελ. 3α. φ. 19, ό.π., σελ, 2β. 81. Χωρικός, ό.π., φ. 16, ό.π., σελ. 4β. φ. 17. ό.π., σελ. 4β. φ. 18, ό.π., σελ. 4β.

φ. 19, ό.π., σελ. 4β.


Tò αίσθημα της ευθύνης αυτών τών επιστημόνων είναι αξιομνημόνευτο· Μολονότ ι οί περισσότεροι ανήκουν πολιτικά στην παράταξη πού κυβερνά, αρνούνται να συνταχθούν με την πολιτ ική σκοπιμότητα, όταν πρόκειται για επιστημονικά ζητήματα 8 2 .

Τό 'Αστικό Νοσοκομείο, πού αναφέρθηκε, καθώς και τα ((αγαθοεργά Καταστήματα)) εποπτεύονται από τήν (( Ιατροεπιτροπήν της Νήσου)), πού απαρτίζεται άπό γιατρούς εκλεγμένους άπό τή Γερουσία μέ βάση ενα κατά

λογο πού της υποβάλλει ό Έ π α ρ χ ο ς 8 3 . Αυτό τό 'Αστικό Νοσοκομείο , ανεπαρκές και ακατάλληλο για τους πο

λίτες, δε χρησιμοποιείται άπό τή στρατιωτική φρουρά του Νησιού, πού δια

θέτει δικό της νοσηλευτικό ί δ ρ υ μ α 8 4 . Ή ανάγκη για τήν απόκτηση και κατάλ

ληλου κτιριακού συγκροτήματος για τό στρατιωτικό νοσοκομείο ήταν επι

τακτική. Τον ' Ιούνιο του 1854, ό Έ π α ρ χ ο ς Δημήτριος Καροΰσος υποβάλλει στή

Γερουσία τήν αριθ. 1037 αναφορά του μέ τήν οποία της γνωστοποιεί «άπό

φασιν τον 'Εγχωρίου Κεντρικού Συμβουλίου δι' ής παραχωρείται προς τήν στρατιωτικήν αρχήν τεμάχιον γηπέδου, δημοσίου δικαιώματος, εν τη πόλει ταύτη και θέϋιν "Αγιοι Θεόδωροι, πλησίον τον λοιμοκαθαρτηρίου προς άνέ

γερσιν στρατιωτικού Νοσοκομείου)), επιζητώντας ((τήν άποδοκιμασίαν της85». Ή επιστημονική στάθμη και τό επίπεδο των ιατρικών γνώσεων της επο

χής , δέν μας εϊναι τελείως άγνωστα. Γνωρίζοντας τήν υψηλή βαθμίδα τών δυτικών Πανεπιστημίων άπό όπου είχαν αποκτήσει τους τίτλους τους οί γιατροί της Κεφαλονιας, μπορούμε μέ βεβαιότητα να υποστηρίξουμε πώς ή

82. Στα 1850 για να άποσείσουν τις ευθύνες της αμέλειας των οί πολιτικοί και οί στρατιωτικοί διακήρυσσαν πώς «ή χολέρα δέν είναι κολλητική άλλα μόνη της διέρχεται δια της θαλάσσης». Απεναντίας οί επιστήμονες έδωσαν τήν κατηγορηματική απάντηση: «Ή χολέρα είναι κολλητικής φύσεως. . .»«. . .Το να λέγη τις ότι ή χολέρα πετά δια θα

λάσσης είναι τωόντι παραμύθια και το ότι είναι ανωφελή τα λοιμοκαθαρτήρια... » Χω

ρικός, φ. 20, δ.π., σελ. 4αβ). 83. Πρβλ. Τ.Α.Ι.Κ. ο.π., Εξωτερική αλληλογραφία τοΰ 'Επαρχείου Κεφαλληνίας

κ.λ.π. φ. 115Γ . 84. Πρβλ. Χωρικό, φ. 17, ο.π., σελ. Ιβ, φ. 18, ο.π., σελ. 2β. 85. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Εξωτερική αλληλογραφία τοΰ Επαρχείου Κεφαλληνίας κ.π.λ.

φ. 27Γ . Έγγραφο 1037, 21 'Ιουνίου 1854, τή Γερουσία. Μετά τήν αποχώρηση τών"Αγγλων από τήν Κεφαλονιά, το κτίριο τοΰ στρατιωτικού Νοσοκομείου στέγασε το 'Αγγλικό Προξενείο. Στα 1930 ή 'Αγγλική Κυβέρνηση, μετά τήν κατάργηση τοΰ Προξενείου, έδώρησε το κτίριο στο 'Ορφανοτροφείο ό «Σωτήρ» και στο χώρο αυτό πού ανοικοδομή

θηκε μετασεισμικά στεγάζεται και σήμερα. (Βλ. Ά γ γ ε λ ο Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο στο 'Αργοστόλι Διασκεδάζει, ο.π., σελ. 232. Πρβλ. και εφημερίδες Κεφαλονιδς Παρατηρητής, φ. 80, 13.9.1930, σελ. 4, φ. 81, 20.9.1930, σελ. 1 και 4. Επίσης Τε

λώνων φ. 588, 13.9.1930, σελ. 4α, καί φ. 589, 20.9.1930 σελ. Ιαβ, 3α και 4αβ).


άσκηση της λειτουργήματος, ακόμα και όταν έπεφτε στο επίπεδο του επαγ

γέλματος, βασιζόταν σε επιστημονικά δεδομένα και στις γνώσεις και εμπει

ρίες αυτών πανεπιστημιακών σχολών. Μία ιατροδικαστική έκθεση του 1861, υπογραμμένη άπό δύο έγκριτους

επιστήμονες, τό Δρ. Χριστόδουλο Μ. Βανδώρο και τον αρχίατρο Σ.Χ. Άραβαντινό, μας προσφέρει πολλά στοιχεία για τις γνώσεις ανατομίας και τή διάγνωση και θεραπευτικά μέσα της εποχής.

Πρόκειται για νεκροψία και νεκροτομή μετά άπό δικαστική εντολή σέ νεκρό, πού πέθανε άπό τραυματισμό.

Θά τή μεταφέρω σέ κανονική μεταγραφή, αποφεύγοντας τα επιστημο

νικά σχόλια, επειδή δέν είμαι αρμόδιος, άρκούμενος μόνο στα ιστορικά, ακριβώς για τήν κατατόπιση του ειδικού ερευνητή, πού ϊσως θελήσει να ασχοληθεί γενικότερα μέ τήν ιστορία της ιατρικής, στο χώρο και τό χρόνο πού αυτή πραγματοποιήθηκε. 'Ίσως τά στοιχεία αυτά στα χέρια του κατάλ

ληλου, αξιοποιηθούν περισσότερο.

9

J 30 ΆγγελοΔιονύση Δεμπόνου

ΕΓΓΡΑΦΟ 1α

Περίληψη : Ό γιατρός Χριστόδουλος Βανδώρος συνεταιρίζεται με τον 'Αθανάσιο Πάνα Αοϊζάτο να ανοίξουν «φαρμακοπωλεϊον» στο 'Αργοστό

λι, κάτον άπδ το σπίτι των αδελφών Πάγκαλη^ . 'Επειδή δ Χριστόδουλος ώς γιατρός δεν έχει τέτοιο δικαίωμα, στη θέση του εμφανίζεται ώς συμβαλλό

μενος ο πατέρας του Μιχαήλ. Ό Βανδώρος ώς κύριος χρηματοδότης της επι

χείρησης έρχεται σε συμφωνία με τον τεχνίτη Φωτεινό Κρασά για να φτιάξει την επίπλωση τοϋ καταστήματος. Ή συμφωνία κατοχυρώνεται με συμβολαιο

γραφική πράξη, οπού λεπτομερειακά αναφέρεται ή εργασία καί τα υλικά με τα οποία θ à εκτελεστεί.

φ. 2r Βφλίον 13ον Σελις 231 Κεφαλληνία Άργοστόλιον κατά το 1860 χιλιοστον οκτακοσιοστον εξηκοστδν έτος τοϋ Μηνός 13/25 δέκατη τρίτη εικοστή πέμπτη Ιου

νίου ημέρα Δευτέρα ώρα τετάρτη Μ.Μ. ενεφανίσθησαν ενώπιον εμοϋ τοϋ εν τη πόλει ταύτη Συμβολαιογράφου και υπο φαινομένων μαρτύρων αφ' ένας δ Κυρ(ι)ος Μηχαήλ Βανδώρος π(ο)τ(ε) Αντωνίου εξ Αργο

στολίου και αφ' ετέρου ό Κυρ(ι)ος Φώτειος Κρασάς Ίπ(ο)τ(έ) Παναγή κάτοικος εις τήν πόλιν Ληξουρίου γνωοτός μου, οϊτινες μοί εζήτησαν τήν σύνταξιν εκ συμφώνον της παρούσης πράξεως ώς έπεται Αον. Ό μνησθείς Κρασάς ώς τεχνίτης λαμβάνει νπόσχεσιν εις προθεσμίαν μηνών δύο από σήμερον να κατασκευάση εν φαρμακοπωλεΐον κατά το σχέδιον τουτέστι εις τήν μεγαλειότητα και εργασίαν δποϋ σήμερον τοϋ εδόθη παρά τοϋ είρημένον Κυρίου Βανδώρου ύπογεγραμμένον από τον ϊδιον τον Κύριον Βανδώρον με δλα τα απαιτούμενα έξοδα εδικά τον εξεκαθαρίζοντες δτιαι σογάτζες8 , τα καπιτέλαε και τα φιλέτα των στηλών0* θέλει γένονται άπδ κάρων** δίδον δμοιον εις αυτά χρώμα και κορνιζόνια σκελετοϋ δια της άκουας φόρτεςΆ σχηματίζουσα είδος μόγεν® τήν δέ λοιπή εργασίαν τοϋ φαρμακοπωλείου, τήν δποίαν θέλει κάμη εκ ριμέσου1 αυτή θα είναι άπδ μόγεν τοϋ δποίου ριμέσου δ χόν

δρος θέλει είναι μια λίνια τοϋ 'Αγγλικού πασσέτουλα γινόμενα δλα τα ρηθέντα κατά το λεχθεν σχέδιον καί σύμφωνα τα μέρη προς τήν εργασίαν τοϋ ριμέσου αν δ Κυρ(ιος) Βανδώρος τον διάταξη εις μέρη να είναι φτενότερο ή και εις δλην τήν εργασίαν θέλει είναι υποχρεωμένος δ Κύριος Φώτειος να το κάμνη. Βον) Ό Κνρ(ι)ος Κρασάς υπόσχεται


επίσης να κάμνη μίαν Μανκάδα1^ Μόγεν ριμέσο εκτός τοϋ επάνω μέρους και της οποίας θα είναι από καρίον μεστίτζό1"*, ήτις θέλει γίνη καθ' άναλογίαν τοϋ Φαρμακοπωλείου κάί άρέσκειαν τοϋ Κυρίου Βαν

ψ. 2ν δώρου καλώς δουλευμένη. Γον) 'Υπόσχεται επίσης να κάμη εις δύο παράθυρα και μίαν θύραν γρύλιας με υαλοθύρας και άπαντα τα χρεώδη των. Δον) Υπόσχεται παρομοίως ο μνησθείς Κύριος Κρασάς να κάμη εις το ψαρμακοπωλεΐον καϊ μίαν θύραν με έξοδα ειδικά του άνάλογον εις το μέρος όπου θα σχηματίζει εν καμαρίνιονιδ. Εον) Υπόσχεται τέλος πάντων ό Κύριος Κρασάς να βάλλη τα δύο ύαΑεα τών καθρεπτών ως φέρει το σχέδιον. ΣΤ) Έν ελλείψει τών προαναφερθέντων υπο

σχέσεων τοϋ Κυρίου Κρασά εμβαίνει Εγγυητής και πρωτοπληρωτής ό εδώ παρόν εξ Αργοστολίου γνωστός μου Κύριος Μηχαήλ λευκόκοι

λος π(ο)τ(ε) Παναγή εις κάθε πληρωμήν και άποζημίωσιν προς τον Κύριον Βανδώρον άφ' έτερου δε ό Κύριος Βανδώρος υπόσχεται να πλή

ρωση προς τον Κύριον Κρασά τάλληρα δίστηλα διακόσια εβδομήκοντα αριθ. S 270ιε δι' δλας τάς προαναφερθείσας εργασίας, δηλαδή δίστηλα ογδοήντα πέντε αριθ. S 85 εμετρήθησαν ενώπιον εμοϋ και μαρτύρων ό δε Κυρ(ιος) Κρασάς παρέλαβεν, έτερα δίστηλα ογδοήντα πέντε αριθ. S 85 θέλει δοθοϋν μετά παρέλευσιν τριάκοντα ημερών απ' σήμερον τα δε επίλοιπα δίστηλα εκατόν S 100 δοθήσονται μετά τήν τελειοποί

ησιν άπάσης της εργαύίας. . .ιστ

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ 1

α. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά, Φάκελος "Αγωγής Αθανασίου ΊΊανά Λοϊζάτου, κατά τών κ.κ. Δρ. Χρηστοδούλου Βαντώρου τοϋ Μη

χαήλ και Μηχαήλ Βαντώρου πατρός του. φ.φ. 2r και 2ν. β. Οι Πάγκαλη είναι χρυσό βιβλική οικογένεια της Κεφαλονιάς ιταλικής

καταγωγής. (Διάβαζε σχετικά Ε. Β. Β a n g ab e, Livre d'or de la Noblesse Ionienne, Athènes 1926, σελ. 513). Κάτοχοι τής περίφημης εικόνας τής Παναγίας τής Πρεβεζιάνας τήν εδώρησαν στην καθολική εκκλησία τοϋ 'Αγίου Νικολάου. 'Αργότερα όμως που άλλαξαν δόγμα ζήτησαν να τήν επανακτήσουν προκειμένου να τήν αφιερώσουν στην ορθόδοξη μητρόπολη. Τοϋτο εστοίχισε μακροχρόνιους δικαστικούς αγώ

νες ανάμεσα στις δύο θρησκευτικές κοινότητες. Τελικά αναγνωρίστη

καν επί τής εικόνας τα δικαιώματα Ιδιοκτησίας τής καθολικής εκκλησίας με το προνόμιο τής ορθόδοξης νά τέλει τρεις παρακλήσεις το χρόνο με ορθόδοξο εκκλησιαστικό πλήρωμα μπρος στην εικόνα μέσα στον καθο

λικό Ναό. Οι παρακλήσεις ετελοϋντο στις 8 Σεπτεμβρίου, ημέρα τών γενεθλίων τής Θεοτόκου και τις δύο ακόλουθες βραδιές. 'Από το 1938


με πρωτοβουλία τοϋ ορθόδοξου μητροπολίτη το προνόμιο αυτό εγκατα

λήφθηκε. (Διάβαζε σχετικά και Π. Γρηγορίου, Σχέσεις Καθο

λικών και 'Ορθοδόξων, 'Αθήναι 1958, σελ. 136 και 139. Πρβλ. και Α η μ. Λ ο υ κ άτ ο υ, Κεφαλονίτικη Λατρεία, 'Αθήναι 1946, σελ. 237 και συνέχ.).

γ. Φωτεινός ή Φώτιος Κρασάς. Τεχνίτης από την πόλη Ληξουρίου. "Α

γνωστος μας από άλλον. δ. σογάτζες λέγονται οι πρόβολοι. 'Εδώ νοούνται τα ράφια που λέγονται

και σκατζιές. ε. καπιτέλα είναι τα γεισώματα στα κιονόκρανα (Πρβλ. Λεωνίδα

Χ. Ζώη, Λεξικον 'Ιστορικόν και Λαογραφικον Ζακύνθου, Τ. Β' 'Α

θήναι 1963 σελ. 195). στ. φιλέτα τών στηλών. 'Εννοεί τις όψεις στα κολονάκια στηρίξεως. ζ. από καρίον. 'Από ξύλο καρυδιάς. η. άκουα φόρτε ή άσημόνερο. Το νιτρικό οξύ. (Πρβλ. και Λέων. Ζώη,

ό.π., σελ. 10). θ. μόγεν και μόγανο. Είδος εκλεκτού ξύλου για την κατασκευή επίπλων.

Πιθανώς το ξύλο τής Βραζιλίας. (Πρβλ. Λ ε ω ν. Ζ ώ η, δ.π., σελ. 283). ι. ριμέσο είναι ξύλο σε λεπτή διατομή για επενδύσεις. Ό καπλαμάς. ια. μία λίνια τοϋ αγγλικού πασέτου. "Ενα χιλιοστό τον αγγλικού μέτρου

(υάρδας). ιβ. μανκάδα και μπανκάδα. Τα μακρόστενα τραπέζια που τοποθετοϋνσαν

γύρω στο χώρο τών καταστημάτων για να εναποθέτουν εμπορεύματα. (Διάβαζε και Λέων. Ζώη, ό.π., σελ. 292).

ιγ. καρίον μεστίτζο ή μαστίτσο. Συμπαγές ξύλο καρυδιάς. Σε αντίθεση με το ριμέσο.

ιδ. στο καμαρίνι αντό, πού αντικαθιστούσε τα σημερινά ιατρεία, οι γιατροί δ^εταζαν τους αρρώστους τους.

ιε. για το δίστηλο διάβαζε Α ε ω ν. Ζώη, δ.π., τ. Α', 1963, σελ. 480 και στο Β' σελ. 124.

ιστ. 'Π συνέχεια τοϋ έγγραφου είναι τελείως άσχετη προς το θέμα μας, για τούτο τήν παραλείπω.

ΕΓΓΡΑΦΟ 2α

Περίληψη : Μία διένεξη ανάμεσα σε συγχωριανούς καταλήγει σε πετροπόλεμο, κατά τή διάρκεια τοϋ οποίου τραυματίζεται στο κεφάλι 6 Γε

ράσιμος Βιτζεντζάτος. 'Αμέριμνος συνεχίζει τήν σκληρή αγροτική εργασία του, οπότε τοϋ παρουσιάζονται τά πρώτα δυσάρεστα συμπτώματα. Παρά τή θεραπεία πού τοϋ επέβαλε ο θεράποντας γιατρός του, δ τραυματισμένος ϋ


στερα από δώδεκα μέρες πέθανε. Ή ανακριτική αρχή στην οποία έχει καταγ γελθεΐ ή συμπλοκή και 6 επακόλουθος τραυματισμός αναθέτει σε δύο εξέ

χοντες γιατρούς να ενεργήσουν νεκροψία και νεκροτομή και να συντάξουι Ιατροδικαστική έκθεση. Ή οποία και παρουσιάζεται :

φ. 20r Έν Άργοστολίω τη 22 θβρίου 1861 Κατώπιν προσκλήσεως τον Ευγενή 'Ανακριτού Κυρ(ιον) Σπυρίδω

νος Μήλονοπούλου, οι υποφαινόμενοι 'Ιατροί μετέβησαν μετ αύτοϋ σήμερον περί τήν τρίτην ώραν μετά μεσημβρίας εις χωρίον Δαυγάτα^ εν τη εκκλησία του "Αγίου Γεωργίου"1 εντός της οποίας επί νεκρικού κρεβάτου εύρο μεν το πτώμα τοΰ Γερασίμου Λαβή Βιτζεντζάτου π ( ο ) τ ( ε ) Γεωργίου, διετάχθησαν δε οι υποφαινόμενοι παρά τοΰ Ευγενούς 'Ανακριτού να εκτελέσωσιν ενόπιόν του τήν νεκροψίαν δπως προσδιορήσωσιν το αίτιον τοΰ θανάτου του άνωθεν βιτζεντζάτου. Και κατά πρώτον εκδύσαντες το πτώμα τών φορεμάτων του παρετη

ρήσαμεν δτι τοΰτο άνήκεν εις άτομον ετών 35 ώς εγγιστα κράσεως χολερικής εξεως ενρόστου. Ή ακαμψία τών μελών ήτο μεγάλη ή δε σήψις εϊχεν ήδη αρχίσει, ή εξωτερική επιφάνεια αύτοϋ δεν παρουσία

ζεν τι άξιοσημείοτον ειμή εξοιδείασιν τον προσώπου και τοΰ τριχοτοΰ δέρματος της κεφαλής, κατά δε το άριστερον βρέγμα παρετηρεϊτο εν τραΰμα εις εμπύησιν το μήκος ενός ώς εγγιστα δακτύλου μή εν

διαφέρον εις το βάθος του ειμή το δέρμα και τον υπό τοΰτο κυψελώδη ίστόν. Διατομής δε γινομένης επί τοΰ τραύματος εξακριβώθη δτι ή επικράνιος άπονεύρωσις και το άνταποκρινόμενον με το τραύμα όστοΰν ήσαν παντάπασιν αβλαβή. Οι πέριξ τοΰ τραύματος ιστοί ώς επίσης το δέρμα τον προσώπου ήσαν παχύτερα τοΰ σήνηθες και εμπεριήχον πλαστικήν λέμφον.

φ. 20ν Δια της νεκροτομής τοΰ κρανίου παρετηρήθη δτι δ εγκέφαλος και τα περιτυλίγματα αύτοΰ ήχον κατά φύσιν. Άνοίξαντες ακολούθως τήν τοΰ θώρακος κοιλώτητα εϋρωμεν επίσης δτι κάί τα εντός τής κοιλότητος ταύτης εμπεριεχώμενα όργανα δεν παρουσίαζον ονδεμίαν παθολογικήν άλήωσιν. 'Επί τέλους άνοίξαντες τήν κοιλώτητα τής κάτω κοιλίας ôèv εσημειώθη άλλο ειμή προφανή σημεία δρυμητάτης φλωγώσεως είς τε τον στό

μαχον και τα λεπτά έντερα τα λοιπά όργανα τής κοιλώτητος ταύτης ήχον κατά φύσιν. Κατώπιν τής νεκροψίας ο Ίατροθεράπων Δρ. Βανδώρος εκθεσεν τα ακόλουθα άτινα συνέλεξεν διαρκούσης τής νόσου τοΰ αποβιόσαντος Βιτζεντζάτου ώς προς τήν αρχήν και τήν δίοδον αυτής. Ό αποβιώσας Βιτζεντζάτος ετραυματίσθη τή 10 θβρίου επί τοΰ


άριοτεροϋ βρέγματος. Την επιούσαν επεσκεύθη παρά τοϋ Άνταρχί

ατρου Δρς Άραβαντινοϋ όστις δια την επιπωλεώτητα και την μικράν εκτασιν τοϋ τραύματος διεκράτησεν αυτό ώς άκίνδννον και θεραπευ

τόν. Ό τραυματισθείς δμως εις ούδεμίαν καθυπεβλήθη θεραπείαν παρημέλησεν εξ ολοκλήρου το τραϋμα του και εξηκολούθησεν εργα

φ. 21τ ζόμενος τσιβάζων σταφιδόκαρπον8 μέχρι τη 15 Ισταμένου. Μετά μεσημβρίαν της αυτής ήμέτας εσθανθής δ τραυματισθής κόπωσιν και πυρετον άφησεν την εργασίαν και μετέβη εις το χωρίον του. Την 16 προσκληθείς δ Αρ. Βανδώρος παρά τοϋ 'Ανακριτού μετέβην εις χωρίον Δαυγάτα και επεσκεύθην τον τραυματισθέντα, εξετάσας δε το τραϋμα και εύρων αυτό οίον περιέγραψεν ο ' Ανταρχίατρο ς εν τη εκθέσει του της II ισταμένου συνεμωρφώθη με την γνωμάτευσίν του, καθ" όσον ôè άφορα την εμφάνησιν τοϋ πυρετοϋ λαβών υπόνοιας άναπτήξεως ερισυπέλατος κατά την κεφαλήν διέταξεν γενικήν αφαίμαξιν και επί

θεσιν 10 βδελών δπισθεν των μαστοειδών άποφήσεωνε . Και φαίνεται μεν ή τοιαύτη θεραπεία να εστάθη κατ αρχάς ώφέλημος διότι ή κατά

στασις τοϋ τραυματισθέντος εβερτιώθη, αλλ' είτε ή παράκαιρος εγκα

τάλειψις της άφλεγμάτου θεραπείας μέχρι της παρελθούσης τετάρτης 20 Ισταμένου, είτε ή χορήγησις τριών δώσεων θειικής κινίνης άνευ Ιατρικής συμβουλής έκαιαν ώστε ή κατάστασις τον άσθενοϋς να επι

βαρυνθή εκ νέου. Τότε προσκληθείς δ Ίατροθεράπων και εύρων ήδη άνεπτηγμένον το ερισύπελας και προοδεύον εις το πρόσωπον διετάξεν την εξακολούθησιν τής άφλεγμάτου θεραπείας. Τρεις αφαιμάξεις εγειναν απ' αρχής τοϋ ερισυπέλατος μέχρι τέλους και επετέθησαν εξήκοντα βδέλαι άλλα το ερισύπελας τοϋτο λαβον κακοήθη χαρακτήρα άπέκτεινε τον πάσχοντα την 7 ώραν μετά μεσημβρίας τής παρελθού

σης πέμπτης. Έκ τών προεκτεθέντων οι υποφαινόμενοι 'Ιατροί δμο

φ. 21ν φώνως συμπαιρένωσιν. Ιον. "Οτι δ Γεράσιμος Δαβής Βιτζεντζάτος π(ο)τ(ε) Γεωργίου άπο

βίωσεν κατόπιν τραυματικού ερισυπέλατος συνοδευόμενου υπό φλο

γώσεως τοϋ γαστρεντερικοϋ σωλήνος. 2ον. "Οτι το τραϋμα δπερ δ ρηθεϊς Δαβής υπέστη την 10 ισταμένου κατά το άριστερδν βρέγμα τής κεφαλής ώφείλει νά διακρατηθή ώς άκίνδυνον ζωής και θεραπευτόν. 3ον. "Οτι το κατώπιν τοϋ τραύματος άναπτυχθεν ερισύπελας δεν ώφείλει νά θεωρηθή εν τή προκειμένη περιπτώσει, ώς αναγκαία συνέπεια αύτοϋ, άλλα ώς αποτέλεσμα τής μη καταλλήλου θεραπείας τοϋ τραύματος τής όλης παραμελήσεως αύτοϋ και τών καταχρήσεων ας δ τραυματισθείς εκαμεν έξακολουθών νά εργάζεται και νά εκτί


θεται είς τον αέρα δια εξ ολόκληρους ημέρας μετά τον τραυματισμόν του. 4ον. "Οτι δ θάνατος αύτοϋ αριθμεί προ 20 ωρών ώς εγγιστα. Και ταϋτα οι υποφαινόμενοι επικυροϋντες μεθ' όρκου των ύπογράφωσιν. Δρ. Χ. Μ. Βανδώρος** Αρ. Σ. Χ. ' Αραβαντινος^

Άνταρχίατρος

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ 2

α. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Δέσμη δικογραφίας κατά Γερα

σίμου Βιτζεντζάτου και άλλων, (1861), φ.φ. 20r, 20ν, 21r, 21ν. β. Δαυγάτα. Χωρώ της περιοχής Ποταμιάνων της επαρχίας Κραναίας

τοϋ νομοϋ Κεφαλληνίας. (Διάβαζε σχετικά 'Αντωνίου Μ η λ ι α

ρά κ η, Γεωγραφία Πολιτική τοϋ Νομοϋ Κεφαλληνίας, Άθήνησιν 1890, σελ. 61 και σελ. 83. Πρβλ. και 'Ιωσήφ Π ά ρ τ ς, Γεωγραφική Μο

νογραφία Κεφαλληνίας και 'Ιθάκης εξελληνισθείσα υπό Α. Γ. Παπαν

δρέου, εν 'Αθήναις 1892, σελ. 53). γ. Ό "Αγιος Γεώργιος είναι δ πολιούχος τοϋ χωριοϋ. Και στή σύγχρονη

μας εποχή στην επέτειο της μνήμης τοϋ 'Αγίου γίνεται στο χωριό λαϊκό πανηγύρι.

δ. Ή συσκευασία της σταφίδας γίνεται πολύ πρωτόγονα. Για εξοικονό

μηση χώρου τήν στοιβάζουν σε τεράστια ξύλινα βαρέλια πατώντας την με τά πόδια. Αυτή ή ταχτική διατηρήθηκε καϊ από τους μεγαλοεξαγω

γεΐς ακόμα, μέχρι τή δεκαετία τοϋ 1930, δπότε τή διέκοψε δ πόλεμος. "Ισως αυτό είναι μία από τις βασικές αιτίες πού μειώθηκε ή ζήτηση της στις αγορές τοϋ εξωτερικού, διότι έφθανε στον καταναλωτή σε κατά

σταση πού μόνο για βιομηχανική χρήση έκανε. ε. Πρόκειται για τήν περίφημη «άντιφλογιστική ή καταπραϋντική θερα

πεία» τοϋ γάλλου ίατροχειρουργοϋ Γ. J. V. Broussais (17721838) πού εφαρμόζεται σε δλα σχεδόν τά νοσήματα. (Διάβαζε σχετικά Arturo Castiglioni, δ.π., σελ. 695696).

ζ. ΟΙ γιατροί αυτοί αναφέρονται αναλυτικά στο κείμενο.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Μ. ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ

ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ

Στον ΘΕΟΔΟΣΙΟ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗ

Ό ά ν θ ρ ω π ο ς δεν εϊναι μόνον έτεραρχικο όν πέρα από την απλή φυσική του διάσταση (πού καλύπτει τή βιολογική πλευρά του), υπάρχει πρωτίστως και ουσιωδώς ή υπερβατική διάσταση, ή οποία συνιστά τήν υ π ό σ τ α σ η , το π ρ ό σ ω π ο του ανθρώπου. Στον υπερβατικό άνθρωπο πρέπει ν' άναξητήσωμε ό,τι συνδέεται με τήν ελευθερία του άνθρωπου και συνακόλουθα με τήν ιστορική του πραγματικότητα. Γιατί,— για να έπαναλάβωμε τον ξακουστό λόγο του Hegel — ή ιστορία είναι ή ιστορία της ελευθερίας. Και τούτο, γιατί ή ιστορία κατά τήν ουσία της συνίσταται και π ε ρ ι έ χ ε τ α ι από τήν πραγματικότητα του πνεύματος.

Ό,τι ουσιωδώς χαρακτηρίζει και προσδιορίζει τον υπερβατικό άν

θρωπο, τούτο δεν εϊναι άλλο άπό τό ν ο σ τ α λ γ ε ΐ ν τ ή ν α ι ω ν ι ό

τ η τ α . Όταν δεν συνέχη τό Εϊναι τοϋ άνθρωπου ή νοσταλγία προς τήν αιωνιότητα, τότε αυτόχρημα εκπίπτει. Πηγή και θεμέλιο της δημιουργίας του άνθρωπου εϊναι ακριβώς ή προοπτική της αιωνιότητας ενώπιον της οποίας φρικιά. Ή αυθεντική πραγματικότητα τοΰ άνθρωπου συνίσταται στο α ι ώ ν ι ο πού περιέχεται μέσα του. Άλλοιώς, δέν εϊναι νοητή ή θέση του μέσα στον κόσμο. Χωρίς δηλ. τό στοιχείο της αιωνιότητας, πού ενυπάρ

χει a priori στον άνθρωπο, εκφραζόμενο μέσα στην ιστορική πραγματι

κότητα ώς δημιουργία, ώς σύστημα άξιων, ώς πολιτισμός. Ή έπαναπο

κάλυψη — διότι δέν πρόκειται περί άποκαλύψεως — άπό τον άνθρωπο τοΰ αιωνίου πού περιέχει, συνιστά τή θεμελιώδη πράξη της ζωής του, ή οποία καθορίζει και προσδιορίζει τό Είναι του, τόσον έναντι τοΰ έαυτοΰ του και τοΰ αντικειμενικού Εϊναι, όσον και έναντι της Υπερβάσεως. Τό θεμε

λιώδες τοΰτο γεγονός της ζωής τοΰ άνθρωπου εϊναι, πού κατ' ούσίαν συνι

στά τήν πηγή της ελευθερίας του. Ό άνθρωπος δέν εϊναι ελεύθερος, άπό τό γεγονός και μόνον ότι ε ϊ ν α ι άνθρωπος. Ό άνθρωπος έχει τή δ υ ν α τ ό

τ η τ α νά γίνη ελεύθερος, αξιοποιώντας τό αιώνιο πού περιέχει και συνα

κόλουθα μετασχηματίζοντας τον εαυτό του καθ' όδόν προς τήν Υπέρβαση καί το αυθεντικό Εϊναι.

Τα σύμβολα 137

Ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α τ ω ν σ υ μ β ό λ ω ν δεν είναι νοητή χωρίς την παρουσία του υπερβατικού άνθρωπου. Δεν νοείται επίσης, χωρίς τήν προ

ϋπόθεση ότι υπάρχουν δύο κόσμοι, δύο τάξεις του Όντος. Έάν εδεχόμαστε τήν ύπαρξη ενός μόνον κόσμου, μιας τάξεως του Όντος, τότε τό σύμβολο δέν θα εϊχε νόημα.

Τί είναι τα σύμβολα; Σ ύ μ β ο λ ο κατ' αρχήν σημαίνει : δ ι ά μ ε σ ο καί σ η μ ε ί ο . Συνάμα όμως σημαίνει σ χ έ σ η ή έ ν ω σ η .

Δια του συμβόλου, ένας κόσμος έρχεται σε συνάφεια μ' έναν άλλον κόσμο. 'Αμφότεροι συνδέονται με αυτό, τό όποιον έξωτερικώς είναι αισθητό. Γίνεται σ' έμας προσιτό κατ' αϊσθησιν ως ύλη, ώς αισθητή μορφή. Ό , τ ι όμως ενδιαφέρει εμάς, τοϋτο δέν είναι ή εξωτερική μορφή του συμβόλου, ή οποία προσπίπτει στις αισθήσεις μας — συγκε

κριμένα στην ακοή και στο όραν — αλλά τό ν ό η μ α του συμβόλου, τό περιεχόμενο του, πού δέν γίνεται βεβαίως αντιληπτό άπό τήν σωματικότητά του, ούτε συλλαμβάνεται από τήν παράσταση πού έχομε γι' αυτό. Γιατί, τό νόημα του δέν περιέχεται στην αισθητή μορφή του, άλλα τοϋτο ακριβώς, (τό νόημα), είναι πού περιέχει τήν ο υ σ ί α τοϋ συμβόλου. Κατά συνέπειαν, ή συναγωγή της εννοίας τοϋ συμβόλου προϋποθέτει τήν διερεύ

νηση της ουσίας του. Ά π ό τ' άλλο μέρος, τό σύμβολο ε ί ν α ι σύμβολο, εφ' όσον έχει σωματικότητά και τό Είναι του δέν ανάγεται αποκλειστικά στή σφαίρα τών νοητών. Σ' ενα σύμβολο, νόημα καί αισθητή μορφή δια

πλέκονται καί συμπλέκονται, έτσι ώστε ν' αποτελούν μιαν ο λ ό τ η τ α συγκεκριμένη καί σαφή. "Ωστε τό νόημα τοϋ συμβόλου δέν ενυπάρχει στο εποπτικό σημείο, τό όποιον εν τούτοις προϋποθέτει.

Τό σύμβολο μας μεταφέρει άπό τό αισθητό στο νοητό, γιατί ακριβώς τό ίδιο είναι « μ ε ί γ μ α » αισθητού καί νοητού. Είναι ενα « μ ε ι κ τ ό ν » όπως θα έλεγεν ό Πλάτων. Τό σύμβολο μας μεταφέρει άπό τή φθορά της ύλης στην αφθαρσία τοϋ νοήματος. Βρίσκεται μ ε τ α ξ ύ πεπερασμένου καί απείρου, μεταξύ χρονικότητας καί αιωνιότητας. Είναι ενα άπείκασμα τής ' Ι δ έ α ς , ή οποία καί παρέχει σ' αυτό τον λόγο της υπάρξεως του.

Όμως, τό σύμβολο δέν υπενθυμίζει μόνον τήν ύπαρξη δύο κόσμων, άλλα παρέχει καί τή δ υ ν α τ ό τ η τ α για τήν ένωση τους. Οι μεγάλοι μυ

στικοί είχαν βαθύτατη συνείδηση τοϋ γεγονότος αύτοϋ. Όταν ό Πλωτίνος — ό όποιος πρέπει να θεωρήται περισσότερο ώς ένας μεγάλος μυστικός, παρά ώς φιλόσοφος — νοή τό σύμβολο ώς «ενωσιν τών δύο εις εν» έχει δίκαιο. Γιατί τό σύμβολο χ ω ρ ί ζ ε ι , αλλά συνάμα σ υ ν δ έ ε ι . Στο αμφί

στομο αυτό είναι πού έγκειται ή γοητεία τών συμβόλων.

Ό κ ό σ μ ο ς τής φύσεως, κατ' ούσίαν, δέν έχει σημασία, παρά μόνον όταν έκληφθή ώς κόσμος συμβόλων. Όταν ό Hegel, κι ακόμη περισσότερο

138 Βασ. Μ. Πεσμαζόγλου

ó Schelling, θεωρούν τη φύση ώς ατελή, ανώριμη μορφή πνεύματος,—πράγμα για το όποιον έδέχθηκαν τόσες μομφές! — επιτελούν πράξη ύψηλοϋ συμ

βολισμού. Γιατί, κατ' ούσίαν, δέν κάνουν άλλο, από του να θεωρούν τη φύση ώς σύμβολο τής πραγματικότητας του πνεύματος, από τήν οποίαν απορρέει ό,τι σημαντικό υπάρχει εν αναφορά προς τον άνθρωπο. Είναι φανερό ότι ή φύση υπολείπεται τής ίστορίας,δηλ. του πνεύματος κατ' ούσίαν. 'Όμως, δέν είναι δυνατόν να ύπαρξη ιστορία χωρίς τη φύση· ιστορία είναι ή σύνθεση πνεύματος και φύσεως. Τα πρωτεία βεβαίως εδώ τα έχει τό πνεύ

μα. Συνεπώς, όταν ό Ortega y Gas set λέγη, ότι «ό άνθρωπος δέν έχει καθό

λου φύση, άλλα μόνον ιστορία», προβαίνει σε μια «φονεύουσα γενικότητα», όπως θα ελεγεν ό Goethe, και συνάμα βρίσκεται εκτός πραγματικότητος.

Τον διχασμό μεταξύ ύποκειμένουάντικειμένου αίρει τό πνεύμα, τό όποιον καθιστά εμφανές κ α ì τό γεγονός ότι στην απλή φυσική, εμπειρική ύπαρξη του ανθρώπου Λ ό γ ο ς δέν υπάρχει. Ό φυσικός εμπειρικός κόσμος αδυνατεί να παράσχη στον άνθρωπο δύο θεμελιώδη πράγματα : σ η μ α σ ί α και π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ ό — παρά μόνον εφ' όσον καταστή συμβολι

κός. Λόγος υπάρχει μόνον στον υπερβατικό άνθρωπο — πού στην εποχή μας περιπίπτει ολοένα στή λήθη. Στον άνθρωπο δηλ. πού έχει συλλεχθή είς εαυτόν. Ή αύτοσυλλογή ακριβώς τής πνευματικής περιουσίας του υπερ

βατικού άνθρωπου πού προϋποθέτει τήν διαλεκτική συναίρεση τής απλής εμπειρικής υπάρξεως — και ταυτοχρόνως παραίτηση άπ'αυτήν, — μέ τις ανώτερες βαθμίδες τοΰ Είναι του ανθρώπου, είναι πού παρέχει και τήν δυνατότητα συνδέσεως μέ τήν Υπέρβαση δ ι ά τών συμβόλων. Ή αύτο

συλλογή τοΰ πνεύματος προϋποθέτει τήν δι' αύτοϋ κατάκτηση τοΰ αντι

κειμένου και συνακόλουθα υπέρβαση του. Περαιτέρω, τό πνεύμα αύτούπερ βαίνεται μόνον εφ' όσον τοϋτο συναίρεση είς έαϋτό και δι' εαυτό τον κόσμο τών αντικειμένων και τή σφαίρα τοΰ υποκειμένου — όχι ώς συστήματος λειτουργιών τής απλής εμπειρικής υπάρξεως, άλλ' ώς «συνειδήσεως ώς τοιαύτης» [Bewusstsein iiberhaupt]· [όρος πού δημιουργήθηκε και ανα

πτύχθηκε από τον Heinrich Rickert και πού υπάρχει βέβαια και στον Kant και στον Hegel· ωστόσο συστηματικά αναλύεται ή έννοια αυτή μόνον στον Rickert* γι' αυτό και δικαιολογημένα μπορεί κανείς να είπή ότι δημιουργήθηκε άπ' αυτόν]. Τής συνειδήσεως δηλ. τοΰ άνθρωπου γε

νικώς, ή οποία μετέχει τής αιωνιότητας. Δι' αυτής εϊναι πού μεθοδεύεται ή υπέρβαση τής έγκοσμιότητας και ή διάνοιξη τών δυνατοτήτων για τήν αποκάλυψη τοΰ αύθεντικοΰ Είναι, για τήν επικοινωνία μέ τήν Υπέρβαση και για τον μετασχηματισμό συνακόλουθα τής αβύσσου τοΰ μηδενός σέ χώρο ελευθερίας.

"Ετσι, παρέχεται στο πνεΰμα ή δυνατότητα νά έπανέλθη στην αύθεντι

τική του κατάσταση — ή οποία ουδόλως συνιστά «στάση», — στην ε λ ε υ

Τά σύμβολα 139

θ ε ρ ί α ή οποία δεν υπάρχει εξω άπο το Είναι του. Ή εύρεση της ελευθε

ρίας δεν πρέπει καθόλου να έκληφθή ώς αποκάλυψη, άλλ' ώς ε π α ν α π ο

κ ά λ υ ψ η. Διότι, ή ελευθερία είναι σύμφυτη προς την πραγματικότητα του πνεύματος. Και κάτι περισσότερο : το πνεύμα «αύτοόρίζεται» ώς ελευθερία (Hegel).

Κατά συνέπειαν, το πνεύμα βρίσκεται αεί εν κινήσει και αύτούπερβαί

νεται διαρκώς. Ή διαρκής αύτοϋπέρβαση της πραγματικότητας του πνεύ

ματος δεν είναι διόλου αυτονόητη, άλλα προϋποθέτει ενέργεια και δράση. Τοϋτο σημαίνει πώς το πνεύμα πρέπει να προχώρηση άπό τήν αύτοσυλλογή προς τήν περισυλλογή, δηλ. στην σύστοιχη επεξεργασία και αφομοίωση της σύνολης πραγματικότητας, πού υπάρχει εξω άπό τον εαυτό του και πού χωρίς αυτό, ή κάθε είδους «συλλογή» είναι εντελώς ανέφικτη. Τό πνεύμα σκοπεύει πάντοτε προς τήν ολότητα, τήν οποίαν όταν κατάκτηση, δηλ. γνωρίση, γίνεται α π ό λ υ τ ο * έχει δηλ. πλήρη αυτοσυνειδησία. [Αυτό είναι τό «απόλυτο πνεύμα» του Hegel — σε τελευταία ανάλυση και στην βαθύτερη ουσία του — πού έχει ύποστή τή βαναυσότητα τών κούφων και αδαών ύλιστών, εμπειρικών και «κριτικών μεταφυσικών»].

Και έχει πράγματι τό πνεύμα τή δυνατότητα να ύψωθή στην έσχατη βαθμίδα αυτοσυνειδησίας, γιατί — για να θυμηθούμε, του Hegel πάλι, μια μεγαλοφυή φράση μέσα στή «Φαινομενολογία» — « δ έ ν υ π ά ρ χ ε ι τ ί

π ο τ ε π ο ύ ν α μ π ο ρ ή ν' ά ν τ ι σ τ α θ ή σ τ ή δ ύ ν α μ η τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς » .

"Οσοι νομίζουν πώς δέν υπάρχει παρά μόνον ό εμπειρικός κόσμος, δέν πρόκειται να καταλάβουν ποτέ τίποτε άπό τήν πραγματικότητα τών συμβό

λων. 'Απόρριψη τών συμβόλων, σημαίνει απώλεια της δυνατότητας να έπικοινωνήσωμε μέ τήν Υπέρβαση. Ωστόσο, τά σύμβολα είναι απρόσιτα στή νόηση, της οποίας οί δυνατότητες είναι περιορισμένες και ανύπαρκτες στο χώρο της Μεταφυσικής. Και ώς προς αυτό είχε βεβαίως δίκαιο ô Kant. "Οτι όμως δέν πρέπει νά σταματούμε στα όρια τής καντιανής Verstand, τούτο είναι αναγκαίο, εφ' όσον θέλωμε νά εξαρθούμε υψηλά. Πρέπει νά στοχεύωμε προς τις ιδεατές ολότητες του πνεύματος, προς τή ζωή τής 'Ι

δέας. Για νά συλλάβωμε πλήρως τό νόημα του κόσμου τών συμβόλων — στον βαθμό πού τούτο είναι δυνατόν — δέν πρέπει ν' άναζητήσωμε, — επί τοΰ προκειμένου, — τήν αλήθεια, όσο νά ξεκινήσωμε άπ' αυτήν. Αυτή ή μυ

στική στάση δέν είναι ξένη προς τήν ουσία τής γνήσιας φιλοσοφίας, ή οποία έχει — πρέπει νά έχη — κ α ι μυστικά θεμέλια. "Αλλως τε ή αλήθεια — ή τουλάχιστον τό σπέρμα της — υπάρχει ab ονο και a priori μέσα στον άνθρωπο. Και ή φιλοσοφία κατ' ούσίαν δέν κάνει άλλο άπό τό νά μας αφύ

πνιση, νά μας κάνη νά άναμνησθοϋμε αυτό πού προϋπάρχει ήδη μέσα μας.


Tò κύριο έργο της φιλοσοφίας συνίσταται πράγματι σ' ό,τι ό Πλάτων (ονό

μασε « ά ν ά μ ν η σ ι ν ». Βεβαίως, όλα αυτά, για τους άκαμπτους και στεγνούς όρθολογιστές,

συνιστούν σκάνδαλο. Και είναι εύλογο. Γιατί, ή φιλοσοφία τους είναι «φι

λοσοφία ζητιάνων πού κείτονται στο κατώφλι)), — για να χρησιμοποιήσου

με μια φράση (για παρεμφερή περίπτωση είπωμένη) του Windelband. Λη

σμονείται πολύ συχνά το γεγονός ότι Λ ό γ ο ς και λ ο γ ι κ ή δεν είναι το ϊδιο πράγμα. Ή φιλοσοφία δεν είναι λογική — ή οποία δεν είναι άλλο από απλό μέσον. Ή φιλοσοφία είναι πρωτίστως καί ουσιωδώς Λ ό γ ο ς . Για τα μέτρια πνεύματα, γι' αυτούς τους «ζητιάνους φιλοσόφους» το άπαν της φιλοσοφίας είναι ή λογική. "Οχι ή Λογική όπως τήν εννοεί ό Hegel, άλλα ή σχολαστική συλλογιστική, αυτή ή φυλλοξήρα της ζωής της φιλοσοφίας καί του πνεύματος γενικώτερα. Επόμενο, όταν ό Λόγος έκπίπτη — για τήν ακρίβεια ό άνθρωπος — καί γίνεται λογική, το πνεύμα να είναι όχι απλώς το έσχατο — σχεδόν πάντοτε ήταν — άλλα — ιδού ή τραγωδία της σύγχρονης εποχής, — ατελέσφορο...

Τα σύμβολα καθιστούν στον άνθρωπο εμφανές τό γεγονός, ότι ή πρα

γματικότητα μέσα στην οποίαν υπάρχει καί ούσιώνεται υπολείπεται μιας άλλης πραγματικότητας, ή οποία σημειώνεται διά των συμβόλων. Ή συν

είδηση του άνθρωπου ότι είναι ατελής, είναι πού τον ώθησε να εγκαινίαση διάλογο μέ τήνΎπέρβαση.Ή ατέλεια του άνθρωπου δεν αίρεται καθ' ολοκλη

ρίαν ποτέ καί εκφράζεται κατά τρόπον πού δεν επιδέχεται αμφισβήτηση μέσα στην τραγωδία της ιστορίας. "Ομως, για να γίνη δυνατός ό διάλογος μέ τήν Υπέρβαση χρειάζονται περαιτέρω τα μέσα : τά σ ύ μ β ο λ α. Ή σχέση πνεύματος — συμβόλων — Υπερβάσεως, δικαιολογεί καί τό γεγονός ότι « κ ά θ ε τ ι σ η μ α ν τ ι κ ό π ο ύ υ π ά ρ χ ε ι ε ί ν α ι κ α ί σ υ μ β ο

λ ι κ ό ». Μπορούμε νά προσυπογράψωμε αυτήν τή ρήτρα τοϋ Goethe, γιατί τά σύμβολα είναι πού παρέχουν εν τέλει στον άνθρωπο τά δύο θεμελιώ

δη πράγματα, πού — όπως έτονίσθηκε ήδη — ό φυσικός εμπειρικός κόσμος είναι αδύνατον νά τοϋ παράσχη : σημασία καί προσανατολισμό.

Τά σύμβολα ένοικοΰν στο πνεύμα τοϋ άνθρωπου. Τοΰτο σημαίνει πώς τά σύμβολα ε ϊ ν α ι σύμβολα έ φ ' ό σ ο ν ένοικοΰν στο πνεΰμα. Τό πνεΰμα είναι πού προσδίδει στα σύμβολα π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο καί λ ό γ ο . "Αματά σύμβολα θεωρηθοΰν ανεξάρτητα άπό τό πνεΰμα τοϋ άνθρωπου, αυτόχρημα εκπίπτουν καί παύουν εντέλει νά είναι σύμβολα. Ό βάναυσος άνθρωπομορ

φισμός καί κοινωνιομορφισμός τής Θεότητας οφείλεται στην απομάκρυνση των συμβόλων άπό τό θεμέλιο τους : τό πνεΰμα. Συνέπεια τοϋ γεγονότος αύτοΰ, — άμεση καί οδυνηρή — είναι ή έκκοσμίκευση τής ιδέας τοΰ Θεοΰ.


Ή υγιής και αξιοπρεπής συμπεριφορά του ανθρώπου έναντι της θεότητας προϋποθέτει τήν εν πνεύματι αυθεντικότητα των συμβόλων. "Ωστε, δ,τι είναι συμβολικό υπάρχει και δρα — και αυτό — μέσα στον κόσμο του πνεύ

ματος. "Ομως γιά να εξήγηση κανείς μια ζωντανή πραγματικότητα, όπως

είναι ή πραγματικότητα των συμβόλων, προϋποτίθεται αντίστοιχη πνευματική πραγματικότητα, εντάσεως ικανής να τα συλλαβή όχι ώς νεκρές αφαιρέσεις — ανούσιες άλλως τε — άλλ' ως ζωντανές και δυναμικές παρουσίες στις ακριβείς διαστάσεις των. Ώς παρουσία πού προσδιορίζουν το πνεύμα, αλλά και πού είναι ανύπαρκτες δίχως αυτό. Γιατί, πνεύμα και σύμβολα, άλληλοκαθορίζονται και άλληλοπροσδιορίζονται.

"Οταν ύπερβάλλη τό συμβολικό συνειδέναι — τοϋτο συμβαίνει στή θρησκεία —, ή επικοινωνία μέ τήν Υπέρβαση καθίσταται ευχερέστερη. Γιατί, ή ουσία του συμβολισμού εϊναι θρησκευτική, από τήν άποψη ότι δια τών συμβόλων μόνον είναι δυνατόν να έπικοινωνήση κανείς μέ τήν 'Υπέρ

βαση — άποψη πού ενισχύεται ιστορικά. Όμως, τοϋτο δέν σημαίνει ότι ή συναγωγή της εννοίας τοϋ συμβόλου, πρέπει να γίνη βάσει της — ιστο

ρικά θεμελιωμένης — απόψεως, ότι ή ο υ σ ί α τοϋ συμβολισμοΰ είναι θρησκευτική.

Τα σύμβολα, εδώ, μας ενδιαφέρουν ευρύτερα ώς μέσα, ώς δυνατότητες τοϋ άνθρωπου γενικώς να έπικοινωνήση μέ τήν Υπέρβαση, ανεξαρτήτως τοϋ γεγονότος αν ή πίστη του είναι θρησκευτική ή φιλοσοφική. Τήν αλή

θεια — τή μία, όχι τις πολλές αλήθειες — τήν διεκδικοΰν πολλοί, άλλα εν τέλει δέν μπορεί να πή κανείς μέ βεβαιότητα ποΰ τω δντι δρα, όταν εϊναι περιχαρακωμένος σ' ενα δόγμα. Ή μεταφυσική τών συμβόλων άφορα σε κάθε άνθρωπο. Κατά συνέπειαν τό πρόβλημα είναι πρωτίστως φιλοσοφικό. Έξ άλλου, συμβολισμός δέν υπάρχει μόνον στή θρησκεία. Τα πάντα είναι δυνατόν να καταστοΰν συμβολικά, να γίνουν σύμβολα μετασχηματιζόμενα καταλλήλως — άλλα έσκεμμένως να κατασκευασθοΰν όχι. "Ετσι λ.χ. ή τυπική λογική μετασχηματίσθηκε σέ μαθηματική' κατέστη δηλ. συμβο

λική. Γι' αυτό, και — ορθώς — ονομάζεται μαθηματική ή συμβολική λο

γική. Οί λέξεις μιας γλώσσας είναι σύμβολα. Βεβαίως, τό νόημα μιας λέξεως

εϊναι γενικό — ό Πλάτων τό ετόνισεν ήδη. "Ομως, μια λέξη — και είναι τοϋτο ευνόητο — άλλο βάρος έχει σ' έναν πνευματικό άνθρωπο και άλλο σέ μια κατώτερη διάνοια. Λέγουν και οί δύο «θάλασσα», γιά να ονομάσουν αυτό πού ε ί ν α ι «θάλασσα». Γιά τον πνευματικό άνθρωπο όμως, ή θάλασ

σα εϊναι δυνατόν να συμβολίζη κάτι : τό άπειρο, τήν ελευθερία, τήν Υπέρ

βαση. "Οταν ό κοινός άνθρωπος, ή κατώτερη διάνοια λέγη «θάλασσα» ή λέξη αυτή στερείται συμβολισμού, γιατί όταν τήν προφέρη έχει στο νοΰ


του τα θαλάσσια λουτρά του καλοκαιριού ή κάτι άλλο. Ή διάσταση μεταξύ πνευματικού ανθρώπου και κατωτέρου ανθρώπου (μιας απλής δηλ. εμπειρι

κής υπάρξεως πού λίγο διαφέρει από τά ζώα), μεγαλώνει ακόμη περισσό

τερο, όταν χρησιμοποιούν και οί δύο λέξεις πολυνόητες και βαθυνόητες, όπως λ.χ. τη λέξη «έρως» ή τή λέξη «χρόνος» κ.τ.λ. "Ωστε συμβολικά είναι δυνατόν να καταστούν τά πάντα, αρκεί να μή γίνεται τούτο εσκεμμένως.

Είναι όμως σφάλμα, τό να εκλαμβάνωμε τά σύμβολα ως ο υ σ ί ε ς . Τά σύμβολα δεν πρέπει να νοηθούν παρά μόνον ώς σ ή μ α τ α τής υπερβά

σεως προς τον άνθρωπο ή τό αντίθετο : τοΰ άνθρωπου προς την Υπέρβαση. Πρέπει, μ' άλλα λόγια, να νοηθούν ώς γ λ ώ σ σ α επικοινωνίας μεταξύ θείου καί ανθρωπίνου. Τά σύμβολα ε ί ν α ι σύμβολα, εφ' όσον βρίσκονται σ' αυτήν τή σφαίρα τοΰ « μ ε τ α ξ ύ » θείου και ανθρωπίνου. Τά σύμβολα μας υπενθυμίζουν διαρκώς τό πλατωνικό «Θεός άνθρώπω ου μείγνυται».

Τό ότι ό υλισμός καί ό χονδροειδής — ή απλοϊκός — ρεαλισμός, αρ

νούνται τήν πραγματικότητα των συμβόλων — χωρίς τούτο να σημαίνη καί πώς μπορούν να τήν αποφύγουν — είναι ευνόητο, άμα λάβη κανείς υπ' όψει του τήν πνευματική ένδεια πού κατά κανόνα χαρακτηρίζει τά συστήματα αυτά. Τό γεγονός όμως ότι τά δόγματα αυτά — πού συνηθέστατα καταλή

γουν να γίνουν «θρησκείες» — πιστεύουν πώς γνωρίζουν τήν αλήθεια, — συνεπώς τά σύμβολα είναι περιττά, — προκύπτει άπό τήν παραγνώριση καί υποτίμηση τοΰ ανθρώπου — άφοΰ παραβλέπει τον υπερβατικό άνθρωπο — καί συνακόλουθα άπό τον άθεϊστικό τους προσανατολισμό. Γι' αυτό καί οί «θρησκείες» αυτές, — όπως ό μαρξισμός λ.χ. — μέ τον υπερβάλλοντα μεσ

σιανισμό τους, καταλήγουν στή δουλεία τοΰ άνθρωπου. Όμως ό κόσμος τών συμβόλων, δέν υφίσταται τή βαναυσότητα μόνον

άπό τήν πλευρά τοΰ υλισμού ή τοΰ ρεαλισμοΰ, άλλα καί μέσα άπό τους κόλπους τών ιδεαλιστών.

Τοΰτο έχει μεγάλη σημασία, γιατί κρίση τοΰ συμβολισμοΰ οδηγεί κατ' ανάγκην σέ κρίση τής πλουσιώτερης πνευματικής πραγματικότητας τής ιστορίας : τ ή ς ί δ ε ο κ ρ α τ ί α ς . Δέν υπάρχει υγιής συμβολισμός, χωρίς ΐδεοκρατία μέ γενναίο φρόνημα. (Βεβαίως, όταν λέμε εδώ «συμβολι

σμός», ουδόλως εννοούμε τό γνωστό λογοτεχνικό ρεΰμα, άπό τό όποιο δέν προέκυψαν δα καί μεγάλα έργα). Όταν άναγεννηθή — καί είμαι βέβαιος γι' αυτό, γιατί ή ϊδια ή τροπή τών καιρών θά πιέση — μια ίδεοκρατία άξια τοΰ ονόματος της, τότε είναι βέβαιο, πώς θά έπαναποκτήση καί ό συμβο

λισμός κΰρος καί αυθεντικότητα. Τότε, θά λάβη καί τή θέση πού πρέπει μέσα στή ζωή τοΰ πνεύματος.

Ό υποκειμενικός ιδεαλιστικός συμβολισμός δέν είναι αυθεντικός. Διότι σκοπός τοΰ συμβολισμοΰ δέν είναι μόνον να χωρίζη αλλά καί να ένώνη.


Ό συμβολισμός αύτοϋ του είδους — πού εϊναι δυνατόν να όνομασθή και «ρεαλιστικός» — στερείται νοήματος, γιατί δεν προχωρεί στή μεγάλη πράξη της ενώσεως των δύο κόσμων. Συμβολισμό αύτοϋ του είδους βρίσκει κανείς στον Kant π.χ., απότοκο βεβαίως του δυϊσμού πού άρχει στο σύστη

μα του. Ό δυϊσμός του Kant συμβολίζει τον εσωτερικό διχασμό του νεώ

τερου άνθρωπου — του Ευρωπαίου για να κυριολεκτούμε — πού προσπαθεί να συμφιλίωση και ισορρόπηση μέσα του τό «νόμο της ημέρας» των αιω

νίων εφήβων της ιστορίας — των Ελλήνων, — με τό «πάθος της νύχτας» της πιο πλούσιας εσωτερικότητας — του χριστιανισμού. Όμως, ό διχα

σμός τοΰ Kant δεν είναι τραγικός· δεν έχει τίποτε άπό τήν τραγική ένταση πού υπάρχει στον Goethe ή στον Hegel. Έκ πρώτης όψεως, μπορεί να είπή κανείς ότι εφ' όσον υπάρχει — συμβολικώς — ό διχασμός στον Kant, εξ ορισμού σημαίνει πώς είναι και τραγικός. Μια τέτοια υπόθεση είναι ωστόσο εσφαλμένη. Διότι, ή αντιμετώπιση τοΰ συμβολισμού προϋποθέτει αντιμετώπιση της ιστορικής πραγματικότητας. Γενικώς, δεν νοείται φιλο

σοφείν χωρίς θεωρία της ιστορίας. Και ή έννοια τής ιστορίας — πού υπήρ

χε ήδη εν σπέρματι μόνον στον Πλάτωνα, αλλά πού θα φέρη είς φως σ' όλο τό βάθος της ό Hegel — ήταν άγνωστη, άλλα και απρόσιτη στον Kant, γιατί πηγή τής φιλοσοφίας δεν εϊναι μ ό ν ο ν τα Μαθηματικά και οί φυσι

κές Επιστήμες — όπως νομίζει ό Kant (και ή νεοκαντιανή Σχολή τοϋ Marburg, αντίθετα προς τή Σχολή τής Βάδης) — άλλα πρωτίστως και ου

σιωδώς ή ιστορική πραγματικότητα. Μπορεί ποτέ να έξηγηθή ή πραγμα

τικότητα των συμβόλων άπό τά Μαθηματικά ή τις φυσικές επιστήμες; "Αν και οί επιστήμες αυτές χρησιμοποιούν σύμβολα και μάλιστα σέ μεγάλη έκταση, έν τούτοις αδυνατούν να ερμηνεύσουν τήν παρουσία τους. 'Αντίθετα, εϊναι δυνατόν να ερμηνευθούν άπό τις ιστορικές επιστήμες, διότι ή πραγμα

τικότητα τους μετέχει τής ιστορικής πραγματικότητας. Είναι τά ίδια στι

γμές τής ιστορίας. Διότι έν τέλει τά σύμβολα δέν εϊναι παρά μορφή έξάντι

κειμενισμένου πνεύματος — τό όποιον κατ' ούσίαν συνθέτει τήν ιστορική πραγματικότητα. Κατά συνέπειαν ή διαλεκτική σκέψη — ή υγιής βεβαίως απορροή αυτή τοΰ πνεύματος, και όχι ή κακοποιημένη «διαλεκτική» τής ύλης — εϊναι ή μόνη ενδεδειγμένη και ικανή για να έρμηνεύση τήν πρα

γματικότητα των συμβόλων. Και ή τραγωδία τής διαλεκτικής ήταν άγνω

στη στον φιλόσοφο τής Καινιξβέργης, όπως επίσης ήταν άγνωστη σ' αυτόν και ή τραγωδία τής ιστορίας.

Να χωρίζη κανείς τους δύο κόσμους — όπως ô Kant — είναι βέβαια πράξη έπίμοχθη και σπουδαία. Όμως, ακόμη σπουδαιότερη και δυσκολώ

τερη είναι ή μεγάλη πράξη τής ενώσεως των δύο κόσμων. 'Ιδού και ό υπέρτατος σκοπός τοΰ συμβολισμοΰ.

Ό συμβολισμός τοΰ ύποκειμενικοΰ ΐδεαλισμοΰ στερείται οντολογικής


έγκυρότητος. Διότι, — έτονίσθη ήδη — παραγνωρίζει το γεγονός ότι το σύμβολο — έκτος τών άλλων — ενώνει. Και βεβαίως, ή παραγνώριση αύτη εϊναι απορροή της αδιαφορίας ή υποτιμήσεως άπό τήν πλευρά του υποκειμενικού ιδεαλισμού έναντι τών πραγματικοτήτων τοΰ πνεύματος και συνακόλουθα έναντι της ιστορικής πραγματικότητας. Επόμενο, ν' άπομο

νώνη τον άνθρωπο, να τον άφήνη έγκλειστο εις εαυτόν, με έλλιποβαρή πνευματική εμπειρία. Τ>,τι γενικώς συνιστά τον ελλείποντα δεσμό σ' ό,τι άφορα στον υποκειμενικό ιδεαλισμό, αυτό δεν είναι άλλο άπό τήν ιστο

ρία — τή θεωρία της ιστορίας. Έκτος άπό τον Kant, στον Schleiermacher βρίσκει επίσης κανείς συμβολισμό αυτού τοΰ είδους. Με τή διαφορά πώς ô Schleiermacher έχει πλουσιώτερη εσωτερικότητα άπό τον Kant, ασφαλώς λόγω τών στενών δεσμών του με τον Πλάτωνα και τον Χριστιανισμό. "Ομως, ό Schleiermacher δεν ξεφεύγει άπό τή φιλοσοφική περιοχή τοΰ Kant. Και δεν ήταν βέβαια εύκολο να ξεφύγη. . .

Ό μόνος αυθεντικός συμβολισμός είναι αυτός τοΰ α ν τ ι κ ε ι μ ε

ν ι κ ο ύ ι δ ε α λ ι σ μ ο ύ . Διότι προχωρεί στή μεγάλη πράξη της συμφι

λιώσεως και εν τέλει της ενώσεως τών δύο κόσμων. "Ο,τι και αν λέγουν σχετικώς, ό μονισμός στον όποιον καταλήγει ό αντικειμενικός ιδεαλισμός — κορυφαίοι εκπρόσωποι του ό Πλάτων και ό Hegel πού συμπίπτει να είναι και οί μεγαλύτεροι (κατά τή γνώμη μου) φιλόσοφοι1 — είναι γονιμώτερος άπό τον δυϊσμό τοΰ ύποκειμενικοΰ ιδεαλισμού. Ό,τ ι όμως ενδιαφέρει εμάς επί τοΰ προκειμένου, είναι τό γεγονός ότι μόνον στον αντικειμενικό ιδεαλι

σμό καθίσταται εμφανής ή πραγματικότητα τών συμβόλων. 'Εδώ είναι πού οί υποκειμενικές νεφελώδεις κατασκευές παραχωρούν τή θέση τους στίς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ ε ς τοΰ πνεύματος, πού συνθέτουν τήν ιστορική πραγματικότητα.

Ό αντικειμενικός ιδεαλιστικός συμβολισμός ελευθερώνει — δεν εγ

κλείει. Διότι τό πνεύμα έπανευρίσκει τήν ελευθερία μόνον στην ένωση, στην ενότητα — πέρα άπό κάθε ταυτότητα και διαφορά — τοΰ Είναι. "Οχι σ τ α εϊναι άλλα σ τ ο Είναι. Ή αντικειμενική ιδεαλιστική πραγματικότητα τών συμβόλων υπάρχει πέρα άπό τον διχασμό υποκειμένου — αντικειμέ

νου — τον όποιον εν τούτοις προϋποθέτει, πέρα άπό τήν αντίθεση Είναι και Μηδενός. Υπάρχει εκεί όπου «ό αέρας είναι πολύ αραιός», όπως θα ελεγεν ό Nietzsche.

Για ν ' αποκτήσουν τα σύμβολα εγκυρότητα και αυθεντικότατα οντο

λογική, πρέπει να καταστούν εμφανή και διαφανή μέσα στην ιστορική

1. Ό τρίτος είναι ό Nietzsche μέ τον όποιον αρχίζει μια νέα εποχή μέσα <ττήν ιστορία τοϋ πνεύματος.

Τά σύμβολα 145

πραγματικότητα, χωρίς τήν οποίαν δεν είναι νοητά — όπως άλλωστε και τίποτε εν αναφορά προς τον άνθρωπο δεν εϊναι νοητό παρά μόνον μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι. Τοϋτο, δέν σημαίνει ότι τα σύμβολα πρέπει να θεωρη

θούν ώς «αντικειμενικά» με τήν ορθολογιστική σημασία της λέξεως. Ου

δόλως. Διαφέρει ουσιωδώς ό αντικειμενισμός άπό τον έξαντικειμενισμό. 'Αμφότεροι βεβαίως προϋποθέτουν τήν πραγματικότητα του πνεύματος — κυρίους ό έξαντικειμενισμός. Ή άντικειμενικοποίηση είναι αποξένωση, αλλοτρίωση — entfremdung, όπως λέγει ό Hegel. Τό πνεύμα εδώ αλλοτριώ

νεται σε φύση, περνά διαλεκτικώς στο «άλλο» (andern), γίνεται «ξένο». (Ή έγελιανή αυτή έννοια — πού δέν είναι δυνατόν ν' άναλύσωμε τώρα — υπέστη και αυτή τή βαναυσότητα τόσον άπό τον Feuerbach, ό όποιος τή μεταφέρει στή Φιλοσοφία της θρησκείας, όσον — κυρίως — και άπό τον Marx στο χώρο της κοινωνιολογίας).

Ή πνευματική λοιπόν πραγματικότητα έξαντικειμενικοποιεΐται μέσα στο γίγνεσθαι της ιστορίας. Τό «Είναι» μάλιστα της ιστορίας είναι ακριβώς αυτή ή απορροή του πνεύματος μέσα στο γίγνεσθαι του ίστορικοϋ χρόνου.

Τό συμβολικό συνειδέναι δέν σταματά στην αντίθεση φύσεως—ιστο

ρίας, όπως δέν σταματά και στον διχασμό υποκειμένου — αντικειμένου. Και δέν μπορεί να σταματήση γιατί μέσα της, και δι' εαυτής, αίρονται και συνάμα συναιρούνται όλες οι αντιθέσεις. Τό αρνητικό προσλαμβάνει τό κύρος του θετικού μετασχηματιζόμενο προς τούτο διαλεκτικώς. Ή αναγκαιότητα δυσωπεΐται με τήν ελευθερία. Ή πορεία ενός συμβολικού συνειδέναι εϊναι πορεία προς τήν ελευθερία.

Ό συμβολισμός — ό υγιής όπως τον εννοούμε εμείς — δέν ενδιαφέ

ρεται για απλοϊκές καί επιπόλαιες αντιλήψεις, δπως λ.χ. αυτή περί άντι

κειμένουούσίας. Ουσία υπάρχει μέσα στο πνεύμα, στις ιδεατές ολότητες καί δι' αυτών εϊναι πού ούσιώνονται τά πάντα, — ό,τι είναι δυνατόν να προσλάβη άπό τό πνεύμα, τήν 'Ιδέα, ο υ σ ί α . Σ' ενα αντικείμενο — έστω «ding an sich» όπως θα ελεγεν ό «Kant» — ο υ σ ί α δέν υπάρχει.

"Ο,τι απορροφά τό συμβολικό συνειδέναι, προσαποκτά βάθος άπροσμέ

τρητο. "Ομως τούτο δέν σημαίνει πώς τούτο έχει τή δυνατότητα να μετασχη

ματήση καί μεταστοιχείωση πραγματικότητες δευτέρας τάξεως καί να τις καταστίση πρωταρχικές πραγματικότητες. Ουδόλως. Οι σ υ μ β ο λ ι κ έ ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ ε ς δ έ ν ε ί ν α ι π ρ ω τ α ρ χ ι κ έ ς ά λ λ α δευ

τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς . Μ' άλλα λόγια, τά σύμβολα εϊναι μέσα καί όχι σκοπός — ούτε βεβαίως αυτοσκοπός.

Τήν μεγάλη αξία τών συμβόλων πρέπει λοιπόν να τήν προσδιορίσωμε στον μ ε σ ο λ α β η τ ι κ ό ρόλο τους. Ό όποιος ούτε να υποτιμάται πρέπει, άλλ' ούτε καί νά ύπερεκτιμάται. "Υστερ' άπ' όλα αυτά, θα υπόθεση ίσως κανείς — κυρίως άμα εϊναι καντιανός — πώς πρόκειται εδώ για τή διάκρι

10


ση μεταξύ «πράγματος καθ' εαυτό» (Ding an sich) και φαινομένου, ότι το σύμβολο δεν εϊναι άλλο τίποτε παρά ενα «Ding an sich». Ουδόλως, δμως, πρόκειται εδώ περί αύτοϋ. Διότι, το «πράγμα καθ' εαυτό» (Ding an sich) είναι στατικό, νοείται πέρα άπό την πραγματικότητα της ζωής και του πνεύματος — αυτό εϊναι τό όριο πού θέτει ό Kant στη νόηση του. [Γι' αυτό καί οί προοπτικές του υπήρξαν περιορισμένες]. To «Ding an sich, δεν έχει καμμιά σχέση με τό πνεύμα και τη ζωή όπως έχουν οί ιδέες, οί όποιες καθο

ρίζουν και προσδιορίζουν καί τό πνεύμα καί τή ζωή. Τό «Ding an sich» ούτε να καθορίση — όπως τό θέλει ο Kant — μπορεί τό πνεύμα, ούτε — πολύ περισσότερο—να τό προσδιορίση. Τό «Ding an sich» λοιπόν είναι στατικό, ανούσιο, εν αντιθέσει προς τό σύμβολο, τό όποιον είναι δυναμικό, σύμφυτο προς τήν πραγματικότητα τής ζωής τοΰ πνεύματος. Τό «πράγμα καθ' εαυτό» τών «μεταφυσικών» αυτών — πού αρέσκονται να όνομάζωνται καί «κριτι

κοί μεταφυσικοί» — δεν είναι σύμφυτο προς τήν πραγματικότητα τοΰ πνεύ

ματος, τό όποιον ζητεί πάντοτε αρχές καί εν τέλει πρωταρχές. Για τό πνεύμα, — σε τελευταία ανάλυση — σημασία καί σπουδαιότητα δεν έχουν τα πρά

γματα ή τό «πράγμα καθ' εαυτό»* σημασία, γι' αυτό, (τό πνεύμα) έχουν οί ολότητες — απορροές τής ιδέας.

"Οταν ό Fichte καί ριζικώτερα ό Hegel, μετά από αυτόν, έθεώρησαν τό «Ding an sich» τοΰ Kant ως περιττό, είχαν ήδη κάνει ενα πολύ με

γάλο βήμα προς τα εμπρός. Ωστόσο, ή μεγάλη φιλοσοφική πράξη του Hegel είναι θεμελιωδώς διαφορετική άπό τήν πράξη τοΰ Fichte, ό ό

ποιος καταλήγει σε μιαν εσωτερικότητα βαθύτερη άπό έκείνην του Kant, αλλά πάντως μέσα στα πλαίσια τοΰ καντιανοΰ συστήματος. Ό Hegel — καί μαζί μ' αυτόν ό Goethe — ξεφεύγουν άπό τις καντιανές οριοθε

τήσεις καί συνάμα υπερβαίνουν τήν Verstand καί τον Vernunft τοΰ Kant. Καί οί δύο συλλαμβάνουν ' Ι δ έ ε ς . Στον Hegel ό Λόγος δεν είναι λο

γική. "Οταν ό μεγαλοφυής αυτός δαίμων γράφη τήν «Wissenschaft der Logik», δεν θεωρεί τή λογική παρά ως απλό μέσον για να φθάση τό πνεΰμα τον Λόγο ή καλύτερα, ν' α ύ τ ο π ρ α γ μ α τ ω θ ή τ ό π ν ε ΰ μ α ώς Λ ό γ ο ς — ώς Ελευθερία.

Λέγοντας πώς τό σύμβολο είναι ενα ε ν δ ι ά μ ε σ ο πού εδρεύει μεταξύ πνεύματος καί Υπερβάσεως, προσδιορίζομε τάχα τή φύση — ώς προς τό καθοριστικό σκέλος — καί τό ποιόν — ώς προς τό προσδιοριστικό μέρος — τοΰ συμβόλου; Ουδόλως. Διότι, δεν μας ενδιαφέρει μόνον τ ό τ ί ε ϊ ν α ι τα σύμβολα άλλα καί τ ό π ο ί α εϊναι τα σύμβολα. Περαιτέρω ποία εϊναι ή μεταφυσική πρωταρχή τους. Δεν μας απεκαλύφθη ακόμη ή ο υ σ ί α τών συμβόλων. Τό Είναι τους τό «περιγράψαμε» — αν καί είναι βαρβαρι

σμός ή πράξη τής «περιγραφής» τοΰ Είναι* πράξη ωστόσο αναπόφευκτη, εφ' όσον δι' αυτής φθάνομε στο ουσιώδες. [Τό Εϊναι — ειρήσθω εν παρόδω —


δεν «πειγράφεται»· το Εϊναι συλλαμβάνεται διά του πνεύματος. Και βεβαίως αν μείνη κανείς στην «περιγραφή» του δεν μπορεί να συλλαβή τίποτε].

Για να συλλάβωμε την ο υ σ ί α — αύτη πρέπει να μας ενδιαφέρη παντού και πάντοτε — τών συμβόλων δεν πρέπει βεβαίως να περιορισθούμε στη φιλοσοφία. Συμβολισμός υπάρχει και στη θρησκεία, στη Μυστική, — στον Jacob Bòhme λ.χ. όπου βρίσκει κανείς ένα δυσπρόσιτο βέβαια στους αμύητους, άλλα υψηλό συμβολισμό μέ κορύφωμα τό «Ungrund», τό αύτο

γεννώμενο αιώνια έσχατο της ενότητας* στην υψηλή τέχνη· στον Goethe και στον Dostoiewskij, βρίσκει κανείς τις γενναιότερες εκδηλώσεις του συμβολισμού μέσα στον αισθητικό ορίζοντα.

Στην θρησκεία όμως είναι πού πρωτίστως πρέπει ν' άναζητήσωμε όχι τό Είναι, άλλα τήν ο υ σ ί α τοϋ συμβολισμού. (Εξηγήσαμε πιο πάνω τό γιατί). "Αλλως τε ό,τι χαρακτηρίζει τή θρησκεία εκτός τών άλλων ώς προς τή μορφή — μύθος, φαντασία, παραστατική σκέψη — είναι και τα σύμβολα. Στή θρησκεία — τό ξεκαθάρισε κι' αυτό μια για πάντα ό Hegel — τό 'Από

λυτο λαμβάνει τή μορφή της αναπαραστάσεως μέσα στην εσωτερικότητα ιού θρησκευτικού υποκειμένου.

Τα σύμβολα στή θρησκεία είναι σ ύ μ β ο λ α π ί σ τ ε ω ς . Οί δέκα εντο

λές του Ίεχωβά προς τον «περιούσιο λαό» μέσω του Μωϋσή εϊναι σύμβολα έεσμοΰ. Είναι ή γλώσσα της Θεότητας — ή μόνη γλώσσα, — μέσω της οποίας προσέρχεται προς τον άνθρωπο.

"Ομως τα σύμβολα είναι κάτι άλλο άπό τον Θεό — και πολύ περισσό

τερο άπό τό άρρητο μηδέν (όπως θα έλεγεν ό Eckhart) άπό τό όποιον προ

κύπτει ό Θεός (ή Θεότητα). Ή πραγματικότητα τών συμβόλων ένοικεΐ — κατ' έμέ — στο πνεύμα του άνθρωπου. Δι' αυτής ό Θεός — και δι' αύτοϋ ή θεότητα — τίθεται άπό τό πνεύμα ύπό διερώτησιν. Γιατί εϊναι στην ουσία τοΰ πνεύματος να μή σταματά ποτέ και πουθενά. Να θέτη τά πάντα υπό διε

ρώτησιν, να έλέγχη. Τούτο, βέβαια, δέν ισχύει στή Θρησκεία, όπου είτε πιστεύει κανείς είτε δέν πιστεύει. 'Ισχύει όμως στή φιλοσοφία, ή οποία ετιζητεϊ βεβαίως και αυτή πίστη άλλα συνοδευμένη μέ γνώση. "Ετσι, λ.χ. τ3 πρόβλημα της Θεοδικίας κατ' ούσίαν είναι πρόβλημα φιλοσοφικό. Ή θεοδικία πού βρίσκει κανείς στή Βίβλο, κυρίως στο βιβλίο τοΰ Ίώβ, πού ε'ναι και ενα ποιητικό αριστοτέχνημα, στερείται τραγικού πνεύματος, αυτού δηλ. πού είναι εγγενές μέσα στο πρόβλημα. Ώ ς προς αυτό λοιπόν, ή Θρησκεία υπολείπεται της Τέχνης και της Φιλοσοφίας. "Ετσι, στο περί

φημο ποίημα τοΰ Goethe «Προμηθεύς» (καμμιάν ουσιώδη σχέση μέ τον άοχαίο έχει), βρίσκει κανείς άτόφυο και μέ αξιοπρέπεια να τίθεται τό πρόβλημα της Θεοδικίας. (Μια θαυμάσια μετάφραση και ερμηνεία τοΰ ποιήματος έχει κάνει ό 'Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος στο έργο του « Ό «Χάουστ τοΰ Γκαίτε»).


Είναι πλάνη όμως το νά θελήσωμε να θέσωμε υπό διερώτησιν τη Θεό

τητα, μέσα στα όρια της Θρησκείας. Διότι, τότε καταλήγουμε στο να υπο

καταστήσουμε τη Θρησκεία με μιαν «ιδεολογία» — κάτι πού αγωνιζόταν με σθένος ν' άποτρέψη ό Κ. Barth. 'Από τ' άλλο μέρος, το νά τεθή ύπό διε

ρώτησιν ή Θεότητα προϋποθέτει τη συνοίκηση Θεότηταςάνθρωπίνου. Κα

νείς άθεος δεν μπορεί νά θέση υπό διερώτησιν τη Θεότητα. (Θα ήταν γελοίο άλλως τε, άφοϋ απορρίπτουν a priori τήν ύπαρξη της). Πάσχοντες όμως άθεοι σαν τον Nietsche ή τους τραγικούς ήρωες του Ντοστογιέφσκι μπορούν. Έχουν το δικαίωμα γι' αυτήν τήν πράξη, πού προϋποθέτει γενναία πνεύματα και ψυχές. 'Αδιάφορο, αν ή Θεότητα άντιπροσωπεύη μιαν επινόηση — άλλα τόσο μεγαλοφυή!—του πνεύματος του ανθρώπου, ή μια πραγματικότητα, είμαι πεπεισμένος ότι ή πραγματικότητα της ελευθερίας σε έσχατη ανάλυση είναι απορροή της Θεότητας. "Ισως — δεν εχω επαρκώς πεισθή γι' αυτό ακόμη — νά σ υ μ π ί π τ η μάλιστα με τή Θεότητα. Ελευθερία δηλ. καί Θεότητα νά είναι εν τέλει ταυτότητα. "Αν ή Θεότητα δεν ήταν συνυφασμένη με τήν ελευθερία, δεν θα είχε κανέναν απολύτως λόγον υπάρξεως* θα ήταν άνόητη. "Οτι όμως δεν είναι έτσι, γίνεται φανερό—σ' εμένα τουλάχιστον — άπό τό γεγονός ότι δεν μπορώ νά συλλάβω τήν ΐδέα της ελευθερίας χωρίς συνάμα ν' άναφέρωμαι στην ιδέα του Θεοϋ. 'Ελευθερία, όχι εμπράγματη, αλλά της πλέον υψηλής μορφής, υπάρχει έκεϊ όπου υπάρχει τό Θείον. "Ωστε, άρνηση της Θεότητας ισοδυναμεί με άρνηση της ελευθερίας. Τούτο δεν σημαίνει ότι μόνον δ ι α της θρησκευτικής πίστεως κατακτά ό άνθρωπος τήν ελευθερία. Ουδόλως. Τό πάθος του 'Απολύτου συνέχει όλες τις εκδηλώ

σεις τοϋ Πνεύματος. 'Αλλά περισσότερο τή φιλοσοφία, όπου δεν υπάρχει μόνον γνώση άλλα καί πίστη.

"Εναντι της Θεότητας πρέπει νά τηρούμε μιαν αξιοπρεπή συμπε

ριφορά. Νά μή παραδινώμαστε δηλ. «άνευ όρων» — όπως ζητούν (ορι

σμένοι μακάβριοι φιλόσοφοι του υπαρξισμού. Ή ορμή του πνεύμα

τος δεν είναι ποτέ δυνατόν νά δαμασθή, όταν είναι καθ' οδό ν προς τή Θεότητα. Ό Jaspers, ομιλεί ενίοτε κατά τρόπον πού εν τέλει στρέφε

ται κατά τής ουσίας του άνθρωπου. Λέγει δηλ. ό Jaspers ότι «είμεθα δω

ρημένοι δια τής Υπερβάσεως».Ή αντίληψη αυτή οδηγεί στην αναξιοπρεπή στάση καί πράξη τής αναγωγής τής ουσίας του άνθρωπου στή Θεότητα, πράγμα πού ουδόλως εϊναι αληθές. Ό ά ν θ ρ ω π ο ς ε ί ν α ι δ ω ρ η μ έ

ν ο ς σ τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ά π ό τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ κ α ί δ ι α τ ο υ έ α υ τ ο υ τ ο υ . Στον Jaspers εν τούτοις βρίσκει κανείς — μέσα στο έργο του «Vernunft und Existenz» — μια φράση πού σημαίνει πολλά. «Ή ιδέα τοϋ άνθρωπου — λέγει ό Jaspers — δεν μπορεί νά έξαρθή πολύ υψηλά εφ' ό

σον αποφεύγεται τό απολύτως αδύνατον». 'Εδώ δεν μπορεί κανείς παρά νά συμφωνήση με τον Jaspers. Καί εϊναι, βεβαίως, απολύτως δικαιολογημένο


το μεγαλοφυές όραμα του Nietzsche γιά τον «Υπεράνθρωπο», πού δεν άφορα στην βιολογική πλευρά του άνθρωπου — όπως θέλουν να πιστεύουν οί δαρβινιστές — άλλα στην πνευματική περιουσία του άνθρωπου με τις ανε

ξάντλητες δυνατότητες. Ό ϊδιος άλλως τε ύπήρξεν άπό πολλές απόψεις ενα ζωντανό παράδειγμα «Υπεράνθρωπου».

Πνεύμα και Θεότητα άλληλοπροσδιορίζονται και συνδέονται δ ι α της 'Ελευθερίας. Ό , τ ι μέ συνδέει μέ τή Θεότητα — ή οποία ένοικεΐ μέ

σα μου — αυτός εϊναι ό κόσμος των συμβόλων και ή ορμή του πνεύματος μου — πού σέ καμμιά περίπτωση δέν υπάρχει έξω άπό τό Είναι μου (όπως πιστεύει ενίοτε ό Hegel, (όχι βέβαια παρασυρόμενος άπό τήν ευκολία όπως πολύ άδικα πιστεύει ό Jaspers, άλλα άπό λογικήν ανάγκη του συστήματος του και τό δλο πνεύμα πού τό διέπει) άλλα πάντοτε εν αναφορά προς αυτό γιά τήν Ελευθερία.

Ή αναμέτρηση εν πνεύματι τοϋ άνθρωπου μέ τή Θεότητα είναι γεγονός αναπόδραστο, εφ' δσον έπιθυμή να γνωρίση τά όρια — αν υπάρχουν — της α υ τ ο ύ σ ι α ς τ ο υ . Τούτο βέβαια, προϋποθέτει γενναίο πνεύμα. "Αμα τό θάρρος άπουσιάζη άπό τό πνεύμα, τότε βεβαίως καταλήγει κανείς στην αποδοχή της ρήτρας τοΰ Gasset πού λέγει ότι, «ό άνθρωπος εϊναι καταδι

κασμένος νά εϊναι ελεύθερος». (Πάνω σ' αυτή τή ρήτρα στηρίζεται ή φι

λοσοφία της «ελευθερίας» τοϋ Sartre). Όταν καταλήγη κανείς στην αποδοχή της θεωρίας αυτής, παύει τά εϊναι ελεύθερος. Τί σχέση έχει ή 'Ελευθερία μέ τήν καταδίκη; Μόνον αυτοί πού βρίσκονται στή σφαίρα τοΰ παραλόγου μποροϋν νά μας τό είποΰν. Αυτοί πού θεωροϋν τήν κατάσταση «ναυτίας» ώς «κατάσταση ελευθερίας».

Τώρα, μπορούμε πια νά είποϋμε ότι, τά σύμβολα δέν εϊναι μόνον σ ή

μ α τ α της Υπερβάσεως, άλλα συνάμα και πηγή 'Ελευθερίας. "Ομως, ή έμ

φάνεια τοΰ έαυτοΰ μας, της αυτούσιας μας, εϊναι αμφίσημη : Είτε δωριζό

μεθα στους εαυτούς μας εν 'Ελευθερία, είτε χανόμεθα μέσα στή δουλεία. 'Ιδού ή τραγωδία — πού συνίσταται στην επιλογή και στον τρόπο της επι

λογής — τοΰ άνθρωπου. Μεταξύ 'Ελευθερίας και άνελευθερίας, υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος : ό κόσμος τοΰ πνεύματος, πού αποφασίζει και επι

λέγει. "Ωστε βρισκόμαστε μπροστά στή διάζευξη : ή τ ό π ν ε ύ μ α ή τ ο Μ η δ έ ν (χωρίς καμμιά θετικότητα τό τελευταίο). Σ' αυτήν ακριβώς τή διάζευξη πού ορθώνεται ενώπιον τοΰ ανθρώπου εϊναι πού έγκειται και τό τραγικό του μεγαλείο.

'Επειδή, ακριβώς, ή φανέρωση τοΰ έαυτοΰ μας εϊναι πράγματι αμφί

σημη, τά σύμβολα καλούνται νά μας προσανατολίσουν στην πρωταρχική πραγματικότητα, στο αυθεντικό Εϊναι. Τά σύμβολα θάλπουν τον πόθο τοϋ άνθρωπου γιά τήν αιωνιότητα. Τό αιώνιο — τό είπαμε στην αρχή — υπάρ

χει a priori στον άνθρωπο, άπό τό γεγονός ότι ε ϊ ν α ι άνθρωπος. 'Αλλά γιά


να έπαναποκαλυφθή, απαιτούνται σκληροί πνευματικοί αγώνες. Έν τού

τοις, μπορεί νά είπή κανείς, ότι δεν διαθέτομε καμμιά βεβαιότητα για τον προσανατολισμό μας* καμμιάν εγγύηση για τον π ρ ο ο ρ ι σ μ ό μας. ('Ιδού ενα θεμελιώδες φιλοσοφικό πρόβλημα — τό πρόβλημα του προορισμού — πού οί σύγχρονοι φιλόσοφοι παραγνωρίζουν). Διαθέτομε όμως την πνευ

ματική μας περιουσία* κι' αυτό δεν είναι τό λιγώτερο. Ή ακρόαση των συμβόλων είναι καί αύτη αμφίβολη, τα νοήματα τους

αμφίσημα. Δεν μας παρέχουν εχέγγυα για τήν ασφαλή πλεύση προς τον προορισμό' θα ήταν άλλως τε ανιαρό και ανούσιο τό να μας παρείχαν εχέγ

γυα" δεν θα εϊχαν καμμιά γοητεία. "Ομως να είκάση κανείς, άφορμώμενος άπό τα σύμβολα μπορεί. Και αυτό είναι πού μας γοητεύει τόσο πολύ. Τό γεγονός ακριβώς, ότι τα σύμβολα δεν παρέχουν βεβαιότητες — παρά μόνον στον πιστό — είναι πού τα κάνει ευπρόσδεκτα. Γιατί, καλεί τό πνεύμα σε συνεχή εγρήγορση. "Αμα τό πνεύμα δεν έπαγρυπή όπως στή νωχελή, ανήμερη και «αύτοϊκανοποιημένη» — όπως θα έλεγε μειδιώντας ό Hegel— εποχή μας, τότε όλα σκοτεινιάζουν βυθιζόμενα στή λησμονιά.

Ύστερ' άπ' όλα αυτά, μπορούμε πια νά πούμε πώς τα σύμβολα πηγά

ζουν άπό τήν ορμή τοΰ πνεύματος για αυτοπραγμάτωση. Δηλ. για ελευθερία. Τό π ν ε ύ μ α α ύ τ ο π ρ α γ μ α τ ώ ν ε τ α ι ώ ς ε λ ε υ θ ε ρ ί α (Hegel).

Δια των συμβόλων, ό άνθρωπος νοσταλγεί τό άπειρο—όχι βεβαίως με τό νά τό είσάγη στο πεπερασμένο βιαίως, όπως πράττει μια μερίδα θεολόγων, πράγμα πού δικαίως προκάλεσε τή σφοδρή αντίδραση του Hegel — άλλα τό νά οραματίζεται ώς μετάβαση άπό τον κόσμο τοΰ Ένθάδε στον κόσμο του Έπέκεινα. Ή μετάβαση όμως αύτη δεν γίνεται με ενα «Salto mortale». Ουδό

λως. Είναι απορροή της πνευματικής αύτοϋπερβάσεως καί δημιουργίας. "Αμα τό πνεύμα δεν «οίστρά καί ώδινάται» — όπως θα ελεγεν ό Σωκράτης τοΰ πλατωνικοΰ «Φαιδρού» — δημιουργώντας, δεν είναι δυνατόν νά δωρηθή σ' αυτό — άπό κει δια τοΰ έαυτοΰ του — ή αιωνιότητα. Είναι απειράριθμοι αυτοί πού πιστεύουν σέ δόγματα — καί πιστεύουν όχι ώς άνθρωποι, άλλ' ώς άβουλα μέλη μαζών — έχοντας τή βεβαιότητα πώς κατ' αυτόν τον τρόπο θά τους δωρηθή ή αιωνιότητα. Είναι όμως αφελής καί συνάμα αναξιοπρεπής αυτή ή στάση. "Αμα δεν καταξιώνη κανείς τον εαυτό του έναντι τοΰ πνεύ

ματος του, κατά ποίαν λογική μπορεί νά εισέλθη στην αιωνιότητα; Είναι οπωσδήποτε παράλογη καί εξωφρενική ή σκέψη ότι θά ήταν δυνατόν νά συνυπάρχουν στην αιωνιότητα ένας Goethe, αίφνης, με τον πρώτο τυχόντα τής αγοράς, επειδή έκανε δυότρεΐς «καλές πράξεις» στή ζωή του, περιμέ

νοντας βέβαια ανταπόδοση. Μια τέτοια προοπτική θά ήταν ύβρις, όχι μόνον προκειμένου για τον Goethe, άλλα για τό πνεΰμα γενικώς. Ή κατάσταση τής αιωνιότητας δέν είναι εύκολη υπόθεση. Εισέρχονται σ' αυτήν οί εκλε

κτοί άνθρωποι, τα εκλεκτά πνεύματα. Οί άνθρωποι πού καταξιώνουν τήν


εγκόσμια παρουσία τους και πραγματώνουν — όσο είναι σ' αυτούς δυνατόν — τήν ιδέα του άνθρωπου.

Πέρα άπό το γεγονός, ότι τα σύμβολα υπενθυμίζουν στον άνθρωπο τήν ύπαρξη της αιωνιότητας, παρέχουν και τη δυνατότητα να «κατανοηθή» ή Θεότητα. Πράγμα πού δεν είναι δυνατόν νά γίνη δια της λογικής. Ό R. Otto στο ξακουστό έργο του «Das Heilige» λέγει ότι πέρα από τή θρησκευ

τική ιδέα περί Θεοϋ, υπάρχει πάντα ή άβυσσος, ενα βάθος ύπέρλογο. Ή άβυσσος για τήν οποίαν ομιλεί ό Otto συμπίπτει με τό «Ungrund» του Bôhme. Αυτή ή άβυσσος — λέγει ό Otto — είναι πού καθιστά αναγκαία τήν ύπαρξη των συμβόλων. [Παρεμφερείς σκέψεις μ' αυτές του Otto, βρί

σκει κανείς σ' ενα σύντομο άλλα πυκνότατο δοκίμιο με τον ϊδιο ακριβώς τίτλο, (Das Heilige) του W. Windelband). "Ωστε, τήν μεταφυσική πρωταρχή των συμβόλων πρέπει νά τήν άναζητήσωμε όχι στο Θείον (Gott) της Θρη

σκείας, άλλα στή Θεότητα (Gotheit) της μυστικής. Ή δ η ό 'Απόστολος Παύλος είχε προσδιορίσει τό νόημα του γνησίου

συμβολισμού — άπό τή σκοπιά της Θρησκείας — λέγοντας : «Βλέπομεν γαρ άρτι δι' έσόπτρου εν αίνίγματι, τότε δέ πρόσωπον προς πρόσωπον άρτι γινώσκω εκ μέρους, τότε δέ έπιγνώσομαι καθώς και έπεγνώσθην» (Προς Κορινθίους Α' ΙΓ', 12). Αυτό γιά τον ορθολογισμό, τό ότι δηλ. «γνω

ρίζομε» τή Θεότητα μέσω ενός κατόπτρου, κατά τρόπον, μ' άλλα λόγια, συμ

βολικό, μυστηριώδη, συνιστά σκάνδαλο. ' Α λ λ ά μ ό ν ο ν σ υ μ β ο λ ι

κ ώ ς γ ί ν ε τ α ι π ρ ο σ ι τ ή ή Θ ε ό τ η τ α . Τό Θείον—και συνακόλουθα ή Θεότητα — είναι ύ π ε ρ ό ν. Κατά συνέπειαν, δέν μπορεί ποτέ νά γίνη προσιτό μέσω τοΰ αντικειμενικού είναι, άλλ' ούτε και της υποκειμενικό

τητας της εγκλεισμένης εις έαυτήν. Όταν ό Kant μεταφέρη τή θρησκεία στή σφαίρα τοΰ υποκειμένου — και μάλιστα εγκλεισμένου εις εαυτό — προϋποθέτοντας συνάμα τή δυαρχία των δύο κόσμων, δέν κάνει άλλο άπό τοΰ νά έκμηδενίζη κατ' ούσίαν τή Θρησκεία.

Γιά νά γίνη ή Θεότητα προσιτή—στο βαθμό πού τοΰτο είναι δυνατόν, και βεβαίως μέσω των συμβόλων — προϋποτίθεται "πνευματική ώρίμανση}

ή οποία συνίσταται στην επεξεργασία και αφομοίωση, τόσον τοΰ ύποκει

μενικοΰ όσον και τοΰ αντικειμενικού κόσμου. Γιατί, τό πνεΰμα δέν είναι πράγμα, δν ή υπόσταση—όπως ήθελεν ό Spinoza — άλλα'Ελευθερία. Ούτε πάλιν ύπόκειται· συνεπώς ή καντιανή «verstand» εϊναι ανίκανη νά έρμηνεύση τή δραστηριότητα τοΰ πνεύματος. Μόνον στο πνεΰμα ως ουσία, ώς ελευθερία, είναι προσιτή ή Θεότητα. Μόνον εν πνεύματι αποκα

λύπτεται ή Θεότητα — και μόνον συμβολικώς. «Γιατί ό βαθύνους Θεός απεχθάνεται τό παράκαιρο φανέρωμα»,


λέγει ό Hòlderlin κάπου μέσα στον κύκλο τών «Τιτάνων)) του. Βεβαίως, ναί. Δεν φανερώνεται παράκαιρα, άλλα στον «καιρό» του : συμβολικώς.

"Αμα έκκοσμικεύσωμε τη Θεότητα, τότε τά σύμβολα εκπίπτουν. Κατά συνέπειαν και τα σύμβολα πρέπει να θέτουν φραγμό στη βάναυση έκκοσμί

κευση της Θεότητας. Περαιτέρω να ση μ ε ι ο υ ν την ιδέα της Θεότητας, όχι τών πολλών θεών — αδιάφορο ποιο είναι το κοσμικό όνομα τους — πού φανερώθηκαν μέσα στην ιστορική πραγματικότητα και ανεξαρτήτως της ποικιλίας συμβολικών μορφών. Γιατί τά σύμβολα εϊναι αμφίσημα και εκπτύσσονται, όχι μόνον από τό διαλογισμό άλλα και άπό τή φαντασία.

Ή θεμελιώδης πράξη του υπερβατικού άνθρωπου συνίσταται σε τού

τ ο : σ τ η ν έ μ μ ο ν η α ν α ζ ή τ η σ η τ η ς έ σ χ α τ η ς ε ν ό τ η τ α ς : της Θ ε ό τ η τ α ς . Δέν μπορούμε να περισώσωμε τή Θεότητα μέσα μας έκκοσμικευμένη. Στον κόσμο του ένθάδε, ή Θεότητα στερείται άπό κάθε τι πού συνδέεται μ' αυτόν. Ούτε τό επιθυμεί άλλως τε. Συνδέεται όμως με τό α ι ώ ν ι ο στον άνθρωπο, με τό όποιο πρέπει νά έποικίσωμε τή Θεότητα, παραμερίζοντας — καλύτερα αίροντας — τις μανιχαϊστικές αντιλήψεις.

Άπό τή σκοπιά αυτή θεωρούμενη ή Υπέρβαση — όταν βεβαίως λέμε εδώ «Υπέρβαση» ουδόλως εννοούμε τήν εγκόσμια υπέρβαση — καθίσταται ή ίδια σύμβολο, μετασχηματιζόμενη σε πολυσήμαντο συμβαίνον ενώπιον τοϋ οποίου τό πνεύμα — όταν τό θεάζεται άμεσα — ίλιγγιά και φρίσσει. Ή Υπέρβαση όμως δέν έχει καμμιάν υλική παρουσία και ούτε αποκτά θεω

ρούμενη ή ϊδια ώς συμβολική. Ενσώματα είναι μόνον τά σύμβολα. Ύστερ' άπ' όσα ειπώθηκαν μπορούμε πια νά δώσωμε έναν ορισμό

τών συμβόλων. Σ ύ μ β ο λ α , λ ο ι π ό ν , ε ΐ ν α ι τ ά ν ο ή μ α τ α π ο ύ δ έ ν α ν ά

γ ο ν τ α ι σ ε τ ί π ο τ ε ά λ λ ο έ ξ ω ά π ό τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ ς , α λ λ ά σ ε τ ρ ό π ο ν ώ σ τ ε ή α σ α φ ή ς ν ο η μ α τ ο δ ό τ η σ ή τ ο υ ς ν ά υ π ο κ α θ ί σ τ α τ α ι ά π ό τ ή ν π α ρ ο υ σ ί α τ η ς Υ π ε ρ β ά

σ ε ω ς * σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α τ ό Ε ϊ ν α ι τ ο υ ς , μ ή α ν α γ ό μ ε ν ο ου

σ ι ω δ ώ ς ε ι ς α υ τ ή ν κ α ι μ ε τ α σ χ η μ α τ ι ζ ό μ ε ν ο ο λ ο έ ν α , ν ά σ η μ ε ι ο ϊ α υ τ ό π ο ύ δ έ ν ε ϊ ν α ι ά λ λ α κ α ι π ο ύ χ ω ρ ί ς τ ό ν ό η μ α α υ τ ο ύ π ο ύ δ έ ν ε ί ν α ι , δ έ ν έ χ ε ι λ ό γ ο ν υ π ά ρ

ξ ε ω ς , δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς π ε ρ α ι τ έ ρ ω τ ή ν α μ φ ι σ η μ ί α τ ο υ ς . Εϊναι ευνόητο, πώς δίχως υγιή συμβολική συνείδηση, δέν ημπορεί νά

ύπαρξη και υγιής συμβολικός κόσμος. Τούτο σημαίνει πώς ή συμπεριφορά μας έναντι τών συμβόλων καθορί

ζει και προσδιορίσει τή συμπεριφορά μας έναντι της Υπερβάσεως. "Οταν τά σύμβολα εκπίπτουν και μεταβάλλωνται σε δεισιδαιμονίες,

σημαίνει πώς έποικίζομε τή Θεότητα μέ άνθρωπομορφισμούς και κοινω

νιομορφισμούς κατά τον βαναυσώτερο τρόπο. Ή συμπεριφορά μας δηλ.


έναντι της Θεότητας είναι απολύτως αναξιοπρεπής. 'Από τη συμπεριφο

ρά αυτή πού δεν αρμόζει στον άνθρωπο, ημπορεί να μας άποτρέψη το γεγονός ότι : όσο αυθεντικά και αν είναι τα σύμβολα, δεν έχομε να κά

νωμε παρά με ά π ε ι κ ά σ μ α τ α , με δ ε υ τ ε ρ ε ύ ο υ σ ε ς π ρ α γ μ α

τ ι κ ό τ η τ ε ς . Κατά συνέπειαν, ή αξία τους δεν εϊναι ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι

κ ή και συνακόλουθα δεν έχουν κ 0 ρ ο ς γενικό. Γι' αυτό και επιβάλλεται συνεχής πνευματικός έλεγχος — και αυτο

έλεγχος — σ' ό,τι άφορα στην π ο ι ό τ η τ α και π ι σ τ ό τ η τ α των συμ

βόλων. Διότι έχομε κατακλυσθή από κίβδηλα σύμβολα. Σε μας απόκειται να δημιουργήσωμε σύμβολα συνεπή προς τον εαυτό

μας — γιατί δεν δημιουργούνται από καμμιάν ύπερκόσμια δύναμη, άλλα άπό τό ίδιο το πνεύμα του άνθρωπου.

Σε μας απόκειται νά δημιουργήσωμε σύμβολα σύμφυτα προς μίαν πνευ

ματική ζωή αυθεντική, μέσω τών οποίων νά επικοινωνούμε και νά συνο

μιλούμε με τή Θεότητα στο βαθμό πού αυτή ένοικεΐ μέσα μας.

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 1980

Ι. ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ 12ης ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ.

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ 15ης ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ

Κατόπιν σχετικής προσκλήσεως και συμφώνως προς τά άρθρα 31, 33, 37 και 38 του Κανονισμού τοΰ Συλλόγου συνεκλήθη την 12ην Φεβρουαρίου Τακτική Γενική Συν

έλευσις των μελών του «Παρνασσού». Επειδή δεν επετεύχθη απαρτία, ή Συνέλευσις συνε

κλήθη έκ νέου τήν 15ην Φεβρουαρίου μέ τήν αυτήν ήμερησίαν διάταξιν, δηλαδή : α. Έκθεσις πεπραγμένων λήξαντος συλλογικού έτους 19781979. β. 'Απολογισμός καί 'Ισολογισμός λήξαντος συλλογικού έτους 19781979. γ. Άνακοίνωσις ελέγχου της 'Εξελεγκτικής Επιτροπής. δ. Άνακοίνωσις αποτελέσματος έλεγχου Όρκωτών Λογιστών. ε. 'Απαλλαγή τών μελών τής 'Εφορείας από πάσης ευθύνης,

στ. Υποβολή προϋπολογισμού έτους 19791980. ζ. Υποβολή προϋπολογισμού κληρονομιάς Γ. Πολίτη χρήσεως 1980. Ή Γενική Συνέλευσις ενέκρινε καί έψήφισε τά ανωτέρω, άπήλλαξε δε τήν Έφο

ρείαν πάσης ευθύνης. Τής Συνελεύσεως προήδρευσεν ό κ. Ά. Τομαράς, αντιπρόεδρος τοΰ Νομικού Συμ

βουλίου τοΰ Κράτους, ώς πρόεδρος τής προσωρινής Εφορείας τοΰ «Παρνασσοΰ» τής διορισθείσης κατά τάς διατάξεις τής υπ' αρ. 7601/79 αποφάσεως τοΰ Μονομελούς Πρω

τοδικείου 'Αθηνών.

2. ΑΡΧΑΙΡΕΣΙΑΙ ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΕΙΞΙΝ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΗΤΕΙΑΣ

Κατόπιν σχετικής προσκλήσεως καί συμφώνως προς τά άρθρα 18, 3343 καί 53 τοΰ Κανονισμού τοΰ Συλλόγου, έν συνδυασμώ προς τάς διατάξεις τής ύπ' αριθ. 7601/79 αποφάσεως τοΰ Μονομελούς Πρωτοδικείου 'Αθηνών συνεκλήθη Γενική Συνέλευσις τών μελών τοΰ «Παρνασσού» τήν 22αν Φεβρουαρίου μέ θέμα : Άρχαιρεσίαι Έκλογαί Τα

κτικών (16) καί αναπληρωματικών (5) μελών τής 'Εφορείας, μελών (15) Κοσμητείας καί μελών (3) εξελεγκτικής επιτροπής.

'Επειδή δεν συνεπληρώθησαν όλαι αί θέσεις κατά τάς αρχαιρεσίας αύτάς, ή ψηφο

φορία έπανελήφθη τήν 7ην Μαρτίου δια 3 τακτικά μέλη τής Εφορείας καί 1 τής Κοσμη

τείας.

'Εκ τών αρχαιρεσιών εξελέγησαν κατ' απόλυτον πλειοψηφίαν :

α. ' Ε φ ο ρ ε ί α

Πρόεδρος κ. Γ. Κ ο ν ι δ ά ρ η ς 'Αντιπρόεδρος κ. Δ. Τ ρ ι π ο δ ά κ η ς 'Αντιπρόεδρος κ. θ . Κ ο υ γ ι ο υ μ τ ζ έ λ η ς 'Αντιπρόεδρος κ. Δ. Π ά λ λ α ς

Χρονικά 155

Γενικός Γραμματεύς κ. Γ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς Ειδικός Γραμματεύς κ. Κ. Κ α ρ α γ κ ο ύ ν η ς Ειδικός Γραμματεύς κ. Ε. Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η ς Ταμίας κ. Θ. Τ ρ ι α ν τ ά φ υ λ λ ο υ Κοσμήτωρ κ. Ά. Π α π α θ ε ο δ ω ρ ό π ο υ λ ο ς "Εφορος Σχολών κ. Ά. Χ α τ ζ η ε μ μ α ν ο υ ή λ Έφορος Βιβλιοθήκης κ. Μ. Π ο λ ί τ η ς Έφορος Καταστήματος κ. Μ. Ά λ ε ξ α ν δ ρ ά κ η ς Σύμβουλος κ. Χ. Δ ι α π ο ύ λ η ς Σύμβουλος κ. Ίω. Φ ρ ο ν ι μ ό π ο υ λ ο ς Σύμβουλος κ. Π. Μ π ά λ α ς Σύμβουλος κ. Χ. Δ η μ ό π ο υ λ ο ς Β ο ζ ί κ η ς

'Αναπληρωματικά μέλη: κ.κ. Ά. Φ υ τ ρ ά κ η ς , Γ. Π α π α ν τ ω ν ί ο υ , Π. Σ κ ο ύ ρ α ς , Δ. Γ ο ύ λ α ς , Ά. Ά ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς Π α λ α ι ο λ ό γ ο ς . β. Κ ο σ μ η τ ε ί α

ΚοσμήτωρΓραμματεύς κ. Ίω. Σ τ ρ ο γ γ υ λ ή ς Κοσμήτορες κ. Μ. Β λ α β ι α ν ό ς

κ. Ά. Γ κ α λ ί ν α ς κ. Π. Ζ ο ύ β α ς κ. Ά. Κ α ν α κ ά ρ η ς κ. Κ. Κ υ ρ ί μ η ς κ. Ά. Λ α σ κ α ρ ά τ ο ς κ. Κ. Λ ι ν ά κ η ς κ. Ν. Λ έ λ λ ο ς κ. Ν. Μ α ρ κ έ τ ο ς κ. Σ. Π α π α σ π ύ ρ ο υ κ. Χ. Π ε ρ ο γ ι α ν ν ά κ η ς κ. Ν. Π α υ λ ό π ο υ λ ο ς ( Ν ι κ ό λ α ς ) κ. Κ. Σ β ο ρ ώ ν ο ς κ. Λ. Τ σ ι τ σ ι π ή ς

γ. Έ ξ ε λ ε γ κ τ ι κ ή ' Ε π ι τ ρ ο π ή : κ. κ. Ν. Γ ι α λ ι ας, Ά. Ί α τ ρ ò ς και Γ. Μ π α ρ ο Ο ν ο ς

3. ΑΝΑΛΗΨΙΣ ΚΑΘΗΚΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ

Τήν 12ην Μαρτίου συνήλθεν είς τα γραφεία του Συλλόγου ή νέα 'Εφορεία ύπό τήν προεδρίαν του καθηγητού κ. Γ. Κονιδάρη είς πρώτην συνεδρίαν. Κατ' αυτήν ό απερχό

μενος πρόεδρος της προσωρινής 'Εφορείας κ. Ά. Τομαρας παρέδωσε τήν διοίκησιν τοΰ Συλλόγου εις τήν νεοεκλεγεΐσαν Έφορείαν.

Ό κ. Τομαράς κατετόπισε τα μέλη τής νέας 'Εφορείας επί ώρισμένων επειγόντων θεμάτων και ηύχήθη εις αυτά έπιτυχίαν είς τό έργον των. Ό νέος πρόεδρος κ. Γ. Κονι

δάρης παραλαμβάνων ηύχαρίστησε και ηύχήθη και αυτός προς τα μέλη καρποφόρον τό έργον των.

156 Χρονικά

4. ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΕΩΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΛΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ((ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Αθήναι 24380

Προς τά μέλη του Φ. Σ. «Παρνασσός»

Έ ν τ α ϋ θ α

Αί επικείμενοι έορταί τοϋ Πάσχα επιβάλλουν όχι μόνον να εύχηθώμεν, έξ ονόμα

τος τής Εφορείας, εις όλους χαρμόσυνους εύχάς, άλλα και να σας πληροφορήσωμεν, ότι άντιμετωπίζομεν ώς σπουδαϊον ζήτημα καί την ανάγκην της συχνότερος επικοινωνίας ημών μετά των μελών εις τό Κεντρικόν Κατάστημα του πνευματικού μας 'Ιδρύματος. Σας άπεστείλαμεν ήδη πρόσκλησιν δια την έορταστικήν έκδήλωσιν της νυκτός τής χαρ

μόσυνου 'Αναστάσεως του Κυρίου κατά την νύκτα τοϋ Μεγάλου Σαββάτου προς τήν Κυ

ριακήν τοϋ Πάσχα. Ή συχνότερα ελευσις εις τό Κεντρικόν Κατάστημα θά παρέχη τήν εύκαιρίαν τής

τακτοποιήσεως τών οικονομικών υποχρεώσεων μας προς τον Σύλλογον, πέραν τών ωρών αί όποΐαι έχουν καθορισθή εις προηγουμένην έγκύκλιον τήν οποίαν έχετε λάβει από τήν προηγουμένην ύπηρεσιακήν Έφορείαν.

Δέν θά πρέπει να λησμονούν τά αγαπητά μέλη, ότι εις τήν συνδρομήν περιλαμβά

νεται καί ή δωρεάν αποστολή τοϋ περιοδικού, τό όποιον αφήνει έλλειμμα, διότι δέν απο

τελεί κερδοσκοπικήν έπιχείρησιν. Μέ τήν εύκαιρίαν αυτήν πρέπει να προσθέσωμεν καί ώρισμένας πληροφορίας, τάς οποίας πρέπει νά προσέξετε, διότι είναι βαθύτατη επιθυμία μας νά έπικοινωνώμεν συχνότερα.

1. Τό έντευκτήριον τοϋ Συλλόγου είναι τόπος σχετικώς ευχάριστος, διαθέτει δε εφημερίδας καί περιοδικά, ιδικά μας καί ξένα, ενδιαφέροντα κατά τήν άνάγνωσιν. Δύ

νασθε, λοιπόν, να μένετε αρκετός ώρας τής ημέρας, όταν έχετε διαθέσιμον χρόνον, καί νά συναντάσθε μέ άλλα μέλη τοΰ Συλλόγου.

2. Δια τάς εκδηλώσεις τοϋ Συλλόγου, ιδίως τής Τρίτης καί Παρασκευής, είναι εύλογος καί θερμότατη ή παράκλησίς μας νά μή απουσιάζετε, έκτος έάν σοβαρός λόγος σας κωλύει νά είσθε παρόντες. Έδώ πρέπει νά σας εϊπωμεν μέ είλικρίνειαν, ότι είναι πολύ λυπηρόν τό θέαμα πού παρουσιάζει ή αίθουσα, εις ώρισμένας εκδηλώσεις τοϋ Συλλόγου, όταν παρίστανται ολίγοι, καθ' όν χρόνον ό Σύλλογος έχει 700 μέλη!

3. Ευχαρίστως σας πληροφορούμε ν, ότι ή νέα Εφορεία, είσηγήσει τοϋ νέου Προ

έδρου, άπεφάσισεν νά άσχοληθή ό Σύλλογος μέ ζωτικά ζητήματα τοϋ παρόντος καί τοΰ μέλλοντος τοϋ Έλληνικοΰ Έθνους, δι' ο καί προγραμματίζεται σειρά συζητήσεων, δια

λέξεων κλπ., άλλα ή επιτυχία των θά έξαρτηθή πάντοτε από τήν παρουσίαν καί ένεργόν συμμετοχήν τοΰ μεγάλου πλήθους τών μελών τοΰ Συλλόγου, τά οποία πρέπει νά συνει

δητοποιήσουν τήν ανάγκην τής παρουσίας των. 4. 'Εν τω πλαισίω αύτοΰ τοΰ προγραμματισμού ή 'Εφορεία ωσαύτως αντιμετωπίζει

τήν ανάγκην τής υπάρξεως μικροϋ Κυλικείου, δυναμένου νά έξυπηρετή τά μέλη. Τοΰτο βεβαίως προϋποθέτει, ότι αρκετά μέλη θά συχνάζουν στο έντευκτήριον. Ή συνάντησίς μας θά άποτελή εύχαρίστησιν, διότι δέν είναι ορθόν, έφ' όσον είμεθα τεταγμένοι εις τήν έκπλήρωσιν τών μεγάλων σκοπών τοΰ Συλλόγου, νά συναντώμεθα μόνον εις τάς Γενικάς Συνελεύσεις.

Μέ χαράν θά σας βλέπωμεν εις τά γραφεία τοΰ Συλλόγου.

Χρονικά 157

Ό εβδομαδιαίος πίναξ τών εκδηλώσεων θα ευρίσκεται εγκαίρως εις τήν πινακίδα της εισόδου τοϋ Κεντρικού Καταστήματος.

Χωρίς τήν συμπαράστασίν σας δεν ήμπορώμεν να έργασθώμεν όπως θέλομεν με τήν καρδιά μας.

Μέ θερμότατους χαιρετισμούς 'Ιδικοί σας

Ό Γεν. Γραμματεύς Ό Πρόεδρος Ύφηγ. Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Καθηγ. ΓΕΡ. Ι. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ

5. ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟΝ

Έν 'Αθήναις τη 10η Μαρτίου 1980

Προς τα Μέλη τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» τα μετάσχοντα τών αρχαι

ρεσιών της 22 Φεβρουαρίου 1980

Τοΰ Δρος Γεωργίου Κ. Πουρναροπούλου Ύφηγητοϋ τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Γεν. Γραμματέως «Παρνασσού»

'Αγαπητοί συνάδελφοι, Σπεύδω να σας ευχαριστήσω δια τήν τιμητικήν δι' έμέ ύπερψήφισίν σας ώς Γενικού

Γραμματέως τοΰ γεραροΰ Συλλόγου μας. 'Εκλεγείς ώς μέλος τοΰ «Παρνασσού» το 1938 δεν έπαυσα καθ' όλον το 43ετές έκτοτε

χρονικόν διάστημα να μετέχω της πνευματικής κινήσεως τοΰ Συλλόγου, δια διαλέξεων, οργανώσεως συνεδρίων, κ.ά. εκδηλώσεων

Κατά τάς τελευταίας τεσσάρας αρχαιρεσίας υπό τήν προεδρίαν τοΰ Άκαδημαϊκοΰ

Καθηγητοΰ κ. Ίω. Θεοδωρακοπούλου άνεδεικνυόμην Ειδικός Γραμματεύς και άπό της θέσεως ταύτης υπηρέτησα πιστώς τον Σύλλογον.

Ήδη ή ψήφος σας μέ καλεί ώς Γενικόν Γραμματέα να συνεχίσω τήν ύψηλήν παρά

δοσιν επίλεκτων προσωπικοτήτωνΜελών οί όποιοι προσέφερον ύψίστας υπηρεσίας είς τον Σύλλογον, αρχής γενομένης άπό τοΰ Κωνσταντίνου Π. Λάμπρου (1865).

Ό Γενικός Γραμματεύς τοΰ 115ου Συλλογικοΰ Έτους υπόσχεται ύμΐν ότι θα άγωνισθή έπί τών επάλξεων τοΰ «Παρνασσοΰ» δια τήν έπίτευξιν κατά τό δυνατόν τών σκοπών τοΰ Συλλόγου και δημιουργίαν πνεύματος άνυψώσεως αύτοΰ και Σας καλεί απαντάς προς ένί

σχυσιν τής νέας Διοικήσεως ύπό τον Πρόεδρόν μας Καθηγητήν Κον Γεράσιμον Κονιδά

ρην προς έκπλήρωσιν όλων τών επιθυμητών στόχων.

Με τιμήν Δρ. Γ.Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

Γενικός Γραμματεύς «Παρνασσοΰ»

6. ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ 25ης ΜΑΡΤΙΟΥ

Τήν 24ην Μαρτίου έωρτάσθη εις τον Σύλλογον ή εθνική επέτειος τής Εικοστής Πέμπτης Μαρτίου 1821. Ώμίλησε ό Γενικός Γραμματεύς τοΰ «Παρνασσοΰ» υφηγητής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. Γ. Πο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς μέ θέμα: Τό Εικοσιένα συνε

158 Χρονικά

χίζει την παράδοσιν. Ή Κυρία "Αννα Π ο λ υ τ ί μ ο υ Π α π α κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ , ραψωδός, άπήγγειλλε επίκαιρους στίχους ευγενώς προσφερθεϊσα.

7. ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ «ΠΑΡΝΑΣ

ΣΟΥ»

Τήν Ιην Φεβρουαρίου ώμίλησε ό Πρόεδρος τοϋ Συλλόγου κ. Γ. Κ ο ν ι δ ά ρ η ς (αντιπρόεδρος της προσωρινής Εφορείας) με θέμα : Το Κυπριακόν ζήτημα σήμερον, μετ' ανεκδότων στοιχείων.

Τήν 20ην Μαρτίου ό Πρόεδρος τοϋ Συλλόγου κ. Γ. Κ ο ν ι δ ά ρ η ς ώμίλησε μέ θέμα : Ή ταπεινοφροσύνη των επισκόπων και του Ρώμης κατά τους δύο πρώτους αιώνας ώς συμβολή εις τον διάλογον.

Τήν 28ην Μαρτίου έλαβε χώραν βραδυα μέ άριες και σύνολα άπό όπερες. Μετέσχον οι καλλιτέχναι: G. V e n t r e 11 a (βαρύτονος), Ν έ ν α Τ ρ α χ α ν ά (σοπράνο), Γ ε ώ ρ

γ ι ο ς Ψ α ρ ο υ δ ά κ η ς (τενόρος) και ' Α σ π α σ ί α Κ α ρ δ ά ρ α (μετζοσοπράνο). Στο πιάνο συνώδευσε ή Ε λ έ ν η Άσ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ . Τήν καλλιτεχνικήν έπιμέ

λειαν και διδασκαλίαν είχεν ή Ν α υ σ ι κ ά Β ο υ τ υ ρ α Κ υ ρ ι α κ ο π ο ύ λ ο υ . Τό πρόγραμμα περιελάμβανε φωνητικά έργα τών Mozart, Donizetti, Massenet, Cilea, Verdi και Saint Saëns.

8. ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ»

Τήν 18ην Μαρτίου ώμίλησεν ό καθηγητής και διευθυντής της Χειρουργικής Κλι

νικής ΘώρακοςΚαρδίαςΆγγείων τοϋ Νοσοκομείου τοϋ Ελληνικού Έρυθροΰ Σταυρού κ. Γ. Η. Π ο ύ λ ι α ς μέ θέμα : Αί προσβολαί του κυκλοφορικού συστήματος εις τάς συγχρόνους καταναλωτικός κοινωνίας και τα επιτεύγματα τής συγχρόνου χειρουργικής. Τον όμιλητήν παρουσίασεν ό καθηγητής και αντιπρόεδρος τοΰ Ελληνικού Έρυθροΰ Σταυρού κ. Ό . Λ ο υ ρ ί δ η ς.

'Εν συνεργασία μετά τής Ελληνικής Εταιρείας 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής τό Φυσιο

γνωστικόν Τμήμα τοΰ «Παρνασσού» ώργάνωσε τήν 3 Ιην Μαρτίου τήν τακτική ν κατά μήνα κοινήν συνεδρίαν. Κατ' αυτήν ό κ . Γ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς έκαμε παρουσία

σιν βιβλίων, όκ. Ν. Λ ο ύ ρ ο ς ώμίλησε μέ θέμα : Σκίτσα άπό τήν ίστορίαν τής χειρουρ

γικής τής καρδιάς, και ό κ. Ζ α χ. Β λ υ σ ί δ η ς ώμίλησε μέ θέμα : Διοσκορίδης, ό ονο

μαστός τής αρχαιότητος φαρμακολόγος.

9. ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ

Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Μ. Β ρ α ν ό π ο υ λ ο ς

Τον Φεβρουάριον έ.ε. άπεβίωσεν αιφνιδίως ό τ. Έφορος Σχολών Δημήτριος Βρανό

πουλος άςοήσας δυσαναπλήρωτο ν κενόν δια τόν «Παρνασσό ν». Ό Βρανόπουλος αφιέ

ρωσε τήν ζωήν του εις τήν διακονίαν τών κοινών πραγμάτων τής πατρίδος, όπου και αν υπηρέτησε.

Νομικός, μέ εΐδίκευσιν εις τήν Έπιστήμην τής Εγκληματολογίας, κατετάγη εις τό Άστυνομικόν Σώμα και ταχύτατα ανήλθε τήν κλίμακα τής ιεραρχίας, φθάσας εις τόν βαθμόν τοΰ Διευθυντοΰ τής 'Αστυνομίας 'Αθηνών. Εις αυτόν αποχωρούντα τοΰ Σώματος απενεμήθη τιμητικώς ό βαθμός τοΰ 'Αρχηγού τής 'Αστυνομίας.

Χρονικά 159

'Από τοϋ 1956 και επί πέντε συναπτάς κοινοβουλευτικός περιόδους έξελέγετο βου

λευτής 'Αθηνών και ύπηρέτησεν ώς υπουργός τα ετη 1961 63. Ό Βρανόπουλος μετέσχε εις πλείστα επιστημονικά και άλλα διεθνή συνέδρια, έτι

μήθη δέ με ανώτερα ελληνικά και ξένα παράσημα. 'Από πολλών ετών ήτο μέλος τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου ((Παρνασσός» και τα τε

λευταία δέκα ετη ώς μέλος τής 'Εφορείας του Συλλόγου εΐχεν αναλάβει τον νευραλγικόν τομέα τής 'Εφορείας τών Νυκτερινών Σχολών, αφοσιωθείς όλοψύχως εις την καλήν λει

τουργίαν αυτών. 'Επί τής Εφορείας τοϋ Βρανοπούλου ριζικώς μετεβλήθη ή οργάνωσις τών Σχολών

και ετέθησαν αί βάσεις δια την πραγματοποίησιν τών υψηλών εκπαιδευτικών στόχων τοϋ Συλλόγου κατά τάς παλαιάς παραδόσεις τοϋ «Παρνασσού».

Δια τό συντελεσθέν έργον κατά την μακράν Έφορείαν του εις τάς Σχολάς τοϋ «Παρ

νασσού», έθεώρει τον εαυτόν του ιδιαιτέρως ευτυχή. Χ

' Ι ω ά ν ν η ς Α. Κ α ρ ρ ας

Ή Κοσμητεία τών Σχολών τοϋ Συλλόγου, σχεδόν συγχρόνως με τήν άπώλειαν τοϋ τ. Εφόρου Δ. Βρανοπούλου, έδοκιμάσθη έκ τοϋ θανάτου τοϋ κοσμήτορος Σχολών Ί . Καρρδ, έπί πολλά ετη ενεργοϋ μέλους της.

Ό Καρρας διετέλεσεν Οικονομικός "Εφορος, διακριθείς δια τό ήθος του και τήν εργατικότητα του, και μετέσχε ενεργώς είς κοινωφελή ιδρύματα και συλλόγους, σχέσιν έχοντας με τήν έλληνικήν νεότητα, ώς ή Κοσμητεία τών Σχολών τοϋ Φιλολογικοΰ Συλ

λόγου «Παρνασσός» και τό Σώμα 'Ελλήνων Προσκόπων. Εις τήν Κοσμητείαν τών Σχολών έπί σειράν ετών είργάσθη άόκνως και με άφοσί

ωσιν και ανελάμβανε προθύμως και επιτυχώς τήν όργάνωσιν εξωσχολικών εκδηλώσεων τών μαθητών μας.

Ή αγάπη τοϋ Καρρα δια τους φοιτώντας είς τάς Σχολάς μας και αί πολλαί χάριν αυτών φροντίδες του, δια τάς οποίας άπησχολεΐτο καθ' όλας τάς ελευθέρας του ώρας, έξετιμήθησαν υπό πάντων και ιδιαιτέρως υπό τών μαθητών μας. Ούτοι μέ πάντα τρόπον έξεδήλωνον τον βαθύν προς αυτόν σεβασμόν των, τήν έκτίμησίν των και τήν άγάπην των.

Δια τήν Κοσμητείαν ή απώλεια τοϋ άγαπητοΰ φίλου και συνεργάτου ήτο μεγάλη και έγένετο πολύ αισθητή είς τον κύκλον τών δραστηριοτήτων τής Κοσμητείας και τών Σχολών τοϋ «Παρνασσοΰ». Χ

10. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΛΗΦΘΕΝΤΑ ΕΙΣ ΤΟΝ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΝ»

— ' Α κ τ ί ν ε ς , έτος 43ον, αρ. 409, Μάρτιος 1980. — Β ω μ ο ί , Ελληνικά Χρονικά, τεύχη 30, 53, 54. —Έ ν η μ ε ρ ω τ ι κ ό Δ ε λ τ ί ο τ ο ϋ ' Ι τ α λ ι κ ο ύ ' Ι ν σ τ ι τ ο ύ τ ο υ ' Α θ η ν ώ ν ,

άρ. 9, Μάρτιος 1980. — Δ ε λ τ ί ο ν ' Α ν α γ ν ω σ τ ι κ ή ς Ε τ α ι ρ ε ί α ς Κ ε ρ κ ύ ρ α ς , έτος 16 (1979). —Έ π ι θ ε ώ ρ η σ η Κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν ' Ε ρ ε υ ν ώ ν, άρ. 35, ΊανουάριοςΆπρίλιος 1979. —Έ π ί σ κ ε ψ ι ς , Δεκαπενθήμερον δελτίον ειδήσεων, έτος ΙΟον, άρ. 226, 1 Μαρτίου

1980.

—Έ κ π α ι δ ε υ τ ι κ ή Έ ρ ε υ ν α , Διμηνιαία εκδοσις Ελληνικής 'Εκπαιδευτικής Ε

ταιρείας, έτος Γ', τόμ. Γ', τεΰχος Ιον, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1980.

160 Χρονικά

—Έ π ο π τ ε ί α, αρ. 43, Φεβρουάριος 1980. —Ή π ε ι ρ ω τ ι κ ή Ε σ τ ί α , έτος ΚΗ', τεύχη 327 328, Σεπτέμβριος Νοέμβριος 1979,

τεύχος 332, Δεκέμβριος 1979. — Ί λ ι σ ό ς , τεϋχος 136, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1980. — Κ ρ ί κ ο ς , International Greek Review, No 319, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1980. — Π ά ν τ α ι ν ο ς , Έπίσημον δελτίον Πατριαρχείου 'Αλεξανδρείας, Ιτος 71 ον, 'Οκτώ

βριος Δεκέμβριος 1979, άρ. 1012, Ετος 72ον, 'Ιανουάριος Φεβρουάριος 1980, άρ. 12.

— Σ κ ι ά θ ο ς , Τρίμηση Σκιαθίτικη Επιθεώρηση, 'Ιανουάριος Μάρτιος 1980, χρόνος 5ος, τεϋχος 16.

— Σ κ ο υ φ & ς , δτος ΚΓ', 'Ιούλιος Σεπτέμβριος 1979, τόμ. ΣΤ', τεϋχος 5253. — Ί α τ ρ ο λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ή Σ τ έ γ η , 'Επιστήμη, Γράμματα, Τέχνες, Χειμώνας 1979

80, έτος llov, άρ. 44. — Θ ε σ σ α λ ι κ ά Χ ρ ο ν ι κ ά , τόμος 12 (1977 1979). .

— K o r e a T o d a y , Pyongyang 5 (1976). — K o r e a J o u r n a l , vol. 19, No 12, December 1979. — Y u g o s l a v i a L i f e , monthly publication, vol. XXV, No 2, February 1980. — R e v u e B i b l i o g r a p h i q u e T r i m e s t r i e l l e , No 4, XXI année, Octobre

Décembre 1978 : Livres et Revues d'Italie. — R e v u e d e s E t u d e s g r e c q u e s , tome XCII, No 438 439, Juillet Décembre

1979. — R e v u e d e s D e u x M o n d e s , Février 1980.

ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α\ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικών περιοδικών κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

"Εκαστος τόμος σελ. 650 — Ετησία συνδρομή : δρχ. 400.

Β\ ΣΕΒΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ω σ τ ή Παλαμά , 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Παλαμά , Ιούλιος Τυπάλδος, Αθήναι 1970; 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , Οί αδελφοί Σούτσοι καί ή πολιτική ποίησις επί Όθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκοράς καί ή Σχολή τής Κερκύρας, Αθήναι

1970. 5. Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο 0, 'Ανδρέας Λασκαράτος, 'Αθήναι1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήναι 1971. 7. Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ, Ή έξέλιξις τού διηγήματος καί μυθιστορή

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί δ 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματογράφος, 'Αθήναι 1972.

8. "Αρίστου Κ α μ π ά ν η , Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, 'Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά , Βιζυηνός καί Κρύστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Α. Μ ά τ ε σ η , Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, 'Αθήναι 1976 "Εκαστον τεύχος δρχ. 20.

ΓΥ ΣΕΙΡΑ ΕΓΠΣΤΗΜΟΝΓΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Τά έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τού 1862 καί τα έν τφ

<(Παρνασσώ» κατάλοιπα τοό Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196* Δρχ. 100. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα των "Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη

μίου τής Πάδοβας τόν 17ον καί 18ον αΙώνα, Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100. 3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, "Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή έΐς τήν ίστορίαν τών

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. 4. Ε ύ γ. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έρ

γων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ', 18661900. "Εργον βραβευθέν ύπό τής 'Ακαδημίας "Αθηνών, Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α V ο π ο ύ λ ο υ, Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοΟ Γ είς τήν "Ελλάδα, "Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία Ηλία Ζερβού Ίακωβάτου συντεθείσα παρ* αυτού τού Ιδίου, "Αθήναι 1974 σελ. κς'Χ 1*54. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, "Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, "Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς " Α λ α τ ζ ό γ λ ο υ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν

θρωπος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, "Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.

ΦΙΛΦΛΦΠΚ»? ?ΥΛΑ6Γό? flAMMiOS- ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΦΛΦΠΚ»?...

Documents

Transcript of ΦΙΛΦΛΦΠΚ»? ?ΥΛΑ6Γό? flAMMiOS- ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΦΛΦΠΚ»?...