Μάθημα : Κοινωνία της Πληροφορίας

Υπεύθυνοι Καθηγητές: Τσαλίκη Λίζα

Θέμα: «Η μαζική παραγωγή και κατασκευή διασημοτήτων μέσα από προγράμματα

ριάλιτι»

Έτος: 2014

Φοιτητές: Μπαϊρακτάρης Γιάννης (Α.Μ. 300070) E-mail: gbairaktaris810@gmail.com

Μάλλιου Γεωργία (Α.Μ. 300061) g_malliou@yahoo.gr

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ................................................................................................................................3

2. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΡΙΑΛΙΤΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ.............................................................4

- Ο «Μεγάλος Αδερφός» και η εκδοχή του Pop Idol..................................................................6

- Ο Υπερ-ρεαλισμός των ριάλιτι..................................................................................................7

3. ΔΙΑΣΗΜΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ «ΜΙΑΣ ΜΕΡΑΣ»...........................................................................7

4. Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΣΤΗΝ REALITY ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ..............................................................9

- Infomercials..............................................................................................................................11

5. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΣΕΞΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ REALITY ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ.............................12

6. ΡΙΑΛΙΤΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ & ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ......................................................15

7. Η «ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ» ΤΩΝ ΠΑΙΚΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΥΘΡΑΥΣΤΗ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ.............17

8. ΕΠΙΛΟΓΟΣ..............................................................................................................................19

9. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.....................................................................................................................20

3

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην εποχή των νέων μέσων, είναι ξεκάθαρο ότι κανένα είδος ή τύπος προγράμματος δεν είναι πιο προωθημένο από τους παραγωγούς και, ταυτόχρονα, πιο δημοφιλές στους τηλεθεατές, από τα πάσης φύσεως ριάλιτι προγράμματα. Η ριάλιτι τηλεόραση είναι μία πραγματικότητα, με τα shows αυτής της μορφής να έχουν κατακλύσει τους δέκτες τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην Αμερική. Τα κανάλια εντάσσουν τέτοια φορμάτ στο πρόγραμμα τους καθώς είναι χαμηλά σε κόστος αλλά εξαιρετικά κερδοφόρα σημειώνοντας, σχεδόν πάντα, υψηλότατα ποσοστά τηλεθέασης.

Μέσα από την ριάλιτι τηλεόραση κατασκευάζονται πρότυπα και διασημότητες. Είτε αυτό είναι επίκαιρο ή όχι, είτε έχει μακροπρόθεσμες ή βραχυπρόθεσμες συνέπειες για την κοινωνία και το άτομο, δεν παύει να είναι ένα γεγονός άρρηκτα συνδεδεμένο με αυτόν τον τύπο προγράμματος. Το θέμα της εργασίας μας είναι αυτή ακριβώς η μαζική κατασκευή διασημοτήτων, που βλέπουμε ολοένα να αυξάνεται στη σύγχρονη κοινωνία. Διασημότητες χωρίς λόγω ύπαρξης, χωρίς ιδιαίτερα ταλέντα, άνθρωποι καθημερινοί που επιθυμούν να αξιοποιήσουν τα «15 λεπτά δημοσιότητας που τους αντιστοιχούν». Και η ριάλιτι τηλεόραση τους δίνει αυτή τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν το όνειρό τους. Πολλές φορές ακόμα και εις βάρος τους.

Ξεκινώντας, στο δεύτερο κεφάλαιο, από μία γενικότερη αναφορά στο φαινόμενο της ριάλιτι τηλεόρασης και την έκταση που αυτό έχει πάρει ανά τον κόσμο, αναφερόμενοι μάλιστα και σε τρανταχτά παραδείγματα όπως το Big Brother και το Pop Idol, καταλήγουμε στον υπερρεαλισμό των ριάλιτι, εφόσον η τηλεόραση αποτελεί έναν καθρέφτη της πραγματικότητας. Μας δίνεται, έτσι, η δυνατότητα να αναλύσουμε στο επόμενο κεφάλαιο το φαινόμενο της εμφάνισης διασημοτήτων μέσα από τέτοιου τύπου προγράμματα, διασημοτήτων ωστόσο με ημερομηνία λήξης που μπορεί να διαρκέσει ακόμα και μια μέρα.

Στο τέταρτο κεφάλαιο αναφερόμαστε στην διαφήμιση και στους τρόπους με τους οποίους αυτή χρησιμοποιεί τα ριάλιτι προγράμματα και υπάρχει ακόμα και χωρίς να το καταλαβαίνουμε μέσα σε αυτά.

Στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύουμε την διαμόρφωση στερεοτύπων ιδιαίτερα όσον αφορά το φύλο. Η ριάλιτι τηλεόραση κατασκευάζει εικόνες και πρότυπα όσο εύκολα κατασκευάζει διασημότητες με την διαφορά ότι τα πρότυπα αυτά, έχουν πολύ μεγαλύτερη διάρκεια από την φήμη των συμμετεχόντων.

Το έκτο κεφάλαιο αναφέρεται στην κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα αναφορικά με τα reality προγράμματα. Ενώ στη συνέχεια με το έβδομο κεφάλαιο κάνουμε μια αναφορά σε αυτή την παροδική διασημότητα των παικτών, την «εύθραυστη δημοσιότητα».

4

Η εργασία ολοκληρώνεται με μία αποτίμηση των επιδράσεων που έχει η reality τηλεόραση και η εφήμερη δημοσιότητα που προφέρει στους συμμετέχοντες.

2. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΡΙΑΛΙΤΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ

Καταρχήν να πούμε πως η λέξη «ριάλιτι» σημαίνει στα ελληνικά «πραγματικότητα». Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τις εκπομπές στις οποίες οι καθημερινές δραστηριότητες απλών ανθρώπων καταγράφονται από μια κάμερα και τις παρακολουθεί ένα ευρύ κοινό. Αυτού του είδους οι εκπομπές ξεκίνησαν από τις ΗΠΑ και στη συνέχεια τις υιοθέτησε και ο υπόλοιπος κόσμος. Πρώτο ριάλιτι σόου που είχε μαζική απήχηση στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού ήταν το «The Real World», στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Στη συνέχεια εξερράγη ως φαινόμενο στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000 με την παγκόσμια επιτυχία των ριάλιτι «Survivor» και «Big Brother».

Στις Ηνωμένες Πολιτείες μάλιστα, πολλά κανάλια έχουν στήσει πλέον όλο τους το πρόγραμμα γύρω από ριάλιτι σόου, όπως το MTV1, το οποίο ξεκίνησε στη δεκαετία του 1980 ως ένα μουσικό κανάλι, προτού μετατραπεί σε ένα κανάλι με σχεδόν αποκλειστικό του θέμα τα ριάλιτι στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Ένα ακόμα από τα πρώτα τέτοιου είδους πρότζεκτ, ήταν το «An American Family». Η καθημερινή ζωή δηλαδή μιας μέσης αμερικάνικης οικογένειας για ένα χρόνο.

1 Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια: «Wikipedia.org», “http://en.wikipedia.org/wiki/Reality_television”

5

Από την άλλη πάλι, η ριάλιτι τηλεόραση έχει αντιμετωπίσει σημαντικές επικρίσεις μετά και την άνοδο της δημοτικότητας. Μεγάλο μέρος της κριτικής έχει επικεντρωθεί γύρω από τη χρήση της λέξης «ριάλιτι», δηλαδή «πραγματικότητα» όπως είπαμε και παραπάνω. Οι επικριτές της υποστηρίζουν ότι οι εκπομπές αυτές δεν παρουσιάζουν την πραγματικότητα όπως ακριβώς είναι, αλλά προσπαθούν με δόλια μέσα να παραπλανήσουν τους τηλεθεατές. Πολλές φορές π.χ. οι συμμετέχοντες ακολουθούν συγκεκριμένες εντολές της παραγωγής σχετικά με το πώς να φέρονται ή τι να λένε. Ενώ άλλοι πάλι ισχυρίζονται πως τα ριάλιτι εκμεταλλεύονται ανθρώπους, ταπεινώνοντάς τους προς χάριν της τηλεθέασης.

Η ριάλιτι τηλεόραση έχει έρθει για να μείνει, και αν και το μεγαλύτερο μέρος της είναι βαθιά προβληματικό, υπάρχουν ουτοπικές προοπτικές μέσα σ’ αυτό. Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της είναι δύο2: α) για τους παραγωγούς αποτελούν ένα φθηνό πρόγραμμα από άποψη κόστους, καθώς δεν πληρώνουν σεναριογράφους –ή ηθοποιούς, β) ενώ το ακροατήριο, βλέπει απλούς ανθρώπους σαν κι αυτούς ναι αποκτούν δύναμη και δόξα ή να ταπεινώνονται.

Τα απλά και εύπεπτα προγράμματα, τα οποία δεν απαιτούν ιδιαίτερη σκέψη αλλά ούτε και μεγάλη προσοχή από αυτούς που τα βλέπουν, δεν θα μπορούσαν παρά να έχουν απήχηση στο κοινό. Δεν είναι λίγοι οι τηλεθεατές που σε σχετικές έρευνες έχουν δηλώσει, ότι παρακολουθούν κάποιο ριάλιτι σόου, προκειμένου να χαλαρώσουν και να ξεχάσουν για λίγο τα προβλήματα τους. Ορισμένοι ειδικοί θεωρούν ότι η επιτυχία αυτών των προγραμμάτων οφείλεται στο γεγονός ότι, ο θεατής βλέποντας την «διαπόμπευση» του εμφανιζόμενου στην εκπομπή, αισθάνεται κατά κάποιον τρόπο καλύτερα που ο ίδιος δεν έχει την ανάγκη να καταφύγει στην τηλεόραση προκειμένου να λύσει τα προβλήματά του.

Η επιτυχία των εν λόγω εκπομπών είναι τόσο μεγάλη που έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό και μια σειρά από άλλα τηλεοπτικά προγράμματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα δελτία ειδήσεων, τα οποία όλο και πιο συχνά παρουσιάζουν τις ιστορίες του αστυνομικού ρεπορτάζ υπό τη μορφή reality show, με συνεντεύξεις και προφίλ του θύτη, των συγγενών του θύματος, μέχρι και του κάθε περίεργου ή περαστικού που επιθυμεί να καταθέσει την άποψη του επί του θέματος. Η «θεαματοποίηση» του γεγονότος και η πληθώρα ασήμαντων και άχρηστων πληροφοριών που παρουσιάζονται για το θέμα, έχει ως αποτέλεσμα να χάνεται πολλές φορές η ουσία της ίδιας της είδησης.

Δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε και στην αύξηση της επιτήρησης των πολιτών που κυριαρχεί στη σύγχρονη εποχή, με κάμερες να εγκαθίστανται σε πόλεις, δρόμους, κυρίως για την μείωση των εγκλημάτων. Αυτή η αύξηση της χρήσης της κάμερας στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων έφερε σόου, όπως το Candid Camera και άλλα παρεμφερή με έμφαση στη χρήση κρυμμένων καμερών, που εστίαζαν στις αντιδράσεις απλών και καθημερινών ατόμων.

2 Jennifer L. Geddes, An Interview with Leo Braudy

6

- Ο «Μεγάλος Αδερφός» και η εκδοχή του Pop Idol

Αυτά τα σόου έχουν γίνει τόσο διάσημα, επειδή ακριβώς υπάρχει η αναγνώριση και η αίσθηση υπεροχής, νομίζουμε ότι μπορούμε να καταφέρουμε κάτι καλύτερα από αυτούς που βλέπουμε. Η επιθυμία των ανθρώπων για αναγνώριση στην εποχή της τηλεόρασης και του ίντερνετ είναι μεγάλη. Ο Άντι Γουόρχολ όταν είχε κάνει λόγο για τα 15 λεπτά διασημότητας που αντιστοιχούν σε κάθε άτομο, είχε προβλέψει πως στο μέλλον ο καθένας θα μπορεί να έχει τη δυνατότητα για προβολή του εαυτού του.

Βέβαια μέσω των ριάλιτι, οι συμμετέχοντες μπορούν να διεκδικήσουν αυτή τη «διασημότητα» που τους προσφέρεται, ακόμα και για εβδομάδες ή μήνες και εκεί κρύβεται κι ένα από τα μυστικά της επιτυχίας τους3. Άλλοι πετυχαίνουν να παραμείνουν διάσημοι ακόμα και μετά το ριάλιτι για κάποιο διάστημα, σε αντίθεση με τους περισσότερους που επιβεβαιώνουν τα λεγόμενα του Γουόρχολ για την παροδικότητα της διασημότητας.

Κατά τη διάρκεια του σόου, ανακαλύπτονται αυτές οι νέες «διασημότητες», προωθούνται από τα ΜΜΕ, αλλά όλα αυτά για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Συχνά για να κάνουν μεγάλη επιτυχία θα πρέπει να έχουν το λεγόμενο «πακέτο», δηλαδή και ταλέντο αλλά και εμφάνιση.

3 From Zero to Hero: «An Exploratory Study of the Predictors of Success in the Dutch Idols Competition», Koos Zwaan & Tom F. M. ter Bogt, σελ 319-337

7

- Ο Υπερ-ρεαλισμός των ριάλιτι

Αυτός ο όρος χρησιμοποιείται από τον Μποντριγιαρντ στo «Simulaca and Simulation» και τον ορίζει ως τη γενιά των μοντέλων του πραγματικού χωρίς προέλευση ή πραγματικότητα. Ο υπερρεαλισμός χαρακτηρίζει τις τωρινές καταστάσεις, τις οποίες βιώνουμε καθημερινά. Ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, που έχει ως κύριο χαρακτηριστικό του τον καταναλωτισμό, έχει δημιουργήσει μια εικονική πραγματικότητα, διαφορετική από την αληθινή. Η τηλεόραση γίνεται ένας καθρέπτης όπου κοινό και υποκείμενα στην οθόνη μπορούν να αλλάξουν ρόλους.

Η τηλεόραση φυσικά έχει συμβάλλει σε όλο αυτό, δημιουργώντας ιδανικές καταστάσεις, εικόνες και πρότυπα που θα πρέπει να ακολουθούνται από το κοινό. Τα ριάλιτι με τη σειρά τους δημιουργούν κι αυτά ένα φανταστικό κόσμο, μετατρέποντας το άτομο από απλό θεατή σε φανατικό θεατή, με τη βοήθεια του «θεατρινισμού».

Σύμφωνα με τον ιταλό συγγραφέα Ουμπέρτο Έκο, «υπερρεαλισμός είναι η επιθυμία του πραγματικού και σε προσπάθεια επίτευξης αυτής της επιθυμίας, δημιουργεί μια ψεύτικη πραγματικότητα, η οποία καταναλώνεται ως αληθινή»4.

3. ΔΙΑΣΗΜΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ «ΜΙΑΣ ΜΕΡΑΣ»

Ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια που χρήζουν μελέτης, είναι το πώς έχουν ξεκινήσει αυτά τα σόου, να παράγουν διασημότητες. Αν και μέχρι πριν λίγο καιρό τα μμε προωθούσαν διασημότητες από τον αθλητισμό, ή την ψυχαγωγία, η ριάλιτι τηλεόραση πλέον μπορεί να παράγει διασημότητες από μόνη της.

4 Eco, U. «Κήνσορες και Θεράποντες», Αθήνα: Γνώση, 1990, σελ 391-438

8

Όπως είπαμε και προηγουμένως, η συμμετοχή των απλών και καθημερινών ανθρώπων στα ριάλιτι είναι ένα από τα ατού της επιτυχίας τους5. Τα άτομα της διπλανής πόρτας που μπαίνουν σ’ αυτά τα σόου, μετατρέπονται από τη μια μέρα στην άλλη σε «διασημότητες». Ο κόσμος αρχίζει να μαθαίνει τα ονόματά τους, να τους παρακολουθεί, ακόμα και να ταυτίζεται μαζί τους.

Ο Herman Northrop Frye6, μίλησε για την ταύτιση στη λογοτεχνία με τον «ήρωα», μέσω ενός «υψηλού μιμητικού τρόπου» (εξαιρετικές ικανότητες). Όσον αφορά τα ριάλιτι έχουμε ταύτιση μέσω ενός «χαμηλού μιμητικού τρόπου», όπου ο τηλεθεατής ταυτίζεται με τον ήρωα παρά τις αδυναμίες του, τα βάσανα, τις αναποδιές που του τυχαίνουν, δίνεται έμφαση δηλαδή στα «ανθρώπινα στοιχεία», είναι κοινοί θνητοί και όμοιοι με αυτόν, άνθρωποι της διπλανής πόρτας, υπάρχει αυθεντικότητα.

Τα ριάλιτι εξυμνούν τα απλά καθημερινά πράγματα που κάνουνε οι άνθρωποι στην καθημερινή τους ζωή, αναδεικνύουν απλές δραστηριότητες όπως πχ το φλερτ, το μαγείρεμα, τα ψώνια κλπ. Η αυθεντικότητα τους πολλές φορές είναι σημαντικός παράγοντας για να γίνει κάποιος αρεστός στο κοινό μέσα από ένα ριάλιτι, ενώ ακόμα και η αποτυχία ορισμένων μπορεί να φέρει την επιτυχία7. Δύο επιπλέον λόγοι που είναι τόσο επιτυχημένο, πρώτο η ικανότητα να αναπαριστά την κανονική ζωή και δεύτερον δείχνει την ιεραρχία ανάμεσα σε άτομα που είναι διάσημα, και σε αυτά που δεν είναι.

Τα τηλεοπτικά σόου είναι και μια μορφή προσωπικής επιβεβαίωσης. Όπως είχε γράψει ο Nick Couldry για το μύθο ενός κέντρου των media, «υπάρχουν δηλαδή άνθρωποι των μέσων και συνηθισμένοι άνθρωποι που είναι έξω από αυτά και περνώντας την διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σ αυτά τα δυο, το άτομο αποκτά διασημότητα». Είναι εντυπωσιακό πάλι, το πόση προσπάθεια δαπανά η τηλεόραση για να αναπαραστήσει το συνηθισμένο, παρά το θεαματικό, το αντίθετο δηλαδή από αυτό που μας έχει μάθει η κοινωνία του θεάματος8.

Αυτή η αντίφαση είναι όμως φαινομενική. Στη σύγχρονη εποχή, που επικρατεί ο κορεσμένος ατομικισμός, η κοινωνία μπορεί να επιβεβαιωθεί παρακολουθώντας ένα παιχνίδι όπου άτομα διαγωνίζονται με σκοπό να γίνουν αρεστοί στο κοινό. Η ιδιωτική τηλεόραση από τη μεριά της, προσφέρει στο κοινό αυτό που το ίδιο ζητάει, δηλαδή κουτσομπολιό, περιέργεια, αδιακρισία. Τα προγράμματα ριάλιτι είναι ένα σύμπτωμα κι όχι ένα αίτιο για τις ήδη υπάρχουσες παθολογίες της δομής και της λειτουργίας του τηλεοπτικού πεδίου.

Εδώ όμως βρίσκουμε κι ένα προβληματισμό για την «πραγματικότητα» της ριάλιτι τηλεόρασης. Υπάρχουν μετά-χαμπερμασιανές κριτικές που θεωρούν την μαζική παραγωγή διασημοτήτων ως ένα ακόμη παράδειγμα της τάσης των ΜΜΕ να παράγουν προσομοιώσεις του πραγματικού, ως ένα άλλο παράδειγμα της μείωσης της δημόσιας σφαίρας. Παρουσιάζεται

5 From an American Family to the Jennicam: Realism and the Promise of TV 6 Ο Herman Northrop Frye, (14/7/1912 - 23/1/1991) ήταν Καναδός θεωρητικός της λογοτεχνίας, που θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς ανθρώπους του 20ου αιώνα στον τομέα αυτό. 7 Meizel Katherine, «Making the dream a reality (show): the celebration of failure in American Idol» 8 Couldry Nick, «Playing for Celebrity: Big Brother as Ritual Event Television», New Media, 2002

9

ωστόσο, ως θετική η αύξηση της παραγωγής και κατανάλωσης διασημοτήτων στη σύγχρονη εποχή. Είναι θα λέγαμε μια κοινωνικό-πολιτισμική διαδικασία δημιουργίας συμπεριφορών και ταυτοτήτων. Όπως υποστήριξε ο John Hartley9 κυριαρχεί σήμερα ένας εκδημοκρατισμός των ΜΜΕ. Ως εκ τούτου, η κατάργηση της προνομιακής ενημέρωσης και της εκπαίδευσης, επιτρέπουν στα ΜΜΕ να εστιάσουν στην κατασκευή πολιτιστικών ταυτοτήτων. Ο όρος «democratainment» (democracy - entertainment) μάλιστα που χρησιμοποιεί, χαρακτηρίζει το άνοιγμα της πρόσβασης στα ΜΜΕ, και την έκρηξη του «συνηθισμένου» στο περιεχόμενο αυτών10. Το άνοιγμα επίσης των media στις γυναίκες, στους μαύρους και σε άλλες μειονεκτούσες ομάδες, έχει συμβάλει κι αυτό στη περαιτέρω αύξηση του φαινομένου της παραγωγής διασημοτήτων. Τα ριάλιτι παρουσιάζουν τουλάχιστον με αυτό τον τρόπο μια αισιοδοξία για τις δημοκρατικές του δυνατότητες. Το «δημοκρατικό» κομμάτι στη λέξη όμως είναι περιστασιακό και τυχαία συνέπεια της «ψυχαγωγίας». Οι βιομηχανίες των μέσων είναι αυτές που ελέγχουν την οικονομία και την λειτουργούν βάσει δικών τους συμφερόντων.

4. Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΣΤΗΝ REALITY ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

Ο ρόλος της διαφήμισης ως βασικής πηγής χρηματοδότησης των ΜΜΕ έχει δημιουργήσει μια σχέση εξάρτησης με αυτά. Η τηλεόραση, ειδικότερα, αποτελεί το ιδανικότερο μέσο προώθησης προϊόντων και υπηρεσιών. Η δομή και το περιεχόμενό της είναι τέτοια ώστε να εξυπηρετούν στον μέγιστο βαθμό τα συμφέροντα των διαφημιστικών εταιριών και τις ανάγκες του ολοένα αυξανόμενου σε όγκο κοινού.11 Τα ΜΜΕ είχαν πάντα μια εμπορική διάσταση. Η οικονομική τους κατάσταση εξαρτάται πάντα από τα εμπορικά έσοδα, οπότε γίνεται αναπόφευκτος ο ανταγωνισμός προκειμένου να εξασφαλίσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κέρδη. Αυτό επιτυγχάνεται με δύο τρόπους:

Εξασφαλίζοντας την μεγαλύτερη δυνατή τηλεθέαση μέσα από τη δραματοποίηση και τη δημιουργία προγραμμάτων που έλκουν το ευρύ καταναλωτικό κοινό.

Μειώνοντας τις μη κερδοφόρες και πολυδάπανες παραγωγές οι οποίες μπορεί να απευθύνονται στην μειοψηφία του κοινού. Τα τηλεοπτικά κανάλια τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, καθοδηγούμενα από

αυτόν τον ανταγωνισμό, προσπαθούν να διαμορφώσουν ένα κλίμα ομοιογένειας. Βασίζονται, λοιπόν, στο χαμηλό κόστος και την υψηλή θεαματικότητα της reality τηλεόρασης και μάλιστα σε ώρες υψηλής τηλεθέασης.

9 Ο John Hartley είναι διακεκριμένος καθηγητής της Πολιτιστικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Curtin στο Περθ, της Δυτικής Αυστραλίας, και διευθυντής του Κέντρου Curtin για τον Πολιτισμό και την Τεχνολογία. 10 Graeme Turner, « The mass production of celebrity: “Celetoids”, reality TV and the demotic turn» International Journal of Cultural Studies 11 Στέλιος Παπαθανασόπουλος, Η Τηλεόραση στον 21ο αιώνα, Καστανιώτη 2010

10

Η τηλεόραση των reality προγραμμάτων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η επιτομή της αποτελεσματικής χρήσης της διαφήμισης με όλες τις, κερδοφόρες μεν, αρνητικές για το άτομο δε πρακτικές της. Μελετώντας τα προγράμματα makeover (Extreme makeover, Pimp my Ride κλπ) και τους διάφορους διαγωνισμούς (America’s Next Top Model, The Face κλπ) , δεν είναι δύσκολο να παρατηρήσουμε την προσπάθειά τους να δημιουργήσουν τάσεις πολυτέλειας και καταναλωτισμού. Προβάλλονται πρότυπα των οποίων κύρια χαρακτηριστικά είναι η επίδειξη, η επιδίωξη του εύκολου κέρδους, η άνετη ζωή.12

Το άτομο αποκτά ανάγκες, πλασματικές στη βάση τους, που προσπαθεί να τις ικανοποιήσει προκειμένου να αποκτήσει κύρος, αξία και ευτυχία. Αδιαφορώντας για την εσωτερική και πνευματική καλλιέργεια, διαμορφώνονται πρότυπα ματαιοδοξίας και κενότητας. Το άτομο εντατικοποιεί τις προσπάθειές του να προσεγγίσει τα καταναλωτικά πρότυπα που του παρουσιάζονται ως η αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα και φορτίζεται με άγχος και αισθήματα κατωτερότητας και φθόνου όταν διαπιστώνει την ματαιότητα των προσπαθειών του. Αυτή η ψυχολογία, οδηγεί τον τηλεθεατή σε ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της καταναλωτικότητάς του, προκειμένου να φτάσει στον στόχο του.

Ο καταιγισμός μηνυμάτων μέσα από τα reality πρότυπα και η προσπάθεια να μοιάσουμε στις προσωπικότητες που προβάλλονται ως αψεγάδιαστες και ιδανικές οδηγεί σε πλύση εγκεφάλου, καθώς η επικοινωνία είναι μονοσήμαντη, στερώντας τη δυνατότητα διαλόγου και το περιθώριο σύγκρισης. Η πειστικότητα και οι γρήγορες εναλλαγές με νέες εξελίξεις, νέα πρόσωπα, νέα προϊόντα και πρότυπα lifestyle, δεν ευνοούν τη συμμετοχή της κρίσης ή της λογικής του θεατή ο οποίος, πνευματικά αποχαυνωμένος, απλά ακολουθεί τη μόδα που του προβάλλεται. Παρακολουθώντας ένα προϊόν απόλυτα τυποποιημένο, γίνεται ανδράποδο των συνθηκών και των προτύπων που του παρουσιάζουν τα τηλεοπτικά μηνύματα, τα οποία ενεργοποιούν λανθάνουσες και δευτερεύουσες ανάγκες.

12 Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα το reality «Νοικοκυρές σε Απόγνωση» το οποίο, αφού προβλήθηκε και στην Ελλάδα, μας παρουσιάζει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι κυρίες της θεωρητικά υψηλής κοινωνίας στην καθημερινότητά τους.

11

Έχοντας την ψευδαίσθηση πως το reality πρόγραμμα είναι η «γυμνή αλήθεια» των συμμετεχόντων, απαλλαγμένη από στημένες καταστάσεις και τυποποιημένα μηνύματα, ο τηλεθεατής αποκτά μια διαστρεβλωμένη αίσθηση της πραγματικότητας. Δημιουργεί ψεύτικες εντυπώσεις για τη ζωή και τα προβλήματά της, καλύπτοντας τις αρνητικές πλευρές και μεταφέροντας τον εαυτό του σε έναν κόσμο φανταστικό13.

- Infomercials14

Με τον όρο infomercial, αναφερόμαστε στην μορφή τηλεοπτικής διαφήμισης που, γενικότερα, περιλαμβάνει κάποιο τηλεφωνικό νούμερο ή κάποια ιστοσελίδα. Στην Ευρώπη είναι ευρύτερα γνωστό με τον όρο telemarketing.15

Στην reality τηλεόραση, συχνά, ολόκληρο το πρόγραμμα αποτελεί μια διαφήμιση υπηρεσιών. Έτσι, λοιπόν, μπορούμε να δανειστούμε τον όρο infomercial για να περιγράψουμε το φαινόμενο. Στο “Extreme Makeover: The Home Edition”, για παράδειγμα, στα 45 λεπτά του κάθε επεισοδίου διαφημίζονται παντός είδους έπιπλα και οικιακές συσκευές, υπηρεσίες, εταιρίες και ό,τι έχει να κάνει με την κατασκευή ενός σπιτιού και όχι μόνο. Ξενοδοχεία στα οποία παραθερίζουν οι συμμετέχοντες, οργανισμοί οι οποίοι βοηθούν στην πραγματοποίηση του έργου, όλοι προβάλλονται ως ισότιμα μέλη για την υλοποίηση του show και ως προωθούμενα προϊόντα ταυτόχρονα. Το ίδιο ισχύει και σε όλα τα προγράμματα που έχουν να κάνουν με αλλαγή της εξωτερικής εμφάνισης. Προϊόντα αισθητικής, ιατρικές υπηρεσίες, ινστιτούτα, τα πάντα διαφημίζονται χωρίς να διαφημίζονται και περνάνε υποσυνείδητα στον τηλεθεατή ως το ιδανικό. Οι υπηρεσίες παρουσιάζονται στην πράξη (φυσικά μόνο τα θετικά τους αποτελέσματα και όχι ο κόπος που ενδεχομένως χρειάζεται ή οι παρενέργειες που μπορεί να έχουν) και το τέλειο αποτέλεσμά τους είναι μπροστά στα μάτια του τηλεθεατή, κινητή απόδειξη της επιτυχίας. Η καλύτερη μορφή διαφήμισης, αφού ασκείται συστηματικά, έντονα και υποσυνείδητα.

Όσον αφορά το εμπορικό κομμάτι, η reality τηλεόραση είναι ένα υπερόπλο των τηλεοπτικών σταθμών. Με εξαιρετικά χαμηλό κόστος, προσελκύει υψηλή τηλεθέαση και μάλιστα του πιο καταναλωτικού κοινού. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται η διαφήμιση θέτει πολλά ζητήματα. Ως τηλεοπτικό προϊόν, τα reality λειτουργούν πολλές φορές εκφυλίζοντας τα συναισθήματα, τις ανάγκες, τις σχέσεις, συναρτώντας τα με συγκεκριμένες επιλογές. Ο έρωτας ταυτίζεται με το άρωμα ή τα ρούχα που φορούν οι συμμετέχοντες, ο ανδρισμός με το νέο αυτοκίνητο κλπ. Πολλές φορές εξευτελίζεται η ανθρώπινη προσωπικότητα στο βωμό της θεαματικότητας και της όσο μεγαλύτερης εμπορευματοποίησης. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα – όχι

13 Το reality ‘Keeping up with the Kardashians’, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλοίωσης της πραγματικότητας, με τα μέλη της διάσημης ανά τον κόσμο πλέον οικογένειας να ζουν σ’ έναν απόλυτα τυποποιημένο και προσεκτικά σχεδιασμένο κόσμο που, ωστόσο, στο ευρύ κοινό προβάλλεται ως η συνηθισμένη και ιδανική καθημερινότητα. 14 Reality TV: Feminist Media Studies 15 Business Dictionary, 2010 WebFiinance, Inc

12

όμως αποκλειστικά – με τη γυναίκα, της οποίας ο τρόπος προβολής δεν είναι καθόλου κολακευτικός. Αυτό το ζήτημα θα αναλυθεί στο επόμενο κεφάλαιο.

5. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΣΕΞΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ REALITY ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

Σύμφωνα με τον Αμερικανό κοινωνιολόγο Γουώλτερ Λίπμαν, ο όρος στερεότυπα χρησιμοποιείται για να περιγράψει αυτές τις ιδέες, τις εικόνες που είναι έτοιμες στο κεφάλι μας και παρεμποδίζουν τη λειτουργία της κρίσης, γιατί υπάρχει μια εκ των προτέρων διαμορφωμένη κρίση. Στερεότυπο είναι ένα σύνολο αρνητικών κατά κανόνα γνωρισμάτων που αποδίδονται με τρόπο γενικό και μεροληπτικό στα μέλη μιας κατηγορίας προσώπων και είναι αποτέλεσμα γενικεύσεων.16

Οι κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες χρησιμοποιούν τον όρο προκειμένου να μελετήσουν θέματα που αφορούν τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, των στάσεων και των ρόλων, δεδομένου ότι τα στερεότυπα, όπως άλλωστε και οι προκαταλήψεις, οι πεποιθήσεις κλπ, αποτελούν μερικά από τα περιεχόμενα αυτών των εννοιών. Προσπαθούν, έτσι, να περιγράψουν τον τρόπο με τον οποίο η κάθε κοινωνία ή ομάδα επιβάλλει στα άτομα – μέλη της εκείνες τις συγκεκριμένες και προκατασκευασμένες εικόνες – ιδέες που εξυπηρετούν τα συμφέροντά της, ομογενοποιώντας και κατευθύνοντας τις εκδηλώσεις της συμπεριφοράς τους.

Ζούμε στην εποχή της εικόνας. Η τηλεόραση, εκμεταλλευόμενη στο έπακρο τη δύναμη και την αμεσότητα της κινούμενης εικόνας, έχει αποκτήσει τεράστια δύναμη καθώς χρησιμοποιείται, πλέον, από την οικογένεια όχι μόνο ως φορέας ψυχαγωγίας και πληροφόρησης αλλά και κοινωνικοποίησης και εκπαίδευσης των μελών της. Αν λάβουμε υπόψη και ότι βρίσκεται μέσα σε κάθε σπίτι και το περιεχόμενό της είναι διαθέσιμό όποτε το θέλουμε με το πάτημα ενός κουμπιού, μπορούμε να καταλάβουμε ότι ο ρόλος της στην διαμόρφωση προτύπων και στερεοτύπων είναι καθοριστικός.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα διαμόρφωσης προτύπων μέσω της τηλεόρασης, είναι η εκμετάλλευση της γυναικείας εικόνας. Η γυναίκα και το σώμα της έχουν αποτελέσει αντικείμενο εκμετάλλευσης από τότε που εφευρέθηκαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και καθιερώθηκε η διαφήμιση ως μέσο προώθησης προϊόντων. Η φεμινιστική οπτική είναι αυτή που τα τελευταία χρόνια έχει εντοπίσει και μελετήσει την καθοριστική επίδραση της εικόνας του φύλου, όπως αυτή διαμορφώνεται και διαχέεται από τα μέσα στην κοινωνία. Τα διάφορα έντυπα, το ραδιόφωνο, το διαδίκτυο και κυρίως η τηλεόραση προωθούν έναν κυρίαρχο λόγο που είναι κατασκευασμένος σύμφωνα με την εικόνα της γυναίκας όπως αυτή υπάρχει στο μυαλό των ανδρών και όχι σύμφωνα με την πραγματική ζωή της καθημερινής γυναίκας. Μέσα από τα

16 Λεξικό Κοινωνιολογίας Δ. Τσαούση

13

διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ, τα talk shows και τις εκπομπές τύπου reality η γυναίκα εμφανίζεται ως άβουλη, αφελής, υποδεέστερη του άνδρα, με πρωταρχικό μέλημα την εμφάνισή της. Οι πρωινές και μεσημεριανές εκπομπές και τα διάφορα σίριαλ προβάλλουν τη χαζή, ξανθιά, γυναίκα – κούκλα, τη γυναίκα – αντικείμενο του πόθου, τη γυναίκα – συμπλήρωμα του άνδρα, χωρίς δική της αυτόνομη υπόσταση, αδιαφορώντας για το μυαλό και την προσωπικότητά της.17

Η reality τηλεόραση δεν αποτελεί εξαίρεση αυτής της πρακτικής. Αντιθέτως, την αξιοποιεί στο έπακρο. Παίρνοντας ως παράδειγμα τα διάφορα makeover shows, βλέπουμε ότι η γυναίκα είναι το απόλυτο οπτικό αντικείμενο. Στον κύκλο παραγωγής – κατανάλωσης, οι γυναίκες που συμμετέχουν σε αυτά τα προγράμματα είναι ταυτόχρονα αντικείμενα και καταναλωτές. Είναι καταναλωτές ενός εαυτού του οποίου η εικόνα πωλείται στους τηλεθεατές, των οποίων η τηλεθέαση πωλείται στους διαφημιστές.18 Το γυναικείο σώμα χρησιμοποιείται για την προώθηση προϊόντων και τη διαμόρφωση προτύπων. Η εικόνα της «απλής», «καθημερινής» γυναίκας, η οποία αφήνεται με τυφλή εμπιστοσύνη στα χέρια πλαστικών, γυμναστών και άλλων ειδικών αποφασισμένων να την «επανακατασκευάσουν» σύμφωνα με τα υποτιθέμενα πρότυπα ομορφιάς και τελειότητας περνάει τόσο έντονα στο υποσυνείδητο, ώστε καταλήγει να θεωρείται η νόρμα, το φυσιολογικό, δημιουργώντας πλασματικές ανάγκες και ψεύτικα πρότυπα.

Τα στερεότυπα δεν περιορίζονται μόνο στην εξωτερική εμφάνιση. Στο reality «Girlfriends», απεικονίζονται οι μαύρες γυναίκες οι οποίες, σύμφωνα με τον Smith Shomade, είναι ή πολύ μορφωμένες ή καθόλου, ή σέξι ή άσχημες και είτε δεν έχουν σχέση επειδή είναι πολύ αφοσιωμένες στην καριέρα, ή είναι ανίκανες να παλέψουν για να την αποκτήσουν. Οι μαύρες γυναίκες που δεν έχουν κάποιο από αυτά τα στερεότυπα δεν έχουν νόημα. Οι άνθρωποι στην reality τηλεόραση υποτίθεται ότι είναι «συνηθισμένοι», αλλά στην πραγματικότητα το θέαμα απαιτεί ασυνήθιστα στοιχεία.

17 Χριστίνα Κούρκουλα, Η εικόνα της γυναίκας στα ΜΜΕ 18 Reality TV: Feminist media studies

14

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα εκμετάλλευσης της γυναικείας εικόνας και σεξουαλικότητας στο οποίο θέλουμε να εστιάσουμε είναι το “Survivor”. Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα, το format είναι τέτοιο που θέτει εξαρχής το θέμα της διαφοράς και των ανισοτήτων μεταξύ των δύο φύλων. Οι γυναίκες παρουσιάζονται πάντα ως πιο εύθραυστες, οι αδύναμοι κρίκοι των ομάδων στις οποίες ανήκουν και υπάρχουν πάντα ως συνάρτηση κάποιου άνδρα ο οποίος τις στηρίζει όσο τις έχει ανάγκη. Το βασικό προσόν τους είναι η σεξουαλικότητα, η οποία θεωρείται φυσικό προσόν. Στο συγκεκριμένο παιχνίδι σεξουαλικότητα για τις γυναίκες σημαίνει δύναμη.

Ωστόσο, αυτό που δεν γίνεται ορατό με την πρώτη ματιά, είναι ότι η αξία αυτής της σεξουαλικότητας είναι για αυτούς που την καταναλώνουν και όχι για τις γυναίκες που την κατέχουν. Με άλλα λόγια, μια γυναίκα παραμένει στο παιχνίδι χρησιμοποιώντας την σεξουαλικότητά της και τραβώντας με το μέρος της τους άνδρες της ομάδας, οι οποίοι όμως θα μείνουν μαζί της και θα την στηρίξουν μέχρι να πάψει να τους είναι χρήσιμη. Μόλις εκείνη μείνει μόνη της, οι γυναίκες της ομάδας θα δουν την σεξουαλικότητά της ως απειλή, διώχνοντάς την από το παιχνίδι στην πρώτη ευκαιρία. Είναι, λοιπόν, ένα δίκοπο μαχαίρι που εγκλωβίζει την γυναίκα και την κάνει θύμα των προτύπων και του σεξισμού.

Μπορούμε να καταλάβουμε πολλά για τον τρόπο που βλέπει τις γυναίκες η τηλεόραση των reality και όχι μόνο, αν παρακολουθήσουμε την συνέντευξη του Jeff Probst, παρουσιαστή και παραγωγού του format στην Αμερική, στην οποία μιλάει για το casting, την τελική επιλογή των παικτών.19 Ο παρουσιαστής, κάνει μια προσωπική εκτίμηση των δυνατοτήτων του κάθε παίκτη και προβλέπει το μέλλον του στο παιχνίδι. Μιλώντας για τους άνδρες συμμετέχοντες, σχολιάζει τη φυσική τους δύναμη, την εξυπνάδα του καθενός και το κατά πόσο θα μπορέσει με στρατηγική και φυσική αντοχή να επιβιώσει στο παιχνίδι. Αντίθετα, όταν μιλάει για τις γυναίκες στα κριτήριά του συμπεριλαμβάνονται κ άλλα χαρακτηριστικά, όπως το κατά πόσο είναι επικοινωνιακή, κατά πόσο έχει ωραίο σώμα κλπ. Μάλιστα, στο τέλος της συνέντευξης, μιλώντας για την γυναίκα που θεωρεί ότι έχει τις περισσότερες πιθανότητες να κερδίσει, ξεκινάει την κριτική του με την φράση: «Από όλα τα νέα κορίτσια, η Jeffra έχει τις περισσότερες πιθανότητες να κερδίσει. Είναι ελκυστική, έχει αυτή τη σπίθα και θες απλά να την αγκαλιάσεις…». Η γυναίκα αυτή μπορεί να κερδίσει όχι γιατί είναι δυνατή, ή έξυπνη αλλά γιατί είναι όμορφη και έχει το «πακέτο» αυτού που θεωρούμε ως γυναικείο πρότυπα στην τηλεόραση.

Φυσικά, θα ήταν άτοπο να υποθέσουμε ότι ο σεξισμός αφορά μόνο τις γυναίκες. Τα στερεότυπα αφορούν και τους άνδρες και πολλές φορές αυτό είναι χειρότερο γιατί το κοινό δεν το αντιλαμβάνεται. Στα reality όπως το Jersey Shore, το Geordie Shore και πολλά άλλα παρουσιάζεται η εικόνα του αψεγάδιαστου άνδρα με το γυμνασμένο κορμί, ο οποίος έχει ως μοναδικό ενδιαφέρον τις κατακτήσεις γυναικών και χαμηλό δείκτη νοημοσύνης. Καλλιεργείται ένα πρότυπο ανακριβές και, παρόλα αυτά, θελκτικό προς τους τηλεθεατές. Οι άνδρες τείνουν να το μιμηθούν και οι γυναίκες να το αποζητήσουν. Στον πραγματικό κόσμο όμως αυτές οι εικόνες

19 Survivor: Cagayan – Jeff Probst Cast Assessment, CBS

15

δεν είναι παρά κατασκευές της τηλεόρασης, μια στημένη έκθεση προσωπικών στιγμών που εξυπηρετεί την ανάγκη της θέασης του άλλου μέσα από την κλειδαρότρυπα, ωστόσο δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση.

Ένα ακόμα ριάλιτι που «πάτησε» πάνω σε στερεότυπα ήταν το «The Bachelor». Στο συγκεκριμένο παιχνίδι, πρωταγωνιστής ήταν ένας άνδρας (σχεδόν αποκλειστικά λευκός) που έψαχνε μέσα από ραντεβού να βρει την κατάλληλη σύντροφο. Το σόου αυτό κατηγορήθηκε από τους έγχρωμους της Αμερικής επειδή προέβαλλε μόνο μια στάνταρ εικόνα, δηλαδή του λευκού άντρα. Ως απάντηση λίγο αργότερα είχαμε το «Flavor of love». Εδώ αυτή τη φορά οι πρωταγωνιστές ήταν έγχρωμοι, με το σόου να έχει απίστευτη απήχηση στο κοινό, σημειώνοντας ρεκόρ τηλεθέασης, με έναν στους τρεις έγχρωμους των ΗΠΑ να το παρακολουθεί20.

Βλέπουμε, λοιπόν, την επίδραση της reality τηλεόρασης στην αντίληψη των θεατών για την πραγματικότητα. Η καλλιέργεια προτύπων και στερεοτύπων σχετίζεται με τις συνέπειες των σταθερών, επαναλαμβανόμενων, διεισδυτικών και ουσιαστικά αναπόφευκτων προτύπων και ιδεολογιών που παρέχει το μέσο.21 Συνέπειες μιας πολιτιστικής βιομηχανίας που στηρίζεται στο εμπόριο και αποθεώνει την κατανάλωση, τον υλισμό, τον ατομικισμό, τη δύναμη και το κατεστημένο ανεξάρτητα από φύλα, φυλές, κοινωνικές τάξεις και ηλικίες.

6. ΡΙΑΛΙΤΙ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ & ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

Τα ριάλιτι σόου γνώρισαν μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα, από την εποχή ειδικά που άρχισε να προβάλλεται το «Big Brother 1». Όσοι επιλέχθηκαν για να παίξουν στο Big Brother ήταν απλοί, καθημερινοί άνθρωποι, που είχαν τις δουλειές τους και φυσικά δεν είχαν καμία σχέση με την τηλεόραση. Αυτό άρεσε στον κόσμο από την πρώτη κιόλας στιγμή.

Οι τηλεθεατές στα ριάλιτι ταυτίζονται με συγκεκριμένα άτομα και πολλές φορές προσπαθούν να κρατήσουν αυτόν που συμπαθούν μέσα στο παιχνίδι, διώχνοντας κάποιον μη αρεστό. Μιμούνται συμπεριφορές, ή άλλες φορές λένε ατάκες που άκουσαν από τους παίκτες κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού. Πχ. στο Big Brother 1 πολλές νεαρές τηλεθεάτριες μιμούνταν το χτένισμα στα μαλλιά ή ακόμα και τα ρούχα των παικτριών του ριάλιτι ή πολλά αγόρια άρχισαν να φωνάζουν τους κολλητούς τους «κουμπάρε», όπως κάνανε οι δύο παίκτες που έμειναν τελευταίοι στο ριάλιτι.

Η δυνατότητα συμμετοχής του κοινού, σε βαθμό που να μπορεί να διαμορφώσει το αποτέλεσμα ενός προγράμματος και να αποφασίσει ποιος θα μείνει ή όχι, ήταν κάτι πρωτότυπο και άκρως

20 Dubrofsky Ε. Rachel & Antoine Hardy, « Performing Race in Flavor of Love and The Bachelor», Critical Studies in Media Communication, Special Issue: Race & Reality TV, Volume 25, Issue 4, 2008 21 James Shanahan, Michael Morgan, Η Τηλεόραση, Η Πραγματικότητα και Το Κοινό, Πολύτροπον 2006

16

ενδιαφέρον (σελ 493). Τα νούμερα άλλωστε που σημείωσε το συγκεκριμένο ριάλιτι, αλλά και άλλα αντίστοιχα, ήταν εντυπωσιακά. Ιδιαίτερα δε, στις μικρότερες ηλικίες:

Κατηγορία κοινού

Big Brother 1 Big Brother 2 Bar Φάρμα The Wall

Σύνολο Άνδρες

Γυναίκες Παιδιά

38,9 32,9 42,8 46,6

28,3 22,7 32,6 31,2

31,8 27,8 35,0 31,1

36,2 34,4 38,1 32,3

29,7 24,2 34,2 27,9

Ηλικία 15-24 Άνδρες 15-24

Γυναίκες 15-24

54,8 46,7 60,2

34,9 30,7 38,4

50,6 45,3 54,8

37,5 39,1 36,4

33,7 29,5 37,3

Ηλικία 25-44 Άνδρες 25-44

Γυναίκες 25-44

43,7 39,1 47,4

29,7 24,9 33,5

35,8 32,3 38,4

38,5 35,7 40,6

31,9 26,2 36,3

Ηλικία 45-64 Άνδρες 45-64

Γυναίκες 45-64

22,3 17,9 25,6

22,3 16,8 26,8

18,9 14,9 22,1

27,9 26,0 29,4

21,4 17,2 24,6

Ηλικία 65+ Άνδρες 65+

Γυναίκες 65+

22,3 16,8 26,8

22,3 16,8 26,8

18,9 14,9 22,1

27,9 26,0 29,4

21,4 17,2 24,6

Πηγή: Επεξεργασία των στοιχείων της AGB Hellas.

Υπάρχει όμως μια τάση ανάδειξης της ζωής των απλών ανθρώπων στην τηλεόραση, κάτι που συνέβαινε στην Ελλάδα ακόμα και πριν έρθουν τα γνωστά ριάλιτι22. Παραδείγματα τέτοια είναι το «ερωτοδικείο» της Βίκυς Μιχαλονάκου (new channel 1996-98), όπου απλοί άνθρωποι εξομολογούνταν μπροστά ένα δικαστήριο. Παρόμοιο και το «χρυσό κουφέτο» (1995-98) με την Ανίτα Πάνια στο σταρ, όπου το κοινό μίλαγε για τη ζωή του μπροστά στην κάμερα και προσπαθούσε να βρει σύντροφο. Κάτι τέτοιο ωστόσο συνεχίζεται και σήμερα.

Τα ριάλιτι στην Ελλάδα συνηθίζουν να οργανώνονται γύρω από κάποια δραστηριότητα «The gym, Fortboyard, Survivor, Η Φάρμα, το μπαρ» κλπ. Τα ΜΜΕ εμπορευματοποιούν το όλο θέμα, κατασκευάζοντας έναν αστραφτερό κόσμο που όλοι θέλουν να είναι μέρος του, και στη συνέχεια η τηλεόραση οδηγεί τους ανώνυμους στη σφαίρα του επώνυμου.

Τηλεόραση αναλαμβάνει μέσω αυτών των ριάλιτι να εκπληρώσει τα όνειρα των τηλεθεατών, να εκλαϊκεύει την ιδεολογία της προσωπικής ευτυχίας, μετατρέποντάς τους σε διασημότητες.. 22 Βώβου Ιωάννα, «Ο κόσμος της Τηλεόρασης - θεωρητικές προσεγγίσεις, ανάλυση προγραμμάτων και ελληνική πραγματικότητα», Εκδ. Ηρόδοτος

17

Οι δημοσιότητες αυτές ωστόσο, είχαν και έχουν ημερομηνία λήξης, περιορισμένο χρονικό ορίζοντα. Σύμφωνα με τον Umberto Eco υπάρχουν δύο στάδια στην ιστορία της τηλεόρασης, η «αρχαιο-τηλεόραση» πριν τη δεκαετία του ’80 όπου εμφανίζονταν στις οθόνες μόνο άτομα κύρους που είχαν κάτι να πουν.

Ενώ με την εμφάνιση των ριάλιτι εμφανίζεται και η νέα μορφή τηλεόρασης, η μετα-τηλεόραση. Το κοινό έχει άμεση πρόσβαση και βρισκόμαστε στην εποχή της εμπορευματοποίησης. Άτομα συνηθισμένα, μετατρέπονται σε διασημότητες και θεωρούν κάτι φυσιολογικό τη δημοσιοποίηση προσωπικών τους στοιχείων και του ιδιωτικού τους χώρου.

Όπως αναφέρει επίσης η Μυρτώ Ρήγου «επειδή έχουμε τηλεοπτικοποιήσει την ζωή μας, δεν μπορούμε παρά να τη ζήσουμε μπροστά στην τηλεόραση, από την τηλεόραση»23. Η εμπορευματοποίηση της ζωής αυτών των ανθρώπων όμως δεν είναι κάτι παράνομο, αλλά μια επιχείρηση. Δεν έχουν πολλές φορές την δύναμη, αλλά ούτε και την εμπειρία αυτοί οι παίκτες να προστατέψουν τους εαυτούς τους από τα αδυσώπητα ΜΜΕ που τους περιμένουν στη γωνία24.

7. Η «ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ» ΤΩΝ ΠΑΙΚΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΥΘΡΑΥΣΤΗ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ

«Η μεγαλύτερη τιμωρία κάποτε ήταν να βρίσκεται κάποιος σε κοινή θέα, να τον παρακολουθούν οι δεσμοφύλακες και εκείνος να μην τους βλέπει ποτέ, να μην ξέρει καν πού βρίσκονται»25.

Οι παίκτες των ριάλιτι χρειάζονται με κάποιο τρόπο να προστατεύσουν την προσωπική τους ζωή, ωστόσο κάτι τέτοιο είναι δύσκολο μιας και έχουν μπει στο παιχνίδι με τη δική τους ευθύνη εξ’ αρχής. Χάνουν την ιδιότητα του υποκειμένου και μετατρέπονται σε αντικείμενα... ψυχαγωγίας.

Βέβαια το Big Brother στην Ελλάδα, δεν είναι το μόνο που προσέβαλε την «ηθική» και την προσωπική ζωή των παικτών, όπως ισχυρίστηκαν πολλοί. Τα δελτία ειδήσεων προβάλουν καθημερινά εικόνες ρατσισμού, βίας, ξενοφοβίας, αλλά η κοινή γνώμη δεν δείχνει να ενοχλείται το ίδιο. Αυτή η ανάδυση της Κοινωνίας της Πληροφορίας με την έντονη χρήση των νέων μέσων και τεχνολογιών στην ουσία είναι μια πιο πειθαρχημένη κοινωνία. Το άτομο στο ριάλιτι το βλέπουν, ενώ αυτό δεν μπορεί να δει. Είναι δηλαδή θα λέγαμε το αντικείμενο κι όχι το υποκείμενο μιας επικοινωνίας26.

23 Ρήγου, Μ. «Μπροστά στην τηλεόραση, Αθήνα», Εκδ. Πλέθρον, 1999, σελ. 132 24 Castells, M. The Rise of the Network Society, Oxford , Blackwell, 1996 25 «Σαν να είναι βαρυποινίτες», Απόσπασμα άρθρου από την εφημερίδα «Τα Νέα», 10-2-2010 26 Σορόγκος, Σ. Ευάγγελος, Το φαινόμενο των ριάλιτι, Εκδ. Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα, 2004

18

Οι επιπτώσεις των ριάλιτι στους συμμετέχοντες είναι συμβολικές και πραγματικές. Τα άτομα αυτά αρχίζουν και νιώθουν πως έχουν γίνει celebrities. Πως είναι γνωστά στον ευρύτερο περίγυρο τους και πως θα γίνονται αντιληπτοί ακόμα και όταν θα περπατούν στο δρόμο. Ορισμένοι πρώην παίκτες τέτοιου είδους σόου προσπάθησαν μάλιστα να κάνουν καριέρα στην τηλεόραση ή στο τραγούδι, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Όπως μας έδειξε η ιστορία, αυτή η διασημότητα ήταν εφήμερη και τα άτομα αυτά ήταν αναλώσιμα. Μόλις ήρθε το επόμενο ριάλιτι, κανένας δεν αναζήτησε τους προηγούμενους παίκτες. Σύμφωνα με τον κ. Καραποστόλη «ο τηλεοπτικός χρόνος είναι ένας χρόνος συντελεσμένος, κι όλα επομένως, ιδιωτικά και δημόσια, ο θεατής τους τα αντικρίζει σαν να έχουν περάσει σαν να γλίστρησαν στα παρωχημένα γεγονότα και να μην έχει νόημα να τα αναζητήσει ξανά κανείς».

Για παράδειγμα ο νικητής του Big Brother 1, Γιώργος Τσάκας, κανείς δεν ξέρει πια τι έχει απογίνει ή ο φιναλίστ του τελικού, ο Πρόδρομος αν και προσπάθησε να κάνει καριέρα στη σόουμπιζ τελικά το κοινό δεν τον αποδέχθηκε ως celebrity. Όποιος απ΄ αυτούς κι αν προσπάθησε να ασχοληθεί με το χώρο του θεάματος, είχε την ίδια κατάληξη. Βυθίστηκε στην αφάνεια και τελικά ξεχάστηκε.

19

8. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Το θέμα που μας απασχόλησε στην εργασία αυτή, ήταν η μαζική παραγωγή διασημοτήτων μέσα από τα προγράμματα ριάλιτι. Το φαινόμενο αυτό όπως είδαμε από το δεύτερο κιόλας κεφάλαιο δεν είναι κάτι καινούργιο. Υπάρχει από τη στιγμή που «γεννήθηκε» η ριάλιτι τηλεόραση. Βέβαια, με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την κυριαρχία των νέων μέσων η ανάγκη για διασημότητα των απλών ανθρώπων ολοένα και αυξάνεται.

Αυτή η «δίψα» του ανθρώπου να διεκδικήσει έστω και τα 15 λεπτά δημοσιότητας που του αναλογούν (Άντι Γουόρχολ), έφερε στο προσκήνιο τα ριάλιτι σόου. Δίνοντας την ευκαιρία στον οποιονδήποτε να βγει μπροστά στις κάμερες δεν θα μπορούσαν παρά να έχουν επιτυχία. Η διασημότητα που προσφέρει η ριάλιτι τηλεόραση είναι εφήμερη και μπορεί να διαρκέσει ακόμα και μια μέρα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως σχεδόν κανένας παίκτης των ριάλιτι σόου δεν κατάφερε να μείνει για καιρό στα φώτα της δημοσιότητας.

Ο μόνος κερδισμένος από αυτή την κατάσταση είναι το κανάλι που έχει αναλάβει την παραγωγή του εκάστοτε ριάλιτι σόου. Το μικρό κόστος ενός ριάλιτι σε αντίθεση με τα μεγάλα κέρδη που μπορεί να φέρει είναι μια συνταγή που έχει ακολουθηθεί αρκετά, τα τελευταία χρόνια. Όπως είδαμε μάλιστα στο 4ο κεφάλαιο η διαφήμιση στη ριάλιτι τηλεόραση, είναι ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της.

Όμως πολλές φορές για χάρη του «εύκολου» κέρδους και των υψηλών νούμερων τηλεθέασης, τα ριάλιτι δεν διστάζουν να «εκμεταλλευτούν» κάποια στερεότυπα όπως την εικόνα της γυναίκας ή όσον αφορά την Αμερική, την εικόνα των έγχρωμων πολιτών, κάτι που αναλύσαμε εκτενώς στο 5ο κεφάλαιο της εργασίας. Δεν θα μπορούσε να μη γίνει και μια αναφορά στην ελληνική πραγματικότητα, όπου τα ριάλιτι τα τελευταία χρόνια απέκτησαν τεράστια προβολή (κεφάλαιο 6ο). Την αρχή έκανε το Big Brother που «ήρθε» από το εξωτερικό και αμέσως «λατρεύτηκε» από το ελληνικό κοινό, ενώ μετά ακολούθησαν πολλά ακόμα. Τέλος, σταθήκαμε στην ελάχιστη προστασία που λαμβάνουν οι παίκτες τέτοιων ριάλιτι σόου, οι οποίοι στο βωμό μιας εφήμερης δημοσιότητας, θυσιάζουν ακόμα και την προσωπική τους ζωή.

Όλα τα παραπάνω μας δείχνουν με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο πως τα ριάλιτι μονοπωλούν το ενδιαφέρον του κοινού στην εποχή της πληροφορίας και της τηλεόρασης, με νέες «διασημότητες» να παράγονται συνεχώς για να καλύψουν αυτή τη «δίψα» για θέαμα. Ο τηλεοπτικός κανιβαλισμός ωστόσο που κυριαρχεί στη σύγχρονη κοινωνία δεν θα μπορούσε παρά να της κατασπαράξει σε μηδέν χρόνο.

20

9. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Banash David, « From an American Family to the Jennicam: Realism and the Promise of TV», Issue #57, October 2001 «http://bad.eserver.org/issues/2001/57/banash.html»

2. Business Dictionary, 2010 WebFiinance, Inc

3. Castells, M. «The Rise of the Network Society», Oxford , Blackwell, 1996 4. Couldry Nick, «Playing for Celebrity: Big Brother as Ritual Event Television», London

School of Economics and Political Science, Television New Media, August 2002 vol. 3 no. 3

5. Dubrofsky Ε. Rachel & Antoine Hardy, « Performing Race in Flavor of Love and The Bachelor», Critical Studies in Media Communication, Special Issue: Race & Reality TV, Volume 25, Issue 4, 2008

6. Eco, U. «Κήνσορες και Θεράποντες», Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1990

7. Geddes L. Jennifer, «An Interview with Leo Braudy», March 2005, Hedgehog Review,

Vol. 7 Issue 1, Spring 2005

8. Graeme Turner, « The mass production of celebrity: “Celetoids”, reality TV and the demotic turn» International Journal of Cultural Studies, The University of Queensland, Australia, June 2006 vol. 9 no. 2

9. James Shanahan, Michael Morgan, «Η Τηλεόραση, Η Πραγματικότητα και Το Κοινό» , Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2006

10. Meizel Katherine , «Making the dream a reality (show): the celebration of failure in American Idol», Popular Music and Society, Volume 32, Issue 4, 2009

11. Moorti Sujata & Ross Karen, Reality TV: «Fairy tale or feminist nightmare?», Feminist Media Studies, Volume 4, Issue 2, 2004

12. Survivor: Cagayan – Jeff Probst Cast Assessment, CBS (Video),

«http://www.cbs.com/shows/survivor/video/2210001093/survivor-one-world-jeff-probst-cast-assessment/»

21

13. Zwaan Koos & Tom F. M. ter Bogt, From Zero to Hero: «An Exploratory Study of the Predictors of Success in the Dutch Idols Competition», Popular Music and Society, Volume 33, Issue 3, 2010, Loughborough University

14. Βώβου Ιωάννα, «Ο κόσμος της Τηλεόρασης - θεωρητικές προσεγγίσεις, ανάλυση προγραμμάτων και ελληνική πραγματικότητα», Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2010

15. Διαμαντάκου Πόπη, «Σαν να είναι βαρυποινίτες», Απόσπασμα άρθρου από την εφημερίδα «Τα Νέα», 10 Φεβρουαρίου 2010

16. Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια: «Wikipedia.org», Ιστοσελίδα: «http://en.wikipedia.org/wiki/Reality_television»

17. Κούρκουλα Χριστίνα, «Η εικόνα της γυναίκας στα ΜΜΕ», Ιστοσελίδα: «http://www.fylosykis.gr/2012/1 / η-εικόνα-της-γυναίκας-στα-μ-μ-ε/»

18. Ρήγου, Μ. «Μπροστά στην τηλεόραση, Αθήνα», Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 1999

19. Σορόγκος, Σ. Ευάγγελος, «Το φαινόμενο των ριάλιτι», Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε.,

Αθήνα, 2004 20. Στέλιος Παπαθανασόπουλος, «Η Τηλεόραση στον 21ο αιώνα», Εκδόσεις Καστανιώτη,

Αθήνα 2010

21. Τσαούσης Δ. Γ., «Χρηστικό λεξικό κοινωνιολογίας», Εκδόσεις Gutenberg - Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, Αθήνα 1989