Ο Ε P A N T H E I S M O . iiDISSERTATIO ACADEMICA.

QUAM

VENIA AMPL. FACULT. PHILOS. UPS.

P. P .

m a «. SIGURD K1BBI1GP IIIL . PRA CT. DOC.

IiT

A \D R E .f |§ 9 U H R IT 1 D S KORGKEIVV E R N E L A N IH

»N A U D ITO R IO 0 U 8 T . DIK I DECEM BRIS M DCCCXLIX

Π . A . M . « .

P A R S V.

■E— I * g g ' i!.' I»"··1

U P S A L I i E

W A U L S T n Ö M & c.

/r

B R U K S — I* Λ T It Ο Ν Ii X

Ϊ 1 Ε Ι Ι Π C A R L J O H A N T J E D E R

B R U K S - Ι Ά Τ Κ Ο Π Κ

HERR G U S T A F T J E D E R

*AMT

A I* 0 T II K K A II E X

H E B R L E O N A R D T J E D E R

mina vördade Morbröder

m ed t i l l g i v e n h e t ocli t a c k s a m h e t

af

RESroXDKXS.

En 13 ιι I tl Moder

och

E i i I l s k a i l S y s < e i ‘

egnadt

af

MAURITZ*

nostra c o g n o s c e n d i ’) ; quam obrem E ockius huic disquisitioni v im et iam ontologicam et perceptionibus naturam objectivam vind icare voluit.

Utcunque autem probabilis videri haec potest sententia, quum quaeritur de rebus sensibilibus et accidentalibus; a t ta ­men non solum cognitio omnis alicujus Esse per se seu sub­stantiae, sed intelligentia quoque omnis ac notio objectiva hoc modo to ll i tu r2). Itaque et haec disciplina in merum sce- pticismum abiit, et difficultates, quae in quaestione do omni cognitione necessaria occurrun t, aperuit, eaque re caussa fa­cta est proxima Criseos Kanlianae. Nam postquam Kantius perspexit , formas quasdam generales omnis actuositalis con­scientiae necessaria principia ac fundamenta esse, ideoque etiam facultati cognoscendi inesse debere ; vim objectivam ha­rum formarum et eo etiam cognitionum humanarum servare ita conatus e s t , ut contenderet, lotam experientiam seu quas vocamus res reales, qua tales, oriri actuosilate synthetica ip­sius subjecti, in qua leges hujus syntheseos, ut facile patet, vim objectivam possiderent, quin etiam ipsum objectivum et necessarium efficerent*). Et quidem negari non potest, psy- chologiam empiricam Lockii hac via mutatam esse in disci­plinam, quae doceat , quomodo res ortae et quaenam sint le­ges earum generales; sed hoc eo tantum modo facium es t, ut res ipsae in accidentalia subjecti abirent, et vis objectiva cognitionis empirica tantum et revera subjectiva fieret, vel ut paucis dicamus, eo modo, ut phaenomena sola objecta et sola materia cognitionis fierent4) , et leges cogitationis non nisi

*) Eodem m odo ac K antius o s te n d it in Cvitik d. r. Vevn. Vovvede ρ. X IX ; cfr. E inleit. Ylf. pp. 19 sqq.2) O u o d e v id e n t e r e x d ic t i s L ockii ip s iu s d e h ac re a p p a r e t: B. I.

ch . XII. S. l ; B. II. ch . XXIII. $$. 1, 2 , f i ; B. IY. ch . II. $$. 1, 2 , 14; ch . III. §§. 7 & 9 ; ch . IV. §. 1 1 ; cfr . Dissert. de ldealismo tterkeleyi, p p. 109 sq q .

3) Cfr. ex. gr. Cvitik d. r . Vern. V orrede , pp. XV sqq.4) Quin etiam K antius fatetur, haudquaquam intelligendum esse, quomodo fieri possit, u t eas tamquam alias ac imaginationes cognosca­m us, l. c. ]>· 2 0 2 cum not.

5 a.

in rebus sensibilibus aliquid valerent. Hoc quidem K a n t iu S

ipse facile intellexit et confessus es t, et sicut eam ob caus­

sam monuit , ne quis c redere t , categorias naturam mentis

per se expr im ere1) , neve quid essentiale et sensibus non

subjectum iis de term inari8) ; ita etiam agnovit, categorias,

quum formae tantum essent phaenomenorum, ipsas participes

esse contradictionum, quae illis inessent, quin etiam has ip­

sas modo maxime generali enun t ia r i3) , quaprop te r is quo­

que, definitionibus categoriarum tantummodo nominalibus p ro ­

positis, ostendere satis habuit, quomodo in cognitione empi­

rica iis utendum esse t4).

Quod vero adlinet ad το Esse per s e , seu vere obje-

c tivum, K a n t iu s quidem confessus est, ejusmodi Esse cogi­

tari debere et necessitatem ejus jam ex experientia posse

ostendi, quum esset id ipsum, quod materiam praeberet fa­

cultati cognoscendi. Attamen hoc Ens a se conscientia nullo

modo percipi posset, quum omnia, quae percip iantur, qua

talia, a conscientia ipsa procreata esssent et igitur per se non

existerent; quamobrem cognitio hominis ad phaenomena tan ­tum referenda esset5). Amplificationem igitur et necessitatem

K a n t iu s theoriae Lockianae non vindicavit, a psychologia ad

philosophiam transgrediendo, sed philosophiam ad psycho-

togiam redegit et nullam aliam philosophiam posse esse statuit.

Jam vero constat, K a n t iu m , his positis, sese contradictio­

nibus implicuisse. Nam ponere Ens quoddam a se e t ex eo

qnodammodo illa explicare, quorum est nobis experientia,

- 1) V. p. 1 0 7 ; quod repugnaret determ inationibus, quas in aliisrebus, ex. gr. in vita practica necessario sta tu im us; 1. c. Vurrede pp. X X II sqq., 41 7 sqq .; Vorrede znr lir il ik der prnctisclienV e r n cett.

*) Cfr. ex. gr. pp. 39 0 sqq .; contradictiones, quae ex hoc ef­ficiuntur, ostendit in ” Dialexi transcendentali.”

5) V. ex. gr. dicta, quae occurrunt pp. 1G8, 1 8 8 , 2 1 2 — 2 13 , 2 18 .

4) L. c. pp. 184 sqq., 192 sqq., cfr. p. 2 3 3 .

5) L. c. pp. 225, 387 sqq.

quum lamen contenderet, ejusmodi Ens plane ignotum osse, quin etiam ipsam realitalem ejus cogitari non posse1) , id quidem absurdum omnino videatur. Alque bis ipsis adductus est F i c h t i u s , ut novum systema institueret. Qui quum K a n t ii

et L o c k ii sententiae faveret, eam dico, secundum quam omnes determinationes conscientiae procreatae et occidentales essent, visus sibi est jure concludere, quoniam Esse absolutum non tfl res externa cogitari posset, nullum Esse per se dar i , nisi conscientiam sui in abstracto, Alque hanc conscientiam sui jam K a n t iu s ipse agnoverat non esse phaenomenon, quam­quam simul contendera t, eam non exprimere, q u id sua natura τό Ego esset, sed tantummodo, quod esset; conscientia enim sui, qua talis, mere abstracta esset, eamque ob caussam nec realis8). E sententia F ic h tii tamen haec conscientia sui abstracta, quum conciperetur tamquam actus purus, verum Essentiale e ra t , et quamquam sententiam K a n tii de illa conscientia omnino probaret, omnem vim tamen eam amittere credidit eo, quod Ego sese determ inare t seu determinationes in se ipso efficeret,h. e. perceptiones seu res procrearet. — F ic h t iu s quidem sese philosophiam phaenomenologico-empiricam K a n t ii in vere speculativam hoc modo mutasse existimavit. Id enim perspi­cuum ei erat, quum quidem nulla alia entia, nisi το Ego, es­sent, hoc vero suapte natura esset actuositas, expositionem processus cognitionis eandem esse ac doctrinam de vero et unico Esse3) , et vim categoriarum esse objeciivam et uni­versalem, quum essent modi agendi et percipiendi τov Ego. F ic h t iu s quidem confessus est, categorias, aeque ac actiones subjecti in gene re , contradictionibus non plane liberas esse; credidit vero , sese contradictiones sustulisse eo , quod ne­cessitatem earum ostendisset, tamquam conditiones acluosi-

*) V. I. I. citt. not. praeced.

8) L. c. pp. 1 1 5 — 116, 2 9 5 ; cfr. 310.

*) Utbcr den liegriff' der fEisscnschaftslehre, 1 et 2; Versuch einer n tu en Uarst. d. fViss. L .; N a turrcch t, Ein- leit. / .

talis procreantis τον E g o 1) , — quo facio haec sententia jamjam in philosophiam irrumpere co e p i t , contradictiones perlinere ad Esse, qua tale, vel easdem affirmare idem esse ac eas tollere.

Hoc lamen adhuc reliquum era t , ul explicaretur, unde Ego materiam seu perceptiones acciperet, i. c. quaenam caussa esset accidentium ejus, vel, aliis verbis, quaenam ratio esset, cu r sese determinaret. Hoc Ficimo visum est explicari non posse ex Ego , quum omriis determinatio naturae ipsius, quippe quae mere abstracta esset, plane repugnaret. Nihil aliud igitur ei reliquum erat, nisi ul contenderet, ejusmodi limita­tionem, quamvis mente comprehendi non posset, lamen του Ego ab initio propriam esse12). Qua quidem limitatione ob- jectivum tamquam subjecto oppositum recurr it , et quamquam a F ic iitio ad minimum quoddam redactum e ra t , vel ad no­tionem impulsus eujusdam seu ad Non-ego, et quamquam postulaverat ille, ab Ego ipso procreatum id esse, hoc Non- ego tam en, sic positum, totum systema tollit, etiamsi quum id ipsum, tum contradictiones, quibus laborat et quae tamquam verum Esse considerantur, de cetero probare velles. Quum enim Ego sibi opponit Non-ego, ipsum finitum fit seu sub­jectum objecto oppositum3) ; tolusque igitur processus ex ­plicationis m utatur in processum cognitionis conscientiae fi­n itae , vel in phaenomenologinm quandam seu expositionem relationis inter το Ego et το Non-ego, qua tamen re ne mi­nimam quidem cognitionem adipiscimur naturae eorum per se seu τον Ego , antequam limitatione absolutam naturam ami­serit. Quin etiam ipse processus cognitionis ex experientia tantum affirmari p o te s t , quum circulus in demonstrando, ubi de materia seu τώ Non-ego disputatur, in unoquoque proces-

*) Haec est ” m ethodus reflexionis” in to to svstem ate F ichtii seso ex p lican s ; cfr. MicheleT Ccsch. der letzten Sysfem e etc. I. pp. 4 5 6 sq q ., 5 03 .

*) Ziveite E inleiluntj in die tl· issenschnj (s(. pp. 4 8 9 — 4 9 1 (Kichtes fE erke , I. 1).

*) lEisscnsch. L . pp. 1 0 9 — 1 30 .

sus momento etiam alque etiam occurrit. In hac igitur rc F ic h t iu s u l t r a idealismum transeendentalem non est p rogres­sus. Sin autem in eo insistere velimus, zo Ego absolutum abstractum esse et , qua tale, non reale, et το Non-ego su- aple natura negativum, id tantum sequitur, hinc omne Ab­solutum evanescere ‘) , illine vero phaenomena (ieri phaeno­mena nihili h. e. vanas species. Problema igitur exislit , ut vis absoluta subjecto in processu cognitionis, ideoque vis objecliva ipsi processui vindicetur, vel ut determinationes sub­jecti seu e a , quae objecliva sun t, e natura ipsius deducantur et explicentur, quo utrisque vis absoluta tribui possit.

Hoc jam S c h e l l in g iu s sibi solvendum proposuit pro­blema. Qui p rim um , ut notionem τον Esse primitivi et ab­soluti accurate determ inaret, mentem revocavit ab opposi­tione illa summa et maxime abstracta subjecti et objecti, quam superare F ic h t iu s non potuerat. To Ego igitur, quod quidem rectius Absolutum apellari potest, ut quod non ma­gis subjectivum quam objcctivum s i t , apud S c h k l lin g iu m mera Identitas esli sive Indifferentia subjectivi et objectivi,i. e. Unitas absolutte abstracta, seu purum Esse. Quod qui­dem Esse positiva omnia efficit et constituit, quae quum in na tu ra , tum in m ente sunt, et qua tale infinitum est seu to­tum *). Attamen perspicuum es t, quum oppositio τον Esse tamquam subjectivi contra objectivum sublata sil abstrahendo ab u troque, ex hoc id tantum sequi, ut id , quod absolute abstractum seu infinitum negatione lanium s it , et subjectivo et objectivo oppositum evadat et sine hac oppositione vacu­um fiat ab omni Esse; ncc ulla notione comprehendi possit.

* ) F i c h t i u s hanc ob rem etiam contendit, nullam cognitionem Absoluti dari possc, quin etiam aliquid absoluti omnino esse non posse (V. Z w . E inl. p. 472). — Operibus posterioribus hoc qui­dem m utavit; attam en hac m utatione facta disciplina ejus tantum abiit in pantbeism um , qui praeterea cum Neo-Platonismo maxime convenit.

4) E r ster E n tw u r f eities Sijst. d. N atur. Phil. pp. 3— 6 ; Zeitschr. fu r spec. P h ysik , B. II. II. II. §. 1 ; Philos. S ch rift. B. I. pp. 47 sq q .; ldeen zu e. Phil. d. N at. p. 67.

Hoc autem S c h e i .l in g iu s evitare conatus es t , quum contenderet, Absolutum, quod ad formam ejus ad i in e re t , acluositatem esse, quae sese ipsa determ inaret, et qua lalem unitatem, qua duae sibi invicem contrariae vires conjunge­ren tu r , vel quod ad ea ad tineret , quae ab ea constituta a t - que effecta essent, unitatem naturae et mentis constituere. Quam tamen formam ejus, quum ex essentia ipsius deducere non possel !) , eam in Absolutum, eodem modo ac S p in o z a

attributa in substantiam, introduxit; neque quidem Absolutum cum acluosilale sua omnino concipi posset, nisi ”intuitione intellectuali” *). Quum quidem accuratius describeretur haec forma, concipi eam voluit ut actum determinationis sui 3)> sine quo Absolutum sui ipsius conscium fieri non posset, ilemque ut constantem ex multitudine momentorum, quae inter se essent diversa, prout in iis vis objeotiva vel sub­jectiva tamquam plus valens inesset. Haec vero momenta > quae secundum leges constantes explicarentur, seriem consti­tuerent rerum effectarum et procreatarum ab inferioribus seu naturae ad superiores seu mentis progredienlem, itemque transgressum exprimerent ipsius Absoluti a natura relative sui non conscia ad mentem sui consciam enitentem 4). Quam­vis autem philosophia, quae revera esset Absolutum ipsum in summo, ad quem pervenire posset, g radu , vel sui ipsius conscientia ingenii sua virtute omnia creans, ordinans et per­spiciens6) , hos gradus successive percurreret, gradus tamen illi non concipi deberent ut successivi, sed, haud secus a t- que universi forma, aeque aeterni essent atque Absolutum,

J ) Zeitschr. etc. 1. c. §. 17 .

2 ) Philos. « . Helig. pp. ‘J — 1 5 , e t 1. 1. plur.

3 ) Haec oppositio vario modo a Sciielungio expressa e s t : u t m a­nifestatio sui (1. c .) ; substan tia e t acciden tia [V. d. fVeltseclc pp. X X I. s q q .) ; absoluta u n itas absolu te con trario rum (B runo pp. 3 8 sqq.), cett.

4 ) Idéen zn e. Pltil. d. N at. pp. 72, 78, 382 sqq.; Zeitschi"f. s. Ph. 1. c. §. 2 3 .

*) Neuc Zeitschr. f. s. Ph. I. 1, ab initio.

quod igilur, si perfecte determinaretur, esset ipsum U n iv e r ­s u m , idque concipiendum tamquam ens unum et v iv u m , cujus m o m en ta , sem per orientia et e v a n e sc en t ia ,r essent entia individualia ‘ ).

Quum vero omnia, quae a S c h e l l in g io postulata erant e t intuitione intellectuali per constructionem, ut dicitur, po­sita, apud H e g e l iu m ad artem et praecepta revocata recur­r a n t ; ad hujus systema jam est progrediendum, quod, si ge­neralem ejus materiam respexeris, a S c h e l l in g ii disciplina eo tantum differt, quod Absolutum in eo concipitur ut, su- apte natura, unitas cogitans*), ejusque processus igitur etiam ut processus cogitationum, qui quidem ex Absoluto in omni­bus momentis logica necessitate deducendus est 3). H e g e l iu s enim haud secus ac priores statuit , mentem perceptiones procreare. Tum hoc initium esse voluit philosophiae, ut

1) Fom Ich. pp. 106 sqq.; E rster E n tw u r f etc. 1. c. p. 2 1 7 ; Neue Zeitschr. f. syec. Phys. I. 2. pp. 38 sqq. — Scri­ptis nuperrinno editis hanc doctrinam nonnihil m utavit Schellingius. In "Philosofit/iie u. Religion" secundum Neo-Platonicos conten­dit, Absolutum mere ideale esse, eaque, quae a Deo procreata sin t, mundum idearum efficere, qu i, ut idealis, ita etiam realis esset; ex hoc vero ut Absoluto transgressus ad sensibilia cogitari non posset, nisi saitu quodam seu defectione idearum ; ita u t ra tio , qua sensi­bilia esse jtossent, in Absoluto inveniretur; qua vero s in t, in eo ipso quod ideae defecissent; qua quidem defectione spatium , tempus et m ateria o riren tu r; donec ideae defectae denique simili saltu in Absolutum reverterentur (1. e. pp. 21 sqq. 34 , 37 — 41, 45). In ” P hi- losophisclie Untersuchunqen iiber das fE esen der mensch- liclien Freiheil”, secundum Jacobum Bohme , Absolutum est voluntas et vult aliquid, seu desiderium est se ipsum procreandi, qua tale natura non sibi conscia est, quae intellectum procreat amore addu­cta , ut personalitas, m oralitas, cett. oriantur. Haec manifestatio sui esi creatio prim aria, mundus idealis, seu momentum in Deo, quod divinum in Eo e s t , et defectione tantum sibi realis fit; in hoc vero statu permanere non potest, sed in Deum revertitu r (Pnilos. Schrif- ten I. pp. 4 0 6 sqq., 4 2 9 sqq., 497 sqq.).

2) Cfr supra p. 12.

3) V. Phaenotnenologie pp. 8, 23, 32 sqq., 599 sqq.; Lo­g ik , I. p. 1 6 ; Encyclofjedie I. Einleit.

mens, abstractione facta ab omnibus perceptionibus ideoquo, ut ipsa mere abstracta, decerneret cogitare et cogitando d e ­terminationes seu materiam sibimet ipsi dare *). P raelerea eodem modo ac L o c k iu s et K a n t iu s primo concretam reali- tatem experientiae et doctrinas empiricas posuit esse, quae procreationi cogitationum materiam praeberent, — quam ob- rem etiam philosophia ita definiri posset, ut contemplatio esset rerum sensibilium, cum cogitatione conjuncta , et in eo, quod cum his conveniret, ipsa c r iter ium , saltem negati­v u m , veritatis haberet*). Hucusque igitur dici potest H e- g e l iu s permansisse in realismo relativo vel saltem nondum sese liberasse a Non-ego F i c h t i i , ut postulato nullis a r g u ­mentis firmato. Deinde vero H e g e l iu s tamen contendit , cogitationem e semet ipsa materiam suam generare , quod quidem demonstrare conatus est eo , quod cogitatio mutatio­nem efficeret in materia da ta , in notiones philosophicas eam transformando, qua re etiam fieret, ut materia illa, quatenus data esset, n e g a re tu r3). Quomodo autem hoc fieri et in- telligi posset, accuratius non explicavit; obiter tantum c o m ­memorans, dici quidem hoc posse, mentem materiam suam extrinsecus accipere, sed hoc pari tamen ratione negari posse; — unde vero tum sumenda esset materia ilh>, nullo modo ostendit.

Secundum ea, quae adtulimus, H e g e l iu s tamen idealismum vel transcendentalem, vel subjectivum evitare potuisse non vide­tur. Nam si res experientia datae objecta cognitionis p r i­mitiva sint, necesse utique videtur, cogitationem subjecti co­gitantis , quum aliquam mutationem efficiat hujus objecti , verum ejus Esse etiam aliquo modo corrum pere , quemadmodum id apud K a n t iu m quoque obtinuit. Si autem res nullae s u n t ,

' ) Encyclopedie I. pp. 1 4 5 — 1 4 6 .

*) L. c. pp. 4 , 9 , 1 4 , 1 8 sq q ., 3 9 e t 4 2 ; Phaenom p . 7 5 ; L ogik I. pp. 3 4 sq q ., 61 sqq.

s) Encycl. 1. C. pp. 2 0 , 2 2 , 3 2 — 3 4 , 4 4 , 5 1 , 2 1 9 s Pliaeno- tnenol. pp. 5 9 9 sq q .; in hoc opere hanc ac tuosita tem n ig a tiv am co nscien tiae ex p o n it, qua abstrac ta fit seu ad cogitationem p jrv en it.

COgitaliones, quas mens procreat, fietifiae ef arbitrariae eva­d u n t 1) , ut et apud F ic h t iu m . Quum liaec difficultas jam methodo logica et necessaria tollenda esset, demonstrando, cogitationem esse objectivam, H f.g k i.ius» hoc omisit et nega­tivis tantum argumentis contra K a n t iUM et J a cobiu m dispu­tav i t , tum vero etiam ”tamquam vetustam opinionem praeju­dicatam” adlulit , nos cogitatione essentiam rerum concipere. Quam opinionem eo fulcire et sustinere ilemque universali­tatem cogitationis demonstrare conatus est, quod cum S c h e l - l in g io poneret, rationem non modo esse cogitationem sui consciam mentis , sed etiam ut sui non consciam in natura inesse*). E t si de vi illa cogitationis universali dubitatioquaedam orire tur ex eo , quod notiones tamen generales es­sent et aliquid igitur cogitationi restaret, quod neque per­spectum, neque declaratum esset, videlicet quod individuale d ic im us3) ; hoc quidem vim amittere putat H e g e l iu s , quum affirmet, rationale et generale unicum reale esse, omnia vero alia exislere quidem,, attamen tantummodo ut phaenomena et accidentalia 4) ; — quo facto difficultatem principalem phi­losophiae sustulisse sibii visus est; modo certe facillimo.

His omnibus relbus H e g e l iu s tamen nondum difficulta­tes Kanlianismi superavit. Reliquum enim e ra t , categorias ipsas contradictiones in se habere e t , quum ad essentiale et absolutum referrentur, contradictiones etiam afferre5). Quum

*) H egelius qu idem co n te n d it^ exp lica tion em con scien tiae n eces­sariam e sse (Phaenom en . pp. 70 sqq.), quod tam en num quam pro­batum es.t et princip io, supra a llato, repugnat.

2) tincycl. 1. c. pp. 4, 8, 9— 1 0 , 3 4 , 39 sqq. 45 sqq., cfr p. 88 et Log, I, i. c jtt. p. 72 n. 2.

*) ^PPosition is m em in isse oportet in ter formam e t m ater iam , quam Kantius in hac rc p o su it , s icu t etiam id non est ob liv iscen d u m , quod F ichtius c o n te n d it , philosophiam exp lica tion em generalem m ateriae cognitionum dartf p o sse , sed m u lta tam en ex p erien tia e relinqu i debere.

*) fcncycl. 1. c. pp. 9*— 10, 9 1 ; litchtsfjhilus. Provvede ; de hoc infra plura dicemus.

*) Q w d H e g e l i u s agnoscit: Encycl. 1. c. pp. 17, 96, sqq.

5 b.

vero huc accedat, ut supra adtulimus, materiam cogitationis ITk g k liO eandem esse ac materiam rerum experientia d a ta ­rum, et notiones empiricas, quas philosophia adopta t , neces­sitate c a r e r e 1) , ncessnrium videtur H k g elio fuisse s ta tue re , cogitationem nurnquam ultra phaenomena progredi posse. His vero difficultatibus mederi I I kgki. iu s conatur, quum conten­d i t , quae per se accidentalia sint, necessitatem, qua ipsa ca- reant, a philosophia accipere, quum methodo philosophica seu certo ordine cogitentur. Eo ipso, quod philosophia haec accidentalia concipit ut necessaria, phaenomena non amplius su n t , sed essentialia*), ideoque philosophia ad absolutum p e r ­venit eo, quod phaenomena concipit ut absolutum. Quod vero ad illas contradictiones adlinet , intellectus tantummodo is es t, qui scrupulos in iis reperial, neque contraria ut vera agnoscere possit; processus autem philosophiae, e sententia H e g k i.i i , in hoc ipso cern itu r , quod notiones intellectus n e ­get ; et synthesis contradictionum ipsum verum et rationale est in philosophia3) , quippe quum contradictio sil omnis rea- litatis propria et essentialis determinatio 4). Alque momenta opposita hoc modo in unum ponere ab H f g f u o aeque alque a F iCu tio vocatur contradictiones solvere.

Haec omnia, quae jam allata sun t, si vera haberemus, respectu realilatis universi jam ad ea provecti essemus, quae docuit F ic h t iUS; in hoc lanium ab eo dissentientes, quod cognitio nostra Absolutum quoque complecteretur et quod indi viduale denegavissemus. Nobis igitur, secundum H fg f -

*) L. c. pp. 14— 15, 17, 79 sqq.

a ) L. c. pp. XII, 15, 17, 151 sqq.; Log. p. 10.

3 ) Encijcl. pp. 147 sqq.; cfr pp. 67 — 68, 15:2 sqq.

4 ) IIegelics priorum Metaphysicam reprehendit, quod contradictio­nes in cogitando pro erroribus habuerit (1. c. p. 1 0 3 ) , et contendit, cognitionem philosophiae recentissim ae, qua in te lligatur, contradictio­nes ad naturam rationis pertinere , ad progressus ejus maximos ad - num erandam esse (p. 1 0 2 ); id solum in hac re ei reprehendendum v idetur, quod K antius hac observatione perverse usus s it , quum ra­tionem , quae sibi contradiceret, pro phaenomeno tan tum habuerit (pp. 11)4, 1 2 2 ; cfr Log. 1. c. p. 4 4 et M icuelet 1. c. I. p . 1 2 1 ) .

/

LIUM 5 jam reliquum foref, ul cum Scm:ll.in g io vim absolule objeclivam Iribueremus processui illi cogitationis, de quo commemoravimus, et ea, quae jam proposita sunt de cogi­tatione humana, ad cogitationem divinam transferremus atque de hac praediceremus'). Neque hoc, si Hr.fiF.LiO credimus, difficile factu foret. Cogitatio enim humana eo ipso, quod ab omnibus concretis se abstrahat et hoc modo, de se ipsa cogitando, Ens generale quoddam cogitet, seu eo ipso, quod omnia alia neget et ut a se procreata p o n a t , atque se ipsam igitur ut perfecte universalem concipiat; etiam universale ali­quid est i. e. Divinum *). Hoc igitur ens divinum per se το Cogitare in abstracto est, seu pura cogitatio, quae, nullo subjecto cog itan to3) , se ipsam cogitet, — cui quidem sen­tentiae, ex mente H f g e l i i , nullae obstant difticultates, quum jam ante sit constitu tum , cogitationem dari, quae omni careat persomalitate; — vel hoc ens divinum, quum ni­hil aliud s i t , aliiis omnibus sublatis, purum Esse consti­tuit. Quum v e r o , qua ta le, mere abstractum sit , ideoqueneque infinitum, ineque omnino aliquid, ad ejus naturam ne-cesse est pertineat procedere seu actuosum es se4) , h. e. ad id quod contrarium ipsius sit seu ad determinationes progredi. Ens absolutum igitur, quod ad formam adtinet , ipsa contra­dictio est (Esse = Nihil); quod vero ad materiam adtinet, est Esse actuosum, quod semet ipsum negat, quatenus abstra-

4 ) F ichtius h a ec n o n c o g n o sse ca u ssa f u i t , c u r το E g o a p u d eu m u ltra res f in ita s p ro g r e ssu m n o n s it e t th eo r ia e ju s n u lla a lia fu e r i t , n is i th eoria c o g n i t io n i s , q u a u ltra K a n tia n ism u m r e v era p ro g re s­s u s n o n sit ; E ncycl. pp. 12 4 — 1 2 5 ; (icsch. d. Philus. 111. pp. (>18— 619.

2) Encycl. pp. 1 8 , 22 .

* ) Encycl. p p. 19, 9 2 ; cfr. 63 , 106 sq q .

* ) Encycl. p p . 2 2 , 3 3 , 3 4 , 74 sq q . 144 sq q . (c fr p. 6 4 ); Hcl. Phil. p. 1 2 2 ; Phacnomcnol. p. 579. D e ip sa e x p lic a t io n e h o ru m p ro p o sito ru m h ic n o n lo q u im u r , q u a e in to to H e g e li i s y s t e - m a te e x s t e t s e u to tu m s v s le m a c o n s t i t u i t ; s e d d e d ic t is t a n t u m , q u ib u s o s te n d e r e c o n a tu s e s t H e g e liu s , h a n c v er a m et n e c e ss a r ia m e sse .

c la m est. Et quoniam om nis e jusm odi negatio non m era n e g a t io , sed d e te rm in a ta , esse d e b e a t , HkGeLIUS c o n t e n d i t , eam simul determ inatam positionem fieri *). Absolutum ig i ­tur unitas fit infiniti negativ i et f in it i , et qua tale vere infi­n i tu m * ) . Q uam quam omnis c o g i ta t io , quae hoc m o d o c re a ­tur ab A b so lu to , ut determinat io e jus , definitionem co n t in e t A b ­so lu t i3) ; harum tam en definitionum nulla adaequata e s t , qu um unaquaeque d e te r m in a t io , qua talis, finita sit, ideoque relative contraria Absoluto. Itaque hoc non p o te s t , quin im perfe ­c t u m , quod procreaver it , rursus tollat et alterum q u o d d a m m agis perfectum p o n a t , de quo tamen idem usque v a le t , ita ut nulla cog itat ion is de Absoluto notio sit hoc ip su m , qua ta le , quippe quod sit subjectum om nia in se co m p r eh en d e n s ( ”das iibergreifende Subject”) vel ipse m otus in om nibu s m o ­mentis 4) . Atque id etiam perspicuum e s t , e x sententia Hi;- GEi.ii hoc idem valere non tantum de his vel illis notionibus, sed de summa quoque om nium seu de Idea. Q uum v ero c o ­g ita t io in hac notione ad sum m am p er v en er it , ideoque non amplius m utatione interna se explicare possit; H e g e u o nooesse visum e s t , ut a sem et ipsa idea d e sc i s c a t , seu in c ontrarium sui ipsius abeat et in naturam externam m utetur , d o n ec na­turam suam idealem recuperet et sese co g ita n tem in m en te ostendat 5) . Naturae igitur e t m entis diversas percurrit for­m a s , donec ad fo r m a m , quae sola sibi sit a d a eq u a ta , Men­tem abso lu tam , p e rv en ia t , vel donec notionem g e n e ra lem persona l i la t is6) adtingat, in qua omnia m om enta anteced en tia , sed tam quam negata , c o n t in e a n t u r 7). — Ac leges qu idem n e ­cessariae et im m utabiles etiam in his duabus reg ion ibus τον

4) Encxjcl. pp. 1 57— 158.

2) V. 1.1. citt. p. 75 n . 4 , et. E ncycl. pp. 14 , 10 7 — 111.

*) Lorj. pp. 6 8 — 69.

4 ) Phaenomcnol. p. 1 5 : I le i Philos. I. pp. 122 sq q . et l . I. j>lur,5) Encycl. pp. 94 , 109.

· ) Cfr M iciielet, 1. c. II. p. 656 .

’ ) H e g e l , 1. c. p p. 9 2 , 147 sq q . 155 sqq.

Esse el τον Agere Absoluti inveniuntur, eaeque leges id , quod in illis sit rationale et essentiale, constituunt. Verumtamen hae leges hic quasi immixtae sunt mullis rebus accidenfalibus et nog essentialibus, mutabilibus et mortalibus, — iis videlicet, quae indi vidualia sunt, quaeque oppositionem et negationem verae realifatis seu rationis exprim unt, quam negationem re ­giones illae ipsae constituunt *).

Jam duplex ratio afferri possit, cur haud absurdum vi­d ea tu r contendere, syslema H e g e l ii non esse re vera pan- theisticum. Primo enim sectatores H e g e l i i , quamvis for­tasse rationem non habuerint eorum, quae ipse adtulit, ut sese a crimine panlheismi purgaret, et quae non nisi in falsa interpretatione vocis panlheismi n itun tur2) , observarunt, Ab­solutum, quum s i t , e sententia H e g e l ii, tum Mens, tum Per­sona , sese ipsum etiam , qua ta le, discernere a rebus finitis. At vero jam vidimus, rem hoc modo expediri non posse. Deus enim H eg elio non est persona per se, seu quod ad sub­stantiam ad line t3) , sed persona tantummodo J i t , neque hoc quidem nisi in pers<onis finitis4). Praeterea vero personalitas ejus non cernitur iin eo, quod vera persona sit , sed in eo tan tu m , quod sit motio abstracta personae5). — Deinde etiam rectius animadvertemdum videtur in H e g e l iu m , quod ne ab empirismo quidem progressus sit ad panlheismum, qui locum

‘ ) Postquam purum Esse ” orbem percurrit” et ad Ideam per­ven it, ” entschliesst sie sich” , u t ad contrarium sui ipsius vertatur(Log . III. pp. 3 5 2 — 3 5 3 ), quamobrem natura est ” die Obnmacht der ldee” seu "das Vernunftlose.” Quod ad multitudinem et indi— vidualitatem a d tin e t, ”so sei es der N atur frei gegeben, in einer Unendlichkeit von Gestaltungen sich zu crgehen”, quae ” fur nichts Höheres geachtet werden m iissen, ais die willkiirlichen Einfälle des Geisles” et constituunt ” die abstracto Seite der Nichtigkeit” (1. c. pp. 4 5 — 46). In hanc explicationem omnia argumenta supervacanoa videntur !

a) Encycl. III. pp. 453 sqq. IIegelius enim hanc vocem ita explicat, ut e Panthoismo omnia sint Deus.

3) V. supra p. 27 n. 2. 4) Hel. 1'hilos. I. p. 129 ,

*) V, supra p. praee.

superiorem in evolutione philosophiae te n e t , ’ sed in inferiori gradu permanserit. H e g e l iu m enim numquam argumentis de­monstrasse vim eam , quam cogitationis processui propriam esse d ix it , facillime patebit , si primum nostram systematis ejus adumbrationem comparaveris cum eorum systematis philo­sophorum, de quibus jam diximus; tum vero si accuratius consideraveris, qualia sint argum euta , quibus systemata illa superare conelur. H e g e l i u s toto systemale nihil aliud propo­suit , nisi quomodo notiones nonnullae in conscientia finita, empirice, oriantur, etsi postulatis empiricis et realisticis ad­ductus sit , ut origini earum non minus quam ipsis notioni­bus vim falsam saepenumero tribueret. Et quum , his notioni­bus certo quodam ordine propositis, quod negatione primae legis cogitandi seu principii contradictionis factum es t , vim absolutam huic processui cogitationis psychologico-empirico tr ibueret, cui tamen non modo universalem, sed ne objecli- vam quidem vim vindicare potuit j hoc sine dubio jure dici potest, doctrinae ejus summam esse ”anthropotheismum”, ne- que eum quidem argumentis satis firmatum. Si vero animum adtenderis ad eam hujus processus definitionem, quam H e g e ­

l i u s ipse dedit, quum vim absolutam ei t r ib u e re t ; systema pantheisticum esse omnibusque panlheismi vitiis et difficultati­bus infectum, negari non poterit. Neque vero opus esse vi­detur ostendere, quomodo hae singulae difficultates in sysle- mate H e g e l u reperiantur. Nobis tantum in animo est ex ­quirere, quomodo et H e g e l i u s e t , ut facile pate t , S c h e l -

l i n g i u s quoque, qui vitia omnia, merita fere nulla H e g e l u

habet, difficultates tollere conatus s i t , quae apud S p in o z a m

et N e O - P la to n ic o s adhuc reliquae e ra n t , seu — quod idem est — considerare, quae dignitas progressioni a proximis systematis pantheisticis, quam efficere conatus est H e g e l i u s ,

sit tribuenda.Jam vidimus, H e g e l iu m e t naturam finitam, quae A b ­

solutae adhaeret, dum Esse ejus ut unitas abstracta cogita­tu r , superare, et explicationem necessariam rerum concre­tarum et relativarum ex Absoluto ipso efficere conatum esse, et quidem ita, ut Absulutum tamquam unitatem et essentiamr

actuosam conciperet. Quo in loco nobis haec animadvertenda videntur.

Quum motum in Absoluto poneret H e g e l i u s ; cum p r i ­mo systemate pantheislico Eleaticorum et argumentis, qui­bus hoc ipsum coactum est fieri pantheisticum, pugnam neuti- quam felicem iniit. Quumque idem ostendere conatus e s t , (juomodo motus ille absolutus cogitari deberet , eum nullo modo explicare et intelligibilem reddere potuit. Contradictio­ne enim ut principio posita, eaedem necessario difficultates re­currerent necesse era t , in quas jam H e r a c l i t u s inciderat1) , et speciali respectu ejus doctr inae , ne de iis loquamur, quae in omni cogitatione et scientia ex hujusmodi principio se­quun tu r , animadvertendum es t, incomprehensibile et absur­dum omnino esse, eandem vim duas sibi invicem contrarias

„ vires esse posse. Ut autem hoc etiam concedamus, tamen motus iste mente ac ratione comprehendi omnino non potest. Nam si earum virium quantitas par est; sequitur, ut se in­vicem prorsus tollant et ad nihilum redigant. Si vero una vel altera ex;, gr. positiva major es t , ea quidem pars illius tollitur, quate negativae respondet; quod vero restat idem permanet atque antea e ra t , vel desinit esse vis movens, quippe cujus necessaria conditio sit , ut ei resistatur. Utcun­que igitur erit , nihil fit. At videmus tamen in rebus sensi­bilibus ejusmodi Fieri, seu tertium aliquid oriri synthesi duo­rum oppositorum. Certe quidem, sed ex hoc ipso quod con­tradictionem illud involvat, sequitur, id ipsum haud secus ac totam experientiam phaenomenon et relativi aliquid esse et explicationem desiderare; quae vero effici non potest con­tradictiones non solvendo sed ponendo. — Ad processum igitur non nisi saltu quodam pervenire possumus. Si vero hufiö jåtrijam ponimus ut actuosum, quum absolutus s it , ean­dem formam semper serve t, necesse est; mutatio enim, vel minima, quies relativa esset seu negatio motus absoluti. Quam ob rem sequitur, nihil fieri, vel motum ut absolutum sibi ipsi

l ) H e g e liu s etiam ipse dicit, nullum dogma H e r a c li t i in suo sy­stemate desiderari: Gesch. d. Phil. I. p. 328.

cöntrarium evadere ; ideoque omnis conatus, momenta con­cre ta in hunc motum inducendi, id tantum efficit, quod cir­culus in demonstrando dicitur. — Tum vero motu absoluto neque Deus concretus fit, nec rerum natura explicatur, et transgressus a notionibus, quae semper sunt relative abstractae, ad naturam et menlem, ut jam antea in universum adnotavi- mus, mente prorsus incomprehensibilis deprehenditur. Ex­plicare vero, quomodo cogitatio extra semet ipsam egredi possit, vel quid hoc sibi velit, id Hegelius ne conatus qui­dem est, nisi verbis inanibus et nihil dec laran tibus1). Quum tamen hic transgressus necessarius sit, ut idea ”realis” f ia t8) ; momentum quoddam hoc loco in syslema irrepsit, quod in- telligi non potest, videlicet τό μη öv seu το acoidentale3) , cujus ope realitas ideae explicetur et res finitae concipiantur. — Denique H k g k l iu s per hunc totum processum numquam ad Absolutum pervenit, neque finitam illam naturam, quam omnis realitas apud F iC h tiu m habu it , sustulit, quamquam id sese fecisse gloriatur. Id enim, quod mente ac ratione concipi in Absoluto potest, nihil nisi hujus determinationes esse voluit; hae vero, qua tales, negativae sunt ( ”Non-Ego”) ; ideoque Absolutum ipsum, quoad iis inesl, finitum est ( ”Ego intelli­gens”). Iis negandis Absolutum quidem semper in eo es t, ut fiat infinitum; sed infinitatem tamen numquam adsequitur (eodem modo quo ”Ego praclicum” apud F ichtium )4) et ejus-

' ) V. Logik III. p. 3 5 3 ; Encycl. I. pp. 4 1 3 — 414.

*) V. Encycl. I. p. 94 .

8) V. supra p. 7 7 , cfr. p. 24.

4) IIoc ipse IIeg euo s optime expressit: ” wenn von der absolutertIdee gesprochen w ird , so kann man m einen, hier werde erst das Rechte kom m en; . . . der wahre Inhalt ist indessen kein anderer, ais das ganze System, dessen Entw ickelung wir bisher betrachtet ha- ben (i. e. omnes determ inationes, quas hucusque exposuimus). . . . Eben so verhält es sich rnit dem menschlichen L eben ; . . . alie Arbeit ist auf das Ziel gerichtet und wenn diese erreicht is t , so istman verw undert, nichts Anderes zu finden, ais eben diess, was manw ollte ; (hoc quidem per so non ita mirandum esse t, sed mirum fitiis , quae sequuntur:) das Interesse Jiegt in der ganzen Bewegung