1

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

«ΤΡΙΧΩΝΙ∆Α ΕΝΑΣ ΑΝΕΚΤΙΜΗΤΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ»

5Ο ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΓΡΙΝΙΟΥ

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟΙ :

1. ΠΕΤΡΟΣ ΓΑΛΛΙΑΣ

2. ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΠΑ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2009 – 2010

2

ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ / ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ

ΤΗΣ Ε΄ ΤΑΞΗΣ

ΤΜΗΜΑ Ε1 ΤΜΗΜΑ Ε2

1. ΑΝ∆ΡΕΑΚΗΣ ΑΝ∆ΡΕΑΣ

2. ΓΚΟΥΡΝΕΛΟΣ ΗΛΙΑΣ

3. ∆ΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ

4. ΜΟΥΧΑΣ ΣΠΥΡΙ∆ΩΝ

5. ΡΟΚΟΠΑΝΟΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ

6. ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

7. ΤΟΛΗΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ

8. ΑΥΦΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΥΘΥΜΙΑ

9. ΒΕΡΓΩΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ

10. ΚΑΖΑΚΟΥ ΜΑΡΙΑ-

ΠΗΝΕΛΟΠΗ

11. ΚΩΣΤΑΚΗ ΘΑΛΕΙΑ

12. ΜΟΣΧΟΥ ΜΑΡΙΑ

13. ΠΑΠΠΑ ΕΛΕΝΗ

14. ΤΡΙΑΝΤΗ ΑΡΤΕΜΙΣ

15. ΤΣΙΤΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ

16. ΦΟΥΚΑ ΑΓΑΘΗ-ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ

1. ΑΧΤΙ∆ΑΣ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ

2. ΓΙΑΜΑΛΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

3. ΓΟΥΛΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

4. ∆ΕΛΗΜΗΤΣΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

5. ΜΟΥΣΤΑΚΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ

6. ΝΤΑΛΤΑΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΡΙΟΣ

7. ΣΚΑΒΑΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

8. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

9. ΧΑΤΖΗΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ

ΙΩΑΝΝΗΣ

10. ΒΑΙΝΑ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ

11. ∆ΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ∆ΗΜΗΤΡΑ

12. ΚΑΚΚΟΥ ΠΑΝΩΡΑΙΑ

13. ΚΡΕΤΣΗ ΜΑΡΙΑΜ-ΝΕΚΤΑΡΙΑ

14. ΛΙΩΛΗ ΕΙΡΗΝΗ

15. ΜΑΜΑΛΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ-

ΜΕΛΙΝΑ

16. ΜΠΑΤΣΟΥΛΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

17. ΠΟΛΥΖΟΥ ΑΡΤΕΜΙΣ

3

1. ΤΡΙΧΩΝΙ∆Α ΛΙΜΝΗ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η απεραντοσύνη και το χρώµα της θυµίζουν περισσότερο θάλασσα.

Στη καρδιά της Αιτωλοακαρνανίας βρίσκεται η λίµνη Τριχωνίδα , η µεγαλύτερη,

γραφικότερη αλλά και πιο άγνωστη, στους πολλούς λίµνη της Ελλάδος.

Η Τριχωνίδα περικλείεται από τα βουνά Αράκυνθο και Παναιτωλικό και αποτελεί τη

φυσική λεκάνη απορροής των χειµάρρων αλλά και όλων των επιφανειακών και

υπογείων υδάτων της περιοχής.

2. ΓΕΝΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ, Υ∆ΡΟΛΟΓΙΚΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η δηµιουργία της λίµνης ήταν αποτέλεσµα µεγάλων γεωλογικών ανακατατάξεων. Η

Τριχωνίδα είναι υπόλειµµα παλαιότερης και µεγαλύτερης λίµνης που καταλάµβανε

προϊστορικά ολόκληρη τη λεκάνη Αγρινίου. Η παραπάνω διαδικασία υπολογίζεται ότι

4

έλαβε χώρα πριν από 15-20 εκατοµµύρια χρόνια περίπου.

Σύµφωνα µε την παράδοση, στα αρχαία χρόνια υπήρχε µέσα στη λίµνη µια πόλη που

βυθίστηκε. Η πόλη αυτή είχε τρεις κώνους και ίσως από εκεί πήρε το όνοµα της η

λίµνη: Τρεις κώνοι - Τριχωνίδα. Μια άλλη εκδοχή, µάλλον η επικρατέστερη, είναι ότι

πήρε το όνοµα της από την αρχαία πόλη Τριχώνιο, που βρίσκεται δίπλα στη λίµνη,

κοντά στο χωριό της Γαβαλούς.

Ανατολικά η µορφολογική κλίση των βουνών είναι µεγάλη και οι ακτές απότοµες, ενώ

στο υπόλοιπο τµήµα της η µορφολογία του εδάφους έχει οµαλή απόληξη µε

αποτέλεσµα σε πολλά σηµεία, και σε συνδυασµό µε το µεγάλο µέγεθος της λίµνης, η

ακτή να θυµίζει θαλασσινά ακρογιάλια. Γύρω της υπάρχουν πέντε (5) διευρυµένοι

∆ήµοι (πρώην 3 ∆ήµοι και 24 Κοινότητες).

Ο όγκος του νερού ανέρχεται περίπου σε 142 εκατοµµύρια κυβικά. Οι εισρέουσες

ποσότητες νερού προέρχονται από πηγές, κυρίως υπόγειες και από 15 αρκετά

µεγάλους χείµαρρους, οι οποίοι ξεκινούν από το Παναιτωλικό και τον Αράκυνθο και

καταλήγουν στη λίµνη. Ποσότητα νερού προέρχεται και από αποστράγγιση της

περιοχής Παναιτωλίου - Καινούργιου, που χρησιµοποιούν για άρδευση νερό από τον

Αχελώο. Η λίµνη συνδέεται µε την αντίστοιχη της Λυσιµαχίας µε διώρυγα. Η

ποσότητα του νερού που εισρέει στη Λυσιµαχία ρυθµίζεται από τις πόρτες δίπλα στα

Γεφύρια τον Αλάµπεη. Τα τελευταία χρόνια ο καιρός ευνόησε την άνοδο της στάθµης

του νερού της λίµνης (υπήρξε άνοδος κατά 1 µέτρο και 20 πόντους).

Η θερµοκρασία του νερού ποικίλλει ανάλογα µε την εποχή από 4° - 25° βαθµούς

Κελσίου.(πρόκειται για θερµή λίµνη).

Οι περισσότεροι κάτοικοι των ∆ήµων γύρω από την Τριχωνίδα είναι αγρότες και οι

καλλιέργειες τους εξαρτώνται άµεσα από τα νερά που αρδεύονται από τη λίµνη, ενώ

το νερό της χρησιµοποιείται από πολλούς οικισµούς και για άρδευση. Από την άλλη

δεν είναι λίγοι αυτοί που ασχολούνται µε το ψάρεµα. Παλιότερα κατά καιρούς

λειτουργούσαν αρκετές ιχθυοτροφικές µονάδες, εγκαταλειµµένες σήµερα

Ο Κωστής Παλαµάς, ο εθνικός µας ποιητής ύµνησε όσο κανείς άλλος τις οµορφιές της

Αίτωλοακαρνανίας. Ύµνησε τον αργυροδίνη Αχελώο, τον Ζυγό, την Βαράσοβα, τα

στενά της Κλεισούρας αλλά και τις αδελφές λίµνες, τη Τριχωνίδα και την Λυσιµαχία.

Στο ποίηµα του «η νιότη» από τη συλλογή « Οι καηµοί της λιµνοθάλασσας» γράφει:

«Ξέρω δυο λίµνες ξωτικές, δύο λίµνες αδερφάδες µε του χωριού, µε του νερού, µε του

χλωρού, τα κάλλη. Για ονειροπλέκτες έρωτες και για τραγουδιστάδες. Τη λίµνη τ'

Αγγελόκαοτρου του Βραχωριού την άλλη. »

5

Παλαιότερα, οι δύο λίµνες Τριχωνίδα και Λυσιµαχία σε περιόδους πληµµύρων

ενώνονταν, µε αποτέλεσµα να φαίνονται σαν µια λίµνη, την οποία οι κάτοικοι της

περιοχής αποκαλούσαν «Λίµνη του Απόκουρου».

Οι λίµνες ενώνονταν µε αβαθείς βάλτους και για να αποφεύγεται ο κύκλος της

Λυσιµαχίας (µέσω ξηράς) η επικοινωνία διεξήγετο µε πλοιάρια και γαϊτες. Το 1773 ο

µουσελίµης του Κάρελι Αλαϊ Μπέης αποφάσισε την κατασκευή των γεφυριών για να

ενώσει τις δύο λίµνες και συνδέσει τους κάµπους του Παναιτωλίου και των

Παπαδάτων

« . . .Είχαµε σταµατήσει στις όχθες του έλους, για να προετοιµάσουµε τα όπλα µας και

να µπούµε στην επικίνδυνη περιοχή του Ζυγού, όταν βρεθήκαµε σε µια γέφυρα µε

τρακόσιες εβδοµήντα καµάρες, που αγκαλιάζει το τέναγος σε µια έκταση περίπου ενός

χιλιοµέτρου. ... Παρατήρησα σε κάποιους πυλώνες, σκαλιά που οδηγούν σε

πλατώµατος κτισµένα γύρω από την προεξοχή των προβολών. Σχηµατίζονταν ένα

είδος µώλων, όπου διέκρινα δακτυλίους στους οποίους έδεναν τα σκάφη. Μ’ αυτά

έκαναν εµπόριο στα παράλια της λίµνης, που άλλοτε περιβαλλόταν από πόλεις µε

ιδιαίτερη εµπορική κίνηση στα λιµάνια τους. Ξεχώρισα ακόµα µερικά σκάφη που

ταξιδεύουν στην Τριχωνίδα και στους Οζυρούς της Ακαρνανίας, για να

εκµεταλλευτούν την οικοδοµική ξυλεία που έχει άφθονη η περιοχή και τους

ψαρότοπους κοντά στο αγκυροβόλιο τους.»

Το 1885 ο περιηγητής ∆. Βικέλας έγραφε: «Τις ήτο ο Αλαήµπεης ούτος, του οποίου η

γέφυρα διαιωνίζει το όνοµα. Εγνώριζε άραγε ότε έκτιζε δια µέσου των λιµνών την

οδόν ταύτην, ότι εδηµιούργει τον γοητευτικώτερον επί γης περίπατον».

Εικόνες µαγείας δηµιουργούνται την άνοιξη καθώς πλήθη από Νούφαρα, µε τα µεγάλα

λευκά άνθη τους, επιπλέουν στη λίµνη. Πίνακες ζωγράφων της Αναγέννησης θυµίζουν

οι µικρές «θάλασσες» από ελαιώνες και εσπεριδοειδή. Εδώ ο περιηγητής βρίσκει, την

χαµένη στο αστικό κέντρο, ανθρώπινη φύση του. Νοιώθεί να ξαναγεννιέται.

6

3. ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΛΙΜΝΗ ΤΡΙΧΩΝΙ∆Α

H λίµνη Tριχωνίδα βρίσκεται στην καρδιά του Aιτωλικού Πεδίου και είναι η

µεγαλύτερη, η γραφικότερη και η πιο άγνωστη της Eλλάδας. Έχει επιφάνεια 98,6

τετραγωνικά χιλιόµετρα, µέγιστο µήκος 19 χιλιόµετρα και µέγιστο βάθος 58 µέτρα.

Bρίσκεται σε κρυπτοβύθισµα, αφού το βαθύτερο τµήµα της λιµναίας λεκάνης της

βρίσκεται κάτω από τη µέση στάθµη της επιφάνειας της θάλασσας. H περιοχή από την

οποία συλλέγει τα νερά της έχει έκταση 215 τετραγωνικά χιλιόµετρα.

Tο οικοσύστηµα της Tριχωνίδας βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση µε τα γειτονικά

οικοσυστήµατα του Παναιτωλικού, του Aράκυνθου, των βουνών της Nαυπακτίας, του

κάµπου του Aγρινίου, της Mακρυνείας και της λίµνης Λυσιµαχίας. Kάθε µεταβολή σε

κάποιο από τα γειτονικά οικοσυστήµατα, έχει επίδραση και στο οικοσύστηµα της

λίµνης.

Παλαιότερα, γύρω από την Tριχωνίδα υπήρχαν πλούσια παραλίµνια δάση.

Aποτελούνταν από φράξους, ιτιές, πλατάνια, σκλήθρα, λεύκες, λυγαριές. Στην περιοχή

7

της Λυσιµαχίας υπήρχε το µεγαλύτερο παραλίµνιο δάσος της Eλλάδας, το οποίο

εκριζώθηκε και η γη αποδόθηκε στην καλλιέργεια. Tο "έργο" αυτό άρχισε το 1915 και

τελείωσε πριν από τη γερµανική κατοχή.

ΒΛΑΣΤΗΣΗ

Σήµερα η παραλίµνια βλάστηση της Tριχωνίδας είναι πιο αραιή, αλλά παραµένει

πάντα πλούσια σε σχέση µε άλλες λίµνες της Eλλάδας. Aποτελείται από πλατάνια,

φράξους, ιτιές, λεύκες, καβάκια, σκλήθρα, λυγαριές, κυπαρίσσια, δάφνες, πικροδάφνες

κ.ά.

Στις πλαγιές των παραλίµνιων λόφων κυριαρχεί η µεσογειακή µακία, που απαρτίζεται

από σχίνα, σπάρτα, κουµαριές, ρείκια, φιλύκια, κουτσουπιές, χαρουπιές, τρικουκιές,

παλιούρια, ασφάκες και θυµάρι.

Aκριβώς πάνω από τη λίµνηκοντά στο χωριό Aνάληψη, υπάρχει ακόµη ένα αρκετά

µεγάλο κατάλοιπο δάσους µε αιωνόβιες ήµερες βελανιδιές (Quercus macrolepis).

Στον Aράκυνθο, υπάρχουν σηµαντικά καστανοδάση (Castanea sativa), µε πολλά

υπεραιωνόβια δέντρα.

Kοντά στη λίµνη υπάρχουν ελαιώνες και περιβόλια µε διάφορα εσπεριδοειδή. Στις

όχθες της λίµνης κυρίαρχα είδη είναι τα καλάµια (Phragmites communis), τα

νεροκάλαµα (Arundo donax) και τα ψαθιά (Typha angustifolia). Στα νερά επιπλέουν

τα λευκά νούφαρα (Nymphaea alba). Άλλα επιπλέοντα φυτά είναι το Hydrocharis

morsus-ranae και το Myriophyllum spicatum.

Γύρω από τη λίµνη υπάρχουν εκτεταµένα πλατανοδάση (Platanus orientalis), που

συνοδεύουν το νερό από το Παναιτωλικό και τον Aράκυνθο µέχρι τις όχθες της

λίµνης.

ΧΛΩΡΙ∆Α

H χλωρίδα στην περιοχή της λίµνης είναι πολύ σηµαντική. Eδώ φύεται το ενδηµικό

φυτό της Eλλάδας, Centaurea aetolica. Στα υγρολίβαδα, στα λιβάδια, στα γύρω δάση,

στα φρύγανα, στη µακία, στους ελαιώνες, φυτρώνουν πλήθος σπάνιες ορχιδέες:

Ophrys apifera, Ophrys lutea, Ophrys oestrifera, Ophrys apifera, Ophrys speculum,

Limodorum abortivum, Anacamptis pyramidalis, Barlia robertiana, Orchis italica,

Orchis laxiflora, Orchis mascula, Orchis palustris κ.ά. Kοντά στο νερό φυτρώνουν οι

κίτρινες ίριδες των βάλτων (Iris pseudacorus), ενώ στα γύρω λιβάδια µπορεί να

συναντήσει κανείς ίριδες (Iris cretica, Iris germanica), γλαδιόλες (Gladiolus illyricus)

και ανεµώνες µε κόκκινα, µωβ ή λευκά χρώµατα (Anemone coronaria, Anemone

pavonina).

8

Σε σκιερές τοποθεσιές, συνήθως κάτω από µεγάλα δέντρα ή θάµνους, φυτρώνουν

κυκλάµινα (Cyclamen graecum και Cyclamen persicum). Στα γύρω λιβάδια

φυτρώνουν τα Alium, τα Convolvulus, οι καµπανούλες (Campanula sp.), ενώ µέσα στη

µακία βλάστηση φυτρώνουν οι αγριοτριανταφυλλιές (Rosa sp.) και οι έρικες (Erica

sp.).

ΙΧΘΥΟΠΑΝΙ∆Α

H ιχθυοπανίδα της λίµνης αποτελείται κύρια από δροµίτσες, γλήνια, τσερούκλες,

πεταλούδες, κυπρίνους και χέλια. Aναλυτικότερα, στην Tριχωνίδα υπάρχουν είδη

ψαριών που είναι:

α. Eνδηµικά της Eλλάδας, όπως η ∆ροµίτσα (Rutilus ylicicensis), η Γουρνάρα

(Tropiphoxinellus hellenicus), το Στρωσίδι (Barbus albanicus) και ο Λουρογοβιός

(Economidichthys pygmaeus).

β. Eνδηµικά της Aιτωλοακαρνανίας, όπως η Tσερούκλα (Scardinius acarnanicus), το

Γλανίδι (Silurus aristotelis) και η Tριχωνοβελονίτσα (Cobitis trichonica), που

βρίσκονται µόνο στην Aιτωλοακαρνανία, στις λίµνες Tριχωνίδα, Λυσιµαχία, Oζερό,

Aµβρακία και στον Aχελώο ποταµό.

γ. Eνδηµικά της λίµνης Tριχωνίδας. O Nανογοβιός (Economidichthys trichonis) είναι

ενδηµικό της λίµνης και ζει µόνο στα νερά της και πουθενά αλλού στον κόσµο. Eπίσης

στην Tριχωνίδα υπάρχει και η Aθερίνα (Atherinae boyeri), ένα ψάρι το οποίο

βρίσκεται κοντά στις ακτές και τις λιµνοθάλασσες. Oι πληθυσµοί των ψαριών έχουν

µειωθεί σε επικίνδυνο βαθµό λόγω της παράνοµης αλιείας. H Tριχωνίδα ακόµη και

σήµερα συγκροτεί ένα µεγάλο και ισορροπηµένο λιµναίο οικοσύστηµα. Όµως, παρ'

όλα αυτά, πρέπει να διατηρηθούν σε καλή φυσική κατάσταση, µακριά από σκουπίδια,

ρύπους και αφαίρεση του νερού, η λίµνη αλλά και τα µικρά ρέµατα που εκβάλλουν σ'

αυτή, γιατί αποτελούν θαυµάσιους αναπνευστήρες και αναζωογονητές των νερών της.

ΑΜΦΙΒΙΑ - ΕΡΠΕΤΑ

Στην περιοχή υπάρχουν ο δενδροβάτραχος (Hyla arborea) και άλλα είδη βατράχων,

όπως η Rana graeca, η Rana ridibunda, η Rana dalmatina. Aκόµη, υπάρχουν ο φρύνος

(Bufo bufo) και ο πρασινόφρυνος (Bufo viridis), ενώ στα γύρω από τη λίµνη βουνά

υπάρχει η Bombina variegata.

Aπό τα ερπετά είναι οι νεροχελώνες (Emys orbicularis και Mauremis caspica), όπως

και τα νερόφιδα (Natrix natrix και Natrix tresselata). Aλλά ερπετά στην περιοχή είναι

οι χερσοχελώνες (Testudo hermanni και Testudo marginata). Άλλα είδη φιδιών, εκτός

από τα νερόφιδα στην περιοχή της λίµνης είναι η Oχιά, ο Σαπίτης, η Σαΐτα, ο

9

Tυφλίτης, ο Λαφίτης κ.ά. Συναντάται επίσης σηµαντικός αριθµός από σαύρες, όπως οι

Lacerta viridis, Lacerta trilineata, Podarcis taurica, Anguis fragilis, Ablepharus

kitaibelii κ.ά.

ΠΟΥΛΙΑ

Την ορνιθοπανίδα της λίµνης αποτελούν πάνω από 200 είδη πουλιών, τουλάχιστον 50

από τα οποία ανήκουν στα απειλούµενα και αυστηρά προστατευόµενα από την

κοινοτική και την ελληνική νοµοθεσία. Στη λίµνη φωλιάζουν πουλιά όπως ο

Πορφυροτσικνιάς (Ardea purpurea), ο Σταχτοτσικνιάς (Ardea cinerea), ο

Kρυπτοτσικνιάς (Ardeola ralloides), το Tσικνάκι (Ixobrychus minutus), ο

Λευκοτσικνιάς (Egretta garzetta). Πρόσφατα ανακαλύφθηκε µια αποικία από

Nυχτοκόρακες (Nycticorax nycticorax).Στην περιοχή έχει παρατηρηθεί επίσης και η

Λεπτοµύτα (Numenius tenuirostris) και ο σπάνιος Aργυροτσικνιάς (Egretta alba).

Λόγω της υψηλής περιεκτικότητα της λίµνης σε µικρά ψάρια και άλλα υδρόβια

σπονδυλωτά και ασπόνδυλα , συγκεντρώνονται το χειµώνα µεγάλος αριθµού από

Σκουφοβουτηχτάρια, Mαυροβούτια και Kορµοράνους. Tην ίδια εποχή,

συγκεντρώνονται πολλές πάπιες, που ανήκουν στα είδη Σφυριχτάρι, Kιρκίρι, Γκισάρι,

Πρασινοκέφαλη, Σουβλόπαπια, Σαρσέλα, Tσικνόπαπια κ.ά., και πολλές Φαλαρίδες.

H παρουσία σπάνιων αρπακτικών στην περιοχή της λίµνης και στα γύρω βουνά

υποδηλώνει οικοσυστήµατα ακόµη πλούσια σε ζωή και ισορροπηµένα. Mερικά από τα

αρπακτικά που φωλιάζουν εδώ είναι ο Φιδαετός, η Ποντικοβαρβακίνα, ο Πετρίτης, το

Bραχοκιρκίνεζο, το ∆ιπλοσάινο, το Ξεφτέρι, το ∆ενδρογέρακο, το Xρυσογέρακο, ο

Xρυσαετός, ο Kραυγαετός, ο Mπούφος, η Tυτώ, ο Γκιώνης, η Kουκουβάγια κ.ά.

Παλαιότερα, στις αρχές του 19ου αιώνα, στην περιοχή της Kλεισούρας και των λιµνών

ζούσε και ο Γυπαετός. Σήµερα υπάρχει στην περιοχή µόνο µια αποικία από Όρνια

(Gyps fulvus).

Σύµφωνα µε τον ορνιθολόγο O. Reiser (1905), στην περιοχή της Tριχωνίδας φώλιαζαν

στις αρχές του 20ου αιώνα η Kαστανόχηνα (Tadorna ferruginea), η Bαλτόπαπια

(Aythya nyroca) και ο Bασιλαετός (Aquila heliaca). Παλιότερα, σε διάφορα

παραλίµνια χωριά φώλιαζαν Πελαργοί (Ciconia ciconia), που είναι δείκτης της υγείας

των υγροτοπικών και αγροτικών οικοσυστηµάτων. Σήµερα όµως δεν φωλιάζουν πια,

µετά την εντατική και ανεξέλεγκτη χρήση των φυτοφαρµάκων.

H περιοχή είναι επίσης πλούσια σε θηλαστικά. Tο θηλαστικό που παρουσιάζει το

µεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι η βίδρα (Lutra lutra), ένα από τα πιο σπάνια στην

Eυρώπη, που απειλείται µε εξαφάνιση.

10

Tριχωνίδα ανήκει σήµερα στις περιοχές Natura 2000. Θα έπρεπε εδώ και χρόνια να

ενταχθεί στους υγροτόπους ∆ιεθνούς Σηµασία (RAMSAR).

4. ΤΡΙΧΩΝΙ∆Α ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΞΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το υδάτινο στοιχείο πάντοτε γοήτευε τον άνθρωπο, ο οποίος από την εµφάνιση του

συνδέθηκε άµεσα και καταλυτικά µαζί του. Σε όλες τις ιστορικές περιόδους στη χώρα

µας , ο πολιτισµός αναπτύχθηκε σε άµεση συνάρτηση µε τους υγρότοπους. Ο

Έλληνας, στην προσπάθεια του να εξηγήσει το θαυµαστό µυστήριο του νερού,

δηµιούργησε θρύλους και δοξασίες , αποδίδοντας µάλιστα ανθρώπινη η θεϊκή µορφή

στο υγρό στοιχείο. Οι νεράιδες , οι νύµφες των νερών ζούσαν στις όχθες των λιµνών

και των ποταµών. ∆εκάδες µύθοι έχουν ήρωα τους τον Αχελώο, έναν από του πλέον

πλούσιους σε νερά ποταµούς της πατρίδας µας .

Ανάµεσα στον δασωµένο όγκο του Παναιτωλικού και τον θρυλικό Αράκυνθο ,

απλώνεται µια υδάτινη πολιτεία , η οποία κρύβει βαθιά µέσα της µυστικά , που µόνο οι

11

λιγοστοί και επίµονοι τα απολαµβάνουν. Η Τριχωνίδα η µεγαλύτερη ελληνική λίµνη ,

η απεραντοσύνη της οποίας θυµίζει περισσότερο θάλασσα , ξεδιπλώνει τα 98 χιλ. Της

επιφάνειας της , δίπλα στα παραλίµνια χωριά.

Εδώ ο άνθρωπος άφησε µνηµεία του ιστορικού του περάσµατος ως κυνηγός , γεωργός,

ψαράς και έζησε αρµονικά µε το πολύχρωµο τοπίο και το µοναδικό περιβάλλον,

αναπτύσσοντας ποικίλους τρόπους εκµεταλλεύσεις του φυσικού πλούτου. Πέρα από

αυτά θέλησε να απεικονίσει τη σχέση του µε την λίµνη µέσα από την µυθολογία, τη

λαογραφία τη θρησκεία τη λογοτεχνία και τις τέχνες.

Κοιτάζοντας τα αρχαιολογικά µνηµεία και ευρήµατα, διαπιστώνουµε την κατανοµή

αρχαίων, Αιτωλικών πόλεων , που αναπτύσσονται στην βόρεια και νότια πλευρά της

λίµνης και καταλήγουν ανατολικά στο Θέρµο, που αναδείχθηκε σε θρησκευτικό και

πολιτικό κέντρο. Πλάι στις αρχαίες πόλεις ο σηµερινός επισκέπτης η ερευνητής µπορεί

να εντοπίσει µεγάλο αριθµό βυζαντινών και µεταβυζαντινών µνηµείων , πράγµα που

δείχνει την πολιτιστική συνεχεία . «Πριν εκατοµµύρια χρόνια , µεταξύ των Αιτωλικών

και Ακαρνανικών βουνών , στην Αιτωλική πεδιάδα , σχηµατιζόταν µια µεγάλη λίµνη

µέσα στην οποία χύνονταν ο ποταµός Αχελώος για να ξαναβγεί νότια µέσα από τα

στενά της Κλεισούρας – Κύκνεια Τέµπη - των αρχαίων , και ύστερα να χυθεί µε ορµή

στον κόλπο του Αιτωλικού. Στο πέρασµα των αιώνων , έπειτα από καθιζήσεις και

γεωλογικές ανακατατάξεις στην περιοχή του Αρακύνθου και των απέναντι

Ακαρνανικών βουνών , ο Αχελώος στράφηκε προς το µέρος της καθίζησης και πήρε

την τωρινή του στράτα. Η µεγάλη αρχαία µεγάλη λίµνη χωρίστηκε στα τρία , στις

σηµερινές Τριχωνίδα , Λυσιµαχεία και Οζερό και η Κλεισούρα µετατράπηκε σε στενή

κοίτη , µε τους ωραίους , αξιοπερίεργους βράχους και τις απόκρηµνες όχθες της ».

Κάπως έτσι περιγράφει ο Γρήγορης Τσουνης , στο βιβλίο του «Υδάτινες διαδροµές »

τη γέννηση της Τριχωνίδας.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Οι πρώτοι κάτοικοι της Αιτωλίας , ήταν οι Κουρήτες . Ονοµάστηκαν έτσι κατά την

παράδοση , για να ξεχωρίζουν από τους Ακαρνάνες που διατηρούσαν τα µαλλιά τους

µακριά . Το 2000 π.Χ. άρχισε η κάθοδος των Αχαιών προς τον νότο. Πότε ήρθαν στην

Αιτωλία είναι άγνωστο. Ίσως ήρθαν από την κοιλάδα του Σπερχειού η από την

Πελοπόννησο. Στηριζόµενοι στον ιστορικό Έφορο ( παρά Στραβ.1,2,5) και σε

επίγραµµα πάνω σε βάθρο του ανδριάντα του Αιτωλού « εν Θερµής της Αιτωλίας ,

12

οπή φας αρχαιρεσίας ποιείστε πατρίων αυτοίς εστίν » , συµπεραίνουµε ότι οι Αιτωλοί

και οι Ηλείοι ήταν οµόφυλοι. Ο δορυκτήτωρ της Αιτωλίας, βασιλιάς Αιτωλός ,

απολάµβανε τιµές και στην Ηλία και στο Θέρµο. Επίσης , Θέρµιος Απόλλων

λατρεύονταν µε βωµό στην Ολυµπία . Ακολούθησαν πολλές µετοικεσίες στην

Αιτωλία.

Η Αιτωλία , αν και ήταν από τις µεγαλύτερες σε έκταση και πληθυσµό ελληνικές

πόλεις της αρχαιότητας , δεν διαδραµάτισε σπουδαίο όπλο στην σκηνή της αρχαίας

πολιτικής ιστορίας . Οι Αιτωλοί φαίνονται τελευταίοι στο ιστορικό προσκήνιο , όταν ο

κόπος και η παρακµή είχαν κάµψει την ζωτικότητα και την ακτινοβολία του αρχαίου

ελληνικού πολιτισµού . Ο Ευριπίδης , λόγω του τραχέως χαρακτήρα τους , τους

αποκαλούσε « µιξοβαρβάρους » . ∆εν είναι άσχετη η όψιµη εµφάνιση των Αιτωλών

στα Ελληνικά πράγµατα µε τη γεωγραφική θέση της χώρας τους. Η εµφάνιση , η

δράση και ενγένει η ιστορία αυτού του λαού συνυφαίνονται µε το τραχύ τοπίο της

χώρας , τις άγριες και κακοτράχαλες βουνοσειρές , οι οποίες φράζουν την διέξοδο

προς τον Κορινθιακό κόλπο. Έτσι αποκοµµένοι που ζούσαν , δεν έλαβαν µέρος στους

Περσικούς πόλεµους , σε αντίθεση µε τους γείτονες τους Περραιβούς , Αινιάνες ,

∆όλοπες και Μαλιείς που πήγαν µε το µέρος των Περσών. Το 426 π.Χ. κάνουν

δυναµικά την εµφάνιση τους στον Πελοποννησιακό πόλεµο κατατροπώνοντας του

Αθηναίους , που εξεστράτευσαν υπό τον ∆ηµοσθένη στο Αιγίτιο.

Στην περιοχή του Απόκουρου ( περιοχή της Τριχωνίδας ) , όπως είναι γνωστό αυτό το

µεγάλο κοµµάτι της Αιτωλίας, αναπτύχθηκαν και ήκµασαν το Φύταιο, το Τριχώνιο, το

Βουκάτιο, η Μέταπα, η Πάµφια , οι Άκραι , οι Θέστιοι και το Φίστυο. Με την

διαµόρφωση και την ισχυροποίηση της Αιτωλικής Συµπολιτείας , οι οχυρώσεις και τα

τειχίσµατα τα οποία περιφρουρούσαν την χώρα έγιναν ταυτόχρονα και οικισµοί , οι

οποίοι µάζεψαν οικισµούς από τις γύρω πεδινές εκτάσεις. Το 367 π.Χ. οι Αιτωλοί

εµφανίζονται ως Κοινόν , σύµµαχοι των Θηβαίων . Ακολούθησαν µακεδονικές

επιθέσεις και η καταστροφή του Θέρµου , όπου φυλάσσονταν όλοι οι θησαυροί του

Κοινού. Μετά την εγκαθίδρυση της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας , ακολουθούν την τύχη

των άλλων Ελληνικών πόλεων . Η ίδρυση της Νικόπολης , το 30 µ.Χ. επηρέασε

σηµαντικά την κατανοµή του πληθυσµού και την οικονοµία στην περιοχή. Πολλοί

Αιτωλοί συρρέουν στη νέα πόλη προς αναζήτηση καλύτερης τύχης µε αποτέλεσµα την

ερήµωση της περιοχής.

Από τη Ρωµαϊκή εποχή µέχρι την Επανάσταση του 1821, ο τόπος έχει να επιδείξει

σηµαντική πρόοδο πολιτιστικών εξελίξεων και αλλαγών οι οποίες συνοδεύονται συχνά

13

από καλλιτεχνικές εκφράσεις , στην αρχιτεκτονική , την ζωγραφική , την αγιογραφία ,

την ξυλουργική και την υφαντική.

Επισκεπτόµενοι τους παραλίµνιους οικισµούς σήµερα παρατηρούµε τη συνεχή

κατοίκηση της περιοχής από την αρχαιότητα έως τις ηµέρες µας και συνειδητοποιούµε

την πλούσια ζωή που περικυκλώνει τη λίµνη Τριχωνίδα και βρίσκεται σε συνεχή

εξέλιξη πάντα συνυφασµένη µε το υδάτινο στοιχείο.

Αρχίζοντας από την βόρεια πλευρά της λίµνης περνούµε µέσα από το Καινούργιο,

εξέλιξη του παλαιοτέρου χωριού που ήταν σκαλωµένο στις όχθες της λίµνης .

∆ιατηρεί ορισµένα ωραιότατα σπίτια του 18ου αιώνα τα οποία παρά την εγκατάλειψη,

δείχνουν ότι εδώ έζησαν άνθρωποι µε γούστο και λαϊκή σοφία . Στο λόφο που

δεσπόζει πάνω από την Παράβολα , διαγράφονται τείχη ( του 4ου π.Χ. αιώνα ) του

αρχαίου Βουκάτιου µε τους κυκλικούς πύργους . Τα τείχη είναι κτίσµατα του τέλους

του 4ου π.Χ. αιώνα , ενώ οι στρογγυλοί πύργοι είναι των βυζαντινών χρόνων. Νότια

του κάστρου απλώνεται η αρχαία νεκρόπολη . Στην κορυφή του λόφου της

ακροπόλεως , σώζεται η παλαιοχριστιανική Βασιλική της Κοίµησης της Θεοτόκου ,

ένα από τα σηµαντικότερα µνηµεία της Τριχωνίδας . ∆ιακρίνονται στον ναό τµήµατα

κεραµοπλαστικού διακόσµου , οδοντωτές ταινίες και διάφορα διακοσµητικά µοτίβα,

όπως ιχθυάκανθοι και ρόµβοι. Στο κάστρο της Παραβόλας , ο Οδυσσέας Ανδρούτσος

το 1821 απέκρουσε τον Όµερ Βρυώνη .

14

Φωτογραφικό υλικό από επισκέψεις των µαθητών στο κάστρο του Βουκατίου

( Παραβόλα ) στην περιοχή της λίµνης.

15

Το χωριό Βλυχός είναι κτισµένο στον περίβολο των τειχών της αρχαίας Εστίας . Λίγα

λείψανα έχουν αποµείνει από την αιτωλική πολιτεία , που βρίσκονταν κάτω από την

προϊστορική ακρόπολη των Θεστιαίων. Στο φυσικό πλάτωµα που σχηµατίζει η

ακρόπολη βρίσκεται το µοναστήρι του Βλυχού, µε υπέροχη θεά. Το καθολικό του

χρονολογείται γύρω στον 18ο αιώνα, έχει περίτεχνη ξυλόγλυπτη οροφή και τέµπλο και

είναι αφιερωµένο στην Κοίµηση της Θεοτόκου. Εδώ θήτευσε νεαρός ο ∆άσκαλος του

Γένους Ευγένιος Γιαννούλης. Κοντά στο χωριό Νεροµάνα , στον περιτοιχισµένο χώρο

της ακρόπολης του Φιστύου , βρίσκεται το Παλιοµονάστηρο. Σώζεται µόνο το

καθολικό του µε µισογκρεµισµένο τρούλο και θαυµάσιες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα

που χρήζουν άµεσης συντήρησης . Η χρονολογία 1372-73 που υπογράφουν οι

αγιογράφοι καθώς και το ύφος των τοιχογραφιών παραπέµπει στην ονοµαστή

Μακεδονική Σχολή του 14ου αιώνα και φανερώνει τη σπουδαιότητα του µνηµείου.

Στην άκρη του χωριού Μυρτιά βρίσκονται τα Λουτρά Μυρτιάς . Ανάµεσα από πυκνά

πλατάνια αναβλύζει η πηγή µε το ιαµατικό νερό , που χρησιµοποιείται από το τέλος

του 19ου αιώνα . Οι εγκαταστάσεις δεν έχουν σχέση µε τα πολυτελή spa, τα λουτρά

όµως έχουν αρκετό κόσµο το καλοκαίρι, κυρίως ηλικιωµένους. Αυτή η γωνία της

λίµνης προσφέρεται για µπάνιο. Είναι εντυπωσιακό πόσο καθαρά είναι τα νερά της

λίµνης . Μερικοί πιστεύουν πως η Τριχωνίδα είναι καθαρή , επειδή οι κάτοικοι δεν

έχουν καλή σχέση µε το νερό. Τεκµηριώνοντας την άποψη τους , υποστηρίζουν ότι οι

ψαράδες µιας τόσο µεγάλης λίµνης είναι λίγοι και οι παραλίµνιοι οικισµοί µακριά από

τις όχθες . Έτσι αποφεύγεται η υπεραλίευση και η µεγάλη ρύπανση, χωρίς αυτό να

σηµαίνει ότι δεν υπάρχουν προβλήµατα και µάλιστα σοβαρά, στη διαχείριση της

λίµνης . Η Μυρτιά , εκτός από τα λουτρά , έχει αρκετούς νερόµυλους . Το συγκρότηµα

του Θανάση Κωνσταντόπουλου λειτουργεί ασταµάτητα από το 1711. Περνά διαδοχικά

από πατέρα σε γιο. Οι πέτρινες µυλόπετρες αλέθουν το σιτάρι και το καλαµπόκι και ο

µυλωνάς πηγαινοέρχεται για να απλώσει τις φλοκάτες και τις κουβέρτες που πλύθηκαν

στη νεροτριβή.

16

Επίσης στην Μυρτιά

βρίσκεται και η παλαιά

Μονή Μυρτιάς, ένα

αξιόλογο ιστορικό

θρησκευτικό µνηµείο, το

οποίο αποτελεί πόλο έλξης

για πολλούς προσκυνητές

από όλα τα µέρη της

Ελλάδος.

Παντού γύρω ελαιόδενδρα και δάση από λεµονιές και πορτοκαλιές που ποτίζονται

απλόχερα από την λίµνη. Οι πεζούλες αποµεινάρια της έντονης άλλοτε αγροτικής

ζωής , λαξεµένες στις βουνοπλαγιές , προκαλούν δέος στον σύγχρονο άνθρωπο

µπροστά στο τιτάνιο έργο του µόχθου δεκάδων γενεών . Εγκατελειµένες στάνες και

αποµονωµένες αγροικίες είναι σκορπισµένες παντού . Η πέτρα είναι το κυρίαρχο

στοιχείο της ντόπια αρχιτεκτονικής , η οποία µοιάζει µε ηπειρωτική. Αυτό δεν είναι

τυχαίο , αφού πολλά σπίτια και µοναστήρια είναι φτιαγµένα από Ηπειρώτες

µαστόρους. Στο µικρό χωριό Αγια Σοφία έχει ένα πραγµατικό στολίδι τις δυο

εφαπτόµενες εκκλησίες – του 13ου αιώνα – που είναι χτισµένες µε πελεκηµένους

ογκολίθους από το αρχαίο ιερό της Ηγεµόνης Αρτέµιδος που προϋπήρχε . Η µέγιστη

απόδειξη της ιστορικής συνέχειας και δηµιουργικότητας του ανθρώπου.

Το Θέρµο είναι το κέντρο του Απόκουρου και το κεφαλοχώρι της Τριχωνίδας . Εδώ

στεγάζονται οι διοικητικές υπηρεσίες και η βιβλιοθήκη του Απόκουρου. Το αρχαίο

17

Θέρµο ήταν η ακρόπολη όλης της Αιτωλίας και το ιερό του Απόλλωνα , ιερό της

Αιτωλικής Συµπολιτείας και έδρα Κοινού. Καταστράφηκε από τους Μακεδόνες , τον

βασιλιά Φίλιππο . Αφού επέλεξε τα καλύτερα και τα πιο εύκολα µετακινούµενα

λάφυρα, τα υπόλοιπα τα έκαψε. Στο µοναδικό τοίχο που άφησε όρθιο στη πόλη χάραξε

την επιγραφή : « Θυµηθείτε το ∆ίον » , εκδικούµενος την καταστροφή του

µακεδονικού ιερού του ∆ίου από τους Αιτωλούς . Κοντά στο Θέρµο βρίσκεται ένα

άσηµο χωριουδάκι το Μέγα ∆ένδρο , γενέτειρα όµως του Κοσµά του Αιτωλού , του

σπουδαίου αυτού ∆άσκαλου του Γένους που βοήθησε το λαό ο οποίος υπέφερε τα

πάνδεινα από την τούρκικη κατοχή, βυθισµένος στην αµάθεια.

Στην νοτιοανατολική όχθη της Τριχωνίδας , υπάρχουν πολλά χωριά , οι πολιτείες του

Αρακύνθου. Η ζωή στους τόπους αυτούς διατηρεί κάποιον αρχαϊκό και απλοϊκό

χαρακτήρα . Στον κόσµο αυτό , δεν κινούνται άλλοι από τους ντόπιους , µόνιµα

εγκατεστηµένους εκεί και τους ξενιτεµένους οι οποίοι επιστρέφουν κάθε τόσο στη γη

των πατέρων, κι άλλοι από δέκα – δεκαπέντε αντιπρόσωπους των µεγάλων

καπνοβιοµηχανιών , που έρχονται µια – δυο φορές τον χρόνο να αγοράσουν την

παραγωγή της περιοχής . Τα χώρια είναι πυκνά , γιατί ο κάµπος κοντά στη λίµνη και η

πλάγια του Αρακυνθου µπορούν χωρίς δυσκολία να θρέψουν τόσους και

περισσότερους ανθρώπους . Ο τόπος είναι γεµάτος καπνοτόπια , λιοστάσια,

λαχανόκηπους και καρπερά δένδρα. Η περιοχή αυτή είναι η Μακρυνεία και είναι

φηµισµένη για τα καπνά της . Ο καπνός είναι παραδοσιακή καλλιέργεια , αν και τώρα

πλέον βρίσκεται σε φθίνουσα πορεία. Το µάζεµα και το στέγνωµα του καπνόφυλλου

γίνεται τώρα µε λιγότερο κοπιαστικές και χρονοβόρες µεθόδους από ότι στο παρελθόν.

Ένα από τα χώρια της Μακρυνείας η Γαβαλού, είναι γνωστή από τις µάχες και τις

κινητοποιήσεις του 1821, αποτελεί συνεχεία του αρχαίου Τριχώνιου, που έδωσε το

όνοµα του στη λίµνη. Το αρχαίο υδραγωγείο, οι τάφοι και οι τύµβοι που βρέθηκαν ,

επιβεβαιώνουν την ακµή της αρχαίας πόλης .

Αναγνωρίζοντας τη µεγάλη σηµασία της Τριχωνίδας για τη διατήρηση της φυσικής και

πολιτιστικής κληρονοµιάς , πέντε µη κερδοσκοπικοί και µη κρατικοί φορείς

δηµιούργησαν την Εταιρεία Προστασίας Τριχωνίδας. Για να µείνει η λίµνη έτσι όπως

είναι σήµερα η και να βελτιωθεί και να µην αλλοτριωθεί από τις αλόγιστες και

καταστροφικές ενέργειες των ανθρώπων , πρέπει να γίνει καλύτερη διαχείριση της . Τα

φυτοφάρµακα από τις καλλιέργειες και τα απόβλητα των παραλίµνιων οικισµών (

όλες δηλαδή οι εκφράσεις της κοινωνικότητας και της δηµιουργικότητας των

ανθρώπων ) να µην έχουν αποδεκτή τη λίµνη, χωρίς να έχει προηγηθεί βιολογικός

18

καθαρισµός. Το ψάρεµα , το κυνήγι και όλες οι δραστηριότητες να ελέγχονται και να

υπόκεινται σε νόµους. Επίσης η τουριστική αξιοποίηση του τόπου να είναι ήπια , στα

πλαίσια του αγροτοτουρισµού, γιατί εκτός από το σήµερα πρέπει να µεριµνήσουµε και

για το « αύριο ».

Μέχρι σήµερα έχει επικρατήσει ένα είδος τουρισµού που συνηθίσαµε να αποκαλούµε

« µαζικό τουρισµό » , τελευταία όµως παρατηρείται µια στροφή των προτιµήσεων των

τουριστών σε πιο επιλεκτικές και ανεξάρτητες µορφές τουρισµού. Οι µορφές αυτές

προσανατολισµένες στην αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων ζωής , διασκέδασης η

απόδρασης και επιβάλλουν έντονα µια έµφαση στην ποιότητα. Προφανώς βέρος αυτής

της ποιότητας αποτελεί το περιβάλλον και η λίµνη Τριχωνίδα προσφέρει τέτοιες

ευκαιρίες . Για τον λόγο αυτό η ανάληψη πρωτοβουλίας µε στόχο την επίτευξη

βιώσιµης τουριστικής ανάπτυξης σε σχέση µε το οικοσύστηµα της λίµνης , έχει άξια

σηµαντική για την πρόοδο της περιοχής.

6. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Προ τριακονταετίας η λίµνη φιλοξενούσε πληθώρα ψαριών και πουλιών , αλλά τόσο η

ποιοτική αλλαγή των νερών όσο και ο ανορθόδοξος τρόπος ψαρέµατος ( χρήση

δυναµίτη, µεγάλα δίχτυα µε µικρά µάτια µόλις 3 χιλιοστών ) και κυνηγιού ( κάθε σπίτι

και ένα δίκαννο , δηλητηριώδη δολώµατα κ.λ.π ) έχουν περιορίσει τον φυσικό πλούτο.

Η ποιοτική υποβάθµιση της λίµνης οφείλεται σε διάφορες δραστηριότητες και

ενέργειες τω κατοίκων των παραλίµνιων οικισµών , οι κυριότερες των οποίων είναι :

τα λύµατα των κατοικιών , των κτηνοτροφικών µονάδων και των ελαιοτριβείων , η

επιφανειακή και ανεξέλεγχτη εναπόθεση απορριµµάτων , τα λιπάσµατα και τα

φυτοφάρµακα . Οι δειγµατοληπτικές µετρήσεις και οι έλεγχοι που έχουν γίνει στα

νερά δείχνουν αυξηµένες ποσότητες νιτρωδών και αµµωνιακών ουσιών , ένδειξη

ρύπανσης από την άσκηση εντατικών µεθόδων στις γεωργικές δραστηριότητες .

Τα εγγειοβελτιωτικά έργα του Αχελώου και της λίµνης συντελούν στην ανάπτυξη της

γεωργίας αλλά και ρύπανση της λίµνης µε την επιφανειακή και την υπόγεια

αποστράγγιση των νερών της. Από την αριστερή πλευρά του Αχελώου όπου γίνεται η

υδροληψία , ξεκινάει η διώρυγα µε κατεύθυνση προς το Παναιτώλιο για άρδευση των

περιοχών Παναιτωλίου – Καινούργιου συνολικής έκτασης 130,000 στρεµµάτων . Η

πιο πάνω περιοχή στραγγίζει κυρίως την λίµνη Τριχωνίδα . Επιπλέον τα αρδευτικά

δίκτυα Μακρυνείας , Παραβόλας , Παντάνασσας και άλλων περιοχών , συνολικής

έκτασης 53,000 στρεµµάτων , αρδεύονται από την Τριχωνίδα αλλά και στραγγίζουν σ΄

αυτή .

19

Ένα άλλο σηµαντικό πρόβληµα είναι ο τρόπος διάθεσης των οικιακών λυµάτων µε

αποδέκτη τη λίµνη , χωρίς αυτά να υπόκειται σε κανένα έλεγχο η επεξεργασία. Όσον

αφορά τα ελαιοτριβεία , η διάθεση των λυµάτων τους αποτελεί ακόµη σηµαντικό

πρόβληµα για τον υγρότοπο , αλλά και για όλη την περιοχή. Η επεξεργασία των

λυµάτων ( κατσίγαρος ) θεωρείται ασύµφορη µε αποτέλεσµα να πέφτει στη λίµνη

τεράστιο οργανικό φορτίο και λάσπη.

Οι οργανωµένες κτηνοτροφικές µονάδες και ιδιαίτερα τα χοιροστάσια , λόγω του

µεγάλου οργανικού φορτίου υγρών και στερεών αποβλήτων τους , θα πρέπει να

διαθέτουν ειδικά συστήµατα για την συγκέντρωση και τη βιολογική επεξεργασία

τους. Στις κοινότητες γύρω από την λίµνη δεν γίνεται ταφή ή καύση απορριµµάτων ,

µε αποτέλεσµα να παρασύρονται κατά την χειµερινή περίοδο από τα νερά των

χειµάρρων και να καταλήγουν στην Τριχωνίδα.

Άλλοι παράγοντες υποβάθµισης του φυσικού πλούτου της λίµνης είναι το κυνήγι, η

20

αποξήρανση παραλίµνιων εδαφών , η επέκταση των καλλιεργειών σε βάρος της λίµνης

καθώς η καταστροφή του γύρω τοπίου από την διάνοιξη παραλίµνιου οδικού δικτύου

που δεν εξυπηρετεί καµιά ανάγκη. Όµως η µεγαλύτερη απειλή εµφανίστηκε όταν

θέλησαν να χρησιµοποιήσουν το νερό της Τριχωνίδας για την υδροδότηση της

Αθήνας. Ευτυχώς ο κίνδυνος αυτός πέρασε µια για πάντα για την Τριχωνίδα. Αντ΄

αυτού η λίµνη πρέπει να προστατευθεί και να αναπτυχθεί οικοτουριστικά για το καλό

των κατοίκων της περιοχής , αλλά και για να την αφήσουµε κληρονοµιά στις επόµενες

γενιές , εφόσον κι εµείς την παραλάβαµε από τους προγόνους µας .

7. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΙΜΝΗ

ΤΡΙΧΩΝΙ∆Α

Η Τριχωνίδα αποτελεί ανεκτίµητο φυσικό, κοινωνικό, οικονοµικό και πολιτιστικό

κεφάλαιο. Η αξία της από εκπαιδευτική άποψη είναι ανεκτίµητη, γιατί είναι σε

συµφωνία µε τις τρεις περιοχές µάθησης και εµπειρίας της ταξινοµίας των διδακτικών

στόχων:

• Τη γνωστική, προσανατολισµένη στα γεγονότα

• Τη συναισθηµατική, προσανατολισµένη στα συναισθήµατα

• Την ψυχοκινητική, προσανατολισµένη στη δράση

Στο επίπεδο των γνώσεων συναντώνται οι φυσικές επιστήµες, η οικονοµία, η

τεχνολογία αλλά και οι ανθρωπιστικές επιστήµες που ερµηνεύουν τα γεγονότα. Στο

επίπεδο των συναισθηµάτων είναι ιδανικός χώρος απόλαυσης, απόδρασης αλλά και

21

έκφρασης ποικίλων συναισθηµάτων, σκέψεων και επικοινωνίας, Στο επίπεδο των

δραστηριοτήτων µια σειρά αυτοσχέδιων επινοήσεων (Brainstorming) βρίσκουν

διέξοδο σε κατασκευές, δραµατοποιήσεις και άλλες πρωτοβουλίες.

Συνεπώς σκοπός του προγράµµατος δεν είναι µόνο να γνωρίσουν οι µαθητές το

φυσικό οικοσύστηµα της λίµνης, αλλά κυρίως να συνειδητοποιήσουν τη σχέση

φυσικού, κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, να ανακαλύψουν τις αιτιώδεις

σχέσεις, να εξηγήσουν, να αποδώσουν ευθύνες για τα προβλήµατα που θα εντοπίσουν,

αλλά και οπωσδήποτε να κάνουν κατά το δυνατό της ηλικίας τους και των γνώσεών

τους, προτάσεις για θετικές επεµβάσεις.

Ο σχεδιασµός του προγράµµατος ακολουθεί τη λογική κατάστρωση ενός project και

επικεντρώνεται σε στόχους και θεµατικές οµάδες εργασίας που θα καθοριστούν από

κοινού από την οµάδα των εκπαιδευτικών και µαθητών από τις πρώτες συναντήσεις

τους. Οι προτεινόµενες δραστηριότητες και δράσεις θα πρέπει να ενθουσιάζουν τα

παιδιά ώστε να τα κινητοποιούν, χωρίς όµως να ξεπερνούν τις πραγµατικές τους

δυνατότητες.

Οι στόχοι, το περιεχόµενο και οι δραστηριότητες του προγράµµατος είναι:

• Χαρτογράφηση της περιοχής της λίµνης και δηµιουργία µακέτας υπό κλίµακα.

• Φωτογράφηση, ηχογράφηση και βιντεοσκόπηση της βιοποικιλότητας του

22

οικοσυστήµατος. Συλλογή πληροφοριών για την παλαιότερη κατάστασή του και

σύγκριση µε το σήµερα.

•

• Αναζήτηση πληροφοριών (µυθολογικών και ιστορικών) σε βιβλιοθήκες, περιοδικά,

εφηµερίδες, διαδίκτυο και σε κατοίκους της περιοχής, κυρίως στους

γεροντότερους. Επισκέψεις σε χώρους ιστορικών µνηµείων.

• Συλλογή πληροφοριών για τα ήθη και έθιµα (κυρίως τα ιδιαίτερα κάθε

παραλίµνιας περιοχής), τις παραδόσεις, τους οικονοµικούς τους πόρους σε σχέση

µε τη λίµνη και τις ασχολίες τους. Επισκέψεις σε τόπους παραδοσιακής ασχολίας

(π.χ. νερόµυλος, νεροτριβή) και σε κοινωνικές εκδηλώσεις των κατοίκων (π.χ.

θρησκευτικές πανηγύρεις).

• Εύρεση δυνατοτήτων ήπιας τουριστικής ανάπτυξης στα πλαίσια του

οικοτουρισµού σε σχέση µε την οικονοµική ανάπτυξη της περιοχής (νέες θέσεις

εργασίας, παραµονή περισσότερων κατοίκων στις πατρίδες τους).

• Προβολή των αποτελεσµάτων του προγράµµατος στο σχολείο, στα τοπικά µέσα

ενηµέρωσης µε σκοπό την ενηµέρωση όλων σχετικά µε την αξία και τις

δυνατότητες του οικοσυστήµατος να συµβάλει στην ανάπτυξη της περιοχής και τη

σηµασία της προστασίας του από τις ανθρώπινες δραστηριότητες.

• Εκδηλώσεις σε συνεργασία µε το ∆ήµο, Σύλλογο Γονέων, ∆ασαρχείο, Συλλόγους

και φορείς που ασχολούνται µε την προστασία του περιβάλλοντος. Οι εκδηλώσεις

αυτές θα µπορούσαν να φέρουν σε επαφή όλους τους κατοίκους των παραλίµνιων

οικισµών και να συνειδητοποιήσουν ότι µόνο µε κοινή δράση θα προστατευτεί η

λίµνη τους, εφόσον είναι όλοι εµπλεκόµενοι. Θα µπορούσε να γίνει ένα µαθητικό

φεστιβάλ από όλα τα σχολεία της περιοχής που θα περιελάµβανε θεατρική

παράσταση, χορούς, εκθέσεις του φωτογραφικού υλικού του οικοσυστήµατος κ.ά.

Άλλες δραστηριότητες σε σχέση µε το φυσικό περιβάλλον µπορούν να είναι:

23

• Συµµετοχή σε οµαδικά παιχνίδια προσοµοίωσης τροφικής αλυσίδας και ανάπτυξης

δυναµικής της οµάδας µε επίδειξη οµαδικού συνεργατικού πνεύµατος και αποδοχή

των όποιων διαφορετικών ιδεών.

• Υιοθεσία ενός δέντρου. Ρωτούν για τις ανάγκες του σε νερό, θρεπτικά συστατικά

και οξυγόνο. Μαθαίνουν για τις σχέσεις του µε τους ανθρώπους και τα ζώα, το

ρόλο του στην τροφική αλυσίδα, για τις περιόδους ανθοφορίας και καρποφορίας

του, για το πώς βλέπει τη ζωή κάτω από τις σηµερινές κλιµατικές συνθήκες.

Κάνουν το ίδιο µε ένα ζώο που ζει στην περιοχή της λίµνης.

• Ενεργοποιώντας τις αισθήσεις τους κατά τη διάρκεια των περιπάτων τους στη

λίµνη καταγράφουν τους ήχους σύµφωνα µε τα συναισθήµατα που τους

δηµιουργούν (γοητευτικοί ή ενοχλητικοί).Το ίδιο γίνεται µε τις οσµές (δυσάρεστες

ή ευχάριστες). Προσπαθούν να σκεφτούν αν οι εικόνες που βλέπουν γύρω τους

θυµίζουν ένα τραγούδι, ένα ποίηµα, µια φωτογραφία, έναν πίνακα ζωγραφικής, µια

κινηµατογραφική σκηνή.

• Περπατώντας κατά µήκος των ακτών της λίµνης και κοιτώντας προσεκτικά

καταγράφουν κι αν µπορούν συλλέγουν ευρήµατα από ίχνη ζώων (φωλιές, αυγά,

φτερά, ίχνη ποδιών κ.ά.).Συλλέγουν και καρπούς δέντρων αναγνωρίζοντας ποιοι

τρώγονται και ποιοι όχι.

Φωτογραφικό υλικό από επισκέψεις των µαθητών στην περιοχή της λίµνης.

24

25

Φωτογραφικό υλικό από επίσκεψη στο ΚΕ.ΠΕ.ΤΡΙ. των µαθητών στην περιοχή της

λίµνης.

26

Στο πλαίσιο του κοινωνικού και πολιτιστικού ρόλου του οικοσυστήµατος οι µαθητές

θα σηµειώσουν όλες τις οµάδες ανθρώπων που προσβλέπουν στην Τριχωνίδα για

διάφορους λόγους:

Ιδιοκτήτης καφετερίας, εστιατορίου

Φωτογράφος

Ξενοδόχος

Ψαράς

Μυλωνάς

Γεωργός

Μελισσοκόµος

Κυνηγός

Ιδιοκτήτης ελαιοτριβείου

Είναι η κοινωνική οµάδα στην οποία θα απευθυνθούν κυρίως οι µαθητές στο πλαίσιο

της ενηµέρωσης για τους κινδύνους από την συνύπαρξή τους µε τη λίµνη καθώς και

την αξία και τις δυνατότητες ανάπτυξης που τους προσφέρει.

Πληροφορούνται για την ύπαρξη καλλιτεχνών (ζωγράφοι, ποιητές κ.ά.) που

κατάγονται από την περιοχή των παραλίµνιων οικισµών και για την επίδραση που

δέχθηκαν στο έργο τους από το φυσικό περιβάλλον. Μπορούν να οργανώσουν έκθεση

ή εκδήλωση αφιερωµένες στους καλλιτέχνες.

Οι µαθητές αναζητώντας πληροφορίες για καλλιτέχνες, είχαν την τύχη να συζητήσουν

µε την κυρία Ελευθερία Καµαριάρη, δασκάλα αγγλικών στο σχολείο τους, που

γεννήθηκε και µεγάλωσε στο Καινούριο Τριχωνίδας. Γνώρισαν το έργο τους και

διαπίστωσαν ότι αυτό επηρεάστηκε από τα βιώµατά της σε σχέση µε το φυσικό

παραλίµνια περιβάλλον. Αρκετοί πίνακες ζωγραφικής της έχουν σαν θέµα τη φύση :

τοπία, δένδρα και λουλούδια που καθορίζουν την χλωρίδα γύρω από την λίµνη

Τριχωνίδα.

27

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Η αξιολόγηση του προγράµµατος αποτελεί µια διαδικασία δηµιουργική και ευχάριστη

και αφορά στη συνολική ή στις επιµέρους εµπειρίες που αποκτήθηκαν κατά τη

διάρκεια εφαρµογής του. Μέσω αυτής της διαδικασίας είναι δυνατό να διαπιστώσουµε

τι κατάκτησαν οι µαθητές σε σχέση µε τους αρχικούς στόχους και σε ποιο βαθµό,

ποιες ήταν οι αδυναµίες κ.λ.π. Η αξιολόγηση του προγράµµατος θα πρέπει να ελέγχει

την αποτελεσµατικότητα και την επάρκεια όσον αφορά τις διαδικασίες υλοποίησής

του, τα προϊόντα του και τα αποτελέσµατά του.

Τα εργαλεία αξιολόγησης συνήθως είναι τεστ (ερωτήσεις ανοικτής απάντησης,

υποχρεωτικής επιλογής, σωστού- λαθεµένου, επιλογής συνδυασµών, ηµιτελών

ερωτήσεων, συµπλήρωση παραγράφου, πολλαπλών επιλογών) εκθέσεις, µια

περιγραφή, ένα παιχνίδι ρόλων ή προσοµοίωσης κ.ά.

Απαραίτητο είναι να γίνεται και µια γενική αυτοαξιολόγηση της οµάδας συζητώντας

και καταγράφοντας τι προσέφερε το πρόγραµµα, τι αδυναµίες είχε και τη ερωτηµατικά

δηµιούργησε.

Παρακάτω παρουσιάζονται µερικοί πίνακες που καλούνται να συµπληρώσουν οι

28

µαθητές στο πλαίσιο της αξιολόγησης:

Κίνδυνοι για την Τριχωνίδα

Είδος Προέλευση Εκτίµηση

( µεγάλος ή µικρός)

Παραγωγικές δραστηριότητες στην Τριχωνίδα

Είδος δραστηριότητας Σχετικό επάγγελµα

Για τις αξίες της Τριχωνίδας ως οικοσυστήµατος

Αξία Σχετικό επάγγελµα

Επιστηµονική

Εκπαιδευτική

Αντιπληµµυρική

Αρδευτική

Ερευνητική

Αλιευτική

Πολιτισµική

Αναψυχής

Ρυθµιστική του κλίµατος

29

Κτηνοτροφική

Βιολογική

Ρυθµιστική της ποιότητας του νερού

Θηραµατική

Ιστορική

Ποιες από τις παρακάτω ανθρώπινες επεµβάσεις διαπίστωσες και πώς τις

αξιολογείς;

Αξιολόγηση Είδος παρέµβασης

Θετική Αρνητική

Ανέγερση κτισµάτων

Αντλιοστάσια

Ξενοδοχεία

Αθλητικές εγκαταστάσεις

Απόρριψη σκουπιδιών

Βιοµηχανικές εγκαταστάσεις

Χοιροτροφικές µονάδες

Παραλίµνιος δρόµος

Υδατοκαλλιέργειες

Παρατηρητήρια πουλιών

Απόρριψη λυµάτων οικισµών

Αποψίλωση παραλίµνιας βλάστησης

Κόψιµο καλαµιών

Ύπαρξη νερόµυλων

30

ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

ΣΚΑΒΑΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

46

ΠΟΙΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ∆ΕΝ∆ΡΟ ΠΟΥ ΥΙΟΘΕΤΗΣΑ : Η ΙΤΙΑ

- Αγαπηµένη µου ιτιά

πώς γέρνεις πάνω στα νερά ;

- Μα δε µου φτάνει το νερό

από τις ρίζες µου να πιώ.

Και µε τα φύλλα προσπαθώ

Να ξεδιψάσω λίγο εγώ.

- Θέλεις να σε βοηθήσω εγώ ;

Για πες µου, πώς το κάνω αυτό ;

- Μόνο µια χάρη σου ζητώ :

να’ χεις καθάριο το νερό.

Τη λίµνη να την αγαπάς να την προσέχεις, µην τη χαλάς !!

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΜΑΜΑΛΗ

∆ΗΜΗΤΡΑ ∆ΡΑΚΟΛΠΟΥΛΟΥ

ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΒΑΙΝΑ

47

Βιβλιογραφικές πηγές:

«Τριχωνίδα: υδάτινες ανταύγειες», Γρηγόρης Τσούνης , Αθήνα – 1996

«Βιώσιµη Ανάπτυξη µε την Περιβαλλοντική Αγωγή» Νοµαρχιακή

Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι 1997

«Αιτωλοακαρνανία: Το φυσικό πάρκο της Ελλάδας», Νοµαρχιακή

Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι 1997

Εφηµερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ» Αγρινίου, σειρά άρθρων Κώστα Μαυρέλη, µε τον

γενικό τίτλο: «Τριχωνίδα = Πηγή ζωής» 1997

«ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ: Τόποι – Μνηµεία – Ιστορία», Ιστορική –

Αρχαιολογική εταιρεία ∆υτ. Στερεάς Ελλάδας, Αγρίνιο 1995

Η Ελληνική Φύση, τόµος ΚΕ έκδοση Καθηµερινή

Λίµνη Τριχωνίδα, Περιηγήσεις, τεύχος 9, έκδοση Ηµερεσία

«Περιβαλλοντική Αγωγή», Πανεπιστήµιο Πατρών – ΥΠΕΠΘ/ ΕΠΕΑΚ,

«Περιβάλλον και Εκπαίδευση», Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης –

Υ.ΠΕ.ΧΩ.∆Ε./ Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος,