ΦΦΓ02: Ιστορική Γλωσσολογία– Ενότητα 8

∆ιδάσκοντες: ∆ιονύσης Γούτσος & Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού

1

Ενότητα 8: Προς τη σύγχρονη Ελληνική Στην ενότητα αυτή εξετάζουµε: - τη φράγκικη, βενετσιάνικη και τουρκική επίδραση στην Ελληνική γλώσσα - τις νεοελληνικές διαλέκτους - τον καθαρισµό του λεξιλογίου - το γλωσσικό ζήτηµα - τις ιδιαιτερότητες της Ελληνικής.

1. Πηγές της σύγχρονης Ελληνικής

Σύµφωνα µε τον Mackridge, «από το 1821 µέχρι σήµερα η Ελληνική γλώσσα – στις

διάφορες προφορικές και γραπτές εκδοχές της – έχει υποστεί µεγαλύτερες µεταβολές απ’

αυτές που σηµειώθηκαν σε οποιαδήποτε εθνική γλώσσα της δυτικής Ευρώπης στο ίδιο

χρονικό διάστηµα» (2000: 236). Έχοντας αναλύσει τη διαχρονική βάση της σύγχρονης

Ελληνικής, µπορούµε τώρα να στραφούµε στις κύριες γλωσσικές πηγές, από τις οποίες

άντλησε.

Κατά πρώτον, η γλωσσική επαφή ανάµεσα στους Έλληνες και τους Φράγκους και

τους Ενετούς κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας/ενετοκρατίας, καθώς και µε τους

Τούρκους κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας διαµόρφωσαν περιοχές του λεξιλογίου που

επηρεάστηκαν από τις αντίστοιχες γλώσσες. Για παράδειγµα, φραγκικής προέλευσης είναι

πολλά ανθρωπωνύµια και τοπωνύµια όπως Αµαλία, Φλώρα, Μαργαρίτα, Λοΐζος, Σαντορίνη,

Πλοµάρι, Μαλεβίζι κ.λπ. Η βενετσιάνικη επίδραση είναι εµφανής στη ναυτική ορολογία

(άλµπουρο, βαρκάδα, γολέτα, γρέγος), στο κοινό λεξιλόγιο (βελούδο, γαλαντόµος, καντάδα,

κατσάδα, καδένα), σε τοπωνύµια (Πόρτο-, Κάβο-, Σπέτσες) και σε αντιδάνεια (γαλαρία <

galleria < κᾶλον, γαρίφαλο < garofolo < καρυόφυλλον). Η τουρκική επίδραση είναι

εµφανής στην ορολογία της µαγειρικής (κεφτέδες, ντολµαδάκια, ιµάµ-µπαϊλντί), στο ποιητικό

λεξιλόγιο (ρουµάνι, ντορής, κρεµεζί, νταλκάς), σε εκφραστικές λέξεις του κοινού λεξιλογίου

(εργένης, ρουσφέτι, τεµπέλης, ζόρι), καθώς και σε επιθήµατα όπως –λής, -λίκι, -τζής/τσής,

χρώµατα σε -ί κ.λπ.

∆ευτερευόντως, η διάσπαση της Κοινής σε γεωγραφικές παραλλαγές οδήγησε κατά

την περίοδο από τον 10ο ώς τον 12

ο αι. στις νεοελληνικές διαλέκτους και τα ιδιώµατα.

Κατεξοχήν διάλεκτοι είναι η τσακωνική, η ποντιακή, τα ελληνικά της Καππαδοκίας και της

Κάτω Ιταλίας. Η κυπριακή και η κρητική αποτελούν τις πιο ζωντανές νεοελληνικές

διαλέκτους, µε µεγαλύτερη ωστόσο σύγκλιση µε την κοινή νεοελληνική από τις

προηγούµενες. Τέλος, τα τοπικά ιδιώµατα διαιρούνται σε δύο κύριες οµάδες, τα νότια

ιδιώµατα µε οµαλό φωνηεντισµό και τα βόρεια ιδιώµατα, µε στένωση ή κώφωση των άτονων

ΦΦΓ02: Ιστορική Γλωσσολογία– Ενότητα 8

∆ιδάσκοντες: ∆ιονύσης Γούτσος & Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού

2

e, o σε i, u και σίγηση των άτονων u (µέσα στη λέξη) και i (σε τελική και µέση θέση).

Ηµιβόρεια είναι τα ιδιώµατα που παρουσιάζουν µόνο τη στένωση ή µόνο τη σίγηση.

Η λογοτεχνία µας διασώζει µια εικόνα της διαλεκτικής ποικιλίας της Ελληνικής πριν

από την επικράτηση της κοινής προφορικής γλώσσας µε την αναγόρευση της Αθήνας σε

πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.

Χῖος: Νά διαβάσουμεν τώρη τή λίστα, νά δγιοῦμεν ἲντα φαγιά μᾶς ἒχει.

Λογιώτατε, διαβάστεν τη ἐσεῖς τή λίστα. (Τῷ δίδει τόν κατάλογον.)

Λογιώτατος: (Ἀναγινώσκει.) Σούπαν ἀπό κολοκύνθια, βραστόν βούδινον,

ἐντράδαν, κιοφτέδας, δολμάδας. (Ἀφίνει τόν κατάλογον.) Ταῦτα τουρκιστί

ἐγεγράφατο, ἃπερ δή καί ἰλιγγιᾷ με ἀναγινώσκοντα. (Πρός τόν Κύπριον.)

Ἀνάγνωθι οὖν σύ, Κύπριε.

Κύπριος: (Ἀναγινώσκει.) Πουρέκκιν, κεπάππιν, καταΐφιν, ψωμμίν, κρασσίν,

τυρίν, ψάριν ψηττό, ψάριν βραστό, φροῦττα, καί ποκλαβάτιν.

Ἀνατολίτης: Ἂδαμ! μπακλαβᾶ πές το, μπρέ! (Πρός τόν Ξενοδόχον.) Ἀμέ ντικό

μου παστουρμᾶ; ∆. Κ. Βυζάντιος, Η Βαβυλωνία, σ. 9

Η παρουσία ωστόσο των διαλέκτων στη νεότερη λογοτεχνία είναι µάλλον περιθωριακή όπως

δείχνει και το παράδειγµα του Παπαδιαµάντη.

- Μπάρμπα, ἡ γ’ναῖκα σ’ ἒφ’κι.

- Ἒφυγε; Ποῦ πάει; εἶπεν ἐξαφνισθείς ὁ χρηστός ἀνήρ.

- Δέ ξέρου.

- Δέ ξέρεις; Κι ἀπό ποῦ τό’ μαθες;

- Οὑ Βασίλ’ς τς Μάρκινας ἢτανε κειδά στού γιαλό κί τ’ν εἶδιι.

- Καί ποιός εἶν’ αὐτός, οὑ Βασίλ’ς τς Μάρκινας;

Το παιδίον στραφέν πρός τήν θύραν εἶπε:

- Νά, κείνους ἀπ’ στέκιτι ὂξ’ ἀπ’ τήν πόρτα.

Ὁ κύρ Μοναχάκης καί οἱ τέως ὁμιληταί του, τῶν ὁποίων μεγάλως ἐκεντήθη ἡ

περιέργεια, ἐστράφησαν ὃλοι πρός τήν θύραν

Α. Παπαδιαμάντης, «Η Νοσταλγός»

Κατά τρίτο λόγο, το λεξιλόγιο της κοινής νεοελληνικής διαµορφώθηκε σε µεγάλο

βαθµό από τους λόγιους του διαφωτισµού και του 19ου

αι. που αναβίωσαν αρχαίες ελληνικές

λέξεις ή δηµιούργησαν ελληνικές λέξεις για καινούργιες έννοιες και αντικατέστησαν πολλές

λέξεις ξενικής προέλευσης µε καινούργιες από ελληνικές ρίζες. Αρχαίες λέξεις που

αναβίωσαν για να χρησιµοποιηθούν µε άλλη σηµασία είναι: αλληλογραφία, θερµοκρασία,

ΦΦΓ02: Ιστορική Γλωσσολογία– Ενότητα 8

∆ιδάσκοντες: ∆ιονύσης Γούτσος & Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού

3

υπάλληλος, βιοµήχανος, ταχυδρόµος. Νεόπλαστες λέξεις από ελληνικές ρίζες είναι:

πολιτισµός, ζαχαροπλαστείο, πανεπιστήµιο, δηµοσιογράφος, πρωτοβουλία, ποδήλατο,

θερµοσίφωνο. Σηµασιολογικά δάνεια που δηµιουργήθηκαν από τη µετάφραση ξένων όρων

µε τη χρήση ελληνικών ριζών είναι: αεροπλάνο (υβρίδιο), τηλέφωνο, ανέκδοτο – αυτοκίνητο,

σιδηρόδροµος, αλεξικέραυνο, βραχυκύκλωµα, διεθνής, αλλά και φράσεις όπως: σε τελευταία

ανάλυση, σε καθηµερινή βάση κ.λπ. Με αυτόν τον τρόπο, πολλές ξένες λέξεις που

χρησιµοποιούνταν ευρύτατα την εποχή του αγώνα αντικαταστάθηκαν από καινούργιες

ελληνικές λέξεις (ασκέρι – στρατός, οντάς – δωµάτιο, µινίστρος – υπουργός, γαζέτα –

εφηµερίδα, φαµίλια – οικογένεια), αν και πολλές λόγιες λέξεις δεν επικράτησαν ποτέ

(παντελόνι – περισκελίς, γραβάτα – λαιµοδέτης).

2. Το γλωσσικό ζήτηµα

Η εξέλιξη του αττικισµού της ελληνιστικής περιόδου και των διαδοχικών αναβιώσεών του

στο Βυζάντιο οδηγεί στις απαρχές του γλωσσικού ζητήµατος στη νεότερη εποχή, στα µέσα

του 18ου

αι., όταν ο ελληνισµός προσπαθεί να διαµορφώσει το γλωσσικό όργανο που θα του

επιτρέψει να πλησιάσει τα πολιτιστικά επιτεύγµατα της ∆ύσης. Οι ακραίοι αρχαϊστές

συνεχίζουν έτσι κατά κάποιο τρόπο την παράδοση των λογίων του Βυζαντίου σε µια εποχή

που η οµιλούµενη γλώσσα είχε αποµακρυνθεί ακόµη περισσότερο από το φανταστικό

πρότυπο της δόκιµης αττικής, ενώ ο Κοραής εισάγει τη «µέση οδό» ως συµβιβαστική λύση

µε έµφαση στην καθαρολογία.

Σε ιδεολογικό επίπεδο, η διάσταση των µορφών της γλώσσας συνεχίστηκε µε τη

διαµάχη καθαρευουσιάνων και δηµοτικιστών, που έµελλε να λήξει οριστικά µε την

εκπαιδευτική µεταρρύθµιση του 1976, που καθιερώνει τη νεοελληνική σε όλες τις βαθµίδες

της γενικής εκπαίδευσης. Η επικράτηση της νόρµας που πλησίαζε στην καθοµιλουµένη

γλώσσα σε όλο και περισσότερα κειµενικά είδη, µε κυρίαρχο τη λογοτεχνία, συνέβαλε

αποφασιστικά στην κατεύθυνση αυτή.

Η διάκριση δηµοτικής-καθαρεύουσας φαίνεται ότι αντιστοιχούσε µάλλον σε δύο

ιδεατούς πόλους παρά στη γλωσσική πραγµατικότητα. Μια πιο χρήσιµη αφετηρία αποτελεί η

διάκριση που διαπιστώνει ο André Mirambel το 1937 σε πέντε γλωσσικές καταστάσεις: την

καθαρεύουσα (επίσηµη γλώσσα του κράτους, της διοίκησης, της εκπαίδευσης), τη µικτή

(επίσηµη γλώσσα σε ανεπίσηµα περικείµενα), την οµιλουµένη ή καθοµιλουµένη (γλώσσα της

αθηναϊκής κοινωνίας και των πόλεων), τη δηµοτική (µητρική γλώσσα, φυσική εξέλιξη της

Ελληνικής, σε οικείες καταστάσεις) και τη µαλλιαρή (νόρµα της δηµοτικής σύµφωνα µε τους

δηµοτικιστές). Σύµφωνα µε τη διάκριση αυτή, η κατάσταση της σύγχρονης Ελληνικής θα

ΦΦΓ02: Ιστορική Γλωσσολογία– Ενότητα 8

∆ιδάσκοντες: ∆ιονύσης Γούτσος & Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού

4

πρέπει να περιγραφεί µάλλον µε όρους πολλαπλής αντίθεσης λειτουργικών ποικιλιών παρά

µε όρους δυαδικής αντίθεσης όπως διγλωσσία ή κοινωνική διγλωσσία που διακρίνουν µια

υψηλή και µια χαµηλή ποικιλία (diglossia, κατά Ferguson και Fishman). Η σηµερινή διφυΐα

του φωνολογικού και µορφολογικού συστήµατος (π.χ. χτ, φτ – κτ, φθ και εργαστήριο –

εργαστήρι) και διτυπία του λεξιλογικού συστήµατος (π.χ. άρτος – ψωµί, δίκτυο – δίχτυ)

µπορεί να ερµηνευτεί επαρκέστερα µε αναφορά στις πολλαπλές παραµέτρους γλωσσικής

ποικιλίας (βλ. Ενότητα 5), δηλαδή σε σχέση µε την κοινωνική, γεωγραφική και κειµενική

λειτουργική διαφοροποίηση της γλώσσας.

3. Ιδιαιτερότητα της σύγχρονης Ελληνικής

Τα φαινόµενα της συνέχειας και της ασυνέχειας που παρατηρούνται στη µακραίωνη ιστορία

της ελληνικής γλώσσας (µε γραπτές µαρτυρίες από το 1500 π.Χ.) δεν είναι σίγουρα

µοναδικά ανάµεσα στις γλώσσες του κόσµου. Το ίδιο και οι συνεχείς γλωσσικές επαφές που

έχουν εµπλουτίσει µε πολλαπλούς τρόπους την Ελληνική. Ωστόσο, οι συγκεκριµένες

ιστορικές συνθήκες εξέλιξης της Ελληνικής έχουν διαµορφώσει δύο παράγοντες

ιδιαιτερότητας της γλώσσας, τη διεθνιστική και τη διαχρονική ευελιξία.

Καταρχάς, η Ελληνική έχει αποτελέσει τη βάση για τη διαµόρφωση ενός κοινού

λεξιλογίου των ευρωπαϊκών λαών µε το σχηµατισµό πολυάριθµων διεθνισµών, λέξεων που

απαντούν σε πολλές γλώσσες µε παρόµοια µορφή και σηµασία. Η ικανότητα αυτή οφείλεται

στο διαχρονικό γόητρο και την οικουµενικότητα της Ελληνικής ως διεθνούς γλώσσας του

πολιτισµού και του εµπορίου την εποχή της Αλεξανδρινής Κοινής, ως γλώσσας πολιτισµού

και επίσηµης γλώσσας του χριστιανισµού στο Βυζάντιο, ως γλώσσας του πνεύµατος στην

Αναγέννηση. Με την παγκοσµιοποίηση που συνδέεται και µε την επικράτηση της ορολογίας

των επιστηµών και της τεχνολογίας οι ελληνικές ρίζες αποκτούν ευρύτερη εξάπλωση. Τα

ακόλουθα παραδείγµατα προέρχονται από την εξάπλωση των ελληνικών ριζών στη Γαλλική

(Πηγή: Bouffartigue, Jean & Anne-Marie Delrieu 1985. Trésors des racines grecques. Paris:

Belin.)

Τροπικότητες

1. απουσία, καλό, κακό

a-/an- acéphale, anarchie, amoral,

apolitique

eu- euphorie, euthanasie

ortho- orthodoxie, orthographe

caco- cacophonie

dys- dysenterie, dyslexie

2. ίδιο και άλλο

ΦΦΓ02: Ιστορική Γλωσσολογία– Ενότητα 8

∆ιδάσκοντες: ∆ιονύσης Γούτσος & Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού

5

aut-/auto- autochtone, autographe, automate

homo- homonyme, homologue

all- allergie, allégorie

hétéro- hétérogène, hétéroclite

3. είναι και φαίνεσθαι

onto- ontologie, paléontologie

-oïde anthropoïde, sphéroïde

pseudo- pseudonyme

Ποσότητα

1. µη µετρήσιµη

oligo- oligarchie

poly- polygame, polygone, polype

hyper- hypernerveux, hypermarché

hypo- hypothèse, hypoténuse

pan (to)- panacée, panthéon, pantomime

holo- holocauste, hologramme

hémi- hémiplégie, hémiptère

-mère polymère, isomère

iso- isotopes, isomère

2. µετρήσιµη

mono- monarchie, monogramme

proto- prototype, protohistoire

di- diptère, diptyque

dicho- dichotomie

diplo- diplopie, diplocoque

deutéro- deutéronome

tri- triade, trigone

tétra-, penta-, hexa-, octa-, ennéa etc.

kilo-, myria-, méga-, micor-, nano- etc.

Σχέσεις

anti- antiaméricain, antipodes

philo- philanthrope, philosophie, cinéphile

miso- misanthrope, misogyne

-phob- xénophobe, agoraphobie

érot- érotique, érotomane

-latr- idolâtre

polém- polémique

arch- archange, architecte, anarchie

-crate aristocratie, démocratie, technocrate

mim- mimétique, pantomime

Χώρος

-topo- topographie, biotope

acro- acrobate, acrostiche

endo- endogène, endogamie, endocrine

ΦΦΓ02: Ιστορική Γλωσσολογία– Ενότητα 8

∆ιδάσκοντες: ∆ιονύσης Γούτσος & Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού

6

ecto-/ exo- ectoplasme, exogamie

méso- mésolithique

para- paraphrase, paranoïa, paragraphe

péri- périphérie, périple, périphrase

ciné-/-kines- cinétique, cinématique, kinésithérapie

-drome palindrome, syndrome

-gyr- gyroscope

palin- palimpseste

strobo- stroboscope, apostrophe

dia- diagonale, dialyse

syn-/ sym- syllabe, symbiose

schizo- schizophrène, schisme

télé- télécommunications

-trop- tropisme, tropique, psychotrope

-zygo- zygote, syzygie

Χρόνος

chrono- anachronisme, chronologie, synchrone

arché- archéologie, archétype, archives

paléo- paléographie, paléontologie

néo- néophyte, néologisme, néon

méta- métamorphose, métalinguistique

Τη χρήση αυτή των διεθνισµών στην επιστηµονική ορολογία εκµεταλλεύεται ο καθηγητής

Ξενοφών Ζολώτας στην περίφηµη οµιλία του στο ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο (26/9/1957).

Kyrie, I eulogize the archons of the Panethnic Numismatic Thesaurus and the Oecumenical

Trapeza for the orthodoxy of their axioms, methods and policies, although there is an episode of cacophony of the Trapeza with Hellas.

With enthusiasm we dialogue and synagonize at the synods of our didymous Organizations in which polymorphous economic ideas and dogmas are analyzed and syntherized.

Our critical problems such as the numismatic plethora generate some agony and melancholy. This phenomenon is characteristic of our epoch. But, to my thesis we have the dynamism to program therapeutic practices as a prophylaxis from chaos and catastrophe.

In parallel a panethnic unhypocritical economic synergy and harmonization in a democratic climate is basic.

I apologize for my eccentric monologue. I emphasize my eucharistia to your Kyrie to the eugenic and generous American Ethnos and to the organizers and protagonists of this Amphictyony and the gastronomic symposia...

Κατά δεύτερο λόγο, η σχετική συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, µε την έννοια που

αναπτύξαµε, διευρύνει το γλωσσικό ρεπερτόριο των οµιλητών της σύγχρονης Ελληνικής µε

µοναδικό και πολλές φορές απροσδόκητο τρόπο. Η ευελιξία µε την οποία οι οµιλητές της

γλώσσας µπορούν να προσεγγίσουν τα διαφορετικά στάδια της ιστορίας της και να

ΦΦΓ02: Ιστορική Γλωσσολογία– Ενότητα 8

∆ιδάσκοντες: ∆ιονύσης Γούτσος & Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού

7

αντλήσουν από αυτά δίνει την πραγµατική σηµασία σε αυτό που ονοµάζεται ενιαίος

χαρακτήρας της Ελληνικής γλώσσας.

ΑΜΑΘΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΚΟΜΗ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ Ο ΠΑΡΑ

ΠΟΤΑΜΟΣ ΓΙ’ ΑΥΤΟ ΚΙ ΑΡΓΕΙ ΝΑ ΦΤΑΣΕΙ

Στόν ἀκάλυπτο χῶρο μας στάσιμα τά νερά

Λιμνάζουν. Ὠμές τρῶνε τίς ἀλήθειες οἱ ἂνθρωποι

Καί κουκιά βγαίνουν τά θεοΰφαντα. Μεῖνε κοντά μου μύρτον

τοῦ Ἀρχιλόχου

Εἶσαι τῆς γῆς ὁ γόης καί τῆς Αἲθρας ὁ κότινος

Αὐτά πού γράφω δεν «γίνονται» οὓτε «παίζονται». Ἀλλά

Ὑπάρχουν στό οὖς τοῦ Διός ἐάν ὂχι στ’ ἀζήτητα

Πένες χθεσινές πτέρυγες κυκλαμινίσκοι τοῦ ἀφελοῦς βιολέ

Στάχυς θά ὑπάρχει ἀκόμη σιτίζοντας τούς πληθυσμούς. Ἀλλ’ ὁ

Ἓνας ὃσο κι ἂν ἀπό μαΐστρο ἒμπλεος εἶναι στόν ἐνεστώτα τοῦ καιροῦ

λιμώττει

Παίζουν οἱ εὐωδιές τυφλόμυγα καί σαστίζει τῆς νύχτας τ’ ἀλογάκι

Μπρός, ἂς διαγραφοῦν οἱ Ἀντιγόνες καί ἂς

Ἀντικατασταθοῦν δικαίως οἱ Κρέοντες ὃλοι

Ἀδιάκοπα νά εὐδοκιμεῖ ὁ ἡδύοσμος ὠς νοῦς μονογενής. Καί

οἱ λοιποί ἐρρέτωσαν.

ΥΓ. Ἂς σημειωθεῖ ὃτι ἀκόμη καί ὃσο πέτυχαν ἀπ’ τήν

Κακοτυχία νά ἐπιστρέψουν δέν χαμογέλασαν ποτέ. Ὃμως

Δέν χαμογελοῦν ποτέ τους τά ἒντομα.

Οδυσσέας Ελύτης, Εκ του πλησίον (1998)

∆ΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ: - Για τις διαλέκτους της Νέας Ελληνικής: Horrocks, Geoffrey 2006. Ελληνικά: Ιστορία της γλώσσας και των οµιλητών της. Αθήνα: Εστία,

σ. 546-549.

- Για το γλωσσικό ζήτηµα: Μπαµπινιώτης, Γεώργιος 1998. Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα. σ. 191-201. Horrocks, Geoffrey 2006. Ελληνικά: Ιστορία της γλώσσας και των οµιλητών της. Αθήνα: Εστία,

σ. 596-598, 636-650.