ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

1.1 Κλασική φιλολογία και βοηθητικές επιστήμεςΦιλολογία=επιστήμη με αντικείμενο τα λογοτεχνικά κείμενα.

Στάδια επεξεργασίας αρχαίων κειμένων Εντοπισμός: Σε επιγραφές (Επιγραφική), παπύρους (Παπυρολογία) και κυρίως χειρόγραφα, συνήθως προϊόντα αλεπάλληλων αντιγραφών. Η επιγραφική και η παπυρολογία σώζουν το αυθεντικό κείμενο. Τα χειρόγραφα μελετούν η Παλαιογραφία (ανάγνωση χειρογράφων, μελέτη γραφής τους) και η Κωδικολογία (μελέτη τους από τεχνική άποψη, δηλ. χρονολόγηση, βιβλιοδέτηση, ...) Αποκατάσταση: Κριτική έκδοση κειμένων (αποκατάσταση στην όσο το δυνατόν πλησιέστερη μορφή του κειμένου προς το πρωτότυπο του συγγραφέα). Συμβάλλει και η Ιστορική Γλωσσολογία (γνώση ιστορίας ελληνικής γλώσσας). Ένταξη κειμένων στο ιστορικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον: Κατάταξή τους σε είδη. (Ιστορία της Λογοτεχνίας), μελέτη σχέσεων μεταξύ λογοτεχνιών ιδαφορετικών γλωσσικών ή πολιτισμικών περιοχών (Συγκριτική Λογοτεχνιών). Ερμηνεία: Ανάλυση κειμένων σύμφωνα με ορισμένες θεωρητικές αρχές για παραγωγή, οργάνωση και πρόσληψη λογοτεχνικού κειμένου (Θεωρία της Λογοτεχνίας). Επίσης συμβάλλουν και η Θεωρητική Γλωσσολογία και η Φιλοσοφία της Γλώσσας. Διευκόλυση της προσπέλασης ενός μη ειδικού κοινού στα κείμενα: μετάφραση κειμένων σε σύγχρονες γλώσσες, διδασκαλία κειμένων.

1.2 Το αντικείμενο της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας. Λογοτεχνία-ΓραμματείαΛογοτεχνία=κείμενα έντεχνου λόγου με στόχο τη δημιουργία αισθητικής εμπειρίας στην ανάγνωση.Γραμματεία= σύνολο συγγραφικής παραγωγής ενός πολιτισμού στην περίοδο που κάθε φορά μας απασχολεί (και λογοτεχνικά και ιστορικά και ρητορικά, κ.ά.)Ιστορία αρχαίας ελληνικής φιλολογίας: σύνολο γραμματειακής παραγωγής σε ελληνική γλώσσα από ολόκληρη την αρχαιότητα. Και επιστημονικά κείμενα γιατί

Στην αρχή δεν ήταν σαφής η διάκριση των ειδών Υπάρχουν και λιγότερο σημαντικά έργα σε όλες τις κατηγορίες Έτσι και αλλιώς το σωζόμενο υλικό είναι περιορισμένο, άρα όλο είναι πολύτιμο για

μελέτη εξέλιξης γλώσσας και ύφους. Είναι τεκμήρια ενός αξιοσημείωτου πολιτισμού με πολλές πτυχές, όλες σημαντικές.

Και κείμενα δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα (νόμοι, συνθήκες, επιστολές, συνήθως σε επιγραφές και παπύρους) γιατί

Είναι πολύτιμες πηγές για μελέτη ιστορίας, ιδεολογίας, πολιτισμού Είναι μνημεία για μελέτη ποικιλίας ελληνικής γλώσσας.

1.3 Περίοδοι της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίαςΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (2ο μισό 8ου αι. π.Χ. με 490-479 π.Χ/ Περσικοί πόλεμοι). Τα παλαιότερα λογοτεχνικά κείμενα. Σώθηκαν χάρη στην εισαγωγή και εξάπλωση χρήσης της γραφής.Είδη:

Έπη (Ομήρου, Ησιόδου). Β μισό 8ου αι. Λυρική ποίηση (6ος-α μισό 5ου αι. π.Χ.) Φιλοσοφικός στοχασμός (προσωκρατική φιλοσοφία: διερεύνηση φύσης). 5ος αι.

Περιοχές ακμής: Δυτικά παράλια Μ. Ασίας, αποικίες Μεγάλης Ελλάδας (Κάτω Ιταλία, Σικελία)

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (470-323 Π.Χ.)Είδη:

Αττικό δράμα

1

Ιστοριογραφία Φιλοσοφικός διάλογος Ρητορική

Περιοχή ακμής: ΑθήναΧαρακτηριστικά εποχής

Ενίσχυση εθνικής συνείδησης Ελλήνων Ανάπτυξη δημοκρατικού πολιτεύματος Ενεργός συμμετοχή πολίτη στα κοινά Στροφή ενδιαφέροντος στον άνθρωπο και την κοινωνία (Σοφιστές, Σωκράτης)

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (323/θάνατος Μ. Αλεξάνδρου- 31 π.Χ./ναυμαχία στο Άκτιο, άρα τέλος εμφυλίων πολέμων και εγκαθίδρυση της μοναρχίας του Αυγούστου στη Ρώμη)Είδη

Νέα κωμωδία Επίγραμμα Πεζό ερωτικό μυθιστόρημα

Περιοχές ακμής Αθήνα (με φιλοσοφική σχολή) Αλεξάνδρεια με Μουσείον και Βιβλιοθήκη του

Χαρακτηριστικά εποχής Εξάπλωση ελληνικού τρόπου ζωής στα ελληνιστικά βασίλεια και τη ρωμαϊκή

επικράτεια Ανάπτυξη νέου τύπου ποίησης με εξεζητημένη κομψότητα, λογιότητα, ...

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (31 π.Χ- 330/ ίδρυση Κωνσταντινούπολης)Είδη

Ιστοριογραφία Ρητορική (αττικισμός, ασιανισμός) Χριστιανική γραμματεία Φιλολογία, Γραμματική, Ρητορική θεωρία Μεγάλα έργα γνωστικού περιεχομένου (γεωγράφοι, εγκυκλοπαιδιστές, ...)

Χαρακτηριστικά περιόδου Υπαγωγή ελληνικού κόσμου σε ρωμαϊκό κράτος Παράλληλη χρήση ελληνικής και λατινικής γλώσσας Επικράτηση πρακτικού ρωμαϊκού πνεύματος και στην εκπαίδευση (ανάπτυξη

ρητορικής παιδείας και πρακτικής φιλοσοφίας)

ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (Από τα μέσα 4ου έως τα μέσα 6ου αι.)Είδη

Εκκλησιαστική ρητορεία, ιστορία Στροφή στον υπομνηματισμό κειμένων κλασικών φιλοσόφων Ένταξη ελληνικής πνευματικής παράδοσης σε χριστιανική θεολογία

1.4 Ιδιαιτερότητα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας Τέλος 8ου αιώνα: προσαρμογή φοινικικού αλφαβήτου στην Ελλάδα και δημιουργία ελληνικού αλφαβήτου (παλαιότερες γραφές: Γραμμική Α, Γραμμική Β, κυπριακή συλλαβογραφική, ...). Τώρα πλέον γραφή που πέρα από πρακτικές ανάγκες, κατέγραψε και λογοτεχνικά κείμενα και εξαπλώθηκε σε όλους τους πληθυσμούς, οπότε έχουμε διάδοση λογοτεχνίας, δημιουργία νέων ειδών έντεχνης προσωπικής λογοτεχνίας. Τα λογοτεχνικά είδη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας έχουν σε μεγάλο βαθμό μορφική ομοιογένεια (συγκεκριμένη λογοτεχνική διάλεκτος αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος). Στην ποίηση προσδιοριστικό στοιχείο είναι το μέτρο. Βασίζεται στην προσωδία (εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών).

2

Η αρχ. Ελλ. Λογ/χνία είναι η αρχαιότερη απτή πηγή επίδρασης και έμπνευσης σύγχρονου πολιτισμού. Η εικόνα που έχουμε για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία πέρασε από επιλογές Ρωμαϊκού και Βυζαντινού πολιτισμού. Ό,τι θεώρησαν σημαντικό, το διέσωσαν, ό,τι όχι (π.χ. αστρονομία, μηχανική), δεν το διέσωσαν. Επίσης, δε σώθηκε παρά στο ελάχιστο η δημώδης λογοτεχνική παραγωγή, γιατί συνήθως δεν καταγραφόταν.

1.5 Λογοτεχνία και κοινωνία στην αρχαιότηταΔιαφορετικοί τρόποι επικοινωνίας του ποιητή, του συγγραφέα γενικότερα, με το κοινό του.

Αρχαϊκή ποίηση: δημόσια εκτέλεση ποίησης, ανταποκρίνεται σε προσδοκίες, ιδεολογία ομάδας

Κλασική περίοδος: κατ’ιδίαν ανάγνωση, εμφάνιση πρώτων βιβλιοθηκών Ελληνιστική περίοδος: οι λόγιοι εργάζονται μόνοι τους, αδιαφορώντας για το ευρύ

κοινό.Εορτές: Η ανάπτυξη πόλεων-κρατών έφερε λατρείες και εορτές με πανελλήνια ακτινοβολία. Άρα το έδαφος πρόσφορο για καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία, ευκαιρία για απαγγελίες και επιδείξεις.Αγώνες: Ήταν μέρος των εορτών που είχαν ιδιαίτερο πρόγραμμα αθλητ. και μουσ. αγώνων (ραψωδική απαγγελία, κιθαριστική, αυλητική, κιθαρωδία, εκτέλεση χορικών ασμάτων, δραματικές παραστάσεις).Συμπόσιο: Η πιο διαδεδομένη μορφή κοινωνικής συναναστροφής και διασκέδασης τον 6ο

και 5ο αι. Κεντρική θέση η μουσική, η ποίηση, το τραγούδι. Συνήθης η ενεργός καλλιτεχνική συμβολή παρισταμένων με ποιητικούς αυτοσχεδιασμούς.Αγορά-Γυμνάσιο-Εκκκλησία: επίκεντρο δημόσιας ζωής. Στο Γυμνάσιο και στην Αγορά σύχναζαν στοχαστές που επιζητούσαν δημοσιότητα. Λάμβαναν χώρα αυθόρμητες συζητήσεις, αναγνώσεις, απαγγελίες έργων, μεταβίβαση βιβλίων. Στην Εκκλησία και στο Δικαστήριο ασκούνταν η ρητορεία.Εκπαίδευση-Σχολές: Διδασκαλία Ομήρου και άλλων ποιητών στην εκπαίδευση παιδιών. Επίσης στις ρητορ. και φιλοσοφ. σχολές υπήρχαν βιβλιοθήκες και συζητούνταν λογοτεχνικά θέματα. Επίσης τέτοιες συζητήσεις και διδασκαλίες λάμβαναν χώρα και σε σχολές και κύκλους σπουδαίων μουσικών και ποιητών.Βιβλιοθήκες: Στις αυλές ελληνιστικών ηγεμόνων και Ρωμαίων αυτοκρατόρων, στις βιβλιοθήκες της ελληνιστικής εποχής διαμόρφωση λογοτεχνικών τάσεων, κέντρα μελέτης, καλλιέργειας λογοτεχνίας, επιστημών, δημιουργία κλειστών κύκλων διανοουμένων. Διάδοση πρακτικής κλειστής απαγγελίας λογοτεχνικών έργων και ιδιωτικής ανάγνωσης ως βασικής μεθόδου προσέγγισης λογοτεχνικών έργων.Αυτοκρατορικό περιβάλλον-Κύκλοι μορφωμένων στο ρωμαϊκό κόσμο: Στην Αυτοκρατορική Ρώμη προσπάθεια για χειραγώγηση ποιητών και συγγραφέων (από αυτοκράτορες και τις αυλές τους) στους οποίους παρήγγελναν έργα και τους προστάτευαν. Και οι ίδιο οι λογοτέχνες ενίοτε το επεδίωκαν. Παράλληλα δημιουργία ευρύτερου εγγράμματου λαϊκού κοινού.

1.6 Παράδοση των κλασικών κειμένων και ιστορία της ερμηνείας τουςΤα αρχαία κείμενα σήμερα μας παραδόθηκαν/διασώθηκαν σε 2 μορφές

Άμεση: έχουμε το ίδιο το κείμενο. Έμμεση: έχουμε ένα τμήμα του, όπως σώζεται συμπεριλαμβανόμενο σε κάποιο άλλο

έργο. Επίσης εδώ εντάσσονται και η λατινική και η αραβική μετάφραση του κειμένου.

Τα κείμενα γράφτηκαν σε πάπυρο ή περγαμηνή ή άλλα υλικά . Πολλά έργα χάθηκαν γιατί τα υλικά φθαρτά.Αρχικά η καταγραφή και ο πολλαπλασιασμός κειμένων γινόταν με υπαγόρευση, η προφορική απαγγελία ήταν ο συνήθης τρόπος δημοσίευσης.5ος αι. π.Χ.: εμπόριο βιβλίων, δημιουργία πρώτων βιβλιοθηκών

3

4ος αι. π.Χ.: πολλά βιβλία συγκεντρώνονταν σε Γυμνάσια και Φιλοσοφικές Σχολές, αντίγραφα δραματικών έργων φυλλάσσονταν στα Δημόσια Αρχεία Αθήνας.3ος αι. π.Χ.: δημιουργία πρώτων δημόσιων βιβλιοθηκών Περγάμου (συγγραφή μονογραφιών για αρχαίους συγγραφείς), Αλεξάνδρειας (έκδοση, σχολιασμός κειμένου, καταλογογράφηση, ταξινόμηση). Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, Αρίσταρχος, Ζηνόδοτος.Δεύτερη σοφοστική: 2ος-3ος μ.Χ. αι. Υπολογίζεται ότι σωζόταν το σύνολο των έργων κλασικής αρχαιότητας.Όψιμη αρχαιότητα: Χάθηκαν αρκετά κείμενα λόγω διαίρεσης ρωμαϊκού κράτους, επιδρομών βαρβαρικών λαών, εδαφικών απωλειών των 2 ρωμαϊκών κρατών. Παρακμή πνευματικών εστιών ρωμαϊκού κόσμου, υποχώρηση ελληνομάθειας στη Δύση, εχθρότητα προς ελληνικά κείμενα από Βυζαντινούς χριστιανούς, περιορισμοί αντιγραφής τους.9 ος -10 ος αι.: Μεταχαρακτηρισμός (από κεφαλαιογράμματη γραφή κειμένων αντιγραφή σε μικρογράμματη).Εποχή Πατριάρχη Φωτίου: άνθηση κλασικών γραμμάτων (β μισό 9ου αι.)10 ος αι.: σύνταξη εγκυκλοπαιδικού λεξικού Σούδας12ος αι.: Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης, σχόλια στον Όμηρο.Μέσα 13 ου -μέσα 14 ου : Χρόνια Παλαιολόγων: άνθηση φιλολογίας με Μάξιμο Πλανούδη, Μανουήλ Μοσχόπουλο, Θωμά Μάγιστρο, Δημήτριο Τρικλίνιο. Πολλά μοναστήρια γίνονται αντιγραφικά κέντρα, εκέι γράφονται σχόλια σε κείμενα.Κατάρρευση Βυζαντινού κράτους και φυγή Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία, όπου επικράτηση ουμανισμού και ενδιαφέρον για ελληνική λογοτεχνία. Συγκέντρωση χειρογράφων από Ανατολή και αντιγραφή τους.Ανακάλυψη τυπογραφίας. Βιβλία με μικρότερο κόστος, άρα διάδοση και μελέτη κειμένων. Εκδόσεις Άλδου Μανουτίου (αλδινές) στη Βενετία τον 16ο αιώνα. Μάρκος Μουσούρος: διορθωτής χειρόγραφης παράδοσης.

1.7 Η πρόσληψη των αρχαίων κειμένων σε νεότερες εποχέςΑναγέννηση (15 ος -16 ος αι.) . Αναβίωση ενδιαφέροντος για Αρχαιότητα, δημιουργία Πανεπιστημίων, Βιβλιοθηκών, Μουσείων, εμφάνιση αξιοσημείωτου αριθμού λογίων.15 ος -16 ος αι.: οι πρώτες εκδόσεις των περισσότερων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων στη Βενετία, το Παρίσι, τη Φλωρεντία, κ.α. Διάσημοι λόγιοι, όπως ο Έρασμος, ο Ροβέρτος Στέφανος και ο γιος του Ερρίκος Στέφανος, o Budé…Από 16 ο αιώνα : πρόοδος στην κριτική κειμένων (Casaubon, Bentley, Parson)B μισό 18 ου αιώνα: η φιλολογική επιστήμη γίνεται αυτόνομη επιστήμη των κειμένων, διακρίνεται από αρχαιολογία και ιστορία τέχνης. Όμως στις αρχές του 19ου ο Wolf (που έθεσε και το ομηρικό ζήτημα) επιχειρεί σύνθεση φιλολοφίας και αρχαιολογίας σε ενιαία αρχαιογνωστική επιστήμη.19 ος αιώνας: Γερμανική φιλολογία. Ενδιαφέρον για αρχαίους κλασικούς (Goethe, Schiller, Lachmann). Κριτική κειμένων, δημιουργία μεγάλων σειρών για παπύρους, επιγραφές, νομίσματα, ..., συγγραφή μονογραφιών.Willamowitz : ο μεγαλύτερος φιλόλογος, κυρίως ερμηνεία κειμένων.Nietzsche : περιορισμένη η επίδρασή του στη φιλολογία.ΗΠΑ: σημαντικές πρόοδοι ιδίως με Parry (θεωρία προφορικής σύνθεσης ομηρικών επών).Μεταπολεμική φιλολογία: Περίοδος ομηρικών σπουδών, αποκρυπτογράφηση Γραμμικής Β, συγκριτική μελέτη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και αρχαίων ανατολικών πολιτισμών, αφομοίωση πορισμάτων και μεθόδων κοινωνικής ανθρωπολογίας, νεότερης θεωρίας λογοτεχνίας, αφηγηματολογίας.

1.8 Το πρόβλημα της μετάφρασηςΔύσκολο έργο. Πάντα το μεταφρασμένο κείμενο έχει απόκλιση από το πρωτότυπο (βλ. παράδειγμα βιβλίου). Έχει μεγάλη σημασία η επιλογή σωστών μεταφράσεων και η σύγκριση μεταξύ τους και με το πρωτότυπο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

4

ΕΠΟΣ

2.1 ΠΡΟΟΜΗΡΙΚΟ ΚΑΙ ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΟΣ

2.1.1 Επική παράδοση πριν από τον Όμηρο Τα ομηρικά έπη=τα αρχαιότερα ελληνικά ποιητικά δημιουργήματα που μας διασώθηκαν και η αρχή της ποιητικής παράδοσης Ελλήνων. ΟΜΩΣ Ενδείξεις μέσα στα έπη ότι είχαν προηγηθεί και άλλες ποιητικές συνθέσεις. Δεν είναι δυνατόν να μην υπήρχαν κι άλλα ποιήματα πριν γιατί ο άνθρωπος έχει την τάση

να δημιουργεί Είναι τόσο «τέλεια» ως δημιουργήματα που δεν μπορεί να μην υπήρχαν άλλα ποιήματα

ως πρόδρομοί τους.Ομηρικό ζήτημα=το πρόβλημα σχετικά με τη δημιουργία της ομηρικής ποίησης, τη σύνθεση των συγκεκριμένων επών, τη χρονολόγησή τους και την προσωπικότητα του ποιητή.

Ομηρικά έπη=ώριμο καταστάλαγμα μακράς ποιητικής παράδοσης. Το έπος δημιουργήθηκε μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων ως ανάμνηση της ύπαρξής τους (# Nilson: το έπος καλλιεργήθηκε σε κέντρα μυκηναϊκού πολιτισμού). Χώρος γέννησης: Ιωνία, 4 μεγάλοι επικοί κύκλοι (Αργοναυτικός, Αιτωλικός, Θηβαϊκός, Τρωικός) =πρώτη ύλη ομηρικών επών.

Η ύπαρξη προομηρικής επικής παράδοσης επιβεβαιώνεται από το ίδιο το έπος Συγκεκριμένες αναφορές μέσα σ’αυτό σε γεγονότα παρελθόντος (π.χ. τραγούδια

αοιδών που στα έπη τραγουδούν παλαιά κλέη ανδρών- Antehomerica Kullmann), π.χ. τραγούδια με υλικό από άλλους επικούς κύκλους που θεωρούνται γνωστοί.

Θεωρεί γνωστή στους ακροατές την Τρωική εκστρατεία (περιγράφει μόνο 52 ημέρες).

Θεωρούνται γνωστοί και οι βασικοί ήρωες (π.χ. δεν αναφέρει γενεαλογία τους). Χρονικό τόξο προηγηθέντων μυθικών κύκλων: Αργοναυτική εκστρατεία, Αιτωλικός

κύκλος, Θηβαϊκός κύκλος, Τρωικός. ΑΡΑ υπήρχε υλικό που οι αοιδοί μετασχημάτιζαν αυτοσχεδιάζοντας με τη βοήθεια στερεότυπων εκφράσεων, ενώ σίγουρα από ένα σημείο και πέρα βοήθησε και η γραφή.

Η ομηρική ποίηση διατήρησε αναμνήσεις< μυκηναϊκή εποχή (χάλκινα όπλα, λέξεις που δε χρησιμοποιούνταν πλέον τον 8ο αιώνα, π.χ. φάσγανον), ενώ είχε και στοιχεία του 8ου αιώνα (έθιμα ταφής, σιδερένια όπλα,…).

Σίγουρα όμως πολλές αναφορές Ομήρου σε προηγηθέν υλικό είναι απλές ποιητικές επινοήσεις του.

2.1.2 Προφορική και γραπτή σύνθεσηAρχική άποψη: τα έπη συνετέθησαν και μεταδόθηκαν προφορικά. Αποδείχθηκε όμως ότι τότε ήταν γνωστή η γραφή (Γραμμική Β). Εξάλλου αδύνατον να σωθεί τόσο σύνθετη εργασία χωρίς την παρέμβαση γραφής. Στη νεότερη εποχή θεωρία Parry για δυνατότητα προφορικής σύνθεσης και μετάδοσης επών λόγω κυρίως του ύφους και της τεχνικής της γλώσσας του Ομήρου (στερεότυπες εκφράσεις, στίχοι ολόκληροι που επαναλαμβάνονται=λογότυποι=formulae). Όμως, η σύνθετη τεχνική και ο τρόπος δομής επών δικαιολογούνται μόνο με χρήση γραφής. Υπάρχουν αναμφίβολα και στοιχεία προφορικής ποίησης στα έπη, αλλά δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τα έπη στο σύνολό τους. Ενδιάμεση λύση: ο ποιητής παρέλαβε υλικό παράδοσης προφορικά ή γραπτά αλλά η σύνθεση και η μετάδοση από εκεί και πέρα έγινε γραπτά. Συμπέρασμα: η διάσωση των επών μέχρι σήμερα προϋποθέτει γραπτή σύνθεση, βάσει ενδεχομένως μιας προφορικής παράδοσης που ενσωματώθηκε στο έργο του ποιητή με τη βοήθεια της γραφής.

2.1.3 Η προσωπικότητα του Ομήρου. Η συμβολή του στη συναίρεση της παράδοσης.Πρόβλημα στη χρονολόγηση του Ομήρου, καθώς βρισκόταν στο τέλος μιας παράδοσης που δε μας άφησε γραπτά μνημεία και φαίνεται ότι έζησε αρκετά πριν από τις πρώτες πηγές που έχουμε. Συνέπεια: η φιλολογία του 19ου αιώνα θεωρούσε ότι δεν υπήρχε, ο 20ος αιώνας όμως

5

τον καθιέρωσε ως ιστορικό πρόσωπο. Γεωγραφικά η θέση του στην Ιωνία. Αβεβαιότητα ως προς τον τόπο γέννησης του ποιητή. Άμεσες πληροφορίες για τον Όμηρο έχουμε από τους Βίους του στην αρχαία εποχή. Βρίσκεται σε άμεση σχέση με Ησίοδο, καθώς εμφανίζεται ως σύγχρονος και αντίπαλός του (Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Η χρονολόγησή του εξαρτάται από το αν θεωρείται ο ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Αν μόνο της Ιλιάδας, τότε χρονολόγησή του τον 9ο αι. π.Χ. Αν και η Οδύσσεια δικό του έργο, τότε 7ος αιώνας.Στον Όμηρο αποδίδονται τα 2 μεγάλα έπη, κάποιοι Ύμνοι και μερικά από τα Κύκλια έπη.Βασικό θέμα έρευνας η σχέση Ομήρου με παράδοση. Η απόκλιση από το παραδοσιακό και η παρουσία των νεωτερισμών διακρίνονται σε 4 κατηγορίες: 1) σε κατά λέξη επαναλήψεις σκηνών 2) σε τυπικές σκηνές που προσαρμόζονται κάθε φορά στην υπόθεση και διήγηση του ποιητή 3) σε διαμορφωμένες τυπικές σκηνές με έκδηλα τα στοιχεία νεωτερισμών που παραλλάσσουν τις παλαιές σκηνές και 4) σε σκηνές που είναι εντελώς διαφορετικές από υπόδειγμα παράδοσης (π.χ. όταν το πρόσωπο είναι σε αδιέξοδο και προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό). Τα άλλα έπη χάθηκαν ολοκληρωτικά λόγω του άρτιου χαρακτήρα των 2 μεγάλων επών που επισκίασαν όλα τα άλλα.

2.1.4 Περιεχόμενο Ιλιάδας (βλ. σελ. 63-66 διδακτικού υλικού)

2.1.5 ΔομήΟ Όμηρος δεν παρέλαβε απλώς. Επινόησε θέματα και μύθο. Η προσφορά του αποφασιστική στην τεχνική και αρχιτεκτονική επών. Η Ιλιάδα περιγράφει περιστατικά 52 ημερών, από τις οποίες οι 39 είναι αργές (χωρίς ουσιαστικά γεγονότα), οι 13 έχουν δράση και οι 4 είναι πολύ συμπυκνωμένες δραματικά με ζωντανές μάχες. Το θέμα του έπους είναι η μήνις=οργή Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα γιατί του άρπαξε τη Βρισηίδα (το θέμα το πήρε ο Όμηρος από την προϊλιαδική παράδοση, αλλά το έκανε κύριο θέμα του). Όμως το έπος ονομάζεται Ιλιάς γιατί ο ποιητής επιδιώκει να αφηγηθεί όλα τα περιστατικά από τον πόλεμο της Τροίας (=Ίλιον). Ο Όμηρος δημιουργεί μεταπτώσεις, δίνει έξοχα δείγματα ψυχολογίας προσώπων. Δίνει τα διάφορα περιστατικά πολέμου όχι σε αυστηρή χρονικά σειρά και ακολουθία, χρησιμοποιεί συχνά την αναδρομή στο παρελθόν. Προϋποθέτει πολλά στοιχεία από το παρελθόν γνωστά στους ακροατές από την παράδοση (π.χ. γνωστά τα πρόσωπα των βασικών ηρώων: Αχιλλέα, Οδυσσέα, Έκτορα,...). Με την αναδρομή ο ποιητής διηγείται γεγονότα της αρχής του πολέμου, ενώ βρίσκεται ήδη κοντά στο τέλος του. Μια επινόηση του ποιητή είναι ότι παρουσιάζει να νικώνται συνέχεια οι Τρώες παρά την υπόσχεση του Δία στη Θέτιδα ότι θα νικήσουν οι Αχαοί. Με την αναδρομή μνημονεύει και γεγονότα σε χρόνο πριν από τον Τρωικό κύκλο. Παράλληλα χρησιμοποιείται και η τεχνική της προαναγγελίας. Με τις βασικές τεχνικές Ομήρου: συμπύκνωση, αναδρομή, προαναγγελία, διεύρυνση δίνεται ένας δραματικός, θεατρικός χαρακτήρας στο έπος. Υπάρχουν και πολλές επινοήσεις του ποιητή. Χαρακτηριστική του καινοτομία: δε συνθέτει αποκλειστικά αρνητικούς ή θετικούς χαρακτήρες, αλλά αναγνωρίζει αρετές και στους αντιπάλους. Περιγράφει έξοχες σκηνές ειρηνικής ζωής. Ίσως πρόκειται για κριτική του ποιητή στην ηρωική εποχή.

2.1.6 Το ομηρικό ζήτημαΤρία στην ουσία προβλήματα

Τρόπος δημιουργίας, σύνθεσης, δομής επών (ο ποιητής στην αρχή ή στο τέλος της συνθετικής διαδικασίας)

Πατρότητα των επών Χρονολόγηση των επών

ΑρχαιότηταΠροηγήθηκε ο προβληματισμός για την πατρότητα ποιημάτων. Άποψη χωριζόντων: διαφορετικά πρόσωπα οι ποιητές Ιλιάδας και Οδύσσειας. Πρώτοι εισηγητές της θεωρίας: Ελλάνικος, Ξένωνας (2ο αι. π.Χ.). Ο πρώτος που έκρινε τον Όμηρο ως ποιητή ήταν ο Δημόκριτος, αλλά γενικά κυρίαρχη η πίστη αρχαίων στην ενότητα και υψηλή ποιότητα των επών και στην ιστορική ύπαρξη Ομήρου. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι ερεύνησαν το θέμα και κατέληξαν στην αποδοχή του Ομήρου ως ποιητή και των δύο επών.

6

Νεότεροι χρόνοιΣτη Δυτική Ευρώπη,περίοδος όψιμης Αναγέννησης λόγω της άνθησης των εθνικών λογοτεχνιών και τη συνακόλουθη αποστροφή + αμφισβήτηση των κλασικών υπερεθνικών προτύπων (άρα και του Ομήρου), έχουμε αρνητική κριτική προς τον Όμηρο και τα έπη. Πρώτος ο Fr.Hed.d’Aubignac κατηγορεί τον ποιητή των ομηρικών επών (βασικά θεωρεί τον Όμηρο ανύπαρκτο πρόσωπο) για ανηθικότητα, κακό γούστο και ασυνέπειες στην αφήγηση. Ο αρχηγός των χωριζόντων (και δημιουργός της αναλυτικής σχολής) ήταν ο Α.Wolf (Prolegomena ad Homerum, 1795)που υποστήριξε τα εξής: Η πρώτη σύνθεση των επών έγινε περίπου το 950 π.Χ, αλλά τότε δεν υπήρχε γραφή και έτσι τα έπη ανά τμήματα μεταδόθηκαν προφορικά και με απομνημόνευση από πολλούς ποιητές και αοιδούς μέχρι τον 6ο αιώνα, οπότε και καταγράφηκαν από τον Πεισίστρατο. ΟΜΩΣ την εποχή του Πεισίστρατου δεν καταγράφηκαν, αλλά από μαρτυρίες ξέρουμε ότι ήταν ήδη γνωστά και τότε έγινε η κατάταξή των επών. Επίσης, ξέρουμε πλέον ότι υπήρχε γραφή ήδη από το 1400 π.Χ. Τέλος, έχει αποδειχθεί ότι είναι δυνατόν να απομνημονεύσει ένας άνθρωπος τόσο εκτενή ποιήματα και να τα διασώσει.Μετά τον Wolf εκφράστηκαν δύο απόψεις/τάσεις των χωριζόντων: Το έπος είναι ενιαίο στην αρχή με έναν ποιητή και στην πορεία συμπληρώνεται και

τροποποιείται, άρα ο ποιητής στην αρχή της διαδικασίας Το έπος αποτελείται από πολλά συνενωμένα μικρά έπη, άρα ο ποιητής βρίσκεται στο

τέλος της διαδικασίας.Γιατί η ενότητα των επών αμφισβητήθηκε τη συγκεκριμένη εποχή (γερμανικού ιδεαλισμού) κι όχι νωρίτερα; Τότε επικρατούσαν στη λογοτεχνία οι γενετικές θεωρίες που ασχολούνταν με τον τρόπο γέννησης των έργων τέχης, με την αρμονία των μερών του, την ύπαρξη καθορισμένου σχήματος με εσωτερική λογική.Κι άλλες αναλυτικές θεωρίες:Θεωρία των μικρών επώνΑρχές του 19ου αιώνα από Κ. Lachmann . Σήμερα οπαδός της ο G. Jachmann. To έπος δημιουργήθηκε από τη συγκόλληση πολλών μικρών τραγουδιών (στο ομηρικό συγκεκριμένα 18 τραγουδιών) και ο ποιητής βρίσκεται στο τέλος της διαδικασίας.Θεωρία της συμπίλησηςA. Kirchhoff: έχουμε ενδιάμεσες μορφές τραγουδιών και ενδιάμεσους ποιητές/διασκευαστές μεταξύ των αρχικών τραγουδιών και του τελικού έπους. Ο ποιητής έρχεται στο τέλος για να δώσει την τελική μορφή στις ενδιάμεσες μορφές. Αρχικά οπαδός της ιδέας αυτής και ο Willamowitz, που αναθεώρησε όμως μετά και κατέληξε ενωτικός (πλήρης αποδοχή Ομήρου και ενότητας επών).Θεωρία της διέυρυνσηςΜετά το Β παγκόσμιο πόλεμο από τους W. Theiler και P. von der Muehll. Στην αρχή υπήρξε ένας μικρός πυρήνας (στην περίπτωση της Ιλιάδας, η μήνις του Αχιλλέα, που, κατά τους Howald και Ι.Θ.Κακριδή, ως θέμα προέρχεται από το μύθο του Μελέαγρου), ποιοτικά υψηλός, ο οποίος στην πορεία επεκτάθηκεμε επεμβάσεις ραψωδών και έπεσε το επίπεδό του. Ο ποιητής βρίσκεται στη μέση της διαδικασίας, όταν διευρύνεται ο αρχικός πυρήνας. Στη θεωρία αυτή αναζητούνται νεότερα και παλαιότερα στρώματα και επιτελείται η ακόλουθη μεταλλαγή της αναλυτικής σχολής: μιλάμε πλέον για μέρη του τελικού έπους σχετικά ολοκληρωμένα, αυτόνομα, δηλ. για επύλλια.

Γενικά χαρακτηριστικά αναλυτικής θεωρίας Ανακάλυψη αντιφάσεων< συνένωση άσχετων μεταξύ τους επυλλίων Επαναλήψεις στίχων σε διάφορες θέσεις Απομόνωση γλωσσικών, στιχουργικών, πολιτισμικών στρωμάτων που μοιάζουν ή είναι

νεότερα Διαφορές ύφους< διαφορετικοί ποιητέςΘεωρία της Νεοανάλυσης (Muelder, Kullmann, Ι.Θ.Κακριδής)Το έπος πήρε πολλά στοιχεία από την παράδοση, τα οποία χάρη στη μεγαλοφυϊα του ποιητή, στο τέλος, συναιρέθηκαν στη μορφή που τα έχουμε. Τα πρότυπα μύθων του έπους βασίστηκαν σε άλλους μύθους. π.χ. η μήνις του Αχιλλέα, το κεντρικό θέμα της Ιλιάδας, προέρχεται από το μύθο του Μελεάγρου (Κακριδής). Κακριδής: τα ομηρικά έπη είναι

7

ενότητες στη μορφή που τα έχουμε και κορυφαία κατάληξη μιας πορείας, άσχετα αν ο συγγραφέας ένας ή πολλοί. Θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης (oral poetry)Εισηγητής της θεωρίας ο Milmann Parry. Η ποίηση του Ομήρου είναι παραδοσιακή (όχι προσωπική), προφορική (όχι λογοτεχνική) ποίηση. Ο Parry μελέτησε το σερβοκροατικό έπος που μεταδόθηκε προφορικά και έβγαλε συμπεράσματα και τα ομηρικά. Με βάση δύο χαρακτηριστικά επαναλαμβανόμενα στοιχεία των ομηρικών επών, το παραδοσιακό επίθετο (αυτό που συνοδεύει ένα ουσιαστικό σε μία ορισμένη σύνδεση, σε ορισμένη θέση στο μέτρο) και τις στερεότυπες εκφράσεις (formulae=έκφραση ή σειρά συνδεόμενων λέξεων που χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένη θέση στο μέτρο για να αποδώσουν συγκεκριμένο νόημα), υποστηρίζει Ο ποιητής συνθέτει προφορικά. Τον βοηθούν οι στερεότυπες εκφράσεις και η

μνημοτεχνική. Δεν υπήρχε γραφή. Ο ποιητής μπορεί εύκολα να αναπαραγάγει μετρικά σχήματα. Με τη χρήση στερεότυπων εκφράσεων, ο ποιητής μπορεί εύκολα να παραλλάσσει

παραδεδομένα σχήματα. Εννοείται ότι υπήρχε μακρά μαθητεία στην απομνημόνευση του συγκεκριμένου υλικού. Υπάρχει πρωταρχική σύνδεση της formula και της δομής του στίχουΤο θέμα είναι: τι είναι του Ομήρου και τι της παράδοσης.ΚΡΙΤΙΚΗ: Ο Parry έβλεπε παντού formulas, όμως υπάρχουν πολλές συνδέσεις λέξεων που είναι

απλώς συντακτικά σχήματα, άρα οι formulae δεν είναι τόσο εκτεταμένες. Ο Kirk, οπαδός μεν, άσκησε όμως και κριτική: πέρα από την παραδοσιακή, προφορική

ποίηση, στα έπη υπάρχει και η ενσυνείδητη, ατομική σύνθεση του ποιητή. Ο Pope: σε όλα τα σημαντικά σημεία των ομηρικών επών υπάρχει αυτόνομη, προσωπική

δημιουργία. Οι Σερβοκροάτες τραγουδιστές απλώς διασώζουν με τη μνήμη, δεν αναδημιουργούν με

βάση το παραδοσιακό υλικό. Ο Adam Parry, γιος του Μ. Ραrry: το κείμενο που έχουμε είναι του Ομήρου, ριζωμένο

μεν στην παράδοση αλλά την υπερβαίνει γιατί υπήρχε και έγινε χρήση της γραφής. Τσοπανάκης: πότε, από ποιους, πώς έγινε η πρώτη καταγραφή επών; Σήμερα: τα ομηρικά έπη=αποτέλεσμα μακράς δημιουργίας και εξέλιξης επικού υλικού.

Στην πορεία πολλά στοιχεία αφαιρέθηκαν, νέα προστέθηκαν. Ο ποιητής πάντως δε δημιούργησε εκ του μηδενός.

2.1.7 Οδύσσεια . Υπόθεση και Δομή Η Οδύσσεια είναι ένα έπος άλλης εποχής με διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά από την Ιλιάδα (έπος πολεμικών συγκρούσεων). Είναι το μεταπολεμικό έπος, που περιγράφει την επιστροφή από τον πόλεμο. Για Υπόθεση βλ. 79-84 βιβλίου.

2.1.8 Δομή και σύνθεση της Οδύσσειας Αναλυτική μέθοδος και στην Οδύσσεια: Συνένωση όχι μόνο θεμάτων, αλλά κύκλων και επών που θα μπορούσαν να είναι

αυτόνομα Ίσως άλλος ο ποιητής Ιλιάδας και άλλος της Οδύσσειας< διαφορετικό ύφος, θέμα,

πολιτιστ, κοινων. στοιχεία, γλωσσ. διαφορές.Και τα 2 έπη απηχούν εποχή αποικισμού από ηπειρωτική Ελλάδα προς τη Μ.Ασία και τον Εύξεινο Πόντο. Για να τα χρονολογήσουμε πρέπει να δούμε τα πολιτιστ, κοινων. στοιχεία (στην Ιλιάδα είναι παλαιότερα): στην Οδύσσεια έχουμε διαφορές στη μορφή και στην εμφάνιση της εξουσίας (παράλληλα με βασιλεία, έχουμε και συμβούλιο γερόντων και ισχυρούς άρχοντες, αστικοποιημένο το πλαίσιο). Επίσης ο χαρακτήρας τω περιγραφών είναι πιο νηφάλιος στην Οδύσσεια (βοηθά και το θέμα).2 μεγάλοι θεματικοί κύκλοι στην Οδύσσεια Ο νόστος=επιστροφή ξενιτεμένου

8

Ναυτικά παραμύθια για ταξίδια και μάχες με υπερφυσικές δυνάμεις-προφανώς εξωελληνικής προέλευσης

Και 2 ακόμη στοιχεία που την συναπαρτίζουν θεματικά Σύνδεση Οδύσσειας με Τρωικό κύκλο Το ιωνικό πνεύμα και η παραπομπή σε ιωνικές πόλεις και θεσμούς τουςΠρόβλημα σύνθεσης ΟδύσσειαςΉταν ενιαία στη σύνθεσή της ή το κείμενο που έχουμε είναι αποτέλεσμα διευρύνσεων;Στο προοίμιο της Οδύσειας περιέχονται πολύ λιγότερα απ’όσα τελικα αναπτύσσονται στο έπος: π.χ. η Τηλεμάχεια δεν αναφέρεται και δε χρει΄ζεται για την εξέλιξη της πλοκής, είναι σαν αυτόνομο κομμάτι που παρεμβλήθηκε κάποια στιγμή και έμεινε. Το ίδιο και η Πηνελόπεια. Ενώ στη Ιλιάδα, όσα τμήματα μοιάζουν να περισσεύουν, είναι μέσα τη θεματική του έπους.Χρόνος σύνθεσηςΑνάλογα με τα, διακριτά γαι πολλούς, τμήματά της από το 700-500 π.Χ. Πάντως η τελική της μορφή τοποθετείται 2 αιώνες μετα την Ιλιάδα και προέκψε ως συνένωση περισσότερων θεματικών ενοτήτων, που αναφέρονται και στο ίδιο το κείμενο.Τεχνική τηςΑναδρομή για την περιγραφή των περιπετειών Οδυσσέα, καθώς το έπος αρχίζει κοντά στο τέλος, την Ιθάκη. Επίσης, συμπίεση χρόνου και παράλληλη χρονική εξιστόρηση. Η πλοκή διαρκει συνολικά 40 μέρες.

2.1.9. Χαρακτηρισμός και συσχετισμός των δύο επώνΚαι τα δύο δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο πολέμων για αποικισμό (γύρω από την Τροία). Διατηρούνται μνήμες προγενέστερες της πτώσης των Μυκηνών. Θεωρήθηκε ότι στη βάση τους υπήρξαν μαγικά τελετουργικά-ιερατικά τραγούδι, όμως τέτοια στοιχεία δεν ανευρίσκονται. Επίσης, υποστηρίχθηκε ότι υπάρχουν στοιχεία ποίησης κατευθείαν από τα μυκηναϊκά χρόνια. Δεν είμαστε όμως σίγουροι αν τα στοιχεία αυτά έρχονται κατευθείαν ή ανήκουν σε διάμεσες περιόδους.Τα συστατικά στοιχεία έπους, τα πρωταρχικά είναι η σύγκρουση με άλλους λαούς και η οργάνωση της κοινωνίας με βάση αυτή την κατάσταση. Αυτόν τον τύπο ποιημάτων τον βρίσκουμε και σε άλλους λαούς (Γαλλία-Chanson de Roland, Ισπανία- El Cid, Γερμανία-κύκλος των Niebelungen) τότε που διαμορφώνεται εθνικός χώρος και εθνική συνείδηση που συμπεριλαμβάνει θρησκεία, γλώσσα, ενοποίηση του μυθολογικού και κοινωνικού γεγονότος, συναίρεση κάθε στοιχείου παράδοσης τοπικής κλίμακας σε γενικό σχήμα.Χαρακτήρας 2 επών: και τα δύο ανήκουν σε μεγάλη επική παράδοση με ιστορία αιώνων. Καθένα από τα δύο δημιουργήθηκε με άλλο σκοπό, φωτίζοντας διαφορετικά στοιχεία της ιστορίας του λαού, σε διαφορετικές χρονικά στιγμές. Και τα δύο αποτέλεσαν τομή για την εποχή τους.Ιλιάδα: αρχαϊκή μορφή, πιο απλή σύνθεση, καθρεφτίζει παλαιότερη εποχή. Οδύσσεια: μεγαλύτερη πλοκή στη σύνθεση, νεότερο έργο, νεότερος πολιτισμός πόλης-κράτους, αποτέλεσμα συναίρεσης περισσότερων στοιχείων, μικρών επών με διαφορεική θεματική.

2.1.10 Πολιτιστικά στρώματαΔύο τα επίπεδα στην αφήγηση, στα θέματα, στα γεγονότα που παρουσιάζει ο ποιητής.Ο κύκλος του παρελθόντος (μυκηναϊκός κόσμος: κόσμος του χαλκού, μεγάλοι γαιοκτήμονες με εξουσία, ταφή νεκρών) και ο σύγχρονος κόσμος του ποιητή (Νεωτερισμοί: άνοδος και αστών, δημιουργών-επαγγελματιών, συμβούλιο γερόντων με δύναμη, συνάθροιση λαού, νεωτερισμοί στον τρόπο μάχης, στον οπλισμό, κάυση νεκρών). Μεταξύ των δύο μεγάλη χρονική απόσταση, όμως τα στοιχεία και από τα δύο επίπεδα παρόντα και διακριτά στα έπη. Τα στοιχεία του πρώτου επιπέδου, του μυκηναϊκού, είτε ανάγονται απευθείας στην εποχή εκείνη, είτε πέρασαν στον Όμηρο μέσα από τους ενδιάμεσους σκοτεινούς αιώνες και άρα είναι αναμνήσεις της μυκημαϊκής εποχής.

2.1.11 Γλώσσα-Ύφος-Τεχνική Γλώσσα

9

Η ομηρική γλώσσα δε μιλήθηκε πουθενά, είναι τεχνητή γλώσσα, μεικτή από ιωνικά, αιολικά, ελάχιστα αττικά και αρκαδοκυπριακά στοιχεία. Επειδή ο στίχος, το μέτρο καθορίζουν τη μορφή τους, ο ποιητής έκανε τις συγκεκριμένες επιλογές στο λεξιλόγιο και στην τυπολογία λέξεων, που του υποδείκνυε το μέτρο. Εκεί που φαίνεται να υπάρχει χασμωδία (γειτνίαση 2 φωνηέντων- θεωρούνταν ελάττωμα), λανθάνει /υπήρχε πριν το αρχαίο ελληνικό γράμμα δίγαμμα F.Σχέση με μυκηναϊκάΥπάρχουν λέξεις στα έπη που βρήκαμε σε πινακίδες μυκηναϊκές, αλλά δεν ξέρουμε αν προέρχονται κατευθείαν από τα μυκηναϊκά ή από τους ενδιάμεσους αιώνες.ΎφοςΧρήση των formulae εκτεταμένη γιατί βοηθούσαν στη διαμόρφωση του μέτρου, στην απομνημόνευη και στον αυτοσχεδιασμό.Τεχνική (αφηγηματικοί τρόποι και τεχνικές)Παρομοιώσεις, επιβράδυνση, προαναγγελία, αναδρομή, ενσωμάτωση στην κύρια διήγηση δευτερευουσών διηγήσεων, παράλληλη εξιστόρηση γεγονότων που γίνονται σε διαφορετικούς χώρους (νεκρός χρόνος).

2.1.12 Κύκλια έπηΚύκλος ή κύκλια έπη=όλα τα άλλα έπη εκτός των Ομηρικών και των Ησιόδειων. Συνολικά σώζονται μόνο τίτλοι και περί τους 120 στίχους. Οι διάφοροι μύθοι ακολουθούσαν χρονολογική σειρά και σχημάτιζαν κύκλο (θεματογραφικά ορίζεται από τη δημιουργία του κόσμου=ένωση Ουρανού και Γης μέχρι το θάνατο του Οδυσσέα). Υπάρχουν και έπη του Κύκλου που εξαρτώνται από τα ομηρικά. Τα έπη του Κύκλου ομαδοποιήθηκαν με βάση το θέμα τους. Το κέντρο αναφοράς: ο Τρωικός πόλεμος και η επιστροφή των πολεμιστών. Αυτά που χάθηκαν δεν ήταν του επιπέδου των Ομηρικών ή των Ησιόδειων. Πολλα αποδίδονταν στον Όμηρο.Χρονολόγησή τους: δύσκολη γιατί δε σώζονται, ή αν σώζονται, μόνο σπαράγματα. Οι ποιητές τους μάλλον από 800-500 π.Χ. Μάλλον μετά τη συγγραφή των ομηρικών επών. Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχουν και προγενέστερα της Ιλιάδας και άλλα που χρησίμευσαν ως πρότυπα για την Οδύσσεια. Επικρατεί ασάφεια για τη χρονολόγηση, ασάφεια για τα ονόματα των συγγραφέων τους, για τα θέματά τους. Ακριβείς μάλλον μόνο οι πληροφορίες των Αλεξανδρινών Γραμματικών για αριθμό βιβλίων και στίχων σε κάποια απ’αυτά. Μυθολογικοί κύκλοιΚύκλος θεών: Θεογονία, Τιτανομαχία Θήβαϊκός κύκλος: Οιδιπόδεια, Θηβαίδα, Επίγονοι, Οιχαλίας Άλωσις(Το επικό υλικό εκτός από την επική ποίηση χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες μορφές, όπως Καταλόγους και Γενεαλογίες)Τρωικός κύκλος: Κύπρια (τα πριν από την Ιλιάδα), Αιθιοπίς (συνέχεια Ιλιάδας), Μικρά Ιλιάς (γεγονότα από το θάνατο του Έκτορα μέχρι την άλωση της Τροίας), Ιλίου Πέρσις (Άλωση Τροίας), ενδεχομένως κάποια τμήματα της Οδύσσειας ήταν αυτόνομα ποιήματα (Τηλεμάχεια, Πηνελόπεια, Νέκυια), Νόστοι (επιστροφή ηρώων Τρωικού πολέμου), Τηλεγόνεια ή Τηλεγονία (συνέχεια της Οδύσσειας).Στα Κύκλια έπη υπήρχαν άφθονα στοιχεία αφηγηματικού ενδιαφέροντος, δεν υπήρχε το αυστηρό ύφος της Ιλιάδας, δεν ήταν του επιπέδου ομηρικών επών ή αττικών δραμάτων, γι’αυτό και δε σώθηκαν παρά ελάχιστοι στίχοι.

2.2 ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙΠοιητικά δημιουργήματα σε εξάμετρα που έχουν διασωθεί σε μία συλλογή, όλα είναι ύμνοι στους θεούς, έχουν διαφορετική έκταση (4 εκτενείς, 29 πιο σύντομοι). Κυκλοφορούσαν με το όνομα του Ομήρου, γιατί οι αρχαίοι ήθελαν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ Ιλιάδας και Οδύσσειας. Δεν είναι δυνατόν όμως να είναι του Ομήρου, γιατί δημιουργήθηκαν σε διαφορετικά μέρη, διαφορετικές εποχές.Οι εκτενέστεροι χρονολογούνται από 650-400 π.Χ., οι σύντομοι είναι μεταγενέστεροι. Οι περισσότεροι μιμούνται κανόνες, μέτρο, τύπο επών, λίγοι έχουν λυρικά μέτρα.

10

Τυπολογία στη μορφή: επίκληση θεού, ιδιότητές του, καταγωγή του, διεξοδική αφήγηση πράξεων ζωής του, παραπομπή σε άλλους ύμνους για τον ίδιο θεό. Χρησίμευαν κυρίως ως προοίμια στους ραψωδούς για απαγγελία επών.Ύμνος εις Δήμητρα: (495 στ., τέλη 7ου αι.), συνδεδεμένος με μυστηριακή λατρεία Ελευσίνας. Αποτελει θρησκευτικό μνημείο για ίδρυση μυστηρίων Ελευσίνας και καταστατικό χάρτη για ιερατική διοίκηση Μυστηρίων. Ύμνος εις Απόλλωνα: (546 στ., 7ος αι.): θεωρήθηκε ως η συνένωση 2 Ύμνων αρχικά αυτοτελών, ενός με δηλιακό περιεχόμενο (γεγονότα Δήλου) και ενός με Πυθικό (γεγονότα Δελφών).Ύμνος εις Ερμή (580 στ., 6ος αι.): ανάλαφρος, κωμικός. Αφήγηση κατορθωμάτων παιδιού-θαύματος. Δύσκολη η γλώσσα του, λιγότερα τα καθαρά ομηρικά στοιχεία.Ύμνος εις Αφροδίτην (293 στ., αρχές 6ου-τέλος 5ου αι.): ο πιο σύντομος από τους μεγάλους, ο πιο απλός στη δομή. Ιωνικός χρωματισμός, ο πιο ομηρικός γλωσσικά από τους μεγάλους Ύμνους με επίδραση ησιόδειας παράδοσης.

2.3 ΗΣΙΟΔΟΣ

2.3.1 Βίος Μετά τον Όμηρο ο πιο σημαντικός επικός ποιητής. Εκπρόσωπος διδακτικού έπους. Κοινά σημεία με τον Όμηρο (μέτρο, επική γλώσσα, ραψωδική παράδοση). ΚΑΙ διαφορές όμως (προσωπικό ύφος και πάθος Ησιόδου φαίνεται στα έργα του ενώ στον Όμηρο απρόσωπη αφήγηση, επίσης διαφορά στη θεματολογία). Καινοτομία Ησιόδου: απομάκρυνση από κώδικα αξιών επών, χαλάρωση αριστοκρατικής αντίληψης αξιών, αγροτικό πλαίσιο. Η ποίηση Ησιόδου (β μισό 8ου αι., 750-700 π.Χ.). Τάση αρχαιότητα να τον συνδέει με ραψωδική παράδοση (Βλ. Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Ο Ησίοδος άφησε την ταυτότητά του μέσα στο έργο του σε 2 περιπτώσεις: συμμετοχή του σε αγώνες ταφής Αμφιδάμαντα και προσωπική αναφορά στον αδελφό του Πέρση.

2.3.2 Σχέσεις με τη παράδοση-επιδράσεις-πηγέςΟι επιδράσεις και οι πηγές του=ομηρικά έπη. Αμφίβολο αν γνώρισε βέβαια την Οδύσσεια. Εγκαινιάζει τη διδακτική ποίηση. Χρησιμοποιεί όμως ίδια γλώσσα, διάλεκτο, μεγάλο μέρος λεξιλογίου, στερεότυπες εκφράσεις, ύφος, περιγραφές μαχών Ομήρου. Άρα κινείται μεν μέσα στην επική παράδοση αλλά έχει και ρίζες σε εξωελληνικό χώρο. Πιο ευρύ θεολογικό σχήμα και μυθολογικό υλικό (πρωτογονικές δυνάμεις όπως Τιτάνες, Γίγαντες-το υλικό αυτό προήλθε από μυθολογία Μ. Ανατολής) από το ομηρικό. Βέβαια πολύ έντονη και εμφανής η δική του συμβολή και οι επινοήσεις του, καθώς ενσωματώνει το υλικό σε δική του λογική. Το ότι πήρε υλικό από άλλους φαίνεται και από αποσπασματικό χαρακτήρα και μέθοδο συσσώρευσης υλικού του στη διήγηση. Προσπάθησε στο αταξινόμητο υλικό να βάλει τάξη, να βάλει σε ένα σύστημα τους κοσμογονικούς μύθους που έφτασαν σ’αυτόν αποσπασματικά.

2.3.3 Χαρακτήρας της ποίησης του Ησιόδου Το έργο του Ησιόδου κινείται μεταξύ 2 πόλων: μυθολογίας σχετικά με γέννηση δυνάμεων της φύσης, των όντων που τη γέννησαν και θεών+ της κοινώς νοούμενης ζωής της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο α πόλος: προσπάθεια αποκατάστασης κοσμογονίας και θεολογίας με κυριότερους σταθμούς διαδοχής θεών μέχρι το Δία . Στο β πόλο: παρουσίαση καθημερινής ζωής αγρότη (γι’αυτό ο Ησίοδος γνωστός ως λαϊκός φιλόσοφος).

2.3.4 Τα έργα του ΗσιόδουΈργα του: Θεογονία, Έργα και Ημέραι, Κατάλογος ή Κατάλογος γυναικών ή Ηοίαι, Ασπίς Ηρακλέους (μάλλον νόθο και μεταγενέστερο). Επίσης, με το όνομά του κι άλλα, από τα οποία σήμερα μόνο τίτλοι σώζονται (Χείρωνος Υποθήκαι, Μελαμπόδεια,…)ΘεογονίαΑφήγηση δημιουργίας κόσμου σε μία χαλαρή μορφή και απλή παράθεση διάφορων μορφών των όντων και θεοτήτων. Ο μύθος δημιουργίας Θεών είναι εν μέρει γνωστός και στον Όμηρο.

11

Έργα και Ημέραι: Διδασκαλίες και συμβουλές με θέματα το δίκαιον και την εργασία. Στο περιεχόμενο μια εξελικτική πορεία από μια λογικότητα προς τη λογική, τη γνώση, τον πολιτισμό. Ο Ησίοδος δέχτηκε υλικό από την παράδοση (ελληνική+μεσοανατολική), αλλά η γενεαλογική συστηματοποίηση σε ένα πολύπλοκο σχήμα συνδυασμών και εξαρτήσεων είναι δική του επινόηση και προσφορά. Μύθος 5 γενεών, μετά πρακτικές συμβουλές πώς να εργάζεται κανείς για να ζήσει δίκαια και αποδοτικά (πρακτική ηθική).Ασπίς ΗρακλέουςΝόθο και μεταγενέστερο. Μίμηση ασπίδας Αχιλλέα στο Σ Ιλιάδας. Τα υπόλοιπα έργα σώζονται σε αποσπάσματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

3.1 Εισαγωγή

Λυρική ποίηση< λύρα=έγχορδο μουσικό όργανο, πολύ αγαπητό στον κόσμο. Παλαιότερες ονομασίες του: φόρμιγξ, κιθαρίς. Πρώτη αναφορά της λέξης λύρα στον Αρχίλοχο. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι στη λυρική ποίηση κατέτασσαν μόνο την ποίηση που συνοδευόταν από λύρα. Συνέταξαν τον Κανόνα των 9 λυρικών ποιητών (Αλκαίος, Σαπφώ, Ανακρέοντας, Αλκμάνας, Στησίχορος, Ίβυκος, Σιμωνίδης, Βακχυλίδης, Πίνδαρος). Εμείς σήμερα στη λυρική ποίηση εντάσσουμε και τον ίαμβο και την ελεγεία (συνοδευόταν από αυλό).Η λυρική ποίηση χρονικά ήκμασε από τις αρχές 7ου αι. έως τα μέσα του 5ου αιώνα. Μέσα 7ου

αι.: έγινε μία τεράστια αλλαγή στην ελληνική κοινωνία (αποικισμός, οπότε είχαμε διεύρυνση πνευματικών οριζόντων Ελλήνων, ταξίδια, πλούτος, αναζήτηση καλύτερων όρων ζωής, συμμετοχής στη διαχείριση κοινών και άσκηση εξουσίας, συνειδητοποίηση προσωπικής αξίας και αξίας ελευθερίας).Οι Έλληνες τραγουδούσαν σε κάθε ευκαιρία της καθημερινής τους ζωής (γάμοι, κηδείες, εργασία, πολεμικές επιχειρήσεις, λατρεία θεών).

3.2. Ελεγειακή ποίηση

Η λέξη ελεγεία δήλωνε στην αρχή ποίηση με θρηνητικό περιεχόμενο. Ποίηση του Κριτία (5ος

αι. π.Χ.): πρώτη χρήση λέξης ελεγείον για να δηλώσει το στίχο δακτυλικό εξάμετρο (που μαζί με το δακτυλικό πεντάμετρο απαρτίζουν το ελεγειακό δίστιχο, δηλ. το μέτρο της ελεγείας).3.2.1 Καλλίνος από Έφεσο Ιωνίας: ο πρώτος ελεγειακός ποιητής (α μισό 7ου αιώνα). Ένα

ποίημά του σώθηκε (προτροπή σε νέους να υπερασπίσουν πατρίδα). Θυμίζει αρκετά έπος.

3.2.2 Τυρταίος ο Σπαρτιάτης: β μισό 7ου αιώνα. Πολιτική=πολεμική ποίηση. Προτρέπει Σπαρτιάτες να καταλάβουν Μεσσήνη. Μόνο αποσπάσματα από την ποίησή του.

3.2.3 Μίμνερμος από Κολοφώνα Ιωνίας (ή Σμύρνη): β μισό 7ου αιώνα. Θέμα του : οι χαρές της νιότης και του έρωτα, η φρίκη των γηρατειών. Ερωτική και μελαγχολική η ποίησή του (Ναννώ και Σμυρνηίς οι τίτλοι των 2 τόμων ποιημάτων του στην Αλεξανδρινή εποχή).

3.2.4 Αρχίλοχος ο Πάριος (680-640 π.Χ. περίπου). Περιπαικτικός, δηκτικός, αντιηρωικός. Αλλά και παραδοσιακά θέματα, για παράδειγμα παντοδυναμία θεών, χτυπήματα μοίρας.

3.2.5 Σόλων ο Αθηναίος (680-560 π.Χ περίπου). Νομοθέτης, πολιτικός και ποιητής. Μέσα από τα ποιήματά του υπερασπίστηκε πολιτικές του ιδέες και πράξεις.

3.2.6 Θέογνης από Μέγαρα (6ος-5ος αι. π.Χ.). Σήμερα σώζεται μια συλλογή περίπου 1400 στίχων, τυπική ποίηση συμποσίων. Ο ποιητής διακατέχεται από αριστοκρατικές αντλήψεις, παραπονιέται για νεόπλουτους εποχής του.

3.2.7 Φωκυλίδης ο Μιλήσιος (6ος π.Χ αι.), Δημόδοκος ο Λέριος (6ος π.Χ αι.), Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (6ος-5ος): γνωμολογικού περιεχομένου ελεγειακή ποίηση.

12

3.3 Ιαμβική ποίηση

Ιαμβική ποίηση: σκωπτικό, περιπαικτικό, δηκτικό περιεχόμενο σε ιαμβικό τρίμετρο (βλ. για σκλάβα Ιάμβη σελ. 127).3.3.1 Αρχίλοχος ο Πάριος(= ο ίδιος με τον 3.2.4). Περιπετειώδης ζωή με συμμετοχή σε

μάχη, ερωτικές απογοητεύσεις. Σπουδαίος ποιητής αλλά ...πικρόχολος! Ασχολήθηκε με τα προσωπικά του βιώματα. Ο πρώτος Ευρωπαίος ποιητής που έθεσε ως θέμα της ποίησής του τον εαυτό του! Ο πρώτος που χρησιμοποίησε ασυνάρτητα (μακρούς στίχους διαφορετικού ρυθμού που ενώθηκαν) και επωδούς (μικρές στροφές με άνισου μεγέθους στίχους).

3.3.2 Σημωνίδης ο Αμοργίνος (αλλά από τη Σάμο!). Γνωστό ποίημα του το σατιρικό Ίαμβος των Γυναικών. Ο τελικός του στόχος: η κατάκριση ελαττωμάτων συνανθρώπων του ώστε να τα διορθώσουν (# Αρχίλοχο που ασχολούνταν μόνο με τον εαυτό του). Πολύ απαισιόδοξος (# Αρχίλοχο).

3.3.3 Ιππώνακτας από την Έφεσο. Έζησε στο περιθώριο κοινωνίας, σα ζητιάνος, το λεξιλόγιό του ήταν λαϊκό, ήταν αθυρόστομος. Η ποίησή του =ποίηση απόλυτα απομονωμένου ατόμου, με ιδιότυπα μέτρα.

3.3.4 Σόλων ο Αθηναίος: Ιαμβικό είναι ένα έξοχο ποίημά του , όπου κάνει απολογισμό του έργου του (απελευθέρωση γης, διαγραφή χρεών, σεισάχθεια, ...).

3.4 Μελική ποίηση (Μονωδία)

Τραγούδια που τραγουδιούνταν από 1 άτομο με συνοδεία λύρας. Καλλιεργήθηκε κυρίως στη Λέσβο.3.4.1 Αλκαίος από Μυτιλήνη (τέλος 7ου-αρχές 6ου αι.) Έζησε σε εποχή μεγάλων πολιτικών

αναστατώσεων. Αριστοκράτης, εξορίστηκε. Έγραψε στασιωτικά ποιήματα, εμπνευσμένα από καθημερινή πολιτική πραγματικότητα της εποχής, επίσης ερωτικά τραγούδια και Ύμνους σε θεούς και ήρωες. Ελάχιστα αποσπάσματα της ποίησής του σήμερα. Η γλώσσα του (αιολ. διάλεκτος) απλή, αλλά το μέτρο ποιημάτων του περίτεχνο (αλκαϊκή στροφή).

3.4.2 Σαπφώ (τέλη 7ου –αρχές 6ου π.Χ. αι.). Αριστοκράτισσα, μέσα σε πολιτικές αναταραχές. Γεννήθηκε στην Ερεσσό, έζησε στη Μυτιλήνη. Τα ποιήματά της =προσωπικά βιώματα (περιγραφή ερωτικού πάθους, κοινής ζωής με συντρόφισσες). Περίφημη η Ωδή στην Αφροδίτη (αγαπημένη θεά της Σαπφώς.) Έγραψε και επιθαλάμια: τραγούδια γάμου. Αιολική διάλεκτος, απλή, λιτή γλώσσα, ποικίλα μέτρα (ιδιαίτερη η σαπφική στροφή της).

3.4.3 Ανακρέων από την Τέω. Ερωτικά, συμποτικά ποιήματα, αλλά στα πλαίσια του μέτρου η ποίησή του. Παρεξηγημένη προσωπικότητα. Πλούσια παραστατική ιωνική διάλεκτος στα ποιήματά του. Ανακρεόντεια αποκαλούνταν αφενός τα ποιήματα (κακότεχνα εν γένει) που μιμούνταν τα συμποτικά και ερωτικά του ποιήματα, αφετέρου μια συλλογή 60 ποιημάτων στο τέλος της Παλατινής Ανθολογίας. Ο Ανακρεοντισμός (παραμορφωτική εικόνα Ανακρέοντα) άσκησε μεγάλη επίδραση στην παγκόσμια λογοτεχνία.

*** Επίσης υπήρχαν και γυναίκες ποιήτριες: Κόριννα, Τελέσιλλα, Πράξιλλα.

3.5 Χορική ποίηση

Η πιο αξιόλογη και περίτεχνη ποιητική δημιουργία Ελλήνων 6ου και αρχών 5ου αι. Οι χορικοί ποιητές έγραφαν ποιήματα-τραγούδια για να εκτελεσθούν αυτά από χορό, συνέθεταν τη μελωδία που τα συνόδευε, όριζαν τις χορευτικές κινήσεις που τα συνόδευαν, συνήθως δίδασκαν και τη χορογραφία στο χορό και συνόδευαν το χορό με το μουσικό του όργανο. Τα τραγούδια αυτά αποτελούσαν πάντα μέρος μιας εορταστικής εκδήλωσης, μιας θρησκευτικής –λατρευτικής τελετής. Τόπος ακμής: Σπάρτη 7ου π.Χ. αι.3.5.1 Αλκμάνας από Σάρδεις (β μισό 7ου αι. π.Χ.). Ο πρώτος χορικός ποιητής.

Χαρακτηριστικό: Λακωνικό ιδίωμα (και ομηρισμοί και ξενικά στοιχεία), απλά μέτρα.

13

Ποίηση της ειρήνης, για τελετές. Επίσης και ερωτικά ποιήματα και παρθένεια (ποιήματα που τραγουδιούνταν από ομάδα κοριτσιών σε θρησκευτικές γιορτές).

3.5.2 Στησίχορος από Ιμέρα Σικελίας (τέλος 7ου-μέσα 6ου). Θέματα από μύθους επικού κύκλου ή Ηρακλή. 2 ποιήματα για ωραία Ελένη, στο πρώτο την κατέκρινε, μετά όμως τυφλώθηκε, οπότε στο δεύτερο πήρε πίσω τις κατηγορίες καθώς θεώρησε ότι τιμωρήθηκε. Έγραψε νέο ποίημα αποκατάστασης της τιμής της Ελένης, την Παλινωδία και βρήκε το φως του. Η γλώσσα του είχε ως πρότυπο τη γλώσσα του Ομήρου, αλλά και δωρικό χρωματισμό.

3.5.3 Ίβυκος από Ρήγιο Καλαβρίας (α μισό 6ου αι.). Αγάπη του για μύθο, έγραψε και ερωτικές μονωδίες. Η γλώσσα του=συνταίριασμα επικών και δωρικών στοιχείων.

3.5.4 Σιμωνίδης από Κέα (τέλος 6ου-μέσα 5ου),. Έκανε πολλά ταξίδια. Περίφημα τα επιγράμματά του, ιδίως για Μαραθώνα και Θερμοπύλες. Έγραψε και σκόλια (τραγούδια συμποσίων) και επινίκια και θρήνους και εγκώμια και Διθυράμβους.

3.5.5 Πίνδαρος. Ο πιο σημαντικός χορικός ποιητής. Από τις Κυνός Κεφάλες (τέλος 6ου- μέσα 5ου αι.). Καλλιέργησε όλα τα είδη χορικής ποίησης (Ύμνους σε θεούς, Παιάνες=λατρευτικά τραγούδια προς τιμή των θεών, Διθυράμβους=θρησκευτικά τραγούδια προς τιμή Διονύσου, προσόδια-πομπικά, Παρθένεια=τραγούδια τραγουδισμένα από χορούς κοριτσιών, Θρήνους, Επινίκια=θριαμβικές ωδές προς τιμή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, Υπορχήματα= λατρευτικού περιεχομένου χορευτικά τραγούδια).Τα επινίκια ποιήματά του, περίπου 45, σώθηκαν γιατί διδάσκονταν στα σχολεία. Συνθέτονταν κατά παραγγελία και εκτελούνταν από χορό ομήλικων φίλων του νικητή. Έχουν μια τυπολογία: στην αρχή δίνονται πληροφορίες για το νικήτή και για το γεγονός της νίκης, μετά έρχεται η αφήγηση ενός μύθου, τέλος παρατίθεται κάποια γνώμη (γνωμικό) με βαθυστόχαστο θρησκευτικό-ηθικό περιεχόμενο. Στα ποιήματα αυτά αντικαθρεφτίζεται η κοινωνική υπεροχή της ελληνικής αριστοκρατίας που συνδεόταν με τη μυθική-ηρωική παράδοση και απαιτούσε από τα μέλη της συνεχώς καλύτερες επιδόσεις. Ο Πίνδαρος ήταν ο κήρυκας της αριστοκρατικής κοινωνίας. Η γλώσσα του Πινδάρου είναι πλούσια σε δωρικά και αιολικά στοιχέια, με γλωσσικό υλικό από το έπος, εντυπωσιακά επίθετα και μεταφορές,αριστοτεχνικά μέτρα και ρυθμούς.

3.5.6 Βακχυλίδης από την Κέα. Στα χνάρια του Πινδάρου (α μισό 5ου αιώνα). Έγραψε ύμνους, παιάνες, παρθένεια, υπομνήματα, διθυράμβους, εγκώμια, επινίκια. Η δομή των επινίκων του είναι όμοια με του Ομήρου. Είχε ιδιαίτερη αφηγηματική ικανότητα που φαινόταν στο τμήμα του μύθου. Η γλώσσα του=χορικολυρική γλώσσα, πιο απλή από την αντίστοιχη του Πινδάρου, τα μέτρα του επίσης πιο απλά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Ο Αισχύλος αντιστοιχεί από χρονολογική άποψη σε ένα σχετικά πρώιμο στάδιο εξέλιξης του δράματος.6.1 ΒΙΟΣΕλευσίνα 525/4-Γέλα Σικελίας 456 π.Χ. Μάρτυρας των ιστορικών γεγονότων Αθήνας (από δράση Πεισιστρατιδών, μάχη Μαραθώνα, ναυμαχία Σαλαμίνας ως δράση Εφιάλτη, Περικλή).Συμμετείχε στα γεγονότα, πολέμησε στον Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα, αντιμετώπισε θετικά τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη, Περικλή. Στον τύπο τραγωδίας που διαμόρφωσαν οι παλιότεροι τραγικοί ποιητές (Πρατίνας, Χοιρίλος, Φρύνιχος) επέφερε σημαντικές καινοτομίες: αύξηση των υποκριτών σε 2 (ίσως αυτός να προσέθεσε και τον 3ο υποκριτή),μείωση του ρόλου των χορικών της τραγωδίας προς όφελος των διαλογικών μερών, υιοθέτηση θεματικής ενότητας στις τετραλογίες του. Σώζονται 82 τίτλοι δραμάτων του Αισχύλου και μόνο 7 ακέραιες τραγωδίες.6.2 ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΠέρσαι (472 π.Χ.)

14

Το παλαιότερο σωζόμενο έργο του Αισχύλου, το μόνο σωζόμενο δραματικό έργο με ιστορικό περιεχόμενο (ξέρουμε για πιο πριν και για το Μιλήτου άλωσις και το Φοίνισσαι του Φρύνιχου αλλά δεν σώζονται) και το πρώτο πλήρες δράμα που σώζεται στην ιστορία του θεάτρου. Η πλήρης τετραλογία: Φινεύς, Πέρσαι, Γλαύκος Ποτνιεύς και το σατυρικό δράμα Προμηθεύς πυρκαεύς. Κανένας κοινός θεματικός πυρήνας μεταξύ τους, τα άλλα έργα είχαν μυθολογικό περιεχόμενο, από διαφορετικούς μυθικούς κύκλους. [Υπόθεση: Στα Σούσα, περιγραφή της ελληνικής νίκης από τη σκοπιά των ηττημένων. Οι Πέρσες με αρχηγό τον Ξέρξη ηττώνται από τους Έλληνες στη Σαλαμίνα. Στα Σούσα η βασιλομήτωρ Άτοσσα μαθαίνει τα νέα και θρηνεί. Εμφανίζεται το φάντασμα του νεκρού Δαρείου και μιλά για το παρελθόν, αποκαλύπτει τις αιτίες της ήττας και προφητεύει και άλλα δεινά για τους Πέρσες. Ο Ξέρξης επιστρέφει και διηγείται τη συμφορά των Περσών.] Κυρίαρχη η διαφορά μεταξύ ελληνικού και βαρβαρικού κόσμου, διαφορά όχι μόνο γεωγραφική αλλά και ηθική, αισθητική, ιδεολογική, που ενισχύθηκε από ελληνοπερσικές συγκρούσεις. Πολιτικές και πολιτιστικές αιχμές Αισχύλου με υπερτονισμό στοιχείου περσικής δεσποτικής μοναρχίας, υπενθύμιση αγαθών που εξασφαλίζει στην ελληνική πλευρά η ελευθερία της βούλησης. Σίγουρα θα υπήρχε κατά την παράσταση της τραγωδίας κάποιο ακουστικό στοιχείο που να ξεχωρίζει τον ασιατικό κόσμο από τον ελληνικό που οι θεατές γνώριζαν αλλά βέβαια δεν έχει σωθεί. Στο γλωσσικό επίπεδο προφανώς θα εκφραζόταν με ιδιαίτερες θρηνητικές εκφράσεις και υπερβολική χρήση επιφωνημάτων. Σαφής η θρησκευτική διάσταση ιδεολογίας στο θέατρο του Αισχύλου.Η διαφορά Ελλήνων-Ασιατών εκφράζεται εδώ σε θρησκευτικό επίπεδο με αποδοκιμασία Δία στην επεκτατική απληστία Ξέρξη.Το είδωλο του Δαρείου πέρα από θεατρικό εύρημα τοποθετεί τα όρια συμβίωσης των 2 κόσμων στις 3 διαστάσεις του χρόνου.Επτά επί Θήβας (467 π.Χ.)Ανήκει σε τετραλογία με ενιαίο θέμα (θηβαϊκός κύκλος): Λάιος, Οιδίπους, Επτά επί Θήβας και σατυρικό δράμα Σφιγξ. [Υπόθεση: Ο Ετεοκλής υπερασπίζεται τη Θήβα απέναντι στον επιτιθέμενο αδερφό του Πολυνείκη.Τοποθετεί από έναν μαχητή σε κάθε πύλη -7 το σύνολο- της πόλης και σε μία από αυτές συγκρούεται με τον αδερφό του και αλληλοσκοτώνονται. Νικούν οι Θηβαίοι και ανακοινώνεται ότι το σώμα του εχθρού της πόλης Πολυνείκη πρέπει να μείνει άταφο. Η αδερφή των νεκρών Αντιγόνη διαμαρτύρεται και αποφασίζει να του αποδώσει νεκρικές τιμές. Αποχωρεί πείθοντας και μέρος του χορού (γυναίκες της Θήβας).] Δραματικό αδιέξοδο. Εμφύλια, αδελφική διαμάχη. Η μυθική αφήγηση περνά σε δεύτερο επίπεδο, καθώς παρακολουθούμε τις πρακτικές συνέπειες της άτης και της ύβρεως. Έχουν εκφρασθεί αμφιβολίες για τη γνησιότητα του τελευταίου μέρους του έργου.Ικέτιδες (463 π.Χ.)Το πρώτο έργο μιας τετραλογίας με ενιαίο θεματικό πυρήνα: Ικέτιδες,Αιγύπτιοι, Δαναϊδες και το σατυρικό δράμα Αμυμώνη. Παλαιότερα θεωρείτο ως έργο πρώιμο του Αισχύλου με κριτήριο κυρίως την αρχαϊκή δομή του.[Υπόθεση: Οι 50 κόρες του βασιλιά του Άργους Δαναού ζητούν άσυλο στο Άργος για να αποφύγουν να παντρευτούν τους 50 ξαδερφούς τους. Ο Πελασγός, βασιλιάς του Άργους προβληματίζεται για το αν θα πρέπει υπακούοντας στους άγραφους νόμους της φιλοξενίας, να τους παράσχει άσυλο ή αν συμφέρει να τις παραδώσει στους διώκτες τους για να αποφύγει την εμπλοκή της πόλης του σε πόλεμο με τους Αιγύπτιους. Τελικά οι Αργείοι αποφασίζουν να υποστηρίξουν τις ικέτιδες γυναίκες αποτρέποντας έτσι το σχέδιο βίαιης απαγωγής των Δαναίδων.] Στο 2ο έργο της τριλογίας (Αιγύπτιοι) έχουμε τη μάχη Αργειων-Αιγυπτίων, την από τις εξελίξεις υποχρέωση των Αργείων να παραδώσουν τις γυναίκες, το σχέδιο των Δαναίδων να θανατώσουν τους άνδρες τους την πρώτη νύχτα του γάμου και τον έρωτα και την απόφαση μίας εξ αυτών, της Υπερμήστας, να σώσει τη ζωή στον δικό της σύζυγο Λιγκέα γιατί τον ερωτεύθηκε, Στο 3 ο

έργο που επίσης δεν σώζεται (πέρα από λίγους στίχους) μάλλον είχαμε την κρίση για την απόφαση της Υπερμήστας, την αθώωση των Δαναιδών για την πράξη τους και τον γάμο τους στο Άργος. Βλέπουμε τον προβληματισμό συνήθη στον Αισχύλο για την άρνηση ανθρώπινης βούλησης να δεχθεί έναν γάμο που η αιώνια τάξη πραγμάτων απαιτεί ως ένωση άνδρα και γυναίκας.Ορέστεια (458 π.Χ., κέρδισε το πρώτο βραβείο)

15

Το αριστουργηματικότερο δημιούργημα του Αισχύλου. Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες και το σατυρικό δράμα Πρωτεύς (μάλλον για τη συνάντηση του θαλασσινού δάιμονα Πρωτέα με τον Μενέλαο όταν αυτός επέστρεφε από την Τροία).Αγαμέμνων[Υπόθεση: Στο Άργος ανακοινώνεται η άλωση της Τροίας.Όλοι, και η Κλυταιμνήστρα, περιμένουν την άφιξη του βασιλιά Αγαμέμνονα, ενώ ο χορός θυμάται τους λόγους που οδήγησαν τους Αχαιούς στον πόλεμο και προβληματίζεται για την τύχη του Μενελάου.Ο Αγαμένων φθάνει με την Κασσάνδρα ως λάφυρο. Η Κλυταιμνήστρα τους καλεί να μπουν στο παλάτι όπου και τους σκοτώνει, ενώ η Κασσάνδρα παρουσιάζεται να προβλέπει τους 2 φόνους.Ο Χορός αντιδρά αλλά τελικά υποχωρεί μπροστά στην Κλυταιμνήστρα που ανακοινώνει ότι σκότωσε τον Αγαμέμνονα για να τον εκδικηθεί για τη θυσία της κόρης τους Ιφιγένειας και ότι θα κυβερνήσει την πόλη με τον εραστή της Αίγισθο.]Χοηφόροι[Υπόθεση: Ο Ορέστης με τον φίλο του Πυλάδη έρχονται στο Άργος για να εκδικηθεί τον φόνο του πατέρα του Αγαμέμνονα από τη μητέρα του Κλυταιμνήστρα. Μετά τον αναγνωρισμό του με την αδερφή του Ηλέκτρα, καταστρώνουν σχέδιο για να προσεγγίσει ο Ορέστης την Κλυταιμνήστρα και να την σκοτώσει.Φθάνουν λοιπόν στο παλάτι ο Ορέστης και ο Πυλάδης ως ξένοι από τη Φωκίδα που ανακοινώνουν τον θάνατο του Ορέστη. Η Κλυταιμνήστρα τους υποδέχεται και ο Ορέστης σκοτώνει πρώτα τον Αίγισθο και ύστερα τη μητέρα του. Ο Ορέστης φεύγει προς τους Δελφούς για να καθαρθεί από το μίασμα της μητροφονίας κυνηγημένος από τις Ερινύες.]Ευμενίδες

[Υπόθεση: Ο Ορέστης φεύγει από το μαντείο των Δελφών και φθάνει στην Αθήνα για να δικαστεί για τον φόνο της μητέρας του. Κατήγοροί του είναι οι φοβερές Ερινύες ως εκπρόσωποι των παλαιών αρχών, ενώ υποστηρικτής του είναι ο Απόλλων ως εκπρόσωπος της νέας γενιάς θεών. Προεδρέυει η Αθηνά. Μετά τους λόγους των δύο πλευρών ακολουθεί ψηφοφορία. Η ισοψηφία απαλλάσσει τον Ορέστη και οι Ερινύες εξευμενίζονται από την Αθηνά που τους υπόσχεται τιμητική λατρεία στην Αθήνα.] Στην Ορέστεια λοιπόν φθανουμε από την απονομή της δικαιοσύνης από τα άτομα στην απονομή της δικαιοσύνης από την πολιτεία. Γίνεται αναφορά στον θεσμό του Άρειου Πάγου και στην εκεί απενεμόμενη δικαιοσύνη.Κεντρικό θέμα η δικαιοσύνη. Με την παρέμβαση της Αθηνάς, άρα του θεικού στοιχείου, τα προβλήματα επιλύονται εντός του πολιτισμού. Έχουμε απήχηση των μεταρρυθμίσεων του Εφιάλτη (462 π.Χ.) που έδωσε στον Άρειο Πάγο αποκλειστική δικαιοδοσία για εκδικάσεις ανθρωποκτονιών. Διασταυρώνονται και οι ιδιαίτεροι ρόλοι άνδρα-γυναίκας, εμπλέκεται και η θεϊκή σφάιρα με τους παλιούς και τους νέους θεούς.Προμηθεύς δεσμώτηςΤο μόνο σωζόμενο από την τριλογία σχετικά με τον Προμηθέα και τη σύγκρουσή του με την Ολύμπια εξουσία (Προμηθεύς λυόμενος προφανώς για απελευθέρωση Προμηθέα και Προμηθεύς πυρφόρος που δεν ξέρουμε με ποια σειρά παραστάθηκε μεταξύ των 3 έργων). [Υπόθεση: Ο Προμηθέας οδηγείται στο βουνό και δένεται εκεί για να τιμωρηθεί επειδή έκλεψε τη φωτιά από τον Όλυμπο και την έδωσε στους ανθρώπους.Αφηγείται στον χορό των Ωκεανίδων την ιστορία του,προφητεύει στην Ιώ το μέλλον της και μιλά στον Χορό για τη μελλοντική εκθρόνιση του Δία. Τότε φθάνει ο Ερμής και απαιτεί να μάθει λεπτομέρειες για το ποια γυναίκα θα γεννήσει αυτόν που θα εκθρονίσει τον Δία, ο Προμηθέας όμως δεν αποκαλύπτει τίποτε και τιμωρείται.] Οξείς τόνοι Προμηθέα απέναντι στον Δία. Έχει αμφισβητηθεί η γνησιότητά του λόγω και αρκετών γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων που βρίσκονται αποκλειστικά στο έργο αυτό. Όμως έχει τα βασικά νοηματικά χαρακτηριστικά της αισχύλειας δημιουργίας. Το θέμα της δικαιοσύνης έχει βαρύνουσα σημασία στο πνευματικό φορτίο και αυτής της τριλογίας.

6.3 ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΣΩΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΑΤο σατυρικό δράμα Δικτυουλκοί με θέμα τον Περσέα, επίσης τα Νιόβη, Μυρμιδόνες, Ισθμιασταί, Αίτναι ή Αιτναίοι. Και αρκετοί τίτλοι από έργα με θέματα από διάφορους μύθους,

16

π.χ. μύθο Αίαντα, Αχιλλέα, Οδυσσέα, του βασιλιά της Θράκης Λυκούργου, από τον Αγροναυτικό κύκλο, τον διονυσιακό μύθο.

6.4 ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣΗ επιλογή και ο χειρισμός των θεμάτων γεννούν έναν μείζονα ηθικό, πολιτικό, θρησκευτικό και κοινωνικό προβληματισμό που παρακολουθεί την πλοκή.Οι εξελίξεις αυτές αντιστοιχούν στις πιο αρχετυπικές και καινοτομικές αναζητήσεις του ανθρώπου. Ο Χορός διατηρεί την καθοριστική του παρουσία.Το ποιητικό ήθος του Αισχύλου και η εποχή του επέβαλαν την επισταμένη ενασχόληση με τα προβλήματα του ατόμου και του συνόλου και την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους. Οι διαστάσεις του τραγικού ορίζονται από τις αντιθέσεις που προκύπτουν από αυτή τη διαδικασία. Μεγαλειώδες το ύφος του Αισχύλου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑ

Η κωμωδία αποτελεί είδος που αναπτύχθηκε κυρίως στην Αττική. 3 φάσεις στην εξέλιξή της: Αρχαία, Μέση και Νέα. Η Αρχαία και η Μέση έχουν ιδιοτυπίες (αισχρολογία, τολμηρή σατιρα πολιτικών και διανοουμένων, χορούς αποτελούμενους από ζώα ). Πολλά από αυτά τα στοιχεία εξηγούνται από την καταγωγή της κωμωδίας από λαϊκές θρησκευτικές τελετές.

11.1 Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ11.1.1 Η μαρτυρία του ΑριστοτέληΟ Αριστοτέλης στην Ποιητική του παραδέχεται άγνοια για την αρχή και τα πρώτα στάδια της κωμωδίας λόγω της όψιμης θεσμοθέτησης επίσημων αγώνων. Κατά τον Αριστοτέλη η κωμωδία προήλθε από τα φαλλικά άσματα (εκδηλώσεις λατρείας ενός ομοιώματος φαλλού, ενταγμένες σε αγροτικές τελετουργίες γονιμότητας) με την εισαγωγή διαλόγου μεταξύ του Χορού και του εξάρχοντα (κορυφαίου του Χορού) αρχικά με αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα. Όντως υπήρχαν τέτοιες τελετές, όπως φαίνεται και από σκηνές σε αρχαίες κωμωδίες. Η αριστοτελική θεωρία συνδέει τη γένεση της κωμωδίας με τη διονυσιακή λατρεία (και όντως έχουμε ένταξη της κωμωδίας στο πρόγραμμα των διονυσιακών εορτών). Αναφέρει επίσης ότι την πατρότητα της κωμωδίας διεκδικούν οι Δωριείς αλλά δεν υπάρχει συμφωνία ως προς το από πού ακριβώς ξεκίνησε. Βασικό επιχείρημά τους η ετυμολογία της λέξης κωμωδία όχι από το κωμάζειν (=συμμετέχω σε κώμον, δηλαδή σε γιορταστική πομπή ή αυτοσχέδια πομπή μεθυσμένων) αλλά από τη λέξη κώμη (=χωριό) των Δωριέων αντί για τη λέξη δήμος. 11.1.2 Άλλες ενδείξειςΚαι αρχαιολογικές Παραστάσεις ζωόμορφων Χορών σε αττικά αγγεία του 6ου αι 5ου αι. Όντως έχουμε σε

αρκετές πρώιμες (και κάποιες μεταγενέστερες) κωμωδίες χορούς αποτελούμενους από ζώα σαν τους χορούς των σατύρων που βρίσκονται σε στενή σχέση με την καταγωγή της τραγωδίας.

Παραστάσεις χορευτών με κωμική εμφάνιση (Πελοπόννησος, αρχές 6ου αι.) που θυμίζουν έντονα την εμφάνιση των κωμικών υποκριτών.

Λογοτεχνικές -εσωτερικές ενδείξεις Το πρότυπο της τραγωδίας με διάλογο Χορού-υποκριτή (η τραγωδία προηγείτο

χρονολογικά γιατί η θεσμοθέτηση τραγικών αγώνων έγινε πριν από τους κωμικούς). Η λογοτεχνική παράδοση του ιάμβου με την ελευθεροστομία και τις κωμικές προσωπικές

επιθυμίες. Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχει μια οργανική εξελικτική σχέση ανάμεσα στον ίαμβο και την κωμωδία, ως άποψη όμως αμφισβητείται σήμερα.

Ύπαρξη διαφορετικών δομικών στοιχείων με σταθερά γνωρίσματα και σχετική μορφική και εν μέρει λειτουργική αυτοτέλεια. Τα μέρη αυτά, που συνήθως απαγγέλονται από τον Χορό (αγώνας, παράβαση), έχουν αυστηρή δομή, συνδυάζουν αδόμενα και απαγγελόμενα τμήματα και έχουν εξωτερική συμμετρία. Θεωρούνται αρχαιότερα από τα διαλογικά μέρη της κωμωδίας.

17

11.1.3 Ανθρωπολογικά και θρησκειολογικά δεδομέναΔιάφορες θεωρίες από τον χώρο της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της θρησκειολογίας ερμηνεύουν καλύτερα τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού που επηρέασαν τη διαμόρφωση της κωμωδίας. Η μίμηση (αλλά και η χρήση προσωπείων) αποτελεί συχνά στοιχείο λατρείας. Ειδικότερα

στην αρχαία Ελλάδα η μεταμφίεση κυριαρχεί στη λατρεία του Διονύσου. Το κωμικό και το άσεμνο έχουν συχνά αποτροπαϊκό χαρακτήρα στο πλαίσιο αγροτικών

εορτών π.χ. στη λατρεία της Δήμητρας και σε ορισμένες διονυσιακές γιορτές. Ο εξορκισμός του πνεύματος του κακού αναπαριστάνεται και στο έθιμο της εκδίωξης του

αποδιοπομπαίου τράγου ή του φαρμακού (ζώου ή προσώπου που συμβολίζει ενσάρκωση του κακού) κι έτσι πολλά στοιχεία βωμολοχικά που πέρασαν μέσω του ιάμβου στην κωμωδία πιθανώς σχετίζονται με αυτή την παράδοση. Επίσης και θριαμβική αναπαράσταση της τελετουργικής ένωσης ενός ανθρώπου με μια δαιμονκή ή αλληγορική μορφή για να συμβολίσει την επικράτηση και αναγέννηση των δυνάμεων της γονιμότητας.

Γι' αυτό και ο Cornford στις αρχές του 20ου αι. θεώρησε ότι η κωμωδία προήλθε από το λατρευτικό-τελετουργικό σχήμα αγώνας-θάνατος-ανάσταση της θεότητας της ενιαύσιας καρποφορίας.11.1.4 Η δωρική φάρσα και ο ΕπίχαρμοςΠαράλληλα με την αρχή της Αττικής κωμωδίας, ένας τύπος κωμικού θεάτρου ανθεί και στην κορινθιακή αποικία των Συρακουσών στη Σικελία. Στην ακμή του με τον Επίχαρμο (πρώτες δεκαετίες 5ου αι.) από τον οποίο έχουμε σύντομα αποσπάσματα και τίτλους δραμάτων. Τα στοιχεία όμως ανεπαρκή για να τεκμηριωθεί μια μεταξύ τους σχέση. Βασικά χαρακτηριστικά των δραμάτων του Επίχαρμου: Η δωρική διάλεκτος Η έλλειψη της μετρικής ποικιλίας που χαρακτηρίζει την αττική κωμωδία Η παρωδία μύθων γνωστών από τη λογοτεχνία και φιλοσοφικών συζητήσεων Κωμικές καταστάσεις που θυμίζουν το είδος της φάρσας Η αντιπαράθεση δύο αντιδίκων Η ύπαρξη χαρακτηριστικών κωμικών τύπων

11.2 ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣΣώζονται ολόκληρες 11 κωμωδίες από τις 40 που είχε γράψει (για 4 έχουμε αμφιβολίες αν γνήσιες).11.2.1 Οι ποιητές της αρχαίας κωμωδίαςΤο 468 π.Χ. ο διαγωνισμός κωμικών ποιητών εντάχθηκε στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων, οπότε κάθε χρόνο διαγωνίζονταν 5 ποιητές με ένα έργο ο καθένας. Από το 442 μαρτυρείται και αντίστοιχος αγώνας κωμικών ποιητών και στα Λήναια. Αρχικά η έκταση των κωμωδιών ήταν λίγες εκατοντάδες στίχων, τα χορικά μέρη καταλάμβαναν μεγαλύτερη έκταση από τα διαλογικά. Μεταξύ των πρώτων κωμικών ποιητών ξεχωρίζουν ο Χιωνίδης, ο Μάγνης, ο Κράτης (επιμελήθηκε περισσότερο τον κωμικό μύθο περιορίζοντας την ευκαιριακή σάτιρα). Πολλά πρώιμα έργα της Αρχάιας Κωμωδίας παίρνουν τον τίτλο τους από Χορό ζώων, όπως βλέπουμε μετά και στον Αριστοφάνη (π.χ. Βάτραχοι, Σφήκες) και συνεχίζουν να υπάρχουν ως τα μέσα του 4ου αι.Η ακμή της Αρχαίας Κωμωδίας με τον Κρατίνο (μέσα 5ου αι., εισήγαγε το προσωπικό πολιτικό σκώμμα, ένα από τα προσφιλέστερα μέσα για αν προκληθεί γέλιο, αφορμή όμως ενίοτε και για αντιδράσεις, γι’αυτό και μαρτυρίες για 3 απόπειρες περιορισμού ελευθερίας προσωπικού ψόγου –σημαντικότερο έργο του η Πυτίνη όπου ο ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του ως σύζυγο της Κωμωδίας που παραπονιέται για τις απιστίες του ποιητή με την Πυτίνη), Εύπολη (πρώτο μισό 5ου αι., διάσημος για τη φαντασία και τη χάρη του λόγου του, διάσημα χαμένα σήμερα έργα του οι Κόλακες και οι Δήμοι) και Αριστοφάνη (πρώτο μισό 5ου

αι., τα 9 από τα 11 σωζόμενα έργα του προέρχονται από τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, τα 2 τελευταία απέχουν χρονικά και έχουν χαρακτηριστικά της Μέσης Κωμωδίας· συχνά τη διδασκαλία των έργων του την αναλάμβανε άλλος· η γλώσσα του θεωρήθηκε δείγμα καθημερινού προφορικού αττικού λόγου της κλασικής εποχής, γι’αυτό και

18

διασώθηκαν πολλά έργα του· ακόμη και στο Βυζάντιο μεγάλη δημοτικότητα, ιδίως για τη γνωστή βυζαντινή τριάδα: Πλούτος, Νεφέλες, Βάτραχοι, που διδασκόταν στα σχολεία· οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι συνέταξαν υποθέσεις των έργων του και μας διασώζουν πολλά στοιχεία). Τα σωζόμενα έργα του: Αχαρνής, Ιππής, Νεφέλες, Σφήκες, Ειρήνη, Όρνιθες, Λυσιστράτη, Θεσμοφοριάζουσαι, Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσαι, Πλούτος.11.2.2 Ο χαρακτήρας της αριστοφανικής κωμωδίαςTα θέματα και τα πρόσωπα της Αρχαίας Κωμωδίας δεν αντλούνται από τη μυθολογία (όπως στην τραγωδία) αλλά από τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Ο κωμικός ήρωας συνήθως καρικατούρα σύγχρονου Αθηναίου με συμβολικό όνομα ή η κωμική εκδοχή ενός υπαρκτού προσώπου, συνήθως πολιτικού ή διανοούμενου, η δράση σε ένα αόριστο παρόν (κι όχι στο παρελθόν, όπως στην τραγωδία), ο ήρωας δημιουργεί έναν ουτοπικό κόσμο, γεμάτο κωμικές καταστάσεις και περιπέτειες.Για παράδειγμα στις Όρνιθες, έχουμε την ίδρυση μιας νέας πόλης, της Νεφελοκοκκυγίας, από 2 Αθηναίους (τον Πεισθέταιρο και τον Ευελπίδη) μακρία από τον άνθρωπο στον αιθέρα με τη βοήθεια των πουλιών. Οι θεοί αντιδρούν γιατί φοβούνται ότι θα χάσουν τις προσφορές των ανθρώπων, ενώ πολιτικοί και καιροσκόποι προσπαθούν να εξουσιάσουν τη νέα πόλη προς ίδιον όφελος. Τελικά ο Πεισθέταιρος τους αντιμετωπίζει όλους και ακολουθεί φαγοπότι. Στην Ειρήνη, ο Τρυγαίος, Αθηναίος αγρότης, ανεβαίνει στον Όλυμπο να πείσει τον Δία να σταματήσει τον πόλεμο, και απελευθερώνει την Ειρήνη που είναι αιχμάλωτη του Πολέμου. Η πλοκή του κωμικού μύθου ακολουθεί ένα λαϊκό παραμυθικό σχήμα, το οποίο είναι το ίδιο σε όλα τα αριστοφανικά έργα: Ο ήρωας βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα κρίσιμο πρόβλημα. Αποφασίζει να το αντιμετωπίσει και δέχεται βοήθεια από έναν συνεργάτη με υπερφυσικό/μαγικό τρόπο. Ο ήρωας μετακινείται, συναντά εμπόδια ή βρίσκει αντίσταση. Πείθει τους αντιπάλους του με λόγια. Εξουδετερώνει και διασύρει τον εχθρό. Θριαμβεύει. Η πλοκή της κωμωδίας δεν στηρίζεται στην αληθοφάνεια ούτε υπακούει σε κάποια αναγκαιότητα ή στη λογική, το ίδιο και η συμπεριφορά των ανθρώπων, όπως φαίνεται και από τα παραμυθικά μοτίβα. Η τάξη ανατρέπεται, οι αξίες ευτελίζονται, πρόσωπα και θεσμοί γελοιποιούνται. Ακόμη και η ήρωες και οι θεοί συμμορφώνονται με το κωμικό ήθος. Όλα βρίσκονται στον αντίποδα της σοβαρότητας και της ευπρέπειας.π.χ. στους Αχαρνής, ο Δικαιόπολις αγανακτεί με τον πόλεμο και συνάπτει ειρήνη με τους σπαρτιάτες. Οι Αχαρνείς όμως τον υποχρεώνουν σε απολογία και αυτός μεταμφιεσμένος σε Τήλεφο τους πείθει για τα καλά της ειρήνης, αντιδικώντας με τον φιλοπόλεμο στρατηγό Λάμαχο. Ακολουθεί ξέφρενη γιορτή. Η ελευθεροστομία είναι ένα από τα κύρια γνωρίσματα του κωμικού λόγου. Συνήθως ένα από τα πρόσωπα είναι ο βωμολόχος, τολμηροί χαρακτηρισμοί εκτοξεύονται με κάθε ευκαιρία. Επιπλέον, πολλά αναπάντεχα αστεία και δημιουργία όρων που παρωδούν το ύφος των φιλοσόφων ή το εξεζητημένο τεχνικο λεξιλόγιο των σοφιστών.

11.2.3 Η παράστασηΑνάλογη ήταν και η εμφάνιση των κωμικών προσώπων (οι άνδρες με δερμάτινο φαλλό ο οποίος γίνεται αντικείμενο τολμηρών αστείων συνοδευόμενων από αντίστοιχες χειρονομίες). Συχνά εφαρμοστό ένδυμα σε θηλυκές μορφές, οι άντρες φέρουν κοντό χιτώνα. Δεν ξέρουμε αν έφεραν ή οχι προσωπεία με ατομικά χαρακτηριστικά γιατί ούτως ή άλλως τα θεατρικά αυτά έργα βασίζονταν σε συμβάσεις. Ό,τι απαιτείται να γνωρίζει ο θεατής ή του δηλώνεται στη σκηνή ή το γνωρίζει από αντίστοιχες άλλες παραστάσεις.Λίγα πράγματα γνωρίζουμε για την κινησιολογία και τη μουσική που σίγουρα θα συντελούσαν στη δημιουργία εντυπωσιακής σκηνική εικόνας.Την εποχή του Αριστοφάνη ο Χορός = 24 χορευτές, ενώ αβέβαιος ο αριθμός υποκριτών (3? Μάλλον 4). Ο Χορός έχει τον ρόλο να δημιουργεί έντονες οπτικές εντυπώσεις π.χ. στη Λυσιστράτη έχουμε Χορό με 2 ημιχόρια εχθρικά που συγκρούονται, ένα ανδρικό και ένα γυναικείο. [Υπόθεση: Γυναίκες από όλη την Ελλάδα με αρχηγό την Αθηναία Λυσιστράτη αποφασίζουν να απόσχουν από τα συζυγικά τους καθήκοντα για να εκβιάσουν τους συζύγους τους να σταματήσουν τον πόλεμο. Τ α 2 ημιχόρια συγκρούονται και οι άντρες υποχωρούν και διακόπτεται ο πόλεμος.]

19

11.2.4 Στόχοι της σάτιρας: πολιτική, θέατρο, τραγωδία, γυναίκες, κοινωνικά προβλήματα

α) Πολιτική. Ο δημόσιος βίος της πόλης είναι βασική πηγή έμπνευσης του ποιητή (δεν μπορούμε όμως να τον κατατάξουμε σε κάποιο στρατόπεδο). Συχνά φιλοπόλεμοι και λαϊκιστές πολιτικοί αποτελούσαν στόχο της σάτιρας, πχ. στους Ιππής [όπου παρουσιάζονται δύο δούλοι του Δήμου (προσωποποιημένου λαού της Αθήνας) να συζητούν για τους διεφθαρμένους δούλους που προτιμά το αφεντικό τους. Στο τέλος της κωμωδίας, ο Δήμος είναι ανανεωμένος και νεότερος.] Συνεπώς ναι μεν ασκούσε κριτική αλλά πρόσεχε ο Αριστοφάνης να μην κλείνει με απαισιόδοξα μηνύματα ή δυσάρεστους για το κοινό του υπαινιγμούς. β) Το κοινό και το θέατρο. Ο ποιητής προσπαθούσε να προκαταλάβει ευνοϊκά το κοινό του, το οποίο όμως ενίοτε γινόταν και το ίδιο στόχος πειραγμάτων. Συχνά και τα αστεία που προκαταλάμβαναν την απόφαση των κριτών.Τα κωμικά πρόσωπα έχουν μια ελευθερία, άγνωστη στην τραγωδία, που αποτελεί πρόσθετη πηγή κωμικότητας και υπονομεύει τις θεατρικές συμβάσεις. Κινούνται ελεύθερα ανάμεσα στον πραγματικό και πλασματικό κόσμο.γ) Η τραγωδία. Ένας από τους προσφιλέστρους στόχους σάτιρας. π.χ. στους Βατράχους [Υπόθεση: ο Διόνυσος αφού συμβουλεύεται τον Ηρακλή, αποφασίζει να πάει στον Κάτω κόσμο για να αποσπάσει από εκεί τον Ευριπίδη. Στον δρόμο ακούει το τραγούδο του χορού των βατράχων και συναγωνίζεται στο τραγούδι μαζί τους. Στον Κάτω κόσμο γίνεται διαγωνισμός μεταξύ Αισχύλου-Ευριπίδη με έπαθλο την επιστροφή του νικητή στη γη. Με διαιτητή τον Διόνυσο, νικά τελικά ο Αισχύλος επειδή έχει πιο εποικοδομητικές πολιτικές απόψεις.] Συχνή είναι η παρωδία του ύφους της τραγικής ποίησης αλλά και αυτούσιων στίχων από τραγωδίες, οι οποίοι τοποθετημένοι σε εντελώς διαφορετικά συμφραζόμενα χάνουν το νόημά τους και δημιουργείται κωμική αναντιστοιχία ανάμεσα στο κωμικό περιβάλλον και στον τραγικό λόγο. Ενίοτε έχουμε και ευκαιριακές αναφορές στην τραγωδία και τα θέματά της αλλά και παρωδία ολόκληρων σκηνών. Επίσης, συχνά διακωμώδηση τραγικών ποιητών με όρους προερχόμενους από τη λογοτεχνική κριτική και θεωρία εποχής, οπότε η κωμωδία μας διασώζει και στοιχεία για το πώς κρίνονταν τα τραγικά έργα στην εποχή τους. Έτσι ο Ευριπίδης διακωμωδείται για τους νεολογισμούς του, τη στιχουργική μονοτονία του, τη νεωτεριστική μουσική και το αντιηρωικό πνεύμα, ενώ ο Αισχύλος για τη μεγαλοστομία του, τη θεατρική εκζήτηση, τις τολμηρές ποιητικές λέξεις που επινοεί και τις περίφημες δραματικές σιωπές των ηρώων του. Μεγάλη σημασία αποδίδεται και στην παιδευτική λειτουργία της τραγωδίας σε σχέση με την ηθική αγωγή των πολιτών και την εξύψωση του πολιτικού βίου. Αντίστοιχο προνόμιο παιδευτικής απκλειστικότητας διεκδικεί σταθερά για τον εαυτό της και η ίδια η κωμωδία (στην παράβαση).δ) Οι γυναίκες. Παρωδία της τραγωδίας και στις Θεσμοφοριάζουσες όπου χορός από γυναίκες. [Υπόθεση: οι γυναίκες της Αθήνας κάθε χρόνο γιορτάζουν τα Θεσμοφόρια προς τιμή της Δήμητρας. Ο Ευριπίδης ο ποιητής θέλει να πείσει κάποιον να εισχωρήσει στη συνέλευση των Θεσμοφοριαζουσών για να τον υπερασπίσει ενάντια στις κατηγορίες των γυναικών για μισογυνισμό. Τελικά δέχεται ένας συγγενής του που όμως αποκαλύπτεται τελικά από τις γυναίκες. Παρά τις προσπάθειες του ποιητή δεν καταφέρνουν να ξεγελαστούν οι γυναίκες ώστε ναα αποδράσει ο συγγενής του από τον Σκύθη τοξότη που τον φυλάει. Τελικά οι γυναίκες συμμαχούν με τον Ευριπίδη και διασώζουν τον συγγενή του.] Διπλή η αφορμή για τη διακωμώδηση Ευριπίδη α) οι δραματουργικές του αναζητήσεις π.χ. η τραγωδία με αίσιο τέλος (τραγικωμωδία) β) η υποτιθέμενη μισογυνική του στάση. Το σκώμμα των γυναικών αποτελούσε παραδοσικαό κωμικό τόπο της λαϊκής σοφίας και της ιαμβικής ποίησης π.χ. ίαμβος γυναικών Σημωνίδη. Όμως η κατηγορία μισογυνισμού που προσάπτεται στον Ευριπίδη στηρίζεται στην απομόνωση χωρίων από τα συμφραζόμενά τους στα έργα του. Αντίθετα ο Ευριπίδης θίγει συχνά θέματα γυναικείας ψυχολογίας και επιχειρεί ενίοτε να ανλύσει την οπτική γωνία των γυναικών. Η παραμορφωτική οπτική τηςκωμωδίας απλώς μεματρέπει τον κριτικό αυτό προβληματισμό σε δήθεν κριτική των γυναικών και αναπαράγει την παραδοσιακή, μειονεκτική εικόνα της γυναίκας στην κυρίαρχη ιδεολογία. Την ίδια στάση αντανακλά και η κωμική παρουσίαση ανδρών—τραβεστί.

20

ε) Τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Ο Αριστοφάνης θα επανέλθει στο θέμα της αντίθεσης ανδρών-γυναικών και στις Εκκλησιάζουσες, όπου οι γυναίκες δεν υπερασπίζονται απλώς τις θέσεις τους αλλά υποκαθιστούν πλήρως τους άνδρες διεκδικώντας και αποσπώντας με πανουργία τα αυτονόητα και αποκλειστικά πολιτικά τους προνόμια. [Οι γυναίκες της Αθήνας με αρχηγό την Πραξαγόρα μεταμφιέζονται σε άνδρες και εισχωρούν στη συνέλευση του Δήμου, όπου επιτυγχάνουν τη λήψη αποσφάσεων που τις ευνοούν:καταργείται η ατομική ιδιοκτησία, εγκαθίστατια σύστημα κοινοκτημοσύνης (και στις ερωτικές σχέσεις), εξασφαλίζεται και η ένταξη ηλικιωμένων και δύσμορφων ανδρών και γυναικών στο σύστημα. Ο θρίαμβος της νέας πραγματικότητας σφραγίζεται με ένα μεγάλο συμπόσιο, που οργανώνει η Πραξαγορα που έχει εκλεγεί στρατηγός.] Η ανάληψη πολιτικών πρωτοβουλιών από γυναίκες είναι η πλήρης αντιστροφή καθιερωμένης πολιτικής και κοινωνικής τάξης του αρχαίου κόσμου. Το ουτοπικό αυτό θέμα αποτελεί για πολλούς δείγμα της παρακμής της κλασικής Αθήνας. Ο κοινωνικός προβληματισμός του έργου θυμίζει λίγο Πολιτεία του Πλάτωνα.Ο απόηχος των έντονων κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων έντονος στον Πλούτο. [Υπόθεση: ο Χρεμύλος φιλοξενεί στο σπίτι του έναν τυφλό γέροντα, τον Πλούτο, και προσπαθεί να το κάνει να ξαναβρει το φως του για να βοηθά στο μέλλον μόνο τους τίμιους πολίτες. Γίνεται λογομαχία με την Πενία η οποία χάνει και ο Χρεμύλος οδηγεί τον Πλούτο στο ιερό του Ασκληπιού όπου θεραπεύεται. Όλοι αλλάζουν συμπεριφορά και ακολουθεί πομπή προς την Ακρόπολη.]11.2.5 Η δομή της αρχαίας κωμωδίας Η Αρχαία Κωμωδία δεν έχει τόσο αυστηρή διάρθρωση όπως η σύγχρονή της τραγωδία. Τα βασικά της μέρη τα ακόλουθα:α) Πρόλογος μονολογικός ή διάλογος, με πρόσωπα 2 δούλους ή ένας δούλος και ο κύριός του ή ένας κύριος και ο ακόλουθός του-όχι δούλος, συνήθως τα 2 πρόσωπα καθ’οδόν προς κάποιον προορισμό. Με τον πρόλογο (όπως και στην τραγωδία αλλά εκεί το ειδικό βάρος προλόγου μεγαλύτερο γιατί σημαντικό μέρος της ιστορίας βρίσκεται στο παρελθόν, ενώ ο κωμικός μύθος χωρίς παρελθόν), γίνεται εισαγωγή των θεατών στην υπόθεση.

11.3 ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑΔυσχερής η διάκριση μεταξύ Αρχαίας, Μέσης και Νέας Κωμωδίας. Η διάκριση της Μέσης Κωμωδίας ως ξεχωριστής περιόδου οφείλεται στους Αλεξανδρινούς φιλολόγους. Ενδείξεις για τη μετάβαση στη Μ.Κ. έχουμε στα 2 τελευταία έργα Αριστοφάνη. Συμβατική αρχή της γύρω στο 400 και χρονολογία μετάβασης προς τη Ν.Κ. θεωρούμε το 320. Παρά την απώλεια όλων των έργων της Μ.Κ., μεγάλη η δημοτικότητά της σε πολλά μέρη του ελληνικού κόσμου, ιδιαιτέρως στις αποικίες της Κάτω Ιταλίας. Πηγές μας για τη Μ.Κ.: σωζόμενα αποσπάσματα σε μεταγενέστερους συγγραφείς, σχόλια και ορισμένες πραγματείες περί κωμωδίας, καθώς και σωζόμενες διασκευές και μιμήσεις έργων της στη Ρώμη από τον κωμικό ποιητή Πλαύτο. Τέλος και σχετικό αρχαιολογικό υλικό.11.3.1 Ο Χορός στα τελευταία έργα του ΑριστοφάνηΗ σημασία του Χορού της Αρχαίας Κωμωδίας περιορίζεται σταδιακά, π.χ. ο Χορός των Βατράχων δεν είναι αναγκαίος στη δράση, κάποια έργα δεν έχουν παράβαση, ενώ η τυπική μορφή του αγώνα συρρικνώνεται. Επίσης, ενδείξεις για εμβόλιμα χορικά . Ο ρόλος του Χορού περιορίζεται κυρίως στην πάροδο. Η υποχώρηση των χορικών αντισταθμίζεται κάποτε με μονωδίες μεγαλύτερης έκτασης. Η ταυτότητα του Χορού δεν έχει πάντα οργανική σχέση με υπόθεση έργου, ενίοτε αναγγέλλεται η άφιξή του για να αντιληφθεί ο θεατής τι εκπροσωπεί και να μην διαταραχθεί η συνοχή της παράστασης. Ενίοτε και διάλογος προσώπων με τον Χορό.11.3.2 Γνωρίσματα της Μέσης ΚωμωδίαςΣημαντικές μεταβολές και στο όλο πνεύμα της κωμωδίας. Περιορίζονται το προσωπικό σκώμμα και οι αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα του δημόσιου βίου, υποχωρεί η αισχρολογία. Αυξημένο ενδιαφέρον για ιδιωτικό χώρο ανθρώπων, ατομική και οικογενειακή ευημερία < ευρύτερες πνευματικές και ιδεολογικές μεταβολές που συνοδεύουν την παρακμή πόλης-κράτους τον 4ο αι. και την απώλεια της υπεύθυνης θέσης του πολίτη σε αυτή.

21

Περισσότερο ηθικός και κοινωνικός παρά πολιτικός προβληματισμός, πρωτεύων στόχος των φιλοσοφικών αναζητήσεων: η φιλοσοφική ευδαιμονία. Η κωμωδία ασχολείται με διαγραφή ανθρώπινων τύπων και χαρακτήρων. Κεντρική θέση στο θεματολόγιο οι ανθρώπινοι τύποι με κοινωνική ταυτότητα βασισμένοι σε επαγγελματικά, ιδεολογικά ή ηθικά χαρακτηριστικά (π.χ. ηγεμόνες που εκπροσωπούν νέο τύπο ισχυρού πολιτικού άνδρα, γνωστές εταίρες, ιδιαιτέρως δημοφιλείς τύποι παράσιτου, μάγειρου, νέων ή γέρων εραστών, νέων ή ηλικιωμένων εταίρων). Οι τύποι αυτοί απέκτησαν στερεότυπα, διακριτά χαρακτηριστικά τα οποία διατήρησαν και στη μετέπειτα πορεία τους στο νεότερο δραματικό ρεπερτόριο, ελληνικό και ρωμαϊκό. Πρώτο μισό 4ου αι. έχουμε θεαματική αύξηση ποσοστού κωμωδιών με μυθολογικό θέμα και συχνά λόγος για παρωδία τραγωδιών. Θεοί και ήρωες τοποθετούνται στο νέο περιβάλλον με τις παραδοσιακές τους ιδιότητες και όλα τα χαρακτηριστικά ανθρώπων εποχής αντιμέτωπων με καθημερινά προβλήματα. Τα πιο συνηθισμένα μοτίβα αυτά της φιλοσοφικής παρωδίας και του φαγητού. Ιδιαίτερα προσφιλές το θέμα γέννησης ενός θεού. Μεγάλη δημοτικότητα τα μοτίβα παράνομης σχέσης, απαγωγής, βιασμού, κρυφής γέννας, έκθεσης βρέφους, αναγνώρισης. Παρόν και το θέμα λογοχτενικής σάτιρας με Αντιφάνη (Ποίησις). Το ύφος της Μ.Κ. περισσότερο ομοιογενές από εκείνο της Α.Κ., τείνει περισσότερο προς την πεζότητα, γλώσσα απλή, με εμφανείς ρητορικές επιδράσεις (παρομοιώσεις, μεταφορές, ασύνδετα, λογοπαίγνια).11.3.3 Ποιητές της Μέσης ΚωμωδίαςΣτην αλεξανδρινή παράδοση λόγος για 57 ποιητές και τουλάχιστον 600 έργα. Συχνές οι διασκευές έργων από τον ίδιο τον ποιητή τους. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι: Εύβουλος (πολλά έργα του με μυθολογικό θέμα, ιδιαίτερη προτίμηση στην παρωδία έργων του Ευριπίδη, σημαντική και η έκταση της αισχρολογίας), Αντιφάνης (άφθονα λογοπαίγνια και αινίγματα), Αναξανδρίδης (και προσωπικό σκώμμα στα έργα του), Αλέξις (χρονολογικά μεταξύ Μ. και Ν.Κ., απομακρύνεται από παραδοσιακά κωμικό ύφος και ελεύθερη μετρική αριστοφ. στίχου).

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣΣΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Α ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Δραστηριότητα 1Ενδείξεις ύπαρξης προομηρικής ποίησης μέσα από τα ίδια τα έπη

Τόσο υψηλές καλλιτεχνικές δημιουργίες, όπως τα έπη, δεν μπορεί να μην είχαν ανάλογα ποιήματα που να προετοίμασαν το έδαφος και από ποιοτική άποψη και από θεματική. Οπωσδήποτε υπήρχε ποίηση προγενέστερη που επεξεργάστηκε θρύλους και μυθικά θέματα. Απ’αυτήν προήλθαν κατόπιν μακράς επεξεργασίας τα έπη του Ομήρου.

Ακόμα και η απλή σκέψη ότι ο άνθρωπος έχει την τάση φύσει να δημιουργεί και μάλιστα έργα τέχνης, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρξε προγενέστερη ποίηση.

Υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές σε προηγούμενα έργα μέσα στα ίδια τα έπη: o παρουσιάζονται πρόσωπα (ήρωες ή αοιδοί) που τραγουδούν κλέη παλαιότερων

ανδρών. Τα τραγούδια αυτά που συνηθίζονταν τότε είναι η προϊστορία των επών.o Από τον Τρωικό πόλεμο ο Όμηρος στην Ιλιάδα περιγράφει μόνο 52 ημέρες προς

το τέλος και μάλιστα χωρίς να τελειώνει ο πόλεμος στο τέλος, που σημαίνει ότι ο Όμηρος θεωρούσε την υπόθεση γνωστή από άλλα έργα και επέλεξε κάποια γεγονότα για να αφηγηθεί.

22

o Γνωστοί θεωρούνται και οι βασικοί ήρωες της Ιλιάδας για τους οποίους δε δίνει ο Όμηρος γενεαλογία, ενώ γενικά όταν παρουσιάζει έναν νέο και όχι τόσο γνωστό ήρωα αναφέρει τη γενεαλογία του.

o Αλλά και στην Οδύσσεια θέματα και νύξεις για παλαιότερες φάσεις της εξέλιξης του μυθικού υλικού. Τουλάχιστον τέσσερις μυθολογικοί κύκλοι που προηγήθηκαν (αργοναυτικός, αιτωλικός, θηβαϊκός, τρωικός) αλλά και άλλα προομηρικά έπη: ο Δημόδοκος τραγουδά τους έρωτες του Άρη και της Αφροδίτης, υπάρχει τραγούδι για το Δούρειο Ίππο, το οποίο ζητά ο Οδυσσέας από το Δημόδοκο. Γίνονται επίσης αναφορές σε παλαιά θέματα, π.χ. γάμοι Πηλέα-Θέτιδας.

Δραστηριότητα 2Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

Δραστηριότητα 3Κεντρικό θέμα είναι η μήνις του Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα και οι συνέπειές της: απόσυρση του Αχιλλέα από τη μάχη, συνεχείς νίκες των Τρώων με αρχηγό τον Έκτορα, αριστεία του Πάτροκλου, αγαπημένου φίλου του Αχιλλέα, με τα όπλα του Αχιλλέα και θάνατός του από τον Έκτορα, συμφιλίωση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα και εκδίκηση Αχιλλέα με φόνο του Έκτορα. Τέλος, ταφή του Πάτροκλου και απόδοση του σώματος του Έκτορα στον πατέρα του Πρίαμο.

Δραστηριότητα 4Κατ’εμέ όλες είναι σημαντικές γιατί δίνουν υλικό-επιχειρήματα για περαιτέρω μελέτη και αντίκρουση απόψεων, οπότε η έρευνα για το ομηρικό ζήτημα προχωρεί. Αν πρέπει να επιλέξει κανείς μία, τότε η θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης των επών έχει πολλά στοιχεία για σχολιασμό.

Δραστηριότητα 5Ο Οδυσσέας εγκαταλείπει κατ’εντολή των θεών το νησί της Καλυψώς για να επιστρέψει στην πατρίδα του. Μετά από περιπέτειες καταλήγει στο νησί των Φαιάκων, όπου αποκαλύπτει την ταυτότητά του και διηγείται την πορεία αυτού και των συντρόφων του μετά την άλωση της Τροίας. Με τη βοήθεια των Φαιάκων φτάνει στην Ιθάκη, όπου με τη συνδρομή της Αθηνάς σκοτώνει του μνηστήρες που λυμαίνονταν την περιουσία του και ξαναβρίσκει την οικογένεια και τη θέση του.

Δραστηριότητα 6Τα δύο στρώματα: εποχή Τρωικού πολέμου και εποχή του ποιητή. Στοιχεία από τις δύο εποχές μέσα στα έπη. Για την πρώτη: ιπποτικός κόσμος ευγενών με ηρωικούς σώμα με σώμα αγώνες, χάλκινα όπλα. Για τη δεύτερη: καύση νεκρών, Φοίνικες.

Δραστηριότητα 7Τα αποσπάσματα αναφέρονται σε παλαιότερα Παράλληλα Κείμενα που δεν διανέμονται φέτος, οπότε να μην γίνει η δραστηριότητα.

Δραστηριότητα 8Πάρα πολύ γενική η δραστηριότητα. Επιγραμματικά τα Ομηρικά έπη συσχετίζονται με τα Κύκλια με τους ακόλουθους τρόπους: Κάποια από τα Κύκλια έδωσαν υλικό στην Ιλιάδα, κάποια άλλα εξαρτώνταν από τον Όμηρο και τον συμπλήρωναν. Σε άλλα υπάρχουν υπαινιγμοί για θέματα που θίγονται στα Ομηρικά έπη. Γενικότερα κάποια αποτελούν προϋπόθεση των Ομηρικών, κάποια συνέχειά τους και με άλλα ευπάρχει επικάλυψη. Κάποια από αυτά αποδίδονται και στον Όμηρο.

Δραστηριότητα 9Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Δραστηριότητα 1Θέματα: προτροπή για υπεράσπιση πατρίδας, για πόλεμο, θρήνος, χαρές της νιότης, έρωτας, φρίκη γηρατειών, αντιηρωική συμπεριφορά, σάτιρα αξιών εποχής, παντοδυναμία θεών, ρόλος μοίρας, αγάπη για την πατρίδα, δικαιοσύνη, κοινωνικές συγκρούσεις εποχής, συμπόσια, κοινωνική δομή, ηθικές παραινέσειςΚατηγορίες: πολιτική-πολεμική: Καλλίνος, Τυρταίος, Σόλων /ερωτική-καθημερινή: Μίμνερμος /περιπαικτική-δηκτική: Αρχίλοχος/ συμποτική: Θέογνης/ ηθικοδιδακτική-γνωμολογική: Φωκυλίδης, Δημόδοκος, Ξενοφάνης

Δραστηριότητα 2Θέματα Αρχίλοχου: πάθη του, μίση του, προτιμήσεις του, ζωή του, αντιηρωικά θέματα, ερωτικάΘέματα Ιππώνακτα: περιθωριακός τρόπος ζωής του, φτώχεια του, παράπονά του από θεούς Οι δύο ποιητές είχαν το εξής κοινό: την ειρωνεία, την προκλητική περιπαικτική αντιμετώπιση της πραγματικότηταςΗ ποίησή τους διαφέρει από την ποίηση του Σημωνίδη στο εξής: Όλοι κατακρίνουν, αλλά η κριτική του Σημωνίδη δεν είναι κακόβουλη ή στείρα. Σκοπό έχει να επισημάνει για να διορθωθούν τα κακώς κείμενα.

Δραστηριότητα 3Ναι, με την έννοια του ότι ήταν πολιτικά, ανατρεπτικά, επαναστατικά κατά της τότε εξουσίας των τυρράνων, γραμμένα από έναν εξόριστο και συμμετέχοντα στα πολιτικά δρώμενα του καιρού του.

Δραστηριότητα 4Θέματα ποίησης Σαπφώς: προσωπικά της βιώματα, έρωτας-πάθος, ευσέβεια-προσευχή, φύση, κοινή ζωή με τις συντρόφισσές της, τραγούδια του γάμου (επιθαλάμια), μητρική αγάπη.

Δραστηριότητα 5Θέματα Ανακρέοντα: συμποτικά θέματα, έρωτας. Και ο Ανακρέων, όπως και η Σαπφώ ασχολήθηκε με θέματα ερωτικά, με το πάθος και τις απολαύσεις της ζωής. Ο Ανακρέων έγραψε την ποίησή του για κάποιο διάστημα προστατευμένος σε αυλή τυράννου, του Πολυκράτη, τυράννου της Σάμου, όπως συνέβαινε συχνά στην αρχαιότητα. Έγραψε έργα για συμπόσια /συμποτικά τραγούδια (σελ. 36 Βιβλίο ΕΑΠ). Οι κοινωνικές συναναστροφές αποτέλεσαν και για τη Σαπφώ πηγή έμπνευσης, καθώς σε πολλά ποιήματά της περιγράφει τη ζωή με τις συντρόφισσές της.

Δραστηριότητα 6Είδη και θέματα χορικής ποίησης: Θρησκευτική για εορτές και τελετές (Αλκμάν), παρθένεια-τραγούδια για χορούς κοριτσιών (Αλκμάν), μυθολογική θέματα με από τη μυθολογία (Στησίχορος), ερωτική (Ίβυκος), επιγράμματα (Σιμωνίδης), σκόλια – τραγούδια συμποτικά (Σιμωνίδης), θρήνοι (Σιμωνίδης), υπορχήματα, εγκώμια, παιάνες λατρευτικοί προς τους θεούς (Πίνδαρος), προσόδια-πομπικά τραγούδια (Πίνδαρος), επινίκια (Πίνδαρος), ύμνοι στους θεούς (Βακχυλίδης), υπορχήματα-λατρευτικά χορευτικά τραγούδια (Βακχυλίδης), εγκώμια-ύμνοι ανθρώπων (Βακχυλίδης), διθύραμβοι (Βακχυλίδης).

24