τὸν δὲ τρίτον, ὡς ἐν τοῖς περὶ Σκιπίωνοςγέγραπται. καὶ ὅλως τοῦτο μελετῶν ἔοικεκαὶ φιλοσοφῶν ἀεὶ διατελεῖν ὁ Πύρρος, ὡςμαθημάτων βασιλικώτατον, τὰς δ' ἄλλας<ὡς> γλαφυρίας ἐν οὐδενὶ λόγῳ τίθεσθαι.λέγεται γὰρ ὡς ἐρωτηθεὶς ἔν τινι πότῳ,πότερον αὐτῷ φαίνεται Πύθων αὐλητὴςἀμείνων ἢ Καφισίας, εἰπεῖν ὅτι Πολυπέρ-χων στρατηγός, ὡς ταῦτα τῷ βασιλεῖ ζη-τεῖν μόνα καὶ γινώσκειν προσῆκον. ἦν δὲκαὶ πρὸς τοὺς συνήθεις ἐπιεικὴς καὶ πρᾶοςὀργήν, σφοδρὸς δὲ καὶ πρόθυμος ἐν ταῖςχάρισιν. Ἀερόπου γοῦν ἀποθανόντος οὐκἤνεγκε μετρίως, ἐκεῖνον μὲν ἀνθρώπινα πε-πονθέναι φάσκων, ἑαυτὸν δὲ μεμφόμενοςκαὶ κακίζων, ὅτι μέλλων ἀεὶ καὶ βραδύνωνχάριν οὐκ ἀπέδωκεν αὐτῷ. τὰ μὲν γὰρχρέα καὶ κληρονόμοις ἔστιν ἀποδοῦναι τῶνδανεισάντων, αἱ δὲ τῶν χαρίτων ἀμοιβαὶμὴ γενόμεναι πρὸς αἰσθανομένους ἀνιῶσιτὸν χρηστὸν καὶ δίκαιον. ἐν δ' Ἀμβρακίᾳ

20

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ

Η

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΠΥΡΡΟΣΚΑΙ

ΜΑΡΙΟΣ

1

τοῦ δὲ δήμου τοὺς ἀντιλέγοντας ἐκβα-λόντος. ἡγοῦντο γὰρ οὔτε νῦν πρῶτονεἴξειν τῷ συμφέροντι τὸν νόμον, οὔτ' ἀλο-γωτέραν εἶναι τὴν παροῦσαν αἰτίαν ἐκεί-νης, δι' ἣν τὸν Σκιπίωνα παρὰ τοὺς νόμουςὕπατον ἀπέδειξαν, οὐ φοβούμενοι τὴν ἑαυ-τῶν ἀποβαλεῖν, ἀλλὰ τὴν Καρχηδονίωνἐπιθυμοῦντες ἀνελεῖν. ταῦτ' ἔδοξε, καὶΜάριος ἐκ Λιβύης μετὰ τοῦ στρατεύματοςδιακομισθείς, αὐταῖς Καλάνδαις Ἰανουαρί-αις, ἣν ἔτους ἀρχὴν ἄγουσι Ῥωμαῖοι, τήνθ' ὑπατείαν ἀνέλαβε καὶ τὸν θρίαμβον εἰσή-λασεν, ἄπιστον ἐπιδειξάμενος θέαμα Ῥω-μαίοις Ἰουγούρθαν αἰχμάλωτον, οὗ ζῶντοςοὐδ' ἂν εἷς ἤλπισε πολεμῶν κρατῆσαι·οὕτω τις ἦν ποικίλος ἀνὴρ τύχαις ὁμι-λῆσαι, καὶ πανουργίᾳ πολλῇ μεμειγμένονἔχων τὸ θυμοειδές. ἀλλ' ἐξέστη γε πομπευ-θεὶς ὡς λέγουσι τότε τοῦ φρονεῖν, καὶ μετὰτὸν θρίαμβον εἰς τὸ δεσμωτήριον ἐμπεσών,ὡς οἱ μὲν αὐτοῦ βίᾳ περιέρρηξαν τὸν χιτω-

118

τοὺς Μαρίου γονεῖς καὶ Μάριον αὐτὸν ἐξἀρχῆς γεγονέναι πελάτας. ἀποδεξαμένωνδὲ τὴν ἀπόρρησιν τῆς μαρτυρίας τῶν δικα-στῶν, αὐτὸς ἀντεῖπεν ὁ Μάριος πρὸς τὸνἙρέννιον, ὡς ὅτε πρῶτον ἄρχων ἀνηγορεύ-θη τὸν πελάτην ἐκβεβηκώς. ὅπερ ἦν οὐ πα-ντάπασιν ἀληθές· ἀρχὴ γὰρ οὐ πᾶσα τοῦνέμειν προστάτην ἀπαλλάσσει τοὺς τυ-χόντας αὐτοὺς καὶ γένος, ἀλλ' ᾗ τὸν ἀγκυ-λόποδα δίφρον ὁ νόμος δίδωσιν. οὐ μὴνἀλλὰ ταῖς πρώταις ἡμέραις ἐν τῇ δίκῃ κα-κῶς πράττων ὁ Μάριος καὶ χαλεποῖςχρώμενος τοῖς δικασταῖς, τῇ τελευταίᾳ πα-ραλόγως ἀπέφυγεν ἴσων τῶν ψήφων γενο-μένων.[6] Ἐν μὲν οὖν τῇ στρατηγίᾳ μετρίωςἐπαινούμενον ἑαυτὸν παρέσχε. μετὰ δὲ τὴνστρατηγίαν κλήρῳ λαβὼν τὴν ἐκτὸς Ἰβηρί-αν, λέγεται καθᾶραι λῃστηρίων τὴν ἐπαρ-χίαν, ἀνήμερον οὖσαν ἔτι τοῖς ἐθισμοῖς καὶθηριώδη, καὶ τὸ λῃστεύειν οὔπω τότε τῶν

103

2

καὶ θαῦμα τῆς ἀρετῆς καὶ λόγον ἐνειρ-γάσατο τοῖς ἰδοῦσι τὰ ἔργα καὶ συνενεχθε-ῖσι κατὰ τὴν μάχην. καὶ γὰρ ὄψιν ᾤοντοκαὶ τάχος ἐοικέναι καὶ κίνημα τοῖς Ἀλε-ξάνδρου, καὶ τῆς φορᾶς ἐκείνου καὶ βίαςπαρὰ τοὺς ἀγῶνας ἐν τούτῳ σκιάς τιναςὁρᾶσθαι καὶ μιμήματα, τῶν μὲν ἄλλων βα-σιλέων ἐν πορφύραις καὶ δορυφόροις καὶκλίσει τραχήλου καὶ τῷ μεῖζον διαλέγε-σθαι, μόνου δὲ Πύρρου τοῖς ὅπλοις καὶταῖς χερσὶν ἐπιδεικνυμένου τὸν Ἀλέξαν-δρον. τῆς δὲ περὶ τάξεις καὶ στρατηγίαςἐπιστήμης αὐτοῦ καὶ δεινότητος ἔνεστιδείγματα λαβεῖν ἐκ τῶν γραμμάτων ἃ περὶτούτων ἀπολέλοιπε. λέγεται δὲ καὶ Ἀντί-γονος ἐρωτηθείς, τίς ἄριστος τῶν στρατη-γῶν, φάναι "Πύρρος, ἂν γηράσῃ", περὶ τῶνκαθ' αὑτὸν οὕτως ἀποφηνάμενος μόνον.Ἀννίβας δὲ συμπάντων ἀπέφαινε τῶνστρατηγῶν πρῶτον μὲν ἐμπειρίᾳ καὶ δει-νότητι Πύρρον, Σκιπίωνα δὲ δεύτερον, ἑαυ-

19

Ἰβήρων οὐχὶ κάλλιστον ἡγουμένων. ἐν δὲτῇ πολιτείᾳ γενόμενος, οὐκ εἶχεν οὔτε πλο-ῦτον οὔτε λόγον, οἷς ἦγον οἱ τότε μάλιστατιμώμενοι τὸν δῆμον. αὐτὴν δὲ τὴν ἀνάτα-σιν τοῦ φρονήματος καὶ τὸ περὶ τοὺςπόνους ἐνδελεχὲς αὐτοῦ καὶ τὸ δημοτικὸντῆς διαίτης ἔν τινι σπουδῇ τιθεμένων τῶνπολιτῶν, ηὐξάνετο τῇ τιμῇ πρὸς δύναμιν,ὥστε καὶ γάμον γῆμαι λαμπρὸν οἰκίας ἐπι-φανοῦς τῆς Καισάρων Ἰουλίαν, ἧς ἦν ἀδελ-φιδοῦς Καῖσαρ ὁ χρόνοις ὕστερον Ῥωμαί-ων μέγιστος γενόμενος καί τι κατ'οἰκειότητα ζηλώσας Μάριον, ὡς ἐν τοῖςπερὶ ἐκείνου γέγραπται. τῷ δὲ Μαρίῳ καὶσωφροσύνην μαρτυροῦσι καὶ καρτερίαν, ἧςδεῖγμα καὶ τὸ περὶ τὴν χειρουργίαν ἐστίν.ἰξιῶν γὰρ ὡς ἔοικε μεγάλων ἀνάπλεωςἄμφω τὰ σκέλη γεγονὼς καὶ τὴν ἀμορφίανδυσχεραίνων, ἔγνω παρασχεῖν ἑαυτὸν ἰα-τρῷ· καὶ παρέσχεν ἄδετος θάτερον σκέλος,οὐδὲν κινηθεὶς οὐδὲ στενάξας, ἀλλὰ καθε-

104

λεχθέντος ὑπὸ πολλῶν ἱστόρηται. θυμὸν δὲκαὶ τόλμαν ἀνυπόστατοι καὶ χειρῶν ἔργαπαρὰ τὰς μάχας ὀξύτητι καὶ βίᾳ πυρὸς ἐοι-κότες ἐπῄεσαν, οὐδενὸς ἀντέχοντος αὐτῶνπρὸς τὴν ἔφοδον, ἀλλὰ πάντων μὲν ὅσουςἐπῆλθον ἐν λόγῳ λείας ἀγομένων καὶ φερο-μένων, πολλῶν δὲ καὶ μεγάλων Ῥωμαϊκῶνστρατοπέδων καὶ στρατηγῶν, ὅσοι προε-κάθηντο τῆς ἐκτὸς Ἄλπεων Γαλατίας,ἀνηρπασμένων ἀκλεῶς. οἳ καὶ μάλιστα τὴνφορὰν αὐτῶν κακῶς ἀγωνισάμενοι κατὰτῆς Ῥώμης ἐπεσπάσαντο· νικήσαντες γὰροἷς ἐνέτυχον καὶ χρημάτων πολλῶν κρατή-σαντες, ἔγνωσαν μηδαμοῦ γῆς ἑαυτοὺςἱδρύειν, πρὶν <ἂν> ἀνατρέψωσι τὴν Ῥώμηνκαὶ διαπορθήσωσι τὴν Ἰταλίαν.[12] Ταῦτα Ῥωμαῖοι πυνθανόμενοι πολλα-χόθεν, ἐκάλουν Μάριον ἐπὶ τὴν στρατηγί-αν, καὶ τὸ δεύτερον ὕπατος ἀπεδείχθη, τοῦμὲν νόμου κωλύοντος ἀπόντα καὶ μὴ διαλι-πόντα χρόνον ὡρισμένον αὖθις αἱρεῖσθαι,

117

ὐκαλεῖτο τὸν Πύρρον εἰς [τὰς] χεῖρας, ὅ τεΠύρρος οὐδενὶ τῶν βασιλέων ὑφιέμενος ἀλ-κῆς καὶ τόλμης, καὶ τὴν Ἀχιλλέως δόξαναὑτῷ δι' ἀρετὴν μᾶλλον ἢ κατὰ γένος συ-νοικειοῦν βουλόμενος, ἐναντίος ἐχώρει διὰτῶν προμάχων ἐπὶ τὸν Πάνταυχον. ἦν δὲδορατισμὸς τὸ πρῶτον, εἶτ' ἐν χερσὶ γε-νόμενοι μετὰ τέχνης ἅμα καὶ βίας ἐχρῶντοτοῖς ξίφεσι. λαβὼν δ' ὁ Πύρρος ἓν τραῦμα,δοὺς δὲ δύο, τὸ μὲν εἰς τὸν μηρόν, τὸ δὲπαρὰ τὸν τράχηλον, ἐτρέψατο καὶ κατέβα-λε τὸν Πάνταυχον· οὐ μὴν ἀνεῖλεν, ἀνηρ-πάγη γὰρ ὑπὸ τῶν φίλων. οἱ δ' Ἠπειρῶταιτῇ νίκῃ τοῦ βασιλέως ἐπαρθέντες καὶ θαυ-μάσαντες τὴν ἀρετήν, ἐβιάσαντο καὶ διέκο-ψαν τὴν φάλαγγα τῶν Μακεδόνων, καὶφεύγοντας διώκοντες ἀπέκτεινάν τε πολλο-ὺς καὶ πεντακισχιλίους ζῶντας εἷλον.[8] Ὁ δ' ἀγὼν οὗτος οὐ τοσοῦτον ὀργῆς ὧνἔπαθον οὐδὲ μίσους ἐνέπλησε τοὺς Μακε-δόνας πρὸς τὸν Πύρρον, ὅσην δόξαν αὐτοῦ

18

ΠΥΡΡΟΣ

[1] Θεσπρωτῶν καὶ Μολοσσῶν μετὰ τὸνκατακλυσμὸν ἱστοροῦσι Φαέθοντα βασιλε-ῦσαι πρῶτον, ἕνα τῶν μετὰ Πελασγοῦ πα-ραγενομένων εἰς τὴν Ἤπειρον· ἔνιοι δὲΔευκαλίωνα καὶ Πύρραν εἱσαμένους τὸπερὶ Δωδώνην ἱερὸν αὐτόθι κατοικεῖν ἐνΜολοσσοῖς. χρόνῳ δ' ὕστερον Νεοπτόλε-μος ὁ Ἀχιλλέως λαὸν ἀγαγὼν αὐτός τε τὴνχώραν κατέσχε, καὶ διαδοχὴν βασιλέωνἀφ' αὑτοῦ κατέλιπε, Πυρρίδας ἐπικαλου-μένους· καὶ γὰρ αὐτῷ Πύρρος ἦν παιδικὸνἐπωνύμιον, καὶ τῶν γνησίων παίδων ἐκΛανάσσης τῆς Κλεοδαίου τοῦ Ὕλλου γε-νομένων ἕνα Πύρρον ὠνόμασεν. ἐκ τούτου

3

Μαιώτιδος διαπερᾶσαι Λυγδάμιος ἡγου-μένου· τὸ δὲ πλεῖστον αὐτῶν καὶ μαχι-μώτατον ἐπ' ἐσχάτοις οἰκοῦν παρὰ τὴνἔξω θάλασσαν, γῆν μὲν νέμεσθαι σύσκιονκαὶ ὑλώδη καὶ δυσήλιον πάντῃ διὰ βάθοςκαὶ πυκνότητα δρυμῶν, οὓς μέχρι τῶν Ἑρ-κυνίων εἴσω διήκειν, οὐρανοῦ δ' εἰληχέναι,καθ' ὃ δοκεῖ μέγα λαμβάνων ὁ πόλος ἔξαρ-μα διὰ τὴν ἔγκλισιν τῶν παραλλήλων, ὀλί-γον ἀπολείπειν τοῦ κατὰ κορυφὴν ἱστα-μένου σημείου πρὸς τὴν οἴκησιν, αἵ θ'ἡμέραι βραχύτητι καὶ μήκει πρὸς τὰς νύ-κτας ἴσαι κατανέμεσθαι τὸν χρόνον· διὸκαὶ τὴν εὐπορίαν τοῦ μυθεύματος Ὁμήρῳγενέσθαι πρὸς τὴν νεκυίαν. ἔνθεν οὖν τὴνἔφοδον εἶναι τῶν βαρβάρων τούτων ἐπὶ τὴνἸταλίαν, Κιμμερίων μὲν ἐξ ἀρχῆς, τότε δὲΚίμβρων οὐκ ἀπὸ τρόπου προσαγορευο-μένων. ἀλλὰ ταῦτα μὲν εἰκασμῷ μᾶλλον ἢκατὰ βέβαιον ἱστορίαν λέγεται. τὸ δὲπλῆθος οὐκ ἔλαττον, ἀλλὰ πλέον εἶναι τοῦ

116

στῶτι τῷ προσώπῳ καὶ μετὰ σιωπῆς ὑπερ-βολάς τινας ἀλγηδόνων ἐν ταῖς τομαῖς ἀνα-σχόμενος. τοῦ δ' ἰατροῦ μετιόντος ἐπὶθάτερον, οὐκέτι παρέσχε, φήσας ὁρᾶν τὸἐπανόρθωμα τῆς ἀλγηδόνος οὐκ ἄξιον.[7] Ἐπεὶ δὲ Καικίλιος Μέτελλος ἀποδει-χθεὶς ἐπὶ τὸν κατὰ Ἰουγούρθα πόλεμονὕπατος στρατηγὸς εἰς Λιβύην ἐπηγάγετοπρεσβευτὴν Μάριον, ἐνταῦθα πράξεων με-γάλων καὶ λαμπρῶν ἀγώνων ἐπιλαβόμε-νος, τὸ μὲν αὔξειν τὸν Μέτελλον ὥσπερ οἱλοιποὶ καὶ πολιτεύεσθαι πρὸς ἐκεῖνον εἴασεχαίρειν, ἀξιῶν δ' οὐχ ὑπὸ Μετέλλου κε-κλῆσθαι πρεσβευτής, ὑπὸ δὲ τῆς τύχης εἰςεὐφυέστατον καιρὸν ὁμοῦ καὶ μέγιστονεἰσάγεσθαι πράξεων θέατρον, ἐπεδείκνυτοπᾶσαν ἀνδραγαθίαν. καὶ πολλὰ τοῦ πο-λέμου δυσχερῆ φέροντος, οὔτε τῶν με-γάλων τινὰ πόνων ὑποτρέσας οὔτε τῶν μι-κρῶν ἀπαξιώσας, ἀλλὰ τοὺς μὲν ὁμοτίμουςεὐβουλίᾳ καὶ προνοίᾳ τοῦ συμφέροντος

105

δὲ καὶ Ἀχιλλεὺς ἐν Ἠπείρῳ τιμὰς ἰσο-θέους ἔσχεν, Ἄσπετος ἐπιχωρίῳ φωνῇπροσαγορευόμενος. μετὰ δὲ τοὺς πρώτουςτῶν διὰ μέσου βασιλέων ἐκβαρβαρω-θέντων καὶ γενομένων τῇ τε δυνάμει καὶτοῖς βίοις ἀμαυροτέρων, Θαρρύπανπρῶτον ἱστοροῦσιν Ἑλληνικοῖς ἔθεσι καὶγράμμασι καὶ νόμοις φιλανθρώποις διακο-σμήσαντα τὰς πόλεις ὀνομαστὸν γενέσθαι.Θαρρύπου δ' Ἀλκέτας υἱὸς ἦν, Ἀλκέτα δ'Ἀρύββας, Ἀρύββα δὲ καὶ Τρῳάδος Αἰακί-δης. οὗτος ἔγημε τὴν Μένωνος τοῦ Θεσσα-λοῦ θυγατέρα Φθίαν, ἀνδρὸς εὐδοκίμουπερὶ τὸν Λαμιακὸν πόλεμον γενομένου καὶμέγιστον ἀξίωμα τῶν συμμάχων μετὰ Λε-ωσθένην λαβόντος. ἐκ δὲ τῆς Φθίας τῷΑἰακίδῃ γίνονται θυγατέρες Δηιδάμεια καὶΤρῳάς, υἱὸς δὲ Πύρρος.[2] Ἐπεὶ δὲ στασιάσαντες οἱ Μολοσσοὶ καὶτὸν Αἰακίδην ἐκβαλόντες ἐπηγάγοντο τοὺςΝεοπτολέμου παῖδας, οἱ μὲν φίλοι τοῦ

4

σύμφυτον νόσημα ταῖς δυναστείαις, ἡ πλε-ονεξία, τὴν γειτνίασιν αὐτοῖς ἐπίφοβον καὶἄπιστον παρεῖχε, καὶ μᾶλλον ἔτι μετὰ τὴντῆς Δηιδαμείας τελευτήν. ἐπεὶ δὲ καὶ κα-τασχόντες ἀμφότεροι Μακεδονίας συνέπι-πτον εἰς τὸ αὐτὸ καὶ μείζονας ἐλάμβανεπροφάσεις ἡ διαφορά, Δημήτριος μὲν ἐπ'Αἰτωλοὺς στρατευσάμενος καὶ κρατήσας,Πάνταυχον αὐτόθι μετὰ πολλῆς δυνάμεωςκαταλιπών, αὐτὸς ἐβάδιζεν ἐπὶ Πύρρον,καὶ Πύρρος ἐπ' ἐκεῖνον ὡς ᾔσθετο. γενο-μένης δὲ διαμαρτίας καθ' ὁδὸν ἀλλήλουςπαρήλλαξαν· καὶ Δημήτριος μὲν ἐμβαλὼνεἰς Ἤπειρον ἐλεηλάτει, Πύρρος δὲ Πα-νταύχῳ περιπεσὼν εἰς μάχην κατέστη. καὶτῶν στρατιωτῶν συμπεσόντων δεινὸς ἦνκαὶ μέγας ἀγὼν μάλιστα κατὰ τοὺς ἡγε-μόνας. ὅ τε γὰρ Πάνταυχος ἀνδρείᾳ καὶχειρὶ καὶ ῥώμῃ σώματος ἄριστος ὢν ὁμο-λογουμένως τῶν περὶ Δημήτριον στρατη-γῶν, καὶ θάρσος ἔχων καὶ φρόνημα, προ-

17

ὑπερβαλλόμενος, πρὸς δὲ τοὺς στρατιώταςὑπὲρ εὐτελείας καὶ καρτερίας διαμιλλώμε-νος, εὔνοιαν ἔσχε πολλὴν παρ' αὐτοῖς. ὅλωςμὲν γὰρ ἔοικε τοῦ κάμνειν ἑκάστῳ παρα-μυθία τὸ συγκάμνον ἑκουσίως εἶναι· δοκεῖγὰρ ἀφαιρεῖν τὴν ἀνάγκην· ἥδιστον δὲ Ῥω-μαίῳ θέαμα στρατιώτῃ στρατηγὸς ἐσθίωνἐν ὄψει κοινὸν ἄρτον ἢ κατακείμενος ἐπὶστιβάδος εὐτελοῦς ἢ περὶ ταφρείαν τινὰκαὶ χαράκωσιν ἔργου συνεφαπτόμενος. οὐγὰρ οὕτως τοὺς τιμῆς καὶ χρημάτων μετα-διδόντας, ὡς τοὺς πόνου καὶ κινδύνου με-ταλαμβάνοντας ἡγεμόνας θαυμάζουσιν,ἀλλὰ μᾶλλον ἀγαπῶσι τῶν ῥᾳθυμεῖν ἐπι-τρεπόντων τοὺς συμπονεῖν ἐθέλοντας. τα-ῦτα πάντα ποιῶν ὁ Μάριος καὶ διὰ τούτωντοὺς στρατιώτας δημαγωγῶν, ταχὺ μὲνἐνέπλησε τὴν Λιβύην, ταχὺ δὲ τὴν Ῥώμηνὀνόματος καὶ δόξης, τῶν ἀπὸ στρατοπέδουτοῖς οἴκοι γραφόντων, ὡς οὐκ ἔστι πέραςοὐδ' ἀπαλλαγὴ τοῦ πρὸς τὸν βάρβαρον πο-

106

γένη τῶν καθηκόντων ἐπὶ τὸν βόρειον ὠκε-ανὸν εἶναι τοῖς μεγέθεσι τῶν σωμάτων καὶτῇ χαροπότητι τῶν ὀμμάτων, καὶ ὅτι Κίμ-βρους ἐπονομάζουσι Γερμανοὶ τοὺςλῃστάς. εἰσὶ δ' οἳ τὴν Κελτικὴν διὰ βάθοςχώρας καὶ μέγεθος ἀπὸ τῆς ἔξω θαλάσσηςκαὶ τῶν ὑπαρκτίων κλιμάτων πρὸς ἥλιονἀνίσχοντα κατὰ τὴν Μαιῶτιν ἐπιστρέφου-σαν ἅπτεσθαι τῆς Ποντικῆς Σκυθίαςλέγουσι, κἀκεῖθεν τὰ γένη μεμεῖχθαι· τού-τους ἐξαναστάντας οὐκ ἐκ μιᾶς ὁρμῆς οὐδὲσυνεχῶς, ἀλλ' ἔτους ὥρᾳ καθ' ἕκαστονἐνιαυτὸν εἰς τοὔμπροσθεν ἀεὶ χωροῦνταςπολέμῳ, χρόνοις πολλοῖς ἐπελθεῖν τὴνἤπειρον. διὸ καὶ πολλὰς κατὰ μέρος ἐπι-κλήσεις ἐχόντων, κοινῇ Κελτοσκύθας τὸνστρατὸν ὠνόμαζον. ἄλλοι δέ φασι Κιμμερί-ων τὸ μὲν πρῶτον ὑφ' Ἑλλήνων τῶν πάλαιγνωσθὲν[των] οὐ μέγα γενέσθαι τοῦ πα-ντὸς μόριον, ἀλλὰ φυγὴν ἢ στάσιν τινὰ βια-σθεῖσαν ὑπὸ Σκυθῶν εἰς Ἀσίαν ἀπὸ τῆς

115

Λυσίμαχον, ὅμως ἐποιεῖτο τὴν εἰρήνην,καὶ συνῄεσαν ὡς κατὰ σφαγίων ὁρκωμοτή-σοντες. ἐπεὶ δὲ ταύρου καὶ κάπρου καὶκριοῦ προσαχθέντος ὁ κριὸς αὐτομάτωςἀπέθανε, τοῖς μὲν ἄλλοις γελᾶν ἐπῄει, τὸνδὲ Πύρρον ὁ μάντις Θεόδοτος ὀμόσαι διε-κώλυσε, φήσας τὸ δαιμόνιον ἑνὶ προσημαί-νειν τῶν τριῶν βασιλέων θάνατον. ὁ μὲνοὖν Πύρρος οὕτως ἀπέστη τῆς εἰρήνης.[7] Τῷ δ' Ἀλεξάνδρῳ τῶν πραγμάτων ἤδηκατάστασιν ἐχόντων, ὅμως ὁ Δημήτριοςἀφίκετο, καὶ δῆλος μὲν ἦν εὐθὺς ἥκων μὴδεομένῳ καὶ φόβον παρεῖχεν· ὀλίγας δ'ἡμέρας συγγενόμενοι δι' ἀπιστίας ἐπεβού-λευσαν ἀλλήλοις ἀμφότεροι. καιρῷ δὲ χρη-σάμενος καὶ φθάσας ἀποκτίννυσιν ὁ Δημή-τριος τὸ μειράκιον καὶ βασιλεὺς ἀνηγορεύ-θη Μακεδονίας.Ἦν μὲν οὖν καὶ πρότερον αὐτῷ πρὸς τὸνΠύρρον ἐγκλήματα, καὶ καταδρομαὶ τῆςΘεσσαλίας ἐγεγόνεισαν ὑπ' ἐκείνου, καὶ τὸ

16

Αἰακίδου διεφθάρησαν καταληφθέντες, τὸνδὲ Πύρρον ἔτι νήπιον ὄντα καὶ ζητούμενονὑπὸ τῶν πολεμίων ἐκκλέψαντες οἱ περὶ Ἀν-δροκλείδην καὶ Ἄγγελον ἔφευγον, οἰκέταςὀλίγους καὶ γύναια τιθηνούμενα τὸ παιδίονἀναγκαίως ἐφελκόμενοι. καὶ διὰ τοῦτο τῆςφυγῆς γινομένης αὐτοῖς δυσέργου καὶ βρα-δείας, καταλαμβανόμενοι τὸ μὲν παιδίονἐγχειρίζουσιν Ἀνδροκλείωνι καὶ Ἱππίᾳ καὶΝεάνδρῳ, νεανίσκοις οὖσι πιστοῖς καὶ ῥω-μαλέοις, ἀνὰ κράτος φεύγειν καὶ Μεγάρωνἔχεσθαι χωρίου Μακεδονικοῦ προστάξα-ντες, αὐτοὶ δὲ τὰ μὲν δεόμενοι, τὰ δ' ἀπο-μαχόμενοι τοῖς διώκουσιν ἐμποδὼν ἦσανἄχρι δείλης ὀψίας. ἀποτραπομένων δὲμόλις ἐκείνων, μετέθεον τοὺς τὸν Πύρρονκομίζοντας. ἤδη δὲ τοῦ ἡλίου καταδεδυ-κότος ἐγγὺς γενόμενοι τῆς ἐλπίδος ἐξαίφ-νης ἀπεκόπησαν, ἐντυχόντες τῷ παρὰ τὴνπόλιν παραρρέοντι ποταμῷ, χαλεπῷ μὲνὀφθῆναι καὶ ἀγρίῳ, πειρωμένοις δὲ διαβαί-

5

οἴκων ἐπὶ τὰς ὑπατικὰς κατιόντων ἀρχαι-ρεσίας, ἀλλ' ἀπόντα τὸν Μάριον ἀναγορευ-σάντων. ἄρτι γὰρ ἀπηγγελμένης αὐτοῖςτῆς Ἰουγούρθα συλλήψεως, αἱ περὶ Τευ-τόνων καὶ Κίμβρων φῆμαι προσέπιπτον,ἀπιστίαν μὲν ἐν ἀρχῇ παρασχοῦσαι πλή-θους τε καὶ ῥώμης τῶν ἐπερχομένων στρα-τῶν, ὕστερον δὲ τῆς ἀληθείας ὑποδεέστε-ραι φανεῖσαι. μυριάδες μὲν γὰρ αἱ μάχιμοιτριάκοντα σὺν ὅπλοις ἐχώρουν, ὄχλοι δὲπαίδων καὶ γυναικῶν ἐλέγοντο πολλῷπλείους συμπεριάγεσθαι, γῆς χρῄζοντες ἣθρέψει τοσοῦτον πλῆθος, καὶ πόλεων ἐν αἷςἱδρυθέντες βιώσονται, καθάπερ πρὸ αὐτῶνἐπυνθάνοντο Κελτοὺς τῆς Ἰταλίας τὴν ἀρί-στην κατασχεῖν, Τυρρηνῶν ἀφελομένους.αὐτοὶ μὲν γὰρ ἀμειξίᾳ τῇ πρὸς ἑτέρους μή-κει τε χώρας ἣν ἐπῆλθον ἠγνοοῦντο, τίνεςὄντες ἀνθρώπων ἢ πόθεν ὁρμηθέντεςὥσπερ νέφος ἐμπέσοιεν Γαλατίᾳ καὶ Ἰτα-λίᾳ. καὶ μάλιστα μὲν εἰκάζοντο Γερμανικὰ

114

λέμου μὴ Γάιον Μάριον ἑλομένοις ὕπατον.[8] Ἐφ' οἷς δῆλος ἦν ὁ Μέτελλος ἀχθόμε-νος. μάλιστα δ' αὐτὸν ἠνίασε τὸ περὶ Τουρ-πίλλιον. οὗτος γὰρ ὁ ἀνὴρ ἦν μὲν ἐκ πα-τέρων ξένος τῷ Μετέλλῳ, καὶ τότε τὴν ἐπὶτῶν τεκτόνων ἔχων ἀρχὴν συνεστράτευε·φρουρῶν δὲ Βάγαν πόλιν μεγάλην, καὶ τῷμηδὲν ἀδικεῖν τοὺς ἐνοικοῦντας, ἀλλὰπράως καὶ φιλανθρώπως αὐτοῖς προσφέρε-σθαι πιστεύων, ἔλαθεν ὑποχείριος τοῖς πο-λεμίοις γενόμενος. παρεδέξαντο γὰρ τὸνἸουγούρθαν, τὸν δὲ Τουρπίλλιον οὐδὲν ἠδί-κησαν, ἀλλὰ σῷον ἐξαιτησάμενοι διῆκαν.ἔσχεν οὖν αἰτίαν προδοσίας, καὶ παρὼν ὁΜάριος τῇ κρίσει σύμβουλος, αὐτός θ' οἱπικρὸς ἦν καὶ τῶν ἄλλων παρώξυνε τοὺςπλείστους, ὥστ' ἄκοντα τὸν Μέτελλον ἐκ-βιασθῆναι [καὶ] καταψηφίσασθαι θάνατοντοῦ ἀνθρώπου. μετ' ὀλίγον δὲ τῆς αἰτίαςψευδοῦς φανείσης, οἱ μὲν ἄλλοι συνήχθοντοτῷ Μετέλλῳ βαρέως φέροντι, Μάριος δὲ

107

νειν παντάπασιν ἀπεράτῳ. πολύ τε γὰρἐξέπιπτε ῥεῦμα καὶ θολερὸν ὄμβρων ἐπιγε-νομένων, καὶ τὸ σκότος ἐποίει πάντα φοβε-ρώτερα. καθ' αὑτοὺς μὲν οὖν ἀπέγνωσανἐπιχειρεῖν, παιδίον φερόμενοι καὶ γύναιατὰ τρέφοντα τὸ παιδίον, αἰσθόμενοι δὲ τῶνἐπιχωρίων τινὰς ἐν τῷ πέραν ἑστῶτας,ἐδέοντο συλλαβέσθαι πρὸς τὴν διάβασιν,καὶ τὸν Πύρρον ἀνεδείκνυσαν βοῶντες καὶἱκετεύοντες. οἱ δ' οὐ κατήκουον διὰ τραχύ-τητα καὶ πάταγον τοῦ ῥεύματος, ἀλλ' ἦνδιατριβὴ τῶν μὲν βοώντων, τῶν δὲ μὴ συ-νιέντων, ἄχρι τις ἐννοήσας καὶ περιελὼνδρυὸς φλοιὸν ἐνέγραψε πόρπῃ γράμματαφράζοντα τήν τε χρείαν καὶ τὴν τύχην τοῦπαιδός, εἶτα λίθῳ τὸν φλοιὸν περιελίξαςκαὶ χρησάμενος οἷον ἕρματι τῆς βολῆςἀφῆκεν εἰς τὸ πέραν· ἔνιοι δέ φασι σαυνίῳπεριπήξαντας ἀκοντίσαι τὸν φλοιόν. ὡς δ'οὖν ἀνέγνωσαν οἱ πέραν τὰ γράμματα καὶσυνεῖδον τὴν ὀξύτητα τοῦ καιροῦ, κόπτο-

6

ἀσχολιῶν βραδύνοντος, ἐπελθὼν ὁ Πύρροςᾔτησε μισθὸν τῆς συμμαχίας τήν τε Στυμ-φαίαν καὶ τὴν Παραυαίαν τῆς Μακεδονίαςκαὶ τῶν ἐπικτήτων ἐθνῶν Ἀμβρακίαν,Ἀκαρνανίαν, Ἀμφιλοχίαν. προεμένου δὲτοῦ νεανίσκου, ταῦτα μὲν αὐτὸς εἶχε φρου-ραῖς καταλαβών, τὰ δὲ λοιπὰ κτώμενοςἐκείνῳ, περιέκοπτε τὸν Ἀντίπατρον. Λυσί-μαχος δ' ὁ βασιλεὺς αὐτὸς μὲν ἦν ἐν ἀσχο-λίαις, προθυμούμενος Ἀντιπάτρῳ βοηθεῖν,εἰδὼς δὲ τὸν Πύρρον οὐδὲν ἀχαριστεῖν οὐδ'ἀρνεῖσθαι Πτολεμαίῳ βουλόμενον, ἔπεμψεπλαστὰ γράμματα πρὸς αὐτόν, ὡς Πτολε-μαίου κελεύοντος ἀπαλλάττεσθαι τῆςστρατείας τριακόσια τάλαντα παρὰ τοῦἈντιπάτρου λαβόντα. λύσας δὲ τὴν ἐπιστο-λὴν ὁ Πύρρος εὐθὺς τὸ ῥᾳδιούργημα τοῦΛυσιμάχου συνεῖδεν· οὐ γὰρ ἦν ἡ συνήθηςγεγραμμένη προσαγόρευσις "ὁ πατὴρ τῷυἱῷ χαίρειν", ἀλλὰ "βασιλεὺς Πτολεμαῖοςβασιλεῖ Πύρρῳ χαίρειν". λοιδορήσας δὲ τὸν

15

χαίρων καὶ ποιούμενος ἴδιον τὸ ἔργον, οὐκᾐσχύνετο λέγειν περιιών, ὡς αὐτὸς εἴηπροστετριμμένος ἀλάστορα τῷ Μετέλλῳξενοκτόνον. ἐκ τούτου φανερῶς ἀπηχθάνο-ντο· καὶ λέγεταί ποτε τοῦ Μαρίου πα-ρόντος οἷον ἐφυβρίζων ὁ Μέτελλος εἰπεῖν·"σὺ δὴ καταλιπὼν ἡμᾶς ὦ γενναῖε πλεῖνἐπ' οἴκου διανοῇ καὶ παραγγέλλειν ὑπατεί-αν; οὐ γὰρ ἀγαπήσεις, ἂν τᾠμῷ παιδὶ τού-τῳ συνυπατεύσῃς;" ἦν δ' ὁ παῖς τότε τοῦΜετέλλου παντάπασι μειράκιον.Οὐ μὴν ἀλλὰ τοῦ Μαρίου σπουδάζοντοςἀφεθῆναι πολλὰς ἀναβολὰς ποιησάμενος,ἔτι δώδεκα λειπομένων ἡμερῶν ἐπὶ τὴντῶν ὑπάτων ἀνάδειξιν ἀφῆκεν αὐτόν. ὁ δὲπολλὴν ἀπὸ στρατοπέδου τὴν ἐπὶ θάλασ-σαν εἰς Ἰτύκην ὁδὸν ἡμέραις δυσὶ καὶ μιᾷνυκτὶ συνελών, ἔθυε πρὸ τοῦ πλοῦ· καὶλέγεται τὸν μάντιν εἰπεῖν, ὡς ἀπίστους τι-νὰς τὸ μέγεθος καὶ κρείττονας ἐλπίδοςἁπάσης εὐπραξίας προφαίνοι τῷ Μαρίῳ τὸ

108

νοῦντες, αὐτός τε Σύλλας σφραγῖδα ποιη-σάμενος ἐφόρει, γλυφὴν ἔχουσαν ἐγχειρι-ζόμενον ὑπὸ τοῦ Βόκχου τὸν Ἰουγούρθανἑαυτῷ. καὶ ταύτῃ χρώμενος ἀεὶ διετέλει,φιλότιμον ἄνδρα καὶ πρὸς κοινωνίαν δόξηςἀγνώμονα καὶ δύσεριν ἐρεθίζων τὸνΜάριον, ἐναγόντων μάλιστα τῶν ἐχθρῶντῶν ἐκείνου καὶ τὰ μὲν πρῶτα τοῦ πο-λέμου καὶ μέγιστα τῷ Μετέλλῳ, τὰ δ'ἔσχατα καὶ τὸ πέρας αὐτοῦ Σύλλᾳ προστι-θέντων, ὡς παύσαιτο θαυμάζων καὶ προ-σέχων ἐκείνῳ μάλιστα πάντων ὁ δῆμος.[11] Ταχὺ μέντοι τὸν φθόνον τοῦτον καὶ τὰμίση καὶ τὰς διαβολὰς ἀπεσκέδασε τοῦΜαρίου καὶ μετέστησεν ὁ κατασχὼν τὴνἸταλίαν ἀπὸ τῆς ἑσπέρας κίνδυνος, ἅμα τῷπρῶτον ἐν χρείᾳ μεγάλου στρατηγοῦ γε-νέσθαι καὶ περισκέψασθαι τὴν πόλιν, ᾧχρωμένη κυβερνήτῃ διαφεύξεται κλύδωναπολέμου τοσοῦτον, οὐδενὸς ἀνασχομένουτῶν ἀπὸ γένους μεγάλων ἢ πλουσίων

113

μένους ἀπαλλαγῆναι τοῦ Νεοπτολέμου,καὶ μὴ μερίδα μικρὰν ἔχοντα βασιλείαςἀγαπᾶν, ἀλλὰ τῇ φύσει χρήσασθαι μει-ζόνων πραγμάτων ἀντιλαμβανόμενον, καίτινος ὑποψίας ἅμα προσγενομένης τὸν Νε-οπτόλεμον φθάσαντ' ἀνελεῖν.[6] Μεμνημένος δὲ Βερενίκης καὶ Πτολε-μαίου, παιδίον μὲν αὐτῷ γενόμενον ἐξἈντιγόνης Πτολεμαῖον ὠνόμασεν, οἰκίσαςδὲ πόλιν ἐν τῇ χερρονήσῳ τῆς ἨπείρουΒερονικίδα προσηγόρευσεν.Ἐκ δὲ τούτου πολλὰ μὲν περινοῶν καὶ με-γάλα τῇ γνώμῃ, ταῖς δ' ἐλπίσι μάλιστα καὶπρῶτον ἀντιλαμβανόμενος τῶν πλησίον,εὗρεν ἐμφῦναι τοῖς Μακεδόνων πράγμασινἐκ τοιᾶσδέ τινος προφάσεως. τῶν Κασσάν-δρου παίδων ὁ πρεσβύτερος Ἀντίπατροςτήν τε μητέρα Θεσσαλονίκην ἀνεῖλε καὶτὸν ἀδελφὸν Ἀλέξανδρον ἤλαυνεν. ὁ δὲπρός τε Δημήτριον ἔπεμψε δεόμενος βοη-θεῖν καὶ Πύρρον ἐκάλει. Δημητρίου δ' ὑπ'

14

ντες ξύλα καὶ πρὸς ἄλληλα συνδέοντες ἐπε-ραιοῦντο. καὶ κατὰ τύχην ὁ πρῶτος αὐτῶνπεραιωθεὶς Ἀχιλλεὺς τοὔνομα τὸν Πύρρονἐδέξατο· τοὺς δ' ἄλλους ὡς ἔτυχον ἄλλοιδιεκόμιζον.[3] Οὕτω δὲ σωθέντες καὶ φθάσαντες τὴνδίωξιν, εἰς Ἰλλυριοὺς παρεγένοντο πρὸςΓλαυκίαν τὸν βασιλέα· καὶ καθεζόμενονεὑρόντες οἴκοι μετὰ τῆς γυναικός, ἐν μέσῳτὸ παιδίον ἐπὶ τῆς γῆς κατέθεσαν. ὁ δ' ἦνἐπὶ γνώμης, Κάσσανδρον δεδοικὼς ἐχθρὸνὄντα τοῦ Αἰακίδου, καὶ σιωπὴν εἶχε πολὺνχρόνον βουλευόμενος. ἐν τούτῳ δ' ὁ Πύρ-ρος ἀπ' αὐτομάτου προσερπύσας καὶ λα-βόμενος τοῦ ἱματίου ταῖς χερσὶ καὶ προσε-ξαναστὰς πρὸς τὰ γόνατα τοῦ Γλαυκίου,γέλωτα πρῶτον, εἶτ' οἶκτον παρέσχεν,ὥσπερ τις ἱκέτης δεόμενος καὶ δακρύων.ἔνιοι δέ φασιν οὐ τῷ Γλαυκίᾳ προσπεσεῖναὐτόν, ἀλλὰ βωμοῦ θεῶν προσαψάμενονἑστάναι πρὸς αὐτὸν περιβαλόντα τὰς χε-

7

ταίαν καὶ κατῆρε πρὸς αὐτόν, αἰσχύνῃμᾶλλον ὡς ἱκέτην ἢ δι' εὔνοιαν ὑποδεξάμε-νος διὰ χειρὸς εἶχε, φανερῶς μὲν ὑπὲραὐτοῦ παραιτούμενος Μάριον, καὶ γράφωνὡς οὐκ ἂν ἐκδῴη καὶ παρρησιαζόμενος,κρύφα δὲ βουλεύων προδοσίαν ἐπ' αὐτῷκαὶ μεταπεμπόμενος Λεύκιον Σύλλαν, τα-μίαν μὲν ὄντα Μαρίου, χρήσιμον δὲ τῷΒόκχῳ γεγενημένον ἐπὶ στρατείας. ὡς δὲπιστεύσας ἀνέβη πρὸς αὐτὸν ὁ Σύλλας,ἔσχε μέν τις τροπὴ γνώμης καὶ μετάνοιατὸν βάρβαρον, ἡμέρας τε συχνὰς διηνέχθητῷ λογισμῷ, βουλευόμενος ἢ παραδοῦναιτὸν Ἰουγούρθαν ἢ μηδὲ τὸν Σύλλαν ἀφε-ῖναι. τέλος δὲ τὴν προτέραν κυρώσας προ-δοσίαν, ἐνεχείρισε τῷ Σύλλᾳ ζῶντα τὸνἸουγούρθαν. καὶ τοῦτο πρῶτον ὑπῆρξεναὐτοῖς σπέρμα τῆς ἀνηκέστου καὶ χαλεπῆςἐκείνης στάσεως, ἣ μικρὸν ἐδέησεν ἀνα-τρέψαι τὴν Ῥώμην. πολλοὶ γὰρ ἐβούλοντοτοῦ Σύλλα τὸ ἔργον εἶναι, τῷ Μαρίῳ φθο-

112

δαιμόνιον. ὁ δὲ τούτοις ἐπαρθεὶς ἀνήχθη,καὶ τὸ πέλαγος τεταρταῖος οὐρίῳ πνεύματιπεράσας, αὐτίκα τε τῷ δήμῳ ποθεινὸςὤφθη, καὶ προαχθεὶς ὑπό τινος τῶν δημάρ-χων εἰς τὸ πλῆθος, ἐπὶ πολλαῖς κατὰ τοῦΜετέλλου διαβολαῖς ᾐτεῖτο τὴν ἀρχήν,ὑπισχνούμενος ἢ κτενεῖν ἢ ζῶντα λήψεσθαιτὸν Ἰουγούρθαν.[9] Ἀναγορευθεὶς δὲ λαμπρῶς, εὐθὺςἐστρατολόγει, παρὰ τὸν νόμον καὶ τὴν συ-νήθειαν πολὺν τὸν ἄπορον καὶ δοῦλον κατα-γράφων, τῶν πρόσθεν ἡγεμόνων οὐ προσ-δεχομένων τοὺς τοιούτους, ἀλλ' ὥσπερἄλλο τι τῶν καλῶν τὰ ὅπλα μετὰ τιμῆςτοῖς ἀξίοις νεμόντων, ἐνέχυρον τὴν οὐσίανἑκάστου τιθέναι δοκοῦντος. οὐ μὴν ταῦτάγε μάλιστα διέβαλλε τὸν Μάριον, ἀλλ' οἱλόγοι θρασεῖς ὄντες ὑπεροψίᾳ καὶ ὕβρειτοὺς πρώτους ἐλύπουν, σκῦλόν τε βοῶντοςαὐτοῦ τὴν ὑπατείαν φέρεσθαι τῆς τῶνεὐγενῶν καὶ πλουσίων μαλακίας, καὶ τραύ-

109

ῖρας, καὶ τὸ πρᾶγμα τῷ Γλαυκίᾳ θεῖον φα-νῆναι. διὸ καὶ παραυτίκα τὸν Πύρρον ἐνε-χείρισε τῇ γυναικί, κελεύσας ἅμα τοῖςτέκνοις τρέφεσθαι, καὶ μικρὸν ὕστερονἐξαιτουμένων τῶν πολεμίων, Κασσάνδρουδὲ καὶ διακόσια τάλαντα διδόντος, οὐκἐξέδωκεν, ἀλλὰ καὶ γενόμενον δυοκαίδεκαἐτῶν καταγαγὼν εἰς Ἤπειρον μετὰ δυ-νάμεως βασιλέα κατέστησεν.Ἦν δ' ὁ Πύρρος τῇ μὲν ἰδέᾳ τοῦ προ-σώπου φοβερώτερον ἔχων ἢ σεμνότερον τὸβασιλικόν, πολλοὺς δ' ὀδόντας οὐκ εἶχεν,ἀλλ' ἓν ὀστέον συνεχὲς ἦν ἄνωθεν, οἷον λε-πταῖς ἀμυχαῖς τὰς διαφυὰς ὑπογεγραμ-μένον τῶν ὀδόντων. τοῖς δὲ σπληνιῶσινἐδόκει βοηθεῖν ἀλεκτρυόνα θύων λευκόν,ὑπτίων τε κατακειμένων τῷ δεξιῷ ποδὶπιέζων ἀτρέμα τὸ σπλάγχνον. οὐδεὶς δ' ἦνπένης οὐδ' ἄδοξος οὕτως, ὥστε μὴ τυχεῖντῆς ἰατρείας δεηθείς. ἐλάμβανε δὲ καὶ τὸνἀλεκτρυόνα θύσας, καὶ τὸ γέρας τοῦθ' ἥδι-

8

τοῦ ἀδικήματος. οὕτω δὲ τοῦ Γέλωνος ἐξα-πατωμένου, συνεξαπατώμενος ὁ Νεο-πτόλεμος καὶ τὴν ἐπιβουλὴν ὁδῷ βαδίζεινοἰόμενος, οὐ κατεῖχεν, ἀλλ' ὑπὸ χαρᾶςἐξέφερε πρὸς τοὺς φίλους. καί ποτε κω-μάσας παρὰ τὴν ἀδελφὴν Καδμείαν,ἐχρῆτο λαλιᾷ περὶ τούτων, οὐδένα συνα-κούειν οἰόμενος· οὐδεὶς γὰρ ἦν πλησίον ἄλ-λος ἢ Φαιναρέτη, γυνὴ Σάμωνος τοῦ τὰποίμνια καὶ τὰ βουκόλια τῷ Νεοπτολέμῳδιοικοῦντος, αὕτη δ' ἀπεστραμμένη πρὸςτοῖχον ἐπὶ κλίνης τινὸς ἐδόκει καθεύδειν.συνήκοος δὲ πάντων γενομένη καὶ λαθο-ῦσα, μεθ' ἡμέραν ἧκε πρὸς Ἀντιγόνην τὴνΠύρρου γυναῖκα καὶ πάντα κατεῖπεν ὅσατοῦ Νεοπτολέμου πρὸς τὴν ἀδελφὴν ἤκου-σε λέγοντος. πυθόμενος δ' ὁ Πύρρος ἐκεῖμὲν ἡσυχίαν ἦγεν, ἐν δὲ θυσίᾳ καλέσας ἐπὶδεῖπνον τὸν Νεοπτόλεμον ἀπέκτεινεν,αἰσθόμενος τῶν Ἠπειρωτῶν τοὺς κρατί-στους προσέχοντας αὑτῷ καὶ παρακελευο-

13

μασιν οἰκείοις πρὸς τὸν δῆμον, οὐ μνήμασινεκρῶν οὐδ' ἀλλοτρίαις εἰκόσι νεανιεύε-σθαι. πολλάκις δὲ καὶ τοὺς ἀτυχήσαντας ἐνΛιβύῃ στρατηγούς, τοῦτο μὲν Βηστίαν, το-ῦτο δ' Ἀλβῖνον, ἀνθρώπους οἴκων μὲν ἐπι-φανῶν, αὐτοὺς δ' ἀπολέμους καὶ δι' ἀπειρί-αν πταίσαντας ὀνομάζων, ἐπυνθάνετο τῶνπαρόντων, εἰ μὴ καὶ τοὺς ἐκείνων οἴονταιπρογόνους αὐτῷ μᾶλλον ἂν εὔξασθαι παρα-πλησίους ἐκγόνους ἀπολιπεῖν, ἅτε δὴ μηδ'αὐτοὺς δι' εὐγένειαν, ἀλλ' ὑπ' ἀρετῆς καὶκαλῶν ἔργων ἐνδόξους γενομένους. ταῦταδ' οὐ κενῶς οὐδ' ἀλαζονικῶς ἔλεγεν οὐδὲμάτην ἀπεχθάνεσθαι τοῖς δυνατοῖς βου-λόμενος, ἀλλ' ὁ δῆμος αὐτόν, ἡδόμενός τετῇ βουλῇ προπηλακιζομένῃ καὶ λόγουκόμπῳ μετρῶν ἀεὶ φρονήματος μέγεθος,ἐξεκούφιζε καὶ συνεξώρμα μὴ φείδεσθαιτῶν ἀξιολόγων, χαριζόμενον τοῖς πολλοῖς.[10] Ὡς δὲ διέπλευσεν εἰς Λιβύην, Μέτελ-λος μὲν ἥττων τοῦ φθόνου γενόμενος καὶ

110

περιπαθῶν, ὅτι κατειργασμένου τὸν πόλε-μον αὐτοῦ καὶ μηδὲν ὑπόλοιπον ἢ τὸ σῶματοῦ Ἰουγούρθα λαβεῖν ἔχοντος, ἥκειΜάριος ἐπὶ τὸν στέφανον καὶ τὸν θρίαμ-βον, ἐκ τῆς πρὸς ἐκεῖνον ἀχαριστίας ηὐξη-μένος, οὐχ ὑπέμεινεν εἰς τὸ αὐτὸ συνελθε-ῖν, ἀλλ' αὐτὸς μὲν ὑπεξεχώρησε, Ῥουτίλιοςδὲ τὸ στράτευμα τῷ Μαρίῳ παρέδωκε,πρεσβευτὴς γενονὼς τοῦ Μετέλλου. καὶπεριῆλθέ τις νέμεσις ἐν τῷ τέλει τῶνπράξεων Μάριον· ἀφῃρέθη γὰρ ὑπὸ Σύλλατὴν τοῦ κατορθώματος δόξαν, ὡς ὑπ' ἐκεί-νου Μέτελλος· ὃν τρόπον δ' ἀφηγήσομαιβραχέως, ἐπεὶ τὰ καθ' ἕκαστον μᾶλλον ἐντοῖς περὶ Σύλλα γέγραπται. Βόκχος ὁ τῶνἄνω βαρβάρων βασιλεὺς ἦν πενθερὸς Ἰου-γούρθα, καὶ πολεμοῦντι μὲν οὐ πάνυ τισυλλαμβάνειν ἐδόκει, προβαλλόμενοςαὐτοῦ τὴν ἀπιστίαν καὶ τὴν αὔξησιν δεδοι-κώς· ἐπεὶ δὲ φεύγων καὶ πλανώμενος ἐκε-ῖνον ὑπ' ἀνάγκης ἔθετο τῶν ἐλπίδων τελευ-

111

ἀμφοτέρων τῶν βασιλέων παρόντων, καὶσυνῆσαν ἀλλήλοις μετὰ τῶν φίλων, δῶραπολλὰ τὰ μὲν διδόντες, τὰ δὲ λαμβάνοντες.ἐνταῦθα δὴ Γέλων, ἀνὴρ πιστὸς Νεοπτο-λέμῳ, δεξιωσάμενος φιλοφρόνως τὸν Πύρ-ρον ἐδωρήσατο βοῶν ἀροτήρων δυσὶ ζεύγε-σι. ταῦτα Μυρτίλος ὁ ἐπὶ τοῦ οἴνου παρὼνᾔτει τὸν Πύρρον· ἐκείνου δὲ μὴ διδόντος,ἀλλ' ἑτέρῳ, χαλεπῶς ἐνεγκὼν ὁ Μυρτίλοςοὐκ ἔλαθε τὸν Γέλωνα. καλέσας οὖν αὐτὸνἐπὶ δεῖπνον, ὡς δέ φασιν ἔνιοι καὶ χρη-σάμενος παρ' οἶνον ὥραν ἔχοντι, λόγουςπροσήνεγκε παρακαλῶν ἑλέσθαι τὰ τοῦΝεοπτολέμου καὶ φαρμάκοις διαφθεῖραιτὸν Πύρρον. ὁ δὲ Μυρτίλος ἐδέξατο μὲντὴν πεῖραν ὡς ἐπαινῶν καὶ συμπεπει-σμένος, ἐμήνυσε δὲ τῷ Πύρρῳ· καὶ κελεύ-σαντος ἐκείνου τὸν ἀρχιοινοχόον Ἀλεξι-κράτην τῷ Γέλωνι συνέστησεν, ὡς δὴ με-θέξοντα τῆς πράξεως αὐτοῖς· ἐβούλετο γὰρἐν πλείοσιν ὁ Πύρρος τὸν ἔλεγχον γενέσθαι

12

στον ἦν αὐτῷ. λέγεται δὲ τοῦ ποδὸς ἐκεί-νου τὸν μείζονα δάκτυλον ἔχειν δύναμινθείαν, ὥστε μετὰ τὴν τελευτὴν τοῦ λοιποῦσώματος κατακαέντος ἀπαθῆ καὶ ἄθικτονὑπὸ τοῦ πυρὸς εὑρεθῆναι. ταῦτα μὲν οὖνὕστερον.[4] Γενομένῳ δὲ περὶ ἑπτακαίδεκα ἔτη καὶδοκοῦντι τὴν ἀρχὴν ἔχειν βεβαίως ἀποδη-μία τις συνέτυχε, τῶν Γλαυκίου παίδωνἑνὸς οἷς συνετέθραπτο γυναῖκα λαμβάνο-ντος. πάλιν οὖν οἱ Μολοττοὶ συστάντεςἐξέβαλον τοὺς φίλους αὐτοῦ καὶ τὰ χρήμα-τα διήρπασαν, καὶ Νεοπτολέμῳ παρέδω-καν ἑαυτούς. ὁ δὲ Πύρρος οὕτω τὴν ἀρχὴνἀποβαλὼν καὶ γενόμενος πάντων ἔρημος,Δημητρίῳ τῷ Ἀντιγόνου προσέμειξεν ἑαυ-τόν, ἔχοντι τὴν ἀδελφὴν αὐτοῦ Δηιδάμειαν,ἣν ἔτι μὲν οὖσαν κόρην ὠνόμαζον Ἀλεξάν-δρου τοῦ Ῥωξάνης γυναῖκα, τῶν δὲ κατ'ἐκείνους δυστυχηθέντων, ὥραν ἔχουσαναὐτὴν ἔγημεν ὁ Δημήτριος. τῆς δὲ με-

9

μυριάδας ἢ ζῶντας εἷλον ἢ κατέβαλον,σκηνῶν δὲ καὶ ἁμαξῶν καὶ χρημάτων κρα-τήσαντες, ὅσα μὴ διεκλάπη, Μάριον λαβε-ῖν ἐψηφίσαντο. καὶ δωρεᾶς ταύτης λαμπρο-τάτης τυχών, οὐδὲν ἄξιον ἔχειν ὧν ἐστρα-τήγησεν ἐνομίσθη διὰ τὸ τοῦ κινδύνουμέγεθος. ἕτεροι δὲ περὶ τῆς δωρεᾶς τῶνλαφύρων οὐχ ὁμολογοῦσιν οὐδὲ περὶ τοῦπλήθους τῶν πεσόντων. Μασσαλιήταςμέντοι λέγουσι τοῖς ὀστέοις περιθριγκῶσαιτοὺς ἀμπελῶνας, τὴν δὲ γῆν, τῶν νεκρῶνκαταναλωθέντων ἐν αὐτῇ καὶ διὰ χειμῶνοςὄμβρων ἐπιπεσόντων, οὕτως ἐκλιπανθῆναικαὶ γενέσθαι διὰ βάθους περίπλεω τῆς ση-πεδόνος ἐνδύσης, ὥστε καρπῶν ὑπερβάλ-λον εἰς ὥρας πλῆθος ἐξενεγκεῖν, καὶ μαρ-τυρῆσαι τῷ Ἀρχιλόχῳ λέγοντι πιαίνεσθαιπρὸς τοῦ τοιούτου τὰς ἀρούρας. ἐπιεικῶςδὲ ταῖς μεγάλαις μάχαις ἐξαισίους ὑετοὺςἐπικαταρρήγνυσθαι λέγουσιν, εἴτε δαιμονί-ου τινὸς τὴν γῆν καθαροῖς καὶ διιπετέσιν

140

σκώπτοντας ἐν ἐπαίνῳ τὸν ἐνδελεχῆ καὶτλήμονα καὶ φιλόπονον Μαριανὸν ἡμίονονπροσαγορεύειν.[14] Εὐτύχημα δὲ δοκεῖ τῷ Μαρίῳ μέγαγενέσθαι· τῶν γὰρ βαρβάρων ὥσπερ τινὰπαλίρροιαν τῆς ὁρμῆς λαβόντων, καὶ ῥυ-έντων πρότερον ἐπὶ τὴν Ἰβηρίαν, χρόνονἔσχε καὶ τὰ σώματα γυμνάσαι τῶν ἀνδρῶνκαὶ τὰ φρονήματα πρὸς τὸ θαρρεῖν ἀναρ-ρῶσαι, τὸ δὲ μέγιστον, αὐτὸς οἷος ἦν κατα-νοηθῆναι. τὸ γὰρ ἐν ἀρχῇ σκυθρωπὸναὐτοῦ καὶ περὶ τὰς τιμωρίας δυσμείλικτονἐθισθεῖσι μηδὲν ἁμαρτάνειν μηδ' ἀπειθεῖνἅμα τῷ δικαίῳ σωτήριον ἐφαίνετο, τήν τετοῦ θυμοῦ σφοδρότητα καὶ τὸ τραχὺ τῆςφωνῆς καὶ <τὸ> ἀγριωπὸν τοῦ προσώπουσυντρεφόμενον κατὰ μικρὸν οὐχ αὑτοῖςἐνόμιζον εἶναι φοβερόν, ἀλλὰ τοῖς πολεμί-οις. μάλιστα δ' ἡ περὶ τὰς κρίσεις ὀρθότηςαὐτοῦ τοῖς στρατιώταις ἤρεσκεν· ἧς καὶτοιόνδε τι δεῖγμα λέγεται. Γάιος Λούσιος

121

γάλης μάχης, ἣν ἐν Ἰψῷ πάντες οἱ βασιλε-ῖς ἠγωνίσαντο, παρὼν ὁ Πύρρος τοῖς περὶΔημήτριον συμμετεῖχε μειράκιον ὢν ἔτι,καὶ τοὺς καθ' ἑαυτὸν ἐτρέψατο καὶ διεφάνηλαμπρὸς ἐν τοῖς μαχομένοις. πταίσαντα δὲΔημήτριον οὐκ ἐγκατέλιπεν, ἀλλὰ καὶ τὰςἐν τῇ Ἑλλάδι πόλεις πιστευθεὶς διεφύλαξε,καὶ συμβάσεων αὐτῷ γενομένων πρὸςΠτολεμαῖον, ἔπλευσεν εἰς Αἴγυπτον ὁμη-ρεύσων. καὶ Πτολεμαίῳ μὲν ἔν τε θήραιςκαὶ γυμνασίοις ἐπίδειξιν ἀλκῆς παὶ καρτε-ρίας παρεῖχε, τὴν δὲ Βερενίκην ὁρῶν μέγι-στον δυναμένην καὶ πρωτεύουσαν ἀρετῇκαὶ φρονήσει τῶν Πτολεμαίου γυναικῶνἐθεράπευε μάλιστα· καὶ δεινὸς ὢν ὑπελθεῖνἐπ' ὠφελείᾳ τοὺς κρείττονας, ὥσπερ ὑπε-ρόπτης τῶν ταπεινοτέρων, κόσμιος δὲ καὶσώφρων περὶ δίαιταν, ἐκ πολλῶν νέων ἡγε-μονικῶν προεκρίθη λαβεῖν Ἀντιγόνην γυ-ναῖκα τῶν Βερενίκης θυγατέρων, ἣν ἔσχενἐκ Φιλίππου πρὶν ἢ Πτολεμαίῳ συνοικεῖν.

10

[5] Μετὰ δὲ τὸν γάμον τοῦτον ἔτι μᾶλλονεὐδοκιμῶν, καὶ γυναικὸς ἀγαθῆς τῆς Ἀντι-γόνης περὶ αὐτὸν οὔσης, διεπράξατο χρή-ματα λαβὼν καὶ δύναμιν εἰς Ἤπειρον ἐπὶτὴν βασιλείαν ἀποσταλῆναι. καὶ παρῆν οὐκἄκουσι <τοῖς> πολλοῖς διὰ τὴν ἀπέχθειαντοῦ Νεοπτολέμου, χαλεπῶς καὶ βιαίως ἄρ-χοντος. πλὴν ἀλλὰ δείσας, μὴ πρός τινατῶν ἄλλων βασιλέων ὁ Νεοπτόλεμοςτράπηται, διαλύσεις ἔθετο καὶ φιλίαν πρὸςαὐτὸν ἐπὶ κοινωνίᾳ τῆς ἀρχῆς.Χρόνου δὲ προϊόντος ἦσαν οἱ παροξύνοντεςαὐτοὺς κρύφα καὶ κατ' ἀλλήλων ἐμποιο-ῦντες ὑποψίας. ἡ μέντοι μάλιστα κινήσασατὸν Πύρρον αἰτία λέγεται τοιαύτην ἀρχὴνλαβεῖν. εἰώθεισαν οἱ βασιλεῖς ἐν Πασσα-ρῶνι, χωρίῳ τῆς Μολοττίδος, Ἀρείῳ Διὶθύσαντες ὁρκωμοτεῖν τοῖς Ἠπειρώταιςκαὶ ὁρκίζειν, αὐτοὶ μὲν ἄρξειν κατὰ τοὺςνόμους, ἐκείνους δὲ τὴν βασιλείαν διαφυ-λάξειν κατὰ τοὺς νόμους. ταῦτ' οὖν ἐδρᾶτο

11

ἀδελφιδοῦς αὐτοῦ τεταγμένος ἐφ' ἡγεμονί-ας ἐστρατεύετο, τἆλλα μὲν ἀνὴρ οὐ δοκῶνεἶναι πονηρός, ἥττων δὲ μειρακίων καλῶν.οὗτος ἤρα νεανίσκου τῶν ὑφ' αὑτῷ στρα-τευομένων ὄνομα Τρεβωνίου, καὶ πολλάκιςπειρῶν οὐκ ἐτύγχανε· τέλος δὲ νύκτωρὑπηρέτην ἀποστείλας μετεπέμπετο τὸνΤρεβώνιον. ὁ δὲ νεανίας ἧκε μέν, ἀντειπεῖνγὰρ οὐκ ἐξῆν καλούμενον, εἰσαχθεὶς δ' ὑπὸτὴν σκηνὴν πρὸς αὐτόν, ἐπιχειροῦνταβιάζεσθαι σπασάμενος τὸ ξίφος ἀπέκτεινε.ταῦτ' ἐπράχθη τοῦ Μαρίου μὴ παρόντος·ἐπανελθὼν δὲ προὔθηκε τῷ Τρεβωνίῳ κρί-σιν. ἐπεὶ δὲ πολλῶν κατηγορούντων, οὐδε-νὸς δὲ συνηγοροῦντος, αὐτὸς εὐθαρσῶς κα-ταστὰς διηγήσατο τὸ πρᾶγμα, καὶ μάρτυ-ρας ἔσχεν ὅτι πειρῶντι πολλάκις ἀντεῖπετῷ Λουσίῳ καὶ μεγάλων διδομένων ἐπ'οὐδενὶ προήκατο τὸ σῶμα, θαυμάσας ὁΜάριος καὶ ἡσθεὶς ἐκέλευσε τὸν πάτριονἐπὶ ταῖς ἀριστείαις στέφανον κομισθῆναι,

122

τῶν σωμάτων ὄντων διὰ τὴν ἀνωμαλίαν.ταῦθ' ἅμα παρῄνει καὶ δρῶν ἑωρᾶτοπρῶτος· οὐδενὸς γὰρ ἤσκητο χεῖρον τὸσῶμα, καὶ πάντας πολὺ τῇ τόλμῃ παρήλ-λαττεν.[21] Ὡς οὖν ἀντιστάντες αὐτοῖς οἱ Ῥωμα-ῖοι καὶ συμπεσόντες ἔσχον ἄνω φερο-μένους, ἐκθλιβόμενοι κατὰ μικρὸν ὑπε-χώρουν εἰς τὸ πεδίον· καὶ τῶν πρώτων ἤδηκαθισταμένων εἰς τάξιν ἐν τοῖς ἐπιπέδοις,βοὴ καὶ διασπασμὸς ἦν περὶ τοὺς ὄπισθεν.ὁ γὰρ καιρὸς οὐκ ἔλαθε τὸν Μάρκελλον,ἀλλὰ τῆς κραυγῆς ὑπὲρ τοὺς λόφους ἄνωφερομένης, ἀναστήσας τοὺς μετ' αὐτοῦδρόμῳ καὶ ἀλαλαγμῷ προσέπιπτε κατὰνώτου, κτείνων τοὺς ἐσχάτους. οἱ δὲ τοὺςπρὸ αὑτῶν ἐπισπώμενοι, ταχὺ πᾶν τὸστράτευμα ταραχῆς ἐνέπλησαν, οὐ πολύντε χρόνον ἠνέσχοντο παιόμενοι διχόθεν,ἀλλὰ τὴν τάξιν λύσαντες ἔφευγον. οἱ δὲῬωμαῖοι διώκοντες αὐτῶν μὲν ὑπὲρ δέκα

139

αἱ νῆες ἐκ τῆς θαλάττης καὶ συνῆλθεν ἡπλείστη τῆς δυνάμεως. τηνικαῦτα δ' ὁρῶντὸ πλῆθος ἄνευ μεγάλης ἀνάγκης μήτεσῴζεσθαι δυνάμενον μήτε σῴζειν, ἀλλ'οἷον ἐκείνου προπολεμοῦντος οἴκοι κα-θῆσθαι περὶ λουτρὰ καὶ συνουσίας γενόμε-νον, ἀπέκλεισε μὲν τὰ γυμνάσια καὶ τοὺςπεριπάτους, ἐν οἷς ἀλύοντες ὑπὲρ τῶνπραγμάτων λόγῳ διεστρατήγουν, πότουςδὲ καὶ κώμους καὶ θαλίας ἀκαίρους ἀνε-ῖλεν, ἐκάλει δὲ πρὸς τὰ ὅπλα, καὶ περὶ τοὺςκαταλόγους τῶν στρατευομένων ἀπαραίτη-τος ἦν καὶ λυπηρός, ὥστε πολλοὺς ἐκ τῆςπόλεως ἀπελθεῖν, ἀηθείᾳ τοῦ ἄρχεσθαιδουλείαν τὸ μὴ πρὸς ἡδονὴν ζῆν καλο-ῦντας.Ἐπεὶ δὲ Λαιβῖνος ὁ τῶν Ῥωμαίων ὕπατοςἠγγέλλετο πολλῇ στρατιᾷ χωρεῖν ἐπ'αὐτόν, ἅμα τὴν Λευκανίαν διαπορθῶν,οὐδέπω μὲν οἱ σύμμαχοι παρῆσαν αὐτῷ,δεινὸν δὲ ποιούμενος ἀνασχέσθαι καὶ περιι-

40

κακολόγον τινὰ καὶ βλάσφημον ἄνθρωπονοἰομένων δεῖν μεταστῆσαι τὸν Πύρρον,"αὐτοῦ μένων" ἔφη "μᾶλλον ἡμᾶς ἐν ὀλί-γοις ἢ περιιὼν πρὸς ἅπαντας ἀνθρώπουςκακῶς λεγέτω". καὶ τοὺς παρ' οἶνον αὐτὸνλοιδορήσαντας, εἶτ' ἐλεγχομένους ἠρώτη-σεν εἰ ταῦτ' εἶπον. ἀποκριναμένου δὲ τῶννεανίσκων ἑνός, "ταῦτ' ὦ βασιλεῦ· πλείοναδ' ἂν ἔτι τούτων εἰρήκειμεν, εἰ πλείων πα-ρῆν οἶνος ἡμῖν", γελάσας ἀφῆκε.[9] Γυναῖκας δὲ πραγμάτων ἕνεκα καὶ δυ-νάμεως πλείονας ἔγημε μετὰ τὴν Ἀντι-γόνης τελευτήν. καὶ γὰρ Αὐτολέοντος τοῦΠαιόνων βασιλέως ἔλαβε θυγατέρα, καὶΒιρκένναν τὴν Βαρδύλλιος τοῦ Ἰλλυριῶν,καὶ Λάνασσαν τὴν Ἀγαθοκλέους τοῦ Συρα-κοσίου, προῖκα προσφερομένην αὐτῷ τὴνΚερκυραίων πόλιν, ἡλωκυῖαν ὑπ' Ἀγαθο-κλέους. ἐκ μὲν οὖν Ἀντιγόνης Πτολεμαῖονυἱὸν ἔσχεν, ἐκ δὲ Λανάσσης Ἀλέξανδρον,Ἕλενον δὲ τὸν νεώτατον ἐκ Βιρκέννης. καὶ

21

ἐκ κεφαλῆς τῶν βαρβάρων νάπαι περικλι-νεῖς καὶ κατάσκιοι δρυμοῖς αὐλῶνες, ἐντα-ῦθα Κλαύδιον Μάρκελλον ἐκπέμπει μετὰτρισχιλίων ὁπλιτῶν, ἐνεδρεῦσαι κελεύσαςκρύφα καὶ μαχομένοις ἐξόπισθεν ἐπιφα-νῆναι. τοὺς δ' ἄλλους δειπνήσαντας ἐν ὥρᾳκαὶ κοιμηθέντας ἅμ' ἡμέρᾳ συνέταττε πρὸτοῦ χάρακος ἀγαγών, καὶ προεξέπεμπετοὺς ἱππέας εἰς τὸ πεδίον. θεασάμενοι δ' οἱΤεύτονες οὐκ ἠνέσχοντο καταβαίνονταςαὐτοῖς ἐξ ἴσου διαγωνίζεσθαι τοὺς Ῥωμαί-ους, ἀλλὰ σὺν τάχει καὶ δι' ὀργῆς ὁπλι-σάμενοι τῷ λόφῳ προσέβαλον. ὁ δὲΜάριος ἑκασταχοῦ διαπέμπων τοὺς ἡγε-μόνας ἑστάναι καὶ καρτερεῖν παρεκάλει,πελασάντων δ' εἰς ἐφικτὸν ἐξακοντίσαιτοὺς ὑσσούς, εἶτα χρῆσθαι ταῖς μαχαίραιςκαὶ τοῖς θυρεοῖς ἀντερείσαντας βιάζεσθαι·τῶν γὰρ τόπων ἐπισφαλῶν ὄντων ἐκείνοις,οὔτε τόνον ἕξειν τὰς πληγὰς οὔτε ῥώμηντὸν συνασπισμόν, ἐν περιτροπῇ καὶ σάλῳ

138

καὶ λαβὼν αὐτὸς ἐστεφάνωσε τὸν Τρε-βώνιον, ὡς κάλλιστον ἔργον ἐν καιρῷ πα-ραδειγμάτων δεομένῳ καλῶν ἀποδεδειγ-μένον. τοῦτ' εἰς τὴν Ῥώμην ἀπαγγελθὲνοὐχ ἥκιστα τῷ Μαρίῳ συνέπραξε τὴν τρί-την ὑπατείαν· ἅμα δὲ καὶ τῶν βαρβάρωνἔτους ὥρᾳ προσδοκίμων ὄντων, ἐβούλοντομετὰ μηδενὸς ἄλλου στρατηγοῦ κινδυνε-ῦσαι πρὸς αὐτούς. οὐ μὴν ἧκον ὡς προσε-δοκῶντο ταχέως, ἀλλὰ πάλιν διῆλθε τῷΜαρίῳ ὁ τῆς ὑπατείας χρόνος.Ἐνισταμένων δὲ τῶν ἀρχαιρεσιῶν καὶ τοῦσυνάρχοντος αὐτοῦ τελευτήσαντος, ἀπολι-πὼν ἐπὶ τῶν δυνάμεων Μάνιον Ἀκύλλιον,αὐτὸς ἧκεν εἰς Ῥώμην. μετιόντων δὲ πολ-λῶν καὶ ἀγαθῶν τὴν ὑπατείαν, ΛούκιοςΣατορνῖνος, ὁ μάλιστα τῶν δημάρχωνἄγων τὸ πλῆθος, ὑπὸ τοῦ Μαρίου τεθερα-πευμένος ἐδημηγόρει, κελεύων ἐκεῖνονὕπατον αἱρεῖσθαι. θρυπτομένου δὲ τοῦ Μα-ρίου καὶ παραιτεῖσθαι τὴν ἀρχὴν φάσκο-

123

πάντας ἀγαθοὺς ἐν τοῖς ὅπλοις ἐθρέψατοκαὶ διαπύρους, εὐθὺς ἐκ γενετῆς ἐπὶ τοῦτοθηγομένους ὑπ' αὐτοῦ. λέγεται γὰρ [ὡς]ἐρωτηθεὶς ὑφ' ἑνὸς αὐτῶν ἔτι παιδὸς ὄντος,τίνι καταλείψει τὴν βασιλείαν, εἰπεῖν "ὃςἂν ὑμῶν τὴν μάχαιραν ὀξυτέραν ἔχῃ". το-ῦτο δ' οὐδὲν ἀποδεῖ τῆς τραγικῆς ἀρᾶςἐκείνης· "θηκτῷ σιδήρῳ δῶμα διαλαχεῖν"τοὺς ἀδελφούς. οὕτως ἄμεικτός ἐστι καὶθηριώδης ἡ τῆς πλεονεξίας ὑπόθεσις.[10] Μετὰ δὲ τὴν μάχην ταύτην ὁ Πύρροςἐπανελθὼν οἴκαδε λαμπρὸς ὑπὸ δόξης καὶφρονήματος ἔχαιρε, καὶ Ἀετὸς ὑπὸ τῶνἨπειρωτῶν προσαγορευόμενος, "δι' ὑμᾶς"ἔλεγεν "ἀετός εἰμι· πῶς γὰρ οὐ μέλλω,τοῖς ὑμετέροις ὅπλοις ὥσπερ ὠκυπτέροιςἐπαιρόμενος;" ὀλίγῳ δ' ὕστερον πυθόμενοςνοσεῖν τὸν Δημήτριον ἐπισφαλῶς, ἐνέβαλεμὲν ἐξαίφνης εἰς Μακεδονίαν ὡς ἐπιδρο-μήν τινα καὶ λεηλασίαν ποιησόμενος, παρ'ὀλίγον δ' ἦλθε πάντων ὁμοῦ κρατῆσαι καὶ

22

Πύρρος αὑτὸν ἀφῆκεν εἰς θάλασσαν, καὶτῶν φίλων καὶ τῶν δορυφόρων εὐθὺς ἦνἅμιλλα καὶ προθυμία περὶ αὐτόν. ἡ δὲ νὺξκαὶ τὸ κῦμα μετὰ ψόφου μεγάλου καὶ τρα-χείας ἀνακοπῆς χαλεπὴν ἐποίει τὴν βοή-θειαν, ὥστε μόλις ἡμέρας ἤδη μαραινο-μένου τοῦ πνεύματος ἐκπεσεῖν αὐτὸν ἐπὶτὴν γῆν, τῷ μὲν σώματι παντάπασιν ἀδυ-νάτως ἔχοντα, τόλμῃ δὲ καὶ ῥώμῃ τῆς ψυ-χῆς ἀνταίροντα πρὸς τὴν ἀπορίαν. ἅμα δ'οἵ τε Μεσσάπιοι, καθ' οὓς ἐξεβράσθη, συ-νέθεον βοηθοῦντες ἐκ τῶν παρόντων προ-θύμως, καὶ προσεφέροντο τῶν σῳζομένωνἔνιαι νεῶν, ἐν αἷς ἦσαν ἱππεῖς μὲν ὀλίγοιπαντάπασι, πεζοὶ δὲ δισχιλίων ἐλάττους,ἐλέφαντες δὲ δύο.[16] Τούτους ἀναλαβὼν ὁ Πύρρος ἐβάδιζενεἰς Τάραντα. καὶ τοῦ Κινέου προαγαγόντοςεἰς ἀπάντησιν ὡς ᾔσθετο τοὺς στρατιώτας,παρελθὼν οὐδὲν ἀκόντων οὐδὲ πρὸς βίανἔπραττε τῶν Ταραντίνων, ἕως ἀνεσώθησαν

39

ντος, ὡς δὴ μὴ δεομένου, προδότην αὐτὸνὁ Σατορνῖνος ἀπεκάλει τῆς πατρίδος, ἐνκινδύνῳ τοσούτῳ φεύγοντα τὸ στρατηγεῖν.καὶ φανερὸς μὲν ἦν ἀπιθάνως συνυποκρι-νόμενος τὸ προσποίημα τῷ Μαρίῳ, τὸν δὲκαιρὸν ὁρῶντες οἱ πολλοὶ τῆς ἐκείνου δει-νότητος ἅμα καὶ τύχης δεόμενον, ἐψηφίσα-ντο τὴν τετάρτην ὑπατείαν, καὶ συνάρχο-ντα Κάτλον αὐτῷ Λουτάτιον κατέστησαν,ἄνδρα καὶ τιμώμενον ὑπὸ τῶν ἀρίστων καὶτοῖς πολλοῖς οὐκ ἐπαχθῆ.[15] Πυνθανόμενος δὲ τοὺς πολεμίους ὁΜάριος ἐγγὺς εἶναι, διὰ ταχέων ὑπερέβαλετὰς Ἄλπεις· καὶ τειχίσας στρατόπεδονπαρὰ τῷ Ῥοδανῷ ποταμῷ, συνήγαγεν εἰςαὐτὸ χορηγίαν ἄφθονον, ὡς μηδέποτε παρὰτὸν τοῦ συμφέροντος λογισμὸν ἐκβιασθείηδι' ἔνδειαν τῶν ἀναγκαίων εἰς μάχην κατα-στῆναι. τὴν δὲ κομιδὴν ὧν ἔδει[το] τῷστρατεύματι μακρὰν καὶ πολυτελῆ πρότε-ρον οὖσαν πρὸς τὴν θάλασσαν αὐτὸς εἰρ-

124

πάντων ἥδιστον ἀνδράσιν εὐτυχῶς μεμα-χημένοις, ὕπνος ἤπιος, ἀλλ' ἐκείνην μάλι-στα τὴν νύκτα φοβερὰν καὶ ταραχώδη διή-γαγον. ἦν μὲν γὰρ αὐτοῖς ἀχαράκωτον τὸστρατόπεδον καὶ ἀτείχιστον, ἀπελείποντοδὲ τῶν βαρβάρων ἔτι πολλαὶ μυριάδες ἀήτ-τητοι, καὶ συμμεμειγμένων τούτοις ὅσοιδιαπεφεύγεσαν τῶν Ἀμβρώνων, ὀδυρμὸςἦν διὰ νυκτὸς οὐ κλαυθμοῖς οὐδὲ στεναγμο-ῖς ἀνθρώπων ἐοικώς, ἀλλὰ θηρομιγής τιςὠρυγὴ καὶ βρύχημα μεμειγμένον ἀπειλαῖςκαὶ θρήνοις ἀναπεμπόμενον ἐκ πλήθους το-σούτου τά τε πέριξ ὄρη καὶ τὰ κοῖλα τοῦποταμοῦ περιεφώνει. καὶ κατεῖχε φρι-κώδης ἦχος τὸ πεδίον, τοὺς δὲ Ῥωμαίουςδέος αὐτόν τε τὸν Μάριον ἔκπληξις, ἄκο-σμόν τινα καὶ ταραχώδη νυκτομαχίανπροσδεχόμενον. οὐ μὴν ἐπῆλθον οὔτε νυ-κτὸς οὔτε τῆς ἐπιούσης ἡμέρας, ἀλλὰ συ-ντάττοντες ἑαυτοὺς καὶ παρασκευαζόμενοιδιετέλουν. ἐν τούτῳ δὲ Μάριος, ἦσαν γὰρ

137

ἀνέμῳ παρ' ὥραν ἐκραγέντι. καὶ βιασθεὶςαὐτὸς μὲν ἀρετῇ καὶ προθυμίᾳ ναυτῶν καὶκυβερνητῶν ἐξανέφερε καὶ προσῆγε τῇ γῇπολυπόνως καὶ παραβόλως· τοῦ δ' ἄλλουστόλου συγχυθέντος καὶ τῶν νεῶν σκεδα-σθεισῶν, αἱ μὲν ἀποσφαλεῖσαι τῆς Ἰταλίαςἐξεώσθησαν εἰς τὸ Λιβυκὸν καὶ Σικελικὸνπέλαγος, τὰς δ' ὑπερβαλεῖν μὴ δυνηθείσαςἄκραν Ἰαπυγίαν νύξ τε κατελάμβανε, καὶπολλὴ καὶ χαλεπὴ θάλασσα παίουσα πρὸςχωρία δύσορμα καὶ τυφλὰ πάσας διέφθειρεπλὴν τῆς βασιλικῆς. αὕτη δὲ πελαγίου μὲνἔτι ὄντος τοῦ κύματος ἠμύνετο καὶ διέφευ-γε μεγέθει καὶ ῥώμῃ τὰς ἐπιβολὰς τῆς θα-λάσσης· ἐπεὶ δὲ περιελθὸν ἀπὸ γῆς ἀπήντατὸ πνεῦμα καὶ κίνδυνον εἶχεν ἡ ναῦς ἀντί-πρῳρος ἱσταμένη πρὸς κλύδωνα πολὺνδιαρραγῆναι, τὸ δ' ἐφέντας αὖθις ἠγριω-μένῳ πελάγει καὶ πνεύματι τροπὰς λαμ-βάνοντι παντοδαπὰς φέρεσθαι φοβερώτε-ρον ἐφαίνετο τῶν παρόντων κακῶν, ἄρας ὁ

38

λαβεῖν ἀμαχεὶ τὴν βασιλείαν, ἐλάσας ἄχριἘδέσσης μηδενὸς ἀμυνομένου, πολλῶν δὲκαὶ προστιθεμένων καὶ συστρατευόντων.αὐτόν τε δὴ τὸν Δημήτριον ὁ κίνδυνος ἐξα-νέστησε παρὰ δύναμιν, οἵ τε φίλοι καὶ ἡγε-μόνες ὀλίγῳ χρόνῳ πολλοὺς ἀθροίσαντες,ἐρρωμένως καὶ προθύμως ἐπὶ τὸν Πύρρονὥρμησαν. ὁ δὲ λῃστρικώτερον ἀφιγμένοςοὐκ ἔμεινεν, ἀλλὰ φεύγων μέρος τι τῆςστρατιᾶς ἀπέβαλε, καθ' ὁδὸν ἐπιθεμένωντῶν Μακεδόνων. οὐ μὴν ὅτι ῥᾳδίως καὶταχὺ τὸν Πύρρον ἐξέβαλε τῆς χώρας ὁ Δη-μήτριος ἠμέλησεν, ἐγνωκὼς δὲ μεγάλωνπραγμάτων ἀντιλαμβάνεσθαι καὶ τὴν πα-τρῴαν ἀρχὴν ἀνακτᾶσθαι δέκα μυριάσιστρατοῦ καὶ ναυσὶ πεντακοσίαις, οὐκ ἐβού-λετο τῷ Πύρρῳ προσπταῖσαι οὐδ' ἀπολιπε-ῖν Μακεδόσι πάροικον ἐργώδη καὶ χαλε-πόν, ἀλλ' ἐπεὶ μὴ ἐσχόλαζε πολεμεῖν πρὸςαὐτόν, διαλυθεὶς καὶ θέμενος εἰρήνηνοὕτως ἐπὶ τοὺς ἄλλους βασιλεῖς τρα-

23

διαβάντες οἱ Ῥωμαῖοι μὴ τολμῶντας ἀνα-στρέφειν ἔκτεινον, ἄχρι τοῦ στρατοπέδουκαὶ τῶν ἁμαξῶν φεύγοντας. ἐνταῦθα δ' αἱγυναῖκες ἀπαντῶσαι μετὰ ξιφῶν καὶ πε-λέκεων, δεινὸν τετριγυῖαι καὶ περίθυμον,ἠμύνοντο τοὺς φεύγοντας ὁμοίως καὶ τοὺςδιώκοντας, τοὺς μὲν ὡς προδότας, τοὺς δ'ὡς πολεμίους, ἀναπεφυρμέναι μαχομένοιςκαὶ χερσὶ γυμναῖς τούς τε θυρεοὺς τῶνῬωμαίων ἀποσπῶσαι καὶ τῶν ξιφῶν ἐπι-λαμβανόμεναι, καὶ τραύματα καὶ διακοπὰςσωμάτων ὑπομένουσαι, μέχρι τελευτῆςἀήττητοι τοῖς θυμοῖς. τὴν μὲν οὖν παραπο-τάμιον μάχην οὕτω κατὰ τύχην μᾶλλον ἢγνώμῃ τοῦ στρατηγοῦ γενέσθαι λέγουσιν.[20] Ἐπεὶ δὲ πολλοὺς τῶν Ἀμβρώνων οἱῬωμαῖοι διαφθείραντες ἀνεχώρησαν ὀπί-σω καὶ σκότος ἐπέσχεν, οὐχ ὥσπερ ἐπ'εὐτυχήματι τοσούτῳ τὸν στρατὸν ἐδέξαντοπαιᾶνες ἐπινίκιοι καὶ πότοι κατὰ σκηνὰςκαὶ φιλοφροσύναι περὶ δεῖπνα καὶ τὸ

136

γάσατο ῥᾳδίαν καὶ ταχεῖαν. τὰ γὰρ στόμα-τα τοῦ Ῥοδανοῦ, πρὸς τὰς ἀνακοπὰς τῆςθαλάττης ἰλύν τε πολλὴν λαμβάνοντα καὶθῖνα πηλῷ βαθεῖ συμπεπιλημένην ὑπὸ τοῦκλύδωνος, χαλεπὸν καὶ ἐπίπονον καὶ βρα-δύπορον τοῖς σιταγωγοῖς ἐποίει τὸνεἴσπλουν. ὁ δὲ τρέψας ἐνταῦθα τὸν στρατὸνσχολάζοντα, τάφρον μεγάλην ἐνέβαλε, καὶταύτῃ πολὺ μέρος τοῦ ποταμοῦ μεταστή-σας περιήγαγεν εἰς ἐπιτήδειον αἰγιαλόν,βαθὺ μὲν καὶ ναυσὶ μεγάλαις ἔποχον, λεῖονδὲ καὶ ἄκλυστον στόμα λαβοῦσαν πρὸς τὴνθάλασσαν. αὕτη μὲν οὖν ἔτι <καὶ νῦν> ἀπ'ἐκείνου τὴν ἐπωνυμίαν φυλάττει. τῶν δὲβαρβάρων διελόντων σφᾶς αὐτοὺς δίχα,Κίμβροι μὲν ἔλαχον διὰ Νωρικῶν ἄνωθενἐπὶ Κάτλον χωρεῖν καὶ τὴν πάροδον ἐκεί-νην βιάζεσθαι, Τεύτονες δὲ καὶ Ἄμβρωνεςδιὰ Λιγύων ἐπὶ Μάριον παρὰ θάλατταν.καὶ Κίμβροις μὲν ἐγίνετο πλείων ἡ διατρι-βὴ καὶ μέλλησις, Τεύτονες δὲ καὶ Ἄμβρω-

125

πέσθαι.Γενομένων δὲ διὰ ταῦτα τῶν ὁμολογιῶν,καὶ τῆς γνώμης ἅμα τῷ μεγέθει τῆς παρα-σκευῆς ἐκφανείσης τοῦ Δημητρίου, φοβη-θέντες οἱ βασιλεῖς διεπέμποντο πρὸς τὸνΠύρρον ἀγγέλους καὶ γράμματα, θαυ-μάζειν φάσκοντες, εἰ τὸν αὑτοῦ προέμενοςκαιρὸν ἐν τῷ Δημητρίου πολεμῆσαι περι-μένει, καὶ δυνάμενος Μακεδονίας ἐκβαλεῖναὐτὸν πολλὰ ταράττοντα καὶ ταραττόμε-νον, ἐκδέχεται [καὶ] σχολάζοντι καὶ με-γάλῳ γενομένῳ περὶ τῶν ἐν Μολοσσοῖς ἱε-ρῶν καὶ τάφων διαγωνίσασθαι, καὶ ταῦταΚέρκυραν ἔναγχος ἀφῃρημένος ὑπ' αὐτοῦμετὰ τῆς γυναικός. ἡ γὰρ Λάνασσα μεμψα-μένη τὸν Πύρρον ὡς μᾶλλον προσέχονταταῖς βαρβάροις γυναιξίν, εἰς Κέρκυρανἀπεχώρησε, καὶ δεομένη γάμων βασιλικῶνἐκάλει Δημήτριον, ἐπισταμένη μάλιστατῶν βασιλέων εὐκόλως ἔχοντα πρὸςγάμους γυναικῶν. ἐκεῖνος δὲ πλεύσας τῇ

24

δών ἐστιν ἡμῖν βουλομένοις κώθωνιχρῆσθαι καὶ σχολάζειν μετ' ἀλλήλων, εἰταῦτ' ἔχομεν ἤδη καὶ πάρεστιν ἀπραγ-μόνως, ἔφ' ἃ δι' αἵματος καὶ πόνων με-γάλων καὶ κινδύνων μέλλομεν ἀφίξεσθαι,πολλὰ καὶ δράσαντες ἑτέρους κακὰ καὶ πα-θόντες;" τούτοις τοῖς λόγοις ἠνίασε μᾶλλονἢ μετέθηκε τὸν Πύρρον ὁ Κινέας, νοήσα-ντα μὲν ὅσην ἀπέλειπεν εὐδαιμονίαν, ὧν δ'ὠρέγετο τὰς ἐλπίδας ἀφεῖναι μὴ δυνάμε-νον.[15] Πρῶτον μὲν οὖν ἀπέστειλε τὸν Κινέαντοῖς Ταραντίνοις, στρατιώτας ἄγοντα τρι-σχιλίους. ἔπειτα πολλῶν ἱππηγῶν καὶ κα-ταφράκτων καὶ πορθμείων παντοδαπῶν ἐκΤάραντος κομισθέντων, ἐνεβίβαζεν ἐλέφα-ντας εἴκοσι καὶ τρισχιλίους ἱππεῖς, πεζοὺςδὲ δισμυρίους καὶ δισχιλίους τοξότας καὶσφενδονήτας πεντακοσίους. γενομένων δὲπάντων ἑτοίμων, ἀναχθεὶς ἔπλει· καὶμέσον ἔχων τὸν Ἰόνιον, ἁρπάζεται βορέᾳ

37

νες ἄραντες εὐθὺς καὶ διελθόντες τὴν ἐνμέσῳ χώραν, ἐφαίνοντο πλήθει τ' ἄπειροικαὶ δυσπρόσοπτοι τὰ εἴδη, φθόγγον τε καὶθόρυβον οὐχ ἑτέροις ὅμοιοι. περιβαλόμενοιδὲ τοῦ πεδίου μέγα καὶ στρατοπεδεύσα-ντες, προὐκαλοῦντο τὸν Μάριον εἰς μάχην.[16] Ὁ δὲ τούτων μὲν οὐκ ἐφρόντιζεν, ἐνδὲ τῷ χάρακι τοὺς στρατιώτας συνεῖχε,καὶ καθήπτετο πικρῶς τῶν θρασυνομένων,καὶ τοὺς προπίπτοντας ὑπὸ θυμοῦ καὶμάχεσθαι βουλομένους προδότας ἀπεκάλειτῆς πατρίδος. οὐ γὰρ ὑπὲρ θριάμβων τὴνφιλοτιμίαν εἶναι καὶ τροπαίων, ἀλλ' ὅπωςνέφος τοσοῦτον πολέμου καὶ σκηπτὸνὠσάμενοι διασώσουσι τὴν Ἰταλίαν. ταῦταμὲν ἰδίᾳ πρὸς τοὺς ἡγεμόνας καὶ τοὺς ὁμο-τίμους ἔλεγε, τοὺς δὲ στρατιώτας ὑπὲρ τοῦχάρακος ἱστὰς ἀνὰ μέρος καὶ θεᾶσθαι κε-λεύων, εἴθιζε τὴν μορφὴν ἀνέχεσθαι τῶνπολεμίων καὶ τὴν φωνὴν ὑπομένειν, ὅλωςοὖσαν ἀλλόκοτον καὶ θηριώδη, σκευήν τε

126

αὐτοὺς Λίγυες, ὡς ἤκουσαν βοώντων καὶσυνῆκαν, ἀντεφώνουν καὶ αὐτοὶ τὴνπάτριον ἐπίκλησιν αὐτῶν εἶναι· σφᾶς γὰραὐτοὺς οὕτως κατὰ γένος ὀνομάζουσι Λί-γυες. πυκνὸν οὖν καὶ παράλληλον ἀντήχειπρὶν εἰς χεῖρας συνελθεῖν τὸ ἀναφώνημα·καὶ τῶν στρατιωτῶν ἑκατέροις ἀνὰ μέροςσυναναφθεγγομένων καὶ φιλοτιμουμένωνπρῶτον ἀλλήλους τῷ μεγέθει τῆς βοῆςὑπερβαλέσθαι, παρώξυνε καὶ διηρέθιζε τὸνθυμὸν ἡ κραυγή. τοὺς μὲν οὖν Ἄμβρωναςδιέσπασε τὸ ῥεῖθρον· οὐ γὰρ ἔφθασαν εἰςτάξιν καταστῆναι διαβάντες, ἀλλὰ τοῖςπρώτοις εὐθὺς μετὰ δρόμου τῶν Λιγύωνπροσπεσόντων, ἐν χερσὶν ἦν ἡ μάχη· τοῖςδὲ Λίγυσι τῶν Ῥωμαίων ἐπιβοηθούντωνκαὶ φερομένων ἄνωθεν ἐπὶ τοὺς βαρ-βάρους, βιασθέντες ἐτράποντο. καὶ πλε-ῖστοι μὲν αὐτοῦ περὶ τὸ ῥεῖθρον ὠθούμενοικατ' ἀλλήλων ἐπαίοντο καὶ κατεπίμπλασανφόνου καὶ νεκρῶν τὸν ποταμόν, τοὺς δὲ

135

"λέγεις" ὁ Κινέας· "ἀλλ' ἦ τοῦτο πέραςἡμῖν τῆς στρατείας, λαβεῖν Σικελίαν;""θεός" ὁ Πύρρος ἔφη "νικᾶν διδῴη καὶ κα-τορθοῦν· τούτοις δὲ προάγωσι χρησόμεθαπραγμάτων μεγάλων. τίς γὰρ ἂν ἀπόσχοι-το Λιβύης καὶ Καρχηδόνος ἐν ἐφικτῷ γε-νομένης, ἣν Ἀγαθοκλῆς ἀποδρὰς ἐκ Συρα-κουσῶν κρύφα καὶ περάσας ναυσὶν ὀλίγαιςλαβεῖν παρ' οὐδὲν ἦλθεν; ὅτι δὲ τούτωνκρατήσασιν ἡμῖν οὐδεὶς ἀντιστήσεται τῶννῦν ὑβριζόντων πολεμίων, τί ἂν λέγοι τις;""οὐδέν" ὁ Κινέας εἶπε· "δῆλον γὰρ ὅτι καὶΜακεδονίαν ἀναλαβεῖν καὶ τῆς Ἑλλάδοςἄρχειν ὑπάρξει βεβαίως ἀπὸ τηλικαύτηςδυνάμεως. γενομένων δὲ πάντων ὑφ' ἡμῖν,τί ποιήσομεν;" καὶ ὁ Πύρρος ἐπιγελάσας,"σχολήν" ἔφη "ἄξομεν πολλήν, καὶ κώθωνὦ μακάριε καθημερινὸς ἔσται, καὶ διὰλόγων συνόντες ἀλλήλους εὐφρανοῦμεν".ἐνταῦθα δὴ τῶν λόγων καταστήσας τὸνΠύρρον ὁ Κινέας, "εἶτα" ἔφη "τί νῦν ἐμπο-

36

τε Λανάσσῃ συνῆλθε καὶ φρουρὰν ἐν τῇπόλει κατέλιπε.[11] Ταῦτα πρὸς τὸν Πύρρον οἱ βασιλεῖςγράφοντες, ἅμα καὶ δι' ἑαυτῶν ἔτι μέλλο-ντα καὶ παρασκευαζόμενον τὸν Δημήτριονἐκίνουν. Πτολεμαῖος μὲν γὰρ ἐπιπλεύσαςμεγάλῳ στόλῳ τὰς Ἑλληνίδας ἀφίστηπόλεις, Λυσίμαχος δὲ τὴν ἄνω Μακεδονίανἐκ Θρᾴκης ἐμβαλὼν ἐπόρθει. Πύρρος δὲτούτοις ἅμα συνεξαναστὰς ἐπὶ Βέροιανἤλαυνε, προσδοκῶν, ὅπερ συνέβη, Δημή-τριον ὑπαντιάζοντα Λυσιμάχῳ τὴν κάτωχώραν ἀπολείψειν ἔρημον. ἐκείνης δὲ τῆςνυκτὸς ἔδοξε κατὰ τοὺς ὕπνους ὑπ' Ἀλε-ξάνδρου καλεῖσθαι τοῦ μεγάλου, καὶ παρα-γενόμενος κλινήρη μὲν αὐτὸν ἰδεῖν, λόγωνδὲ χρηστῶν τυχεῖν καὶ φιλοφροσύνης,ἐπαγγελλομένου προθύμως βοηθήσειν.αὐτοῦ δὲ τολμήσαντος εἰπεῖν "καὶ πῶς ἂνὦ βασιλεῦ νοσῶν δυνατὸς εἴης ἐμοὶ βοηθε-ῖν;" "αὐτῷ" φάναι "τῷ ὀνόματι", καὶ περι-

25

ἡδονῇ καὶ θαύματι τοῦ τόπου κατέλαβον οἱῬωμαῖοι. πρὸς δὲ τὴν κραυγὴν πλειόνωνσυντρεχόντων, τῷ τε Μαρίῳ χαλεπὸν ἦνἔτι τοὺς στρατιώτας ἐπισχεῖν περὶ τῶνοἰκετῶν δεδιότας, καὶ τῶν πολεμίων τὸμαχιμώτατον μέρος, ὑφ' οὗ προήττηντοῬωμαῖοι μετὰ Μαλλίου καὶ Καιπίωνοςπρότερον -- Ἄμβρωνες ὠνομάζοντο, καὶπλῆθος ὑπὲρ τρισμυρίους αὐτοὶ καθ' ἑαυτο-ὺς ἦσαν -- , ἀναΐξαντες ἐπὶ τὰς πανοπλίαςἐχώρουν. τὰ μὲν οὖν σώματα πλησμονῇ βε-βαρημένοι, τοῖς δὲ φρονήμασι γαῦροι καὶδιακεχυμένοι πρὸς τὸν ἄκρατον, οὐκἀτάκτοις οὐδὲ μανιώδεσι φερόμενοιδρόμοις οὐδ' ἄναρθρον ἀλαλαγμὸν ἱέντες,ἀλλὰ κρούοντες ῥυθμῷ τὰ ὅπλα καὶ συναλ-λόμενοι, πάντες ἅμα τὴν αὑτῶν ἐφθέγγο-ντο πολλάκις προσηγορίαν Ἄμβρωνες, εἴτ'ἀνακαλούμενοι σφᾶς αὐτούς, εἴτε τοὺς πο-λεμίους τῇ προδηλώσει προεκφοβοῦντες.τῶν δ' Ἰταλικῶν πρῶτοι καταβαίνοντες ἐπ'

134

καὶ κίνησιν αὐτῶν καταμανθάνειν, ἅμα τῷχρόνῳ τὰ φαινόμενα δεινὰ ποιουμένους τῇδιανοίᾳ χειροήθη διὰ τῆς ὄψεως· ἡγεῖτογὰρ πολλὰ μὲν ἐπιψεύδεσθαι τῶν οὐ προ-σόντων τὴν καινότητα τοῖς φοβεροῖς, ἐν δὲτῇ συνηθείᾳ καὶ τὰ τῇ φύσει δεινὰ τὴν ἔκ-πληξιν ἀποβάλλειν. τῶν δ' οὐ μόνον ἡ καθ'ἡμέραν ὄψις ἀφῄρει τι τοῦ θάμβους, ἀλλὰκαὶ πρὸς τὰς ἀπειλὰς τῶν βαρβάρων καὶτὸν κόμπον οὐκ ἀνεκτὸν ὄντα θυμὸς αὐτοῖςπαριστάμενος ἐξεθέρμαινε καὶ διέφλεγετὰς ψυχάς, οὐ μόνον ἀγόντων καὶ φε-ρόντων τὰ πέριξ ἅπαντα τῶν πολεμίων,ἀλλὰ καὶ τῷ χάρακι ποιουμένων προσβο-λὰς μετὰ πολλῆς ἀσελγείας καὶ θρασύτη-τος· ὥστε φωνὰς καὶ διαγανακτήσεις τῶνστρατιωτῶν πρὸς τὸν Μάριον ἐκφέρεσθαι·"τίνα δὴ καταγνοὺς ἀνανδρίαν ἡμῶνΜάριος εἴργει μάχης ὥσπερ γυναῖκας ὑπὸκλεισὶ καὶ θυρωροῖς; φέρε παθόντες ἀν-δρῶν πάθος ἐλευθέρων ἐρώμεθα, πότερον

127

βάντα Νισαῖον ἵππον ἡγεῖσθαι. ταύτηνἰδὼν τὴν ὄψιν ἐπερρώσθη, τάχει δὲ χρη-σάμενος καὶ διαδραμὼν τὰ μεταξύ, κατα-λαμβάνει τὴν Βέροιαν, καὶ τὸ πλεῖστοναὐτόθι τῆς στρατιᾶς ἱδρύσας, τὰ λοιπὰπροσήγετο διὰ τῶν στρατηγῶν. ὁ δὲ Δημή-τριος ἐπεὶ ταῦτ' ἤκουσε καὶ πονηρὸν ἐν τῷστρατοπέδῳ θόρυβον ᾔσθετο τῶν Μακε-δόνων, ἔδεισε πορρωτέρω προαγαγεῖν, μὴπλησίον γενόμενοι βασιλέως Μακεδόνοςκαὶ δόξαν ἔχοντος μεταβάλωνται πρὸςαὐτόν. ὅθεν ἐπιστρέψας ἐπὶ τὸν Πύρρονἦγεν ὡς ξένον καὶ μισούμενον ὑπὸ τῶνΜακεδόνων. ἐπεὶ δὲ παρεστρατοπέδευσεναὐτόθι, πολλοὶ τῶν ἐκ τῆς Βεροίας ἀφι-κνούμενοι τὸν Πύρρον ἐνεκωμίαζον ὡςἄμαχον μὲν ἐν τοῖς ὅπλοις καὶ λαμπρὸν ἄν-δρα, πράως δὲ καὶ φιλανθρώπως τοῖς ἡλω-κόσι χρώμενον. ἦσαν δέ τινες οὓς αὐτὸς ὁΠύρρος ἐγκαθίει, προσποιουμένους εἶναιΜακεδόνας καὶ λέγοντας, ὅτι νῦν καιρός

26

οὖν τὸν Πύρρον ὡρμημένον τόθ' ὁρῶν ἐπὶτὴν Ἰταλίαν, εἰς λόγους ἐπηγάγετο τοιού-τους ἰδὼν σχολάζοντα· "πολεμισταὶ μὲν ὦΠύρρε Ῥωμαῖοι λέγονται καὶ πολλῶνἐθνῶν μαχίμων ἄρχοντες· εἰ δὲ δοίη θεὸςπεριγενέσθαι τῶν ἀνδρῶν, τί χρησόμεθα τῇνίκῃ;" καὶ ὁ Πύρρος "ἐρωτᾷς" εἶπεν "ὦ Κι-νέα πρᾶγμα φαινόμενον· οὔτε βάρβαροςἡμῖν ἐκεῖ πόλις οὔθ' Ἑλληνὶς ἀξιόμαχοςῬωμαίων κρατηθέντων, ἀλλ' ἕξομεν εὐθὺςἸταλίαν ἅπασαν, ἧς μέγεθος καὶ ἀρετὴνκαὶ δύναμιν ἄλλῳ πού τινι μᾶλλον ἀγνοεῖνἢ σοὶ προσήκει". μικρὸν οὖν ἐπισχὼν ὁ Κι-νέας, "Ἰταλίαν δέ" εἶπεν "ὦ βασιλεῦ λα-βόντες, τί ποιήσομεν;" καὶ ὁ Πύρρος οὔπωτὴν διάνοιαν αὐτοῦ καθορῶν, "ἐγγύς" εἶπεν"ἡ Σικελία χεῖρας ὀρέγει, νῆσος εὐδαίμωνκαὶ πολυάνθρωπος, ἁλῶναι δὲ ῥᾴστη·στάσις γὰρ ὦ Κινέα πάντα νῦν ἐκεῖ[να] καὶἀναρχία πόλεων καὶ δημαγωγῶν ὀξύτης,Ἀγαθοκλέους ἐκλελοιπότος." "εἰκότα" ἔφη

35

ἄλλους ἀναμένει μαχουμένους ὑπὲρ τῆςἐλευθερίας τῆς Ἰταλίας, ἡμῖν δὲ λειτουργο-ῖς χρήσεται διὰ παντός, ὅταν δέῃ[ται]τάφρους ὀρύσσειν καὶ πηλὸν ἐκκαθαίρεινκαὶ ποταμούς τινας παρατρέπειν; ἐπὶ τα-ῦτα γὰρ ὡς ἔοικεν ἤσκει τοῖς πολλοῖςπόνοις ἡμᾶς, καὶ ταῦτα τῶν ὑπατειῶν ἀπο-δειξάμενος ἔργα τοῖς πολίταις ἐπάνεισιν. ἢτὰ Κάρβωνος αὐτὸν φοβεῖ καὶ Καιπίωνος,οὓς ἐνίκησαν οἱ πολέμιοι, πολὺ μὲν αὐτοὺςτῆς Μαρίου δόξης καὶ ἀρετῆς ἀποδέοντας,πολὺ δὲ χείρονα στρατὸν ἄγοντας; ἀλλὰκαὶ παθεῖν τι δρῶντας ὡς ἐκεῖνοι κάλλιον,ἢ καθῆσθαι πορθουμένων τῶν συμμάχωνθεατάς."[17] Ταῦτ' ἀκούων ὁ Μάριος ἥδετο, καὶκατεπράυνεν αὐτούς, ὡς οὐκ ἐκείνοις ἀπι-στῶν, ἀλλ' ἔκ τινων λογίων τὸν τῆς νίκηςἅμα καιρὸν καὶ τόπον ἐκδεχόμενος. καὶγάρ τινα Σύραν γυναῖκα, Μάρθαν ὄνομα,μαντεύεσθαι λεγομένην ἐν φορείῳ κατακει-

128

σειν λεγόντων, δείξας τῇ χειρὶ ποταμόντινα ῥέοντα πλησίον τοῦ βαρβαρικοῦ χάρα-κος, ἐκεῖθεν αὐτοῖς ἔφησεν εἶναι ποτὸνὤνιον αἵματος. "τί οὖν" ἔφασαν "οὐκ εὐθὺςἡμᾶς ἄγεις ἐπ' αὐτούς, ἕως ὑγρὸν τὸ αἷμαἔχομεν;" κἀκεῖνος ἠρέμα τῇ φωνῇ "πρότε-ρον" εἶπεν "ὀχυρωτέον ἡμῖν τὸ στρατόπε-δον."[19] Οἱ μὲν οὖν στρατιῶται καίπερ ἀσχάλ-λοντες ἐπείθοντο· τῆς δὲ θεραπείας τὸπλῆθος, οὔτ' αὐτοὶ ποτὸν οὔθ' ὑποζυγίοιςἔχοντες, ἀθρόοι κατέβαινον ἐπὶ τὸν ποτα-μόν, οἱ μὲν ἀξίνας, οἱ δὲ πελέκεις, ἔνιοι δὲκαὶ ξίφη καὶ λόγχας ἅμα τοῖς ὑδρίοις ἀνα-λαβόντες, ὡς καὶ διὰ μάχης ὑδρευσόμενοι.τούτοις τὸ πρῶτον ὀλίγοι προσεμάχοντοτῶν πολεμίων· ἔτυχον γὰρ ἀριστῶντες οἱπολλοὶ μετὰ λουτρόν, οἱ δ' ἐλούοντο· ῥή-γνυσι γὰρ αὐτόθι ναμάτων θερμῶν πηγὰς ὁχῶρος· καὶ μέρος τι περὶ ταῦτα τοὺς βαρ-βάρους εὐπαθοῦντας καὶ πανηγυρίζοντας

133

τῶν καὶ Ταραντίνων εἰς δισμυρίους ἱππεῖς,πεζῶν δ' ὁμοῦ πέντε καὶ τριάκοντα μυ-ριάδας. ταῦτ' οὐ μόνον αὐτὸν ἐπῆρε τὸνΠύρρον, ἀλλὰ καὶ τοῖς Ἠπειρώταις προθυ-μίαν ἐνέβαλε καὶ ὁρμὴν τῆς στρατείας.[14] Ἦν δέ τις Κινέας Θεσσαλὸς ἀνήρ, τῷμὲν φρονεῖν δοκῶν ἱκανὸς εἶναι, Δημο-σθένους δὲ τοῦ ῥήτορος ἀκηκοὼς ἐδόκειμόνος ἢ μάλιστα τῶν τότε λεγόντων οἷονἐν εἰκόνι τῆς ἐκείνου δυνάμεως καὶ δει-νότητος ἀναμιμνῄσκειν τοὺς ἀκούοντας.συνὼν δὲ τῷ Πύρρῳ καὶ πεμπόμενος ἐπὶτὰς πόλεις, ἐβεβαίου τὸ Εὐριπίδειον ὅτι

πᾶν ἐξαιρεῖ λόγος,ὃ καὶ σίδηρος πολεμίων δράσειεν ἄν.

ὁ γοῦν Πύρρος ἔλεγε πλείονας πόλεις ὑπὸΚινέου τοῖς λόγοις ἢ τοῖς ὅπλοις ὑφ' ἑαυ-τοῦ προσῆχθαι· καὶ διετέλει τὸν ἄνδρα τι-μῶν ἐν τοῖς μάλιστα καὶ χρώμενος. οὗτος

34

ἐστι τῆς Δημητρίου βαρύτητος ἀπαλλα-γῆναι, πρὸς ἄνδρα δημοτικὸν καὶ φιλο-στρατιώτην μεταβαλομένους τὸν Πύρρον.ἐκ τούτου τὸ πλεῖστον ἀνηρέθιστο τῆςστρατιᾶς, καὶ τὸν Πύρρον ἐζήτουν περι-σκοποῦντες· ἔτυχε γὰρ ἀφῃρημένος τὸκράνος, ἄχρι οὗ πάλιν συμφρονήσας καὶπεριθέμενος ἐγνώσθη τῷ τε λόφῳ δια-πρέποντι καὶ τοῖς τραγικοῖς κέρασιν, ὥστετοὺς Μακεδόνας σύνθημα προστρέχονταςαἰτεῖν, ἄλλους δὲ κλάδους δρυὸς ἀναστέφε-σθαι διὰ τὸ καὶ τοὺς περὶ ἐκεῖνον ἐστεφα-νωμένους [εἰς]ὁρᾶν. ἤδη δὲ καὶ πρὸς αὐτόντινες ἐτόλμων λέγειν τὸν Δημήτριον, ὡςὑπεκστὰς καὶ προέμενος τὰ πράγματα κα-λῶς δόξει βεβουλεῦσθαι. τούτοις τοῖςλόγοις ὅμοιον ὁρῶν τὸ κίνημα τοῦ στρατο-πέδου καὶ φοβηθεὶς κρύφα διεξέπεσε, καυ-σίᾳ τινὶ καὶ λιτῷ χλαμυδίῳ περιστείλαςἑαυτόν. ἐπελθὼν δ' ὁ Πύρρος ἀμαχεὶ πα-ρέλαβε τὸ στρατόπεδον, καὶ βασιλεὺς ἀνη-

27

παρόδου φανέντες· ἡμέραις γὰρ ἓξ λέγο-νται τὸν χάρακα τοῦ Μαρίου παραμείψα-σθαι συνεχῶς ὁδεύοντες. ἐπορεύοντο δ' ἐγ-γύς, πυνθανόμενοι τῶν Ῥωμαίων μετὰγέλωτος, εἴ τι πρὸς τὰς γυναῖκας ἐπιστέλ-λοιεν· αὐτοὶ γὰρ ἔσεσθαι ταχέως παρ'αὐταῖς. ἐπεὶ δὲ παρήλλαξαν οἱ βάρβαροικαὶ προῄεσαν, ἄρας καὶ αὐτὸς ἐπηκολούθεισχέδην, ἐγγὺς μὲν ἀεὶ καὶ παρ' αὐτοὺςἐκείνους ἱδρυόμενος, ὀχυραῖς δὲ χρώμενοςστρατοπεδείαις καὶ χωρία καρτερὰ προ-βαλλόμενος, ὥστ' ἐν ἀσφαλεῖ νυκτερεύειν.οὕτω δὴ προϊόντες ἐγένοντο πρὸς τοῖς κα-λουμένοις ὕδασι Σεξτίοις, ὅθεν ἔδει πορευ-θέντας οὐ πολλὴν ὁδὸν ἐν ταῖς Ἄλπεσινεἶναι. διὸ δὴ καὶ Μάριος ἐνταῦθα παρε-σκευάζετο μάχεσθαι, καὶ κατέλαβε τῷστρατοπέδῳ τόπον ἰσχυρὸν μέν, ὕδωρ δ'ἄφθονον οὐκ ἔχοντα, βουλόμενος ὥς φασικαὶ τούτῳ παροξῦναι τοὺς στρατιώτας.πολλῶν γέ τοι δυσχεραινόντων καὶ διψή-

132

μένην σεμνῶς περιήγετο, καὶ θυσίας ἔθυενἐκείνης κελευούσης. ἣν πρότερον μὲν ἀπή-λασεν ἡ σύγκλητος, ἐντυχεῖν ὑπὲρ τούτωνβουλομένην καὶ τὰ μέλλοντα προθεσπίζου-σαν, ἐπεὶ δὲ πρὸς τὰς γυναῖκας εἰσιοῦσαδιάπειραν ἐδίδου, καὶ μάλιστα τῇ Μαρίουπαρακαθίζουσα παρὰ τοὺς ἀγῶνας τῶν μο-νομάχων ἐπιτυχῶς προηγόρευε τὸν μέλλο-ντα νικᾶν, ἀναπεμφθεῖσα πρὸς Μάριον ὑπ'ἐκείνης ἐθαυμάζετο. καὶ τὰ πολλὰ μὲν ἐνφορείῳ παρεκομίζετο, πρὸς δὲ τὰς θυσίαςκατῄει φοινικίδα διπλῆν ἐμπεπορπημένηκαὶ λόγχην ἀναδεδεμένην ταινίαις καὶ στε-φανώμασι φέρουσα. τοῦτο μὲν οὖν τὸδρᾶμα πολλοῖς ἀμφισβήτησιν παρεῖχεν,εἴτε πεπεισμένος ὡς ἀληθῶς εἴτε πλατ-τόμενος καὶ συνυποκρινόμενος ἐπιδείκνυ-ται τὴν ἄνθρωπον. τὸ δὲ περὶ τοὺς γῦπαςθαύματος ἄξιον Ἀλέξανδρος ὁ Μύνδιοςἱστόρηκε. δύο γὰρ ἐφαίνοντο πρὸ τῶν κα-τορθωμάτων ἀεὶ περὶ τὰς στρατιὰς καὶ πα-

129

γορεύθη Μακεδόνων.[12] Ἐπιφανέντος δὲ Λυσιμάχου καὶ κοι-νὸν ἔργον ἀμφοῖν ποιουμένου τὴν Δημητρί-ου κατάλυσιν, καὶ νέμεσθαι τὴν βασιλείανἀξιοῦντος, οὔπω πάνυ βεβαίως τοῖς Μακε-δόσι πιστεύων ὁ Πύρρος ἀλλ' ἀμφίβολοςὢν ἐν αὐτοῖς, ἐδέξατο τοῦ Λυσιμάχου τὴνπρόκλησιν, καὶ διενείμαντο τὰς πόλεις καὶτὴν χώραν πρὸς ἀλλήλους.Τοῦτο δ' ὤνησε μὲν ἐν τῷ παρόντι καὶ κα-τέπαυσε τὸν πόλεμον αὐτοῖς, ὀλίγῳ δ'ὕστερον ἔγνωσαν οὐκ ἀπαλλαγὴν ἔχθρας,ἀλλ' ἐγκλημάτων καὶ διαφορᾶς ἀρχὴν πε-ποιημένοι τὴν νέμησιν. οἷς γὰρ οὐ πέλα-γος, οὐκ ὄρος, οὐκ ἀοίκητος ἐρημία πέραςἐστὶ πλεονεξίας, οὐδ' οἱ διαιροῦντεςΕὐρώπην καὶ Ἀσίαν τέρμονες ὁρίζουσι τὰςἐπιθυμίας, πῶς ἂν ἁπτόμενοι καὶ ψαύοντεςἀλλήλων ἀτρεμοῖεν, ἐν τοῖς παροῦσι μὴἀδικοῦντες, οὐκ ἔστιν εἰπεῖν· ἀλλὰ πολεμο-ῦσι μὲν ἀεί, τὸ ἐπιβουλεύειν καὶ φθονεῖν

28

δὲ σιωπῆς "ἄνδρες" ἔφη "Ταραντῖνοι, κα-λῶς ποιεῖτε παίζειν καὶ κωμάζειν ἕως ἔξε-στι τοῖς βουλομένοις μὴ φθονοῦντες. ἐὰν δὲσωφρονῆτε, καὶ πάντες ἀπολαύσετε ἔτι τῆςἐλευθερίας, ὡς ἕτερα πράγματα καὶ βίονκαὶ δίαιταν ἕξοντες, ὅταν Πύρρος εἰς τὴνπόλιν παραγένηται." ταῦτα ῥηθέντα τοὺςπολλοὺς ἔπεισε τῶν Ταραντίνων, καὶ θροῦςδιέδραμε τῆς ἐκκλησίας ὡς εὖ λεγομένων.οἱ δὲ τοὺς Ῥωμαίους δεδιότες, μὴ γενο-μένης εἰρήνης ἐκδοθῶσι, τόν τε δῆμον ἐλοι-δόρουν, εἰ φέρει πράως ἐπικωμαζόμενοςοὕτως ἀσελγῶς καὶ παροινούμενος, τόν τεΜέτωνα συστραφέντες ἐξέβαλον. οὕτω δὲτοῦ δόγματος κυρίου γενομένου, πρέσβειςἔπεμψαν εἰς Ἤπειρον, οὐχ αὑτῶν μόνον,ἀλλὰ καὶ τῶν Ἰταλιωτῶν, δῶρα τῷ Πύρρῳκομίζοντας καὶ λέγοντας, ὡς ἡγεμόνος ἔμ-φρονος δέονται καὶ δόξαν ἔχοντος, δυ-νάμεις δ' αὐτόθεν ὑπάρξουσι μεγάλαι παράτε Λευκανῶν καὶ Μεσσαπίων καὶ Σαυνι-

33

ρηκολούθουν, γνωριζόμενοι χαλκοῖς περι-δεραίοις· ταῦτα δ' οἱ στρατιῶται συλλα-βόντες αὐτοὺς περιῆψαν, εἶτ' ἀφῆκαν· ἐκδὲ τούτου γνωρίζοντες ἠσπάζοντό θ' ὡς<συ>στρατιώτας, καὶ φανέντων ἐπὶ ταῖςἐξόδοις ἔχαιρον ὡς ἀγαθόν τι πράξοντες.Πολλῶν δὲ σημείων προφαινομένων, τὰμὲν ἄλλα χαρακτῆρα κοινὸν εἶχεν, ἐκ δ'Ἀμερίας καὶ Τουδέρτου πόλεων Ἰταλικῶνἀπηγγέλθη νυκτὸς ὦφθαι κατὰ τὸν οὐρα-νὸν αἰχμάς τε φλογοειδεῖς καὶ θυρεοὺς δια-φερομένους τὸ πρῶτον, εἶτα συμπίπτονταςἀλλήλοις καὶ σχήματα καὶ κινήματα λαμ-βάνοντας οἷα γίνεται μαχομένων ἀνδρῶν,τέλος δὲ τῶν μὲν ἐνδιδόντων, τῶν δ' ἐπιφε-ρομένων, πάντας ἐπὶ δυσμὰς ῥυῆναι. περὶτοῦτον δέ πως τὸν χρόνον ἀφίκετο καὶ Βα-τάκης ἐκ Πεσσινοῦντος, ὁ τῆς ΜεγάληςΜητρὸς ἱερεύς, ἀπαγγέλλων ὡς ἡ θεὸς ἐκτῶν ἀνακτόρων ἐφθέγξατ' αὐτῷ, νίκην καὶκράτος πολέμου Ῥωμαίοις ὑπάρχειν. τῆς

130

δὲ συγκλήτου προσεμένης καὶ τῇ θεῷ ναὸνἐπινίκιον ἱδρύσασθαι ψηφισαμένης, τὸν Βα-τάκην εἰς τὸν δῆμον προελθόντα καὶ ταὐτὰβουλόμενον εἰπεῖν ἐκώλυσε δημαρχῶνΑὖλος Πομπήιος, ἀγύρτην ἀποκαλῶν καὶπρὸς ὕβριν ἀπελαύνων τοῦ βήματος. ὃ δὴκαὶ μάλιστα τῷ λόγῳ τοῦ ἀνθρώπου πίστινπαρέσχεν· οὐ γὰρ ἔφθη τῆς ἐκκλησίας λυ-θείσης ὁ Αὖλος εἰς οἶκον ἐπανελθεῖν, καὶπυρετὸς ἐξήνθησεν αὐτῷ τοσοῦτος, ὥστεπᾶσι καταφανῆ γενόμενον καὶ περιβόητονἐντὸς ἑβδόμης ἡμέρας ἀποθανεῖν.[18] Οἱ δὲ Τεύτονες ἐπεχείρησαν μὲν ἡσυ-χάζοντος τοῦ Μαρίου πολιορκεῖν τὸ στρα-τόπεδον, βέλεσι δὲ πολλοῖς ἐντυχόντες ἀπὸτοῦ χάρακος φερομένοις καί τινας ἐξαὑτῶν ἀποβαλόντες, ἔγνωσαν εἰς τοὔμπρο-σθεν χωρεῖν ὡς ὑπερβαλοῦντες ἀδεῶς τὰςἌλπεις. καὶ συσκευασάμενοι παρήμειβοντὸ στρατόπεδον τῶν Ῥωμαίων, τότε δὴμάλιστα παμπληθεῖς μήκει καὶ χρόνῳ τῆς

131

δυνάμενοι μήτε θέσθαι θρασύτητι καὶ μο-χθηρίᾳ δημαγωγῶν, ἐβουλεύοντο ποιεῖσθαιΠύρρον ἡγεμόνα καὶ καλεῖν ἐπὶ τὸν πόλε-μον, ὡς σχολὴν ἄγοντα πλείστην τῶν βασι-λέων καὶ στρατηγὸν ὄντα δεινότατον. τῶνδὲ πρεσβυτέρων καὶ νοῦν ἐχόντων πολιτῶνοἱ μὲν ἄντικρυς ἐνιστάμενοι πρὸς τὴνγνώμην ἐξέπιπτον ὑπὸ κραυγῆς καὶ βίαςτῶν πολεμοποιῶν, οἱ δὲ ταῦθ' ὁρῶντεςἀπέλειπον τὰς ἐκκλησίας. εἷς δέ τις ἀνὴρἐπιεικὴς Μέτων ὄνομα, τῆς ἡμέρας ἐκείνηςἐν ᾗ τὸ δόγμα κυροῦν ἔμελλον ἐνστάσηςκαὶ τοῦ δήμου καθεζομένου, λαβὼν στέφα-νον τῶν ἑώλων καὶ λαμπάδιον ὥσπερ οἱμεθύοντες, αὐλητρίδος ὑφηγουμένης αὐτῷ,πρὸς τὴν ἐκκλησίαν ἐκώμαζεν. οἷα δ' ἐνὄχλῳ δημοκρατίας κόσμον οὐκ ἐχούσης, οἱμὲν ἐκρότουν ἰδόντες, οἱ δ' ἐγέλων, ἐκώλυεδ' οὐδείς, ἀλλὰ καὶ τὸ γύναιον αὐλεῖν κἀκε-ῖνον ᾄδειν ἐκέλευον εἰς μέσον προελθόντα·καὶ τοῦτο ποιήσων ἐπίδοξος ἦν. γενομένης

32

ἔμφυτον ἔχοντες, δυεῖν δ' ὀνομάτων ὥσπερνομισμάτων, πολέμου καὶ εἰρήνης, τῷ πα-ρατυχόντι χρῶνται πρὸς τὸ συμφέρον, οὐπρὸς τὸ δίκαιον· ἐπεὶ βελτίους γε πολεμεῖνὁμολογοῦντές εἰσιν, ἢ τῆς ἀδικίας τὸ ἀργο-ῦν καὶ σχολάζον δικαιοσύνην καὶ φιλίανὀνομάζοντες. ἐδήλωσε δ' ὁ Πύρρος· ἐμπο-δὼν γὰρ αὐξομένῳ τῷ Δημητρίῳ πάλινἱστάμενος καὶ κολούων τὴν δύναμιν ὥσπερἐξ ἀρρωστίας μεγάλης ἀναλαμβάνουσαν,ἐβοήθει τοῖς Ἕλλησι καὶ παρῆλθεν εἰς τὰςἈθήνας. ἀναβὰς δ' εἰς τὴν ἀκρόπολιν καὶθύσας τῇ θεῷ καὶ καταβὰς αὐθημερόν,ἀγαπᾶν μὲν ἔφησε τοῦ δήμου τὴν πρὸςαὐτὸν εὔνοιαν καὶ πίστιν· ἂν μέντοι σωφρο-νῶσι, μηδένα τῶν βασιλέων ἔτι παρήσειναὐτοὺς εἰς τὴν πόλιν, μηδὲ τὰς πύλας ἀνοί-ξειν. ἐκ τούτου καὶ πρὸς τὸν Δημήτριονεἰρήνην ἐποιήσατο, καὶ μετ' ὀλίγον χρόνονεἰς Ἀσίαν ἀπάραντος αὐτοῦ, πάλιν πεισθεὶςὑπὸ Λυσιμάχου Θετταλίαν ἀφίστη καὶ

29

κρότησε καὶ κατευφήμησε, τοὺς δ' ἀρί-στους κατήφεια δεινὴ καὶ μῖσος ἔσχε τοῦΜαρίου τῆς μεταβολῆς. ὤμνυσαν οὖν ἅπα-ντες ἐφεξῆς δεδιότες τὸν δῆμον ἄχρι Με-τέλλου· Μέτελλος δέ, καίπερ ἀντιβολού-ντων καὶ δεομένων τῶν φίλων ὀμόσαι καὶμὴ περιβαλεῖν ἑαυτὸν ἐπιτιμίοις ἀνη-κέστοις, ἃ κατὰ τῶν μὴ ὀμνυόντων ὁ Σα-τορνῖνος εἰσέφερεν, οὐχ ὑφήκατο τοῦ φρο-νήματος οὐδ' ὤμοσεν, ἀλλ' ἐμμένων τῷἤθει καὶ πᾶν παθεῖν δεινὸν ἐπὶ τῷ μηθὲναἰσχρὸν ἐργάσασθαι παρεσκευασμένος,ἀπῆλθεν ἐκ τῆς ἀγορᾶς, διαλεγόμενος τοῖςπερὶ αὐτόν, ὡς τὸ κακόν τι πρᾶξαι φαῦλονεἴη, τὸ δὲ καλὸν μέν, ἀκινδύνως δὲ κοινόν,ἴδιον δ' ἀνδρὸς ἀγαθοῦ τὸ μετὰ κινδύνωντὰ καλὰ πράσσειν. ἐκ τούτου ψηφίζεταιΣατορνῖνος ἐπικηρύξαι τοὺς ὑπάτους,ὅπως πυρὸς καὶ ὕδατος καὶ στέγης εἴργη-ται Μέτελλος· καὶ τὸ φαυλότατον αὐτοῖςτοῦ πλήθους παρῆν ἕτοιμον ἀποκτιννύναι

160

ἁγνίζοντος ὕδασι καὶ κατακλύζοντος, εἴτετοῦ φόνου καὶ τῆς σηπεδόνος ἐξανιείσηςὑγρὰν καὶ βαρεῖαν ἀναθυμίασιν, ἣ τὸν ἀέρασυνίστησιν, εὔτρεπτον ὄντα καὶ ῥᾴδιον με-ταβάλλειν ἀπὸ σμικροτάτης ἐπὶ πλεῖστονἀρχῆς.[22] Μετὰ δὲ τὴν μάχην ὁ Μάριος τῶνβαρβαρικῶν ὅπλων καὶ λαφύρων τὰ μὲν ἐκ-πρεπῆ καὶ ὁλόκληρα καὶ πομπικὴν ὄψιν τῷθριάμβῳ δυνάμενα παρασχεῖν ἐπέλεξε, τῶνδ' ἄλλων ἐπὶ πυρᾶς μεγάλης κατασωρεύ-σας τὸ πλῆθος, ἔθυσε θυσίαν μεγαλοπρεπῆ.καὶ τοῦ στρατοῦ περιεστῶτος ἐν ὅπλοιςἐστεφανωμένου, περιζωσάμενος αὐτὸςὥσπερ ἔθος ἐστίν, ἀναβαλὼν τὴν περιπόρ-φυρον καὶ λαβὼν δᾷδα καιομένην καὶ δι'ἀμφοτέρων τῶν χειρῶν ἀνασχὼν πρὸς τὸνοὐρανόν, ἔμελλεν ὑφήσειν τῇ πυρᾷ· καὶπροσελαύνοντες ἵπποις ἑωρῶντο φίλοι σὺντάχει πρὸς αὐτόν, ὥστε πολλὴν γενέσθαισιωπὴν καὶ προσδοκίαν ἁπάντων. ἐπεὶ δ'

141

ταῖς Ἑλληνικαῖς φρουραῖς προσεπολέμει,βελτίοσι χρώμενος τοῖς Μακεδόσι στρα-τευομένοις ἢ σχολάζουσι, καὶ ὅλως αὐτὸςοὐκ εὖ πρὸς ἡσυχίαν πεφυκώς. τέλος δὲΔημητρίου καταπολεμηθέντος ἐν Συρίᾳ,Λυσίμαχος ἐπ' ἀδείας γενόμενος καὶ σχο-λάζων εὐθὺς ἐπὶ τὸν Πύρρον ὥρμησε. καὶκαθημένου περὶ τὴν Ἔδεσσαν αὐτοῦ, ταῖςἀγοραῖς κομιζομέναις ἐπιπεσὼν καὶ κρατή-σας, ἀπορίαν πρῶτον αὐτῷ περιέστησεν,εἶτα γράμμασι καὶ λόγοις διέφθειρε τοὺςπρώτους τῶν Μακεδόνων, ὀνειδίζων εἰξένον ἄνδρα καὶ προγόνων ἀεὶ δεδουλευ-κότων Μακεδόσι δεσπότην ἑλόμενοι, τοὺςἈλεξάνδρου φίλους καὶ συνήθεις ἀπωθοῦσιΜακεδονίας. ἀναπειθομένων δὲ πολλῶν,δείσας ὁ Πύρρος ἀπηλλάγη μετὰ τῆςἨπειρωτικῆς καὶ συμμαχικῆς δυνάμεως,ἀποβαλὼν Μακεδονίαν ᾧ τρόπῳ παρέλα-βεν. ὅθεν οὐδ' αἰτιᾶσθαι τοὺς πολλοὺςἔχουσιν οἱ βασιλεῖς μετατιθεμένους πρὸς

30

τὸ συμφέρον· ἐκείνους γὰρ αὐτοὺς ταῦταμιμοῦνται ποιοῦντες, ἀπιστίας καὶ προδο-σίας διδασκάλους ὄντας καὶ πλεῖστα νομί-ζοντας ὠφελεῖσθαι τὸν ἐλάχιστα τῷ δι-καίῳ χρώμενον.[13] Τότε δ' οὖν εἰς Ἤπειρον ἐκπεσόντιτῷ Πύρρῳ καὶ προεμένῳ Μακεδονίαν ἡμὲν τύχη παρεῖχε χρῆσθαι τοῖς παροῦσινἀπραγμόνως καὶ ζῆν ἐν εἰρήνῃ, βασιλεύο-ντα τῶν οἰκείων· ὁ δὲ τὸ μὴ παρέχεινἑτέροις κακὰ μηδ' ἔχειν ὑφ' ἑτέρων ἄλυντινὰ ναυτιώδη νομίζων, ὥσπερ ὁ Ἀχιλλεὺςοὐκ ἔφερε τὴν σχολήν,

ἀλλὰ φθινύθεσκε φίλον κῆραὖθι μένων, ποθέεσκε δ' ἀυτήν τε πτόλε-μόν τε.

δεόμενος δ' οὖν ἔλαβε πραγμάτων καινῶντοιαύτην ὑπόθεσιν. Ῥωμαῖοι Ταραντίνοιςἐπολέμουν· οἱ δὲ μήτε φέρειν τὸν πόλεμον

31

ἐγγὺς ἦσαν, ἀποπηδήσαντες ἐδεξιοῦντοτὸν Μάριον, εὐαγγελιζόμενοι τὸ πέμπτοναὐτὸν ὕπατον ᾑρῆσθαι, καὶ γράμματα περὶτούτων ἀπέδοσαν. μεγάλης οὖν χαρᾶς τοῖςἐπινικίοις προσγενομένης, ὅ τε στρατὸς ὑφ'ἡδονῆς ἐνοπλίῳ τινὶ κρότῳ καὶ πατάγῳ συ-νηλάλαξαν, καὶ τῶν ἡγεμόνων τὸν Μάριοναὖθις ἀναδούντων δάφνης στεφάνοις,ἀνῆψε τὴν πυρὰν καὶ τὴν θυσίαν ἐπετελεί-ωσεν.[23] Ἡ δὲ μηθὲν ἐῶσα τῶν μεγάλων εὐτυ-χημάτων ἄκρατον εἰς ἡδονὴν καὶ καθαρόν,ἀλλὰ μείξει κακῶν καὶ ἀγαθῶν ποικίλλου-σα τὸν ἀνθρώπινον βίον, ἢ τύχη τις ἢ νέμε-σις ἢ πραγμάτων ἀναγκαία φύσις, οὐ πολ-λαῖς ὕστερον ἡμέραις ἐπήγαγε τῷ Μαρίῳτὴν περὶ Κάτλου τοῦ συνάρχοντος ἀγγελί-αν, ὥσπερ ἐν εὐδίᾳ καὶ γαλήνῃ νέφος αὖθιςἕτερον φόβον καὶ χειμῶνα τῇ Ῥώμῃ περι-στήσασα. ὁ γὰρ δὴ Κάτλος ἀντικαθήμενοςτοῖς Κίμβροις, τὰς μὲν ὑπερβολὰς τῶν Ἄλ-

142

Μέτελλον εἰδὼς βέβαιον ἄνδρα καὶ τὴν"ἀλήθειαν ἀρχὴν μεγάλης ἀρετῆς" κατὰΠίνδαρον ἡγούμενον, ἐβούλετο τῇ πρὸςτὴν σύγκλητον ἀρνήσει προληφθέντα καὶμὴ δεξάμενον τὸν ὅρκον εἰς ἀνήκεστον ἐμ-βαλεῖν πρὸς τὸν δῆμον ἔχθραν. ὃ καὶ συ-νέβη. τοῦ γὰρ Μετέλλου φήσαντος μὴὀμόσειν, τότε μὲν ἡ βουλὴ διελύθη· μετὰ δ'ἡμέρας ὀλίγας τοῦ Σατορνίνου πρὸς τὸβῆμα τοὺς συγκλητικοὺς ἀνακαλουμένουκαὶ τὸν ὅρκον ὀμνύειν ἀναγκάζοντος, ὁΜάριος παρελθών, γενομένης σιωπῆς καὶπάντων εἰς ἐκεῖνον ἀνηρτημένων, μακρὰχαίρειν φράσας τοῖς ἐν τῇ βουλῇ νεανιευθε-ῖσιν ἀπὸ φωνῆς, οὐχ οὕτω πλατὺν ἔφη φο-ρεῖν τὸν τράχηλον, ὡς προαποφαίνεσθαικαθάπαξ εἰς πρᾶγμα τηλικοῦτον, ἀλλ' ὀμε-ῖσθαι καὶ τῷ νόμῳ πειθαρχήσειν, εἴπερἔστι νόμος· καὶ γὰρ τοῦτο προσέθηκε τὸσοφὸν ὥσπερ παρακάλυμμα τῆς αἰσχύνης.ὁ μὲν οὖν δῆμος ἡσθεὶς ὀμόσαντος ἀνε-

159

γάλων ὑποθέσεις εἰς ἕνα καιρὸν αὐτῷ συ-νήνεγκε, καὶ νομίζων, ὡς ἀμφοτέρωνὑπαρχόντων, ἀπολλύναι θάτερον, διηνέχθητοῖς λογισμοῖς πολὺν χρόνον. εἶτα τοῖς Σι-κελικοῖς μειζόνων ὑποκεῖσθαι πραγμάτωνδοκούντων, Λιβύης ἐγγὺς εἶναι δοκούσης,ἐπὶ ταῦτα τρέψας Κινέαν μὲν εὐθὺςἐξέπεμψε προδιαλεξόμενον ὥσπερ εἰώθειταῖς πόλεσιν, αὐτὸς δὲ τοῖς Ταραντίνοιςἐμβαλὼν φρουράν, δυσανασχετοῦσι καὶἀξιοῦσιν ἢ παρέχειν ἐφ' οἷς ἧκε συμπολε-μοῦντα Ῥωμαίοις, ἢ τὴν χώραν προέμενοναὐτῶν ἀπολιπεῖν τὴν πόλιν οἵαν παρέλαβε,μηδὲν ἐπιεικὲς ἀποκρινάμενος, ἀλλὰ προ-στάξας ἡσυχίαν ἄγειν καὶ περιμένειν τὸνἑαυτοῦ καιρόν, ἐξέπλευσεν. ἁψαμένῳ δ'αὐτῷ Σικελίας ἃ μὲν ἤλπισεν εὐθὺς ἀπήνταβέβαια, καὶ παρεῖχον αἱ πόλεις ἑαυτὰςπροθύμως, τῶν δ' ἀγῶνος καὶ βίας δεη-θέντων οὐδὲν ἀντεῖχε τὸ πρῶτον, ἀλλὰ τρι-σμυρίοις πεζοῖς καὶ δισχιλίοις πεντακοσί-

60

δεῖν τοὺς πολεμίους ἐγγυτέρω προϊόντας,ἐξῆλθε μετὰ τῆς δυνάμεως, προπέμψας κή-ρυκα πρὸς τοὺς Ῥωμαίους, εἰ φίλον ἐστὶναὐτοῖς πρὸ πολέμου δίκας λαβεῖν παρὰ τῶνἸταλιωτῶν, αὐτῷ δικαστῇ καὶ διαλλακτῇχρησαμένους. ἀποκριναμένου δὲ τοῦ Λαι-βίνου μήτε διαλλακτὴν Πύρρον αἱρεῖσθαιῬωμαίους μήτε δεδοικέναι πολέμιον, προ-ελθὼν κατεστρατοπέδευσεν ἐν τῷ μεταξὺπεδίῳ Πανδοσίας πόλεως καὶ Ἡρακλείας.πυθόμενος δὲ τοὺς Ῥωμαίους ἐγγὺς εἶναικαὶ πέραν τοῦ Σίριος ποταμοῦ καταστρα-τοπεδεύειν, προσίππευσε τῷ ποταμῷ θέαςἕνεκα· καὶ κατιδὼν τάξιν τε καὶ φυλακὰςκαὶ κόσμον αὐτῶν καὶ τὸ σχῆμα τῆς στρα-τοπεδείας, ἐθαύμασε καὶ τῶν φίλων προ-σαγορεύσας τὸν ἐγγυτάτω "τάξις μέν"εἶπεν "ὦ Μεγάκλεις αὕτη τῶν βαρβάρωνοὐ βάρβαρος, τὸ δ' ἔργον εἰσόμεθα." καὶδιὰ φροντίδος ἔχων ἤδη τὸ μέλλον, ἔγνωτοὺς συμμάχους ἀναμένειν, τοῖς δὲ Ῥωμαί-

41

[29] Καὶ μάλιστα περὶ τὴν τελευταίανἐφθονεῖτο, πολλὰ συνεξαμαρτάνων τοῖςπερὶ τὸν Σατορνῖνον. ὧν ἦν καὶ ὁ Νωνίουφόνος, ὃν ἀντιπαραγγέλλοντα δημαρχίανἀπέσφαξεν ὁ Σατορνῖνος. εἶτα δημαρχῶνἐπῆγε τὸν περὶ τῆς χώρας νόμον, ᾧ προσε-γέγραπτο τὴν σύγκλητον ὀμόσαι προσελ-θοῦσαν, ἦ μὴν ἐμμενεῖν οἷς ἂν ὁ δῆμος ψη-φίσαιτο καὶ πρὸς μηδὲν ὑπεναντιώσεσθαι.τοῦτο τοῦ νόμου τὸ μέρος προσποιούμενοςἐν τῇ βουλῇ διώκειν ὁ Μάριος οὐκ ἔφηδέξεσθαι τὸν ὅρκον, οὐδ' ἄλλον οἴεσθαι σω-φρονοῦντα· καὶ γὰρ εἰ μὴ μοχθηρὸς ἦν ὁνόμος, ὕβριν εἶναι τὰ τοιαῦτα τὴν βουλὴνδιδόναι βιαζομένην, ἀλλὰ μὴ πειθοῖ μηδ'ἑκοῦσαν. ταῦτα δ' οὐχ οὕτως φρονῶν ἔλε-γεν, ἀλλ' ἀπάτην τῷ Μετέλλῳ περιτιθεὶςἄφυκτον. αὐτὸς μὲν γὰρ εἰς ἀρετῆς καὶ δει-νότητος μερίδα τὸ ψεύσασθαι τιθέμενος,λόγον οὐδένα τῶν πρὸς τὴν σύγκλητονὡμολογημένων ἕξειν ἔμελλε, τὸν δὲ

158

πεων ἀπέγνω φυλάσσειν, μὴ κατὰ πολλὰτὴν δύναμιν μέρη διαιρεῖν ἀναγκαζόμενοςἀσθενὴς γένοιτο, καταβὰς δ' εὐθὺς εἰς τὴνἸταλίαν, καὶ τὸν Νατισῶνα ποταμὸν λα-βὼν πρὸ αὑτοῦ καὶ φραξάμενος πρὸς τὰςδιαβάσεις ἑκατέρωθεν ἰσχυροῖς χαρακώμα-σιν, ἔζευξε τὸν πόρον, ὡς ἐπιβοηθεῖν εἴητοῖς πέραν, εἰ πρὸς τὰ φρούρια βιάζοιντοδιὰ τῶν στενῶν οἱ βάρβαροι. τοῖς δὲ τοσο-ῦτον περιῆν ὑπεροψίας καὶ θράσους κατὰτῶν πολεμίων, ὥστε ῥώμην καὶ τόλμανἐπιδεικνύμενοι μᾶλλον ἢ πράττοντές τιτῶν ἀναγκαίων, γυμνοὶ μὲν ἠνείχοντο νι-φόμενοι καὶ διὰ πάγων καὶ χιόνος βαθείαςτοῖς ἄκροις προσέβαινον, ἄνωθεν δὲ τοὺςθυρεοὺς πλατεῖς ὑποτιθέντες τοῖς σώμασιν,εἶτ' ἀφιέντες αὑτούς, ὑπεφέροντο κατὰκρημνῶν ὀλισθήματα καὶ λισσάδας ἀχανεῖςἐχόντων. ὡς δὲ παραστρατοπεδεύσαντεςἐγγὺς καὶ κατασκεψάμενοι τὸν πόρον ἤρ-ξαντο χοῦν, καὶ τοὺς πέριξ λόφους ἀναρρη-

143

οις, ἂν πρότερον ἐπιχειρῶσι διαβαίνειν,ἐπέστησε φυλακὴν ὑπὲρ τοῦ ποταμοῦ τὴνεἴρξουσαν. οἱ δ' ἅπερ ἐκεῖνος ἔγνω περι-μένειν φθῆναι σπεύδοντες, ἐνεχείρουν τῇδιαβάσει, κατὰ πόρον μὲν οἱ πεζοί, πολλα-χόθεν δ' οἱ ἱππεῖς διεξελαύνοντες τὸν ποτα-μόν, ὥστε δείσαντας τὴν κύκλωσιν ἀναχω-ρεῖν τοὺς Ἕλληνας, αἰσθόμενον δὲ τὸνΠύρρον καὶ διαταραχθέντα, τοῖς μὲν ἡγε-μόσι τοῦ πεζοῦ παρεγγυᾶν εὐθὺς εἰς τάξινκαθίστασθαι καὶ περιμένειν ἐν τοῖς ὅπλοις,αὐτὸν δὲ τοῖς ἱππεῦσι παρεξελάσαι τρισχι-λίοις οὖσιν, ἐλπίζοντα διαβαίνοντας ἔτι καὶδιεσπασμένους ἀτάκτους λήψεσθαι τοὺςῬωμαίους. ἐπεὶ δ' ἑώρα θυρεούς τε πολλο-ὺς ὑπερφαινομένους τοῦ ποταμοῦ καὶ τοὺςἱππεῖς ἐπελαύνοντας ἐν τάξει, συστρέψαςἐνέβαλε πρῶτος, αὐτόθεν τε περίοπτος ὢνὅπλων κάλλει καὶ λαμπρότητι κεκοσμη-μένων περιττῶς, καὶ τὴν δόξαν ἐπιδεικνύ-μενος ἔργοις οὐκ ἀποδέουσαν αὐτοῦ τῆς

42

οὐκ ἦσαν ἕτεροι, καὶ τοὺς αὐτόθι συμ-μάχους ἀμβλυτέρους ἑώρα, τοῖς δὲ Ῥωμαί-οις ὥσπερ ἐκ πηγῆς οἴκοθεν ἐπιρρεούσηςἀναπληρούμενον εὐπόρως καὶ ταχὺ τὸστρατόπεδον, καὶ ταῖς ἥτταις οὐκ ἀποβάλ-λοντας τὸ θαρρεῖν, ἀλλὰ καὶ ῥώμην καὶ φι-λονικίαν ὑπ' ὀργῆς ἐπὶ τὸν πόλεμον προ-σλαμβάνοντας.[22] Ἐν τοιαύταις δ' ὢν ἀπορίαις, εἰς ἐλπί-δας αὖ πάλιν καινὰς ἐνέπεσε καὶ πράγματαδιχοστασίαν ἔχοντα τῆς γνώμης. ἅμα γὰρἧκον ἐκ μὲν Σικελίας ἄνδρες, Ἀκράγαντακαὶ Συρακούσας καὶ Λεοντίνους ἐγχειρίζο-ντες αὐτῷ καὶ δεόμενοι Καρχηδονίους τεσυνεκβαλεῖν καὶ τῶν τυράννων ἀπαλλάξαιτὴν νῆσον, ἐκ δὲ τῆς Ἑλλάδος ἀγγέλλο-ντες, ὡς Πτολεμαῖος ὁ Κεραυνὸς ἀπόλωλεσυμπεσὼν Γαλάταις μετὰ τῆς δυνάμεως,καὶ νῦν ἂν ἐν καιρῷ μάλιστα δεομένοις βα-σιλέως Μακεδόσι παραγένοιτο· πολλὰ δὴτὴν τύχην μεμψάμενος, ὅτι πράξεων με-

59

γνύντες, ὥσπερ οἱ γίγαντες, ἅμα δένδραπρόρριζα καὶ κρημνῶν σπαράγματα καὶγῆς κολωνοὺς ἐφόρουν εἰς τὸν ποταμόν, ἐκ-θλίβοντες τὸ ῥεῦμα καὶ τοῖς ἐρείδουσι τὰζεύγματα βάθροις ἐφιέντες βάρη μεγάλα,συρόμενα κατὰ ῥοῦν καὶ τινάττοντα ταῖςπληγαῖς τὴν γέφυραν, ἀποδειλιάσαντες οἱπλεῖστοι τῶν στρατιωτῶν ἐξέλειπον τὸμέγα στρατόπεδον καὶ ἀνεχώρουν. ἔνθα δὴΚάτλος ἔδειξεν ἑαυτόν, ὥσπερ χρὴ τὸνἀγαθὸν καὶ τέλειον ἄρχοντα, τὴν αὑτοῦδόξαν ἐν ὑστέρῳ τῆς τῶν πολιτῶν τιθέμε-νον. ἐπεὶ γὰρ οὐκ ἔπειθε τοὺς στρατιώταςμένειν, ἀλλ' ἑώρα περιδεῶς ἀναζευγνύντας,ἄρασθαι κελεύσας τὸν ἀετὸν εἰς τοὺςπρώτους τῶν ἀπερχομένων ὥρμησε δρόμῳκαὶ πρῶτος ἡγεῖτο, βουλόμενος αὑτοῦ τὸαἰσχρόν, ἀλλὰ μὴ τῆς πατρίδος γενέσθαι,καὶ δοκεῖν μὴ φεύγοντας, ἀλλ' ἑπομένουςτῷ στρατηγῷ ποιεῖσθαι τὴν ἀποχώρησιν.οἱ δὲ βάρβαροι τὸ μὲν πέραν τοῦ Νατι-

144

τὸν ἄνδρα. καὶ πρὸς τοῦτο Γλαυκίαν καὶΣατορνῖνον ἀνθρώπους θρασυτάτους καὶπλῆθος ἄπορον καὶ θορυβοποιὸν ὑφ' αὑτοῖςἔχοντας οἰκειωσάμενος, εἰσέφερε νόμουςδι' αὐτῶν, καὶ τὸ στρατιωτικὸν ἐπάρας κα-τεμείγνυε ταῖς ἐκκλησίαις καὶ κατεστασία-ζε τὸν Μέτελλον. ὡς δὲ Ῥουτίλιος ἱστορεῖ,τὰ μὲν ἄλλα φιλαλήθης ἀνὴρ καὶ χρηστός,ἰδίᾳ δὲ τῷ Μαρίῳ προσκεκρουκώς, ὥςφησι, καὶ τῆς ἕκτης ἔτυχεν ὑπατείας ἀργύ-ριον εἰς τὰς φυλὰς καταβαλὼν πολὺ καὶπριάμενος τὸ Μέτελλον ἐκκροῦσαι τῆς ἀρ-χῆς, Οὐαλλέριον δὲ Φλάκκον ὑπηρέτηνμᾶλλον ἢ συνάρχοντα τῆς ὑπατείας λαβεῖν.οὐδενὶ μέντοι τῶν πρὸ αὐτοῦ πλὴν μόνῳΚορβίνῳ Οὐαλλερίῳ τοσαύτας ὑπατείαςἔδωκεν ὁ δῆμος, ἀλλ' ἐκείνῳ μὲν ἀπὸ τῆςπρώτης εἰς τὴν τελευταίαν ἔτη πέντε καὶτεσσαράκοντα γενέσθαι λέγουσι, Μάριοςδὲ μετὰ τὴν πρώτην τὰς πέντε ῥύμῃ μιᾷτύχης διέδραμε.

157

δὲ φυγῆς οὐ μακρᾶς εἰς τὸ στρατόπεδονγενομένης, ἑξακισχιλίους ἀποθανεῖν φησιτῶν Ῥωμαίων Ἱερώνυμος, τῶν δὲ περὶΠύρρον ἐν τοῖς βασιλικοῖς ὑπομνήμασινἀνενεχθῆναι τρισχιλίους πεντακοσίους καὶπέντε τεθνηκότας. ὁ μέντοι Διονύσιος οὔτεδύο περὶ Ἄσκλον μάχας οὔθ' ὁμολογου-μένην ἧτταν ἱστορεῖ γενέσθαι Ῥωμαίων,ἅπαξ δὲ μέχρι δυσμῶν ἡλίου μαχεσα-μένους μόλις ἀπαλλαγῆναι, τοῦ Πύρρουτρωθέντος ὑσσῷ τὸν βραχίονα καὶ τὴνἀποσκευὴν ἅμα Δαυνίων διαρπασάντων,ἀποθανεῖν δὲ καὶ Πύρρου καὶ Ῥωμαίων ἄν-δρας ὑπὲρ μυρίους πεντακισχιλίους ἑκα-τέρων. διελύθησαν δ' ἀμφότεροι· καὶ λέγε-ται τὸν Πύρρον εἰπεῖν πρός τινα τῶν συνη-δομένων αὐτῷ· "ἂν ἔτι μίαν μάχην Ῥωμαί-ους νικήσωμεν, ἀπολούμεθα παντελῶς."πολὺ μὲν γὰρ ἀπωλώλει μέρος ἧς ἄγωνἧκε δυνάμεως, φίλοι δὲ καὶ στρατηγοὶπλὴν ὀλίγων ἅπαντες, μεταπέμπεσθαι δ'

58

ἀρετῆς, μάλιστα δ' ὅτι τὰς χεῖρας καὶ τὸσῶμα παρέχων τῷ ἀγῶνι καὶ τοὺς καθ'αὑτὸν ἀμυνόμενος ἐρρωμένως, οὐ συνεχε-ῖτο τὸν λογισμὸν οὐδὲ τοῦ φρονεῖν ἐξέπι-πτεν, ἀλλ' ὥσπερ ἔξωθεν ἐφορῶν διεκυβέρ-να τὸν πόλεμον, αὐτὸς μεταθέων ἑκαστα-χόσε καὶ παραβοηθῶν τοῖς ἐκβιάζεσθαι δο-κοῦσιν. ἔνθα δὴ Λεοννάτος ὁ Μακεδὼν ἄν-δρα κατιδὼν Ἰταλὸν ἐπέχοντα τῷ Πύρρῳκαὶ τὸν ἵππον ἀντιπαρεξάγοντα καὶ συμμε-θιστάμενον ἀεὶ καὶ συγκινούμενον, "ὁρᾷς"εἶπεν "ὦ βασιλεῦ τὸν βάρβαρον ἐκεῖνον, ὃνὁ μέλας ἵππος ὁ λευκόπους φέρει; μέγα τιβουλευομένῳ καὶ δεινὸν ὅμοιός ἐστι. σοὶγὰρ ἐνορᾷ καὶ πρὸς σὲ τέταται, πνεύματοςμεστὸς ὢν καὶ θυμοῦ, τοὺς δ' ἄλλους ἐᾷχαίρειν. ἀλλὰ σὺ φυλάττου τὸν ἄνδρα." καὶὁ Πύρρος ἀπεκρίνατο· "τὸ μὲν εἱμαρμένονὦ Λεοννάτε διαφυγεῖν ἀδύνατον· χαίρων δ'οὔθ' οὗτος οὔτ' ἄλλος τις Ἰταλῶν εἰς χε-ῖρας ἡμῖν σύνεισιν." ἔτι ταῦτα προσδιαλε-

43

αὐτόν, ὑπὸ τῶν τυχόντων ἐπαίνων καὶψόγων ἐξιστάμενον. καίτοι λέγεται Καμε-ρίνων ἄνδρας ὁμοῦ χιλίους διαπρεπῶςἀγωνισαμένους ἐν τῷ πολέμῳ δωρησάμε-νος πολιτείᾳ, δοκοῦντος εἶναι τούτου παρα-νόμου καί τινων ἐγκαλούντων, εἰπεῖν ὅτιτοῦ νόμου διὰ τὸν τῶν ὅπλων ψόφον οὐ κα-τακούσειεν. οὐ μὴν ἀλλὰ μᾶλλον ἔοικεν ἐκ-πλήσσεσθαι καὶ δεδιέναι τὴν ἐν ταῖς ἐκκλη-σίαις κραυγήν. ἐν μέν γε τοῖς ὅπλοις ἀξίω-μα καὶ δύναμιν εἶχε διὰ τὴν χρείαν, ἐν δὲτῇ πολιτείᾳ περικοπτόμενος τὰ πρωτεῖα,κατέφευγεν ἐπὶ τὴν τῶν πολλῶν εὔνοιανκαὶ χάριν, ὑπὲρ τοῦ μέγιστος γενέσθαι τὸβέλτιστος εἶναι προϊέμενος. πᾶσι μὲν οὖνπροσέκρουε τοῖς ἀριστοκρατικοῖς, μάλισταδ' ὀρρωδῶν τὸν Μέτελλον, ἠχαριστημένονὑπ' αὐτοῦ καὶ φύσει δι' ἀρετὴν ἀληθῆ πολε-μοῦντα τοῖς οὐ κατὰ τὸ βέλτιστον ὑποδυο-μένοις τὰ πλήθη καὶ πρὸς ἡδονὴν δημαγω-γοῦσιν, ἐπεβούλευε τῆς πόλεως ἐκβαλεῖν

156

σῶνος φρούριον ἐπελθόντες ἔλαβον, καὶτοὺς αὐτόθι Ῥωμαίους ἀνδρῶν κρατίστουςγενομένους καὶ προκινδυνεύσαντας ἀξίωςτῆς πατρίδος θαυμάσαντες ὑποσπόνδουςἀφῆκαν, ὀμόσαντες τὸν χαλκοῦν ταῦρον, ὃνὕστερον ἁλόντα μετὰ τὴν μάχην εἰς τὴνΚάτλου φασὶν οἰκίαν ὥσπερ ἀκροθίνιον τῆςνίκης κομισθῆναι. τὴν δὲ χώραν ἔρημονβοηθείας ἐπιχυθέντες ἐπόρθουν.[24] Ἐπὶ τούτοις ἐκαλεῖτο Μάριος εἰς τὴνῬώμην· καὶ παραγενόμενος, πάντων αὐτὸνοἰομένων θριαμβεύσειν καὶ τῆς βουλῆςπροθύμως ψηφισαμένης, οὐκ ἠξίωσεν, εἴτετοὺς στρατιώτας καὶ συναγωνιστὰς ἀπο-στερῆσαι τῆς φιλοτιμίας μὴ βουλόμενος,εἴτε πρὸς τὰ παρόντα θαρρύνων τὸ πλῆθος,ὡς τῇ τύχῃ τῆς πόλεως παρακατατιθέμε-νος τὴν τῶν πρώτων κατορθωμάτωνδόξαν, ἐν τοῖς δευτέροις λαμπροτέραν ἀπο-δοθησομένην. διαλεχθεὶς δὲ τὰ πρέποντατῷ καιρῷ καὶ πρὸς τὸν Κάτλον ἐξορμήσας,

145

γομένων, ὁ Ἰταλὸς διαλαβὼν τὸ δόρυ καὶσυστρέψας τὸν ἵππον ὥρμησεν ἐπὶ τὸνΠύρρον. εἶθ' ἅμα παίει μὲν αὐτὸς τῷ δόρα-τι τοῦ βασιλέως τὸν ἵππον, παίει δὲ τὸνἐκείνου παραβαλὼν ὁ Λεοννάτος. ἀμφο-τέρων δὲ τῶν ἵππων πεσόντων, τὸν μὲνΠύρρον οἱ φίλοι περισχόντες ἀνήρπασαν,τὸν δ' Ἰταλὸν μαχόμενον διέφθειραν. ἦν δὲτῷ γένει Φρεντανός, ἴλης ἡγεμών, Ὄπλα-κος ὄνομα.[17] Τοῦτο δ' ἐδίδαξε τὸν Πύρρον μᾶλλονφυλάττεσθαι· καὶ τοὺς ἱππεῖς ὁρῶν ἐνδι-δόντας, μετεπέμπετο τὴν φάλαγγα καὶ πα-ρέταττεν, αὐτὸς δὲ τὴν χλαμύδα καὶ τὰὅπλα παραδοὺς ἑνὶ τῶν ἑταίρων Μεγακλεῖ,τοῖς δ' ἐκείνου τρόπον τινὰ κατακρύψαςἑαυτόν, ἐπῆγε τοῖς Ῥωμαίοις. δεξαμένωνδ' ἐκείνων καὶ συμβαλόντων, χρόνον τε πο-λὺν εἱστήκει τὰ τῆς μάχης ἄκριτα, καὶ τρο-πὰς ἑπτὰ λέγεται φευγόντων ἀνάπαλιν καὶδιωκόντων γενέσθαι. καὶ γὰρ ἡ διάμειψις

44

μείξας ἀκοντίσματα καὶ τοξεύματα τοῖςθηρίοις, ἐπῆγε μετὰ ῥώμης καὶ βίας πυ-κνὴν καὶ συντεταγμένην τὴν δύναμιν. οἱ δὲῬωμαῖοι τὰς διακλίσεις καὶ τὰς ἀντιπαρα-γωγὰς τὰς πρότερον οὐκ ἔχοντες, ἐξ ἐπι-πέδου συνεφέροντο κατὰ στόμα· καὶ σπεύ-δοντες ὤσασθαι τοὺς ὁπλίτας πρὶν ἐπι-βῆναι τὰ θηρία, δεινοὺς περὶ τὰς σαρίσαςτῶν ξιφῶν ἀγῶνας εἶχον, ἀφειδοῦντες ἑαυ-τῶν καὶ <πρὸς> τὸ τρῶσαι καὶ καταβαλεῖνὁρῶντες, τὸ δὲ παθεῖν εἰς οὐδὲν τιθέμενοι.χρόνῳ δὲ πολλῷ λέγεται μὲν ἀρχὴ τροπῆςκατ' αὐτὸν γενέσθαι τὸν Πύρρον, ἐπερείσα-ντα τοῖς ἀντιτεταγμένοις, τὸ δὲ πλεῖστονἀλκῇ καὶ βίᾳ τῶν ἐλεφάντων κατειργάσα-το, χρήσασθαι τῇ ἀρετῇ πρὸς τὴν μάχηντῶν Ῥωμαίων μὴ δυναμένων, ἀλλ' οἷονἐφόδῳ κύματος ἢ σεισμοῦ κατερείποντοςοἰομένων δεῖν ἐξίστασθαι, μηδ' ὑπομένεινἀπράκτους ἀποθνῄσκειν, ἐν τῷ μηδὲν ὠφε-λεῖν πάντα πάσχοντας τὰ χαλεπώτατα. τῆς

57

τοῦτόν τε παρεθάρρυνε καὶ τοὺς αὑτοῦ με-τεπέμπετο στρατιώτας ἐκ Γαλατίας. ὡς δ'ἀφίκοντο, διαβὰς τὸν Ἠριδανὸν εἴργεινἐπειρᾶτο τῆς ἐντὸς Ἰταλίας τοὺς βαρ-βάρους. οἱ δὲ τοὺς Τεύτονας ἐκδέχεσθαικαὶ θαυμάζειν ὡς βραδυνόντων φάσκοντες,ἀνεβάλλοντο τὴν μάχην, εἴτ' ἀγνοοῦντεςὄντως τὴν ἐκείνων φθοράν, εἴτε βουλόμενοιδοκεῖν ἀπιστεῖν. καὶ γὰρ τοὺς ἀγγέλλονταςᾐκίζοντο δεινῶς, καὶ τὸν Μάριον ᾔτουνπέμψαντες ἑαυτοῖς καὶ τοῖς ἀδελφοῖςχώραν καὶ πόλεις ἱκανὰς ἐνοικεῖν. ἐρο-μένου δὲ τοῦ Μαρίου τοὺς πρέσβεις περὶτῶν ἀδελφῶν, κἀκείνων ὀνομασάντων τοὺςΤεύτονας, οἱ μὲν ἄλλοι πάντες ἐγέλασαν, ὁδὲ Μάριος ἔσκωψεν εἰπών· "ἐᾶτε τοίνυντοὺς ἀδελφούς· ἔχουσι γὰρ γῆν ἐκεῖνοι καὶδιὰ παντὸς ἕξουσι, παρ' ἡμῶν λαβόντες."οἱ δὲ πρέσβεις τὴν εἰρωνείαν <οὐ> συ-νέντες, ἐλοιδόρουν αὐτὸν ὡς δίκην ὑφέξο-ντα, Κίμβροις μὲν αὐτίκα, Τεύτοσι δ' ὅταν

146

δείπνου καὶ λοιβῆς ἀπήρχοντο, καὶ θριαμ-βεύειν μόνον ἠξίουν ἀμφοτέρους τοὺςθριάμβους. οὐ μὴν ἐθριάμβευσεν οὕτως,ἀλλὰ μετὰ τοῦ Κάτλου, μέτριον ἐπὶ τηλι-καύταις εὐτυχίαις βουλόμενος παρέχεινἑαυτόν, ἔστι δ' ὅτι καὶ τοὺς στρατιώταςφοβηθείς, παρατεταγμένους εἰ Κάτλοςἀπείργοιτο τῆς τιμῆς μηδ' ἐκεῖνον ἐᾶνθριαμβεύειν.[28] Πέμπτην μὲν οὖν ὑπατείαν διεῖπε· τῆςδ' ἕκτης ὡς οὐδ' εἷς πρώτης ὠρέγετο, θε-ραπείαις τε τὸν δῆμον ἀναλαμβάνων καὶπρὸς χάριν ἐνδιδοὺς τοῖς πολλοῖς, οὐ μόνονπαρὰ τὸν ὄγκον καὶ τὸ κοινὸν ἀξίωμα τῆςἀρχῆς, ἀλλὰ καὶ παρὰ τὴν αὑτοῦ φύσινὑγρός τις εἶναι βουλόμενος καὶ δημοτικός,ἥκιστα τοιοῦτος πεφυκώς. ἀλλ' ἦν ὡςλέγουσι πρὸς πολιτείαν καὶ τοὺς ἐν ὄχλοιςθορύβους ὑπὸ φιλοδοξίας ἀτολμότατος, καὶτὸ παρὰ τὰς μάχας ἀνέκπληκτον καὶστάσιμον ἐν ταῖς ἐκκλησίαις ἀπέλειπεν

155

ἐστὶ παρὰ πολεμίου, μήτ' εἰ μισθὸς τοῦ μὴἀδικηθῆναι, λαβεῖν προῖκα τοὺς ἄνδραςἀξιώσαντες, ἴσους ἀπέλυσαν αὐτῷ Ταρα-ντίνων καὶ Σαυνιτῶν, περὶ δὲ φιλίας καὶεἰρήνης οὐδὲν εἴων διαλέγεσθαι, πρὶν <ἂν>ἀράμενος τὰ ὅπλα καὶ τὸν στρατὸν ἐξ Ἰτα-λίας αἷς ἦλθε ναυσὶν ἀποπλεύσῃ πάλιν εἰςἬπειρον.Ἐκ τούτου μάχης ἄλλης τῶν πραγμάτωναὐτῷ δεομένων, ἀναλαβὼν τὴν στρατιὰνἐχώρει, καὶ περὶ Ἄσκλον πόλιν τοῖς Ῥω-μαίοις συνάψας καὶ βιαζόμενος πρὸς χωρίαδύσιππα καὶ ποταμὸν ἰλυώδη καὶ τραχύν,ἔφοδον τῶν θηρίων οὐ λαβόντων, ὥστεπροσμεῖξαι τῇ φάλαγγι, τραυμάτων πολ-λῶν γενομένων καὶ νεκρῶν πεσόντων, τότεμὲν διεκρίθη μέχρι νυκτὸς ἀγωνισάμενος.τῇ δ' ὑστεραίᾳ στρατηγῶν δι' ὁμαλοῦ τὴνμάχην θέσθαι καὶ τοὺς ἐλέφαντας ἐν τοῖςὅπλοις γενέσθαι τῶν πολεμίων, προέλαβετὰς δυσχωρίας φυλακῇ, καὶ πολλὰ κατα-

56

τῶν ὅπλων, ἐν καιρῷ πρὸς σωτηρίαν αὐτοῦγενομένη τοῦ βασιλέως, ὀλίγον ἐδέησενἀνατρέψαι τὰ πράγματα καὶ διαφθεῖραιτὴν νίκην. πολλῶν γὰρ ἐφιεμένων τοῦ Με-γακλέους, ὁ πρῶτος πατάξας καὶ καταβα-λὼν αὐτόν, ὄνομα Δέξιος, ἀφαρπάσας τὸκράνος καὶ τὴν χλαμύδα τῷ Λαιβίνῳ προ-σίππευσεν ἀναδεικνύων ἅμα καὶ βοῶνἀνῃρηκέναι τὸν Πύρρον. ἦν οὖν, παρὰ τὰςτάξεις τῶν λαφύρων παραφερομένων καὶἀναδεικνυμένων, τοῖς τε Ῥωμαίοις χαρὰμετ' ἀλαλαγμοῦ καὶ τοῖς Ἕλλησιν ἀθυμίακαὶ κατάπληξις, ἄχρι οὗ μαθὼν ὁ Πύρροςτὸ γινόμενον παρήλαυνε γυμνῷ τῷ προ-σώπῳ, τήν τε δεξιὰν ὀρέγων τοῖς μαχο-μένοις καὶ τῇ φωνῇ σημαίνων ἑαυτόν.τέλος δὲ τῶν θηρίων ἐκβιαζομένων μάλι-στα τοὺς Ῥωμαίους, καὶ τῶν ἵππων πρὶνἐγγὺς γενέσθαι δυσανασχετούντων καὶ πα-ραφερόντων τοὺς ἐπιβάτας, ἐπαγαγὼν τὴνΘεσσαλικὴν ἵππον αὐτοῖς ταρασσομένοις,

45

Τὰ μὲν οὖν χρήματα διήρπασαν οἱ Μαρίουστρατιῶται, τὰ δὲ λάφυρα καὶ τὰς σημαίαςκαὶ τὰς σάλπιγγας εἰς τὸ Κάτλου στρα-τόπεδον ἀνενεχθῆναι λέγουσιν· ᾧ καὶ μάλι-στα τεκμηρίῳ χρῆσθαι τὸν Κάτλον, ὡςκατ' αὐτὸν ἡ νίκη γένοιτο. καὶ μέντοι καὶτοῖς στρατιώταις ὡς ἔοικεν ἐμπεσούσηςἔριδος, ᾑρέθησαν οἷον διαιτηταὶ πρέσβειςΠαρμητῶν παρόντες, οὓς οἱ Κάτλου διὰτῶν πολεμίων νεκρῶν ἄγοντες ἐπεδείκνυ-ντο τοῖς ἑαυτῶν ὑσσοῖς διαπεπαρμένους·γνώριμοι δ' ἦσαν ὑπὸ γραμμάτων, τοὔνοματοῦ Κάτλου παρὰ τὸ ξύλον αὐτῶν ἐγχα-ράξαντος. οὐ μὴν ἀλλὰ τῷ Μαρίῳ προσετί-θετο σύμπαν τὸ ἔργον, ἥ τε προτέρα νίκηκαὶ τὸ πρόσχημα τῆς ἀρχῆς. μάλιστα δ' οἱπολλοὶ κτίστην τε Ῥώμης τρίτον ἐκεῖνονἀνηγόρευον, ὡς οὐχ ἥττονα τοῦ Κελτικοῦτοῦτον ἀπεωσμένον τὸν κίνδυνον, εὐθυμού-μενοί τε μετὰ παίδων καὶ γυναικῶν ἕκα-στοι κατ' οἶκον ἅμα τοῖς θεοῖς καὶ Μαρίῳ

154

παραγένωνται. "καὶ μὴν πάρεισιν" ὁΜάριος ἔφη "καὶ οὐχ ἕξει καλῶς ὑμῖνἀπαλλαγῆναι πρότερον ἢ τοὺς ἀδελφοὺςἀσπάσασθαι." καὶ ταῦτ' εἰπὼν ἐκέλευσετοὺς βασιλεῖς τῶν Τευτόνων προσαχθῆναιδεδεμένους· ἑάλωσαν γὰρ ἐν ταῖς Ἄλπεσιφεύγοντες ὑπὸ Σηκουανῶν.[25] Ὡς δ' ἀπηγγέλθη ταῦτα τοῖς Κίμ-βροις, εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς ἐχώρουν ἐπὶ τὸνΜάριον, ἡσυχάζοντα καὶ διαφυλάττοντα τὸστρατόπεδον. λέγεται δ' εἰς ἐκείνην τὴνμάχην πρῶτον ὑπὸ Μαρίου καινοτομη-θῆναι τὸ περὶ τοὺς ὑσσούς. τὸ γὰρ εἰς τὸνσίδηρον ἔμβλημα τοῦ ξύλου πρότερον μὲνἦν δυσὶ περόναις κατειλημμένον σιδηραῖς,τότε δ' ὁ Μάριος τὴν μὲν ὥσπερ εἶχεν εἴα-σε, τὴν δ' ἑτέραν ἐξελὼν ξύλινον ἧλονεὔθραυστον ἀντ' αὐτῆς ἐνέβαλε, τεχνάζωνπροσπεσόντα τὸν ὑσσὸν τῷ θυρεῷ τοῦ πο-λεμίου μὴ μένειν ὀρθόν, ἀλλὰ τοῦ ξυλίνουκλασθέντος ἥλου καμπὴν γίνεσθαι περὶ τὸν

147

ἐτρέψατο πολλῷ φόνῳ. Διονύσιος μὲν οὖνὀλίγῳ τῶν πεντακισχιλίων καὶ μυρίωνἐλάσσονας πεσεῖν ἱστορεῖ Ῥωμαίων, Ἱε-ρώνυμος δὲ μόνους ἑπτακισχιλίους, τῶν δὲπερὶ Πύρρον ὁ μὲν Διονύσιος μυρίους καὶτρισχιλίους, ὁ δ' Ἱερώνυμος ἐλάττονας τῶντετρακισχιλίων· κράτιστοι δ' ἦσαν οὗτοι,καὶ τῶν φίλων ὁ Πύρρος καὶ τῶν στρατη-γῶν, οἷς μάλιστα χρώμενος διετέλει καὶπιστεύων, ἀπέβαλεν. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸστρατόπεδον ἔλαβε τῶν Ῥωμαίων ἐκλι-πόντων, καὶ πόλεις συμμαχίδας αὐτῶνπροσηγάγετο, καὶ χώραν πολλὴν διεπόρθη-σε, καὶ προῆλθεν ὅσον μὴ πλέον σταδίωντριακοσίων ἀποσχεῖν τῆς Ῥώμης. ἀφίκο-ντο δ' αὐτῷ Λευκανῶν τε πολλοὶ καὶ Σαυ-νιτῶν μετὰ τὴν μάχην, οὓς ἐμέμψατο μὲνὑστερήσαντας, ἦν δὲ δῆλος ἡδόμενος καὶμέγα φρονῶν, ὅτι μόνοις τοῖς μετ' αὐτοῦκαὶ Ταραντίνοις ἐκράτησε τῆς μεγάληςῬωμαίων δυνάμεως.

46

τοῦ ἀνθρώπου, καὶ τὸν συνάρχοντα διαθεὶςὁμοίως, ἔπεμψε γράμματα πρὸς τὸν Πύρ-ρον κατὰ τάχος, φυλάττεσθαι τὴν ἐπιβου-λὴν κελεύων. εἶχε δ' οὕτως τὰ γεγραμ-μένα· "Γάιος Φαβρίκιος καὶ Κόιντος Αἰμί-λιος ὕπατοι Ῥωμαίων Πύρρῳ βασιλεῖ χαί-ρειν. οὔτε φίλων εὐτυχὴς ἔοικας εἶναι κρι-τὴς οὔτε πολεμίων. γνώσῃ δὲ τὴν πεμφθε-ῖσαν ἡμῖν ἐπιστολὴν ἀναγνούς, ὅτι χρηστο-ῖς καὶ δικαίοις ἀνδράσι πολεμεῖς, ἀδίκοιςδὲ καὶ κακοῖς πιστεύεις. οὐδὲ γὰρ ταῦτασῇ χάριτι μηνύομεν, ἀλλ' ὅπως μὴ τὸ σὸνπάθος ἡμῖν διαβολὴν ἐνέγκῃ καὶ δόλῳδόξωμεν, ὡς ἀρετῇ μὴ δυνάμενοι, κατερ-γάσασθαι τὸν πόλεμον." ἐντυχὼν τούτοιςτοῖς γράμμασιν ὁ Πύρρος καὶ τὴν ἐπιβου-λὴν ἐξελέγξας, τὸν μὲν ἰατρὸν ἐκόλασε,Φαβρικίῳ δὲ καὶ Ῥωμαίοις ἀμοιβὴν ἐδω-ρεῖτο προῖκα τοὺς αἰχμαλώτους, καὶ πάλινἔπεμψε τὸν Κινέαν διαπραξόμενον αὐτῷτὴν εἰρήνην. οἱ δὲ Ῥωμαῖοι μήτ' εἰ χάρις

55

σίδηρον καὶ παρέλκεσθαι τὸ δόρυ, διὰ τὴνστρεβλότητα τῆς αἰχμῆς ἐνεχόμενον.Βοιῶριξ δ' ὁ τῶν Κίμβρων βασιλεὺς ὀλιγο-στὸς προσιππεύσας τῷ στρατοπέδῳ, προ-ὐκαλεῖτο τὸν Μάριον ἡμέραν ὁρίσαντα καὶτόπον προελθεῖν καὶ διαγωνίσασθαι περὶτῆς χώρας. τοῦ δὲ Μαρίου φήσαντοςοὐδέποτε Ῥωμαίους συμβούλοις κε-χρῆσθαι περὶ μάχης τοῖς πολεμίοις, οὐ μὴνἀλλὰ καὶ χαριεῖσθαι τοῦτο Κίμβροις,ἡμέραν μὲν ἔθεντο τὴν ἀπ' ἐκείνης τρίτην,χώραν δὲ τὸ πεδίον τὸ περὶ Βερκέλλας,Ῥωμαίοις μὲν ἐπιτήδειον ἐνιππάσασθαι,τῶν δ' ἀνάχυσιν τῷ πλήθει παρασχεῖν. τη-ρήσαντες οὖν τὸν ὡρισμένον χρόνον ἀντι-παρετάσσοντο, Κάτλος μὲν ἔχων δισμυρί-ους καὶ τριακοσίους στρατιώτας, οἱ δὲ Μα-ρίου δισχίλιοι μὲν ἐπὶ τρισμυρίοις ἐγένο-ντο, περιέσχον δὲ τὸν Κάτλον ἐν μέσῳ, νε-μηθέντες εἰς ἑκάτερον κέρας, ὡς Σύλλας,ἠγωνισμένος ἐκείνην τὴν μάχην, γέγραφε.

148

ἀλλήλους συνεχόμενοι, διὰ τῶν ζωστήρωνἀναδεδεμέναις· τοὺς δὲ φεύγοντας ὤσαντεςπρὸς τὸ χαράκωμα, τραγικωτάτοις ἐνετύγ-χανον πάθεσιν. αἱ γὰρ γυναῖκες ἐπὶ τῶνἁμαξῶν μελανείμονες ἐφεστῶσαι, τούς τεφεύγοντας ἔκτεινον, αἱ μὲν ἄνδρας, αἱ δ'ἀδελφούς, αἱ δὲ πατέρας, καὶ τὰ νήπια τῶντέκνων ἀπάγχουσαι ταῖς χερσὶν ἐρρίπτουνὑπὸ τοὺς τροχοὺς καὶ τοὺς πόδας τῶν ὑπο-ζυγίων, αὑτὰς δ' ἀπέσφαττον. μίαν δέ φα-σιν ἐξ ἄκρου ῥυμοῦ κρεμαμένην τὰ παιδίατῶν αὑτῆς σφυρῶν ἀφημμένα βρόχοις ἑκα-τέρωθεν ἠρτῆσθαι· τοὺς δ' ἄνδρας ἀπορίᾳδένδρων τοῖς κέρασι τῶν βοῶν, τοὺς δὲτοῖς σκέλεσι προσδεῖν τοὺς αὑτῶν τραχή-λους, εἶτα κέντρα προσφέροντας ἐξαλλο-μένων τῶν βοῶν ἐφελκομένους καὶ πατου-μένους ἀπόλλυσθαι. πλὴν καίπερ οὕτωςαὐτῶν διαφθαρέντων, ἑάλωσαν ὑπὲρ ἓξ μυ-ριάδας· αἱ δὲ τῶν πεσόντων ἐλέγοντο δὶςτοσαῦται γενέσθαι.

153

ῖραν λάβωσιν, ὑπ' ἐμοῦ μᾶλλον ἐθελήσου-σιν ἢ σοῦ βασιλεύεσθαι." τοιοῦτος μὲν ὁΦαβρίκιος. ὁ δὲ Πύρρος οὐ πρὸς ὀργὴνοὐδὲ τυραννικῶς ἐδέξατο τὸν λόγον, ἀλλὰκαὶ τοῖς φίλοις ἀπήγγειλε τοῦ Φαβρικίουτὴν μεγαλοφροσύνην, καὶ τοὺς αἰχμα-λώτους ἐκείνῳ μόνῳ διεπίστευσεν, ὅπως εἰμὴ ψηφίσαιτο τὴν εἰρήνην ἡ σύγκλητος,ἀσπασάμενοι τοὺς προσήκοντας καὶ τὰΚρόνια διεορτάσαντες ἀποπεμφθεῖεν πάλινπρὸς αὐτόν. καὶ ἀπεπέμφθησαν μετὰ τὴνἑορτήν, τῷ ὑπολειφθέντι τῆς βουλῆς ζημί-αν θάνατον ψηφισαμένης.[21] Μετὰ ταῦτα τοῦ Φαβρικίου τὴν ἀρχὴνπαραλαβόντος, ἧκεν ἀνὴρ εἰς τὸ στρατόπε-δον πρὸς αὐτόν, ἐπιστολὴν κομίζων ἣνἔγραψεν ὁ τοῦ βασιλέως ἰατρός, ἐπαγγελ-λόμενος φαρμάκοις ἀναιρήσειν τὸν Πύρ-ρον, εἰ χάρις αὐτῷ παρ' ἐκείνων ὁμολογη-θείη λύσαντι τὸν πόλεμον ἀκινδύνως. ὁ δὲΦαβρίκιος δυσχεράνας πρὸς τὴν ἀδικίαν

54

[18] Ῥωμαῖοι δὲ Λαιβῖνον μὲν οὐκ ἀπήλ-λαξαν τῆς ἀρχῆς· καίτοι λέγεται ΓάιονΦαβρίκιον εἰπεῖν, ὡς οὐκ Ἠπειρῶται Ῥω-μαίους, ἀλλὰ Πύρρος νενικήκοι Λαιβῖνον,οἰόμενον οὐ τῆς δυνάμεως, ἀλλὰ τῆς στρα-τηγίας γεγονέναι τὴν ἧτταν· ἀναπληρο-ῦντες δὲ τὰς τάξεις καὶ συντάττοντεςἑτέρας προθύμως, καὶ λόγους ἀδεεῖς καὶσοβαροὺς περὶ τοῦ πολέμου λέγοντες, ἔκ-πληξιν τῷ Πύρρῳ παρεῖχον. ἔδοξεν οὖναὐτῷ πέμψαντι πρότερον διάπειραν λαβεῖντῶν ἀνδρῶν εἰ συμβατικῶς ἔχοιεν, ἡγου-μένῳ τὸ μὲν ἑλεῖν τὴν πόλιν καὶ κρατῆσαιπαντάπασιν οὐ μικρὸν ἔργον οὐδὲ τῆς πα-ρούσης δυνάμεως εἶναι, τὴν δὲ φιλίαν καὶτὰς διαλύσεις κάλλιστ' ἔχειν πρὸς δόξαναὐτῷ μετὰ νίκην. πεμφθεὶς οὖν ὁ Κινέαςἐνετύγχανε τοῖς δυνατοῖς, καὶ δῶρα παισὶναὐτῶν καὶ γυναιξὶν ἔπεμψε παρὰ τοῦ βασι-λέως. ἔλαβε δ' οὐδείς, ἀλλ' ἀπεκρίναντοπάντες καὶ πᾶσαι, ὅτι δημοσίᾳ σπονδῶν

47

ἀφιέντες, καὶ τοὺς θυρεοὺς προβαλλόμενοιπρὸ τῶν προσώπων, ἅτε δὴ καὶ μετὰ τρο-πὰς θέρους τῆς μάχης γενομένης, ἃς ἄγου-σι Ῥωμαῖοι πρὸ τριῶν ἡμερῶν τῆς νουμη-νίας τοῦ νῦν μὲν Αὐγούστου, τότε δὲ Σεξ-τιλίου μηνός. ὤνησε δὲ καὶ πρὸς τὸ θαρρεῖνὁ κονιορτός, ἀποκρύψας τοὺς πολεμίους·οὐ γὰρ κατεῖδον ἐκ πολλοῦ τὸ πλῆθοςαὐτῶν, ἀλλὰ δρόμῳ τοῖς καθ' αὑτοὺς ἕκα-στοι προσμείξαντες, ἐν χερσὶν ἦσαν ὑπὸτῆς ὄψεως μὴ προεκφοβηθέντες. οὕτω δ'ἦσαν διάπονοι τὰ σώματα καὶ κατηθλη-κότες, ὡς μήθ' ἱδροῦντά τινα μήτ' ἀσθμαί-νοντα Ῥωμαίων ὀφθῆναι, διὰ πνίγους το-σούτου καὶ μετὰ δρόμου τῆς συρράξεωςγενομένης, ὡς τὸν Κάτλον αὐτὸν ἱστορεῖνλέγουσι μεγαλύνοντα τοὺς στρατιώτας.[27] Τὸ μὲν οὖν πλεῖστον μέρος καὶ μαχι-μώτατον τῶν πολεμίων αὐτοῦ κατεκόπη·καὶ γὰρ ἦσαν ὑπὲρ τοῦ μὴ διασπᾶσθαι τὴντάξιν οἱ πρόμαχοι μακραῖς ἁλύσεσι πρὸς

152

καί φησι τὸν Μάριον ἐλπίσαντα τοῖςἄκροις μάλιστα καὶ κατὰ κέρας συμπεσεῖντὰς φάλαγγας, ὅπως ἴδιος ἡ νίκη τῶν ἐκεί-νου στρατιωτῶν γένοιτο, καὶ μὴ μετάσχοιτοῦ ἀγῶνος ὁ Κάτλος μηδὲ προσμείξειετοῖς πολεμίοις, κόλπωμα τῶν μέσωνὥσπερ εἴωθεν ἐν μεγάλοις μετώποις λαμ-βανόντων, οὕτω διαστῆσαι τὰς δυνάμεις·ὅμοια δὲ καὶ τὸν Κάτλον αὐτὸν ἀπολογε-ῖσθαι περὶ τούτων ἱστοροῦσι, πολλὴν κατη-γοροῦντα τοῦ Μαρίου κακοήθειαν πρὸςαὐτόν. τοῖς δὲ Κίμβροις τὸ μὲν πεζὸν ἐκτῶν ἐρυμάτων καθ' ἡσυχίαν προῄει, βάθοςἴσον τῷ μετώπῳ ποιούμενον· ἑκάστη γὰρἐπέσχε πλευρὰ σταδίους τριάκοντα τῆς πα-ρατάξεως· οἱ δ' ἱππεῖς μύριοι καὶ πεντακι-σχίλιοι τὸ πλῆθος ὄντες ἐξήλασαν λα-μπροί, κράνη μὲν εἰκασμένα θηρίων φοβε-ρῶν χάσμασι καὶ προτομαῖς ἰδιομόρφοιςἔχοντες, ἃς ἐπαιρόμενοι λόφοις πτερωτοῖςεἰς ὕψος ἐφαίνοντο μείζους, θώραξι δὲ κε-

149

γενομένων καὶ τὰ παρ' αὐτῶν ὑπάρξειπρόθυμα τῷ βασιλεῖ καὶ κεχαρισμένα.πρὸς δὲ τὴν σύγκλητον ἐπαγωγὰ τοῦ Κι-νέου πολλὰ καὶ φιλάνθρωπα διαλεχθέντος,ἄσμενοι μὲν οὐδὲν οὐδ' ἑτοίμως ἐδέχοντο,καίπερ ἄνδρας τε τοὺς ἡλωκότας ἐν τῇμάχῃ δίχα λύτρων ἀφιέντος αὐτοῖς τοῦΠύρρου καὶ συγκατεργάσεσθαι τὴν Ἰταλί-αν ἐπαγγελλομένου, φιλίαν δ' ἀντὶ τούτωνἑαυτῷ καὶ τοῖς Ταραντίνοις ἄδειαν, ἕτερονδὲ μηδὲν αἰτουμένου· δῆλοί γε μὴν ἦσανἐνδιδόντες οἱ πολλοὶ πρὸς τὴν εἰρήνην, ἡτ-τημένοι τε μεγάλῃ μάχῃ καὶ προσδο-κῶντες ἑτέραν ἀπὸ μείζονος δυνάμεως,τῶν Ἰταλικῶν τῷ Πύρρῳ προσγεγονότων.ἔνθα δὴ Κλαύδιος Ἄππιος, ἀνὴρ ἐπιφανής,ὑπὸ δὲ γήρως ἅμα καὶ πηρώσεως ὀμμάτωνἀπειρηκὼς πρὸς τὴν πολιτείαν καὶ πεπαυ-μένος, ἀπαγγελλομένων τότε τῶν παρὰτοῦ βασιλέως, καὶ λόγου κατασχόντος, ὡςμέλλει ψηφίζεσθαι τὰς διαλύσεις ἡ σύ-

48

πως ὁ Κινέας ἐπιμνησθεὶς τοῦ Ἐπικούρου,καὶ διῆλθεν ἃ λέγουσι περὶ θεῶν καὶ πολι-τείας καὶ τέλους, τὸ μὲν ἐν ἡδονῇ τιθέμε-νοι, πολιτείαν δὲ φεύγοντες ὡς βλάβην καὶσύγχυσιν τοῦ μακαρίου, τὸ δὲ θεῖον ἀπω-τάτω χάριτος καὶ ὀργῆς καὶ τοῦ μέλεινἡμῶν εἰς ἀπράγμονα βίον καὶ μεστὸν εὐπα-θειῶν ἀποικίζοντες. ἔτι δ' αὐτοῦ λέγοντος,ἀνακραγὼν ὁ Φαβρίκιος "ὦ Ἡράκλεις,"εἶπε "Πύρρῳ τὰ δόγματα μέλοι ταῦτα καὶΣαυνίταις, ἕως πολεμοῦσι πρὸς ἡμᾶς."οὕτω δὴ θαυμάσας τὸ φρόνημα τοῦ ἀνδρὸςκαὶ τὸ ἦθος ὁ Πύρρος ἔτι μᾶλλον ὠρέγετοφιλίαν ἀντὶ πολέμου πρὸς τὴν πόλιν αὐτῷγενέσθαι, κἀκεῖνον ἰδίᾳ παρεκάλει ποιη-σάμενον τὰς διαλύσεις ἕπεσθαι καὶ συζῆνμετ' αὐτοῦ, πρῶτον ὄντα πάντων τῶν ἑταί-ρων καὶ τῶν στρατηγῶν. ὁ δ' ἡσυχῇ λέγε-ται πρὸς αὐτὸν εἰπεῖν· "ἀλλ' οὐδὲ σοὶ τοῦτοβασιλεῦ λυσιτελές ἐστιν· αὐτοὶ γὰρ οἱ νῦνσε τιμῶντες καὶ θαυμάζοντες, ἂν ἐμοῦ πε-

53

κοσμημένοι σιδηροῖς, θυρεοῖς δὲ λευκοῖςστίλβοντες. ἀκόντισμα δ' ἦν ἑκάστῳ διβο-λία, συμπεσόντες δὲ μεγάλαις ἐχρῶντο καὶβαρείαις μαχαίραις.[26] Τότε δ' οὐχὶ κατὰ στόμα προσεφέρο-ντο τοῖς Ῥωμαίοις, ἀλλ' ἐκκλίνοντες ἐπὶδεξιὰ ὑπῆγον αὑτοὺς κατὰ μικρόν, ἐμβάλ-λοντες εἰς τὸ μέσον αὐτῶν τε καὶ τῶν πε-ζῶν ἐξ ἀριστερᾶς παρατεταγμένων. καὶσυνεῖδον μὲν οἱ τῶν Ῥωμαίων στρατηγοὶτὸν δόλον, ἐπισχεῖν δὲ τοὺς στρατιώταςοὐκ ἔφθησαν, ἀλλ' ἑνὸς ἐκβοήσαντος, ὅτιφεύγουσιν οἱ πολέμιοι, πάντες ὥρμησανδιώκειν. καὶ τὸ πεζὸν ἐν τούτῳ τῶν βαρ-βάρων ἐπῄει καθάπερ πέλαγος ἀχανὲς κι-νούμενον. ἐνταῦθα νιψάμενος ὁ Μάριος τὰςχεῖρας καὶ πρὸς τὸν οὐρανὸν ἀνασχών,εὔξατο τοῖς θεοῖς καθ' ἑκατόμβης· εὔξατοδὲ καὶ Κάτλος ὁμοίως ἀνασχὼν τὰς χεῖραςκαθιερώσειν τὴν τύχην τῆς ἡμέρας ἐκεί-νης. τὸν δὲ Μάριον καὶ θύσαντα λέγεται,

150

τῶν ἱερῶν αὐτῷ δειχθέντων, μέγα φθεγ-ξάμενον εἰπεῖν· "ἐμὴ <ἡ> νίκη." γενομένηςδὲ τῆς ἐφόδου πρᾶγμα νεμεσητὸν παθεῖντὸν Μάριον οἱ περὶ Σύλλαν ἱστοροῦσι· κο-νιορτοῦ γὰρ ἀρθέντος οἷον εἰκὸς ἀπλέτουκαὶ τῶν στρατοπέδων ἀποκεκρυμμένων,ἐκεῖνον μέν, ὡς τὸ πρῶτον ὥρμησε πρὸςτὴν δίωξιν, ἐπισπασάμενον τὴν δύναμινἀστοχῆσαι τῶν πολεμίων, καὶ παρενε-χθέντα τῆς φάλαγγος ἐν τῷ πεδίῳ διαφέρε-σθαι πολὺν χρόνον· τῷ δὲ Κάτλῳ τοὺς βαρ-βάρους ἀπὸ τύχης συρραγῆναι, καὶ γε-νέσθαι τὸν ἀγῶνα κατ' ἐκεῖνον καὶ τοὺςἐκείνου μάλιστα στρατιώτας, ἐν οἷς αὐτὸςὁ Σύλλας τετάχθαι φησί· συναγωνίσασθαιδὲ τοῖς Ῥωμαίοις τὸ καῦμα καὶ τὸν ἥλιονἀντιλάμποντα τοῖς Κίμβροις. δεινοὶ γὰρὄντες ὑπομεῖναι κρύη καὶ τόποις ἐντεθραμ-μένοι σκιεροῖς ὡς λέλεκται καὶ ψυχροῖς,ἀνετρέποντο πρὸς τὸ θάλπος, ἱδρῶτά τεμετ' ἄσθματος πολὺν ἐκ τῶν σωμάτων

151

Κινέας ὡς ἀνδρὸς ἀγαθοῦ καὶ πολεμικοῦ,πένητος δ' ἰσχυρῶς. τοῦτον οὖν ὁ Πύρροςἰδίᾳ φιλοφρονούμενος ἔπειθε λαβεῖν χρυσί-ον, ἐπ' οὐδενὶ δῆθεν αἰσχρῷ, φιλίας δέ τικαὶ ξενίας ἐπονομάζων τοῦτο σύμβολον.ἀπωσαμένου δὲ τοῦ Φαβρικίου, τότε μὲνἡσύχασε, τῇ δ' ὑστεραίᾳ βουλόμενος αὐτὸνἐκπλῆξαι μήπω θεατὴν ἐλέφαντος γεγενη-μένον, ἐκέλευσε τῶν θηρίων τὸ μέγιστονἐξόπισθεν αὐτοῖς παραστῆσαι κοινολογου-μένοις, αὐλαίαν παρατείναντας. ἐγένετο δὴταῦτα· καὶ σημείου δοθέντος ἡ μὲν αὐλαίαπαρήχθη, τὸ δὲ θηρίον ἄφνω τήν τε προνο-μαίαν ἀράμενον ὑπερέσχε τῆς κεφαλῆς τοῦΦαβρικίου καὶ φωνὴν ἀφῆκε φοβερὰν καὶτραχεῖαν. ὁ δ' ἠρέμα μεταστραφεὶς καὶδιαμειδιάσας πρὸς τὸν Πύρρον εἶπεν· "οὔτεχθές με τὸ χρυσίον ἐκίνησεν οὔτε σήμεροντὸ θηρίον." ἐν δὲ τῷ δείπνῳ λόγων παντο-δαπῶν γενομένων, πλείστων δὲ περὶ τῆςἙλλάδος καὶ τῶν φιλοσοφούντων, ἔτυχέ

52

γκλητος, οὐκ ἐκαρτέρησεν, ἀλλὰ τοὺς θε-ράποντας ἄρασθαι κελεύσας αὑτόν, ἐκομί-ζετο πρὸς τὸ βουλευτήριον ἐν φορείῳ δι'ἀγορᾶς. γενόμενον δὲ πρὸς ταῖς θύραις οἱμὲν παῖδες ἅμα τοῖς γαμβροῖς ὑπολαβόντεςκαὶ περισχόντες εἰσῆγον, ἡ δὲ βουλὴ σιω-πὴν αἰδουμένη τὸν ἄνδρα μετὰ τιμῆςἔσχεν.[19] Ὁ δ' αὐτόθεν καταστάς "πρότερονμέν" ἔφη "τὴν περὶ τὰ ὄμματα τύχην ἀνια-ρῶς ἔφερον, ὦ Ῥωμαῖοι, νῦν δ' ἄχθομαιπρὸς τῷ τυφλὸς εἶναι μὴ καὶ κωφὸς ὤν,ἀλλ' ἀκούων αἰσχρὰ βουλεύματα καὶ δόγ-μαθ' ὑμῶν, ἀνατρέποντα τῆς Ῥώμης τὸκλέος. ποῦ γὰρ ὑμῶν ὁ πρὸς ἅπαντας ἀν-θρώπους θρυλούμενος ἀεὶ λόγος, ὡς εἰ πα-ρῆν ἐκεῖνος εἰς Ἰταλίαν ὁ μέγας Ἀλέξαν-δρος καὶ συνηνέχθη νέοις ἡμῖν καὶ τοῖς πα-τράσιν ἡμῶν ἀκμάζουσιν, οὐκ ἂν ὑμνεῖτονῦν ἀνίκητος, ἀλλ' ἢ φυγὼν ἂν ἤ που πε-σὼν ἐνταῦθα τὴν Ῥώμην ἐνδοξοτέραν

49

τίννιος· τούτου διαστᾶσα τὴν φερνὴνἀπῄτει λαμπρὰν οὖσαν. ὁ δὲ μοιχείαν ἐνε-κάλει· καὶ γίνεται Μάριος ὑπατεύων τὸἕκτον δικαστής. ἐπεὶ δὲ τῆς δίκης λεγο-μένης ἐφαίνετο καὶ τὴν Φαννίαν ἀκόλα-στον γεγονέναι, καὶ τὸν ἄνδρα τοιαύτηνεἰδότα λαβεῖν καὶ συμβιῶσαι πολὺνχρόνον, ἀμφοτέρους δυσχεράνας, τὸν μὲνἄνδρα τὴν φερνὴν ἐκέλευσεν ἀποδοῦναι,τῆς δὲ γυναικὸς ἀτιμίας ἕνεκα τῇ καταδίκῃχαλκοῦς τέσσαρας προσετίμησεν. οὐ μὴν ἥγε Φαννία τότε πάθος γυναικὸς ἠδικη-μένης ἔπαθεν, ἀλλ' ὡς εἶδε τὸν Μάριον,πορρωτάτω γενομένη τοῦ μνησικακεῖν, ἐκτῶν παρόντων ἐπεμελεῖτο καὶ παρεθάρρυ-νεν αὐτόν. ὁ δὲ κἀκείνην ἐπῄνει καὶ θαρρε-ῖν ἔφασκε· σημεῖον γὰρ αὐτῷ γεγονέναιχρηστόν. ἦν δὲ τοιοῦτον. ὡς ἀγόμενος πρὸςτῇ οἰκίᾳ τῆς Φαννίας ἐγεγόνει, τῶν θυρῶνἀνοιχθεισῶν ὄνος ἔνδοθεν ἐχώρει δρόμῳ,πιόμενος ἀπὸ κρήνης ἐγγὺς ἀπορρεούσης·

180

τὸν ἄνδρα. τῶν δὲ βελτίστων περιπαθού-ντων καὶ συντρεχόντων πρὸς τὸν Μέτελ-λον, οὐκ εἴα στασιάζειν δι' αὐτόν, ἀλλ'ἀπῆλθεν ἐκ τῆς πόλεως, ἔμφρονι λογισμῷχρησάμενος. "ἢ γὰρ ἀμεινόνων" ἔφη "τῶνπραγμάτων γενομένων καὶ τοῦ δήμου με-τανοήσαντος ἀφίξομαι παρακαλούμενος, ἢμενόντων ὁμοίων, ἀπηλλάχθαι κράτιστον."ἀλλὰ γὰρ ὅσης μὲν ἀπέλαυσεν εὐνοίαςπαρὰ τὴν φυγὴν καὶ τιμῆς Μέτελλος, ὃν δὲτρόπον ἐν Ῥόδῳ φιλοσοφῶν διῃτήθη, βέλ-τιον ἐν τοῖς περὶ ἐκείνου γραφομένοις εἰρή-σεται.[30] Μάριος δὲ τὸν Σατορνῖνον ἀντὶ τῆςὑπουργίας ταύτης ἐπὶ πᾶν προϊόντα τόλ-μης καὶ δυνάμεως περιορᾶν ἀναγκαζόμε-νος, ἔλαθεν οὐκ ἀνεκτὸν ἀπεργασάμενοςκακόν, ἀλλ' ἄντικρυς ὅπλοις καὶ σφαγαῖςἐπὶ τυραννίδα καὶ πολιτείας ἀνατροπὴν πο-ρευόμενον. αἰδούμενος δὲ τοὺς κρατίστους,θεραπεύων δὲ τοὺς πολλούς, ἔργον ἀνελεύ-

161

ἀπέλιπε; ταῦτα μέντοι κενὴν ἀλαζονείανκαὶ κόμπον ἀποδείκνυτε, Χάονας καὶ Μο-λοσσοὺς τὴν ἀεὶ Μακεδόνων λείαν δε-διότες, καὶ τρέμοντες Πύρρον, ὃς τῶν Ἀλε-ξάνδρου δορυφόρων ἕνα γοῦν ἀεὶ περιέπωνκαὶ θεραπεύων διατετέλεκε, καὶ νῦν οὐβοηθῶν τοῖς ἐνταῦθα μᾶλλον Ἕλλησιν ἢφεύγων τοὺς ἐκεῖ πολεμίους πλανᾶται περὶτὴν Ἰταλίαν, ἐπαγγελλόμενος ἡμῖν τὴνἡγεμονίαν ἀπὸ ταύτης τῆς δυνάμεως, ἣμέρος μικρὸν αὐτῷ Μακεδονίας οὐκ ἤρκε-σε διαφυλάξαι. μὴ τοῦτον οὖν ἀπαλλάξειννομίζετε ποιησάμενοι φίλον, ἀλλ' ἐκείνουςἐπάξεσθαι καταφρονήσαντας ὑμῶν ὡςπᾶσιν εὐκατεργάστων, εἰ Πύρρος ἄπεισιμὴ δοὺς δίκην ὧν ὕβρισεν, ἀλλὰ καὶ προ-σλαβὼν μισθὸν τὸ ἐπεγγελάσαι ῬωμαίοιςΤαραντίνους καὶ Σαυνίτας." τοιαῦτα τοῦἈππίου διαλεχθέντος, ὁρμὴ παρέστη πρὸςτὸν πόλεμον αὐτοῖς, καὶ τὸν Κινέαν ἀπο-πέμπουσιν ἀποκρινάμενοι, Πύρρον ἐξελ-

50

θόντα τῆς Ἰταλίας, οὕτως εἰ δέοιτο περὶφιλίας καὶ συμμαχίας διαλέγεσθαι, μέχριδ' οὗ πάρεστιν ἐν ὅπλοις, πολεμήσειν αὐτῷῬωμαίους κατὰ κράτος, κἂν μυρίους ἔτιΛαιβίνους τρέψηται μαχόμενος. λέγεται δὲΚινέαν, ἐν ᾧ ταῦτ' ἔπραττεν, ἅμα ποιη-σάμενον ἔργον καὶ σπουδάσαντα τῶν τεβίων γενέσθαι θεατὴν καὶ τῆς πολιτείαςτὴν ἀρετὴν κατανοῆσαι, καὶ διὰ λόγων ἐλ-θόντα τοῖς ἀρίστοις, τά τ' ἄλλα τῷ Πύρρῳφράσαι καὶ εἰπεῖν ὡς ἡ σύγκλητος αὐτῷβασιλέων πολλῶν συνέδριον φανείη· περὶδὲ τοῦ πλήθους δεδιέναι, μὴ πρός τινα φα-νῶσι Λερναίαν ὕδραν μαχόμενοι· διπλασί-ους γὰρ ἤδη τῷ ὑπάτῳ τῶν παρατεταγ-μένων πρότερον ἠθροῖσθαι, καὶ πολλάκιςεἶναι τοσούτους ἔτι τῶν Ῥωμαίων ὅπλαφέρειν δυναμένους.[20] Ἐκ τούτου πρέσβεις ἀφίκοντο περὶτῶν αἰχμαλώτων οἱ περὶ Γάιον Φαβρίκιον,οὗ πλεῖστον ἔφη Ῥωμαίους λόγον ἔχειν ὁ

51

θερον ἐσχάτως ὑπέμεινε καὶ παλίμβολον.ἐλθόντων γὰρ ὡς αὐτὸν ὑπὸ νύκτα τῶνπρώτων ἀνδρῶν καὶ παρακαλούντων ἐπὶτὸν Σατορνῖνον, ἑτέραις θύραις ἐκεῖνονὑπεδέξατο τούτων ἀγνοούντων· εἶταπρόφασιν λέγων πρὸς ἀμφοτέρους κοιλίαςδιάρροιαν, νῦν μὲν ὡς τούτους, νῦν δ' ὡςἐκεῖνον ἐπὶ τῆς οἰκίας ἀνὰ μέρος δια-τρέχων, συνέκρουε καὶ παρώξυνεν. οὐ μὴνἀλλὰ καὶ τῆς βουλῆς καὶ τῶν ἱππέων συνι-σταμένων καὶ ἀγανακτούντων, ἐξήνεγκενεἰς ἀγορὰν τὰ ὅπλα, καὶ καταδιωχθένταςαὐτοὺς εἰς τὸ Καπετώλιον εἷλε δίψει· τοὺςγὰρ ὀχετοὺς ἀπέκοψεν, οἱ δ' ἀπειπόντεςἐκεῖνον ἐκάλουν καὶ παρέδωκαν σφᾶς αὐτο-ὺς διὰ τῆς λεγομένης δημοσίας πίστεως.ἐπεὶ δὲ παντοῖος γενόμενος ὑπὲρ τοῦσῶσαι τοὺς ἄνδρας οὐδὲν ὤνησεν, ἀλλὰ κα-τιόντες εἰς ἀγορὰν ἀνῃρέθησαν, ἐκ τούτουτοῖς τε δυνατοῖς ἅμα καὶ τῷ δήμῳ προσκε-κρουκώς, τιμητείας παραπεσούσης ἐπίδο-

162

[38] Χρόνου δ' οὐ πολλοῦ διαγενομένου,ψόφος αὐτῷ καὶ θόρυβος ἀπὸ τῆς καλύβηςπροσέπεσεν. ὁ γὰρ Γεμίνιος ἐκ Ταρρακίνηςἔπεμψε πολλοὺς ἐπὶ τὴν δίωξιν, ὧν ἔνιοικατὰ τύχην ἐκεῖ προσελθόντες ἐξεφόβουνκαὶ κατεβόων τοῦ γέροντος ὡς ὑποδεδεγ-μένου καὶ κατακρυβόντος πολέμιον Ῥω-μαίων. ἐξαναστὰς οὖν ὁ Μάριος καὶ ἀποδυ-σάμενος καθῆκεν ἑαυτὸν εἰς τὴν λίμνην,ὕδωρ παχὺ καὶ τελματῶδες ἔχουσαν. ὅθενοὐ διέλαθε τοὺς ζητοῦντας, ἀλλ' ἀνασπα-σθεὶς βορβόρου κατάπλεως καὶ γυμνὸς εἰςΜιντούρνας ἀνήχθη καὶ παρεδόθη τοῖς ἄρ-χουσιν. ἦν γὰρ εἰς ἅπασαν ἤδη πόλιν ἐξε-νηνεγμένον παράγγελμα περὶ τοῦ Μαρίου,δημοσίᾳ διώκειν καὶ κτείνειν τοὺς λα-βόντας. ὅμως δὲ βουλεύσασθαι πρότερονἐδόκει τοῖς ἄρχουσι· καὶ κατατίθενται τὸνΜάριον εἰς οἰκίαν Φαννίας, γυναικὸς οὐκεὐμενῶς δοκούσης ἔχειν πρὸς αὐτὸν ἐξαἰτίας παλαιᾶς. ἦν γὰρ ἀνὴρ τῇ Φαννίᾳ Τι-

179

ἀνείσοδον ἔσεσθαι τὴν πόλιν. ὁ δὲ Πύρροςεἰπὼν ὅτι ταῦτα μέν ἐστι πυλαϊκῆς ὀχλα-γωγίας καὶ ἀσοφίαν ἔχοντα πολλήν, ἐκεῖνοδὲ δεῖ τὰ ὅπλα διὰ χειρῶν ἔχοντας ὑποβάλ-λειν ἑαυτοῖς

εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ Πύρ-ρου,

ἐξανέστη καὶ προσῆγεν ἅμ' ἡμέρᾳ τὸνστρατόν. ἠμύνοντο δὲ προθυμίᾳ καὶ ἀρετῇπαρὰ δύναμιν οἱ Λακεδαιμόνιοι· καὶ πα-ρῆσαν αἱ γυναῖκες, ὀρέγουσαι βέλη καὶ σι-τία καὶ ποτὸν τοῖς δεομένοις προσφέρουσαικαὶ ἀναλαμβάνουσαι τοὺς τιτρωσκομένους.τὴν δὲ τάφρον οἱ Μακεδόνες χοῦν ἐπει-ρῶντο, πολλὴν συμφοροῦντες ὕλην, ὑφ' ἧςὅπλα καὶ σώματα νεκρῶν ἐπιχεομένηςἀπεκρύπτετο. καὶ πρὸς τοῦτο τῶν Λακε-δαιμονίων βοηθούντων, ὤφθη παρὰ τὴντάφρον καὶ τὰς ἁμάξας ὁ Πύρρος ἵππῳ

80

οις ἱππεῦσι καὶ διακοσίαις ναυσὶν ἐπιών,τούς τε Φοίνικας ἐξῄρει καὶ κατεστρέφετοτὴν ἐπικράτειαν αὐτῶν. τοῦ δ' Ἔρυκοςἐχυρωτάτου τῶν χωρίων ὄντος καὶ πολλο-ὺς <τοὺς> ἀμυνομένους ἔχοντος, ἔγνωβιάζεσθαι πρὸς τὰ τείχη. καὶ τῆς στρατιᾶςγενομένης ἑτοίμης, ἐνεδύσατο τὴν πανο-πλίαν, καὶ προελθὼν εὔξατο τῷ Ἡρακλεῖποιήσειν ἀγῶνα καὶ θυσίαν ἀριστεῖον, ἂντοῦ γένους καὶ τῶν ὑπαρχόντων ἄξιονἀγωνιστὴν αὐτὸν ἀποδείξῃ τοῖς Σικελίανοἰκοῦσιν Ἕλλησι· τῇ δὲ σάλπιγγι σημήναςκαὶ τοῖς βέλεσι τοὺς βαρβάρους ἀνασκε-δάσας καὶ τὰς κλίμακας προσαγαγών,πρῶτος ἐπέβη τοῦ τείχους. ἀντιστάντων δὲπολλῶν, ἀμυνόμενος τοὺς μὲν ἐξέωσε τοῦτείχους ἐπ' ἀμφότερα καὶ κατέβαλε, πλεί-στους δὲ περὶ αὑτὸν τῷ ξίφει χρώμενοςἐσώρευσε νεκρούς. ἔπαθε δ' αὐτὸς οὐδέν,ἀλλὰ καὶ προσιδεῖν δεινὸς ἐφάνη τοῖς πολε-μίοις, καὶ τὸν Ὅμηρον ἔδειξεν ὀρθῶς καὶ

61

πάντων ἔρημος ἀπολειφθείς, πολὺν μὲνχρόνον ἄναυδος ἐπὶ τῆς ἀκτῆς ἔκειτο,μόλις δέ πως ἀναλαβὼν ἑαυτὸν ἐπορεύετοταλαιπώρως ἀνοδίαις· καὶ διεξελθὼν ἕληβαθέα καὶ τάφρους ὕδατος καὶ πηλοῦ γε-μούσας, ἐπιτυγχάνει καλύβῃ λιμνουργοῦγέροντος, ὃν περιπεσὼν ἱκέτευε γενέσθαισωτῆρα καὶ βοηθὸν ἀνδρός, εἰ διαφύγοι τὰπαρόντα, μείζονας ἐλπίδων ἀμοιβὰς ἀπο-δώσοντος. ὁ δ' ἄνθρωπος εἴτε πάλαι γι-νώσκων, εἴτε πρὸς τὴν ὄψιν ὡς κρείττοναθαυμάσας, ἀναπαύσασθαι μὲν ἔφη δεομένῳτὸ σκηνύδριον ἐξαρκεῖν, εἰ δέ τινας ὑπο-φεύγων πλάζοιτο, κρύψειν αὐτὸν ἐν τόπῳμᾶλλον ἡσυχίαν ἔχοντι. τοῦ δὲ Μαρίου δε-ηθέντος τοῦτο ποιεῖν, ἀγαγὼν αὐτὸν εἰς τὸἕλος καὶ πτῆξαι κελεύσας ἐν χωρίῳ κοίλῳπαρὰ τὸν ποταμόν, ἐπέβαλε τῶν τε κα-λάμων πολλοὺς καὶ τῆς ἄλλης ἐπιφέρωνὕλης ὅση κούφη καὶ περιπέσσειν ἀβλαβῶςδυναμένη.

178

ξος ὢν οὐ μετῆλθεν, ἀλλ' εἴασεν ἑτέρουςὑποδεεστέρους αἱρεθῆναι, δεδιὼς ἀποτυχε-ῖν. ἄλλως δ' αὐτὸς ἐκαλλωπίζετο πολλοῖςμὴ θέλειν ἀπεχθάνεσθαι, τοὺς βίους αὐτῶνκαὶ τὰ ἤθη πικρῶς ἐξετάζων.[31] Δόγματος δ' εἰσφερομένου Μέτελλονἀπὸ τῆς φυγῆς ἀνακαλεῖσθαι, πολλὰ καὶδιὰ λόγων καὶ δι' ἔργων μάτην ἐναντιω-θείς, τέλος ἀπεῖπε· καὶ δεξαμένου τὴνγνώμην τοῦ δήμου προθύμως, οὐχ ὑπο-μένων κατερχόμενον ἐπιδεῖν τὸν Μέτελ-λον, ἐξέπλευσεν εἰς Καππαδοκίαν καὶ Γα-λατίαν, λόγῳ μὲν ἀποδώσων ἃς εὔξατο τῇΜητρὶ τῶν θεῶν θυσίας, ἑτέραν δὲ τῆςἀποδημίας ἔχων ὑπόθεσιν λανθάνουσαντοὺς πολλούς. ἀφυὴς γὰρ ὢν πρὸς εἰρήνηνκαὶ ἀπολίτευτος, ηὐξημένος δὲ τοῖς πο-λέμοις, εἶτα κατὰ μικρὸν αὖθις ὑπ' ἀργίαςκαὶ ἡσυχίας ἀπομαραίνεσθαι τὴν δύναμιναὑτοῦ καὶ τὴν δόξαν οἰόμενος, ἐζήτει και-νῶν πραγμάτων ἀρχάς. ἤλπιζε γὰρ τοὺς

163

μετ' ἐμπειρίας ἀποφαίνοντα τῶν ἀρετῶνμόνην τὴν ἀνδρείαν φορὰς πολλάκις ἐνθου-σιώδεις καὶ μανικὰς φερομένην. ἁλούσηςδὲ τῆς πόλεως ἔθυσέ τε τῷ θεῷ μεγαλο-πρεπῶς καὶ θέας ἀγώνων παντοδαπῶν πα-ρέσχε.[23] Τῶν δὲ περὶ Μεσσήνην βαρβάρων,Μαμερτίνων καλουμένων, πολλὰ τοῖς Ἕλ-λησιν ἐνοχλούντων, ἐνίους δὲ καὶ φόρου πε-ποιημένων ὑποτελεῖς, πολλῶν δὲ καὶ μαχί-μων ὄντων -- διὸ καὶ προσηγορεύθησανἈρήιοι γλώσσῃ τῇ Λατίνων -- , τοὺς μὲνφορολόγους συλλαβὼν ἀπέκτεινεν, αὐτοὺςδὲ νικήσας μάχῃ πολλὰ τῶν φρουρίωνἐξέκοψε.Καρχηδονίοις δὲ συμβατικῶς ἔχουσι καὶχρήματα βουλομένοις τελεῖν, εἰ γένοιτο φι-λία, καὶ ναῦς ἀποστέλλειν, ἀπεκρίνατοπλειόνων ἐφιέμενος μίαν εἶναι διάλυσιν καὶφιλίαν πρὸς αὐτούς, εἰ πᾶσαν ἐκλιπόντεςΣικελίαν ὅρῳ χρῷντο τῇ Λιβυκῇ θαλάσσῃ

62

ἰσχυρᾶς μάχης συνεστώσης, ἄλλοι τε λα-μπρῶς ἠγωνίζοντο, καὶ Φύλλιος ἐπὶ πλε-ῖστον ἀντισχὼν καὶ πλείστους ἀποκτείναςτῶν βιαζομένων, ὡς ᾔσθετο τραυμάτωνπλήθει παραλυόμενον ἑαυτόν, ἐκστάς τινιτῶν ἐπιτεταγμένων τῆς χώρας ἔπεσενἐντὸς τῶν ὅπλων, ὥστε μὴ γενέσθαι τὸν νε-κρὸν ὑπὸ τοῖς πολεμίοις.[29] Νυκτὸς δ' ἡ μάχη διεκρίθη, καὶ κοι-μώμενος ὁ Πύρρος ὄψιν εἶδε τοιαύτην.ἐδόκει βάλλεσθαι κεραυνοῖς ὑπ' ἀετοῦ τὴνΛακεδαίμονα καὶ φλέγεσθαι πᾶσαν, αὐτὸςδὲ χαίρειν. ὑπὸ δὲ τῆς χαρᾶς ἐξεγρόμενος,τούς θ' ἡγεμόνας ἐκέλευεν ἐν παρασκευῇτὸν στρατὸν ἔχειν, καὶ τοῖς φίλοις διηγεῖτοτὸν ὄνειρον, ὡς ληψόμενος κατὰ κράτοςτὴν πόλιν. οἱ μὲν οὖν ἄλλοι θαυμασίωςἐπείθοντο, Λυσιμάχῳ δ' οὐκ ἤρεσκεν ἡὄψις, ἀλλ' ἔφη δεδιέναι μή, καθάπερ τὰβαλλόμενα τοῖς κεραυνοῖς ἀνέμβατα μένειχωρία, καὶ τῷ Πύρρῳ προσημαίνῃ τὸ θεῖον

79

βασιλεῖς συνταράξας καὶ Μιθριδάτην ἐπί-δοξον ὄντα πολεμήσειν ἀναστήσας καὶ πα-ροξύνας, εὐθὺς ἐπ' αὐτὸν ἡγεμὼν αἱρεθήσε-σθαι καὶ νέων μὲν τὴν πόλιν θριάμβων,σκύλων δὲ Ποντικῶν καὶ πλούτου βασιλι-κοῦ τὸν οἶκον ἐμπλήσειν. διὸ καὶ Μιθρι-δάτου πάσῃ χρησαμένου θεραπείᾳ καὶ τιμῇπρὸς αὐτόν, οὐ καμφθεὶς οὐδ' ὑπείξας, ἀλλ'εἰπών "ἢ μεῖζον ὦ βασιλεῦ πειρῶ δύνασθαιῬωμαίων, ἢ ποίει σιωπῇ τὸ προστασσόμε-νον", ἐξέπληξεν αὐτόν, ὡς φωνῆς μὲν πολ-λάκις, παρρησίας δὲ τότε πρῶτον ἀκούσα-ντα Ῥωμαϊκῆς.[32] Ἐπανελθὼν δ' εἰς Ῥώμην, οἰκίαν ἐδεί-ματο τῆς ἀγορᾶς πλησίον, εἴθ', ὡς αὐτὸςἔλεγε, τοὺς θεραπεύοντας αὐτὸν ἐνοχλε-ῖσθαι μὴ βουλόμενος μακρὰν βαδίζοντας,εἴτε τοῦτ' αἴτιον οἰόμενος εἶναι τοῦ μὴπλείονας ἄλλων ἐπὶ θύρας αὐτοῦ φοιτᾶν. τὸδ' οὐκ ἦν ἄρα τοιοῦτον· ἀλλ' ὁμιλίας χάριτικαὶ πολιτικαῖς χρείαις ἑτέρων λειπόμενος,

164

ὀλίγῳ πολλὰς ἐπ' ἀμφότερα τῆς γνώμηςτροπὰς λαβόντες, ὅμως ἀπεκρίναντο τοῖςἱππεῦσι μὴ προ<ής>εσθαι τὸν Μάριον.ἐκείνων δὲ πρὸς ὀργὴν ἀπελασάντων, αὖθιςἑτέρων γενόμενοι λογισμῶν κατεφέροντοπρὸς τὴν γῆν· καὶ περὶ τὰς ἐκβολὰς τοῦΛίριος ποταμοῦ διάχυσιν λιμνώδη λαμ-βάνοντος ἀγκύρας βαλόμενοι, παρεκάλουναὐτὸν ἐκβῆναι καὶ τροφὴν ἐπὶ γῆς λαβεῖνκαὶ τὸ σῶμα θεραπεῦσαι κεκακωμένον,ἄχρι οὗ φορὰ γένηται· γίγνεσθαι δὲ <περὶ>τὴν εἰωθυῖαν ὥραν τοῦ πελαγίου μαραινο-μένου καὶ τῶν ἑλῶν αὔραν ἀναδιδόντωνἐπιεικῶς διαρκῆ. ταῦτα πεισθεὶς ὁ Μάριοςἔπραττε· καὶ τῶν ναυτῶν ἐξελομένωναὐτὸν ἐπὶ τὴν γῆν, κατακλινεὶς ἔν τινι πόᾳπορρωτάτω τοῦ μέλλοντος εἶχε τὴνδιάνοιαν. οἱ δ' εὐθὺς ἐπιβάντες ἐπὶ τὴνναῦν καὶ τὰς ἀγκύρας ἀναλαβόντες ἔφευ-γον, ὡς οὔτε καλὸν ἐκδοῦναι τὸν Μάριοναὐτοῖς οὔτε σῴζειν ἀσφαλές. οὕτω δὴ

177

τὰς ἁμάξας εἰς τὸν ποταμόν, κατιδὼν τὸνκίνδυνον ὁ νεανίας Ἀκρότατος καὶ τὴν [τε]πόλιν διαδραμὼν μετὰ τριακοσίων, περιῆλ-θε τὸν Πτολεμαῖον, οὐ συνορώμενος ὑπ'αὐτοῦ διά τινας συγκλινίας, ἕως προσέβα-λε τοῖς ἐσχάτοις καὶ μεταβαλόνταςἠνάγκασε μάχεσθαι πρὸς ἑαυτόν, ὠθου-μένους ὑπ' ἀλλήλων εἴς τε τὴν τάφρον καὶπερὶ ταῖς ἁμάξαις πίπτοντας, ἄχρι οὗφόνῳ πολλῷ μόλις ἀνεκόπησαν. ἐθεῶντο δ'οἵ τε πρεσβύτεροι καὶ τῶν γυναικῶν τὸπλῆθος ἀριστεύοντα τὸν Ἀκρότατον. ἐπεὶδ' ἀπῄει πάλιν διὰ τῆς πόλεως ἐπὶ τὴναὑτοῦ τάξιν, αἵματος κατάπλεως καὶ γα-ῦρος ὑπὸ τῆς νίκης ἐπηρμένος, καὶ μείζωνἔδοξε γεγονέναι καὶ καλλίων ταῖς Λακαί-ναις, καὶ τὴν Χιλωνίδα τοῦ ἔρωτος ἐζή-λουν. τῶν δὲ πρεσβυτέρων τινὲς ἐπηκολού-θουν βοῶντες· "οἶχε Ἀκρότατε καὶ οἶφετὰν Χιλωνίδα· μόνον παῖδας ἀγαθοὺς τᾷΣπάρτᾳ ποίει." κατὰ δὲ τὸν Πύρρον αὐτὸν

78

πρὸς τοὺς Ἕλληνας. εὐτυχίᾳ δὲ καὶ ῥύμῃτῶν παρόντων ἐπαιρόμενος, καὶ διώκωντὰς ἐλπίδας ἐφ' αἷς ἀπ' ἀρχῆς ἔπλευσε,πρώτης δὲ Λιβύης ἐφιέμενος καὶ ναῦςἔχων πολλὰς πληρωμάτων ἐπιδεεῖς, ἤγει-ρεν ἐρέτας, οὐκ ἐπιεικῶς ἐντυγχάνων οὐδὲπράως ταῖς πόλεσιν, ἀλλὰ δεσποτικῶς καὶπρὸς ὀργὴν βιαζόμενος καὶ κολάζων, οὐκεὐθὺς ὢν οὐδ' ἐν ἀρχῇ τοιοῦτος, ἀλλὰ καὶμᾶλλον ἑτέρων τῷ πρὸς χάριν ὁμιλεῖν καὶπάντα πιστεύειν καὶ μηδὲν ἐνοχλεῖν ὑπα-γόμενος, εἶτα γινόμενος ἐκ δημαγωγοῦ τύ-ραννος, ἀχαριστίας τῇ χαλεπότητι καὶ ἀπι-στίας προσωφλίσκανε δόξαν. οὐ μὴν ἀλλὰταῦτα μὲν ὡς ἀναγκαῖα συνεχώρουν καί-περ δυσφοροῦντες· ἐπεὶ δὲ Θοίνωνα καὶΣωσίστρατον, ἄνδρας ἡγεμονικοὺς ἐν Συ-ρακούσαις, οἳ πρῶτοι μὲν αὐτὸν ἐλθεῖνἔπεισαν εἰς Σικελίαν, ἐλθόντι δὲ τὴν πόλινεὐθὺς ἐνεχείρισαν καὶ τὰ πλεῖστα συγκα-τειργάσαντο τῶν Σικελικῶν, μήτ' ἄγειν

63

ἑβδόμης ὑπατείας πρόεισιν, ὁμολογούμε-νόν ἐστιν.[37] Ἤδη δὲ Μιντούρνης πόλεως Ἰταλι-κῆς ὁδὸν εἴκοσι σταδίων ἀπέχοντες,ὁρῶσιν ἱππέων ἴλην πρόσωθεν ἐλαύνονταςἐπ' αὐτοὺς καὶ κατὰ τύχην ὁλκάδας δύο φε-ρομένας. ὡς οὖν ἕκαστος ποδῶν εἶχε καὶῥώμης, καταδραμόντες ἐπὶ τὴν θάλασσανκαὶ καταβαλόντες ἑαυτοὺς προσενήχοντοταῖς ναυσί· καὶ λαβόμενοι τῆς ἑτέρας οἱπερὶ τὸν Γράνιον ἀπεπέρασαν εἰς τὴν ἄντι-κρυς νῆσον· Αἰναρία καλεῖται. αὐτὸν δὲΜάριον βαρὺν ὄντα τῷ σώματι καὶ δυσμε-ταχείριστον οἰκέται δύο μόλις καὶ χαλε-πῶς ὑπὲρ τῆς θαλάττης ἐξάραντες εἰς τὴνἑτέραν ἔθεντο ναῦν, ἤδη τῶν ἱππέων ἐφε-στώτων καὶ διακελευομένων ἀπὸ γῆς τοῖςναύταις κατάγειν τὸ πλοῖον ἢ τὸν Μάριονἐκβαλόντας αὐτοὺς ἀποπλεῖν ὅπῃχρῄζοιεν. ἱκετεύοντος δὲ τοῦ Μαρίου καὶδακρύοντος, οἱ κύριοι τῆς ὁλκάδος ὡς ἐν

176

ὥσπερ ὄργανον πολεμικὸν ἐπ' εἰρήνης πα-ρημελεῖτο. καὶ τοῖς μὲν ἄλλοις ἧττον ἤχθε-το παρευδοκιμούμενος, σφόδρα δ' αὐτὸνἠνία Σύλλας, ἐκ τοῦ πρὸς ἐκεῖνον αὐξα-νόμενος φθόνου τῶν δυνατῶν καὶ τὰς πρὸςἐκεῖνον διαφορὰς ἀρχὴν πολιτείας ποιούμε-νος. ἐπεὶ δὲ καὶ Βόκχος ὁ Νομὰς σύμμα-χος Ῥωμαίων ἀναγεγραμμένος ἔστησεν ἐνΚαπετωλίῳ Νίκας τροπαιοφόρους καὶπαρ' αὐταῖς ἐν εἰκόσι χρυσαῖς Ἰουγούρθανἐγχειριζόμενον ὑπ' αὐτοῦ Σύλλᾳ, τοῦτ'ἐξέστησεν ὀργῇ καὶ φιλονικίᾳ Μάριον, ὡςΣύλλα περισπῶντος εἰς ἑαυτὸν τὰ ἔργα,καὶ παρεσκευάζετο βίᾳ τὰ ἀναθήματα κα-ταβάλλειν. ἀντεφιλονίκει δὲ Σύλλας, καὶτὴν στάσιν ὅσον οὔπω φερομένην εἰς μέσονἐπέσχεν ὁ συμμαχικὸς πόλεμος, ἐξαίφνηςἐπὶ τὴν πόλιν ἀναρραγείς. τὰ γὰρ μαχι-μώτατα τῶν Ἰταλικῶν ἐθνῶν καὶ πολυαν-θρωπότατα κατὰ τῆς Ῥώμης συνέστησανκαὶ μικρὸν ἐδέησαν συγχέαι τὴν ἡγεμονί-

165

σὺν αὑτῷ μήτ' ἀπολείπειν βουλόμενος ἐνὑποψίαις εἶχε, καὶ Σωσίστρατος μὲνἀπέστη φοβηθείς, Θοίνωνα δὲ τὰ αὐτὰφρονεῖν αἰτιασάμενος ἀπέκτεινεν, οὐ κατὰμικρὸν οὐδὲ καθ' ἓν αὐτῷ μεθίστατο τῶνπραγμάτων, ἀλλὰ δεινοῦ τινος μίσους ἐγ-γενομένου ταῖς πόλεσι πρὸς αὐτόν, αἱ μὲνπροσετίθεντο Καρχηδονίοις, αἱ δ' ἐπήγοντοΜαμερτίνους. ἀποστάσεις δ' ὁρῶν ἅπαντακαὶ νεωτερισμοὺς καὶ σύστασιν ἰσχυρὰνἐφ' αὑτόν, ἐδέξατο γράμματα Σαυνιτῶνκαὶ Ταραντίνων, μόλις ἀντεχόντων ταῖςπόλεσιν αὐταῖς πρὸς τὸν πόλεμον, εἰργο-μένων δὲ τῆς χώρας ἁπάσης καὶ δεομένωνβοηθεῖν. τοῦτο δ' ἦν εὐπρέπεια, μὴ φυγὴνεἶναι μηδ' ἀπόγνωσιν τὸν ἀπόπλουν τῶναὐτόθι πραγμάτων, τὸ δ' ἀληθὲς οὐ δυ-νάμενος κρατεῖν Σικελίας, <ἀλλ'> ὥσπερνεὼς ταραχθείσης [ἀλλ'] ἔκβασιν ζητῶν,αὖθις ἔρριψεν ἑαυτὸν εἰς Ἰταλίαν. λέγεταιδ' ἀπαλλαττόμενος ἤδη πρὸς τὴν νῆσον

64

καὶ παραδιδοῦσαι τὴν τάφρον, ἀμύνειν καὶφυλάττειν ἐκέλευον, ὡς ἡδὺ μὲν νικᾶν ἐνὀφθαλμοῖς τῆς πατρίδος, εὐκλεὲς δὲθνῄσκειν ἐν χερσὶ μητέρων καὶ γυναικῶν,ἀξίως τῆς Σπάρτης πεσόντας. ἡ δὲ Χιλω-νὶς ἐκποδὼν οὖσα καθ' ἑαυτὴν βρόχονεἶχεν ἐνημμένον, ὅπως ἐπὶ τῷ Κλεωνύμῳμὴ γένοιτο τῆς πόλεως ἁλούσης.[28] Αὐτὸς μὲν οὖν ὁ Πύρρος ἐβιάζετοκατὰ στόμα τοῖς ὁπλίταις πρὸς ἀσπίδαςπολλὰς τῶν Σπαρτιατῶν ἀντιπαρατεταγ-μένας καὶ τάφρον οὐ περατὴν οὐδὲ βάσινἀσφαλῆ τοῖς μαχομένοις παρέχουσαν ὑπὸχαυνότητος. ὁ δὲ παῖς Πτολεμαῖος ἔχωνδισχιλίους Γαλάτας καὶ Χαόνων λογάδαςἐξελίξας τὴν τάφρον, ἐπειρᾶτο κατὰ τὰςἁμάξας ὑπερβαίνειν. αἱ δ' ὑπὸ βάθους καὶπυκνότητος οὐ μόνον τούτοις τὴν ἔφοδον,ἀλλὰ καὶ τοῖς Λακεδαιμονίοις δύσεργονἐποίουν τὴν βοήθειαν. ἀνασπώντων δὲ τῶνΓαλατῶν τοὺς τροχοὺς καὶ ὑποσυρόντων

77

αν, οὐ μόνον ὅπλοις ἐρρωμένα καὶ σώμα-σιν, ἀλλὰ καὶ τόλμαις στρατηγῶν καὶ δει-νότησι χρησάμενα θαυμασταῖς καὶ ἀντι-πάλοις.[33] Οὗτος ὁ πόλεμος τοῖς πάθεσι ποικί-λος γενόμενος καὶ ταῖς τύχαις πολυτρο-πώτατος, ὅσον Σύλλᾳ προσέθηκε δόξης καὶδυνάμεως, τοσοῦτον ἀφεῖλε Μαρίου. βρα-δὺς γὰρ ἐφάνη ταῖς ἐπιβολαῖς, ὄκνου τεπερὶ πάντα καὶ μελλήσεως ὑπόπλεως, εἴτετοῦ γήρως τὸ δραστήριον ἐκεῖνο καὶ θερ-μὸν ἐν αὐτῷ κατασβεννύντος -- ἑξηκοστὸνγὰρ ἤδη καὶ πέμπτον ἔτος ὑπερέβαλλεν --εἴθ', ὡς αὐτὸς ἔλεγε, περὶ νεῦρα γεγονὼςνοσώδης καὶ σώματι δύσεργος ὢν ὑπέμενεπαρὰ δύναμιν αἰσχύνῃ τὰς στρατείας. οὐμὴν ἀλλὰ καὶ τότε μάχῃ τε μεγάλῃ νική-σας, ἑξακισχιλίους ἀνεῖλε τῶν πολεμίωνκαὶ λαβὴν οὐδαμῇ παρέσχεν αὐτοῖς, ἀλλὰκαὶ περιταφρευόμενος ἠνέσχετο καὶ χλευα-ζόμενος καὶ <προ>καλούμενος οὐ παρω-

166

μασι παλαιοῖς πιστεύων. νέος γὰρ ὢν ἔτιπαντελῶς καὶ διατρίβων κατ' ἀγρόν, ὑπο-δέξασθαι τῷ ἱματίῳ καταφερομένην ἀετοῦνεοττιὰν ἑπτὰ νεοττοὺς ἔχουσαν· ἰδόνταςδὲ τοὺς γονεῖς καὶ θαυμάσαντας διαπυν-θάνεσθαι τῶν μάντεων· τοὺς δ' εἰπεῖν, ὡςἐπιφανέστατος ἀνθρώπων ἔσοιτο, καὶ τὴνμεγίστην ἡγεμονίαν καὶ ἀρχὴν ἑπτάκιςαὐτὸν λαβεῖν ἀναγκαῖον εἴη. ταῦθ' οἱ μὲνἀληθῶς τῷ Μαρίῳ συντυχεῖν οὕτω λέγου-σιν, οἱ δὲ [του]τοὺς τότε καὶ παρὰ τὴν ἄλ-λην φυγὴν ἀκούσαντας αὐτοῦ καὶ πιστεύ-σαντας ἀναγράψαι, πρᾶγμα κομιδῇ μυ-θῶδες. ἀετὸς γὰρ οὐ τίκτει πλείονα τῶνδυεῖν, ἀλλὰ καὶ Μουσαῖον ἐψεῦσθαι λέγου-σιν, εἰπόντα περὶ τοῦ ἀετοῦ·

ὃς τρία μὲν τίκτει, δύο δ' ἐκλέπει, ἓν δ'ἀλεγίζει.τὸ μέντοι πολλάκις ἐν τῇ φυγῇ καὶ ταῖςἐσχάταις ἀπορίαις Μάριον εἰπεῖν, ὡς ἄχρις

175

γερουσίαν ἦλθεν, ἐγκαλοῦσα τοῖς ἀνδράσινὑπὲρ τῶν γυναικῶν, εἰ ζῆν αὐτὰς ἀξιοῦσιτῆς Σπάρτης ἀπολομένης. ἔπειτα τῷ στρα-τοπέδῳ τῶν πολεμίων παράλληλον ἔγνω-σαν ἐμβαλόντες τάφρον ἔνθεν καὶ ἔνθεναὐτῆς στῆσαι τὰς ἁμάξας, μέχρι τοῦ μέσουτῶν τροχῶν καταχώσαντες, ὅπως ἕδρανἔχουσαι δυσεκβίαστον ἐμποδὼν ὦσι τοῖςθηρίοις. ἀρχομένοις δὲ ταῦτα πράττεινἧκον αὐτοῖς τῶν παρθένων καὶ γυναικῶν αἱμὲν <ἐν> ἱματίοις καταζωσάμεναι τοὺς χι-τωνίσκους, αἱ δὲ μονοχίτωνες, συνεργα-σόμεναι τοῖς πρεσβυτέροις. τοὺς δὲ μάχε-σθαι μέλλοντας ἐκέλευον ἡσυχάζειν, καὶλαβοῦσαι μέτρον αὐταὶ καθ' αὑτὰς ἐξειρ-γάσαντο τῆς τάφρου τὸ τρίτον μέρος. ἦν δὲτὸ μὲν πλάτος αὐτῆς πήχεων ἕξ, τὸ δὲβάθος τεσσάρων, τὸ δὲ μῆκος ὀκτάπλε-θρον, ὡς ἱστορεῖ Φύλαρχος, ὡς δ' Ἱερώνυ-μος ἔλαττον. ἅμα δ' ἡμέρᾳ κινουμένων τῶνπολεμίων, τὰ ὅπλα τοῖς νέοις ὀρέγουσαι

76

ἀπιδὼν εἰπεῖν τοῖς περὶ αὐτόν· "οἵαν ἀπο-λείπομεν ὦ φίλοι Καρχηδονίοις καὶ Ῥω-μαίοις παλαίστραν". καὶ τοῦτο μὲν ὥσπερεἰκάσθη μετ' οὐ πολὺν χρόνον ἐγένετο.[24] Τῶν δὲ βαρβάρων συστάντων ἐπ'αὐτὸν ἀποπλέοντα, Καρχηδονίοις μὲν ἐντῷ πορθμῷ ναυμαχήσας ἀπέβαλε τῶν νεῶνπολλάς, ταῖς δ' ἄλλαις κατέφυγε πρὸς τὴνἸταλίαν· Μαμερτῖνοι δὲ μυρίων οὐκ ἐλάτ-τους προδιαβάντες, ἀντιτάξασθαι μὲν ἐφο-βήθησαν, ἐν δὲ ταῖς δυσχωρίαις ἐπιτιθέμε-νοι καὶ προσπίπτοντες, ἅπαν τὸ στράτευμασυνετάραξαν. ἔπεσε δὲ δύο θηρία, καὶ συ-χνοὶ τῶν ὀπισθοφυλακούντων ἀπέθνῃσκον.αὐτὸς οὖν ἀπὸ τοῦ στόματος παρελάσαςἠμύνετο καὶ διεκινδύνευε πρὸς ἄνδραςἠσκημένους μάχεσθαι καὶ θυμοειδεῖς. πλη-γεὶς δὲ τὴν κεφαλὴν ξίφει καὶ μικρὸν ἐκτῶν μαχομένων ἀποστάς, ἔτι μᾶλλονἐπῆρε τοὺς πολεμίους. εἷς δὲ καὶ πολὺ πρὸτῶν ἄλλων ἐπιδραμών, ἀνὴρ τῷ τε σώματι

65

ἔχειν ἐν τοῖς ἀδήλοις. ἐπεὶ πολεμία μὲνἐκείνοις ἡ γῆ πολεμία δ' ἡ θάλασσα, φοβε-ρὸν δ' ἦν ἀνθρώποις περιπεσεῖν, φοβερὸνδὲ μὴ περιπεσεῖν δι' ἔνδειαν τῶν ἀναγκαί-ων. οὐ μὴν ἀλλ' ὀψέ που βοτῆρσιν ὀλίγοιςἐντυγχάνουσιν, οἳ δοῦναι μὲν οὐδὲν ἔσχοναὐτοῖς δεομένοις, γνωρίσαντες δὲ τὸνΜάριον ἐκέλευον ἀπαλλάττεσθαι τὴν ταχί-στην· ὀλίγον γὰρ ἔμπροσθεν αὐτόθι κατὰζήτησιν αὐτοῦ συχνοὺς ἱππέας ὀφθῆναι διε-ξελαύνοντας. ἐν παντὶ δὴ γεγονὼςἀπορίας, μάλιστα δὲ νηστείᾳ τῶν περὶαὐτὸν ἀπαγορευόντων, τότε μὲν ἐκτρα-πόμενος τῆς ὁδοῦ καὶ καταβαλὼν ἑαυτὸνεἰς ὕλην βαθεῖαν, ἐπιπόνως διενυκτέρευσε.τῇ δ' ὑστεραίᾳ συνηγμένος ὑπ' ἐνδείας, καὶτῷ σώματι πρὶν ἐκλελύσθαι παντάπασιχρήσασθαι βουλόμενος, ἐχώρει παρὰ τὸναἰγιαλόν, ἐπιθαρσύνων τοὺς ἑπομένους καὶδεόμενος μὴ προαποκάμνειν τῆς τελευταί-ας ἐλπίδος, ἐφ' ἣν ἑαυτὸν φυλάττει μαντεύ-

174

ξύνθη. λέγεται δὲ Ποπαιδίου Σίλωνος, ὃςμέγιστον εἶχε τῶν πολεμίων ἀξίωμα καὶδύναμιν, εἰπόντος πρὸς αὐτόν "εἰ μέγας εἶστρατηγὸς ὦ Μάριε, διαγώνισαι καταβάς",ἀποκρίνασθαι· "σὺ μὲν οὖν, εἰ μέγας εἶστρατηγός, ἀνάγκασόν με διαγωνίσασθαιμὴ βουλόμενον." πάλιν δέ ποτε τῶν μὲν πο-λεμίων καιρὸν ἐπιχειρήσεως παραδι-δόντων, τῶν δὲ Ῥωμαίων ἀποδειλια-σάντων, ὡς ἀνεχώρησαν ἀμφότεροι, συνα-γαγὼν εἰς ἐκκλησίαν τοὺς στρατιώτας"ἀπορῶ" φησὶ "πότερον εἴπω τοὺς πολεμί-ους ἀνανδροτέρους ἢ ὑμᾶς· οὔτε γὰρ ἐκε-ῖνοι τὸν νῶτον ὑμῶν οὔθ' ὑμεῖς ἐκείνων τὸἰνίον ἰδεῖν ἐδυνήθητε." τέλος δ' ἀφῆκε τὴνστρατηγίαν ὡς ἐξαδυνατῶν τῷ σώματι διὰτὴν ἀσθένειαν.[34] Ἐπεὶ δ' ἤδη τῶν Ἰταλῶν ἐγκεκλι-κότων ἐμνηστεύοντο πολλοὶ τὸν Μιθριδα-τικὸν πόλεμον ἐν Ῥώμῃ διὰ τῶν δημαγω-γῶν, παρὰ πᾶσαν ἐλπίδα Σουλπίκιος δή-

167

μέγας καὶ τοῖς ὅπλοις λαμπρός, ἐχρῆτο τῇφωνῇ θρασυτέρᾳ, καὶ προελθεῖν ἐκέλευεναὐτὸν εἰ ζῇ. παροξυνθεὶς δ' ὁ Πύρροςἐπέστρεψε βίᾳ [μετὰ] τῶν ὑπασπιστῶν,καὶ μετ' ὀργῆς αἵματι πεφυρμένος καὶ δει-νὸς ὀφθῆναι τὸ πρόσωπον ὠσάμενος δι'αὐτῶν, καὶ φθάσας τὸν βάρβαρον ἔπληξεκατὰ τῆς κεφαλῆς τῷ ξίφει πληγήν, ῥώμῃτε τῆς χειρὸς ἅμα καὶ βαφῆς ἀρετῇ τοῦ σι-δήρου μέχρι τῶν κάτω διαδραμοῦσαν, ὥσθ'ἑνὶ χρόνῳ περιπεσεῖν ἑκατέρωσε τὰ μέρητοῦ σώματος διχοτομηθέντος. τοῦτο τοὺςβαρβάρους ἐπέσχε τοῦ πρόσω χωρεῖν, ὥςτινα τῶν κρειττόνων θαυμάσαντας καὶ κα-ταπλαγέντας τὸν Πύρρον.Ὁ δὲ τὴν ἄλλην ὁδὸν ἀδεῶς διεξελθών,ἧκεν εἰς Τάραντα δισμυρίους πεζοὺς καὶτρισχιλίους ἱππεῖς κομίζων. ἀναλαβὼν δὲτῶν Ταραντίνων τοὺς κρατίστους, εὐθὺςἐπὶ Ῥωμαίους ἦγεν ἐν τῇ Σαυνίτιδι στρα-τοπεδεύοντας.

66

καὶ τεῦ κάρρων ἄλλος."[27] Ἐκ τούτου κατέβαινεν ἐπὶ τὴν Λακε-δαίμονα, καὶ τοῦ Κλεωνύμου κελεύοντος ἐξἐφόδου προσβαλεῖν, φοβηθεὶς ὁ Πύρρος,ὡς λέγεται, μὴ διαρπάσωσιν οἱ στρατιῶταιτὴν πόλιν ἐν νυκτὶ προσπεσόντες, ἐπέσχεν,εἰπὼν ὅτι ταὐτὸ ποιήσουσι μεθ' ἡμέραν.αὐτοί τε γὰρ ἦσαν ὀλίγοι καὶ ἀπαράσκευοιδιὰ τὸ αἰφνίδιον, ὅ τ' Ἄρευς οὐκ ἐτύγχανεπαρών, ἀλλ' ἐν Κρήτῃ Γορτυνίοις πολεμου-μένοις βοηθῶν. καὶ τοῦτο δὴ μάλιστα τὴνπόλιν ἔσωσε, δι' ἐρημίαν καὶ ἀσθένειαν κα-ταφρονηθεῖσαν. ὁ μὲν γὰρ Πύρρος οὐδέναμαχεῖσθαι νομίζων κατηυλίσατο, τοῦ δὲΚλεωνύμου τὴν οἰκίαν οἵ τε φίλοι καὶ εἵλω-τες οὕτως ἐκόσμησαν καὶ παρεσκεύασαν,ὡς δειπνήσοντος τοῦ Πύρρου παρ' αὐτῷ.γενομένης δὲ νυκτός, οἱ Λακεδαιμόνιοιπρῶτον μὲν ἐβουλεύσαντο τὰς γυναῖκας εἰςΚρήτην ἀποστέλλειν· αἱ δ' ἀντέστησαν,Ἀρχιδαμία δὲ καὶ ξίφος ἔχουσα πρὸς τὴν

75

μαρχος ἀνὴρ θρασύτατος παραγαγὼνΜάριον ἀπεδείκνυεν ἀνθύπατον στρατηγὸνἐπὶ Μιθριδάτην. καὶ ὁ δῆμος διέστη, τῶνμὲν αἱρουμένων τὰ Μαρίου, τῶν δὲ Σύλλανκαλούντων καὶ τὸν Μάριον ἐπὶ θερμὰ κε-λευόντων εἰς Βαΐας βαδίζειν καὶ τὸ σῶμαθεραπεύειν ὑπό τε γήρως καὶ ῥευμάτωνἀπειρηκός, ὡς αὐτὸς ἔλεγε. καὶ γὰρ ἦνἐκεῖ περὶ Μισηνοὺς τῷ Μαρίῳ πολυτελὴςοἰκία, τρυφὰς ἔχουσα καὶ διαίτας θηλυ-τέρας ἢ κατ' ἄνδρα πολέμων τοσούτων καὶστρατειῶν αὐτουργόν. ταύτην λέγεται μυ-ριάδων ἑπτὰ ἡμίσους Κορνηλία πρίασθαι,χρόνου δ' οὐ πάνυ πολλοῦ <δια>γενομένουΛεύκιος Λεύκολλος ὠνεῖται μυριάδων πε-ντήκοντα καὶ διακοσίων· οὕτως ταχέωςἀνέδραμεν ἡ πολυτέλεια, καὶ τοσαύτην ἐπί-δοσιν τὰ πράγματα πρὸς τρυφὴν ἔλαβεν.οὐ μὴν ἀλλὰ Μάριος φιλοτίμως πάνυ καὶμειρακιωδῶς ἀποτριβόμενος τὸ γῆρας καὶτὴν ἀσθένειαν, ὁσημέραι κατέβαινεν εἰς τὸ

168

τὴν οἰκίαν τῆς γυναικὸς ὁ Μάριος διακομι-σθεὶς καὶ λαβὼν ὅσων ἐδεῖτο, νυκτὸς ἐπὶθάλασσαν ἧκε καὶ νεὼς ἐπιβὰς εἰς Λιβύηνπλεούσης ἀπεπέρασεν.[36] Ὁ δὲ πρεσβύτης Μάριος ὡς ἀνήχθη,πνεύματι φορῷ κομιζόμενος παρὰ τὴν Ἰτα-λίαν, ἐφοβήθη Γεμίνιόν τινα τῶν ἐν Ταρρα-κίνῃ δυνατῶν ἐχθρὸν αὑτοῦ, καὶ τοῖς ναύ-ταις προεῖπεν εἴργεσθαι Ταρρακίνης. οἱ δ'ἐβούλοντο μὲν αὐτῷ χαρίζεσθαι, τοῦ δὲπνεύματος εἰς πελάγιον μεθισταμένου καὶκλύδωνα κατάγοντος πολύν, οὔτε τὸ πορ-θμεῖον ἐδόκει περικλυζόμενον ἀνθέξειν,τοῦ τε Μαρίου δυσφοροῦντος καὶ κακῶςἔχοντος ὑπὸ ναυτίας, μόλις ἀντιλαμβάνο-νται τῶν περὶ τὸ Κίρκαιον αἰγιαλῶν. τοῦδὲ χειμῶνος αὐξανομένου καὶ τῶν σιτίωνἐπιλιπόντων, ἐκβάντες ἐπλάζοντο πρὸςοὐδένα σκοπόν, ἀλλ' οἷα συμβαίνει ταῖς με-γάλαις ἀπορίαις ἀεὶ φεύγειν ἐκ τοῦ πα-ρόντος ὡς χαλεπωτάτου καὶ τὰς ἐλπίδας

173

Κλεωνύμῳ τὴν Σπάρτην, ἀλλὰ τὴν Πελο-πόννησον ἑαυτῷ κτώμενον, ἐπεὶ τῷ γελόγῳ καὶ πρὸς αὐτοὺς ἔξαρνος ἦν τοὺς Λα-κεδαιμονίους, πρεσβεύσαντας εἰς Μεγάληνπόλιν. ἔφη γὰρ ἐλευθερώσων τὰς ὑπ' Ἀντι-γόνῳ πόλεις ἀφῖχθαι, καὶ νὴ Δία τοὺς νεω-τέρους παῖδας εἰς Σπάρτην, εἰ μή τι κωλύ-ει, πέμψων ἐντραφησομένους τοῖς Λακωνι-κοῖς ἔθεσιν, ὡς τούτῳ πλέον ἔχοιεν ἤδητῶν πάντων βασιλέων. ταῦτα πλαττόμενοςκαὶ παράγων τοὺς ἐντυγχάνοντας αὐτῷκαθ' ὁδόν, ὡς πρῶτον ἥψατο τῆς Λακωνι-κῆς, ἁρπαγὴν ἐποιεῖτο καὶ λεηλασίαν.ἐγκαλούντων δὲ τῶν πρέσβεων, ὅτι μὴ κα-ταγγείλας πόλεμον ἐξενήνοχε πρὸς αὐτούς,"ἀλλ' οὐδ' ὑμᾶς" ἔφη "τοὺς Σπαρτιάταςἴσμεν ὅ τι ἂν μέλλητε ποιεῖν ἑτέροις προ-λέγοντας." εἷς δὲ τῶν παρόντων, ὄνομαΜανδρικλείδας, εἶπε τῇ φωνῇ λακωνίζων·"αἰ μὲν ἐσσὶ τύ γε θεός, οὐδὲν μὴ πάθωμεν·οὐ γὰρ ἀδικεῦμεν· αἰ δ' ἄνθρωπος, ἔσσεται

74

[25] Τῶν δὲ Σαυνιτῶν τά τε πράγματαδιέφθαρτο καὶ τοῦ φρονήματος ὑφεῖντο, κε-κρατημένοι μάχαις πολλαῖς ὑπὸ τῶν Ῥω-μαίων. ἐνῆν δέ τι καὶ πρὸς τὸν Πύρρον ὀρ-γῆς διὰ τὸν εἰς Σικελίαν πλοῦν· ὅθεν οὐπολλοὶ τούτων αὐτῷ συνῆλθον. πάντας δὲνείμας δίχα, τοὺς μὲν εἰς τὴν Λευκανίανἔπεμψεν, ἀντιληψομένους τοῦ ἑτέρου τῶνὑπάτων ὡς μὴ βοηθοίη, τοὺς δ' ἦγεν αὐτὸςἐπὶ Μάνιον Κούριον, <περὶ> πόλιν Βενεου-εντὸν ἱδρυμένον ἐν ἀσφαλεῖ καὶ περιμένο-ντα τὴν ἐκ τῆς Λευκανίας βοήθειαν· ἔστι δ'ὅτε καὶ μάντεων αὐτὸν οἰωνοῖς καὶ ἱεροῖςἀποτρεπόντων ἡσύχαζε. σπεύδων οὖν ὁΠύρρος ἐπιθέσθαι τούτοις πρὶν ἐκείνουςἐπελθεῖν, ἄνδρας τε τοὺς κρατίστους καὶτῶν θηρίων τὰ μαχιμώτατα λαβὼν νυκτὸςὥρμησεν ἐπὶ τὸ στρατόπεδον. περιιόντι δ'αὐτῷ μακρὰν καὶ δασεῖαν ὕλαις ὁδὸν οὐκἀντέσχε τὰ φῶτα, καὶ πλάναι τοῖς στρα-τιώταις συνέτυχον· καὶ περὶ ταῦτα γινο-

67

μικρὰ δ' ἀντιστὰς εἰσελάσαντι τῷ Σύλλᾳκαὶ ταχέως ἐκβιασθεὶς ἔφυγε. τῶν δὲ περὶαὐτὸν ὡς πρῶτον ἐξέπεσε τῆς πόλεως δια-σπαρέντων, σκότους ὄντος εἴς τι τῶν ἐπαυ-λίων αὑτοῦ Σολώνιον κατέφυγε. καὶ τὸνμὲν υἱὸν ἔπεμψεν ἐκ τῶν Μουκίου τοῦ πεν-θεροῦ χωρίων οὐ μακρὰν ὄντων τὰ ἐπιτή-δεια ληψόμενον, αὐτὸς δὲ καταβὰς εἰςὨστίαν, φίλου τινὸς Νουμερίου πλοῖοναὐτῷ παρασκευάσαντος, οὐκ ἀναμείναςτὸν υἱόν, ἀλλὰ Γράνιον ἔχων μεθ' αὑτοῦτὸν πρόγονον, ἐξέπλευσεν. ὁ δὲ νεανίας ὡςἦλθεν εἰς τὰ χωρία τοῦ Μουκίου, λαμ-βάνων τι καὶ σκευαζόμενος ἡμέρας κατα-λαβούσης οὐ παντάπασι τοὺς πολεμίουςἔλαθεν, ἀλλ' ἦλθον ἱππεῖς ἐλαύνοντες καθ'ὑπόνοιαν ἐπὶ τὸν τόπον· οὓς ὁ τῶν ἀγρῶνἐπιμελητὴς προϊδόμενος, ἔκρυψε τὸνΜάριον ἐν ἁμάξῃ κυάμους ἀγούσῃ, καὶβοῦς ὑποζεύξας ἀπήντα τοῖς ἱππεῦσιν, εἰςπόλιν ἐλαύνων τὴν ἅμαξαν. οὕτω δὲ πρὸς

172

πεδίον, καὶ μετὰ τῶν νεανίσκων γυμνα-ζόμενος ἐπεδείκνυε τὸ σῶμα κοῦφον μὲνὅπλοις, ἔποχον δὲ ταῖς ἱππασίαις, καίπεροὐκ εὐσταλὴς γεγονὼς ἐν γήρᾳ τὸν ὄγκον,ἀλλ' εἰς σάρκα περιπληθῆ καὶ βαρεῖαν ἐν-δεδωκώς. ἐνίοις μὲν οὖν ἤρεσκε ταῦταπράττων, καὶ κατιόντες ἐθεῶντο τὴν φιλο-τιμίαν αὐτοῦ καὶ τὰς ἁμίλλας, τοῖς δὲ βελ-τίστοις ὁρῶσιν οἰκτίρειν ἐπῄει τὴν πλεονε-ξίαν καὶ τὴν φιλοδοξίαν, ὅτι πλουσιώτατοςἐκ πένητος καὶ μέγιστος ἐκ μικροῦ γεγο-νώς, ὅρον οὐκ οἶδεν εὐτυχίας, οὐδὲ θαυμα-ζόμενος ἀγαπᾷ καὶ ἀπολαύων ἐν ἡσυχίᾳτῶν παρόντων, ἀλλ' ὥσπερ ἐνδεὴςἁπάντων εἰς Καππαδοκίαν καὶ τὸν Εὔξει-νον Πόντον ἄρας ἐκ θριάμβων καὶ δόξηςἐκφέρει τοσοῦτον γῆρας, Ἀρχελάῳ καὶ Νε-οπτολέμῳ τοῖς Μιθριδάτου σατράπαις δια-μαχούμενος. αἱ δὲ πρὸς ταῦτα τοῦ Μαρίουδικαιολογίαι παντάπασιν ἐφαίνοντο λη-ρώδεις· ἔφη γὰρ ἐθέλειν τὸν υἱὸν ἀσκῆσαι

169

μένης διατριβῆς, ἥ τε νὺξ ἐπέλιπε καὶ κα-ταφανὴς ἦν ἅμ' ἡμέρᾳ τοῖς πολεμίοις ἐπερ-χόμενος ἀπὸ τῶν ἄκρων, ὥστε θόρυβον πο-λὺν καὶ κίνησιν παρασχεῖν. οὐ μὴν ἀλλὰτῶν ἱερῶν τῷ Μανίῳ γενομένων, καὶ τοῦκαιροῦ βοηθεῖν ἀναγκάζοντος, ἐξελθὼνἐνέβαλε τοῖς πρώτοις καὶ τρεψάμενοςἐφόβησε πάντας, ὥστε καὶ πεσεῖν οὐκ ὀλί-γους καὶ τῶν ἐλεφάντων τινὰς ἁλῶναι κα-ταλειφθέντας. αὕτη τὸν Μάνιον ἡ νίκη κα-τήγαγε μαχόμενον εἰς τὸ πεδίον· καὶ συμ-βαλὼν ἐκ προδήλου, τὸ μὲν ἐτρέψατο τῶνπολεμίων, ἔστι δ' ᾗ βιασθεὶς ὑπὸ τῶν θηρί-ων καὶ συσταλεὶς πρὸς τὸ στρατόπεδον,τοὺς φύλακας ἐκάλει συχνοὺς ἐφεστῶταςτῷ χάρακι μετὰ τῶν ὅπλων καὶ ἀκμῆτας.οἱ δ' ἐπιφανέντες ἐκ τόπων ὀχυρῶν καὶ τὰθηρία βάλλοντες ἠνάγκασαν ἀποστρέφε-σθαι καὶ φυγῇ χωροῦντα διὰ τῶν συμ-μάχων ὀπίσω ταραχὴν ἀπεργάσασθαι καὶσύγχυσιν, ἣ τὸ νίκημα παρέδωκε τοῖς Ῥω-

68

ῦντος αὐτὸν ἐπὶ τὴν Λακεδαίμονα, προθύ-μως ὑπήκουσεν. ὁ δὲ Κλεώνυμος ἦν μὲνγένους βασιλικοῦ, δοκῶν δὲ βίαιος εἶναικαὶ μοναρχικός, οὔτ' εὔνοιαν οὔτε πίστινεἶχεν, ἀλλ' Ἄρευς ἐβασίλευε. καὶ τοῦτο μὲν[ἓν] ἦν κοινὸν ἔγκλημα καὶ πρεσβύτεροναὐτῷ πρὸς τοὺς πολίτας· γυναῖκα δὲ καλὴνκαὶ γένους βασιλικοῦ Χιλωνίδα τὴν Λεω-τυχίδου πρεσβύτερος ὢν ἔγημεν ὁ Κλεώνυ-μος. ἡ δ' Ἀκροτάτῳ τῷ Ἄρεως ἐπιμανε-ῖσα, μειρακίῳ καθ' ὥραν ἀκμάζοντι, λυπη-ρὸν ἐρῶντι τῷ Κλεωνύμῳ καὶ ἄδοξον ὁμοῦπαρεῖχε τὸν γάμον· οὐδένα γὰρ ἐλάνθανεΣπαρτιατῶν καταφρονούμενος ὑπὸ τῆς γυ-ναικός. οὕτω δὲ τῶν κατ' οἶκον ἀνιαρῶντοῖς πολιτικοῖς προσγενομένων, ὑπ' ὀργῆςκαὶ βαρυθυμίας ἐπῆγε τῇ Σπάρτῃ τὸν Πύρ-ρον, ἔχοντα δισμυρίους καὶ πεντακισχιλί-ους πεζούς, δισχιλίους δ' ἱππεῖς, ἐλέφα-ντας δ' εἰκοσιτέσσαρας· ὥστε τῷ μεγέθειτῆς παρασκευῆς εὐθὺς εἶναι κατάδηλον οὐ

73

παρὼν αὐτὸς ἐπὶ στρατείας.[35] Ταῦτα τὴν πόλιν ἐκ πολλῶν χρόνωνὕπουλον γεγενημένην καὶ νοσοῦσαν ἀνέρ-ρηξεν, εὐφυέστατον εὑρόντος ὄργανον Μα-ρίου πρὸς τὸν κοινὸν ὄλεθρον τὸ Σουλπικί-ου θράσος, ὃς διὰ τἆλλα πάντα θαυμάζωνκαὶ ζηλῶν τὸν Σατορνῖνον, ἀτολμίαν ἐπε-κάλει τοῖς πολιτεύμασιν αὐτοῦ καὶ μέλλη-σιν. αὐτὸς δὲ μὴ μέλλων ἑξακοσίους μὲνεἶχε περὶ αὑτὸν τῶν ἱππικῶν οἷον δορυ-φόρους, καὶ τούτους ἀντισύγκλητονὠνόμαζεν, ἐπελθὼν δὲ μεθ' ὅπλων ἐκκλη-σιάζουσι τοῖς ὑπάτοις, τοῦ μὲν ἑτέρου φυ-γόντος ἐξ ἀγορᾶς τὸν υἱὸν ἐγκαταλαβὼνἀπέσφαξε, Σύλλας δὲ παρὰ τὴν οἰκίαν τοῦΜαρίου διωκόμενος, οὐδενὸς ἂν προσδοκή-σαντος εἰσέπεσε· καὶ τοὺς μὲν διώκονταςἔλαθε δρόμῳ παρενεχθέντας, ὑπ' αὐτοῦ δὲΜαρίου λέγεται κατὰ θύρας ἑτέρας ἀσφα-λῶς ἀποπεμφθεὶς διεκπεσεῖν εἰς τὸ στρα-τόπεδον. αὐτὸς δὲ Σύλλας ἐν τοῖς ὑπομνή-

170

μασιν οὔ φησι καταφυγεῖν πρὸς τὸνΜάριον, ἀλλ' ἀπαλλαχθῆναι βουλευσόμε-νος ὑπὲρ ὧν Σουλπίκιος ἠνάγκαζεν αὐτὸνἄκοντα ψηφίσασθαι, περισχὼν ἐν κύκλῳξίφεσι γυμνοῖς καὶ συνελάσας πρὸς τὸνΜάριον, ἄχρι οὗ προελθὼν ἐκεῖθεν εἰς ἀγο-ρὰν ὡς ἠξίουν ἐκεῖνοι τὰς ἀπραξίας ἔλυσε.γενομένων δὲ τούτων, ὅ τε Σουλπίκιος ἤδηκρατῶν ἐπεχειροτόνησε τῷ Μαρίῳ τὴνστρατηγίαν, ὅ τε Μάριος ἐν παρασκευῇτῆς ἐξόδου καθειστήκει, καὶ δύο χιλιάρ-χους ἐξέπεμψε παραληψομένους τὸ Σύλλαστράτευμα. Σύλλας δὲ τοὺς στρατιώταςπαροξύνας -- ἦσαν δὲ τρισμυρίων καὶ πε-ντακισχιλίων οὐ μείους ὁπλῖται -- προήγα-γεν ἐπὶ τὴν Ῥώμην. τοὺς δὲ χιλιάρχουςοὓς ἔπεμψε Μάριος προσπεσόντες οἱ στρα-τιῶται διέφθειραν. πολλοὺς δὲ καὶ Μάριοςἐν Ῥώμῃ τῶν Σύλλα φίλων ἀνῃρήκει, καὶδούλοις ἐλευθερίαν ἐκήρυττεν ἐπὶ συμμα-χίᾳ· λέγονται δὲ τρεῖς μόνοι προσγενέσθαι.

171

μετὰ δὲ τὴν μάχην εὐθὺς ἀνελάμβανε τὰςπόλεις. τῶν δ' Αἰγαίων κρατήσας, τά τ'ἄλλα χαλεπῶς ἐχρήσατο τοῖς ἀνθρώποις,καὶ φρουρὰν Γαλατικὴν ἐν τῇ πόλει κατέλι-πε τῶν μετ' αὐτοῦ στρατευομένων. οἱ δὲΓαλάται, γένος ἀπληστότατον χρημάτωνὄντες, ἐπέθεντο τῶν βασιλέων αὐτόθι κε-κηδευμένων τοὺς τάφους ὀρύττειν, καὶ τὰμὲν χρήματα διήρπασαν, τὰ δ' ὀστᾶ πρὸςὕβριν διέρριψαν. τοῦτο κούφως ἔδοξε καὶὀλιγώρως ἐνεγκεῖν ὁ Πύρρος, ἢ δι' ἀσχολί-ας τινὰς ὑπερθέμενος, ἢ παρεὶς ὅλως διὰφόβον τὸ κολάσαι τοὺς βαρβάρους· ὅθενἤκουσε κακῶς ὑπὸ τῶν Μακεδόνων.Οὔπω δὲ τῶν πραγμάτων αὐτῷ βεβαιότη-τα καὶ σύστασιν ἐχόντων μόνιμον, ᾐωρεῖτοτῇ γνώμῃ πάλιν πρὸς ἑτέρας ἐλπίδας. καὶτὸν μὲν Ἀντίγονον ἐφυβρίζων ἀναίσχυντονἐκάλει, μὴ λαμβάνοντα θοἱμάτιον, ἀλλ' ἔτιτὴν πορφύραν φοροῦντα, Κλεωνύμου δὲτοῦ Σπαρτιάτου παραγενομένου καὶ καλο-

72

μαίοις, ἅμα δὲ καὶ τὸ κράτος τῆς ἡγεμονί-ας. καὶ γὰρ φρόνημα καὶ δύναμιν καὶ δόξανὡς ἄμαχοι προσλαβόντες ἐκ τῆς ἀρετῆςἐκείνης καὶ τῶν ἀγώνων, Ἰταλίαν μὲνεὐθύς, ὀλίγῳ δ' ὕστερον Σικελίαν κα-τέσχον.[26] Οὕτω μὲν οὖν ἐξέπεσε τῶν Ἰταλικῶνκαὶ Σικελικῶν ὁ Πύρρος ἐλπίδων, ἑξαετῆχρόνον ἀναλώσας περὶ τοὺς ἐκεῖ πολέμουςκαὶ τοῖς <μὲν> πράγμασιν ἐλαττωθείς, τὸδ' ἀνδρεῖον ἀνίκητον ἐν ταῖς ἥτταις διαφυ-λάξας, καὶ νομισθεὶς ἐμπειρίᾳ μὲν πολεμι-κῇ καὶ χειρὶ καὶ τόλμῃ πολὺ πρῶτος εἶναιτῶν καθ' αὑτὸν βασιλέων, ἃ δὲ ταῖς πράξε-σιν ἐκτᾶτο, ταῖς ἐλπίσιν ἀπολλύναι, δι'ἔρωτα τῶν ἀπόντων οὐδὲν εἰς ὃ δεῖ θέσθαιτῶν ὑπαρχόντων φθάσας. ὅθεν ἀπείκαζεναὐτὸν ὁ Ἀντίγονος κυβευτῇ πολλὰ βάλλο-ντι καὶ καλά, χρῆσθαι δ' οὐκ ἐπισταμένῳτοῖς πεσοῦσι.Κομίσας δ' εἰς Ἤπειρον ὀκτακισχιλίους

69

τὸν Μιθριδατικὸν στρατηγεῖν πόλεμον,εἶθ', ὥσπερ ἐπ' αὐτῶν εἰώθει τῶν ἀγώνων,σχήματα παντοδαπὰ καὶ κινήματα σώμα-τος μετὰ συντόνου κραυγῆς καὶ πυκνῶνἀλαλαγμάτων ἀποδιδόντος. οὕτως δεινὸςαὐτῷ καὶ δυσπαραμύθητος ἐκ φιλαρχίαςκαὶ ζηλοτυπίας ἔρως ἐντετήκει τῶν πράξε-ων ἐκείνων· δι' ὅν, ἔτη μὲν ἑβδομήκονταβεβιωκώς, ὕπατος δὲ πρῶτος ἀνθρώπωνἑπτάκις ἀνηγορευμένος, οἶκόν τε καὶ πλο-ῦτον ἀρκοῦντα βασιλείαις ὁμοῦ πολλαῖς κε-κτημένος, ὠδύρετο τὴν ἑαυτοῦ τύχην, ὡςἐνδεὴς καὶ ἀτελὴς ὧν ἐπόθει προαπο-θνῄσκων.[46] Πλάτων μὲν οὖν, ἤδη πρὸς τῷ τελευ-τᾶν γενόμενος, ὕμνει τὸν αὑτοῦ δαίμονακαὶ τὴν τύχην, ὅτι πρῶτον μὲν ἄνθρωπος,οὐκ ἄλογον τῇ φύσει θηρίον, εἶθ' Ἕλλην,οὐ βάρβαρος γένοιτο, πρὸς δὲ τούτοις ὅτιτοῖς Σωκράτους χρόνοις ἀπήντησεν ἡ γένε-σις αὐτοῦ. καὶ νὴ Δία τὸν Ταρσέα λέγουσιν

200

προσβλέψας δὲ τῷ Μαρίῳ λαμυρόν τι καὶγεγηθός, ἔστη πρῶτον ἐναντίον, εἶτα φω-νὴν ἀφῆκε λαμπρὰν καὶ παρεσκίρτησε παρ'αὐτὸν ὑπὸ γαυρότητος. ἐξ οὗ συμβαλὼν ὁΜάριος ἔφασκεν, ὡς διὰ θαλάσσης αὐτῷμᾶλλον ἢ διὰ γῆς ὑποδείκνυσι σωτηρίαν τὸδαιμόνιον· τὸν γὰρ ὄνον οὐ προσέχοντα τῇξηρᾷ τροφῇ πρὸς τὸ ὕδωρ ἀπ' αὐτοῦ τρα-πέσθαι. ταῦτα διαλεχθεὶς τῇ Φαννίᾳ καθ'αὑτὸν ἀνεπαύετο, τὴν θύραν τοῦ δωματίουπροσθεῖναι κελεύσας.[39] Βουλευομένοις δὲ τοῖς ἄρχουσι καὶ συ-νέδροις τῶν Μιντουρνησίων ἔδοξε μὴ μέλ-λειν, ἀλλὰ διαχρήσασθαι τὸν ἄνδρα. καὶτῶν μὲν πολιτῶν οὐδεὶς ὑπέστη τὸ ἔργον,ἱππεὺς δὲ Γαλάτης τὸ γένος ἢ Κίμβρος --ἀμφοτέρως γὰρ ἱστορεῖται -- λαβὼν ξίφοςἐπεισῆλθεν αὐτῷ. τοῦ δ' οἰκήματος, ἐν ᾧἔτυχε μέρει κατακείμενος, οὐ πάνυ λα-μπρὸν φῶς ἔχοντος, ἀλλ' ὄντος ἐπισκίου,λέγεται τὰ μὲν ὄμματα τοῦ Μαρίου φλόγα

181

πεζοὺς καὶ πεντακοσίους ἱππεῖς, χρήματαδ' οὐκ ἔχων, ἐζήτει πόλεμον ᾧ θρέψει τὸστράτευμα. καί τινων Γαλατῶν αὐτῷ προ-σγενομένων, ἐνέβαλεν εἰς Μακεδονίαν,Ἀντιγόνου τοῦ Δημητρίου βασιλεύοντος,ὡς ἁρπαγῇ καὶ λεηλασίᾳ χρησόμενος. ἐπεὶδὲ καὶ πόλεις ἐλάμβανε συχνὰς καὶ στρατι-ῶται δισχίλιοι μετέστησαν ὡς αὐτόν, ἐλπί-σας τι πλέον ὥρμησεν ἐπὶ τὸν Ἀντίγονον,καὶ περὶ τὰ Στενὰ προσπεσὼν συνετάραξετὴν στρατιὰν ἅπασαν. οἱ δ' ἐπὶ τῆς οὐραγί-ας τοῦ Ἀντιγόνου τεταγμένοι Γαλάται, συ-χνοὶ τὸ πλῆθος ὄντες, ὑπέστησανεὐρώστως, καὶ καρτερᾶς μάχης γενομένης,τούτων μὲν οἱ πλεῖστοι κατεκόπησαν, οἱ δὲτῶν ἐλεφάντων ἡγεμόνες ἐγκαταλαμβα-νόμενοι παρέδωκαν ἑαυτοὺς καὶ τὰ θηρίαπάντα. προσλαβὼν δ' ὁ Πύρρος τηλικαῦτα,καὶ τῇ τύχῃ μᾶλλον ἢ τοῖς λογισμοῖςχρώμενος, ἐπῆγε τῇ φάλαγγι τῶν Μακε-δόνων, ἀναπεπλησμένῃ ταραχῆς καὶ φόβου

70

διὰ τὴν ἧτταν. ὅθεν ἐμβολῆς μὲν ἔσχοντοκαὶ μάχης πρὸς αὐτόν· <ὁ> δὲ τὴν δεξιὰνπροτείνων καὶ στρατηγοὺς καὶ ταξιάρχουςἀνακαλούμενος, ἅπαντας ὁμαλῶς ἀπέστη-σε τοὺς πεζοὺς τοῦ Ἀντιγόνου. κἀκεῖνοςμὲν ὑποφεύγων ὅμως τῶν παραλίων τινὰςπόλεων κατέσχεν, ὁ δὲ Πύρρος <ἐν> εὐτυ-χήμασι τοσούτοις μέγιστον αὑτῷ πρὸςδόξαν οἰόμενος διαπεπρᾶχθαι τὸ περὶ τοὺςΓαλάτας, τὰ κάλλιστα καὶ λαμπρότατατῶν λαφύρων ἀνέθηκεν εἰς τὸ ἱερὸν τῆςἸτωνίδος Ἀθηνᾶς, τόδε τὸ ἐλεγεῖον ἐπι-γράψας·

Τοὺς θυρεοὺς ὁ Μολοσσὸς Ἰτωνίδι δῶρονἈθάνᾳΠύρρος ἀπὸ θρασέων ἐκρέμασεν Γαλατᾶν,πάντα τὸν Ἀντιγόνου καθελὼν στρατόν· οὐμέγα θαῦμα·αἰχμηταὶ καὶ νῦν καὶ πάρος Αἰακίδαι.

71

πολλὴν ἐκβάλλοντα τῷ στρατιώτῃ φα-νῆναι, φωνὴν δὲ μεγάλην ἐκ τοῦ παλισκίουγενέσθαι· "σὺ δὴ τολμᾷς ἄνθρωπε ΓάιονΜάριον ἀνελεῖν;" ἐξῆλθεν οὖν εὐθὺς ὁ βάρ-βαρος φυγῇ, καὶ τὸ ξίφος ἐν μέσῳ καταβα-λὼν ἐχώρει διὰ θυρῶν, τοῦτο μόνον βοῶν·"οὐ δύναμαι Γάιον Μάριον ἀποκτεῖναι."πάντας οὖν ἔκπληξις ἔσχεν, εἶτ' οἶκτος καὶμετάνοια τῆς γνώμης καὶ κατάμεμψις ἑαυ-τῶν, ὡς βούλευμα βεβουλευκότων ἄνομονκαὶ ἀχάριστον ἐπ' ἀνδρὶ σωτῆρι τῆς Ἰταλί-ας, ᾧ μὴ βοηθῆσαι δεινὸν ἦν. "ἴτω δ' οὖνὅπῃ χρῄζει φυγάς, ἀνατλησόμενος ἀλλα-χόθι τὸ μεμορμένον. ἡμῖν δ' εὐχώμεθα μὴνεμεσῆσαι θεούς, Μάριον ἄπορον καὶ γυ-μνὸν ἐκ τῆς πόλεως ἐκβαλοῦσιν." ὑπὸτοιούτων λογισμῶν εἰσπεσόντες ἀθρόοι καὶπερισχόντες αὐτὸν ἐξῆγον ἐπὶ τὴν θάλασ-σαν. ἄλλου δ' ἄλλο τι προθύμως ὑπηρετο-ῦντος καὶ σπευδόντων ἁπάντων, ἐγίνετοτριβὴ τοῦ χρόνου. τὸ γὰρ τῆς λεγομένης

182

νώμενος. τέλος δ' ὡς ἧκέ τις ἀπαγγέλλωνἀπὸ θαλάσσης , Νέοι προσπίπτοντες αὐτῷφόβοι, τὰ μὲν δέει τοῦ μέλλοντος, τὰ δ'ὥσπερ ἄχθει καὶ κόρῳ τῶν παρόντων, ῥο-πῆς βραχείας ἐπιγενομένης, εἰς νόσον κα-τηνέχθη πλευρῖτιν, ὡς ἱστορεῖ Ποσει-δώνιος ὁ φιλόσοφος, αὐτὸς εἰσελθεῖν καὶδιαλεχθῆναι περὶ ὧν ἐπρέσβευεν ἤδη νοσο-ῦντι φάσκων αὐτῷ. Γάιος δέ τις Πίσωνἀνὴρ ἱστορικὸς ἱστορεῖ τὸν Μάριον ἀπὸδείπνου περιπατοῦντα μετὰ τῶν φίλων ἐνλόγοις γενέσθαι περὶ τῶν καθ' ἑαυτὸνπραγμάτων, ἄνωθεν ἀρξάμενον· καὶ τὰςἐπ' ἀμφότερα πολλάκις μεταβολὰς ἀφηγη-σάμενον, εἰπεῖν ὡς οὐκ ἔστι νοῦν ἔχοντοςἀνδρὸς ἔτι τῇ τύχῃ πιστεύειν ἑαυτόν· ἐκ δὲτούτου τοὺς παρόντας ἀσπασάμενον καὶκατακλινέντα συνεχῶς ἡμέρας ἑπτὰ τελευ-τῆσαι. τινὲς δὲ τὴν φιλοτιμίαν αὐτοῦ φασινἐν τῇ νόσῳ παντάπασιν ἀποκαλυφθεῖσανεἰς ἄτοπον ἐξοκεῖλαι παρακοπήν, οἰομένου

199

ὑφέξοντα. καὶ τοῦ δόγματος τούτου γρα-φέντος, εἰσελθὼν ἐκεῖνος οὐκ ἔπαθε νέουπάθος ἀπὸ μηδενὸς λαμπροῦ προεληλυ-θότος ἄρτι πρὸς τὴν πολιτείαν, ἀλλ' ἑαυτῷδιδοὺς ἤδη φρονεῖν ἡλίκον αἱ μετέπειταπράξεις ἔδωκαν, ἠπείλησε τὸν Κόττανἀπάξειν εἰς τὸ δεσμωτήριον, εἰ μὴ δια-γράψει τὸ δόγμα. τοῦ δὲ πρὸς Μέτελλοντραπομένου καὶ γνώμην ἐρωτῶντος,Μέτελλος μὲν ἀναστὰς συνηγόρει τῷὑπάτῳ, Μάριος δὲ τὸν ὑπηρέτην μεταπεμ-ψάμενος ἔξωθεν ἐκέλευεν ἀπάγειν αὐτὸντὸν Μέτελλον εἰς τὸ δεσμωτήριον. ἐκείνουδὲ τοὺς ἄλλους ἐπικαλουμένου δημάρχους,ἐβοήθει μὲν οὐδείς, ἡ δὲ σύγκλητος εἴξασαπροήκατο τὸ δόγμα. καὶ λαμπρὸς ἐξελάσαςὁ Μάριος εἰς τὸ πλῆθος ἐκύρωσε τὸννόμον, δόξας ἄκαμπτος μὲν εἶναι πρὸςφόβον, ἄτρεπτος δ' ὑπ' αἰδοῦς, δεινὸς δὲκατὰ τῆς βουλῆς ἀνίστασθαι, χάριτι τῶνπολλῶν δημαγωγῶν. οὐ μὴν ἀλλὰ ταύτην

100

βιαζόμενος εἰς τὴν πόλιν. κραυγῆς δὲ τῶνκατὰ τοῦτο τεταγμένων γενομένης καὶδρόμου καὶ ἀλαλαγμοῦ τῶν γυναικῶν, ἤδηδιεξελαύνοντι τῷ Πύρρῳ καὶ προσκειμένῳτοῖς κατὰ πρόσωπον ἐξήλατο Κρητικῷβέλει πληγεὶς ὁ ἵππος ὑπὸ τὴν γαστέρα καὶκατέβαλε δυσθανατῶν τὸν Πύρρον εἰςτόπους ὀλισθηροὺς καὶ κατάντεις. θορυ-βουμένων δὲ περὶ τοῦτον τῶν ἑταίρων,ἐπέδραμον οἱ Σπαρτιᾶται, καὶ χρώμενοιτοῖς βέλεσιν ἐξέωσαν ἅπαντας. ἐκ δὲ τού-του καὶ τὴν ἄλλην μάχην ἔπαυεν, οἰόμενοςἐνδώσειν τι τοὺς Λακεδαιμονίους, σχεδὸνἁπάντων κατατετρωμένων αὐτοῖς, πεπτω-κότων δὲ πολλῶν. ἡ δ' ἀγαθὴ τύχη τῆςπόλεως, εἴτε πεῖραν ἀρετῆς λαμβάνουσατῶν ἀνδρῶν, εἴθ' ἑαυτῆς ὅσην ἐν ἀπόροιςἔχει δύναμιν ἀπόδειξιν διδοῦσα, μοχθηρὰςἤδη τῶν Λακεδαιμονίων ἐχόντων τὰς ἐλπί-δας, Ἀμεινίαν τε Φωκέα τῶν Ἀντιγόνουστρατηγῶν ἐκ Κορίνθου βοηθήσαντα πα-

81

νῶν ἀγώνων καὶ φόβων ὑπ' ἐμπειρίας δει-νῶν καὶ καμάτου τρέμουσαν οὐκ ἀνέφερε,λογιζόμενος ὡς οὐ πρὸς Ὀκτάβιον οὐδὲΜερούλαν σύγκλυδος ὁμίλου καὶ στα-σιώδους ὄχλου στρατηγοὺς ὁ κίνδυνοςἔσοιτο, Σύλλας δ' ἐκεῖνος ἔπεισιν ὁ τῆς πα-τρίδος αὐτὸν ἐξελάσας πάλαι, νῦν δὲ Μι-θριδάτην συνεσταλκὼς εἰς τὸν ΕὔξεινονΠόντον. ὑπὸ τοιούτων θραυόμενος λογι-σμῶν, καὶ τὴν μακρὰν ἄλην αὑτοῦ καὶ φυ-γὰς καὶ κινδύνους διὰ γῆς καὶ θαλάττηςἐλαυνομένου λαμβάνων πρὸ ὀφθαλμῶν, εἰςἀπορίας ἐνέπιπτε δεινὰς καὶ νυκτερινὰ δεί-ματα καὶ ταραχώδεις ὀνείρους, ἀεί τινοςἀκούειν φθεγγομένου δοκῶν·δειναὶ γὰρ κοῖται καὶ ἀποιχομένοιο λέο-ντος.μάλιστα δὲ πάντων φοβούμενος τὰς ἀγρυ-πνίας, ἐνέβαλεν εἰς πότους ἑαυτὸν καὶμέθας ἀώρους καὶ παρ' ἡλικίαν, ὥσπερἀπόδρασιν τῶν φροντίδων τὸν ὕπνον μηχα-

198

Μαρίκας ἄλσος, ὃ σέβονται καὶ παραφυ-λάττουσι μηθὲν ἐκεῖθεν ἐκκομισθῆναι τῶνεἰσκομισθέντων, ἐμποδὼν ἦν τῆς ἐπὶθάλασσαν ὁδοῦ, καὶ κύκλῳ περιιόντας ἔδειβραδύνειν, ἄχρι οὗ τῶν πρεσβυτέρων τιςἐκβοήσας ἔφη μηδεμίαν ἄβατον μηδ'ἀπόρευτον ὁδὸν εἶναι δι' ἧς σῴζεταιΜάριος, καὶ πρῶτος αὐτὸς λαβών τι τῶνκομιζομένων ἐπὶ ναῦν διὰ τοῦ τόπου διε-ξῆλθε.[40] Τοιαύτῃ προθυμίᾳ ταχὺ πάντων συ-μπορισθέντων, καὶ Βηλαίου τινὸς ναῦν τῷΜαρίῳ παρασχόντος, ὃς ὕστερον πίνακατῶν πράξεων ἐκείνων γραψάμενος ἀνέθη-κεν εἰς τὸ ἱερὸν ὅθεν ἐμβὰς ὁ Μάριος ἀνή-χθη, τῷ φέροντι χρώμενος ἐφέρετό [δὲ]πως κατὰ τύχην πρὸς Αἰναρίαν τὴν νῆσον,ὅπου τὸν Γράνιον καὶ τοὺς ἄλλους φίλουςεὑρών, ἔπλει μετ' αὐτῶν ἐπὶ Λιβύης. ὕδα-τος δ' ἐπιλιπόντος αὐτούς, ἀναγκαίως Σι-κελίᾳ κατὰ τὴν Ἐρυκίνην προσέσχον. ἔτυ-

183

ρεισήγαγε μετὰ ξένων, καὶ τοῦτον ἄρτι δε-δεγμένων, ὁ βασιλεὺς αὐτοῖς Ἄρευς ἧκενἐκ Κρήτης, δισχιλίους στρατιώτας κομί-ζων. αἵ τε δὴ γυναῖκες εὐθὺς ἐπὶ τὰς οἰκίαςἐσκεδάσθησαν, οὐδὲν ἔτι πολυπραγμονεῖνἀξιοῦσαι τῶν πολεμικῶν, καὶ τοὺς παρ'ἡλικίαν ἐν τοῖς ὅπλοις ὑπ' ἀνάγκης γενο-μένους ἀφέντες, αὑτοὺς ἐπὶ τὴν μάχην ἔτα-ξαν.[30] Τὸν δὲ Πύρρον ἔσχε μέν τις ἀλκὴ καὶφιλοτιμία μᾶλλον διὰ τοὺς προσγεγονόταςκρατῆσαι τῆς πόλεως· ὡς δ' οὐδὲν ἐπέραι-νε, πληγὰς λαβὼν ἀπέστη καὶ τὴν χώρανἐπόρθει, διανοούμενος αὐτόθι χειμάσαι.Τὸ δὲ χρεὼν ἦν ἄφυκτον. ἐν γὰρ Ἄργειστάσις ἦν Ἀριστέου πρὸς Ἀρίστιππον. ἐπεὶδ' ὁ Ἀρίστιππος ἐδόκει χρῆσθαι φίλῳ τῷἈντιγόνῳ, φθάσας ὁ Ἀριστέας ἐκάλει τὸνΠύρρον εἰς τὸ Ἄργος. ὁ δ' ἐλπίδας ἐξ ἐλπί-δων ἀεὶ κυλίνδων, καὶ ταῖς μὲν εὐτυχίαιςἐπ' ἄλλας χρώμενος ἀφορμαῖς, ἃ δ' ἔπταιεν

82

τῶν παρόντων ἑνὸς εἴτ' ἀληθῶς διαπορή-σαντος εἴτε πρὸς ἡδονὴν ἐρομένου τὸν Σκι-πίωνα, τίνα δὴ τοιοῦτον ἕξει μετ' ἐκεῖνονἡγεμόνα καὶ προστάτην ὁ Ῥωμαίωνδῆμος, ὑπερκατακειμένου τοῦ Μαρίου τῇχειρὶ τὸν ὦμον ἠρέμα πατάξας ὁ Σκιπίων"τάχα δὲ τοῦτον" εἶπεν. οὕτως εὐφυὴς ἦν ὁμὲν ἐκ μειρακίου φανῆναι μέγας, ὁ δ' ἀπὸτῆς ἀρχῆς τὸ τέλος νοῆσαι.[4] Τὸν δ' οὖν Μάριον ὑπὸ ταύτης λέγεταιμάλιστα τῆς φωνῆς ὥσπερ ὑπὸ θείας κλη-δόνος ἐπαρθέντα ταῖς ἐλπίσιν ὁρμῆσαιπρὸς τὴν πολιτείαν, καὶ τυχεῖν δημαρχίαςΚαικιλίου Μετέλλου <συ>σπουδάσαντος,οὗ τὸν οἶκον ἐξ ἀρχῆς καὶ πατρόθεν ἐθε-ράπευεν. ἐν δὲ τῇ δημαρχίᾳ νόμον τινὰπερὶ ψηφοφορίας γράφοντος αὐτοῦ, δοκο-ῦντα τῶν δυνατῶν ἀφαιρεῖσθαι τὴν περὶτὰς κρίσεις ἰσχύν, ἐνιστάμενος Κόττας ὁὕπατος συνέπεισε τὴν βουλὴν τῷ μὲν νόμῳμάχεσθαι, τὸν δὲ Μάριον καλεῖν λόγον

99

χε δὲ περὶ τοὺς τόπους ἐκείνους ὁ Ῥωμαί-ων ταμίας παραφυλάσσων, καὶ μικροῦ μὲναὐτὸν ἀποβάντα τὸν Μάριον εἷλεν,ἀπέκτεινε δὲ περὶ ἑκκαίδεκα τῶν ὑδρευο-μένων. Μάριος δὲ κατὰ σπουδὴν ἀναχθεὶςκαὶ διαπεράσας τὸ πέλαγος πρὸς Μήνιγγατὴν νῆσον, ἐνταῦθα διαπυνθάνεται πρῶτον,ὡς ὁ παῖς αὐτοῦ διασέσῳσται μετὰ Κεθή-γου καὶ πορεύονται πρὸς τὸν βασιλέα τῶνΝομάδων Ἰάμψαν, δεησόμενοι βοηθεῖν. ἐφ'οἷς μικρὸν ἀναπνεύσας, ἐθάρρησεν ἀπὸ τῆςνήσου πρὸς τὴν Καρχηδονίαν προσβαλεῖν.ἐστρατήγει δὲ τῆς Λιβύης τότε Σεξτίλιος,ἀνὴρ Ῥωμαῖος οὔτε φαῦλον οὐθὲν οὔτεχρηστὸν ἐκ Μαρίου προειληφώς, ἀλλ' ὅσονἀπ' οἴκτου τι προσδοκώμενος ὠφελήσειν.ἄρτι δ' αὐτοῦ μετ' ὀλίγων ἀποβεβηκότος,ὑπηρέτης ἀπαντήσας καὶ καταστὰς ἐναντί-ον εἶπεν· "ἀπαγορεύει σοι Σεξτίλιος ὁστρατηγὸς ὦ Μάριε Λιβύης ἐπιβαίνειν· εἰδὲ μή, φησὶν ἀμυνεῖν τοῖς τῆς βουλῆς δόγ-

184

πάζοντες καὶ μιαιφονοῦντες, ἕως οἱ περὶΚίνναν καὶ Σερτώριον συμφρονήσαντεςἐπέθεντο κοιμωμένοις αὐτοῖς ἐν τῷ στρα-τοπέδῳ καὶ κατηκόντισαν ἅπαντας.[45] Ἐν τούτῳ δ' ὥσπερ τροπαίας τινὸςἀμειβούσης ἐφοίτων ἄγγελοι πανταχόθεν,ὡς Σύλλας συνῃρηκὼς τὸν Μιθριδατικὸνπόλεμον καὶ τὰς ἐπαρχίας ἀνειληφὼς ἐπι-πλέοι μετὰ πολλῆς δυνάμεως. καὶ τοῦτοβραχεῖαν ἐπίσχεσιν ἐποίησε καὶ παῦλανὀλίγην ἀφάτων κακῶν, ὅσον οὔπω τὸνπόλεμον ἥκειν ἐπ' αὐτοὺς οἰομένων. ὕπα-τος μὲν οὖν ἀπεδείχθη τὸ ἕβδομον Μάριος,καὶ προελθὼν αὐταῖς Καλάνδαις Ἰανουαρί-αις, ἔτους ἀρχῇ, Σέξτον τινὰ Λικίννιον κα-τεκρήμνισεν· ὃ κἀκείνοις καὶ τῇ πόλει τῶναὖθις ἐδόκει κακῶν γεγονέναι σημεῖονμέγιστον. αὐτὸς δ' ἤδη τοῖς τε πόνοις ἀπει-ρηκὼς καὶ ταῖς φροντίσιν οἷον ὑπέραντλοςὢν καὶ κατάπονος, τὴν ψυχὴν πρὸς τοσαύ-την αὖθις ἐπίνοιαν νέου πολέμου καὶ και-

197

[3] Γενόμενος δὲ γονέων παντάπασινἀδόξων, αὐτουργῶν δὲ καὶ πενήτων, πα-τρὸς μὲν ὁμωνύμου, μητρὸς δὲ Φουλκινί-ας, ὀψέ ποτε πόλιν εἶδε καὶ τῶν ἐν πόλειδιατριβῶν ἐγεύσατο, τὸν δ' ἄλλον χρόνονἐν κώμῃ Κερεατίνων τῆς Ἀρπίνης δίαιτανεἶχε, πρὸς μὲν ἀστεῖον καὶ γλαφυρὸν βίονἀγροικοτέραν, σώφρονα δὲ καὶ ταῖς πάλαιῬωμαίων τροφαῖς ἐοικυῖαν. πρώτην δὲστρατείαν στρατευσάμενος ἐπὶ Κελτίβη-ρας, ὅτε Σκιπίων Ἀφρικανὸς Νομαντίανἐπολιόρκει, τὸν στρατηγὸν οὐκ ἐλάνθανενἀνδρείᾳ τῶν ἄλλων νέων διαφέρων, καὶ τὴνμεταβολὴν τῆς διαίτης, ἣν ὑπὸ τρυφῆς καὶπολυτελείας διεφθαρμένοις ἐπῆγε τοῖςστρατεύμασιν ὁ Σκιπίων, εὐκολώταταπροσδεχόμενος. λέγεται δὲ καὶ πολέμιονἄνδρα συστὰς καταβαλεῖν ἐν ὄψει τοῦστρατηγοῦ. διὸ ταῖς τ' ἄλλαις προήγετο τι-μαῖς ὑπ' αὐτοῦ, καί ποτε λόγου μετὰ δε-ῖπνον ἐμπεσόντος ὑπὲρ στρατηγῶν, καὶ

98

ἑτέροις βουλόμενος ἀναπληροῦν πράγμα-σιν, οὔθ' ἧτταν οὔτε νίκην ὅρον ἐποιεῖτοτοῦ ταράττεσθαι καὶ ταράττειν. εὐθὺς οὖνἀνεζεύγνυεν ἐπὶ τὸ Ἄργος. ὁ δ' Ἄρευςἐνέδρας τε πολλὰς ὑφεὶς καὶ καταλαβὼν τὰχαλεπώτατα τῆς ὁδοῦ, περιέκοπτε τοὺςΓαλάτας καὶ τοὺς Μολοσσοὺς ὀπισθοφυλα-κοῦντας. τῷ δὲ Πύρρῳ προείρητο μὲν ἐκτῶν ἱερῶν ἀλόβων γενομένων ὑπὸ τοῦμάντεως ἀποβολή τινος τῶν ἀναγκαίων,παρὰ δὲ τὸν καιρὸν τότε τῷ θορύβῳ καὶ τῷκινήματι τὸν λογισμὸν ἐκκρουσθείς,ἐκέλευσε τὸν υἱὸν Πτολεμαῖον λαβόντατοὺς ἑταίρους παραβοηθεῖν, αὐτὸς δὲ θᾶτ-τον ἐκ τῶν στενῶν ἐφελκόμενος τὴν στρα-τιὰν ὑπῆγεν. ὀξείας δὲ περὶ τὸν Πτολεμα-ῖον μάχης γενομένης, καὶ τῶν ἐπιλέκτωνΛακεδαιμονίων, ὧν Εὔαλκος ἡγεῖτο, τοῖςμαχομένοις πρὸ αὐτοῦ συμπλεκομένων,ἀνὴρ πλήκτης καὶ δραμεῖν ὀξύς, Ὄροισ-σος ὄνομα, Κρὴς Ἀπτεραῖος, ἐκ πλαγίου

83

βλέψαι, κάτω δὲ κύψαντες ἐδάκρυον ἅπα-ντες. διατριβῆς δὲ γενομένης, ἀναβὰς ὁἌννιος ὁρᾷ τὸν μὲν Ἀντώνιον διαλεγόμε-νον, τοὺς δὲ στρατιώτας ἐκπεπληγμένουςκαὶ κατακεκηλημένους ὑπ' αὐτοῦ· κακίσαςοὖν ἐκείνους καὶ προσδραμὼν αὐτὸς ἀπο-τέμνει τὴν κεφαλήν. Κάτλος δὲ Λουτάτιος<ὁ> Μαρίῳ συνάρξας καὶ συνθριαμβεύσαςἀπὸ Κίμβρων, ἐπεὶ πρὸς τοὺς δεομένουςὑπὲρ αὐτοῦ καὶ παραιτουμένους ὁ Μάριοςτοσοῦτον μόνον εἶπεν "ἀποθανεῖν δεῖ", κα-τακλεισάμενος εἰς οἴκημα καὶ πολλοὺς ἄν-θρακας ἐκζωπυρήσας ἀπεπνίγη. ῥιπτου-μένων δὲ τῶν σωμάτων ἀκεφάλων καὶ πα-τουμένων ἐν ταῖς ὁδοῖς, ἔλεος οὐκ ἦν, ἀλλὰφρίκη καὶ τρόμος ἁπάντων πρὸς τὴν ὄψιν.ἠνία δὲ μάλιστα τὸν δῆμον ἡ τῶν καλου-μένων Βαρδυαίων ἀσέλγεια. τοὺς γὰρ δε-σπότας ἐν ταῖς οἰκίαις σφάττοντες, ᾔσχυ-νον μὲν αὐτῶν παῖδας, ἐμείγνυντο δὲ βίᾳταῖς δεσποίναις, ἀκατάσχετοι δ' ἦσαν ἁρ-

196

μασιν, ὡς Ῥωμαίων πολεμίῳ χρώμενος."ταῦτ' ἀκούσαντα τὸν Μάριον ὑπὸ λύπηςκαὶ βαρυθυμίας ἀπορία λόγων ἔσχε, καὶπολὺν χρόνον ἡσυχίαν ἦγε, δεινὸν εἰς τὸνὑπηρέτην ἀποβλέπων. ἐρομένου δ' ἐκείνουτί φράζῃ καὶ τί λέγῃ πρὸς τὸν στρατηγόν,ἀπεκρίνατο μέγα στενάξας· "ἄγγελλε τοί-νυν ὅτι Γάιον Μάριον ἐν τοῖς Καρχηδόνοςἐρειπίοις φυγάδα καθεζόμενον εἶδες", οὐκακῶς ἅμα τήν τε τῆς πόλεως ἐκείνης τύ-χην καὶ τὴν ἑαυτοῦ μεταβολὴν ἐν παρα-δείγματος λόγῳ θέμενος.Ἐν τούτῳ δ' Ἰάμψας ὁ βασιλεὺς τῶν Νο-μάδων ἐπαμφοτερίζων τοῖς λογισμοῖς, ἐντιμῇ μὲν ἦγε τοὺς περὶ τὸν νέον Μάριον,ἀπιέναι δὲ βουλομένους ἔκ τινος ἀεὶ προ-φάσεως κατεῖχε, καὶ δῆλος ἦν ἐπ' οὐδενὶχρηστῷ ποιούμενος τὴν ἀναβολήν. οὐ μὴνἀλλὰ συμβαίνει τι τῶν <ἀπ>εικότων αὐτο-ῖς πρὸς σωτηρίαν. ὁ γὰρ νέος Μάριοςεὐπρεπὴς ὢν τὴν ὄψιν ἠνία τινὰ τῶν παλ-

185

παραδραμὼν ἀγωνιζόμενον ἐκθύμως τὸννεανίσκον ἐπάταξε καὶ κατέβαλε. πεσόντοςδ' ἐκείνου καὶ τροπῆς γενομένης τῶν περὶαὐτόν, οἱ Λακεδαιμόνιοι διώκοντες καὶκρατοῦντες ἔλαθον εἰς τὸ πεδίον συνεμβα-λόντες καὶ ἀποληφθέντες ὑπὸ τῶν ὁπλι-τῶν· ἐφ' οὓς ὁ Πύρρος, ἄρτι τὸν θάνατοντοῦ παιδὸς ἀκηκοὼς καὶ περιπαθῶν,ἐπέστρεψε τοὺς ἱππεῖς τῶν Μολοσσῶν. καὶπρῶτος εἰσελάσας ἐνεπίμπλατο φόνου τῶνΛακεδαιμονίων, ἀεὶ μέν τις ἄμαχος καὶδεινὸς ἐν τοῖς ὅπλοις φαινόμενος, τότε δ'ὑπερβάλλων τόλμῃ καὶ βίᾳ τοὺς προτέρουςἀγῶνας. ἐπεὶ δ' ἐπέβαλε τῷ Εὐάλκῳ τὸνἵππον, ὁ μὲν ἐκ πλαγίου παραστὰς μικρὸνἐδέησε τῷ ξίφει τὴν ἐπὶ τῆς ἡνίας χεῖραδιακόψαι τοῦ Πύρρου, τὴν δ' ἡνίαν πα-τάξας ἀπέκοψεν. ὁ δὲ Πύρρος ἅμα τῇ πλη-γῇ τοῦ δόρατος διελάσας ἐκεῖνον, ἀπερρύητοῦ ἵππου, καὶ πεζὸς ἤδη πάντας ἐπὶ τῷΕὐάλκῳ μαχομένους ἀπέκτεινε τοὺς λο-

84

παιδείας μεταλαβών, ἄκρατον ἐν ταῖς ἐξου-σίαις τὸν θυμὸν ἔσχε. λέγεται δὲ μήτεγράμματα μαθεῖν Ἑλληνικὰ μήτε γλώττῃπρὸς μηδὲν Ἑλληνίδι χρῆσθαι τῶν σπου-δῆς ἐχομένων, ὡς γελοῖον γράμματα μαν-θάνειν ὧν οἱ διδάσκαλοι δουλεύοιενἑτέροις· μετὰ δὲ τὸν δεύτερον θρίαμβον ἐπὶναοῦ τινος καθιερώσει θέας Ἑλληνικὰς πα-ρέχων, εἰς τὸ θέατρον ἐλθὼν καὶ μόνον κα-θίσας εὐθὺς ἀπαλλαγῆναι. ὥσπερ οὖν Ξενο-κράτει τῷ φιλοσόφῳ σκυθρωποτέρῳ δοκο-ῦντι τὸ ἦθος εἶναι πολλάκις εἰώθει λέγειν ὁΠλάτων· "ὦ μακάριε Ξενόκρατες, θῦε ταῖςΧάρισιν", οὕτως εἴ τις ἔπεισε Μάριον θύεινταῖς Ἑλληνικαῖς Μούσαις καὶ Χάρισιν,οὐκ ἂν ἐκπρεπεστάταις στρατηγίαις καὶπολιτείαις ἀμορφοτάτην ἐπέθηκε , ὑΠὸ θυ-μοῦ καὶ φιλαρχίας ἀώρου καὶ πλεονεξιῶνἀπαρηγορήτων εἰς ὠμότατον καὶ ἀγριώτα-τον γῆρας ἐξοκείλας. ταῦτα μὲν οὖν ἐπὶτῶν πράξεων αὐτῶν εὐθὺς θεωρείσθω.

97

λακίδων τοῦ βασιλέως παρ' ἀξίαν πράτ-των· ὁ δ' οἶκτος οὗτος ἀρχὴ καὶ πρόφασιςἦν ἔρωτος. τὸ μὲν οὖν πρῶτον ἀπετρίβετοτὴν ἄνθρωπον· ὡς δ' οὔτε φυγῆς ἑτέρανὁδὸν ἑώρα, καὶ τὰ παρ' ἐκείνης σπου-δαιότερον ἢ πρὸς ἡδονὴν ἀκόλαστον διε-πράττετο, δεξάμενος τὴν φιλοφροσύνηνκαὶ συνεκπεμφθεὶς ὑπ' αὐτῆς ἀπέδρα μετὰτῶν φίλων καὶ διέφυγε πρὸς τὸν Μάριον.ἐπεὶ δ' ἀλλήλους ἠσπάσαντο, πορευόμενοιπαρὰ τὴν θάλασσαν ἐντυγχάνουσι σκορπί-οις μαχομένοις· καὶ τὸ σημεῖον ἐφάνη τῷΜαρίῳ πονηρόν. εὐθὺς οὖν ἁλιάδος ἐπι-βάντες εἰς Κέρκιναν διεπέρων νῆσον,ἀπέχουσαν οὐ πολὺ τῆς ἠπείρου· καὶ τοσο-ῦτον ἔφθασαν, ὅσον ἀνηγμένων αὐτῶν ἱπ-πεῖς ὁρᾶσθαι παρὰ τοῦ βασιλέως ἐλαύνο-ντας ἐπὶ τὸν τόπον ὅθεν ἀνήχθησαν. τοῦτονοὐδενὸς ἐλάττονα <τὸν> κίνδυνον ἔδοξενἐκφυγεῖν ὁ Μάριος.

186

κρυπτόμενον, ἀσεβὴς καὶ μιαρὸς ὢν ὁκάπηλος ἅμα τῷ τὸν οἰκέτην ἀπελθεῖναὐτὸς συνέτεινε πρὸς Μάριον ἤδη περὶ δε-ῖπνον ὄντα, καὶ προσαχθεὶς ὡμολόγησε πα-ραδώσειν αὐτῷ τὸν Ἀντώνιον. ἀκούσας οὖνἐκεῖνος ἐκκραγεῖν λέγεται μέγα καὶ ταῖςχερσὶν ὑφ' ἡδονῆς ἀνακροτῆσαι· καὶ μι-κροῦ μὲν ἐδέησεν ἐξαναστὰς αὐτὸς ἐπὶ τὸντόπον φέρεσθαι, τῶν δὲ φίλων κατα-σχόντων, Ἄννιον ἔπεμπε καὶ στρατιώταςμετ' αὐτοῦ, κελεύσας κατὰ τάχος τὴν κε-φαλὴν τοῦ Ἀντωνίου κομίζειν. ὡς οὖν ἧκονἐπὶ τὴν οἰκίαν, ὁ μὲν Ἄννιος ὑπέστη παρὰτὰς θύρας, οἱ δὲ στρατιῶται διὰ κλιμάκωνἀναβάντες εἰς τὸ δωμάτιον καὶ θεασάμενοιτὸν Ἀντώνιον, ἄλλος ἄλλον ἐπὶ τὴν σφαγὴνἀνθ' ἑαυτοῦ παρεκάλει καὶ προὐβάλλετο.τοιαύτη δέ τις ἦν ὡς ἔοικε τοῦ ἀνδρὸς ἡτῶν λόγων σειρὴν καὶ χάρις, ὥστ' ἀρξα-μένου λέγειν καὶ παραιτεῖσθαι τὸν θάνατονἅψασθαι μὲν οὐδεὶς ἐτόλμησεν οὐδ' ἀντι-

195

ποιεῖ[ται] τὰς γυναῖκας· οὐδεμιᾷ γὰρ γυ-ναικὶ τίθεται τῶν ὀνομάτων τὸ πρῶτον,ὅπερ οἴεται κύριον ὄνομα Ῥωμαίοις ὑπάρ-χειν ὁ Ποσειδώνιος· τῶν δ' ἄλλων τὸ μὲνκοινὸν ἀπὸ συγγενείας, τοὺς Πομπηίουςκαὶ τοὺς Μαλλίους καὶ τοὺς Κορνηλίους,ὥσπερ ἂν Ἡρακλείδας τις εἴποι καὶ Πελο-πίδας, [τοῦ] τὸ δὲ προσηγορικὸν ἐξ ἐπι-θέτου πρὸς τὰς φύσεις ἢ τὰς πράξεις ἢ τὰτοῦ σώματος εἴδη καὶ πάθη τίθεσθαι, τὸνΜακρῖνον καὶ τὸν Τορκουᾶτον καὶ τὸνΣύλλαν, οἷόν ἐστιν ὁ Μνήμων ἢ ὁ Γρυπὸς ἢὁ Καλλίνικος. εἰς μὲν οὖν ταῦτα πολλὰς δί-δωσιν ἐπιχειρήσεις ἡ τῆς συνηθείας ἀνω-μαλία.[2] Τῆς δ' ὄψεως τῆς Μαρίου λιθίνηνεἰκόνα κειμένην ἐν Ῥαβέννῃ τῆς Γαλατίαςἐθεώμεθα, πάνυ τῇ λεγομένῃ περὶ τὸ ἦθοςστρυφνότητι καὶ πικρίᾳ πρέπουσαν. ἀν-δρώδης γὰρ φύσει καὶ πολεμικὸς γενόμε-νος, καὶ στρατιωτικῆς μᾶλλον ἢ πολιτικῆς

96

γάδας. καὶ μέγα τοῦτο τῇ Σπάρτῃ παρα-νάλωμα τοῦ πολέμου πέρας ἔχοντος ἐποίη-σεν ἡ φιλοτιμία τῶν ἀρχόντων.[31] Ὁ δὲ Πύρρος ὥσπερ ἐναγισμόν τινατῷ παιδὶ τελέσας καὶ λαμπρὸν ἐπιτάφιονἀγωνισάμενος, καὶ πολὺ τῆς λύπης ἐν τῷπρὸς τοὺς πολεμίους ἀφεὶς θυμῷ, προῆγενἐπὶ τὸ Ἄργος. καὶ τὸν Ἀντίγονον ἤδη πυν-θανόμενος ἐπὶ τῶν ἄκρων ὑπὲρ τοῦ πεδίουκαθῆσθαι, περὶ τὴν Ναυπλίαν ἐστρατο-πέδευσε. τῇ δ' ὑστεραίᾳ κήρυκα πρὸς τὸνἈντίγονον ἔπεμψε, λυμεῶνά τε καλῶν καὶπροκαλούμενος εἰς τὸ πεδίον καταβάνταδιαγωνίσασθαι περὶ τῆς βασιλείας. ὁ δ'ἀπεκρίνατο τὴν μὲν αὑτοῦ στρατηγίαν οὐχὅπλων μᾶλλον ἢ καιρῶν εἶναι, τῷ δὲ Πύρ-ρῳ πολλὰς ὁδοὺς ἀνεῳγέναι πρὸς θάνατον,εἰ ζῆν μὴ σχολάζει. πρὸς δ' ἀμφοτέρουςπρέσβεις ἧκον ἐξ Ἄργους, ἀπαλλάττεσθαιδεόμενοι καὶ τὴν πόλιν ἐᾶν μηδετέρου γε-νομένην, εὔνουν δ' οὖσαν ἀμφοτέροις. ὁ μὲν

85

δέ τινα τῶν πολλῶν, ἀναρτήσαντες ἐκ τοῦτραχήλου καὶ περιθέντες αὐτῷ χρυσοῦν δα-κτύλιον, ἐπεδείκνυον τοῖς Μαρίου δορυ-φόροις, καὶ κοσμήσαντες ὡς ἐκεῖνον αὐτὸνἔθαπτον. ὑπενόησε δ' οὐδείς, ἀλλ' οὕτω λα-θὼν ὁ Κορνοῦτος ὑπὸ τῶν οἰκετῶν εἰς Γα-λατίαν διεκομίσθη.[44] Χρηστῷ δὲ καὶ Μᾶρκος Ἀντώνιος ὁῥήτωρ φίλῳ χρησάμενος, ἠτύχησεν. ὁ γὰρἄνθρωπος ἦν μὲν πένης καὶ δημοτικός,ὑποδεξάμενος δὲ πρῶτον ἄνδρα Ῥωμαίωνκαὶ φιλοφρονούμενος ἐκ τῶν παρόντων,οἰκέτην ἔπεμψε πρός τινα τῶν ἐγγὺς καπή-λων, ληψόμενον οἶνον. διαγευομένου δ' ἐπι-μελέστερον καὶ βελτίονα μετρῆσαι κελεύο-ντος, ἠρώτησεν ὁ κάπηλος, τί παθὼν οὐχὶτὸν νέον ὥσπερ εἴωθεν ὠνεῖται καὶ δημοτι-κόν, ἀλλὰ τοῦ σπουδαίου καὶ πολυτελοῦς.ἁπλῶς δέ πως ἐκείνου φράσαντος ὡς πρὸςσυνήθη καὶ γνώριμον, ὅτι ΜᾶρκονἈντώνιον ὁ δεσπότης ἑστιᾷ παρ' αὐτῷ

194

[41] Ἐν δὲ Ῥώμῃ Σύλλας μὲν ἠκούετο τοῖςΜιθριδάτου πολεμεῖν στρατηγοῖς περὶΒοιωτίαν, οἱ δ' ὕπατοι στασιάσαντεςἐχώρουν εἰς ὅπλα. καὶ μάχης γενομένης,Ὀκτάβιος μὲν κρατήσας ἐξέβαλε Κίννανἐπιχειροῦντα τυραννικώτερον ἄρχειν, καὶκατέστησεν ἀντ' αὐτοῦ Κορνήλιον Μερού-λαν ὕπατον, ὁ δὲ Κίννας ἐκ τῆς ἄλλης Ἰτα-λίας συναγαγὼν δύναμιν, αὖθις διεπολέμειπρὸς αὐτούς. ταῦτα τῷ Μαρίῳ πυνθανο-μένῳ πλεῦσαι τὴν ταχίστην ἐφαίνετο· καὶπαραλαβὼν ἔκ τε Λιβύης Μαυρουσίων τι-νὰς ἱππότας καὶ τῶν ἀπὸ τῆς Ἰταλίας τι-νὰς καταφερομένων, συναμφοτέρους οὐπλείονας χιλίων γενομένους, ἀνήχθη, μεθ'ὧν προσβαλὼν Τελαμῶνι τῆς Τυρρηνίαςκαὶ ἀποβάς, ἐκήρυττε δούλοις ἐλευθερίαν·καὶ τῶν αὐτόθι γεωργούντων καὶ νεμόντωνἐλευθέρων κατὰ δόξαν αὐτοῦ συντρε-χόντων ἐπὶ τὴν θάλασσαν ἀναπείθων τοὺςἀκμαιοτάτους, ἐν ἡμέραις ὀλίγαις χεῖρα

187

οὖν Ἀντίγονος ἐπείθετο καὶ τὸν υἱὸν ἐδίδουτοῖς Ἀργείοις ὅμηρον, ὁ δὲ Πύρρος ὡμο-λόγει μὲν ἀπαλλαγήσεσθαι, μὴ παρέχων δὲπίστιν ὑποπτότερος ἦν.Γίνεται δὲ σημεῖον αὐτῷ τε τῷ Πύρρῳμέγα· τῶν γὰρ βοῶν τεθυμένων αἱ κεφαλαὶκείμεναι χωρὶς ἤδη τάς τε γλώττας ὤφθη-σαν προβάλλουσαι καὶ περιλιχμώμεναι τὸνἑαυτῶν φόνον· ἔν τε τῇ πόλει τῶν Ἀργείωνἡ τοῦ Λυκείου προφῆτις Ἀπόλλωνοςἐξέδραμε, βοῶσα νεκρῶν ὁρᾶν καὶ φόνουκατάπλεω τὴν πόλιν, τὸν δ' ἀετὸν ἐπὶ τὸνἀγῶνα χωροῦντα, εἶτα φροῦδον εἶναι.[32] Σκότους δὲ πολλοῦ προσμείξας ὁΠύρρος τοῖς τείχεσι, καὶ πύλην εὑρών, ἣνΔιαμπερὲς καλοῦσιν, ἀνεῳγμένην ὑπὸ τοῦἈριστέου αὐτοῖς, ἄχρι μὲν τοῦ παρεισπε-σεῖν τοὺς Γαλάτας τοὺς παρ' αὐτοῦ καὶ τὴνἀγορὰν καταλαβεῖν ἐλάνθανε· τῆς δὲ πύληςτοὺς ἐλέφαντας οὐ δεχομένης καὶ διὰ το-ῦτο τοὺς πύργους αὐτῶν ἀφαιρούντων,

86

ΜΑΡΙΟΣ

[1] Γαΐου Μαρίου τρίτον οὐκ ἔχομεν εἰπεῖνὄνομα, καθάπερ οὐδὲ Κοΐντου Σερτωρίουτοῦ κατασχόντος Ἰβηρίαν οὐδὲ ΛευκίουΜομμίου τοῦ Κόρινθον ἑλόντος· ὁ γὰρἈχαϊκὸς τούτῳ γε τῆς πράξεως ἐπώνυμονγέγονεν, ὡς ὁ Ἀφρικανὸς Σκιπίωνι καὶ ὁΜακεδονικὸς Μετέλλῳ. ἐξ οὗ καὶ μάλισταΠοσειδώνιος ἐλέγχειν οἴεται τοὺς τὸ τρί-τον ὄνομα Ῥωμαίοις κύριον εἶναι νομίζο-ντας, οἷον τὸν Κάμιλλον καὶ τὸν Μάρκελ-λον καὶ τὸν Κάτωνα· γίνεσθαι γὰρ <ἂν>ἀνωνύμους τοὺς ἀπὸ μόνων τῶν δυεῖν προ-σαγορευομένους. λανθάνει δ' ἑαυτὸν ὅτιτούτῳ τῷ λόγῳ πάλιν αὐτὸς ἀνωνύμους

95

μεγάλην ἤθροισε καὶ τεσσαράκοντα ναῦςἐπλήρωσεν. εἰδὼς δὲ τὸν μὲν Ὀκτάβιονἄριστον ἄνδρα καὶ τῷ δικαιοτάτῳ τρόπῳβουλόμενον ἄρχειν, τὸν δὲ Κίνναν ὕποπτόντε τῷ Σύλλᾳ καὶ πολεμοῦντα τῇ καθε-στώσῃ πολιτείᾳ, τούτῳ προσνέμειν ἑαυτὸνἔγνω μετὰ τῆς δυνάμεως. ἔπεμψεν οὖνἐπαγγελλόμενος ὡς ὑπάτῳ πάντα ποιήσειντὰ προστασσόμενα. δεξαμένου δὲ τοῦ Κίν-να καὶ προσαγορεύσαντος αὐτὸν ἀνθύπα-τον, ῥάβδους δὲ καὶ τἆλλα παράσημα τῆςἀρχῆς ἀποστείλαντος, οὐκ ἔφη πρέπειναὐτοῦ ταῖς τύχαις τὸν κόσμον, ἀλλ' ἐσθῆτιφαύλῃ κεχρημένος καὶ κομῶν ἀφ' ἧς ἔφυ-γεν ἡμέρας, ὑπὲρ ἑβδομήκοντα γεγονὼςἔτη, βάδην προῄει, βουλόμενος μὲν ἐλεει-νὸς εἶναι, τῷ δ' οἰκτρῷ συμμέμεικτο τὸοἰκεῖον τῆς ὄψεως αὐτοῦ πλέον, τὸ φοβε-ρόν, καὶ διέφαινεν ἡ κατήφεια τὸν θυμὸν οὐτεταπεινωμένον, ἀλλ' ἐξηγριωμένον ὑπὸτῆς μεταβολῆς.

188

ντες. ἐκ δὲ τούτου καὶ τῶν ἄλλων, ὅσουςἀσπασαμένους μὴ προσαγορεύσειε μηδ'ἀντασπάσαιτο, τοῦτ' αὐτὸ σύμβολον ἦνἀποσφάττειν εὐθὺς ἐν ταῖς ὁδοῖς, ὥστε καὶτῶν φίλων ἕκαστον ἀγωνίας μεστὸν εἶναικαὶ φρίκης, ὁσάκις ἀσπασόμενοι τῷ Μα-ρίῳ πελάζοιεν. κτεινομένων δὲ πολλῶν,Κίννας μὲν ἀμβλὺς ἦν καὶ μεστὸς ἤδη τοῦφονεύειν, Μάριος δὲ καθ' ἑκάστην ἡμέρανἀκμάζοντι τῷ θυμῷ καὶ διψῶντι διὰπάντων ἐχώρει τῶν ὁπωσοῦν ἐν ὑποψίᾳ γε-γονότων. καὶ πᾶσα μὲν ὁδός, πᾶσα δὲπόλις τῶν διωκόντων καὶ κυνηγετούντωντοὺς ὑποφεύγοντας καὶ κεκρυμμένους ἔγε-μεν. ἠλέγχετο δὲ καὶ ξενίας καὶ φιλίας πί-στις οὐδὲν ἔχουσα παρὰ τὰς τύχαςβέβαιον· ὀλίγοι γὰρ ἐγένοντο παντάπασινοἱ μὴ προδόντες αὐτοῖς τοὺς παρὰ σφᾶςκαταφυγόντας. ἄξιον οὖν ἄγασθαι καὶ θαυ-μάσαι τοὺς τοῦ Κορνούτου θεράποντας, οἳτὸν δεσπότην ἀποκρύψαντες οἴκοι, νεκρὸν

193

φιλανθρώπως ἐνέτυχε καὶ τῷ πατρὶ προσή-γαγεν, ἰδὼν ὁ Ἀντίγονος "βελτίονα μὲν"εἶπεν "ὦ παῖ ταῦτα τῶν προτέρων, ἀλλ'οὐδὲ νῦν ὀρθῶς τῷ μὴ περιελεῖν τὴνἐσθῆτα ταύτην, ἣ μᾶλλον ἡμᾶς καταισχύ-νει τοὺς κρατεῖν δοκοῦντας." ἐκ τούτου φι-λοφρονησάμενος καὶ κοσμήσας τὸν Ἕλε-νον ἀπέστειλεν εἰς Ἤπειρον, καὶ τοῖς φί-λοις τοῦ Πύρρου πράως ἐνετύγχανε, τοῦστρατοπέδου καὶ τῆς δυνάμεως πάσης κύ-ριος γενόμενος.

94

εἶτα πάλιν ἐν σκότει καὶ θορύβῳ περιτι-θέντων, καὶ γενομένης διατριβῆς, οἱ Ἀργε-ῖοι συναισθόμενοι πρὸς τὴν Ἀσπίδα καὶτοὺς ὀχυροὺς τόπους ἀνέθεον καὶ τὸν Ἀντί-γονον ἐκάλουν πέμποντες. ὁ δ' αὐτὸς μὲνἐγγὺς προσελάσας ἐφήδρευε, τοὺς δὲ στρα-τηγοὺς καὶ τὸν υἱὸν εἰσέπεμψε συχνὴν βοή-θειαν ἄγοντας. ἧκε δὲ καὶ Ἄρευς, ἔχων χι-λίους Κρῆτας καὶ Σπαρτιάτας τοὺς ἐλα-φροτάτους. καὶ πάντες ἅμα τοῖς Γαλάταιςπροσβαλόντες, εἰς πολὺν θόρυβον κατέστη-σαν αὐτούς. ὁ δὲ Πύρρος εἰσιὼν μετ' ἀλα-λαγμοῦ καὶ βοῆς παρὰ τὴν Κυλάραβιν, ὡςοἱ Γαλάται τοῖς περὶ αὐτὸν ἀντηλάλαξανοὐκ ἰταμὸν οὐδὲ θαρραλέον, εἴκασε ταρατ-τομένων εἶναι τὴν φωνὴν καὶ πονούντων.ἐπῆγεν οὖν θᾶττον, ὠθῶν τοὺς πρὸ αὐτοῦτῶν ἱππέων, δυσοδοῦντας ἐν τοῖς ὀχετοῖς,ὧν ἡ πόλις ἐστὶ μεστή, καὶ κινδυνεύοντας.ἦν δὲ καὶ ἀσάφεια πολλὴ τῶν δρωμένωνκαὶ παραγγελλομένων ἐν νυκτομαχίᾳ, καὶ

87

ἐμπλήσων φόνων τὴν πόλιν. ἐπεὶ δ' ἀνα-στάντες ἐβάδιζον, Κίννας μὲν εἰσῄει δορυ-φορούμενος, Μάριος δὲ παρὰ ταῖς πύλαιςὑποστὰς εἰρωνεύετο πρὸς ὀργήν, φυγὰςεἶναι λέγων καὶ τῆς πατρίδος εἴργεσθαικατὰ τὸν νόμον, εἰ δὲ χρῄζοι τις αὐτοῦ πα-ρόντος, ἑτέρᾳ ψήφῳ λυτέον εἶναι τὴν ἐκβα-λοῦσαν, ὡς δὴ νόμιμός τις ὢν ἀνὴρ καὶ κα-τιὼν εἰς πόλιν ἐλευθέραν. ἐκαλεῖτο δὴ τὸπλῆθος εἰς ἀγοράν· καὶ πρὸ τοῦ τρεῖς ἢτέσσαρας φυλὰς ἐνεγκεῖν τὴν ψῆφον ἀφεὶςτὸ πλάσμα καὶ τὴν φυγαδικὴν ἐκείνην δι-καιολογίαν κατῄει, δορυφόρους ἔχων λο-γάδας ἐκ τῶν προσπεφοιτηκότων δούλων,οὓς Βαρδυαίους προσηγόρευεν. οὗτοι πολ-λοὺς μὲν ἀπὸ φωνῆς, πολλοὺς δ' ἀπὸ νεύ-ματος ἀνῄρουν προστάσσοντος αὐτοῦ, καὶτέλος Ἀγχάριον, ἄνδρα βουλευτὴν καὶστρατηγικόν, ἐντυγχάνοντα τῷ Μαρίῳ καὶμὴ προσαγορευθέντα καταβάλλουσινἔμπροσθεν αὐτοῦ ταῖς μαχαίραις τύπτο-

192

[42] Ἀσπασάμενος δὲ τὸν Κίνναν καὶ τοῖςστρατιώταις ἐντυχών, εὐθὺς εἴχετο τοῦ ἔρ-γου καὶ μεγάλην μεταβολὴν τῶν πραγ-μάτων ἐποίησε. πρῶτον μὲν γὰρ ταῖς ναυσὶτὰ σιτηγὰ περικόπτων καὶ τοὺς ἐμπόρουςληιζόμενος, ἐκράτησε τῆς ἀγορᾶς, ἔπειτατὰς παραλίους πόλεις ἐπιπλέων ᾕρει. τέλοςδὲ τὴν Ὠστίαν αὐτὴν λαβὼν ἐκ προδοσίας,τά τε χρήματα διήρπασε καὶ τῶν ἀν-θρώπων τοὺς πολλοὺς ἀπέκτεινε, καὶ γεφυ-ρώσας τὸν ποταμὸν ἀπέκοψε κομιδῇ τὰςἐκ θαλάσσης εὐπορίας τῶν πολεμίων. ἄραςδὲ τῷ στρατῷ πρὸς τὴν πόλιν ἐχώρει καὶτὸ καλούμενον Ἰανοῦκλον ὄρος κατέσχεν,οὐ τοσοῦτον ἀπειρίᾳ τοῦ Ὀκταβίου τὰπράγματα βλάπτοντος, ὅσον ἀκριβείᾳ τῶνδικαίων προϊεμένου τὰ χρειώδη παρὰ τὸσυμφέρον, ὅς γε πολλῶν κελευόντων αὐτὸνἐπ' ἐλευθερίᾳ καλεῖν τοὺς οἰκέτας, οὐκ ἔφηδούλοις μεταδώσειν τῆς πατρίδος, ἧςΓάιον Μάριον εἴργει τοῖς νόμοις ἀμύνων.

189

πλάναι καὶ διασπασμοὶ περὶ τοὺς στενω-πούς, καὶ στρατηγίας οὐδὲν ἔργον ὑπὸσκότους καὶ βοῆς ἀκρίτου καὶ στενότητος,ἀλλὰ διέτριβον ἄλλως περιμένοντες ἀμ-φότεροι τὴν ἡμέραν. ἤδη δὲ διαλάμποντος,ἥ τ' Ἀσπὶς ὅπλων περίπλεως πολεμίωνὀφθεῖσα τὸν Πύρρον διετάραξε, καὶ τῆςἀγορᾶς ἐν πολλοῖς ἀναθήμασι κατιδὼν λύ-κον χαλκοῦν καὶ ταῦρον οἷον εἰς μάχην ἀλ-λήλοις συνιόντας ἐξεπλάγη, χρησμόν τιναπρὸς ἑαυτὸν ἀνενεγκὼν παλαιόν, ὡς ἀπο-θανεῖν αὐτῷ πεπρωμένον, ὅταν λύκον ἴδῃταύρῳ μαχόμενον. ταῦτα δ' Ἀργεῖοιπάθους ὑπομνήματα παλαιοῦ γεγενῆσθαιπαρ' αὐτοῖς λέγουσι. Δαναῷ γάρ, ὅτεπρῶτον ἐπέβη τῆς χώρας κατὰ τὰ Πυ-ράμια τῆς Θυρεάτιδος, εἰς Ἄργος πορευο-μένῳ λύκον φανῆναι ταύρῳ μαχόμενον·θέμενον δὲ τὸν Δαναόν, ὡς ὁ λύκος εἴηπρὸς αὐτοῦ, ξένον γὰρ ὄντα τοῖς ἐγχωρίοιςἐπιτίθεσθαι καθάπερ αὐτόν, ἐφορᾶν τὴν

88

περίφοβον γενόμενον καὶ τὰ μὲν τρέμονταταῖς χερσί, τὰ δ' ἐπιχειροῦντα, θορύβου δὲκαὶ ταραχῆς μεστὸν ὄντα, μὴ κατ' ὀρθόν,ἀλλὰ παρὰ τὸ στόμα καὶ τὸ γένειον ἀπο-τέμνοντα βραδέως καὶ μόλις ἀποσπάσαιτὴν κεφαλήν.Ἤδη δὲ σύνδηλον ἦν τὸ γεγονὸς πλείοσι,καὶ προσδραμὼν ὁ Ἀλκυονεὺς ᾔτησε τὴνκεφαλὴν ὡς κατανοήσων. λαβὼν δ' ἀφίπ-πευσε πρὸς τὸν πατέρα καὶ καθεζομένῳμετὰ τῶν φίλων προσέβαλε. θεασάμενος δὲκαὶ γνοὺς ὁ Ἀντίγονος, τὸν μὲν υἱὸν ἀπή-λασε, τῇ βακτηρίᾳ παίων καὶ καλῶν ἐναγῆκαὶ βάρβαρον, αὐτὸς δὲ τὴν χλαμύδα προ-θέμενος τοῖς ὄμμασιν ἐδάκρυσεν, Ἀντι-γόνου τοῦ πάππου μνησθεὶς καὶ Δημητρίουτοῦ πατρός, οἰκείων παραδειγμάτων εἰςτύχης μεταβολήν. τὴν μὲν οὖν κεφαλὴν καὶτὸ σῶμα τοῦ Πύρρου κοσμήσας ἔκαυσεν·ἐπεὶ δ' ὁ Ἀλκυονεὺς τῷ Ἑλένῳ περιτυχών,ταπεινῷ καὶ χλαμύδιον λιτὸν ἀμπεχομένῳ,

93

ἐπεὶ δὲ Μέτελλος, υἱὸς ὢν Μετέλλου τοῦστρατηγήσαντος ἐν Λιβύῃ καὶ διὰ Μάριονἐκπεσόντος, ἧκεν εἰς Ῥώμην καὶ πολὺ τοῦὈκταβίου στρατηγικώτερος ἐφαίνετο, κα-ταλιπόντες οἱ στρατιῶται τὸν Ὀκτάβιονἧκον ὡς ἐκεῖνον, ἄρχειν δεόμενοι καὶσῴζειν τὴν πόλιν· εὖ γὰρ ἀγωνιεῖσθαι καὶκρατήσειν, ἔμπειρον ἡγεμόνα καὶ δραστή-ριον λαβόντες. ἀγανακτήσαντος δὲ τοῦ Με-τέλλου καὶ κελεύσαντος ἀπιέναι πρὸς τὸνὕπατον, ᾤχοντο πρὸς τοὺς πολεμίους· ὑπε-ξέστη δὲ καὶ Μέτελλος ἀπογνοὺς τὴνπόλιν. Ὀκτάβιον δὲ Χαλδαῖοι καὶ θύται τι-νὲς καὶ σιβυλλισταὶ πείσαντες ἐν Ῥώμῃκατέσχον, ὡς εὖ γενησομένων. ὁ γὰρ ἀνὴροὗτος δοκεῖ, τἆλλα Ῥωμαίων εὐγνωμο-νέστατος γενόμενος καὶ μάλιστα δὴ τὸπρόσχημα τῆς ὑπατείας ἀκολάκευτον ἐπὶτῶν πατρίων ἐθῶν καὶ νόμων ὥσπερ δια-γραμμάτων ἀμεταβόλων διαφυλάξας, ἀρ-ρωστίᾳ τῇ περὶ ταῦτα χρήσασθαι, πλείονα

190

δὲ συνὼν χρόνον ἀγύρταις καὶ μάντεσιν ἢπολιτικοῖς καὶ πολεμικοῖς ἀνδράσιν. οὗτοςμὲν οὖν, πρὶν εἰσελθεῖν τὸν Μάριον, ὑπὸτῶν προπεμφθέντων ἀπὸ τοῦ βήματος κα-τασπασθεὶς ἐσφάττετο, καὶ λέγεταιδιάγραμμα Χαλδαϊκὸν ἐν τοῖς κόλποιςαὐτοῦ φονευθέντος εὑρεθῆναι. καὶ τὸ πρᾶγ-μα πολλὴν ἀλογίαν εἶχε, τὸ δυεῖν ἡγε-μόνων ἐπιφανεστάτων Μάριον μὲν σῶσαιτὸ μὴ καταφρονῆσαι μαντικῆς, Ὀκτάβιονδ' ἀπολέσαι.[43] Οὕτω δὴ τῶν πραγμάτων ἐχόντων, ἡβουλὴ συνελθοῦσα πρέσβεις ἐξέπεμψε πρὸςΚίνναν καὶ Μάριον, εἰσιέναι καὶ φείδεσθαιδεομένη τῶν πολιτῶν. Κίννας μὲν οὖν ὡςὕπατος ἐπὶ τοῦ δίφρου καθήμενος ἐχρη-μάτιζε καὶ φιλανθρώπους ἀποκρίσεις ἔδω-κε τοῖς πρέσβεσι, Μάριος δὲ τῷ δίφρῳ πα-ρειστήκει, φθεγγόμενος μὲν οὐδέν, ὑποδη-λῶν δ' ἀεὶ τῇ βαρύτητι τοῦ προσώπου καὶτῇ στυγνότητι τοῦ βλέμματος ὡς εὐθὺς

191

τῶν ἐπιφανῶν, ἀλλὰ πενιχρᾶς καὶ πρεσβυ-τέρας υἱὸς γυναικός. αὕτη τότε θεωμένητὴν μάχην ὥσπερ αἱ λοιπαὶ γυναῖκες ἀπὸτοῦ τέγους, ὡς ἐπέγνω συνεστῶτα τῷΠύρρῳ τὸν υἱόν, ἐκπαθὴς γενομένη πρὸςτὸν κίνδυνον, ἄρασα κεραμίδα ταῖς χερσὶνἀμφοτέραις ἀφῆκεν ἐπὶ τὸν Πύρρον. ἐμπε-σούσης δὲ τῇ κεφαλῇ κατὰ τοῦ κράνους,καὶ τῶν σφονδύλων πρὸς τὴν βάσιν τοῦτραχήλου συντριβέντων, αἵ τ' ὄψεις συνε-χύθησαν αὐτοῦ, καὶ προήκαντο τὰς ἡνίαςαἱ χεῖρες. αὐτὸς δὲ κατενεχθεὶς παρὰ τὸντοῦ Λικυμνίου σηκὸν ἔπεσεν, ὑπὸ τῶν πολ-λῶν ἀγνοούμενος. Ζώπυρος δέ τις τῶνπαρ' Ἀντιγόνῳ στρατευομένων καὶ δύο ἢτρεῖς ἕτεροι προσδραμόντες καὶ κατανοή-σαντες, εἴς τινα θυρῶνα παρείλκυσαναὐτόν, ἀρχόμενον ἐκ τῆς πληγῆς ἀναφέρε-σθαι. σπασαμένου δὲ τοῦ Ζωπύρου μάχαι-ραν Ἰλλυρικὴν ὡς τὴν κεφαλὴν ἀποτεμο-ῦντος, ἐνέβλεψε δεινόν, ὥστε τὸν Ζώπυρον

92

μάχην, καὶ τοῦ λύκου κρατήσαντος Ἀπόλ-λωνι Λυκείῳ προσευξάμενον ἐπιχειρῆσαικαὶ περιγενέσθαι, στάσει Γελάνορος, ὃςτότε τῶν Ἀργείων ἐβασίλευεν, ἐκπεσόντος.τὸ μὲν οὖν ἀνάθημα τοῦτον εἶχε τὸν λόγον.[33] Πρὸς δὲ τὴν ὄψιν ὁ Πύρρος ἅμα καὶτῷ μηδὲν ὧν ἤλπιζε προχωρεῖν ἀθυμῶν,ἀναστρέφειν διενοεῖτο· τὰς δὲ πύλας στε-νὰς οὔσας φοβούμενος, ἔπεμψε πρὸς τὸνυἱὸν Ἕλενον, μετὰ τῆς πολλῆς δυνάμεωςἔξω καταλελειμμένον, κελεύων τοῦ τείχουςδιασκάπτειν καὶ δέχεσθαι τοὺς ἐκπίπτο-ντας, ἂν ἐνοχλῶσιν οἱ πολέμιοι. σπουδῇ δὲκαὶ θορύβῳ τοῦ πεμφθέντος οὐδὲν σαφὲςἀπαγγέλλοντος, ἀλλὰ καὶ διαμαρτίας γενο-μένης, τῶν θηρίων τὰ λοιπὰ καὶ στρα-τιώτας ἀναλαβὼν τοὺς κρατίστους ὁ νεανί-σκος εἴσω διὰ τῶν πυλῶν ἐχώρει τῷ πατρὶβοηθήσων. ἔτυχε δ' ὁ Πύρρος ἀναστρέφωνἤδη. καὶ μέχρι μὲν ἡ ἀγορὰ παρεῖχεν ὑπε-ξάγοντι χώραν, καὶ μαχόμενος ἐκ μεταβο-

89

204

Ἀντίπατρον ὡσαύτως ὑπὸ τὴν τελευτὴνἀναλογιζόμενον ὧν τύχοι μακαρίων, μηδὲτῆς εἰς Ἀθήνας οἴκοθεν εὐπλοίας ἐπιλα-θέσθαι, καθάπερ φιλοχρήστου τῆς τύχηςἅπασαν δόσιν εἰς μεγάλην χάριν τιθέμενονκαὶ σῴζοντα τῇ μνήμῃ διὰ τέλους, ἧςοὐδέν ἐστιν ἀνθρώπῳ ταμιεῖον ἀγαθῶν βε-βαιότερον. τοὺς δ' ἀμνήμονας καὶ ἀνοήτουςὑπεκρεῖ τὰ γιγνόμενα μετὰ τοῦ χρόνου· διὸμηθὲν στέγοντες μηδὲ διατηροῦντες, ἀεὶκενοὶ μὲν ἀγαθῶν, πλήρεις δ' ἐλπίδων,πρὸς τὸ μέλλον ἀποβλέπουσι, τὸ παρὸνπροϊέμενοι. καίτοι τὸ μὲν ἂν ἡ τύχη κω-λῦσαι δύναιτο, τὸ δ' ἀναφαίρετόν ἐστιν·ἀλλ' ὅμως τοῦτο τῆς ψυχῆς ὡς ἀλλότριονἐκβάλλοντες, ἐκεῖνο τὸ ἄδηλον ὀνειρώττου-σιν, εἰκότα πάσχοντες. πρὶν γὰρ ἐκ λόγουκαὶ παιδείας ἕδραν ὑποβαλέσθαι καὶ κρη-πῖδα τοῖς ἔξωθεν ἀγαθοῖς, συνάγοντεςαὐτὰ καὶ συμφοροῦντες, ἐμπλῆσαι τῆς ψυ-χῆς οὐ δύνανται τὸ ἀκόρεστον.

201

λῆς ἠμύνετο τοὺς ἐπιφερομένους· ἐπεὶ δὲτῆς ἀγορᾶς εἰς τὸν στενωπὸν ἐξωσθεὶς τὸνἐπὶ τὴν πύλην ἀνήκοντα συνέπιπτε τοῖςἐπιβοηθοῦσιν ἐξ ἐναντίας προσφερομένοις,οἱ μὲν οὐχ ὑπήκουον ὑποχωρεῖν βοῶντοςαὐτοῦ, τοὺς δὲ καὶ πάνυ προθύμους ὄνταςεἶργον οἱ κατόπιν ἀπὸ τῆς πύλης ἐπιχεόμε-νοι. καὶ γὰρ ὁ μέγιστος ἐλέφας ἐν τῇ πύλῃπλάγιος παραπεσὼν καὶ βρυχώμενος,ἐμποδὼν ἔκειτο τοῖς ἀποτρεπομένοις, καὶτῶν προεισεληλυθότων ἕτερος, ᾧ Νίκωνὄνομα ἦν, ἀπορρυέντα τὸν ἐπιστάτην ὑπὸτραυμάτων ζητῶν ἀναλαβεῖν, καὶ φερόμε-νος πρὸς τοὐναντίον τοῖς ὑπεξάγουσιν,ἀνέμειξε φίλους ὁμοῦ καὶ πολεμίους ὠθου-μένους ὑπ' αὐτοῦ, καὶ περιέπιπτον ἀλλή-λοις, ἕως εὑρὼν νεκρὸν ἀνείλετο τῇ προβο-σκίδι καὶ τοῖς ὀδοῦσιν ἀμφοτέροις ὑπολα-βὼν ἀνέστρεφε πάλιν, ὥσπερ ἐμμανὴς ἀνα-τρέπων καὶ διαφθείρων τοὺς ἐντυγχάνο-ντας. οὕτω δὲ θλιβομένων καὶ συμπιλου-

90

μένων πρὸς ἀλλήλους, οὐδεὶς οὐδὲν ἑαυτῷκαθ' ἕνα χρῆσθαι δυνατὸς ἦν, ἀλλ' ὥσπερἓν σῶμα συγγεγομφωμένον ἑαυτῷ τὸ πᾶνπλῆθος ἐλάμβανε πολλὰς ἀποκλίσεις καὶμεταβολὰς ἐπ' ἀμφότερα. καὶ μάχαι μὲνἦσαν ὀλίγαι πρὸς τοὺς ἐναπολαμβανο-μένους ἀεὶ τῶν πολεμίων ἢ προσκειμένουςὄπισθεν, πλεῖστα δ' ἑαυτοὺς εἰργάζοντοκακά. σπασάμενον γὰρ τὸ ξίφος ἢ κλίνα-ντα λόγχην οὐκ ἦν ἀναλαβεῖν οὐδὲ κατα-θέσθαι πάλιν, ἀλλ' ἐχώρει δι' ὧν ἔτυχε τὰτοιαῦτα πάντα, καὶ περιπίπτοντες ἀλλή-λοις ἔθνῃσκον.[34] Ὁ δὲ Πύρρος ἐφορῶν τὸν περιέχονταχειμῶνα καὶ κλύδωνα, τὴν μὲν στεφάνην ᾗδιάσημον ἦν τὸ κράνος ἀφελὼν ἔδωκέ τινιτῶν ἑταίρων, αὐτὸς δὲ τῷ ἵππῳ πεποιθὼςεἰς τοὺς ἑπομένους τῶν πολεμίων ἐνέβαλε,καὶ δόρατι πληγεὶς διὰ τοῦ θώρακος οὐκαιρίαν πληγὴν οὐδὲ μεγάλην, ἐπέστρεψεκατὰ τοῦ πατάξαντος, ὃς ἦν Ἀργεῖος οὐ

91

Ἀποθνῄσκει δ' οὖν Μάριος, ἡμέρας ἑπτα-καίδεκα τῆς ἑβδόμης ὑπατείας ἐπιλαβών·καὶ μέγα ἔσχε παραυτίκα τὴν Ῥώμην χάρ-μα καὶ θάρσος, ὡς χαλεπῆς τυραννίδοςἀπηλλαγμένην. ὀλίγαις δ' ἡμέραις ᾔσθοντονέον ἀντηλλαγμένοι καὶ ἀκμάζοντα ἀντὶπρεσβύτου δεσπότην· τοσαύτην ὁ υἱὸςαὐτοῦ Μάριος ὠμότητα καὶ πικρίαν ἀπε-δείξατο, τοὺς ἀρίστους καὶ δοκιμωτάτουςἀναιρῶν. δόξας δὲ καὶ τολμητὴς καὶ φιλο-κίνδυνος εἶναι πρὸς τοὺς πολεμίους, ἐνἀρχῇ παῖς Ἄρεως ὠνομάζετο, ταχὺ δὲ τοῖςἔργοις ἐλεγχόμενος, αὖθις Ἀφροδίτης υἱὸςἐκαλεῖτο. τέλος δὲ κατακλεισθεὶς εἰς Πραι-νεστὸν ὑπὸ Σύλλα καὶ πολλὰ φιλοψυχήσαςμάτην, ὡς ἦν ἄφυκτα τῆς πόλεως ἁλισκο-μένης, αὐτὸς αὑτὸν ἀπέκτεινεν.

202 203

<εἰς>ῆλθεν.[13] Ἐν δὲ τῇ στρατείᾳ τὴν δύναμιν διε-πόνει καθ' ὁδόν, ἐξασκῶν δρόμοις τε πα-ντοδαποῖς καὶ μακραῖς ὁδοιπορίαις, ἑαυτῷδ' <ἕκαστον> ἀχθοφορεῖν ἀναγκάζων καὶαὐτουργεῖν τὰ πρὸς τὴν δίαιταν, ὥστε καὶμετὰ ταῦτα τοὺς φιλοπόνους καὶ σιωπῇμετ' εὐκολίας τὰ προστασσόμενα ποιο-ῦντας ἡμιόνους Μαριανοὺς καλεῖσθαι. καί-τοι τινὲς αἰτίαν ἑτέραν τοῦ λόγου τούτουνομίζουσι. Σκιπίωνος γὰρ ὅτε Νομαντίανἐπολιόρκει βουληθέντος ἐπιδεῖν μὴ μόνοντὰ ὅπλα μηδὲ τοὺς ἵππους, ἀλλὰ καὶ τοὺςὀρεῖς καὶ τὰς ἁμάξας, ὅπως ἑκάστοις ἐξη-σκημένα καὶ παρεσκευασμένα τυγχάνοι,προαγαγεῖν τὸν Μάριον ἵππον τε κάλλιστατεθραμμένον ὑπ' αὐτοῦ καὶ ἡμίονον εὐεξίᾳκαὶ λιπαρότητι καὶ ῥώμῃ διαφέροντα πολὺτῶν ἄλλων· ἡσθέντος οὖν τοῦ στρατηγοῦτοῖς τοῦ Μαρίου θρέμμασι καὶ πολλάκιςαὐτῶν μνησθέντος, οὕτως ἄρα τοὺς

120

μὲν ταχέως μετέστησεν ἑτέρῳ πολιτεύματιτὴν δόξαν. νόμου γὰρ εἰσφερομένου περὶσίτου διανομῆς, τοῖς πολλοῖς ἐναντιωθεὶςἐρρωμενέστατα καὶ κρατήσας, εἰς τὸ ἴσονἑαυτὸν κατέστησε τῇ τιμῇ πρὸς ἀμφο-τέρους, ὡς μηδετέροις παρὰ τὸ συμφέρονχαριζόμενος.[5] Μετὰ δὲ τὴν δημαρχίαν ἀγορανομίαντὴν μείζονα παρήγγειλε. δύο γάρ εἰσιτάξεις ἀγορανομιῶν, ἡ μὲν ἀπὸ τῶν δί-φρων τῶν ἀγκυλοπόδων, ἐφ' ὧν καθεζόμε-νοι χρηματίζουσιν, ἔχουσα τοὔνομα τῆςἀρχῆς, τὴν δ' ὑποδεεστέραν δημοτικὴν κα-λοῦσιν· ὅταν δὲ τοὺς ἐντιμοτέρουςἕλωνται, περὶ τῶν ἑτέρων πάλιν τὴν ψῆφονλαμβάνουσιν. ὡς οὖν ὁ Μάριος φανερὸς ἦνλειπόμενος ἐν ἐκείνῃ, ταχὺ μεταστὰς αὖθιςᾔτει τὴν ἑτέραν. δόξας δὲ θρασὺς εἶναι καὶαὐθάδης, ἀπέτυχε· καὶ δυσὶν ἐν ἡμέρᾳ μιᾷπεριπεσὼν ἀποτεύξεσιν, ὃ μηδεὶς ἔπαθενἄλλος, οὐδὲ μικρὸν ὑφήκατο τοῦ φρονήμα-

101

τος, ὕστερον δ' οὐ πολλῷ στρατηγίαν με-τελθὼν ὀλίγον ἐδέησεν ἐκπεσεῖν, ἔσχατοςδὲ πάντων ἀναγορευθείς, δίκην ἔσχε δεκα-σμοῦ. μάλιστα δ' ὑποψίαν παρέσχε Κασσί-ου Σαβάκωνος οἰκέτης ὀφθεὶς ἐντὸς τῶνδρυφάκτων ἀναμεμειγμένος τοῖς φέρουσιτὰς ψήφους· ὁ γὰρ Σαβάκων ἦν ἑταῖρος ἐντοῖς μάλιστα Μαρίου. κληθεὶς οὖν οὗτοςὑπὸ τῶν δικαστῶν, ἔφη διὰ τὸ καῦμα διψή-σας ὕδωρ ψυχρὸν αἰτῆσαι καὶ τὸν οἰκέτηνἔχοντα ποτήριον εἰσελθεῖν πρὸς αὐτόν, εἶτ'εὐθὺς οἴχεσθαι πιόντος. οὗτος μὲν οὖν ὑπὸτῶν μετὰ ταῦτα τιμητῶν ἐξέπεσε τῆς βου-λῆς, ἐπιτήδειος εἶναι παθεῖν τοῦτο δόξας ἢδιὰ τὴν ψευδομαρτυρίαν ἢ διὰ τὴν ἀκρασί-αν· ἐπὶ δὲ τὸν Μάριον καὶ Γάιος Ἑρέννιοςμάρτυς εἰσαχθεὶς οὐκ ἔφη πάτριον εἶναικαταμαρτυρεῖν πελατῶν, ἀλλὰ τὸν νόμονἀφιέναι ταύτης τῆς ἀνάγκης τοὺς πάτρω-νας· οὕτως γὰρ οἱ Ῥωμαῖοι τοὺς προ-στάτας καλοῦσι· τοῦ δ' Ἑρεννίων οἴκου

102

νίσκον, οἱ δὲ σπεύδοντες ἀφελέσθαι βίᾳ τὸχρυσοῦν ἐλλόβιον ἅμα τὸν λοβὸν συναπέρ-ρηξαν, ὠσθεὶς δὲ γυμνὸς εἰς τὸ βάραθρονκατεβλήθη, μεστὸς ὢν ταραχῆς καὶ διασε-σηρώς "Ἡράκλεις" εἶπεν, "ὡς ψυχρὸνὑμῶν τὸ βαλανεῖον." ἀλλὰ τοῦτον μὲν ἓξἡμέραις ζυγομαχήσαντα τῷ λιμῷ καὶμέχρι τῆς ἐσχάτης ὥρας ἐκκρεμασθέντατῆς τοῦ ζῆν ἐπιθυμίας εἶχεν ἀξία δίκη τῶνἀσεβημάτων. ἐν δὲ τῷ θριάμβῳ κομι-σθῆναι λέγουσι χρυσοῦ μὲν ἑπτὰ καὶ τρι-σχιλίας λίτρας, ἀργύρου δ' ἀσήμου πεντα-κισχιλίας ἑπτακοσίας ἑβδομήκοντα πέντε,νομίσματος δὲ δραχμὰς ἑπτακισχιλίας ἐπὶμυριάσιν ὀκτὼ καὶ εἴκοσι. μετὰ δὲ τὴν πο-μπὴν ὁ Μάριος σύγκλητον ἤθροισεν ἐν Κα-πετωλίῳ, καὶ παρῆλθε μὲν εἴτε λαθὼναὑτὸν εἴτε τῇ τύχῃ χρώμενος ἀγροικότερονἐν τῇ θριαμβικῇ σκευῇ, ταχὺ δὲ τὴν βου-λὴν ἀχθεσθεῖσαν αἰσθόμενος, ἐξανέστη καὶμεταλαβὼν τὴν περιπόρφυρον αὖθις

119