UDK 271.2-526.62:75.041

Smiqka Gabeli}

O IKONOGRAFIJI SV. PROKOPIJA

U ~lanku se istra`uju kult i ikonografija sv. Prokopija, po~ev od najstarijihsa~uvanih primera do poznog vizantijskog razdobqa (X/XI do XIV/XV vek) i, poseb-no, odraz kulta ovog svetiteqa u zidnom slikarstvu sredi{wih oblasti Balkana. Uvizantijskoj umetnosti o~uvane su brojne zasebne predstave ovog svetiteqa u vidupoprsja ili stoje}e figure, re|e kao kowanika i, svega nekoliko, u okviru hagio-grafskih scena. Kao ikonografski neobi~na istaknuta je freska iz Lesnova, na kojojsv. Prokopije ima kacigu na glavi a na oru`ju znak krsta (1349). Sa stanovi{ta pro-grama, izdvojene su wegove predstave iz Melnika (XIII) i, naro~ito, Stani~ewa(1331/2), koje su naslikane na neuobi~ajeno istaknutim mestima. Ovi spomenici, uzone iz Dowe Kamenice i, donekle, Kalotine (XIV vek), inicirali su zakqu~ak da jekult sv. Prokopija u sredwem veku bio posebno izra`en u isto~nim delovima Srbi-je i zapadnim krajevima Bugarske, {ire}i se svakako iz Ni{a i Prokupqa, gde su se~uvali deli}i mo{tiju ovog svetiteqa. U ovom radu je posebna pa`wa poklowena iikonografiji scene Prokopijeve Vizije krsta (kapadokijske freske i primeri u ru-kopisima iz XI veka; mo`da i Melnik iz XIII veka), koja je mogla nastati kombinova-wem nekoliko epizoda iz svetiteqevog slikanog @itija.

Likovna predstava sv. Prokopija, hri{}anskog mu~enika i ratnika, osta-la je u senci nau~nih interesovawa. Zapostavqawe je razumqivo utoliko {tose radi o svetitequ ni`eg kultnog ranga u odnosu na istaknutije svetiteqeiste kategorije, pre svega \or|a, Dimitrija i Teodora, ili pak one re|e i zani-mqivije, na primer Oresta ili Mine. U obimnom i zna~ajnom radu o svetimvojnicima u isto~nohri{}anskoj umetnosti, koji je iniciran skupinom svetihratnika iz De~ana, predstava sv. Prokopija nije bli`e istra`ivana. Budu}i danije odavala nikakve posebnosti, stereotipna freska ovog svetiteqa ostala jetek samo notirana.1 Ne{to potom, pojavila se i opse`na studija o svetim rat-nicima u vizantijskoj umetnosti i tradiciji.2 Tu su, naporedo sa nizom vred-

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2006Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XII, 2006

1 M. Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika u isto~nohri{}anskoj umetnosti i o pred-stavama ovih svetiteqa u De~anima, ur. V. J. \uri}, Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a istudije, Beograd 1995, 567630 (za sv. Prokopija 621, sl. 2).

2 C. Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition, Bodwim 2003, 94100.

nih zapa`awa o pojedinostima kulta i ikonografije i okupqawem zna~ajne ve-}ine o~uvanih predstava sv. Prokopija, u~iweni odre|eni propusti u odnosuna prikaze ovog svetiteqa. Nadovezuju}i se na zakqu~ke N. Thierry,3 C. Walterje ponovio tvrdwu da se scena Prokopijeve vizije kristalnog krsta ne pojavqu-je izvan teritorije Kapadokije, gde je zabele`eno nekoliko odgovaraju}ih pri-mera. ^ini se, me|utim, da se zakqu~ak potire na osnovu freske sv. Prokopi-ja-kowanika iz crkve Sv. Nikole u Melniku u Bugarskoj, nastaloj okvirno uXIII veku. Danas ova crkva nije sa~uvana i o wenom `ivopisu sudi se prete`nopo objavqenim podacima iz literature i o~uvanoj dokumentaciji. Snimak fre-ske sv. Prokopija sa severnog zida ju`nog broda u drugoj zoni `ivopisa, koji ob-javqujemo, ~uva se u dokumentaciji A. Stranskog u Narodnom muzeju u Beogradu(sl. 1 i 6). Prikazani vojnik na kowu, s kopqem u desnoj ruci, zasigurno jeidentifikovan gr~kim natpisom kao sv. Prokopije (O AGIOS PROKOPIOS).Ova monumentalna freska je, kako je svojevremeno zabele`eno, imala 4 m {iri-ne i 2,5 m visine a bila je, i tada (1929. godine), nepotpuno sa~uvana, tako da jesadr`aj pojedinosti u ugaonim delovima izgubqen.4 Na{u pretpostavku da jetu ilustrovana Prokopijeva Vizija sa krstom, u gorwem desnom uglu, potkre-pquje definisani prostor pozadine freske, istina ne i nagla{eno frontalanstav svetiteqa. Kowanik je postavqen u planinski predeo, ta~nije stenovitiusek, {to zna~i da nije na uobi~ajenoj, zelenoj i plavoj podlozi. U vezi sa ovimsvetiteqem uo~ili smo i da je u crkvi Sv. Nikole u blizini sela Stani~ewakod Pirota, sa `ivopisom iz 1331/2 godine, figuri sv. Prokopija, ovde ina~estoje}oj, pripalo neuobi~ajeno, izdvojeno mesto, koje je programski istaknuti-je od onog datog uva`enijim svetim ratnicima \or|u, Dimitriju i Teodoru(Stratilatu).5 Primeri iz Stani~ewa i Melnika potakli su misao o poja~anomuva`avawu kulta sv. Prokopija na teritoriji isto~ne Srbije i zapadne Bugar-ske, {to je i okolnost koju posebno `elimo da istra`imo u ovom radu.

Sv. Prokopije (8. VII) spada u porodicu popularnih svetiteqa, iz redaranih hri{}anskih mu~enika. Kao prvi palestinski mu~enik ozna~en je u deluJevsevija Kesarijskog, gde se kratko navodi su|ewe i smrt ovog svetiteqa uvreme Dioklecijana, 303. godine.6 Sve~eva hagiografija je sadr`inski bogata,

528 Smiqka Gabeli}

3 N. Thierry, Vision d'Eustache. Vision de Procope. Nouvelles donnes sur l iconographie fune-raire byzantine, APMOC 3 (Thessaloniki 1991)18551859, fig. 711; Walter, The Warrior Saints inByzantine Art, 9697, 99.

4 A. Stransky, Les ruines de leglise de St. Nicolas a Melnic, Atti del V congresso Internazionaledi studi bizantini, II, Roma (1936) 1940, 422427, posebno 426, fig. 1; L. Mavrodinova, CrkvataSveti Nikola pri Melnik, Sofi 1975, 13, 33, crt. 7; Narodni muzej Beograd. Odeqewe za do-kumentaciju 28, Zbirka prof. dr Antowina Stranskog (Otkup galerije fresaka, 1966), Beograd1974, 21, 6465, tabl. LXXXIII. Zahvaqujem se Dubravki Preradovi} iz beogradskog Narodnog mu-zeja na mogu}nosti kori{}ewa pomenute dokumentacije. Za obrazlo`eno datovawe fresaka Sv.Nikole u Melniku u drugu polovnu XIII veka, s osvrtom na prethodnu literaturu V. J. \uri},Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 16, 184185.

5 M. Popovi}, S. Gabeli}, B. Cvetkovi}, B. Popovi}, Crkva Svetog Nikole u Stani~ewu,Beograd 2004, 161164, sl. 46, 72 (S. Gabeli}).

6 Eusebe de Cesaree, Histoire Ecclesiastique III, Les martyrs en Palestine,ed. G. Bardy (Sourceschretiennes 55), Paris 1958, 122.

O ikonografiji sv. Prokopija 529

Sl. 1. Melnik, crkva Sv. Nikole, crte` freske sv. Prokopija

premda najve}im delom neinventivna. Prema prvoj od tri postoje}e verzijeProkopijevog `itija,7 ro|en je u Eliji (Jerusalimu) sa imenom Neanije, a `i-veo je u Skitopoqu u Palestini, gde je pri crkvi bio ~ita~, prevodilac za si-rijski i egzorcista. Prva legenda nagla{ava svetiteqeve apologetske sposob-nosti, kroz dijalog sa namesnikom Flavijem prilikom interogacije i su|ewa,sadr`i opis ~uda ukru}ewa ruke Arhelaja koji je na svetiteqa potegao ma~ iepizodu mu~ewa sa goru}om `eravicom na Prokopijevom dlanu, kao i pomenpogubqewa i pogreba sve~evog, izvan grada.8 Pojedine narativne epizode ovogteksta uobli~ene su kao ilustracije i sa~uvane u vizantijskom slikarstvu.Druga, pro{irenija verzija Prokopijevog `itija donosi vi{e narativnih de-taqa, istorijski ina~e nezasnovanih, od kojih je ve}ina tako|e ilustrovana.Prokopije je u woj sin hri{}anina Hristofora i Teodosije, paganke, iz Eli-ja Jerusalima. I tu nosi najpre ime Neanije. Pod carem Dioklecijanom po-staje vojni zapovednik i biva poslat u Aleksandriju da progoni hri{}ane.Jedne no}i, u blizini Apameje, on do`ivqava viziju ukra{enog krsta (odno-sno Hrista, ~iji mu se glas obra}a), preobra}a se, poru~uje tajno u Skitopoqukrst od zlatara (Marka), na kome se misteriozno pojavquju likovi Hrista iarhan|ela Mihaila i Gavrila, po~iwe vojnom silom da progoni varvare (Aga-rene/Saracene) i uni{tava idole. Ispoveda potom hri{}ansku veru, odri~ese slu`be, te je odveden na saslu{awe u Kesariju Palestinsku. Slede mu~ewai razni doga|aji u tamnici, me|u kojima i poseta Hrista s an|elima kada Nea-nije zadobija ime Prokopije i, na kraju, wegovo pogubqewe ma~em.9 Oformqe-na na osnovu dve nezavisne storije, ova verzija sadr`i i elemente vi{e drugih,prepoznatqivih hagiografskih legendi (posebno o sv. Pavlu i KonstantinuVelikom) i govori, potrebno je naglasiti, o promeni svetiteqevog zvawa kao iimena.10 Poimawe sv. Prokopija kao vojnika, posebno va`no za razmatrawe we-gove ikonografije, hronolo{ki je potvr|eno u VIII veku, budu}i da se upravopomenuta legenda o Prokopiju, koja ukqu~uje pomen krsta sa slikama Hrista iarhan|ela, navodi na zasedawu II vaseqenskog sabora u Nikeji, 787. godine.11

Jo{ jedna, tre}a verzija Prokopijevog `ivotopisa, bez sadr`inskih promena,sre}e se u okvirima menologa (Simeon Metafrast), panegirika (Teofan Kera-mevs) i nekih drugih spisa.12 Vizantijski sinaksari su uveli komemoracijudvojici homonima, 8. jula i 22. novembra.13 U menolozima i enciklopedijskim

530 Smiqka Gabeli}

7 H. Delehaye, Les legendes grecques des saints militaires, Paris 1909, 7789 (gr~ki tekst:228233).

8 Isto, 7981; J.- M. Sauget, Procopio, Bibliotheca sanctorum, dir. F. Caraffa, red. A. Amore etal., Roma (1968) 1990, 11591161.

9 Delehaye, Les legendes grecques, 8285.10 Isto, 85; Sauget, Procopio, 11611163; Oxford Dictionary of Byzantium 3, 1991, 1731 (Pro-

kopios).11 Ta godina je naime terminus ante quem za pojavu vojni~kog obli~ja ovog svetiteqa De-

lehaye, Les legendes grecques, 86; Sauget, Procopio, 1163.12 Delehaye, Les legendes grecques, 8788; Sauget, Procopio, 1164; Oxford Dictionary of By-

zantium 3, 1731.13 Propylaneum ad Acta Sanctorum. Novembris, ed. H. Delehaye, Bruxellis 1902, col. 246247,

805808. Up. rukopisni Prolog lesnovskog pisara Stanislava iz 1330. godine, koji se ~uva u Beo-gradu SANU 53, l. 70a, 266b267a.

priru~nicima mo`e se konstatovati navo|ewe nekoliko svetiteqa s ovimistim imenom.14

Najstarija kultna mesta ovog svetiteqa poznata su samo iz izvora. Sveti-li{te podignuto na mestu Prokopijevog mu~eni{tva u Kesariji, u Palestini,uni{teno je u po`aru 484. godine. Obnovio ga je u V veku car Zenon a pomiwese i izme|u 560. i 570. godine. U Gerasi (u Arabiji) crkva ovog svetiteqa po-dignuta je izme|u 526. i 537. godine, dok je vizantijska prestonica imala tricrkve Sv. Prokopija (u palati, Heloni i Kondiliju) i jednu kapelu u crkvi Sv.Mine na akropoqu, u kojoj su se ~uvali deli}i svetiteqevih mo{tiju.15 Skito-poq, mesto Prokopijevog slu`bovawa, imao je kapelu Sv. Prokopija u sklopuepiskopskog sedi{ta, a prema Pohvali sv. Prokopija od Severusa iz Antiohijemo{ti ovog mu~enika polo`ene su 515. godine u crkvi Sv. Mihaila u Antiohi-ji.16 Prema ruskom hodo~asniku Antoniju, u carigradskoj crkvi Sv. Prokopijaoko 1200. godine ~uvala se lobawa sv. Prokopija, a u Sv. \or|u u kvartu Manga-na ruka ovog svetiteqa.17 Krajem XII veka, Prokopijeve crkve i relikvije po-miwu se i u sredi{wim i severnim oblastima Balkana. U Ni{u je, po iskazimavizantijskog istori~ara Jovana Kinama, postojala crkva Sv. Prokopija ili, usvakom slu~aju, grobnica. Kinam u svojoj Istoriji, pisanoj ubrzo nakon1180. godine, pomiwe sveti grob sa mo{tima ovog mu~enika, bele`e}i stori-ju da su u stara vremena, naime u vreme rata sa Vizantincima (1072. godine),Ugri odatle uzeli ruku sv. Prokopija i preneli je u hram Sv. Dimitrija uSremskoj Mitrovici (Sirmijumu). Prema istom izvoru, car Manojlo I Komninje ruku mu~enika sv. Prokopija vratio u Ni{, pripojiv{i je ostalom telu.18

Prokopijeva crkva u Ni{u pomiwe se i po~etkom narednog stole}a, 1203. godi-ne, u prepisci izme|u bugarskog cara Kalojana i pape Ino}entija III (ecclesiabeati et glorisissimi magni martyris Procopii de Nisso).19 Tragovi ovog hrama nisuustanovqeni.20 Nedaleko od Ni{a, u Prokupqu, postoji velika obnovqena cr-kva Sv. Prokopija, koja je, kako se uzima, dala i ime ovom gradu (ranije Kom-

O ikonografiji sv. Prokopija 531

14 Delehaye, Les legendes grecques, 8889 (8. VII; 8.VII i 22. XI; 23. XI), registruje tri sv.Prokopija. Up. J. Popovi}, @itija svetih za jul, Beograd 1975, 145161 (Stradawe svetog veliko-mu~enika Prokopija); isti, @itija svetih za novembar, Beograd 1977, 655 (Spomen svetog mu~e-nika Prokopija), 730 (Spomen svetih mu~enika Prokopija i Hristofora), 766 (Spomen svetog mu-~enika Prokopija Persijskog); Sauget, Procopio, 1164; Lexikon fur Theologie und Kirche 8, Freiburg,col. 787788; nciklopedi~eski slovar XXV, S.-Peterburg 1898, 387.

15 R. Janin, La geographie ecclesiastique de lEmpire byzantin, t. III, Eglises et monasteres deConstantinople, Paris 1953, 458459; P. Maraval, Lieux saints et pelerinages dOrient, Paris 1985, 300,330, 408.

16 Maraval, Lieux saints, 286; Sauget, Procopio, 1165; Janin, La geographie ecclesiastique, 459.17 Za pomen lobawe i ruke sv. Prokopija kod hodo~asnika Dobriwe Jadrejkovi~a, kasnijeg

novgorodoskog arhiepiskopa Antonija Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 585, nap. 137.18 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, IV (J. Kali}, B. Ferjan~i}, N. Rado-

{evi}-Maksimovi}), Beograd 1971, 7475.19 K. Jire~ek, Hri{}anski elemenat u topografskoj nomenklaturi balkanskih zemaqa,

Zbornik Konstantina Jire~eka, I, Beograd 1959, 486, 526.20 Nedavni poku{aji wegove ubikacije na mestu hrama Sv. Nikole u Ni{u nisu potvr|eni

M. Rakocija, Rezultati istra`ivawa u porti crkve Sv. Nikole u Ni{u i poku{aj ubikacije cr-kve Sv. Prokopija, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije 26 (Beograd 2002) 127131.

plos ili Toplica, u turskom periodu Urkup).21 U wu treba da su prenete mo-{ti sv. Prokopija nakon {to su Turci zauzeli Ni{, krajem XIV veka, pretpo-stavqa se u razdobqu izme|u 1386. i 1395. godine.22 Prema parcijalno obavqe-nim arheolo{kim istra`ivawima ove crkve, prvobitni hram nepoznate posve-te pretrpeo je ve}i broj kasnijih izmena, tri u sredwem veku i nekoliko u naj-novijem dobu. Osnovu trobrodne bazilike dobio je u prvoj polovini XI veka, izkog vremena najverovatnije poti~u i ostaci fresaka u ju`nom brodu (delovistoje}e figure jednog svetog ratnika), dok je formirawe grobnice sv. Prokopijasa ju`ne strane, unutar izgleda anti~ke gra|evine, sme{teno u godine od padaNi{a pod Turke, 1386, do pomena Prokupqa ili crkve Sv. Prokopija u ovom gra-du (i Svetago Prokopija u gradu) u poveqi knegiwe Milice iz 1395. godine.Drugoj polovini ili kraju XIV veka pripisani su i ostaci `ivopisa u najzapad-nijem luku ju`nog broda, koji se nama ~ine mla|im (freska sv. Pahomija).23

Odavde su mo{ti sv. Prokopija odnete nakon stradawa crkve 1690. godine, naj-pre pretpostavqa se u Sentandreju, zatim u Kru{edol pa u Rakovac (1698), gde suizgubqene.24 Od crkava sa teritorije srewovekovne Srbije u pisanim izvorimase oko 1300. godine pomiwu dve crkve posve}ene ovom svetitequ, jedna nedalekood sela Broda kod Ki~eva a druga kod Skopqa (pripadala je manastiru Sv. \or|aGorga). Prizren treba da je imao crkvu s ovim imenom neizvesne starosti. Sre-dinom XIV veka bele`e se crkve ovog svetiteqa u Zerzevu (Zrze na Kosovu), kojuje Du{an prilo`io De~anima, i u Drenovom dolu u blizini manastira Lesnovau Makedoniji, koja se navodi 1341, 1347, i 1381. godine.25 Uop{te uzev, ~ak i bezop{irnijeg sistematskog ispitivawa, uo~qivo je da broj Prokopiju posve}enihcrkava nije naro~ito velik. Ako se pobli`e pogleda jedna posebna oblast uGr~koj, Mani na primer, u woj se bele`i tek jedna crkva s ovom posvetom, ina~e

532 Smiqka Gabeli}

21 G. Milo{evi}, S. \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Prokupqu. Rezultati istra`iva~kihradova u 1987. godini, Starinar n. s. XXXVIII (Beograd 1988) 83109, posebno 8384; G. Milo{e-vi}, Crkve u podno`ju Hisara u Prokupqu, Prokupqe u praistoriji, antici i sredwem veku, Beo-grad Prokupqe 1999, 161165.

22 K. Jire~ek, Vojna cesta od Beograda do Carigrada, Zbornik Konstantina Jiri~eka, I, Be-ograd 1959, 133; Milo{evi}, \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Prokupqu, 8384. Za pomen Sv. Pro-kopija 1395, u poveqi knegiwe Milice i wenih sinova ruskom manastiru Pantelejmonu na Sve-toj Gori Arhim Leonid, Stara srpska pisma, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva 24 (1868) 273.

23 Za grobnicu sv. Prokopija, posebno Milo{evi}, \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Pro-kupqu, 8788, 99, sl. 16. Po usmenom saop{tewu arheologa dr Marka Popovi}a, grobnica je vero-vatno znatno starija od crkve.

24 Isto, 84. Postoji dokument od 11. XII 1698. o prodaji ruke sv. Prokopija rakova~komigumanu Teofanu u manastiru Kru{edolu I. Ruvarac, O ruci sv. velikomu~enika Prokopija,Letopis Matice srpske 229, 1905, 57.

25 V. R. Petkovi}, Pregled spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 241,268 (osim neidentifikovanog manastira Sv. Prokopija u Ni{u, navodi crkve u Skopqu, Proku-pqu, kod Broda, Zerzevu, Drenovom dolu i selu Vine na Veternici). Up. M. Purkovi}, Popis cr-kava u staroj srpskoj dr`avi, Skopqe 1938, 44; O. Zirojevi}, Crkve i manastiri na podru~juPe}ke patrijar{ije do 1683, Begrad 1984, 170171. Za Zerzevo i Prizren M. Ivanovi}, Crkvenispomenici XIII i XIV veka, izd. A. Jevti}, Zadu`bine Kosova, PrizrenBeograd 1987, 449, 507; zaDrenov do G. Tomovi}, Poveqa manastira Lesnova, Istorijski ~asopis XXIV (Beograd 1977),92; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo. Istorija i slikarstvo, Beograd 1998, 28, 239, 243 (poku{ajiidentifikacije s neizvesnim ishodom).

u ru{evinama i poznata po nekoliko slojeva `ivopisa od kojih je dowi nefigu-ralan (IX vek), a na ostrvu Kiteri, tako|e topografski podrobno istra`enom,me|u ~etrdeset i ~etiri crkve iz vizantijskog i postvizantijskog doba nije zabe-le`ena niti jedna posve}ena sv. Prokopiju.26 Sam broj hramovnih posveta, kao ikod drugih svetiteqa, pokazateq je po sebi stepena popularnosti.

Formalno gledano, u vizantijskoj umetnosti vaqa razlikovati dva osnov-na tipa Prokopijevih predstava. Na jednoj strani je zasebna svetiteqeva popr-sna, stoje}a ili kowani~ka figura, a na drugoj epizode iz wegove hagiografije.Prvi tip je neosporno daleko rasprostraweniji, od drugog je ostalo sa~uvanihveoma malo primera. Prokopijeva Vizija kristalnog krsta, kada je doneta u ob-liku izdvojenog scenskog prikaza, grani~ni je slu~aj.

Ovaj svetiteq je uvek slikan kao golobradi mladi} sa kosom sredwe du-`ine, ravno podrezane i za~e{qane iza u{iju. Na delima iz doba Paleologa,krajevi Prokopijeve kose su i ukovrxani. Po tipolo{kim karakteristikama,uzrastu i kosi sli~an mu je prikaz sv. Nestora, no za razliku od Prokopija ovajsvetiteq povremeno ima ra{~upanu kosu ili pak kratku bradu. Ode}a sv. Pro-kopija je patricijska ili vojni~ka. Po analogiji sa predstavama ostalih sve-tih vojnika mo`e se misliti da je ikonografska varijanta sv. Prokopija u ha-qini s pla{tom hronolo{ki starija a da wegovo vojni~ko obli~je preovla|ujepo~ev od XIXII veka.27 Kod opreme sv. Prokopija veoma ~esto se mo`e zapazitikopqe u ruci, ali taj atribut nije stalan, niti ga treba vezati iskqu~ivo zaikonografiju ovog ratnika.

Najstarija poznata predstava sv. Prokopija nalazila se u kapeli Sv. Vra-~a u rimskoj crkvi Sv. Marije Antikve, no osim natpisa, nije na `alost sa~u-vana.28 U monumentalnoj umetnosti prve postoje}e predstave sre}u se u slikar-stvu Kapadokije, u razdobqu od X ili XI do XIII veka. Tu je sv. Prokopije sli-kan u vidu stoje}eg mu~enika (Ha~li kilise, Arhan|eli u Zindanonu, Geremebr. 11, Sv. Jevstatije, Apostoli, Mustafa Pa{a, Sinasos, Balkan Deresi, Sv.Petar i Pavle),29 ratnika (Gereme br. 21 i 11, Konstantinova bazilika, Jenikoji Jusuf ko| kalesi)30 ili, pak, kao kowanik u patricijskoj odori pred kojim se,u vrhu scene, pojavquje krst (Sv. Jevstatije, svod priprate; Danilova kapela,Gereme 10, zapadni zid dva puta; pe}inska crkva br. 5 na nekropoli, Gereme, iz-nad ulaza; Sakli kilise, Gereme 2a, na severnom zidu pored severne apside, i

O ikonografiji sv. Prokopija 533

26 Up. N. V. Drandakis, Fresques byzantines du Messa Magne (Magne Occidental), Athens 1995,213222; M. Chatzidakis, I. Bitha, Corpus of the Byzantine Wall-Paintings of Greece. The Island ofKythera, Athens 2003. Jedna crkva Sv. Prokopija u Trapezuntu pomiwe se 1223. godine Walter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 95.

27 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 590; Walter, The Warrior Saints, 96.28 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 571; J. Nordhagen, The Frescoes of John VII

(AD 705707) in S. Maria Antiqua in Rome, Roma 1968, pl. LXXXII, CXXXI.29 C. Jolivet-Levy, Les Eglises Byzantines de Cappadoce, Paris 1991, 53, 58, 113, 181, 202; Wal-

ter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 96.30 Jolivet-Levy, Les Eglises Byzantines, 126, 115, pl. 70/1, 282, pl. 55/2; Walter, The Warrior

Saints in Byzantine Art, 96; N. Thierry, Rock-cut Chapels in Goreme Valley, Cappadocia: The YilanliGroup and the Column Churches, CA 24 (Paris 1975) 116, fig. 2 (Gereme br. 20).

crkva 32, Gereme, ju`ni zid).31 Kapadokijske kowani~ke predstave sv. Proko-pija, sve iz oblasti Gereme, poti~u s kraja X (Sv. Jevstatije) i iz XI veka ipredstavqaju votivne slike propra}ene natpisima prilo`nika, u sklopu fune-rarnih slikanih programa (sl. 7). Prema tuma~ewima N. Thierry, one ikono-grafski preuzimaju i zamewuju poznatiju sliku Vizije sv. Evstahija, ~iji kultslabi, i treba da su nastale u Kapadokiji u ciqu sna`ewa i promovisawa kul-ta sv. Prokopija nakon {to je, krajem X veka, grad Svetog Prokopija (danas Ur-gup), u blizini Kesarije, uzdignut u rang episkopskog sedi{ta. Nagla{ava, ta-ko|e, efemernost trajawa ovakve slike i ograni~enost na Kapadokiju a, ne po-znaju}i melni~ki primer, wenu pojavu u jednom od dva psaltira iz XI veka obja-{wava kapadokijskim poreklom slikara.32 Veliku op{tu popularnost slikasv. Prokopija u Kapadokiji Ch. Walter dovodi u vezu sa ~iwenicom da se u od-govaraju}im kalendarskim spisima mu~eni{tvo ovog svetiteqa sme{ta u kapa-dokijsku Kesariju.33

Ostale oblasti Vizantije raspola`u primerima izvedenim i u drugimtehnikama.^etiri triptiha od slonona~e iz XI veka imaju Prokopijevu stoje}upredstavu u plemi}koj odori, dok je na onom iz Ermita`a, koji prikazuje Stra-dawe ^etrdesetorice sevastijskih mu~enika sa grupom svetih vojnika, donet uuniformi.34 U jednom ili drugom ikonografskom izgledu svetiteq se zapa`a ina steatitnim ikonicama. Kao naoru`ani ratnik, na kowu, predstavqen je naplo~ici me|u {estoricom sv. ratnika (XIV vek), kasnije ugra|enoj u dvostranuikonu iz manastira Vatopeda (XVI vek),35 a kao mu~enik na plo~i sa Hetimasi-jom i ~etvoricom svetiteqa (Dimitrije, \or|e, Teodor i Prokopije) iz XI ve-ka, koja se ~uva u Parizu.36 Kao frontalno postavqeni vojnik, u uniformi i saoru`jem (kopqe, {tit i ma~), predstavqen je u plitkom reqefu na metalnojplo~i sa Deizisom i trojicom svetih vojnika iz Antverpena (XI ili XII vek),37

534 Smiqka Gabeli}

31 Thierry, Vision d'Eustache,18551859, fig. 711; ead., Le culte du cerf en Anatolie et la Visi-on de saint Eustathe,Monument et memoires 72 (Paris 1991) 6063, fig. 5; ead., La Cappadoce de lanti-quite au moyen age, Thornhaout 2002, 224, Sch. 86. Za Sakli kilise M. Restle, Die byzantinischeswandmalerei in Kleinasien, Recklinghausen 1967, II, 28 (kowanik u plemi}koj odori naslikan je podsegmentom neba u uglu, {to ga i identifikuje kao sv. Prokopija).

32 Thierry, Vision dEustache. Vision de Procope, 18581859; ead., Le culte du cerf, 6263 (mi-sli da je slika Vizije nastala zaslugom monaha u oblasti Kesarije ili sve{tenika iz episkopijeSv. Prokopija).

33 Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 96.34 Isto, 97; A. Banck, Byzantine Art in the Collections of the U.S.S.R., Moscow 1966, 294, fig.

124, 126 (Ermita`).35 Loverdou-Tsigarida, (Ai. Loberdou-Tsigarida), Buzantinh mikrotecnia, Monh Batopedi-

ou, B, Agion Oroj 1996, 642643, eik. 395; Treasures of Mount Athos, ed. A. A. Karakatsanis, Thes-saloniki 1997, 326328, No 9.6 (prvi kowanik na levoj strani u gorwem redu).

36 I. Kalavrezou-Maxeiner, Byzantine Icons in Steatite, Wien 1985, 9596, no. 3. Mo`da i nasteatitnom triptihu sa Deizisom i svetiteqima iz manastira Vatopeda (XIII vek) Lober-dou-Tsigarida, Buzantinh mikrotecnia, 463, eik. 396; Treasures of Mount Athos, 319320, No 9.2 (upitawu je poprsje svetiteqa sa istina dosta ukovrxanom kosom, u dowem desnom uglu, za koje se unavedenoj literaturi pretpostavqa da predstavqa sv. Nestora, odnosno sv. Lupa).

37 Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 97; Sauget, Procopio, sl. na str. 1162.

sli~no i na steatitnoj ikoni iz XII veka sa prikazima Deizisa i svetiteqa izAgare u Gruziji (uzdi`e ma~ u desnoj ruci).38

Minijaturno slikarstvo, ukupno gledano, bele`i mali broj primera, pritom ikonografski raznovrsnih. Me|u najpoznatije i najstarije prikaze sv.Prokopija kao vojnika dolaze oni sa naslovne stranice Psaltira Vasilija II,gde je u jednom od medaqona {to okru`uju carevu stoje}u predstavu (Marc.gr. Z17, f. IIIr, po~etak XI veka), i iz moskovskog rukopisa sa `itijima i homilijamaiz 1063. godine (Istorijski muzej, gr. 9), gde svetiteq stoji frontalno u punojfiguri, sa kopqem i {titom, u svom najrasprostrawenijem ikonografskom vi-du.39 Kao izolovana figura pojavquje se i me|u iluminiranim rukopisima Me-tafrastovog Menologa, koji sadr`e Prokopijevo `itije. U dva slu~aja sveti-teq je u vojni~kom obli~ju,40 dok u tre}em, sa po~etka XII veka, postoji wegovportret, u dvorskoj ode}i, i scena wegovog Pogubqewa (Paris gr.1528, f. 86v).Stradawe se odvija u brdovitom predelu, s rastiwem u predwem planu, a mu~e-nik je prikazan u tunici, nagnut unapred, po uzoru na sli~ne scene usekova-wa.41 Osim navedenih izolovanih predstava i scene stradawa, rukopisno sli-karstvo sadr`i i prikaz Prokopija na kowu s vizijom krsta. Poznata su dva ta-kva primera, oba u psaltirima iz XI veka (Barberini i Teodorov), koja su me|u-sobno jednake ikonografije (sl. 8). Sv. Prokopije je u vojni~koj ode}i na pro-petom kowu, u profilu i sa zalepr{anim pla{tom pozadi, dr`i jednom rukomuzde a drugu pru`a u pravcu krsta koji izvire iz segmenta neba pred wim. Pri-zor u psaltirima ilustruje psalm 67/68:35 ( Bog Izraiqev daje silu i krepostnarodu).42

Ikonopis, kao i minijaturno slikarstvo, sadr`i upadqivo mali brojprimera. Nakon ikone XI stole}a sa sv. Prokopijem (?), sv. Dimitrijem i sv.Nestorom, naslikanim u obli~ju stoje}ih figura mu~enika,43 sa Sinaja poti~ei nekoliko izvanrednih primera iz XIII veka. Tre}oj deceniji tog veka pripadamonumentalna ikona pripisana slikaru Petru, na kojoj je sv. Prokopije prika-zan u celini, u ode}i mu~enika, kako dr`i krst u desnoj i ma~ u drugoj ruci.^itavu predstavu odlikuje luksuzna izvedba detaqa a neobi~na je {iroka znat-

O ikonografiji sv. Prokopija 535

38 Kalavrezou-Maxeiner, Byzantine Icons in Steatite, 113114, No 23.39 I. Spatharakis, The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts, Leiden 1976, 2223, fig. 9;

V. N. Lazarev, Storia della pitura bizantina, Torino 1967, 189, tav. 207; Walter, The Warrior Saints inByzantine Art, 98, pl. 64 (minijatura sa carem Vasilijem II; poprsje sv. Prokopija je u sredwem odmedaqona na desnoj strani).

40 N. P. [ev~enko, Illustrated Manuscripts of the Metaphrastian Menologion, Chicago and Lon-don 1990, 46, 68.

41 Isto, 140; Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 98, smatra da je scena Pogubqewasv. Prokopija iz ovog rukopisa jedinstveno sa~uvana, ne znaju}i za odgovaraju}u scenu na ikonisv. Prokopija sa `itijem.

42 S. Der Nersessian, Illustration des Psautiers grecs du Moyen Age, II, Lond. Add. 19325, Paris1970, 37, 90, 98, fig. 139 (f. 85v); Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 99, pl. 53.

43 G. and M. Sotiriou, Eikonej thj Monhj Sina, Athens 19561958, I, fig. 47, II, 64; Walter,The Warrior Saints in Byzantine Art, 9798, sumwa u identifikaciju figure na levoj strani kao sv.Prokopija i pomi{qa da u woj mo`da treba prepoznati sv. Sergija.

na ogrlica, preuzeta sa ikonografije sv. Sergija i Vakha. Prokopije na gla-vi nosi zlatnu dijademu sa crvenim kamenom u sredini.44 Dobro sa~uvanidiptih sa sv. Prokopijem Perivogitisom ili Perivolitisom (Slavnim?), OAGIOS PROKOPIOS PERIBOGITHS PERIBOLITHS, i Bogorodicom Kiko-tisom ima na levom krilu dopojasni prikaz sv. Prokopija, u uniformi i saoru`jem (kopqe, ma~, {tit) a po obodu male figure i biste razli~itih sve-titeqa i, u samom vrhu, Hrista i dvojice glavnih arhan|ela. Dodatno, nasvetiteqevu glavu an|eli spu{taju krunu, simboli~ku nagradu za mu~eni-{tvo. Diptih se datuje oko 1280. godine i dr`i se da je rad venecijanskogmajstora.45 Na epistilnoj gredi nekada{weg sinajskog ikonostasa, {to jetako|e delo iz oko 1280, sv. Prokopije je postavqen kao pandan sv. \or|u sa-svim na kraju deizisne skupine Hrista, Bogorodice i Jovana Prete~e sa apo-stolima. Prikazan je dopojasno, u vlasteoskoj odori i sa uskom krunom naglavi, kakva je ovde data i sv. \or|u.46 Budu}i da je broj sa~uvanih ikona ve-oma mali, a sve pomenute su, videli smo, sa Sinaja, svakako je zna~ajno uka-zati i na jednu ikonu ovog svetiteqa sa Balkana. U Veriji u severnoj Gr~koj,postojala je velika ikona sa dopojasnom predstavom sv. Prokopija kao vojni-ka s uzdignutim ma~em u desnoj ruci, nastala krajem XIV ili, mo`da pretreba misliti, u po~etnim decenijama XV veka.47

Od `itijnih ikona sv. Prokopija o~uvana je tek jedna, koja je datovana upo~etak XIII veka (sl. 9). ^uva se u Patrijar{iji u Jerusalimu i, po tradiciji,doneta je sa Prokopijevog groba u pe}ini Sv. Modesta u Deir Abu Toru u oko-lini Jerusalima.48 U centralnom poqu sadr`i dopojasni prikaz sv. Prokopija(O AGIOS PROKOPIOS) u vojni~koj uniformi, kome sle}u}i arhan|eli Miha-ilo i Gavrilo, signirani imenima, spu{taju krunu na glavu. Uokolo postojisedamnaest scena narativnog ciklusa, do sada u literaturi eksplicitno nepro-~itanih (sl. 2). Ispisani tekstovi, pri tom, ne podrazumevaju nazive kompozi-cija ve} obele`evaju samo glavnu li~nost, naime sv. Prokopija (O AGIOS PRO-

536 Smiqka Gabeli}

44 D. Mouriki, Four Thirteenth-Century Sinai Icons by the Painter Peter, Studenica i vizantij-ska umetnost oko 1200. godine, ur. V. Kora}, Beograd 1988, 333334, 343344, fig. 56. Krst i ma~u rukama sv. Prokopija, retko naslikani zajedno, zapa`aju se i na poznijoj predstavi ovog sveti-teqa na triptihu Bogorodice s Hristom, Pjetom i svetiteqima iz Muzeja Korer u Veneciji (prvapolovina XV veka) Venezia e bisanzio, intr. S. Bettini, Venezia 1974, No 121.

45 Sotiriou, Eikonej, I, fig. 188, II, 171175; K. Weitzmann, Studies in the Arts at Sinai, Prince-ton 1982, 340341, fig. 33; M. Aspra-Vardavakis, Observation on a thirteenth-centuy sinaitic diptich rep-resenting St. Procopius, the Virgin Kykkotissa and saints along the border, Byzantine Icons. Art, Techni-que and Technology, ed. M. Vassilaki, Heraklion 2002, 89100, fig. 3; Byzantium. Feith and Power(12611557), cat. exhib. ed. H. C. Evans, New York 2004, 355356, No 214, fig. 214. Slikawe Hristas arhan|elima Mihailom i Gavrilom na gorwem rubu ove ikone treba dovoditi u vezu sa opisomwihovog javqawa Prokopiju u tamnici prema opisu u op{irnijem (drugom) svetiteqevom `itiju(Delehaye, Les legendes grecques, 84).

46 Sotiriou, Eikonej, I, fig. 117124, II, 112114; Lazarev, Storia, 286, tav. 430; Byzantium. Fe-ith and Power, 379380, No 235, fig. 235.

47 Ova lepa ikona ukradena je izme|u 1968. i 1975. godine iz crkve Sv. Prokopija u Veri-ji Th. Pazaras, Byzantine Icons of Verroia, Athens 1995, 49, fig. 47.

48 M. Garidis, Icones du XIIIe et du XIVe s. dans laire du Patriarcat de Jerusalem, Euyucia.Melanges offerts a Helene Ahrweiller, Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1988, 229231, pl. II.

O ikonografiji sv. Prokopija 537

Sl. 2. Raspored scena na `itijnoj ikoni sv. Prokopija iz Jerusalima

KOPIOS), s izuzetkom posledwe (H KHMHSIS),49 a pojedine scene ostavqenesu i bez natpisa (na primer, scena br. 3). Po~ev od gorweg levog ugla prikazanesu slede}e kompozicije: 1) Majka privodi sv. Prokopija (Neanija) caru Dio-klecijanu, 2) Prokopijeva (Neanijeva) vizija krsta, 3) Zlatar s krstom pred sv.Prokopijem (Neanijom), 4) Jerusalimqani {aqu sv. Prokopija (Neanija) naAgarene, 5) Pogibija 6.000 Agarena, 6) Razgovor svetiteqev sa majkom o idoli-ma, 7) Majka pred carem Dioklecijanom (Majka optu`uje svetiteqa Diokleci-janu), 8) Bi~evawe sv. Prokopija (Neanija), 9) Sv. Prokopije (Neanije) ba~en utamnicu, 10) Javqawe Hrista (Neanije prozvan Prokopijem), 11) Poseta an|ela,isceqewe i ukrepqewe sv. Prokopija, 12) Sv. Prokopije obara idole, 13) Uko-~ewe ruke Arhelaja, 14) Mu~ewe sv. Prokopija `eravicom, 15) Bacawe u u`are-nu pe}, 16) Molitva i usekovawe sv. Prokopija i 17) Pogreb sv. Prokopija. Na-racija ovog ciklusa kombinovana je u skladu sa dvema redakcijama Prokopije-vog `itija. Po~etne scene od 1 do 12 odgovaraju drugoj, op{irnijoj verziji le-gende, a potom, od brojeva 13 do 15, prvoj, dok su dve posledwe kompozicije, Po-gubqewe i Pogreb, zajedni~ke.50 Za ikonografska istra`ivawa posebno je va-`no ista}i da se Prokopijeva Vizija krsta, druga u gorwem nizu scena (scenabr. 2) bitno razlikuje od primera koji su nam poznati iz monumentalnog i mi-nijaturnog slikarstva. Ovde je sv. Prokopije prikazan na kolenima, naime kakose, si{av{i sa kowa, moli pred krstom postavqenim visoko na nebu, a na sebiima duga~ku haqinu i pla{t (sl. 3). Kao naoru`ani kowanik u pokretu, pred-stavqen je u scenama koje ilustruju progon i pokoq 6000 Agarena (scene br. 4 i

538 Smiqka Gabeli}

Sl. 3. Vizija sv. Prokopija, scena sa `itijne ikone sv. Prokopija

49 Isto, 230.50 Up. Delehaye, Les legendes grecques, 7985.

5, sl. 4). Izrazito je velika sli~nost sv. Prokopija u kompozicijama s Agareni-ma (Saracenima tj. Arapima), na ovoj ikoni, i sceni Vizije krsta na freskamaiz pomenutih kapadokijskih crkava, Melnika kao i rukopisnih psaltira, te se~ini sasvim mogu}im da su im koreni nastanka zajedni~ki i da le`e, zapravo, ukombinovawu nekoliko epizoda iz `itija ovog svetiteqa. Doga|aji o kojima jere~ podrazumevaju sna`nu i poznatu simboliku, isti~u}i najpre momenat preo-bra}awa vi|ewem znaka na nebu (sli~no apostolu Pavlu), odnosno obe}awa i,potom, ostvarivawa pobede pod znakom i u ime krsta (kao kod cara Konstanti-na).51 Prokopijava izolovano predstavqana Vizija u su{tini je tendencioznokoncipovano, kompozitno i, bez sumwe, efektno uobli~eno ikonografsko re-{ewe. Krst je uzet sa prizora svetiteqeve vizije na putu za Aleksandriju, kodApameje, kada je Prokopijeva/Neanijeva misija progona hri{}ana osuje}ena ion je zaustavqen poput starozavetnog Valaama na magarici, kome je put zapre-~io an|eo. Istovremeno, ushi}ewe svetle}im znakom vodi preobra`aju Neanijau hri{}ansku veru, {to direktno asocira na preobra}awe apostola Pavla. Ko-wanik je, nadaqe, preuzet iz ratobornih Prokopijevih progona Agarena kod Je-rusalima. Simbolika novonastale scene se zaokru`uje uz pomo} asocijacije naprikaz Jevstatijeve Vizije jelena, sa kowem u galopu (Barberini i Teodorovpsaltir), ili podse}awem na Konstantinove pobede pod znakom krsta, te se, uishodu, Prokopijeva vizija stapa i pretvara u pobedonosnog kowanika (na pri-mer, Danilova kapela, verovatno i Melnik).

Monumentalni programi vizantijskih crkava, po~ev od ranije ve} pome-nutih kapadokijskih hramova i velikih crkava sredwovizantijskog perioda(Sv. Luka u Fokidi, Nea Moni i Dafni), sadr`e Prokopijevu predstavu unutarskupine svetih vojnika,52 kao dopojasnu, stoje}u ili, retko, kowani~ku. Za ra-nije razdobqe karakteristi~no je da skupina ratnika nije imala odre|eno me-sto i mogla se na}i u razli~itim delovima hramova,53 a ustaquje se, po~ev odXII veka, u dowoj zoni naosa. Tako, na primer, u Nerezima, Miro`u, Kirilov-skom manastiru u Kijevu, Kurbinovu i Neredici, i ta }e se praksa ubudu}e du-go zadr`ati.54 Brojne primere iz slikarstva u doba Paleologa suvi{no je navo-diti.55 Za na{e istra`ivawe svrsishodnije je ukazati na retke slu~ajeve u ko-jima je Prokopijeva predstava zapostavqena ili, ~ak, i izostavqena. Izgleda

O ikonografiji sv. Prokopija 539

51 Posebno o Viziji kristalnog krsta u Prokopijevom `itiju Isto, 83; Walter, The War-rior Saints in Byzantine Art, 96; C. Mango, The Art of the Byzantine Empire 3121453, Toronto 1986,144145. U prolo{kom `itiju iz 1330, lesnovski pisar Stanislav javqenije, koje se nakon po-jave muwe i groma pokazalo Prokopiju, opisuje na slede}i na~in Javi se wemu krst, i duh u likugoluba govora{e: ja sam raspeti sin Bo`ji (SANU 53, l. 267a).

52 Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art , 99, isti~e gotovo stalno prisustvo freskesv. Prokopija.

53 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 590, sa primerima.54 Isto, 590591, upu}uje i na odstupawe od rasprostrawenog ikonografskog obi~aja sme-

{tawa figura sv. ratnika u dowoj zoni `ivopisa (Bogorodica Kosmosotira u Viri, Ba~kovo, si-cilijanske crkve).

55 Up. Isto, 604605, sa primerima; tako|e D. Tasi}, @ivopis pevni~kih prostora crkvesv. Apostola u Pe}i, Starine Kosova i Metohije IVV (Pri{tina 19681971) 237253; I. M.\or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba Nemawi}a, Beograd 1994, 132 (Ku~evi{te),

540 Smiqka Gabeli}

Sl. 4. Jerusalimqani {aqu Prokopija na Agarene i Pogibija 6000 Agarena,scene sa `itijne ikone sv. Prokopija

da sv. Prokopije nije naslikan u Sv. Nikoli Orfanosu u Solunu (druga dece-nija XIV veka), gde su u prvoj zoni `ivopisa zastupqeni \or|e, Dimitrije, Teo-dor Stratilat, Teodor Tiron, Artemije i, uzima se, Nestor, a jo{ nekoliko rat-nika je u zoni sa dopojasnim prikazima, niti je prisutan u Sv. Petru kod selaBerende, sa freskama iz tre}e ili ~etvrte decenije XIV veka.56 U Sv. Spasu uVeriji (1315), sv. Prokopije je neupadqivo sme{ten me|u medaqonima druge zo-ne fresaka, izme|u proroka Jezekiqa i Ilije, dok su ~etvorica glavnih ratnikaovde doneti u vidu stoje}ih figura u prvoj zoni.57 Obja{wewe ovakve lokacijeili potpunog izostanka ne mo`e se pravdati pukim dimenzijama crkava, jer jeProkopijeva ~itava figura obi~no prisutna u programima isto toliko malihhramova, na primer, u Sv. Nikoli tu Kasnici i Sv. Atanasiju tu Muzaki u Ko-sturu ili, kako }emo kasnije bli`e videti, u Kalotini i Stani~ewu.58

Mestom slikawa, na~inom odevawa i naoru`awem, predstava sv. Prokopi-ja u okviru ikonografske skupine svetih vojnika po pravilu se ne isti~e. Umoru primera stoje}ih predstava ovog svetiteqa u vizantijskom zidnom sli-karstvu, uop{teno uzev me|usobno malo razu|enih, izdvajaju se u ikonograf-skom i programskom smislu dva, onaj iz crkve Sv. Nikole u Stani~ewu kod Pi-rota (1331/2) i iz priprate hrama Arhan|ela Mihaila u Lesnovu u bliziniKratova (1349).

Lesnovski sv. Prokopije dolazi u red ikonografski neobi~nih u prvomredu po tome {to je naslikan sa kacigom na glavi (sl. 10). Prikazan je, ina~e, utro~etvrtinskom stavu, u trenutku dok proverava {ipku strele koju dr`i obe-ma rukama a od opreme ima jo{ i {tit, luk, ma~, tobolac za strele i tobolac zaluk. Ispod uniforme nosi duga~ku belu ko{uqu koja je upadqivo ukra{enabrojnim sitnim cvetolikim motivima. Wegov beli~asto-sivkasti {lem je {e-stostran, dubok i sa spu{tenim obodom, produ`enim sa strane ukrasnim zavr-{ecima i oja~an trakama sa nizovima bisera i krestom iz koje polazi veliko

O ikonografiji sv. Prokopija 541

134 (Sv. Nikola u Prizrenu), 142 (Bela crkva Karanska), 161 (Lesnovo), 168 (Zemen), 171 (Vazne-sewe na Meteorima), 174 (Psa~a), 180 sl. 92 (Re~ani). Nije do sada uo~eno da Prokopija trebaidentifikovati u stoje}oj figuri na jednom od rebara na svodu u spoqa{wem narteksu crkveHrista Hore u Carigradu, me|u uglednim svetim ratnicima (P. A. Underwood, The Kariye Djami,Princeton 1966, I, 153, No, 175; II, pl . 311) Po o~uvanom fragmenu na gotovo uni{tenoj glavi vidise da svetiteq ima ravno podrezanu valovitu kosu, {to je i glavni element prepoznavawa; obu~enje u haqinu i ogrta~ a na nogama ima vojni~ke obmota~e.

56 Izostanak sv. Prokopija iz programa Sv. Nikole Orfanosa zapravo nije sasvim izve-stan. Kod pojedinih figura svetih ratnika signature nisu sa~uvane. Tipolo{ke karakteristikepouzdano identifikuju li~nosti onih najpoznatijih, izuzev kod mladog ratnika u zapadnom delusevernog zida koji podjednako li~i i na Prokopija i na Nestora. Svi istra`iva~i `ivopisa ovecrkve u wemu prepoznaju sv. Nestora A. Xyngopoulos, Oi toicografiej tou Ag. Nikolaou Orfa-nou Qessalonikhj, Aqhnai 1964, 22, eik. 140; A. Tsitouridou, O zwgrafikoj diakosmoj tou AgiouNikolaou Orfanou sth Qessalonikh, Thessaloniki 1986, 196, pin. 91; B. Todi}, Srpsko slikarstvou doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 348349; K. Kirchhainer, Die Bildausstattung der Nikolauskir-che in Thessaloniki, Wimar 2001, 107, Abb. 48. Za Berende up. na{u nap. 77.

57 S. Pelekanidis, Kallierghj olhj Qettaliaj aristoj zografoj, Aqhnai (1973) 1994, 74,pin. 9.

58 S. Pelekanidis, M. Chatzidakis, Kastoria, Athens 1985, 52, 108. Za Kalotinu i Stani~eweup. na{e nap. 73, 76.

dekorativno pero.59 U ikonografiji sv. Prokopija wegov prikaz sa kacigom izLesnova je, koliko znam, jedinstveno sa~uvani primer. [lem je zapravo prime-ren predstavi jednog drugog ratnika, sv. Merkurija, premda ni tu nije obave-zan. Na glavi ovog ratnika detaq se sre}e u slikarstvu zrele renesanse Paleo-loga (Protaton, ohridska Bogorodica Perivlepta, Bogorodica Olimpiotisa uElasonu, pe}ki Apostoli, naos Lesnova, Psa~a, Kon~e i drugde);60 veoma retkoi kod arhan|ela Mihaila-vojnika, tako u priprati Lesnova (sl. 11) i u Sv.\or|u u Plemeniani na Kritu (1440)61 ili, iznimno, kod nekih drugih sv. rat-nika (Teodor Tiron u naosu u De~ana).62 U stvari, kaciga je ~esto prikazana naglavama vojnika u prizorima vojnih okr{aja ili izvr{iteqa pogubqewa (xela-ta), te se opravdano dr`i da je izraz borbene gotovosti.63 Kod sv. Prokopija ulesnovskoj priprati, dakle, {lem nema posebno hagiografsko zna~ewe, ve} jewegovim slikawem uveli~ano bogatstvo vojni~ke opreme. Kao i kod sv. Merku-rija ili arhistratiga Mihaila, prikazivawem {lema nagla{ena je borbenaspremnost ovog svetiteqa, mo`da uz asocijaciju na uzdignutiji polo`aj u voj-sci, {to je mawe dokazivo.

Na lesnovskom Prokopiju vaqa uo~iti jo{ dva detaqa koja ikonografskinisu sasvim uobi~ajena. Na dr{ci ma~a ili bode`a zadenutog o levi bok sveti-teqa ucrtan je krst, op{ti hri{}anski simbol pobede, mogu}no i element ha-giografskog porekla i, u osnovi, dokaz naro~ite slikareve pa`we kod izvedbejednog od hri{}anskih boraca. Mali ravnokraki krst se bojom ne razlikuje odsivkaste podloge bal~aka. Naporedo sa op{tom simbolikom znaka, nije iskqu-~eno da ovaj detaq treba istovremeno vezivati i za li~nost prikazanog ratni-ka. Wegovo prisustvo podse}alo bi na ~uveno Prokopijevo znamewe krsta uviziji na putu, opisanoj u `itiju, a tako|e i na srebrni krst, ~iju je izraduProkopije u Skitopoqu poru~io, zadivqen tim javqawem, kako je u samommanastiru Lesnovu zabele`io pisar Stanislav u Prokopijevom prolo{kom`itiju, 1330 godine.64 U zidnom slikarstvu ovog razdobqa motiv krsta se po-

542 Smiqka Gabeli}

59 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 199200, T. LXIV, sl. 103.60 Isto, 136, T. XXIX; E. C. Constantinides, The Wall Paintings of the Panagia Olympiotissa at

Elasson in Northern Thessaly, Athens 1992, III, 246249, fig. 107 (Olimpiotisa), 233 (Protaton iPerivlepta).

61 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 195, sl. 9899, 103, T. LXIIILXIV.62 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 624, sl. 4 (kaciga nije na glavi ve} visi oko

vrata, spu{tena niz uzicu, kao kasnije i kod sv. Dimitrija na wegovoj kowani~koj predstavi izcrkve Sv. Antonija u Paleohori na Kiteri, s kraja XV veka Chatzidakis, Bitha, Kythera, 9495,fig. 1920).

63 O {lemu kao uobi~ajenom detaqu figura prikazanih u borbenom dejstvu (ratnika-pe-{aka ili vojnika na kowima) T. G. Kolias, Byzantinische Waffen. Ein Betrag zur byzantinischenWaffenkunde von den Anfangen bis zur Latanischen Eroberung, Wien 1988, 76. Up. na primer dobropoznatu ilustraciju boja prema Psalmu 149:8 u priprati Lesnova, ili kompoziciju u kojoj arhan-|eo spa{ava Carigrad od Saracena u naosu ove crkve Gabeli}, Manastir Lesnovo, 187, T. LVIII,sl. 95; 96, T. XXI, sl. 34.

64 @itije sv. Prokopija u ovom rukopisu sadr`i srazmerno detaqan opis krsta (sa trilika i `idovskim slovima Emanuil, Mihail i Gavril), {to odgovara tzv. drugoj verziji le-gende o ovom svetitequ (Delehaye, Les legendes grecques, 83). Mo`e biti od va`nosti i {to se u

nekad vidno slikao na uniformama i oru`ju istaknutih svetih ratnika, kao

simbol pobede. Naj~e{}e ga sre}emo na {titu kod sv. Dimitrija, tako u Sv. Ni-

koli Orfanosu, Bogorodici Olimpiotisi u Elasonu i takozvanoj Latinskoj

(Jug Bogdanovoj) crkvi u Prokupqu. U Sv. Nikoli Orfanosu krst se pojavqu-

je i na ratni~kim zastavicama kod Dimitrija, Artemija(?) i Nestora(?).65 Le-

snovski slikar priprate je znak krsta postavio na isturenijem mestu unifor-

me kod sv. Nikite, na grudnom opasa~u, u boji metala,66 dok je na istom mestu

kod sv. Prokopija, na metalnom za{titnom povezu oko grudi, prikazao medaqon

sa jako {ematizovanim poprsjem. Da je ovde re~ o polufiguri unutar kruga a ne

o kru`nom ukrasu uverava nas pore|ewe sa predstavom arhan|ela Mihaila-voj-

nika tako|e iz narteksa Lesnova, kod koga se medaqoni sa ne{to jasnijim obri-

sima poprsja unutar wih nalaze na grudnom oja~iva~u uniforme kao i na ~eo-

nom delu kacige. Ovakvi okrugli medaqoni ili maskeroni ~etvrtastog oblika,

koji krase predwi deo vojni~ke uniforme, svakako ukrasni kada wihov motiv

nije definisan, u slikarstvu iz razdobqa Paleologa nisu nepoznati ali ni na-

ro~ito ~esti. Unutar grupe ratnika u jednom hramu obi~no ukra{avaju samo po-

jedine od wih. Uz Lesnovo, dobro su reprodukovani primeri iz Protatona (sv.

Merkurije, sv. Artemije), De~ana (sv. Areta) i Markovog manastira (sv. Dimi-

trije na ju`noj fasadi).67 U formalnom smislu to su naslednici anti~ke ozna-

ke falere, koja se u rimskoj vojsci stavqala na uniforme istaknutih vojnika,

sa prikazima careva ili bo`anstava, i hronolo{ke prete~e opreme kasnijih

moravskih ratnika, posebno onih u Resavi ili u crkvama XVI veka sa Ostrva u

Jawini (Filantropinos, Diliu).68

O ikonografiji sv. Prokopija 543

Stanislavqevom Prologu Prokopijeva vizija (znamewa) krsta navodi u troparu koji prethodi sa-mom `itiju ovog svetiteqa (SANU 53, 266b267a). Zlatar koji krst slo`i srebren (isto, 267a)predstavqen je u okviru tre}e scene na `itijnoj ikoni sv. Prokopija iz Jerusalima kao sredo-ve~ni ~ovek sme|e kose i brade u dugoj crvenoj haqini kratkih rukava, ispod koje nosi belu ko-{uqu, a na glavi ima crvenu kapu zavr{enu na {iqak i sa belim (krznenim) obrubom (Garidis,Icones du XIIIe, pl. II). Tom najboqem zanatliji u Skitopoqu, koji je Prokopiju tokom no}i na-~inio krst od srebra i zlata na kome su se pojavili likovi i natpisi, po legendi je bilo imeMarko (Mango, The Art, 145).

65 Tsitouridou, O zwgrafikoj diakosmoj tou Agiou Nikolaou Orfanou, 195, pin. 87, 90, 91;Constantinides, Panagia Olympiotissa, 211, fig. 65; D. Tasi}, @ivopis sredwovekovne crkve u Proku-pqu, ZLUMS 3 (1967) 166, sl. 5.

66 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 199, sl. 102.67 Za fresku arhan|ela Mihaila-ratnika iz Lesnova Isto, 195, T. LXIII, sl. 9899. Sti-

lizovana poprsja u medaqonima kod arhan|ela Mihaila i sv. Prokopija iz lesnovske priprateformalno su nalik onima izvedenim u neprekidnom nizu du`inom pojasa kod sv. Teodora Strati-lata u Protatonu, up. E. N. Tsigaridas et al., Manuel Panselinos, Thessaloniki 2003, fig. 4447, 49;Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, sl. 10 (De~ani). Za sv. Dimitrija iz Markovog mana-stira P. Miqkovik-Pepek, Nepoznati trezor ikoni, Skopje 2001, 16, 137, T. I, sl. 2728 (tako|ei sa poznijim primerom iz ikonopisa).

68 M. Markovi}, Sveti ratnici iz Resave, izd. V. J. \uri}, Manastir Resava i wegovo doba(1994), Despotovac 1995, 210. Za reqefne medaqone na predstavama svetih vojnika iz crkava u Ja-wini M. Garidis- A. Paliouras, Monasteries of the Island of Ioannina. Painting, Ioannina 1993,5354, 7273, fig. 6165, 99102 (Filantropinos), 224, fig. 408409 (Diliu), 280281, fig.461463 (Eleusa).

Potrebno je ukazati i na programski sme{taj freske lesnovskog sv. Pro-kopija budu}i da je u ovom spomeniku posebno jasno ispoqena polarizacijaskupine svetih vojnika na dva hijerarhijska dela. Sprovedena je na taj na~in dasu po va`nosti prvostepeni ratnici prikazani u naosu (oko 1346) a drugoste-peni u netom dogra|enoj priprati (1349). Figure najuva`enijih, \or|a, Dimi-trija i dvojice Teodora, kojima je prikqu~en i Merkurije, razme{tene su u na-osu hrama, pored ktitora na severnom zidu i na zapadnom paru stubaca licemokrenutim ka oltaru, dok je Prokopije naslikan na isto~nom zidu priprate,kao sredi{wa figura skupine u jugoisto~nom delu ovog prostora, koju ~inejo{ i Artemije, Nestor i Nikita. Raspored odra`ava zna~aj kultova svetih rat-nika i ne izgleda proizvoqan. U potkupolnom prostoru crkve, ovi svetiteqisu u direktnoj vezi sa zvawem osniva~a hrama, velikog vojvode potom sevasto-kratora i despota Jovana Olivera i, zapravo, sa ktitorovim uzdawem u wihovupomo}. U isti mah, predstave ratnika odgovaraju i nameni Oliverove crkve kaogrobnice, na {ta posebno upu}uje wihovo prikazivawe u priprati, prevashod-no s nadom u wihovo zastupni{tvo.69

Raspodela vojni~kih skupina, nejednakog obima (grupa u ve}im spomeni-cima obi~no broji osam do deset ovih figura)70 i u razli~itim varijantamaali bez bitnijeg reme}ewa unutra{we hijerarhije prati se i u mnogim drugimhramovima. Za slikane programe iz doba Paleologa, veliki broj primera nam topokazuje, pojedina grupa naj~e{}e zapo~iwe \or|em i/ili Dimitrijem, sledeTeodori, potom skupina koju sa~iwavaju Merkurije, Prokopije i Nestor, pa za-tim ostali sveti vojnici. Uobi~ajeno mesto grupe su bo~ni zidovi ili pevni-ce i zapadni prostor.71 Iz gra|e se lako mo`e zakqu~iti da sv. Prokopije popravilu ne stoji na ~elu skupine svetih ratnika, pa tako ni pored jo{ zna~aj-nijih svetih li~nosti (obi~no, sv. Nikola), pa se ne slika u blizini ikonosta-sa ili u isto~nim delovima zidova.

Imaju}i na umu upravo iznetu konstataciju, Prokopijev prikaz iz Stani-~ewa predstavqa jedan od retkih izuzetaka (sl. 5 i 12). Stani~ewska predstavapodrazumeva slo`enije idejno zna~ewe od uobi~ejenog, koje drugde ne prelazigranice simbolike ove grupe svetiteqa i wenih unutra{wih zakonitosti. Za-nimqiva je, uz mawe ikonografske naglaske, u prvom redu po svojoj programskojpostavci. Natpis pored glave sv. Prokopija nije sa~uvan ali je svetiteq pre-poznat, ~ini se izvesnim, po tipolo{kim odlikama, posebno po karakter-sti~nom obliku pa` frizure, dakako i mladi}kom uzastu i vojni~kom ob-

544 Smiqka Gabeli}

69 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 135138 (naos), 199200 (priprata).70 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 593.71 Up. isto, 591593, 607; Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, 142. U poje-

dinoj grupi ode}a svetih vojnika je jednoobrazna, bilo da je patricijska ili vojni~ka. Veoma ret-ko izgled ovih svetiteqa je variran tako da pojedini nose druga~iju odoru od ostalih. Pe}inskacrkva Sv. Atanasija kod Struge pru`a jedan takav primer, na {ta mi je skrenu pa`wu kolega Bra-nislav Cvetkovi}. Nakon Deizisa i figure sv. Nikole, na severnoj strani ovog hrama, stoji ar-han|eo Mihailo, pored wega je sv. Teodor Tiron, naslikan u vlasteoskoj ode}i i kako dr`i krst udesnoj i ma~ u levoj ruci, a zatim dolaze sv. \or|e i sv. Dimitrije, koji su u panciru i podoru`jem (C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 158, sl. 181).

li~ju. Obu~en je u kratku zelenu tuniku, preko koje nosi oklop sastavqen okokukova i na nadlakticama od plo~ica, odnosno mre`asti pancir na prsima, ko-ji je oja~an ko`nim trakama i metalnim rubovima oko pojasa i na mi{icama.Preko ple}a preba~en mu je crveni pla{t zakop~an spreda, ta~no na sredini, astopala su uvezana zavojima. Sme{ten je pored Bogorodice na prestolu s Hri-stom, na severnom zidu ovog hrama. Stoji frontalno, sa kopqem isturenim upodignutoj desnoj ruci, dok se levom, spu{tenom paralelno uz telo, oslawa oma~ u koricama. Bogorodica i mali Hrist predstavqaju sastavni deo dvodelnektitorske slike u kojoj sv. Nikola, patron, wima privodi i preporu~uje poro-dicu velika{a Konstantina, mla|eg ktitora ovog hrama. Uz Prokopija je premaistoku predstavqen arhan|eo Mihailo u carskom obli~ju, koji je uz jednogstolpnika predvodna figura u nizu svetiteqa na severnoj strani hrama, gle-daju}i od istoka. Sv. Prokopije je, dakle, postavqen izme|u glavnog arhan|elai Bogorodice s Hristom premda bi po istaknutijoj kultnoj va`nosti i uobi~a-jenoj programskoj praksi vizantijskog slikarstva trebalo o~ekivati da je tomesto zauzeo neki od najpo{tovanijih ratnika, sv. \or|e, sv. Dimitrije ili sv.Teodor.72 Ova trojica ratnika u Stani~ewu okupqena su na suprotnom zidu, iz-me|u sv. Jovana Krstiteqa koji uz sv. stolpnika stoji pored oltarske pre-grade i, prema zapadu, starijeg ktitorskog para, monaha i monahiwe Arsenija iJefimije. Izdvajawe iz ikonografske grupe svetih ratnika i naro~it polo`ajsv. Prokopija u programu ovog hrama, potvr|uje se i ne{to rasko{nijim ukra-{avawem. Prokopijev mu~eni~ki venac, na glavi, po {irini i koli~ini bise-

O ikonografiji sv. Prokopija 545

72 Pojava sv. Teodora ili dvojice Teodora na istaknutoj lokaciji je re|i slu~aj. Sre}u se,na primer, u Sabornoj crkvi u Ivanovu, iz sredine XIV veka (Mavrodinova, Stennata `ivopis,62, sl. 93) ili u Sv. Atanasiju u Kali{tu (up. na{u prethodnu napomenu). Primeri sa sv. \or|emi sv. Dimitrijem na predvodnom mestu grupe su bezbrojni (up. na{u nap. 55).

Sl. 5. Stani~ewe, Bogorodica s Hristom, sv. Prokopije i arhan|eo Mihailo, 1331/2(crte`: Z. Tuci}, S. Gabeli})

ra bogatiji je od venaca ostalih stani~ewskih ratnika. Kod Prokopija je to ta-nak vi{estruki obru~, `ut i sa biserima, kod Dimitrija venac je jednostruk akod \or|a i Teodora Stratilata sa~iwen od nanizanih bisera. Prokopijevpla{t pridr`ava upadqiva metalna kop~a (fibula) a ~itav ko`ni {titnik nagrudima neuobi~ajeno je prekriven gustim redovima bisera. Nagla{eni dekorProkopijeve predstave tim je uo~qivijiji po{to su svi stani~ewski vojnici,ukqu~uju}i i Prokopija, me|usobno gotovo jednakih stavova i naoru`awa. Sv.Prokopija u odnosu na ostale ratnike Stani~ewa izdvaja visoko uzdignuta de-sna ruka, naro~iti ukrasni detaqi i ponajvi{e, naglasili smo, wegovo mestoslikawa.73

U poku{aju da se objasne razlozi idejnog nagla{avawa predstave sv. Pro-kopija u Stani~ewu, koje se ~ini neospornim, neophodno je razmotriti kultnopo{tovawe ovog svetiteqa u sredi{wim krajevima Balkana, odnosno na teri-toriji na kojoj se spomenik nalazi. Selo Stani~ewe spada u oblast Pirota iNi{a, ta~nije, ono le`i 8 km zapadno od Pirota a oko 60 km isto~no od Ni{ai pribli`no 90 km od Prokupqa. Situirano je dakle u neposrednoj okolinigradova u kojima su se u sredwem veku ~uvali zemni ostaci sv. Prokopija. Re~je o Ni{u i crkvi Sv. Prokopija sa mo{tima ovog svetiteqa, o ~emu svedo~episani izvori iz perioda posle 1180. i 1203. godine, i Prokupqu sa hramomSv. Prokopija i grobnicom oformqenom polagawem delova Prokopijevih mo-{tiju, kako se uzima, krajem XIV veka.74 Izgleda da jo{ nekoliko spomenikaovog regiona govore o velikom regionalnom ugledu sv. Prokopija, istina ne ta-ko eksplicitno. Bogorodi~ina crkva u Dowoj Kamenici kod Kwa`evca, sa fre-skama iz decenija oko polovine XIV veka, u svom programu ima pa`qivo spro-vedenu hijerarhiju svetih ratnika. U naosu je naslikan samo sv. \or|e, u pri-prati su Dimitrije, dvojica Teodora i Prokopije, a na spratu Nestor i Lup.Ugled Prokopijeve predstave, donete u vidu stoje}e figure ratnika, odaje wenoprikqu~ewe grupi iz narteksa i, naro~ito, pozicija na isto~nom zidu, ju`nood vrata, gde ~ini pandan arhan|elu Mihailu-vojniku.75 Hram Sv. Nikole u se-lu Kalotini u zapadnoj Bugarskoj, na samoj granici sa Srbijom, koji veli~inomi oblikom osnove odgovara Stani~ewu a tako|e je iz vremena cara Ivana Alek-sandra (13311371), sadr`i neobi~no veliki broj predstava svetih ratnika.Wihovoj skupini pripada ~ak deset od ukupno devetnaest stoje}ih figura unajni`oj zoni broda, zna~i polovina (uz Deizis, sv. Julitu, ~etiri svetiteqkei patrona sv. Nikolu).76 Stawi~ewe, u nizu sa~iwenom od sedamnaest stoje}ihfigura, ima, podsetimo se, ~etiri sveta vojnika, dok obli`wa i hronolo{ki

546 Smiqka Gabeli}

73 O svetim ratnicima naslikanim u Stani~ewu Gabeli}, @ivopis crkve (nap. 5),161164, sl. 46, 48 (raspored `ivopisa), 49, 7172 (sv. Prokopije sl. 72).

74 Up. na{e nap. 2124. Po Jire~ek, Hri{}anski elemenat, 484, sv. Prokopije treba da jebio patron Ni{a, ali se ne vidi da je iskaz, ina~e verovatan, potkrepqen podacima iz izvora.

75 B. @ivkovi}, Dowa Kamenica. Crte`i fresaka, Beograd 1987, V. O `ivopisu i ktitori-ma ove crkve L. Mavrodinova, Crkvata v Dolna Kamenica, Sofi 1969 (sv. Prokopije, str. 10);Gabeli}, Manastir Lesnovo, 170.

76 G. Gerov A. Kirin, New Data on the Fourteenth-Century Mural Paintings in the Church ofSveti Nikola (Sr. Nicholas) in Kalotina, Zograf 23 (Beograd 19931994) 5960, fig. 911, 17.

bliska crkva Sv. Petra kod sela Berende na Ni{avi, jednakog arhitektonskogoblika i ne{to mawih dimenzija, od ~etrnaest figura tek tri ratnika, \or|a,Dimitrija i Teodora (Stratilata).77 U kalotinskoj izuzetno brojnoj skupini,bez sa~uvanih natpisa, sv. Prokopija treba prepoznati u najzapadnijem delu ju-`nog zida, u grupi sa \or|em, Dimitrijem i dvojicom Teodora. Na identifi-kaciju svetiteqa upu}uje du`ina i oblik ravno podrezane frizure (pomalo na-lik na kacigu) i mlado lice bez brade. Ovde ne mo`emo govoriti o program-skom isticawu predstave sv. Prokopija ali je vredno zapaziti da on stoji uz naj-istaknutije vojnike i da je izrazita brojnost ~itave grupe najverovatnije indi-cija posebne `eqe za za{titom i zastupni{tvom svetih ratnika. Najzad, pojavumonumentalne freske Prokopija na kowu u drugoj zoni i odmah pored apside ju-`nog broda crkve Sv. Nikole u Melniku, u jugozapadnoj Bugarskoj, o kojoj je na-pred bilo re~i, treba sigurnije tuma~iti u smislu nagla{avawa kulta ovog sve-titeqa. Wen zna~aj je podvu~en najpre ~iwenicom da je to izgleda jedini o~uva-ni primer kowani~ke predstave sv. Prokopija u vizantijskom zidnom slikarstvuizvan Kapadokije. Imaju}i, uz to, na umu i wen sme{taj na isto~noj strani, ~inise da weno ilustrovawe na ovakav na~in u oblasti koja nije puno udaqena od Ni-{a i Prokupqa nije slu~ajno i da mo`da stoji pod uplivom kulta koji se {irioiz ovih centara. Iskazivawu naro~itog po{tovawa putem postavqawa Prokopi-jeve freske u isto~nom delu severnog zida u bo~nom brodu ovog hrama treba pri-dodati i okolnost da je ovaj prostor imao fresku jo{ jednog kowanika, o{te}e-nog i neidentifikovanog, i da je tom svetitequ, a ne Prokopiju, odre|eno mestona zapadnom zidu.78 Po istaknutom sme{taju, melni~ka freska podse}a na Saklikilise u Kapadokiji, u kojoj je sv. Prokopije na kowu naslikan uz ni{u |akoni-kona, na severnom zidu, a u prvoj zoni `ivopisa.79

U zakqu~ku, polazimo od okolnosti da je u spomeni~koj gra|i slu~aj Sta-ni~ewa re~it u meri koja se ne mo`e tuma~iti slu~ajno{}u, niti slikarevimnepoznavawem ikonografskih pravilnosti, ve} da odra`ava va`nost koji jekult sv. Prokopija imao u ovoj oblasti. Na regionalni zna~aj, u mawem obimu,upu}uje i program nekoliko drugih spomenika okvirno sa ove teritorije, u pr-vom redu Sv. Nikole u Melniku, potom donekle i Dowe Kamenice a, u znatnomawoj meri, i Kalotina. Neuobi~ajeni polo`aj predstava sv. Prokopija u pro-gramima Stani~ewa, Melnika i Dowe Kamenice ~ini se da podrazumeva promi-

O ikonografiji sv. Prokopija 547

77 E. Bakalova, Stenopisite na crkvata pri selo Berende, Sofija 1976, 47, sl. 5658. Sv.Prokopije u crkvi izvan sela Berende nije prikazan, svakako ne u unutra{wosti ovog hrama koji jedanas bez priprate. Medaqon s poprsjem mladog mu~enika na severnom zidu, koji je u natpisu ozna-~en kao sv. Prokopije (isto, 47, sl. 53) zapravo predstavqa sv. Evgenija, jednog od petorice Peto-zarnih mu~enika, dok je sedi svetiteq s bradom u drugom od medaqona u ovom nizu, koji je u natpi-su imenovan kao sv. Evgenije (slikan uvek mlad), u stvari sv. Avksentije, naslikan u svom uobi-~ajenom ikonografskom izgledu (o ikonografiji Petozarnih mu~enika u vizantijskoj umetnosti S. Gabeli}, Predstave Petozarnih mu~enika u crkvi Svetog Stefana u Kon~i, Zograf 29,(20022003), 191199. Mo`e se sa vi{e sigurnosti zakqu~iti da u Berendeu skupina Petozarnihima prete`no ta~ne tipolo{ke odlike (s izuzetkom neodgovaraju}e sede brade i kose sv. Mardari-ja) a da su gre{ke u identifikaciji nastale prilikom ispisivawa imena ovih svetiteqa.

78 Stransky, Les ruines, 425; Mavrodinova, Melnik, 33; up. na{u nap. 4.79 Up. na{u nap. 31 (M. Restle).

{qawe i intenciju. Ve} smo istakli da su va`na lokalna `ari{ta Prokopije-vog kulta na Balkanu bila u Ni{u i Prokupqu. U vreme `ivopisawa Stani~e-wa, koje je okon~ano u leto 1332. godine, i u narednih pola veka, mo{ti sv.Prokopija nalazile su se u Ni{u, odakle su preba~ene u Prokupqe. Prema ne-potpunim arheolo{kim istra`ivawima prokupa~ke crkve Sv. Prokopija izla-zi da je za mo{ti ovog svetiteqa iskori{}ena prostorija na ju`noj strani, po-dariv{i bazilici i ime.80 Sredwovekovno razdobqe Ni{a, Prokupqa i okol-nih oblasti u istorijskim izvorima relativno je slabo pokriveno.81 Poni{a-vqe je u XI veku podeqeno izme|u ni{ke i sreda~ke (sofijske) eparhije i sampirotski okrug dugo je ostao u pograni~nim okvirima.82 U XIV stole}u bugar-sko-srpska granica nalazila se zapadno od Ni{a.83 Pri tom, strategijska va-`nost ~itavog ovog kraja, koji je tokom sredweg veka potpadao pod vlast Vizan-tije, Bugarske, i samo u kratkom razdobqu s kraja XII veka i Srbije, dosta je po-uzdano zajam~ena okolno{}u da je tuda prolazila izuzetno va`na saobra}ajni-ca, takozvani Carigradski drum. Od Ni{a prema Sofiji taj put je i{ao najve-rovatnije dolinom Ni{ave.84 Kameni spomenici i materijalni tragovi kasno-anti~kih naseqa i tvr|ava, koji su nicali pored ovog strate{ki zna~ajnog tr-gova~kog i vojni~kog puta, veoma su brojni.85 U VI veku obnovqeni su ili po-dignuti vojni kasteli du` puta izme|u Ni{a i Sofije.86 Samo u oblasti Reme-zijane (Bele Palanke, oko 20 km zapadno od Pirota, a desetak od Stani~ewa)izgra|eno je wih tridesetak i sasvim je mogu}no da jednom ovakvom utvr|ewupripadaju ostaci na brdu pored dana{weg nadvo`waka kojim se put za seloStani~ewe odvaja sa autoputa.87 Na `alost, o sakralnim objektima ranohri-

548 Smiqka Gabeli}

80 Up. na{u nap. 23.81 Up. Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1981, 28, 255, 265, 270, 385.82 J. Kali}, Pirotski kraj u sredwem veku, Pirotski zbornik 89 (1979) 185201, posebno

188; B. Nikolova, Ustrostvo i upravlenie na blgarskata pravoslavna crkva (IXXIV vek), So-fi 1997, 216217. Up. M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Beo-grad 1985, 14, i daqe.

83 Jire~ek, Vojna cesta, 133.84 P. Petrovi}, Poni{avqe u anti~ko doba, Pirotski zbornik 89 (1979) 177184, poseb-

no 178.85 Isto, 178184, sa pobrojanim nalazima i lokalitetima i sa literaturom (od naseqa u

najbli`oj okolini Stani~ewa pomenimo da je Turres anti~ko ime Pirota, Remesiana je Bela Pa-lanka a Ballanstra dana{wa Kalotina).

86 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I, Beograd 1955, 6264.87 Up. opis gradi{ta i drugih starina u izve{taju stani~ewskog u~iteqa Jakova Popo-

vi}a koji je objavqen u prvom broju ~asopisa Starinar I, sv. 4 (Beograd 1884) 144145. Tako|ePopovi} et al., Crkva Svetog Nikole u Stani~ewu, 912 (M. Popovi}), sa podacima iz istorijestani~ewskog kraja koji datuju iz turskog perioda. Arheolo{ka istra`ivawa nisu pokazala po-stojawa anti~kog sloja na zaravni na kojoj le`i crkva Sv. Nikole, koja je udaqena 1,5 km od selaStani~ewa (isto, 21). Dana{we Stani~ewe, sme{teno na padini pod planinom Belavom na levojobali Ni{ave, bele`i se u turskim pisanim izvorima iz XVI veka; prvi put najverovatnije15761577. godine (isto, 9; J. V. ]iri}, Naseqa gorweg Poni{avqa i Lu`nice, Pirotski zbor-nik 89, 1979, 170), kao R|ilo/Stani~ani, Istani~ene i Stanica (R. Tripkovi}, Manastiriu okolini Pirota krajem XVI veka, Zograf 12, 1981, 87). Pretpostavqeno je da ime ovog sela ozna-~ava naseqe ~iji su stanovnici ovde ostali, zastanili se (od stan stanovati) ili ono koje jezasnovao ili zaselio Stan (od li~nog imena Stan ili Stana) J. V. ]iri}, Starost naseqa

{}anskog razdobqa jedva da se ne{to zna. U Ni{u je u V veku postojala crkva ne-izvesne posvete, koja je bila poznata po isceqewima bolesnih. Tek na osnovu ka-snijih izvora pretpostavqa se da je ona bila posve}ena sv. Prokopiju i da je ~u-vala mo{ti ovog svetiteqa.88 Dovodi se zapravo u sumwu i sam identitet sv.Prokopija (Palestinskog), ~ije se telo tu nalazilo, zato {to Ni{ ne figurira usvetiteqevoj hagiografiji a vesti o Prokopijevim mo{tima u ovom gradu su re-lativno pozne (sre}u se tek u pisanim izvorima sa kraja XII i po~etka XIII ve-ka).89 Ovde se mo`e primeti da se u verzijama Prokopijevog `itija ne pomiwe niCarigrad (Sv. Mina na akropoqu, Sv. Prokopije, Sv. \or|e), niti {piqa Sv.Modesta u Deir Abu Toru, a da se za wih ipak vezuje postojawe relikvija ovogsvetiteqa, odnosno svakako delova mo{tiju, kako smo napred pomenuli.90 Sadruge strane, iako u tom pogledu nije potpuni izutetak, ostaje te{ko shvatqiva~iwenica da od nekada{we glavne crkve Ni{a nema ni traga, ~ak nije poznatani wena lokacija. Danas je najpoznatija crkva ovog grada posve}ena Sv. Pantelej-monu, lekaru, {to bi se nadovezivalo na tradiciju o hramu koji je ovde postojaou V veku. Donekle je neobi~no i da se velikoj crkvi u Prokopqu, koja je u XI ve-ku pretvorena u baziliku a uz koju treba da je krajem XIV veka osposobqenagrobnica za sme{taj Prokopijevih mo{tiju, ne zna ranija posveta.

Svakako da ovako slo`ena pitawa iz domena kulta ovog svetiteqa ne mo`e-mo re{iti. Za istra`ivawa iz istorije umetnosti i dokazivawe odraza snagekulta u freskoslikarstvu, ~iweni~ka istina o locirawu mo{tiju nije neminov-no od presudnog zna~aja. Razmotreni likovni materijal ukazao je na veliki ste-pen popularnosti sv. Prokopija u isto~noj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, odnosnou zapadnim delovima nekada{we bugarske dr`ave, koji se potvr|uje kroz istak-nuti programski sme{taj slike sv. Prokopija u jednom broju hramova. Ta seoblast ovim potvr|uje kao jedno od zna~ajnih sredi{ta kulta ovog svetiteqa.

O ikonografiji sv. Prokopija 549

gorweg Poni{avqa i Lu`nice, Pirotski zbornik 7 (1975) 30. S obzirom na lokaciju sela u bli-zini va`nog puta, verovatna je i asocijacija imena na (usputnu) stanicu, kako je i zabele`eno uXVI veku.

88 Maraval, Lieux saints, 394.89 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, Bruxelles 1933, 246.90 Up. na{e nap. 1517, 48.

Smiljka Gabeli}

ON THE ICONOGRAPHY OF SAINT PROKOPIOS

The iconography of St. Prokopios (July 8) is understudied in comparison tothat of the saints of the same category, such as St. George, St. Demetrios and St.Theodore (note 1, 2). The representation of the scene of Prokopios' Vision of theCross is widely held to be confined to the 12th century Cappadocia (note 3).

The vita of this saint is attested in two basic versions. Born in Jerusalem, thesaint is described as a lecturer in the first version, whereas the second depicts him asa military commander. In both versions his name is Neanias; in the second one, he issaid to have taken the name of Prokopios after converting to Christianity (notes612). Byzantine synaxaria and other manuscripts mention a couple of saints carry-ing this name (notes 1314).

The oldest places of worship devoted to this saint are known only from written

sources Caesarea in Palestine, Gerasa, Constantinople, Scythopolis and Antioch(notes 1517). At the end of the 12th (John Cinnamus) and the beginning of the 13th

centuries (the correspondence between the Pope Innocent III and the Bulgarian Em-peror Kaloyan), the relics of this saint and a church devoted to him in Ni{ are men-tioned, but its traces have not been found yet (notes 1820). There is in Prokupljenear Ni{ a restored medieval basilica of St. Prokopios, in which St. Prokopios' relicsare said to have been transferred after the Turkish conquest of Ni{ at the end of the

14th century. The church in Prokuplje has only in part been archeologically investi-gated (notes 2123); the relics of the saint were removed from there at the end of the17th century (note 24).

Not many churches in medieval Serbia were dedicated to St. Prokopios (note25), which also holds true for the situation in Greece (note 26).

St. Prokopios was always painted as a beardless young man with a hair of me-dium length, cut straight and combed behind the ears, dressed either as a nobleman(martyr) or as a soldier. Similar to other holy warriors, his soldier image became pre-dominant from the 11th 12th centuries (note 27).

The first picture of St. Prokopios we know of, the one in the Church of MariaAntiqua in Rome, is not preserved, the oldest preserved ones coming fromCappadocia, among whose murals of the period from the 10th/11th to 13th centuries anumber of representations of Prokopios survive (notes 2830). It was in Cappadociathat the scene of the Vision of the Cross was formed, probably when the town of St.Prokopios (Urgup) near Caesarea became the seat of a bishop in the 10th century(notes 3132).

In the middle Byzantine period a number of small sculptures were produced,representing St. Prokopios either as a martyr or as a soldier (notes 3438).

Miniature painting does not yield many examples. Apart from the representa-tions of the isolated figure of the saint (notes 3040), there is also a scene of the Exe-cution of St. Prokopios (note 41), as well as two instances of his Vision of the Crossfrom the 11th century (note 42).

550 Smiqka Gabeli}

Relatively few icons depicting St. Prokopios survive. There is one 11th-centuryand three 13th-century icons from Sinai (notes 4346), and only one from Berroi a inGreece, painted at the end of the 14th or the beginning of the 15th century (note 47).Only one vita icon of St. Prokopios survives; it is treasured in Jerusalem and dated tothe beginning of the 13th century (fig. 2 and 9). Its central field contains a representa-tion of the bust of St. Prokopios as a soldier, surrounded by seventeen scenes from hisvita. The narrative cycle illustrated here is based on the two versions of his vita (notes4850). The scene of the Vision of the Cross (fig. 3) displays significant iconographicdivergences from the representations of the same motif in monumental and manuscriptpainting (figs. 78), but it is similar to the representation of Prokopios in uniform,mounted on a horse, in the scenes with the Agarenes (fig. 4). These two scenes theVision of the Cross and the Agarenes-scene were in all probability contaminated, sothat the first provided the detail of the illuminated cross, whereas the campaign againstthe Agarenes (Saracens) furnished the motif of the saint on a rearing horse. The icono-graphic solution created is impressive, containing many layers of associations theconversion of the apostle Paul on the road to Damascus, the Old Testament story ofBarlaam with the archangel blocking his way, and the Emperor Constantine's victori-ous campaigns led in the name of the sign of the cross.

Beginning with Hosios Loukas monastery, Nea Moni, Daphni and the abovementioned Cappadocian churches, the mural paintings of the Byzantine churchesusually contained a representation of St. Prokopios within the group of holy warriors(notes 5455). Cases in which his figure is backgrounded (St. Saviour in Berroia) oreven omitted are extremely rare. In the Church of St. Nicholas Orphanos he was ei-ther not painted at all or should be recognized in the figure identified as St. Nestor(note 56), whereas in St. Peter Church in Berende he was certainly not depicted, buthis name was wrongly written next to St. Eugenius (note 77).

Among the numerous representations of St. Prokopios in monumental painting,the one in the narthex of the Lesnovo monastery church (1349) is iconographicallyof particular interest. This fresco is unusual and even unique in that the saint has ahelmet on his head (fig. 10, note 59). A helmet might from time to time be painted onthe heads of St. Merkourios and Archangel Michael (fig. 11), but it was generally re-stricted to the figures of soldiers depicted in the scenes of battles (notes 6063). InLesnovo, this detail does not have a special hagiographic meaning, but rather empha-sizes the saint's readiness to combat. The handle of the sword or the dagger at St.Prokopios thigh is decorated with a cross, symbolizing victory, but also being an ele-ment of hagiographic origin. Its presence evokes associations of both Prokopios'conversion after having a vision of cross on his way to Alexandria and of the deco-rated cross Prokopios thereafter ordered in Scythopolis (note 64). In the monumentalpainting of this period, the sign of the cross sometimes did appear on the clothing orthe weapons of holy warriors (among others, on the representation of St. Nestor inLesnovo itself), but in these cases it was used in its basic meaning (notes 6566). OnSt. Prokopios' metal chest protector there is a medallion with a very schematic bust,of the type similar to that occurring on the picture of Archangel Michael in thenarthex of the same church and to quite a few other examples in the monuments ofthe Palaeologi era. These medallions are formally derived from the tag which was at-

O ikonografiji sv. Prokopija 551

tached to the uniforms of distinguished soldiers in the Roman army (notes 6768). Inthe Lesnovo program, the group of holy warriors is hierarchically divided into twoparts. The warriors of higher rank, St. George, St. Demetrios, and both St.Theodores, together with St. Merkourios, were painted in the naos (around 1346),whereas the secondary warriors Artemios, Prokopios, Nestor and Niketes wereplaced in the narthex (note 69).

Warrior groups usually count eight to ten figures (note 70). A group normallybegins with St. George and/or Demetrios, followed by two Theodores, then St.Merkourios, Prokopios and Nestor, and other holy warriors after them. The ampleevidence clearly shows that St. Prokopios never leads this group and never standsnext to the warriors considered holiest, so that he was not painted near the iconosta-sis or in the eastern parts of the churches.

The figure of St. Prokopios in the Church of St. Nicholas in Stani~enje(1331/2) and to a certain extent also the one in St. Nicholas Church in Melnik (13th

century) strikingly deviate from this rule. In the present paper, the unusual positionof the fresco of St. Prokopios in the Church of the Mother of God in DonjaKamenica (around the middle of the 14th century) is also commented upon.

In Stani~enje near Pirot, on the road from Ni{ to Sofia, St. Prokopios was as-signed an extraordinary, special position, programmatically more prominent thanthose taken by more eminent holy warriors, such as George, Demetrios or Theodore(Stratelates). He was painted on the northern wall, separately from the warrior group,between Archangel Michael and the Mother of God with Christ, whereas the otherthree warriors were placed on the opposite, southern wall (figs. 5 and 12). At thesame time, his wreath and uniform are somewhat more lavishly decorated than thoseof the others. The unusual decoration of his chest plate, which is covered with rowsof large pearls, is especially worth noticing (note 73). In Melnik (southwestern Bul-garia), there was a monumental fresco of St. Prokopios on a horse (not preserved),perhaps modeled as Prokopios' Vision of Cross. In the Byzantine mural painting thisseems to have been the only representation of this saint on a horse outsideCappadocia. It was painted in the southern nave, in the second zone, on the easternpart of the northern wall (notes 4, 78; figs. 1 and 6). In Donja Kamenica, south ofNi{, St. Prokopios, represented as a standing warrior, serves as a pendant to Archan-gel Michael the soldier near the entrance in the eastern wall of the narthex (note 75).

In order to explain the reasons for the special position of St. Prokopios in cer-tain number of monuments, the cult of this saint on the territory where they are lo-cated has to be taken into consideration. Stani~enje is situated in the wider surround-ings of Ni{, where the relics of St. Prokopios were treasured during its decoration.Sources from the end of the 12th and the beginning of the 13th centuries mention thechurch of St. Prokopios and his relics in this town (notes 18, 19, 74). In the MiddleAges, Ni{ and the neighboring region were mostly under the Byzantine or Bulgarianrule, only in one short period did they belong to Serbia. The region of Pirot, whereStani~enje is located, was on the very border between the Ni{ and Sofia eparchiessince the 11th century (notes 8183). The unusual location of the above mentionedrepresentations of St. Prokopios in the western parts of the medieaval Bulgarian statebears witness to a strong cult of St. Prokopios in this region.

552 Smiqka Gabeli}

O ikonografiji sv. Prokopija 553

Sl. 6. Melnik, crkva Sv. Nikole, sv. Prokopije, 13. vek(snimak: Narodni muzej, Beograd)

554 Smiqka Gabeli}

Sl. 7. Danilova kapela (Gereme 10), Vizija sv. Prokopija, 11. vek(prema: Thierry, La Cappadoce)

O ikonografiji sv. Prokopija 555

Sl. 8. Lond.Add. 19.352, psalm 67:35 (Vizija sv. Prokopija), 11. vek(prema: Der Nersessian)

556 Smiqka Gabeli}

Sl. 9. Jerusalim, ikona sv. Prokopija sa `itijem, 13. vek(prema: Garidis)

O ikonografiji sv. Prokopija 557

Sl. 10. Lesnovo, sv. Prokopije, 1349(snimak: S. Gabeli})

558 Smiqka Gabeli}

Sl. 11. Lesnovo, arhan|eo Mihailo, 1349(snimak: S. Gabeli})

O ikonografiji sv. Prokopija 559

Sl. 12. Stani~ewe, sv. Prokopije, 1331/2 (snimak: N. Bori})