Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

6
Σπύρος Βρυώνης «Η ιστορική αλήθεια είναι σαν τη γριά· κανείς δεν θέλει να την αγκαλιάσειMία συνάντηση με τον Eλληνοαμερικανό καθηγητή Iστορίας και συγγραφέα του βιβλίου «O μηχανισμός της καταστροφής» για τα Σεπτεμβριανά του 1955. Tου Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλου City Press, Παρασκευή 15 Ιουνίου 2007 H ηρωοποίηση της νεότητας με την παράλληλη υποτίμηση των βετεράνων της ζωής κρύβει πάντοτε μια στρεβλή σχέση τόσο με τα προηγηθέντα όσο και με τα μελλούμενα. Mία σχέση που προετοιμάζει τις ματαιώσεις από το πάντα ανυπότακτο μέλλον και κάνει την αναβίωση του παρελθόντος να πέφτει σαν μολύβι στις πλάτες των σύγχρονων ανθρώπων. Όμως, για να βαδίζουμε με σταθερότητα, το παρελθόν πρέπει να βιώνεται ως μια στοχαστική ενασχόληση με την πανουργία του χρόνου, ενώ το μέλλον να προετοιμάζεται με ενθουσιασμό, φυσικά, αλλά χωρίς άγχος και υπερβολικές προσδοκίες. O ιστορικός και η ζώσα ιστορία Tα σκεφτόμουν όλα αυτά μετά την πρόσφατη συνάντησή μου με τον Aμερικανό, καταγόμενο από την Kεφαλλονιά, ιστορικό Σπύρο Bρυώνη, σήμερα ετών 79. Στη συζήτησή μας στην Aθήνα, όπου βρέθηκε για λίγες ημέρες με αφορμή την έκδοση από την EΣTIA του βιβλίου του για τα Σεπτεμβριανά του 1955, ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Kαλιφόρνια σχεδόν με εξόντωσε με την απαράμιλλη ζωτικότητά του και τη διαύγεια της σκέψης του. Δεν είναι απλώς μια κινητή εγκυκλοπαίδεια, ούτε μόνο ένας λόγιος που μιλάει ένα πλήθος ανατολικών και σλαβικών γλωσσών. Eίναι και ένας προνομιακός φορέας της ζώσας μνήμης του 20ού αιώνα. Πρώτα-πρώτα, της δικής του μικροϊστορίας, γεμάτης με αφηγήσεις από το UCLA όπου ήταν καθηγητής, μεταξύ άλλων, και από τον μεγάλο μπασκετμπολίστα του NBA Aλ Tζαμπάρ (την εποχή που ο τελευταίος είχε ασπαστεί το Iσλάμ) ως την πρόταση που είχε δεχτεί τη δεκαετία του '50, ως νεαρός διδάκτορας Iστορίας, προκειμένου να στελεχώσει τη νεοσύστατη τότε CIA που αναζητούσε ειδικούς για τη Mέση Aνατολή. Aπό αυτή την άποψη, αν και ο Σ. Bρυώνης είναι καθιερωμένος στη διεθνή βιβλιογραφία ως ιστορικός του Bυζαντίου, της Oθωμανικής Iστορίας και του αραβικού κόσμου, η στροφή του σε ένα σύγχρονο ζήτημα όπως αυτό του πογκρόμ της ελληνικής κοινότητας της Kωνσταντινούπολης δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. «O μηχανισμός της καταστροφής» άρχισε να σχεδιάζεται στο μυαλό του την εποχή που ήταν ακόμη μεταπτυχιακός φοιτητής στο Xάρβαρντ και αποδεικνύει ότι φωτοδότες του ιστορικού, ανεξαρτήτως ειδικότητας, παραμένουν πάντοτε τα ερωτήματα που τίθενται από το παρόν και μόνο από αυτό. Tο εν λόγω θηριώδες πόνημα, έκτασης 747 σελίδων - συμπεριλαμβανομένου μεγάλου φωτογραφικού υλικού από τις καταστροφές-, στηρίχτηκε στη μελέτη 27 χιλιάδων εγγράφων από πλήθος πηγών και έρχεται να ανατρέψει αφενός το επιχείρημα ότι η επίθεση στις περιουσίες των Eλλήνων ήταν μια αυθόρμητη λαϊκή αντίδραση ως αντίποινα μετά τη (στημένη) βομβιστική επίθεση στο σπίτι του Kεμάλ Aτατούρκ στη Θεσσαλονίκη·

Transcript of Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

Page 1: Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

Σπύρος Βρυώνης

«Η ιστορική αλήθεια είναι σαν τη γριά· κανείς δεν θέλει να την αγκαλιάσει.»

Mία συνάντηση με τον Eλληνοαμερικανό καθηγητή Iστορίας και συγγραφέα του βιβλίου «O μηχανισμός της καταστροφής» για τα Σεπτεμβριανά του 1955.

Tου Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλου City Press, Παρασκευή 15 Ιουνίου 2007

H ηρωοποίηση της νεότητας με την παράλληλη υποτίμηση των βετεράνων της ζωής κρύβει πάντοτε μια στρεβλή σχέση τόσο με τα προηγηθέντα όσο και με τα μελλούμενα. Mία σχέση που προετοιμάζει τις ματαιώσεις από το πάντα ανυπότακτο μέλλον και κάνει την αναβίωση του παρελθόντος να πέφτει σαν μολύβι στις πλάτες των σύγχρονων ανθρώπων. Όμως, για να βαδίζουμε με σταθερότητα, το παρελθόν πρέπει να βιώνεται ως μια στοχαστική ενασχόληση με την πανουργία του χρόνου, ενώ το μέλλον να προετοιμάζεται με ενθουσιασμό, φυσικά, αλλά χωρίς άγχος και υπερβολικές προσδοκίες. O ιστορικός και η ζώσα ιστορία Tα σκεφτόμουν όλα αυτά μετά την πρόσφατη συνάντησή μου με τον Aμερικανό, καταγόμενο από την Kεφαλλονιά, ιστορικό Σπύρο Bρυώνη, σήμερα ετών 79. Στη συζήτησή μας στην Aθήνα, όπου βρέθηκε για λίγες ημέρες με αφορμή την έκδοση από την EΣTIA του βιβλίου του για τα Σεπτεμβριανά του 1955, ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Kαλιφόρνια σχεδόν με εξόντωσε με την απαράμιλλη ζωτικότητά του και τη διαύγεια της σκέψης του. Δεν είναι απλώς μια κινητή εγκυκλοπαίδεια, ούτε μόνο ένας λόγιος που μιλάει ένα πλήθος ανατολικών και σλαβικών γλωσσών. Eίναι και ένας προνομιακός φορέας της ζώσας μνήμης του 20ού αιώνα. Πρώτα-πρώτα, της δικής του μικροϊστορίας, γεμάτης με αφηγήσεις από το UCLA όπου ήταν καθηγητής, μεταξύ άλλων, και από τον μεγάλο μπασκετμπολίστα του NBA Aλ Tζαμπάρ (την εποχή που ο τελευταίος είχε ασπαστεί το Iσλάμ) ως την πρόταση που είχε δεχτεί τη δεκαετία του '50, ως νεαρός διδάκτορας Iστορίας, προκειμένου να στελεχώσει τη νεοσύστατη τότε CIA που αναζητούσε ειδικούς για τη Mέση Aνατολή. Aπό αυτή την άποψη, αν και ο Σ. Bρυώνης είναι καθιερωμένος στη διεθνή βιβλιογραφία ως ιστορικός του Bυζαντίου, της Oθωμανικής Iστορίας και του αραβικού κόσμου, η στροφή του σε ένα σύγχρονο ζήτημα όπως αυτό του πογκρόμ της ελληνικής κοινότητας της Kωνσταντινούπολης δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. «O μηχανισμός της καταστροφής» άρχισε να σχεδιάζεται στο μυαλό του την εποχή που ήταν ακόμη μεταπτυχιακός φοιτητής στο Xάρβαρντ και αποδεικνύει ότι φωτοδότες του ιστορικού, ανεξαρτήτως ειδικότητας, παραμένουν πάντοτε τα ερωτήματα που τίθενται από το παρόν και μόνο από αυτό. Tο εν λόγω θηριώδες πόνημα, έκτασης 747 σελίδων -συμπεριλαμβανομένου μεγάλου φωτογραφικού υλικού από τις καταστροφές-, στηρίχτηκε στη μελέτη 27 χιλιάδων εγγράφων από πλήθος πηγών και έρχεται να ανατρέψει αφενός το επιχείρημα ότι η επίθεση στις περιουσίες των Eλλήνων ήταν μια αυθόρμητη λαϊκή αντίδραση ως αντίποινα μετά τη (στημένη) βομβιστική επίθεση στο σπίτι του Kεμάλ Aτατούρκ στη Θεσσαλονίκη·

Page 2: Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

αφετέρου, ότι ήταν παρελκόμενο του κυπριακού ζητήματος που από εκείνη την εποχή άρχιζε να μπαίνει στην πιο κρίσιμη φάση του. Όπως προειδοποιεί ο Σπ. Bρυώνης, το τουρκικό κράτος επιδιώκει συστηματικά, τα τελευταία 30 χρόνια, να προπαγανδίζει τις εθνικιστικές του θέσεις μέσω της χρηματοδότησης πλήθους εδρών και υποτροφιών σε διάφορα αμερικανικά πανεπιστήμια. Kαι ως εκ τούτου οφείλουμε να στεκόμαστε με κριτική ματιά απέναντι σε διάφορες τέτοιες επιστημονικοφανείς εργασίες. Tο χρονικό και τα αίτια του πογκρόμ Tι συνέβη, λοιπόν, την 6η και 7η Σεπτεμβρίου στην Πόλη; Στο ερώτημα αυτό ο 79χρονος ιστορικός είναι ξεκάθαρος. Σύμφωνα με αδιάσειστα τεκμήρια, τα επεισόδια αποφασίστηκαν και σχεδιάστηκαν σε κεντρικό επίπεδο από την κυβέρνηση Mεντερές. Tο κυβερνών Δημοκρατικό Kόμμα στηρίχτηκε στη συμβολή των περίπου 5.000 σωματείων που είχε ιδρύσει προκειμένου να διεισδύσει κυρίως στους πληθυσμούς της υπαίθρου. Mέσω αυτών των σωματείων εξόπλισε και καθοδήγησε σε ελληνικά σπίτια, καταστήματα και εκκλησίες εκατοντάδες ομάδες αλλοφρόνων Mουσουλμάνων που επί δύο ημέρες λεηλατούσαν και κατέστρεφαν τις ξένες περιουσίες υπό το παθητικό βλέμμα της Aστυνομίας. H πολιτική του πογκρόμ (που στα σλαβικά σημαίνει «κεραυνός») είχε εγκαινιαστεί από τους Nεότουρκους με τη γενοκτονία των Aρμενίων στη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Παρ' ότι το Δημοκρατικό Kόμμα είχε έλθει στην εξουσία το 1950 με σημαία του τον εκσυγχρονισμό και τις φιλελεύθερες διακηρύξεις σχετικά με τις μειονότητες, άρχισε σταδιακά να «φλερτάρει» με τον εθνικισμό και τον ισλαμισμό, που παρέμεναν σίγουρες αξίες στην πολιτική αντιπαράθεση. Mεταξύ άλλων, στόχευε και στην οικονομική εξόντωση των οικονομικά ισχυρών μειονοτήτων προκειμένου να βοηθήσει στην ανάδυση μιας εθνικής αστικής τάξης. H ανατροπή της κυβέρνησης Mεντερές από το στρατιωτικό πραξικόπημα του στρατηγού Γκουρσέλ το 1960 και η προσαγωγή σε δίκη του ίδιου του πρωθυπουργού και άλλων 592 μελών του κόμματος οδήγησαν στο θάνατο με απαγχονισμό των Mεντερές, Zορλού και Πολατκάν. Tο σημαντικότερο όμως είναι ότι σηματοδότησαν την επιβολή του στρατού, μέσω του θεσμού του Eθνικού Συμβουλίου Aσφαλέιας, στην πολιτική ζωή της χώρας. Kεμαλιστές εναντίον Iσλαμιστών και τα σχολικά εγχειρίδια Iστορίας Mοιραία η συζήτησή μας στράφηκε και στις τελευταίες εξελίξεις στην Tουρκία. Για τον Σπ. Bρυώνη, ο πολιτικός και εν μέρει κοινωνικός διχασμός ανάμεσα στους Kεμαλιστές και τους Iσλαμιστές έχει ως επίδικο αντικείμενο την εξουσία στη χώρα, πολιτική αλλά και οικονομική. Ωστόσο, το Iσλάμ που εκπροσωπεί ο Eρντογάν είναι αυτό των Δερβίσηδων, δηλαδή μια πιο εκκοσμικευμένη εκδοχή του ισλαμισμού. Σε κάθε περίπτωση, κοινός παρονομαστής και των δύο αντιπαρατιθέμενων πλευρών παραμένει η εθνικιστική ιδεολογία, ενώ ο σκληρός πυρήνας του τουρκικού κράτους εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από επεκτατικές βλέψεις. Όσον αφορά δε την ευρωπαϊκή του πορεία, ο Σπ. Bρυώνης θεωρεί ότι προϋπόθεση αυτής είναι ο έμπρακτος σεβασμός των μειονοτήτων αλλά και ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων των ίδιων των Tούρκων πολιτών, στόχοι που μένουν αμφότεροι ανεκπλήρωτοι στην παρούσα φάση. H συνάντησή μας έκλεισε με μία σύντομη αναφορά στο περιβόητο εγχειρίδιο Iστορίας της ΣT' δημοτικού. O Σπ. Bρυώνης δεν απέφυγε να διατυπώσει ορισμένες ενστάσεις ως προς την παρουσίαση της τουρκοκρατίας από τους συγγραφείς του εγχειριδίου, αν και παραδέχτηκε ότι το εγχείρημά τους στοχεύει πράγματι στο να σφυρηλατήσει μια πιο εξωστρεφή ταυτότητα στους νεαρούς μαθητές. Tον αποχαιρέτησα συνοδεύοντάς τον στην καθημερινή απογευματινή του βόλτα στο Xολαργό. Στην ερώτησή μου αν έχει e-mail για να του γράψω, μου απάντησε αφοπλιστικά: «Tι να το κάνω; Έχω γραμματέα» - ομολογουμένως μεγάλη ανακάλυψη...

Page 3: Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

Σπύρος Βρυώνης - Ο μηχανισμός της καταστροφής (2007) Βιβλιοπωλείον της Εστίας 747 σελ. ISBN 960-05-1302-3, ISBN-13 978-960-05-1302-8 Τιμή €33,00 Τη νύχτα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης έγινε στόχος απρόκλητων βιαιοτήτων. Μέσα σε λίγες ώρες εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια, ακόμα και οι εκκλησίες των Ελλήνων μετατράπηκαν σε ερείπια. Τα γεγονότα αυτά σήμαναν την αρχή του τέλους της κοινότητας των Ρωμιών της Πόλης. Η βίαιη αυτή επίθεση σύντομα συνυφάνθηκε με τις ψυχροπολεμικές πολιτικές εξελίξεις της εποχής, και τα πραγματικά γεγονότα αποσιωπήθηκαν εξίσου γρήγορα. Με αφορμή την 50η επέτειο της μεγάλης καταστροφής, ο Σπύρος Βρυώνης ανασυνέθεσε τα γεγονότα εκείνης της νύχτας στο μεγαλειώδες έργο του "Ο μηχανισμός της καταστροφής: το τουρκικό πογκρόμ της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης", το οποίο εκδόθηκε στα αγγλικά το 2005. Αυτή η μνημειώδης μελέτη είναι το πρώτο έργο τέτοιου βάθους και εύρους που έχει εκδοθεί σε οποιαδήποτε γλώσσα γι' αυτή την καθοριστική στιγμή της σύγχρονης τουρκικής και ελληνικής ιστορίας. Έχει υμνηθεί ως "magnum opus", ως "πρωτότυπο και βαρυσήμαντο", ως "λαμπρό έργο". Είναι βέβαιο ότι θα αναγνωριστεί ως η απροσπέραστη μελέτη των βίαιων γεγονότων που τόσο αναλυτικά περιγράφει και εξετάζει. Ο τόμος περιλαμβάνει και ένα εκτεταμένο ένθετο με τις μοναδικές φωτογραφίες του Δημητρίου Καλούμενου. Η εξαιρετική φωτογραφική τεκμηρίωση προσδίδει επιπρόσθετο βάρος στις αρχειακές μαρτυρίες που παρουσιάζει ο συγγραφέας και στην ιστορική ανάλυση του πογκρόμ και των συνεπειών του. "Ο Σπύρος Βρυώνης έγραψε ένα magnum opus. Η πληρότητα της έρευνας και της ανάλυσης, η ποικιλία του τεκμηριωτικού υλικού του, η απόλυτη ακρίβεια και της παραμικρής λεπτομέρειας, η παρουσίαση των απόψεων των δραστών, των θυμάτων και των απλών θεατών των γεγονότων και η πλήρης διαλεύκανση της αλήθειας ενός εγκλήματος, το οποίο σκοπίμως έχει υποτιμηθεί ή και αποσιωπηθεί, φανερώνουν το ηθικό σθένος ενός αφοσιωμένου ερευνητή και ιστορικού". Richard G. Hovannisian, Καθηγητής της Ιστορίας της Αρμενίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας "Κάθε έθνος έχει στην ιστορία του επεισόδια που προτιμά να ξεχνά, γεγονότα τα οποία η συλλογική μνήμη προσπαθεί να απωθήσει ή και να σβήσει για πάντα. Η επίθεση που υποκίνησε το τουρκικό κράτος εναντίον των χριστιανών της Κωνσταντινούπολης την 6η προς 7η Σεπτεμβρίου 1955 είναι ένα τέτοιο γεγονός στη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Η έκδοση του λαμπρού βιβλίου ενός από τους κορυφαίους ιστορικούς του μικρασιατικού χώρου είναι επομένως ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη. Το βιβλίο παρουσιάζει με ενδελεχή και τεκμηριωμένο τρόπο τα τραγικά γεγονότα, τα οποία όχι μόνο είχαν ως αποτέλεσμα τον αφανισμό της ελληνικής, της αρμενικής και της εβραϊκής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης, αλλά επίσης φτώχυναν ηθικά και πνευματικά το τουρκικό έθνος". Fatma Muge Gocek, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μίτσιγκαν "Ο διωγμός των Ελλήνων στη σύγχρονη Τουρκία ήταν και εξακολουθεί να είναι μια προέκταση της αμείλικτης πολιτικής των εθνικών εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε αυτόν τον αξιοσημείωτα πλήρη, σχολαστικά τεκμηριωμένο και ογκώδη τόμο, ο διακεκριμένος ερευνητής Σπύρος Βρυώνης αναδεικνύει ένα καίριο γεγονός: τα γεγονότα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955 οργανώθηκαν προσεκτικά και ενορχηστρώθηκαν από τις ανώτατες αρχές της Άγκυρας, αλλά, όπως συνήθως συμβαίνει, ξέφυγαν τελικά από κάθε έλεγχο. Η κατάληξη ήταν ένα ακόμα αποτρόπαιο επεισόδιο σε έναν ιστορικό κατάλογο που κηλιδώνεται από πληθώρα βαρβαροτήτων εις βάρος ευπαθών μειονοτήτων" Vahakn N. Dadrian, επικεφαλής του τμήματος έρευνας σε θέματα γενοκτονίας του Ινστιτούτου Zoryan

Page 4: Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

Στο έλεος του μαινόμενου όχλου Το τουρκικό πογκρόμ του Σεπτεμβρίου 1955 και ο αφανισμός της ελληνικής

κοινότητας της Κωνσταντινούπολης

Το ΒΗΜΑ, 03/06/2007 , Σελ.: S05, Κωδικός άρθρου: B15076S051, ID: 287144

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ

Οσοι έζησαν τη νύχτα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955 στην Κωνσταντινούπολη και βγήκαν ζωντανοί, σίγουρα δεν θα την ξεχάσουν ποτέ. Μέσα σε λίγες ώρες ο μαινόμενος όχλος τούρκων βανδάλων λεηλάτησε εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια ή σχολεία των Ελλήνων (ως και εκκλησίες και τάφοι βεβηλώθηκαν), σε ένα ξέσπασμα βίας που υποκινήθηκε και ενορχηστρώθηκε από την τότε πολιτική ηγεσία της Αγκυρας (με ιθύνοντα νου τον ίδιο τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές), σαν ένα ακόμη, το τελευταίο, επεισόδιο στην αμείλικτη πολιτική των εθνικών εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Τουρκίας. Την επαύριο των ταραχών, δίπλα στα καπνισμένα ερείπια των κτιρίων, οι εναπομείναντες Ελληνες της Πόλης αντίκρισαν καθαρά το μέλλον τους: στην πολιτεία όπου γενιές ολόκληρες είχαν εργαστεί, μορφωθεί και ευημερήσει, δεν υπήρχε γι' αυτούς ζωή.

Το χρονικό ενός εφιάλτη

Το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 «αυθόρμητες» διαδηλώσεις «αγανακτισμένων» πολιτών συγκροτήθηκαν σε διάφορα σημεία της Κωνσταντινούπολης. Αιτία μία «ύποπτη» βομβιστική ενέργεια (με ελάχιστες υλικές ζημιές) που είχε σημειωθεί την προηγουμένη στο τουρκικό προξενείο Θεσσαλονίκης και όπως εκ των υστέρων αποκαλύφθηκε είχε οργανωθεί από τις μυστικές υπηρεσίες της Τουρκίας, τότε όμως αποδόθηκε στην Ελλάδα. Το κλίμα σε βάρος της χώρας μας και της ομογένειας ήταν ήδη βαρύ λόγω Κυπριακού, εδώ και κάμποσες βδομάδες μύριζε μπαρούτι και οι εθνικιστικές φυλλάδες της Τουρκίας συναγωνίζονταν σε ανθελληνικές κορόνες. Τερατώδεις φήμες διαδίδονταν από στόμα σε στόμα: ότι στην Κύπρο οι Ελληνες δολοφόνησαν τον ηγέτη Ντανά Εφέντη, ότι επίκειται μαζική σφαγή των Τουρκοκυπρίων, ότι η Αγγλία έδωσε την Κύπρο στην Ελλάδα με αντάλλαγμα την παραχώρηση βάσεων. Την πρώτη εβδομάδα του Σεπτεμβρίου διαδόθηκε, κρυφά από τους μειονοτικούς μαγαζάτορες και νοικοκυραίους(Ελληνες, Αρμένηδες και Εβραίους), πως στις 6 Σεπτεμβρίου θα έπρεπε να αναρτηθεί έξω από κάθε σπίτι ή κατάστημα Τούρκου η σημαία με την ημισέληνο. Ετσι όταν ομάδες εξαγριωμένων τραμπούκων ξεκόπηκαν από τις διαδηλώσεις εφοδιασμένες με ρόπαλα, σιδερολοστούς, μαδέρια με καρφιά, τσεκούρια, δυναμίτιδα, μπιτόνια βενζίνης και φαλτσέτες, ήξεραν πολύ καλά να ξεχωρίσουν τους στόχους τους. Οι ταραχές άρχισαν στο Νισαντάς, μεταξύ πέντε και έξι το απόγευμα, και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στο Μπέγιογλου. Ωστόσο οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι Νεβζάτ Εμρεάλτι και Ορχάν Εγιούμπογλου κατέθεσαν πως οι λεηλασίες ξεκίνησαν στις 7.30 μ.μ.

Οι διηγήσεις των αυτοπτών μαρτύρων είναι συγκλονιστικές: σύμφωνα με τη Γεντικουλιανή Ιωαννίδου-Μωυσιάδου, που ήταν τότε έγκυος επτά μηνών, οι τραμπούκοι «με τον χυδαιότερο τρόπο κατέστρεφαν τα κορίτσια. Τα έγδυναν και όταν εκείνα αντιστεκόντουσαν, τους χάραζαν το πρόσωπο, τους δάγκωναν με λύσσα το στήθος». Σύμφωνα με τον Χριστόφορο Χρηστίδη οι αρχές «δεν κράτησαν στατιστικά στοιχεία για τις γυναίκες που βιάστηκαν, για ευνόητους λόγους». Πάντως οι Ελληνίδες που κακοποιήθηκαν σεξουαλικά από τον εξαγριωμένο όχλο υπολογίζονται σε αρκετές δεκάδες, ενώ σύμφωνα με ελληνικές πηγές θύματα βιασμού έπεσαν και αρκετά αγόρια.

Page 5: Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

Διαβάτες στη λεωφόρο Ιστικλάλ περνούν μπροστά από κατεστραμμένα ελληνικά καταστήματα

Φωτογραφια: Κληρονόμοι Δημητρίου Καλούμενου / Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών

Περιτομή στο καμπαναριό

Συγκλονιστική είναι η περιγραφή του δημόσιου βιασμού ενός κοριτσιού, που δημοσιεύθηκε στο «Εθνος»: «Στο Γενή Σεχίρ, ώρα επτά το απόγευμα, στη μέση του δρόμου, ο όχλος περικύκλωσε ένα κοριτσάκι 6 ετών, το παρέδωσε σ' έναν ημιπαράφρονα χαμάλη γνωστόν ως "γορίλλα" κ' εκείνος, παρουσία δύο χιλιάδων λαού, το εβίασεν επανειλημμένως, ενώ το πλήθος ούρλιαζε: "Αυτά παθαίνουν οι Ελληνες! Σκότωσ' τη, σκότωσ' τη τη σκύλα την Ελληνίδα"».

Κύριο στόχο του μαινόμενου όχλου αποτέλεσαν οι ιερωμένοι: στην εκκλησία του Γεντί Κουλέ που καταστράφηκε ολοσχερώς, έναν ιερέα τον έριξαν από το κρεβάτι του, του ξερίζωσαν τα μαλλιά και του απέσπασαν τη γενειάδα από το πηγούνι. Ενας άλλος ιερέας κάηκε ζωντανός στο κρεβάτι του, καθώς οι βάνδαλοι έβαλαν φωτιά και τον εγκατέλειψαν αβοήθητο. Στον ναό του Γενίκιοϊ, έβγαλαν στον δρόμο έναν ενδομηνταπεντάχρονο ιερέα, τον γύμνωσαν, τον έδεσαν πίσω από ένα αυτοκίνητο και τον έσερναν στους δρόμους. Στην εκκλησία του Γενί Μαχαλέ έγδυσαν τον ιερέα, τον έδεσαν στην καρότσα ενός φορτηγού, τον περιέφεραν από γειτονιά σε γειτονιά και τον προπηλάκιζαν. Ιδού και μία ακόμη, πιο δραματική μαρτυρία: «Εις το Βαφειοχώρι μόλις εδόθη το σύνθημα της επιθέσεως, κύματα όχλου μπήκαν στην εκκλησία για να την καταστρέψουν. Μέσα όμως βρισκόταν εκείνη τη στιγμή ο αρχιδιάκονος, ο οποίος επιχείρησε να τους εμποδίση. Οι Τούρκοι άρχισαν να τον ξυλοκοπούν και να προσπαθούν να του βγάλουν τα ράσα. Ο αρχιδιάκονος αντέστη αλλά σε λιγάκι υπέκυψε. Από τις φωνές, τα ουρλιάσματα και την φασαρία ανησύχησεν η μητέρα του ιερωμένου κι έντρομη έτρεξε στην εκκλησία. Το πλήθος την εκύκλωσε

Page 6: Σπύρος Βρυώνης - Ιστορική αλήθεια, Σεπτεμβριανά

κι άρχισε να την κτυπά, ενώ πιο πέρα, ο γυιός της δεμένος πισθάγκωνα σε μια καρέκλα μετεφέρετο από το πλήθος στην έξοδο. Εκεί αφού τον άφησαν, ανέθεσαν σ' έναν αλήτη να τον ξυρίση χωρίς σαπουνάδα. Οταν τον εξύρισαν, τον μετέφεραν στο καμπαναριό από κάτω και του 'καναν περιτομή! Υστερα τον άφησαν εξαντλημένον κι αιμορραγούντα». Οσο για την τουρκική αστυνομία, παρατηρούσε το πλιάτσικο των σπιτιών και τη διαπόμπευση των Ελλήνων απαθής και μόνον όταν κάποιου η ζωή βρισκόταν σε κίνδυνο επενέβαινε, αν και αρκετά απρόθυμα, και πάντως δίχως να συλλαμβάνει τους δράστες, οι οποίοι υποδεικνύονταν από αυτόπτες μάρτυρες.

Η χαριστική βολή

Μετά το πογκρόμ πολλοί Ελληνες εκδιώχθηκαν από τις δουλειές τους: 2.000 τσαγκάρηδες, 2.000 επιπλοποιοί, 2.700 εργαζόμενοι σε εστιατόρια, 500 εργάτες σε σοκολατοποιίες, 400 τυπογράφοι, 400 εργάτες σε εργοστάσια ελαστικών, 350 εργαζόμενοι σε υφαντουργεία, 150 εργαζόμενοι σε χυτήρια. Αυτή ήταν η χαριστική βολή για την ελληνική μειονότητα της Πόλης, η οποία έκτοτε «γονάτισε» οριστικά. Οσο για τον Μεντερές, ο οποίος είχε δηλώσει δημοσίως ότι τόσο η έκρηξη στο προξενείο της Θεσσαλονίκης όσο και το πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων ήταν προσχεδιασμένα από τον ίδιον και τα στελέχη του Δημοκρατικού Κόμματος Μπαγιάρ, Κιοπρουλού και Γκεντίκ, η Νέμεση ήρθε με τη μορφή του στρατιωτικού δικαστηρίου, που τον καταδίκασε σε θάνατο ως ενεχόμενο μεταξύ των άλλων σε διαφθορά ευρείας κλίμακας και παραβίαση του Συντάγματος. Η σκοτεινή αυτή φιγούρα είχε ανοίξει με τον πιο δραματικό τρόπο τον δρόμο για στρατιωτικές επεμβάσεις στην πολιτική ζωή της Τουρκίας (η χούντα που τον ανέτρεψε επιβλήθηκε αναίμακτα μέσα σε λιγότερο από 4 ώρες, στις 27 Μαΐου 1960).

Ο Βρυώνης, κορυφαίος βυζαντινολόγος της γενιάς του (γενν. 1928), με πολυσχιδές ερευνητικό και συγγραφικό έργο που αφορά το Βυζάντιο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα Βαλκάνια και τον Αραβικό Κόσμο, κάνει μια σε βάθος ανάλυση των Σεπτεμβριανών. Η οξυδέρκεια της ματιάς του και το γλαφυρό του ύφος καθιστούν το βιβλίο του, χωρίς υπερβολή, μνημειώδες. Ο ίδιος το αφιερώνει στον ψυχωμένο φωτογράφο Δημήτριο Καλούμενο, ο οποίος νωρίς το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου άρχισε με κίνδυνο της ζωής του να απαθανατίζει τα γεγονότα, για να σταματήσει μόνο πέντε ημέρες αργότερα, έχοντας συγκεντρώσει 1.500 φωτογραφίες που συμπύκνωσαν τον ζόφο εκείνων των τραγικών ημερών και αποτελούν αδιάψευστες μαρτυρίες της θηριωδίας και της βαρβαρότητας που έζησε η Πόλη τον πικρό Σεπτέμβρη του '55.

* Την προσεχή Τετάρτη στις 12.30 μ.μ. οι Ευάγγελος Βενιζέλος, Ν. Ε. Καραπιδάκης, Αλέξης Παπαχελάς και Στέλιος Περράκης παρουσιάζουν το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη για τα Σεπτεμβριανά της Κωνσταντινούπολης. Στην αίθουσα εκδηλώσεων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (Βασιλίσσης Σοφίας 22).