ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΚΛΑΔΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΔΙΟΝΥΣΙΑ Β. ΧΑΤΖΗ

Α.Μ. 1095

ΘΕΜΑ

Σύγχρονη αθεΐα και ορθόδοξη θεολογία. Εισαγωγικές

παρατηρήσεις.

Εποπτεύων καθηγητής : Χρυσόστομος Σταμούλης

Θεσσαλονίκη 2011

1

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ …………………………………………………………………………………3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΝΕΟΣ ΑΘΕΪΣΜΟΣ ………………………………………………………………………….7

1.1 Η επιστροφή της σύγκρουσης ……………………………………………………………8

1.2 Σύγχρονα αθεϊστικά ρεύματα……………………………………………………………..11

Εγγραφή της νέας αθεΐας στο ιστορικό της παρελθόν..………………..………………………11

Μορφές αθεϊσμού…………………………………………………………………………...12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟΣ ΑΘΕΪΣΜΟΣ……………………………………………………………..14

2.1 Με τη ματιά του βιοεξελικτικού: Richard Dawkins…………………………………..15

Ο δαρβινισμός ως η μοναδική θεωρία ερμηνείας του μυστηρίου της ανθρώπινης ύπαρξης………….. 15

Ο Θεός ως αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης……………………………………………...18

Βιολογική προέλευση θρησκείας και ηθικότητας. Aποσύνδεση θρησκείας-ηθικής……………….......20

Νοηματοδότηση της ζωής και του θανάτου. Η αθεϊστική προοπτική……………………………….23

2.2 Christopher Hitchens : δημοσιογραφική αναίρεση της πίστης στον Θεό……………25

Σκιαγράφηση του σύγχρονου άθεου …………………………………………………………...25

Ενάντια στη θρησκεία………………………………………………………………………..27

2.3 Η πίστη ως εχθρός της ανθρωπότητας: Sam Harris………………………….…………..29

Η εκλογίκευση της πνευματικότητας…………………………………………………………..30

2.4 Ο επαναστατικός αποχριστιανισμός και το πέρασμα σε έναν μεταχριστιανικό κόσμο.

Οι βάσεις της «αθεολογίας»: Μichel Onfray…………………………………………….33

Το αθεϊστικό σχέδιο…………………………………………………………………………35

Μηδενιστικός έρωτας και αισθησιακός Διαφωτισμός…………………………………………….39

Η νέα ηθική…………………………………………………………………………………42

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΔΙΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΑΘΕΪΣΜΟΣ……………………………………………………………...44

3.1 Εισαγωγή στη «βιοθεολογία». Νευρωνική ερμηνεία του Θεού και της πίστης:

Matthew Alper………………………………………………………………………..…45

Ο θρίαμβος του επιστημονισμού………………………………………………………………...45

2

Βιολογική καταγωγή και λειτουργία της πνευματικότητας………………………………………….46

Η τελική πρόταση: ο Θεός ως μηχανισμός προστασίας από το υπαρξιακό άγχος………………………49

3.2 Η θρησκεία ως φυσικό φαινόμενο. Οι βιολογικές απαρχές της πίστης στον Θεό. Ο

φιλόσοφος Daniel Dennett………………………………………………………………52

Τα βιολογικά θεμέλια του θρησκευτικού φαινομένου……………………………………………...52

Η έννοια της προθετικότητας και ο ρόλος της φαντασίας…………………………………………..54

Η προγονολατρεία, το κέντρο του Θεού και οι φροντιστές των πεποιθήσεων…………………………55

Ηθική και θρησκεία, ανθρωπισμός και αθεΐα……………………………………………………..57

3.3 Νηφάλια αθεΐα. Η αναζήτηση μιας άθεη πνευματικότητας: André Comte-Sponville...59

Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς θρησκεία; Η θρησκεία ως προσωπικός και κοινωνικός όρος…………….60 Η αφοσίωση……………………………………………………………………...………… 62

Ο χαρούμενος απελπισμός και η χριστιανική αθεΐα…………………………………………….…63

Γνώμη, πίστη , γνώση………………………………………………………………………...64

Αδυναμία αποδείξεων…………………………………………………………….……….….64

Τα αθεϊστικά επιχειρήματα……………………………………………………………...….….66

Άθεη πνευματικότητα και ανθρώπινη ευτυχία……………………………………………...….…69

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΣ ΑΘΕΪΣΜΟΣ. ΟΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ, ΟΙ

ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΥ………………………………………...70

4.1 Σύγχρονη αθεΐα και θύραθεν στοχαστές………………………………………………….71

4.2 Ορθόδοξη θεολογία και νέος αθεϊσμός…………………………………………………...74

Η θεολογία της πτώσης και το πρόβλημα του κακού…………………………………………...…76

Η θεώρηση της ύλης και του σώματος………………………………………………………......82

Πίστη και επιστήμη…………………………………………………………………………..85

Περί της ελευθερίας……………………………………………………………………..…....86

Η λήθη του παρόντος……………………………………………………………………...….88

Η κριτική κατά της θρησκείας………………………………....................................................89

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………………………………………………………………………….91

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………………..95

3

Εισαγωγικό         

Ο όρος ‘ευρύνεια’ για τον γάλλο αθεϊστή φιλόσοφο Luc Ferry υποδηλώνει έναν νέο

τρόπο απάντησης στο ερώτημα για το νόημα της ζωής, στα πλαίσια ενός εκκοσμικευμένου

ανθρωπισμού χωρίς υπερβατικά ερείσματα, και ορίζεται ως «ένας τρόπος σκέψης που βοηθά

τον άνθρωπο να απομακρυνθεί από τον εαυτό του προκειμένου να πάρει τη θέση του άλλου, όχι

μόνο για να τον καταλάβει καλύτερα, αλλά και για να επιχειρήσει –με μια κίνηση επιστροφής

στον εαυτό του – να εξετάσει τις κρίσεις που διατυπώνει από την οπτική γωνία που αναλογεί

στους άλλους»1. Τούτη η αποστασιοποίηση του ανθρώπου από τον εαυτό του καταρχάς, τού

προσφέρει τη δυνατότητα μιας νέας αυτοσυνειδησίας, απελευθερώνοντάς τον από τη

στενότητα πνεύματος που τον εγκλωβίζει και αποσπώντας τον από τον ασφυκτικό χώρο του

εγωκεντρισμού. Εμπλουτίζοντας και διευρύνοντας το αφετηριακό του υλικό, επιστρέφει στον

τόπο του και αποκτά την αυτοσυνειδησία του με τρόπο λιγότερο δογματικό.

Εντέλει, η απομάκρυνση από τον εγωκεντρισμό και το ταξίδι γνωριμίας με τον ‘άλλο’

σημασιοδοτείται βιβλικά ως αγάπη. «Στη Βίβλο» αναφέρει ο στοχαστής, εφαρμόζοντας

έμπρακτα και άμεσα την αρχή της ευρύνειας, «γνωρίζω σημαίνει αγαπώ»2. Γι’ αυτόν τον

λόγο η αναζήτηση του νέου ανθρωπισμού, έτσι όπως αναδεικνύεται ως υπέρτατη

αναγκαιότητα για την ανθρωπότητα στην εποχή της αποδόμησης, παραπέμπει και περικλείει,

θέλοντας και μη, τον αρχέγονο ευαγγελικό λόγο, όπου η πίστη στον Θεό και η στροφή στο

επέκεινα αντλεί περιεχόμενο και νόημα εκκινώντας και αποβλέποντας στο άνοιγμα προς τον

Άλλο και μάλιστα τον ξένο, τον διαφορετικό, τον αλλότριο, τον εχθρικά διακείμενο, και στη

μεταμόρφωση των ανθρώπων μέσα από μια τέτοια πορεία και γνώση.

Στο πλαίσιο της άσκησης αυτής της αρχής, τοποθετείται και η παρούσα εργασία

θέτοντας ως στόχο τη γνωριμία και κατανόηση του σκεπτικού του νέου αθεϊσμού3 και των

ποικίλων μορφών που τον συνθέτουν. Αναγκαία προϋπόθεση αντικειμενικής μελέτης

καθίσταται η υπέρβαση των ενστάσεων που αναπόφευκτα εγείρονται μπροστά σε ακραίες και

επιθετικές εκφάνσεις του αθεϊσμού, στις μονομερείς και άδικες κριτικές που πολλές φορές

ασκούν οι εκπρόσωποί του. Αρκετές φορές, κατά τη διάρκεια της μελέτης, χρειάστηκε να

ξεπεραστεί η απορία που προκαλούσε η άγνοια ακόμα και στοιχειωδών αρχών της ιστορίας

1 Luc Ferry, Μαθαίνοντας να ζούμε. Φιλοσοφική πραγματεία για τις νεότερες γενιές, μετάφραση Τάσος Μπέτζελος, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2008, σ. 287. 2 Luc Ferry, Μαθαίνοντας να ζούμε. Φιλοσοφική περιπέτεια για τις νεότερες γενιές, σ. 290. 3 Οι όροι σύγχρονη αθεΐα και νέα αθεΐα χρησιμοποιούνται ισότιμα και ισόκυρα, όπως συμβαίνει άλλωστε και στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία.

4

των θρησκειών, σαφώς και του χριστιανισμού4 και του ρόλου της θεολογίας, η εσκεμμένη

και συνειδητή παραποίηση ιστορικών στοιχείων, η ασυνέπεια των θέσεών τους, η παράβλεψη

προς οποιαδήποτε θετική συνεισφορά των θρησκειών, στάσεις που οφείλονται προφανώς

στην προκατάληψη μερίδας συγγραφέων, ενώ ταυτόχρονα αφαιρούν από την επιστημονική

τους εγκυρότητα. Αποφεύγοντας την επισήμανση των σφαλμάτων της επιχειρηματολογίας

τους και των αδυναμιών των θέσεών τους, εστιάζουμε στις επιμέρους λεπτομέρειες της

συλλογιστικής τους, ώστε να διαμορφωθεί η εικόνα του πλαισίου που κινείται ο

αθεϊστικός λόγος του 21ου αιώνα.

Αντικείμενο της εισαγωγικής διερεύνησης αποτελούν αποκλειστικά τα έργα των

εκπροσώπων του νέου αθεϊσμού, αμερικανών και ευρωπαίων - είτε προέρχονται από το χώρο

των φυσικών επιστημών, είτε από το χώρο της φιλοσοφίας - που έχουν μεταφραστεί και

κυκλοφορήσει στην Ελλάδα, καθώς συντελείται μια μετασχηματιστική διαδικασία στις

θρησκευτικές αντιλήψεις των Ελλήνων, μέσω της επίδρασης και των συγκεκριμένων

αναγνωσμάτων. Μια τέτοια μετατόπιση οφείλει να ενδιαφέρει όσους ασχολούνται γύρω από

τα θεολογικά πράγματα. Ακόμη, θεωρούμε ότι επιβάλλεται μια ανάλογη εισαγωγική

διερεύνηση του σύγχρονου θεολογικού λόγου σχετιζόμενου με τις εξελίξεις στον

αθεϊστικό χώρο, έμμεσα ή άμεσα, καθώς ορισμένοι εμπνευσμένοι χριστιανοί στοχαστές

(και όχι μόνο), τόσο στη Δύση, όσο και στο χώρο της ορθόδοξης θεολογίας, θεωρούν τον

σύγχρονο αθεϊστικό προβληματισμό ως ερέθισμα «για ένα γόνιμο φιλοσοφικό

αναστοχασμό5», ως μια «σταθερή κριτική κατά των υπεροπτικών, αυτάρεσκων και

επιφανειακών χριστιανικών εκκλησιών και ηγετών»6 και ως «ευκαιρία της εκκλησίας

προκειμένου να βγει από την υπαρξιακή της αφασία και την ιστορική της αμηχανία»7.

Πραγματικά, πρόκειται για μια ευκαιρία που αφορά ολόκληρο τον χριστιανικό

κόσμο, προκειμένου να αναστοχαστεί και να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με τη

δική του πνευματική παράδοση, με το βαθύτερο μήνυμα του ευαγγελικού λόγου, ενώ

παράλληλα να προσφέρει τη βαθιά του εμπειρία στο πεδίο των ανθρωπίνων αξιών και της

νοηματοδότησης της ύπαρξης του ανθρώπου και του κόσμου, μια λειτουργία κεφαλαιώδους

4 Ο Michel Onfray, αναφέρει απλουστευτικά ότι «το κακό, ο θάνατος πηγάζει από την Εύα την αμαρτωλή», πρόταση που υποδηλώνει είτε παντελή άγνοια των βασικών ιδεών του χριστιανισμού είτε εσκεμμένη και συνειδητή παραποίηση. Michel Onfray, Πραγματεία περί αθεολογίας. Φυσική της μεταφυσικής, μτφρ - σημειώσεις Σαπφώ Διαμαντή, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 2006, σ. 127. 5 Σ. Βιρβιδάκης, Εκφάνσεις του σύγχρονου αθεϊσμού και ο αντίλογος της πνευματικότητας, Σύναξη, 112 (2009), σ. 72. 6 Alister McGrath, Το λυκόφως του αθεϊσμού. Η άνοδος και η πτώση της απιστίας στο σύγχρονο κόσμο, μετάφραση Βασίλης Αδραχτάς, Εκδόσεις Ουρανός, Αθήνα 2008, σ. 362. 7 Χρ. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2009, σ. 285.

5

σημασίας για το μέλλον της ανθρωπότητας και του πολιτισμού της. Όπως εύστοχα

επισημαίνει ο George Minois, γάλλος ερευνητής και ιστορικός της θρησκευτικής

συμπεριφοράς, «ο 20ος αιώνας, είναι ο αιώνας που αντιμετωπίζει το ναυάγιο της κάθε

βεβαιότητας –αυτή θα είναι η θέση του στην ιστορία, θέση που δεν του την αμφισβητεί σχεδόν

κανείς. Ένας αιώνας που αρχίζει πανηγυρικά με τις τυμπανοκρουσίες των εθνικών

βεβαιοτήτων, που καταλήγουν στη λάσπη των χαρακωμάτων και τις ακολουθούν οι ιδεολογικές

και φυλετικές βεβαιότητες της δεξιάς, που ασφυκτιούν στα ολοκαυτώματα και τυφλώνονται από

τη λάμψη της ατομικής βόμβας, οι κομμουνιστικές βεβαιότητες για τη νέα αυγή της

ανθρωπότητας, που δύουν στα γκουλάγκ και τις άδειες προθήκες των κρατικών καταστημάτων,

οι βεβαιότητες του κεφαλαιοκρατικού φιλελευθερισμού, που ποδοπατούνται από τις μάζες των

ανέργων, οι δημοκρατικές βεβαιότητες που πνίγονται από τη δυσωδία των σκανδάλων και των

υποθέσεων, οι βεβαιότητες της επιστήμης που έρχονται σε αντίθεση με την ηθική, οι

βεβαιότητες του ανθρωπισμού, νεκρές πλέον από την εξαθλίωση του μισού πλανήτη – έτσι

τελειώνει αυτός ο μακρύς αιώνας μέσα σε νέους πανηγυρισμούς, που δύσκολα ωστόσο θα

μπορούσε κανείς να δικαιολογήσει»8.

Η πίστη στη διαρκή εξέλιξη του ανθρώπου μέσω της επιστήμης που διήρκεσε περίπου

τρεις αιώνες, δέχτηκε σοβαρότατα πλήγματα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, οπότε

διαμορφώνεται η συνείδηση ότι οι επιστημονικοί θρίαμβοι δεν οδηγούν στην ποιοτική

εξέλιξη των κοινωνιών και του πολιτισμού, ούτε μπορούν να φωτίσουν όλες τις πτυχές της

ανθρώπινης πραγματικότητας. «Από τη στιγμή που ο άνθρωπος διακηρύσσει τους

επιστημονικούς του θριάμβους, είναι υποχρεωμένος να δεχτεί όχι μόνο την αλλοτρίωσή του από

ένα επίπλαστο σύστημα αξιών, αλλά και το υπερβολικά κοντόθωρο και αλαζονικό της οράσεώς

του9». Αναδύεται, λοιπόν, μέσα από τις συντελούμενες διεργασίες ‘ένας νέος άνθρωπος’, «ο

μετέωρος άνθρωπος που υποπτεύεται ήδη ότι μόνο ένας κόσμος που ξεκινά από αυτόν και

καταλήγει στον Άλλο – τους άλλους μετέωρους ανθρώπους – έχει κάποια λογική υπάρξεως ή

δυνατοτήτων να επιβιώσει. Αυτή είναι η προσωπική ευθύνη, αλλά και η χάρις του: τον μετέωρο

άνθρωπο θα ισορροπήσει μόνο το άπλωμα του χεριού στους άλλους κατοίκους του πλανήτη, και

στη φύση ή τη θάλασσα»10. ‘Το άπλωμα του χεριού στον Άλλο’ αποτελεί τον πυρήνα της

ευαγγελικής και εκκλησιαστικής παράδοσης και το σημείο σύγκλισης με τον νέο

ανθρωπισμό, προκειμένου να μη ματαιωθούν οι βαθύτερες προσδοκίες της ανθρωπότητας για

το παρόν και το μέλλον της. 8 G. Minois, H ιστορία της αθεΐας, μετάφραση Βάλια Σερέτη, εκδ. Νάρκισσος, Αθήνα 2007, σ. 693. 9 Γιώργος Γραμματικάκης, Η κόμη της Βερενίκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σσ. 155-156. 10 Γιώργος Γραμματικάκης, Η κόμη της Βερενίκης, σ. 156.

6

Στην αυγή του 21ου αιώνα προβάλλει επείγον και επιτακτικό το αίτημα γνωριμίας,

προσέγγισης και διαλόγου ανάμεσα στον αθεϊστικό στοχασμό με τις μεγάλες θρησκευτικές

παραδόσεις του ευρωπαϊκού αλλά και του παγκόσμιου πνευματικού γίγνεσθαι, με στόχο τον

επαναπροσδιορισμό των αξιών που διέπουν τις κοινωνίες των ανθρώπων και τον

αναστοχασμό γύρω από το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης, στην ανάγκη με άλλα λόγια να

«κτιστεί πέτρα πέτρα το μυστήριο της ανθρωπικής αρχής του καιρού μας» 11.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11 Χρ. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, σ. 295

7

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1            

Νέος Αθεϊσμός 

 

 

 

 

8

1.1  Η  επιστροφή  της  σύγκρουσης 

«Ο μαχόμενος αθεϊσμός», σύμφωνα με τον George Minois, «υπόκειται στην ίδια

εξελικτική διαδικασία με τις μεγάλες παραδοσιακές θρησκείες εναντίον των οποίων

εμφανίστηκε και οι οποίες επί μακρό αποτελούσαν τον λόγο της ύπαρξής του. Μετά τη

σταδιακή φθορά τους, ένας αθεϊσμός αυτού του είδους δεν έχει λόγο ύπαρξης και οι

αθεϊστές αισθάνονται λιγότερο την ανάγκη αυτοπροσδιορισμού τους και αυστηρής και

συστηματικής ιδεολογικής οργάνωσής τους. Η μεγάλη αντιπαράθεση πιστών – απίστων

φαίνεται ότι ολοκλήρωσε τον κύκλο της και έχει φτάσει σε ένα τέλος»12. Η φθορά που

κατά τον συγγραφέα, έχουν υποστεί οι θρησκείες και η πίστη προς ένα προσωπικό

Θεό, μετά από ενάμισι αιώνα συστηματικού πολέμου (δέκατος ένατος και πρώτο ήμισυ

του εικοστού), συμπαρασύρει και την αθεϊστική ιδεολογία σε ένα τέλος. Ο κύκλος

της διαμάχης ολοκληρώθηκε και οι άνθρωποι πλέον παραμένουν απαθείς και αδιάφοροι

προς κάθε λογής πίστεις και ιδεολογίες, οι οποίες δεν κατορθώνουν να επηρεάσουν

σοβαρά τη ζωή τους και την καθημερινότητά τους. Άλλωστε, ο εικοστός αιώνας

σηματοδοτεί το τέλος κάθε λογής βεβαιοτήτων13 και ιδεολογικής ακαμψίας καταλήγοντας

στη μετανεωτερικότητα.

Ο 21ος αιώνας, ωστόσο, εκκινεί με έναν νέο κύκλο συγκρούσεων που για πολλοστή

φορά ενδύεται τον μανδύα της θρησκευτικής αντιπαράθεσης. Όπως εύστοχα επισημαίνεται,

«ανάμεσα στις πολιτικές αφορμές για την εκδήλωση αυτής της στάσης μπορεί να αναφερθεί η

προσπάθεια επιβολής συντηρητικών χριστιανικών απόψεων στο αμερικανικό εκπαιδευτικό

σύστημα, με στόχο την άμεση ή έμμεση αμφισβήτηση της δαρβινικής θεωρίας της εξέλιξης,

αλλά, κυρίως, η εμφάνιση της υποκινουμένης από θρησκευτικό φανατισμό τρομοκρατίας και η

ενίσχυση του ισλαμικού φονταμενταλισμού μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001»14. Έτσι, οι

παραπάνω αισιόδοξες δηλώσεις του ιστορικού αναιρούνται με τη σύγκρουση που ξεσπά

με αφορμή το τραγικό γεγονός της καταστροφής των δίδυμων Πύργων στη Νέα Υόρκη,

στην καρδιά της αμερικανικής κοσμοκρατορίας, παρασύροντας στον θάνατο χιλιάδες αθώα

θύματα. Εκτός από την αναβίωση του ισλαμικού φονταμενταλισμού, επισημαίνεται ακόμη η

12 G. Minois, H ιστορία της αθεΐας, σελ. 759. 13 G. Minois, H ιστορία της αθεΐας, σελ. 693. 14 Σ. Βιρβιδάκης, Εκφάνσεις του σύγχρονου αθεϊσμού και ο αντίλογος της πνευματικότητας, Σύναξη, 112, σ. 70· Επίσης: «Και μάρτυς μου οι σκληρές συγκρούσεις που διαδραματίζονται στη νέα Ήπειρο, την Αμερική, με αφορμή τα αναλυτικά προγράμματα των δύο πρώτων βαθμίδων της εκπαίδευσης, ανάμεσα σε συντηρητικούς θεϊστές (δημιουργιστές και εκπροσώπους του ευφυούς σχεδιασμού) από τη μια και προοδευτικούς εξελικτιστές (δαρβινιστές) από την άλλη, και οι οποίες δημιουργούν φονταμενταλιστικούς τυφώνες, που η σκόνη τους φθάνει πότε πότε στον τόπο μας». Χρ. Σταμούλης, Έρως και θάνατος, σ. 293.

9

αδιάλλακτη στάση των χριστιανών φονταμενταλιστών της Αμερικής που επιμένουν στην

απόλυτη θεοπνευστία των γραφών και στην κυριολεκτική ερμηνεία τους, στάση η οποία

αναπόφευκτα οδηγεί στη σύγκρουση μεταξύ δημιουργιστών και εξελικτικών, πίστης και

επιστήμης15. Συναφής με αυτήν την αντιδραστική και φοβική στάση είναι και η αντίθεση

στον οικογενειακό προγραμματισμό, στη θεραπευτική έρευνα των βλαστοκυττάρων, που

αποτελούν «το βιολογικό και ηθικό αντίστοιχο όσων πίστευαν κάποτε ότι η γη είναι επίπεδη»16,

η στάση απέναντι στην ομοφυλοφιλία, η ενασχόληση των θρησκευόμενων ηθικολόγων με τις

ζωές των άλλων, η πολεμική κατά των εκτρώσεων, αλλά και η παρουσία ποικίλων αιρέσεων

που κυκλοφορούν κυρίως στην Αμερική, εξαπατώντας δυστυχισμένες υπάρξεις με τραγικές

συνέπειες.

Στο σημείο αυτό οφείλουμε να επισημάνουμε, με μια σύντομη αναφορά, τις αιτίες που

γεννούν τέτοιου είδους συμπεριφορές από την πλευρά των πιστών. Σύμφωνα με τη διάκριση

του καθηγητή Νίκου Μουζέλη, όλα τα παραπάνω αποτελούν συμπτώματα μιας

θρησκευτικότητας είτε σχολαστικού τύπου είτε ιδεολογικού. Στην πρώτη περίπτωση, τα

15 Για τις σχέσεις πίστης και επιστήμης έχουν προταθεί ποικίλες εκδοχές μοντέλων προσέγγισης, από επιστήμονες και φιλοσόφους, είτε υπέρμαχους του αθεϊσμού, είτε ευμενώς διακείμενους προς τη θρησκευτική πίστη. Παραθέτουμε ενδεικτικά τις απόψεις του Michael Shermer και του John Hedley Brooke: «Μελετώντας τη σχέση επιστήμης – θρησκείας, θα ήθελα να προτείνω μια ταξινόμηση των διαφορετικών προσεγγίσεων σε τρία μοντέλα: Το μοντέλο της ταύτισης των κόσμων: Η επιστήμη και η θρησκεία αναφέρονται στο ίδιο αντικείμενο και δεν υπάρχει απλώς επικάλυψη και συμφιλίωση αλλά, κάποια μέρα, η επιστήμη ίσως υποκαταστήσει τελείως τη θρησκεία…Πολλοί ανθρωπιστές και εξελικτικοί ψυχολόγοι προβλέπουν μια εποχή κατά την οποία η επιστήμη όχι μόνο θα μπορεί να εξηγήσει την αποστολή της θρησκείας, αλλά και θα την αντικαταστήσει με μια βιώσιμη εκκοσμικευμένη ηθική. Το μοντέλο των διακριτών κόσμων: Η επιστήμη και η θρησκεία αφορούν δύο διαφορετικά αντικείμενα, δεν συγκρούονται, δεν αλληλοεπικαλύπτονται και μπορούν να συνυπάρξουν ειρηνικά. Ο Κάρολος Δαρβίνος, ο Στήβεν Τζέυ Γκουλντ και πολλοί άλλοι επιστήμονες υποστηρίζουν το μοντέλο αυτό. Το μοντέλο των συγκρουόμενων κόσμων: επιστήμη και θρησκεία είναι αμοιβαία ασύμβατες και δεν μπορεί να υπάρξει συμφιλίωση μεταξύ τους. Το μοντέλο αυτό υποστηρίζεται κυρίως από αθεϊστές και δημιουργιστές, οι οποίοι βρίσκονται πολύ συχνά σε αντιπαράθεση μεταξύ τους». Michael Shermer, Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα. Ψευδοεπιστήμη, προλήψεις και άλλες πλάνες του καιρού μας, πρόλογος Stephen Jay Could, απόδοση στα ελληνικά Μιχάλης Παναγιωτάκης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2006, σ. 156. Επιπλέον, ο συγγραφέας διευκρινίζει ότι η κατάρριψη των επιχειρημάτων του δημιουργισμού δε συνιστά επίθεση κατά της θρησκείας, ενώ ο δημιουργισμός συνιστά επίθεση κατά της επιστήμης. Ανάλογα, σημειώνει ο Brooke: «…συναντά κανείς συνήθως τρεις διαφορετικές θέσεις… Η πρώτη από αυτές υποστηρίζει ότι υπάρχει εγγενής διαμάχη μεταξύ επιστημονικής και θρησκευτικής νοοτροπίας, διότι η μεν μία ασχολείται με επαληθεύσιμα γεγονότα, η άλλη δε εγκαταλείπει τη λογική για χάρη της πίστης. Η επιστήμη αποδέχεται ευχαρίστως την αλλαγή που φέρνει η πρόοδος της ανθρώπινης γνώσης, η θρησκεία βρίσκει καταφύγιο στις αιώνιες αλήθειες…Μια δεύτερη αρκετά διαφορετική άποψη, επικαλείται επίσης ιστορικά δεδομένα για την τεκμηρίωσή της. Η επιστήμη και η θρησκεία παρουσιάζονται ορισμένες φορές όχι ως αντιτιθέμενες δυνάμεις αλλά ως κατ΄ ουσίαν συμπληρωματικές – μόνο που η καθεμιά απευθύνεται σε διαφορετικές ανάγκες του ανθρώπου…Μια τρίτη άποψη, η οποία επίσης κινδυνεύει να ξεπεράσει τα όρια της υπερβολής, εκφράζει μια πιο στενή σχέση ανάμεσα στα επιστημονικά και θρησκευτικά ζητήματα. Σε αντίθεση με την πρώτη άποψη – το μοντέλο της σύγκρουσης – , πρεσβεύει ότι ορισμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις μπορεί να συνέτειναν στην επιστημονική δραστηριότητα. Και σε αντίθεση με τη δεύτερη – την περί διαχωρισμού άποψη – εδώ θεωρείται ότι η αλληλεπίδραση είναι κάθε άλλο παρά επιβλαβής και μπορεί μάλιστα να αποβεί προς όφελος και των δύο πλευρών». John Hedley Brooke, Επιστήμη και θρησκεία. Μια ιστορική προσέγγιση, απόδοση στα ελληνικά Βασιλική Βακάκη, επιστημονική επιμέλεια Κώστας Γαβρόγλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2008, σσ.14-16. 16 Sam Harris, Το τέλος της πίστης. Η θρησκεία, η τρομοκρατία και το μέλλον της λογικής, μτφρ. Χαρίκλεια Τσαλιγοπούλου, εκδ. Ενάλιος, 2008, σ. 208.

10

θρησκευόμενα άτομα προσκολλώνται «κατά αυτόματο μηχανιστικό τρόπο στα ‘ιερά κείμενα’ ή

στους παραδοσιακούς θρησκευτικούς κανόνες, χωρίς να κάνουν καμία προσπάθειας κριτικής

εξέτασης, άρα και ουσιαστικής εσωτερίκευσης, αυτών των κανόνων», ενώ στην ιδεολογική

θρησκευτικότητα ο κεντρικός στόχος είναι «κινητοποίηση των πιστών σε μια προσπάθεια

περιχαράκωσης ή επέκτασης μιας συγκεκριμένης θρησκευτικής πίστης», η οποία είναι μία και

μοναδική και «μετατρέπεται σε ιδεολογικό όπλο αμυντικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα»17. Και

στις δύο περιπτώσεις προκρίνεται η κυριολεκτική ερμηνεία των ιερών κειμένων, ενώ

αντιμετωπίζεται με καχυποψία και εκτοπίζεται η πνευματική θρησκευτικότητα, δηλαδή,

εκείνη η μορφή θρησκευτικότητας που συνεπάγεται την άμεση σχέση με το θείο και την

αγάπη προς τον Άλλο και αποτελεί το ζητούμενο στον σύγχρονο κόσμο.

Μια ομάδα, λοιπόν, ετερόκλητων επιστημόνων, προερχόμενων κυρίως από το χώρο

της φιλοσοφίας, όπως ο Daniel Dennet, o Sam Harris, o Michel Onfray, o André Comte-

Sponville, βιολόγοι όπως ο Richard Dawkins, αλλά και δημοσιογράφοι, όπως ο Christopher

Hitchens, διαμορφώνουν με τα βιβλία τους τις νέες αθεϊστικές τάσεις, οι οποίες, όπως θα

διαπιστώσουμε, παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη ποικιλομορφία. Επικεντρώνουν την κριτική

τους προς τις προβληματικές όψεις της θρησκείας, ενώ ορισμένοι από αυτούς τη γενικεύουν

προς οτιδήποτε σχετίζεται με το θρησκευτικό φαινόμενο και την πίστη σε έναν προσωπικό

Θεό. Παράλληλα, διαπιστώνοντας το υπαρξιακό κενό που απομένει διακηρύσσοντας το τέλος

της πίστης, επιχειρούν να διαμορφώσουν νέες αθεϊστικές προτάσεις νοηματοδότησης του

κόσμου και του ανθρώπου.

Τέλος, επισημαίνουμε ότι αν και «το φαινόμενο της νέας αθεΐας, ως φαινόμενο

συγκροτημένης πραγματικότητας (the brights), γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στη Δύση και αφορά

κυρίως και κατεξοχήν τον Χριστιανισμό, έτσι όπως αυτός αποκαλύπτεται και αναπτύσσεται

εντός των ορίων της»18, αφορά άμεσα και τις προβληματικές όψεις θρησκευτικότητας του

Χριστιανισμού της Ανατολής. Δεν πρέπει, λοιπόν, η ορθόδοξη θεολογία να παραμείνει

αδιάφορη προς τις νέες προκλήσεις ή να τις αντιμετωπίζει με μια παρωχημένη απολογητική.

Αφού σκύψει και μελετήσει με ενδιαφέρον και προσοχή το φαινόμενο του νέου αθεϊσμού,

οφείλει να προχωρήσει στη δική της αυτοκριτική αλλά και σε έναν ειλικρινή και

απροκατάληπτο διάλογο με τον σύγχρονο αθεϊστικό λόγο.

 

17 Νίκος Μουζέλης, Η θρησκευτική διαμάχη. Σκέψεις ενός μη ειδικού, εκδ. θεμέλιο, 2003, σσ. 64, 66. 18 Χρ. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, σσ. 276-277.

11

1.2. Σύγχρονα αθεϊστικά ρεύματα

Εγγραφή  της  νέας  αθεΐας   στο  ιστορικό  της  παρελθόν 

Τα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας δεν επιτρέπουν μια λεπτομερή και εκτεταμένη

διερεύνηση και παρουσίαση των σχέσεων του νέου αθεϊσμού με τον αθεϊστικό στοχασμό και

τα αθεϊστικά συστήματα του παρελθόντος. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να επισημάνουμε

σύντομα και υπαινικτικά τη σύνδεση και τους συσχετισμούς που προκύπτουν από την μελέτη

των έργων των εκπροσώπων του νέου αθεϊσμού.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε πολλούς από τους άθεους στοχαστές ανιχνεύονται

επιδράσεις που ανάγονται στη σκέψη και τις ιδέες φιλοσόφων του αρχαιοελληνικού και

ελληνορωμαϊκού κόσμου. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Δημόκριτο και κυρίως τον Επίκουρο

και τη σχολή που δημιούργησε. Ο επικουρισμός, όπως είναι γνωστός ιστορικά, αν και δεν

αρνήθηκε ποτέ την ύπαρξη των θεών, «αλλοιωμένος από τους πολέμιούς του, θα παραμείνει

επί μακρόν το μαύρο πρόβατο του χριστιανισμού, που θα τον προβάλλει ως οιονεί διαβολικό

δόγμα, ένα κράμα αθεΐας, ακραιφνούς υλισμού και ανηθικότητας»19. Παρά τις αλλοιώσεις και

την παραποίηση που έχει υποστεί, η επίδρασή του παραμένει έκδηλη και ουσιαστική στη

σκέψη πολλών σύγχρονων άθεων στοχαστών.

Προχωρώντας χρονικά, διαπιστώνονται σημαντικές επιρροές από τον πνευματικό

πανθεϊσμό20 του Spinoza, τη φιλοσοφική παράδοση του Διαφωτισμού, τους ελευθεριάζοντες

και ελευθεροστοχαστές του δέκατου έβδομου και κυρίως του δέκατου όγδοου αιώνα21, τα

μεγάλα αθεϊστικά συστήματα και τις ιδεολογίες του θανάτου του Θεού του δέκατου ένατου

αιώνα22 και τέλος, τον επιστημονικό υλισμό που θεωρεί αστήρικτη την πίστη στον

προσωπικό Θεό των μονοθεϊστικών θρησκειών.

Επίσης, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι στη διερεύνηση του νέου αθεϊσμού εισάγεται

μια άλλη σημαντική οδός, η οδός της βιοεξελικτικής επιστήμης που έχει την αφετηρία της

στη δαρβινική θεωρία της φυσικής επιλογής και στην οποία στηρίζονται κυρίως οι 19 G. Minois, Η ιστορία της αθεΐας, σ. 75. 20Ν. Ματσούκα, Ιστορία της φιλοσοφίας. Μια σύντομη εισαγωγή στη φιλοσοφία, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 337. 21 Εδώ εντάσσεται και ο ιερέας Jean Meslier, «ο άγιος, ήρωας και μάρτυρας της υπόθεσης των αθέων» με τον οποίο αρχίζει «η ιστορία της πραγματικής αθεΐaς». Michel Onfray, Πραγματεία περί αθεολογίας. Φυσική της μεταφυσικής, μτφρ. Σαπφώ Διαμαντή, εκδ. Εξάντας – Νήματα, Αθήνα 2006, σσ. 54-55. 22 Η ερμηνεία του θρησκευτικού φαινομένου μέσω μιας προσέγγισης ανθρωπολογικού χαρακτήρα όπου ο άνθρωπος προβάλλει στον θεό τις βαθύτερες υπαρξιακές του προσδοκίες (ανθρωπολογικός αθεϊσμός του Feuerbach), η θρησκεία ως καρπός, όχι πια της ανθρώπινης φύσης αλλά μιας εξαθλιωμένης κοινωνικοοικονομικής κατάστασης που αναγκάζει τον άνθρωπο να προβάλλει σε έναν κόσμο πλασματικό την ευτυχία που στερείται σε αυτή τη ζωή και τη σωτηρία στο επέκεινα (κοινωνικοοικονομικός αθεϊσμός του Marx και Lenin) και η θρησκεία ως μέσο διοχέτευσης των ματαιώσεων που υφίσταται ο άνθρωπος από τη φύση, την κοινωνία και το θάνατο, όπου καλείται να υπερβεί την οδύνη του με μια πίστη στην ευτυχισμένη αθανασία (ψυχαναλυτικός αθεϊσμός του Sigmund Freud). G. Minois, Η ιστορία της αθεΐας, σσ. 665, 670-671, 68.

12

αγγλοσάξονες νέοι άθεοι, όπως ο Richard Dawkins, o Daniel Dennett, o Mathew Alper και σε

μικρότερο βαθμό ο Sam Harris. Αντίθετα, οι ευρωπαίοι αθεϊστές, δηλαδή ο Michel Onfray

και ο André Comte-Sponville διαπνέονται αποκλειστικά από τη φιλοσοφική παράδοση και

τον φιλοσοφικό λόγο, χωρίς να τους ενδιαφέρει άμεσα η βιολογική διάσταση του φαινομένου

της θρησκευτικής πίστης.

Μορφές αθεϊσμού

Διακρίνουμε δύο βασικές κατευθύνσεις του σύγχρονου αθεϊσμού: ο μαχητικός,

ριζοσπαστικός αθεϊσμός και ο διαλλακτικός αθεϊσμός. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να

ξεχνούμε ότι οι εκπρόσωποι και των δύο ρευμάτων προσυπογράφουν ακραιφνείς αθεϊστικές

θέσεις, δηλαδή αρνούνται την ύπαρξη του Θεού και, επιπλέον, απορρίπτουν την ουδέτερη

στάση του αγνωστικισμού. Κατά συνέπεια, η παραπάνω διάκριση βασίζεται στον τρόπο,

δογματικό, επιθετικό ή νηφάλιο και διαλλακτικό που αναπτύσσουν τη συλλογιστική τους.

Στον μαχητικό αθεϊσμό εντάσσουμε τους Richard Dawkins, Sam Harris, Christopher

Hitchens και Michel Onfray. Κριτήριο της συγκεκριμένης ταξινόμησης συνιστά κατά πρώτον

η υιοθέτηση από τους εκπροσώπους αυτής της ομάδας μιας μονοσήμαντης και επιθετικής

ρητορικής που αποδίδει στις μονοθεϊστικές, κυρίως, θρησκείες πολλά δεινά της

ανθρωπότητας, στοχεύοντας στην περιθωριοποίηση και τον αφανισμό τους. Η θρησκευτική

πίστη για τους συγκεκριμένους αθεϊστές είναι παράλογη, αλλά και σοβαρά επικίνδυνη για

την ανθρωπότητα και ένας νέος Διαφωτισμός οφείλει να επαναπροσδιορίσει στη στάση

των ανθρώπων απέναντι στο θρησκευτικό φαινόμενο. Κοινά επαναλαμβανόμενα στοιχεία,

όπως η αμφισβήτηση του ρόλου των θρησκειών της αποκάλυψης, αμφισβήτηση της

παλαιοδιαθηκικής ηθικής και της ιστορικής ύπαρξης του Ιησού, αντίδραση στο

εκκλησιαστικό εξουσιαστικό κατεστημένο, άρνηση της πίστης σε ένα προσωπικό Θεό, στην

αθανασία της ψυχής και στη μεταθανάτια ζωή (τα δύο τελευταία θεωρούμενα ως αμιγή

στοιχεία της χριστιανικής παράδοσης), το ανερμήνευτο αίνιγμα του κακού, η υποτιθεμένη

συγκρουσιακή σχέση επιστήμης – θρησκείας, πίστης – λογικής, αποτελούν το πλαίσιο της

κριτικής τους.

Κατά δεύτερον, το μεγαλύτερο μέρος της προσπάθειά τους στοχεύει κυρίως στην

αποδόμηση των θρησκειών παρά στη δόμηση μιας θετικής αθεϊστικής πρότασης, έλλειψη που

δείχνει να απασχολεί και να προβληματίζει τους ίδιους τους αθεϊστές. Με εξαίρεση τον

δημοσιογράφο Christopher Hitchens, οι υπόλοιποι συγγραφείς, κατανοούν, σε διαφορετικό

βαθμό ο καθένας, ότι η μονοσήμαντη αμφισβήτηση και η επιθετική ρητορική δεν επαρκούν

13

και ότι καθίσταται αναγκαία η διαμόρφωση μιας συμπαγούς αθεϊστικής πρότασης

νοηματοδότησης της ύπαρξης του ανθρώπου και του κόσμου. Άλλωστε, «η αθεΐα μπορεί να

εννοηθεί ως το μεγαλειώδες εγχείρημα του ανθρώπου να κατασκευάσει ένα νόημα, να

δικαιολογήσει μόνος του την παρουσία του στον υλικό κόσμο, να οικοδομήσει μια θέση

απόρθητη»23. Ο Michel Onfray διαφοροποιείται, και όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια, μέσα

σε ένα κλίμα διάχυτης εχθρότητας, προβαίνει στη διαμόρφωση ενός μοντέλου αθεϊστικής

θεώρησης σε συνάρτηση με την ανυπαρξία του Θεού, και την ολοκληρωτική απουσία

αναφοράς και συσχετισμού της χριστιανικής παράδοσης. Ο Sam Harris, επίσης, προκρίνει

την πνευματικότητα, μιλά για αγάπη και ευτυχία σε ένα καθαρά ενδοκοσμικό πλαίσιο, χωρίς

υπερβατικές αναφορές, συνδυάζοντάς τα με μια άκαμπτη στάση απέναντι στις μονοθεϊστικές

θρησκείες. Τέλος, ο Richard Dawkins επιχειρεί την αποδόμηση των μονοθεϊστικών

θρησκειών βασιζόμενος στην ιδιότητά του ως βιοεξελικτικός επιστήμονας.

Στο ρεύμα του διαλλακτικού αθεϊσμού εντάσσονται μόνο φιλόσοφοι, οι αμερικανοί

Daniel Dennett και Mathew Alper και ο γάλλος André Comte-Sponville. Οι εκπρόσωποι

αυτού του ρεύματος επικεντρώνουν την προσπάθειά τους στη δόμηση αθεϊστικών προτάσεων

με ερείσματα είτε στη φιλοσοφία είτε στη βιολογία. Έτσι, αποφεύγουν την επαναδιατύπωση

των αρνητικών πλευρών των θρησκειών και αναγνωρίζουν τις θετικές, ενώ παράλληλα

εξυφαίνουν ολοκληρωμένες αθεϊστικές προτάσεις, αντλώντας από διαφορετικές ιδεολογικές

δεξαμενές, οι αμερικανοί μέσω της βιολογίας και ο γάλλος μέσω της μακράς ευρωπαϊκής

φιλοσοφικής παράδοσης. Ο Daniel Dennett και ο Mathew Alper, αποφεύγοντας τις εμπαθείς

αντιπαραθέσεις, θεμελιώνουν τα επιχειρήματά τους σε δεδομένα της βιοεξελικτικής

επιστήμης, επιδιώκοντας την ερμηνεία του θρησκευτικού φαινομένου και την ανάδειξη των

θρησκειών ως αποκλειστικά ανθρώπινων κατασκευών, αναγκαίων, ωστόσο, για τη ζωή της

ανθρωπότητας. Από την άλλη, το νηφάλιο και διαλλακτικό πνεύμα που διαπνέει το

φιλοσοφικό έργο του André Comte-Sponville επιτρέπει περισσότερο από τους υπόλοιπους τη

δυνατότητα ενός ψύχραιμου διαλόγου μεταξύ πιστών και απίστων.

Προχωρώντας στη λεπτομερέστερη διερεύνηση του στοχασμού των συγκεκριμένων

αθεϊστών στοχεύουμε στην ανάδειξη των προϋποθέσεων εκείνων που θα μπορούσαν να

συμβάλουν στην προσέγγιση και την ουσιαστική γνωριμία της ορθόδοξης θεολογίας με τη

σύγχρονη αθεΐα.

23 G. Minois, H ιστορία της αθεΐας, σ. 24.

14

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2    

Ριζοσπαστικός  ή  φονταμενταλιστικός  αθεϊσμός  

 

 

 

 

 

15

2.1 Με  τη  ματιά  του  βιοεξελικτικού – Richard  Dawkins 

Ο  δαρβινισμός  ως  η  μοναδική  θεωρία  ερμηνείας  του  μυστηρίου  της 

ανθρώπινης  ύπαρξης 

O Richard Dawkins είναι γνωστός τόσο στο παγκόσμιο όσο και στο ελληνικό κοινό

για το επιστημονικό του έργο ως βιοεξελικτικός επιστήμονας. Ένας μεγάλος αριθμός

εκλαϊκευμένων βιβλίων24 που ερμηνεύουν τη φυσική επιλογή και την καθιστούν κατανοητή

σε ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών, φανερώνουν την επιστημονική του αρτιότητα. Όπως

αναγνωρίζει και ο Alister McGrath, « ο Richard Dawkins καθιερώθηκε ως ένας από τους πιο

επιτυχημένους και πλέον ικανούς εκλαϊκευτές της επιστήμης. Από κοινού με τον Αμερικανό

συνάδελφό του, τον Stephen Jay Gould, κατάφερε να καταστήσει την εξελικτική βιολογία

προσιτή και ενδιαφέρουσα σε μια νέα γενιά αναγνωστών. Τόσο εγώ όσο και άλλοι θαυμαστές

αυτών των δημοφιλών επιστημονικών έργων ζηλεύουμε εδώ και πολλά χρόνια τη σαφήνειά

τους, την πετυχημένη χρήση των βοηθητικών αναλογιών τους και τέλος, το ευχάριστο ύφος

τους»25. Η επιστημονική αρτιότητα του Dawkins δεν αναιρεί τον αθεϊσμό του που,

συγκρατημένα αλλά επίμονα, διατρέχει το σύνολο του επιστημονικού του έργου.

Για τον Dawkins, οι φυσικές επιστήμες και ειδικά η εξελικτική βιολογία

«αντιπροσωπεύουν μια διανοητική υπερταχεία προς τον αθεϊσμό»26. Θεωρεί την επιστημονική

αλήθεια, σε σύγκριση με τις άλλες αλήθειες, όπως για παράδειγμα τη θρησκευτική, ως τη

μόνη που «προκαλεί τον προσηλυτισμό αβίαστα χάρη στην ανωτερότητά της»27. Εξάλλου, το

επιστημονικό και κοσμικό δέος, το οποίο συγκλονίζει πολλούς φυσικούς επιστήμονες καθώς

το προσεγγίζουν μέσω της παρατήρησης και της έρευνας, μετατρέπεται και χαρακτηρίζεται

ως θρησκευτική παρόρμηση. Υπό αυτήν αυστηρά την έννοια, μπορεί να επέλθει τη σύγκλιση

επιστήμης – θρησκείας28. Μόνο που μια τέτοια σύγκλιση ερμηνεύεται από το συγγραφέα ως

αφανισμός της θρησκείας με την έννοια της πίστης σε έναν προσωπικό Θεό, και ταύτιση της

έννοιας του Θεού με το σύνολο των φυσικών νόμων που διέπουν το σύμπαν. Άλλωστε είναι

24 Richard Dawkins, O τυφλός ωρολογοποιός, προλογικό σημείωμα στην πρώτη έκδοση Κώστας Κριμπάς, επιστημονική επιμέλεια Λουκάς Μαργαρίτης, μετάφραση Γιώργος Μπαρουξής, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα, τρίτη έκδοση 2008· Richard Dawkins, Ο ποταμός της ζωής, μετάφραση Γιώργος Κυριακόπουλος, επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Μαλάμης, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα 1995· Richard Dawkins, Υφαίνοντας το ουράνιο τόξο, μετάφραση-επιστημονική επιμέλεια Χάρης Καζλαρής, εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2000. 25 Alister McGrath-Joanna Collicutt McGrath, H αυταπάτη του Dawkins. O αθεϊστικός φονταμενταλισμός και η άρνηση του Θείου, μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς, Εκδόσεις Ουρανός, σ. 9. 26 Alister McGrath-Joanna Collicutt McGrath, H αυταπάτη του Dawkins. O αθεϊστικός φονταμενταλισμός και η άρνηση του Θείου, σ. 12. 27 Richard Dawkins, O εφημέριος του διαβόλου. Σκέψεις για την ελπίδα, τα ψέματα, την επιστήμη και την αγάπη, μετάφραση Γιάννης Θεολογίδης, εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2008, σ. 25. 28 Richard Dawkins, O εφημέριος του διαβόλου. Σκέψεις για την ελπίδα, τα ψέματα, την επιστήμη και την αγάπη, σ. 241.

16

γνωστή η μεταφορική χρήση του ονόματος του Θεού από κορυφαίους επιστήμονες, στο οποίο

αποδίδουν τις κοσμικές – συμπαντικές λειτουργίες29, καθώς αδυνατούν να συλλάβουν στην

ολότητά του το μεγαλείο του Σύμπαντος και της ζωής.

Αυτός ο βαθύς θαυμασμός και η εμπιστοσύνη στη δύναμη και υπεροχή της επιστήμης

που θυμίζει, όπως επισημαίνει ο Νίκος Μουζέλης, «το είδος της αλαζονείας που κυριάρχησε

στη Δυτική Ευρώπη κατά την περίοδο του Διαφωτισμού. Μια αλαζονεία και αφελή αισιοδοξία

που βασιζόταν στην πεποίθηση ότι η λογική, η επιστήμη και η τεχνολογία θα μπορέσουν να

λύσουν όλα τα προβλήματα (οικονομικά, πολιτικά, ηθικά, πνευματικά) του σύγχρονου

υποκειμένου»30, επιδεικνύεται, πρωτίστως, στον δαρβινισμό και τη φυσική επιλογή, τομείς

εξειδίκευσης του Dawkins. To επίτευγμα του Δαρβίνου ισχύει για κάθε μορφή ζωής παντού

στο σύμπαν, έχει συμπαντικές και αιώνιες διαστάσεις31. Αποτελεί τη μοναδική επιστημονική

θεωρία που θα μπορούσε να λύσει το συναρπαστικό γεγονός του μυστηρίου της ανθρώπινης

ύπαρξης32.

Η βαθιά του πίστη στη δαρβινική κοσμοθεωρία γίνεται ταυτόχρονα το όχημα της

πολεμικής του Dawkins κατά της πίστης στην ύπαρξη ενός δημιουργού Θεού. «Ο αθεϊσμός»,

όπως υποστηρίζει, «ήταν ίσως λογικά εφικτός κατά την προδαρβινική εποχή, αλλά με τη

θεωρία του Δαρβίνου κατέστη δυνατό να είναι κανείς διανοητικά ολοκληρωμένος αθεϊστής»33.

Όσο συμπαγή και αν παρουσιάζονταν τα αθεϊστικά συστήματα του 19ου αιώνα, η επικράτηση

της δαρβινικής θεωρίας στην επιστήμη της βιολογίας κατά τον 20ο, στάθηκε η μόνη στέρεη

και ολοκληρωμένη που θα μπορούσε να εδραιώσει έναν αδιάσειστο αθεϊσμό. Όποιος υιοθετεί

τη δαρβινική ερμηνεία της ζωής, αποκλείεται να ασπάζεται ταυτόχρονα και μια θεϊκή

ανάμιξη στο μυστήριο της ζωής και του είναι. Δαρβινισμός και πίστη στο Θεό αποτελούν, για

τη σκέψη του Dawkins, δύο αλληλοαποκλειόμενα πεδία. «Αν θέλουμε να δεχτούμε την

ύπαρξη μιας θεότητας η οποία μπορεί να δημιουργήσει όλη την ολοκληρωμένη πολυπλοκότητα

που βλέπουμε στον κόσμο, είτα ακαριαία είτε καθοδηγώντας την εξέλιξη, αυτή η θεότητα πρέπει

29 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια: Μαρία Γιατρουδάκη, Παναγιώτης Δεληβοριάς, Βασίλης Σακελλαρίου, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα 2007, σ. 41. 30 Νίκος Μουζέλης, Ο Θεός και η αδύνατη εξίσωση, εφημερίδα το Βήμα, 8 Ιουλίου 2007. 31 Richard Dawkins, O εφημέριος του διαβόλου, σ. 128-129. 32 Richard Dawkins, O τυφλός ωρολογοποιός, σσ. 28-29. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ο συγγραφέας δεν αγνοεί τις συνέπειες του κοινωνικού δαρβινισμού και τις επικρίνει με έμφαση τονίζοντας ότι «την ίδια στιγμή που υποστηρίζω το δαρβινισμό ως επιστήμονας, είμαι και παθιασμένος αντι-δαρβινιστής όταν πρόκειται για την πολιτική και για το πώς θα πρέπει να διευθύνουμε τις ανθρώπινες υποθέσεις μας… Εμείς και μόνον εμείς πάνω στη γη, μπορούμε να επαναστατήσουμε ενάντια στην τυραννία των εγωιστικών αντιγραφέων». Richard Dawkins, O εφημέριος του διαβόλου, σ. 18. Υπενθυμίζουμε ότι «τόσο στη Βρετανία όσο και στην Αμερική, ο δαρβινισμός επιστρατεύτηκε για να εξυπηρετήσει συμφέροντα που θα θεωρούνταν σήμερα, σε γενικές γραμμές, συντηρητικά, ρατσιστικά, ακόμη και φυλετικά». John Hedley Brooke, Επιστήμη και θρησκεία. Μια ιστορική προσέγγιση, σσ. 346-349. 33 Richard Dawkins, O τυφλός ωρολογοποιός, σ. 43.

17

να είναι ήδη τρομερά πολύπλοκη. Ο δημιουργιστής, είτε είναι ένας αφελής φανατικός

θρησκόληπτος είτε ένας μορφωμένος επίσκοπος, απλώς δέχεται εκ των προτέρων την ύπαρξη

ενός όντος με τεράστια νοημοσύνη και πολυπλοκότητα. Αν επιτρέψουμε στον εαυτό μας αυτή

την πολυτέλεια και δεχτούμε την ύπαρξη της οργανωμένης πολυπλοκότητας χωρίς καμιά

εξήγηση, γιατί να μη φτάσουμε μέχρι το τέλος, και να δεχτούμε την ύπαρξη της ζωής όπως τη

γνωρίζουμε;… Έπειτα από μια προσεκτική εξέταση, όμως, αποδεικνύεται ότι καμιά από αυτές

(εννοεί τις εναλλακτικές θεωρίες δημιουργίας, ανάμεσά τους και η θεϊκή, είτε ως στιγμιαία

πράξη, είτε με τη μορφή της καθοδηγούμενης εξέλιξης) δεν μπορεί να θεωρηθεί αντίπαλος του

δαρβινισμού. Η θεωρία της εξέλιξης μέσω συσσωρευτικής φυσικής επιλογής αποτελεί τη μόνη

γνωστή θεωρία που είναι κατ΄ αρχήν ικανή να εξηγήσει την ύπαρξη της οργανωμένης

πολυπλοκότητας»34. Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής του προσπάθειας συνίσταται

στο να καταστήσει κατανοητό και σαφή το δαρβινισμό, καθώς θεωρεί ανεπαρκή τη

διδασκαλία του στην εκπαίδευση, ωστόσο, ένα μέρος της εστιάζεται στην αναίρεση του

δημιουργισμού με τον οποίον συγκρούεται .

Ο αθεϊσμός του Dawkins είναι εμφανής και δεδομένος, ωστόσο συγκρατείται σε ένα

ορισμένο επίπεδο και δεν αποτελεί κυρίαρχη παράμετρος του συγγραφικού του έργου. Με

την έκδοση, ωστόσο, του πονήματός του Η περί Θεού αυταπάτη ενδυναμώνει τη δριμύτητα

της κριτικής προς τη θρησκευτική πίστη και εξαπολύει μια μετωπική επίθεση ιδιαίτερα προς

τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες. Εδώ δεν προκρίνονται πλέον οι όροι της δαρβινικής

θεωρίας, αλλά εκδηλώνεται μια επιθετική και αδιάλλακτη αθεΐα που οδηγεί πολλές φορές

τον συγγραφέα σε χονδροειδή λάθη και ανακρίβειες. Ο Dawkins μετασχηματίζεται σε έναν

αφοσιωμένο κήρυκα του σύγχρονου αθεϊστικού υλισμού και ο δικτυακός του τόπος

λειτουργεί ως «καταφύγιο» των αθεϊστών του κόσμου35. Τα βιβλίο δεν έχει τη μορφή

συστηματικής καταγραφής αποτελεσμάτων αυστηρής επιστημονικής έρευνας και εύκολα

μπορεί κανείς να επιχειρηματολογήσει εναντίον του. Εξετάζοντας τις λεπτομέρειες της

συλλογιστικής του Dawkins, καθώς περικλείει όλα τα αθεϊστικά επιχειρήματα σε συνδυασμό

με τη θεωρία του δαρβινισμού, αποκτούμε μια πρώτη εικόνα των επιχειρημάτων του νέου

αθεϊσμού.

 

 

  34 Richard Dawkins, O τυφλός ωρολογοποιός, σσ. 506-507. 35 http://richarddawkins.net/.

18

Ο Θεός ως αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης  

Ο Dawkins, μη αποδεχόμενος τον αγνωστικισμό ως μία συνεπή στάση στο ερώτημα

της ύπαρξης του Θεού, δηλώνει ρητά πως αυτό το ερώτημα αποτελεί μια καθαρά

επιστημονική υπόθεση, για την οποία ακόμη υπάρχει έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων, κατά

συνέπεια ανήκει στην κατηγορία του προσωρινού αγνωστικισμού. «Η παρουσία ή απουσία

μιας δημιουργικής υπερδιάνοιας αποτελεί χωρίς καμιά αμφιβολία επιστημονικό ερώτημα, έστω

κι αν στην πράξη δεν έχει δοθεί – προς το παρόν τουλάχιστον – οριστική απάντηση»36. Γι’

αυτό το λόγο μετατοπίζει το ερώτημα από τη διάψευση ή μη της ύπαρξης του Θεού στην

πιθανότητα της ύπαρξής του. «Ορισμένα πράγματα τα οποία δεν επιδέχονται διάψευση

κρίνονται, πολύ λογικά ως πολύ λιγότερα πιθανά απ΄ ότι άλλα, παρομοίως ανεπίδεκτα

διάψευσης πράγματα…Και οπωσδήποτε δεν είναι λογικό να υποθέτουμε ότι, μόνο και μόνο

επειδή η ύπαρξη του Θεού δεν μπορεί να αποδειχτεί ή να διαψευστεί, η πιθανότητα της ύπαρξής

του ισούται με το 50%»37.

Αρκετοί συνάδελφοι του Dawkins, όπως για παράδειγμα ο Stephen Jay Gould,

δηλώνουν την αδυναμία της επιστήμης να αποφανθεί περί της ύπαρξης του Θεού και

προτιμούν να διακρίνουν το πεδίο ενδιαφέροντος της θρησκείας από αυτό της επιστήμης. Ο

Gould μάλιστα εισήγαγε την ιδέα περί ‘των μη επικαλυπτόμενων περιοχών δικαιοδοσίας’,

σύμφωνα με την οποία, η περιοχή δικαιοδοσίας της θρησκείας εκτείνεται στα ερωτήματα για

το έσχατο νόημα και τις ηθικές αξίες, ενώ η περιοχή της επιστήμης καλύπτει την εμπειρική

σφαίρα38. Ο Dawkins θεωρεί τη στάση αυτή ανέντιμη και δουλική. Αμφισβητεί οποιαδήποτε

ειδημοσύνη και γνώση μπορούν να καταθέσουν οι θεολόγοι σχετικά με τα θεμελιώδη

κοσμολογικά ερωτήματα αλλά και, όπως θα δούμε στη συνέχεια , σχετικά με τις ηθικές αξίες.

Ο συγγραφέας εξετάζει τα επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης του Θεού, από τα πιο

γνωστά και αρχαία, όπως του Ακινάτη και του Άνσελμου, ως τα πιο πρόσφατα και παράδοξα

και, όπως θα ήταν αναμενόμενο, τα ανασκευάζει και τα αναιρεί ένα προς ένα, θεωρώντας πως

με αυτόν τον τρόπο αποδυναμώνει την ισχύ των αντιπάλων του. Ενδεικτικά, αναφερόμενος

στο στοίχημα του Pascal, το αξιολογεί καταρχάς ως ένα στοίχημα προσποίησης πίστης προς

36 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, σ. 82. 37 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, σ. 77. 38 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, σ. 78. Επίσης αναφορά γίνεται από τον Alister McGrath, όπου ο θεολόγος και βιολόγος συγγραφέας δηλώνει την αντίθεσή του με τις θέσεις του Gould, για διαφορετικούς, βέβαια, λόγους από τον Dawkins. Alister McGrath – Joanna Collicut McGrath, H αυταπάτη του Dawkins. O αθεϊστικός φονταμενταλισμός και η άρνηση του Θείου, σσ. 50-51.

19

τον Θεό και υποστηρίζει ότι, αν κάποιος στοιχημάτιζε ενάντια στην ύπαρξη του Θεού, θα

μπορούσε να έχει πιο ποιοτική και ολοκληρωμένη ζωή39.

Η πιο ενδιαφέρουσα ωστόσο προσέγγιση γίνεται στο λεγόμενο επιχείρημα της

απιθανότητας40. Το επιχείρημα αυτό θεωρείται το πιο προσφιλές υπέρ της ύπαρξης του Θεού

και βασίζεται στην παρατήρηση ότι κάθε φυσικό φαινόμενο είναι τόσο απίθανο στατιστικά,

τόσο σύνθετο, τόσο όμορφο, προκαλεί τέτοιο δέος, ώστε δεν είναι δυνατόν να οφείλει την

ύπαρξή του στην τύχη, αλλά πρέπει να είναι προϊόν ενός δημιουργού. Αυτή η παρατήρηση

αποτελεί τον κοινό τόπο θεϊστών και βιοεξελικτικών, γιατί πλέον και οι τελευταίοι δεν

αποδέχονται την τυχαιότητα ως έναν πιθανό σχεδιαστή. Η πραγματική και αποτελεσματική

λύση είναι σύντομη και απλή: η φυσική επιλογή αποτελεί τη μοναδική εναλλακτική λύση

απέναντι στην τυχαιότητα και εξηγεί τη δυνατότητα ανάδυσης οργανωμένης πολυπλοκότητας

από αρχικά απλά στάδια. Το πρόβλημα της απιθανότητας λύνει οριστικά η φυσική επιλογή,

γιατί αποτελεί τη συσωρευτική διαδικασία που διασπά την απιθανότητα σε μικρότερα

τμήματα, τα οποία καθίστανται σταδιακά λιγότερο απίθανα, αλλά όχι απαγορευτικά να

συμβούν. Αυτά τα ελαφρώς απίθανα γεγονότα στοιβάζονται σε σειρά και το τελικό προϊόν

της συσσώρευσης αγγίζει πράγματι την απίθανοτητα. Ο δημιουργιστής αδυνατεί να

κατανοήσει ακριβώς τη δύναμη της συσσώρευσης, γιατί αντιμετωπίζει τη γένεση της

στατιστικής απιθανότητας ως μοναδικό γεγονός συντελούμενο άπαξ δια παντός41,

προϋποθέτοντας την ύπαρξη του σχεδιαστή. Ο σχεδιαστής επιπλέον εγείρει το πρόβλημα της

δικής του καταγωγής. Οι δημιουργιστές, κατά τον βιολόγο, αναζητούν εναγωνίως κενά στη

σημερινή γνώση για να αποδείξουν την αναγκαιότητα ενός σχεδιαστή Θεού. Όμως, «τα κενά

συρρικνώνονται καθώς προοδεύει η επιστήμη και ο Θεός κινδυνεύει να μην έχει τελικά τίποτα

να κάνει και πουθενά να κρυφτεί»42. Το επιχείρημα της απιθανότητας μέσα από την

παραπάνω οπτική καθίσταται εντέλει ένα δυνατό επιχείρημα των αθεϊστών και περιορίζει

δραματικά το φάσμα πιθανοτήτων ύπαρξης του Θεού.

Η προέλευση της ζωής στη γη και στο σύμπαν απομένει το μεγαλύτερο κενό για να

λύσει η επιστήμη, καθώς είναι ένα γεγονός εξαιρετικά απίθανο, το οποίο χρειάστηκε να

συμβεί μόνο μία φορά. Σε τούτο το κενό, ισχυρίζεται ο Dawkins, εναποθέτουν οι «θεολόγοι

του κενού» τις εναπομένουσες ελπίδες τους. Όμως, ακόμη και ένα τόσο μεγάλο κενό

καλύπτεται εύκολα από την επιστήμη. Ο Dawkins υιοθετεί την ανθρωπική αρχή ως 39 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, σσ. 130-135. 40 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, σσ. 138 κ. εξής. 41 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, σ. 147. 42 Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, σ. 151. Αυτή η συρρίκνωση των κενών σημειώνει ο Dawkins, ανησυχεί τους σκεπτόμενους θεολόγους, όπως για παράδειγμα τον Dietrich Bonheoffer, καθώς συνεπάγεται τη συρρίκνωση του ίδιου του Θεού.

20

εναλλακτικό μοντέλο εξήγησης της προέλευσης της ζωής43 και αναρωτιέται για την αποδοχή

που απολαμβάνει η αρχή αυτή από τους υποστηρικτές του ευφυούς σχεδιασμού και

θεολόγους, εφόσον, κατά την άποψή του, Θεός και ανθρωπική αρχή αποτελούν δύο

διαφορετικές λύσεις του ζητήματος.

Η δαρβινική εξέλιξη, μέσω της φυσικής επιλογής, εξηγεί μεγαλοφυώς την

πολυπλοκότητα των έμβιων όντων καθιστώντας τη θεωρία του ευφυούς σχεδιασμού μια

πλάνη. Αντίστοιχα, η ανθρωπική αρχή ( προς το παρόν) εξηγεί την έναρξη της ζωής στο

σύμπαν. Η αποδοχή αυτών των αρχών αποτελεί το θριαμβικό επίλογο του Dawkins στο

ερώτημα για την ύπαρξη του Θεού: η επιστημονική προσέγγιση και ερμηνεία καθιστά την

ύπαρξη του Θεού έωλη και περιττή.

 

Βιολογική προέλευση θρησκείας και ηθικότητας. Αποσύνδεση θρησκείας  ‐

ηθικής 

Όπως για κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας υπάρχει μια βιολογική ερμηνεία,

έτσι και για το θρησκευτικό φαινόμενο και την ηθική, έχουν διαμορφωθεί προϋποθέσεις

ερμηνείας με καθαρά εξελικτικούς όρους. Αυτή η ‘βιολογικοποίηση’ των πολιτισμικών και

κοινωνικών φαινόμενων συναντά τις αντιδράσεις από τους επιστήμονες των ανθρωπιστικών

επιστημών. Ωστόσο, είναι θεμιτό να λαμβάνεται υπόψη κάθε επιστημονική θεωρία που θα

μπορούσε να διαφωτίσει λίγο περισσότερο τα προς διερεύνηση ζητήματα. Για τον Dawkins, η

θρησκεία �