Π Λ Η Θ Ο ΣΜια Σύγχρονη Προσέγγιση Στην Αρχιτεκτονική

Καλισκάμης ΠαναγιώτηςΤρυγώνη ΜαρίαΕπιβλέπουσα: Τσουκαλά Κυριακή

Καλισκάμης ΠαναγιώτηςΤρυγώνη Μαρία

Επιβλέπουσα: Τσουκαλά Κυριακή

Π Λ Η Θ Ο ΣΜια Σύγχρονη Προσέγγιση

Στην Αρχιτεκτονική

4

5

Περιεχόμενα1. Πρόλογος-Εισαγωγή

2. Μέρος Πρώτο: θεωρητική ανάλυση

2.1 Υποκείμενο

2.2 Διατομικότητα

2.3 Πλήθος

3. Μέρος Δεύτερο: χωρική ανάλυση

3.1 Πληθοδομές

3.2 Κοινοί χώροι

3.3 Ψηφιακός τοπικισμός

4. Μέρος τρίτο: Κοινωνική κατοικία,

ένα αρχιτεκτονικό παράδειγμα

5. Συμπεράσματα

6

ΠΡΟΛΟΓΟΣΕΙΣΑΓΩΓΗ

7

Η παρούσα εργασία αναφέρεται σε σύγχρονα σχεδιαστικά μέσα και προσεγγίσεις, τα οποία βασίζονται στη θεωρητική έννοια του πλήθους. Ποιο είναι το υποκείμενο στο οποίο απευθύνεται σήμερα η αρχιτεκτονική και ποια είναι τα στοιχεία που πρέπει να εντάξει στον σχεδιασμό ο αρχιτέκτονας, λαμβάνοντας υπόψιν τα χαρακτηριστικά του πρώτου; Ποιες ποιότητες πρέπει να επιδιώκει ο χωρικός σχεδιασμός για την βέλτιστη εξυπηρέτηση του ανθρώπου και την δημιουργία σχέσεων των υποκειμένων; Ποια αποτελέσματα μπορεί να επιφέρει στην κοινωνία ο σχεδιασμός που λαμβάνει υπόψιν του αυτά τα χαρακτηριστικά; Και τέλος πως ο χωρικός σχεδιασμός μπορεί να αφυπνίσει τον άνθρωπο και να τον καθιστά «ενεργό» πολίτη; Πρόκειται για ερωτήσεις που η εν λόγω εργασία θα προσπαθήσει να αναλύσει με την βοήθεια των όρων του «πλήθους» και των «κοινών τόπων» με τον τρόπο που σήμερα χρησιμοποιούνται στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο.

Η εργασία πραγματεύεται τις σχεδιαστικές και κοινωνικές πρακτικές του σήμερα για την δημιουργία τόπων που έχουν κοινό χαρακτήρα. Σήμερα περισσότερο από ποτέ το υποκείμενο χρήζει ανάγκη νέας περιγραφής του και παράλληλα του αποδίδονται νέα χαρακτηριστικά, τα οποία περιγράφουν την ταυτότητά του.

Αφορμή της ενασχόλησης με το θέμα αποτέλεσαν διάφοροι προβληματισμοί για το πόσο ένας χώρος μπορεί να επηρεάσει τις ανθρώπινες σχέσεις, να δημιουργήσει δυνατότερους δεσμούς, αλλά και παράλληλα πώς το παραπάνω μπορεί να συμβάλει σε ένα καθεστώς περισσότερο δημοκρατικό. Για τον λόγο αυτό επιλέξαμε ως κεντρικό πυλώνα της εργασίας την ανάλυση της έννοιας του «πλήθους» και μέσα από εκείνη να θέσουμε ερωτήματα που αφορούν στο πεδίο της αρχιτεκτονικής.

Αρχικά, το πλήθος είναι μία θεώρηση που αφορά το υποκείμενο, ως εκ τούτου θα ερευνήσουμε τον ρόλο του υποκειμένου στην πολιτική και οικονομική καθημερινότητα. Η

8

ανασκόπηση του παρελθόντος κρίνεται απαραίτητη ώστε η σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόησή του. Θα δούμε ξεκινώντας από την εποχή της νεωτερικότητας, ότι η έννοια του πλήθους έχει απασχολήσει με διαφορετικό τρόπο τη σύσταση του υποκειμένου.

Κατόπιν, θα γίνει η ανασκόπηση του όρου πλήθος (Multitude) και η αποτύπωση των χαρακτηριστικών του. Πώς αυτή η έννοια λοιπόν, συνδέεται με την έννοια της διατομικότητας, και τι προσθέτει εκείνη στην σύγχρονη ανάλυση του υποκειμένου από την πλευρά της φιλοσοφίας;

Κατόπιν, θα αναφερθούν σχεδιαστικές πρακτικές που πλησιάζουν τις παραπάνω θεωρήσεις. Πρωτίστως, η παραπάνω θεωρητική προσέγγιση μπορεί να αποδοθεί αρχιτεκτονικά με την δημιουργία των κοινών χώρων. Οι κοινοί χώροι διαφέρουν από τους ιδιωτικούς και τους δημόσιους και η ανάδειξή τους καθιστά καίριο το ζήτημα αυτό στις μέρες μας. Με ποιες πρακτικές ο δημόσιος χώρος νοείται ως κοινό αγαθό; Ποιος είναι ο ρόλος της σύγχρονης ελληνικής αστικής πλατείας; Ποιες ποιότητες και λειτουργίες εξυπηρετεί (ή όχι) η σύγχρονη πολυκατοικία; Ποια χαρακτηριστικά έχει ή θα έπρεπε να έχει η κοινωνική κατοικία;

Στην προσπάθεια ένταξης του όρου του κοινού στον χωρικό σχεδιασμό, αναζητούνται νέες σχεδιαστικές πρακτικές. Οι αναδυόμενες έννοιες του συνεργατικού και συμμετοχικού σχεδιασμού έρχονται να λάβουν χώρα και μία από- κάτω- προς- τα- πάνω πρακτική εμφανίζεται. Η εμφάνιση του αστικού σχεδιασμού p2p urbanism με τις πρακτικές αυτοοργάνωσης δημιουργούν νέο έδαφος που ο πυρήνας του είναι η αυτοοργανωτική αρχιτεκτονική. Η έννοια της συλλογικής νοημοσύνης έρχεται να αλλάξει τον τρόπο σύλληψης του αρχιτεκτονικού έργου. Και τέλος, η αρχιτεκτονική σμήνους και η σύνδεσή της με την τεχνητή νοημοσύνη, που απασχολεί πολλές έρευνες στις μέρες μας,

9

ενδέχεται να προσδώσει στην αρχιτεκτονική θεωρία και πρακτική νέα ερωτήματα ή/και εμπνεύσεις.

Επιπροσθέτως, θα γίνει ανάλυση μέσα από θεωρήσεις και πρακτικές αρχιτεκτόνων που αναφέρονται στην ίδια προβληματική. Οι πρακτικές και οι σκέψεις του Ζήση Κοτιώνη τον οδηγούν σε μία έκθεση με προτάσεις του, που αναδεικνύουν κάποια χαρακτηριστικά του χώρου, που είναι δομημένος με τρόπο κατάλληλο για να φιλοξενήσει το σύγχρονο πλήθος. Στην ίδια προβληματική αναφέρεται και ο Δημήτρης Παπαλεξόπουλος ο οποίος φιλτράρει την ίδια πρακτική με τη βοήθεια των ψηφιακών μέσων που διαθέτει ο σύγχρονος κόσμος. Τέλος, ακολουθεί η παρουσίαση ενός υλοποιημένου παραδείγματος κατοίκησης το οποίο είναι το Edificio 111 στην Terrassa της Βαρκελώνης, από τους Ricardo Flores και Eva Prats. Το αρχιτεκτονικό παράδειγμα αυτό ευαισθητοποιείται όσον αφορά την κοινωνική διάσταση που έχει ένα αρχιτεκτονικό έργο, και μέσω του σχεδιασμού του πιθανώς να δημιουργεί τα θεμέλια για ένα αρχιτεκτονικό μέλλον που παραλαμβάνει αυτήν την προβληματική.

10

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

11

2.1 Υποκείμενο

Ο Ζήσης Κοτιώνης σε μια πρόσφατη ομιλία του περιγράφει την αναγκαιότητα για τον αρχιτέκτονα να κατανοήσει το υποκείμενο για το οποίο σχεδιάζει (Κοτιώνης, 2014). Αναφέρει ότι στην αντίθετη περίπτωση, η αρχιτεκτονική που παράγεται είναι κοινωνικά αποχαρακτηρισμένη και αποκτά μία στείρα επίδειξη δεξιοτεχνίας των μέσων σχεδιασμού. Στην εν λόγω ομιλία αναφέρει τις ανθρωπολογικές αλλαγές που στην μετανεωτερική εποχή αναδύθηκαν, και δεν είναι άλλες από την εμφάνιση ενός νέου συλλογικού υποκειμένου στην πόλη. Αυτό που στην πολιτική θεωρία εμφανίστηκε από τους Νέγκρι και Χάρντι και το ονομάζουν πλήθος, είναι το υποκείμενο που η ταυτότητά του αλλάζει σε σχέση με εκείνη που συνήθιζε να έχει τα προηγούμενα χρόνια (Κοτιώνης, 2014).

Τι είναι το πολιτικό υποκείμενο «πλήθος»; Πώς κινείται στο χώρο και τι ροϊκότητες και χωρικότητες δημιουργεί; Πριν απαντήσουμε στα ερωτήματα κρίνεται απαραίτητη μία ανασκόπηση στην έννοια του υποκειμένου όπως εκείνη εμφανίζεται σε γραπτά κείμενα. Κατόπιν θα γίνει ανάλυση του όρου της διατομικότητας που το πλήθος αποτελεί επακόλουθό της.

Για την έννοια του υποκειμένου αναφέρθηκε εκτενώς ο Alain Renaut. Η μεθοδολογία που ακολούθησε για την ανάπτυξη του όρου ήταν αρχικά να αναλυθεί ο όρος με τα στοιχεία που του προσδίνονται στην καθομιλουμένη και έπειτα να γίνει η ανάλυσή του μέσω της επιστήμης της φιλοσοφίας. Ο όρος υποκείμενο έχει δύο σημασίες στην καθομιλουμένη σύμφωνα με τον Renaut, την πολιτική και τη γραμματική.

Αρχικά στο πολιτικό υποκείμενο, γίνεται λόγος για το ζήτημα της κυριαρχίας. Στην προκειμένη περίπτωση το υποκείμενο είναι

12

εκείνο που βρίσκεται «υπό» και μάλιστα σχετίζεται και ετυμολογικά με τη λέξη υπήκοος. Η καθυπόταξη σε μία πολιτική αρχή μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές, είτε σε ένα κράτος δικαίου είτε σε μία δεσποτική αρχή. Εκεί έρχεται η φιλοσοφία που πραγματεύεται το πολιτικό υποκείμενο ως αντικείμενο στοχασμού. Η διερεύνηση της μορφής της καθυπόταξής του είναι και εκείνη που θα ερευνήσει και ο Φουκώ συνδέοντας τα ζητήματα του υποκειμένου με τα ζητήματα της εξουσίας. (Renaut, 2009, σελ. 17).

Έπειτα η δεύτερη χρήση του όρου, που περιγράφεται στο σύγγραμμα του Renaut, αφορά το γραμματικό υποκείμενο. Το υποκείμενο στην προκειμένη περίπτωση είναι το υποκείμενο ενός ρήματος. Υπό αυτή την έννοια, κατά τον Νίτσε μέσω της εμφάνισης του υποκειμένου στη γραμματική και της μελέτης αυτού, μπορέσαμε να δημιουργήσουμε έναν «φανταστικό» κόσμο που είναι ευκολότερο για εμάς να τον ελέγξουμε και να τον κατοικήσουμε. (Renaut, 2009,σελ 18). «Εφόσον κάθε πρόταση έχει ένα υποκείμενο άρα και κάθε πράξη έχει και έναν πράττοντα» (Renaut, 2009, σελ. 19). Η εν λόγω γραμματική οπτική του όρου μας βοηθάει να φανταζόμαστε τα πράγματα και τις δραστηριότητές τους.

Η τρίτη χρήση του όρου του υποκειμένου, είναι η φιλοσοφική. Για τον Αριστοτέλη το υποκείμενο ερμηνεύεται με την έννοια της υπόστασης. Το εν λόγω ζήτημα το ονομάζει «είναι ως είναι» και παραπέμπει σε ό,τι υφίσταται αναλλοίωτο σε κάτι, παρόλους τους τυχαίους προσδιορισμούς που του προσδίνονται στην ουσία του. Κατόπιν ο Ντεκάρτ έρχεται να επεξεργαστεί το ζήτημα της υπόστασης, προσθέτοντας την παράμετρο της ψυχής και του σώματος και της σχέσεως μεταξύ τους. (Renaut, 2009 σελ 21). «Από εκείνη τη στιγμή και για πολλά χρόνια το ανθρώπινο «εγώ» μετατράπηκε σε θεμέλιο όπου στήριζε το οικοδόμημα των αληθειών, όπου το υποκείμενο κατονομάζει αποκλειστικά και

13

μόνο την ανθρώπινη διάσταση του ανθρώπου» (Renaut, 2009). Εναρκτήρια περίοδος για τα παραπάνω ήταν η νεωτερικότητα.

Η περίοδος της νεωτερικότητας ξεκινά μαζί με την έναρξη της περιόδου της Αναγέννησης. Η νεωτερικότητα ταυτίζεται από την μετάβασή από την φεουδαρχία στον ανθρωποκεντρισμό και πιο συγκεκριμένα από ένα κοσμοσύστημα δεσποτικού τύπου σε ένα νέο που εδράζεται στην υποστασιοποίηση του ατόμου και στην κοινωνία (Κοντογιώργης, 2001). Λόγω της απόσεισης της φεουδαρχίας, επακόλουθο του ανθρωποκεντρισμού στον πυρήνα μίας κοινωνίας ήταν μία νέου είδους οικονομία, αποκαλούμενη ως «χρηματιστηριακή». Παράλληλα αναδύθηκε ένα νέο κοινωνικό υπόστρωμα με βάση την ατομική αυτονομία και μία πρόσληψη του κράτους ως δημόσιου χώρου. (Κοντογιώργης, 2001). Ταυτόχρονα, η εξέλιξη της επιστήμης, και τα γραπτά κείμενα, γέννησαν την ορθολογική αντίληψη και η ανθρωποκεντρική και ταξική θεώρηση βρίσκονται στο κέντρο του θεωρητικού προβληματισμού κατά την βιομηχανική εποχή (Τσουκαλά (2017 a).

Ο ανθρωπισμός, ως συστατικό στοιχείο της νεωτερικότητας γέννησε την αυτοθεμελίωση και τον αυτοστοχασμό. Εκείνη είναι και η διπλή ικανότητα του ανθρώπου να διαθέτει συνείδηση του εαυτού του και να θεμελιώνει τον εαυτό του. Το υποκείμενο διεκδικεί για το ίδιο την παντογνωσία, μπορούμε να αναφερθούμε και με νιτσεικούς όρους όπως «ο θάνατος του Θεού» που δηλώνει την στροφή στον ανθρωποκεντρισμό (Renaut, 2009).

Αργότερα ο Χάιντεγκερ, στην «Επιστολή για τον ανθρωπισμό» το 1946, διεκδίκησε την θέση ενάντια στον ανθρωποκεντρισμό. Η θέση αυτή δεν είχε στόχο την υπεράσπιση του απάνθρωπου στοιχείου, αλλά να στοχαστεί διαφορετικά, ενάντια στην υποκειμενοποίηση που μετατρέπει τον άνθρωπο σε απλό αντικείμενο (Renaut, 2009, σελ. 30). Ο παραπάνω κλονισμός

14

της υποκειμενικότητας βρίσκει σύμφωνη και όλη τη θεματική του ασυνειδήτου. Με άλλα λόγια αναδύεται όλο και περισσότερο η σκέψη εκείνη που δηλώνει ότι το υποκείμενο αδυνατεί να ταυτίζεται με τον εαυτό του. Ο Ρεμπώ στην προσπάθειά του να απαντήσει το ερώτημα ποιος είμαι απαντά: «Εγώ είναι ένας άλλος» (Renaut, 2009).

Σήμερα προκύπτει νέα συζήτηση στα πλαίσια της σύγχρονης φιλοσοφίας επί του θέματος, όπου φέρεται ένα νέο δίπολο. Μπορούμε να μιλήσουμε πλέον για το τέλος του υποκειμένου, ή για τον μετασχηματισμό της υποκειμενικότητας.

Στην διάλεξη του Σαρτρ «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός», αναπτύχθηκε ο στοχασμός που περιγράφεται από την εναντίωση του ανθρωπισμού. Οι αξίες που περιγράφουν τον ανθρωπισμό είναι η συνείδηση, η αυτοκυριαρχία, η βούληση και η αυτοθεμελίωση, και είναι και εκείνες που συνδέονται και με την ιδέα του υποκειμένου. Ταυτόχρονα μια παραλλαγή της αντίληψης αυτής έρχεται από τη σχολή της Φρανκφούρτης, γύρω από τη θεματική της διαλεκτικής του Διαφωτισμού. Στην εν λόγω προβληματική αναφέρεται ότι «Δεν αρκεί να θεωρήσουμε την ιδέα του υποκειμένου ως μια αφελή ψευδαίσθηση. Ετούτη η ψευδαίσθηση είναι στην πραγματικότητα συνένοχη με τις χειρότερες απειλές που η εποχή μας επέφερε κατά της ανθρωπότητας» (Renaut, 2009).

Η πολλαπλότητα στις γλώσσες, στις αφηγήσεις και στις ίδιες τις ταυτότητες, ο αστικός νομαδισμός και η συνεχής ροή και κινητικότητα είναι χαρακτηριστικά της εποχής μας. Παράλληλα όμως η άνθιση της ελεύθερης αγοράς, της παγκοσμιοποίησης και η συμπύκνωση της παραγωγής με μόνο στόχο το κέρδος, διαρρηγνύει σύνορα, θεσμούς, αποστάσεις, μηχανισμούς και νοοτροπίες, δημιουργώντας νέες πρακτικές στον πλανήτη (Τσουκαλά, 2017 β΄). Στο κοινωνικό γίγνεσθαι

15

δημιουργούνται στοιχεία περιθωριοποίησης πληθυσμιακών μονάδων, κατάρρευσης σημείων αναφοράς των κοινωνιών και απώλεια αισθημάτων προσκόλλησης σε έναν τόπο. Έτσι, απόρροια των παραπάνω είναι η ατομικοποίηση και η εμφάνιση ενός υποκειμένου που λειτουργεί ως μονάδα και αντιλαμβάνεται αδιάκοπα διαφορές και διαφοροποιήσεις (Τσουκαλά, 2017 β΄). Ως εκ τούτου ο ρόλος του υποκειμένου και των συλλογικοτήτων έρχονται στο προσκήνιο και θέτουν νέα ερωτήματα στην καθημερινότητα.

2.2 Διατομικότητα

Η έννοια της διατομικότητας αποτελεί μια πρόσφατη παρέμβαση στην φιλοσοφία από τον Etienne Balibar. Έρχεται να συνεχίσει την έννοια της ατομικότητας του Godwin κατά τον οποίο το άτομο καθορίζεται από την ατομική και εθνική του ταυτότητα. Για την διατομικότητα μίλησε και ο Lacan, αναφερόμενος στην διατομική πραγματικότητα στο πλαίσιο της ψυχανάλυσης (Μπαρτσίδης, 2006). Η διατομική προσέγγιση περιγράφει την παραγωγή του ατόμου και την συγκρότηση μιας κοινωνίας ως μία διαδικασία ταυτόχρονη που έχει διαδραστικό χαρακτήρα. Το άτομο δεν είναι εξαρχής διαμορφωμένο αλλά κατασκευάζεται με την βοήθεια των άλλων μέσω των σχέσεων που δημιουργεί (Μπαρτσίδης, 2006). Έτσι οι σχέσεις του καθορίζουν την ταυτότητά του, η οποία είναι μία χωρίς αρχή και τέλος διαδικασία που διαρκεί σε όλη του τη ζωή.

Ο Μπαρτσίδης αφιέρωσε τη διδακτορική του διατριβή στην ανάλυση του έργου του Balibar. Ο ίδιος αναφέρει ότι η σύνδεση των φιλοσοφικών θέσεων που αναπτύσσει ο Balibar περιέχουν πολιτικές θέσεις και πρακτικές. Στη συνέχεια ο Μπαρτσίδης εξετάζει

16

την κρίση του ιδεώδους στη σημερινή εποχή και τη νέα σύσταση του μέσα από τις έννοιες της ιδεολογίας και της πολιτικής καθώς και της σχέσης μεταξύ των εννοιών αυτών, για να καταλήξει στον ορισμό της διατομικότητας (Μπαρτσίδης 2006). Πρόκειται κατά τον ίδιο για τη «φιλοσοφική αναζήτηση μιας έννοιας της ενότητας ως ταυτόχρονης συγκρότησης ατομικότητας- όλου στο οποίο να αναγνωρίζεται η διαφορά από τη πολλαπλότητα». (Μπαρτσίδης 2006 σελ. 256) Ως βασικό γνώρισμα της πρακτικής αυτής είναι η κίνηση επί των ορίων. Κατά αυτόν τον τρόπο προκύπτει η αναδιάταξη σε ένα σύνθετο και ανοικτό όλον. (Μπαρτσίδης 2006). Έτσι μία νέα προβληματική του «εσωτερικού ορίου» αναδύεται.

Για τον Balibar θεωρούταν αναγκαία η απόδοση ενός διπλού ορισμού της διατομικότητας. Ο πρώτος ορισμός είναι ο αρνητικός και ο δεύτερος ο θετικός. Ο αρνητικός ορισμός έγκειται στο τι δεν είναι ατομικότητα. «Το άτομο σε αυτή τη θεώρηση δεν είναι δεδομένο και αφηρημένο, αλλά παράγεται και κατασκευάζεται» (Μπαρτσίδης 2006, σελ 259).

Κατόπιν, ο Μπαρτσίδης προσθέτει ότι: «το άτομο τίθεται ως αφετηρία κατά την οποία συγκροτείται η κοινωνία ως το άθροισμα των ατόμων, αλλά και αντίστροφα, με αφετηρία το καθολικό υποκείμενο, την κοινωνία, λόγω της αδιαίρετης ενότητας, αναγόμαστε στα άτομα ως μέλη τα οποία μαζί και το καθένα ξεχωριστά εκφράζουν την απόλυτη ουσία» (Μπαρτσίδης 2006 σελ 260). Με βάση τα παραπάνω λόγια συμπεραίνουμε ότι η σύνδεση ατόμου και κοινωνίας περιέχει μία αμφίδρομη σχέση.

Στον θετικό ορισμό το άτομο αποτελεί το αντικείμενο γνώσης. Σε αυτή την περίπτωση δεν αφαιρούμε τους προσδιορισμούς από εκείνο αλλά το αντιμετωπίζουμε ως συγκεκριμένο και υπό συγκρότηση, για τη σύνθεση πολλαπλότητας. Στον θετικό ορισμό ο Balibar, αναφέρεται στο ποια είναι εν τέλει η διαδικασία

17

κατασκευής του ατόμου και περνάει στην ανάλυση των τριών θέσεων, όπου η θετική απάντηση στο τι είναι η διατομικότητα είναι ότι η διατομικότητα συνίσταται σε διαδικασίες διάδρασης-επικοινωνιας.

Αρχικά η πρώτη θέση που αναφέρεται είναι η διατομικότητα ως γενικό σχήμα. Στην εν λόγω θεώρηση, αναφέρεται στις μη γραμμικές αιτιακές σχέσεις μεταξύ των ατόμων. Πρόκειται για σύλληψη των σχέσεων αυτών όχι μεταξύ κυρίαρχων υποκειμένων, αλλά ως μια διαδικασία κατά την οποία γίνεται η συγκρότηση της ατομικότητας μέσα σε αυτό το δίκτυο σχέσεων.

Στη δεύτερη θέση αναφέρεται η διατομικότητα ως έννοια ολοκλήρωσης διαφορετικών τάξεων. Σε αυτή τη θέση γίνεται αντιληπτή αρχικά η αδυναμία σύστασης ενός σημείου ολοκλήρωσης του ατόμου, ωστόσο η διατομικότητα ως ολοκλήρωση αναφέρεται στους ατελείωτους μετασχηματισμούς που δημιουργούν εν τέλει ένα περιβάλλον στο οποίο η ενότητα ενσωματώνει και ενσωματώνεται.

Τέλος, στην τρίτη θέση, γίνεται λόγος στη διαμεσολάβηση μεταξύ φαντασίας και λόγου. Η τρίτη διάσταση, σχετίζεται με την ατομικότητα μέσα στην ιστορία, όπου από την εμπειρία μας αντλούνται τα στοιχεία με τα οποία μπορεί να περιγραφεί η μοναδικότητά της. Κάθε ιδέα συνοδεύεται από ένα αίσθημα (χαράς ή θλίψης) και, αντιστρόφως, κάθε αίσθημα συνδέεται με μια παράσταση: εικόνα ή έννοια. Η διάκριση, λοιπόν, αντικαθίσταται από δύο είδη γνώσης, τη φαντασία και το λόγο, τα οποία αντιτίθενται μεταξύ τους όπως η παθητικότητα και η ενεργητικότητα. Όλοι οι άνθρωποι ζουν συγχρόνως μέσα στη φαντασία και μέσα στο λόγο. Συνεπώς, όλοι σκέφτονται και γνωρίζουν. Η φαντασία και ο λόγος αποτελούν δύο διαφορετικούς τρόπους επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων.

18

(Μπαρτσίδης 2006).Για τον Balibar, η διατομική προσέγγιση είναι εκείνη που

αποτελεί μοναδική λύση για την απόρριψη της ατομιστικής θεμελίωσης και την δημιουργία κοινωνικών σχέσεων μέσω της ενεργοποίησης και ενδυνάμωσης των ατόμων η οποία προκύπτει από αύξηση της αυτονομίας τους. Ο Spinoza στην προσπάθεια ανάλυσης του όρου της ατομικότητας ανέφερε ότι εκείνη δεν περιγράφεται μόνο από την κεντρική έννοια, αλλά είναι η μορφή της ενεργούς ύπαρξης. Στο σημείο αυτό έρχεται η διατομικότητα για να προσθέσει και την αντίθετη διαδικασία της δημιουργίας ταυτότητας, καθώς η «ενεργοποίηση» ενός πολίτη έρχεται κατόπιν του βαθμού συγκρότησης μιας συλλογικότητας. Ο Μπαρτσίδης αναφέρει: «Γνωρίζω όταν επικοινωνώ» ή «συμμετέχω και γνωρίζω». Αυτό είναι το αξίωμα της σχέσης γνώσης-πολιτικής-επικοινωνίας το οποίο προτείνει ο Balibar προς διερεύνηση. Η έννοια της διατομικότητας αποτελεί σημαντικό υπόβαθρο που οδηγεί στο τρίτο είδος γνώσης πέρα από το λόγο, καθώς και στην επινόηση μιας νέας πολιτικής ως μεσολάβησης πέρα από το ιδεολογικό πεδίο του κράτους και του πεδίου των σχέσεων εξουσίας (Μπαρτσίδης, 2006 σελ 277). Πρόσφατο παράδειγμα της ενσωμάτωσης των θεωριών της διατομικότητας αποτελούν οι σχολές της ιταλικής μετα-εργατιστικής σχολής και η σχολή του πλήθους, που αποτελούν και τον πυρήνα της εργασίας.

19

Εικόνα 1: Jun Ch'ae's "Glass Marbles" 2002

Εικόνα 2: Jun Ch’ae, Chaos, 2002. Oil on canvas, 100 cm x 80.3 cm.

20

2.3 Πλήθος:

Η έννοια του πλήθους (multitude) ήρθε στο προσκήνιο τον 17ο μέσα από τα φιλοσοφικά κείμενα του Μπαρούχ Σπινόζα, έννοια που ξεχάστηκε επειδή υπερίσχυσε η έννοια του λαού που αναπτύχθηκε από τον Thomas Hobbes. Για τον Spinoza το πλήθος εμπεριέχει μία πολλαπλότητα που διατηρείται ως τέτοια στη δημόσια σκηνή, στην συλλογική δράση, στη φροντίδα για τις κοινές υποθέσεις, χωρίς να συγκλίνει σε Ένα, χωρίς να εξατμίζεται σε μια κεντρομόλο δύναμη (Virno, 2006). Πρόκειται για μορφή διαρκής και όχι επεισοδιακή, οι πολλοί παραμένουν πολλοί. Για τον Hobbes από την άλλη η πολλαπλότητα που εκφράζει το πλήθος δεν καταλήγει σε μία συνθετική μονάδα αποτελώντας απειλή για το κράτος. Ο Hobbes αναφέρει στο De Cive: «Ο λαός είναι κάτι που συνιστά ένα, που έχει μοναδική βούληση και στον οποίο μπορεί να αποδοθεί μία μοναδική βούληση» (Hobbes όπως Virno, 2006). Ενώ το πλήθος αποστρέφεται την πολιτική ενότητα κι άρα είναι έννοια καθαρά αρνητική που απειλεί την κρατική οντότητα.

"Εφόσον οι άνθρωποι […] καθοδηγούνται περισσότερο από το πάθος παρά από τον λόγο, έπεται ότι, αν το πλήθος ομονοεί κατά τρόπο φυσικό και δέχεται να καθοδηγείται από ένα κοινό πνεύμα, αυτό δεν οφείλεται στην καθοδήγηση του λόγου αλλά σε κάποιο κοινό πάθος, όπως [..] η ελπίδα, ο φόβος ή η επιθυμία εκδίκησης για κάποια κοινή ζημία. Εξάλλου όλοι οι άνθρωποι φοβούνται τη μοναξιά, διότι κανένας μέσα στη μοναξιά δεν έχει τη δύναμη να υπερασπίζεται τον εαυτό του και να εξασφαλίζει όσα είναι απαραίτητα για τη ζωή. Από εδώ προκύπτει ότι οι άνθρωποι εκ φύσεως επιθυμούν την πολιτική κοινωνία και ότι δεν μπορεί να συμβεί να τη διαλύσουν ποτέ εντελώς."(Spinoza όπως Κωτσάκη, 2012. σελ. 56)

21

O Paolo Virno στην Γραμματική του πλήθους προσπαθεί να εξηγήσει γιατί πλέον δεν είναι κυρίαρχη η έννοια του λαού αλλά μία αναθεωρημένη σύγχρονη έννοια του πλήθους. Για τον Virno το σύγχρονο πλήθος αποτελεί ενδιάμεση περιοχή ανάμεσα σε ατομικό και συλλογικό και για αυτό πλέον δεν έχει ιδιαίτερη αξία η διάκριση μεταξύ «ιδιωτικού» και «δημόσιου». Δεν είναι τόσο ευδιάκριτες πλέον οι διαφορές ανάμεσα στα δύο αυτά ζεύγη, που επί μακρόν θεωρούνταν προφανείς, και έτσι δεν μπορούμε να μιλάμε πλέον για λαό που συγκλίνει σε μια κρατική ενότητα. Σε αυτό το σημείο ο Virno τονίζει ότι το πλήθος δεν αντιτάσσεται στο Ένα, αλλά το επαναπροσδιορίζει καθώς και οι πολλοί έχουν την ανάγκη από μια μορφή ενότητας, όχι όμως κρατική ή ηγεμονική. Η ενότητα είναι η γλώσσα, η διάνοια, οι κοινές ικανότητες του ανθρώπινου είδους, δεν είναι κάτι στο οποίο συγκλίνουμε, αλλά κάτι που υπάρχει πίσω ως φόντο ή προϋπόθεση. Για να αναδείξει τα παραπάνω, ο Virno αναλύει τρεις θεματικές ενότητες: η διαλεκτική μεταξύ φόβου και η αναζήτηση ασφάλειας, η έννοια του πλήθους σε σχέση με τις έννοιες εργασία- πολιτική- σκέψη και τέλος η υποκειμενικότητα του πλήθους.

Η διαλεκτική φόβου και προστασίαςΟ κόσμος είναι απροσδιόριστος, άμεσα συνδεδεμένος

με την βεβαιότητα, τις εκπλήξεις, τα απρόβλεπτα αποτελώντας μία πηγή συνεχούς ανασφάλειας. Για τον Καντ υπάρχουν οι σχετικοί κίνδυνοι οι οποίοι είναι γνωστοί και ο απόλυτος κίνδυνος χωρίς ταυτότητα ή συγκεκριμένο περιεχόμενο. Αυτή η διάκριση επεκτείνεται στη διάκριση φόβου και αγωνίας του Heidegger. Ο φόβος είναι ονομαστικός και αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο γεγονός ενώ η αγωνία είναι πολύπλευρη και προκαλείται από την απλή έκθεση στον κόσμο. Η διάκριση αυτή ισχύει και εκεί όπου υπάρχουν ουσιαστικές κοινότητες με τον φόβο να

22

ισχύει στο εσωτερικό τους και την αγωνία να αναδύεται με την απομάκρυνση από την κοινότητα. Είναι δύσκολο όμως να μιλάμε για ουσιαστικές κοινότητες καθώς έχουμε μία κατ’ επανάληψη ανανεωμένη πραγματικότητα. «Σήμερα κάθε ορμητική ανανέωση δεν ανατρέπει παραδοσιακές και επαναλαμβανόμενες μορφές ζωής, αλλά επεμβαίνει σε άτομα τα οποία είναι ήδη συνηθισμένα να μην έχουν πια σταθερές συνήθειες, εξοικειωμένα στις απροσδόκητες αλλαγές, εκτεθειμένα στο ασυνήθιστο και το απρόβλεπτο» (Virno, 2006, σελ. 24). Η εκπαίδευση του ανθρώπου για να ανταπεξέλθει σε μια διαρκώς τυχαία πραγματικότητα χωρίς φραγμούς επιτρέπει πλέον μια συνεχή και άμεση σχέση με τον κόσμο. Ακόμη ο Virno αναφέρει ότι αυτή η εμφανής διάκριση μεταξύ φόβου και αγωνίας ακυρώνεται σήμερα: ο λαός είναι συνδεδεμένος με ένα γνώριμο «μέσα» και ένα άγνωστο «έξω» ενώ στο πλήθος επικρατεί η αίσθηση του «δεν αισθάνομαι σπίτι μου» που κατά τον Heidegger αποτελεί την προέλευση της αγωνίας, και το ζεύγος τρόμος – προστασία: στην αναζήτηση μας για προστασία γίνονται εμφανείς και οι κίνδυνοι, όχι απαραίτητα το αντίστροφο. Αλλά όχι μόνο ο ορισμός του κινδύνου προκύπτει από την ανάγκη της προστασίας, ο ίδιος ο κίνδυνος πλέον εμφανίζεται σαν ειδική μορφή προστασίας. Η διαλεκτική κινδύνου/προστασίας μετατρέπεται σε εναλλακτικές μορφές προστασίας. Συνοψίζοντας η εμπειρία του μεταφορντικού πλήθους είναι ριζωμένη στην τροποποίηση της διαλεκτικής τρόμου-προστασίας.

Για την καλύτερη κατανόηση του σύγχρονου πλήθους ο Virno προσδιορίζει την έννοια των κοινών τόπων ως μορφή προστασίας από τους κινδύνους του κόσμου αλλά και στην General Intellect/ Γενική διάνοια. Οι κοινοί τόποι για τον Αριστοτέλη αποτελούν λογικά και γλωσσικά σχήματα γενικευμένης αξίας ή αλλιώς τη σκελετική δομή του λόγου μας,

23

ότι βάζει σε τάξη τις εκφράσεις όλων μας (Virno, 2006. σελ.29), στο πλαίσιο «της ζωής του νου» παραμένοντας όμως σε ένα πλαίσιο αδιόρατο. Αυτό που εμφανίζεται είναι οι «ιδιαίτεροι τόποι» - τρόποι του λέγειν/σκέπτεσθαι- που αρμόζουν σε ένα συγκεκριμένο πεδίο και δεν λειτουργούν παντού. Οι «ιδιαίτεροι τόποι» πλέον φθείρονται και οι «κοινοί τόποι» γίνονται ορατοί. Οι «τόποι» εξακολουθούν να υπάρχουν αλλά κανένας δεν αρκεί από μόνος του να δώσει προσανατολισμό, ένα σύνολο συνηθειών, τρόπων του λέγειν. Έτσι, οι πλέον φανερωμένοι «κοινοί τόποι» είναι αυτοί που προσφέρουν κάποιο κριτήριο προσανατολισμού και είναι ο πυρήνας της «ζωής του νου» που ο Virno χαρακτηρίζει τώρα δημόσια. Το δεν-αισθάνομαι-σπίτι-μου που αναφέραμε παραπάνω μαζί με τους ορατούς κοινούς τόπους γίνονται αλληλένδετα και η διάνοια γίνεται ο προσανατολισμός μας εκεί όπου εξαφανίζονται οι κοινότητες και είμαστε εκτεθειμένοι στον κόσμο.

Ο λαός αποτελεί το επακόλουθο μιας κεντρομόλου κίνησης: από τα διασκορπισμένα σώματα στην έκβαση της κίνησης που είναι το κράτος. Το πλήθος αντίθετα παρουσιάζεται στην ανάλυση του Virno ως μία φυγόκεντρο κίνηση που από το ένα καταλήγει στους πολλούς. Το Ένα που υπάρχει πίσω από το πλήθος απαρτίζεται από τις προαναφερθείσες κοινές γλωσσικές και γνωστικές ιδιότητες, η γενική διάνοια, τους «κοινούς τόπους». Οι γλωσσικές και γνωστικές ιδιότητες δεν έρχονται στο προσκήνιο επειδή κάποιος το αποφασίζει, αλλά από αναγκαιότητα, ή καλύτερα, επειδή συγκροτούν μια μορφή προστασίας σε μια κοινωνία δίχως ουσιαστικές κοινότητες (δηλαδή «ιδιαίτερους τόπους»)(Virno 2006, σελ. 41).

24

Εργασία-Δράση-ΔιάνοιαΟ Virno χωρίζει την ανθρώπινη εμπειρία σε τρεις θεμελιώδεις

τομείς: την Εργασία (ή ποίηση), τη Δράση (ή πράξη) και τη διάνοια (ή ζωή του νου) βασισμένος στον Αριστοτέλη και έπειτα στην Hannah Arendt, με στόχο την περαιτέρω ανάλυση της έννοιας του πλήθους. Η παλιά αυτή τριχοτόμηση σήμερα καταργείται καθώς διαλύονται τα όρια ανάμεσα σε καθαρή διανοητική ενασχόληση, πολιτική δράση και εργασία, με την μεταφορντική εργασία να αφομοιώνει πολλά από τα χαρακτηριστικά της πολιτικής δράσης. Με τον όρο πολιτική δεν εννοεί την κομματική οργάνωση αλλά «την γενικότερη ανθρώπινη εμπειρία να αρχίζει κάτι νέο, σε στενή σχέση με τη συγκυρία και το απρόβλεπτο, την έκθεση στα μάτια των άλλων» (Virno 2006, σελ. 52).

Εδώ ο Virno εντάσσει και τον όρο δεξιοτεχνία εννοώντας με την κοινή σημασία την ικανότητα του καλλιτέχνη να ερμηνεύει ή να εκτελεί, χωρίς όμως η δραστηριότητα του να αποφέρει ένα τελικό προϊόν. Είναι μία δραστηριότητα που προϋποθέτει την παρουσία κοινού. Η Arendt παρομοιάζει τους καλλιτέχνες εκτελεστές με τους δρώντες πολιτικά: οι πρώτοι έχουν την ανάγκη ενός κοινού για να παρουσιάσουν την δεξιοτεχνία τους αλλά και οι τελευταίοι χρειάζονται την παρουσία άλλων για να εμφανιστούν. Και στις δυο περιπτώσεις είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός δημόσια διαμορφωμένου χώρου και η «ερμηνεία» εξαρτάται από την παρουσία κοινού. Έτσι ο Virno καταλήγει στο συλλογισμό ότι η κάθε πολιτική δράση είναι δεξιοτεχνική αλλά και αντιστρόφως κάθε δεξιοτεχνία σε βάθος πολιτική. Η δεξιοτεχνία χωρίζεται σε δύο εναλλακτικές: σύμφωνα με τους Αριστοτέλη και την Arendt καλύπτει την δομή της πολιτικής δραστηριότητας (έκθεση στα μάτια των άλλων, χωρίς έργο κλπ) είτε σύμφωνα με τον Marx αποτελεί μισθωτή εργασία που δεν είναι παραγωγική. Αυτός ο διαχωρισμός καταργείται όταν η παραγωγική εργασία αφομοιώνει

25

χαρακτηριστικά του καλλιτέχνη. Ακόμη ο Virno αναφέρει: «σε ένα συγκεκριμένο βαθμό ανάπτυξης των κοινωνικών δυνάμεων της παραγωγής, η εργασιακή συνεργασία ενσωματώνει την προφορική επικοινωνία, μοιάζοντας συνεπώς με δεξιοτεχνική εκτέλεση ή, ακριβώς, με ένα σύνολο πολιτικών δράσεων» (Virno 2006, σελ 60), όπου συνεργασία είναι η ονομασία του δημόσια διαμορφωμένου χώρου σύμφωνα με το Marx.

Έπειτα παρομοιάζει τον ομιλητή ως έναν καλλιτέχνη εκτελεστή με την πρόφαση ότι η ομιλία δεν επιφέρει έργο άρα αποτελεί μια δεξιοτεχνική παροχή. Η ομιλία προϋποθέτει την παρουσία άλλων έμμεσα η άμεσα αλλά και έναν δημόσια διαμορφωμένο χώρο. Η σύγχρονη παραγωγή γίνεται «δεξιοτεχνική» άρα και πολιτική καθώς διαθέτει και την γλωσσική εμπειρία.

Η δεξιοτεχνία μαζί με τις πολιτικές της ιδιότητες χαρακτηρίζει πλέον το σύνολο της σύγχρονης κοινωνικής οργάνωσης. Ενώ κατά τον Marx η εργασία δίχως έργο αποτελούσε προβληματική περίπτωση της μεταφορντικής εργασίας, πλέον έχει γίνει γενικότερα το πρότυπο της μισθωτής εργασίας, χωρίς να εννοούμε ότι πλέον δεν παράγεται έργο, αλλά η εκπλήρωση της δραστηριότητας είναι εσωτερική διαδικασία και δεν εξαρτάται από την απόδοση ενός προϊόντος. Ο Marx στα Grundrisse αναφέρει την έννοια της κοινωνικής συνεργασίας που μπορεί να νοηθεί αντικειμενικά και υποκειμενικά: με βάση το πρώτο το κάθε άτομο κάνει πράγματα που οργανώνονται από έναν υπεύθυνο με την συνεργασία να υπερβαίνει τη δραστηριότητα χωρίς να έχει σχέση με τις ενέργειες τους, και με βάση τη δεύτερη ένα μεγάλο μέρος της εργασίας αφορά την τελειοποίηση της ίδια της συνεργασίας. Στον μεταφορντισμό επικρατεί η δεύτερη σημασία με την υποκειμενική συνεργασία να γίνεται η πρωταρχική παραγωγική δύναμη με την εργασία να έχει σαν πρωτεύον στοιχείο την σχέση με τους άλλους και την έκθεση στα

26

μάτια των άλλων. «Εκεί όπου η εργασία εμφανίζεται δίπλα στην παραγωγική διαδικασία, αντί να είναι ένας από τους παράγοντες της, η παραγωγική συνεργασία είναι ‘δημόσια διαμορφωμένος χώρος» (Virno 2006, σελ. 75). Σαφώς ενσωματώνονται πολιτικές συμπεριφορές κατά την εργασιακή διαδικασία, πάντα με την ευρεία έννοια του όρου πολιτική.

Το πλήθος ως υποκειμενικότηταΜε το πλήθος εννοούμε πολλαπλότητα, απαρτιζόμενο

από ένα σύνολο ατόμων με το καθένα από αυτά να αποτελεί μοναδικότητα. Η κάθε μια από αυτές τις μοναδικότητες είναι η έκβαση μια διαδικασίας εξατομίκευσης και θεωρούνται ως σημείο άφιξης, όχι εκκίνησης. Η διαδικασία που παράγει τις μοναδικότητες έχει ως αφετηρία κάτι μη ατομικό, προ-ατομικό ή οικουμενικό, δηλαδή η μοναδικότητα διαμορφώνεται από το αντίθετο της. Αρχικά ως προ-ατομική μπορούμε να πούμε ότι είναι η βιολογική μας δομή με όλα τα αισθητήρια όργανα, την αντίληψη και τους μηχανισμούς κίνησης. Ο Virno εδώ εξηγεί ότι η προ-ατομικότητα των αισθήσεων είναι γενικευμένο βιολογικό προσόν άρα του αντιστοιχεί πληθυντικός αριθμός (βλέπουμε, ακούμε κτλ.) και όχι ενικός (βλέπω, ακούω κτλ.). Η γλώσσα είναι ένα ακόμα βασικό τμήμα της προ-ατομικής πραγματικότητας καθώς την χρησιμοποιούν ομιλούντες μιας ομάδας ατόμων, «η γλώσσα ανήκει σε όλους και σε κανέναν» (Virno 2006, σελ. 94). Δεν υπάρχει τίποτα το «ιδιωτικό» σε ότι αφορά τη γλώσσα κι έτσι γίνεται ακόμα πιο αντιληπτή η έννοια της «δημόσιας διάνοιας». «Η προ-ατομική ικανότητα αντίληψης παραμένει η ίδια, χωρίς να μετατραπεί σε εξατομίκευση, η γλωσσική προ-ατομικότητα είναι, απεναντίας, η βάση ή το περιβάλλον όπου διαμορφώνεται η εξατομικευμένη μοναδικότητα», προσθέτει ο Virno (Virno 2006, σελ. 96). Το μεταφορντικό πλήθος απαρτίζεται από άτομα που

27

έχουν περάσει από τη διαδικασία της εξατομίκευσης και έχουν ενσωματώσει πια αυτήν την προ-ατομική πραγματικότητα.

O φιλόσοφος Gilbert Simondon αναλύει δύο θέσεις σχετικά με την εξατομίκευση. Η πρώτη θέτει ότι η διαδικασία της εξατομίκευσης δεν έρχεται ποτέ εις πέρας, δηλαδή η προ-ατομικότητα δεν καταφέρνει να γίνει μοναδικότητα με το υποκείμενο να είναι τελικά ένα διαρκές σύμπλεγμα προ-ατομικών και εξατομικευμένων πλευρών (Virno, 2006). Η δεύτερη υποστηρίζει ότι δεν αλλοιώνονται τα χαρακτηριστικά ενός ατόμου σε ένα συλλογικό, ομαδικό πλαίσιο αλλά αντιθέτως δημιουργείται ευκαιρία για πιο ριζική εξατομίκευση, να εξατομικεύσει ένα μέρος της προ-ατομικότητας που έχει πάντα μαζί του. Η αντίληψη, η γλώσσα, οι παραγωγικές δυνάμεις μπορούν να αναπτυχθούν μόνο σε συλλογικό και όχι σε απομονωμένο πλαίσιο. Η τελευταία θέση του Simondon δίνει ένα ακόμα επιχείρημα στην αντίθεση λαού και πλήθους που αναπτύσσει ο Virno. Η συλλογικότητα του πλήθους δεν είναι ο τόπος που αναπτύσσεται η «γενική βούληση» και καθορίζεται το κράτος ενώ λόγω του μεταρρυθμιστικού χαρακτήρα της διαδικασίας εξατομίκευσης είναι αδύνατο από τη συλλογική εμπειρία του πλήθους να αντληθεί ένα ομοιογενές χαρακτηριστικό. Το συλλογικό του πλήθους εδραιώνει την δυνατότητα μιας μη αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που μπορεί να οριστεί ως η εξατομίκευση της προ-ατομικότητας: της επιστήμης, της γνώσης, της γενικής διάνοιας. Οι πολλοί παραμένουν πολλοί λόγω της ενότητας που είναι ήδη καθορισμένη στα διάφορα είδη προ-ατομικότητας και της διαρκούς διαδικασίας εξατομίκευσης που πραγματοποιείται με τη συλλογική τους δράση, χωρίς να αντιστοιχούν σε μία κρατική ενότητα.

Το «κοινωνικό άτομο» του Μαρξ, ταιριάζει σε ένα βαθμό με την θέση του Simondon για το σύμπλεγμα του προ-ατομικού

28

και της μοναδικότητας. Κοινωνικό γιατί περιλαμβάνει την γενική διάνοια και όλα τα γενικότερα χαρακτηριστικά και ιδιότητες του ανθρώπινου είδους. Ο Virno αναφέρει ότι μπορούμε να μεταφράσουμε την έννοια πλήθος ως το σύνολο των κοινωνικών ατόμων, με το κοινωνικό να σημαίνει προ-ατομικό και άτομο να σημαίνει την κατάληξη της εξατομίκευσης (Virno, 2006).

Εικόνα 3: Γιώργος Τσούκης - Το Πλήθος, 2015

Εικόνα 4: Γιώργος Τσούκης - Το Πλήθος, 2015

29

Εικόνα 5: Gérard Fromanger, Le cercle rouge, 1971, oil on canvas, 130 x 97 cm

30

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

31

3.1 Πληθοδομές

Στους παραπάνω θεωρητικούς προβληματισμούς βασίστηκε και η έκθεση του Ζήση Κοτιώνη «Πληθοδομές», που έγινε στο μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα του 2012. Με βάση την υπόθεση ύπαρξης του αναδυόμενου αυτού πολιτικού υποκειμένου του πλήθους, ο Ζήσης Κοτιώνης σχεδίασε τις δομές αυτού, και τις ονόμασε πληθοδομές. Ακολούθησε η συγγραφή του βιβλίου που βασίστηκε σε αυτή την έκθεση. Στην έκθεση υπήρξε ένας πλούσιος διάλογος κριτικής αποτίμησης για το ζήτημα ο οποίος αναγράφεται και στο σύγγραμμα.

Το κεντρικό ερώτημα που αποτελεί αφετηρία στις Πληθοδομές του Κοτιώνη έγκειται στο ποια μπορεί να είναι η απόρροια όλων αυτών των σύγχρονων μεταβολών στους τρόπους κατοίκησης και τις πόλεις. Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι μέχρι σήμερα όλο αυτό το εγχείρημα που έγκειται στα κοινά και στο πλήθος ξεκινούσε και τελείωνε στα κινήματα πόλης. Δεν υπήρξε καμία οργανική ένταξή στο «σώμα» της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Σήμερα περισσότερο από ποτέ λόγω της ενδεχόμενης αποτυχίας της νεωτερικότητας -έπειτα από τη βιομηχανική επανάσταση- να εξυπηρετήσει τον σύγχρονο άνθρωπο, καλούμαστε να αναδιαμορφώσουμε τον τρόπο που παράγεται ο χώρος (Κοτιώνης, 2012). Έτσι μία πρόταση είναι ο συνδυασμός δυνάμεων των κινημάτων πόλεως και της σχεδιαστικής και επιτελεστικής έρευνας, η οποία έχει αναγκαστικά πειραματικό χαρακτήρα (Κοτιώνης, 2012).

Μέσα από την επισκόπηση του σχεδιασμού των πληθοδομών θα δούμε αρκετό κομμάτι του θεωρητικού υποβάθρου που αναλύσαμε προηγουμένως και που κυρίως βρίσκεται στις θεωρήσεις του Χαρντι και Νέγκρι.

32

Εικόνα 6: Ζ. Κοτιώνης, Πληθοδομές, 2012

Εικόνα 7: Ζ. Κοτιώνης, Πληθοδομές, 2012

33

ΜοναδικότηταΑρχικά, γίνεται λόγος για την μοναδικότητα και την

υπαρξιακή της συγκρότηση ανάμεσα στο πλήθος. Ο κάτοικος θεωρούμενος ως μονάδα, που «ποιητικά κατοικεί», διαφέρει από τους άλλους όσο και εκείνοι με αυτόν. Με βάση αυτό το δεδομένο, πολλές φορές οι διαφορές τους ορίζουν και τον συσχετισμό τους. Ο ίδιος ο κάτοικος είναι πολλαπλός και μοιράζεται μέσα από την συνεχή παραγωγή και αναπαραγωγή του. Ταυτόχρονα όμως και από την αντίστροφη πλευρά, το πλήθος συγκροτείται οντολογικά και από έξω προς τα μέσα. Ο Κοτιώνης κάνει λόγο για κάποια από τα κατασκευασμένα στοιχεία που τοποθέτησε στην έκθεσή του, τα οποία σχετίζονται με την συγκρότηση της μοναδικότητας (Κοτιώνης, 2012).

Πρώτα, γίνεται αναφορά στην απόδραση. Καθώς μία τέτοια δομή οικοδομείται, περιτυλίγει τη μοναδικότητα. Έτσι η βύθιση στην εσωτερικότητα επιφέρει τη συνθήκη της απόδρασης για την ανάκτηση της ελευθερίας του. Μία τέτοιου είδους μορφή κατασκευής ενδεχομένως να συσχετίζεται με τη σχέση της μονάδας και του πλήθους.

Έπειτα, η δεύτερη οπτικοποίηση της θεωρίας του πλήθους που εμφανίστηκε στην εν λόγω έκθεση και που περιγράφει μία ακόμα ιδιότητα της συγκρότησης της μοναδικότητας αναφέρεται στην οικοδόμηση και ανοικοδόμη. Η εμψυχωμένη αχυρόμπαλα τοποθετημένη σε ένα στρατοχώραφο βρίσκεται στο κέντρο της εικόνας. Στην εικόνα παρατηρούμε ότι η εφήμερη κατασκευή από άχυρο, τοποθετείται μπροστά από μία επιβλητική μορφή ενός μοντερνιστικού βιομηχανικού κτιρίου (σιλό) το οποίο ανάλογα με το ύψωμα που παίρνει η οργανική κατασκευή από άχυρα, μπροστά του, κρύβεται ή εμφανίζεται. Το βιομηχανικό κτίριο στιγμιαία κρύβεται και έπειτα το άχυρο αποικοδομείται για να δημιουργήσει το χαλί της γης και να εμφανίσει τη

34

σταθερή, επιβλητική παρουσία της βιομηχανικής κατασκευής. Έτσι και η μοναδικότητα εγείρεται για να επιστρέψει στο πεδίο αναπαραγωγής της.

«Η μοναδικότητα στο πλήθος δεν έχει κάτι το χαοτικό, απόλυτα ρευστό. Είναι κάτι το οποίο έχει μία βάση η οποία μετακινείται. Έχω σπίτι πάνω μου. Για παράδειγμα το laptop, το παίρνεις παντού, συνδέεσαι διαδικτυακά με οποιονδήποτε.» (Κοτιώνης, οπ. Κιουπκιολής, 2012). Θα λέγαμε ότι το πλήθος διαρκώς αναδιαμορφώνεται και αλλάζει το ίδιο τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται η κοινότητά του.

Στην τρίτη οπτικοποίηση των θεωρήσεων του πλήθους, γίνεται λόγος στον όρο περιφορά. Θα λέγαμε ότι το πλήθος διαρκώς αναδιαμορφώνεται και αλλάζει το ίδιο τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται η κοινότητά του. Ένας εύστοχος παραλληλισμός είναι ο άνθρωπος που κουβαλάει μία δομή από άχυρα. Μία ευμετάβλητη μορφή η οποία μπορεί να περιγράφεται από σαφή όρια εσωτερικού και εξωτερικού μετακινείται με το υποκείμενο στην τοποθεσία που εκείνο επιλέγει. Το σπίτι σε αυτή την περίπτωση είναι η συσκευασμένη φύση. Είναι το υλικό δομής, το περίσσευμα τροφής και τέλος αποτελεί και το ίδιο τροφή. Η μονάδα κουβαλώντας τη δομή μεταβολισμού του αποκτά αυτάρκεια. Το laptop το φαγητό και η στέγη είναι φορητά, ενώ το χωράφι, η στοά, η γέφυρα και το λιμάνι είναι σταθερά στα οποία ο περαστικός προσωρινά σταθμεύει.

Έπειτα, γίνεται αναφορά στην από- οικείωση. Η ρευστότητα της δυνητικής χρήσης και ιδιοτήτων της μονάδας της κατασκευής σε συνδυασμό με την υλικότητα από πλίνθο, δίνει τη δυνατότητα στα έμψυχα αυτά σπίτια να μετατρέπουν το μοναδικό σε οικοδόμο της ζωής των άλλων.

35

ΔεκάπολιςΣτη συνέχεια ο Κοτιώνης συνέλαβε την ιδέα της σύνδεσης των

προηγουμένων με τη μητροπολιτική κλίμακα. Έτσι δημιούργησε τη δεκάπολη. Ουσιαστικά πρόκειται για το ανθρωπολογικό υπόβαθρο μιας σύγχρονης μητρόπολης με βάση το δίπολο μοναδικότητα και πλήθος. Αρχικά, αναζητήθηκε μία κατασκευή της οικοδομικής μεταφοράς αυτού του υποβάθρου. Οι χειρισμοί του Κοτιώνη βρίσκονται στο κατώφλι θεωρίας και πράξης, καθώς οι μεταφορές στην δομή και την κατασκευή ενέχουν την θεωρία των Hardi και Negri, τόσο στη συνθετική και σχεδιαστική λύση που επιχειρεί, όσο και στην τοποθέτησή τους στα μέρη που επιλέγει. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι οι συνθέσεις αυτές δεν έχουν τόσο ρεαλιστικό χαρακτήρα εφόσον δεν έχουν μελετηθεί σε λειτουργικό βαθμό. Επομένως, δεν πρόκειται για μια λύση που μπορεί να υλοποιηθεί στο σχεδιαστικό σημείο που παρουσιάζεται. Παρόλα αυτά οι συνθέσεις αυτές μπορούν να προσδώσουν τροφή για σκέψη και για μελλοντικά εγχειρήματα στον χώρο της αρχιτεκτονικής.

Περνώντας στην κλίμακα μιας μητρόπολης, η μοναδικότητα πλέον γίνεται η δομική μονάδα της συγκρότησης του κτιρίου. Κατόπιν η διερεύνηση του ορίου ανάμεσα στις μονάδες αυτές αποτέλεσε πεδίο διερεύνησης και πρότασης διαφόρων εναλλακτικών. Ο Κοτιώνης με τους συνεργάτες του, αναφέρουν ότι το όριο ορίζεται από τους ενδιάμεσους και τους κενούς χώρους, οι οποίοι είναι και εκείνοι που επιτρέπουν την παραγωγή του κοινού (Κοτιώνης, 2012). Μία διαρκής εναλλαγή σχεδιαστικής ρυθμολογίας και επανάληψη των δομών αποτελούν τη σχεδιαστική- θεωρητική πρόταση του. Παράλληλα ταυτίζει το κενό με το κοινό και άρα το κενό δεν είναι κάτι λιγότερο από το πλήρες. Το κενό- κοινό αποτελεί τη σάρκα της πόλης και είναι και εκείνο που δημιουργεί με τη βοήθεια του πλήρους το γενετικό

36

στοιχείο που κατασκευάζει το κτήριο και τη πόλη (Κοτιώνης, 2012). Οι φυλακές του Piranesi, ενώ στη σύστασή τους είναι εσωτερικοί χώροι, απηχούν την αίσθηση ενός εξωτερικού χώρου χωρίς ιεράρχηση, χωρίς αρχή και τέλος. Η σύνδεση με σκάλες και γέφυρες, η ύπαρξη μπαλκονιών και ημιυπαίθριων χώρων είναι και τα στοιχεία που μπορούν να συνδέσουν εννοιολογικά τις φυλακές του Piranesi με τις δομές αυτές που προτείνονται. Μπορούν να είναι εκείνοι οι χώροι που εμφανίζονται στη δεκάπολη του Κοτιώνη, και άρα στην πρότασή του για τη δημιουργία ενός καθεδρικού του πλήθους. Ο κάθε καθεδρικός για τη κάθε πόλη του κόσμου, εμφανίστηκε ως ιδέα για το συγκεκριμένο εγχείρημα. Έτσι, προέκυψε η δημιουργία δέκα εξ αυτών σε δέκα πόλεις του κόσμου, ως ένδειξη δυνατότητας αναπαραγωγής περισσότερων εξ αυτών στον πλανήτη.

ΠληθοδομέςΑποτέλεσμα των παραπάνω διατυπώσεων και περισσότερο

θεωρητικών προσεγγίσεων είναι τα πέντε projects που ακολουθούν. Συγκεκριμένα στην πόλη της Αθήνας προτείνονται νέες στρατηγικές επανοικείωσης του εδάφους. Πρώτα από όλα το μοντέλο της πολυκατοικίας αμφισβητείται από τον Κοτιώνη ως ένα στοιχείο που δε διαθέτει σύγχρονο χαρακτήρα. Εφόσον το ανθρωπολογικό μοντέλο της οικογενειακής δομής, το οποίο εκπροσωπεί η πολυκατοικία, έρχεται σε ρήξη με το σύγχρονο πλήθος, το οποίο μετακινείται, συμβιώνει και κατοικεί προσωρινά. Έτσι προτείνει έναν νέο χαρακτήρα διαχείρισης του εδάφους, των διαμερισμάτων των μονάδων και τη σχέση μεταξύ τους.

Η πρώτη δράση για την επίτευξη των παραπάνω, είναι η χαρτογράφηση. Ο ίδιος ο Κοτιώνης στη δράση αυτή τοποθετεί λευκή, συμπαγή μπογιά πάνω σε έναν χάρτη της Αττικής, εξωθημένος από θεατές, τοποθέτησαν ένα μητροπολιτικό πάρκο

37

το οποίο εκτείνεται στο όρος του Υμηττού. Ακολουθεί η δράση της οικοδόμησης του Υμηττού, το οποίο

είναι ένα εγχείρημα επανακατοίησής του όρους από το πλήθος. Στην πρόταση προσθέτει το στοιχείο αστικών καλλιεργειών, καθότι αποτελεί το στοιχείο αυτό μέρος της συλλογικής μνήμης της υπαίθριας οικοδόμησης από τη σύγχρονη μεσόγειο έως την προϊστορική εποχή.

Κατόπιν, ακολούθησε η πρόταση της τράπεζας των δομών. Πρόκειται για μια εγκατάσταση κατοίκησης που προτείνεται να αντικαθιστά την υπάρχουσα δομή της πολυκατοικίας. Εκτείνεται σε μεγαλύτερο οικόπεδο από εκείνο της πολυκατοικίας που στο περιεχόμενό του τοποθετούνται τέσσερα κτίρια σε απόσταση μεταξύ τους. Ανάμεσα στις κατασκευές αυτές τοποθετείται δημόσιος χώρος και στο περιεχόμενο αυτών των κατασκευών και στο δώμα τους, εμπεριέχονται οι κοινοί χώροι.

Το τέταρτο εγχείρημα των πληθοδομών που παρουσιάστηκε στην εν λόγω έκθεση, ονομάζεται ο σωρός της Αθήνας. Πρόκειται για μία περισσότερο πολεοδομική πρόταση καθώς αναφέρονται αρχικά τα προβλήματα της κατοίκησης στην πόλη της Αθήνας σε πολεοδομικό επίπεδο. Η πρώτη σκέψη του εγχειρήματος είναι η απελευθέρωση του εδάφους, λόγω της έντονης πυκνότητας δομημένου που υπάρχει στην Αθήνα. Έτσι στις νέες πλίνθινες κατασκευές προτείνεται διπλασιασμός του ύψους από τις ήδη υπάρχουσες πολυκατοικίες, και η γεφύρωση των δρόμων, ώστε να δημιουργηθεί αστική καλλιέργεια και να υπάρξουν πιθανές αρχαιολογικές ανασκαφές. Παρόλα αυτά η αστική πυκνότητα, κατά τον Κοτιώνη, θα πρέπει να διατηρηθεί σε έναν βαθμό ώστε η πόλη να παραμείνει ενεργοποιημένη. Για τον λόγο αυτό προτείνει να χρησιμοποιηθούν οι νέοι εσωτερικοί χώροι όχι πλέον μόνο ως διαμερίσματα αλλά και ως ανοιχτοί ιδιωτικοί χώροι. Επιπροσθέτως, οι κατασκευές του Κοτιώνη

38

χαρακτηρίζονται ως πορώδη καθώς το κενό επιτρέπει τη διέλευση των άυλων και υλικών κοινών στο περιεχόμενό τους. Τέλος το κύριο χαρακτηριστικό των δομών αυτών είναι ότι είναι με τέτοιο τρόπο τοποθετημένες ώστε να αποτελούν σχηματικά έναν σωρό. Περισσότερο αντιληπτό στο μάτι είναι η συσσώρευση παρά μια αρθρωμένη κατασκευή. Η νέα αυτή οικοδομική επινόηση δηλώνει την ένωση των μονάδων τόσο από δομική πλευρά όσο και σε θεωρητική, δηλώνοντας τη παρουσία του πλήθους.

Τέλος, στο σύγγραμμα «Πληθοδομές» αναγράφεται μία δράση που έγινε για τον σκοπό της έκθεσης, η οποία έλαβε το όνομα ¨Η μπανιέρα του Διονύσου¨. Κατά αυτή τη δράση, πραγματοποιήθηκε μία εγκατάσταση στην περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος, όπου ένας αρχαιολογικός χώρος θα λειτουργήσει ως πεδίο συνάντησης του μητροπολιτικού πλήθους. Η δράση του πατήματος των σταφυλιών σε συνδυασμό με την εκφορά του δημόσιου λόγου, ενεργοποίησε τον χώρο του θεάτρου με έναν συμβολικό τρόπο.

39

Εικόνα 8: Ζ. Κοτιώνης, Απόδραση 2005

40

Εικόνα 9: Ζ. Κοτιώνης, Δεκάπολις 2011

41

Εικόνα 10: Ζ. Κοτιώνης, Δεκάπολις 2011

42

Εικόνα 11: Ζ. Κοτιώνης, Ο σωρός της Αθήνας, 2011

Εικόνα 12: Ζ. Κοτιώνης, Ο σωρός της Αθήνας, 2011

43

Εικόνα 13: Ζ. Κοτιώνης, Ο σωρός της Αθήνας, 2011

44

Εικόνα 14: Ζ. Κοτιώνης, Ο σωρός της Αθήνας, 2011

45

Εικόνα 15: Ζ. Κοτιώνης, Ο σωρός της Αθήνας, 2011

46

Εικόνα 16: Ζ. Κοτιώνης, Ο σωρός της Αθήνας, 2011

47

Εικόνα 18: Ζ. Κοτιώνης, Η μπανιέρα το Διονύσου

Εικόνα 17: Ζ. Κοτιώνης, χαρτογράφιση

48

3.2 Κοινοί χώροι

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των κοινών αγαθών είναι η δυσκολία εύρεσης ορισμού και η διαρκώς διαφοροποίηση του όρου όταν φιλτράρεται από διαφορετικά χρονικά πλαίσια και επιστημονικούς κλάδους (πολιτική, οικονομική, φιλοσοφική). Στην προσπάθεια κατανόησης του όρου, γίνεται αναφορά σε προσεγγίσεις από ερευνητές διαφόρων πεδίων.

Αρχικά ο Barnes αναφέρει ότι: «Τα κοινά είναι τα δώρα που κληρονομούμε» (Barnes, 2006). Σε μία προσέγγιση όπως εκείνη, αντιλαμβανόμαστε ότι ένα από τα χαρακτηριστικά των κοινών είναι η κληρονομικότητα. Συνεπώς, με την ανάγνωση του χώρου ως κοινό, το υποκείμενο καλείται να αναλάβει τον χώρο, να τον χρησιμοποιήσει, και να τον παραδώσει με τρόπο ώστε να μπορέσει ο επόμενος να το χρησιμοποιήσει.

Ομοίως ο Bollier αναφέρει ότι τα κοινά είναι μια μορφή πλούτου ο οποίος ανήκει σε όλους και πρέπει ενεργά να υπάρχει προστασία και διαχείριση του για το καλό όλων. Επιπλέον, προσθέτει στον ορισμό ότι όχι μόνο είναι τα αγαθά που κληρονομούμε αλλά και εκείνα που παράγουμε από κοινού. (Bollier, 2010)

Για τον De Angelis, «τα κοινά είναι το μέσο εγκαθίδρυσης ενός νέου πολιτικού λόγου [discourse] που ενισχύει την άρθρωση των πολλών και ήδη υπαρχόντων -συχνά μικρών- αγώνων, εναντίον της καπιταλιστικής κοινωνίας». (De Angelis, 2010) Η πολιτική σημασία του όρου γίνεται εμφανής στον εν λόγω ορισμό, καθώς όπως θα δούμε και παρακάτω η σύνδεση του κοινού με τον χώρο, προϋποθέτει την αφαίρεση της εμπορικής σκέψης και εκμετάλλευσης του για την δημιουργία ενός πιο ανθρωπιστικού υποβάθρου .

Παρόλα αυτά Οι Χάρντι και Νέγκρι υποστηρίζουν ότι στον

49

σύγχρονο καπιταλισμό έχουν αναδυθεί νέες μορφές κοινωνικής σχέσης, οι οποίες μπορούν να είναι προϊόν του μοιράσματος. Και έτσι έρχονται να μιλήσουν για την δυναμική του πλήθους, το οποίο θεωρείται μια τεράστια συσσωμάτωση δυνητικών υποκειμενικοτήτων που αναδύονται στα συμφραζόμενα του σύγχρονου μοιράσματος. «Λόγω του ότι το πλήθος είναι ένα σύνολο ενικοτήτων, συνδεδεμένων με πολλαπλές μορφές συνύπαρξης δημιουργώντας κοινά, μπορεί να θεωρηθεί δυνητικά μία πολιτική υποκειμενικότητα». (Σταυρίδης, οπ Hardi & Negri, 2018).

Τέλος στον ορισμό που ο Negri και Hardi αποδίδουν στον όρο αυτό, ο οποίος είναι: «Με το όρο κοινό [the common] εννοούμε, τον κοινό πλούτο του υλικού κόσμου –τον αέρα, το νερό και άλλα. Επίσης ως κοινό θεωρούνται και τα αποτελέσματα της κοινωνικής παραγωγής, όπως οι γνώσεις, οι γλώσσες, οι κώδικες, η πληροφορία, τα συναισθήματα [affects] κ.ό.κ.. Η άποψη αυτή για το κοινό στην πράξη γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ ανθρώπου και φύσης με σκοπό την εκμετάλλευσή της και εστιάζει σε πρακτικές σύνδεσης και διάδρασης, φροντίδας και συνύπαρξης σε έναν κοινό χώρο, στοχεύοντας στην προώθηση των θετικών και στον περιορισμό των αρνητικών μορφών του κοινού.» (Hardt και Negri, 2009)

50

Εικόνα 19:Norman Foster’s Gateway, Common Ground, 2012, Venice Architecture Biennale

Εικόνα 20:Norman Foster’s Gateway, Common Ground, 2012, Venice Architecture Biennale

51

Ψηφιακά κοινάΟ Stalder Felix γράφει για τα ψηφιακά κοινά και αναφέρει

ότι αποτελούνται από πηγές πληροφορίας που δημιουργούνται και μοιράζονται στον κυβερνοχώρο από κοινότητες που μπορούν να διαφέρουν σε μέγεθος ή και ενδιαφέροντα. (Stalder, 2010) Αυτή η ροή γνώσης έχει κατά κανόνα κοινοτική αρχή και όχι ιδιωτική ή κρατική. Συνεπώς η διοίκηση των ψηφιακών κοινών δεν έχει κερδοσκοπικό χαρακτήρα, και έτσι ο διαχωρισμός μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή μειώνεται.

Επιπλέον, απόρροια της ανάδυσης των ψηφιακών κοινών είναι ότι το οικονομικό σύστημα επέρχεται σε αλλαγή από βιομηχανικό σε ψηφιακό. Οι εταιρίες και τα καταστήματα, λόγω της άνθισης των ψηφιακών μέσων, οργανώνονται με διαφορετικό τρόπο. Από τη μαζική παραγωγή στην δημιουργία ευέλικτων μικρότερων μονάδων αγοράς προïόντων και υπηρεσιών. Τα ψηφιακά κοινά στα δεδομένα αυτά έρχονται στην σημερινή εποχή να δημιουργήσουν ένα τρίτο μοντέλο κοινωνικής παραγωγής το οποίο δεν εξαρτάται ούτε από το κράτος, ούτε από την αγορά παρότι ενδεχομένως να καλύπτεται και από τα δύο. (Stalder, 2010) Στην εποχή που ζούμε, σύμφωνα με τον Stalder, ο τρόπος που έχουμε πρόσβαση και που χρησιμοποιούμε την γνώση, τον πολιτισμό και την πληροφορία, επηρεάζει και τον τρόπο που μπορούμε να αντιληφθούμε κοινωνικά γνωρίσματα του σήμερα. Οι πρακτικές που συνιστούν τα ψηφιακά κοινά φανερώνουν φιλοδοξίες του ανθρώπου για ουσιώδη δημοκρατία, κοινωνική ισότητα και αλληλεγγύη. Το υπόβαθρο για την επίτευξη των παραπάνω υπάρχουν. Ωστόσο θα χρειαστεί δημιουργικότητα και αποφασιστικότητα για την δημιουργία της συνθήκης αυτής. (Stalder, 2010)

Για τους κοινούς χώρους αφιέρωσε την μελέτη του τα τελευταία χρόνια ο Σταύρος Σταυρίδης. Για τον ίδιο, η ύπαρξή

52

εκείνων κρίνεται απαραίτητη στις μέρες μας, ώστε να αλλάξουν βασικά προβλήματα που η υλιστική κοινωνία που ζούμε δημιουργεί και αναπαράγει.

Κοινοί χώροι έναντι ιδιωτικών και δημοσίωνΤο βασικό γνώρισμα των κοινών τόπων είναι ότι ο χώρος

υφίσταται ως κοινό αγαθό και όχι ως εμπόρευμα, ενώ παράλληλα δεν υπάρχει μία αρχή που να θέτει τους κανόνες στο περιεχόμενο του χώρου. Για αυτόν τον λόγο ο κοινός χώρος διαφέρει από τον ιδιωτικό αλλά και από τον δημόσιο, εφόσον σε εκείνους, υπάρχει ιδιωτική ή κρατική μέριμνα αντίστοιχα.

Η ειδοποιός διαφορά του δημόσιου με τον κοινό χώρο είναι ότι ο δημόσιος χώρος είναι ένας παραχωρημένος στη χρήση- ταυτισμένος με κανόνες χώρος- ενώ ο κοινός είναι ο ιδιοποιημένος χώρος που εκείνοι που τον χρησιμοποιούν τον μετασχηματίζουν σε δυνητικά μοιρασμένο. (Σταυρίδης, 2018). Προκειμένου ο κοινός χώρος να διαφέρει από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό πρέπει να μην είναι νοητά περιφραγμένος. Η υπέρβαση των ορίων σε διαφορετικές χωρικές ταξινομήσεις, οι οποίες είναι, τα νομικά, τα πολιτικά και τα οικονομικά κριτήρια, κρίνεται απαραίτητη κατά τον Σταυρίδη. Επιπλέον, ο ίδιος περιγράφει την ύπαρξη των κοινών χώρων ως μία διαδικασία διάσπασης ορίων μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου, μετασχηματίζοντας την ιστορικά διαμορφωμένη αντίθεσή του ιδιωτικού και του δημοσίου σε χιλιάδες νέες συνθέσεις. Οι κοινοί χώροι είναι ανοιχτοί προς τη δημόσια χρήση και περιγράφονται από αξίες και κανόνες οι οποίοι δεν εμπίπτουν σε μία υπερισχύουσα αρχή, αλλά αντίθετα δημιουργούνται και συντηρούνται μέσω του μοιράσματος. (Σταυρίδης, 2018). Επομένως, σημαντική προϋπόθεση για τη δημιουργία και τη διατήρηση των χώρων αυτών είναι η διαδικασία του μοιράσματος.

53

«Το μοίρασμα (Commoning) δεν είναι απλώς το μοίρασμα του χώρου με τον χώρο να θεωρείται πόρος ή περιουσιακό στοιχείο» (Σταυρίδης, 2018 σελ. 69-80). Για τον Σταυρίδη, στο μοίρασμα υπάρχουν τρεις βασικές ποιότητες που χαρακτηρίζουν τις θεσμίσεις διεύρυνσής του. Αρχικά, η συγκρισιμότητα των υποκειμένων, των δράσεων τους και των πρακτικών τους, θεωρείται απαραίτητη για την αποφυγή της ομογενοποίησης αλλά και για την επινόηση μορφών συνεργασίας που συνδέονται με την πολλαπλότητα. Κατόπιν, η μετάφραση είναι η ποιότητα αυτή που ανοίγει νέα πεδία και νέες ευκαιρίες για την δημιουργία ενός κοινού κόσμου εν- τω- γίγνεσθαι. Και τέλος, το μοίρασμα της εξουσίας είναι μία σημαντική προϋπόθεση ώστε να αποτρέπεται η συσσώρευση της εξουσίας, στο περιεχόμενο μιας κοινότητας (Σταυρίδης, 2018).

ΜοίρασμαΟ όρος μοίρασμα πρωτοεμφανίστηκε ως όρος από τον

Peter Linebaugh. Σύμφωνα με εκείνον «το μοίρασμα είναι μία διαδικασία που χαρακτηρίζει τόσο τις καθημερινές στρατηγικές κοινωνιών σε κίνηση, όσο και τα κινήματα που πολιτικοποιούν τις στρατηγικές αυτές» (Linebaugh όπως Σταυρίδη, 2018, σελ. 137). «Το σύγχρονο μοίρασμα είναι ένα μητροπολιτικό φαινόμενο, αυτό που ο Hardt και ο Negri αποκαλούν τεχνητό κοινό, που ενοικεί στις γλώσσες, τις εικόνες, τις γνώσεις, τα συναισθήματα, τους κώδικες, τις συνήθειες και τις πρακτικές» (Hardt και Negri όπως Σταυρίδη, 2018, σελ. 138). Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό που προσδίνεται στη διαδικασία μοιράσματος είναι η ευελιξία που εμφανίζεται στο περιεχόμενο μιας κοινότητας στην περίπτωση απειλής της ύπαρξης της. Η πρώτη αυτόματη κίνηση μίας κοινότητας ενδέχεται να είναι μία μετατροπή της σε κλειστό κοινό κόσμο. Οι πρακτικές επιβίωσης αφαιρούν ενδεχομένως τα

54

προνόμια από τα άτομα που προηγουμένως τα είχαν αποκτήσει, καθώς οι πάντες μοιράζονται την ίδια μοίρα. Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις οι συνθήκες κρίσης ενθαρρύνουν πρακτικές ανοίγματος και δημιουργούν περιοχές ώσμωσης (Σταυρίδης, 2018).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα που εμφανίζεται συχνά στο περιεχόμενο του βιβλίου του Σταυρίδη είναι το συγκρότημα κατοικιών στην οδό Αλεξάνδρας. Η δημιουργία των κτισμάτων έγινε με σκοπό την στέγαση μετακινούμενου πληθυσμού κατά την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής. Οι κάτοικοι του συγκροτήματος εμφάνισαν χαρακτηριστικά μοιράσματος μένοντας προσκολλημένοι στα κοινά ήθη και αξίες, λόγω της αναζήτησής μιας νέας συλλογικής αστικής ταυτότητας. «Στις καθημερινές πρακτικές τους ανέπτυξαν σχέσεις ώσμωσης με τις κοντινές γειτονιές και την πόλη, και έγιναν καταλύτες για την επέκταση των κοινών: οι συνήθειες τους και η ανοικτή κοινωνικότητα τους, επηρέασαν πολλούς από τους γείτονές τους». (Σταυρίδης, 2018, σελ. 99) Έτσι στην συγκεκριμένη περίπτωση λόγω και του χαρακτήρα προσαρμογής τους, εμφάνισαν νέες μορφές κοινωνικής ζωής στο περιεχόμενο του συγκροτήματος αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.

Εν κατακλείδι, είναι γεγονός ότι το μοίρασμα δημιουργεί υποκείμενα δράσης, όμως όχι μόνο υπό το πρίσμα του είδους των ενεργειών που μία τέτοιου είδους συλλογικότητα επέρχεται. Καθώς οι άνθρωποι παράγουν συλλογικά κοινά, και ανήκουν σε μία κοινωνία σε κίνηση, όπου δοκιμάζονται οι μορφές του κοινού, δημιουργούν μία κοινότητα εν-τω-γίγνεσθαι και έτσι δεν έχει νόημα ο ‘objectile’ χαρακτηρισμός του ατόμου μέσω της έννοιας της ταυτότητας. Αντιθέτως, οι υπερασπιζόμενες συλλογικές αξίες της ισότητας, της αλληλεγγύης και της κοινής ευθύνης, αντικαθιστούν τις πάγιες ταυτότητες του υποκειμένου

55

(Σταυρίδης, 2018, σελ. 169).

Κοινοί τόποι ως αρχιτεκτονική πρακτικήΟ κοινός τόπος είναι το αρχιτεκτονικό αντικείμενο που

δεν είναι στατικό, αλλά είναι διαρκώς μεταβαλλόμενο στο χώρο και τον χρόνο. Τα όριά του, οι εκφράσεις, οι χρήστες του και τα χαρακτηριστικά του δεν μπορούν να είναι προσδιοριζόμενα ή προβλέψιμα εκ των προτέρων. Παρ’ όλα αυτά, ο κοινός τόπος, ως αρχιτεκτονικό αντικείμενο, είναι εξαρτημένος από τις ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και υλικές συγκυρίες. (Αντωνοπούλου, 2016)

«Ο κοινός χώρος, ως στόχος, είναι το αποτέλεσμα της διασυνδεσιμότητας μιας κοινωνίας σε κίνηση, που ανά πάσα στιγμή εξερευνά το δημόσιο χώρο, ανακαλύπτει τις αρετές του, ακυρώνει τους αποκλεισμούς του, επανανοηματοδοτεί τις ελευθερίες του, διαπραγματεύεται τις ερμηνείες του, δημιουργεί το κοινό. Αυτός ο νέος τρόπος κατανόησης και αντίληψης του χώρου, θα μας απελευθέρωνε από τους καταναγκαστικούς του παράγοντες, ενώ θα μας ωθούσε να δημιουργήσουμε νέες δυνατότητες χρήσης του. Τότε τα προκαθορισμένα χαρακτηριστικά του εδάφους, του περιβάλλοντος, των φυσικών και υλικών στοιχείων, θα αύξαναν τη συνθετότητα και την ποικιλομορφία του» (Αντωνοπούλου, 2016). Όπως παρατηρούμε εδώ γίνεται μία συσχέτιση των κοινών αγαθών και των κοινών χώρων και η επιρροή των πρώτων στα δεύτερα είναι άμεση. Οι χρήσεις και οι καταστάσεις, που ένας χώρος επιτρέπει να συμβούν στο περιεχόμενό του, εν ολίγοις, αυξάνονται όταν στο περιεχόμενό του υπάρχει το φυσικό περιβάλλον. Όταν δηλαδή το ανθρώπινο αποτύπωμα είναι τόσο όσο χρειάζεται, ή είναι εκείνες που βοηθούν καταλλήλως.

Πιθανές (σχεδιαστικές) προτάσεις, που έχουν ως βάση

56

τη θεμελίωση και προϋπόθεση τη δράση στο πλαίσιο μιας επανοικειοποίησης και ανάδειξης των στοιχείων του κοινού, όσο αδιαμόρφωτες ή απροσδιόριστες και αν μοιάζουν αυτή τη στιγμή, πιθανότατα να συγκλίνουν, μέσα από μια συνειδητή χρήση τους, στην προοπτική μιας επαυξημένης νέας, oμότιμης και συμμετοχικής πρακτικής (Αντωνοπούλου, 2016). Η εστίαση στην έννοια του κοινού αντιλαμβάνεται έναν ανοιχτό ορίζοντα της πολλαπλότητας των διαστάσεων και των εκφάνσεών του, όσο και την επιτακτικότητα της διευκρίνισης του εντατικού αιτήματος, περί κυριαρχίας, που μονίμως το συνοδεύει. (Αντωνοπούλου, 2016).

Όπως είδαμε και προηγουμένως στην προσπάθεια ορισμού της έννοιας του κοινού, τα κοινά παράγονται από όλους, χωρίς να ανήκουν σε κανέναν. Ταυτόχρονα είναι και τα ίδια παραγωγικά. Δεν περιγράφονται με σαφήνεια (ή αλλιώς, δεν συγκροτούνται ως αντικείμενο), είναι ασταθή, διαρκώς διευθετούμενα και τροποποιούμενα. Αυτό όμως δεν πρέπει να προκύπτει από μια εμμονή για τη διαφορετικότητα, αλλά ως μία έμφαση στην προϋπόθεση της συνεχούς μεταβολής. Τα όρια των κοινών είναι ασταθή και για αυτόν τον λόγο, δεν ορίζουν ένα συγκεκριμένο τόπο, αλλά τη δυνητική τοποθεσία ενός διαρκούς επαναπροσδιορισμού. Τοποθετούνται στο μεταίχμιο ανάμεσα στην αδυναμία περιγραφής τους, την εγγενή απροσδιοριστία τους και τον κίνδυνο ιδιοποίησης και εκμετάλλευσής τους (περιχαράκωση και καταστροφή τους). (Αντωνοπούλου, 2016). Είναι ειδικώς συσχετισμένα με την εκάστοτε κοινότητα, η οποία τα παράγει, τα διαχειρίζεται και τα διατηρεί, μέσα από τους ιδιαίτερους όρους και τη συμμετοχή στις επιμέρους διαδικασίες καθορισμού τους. Με άλλα λόγια, κάθε κοινό είναι ξεχωριστά και μονοσήμαντα ορισμένο και οι συνθήκες προστασίας του κοινού είναι η κοινότητα που το ορίζει και στην οποία απευθύνεται και η

57

αναγνώρισή του από εκείνη ως τέτοιου (Αντωνοπούλου, 2016).Η ανάδυση και ενίσχυση μιας «τρίτης σφαίρας»,

αυτής του κοινού, αναδεικνύει μια εναλλακτική ματιά της παγκοσμιοποιημένης κατάστασης. Η διαπίστωση περί αλλαγής των όρων και των χαρακτηριστικών της (οικονομικής) παραγωγής, θέτει ερωτήματα και για την παραγωγή του χώρου και του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Το κύριο ζητούμενο, σε αυτή την προοπτική, θα ήταν η διάνοιξη δυνατοτήτων μεταβολής του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της χωρικής παραγωγής σε μια περίοδο που μοιάζει να ενισχύεται ο ρόλος των συλλογικοτήτων έναντι αυτού των ειδικών (Αντωνοπούλου, 2016). Ολοένα και περισσότεροι έχουν τη δυνατότητα να παράγουν αξία σήμερα κατέχοντας, ως ένα βαθμό, τα μέσα της παραγωγής, ενώ οι τεχνολογικές εξελίξεις διευκολύνουν τη συνεργασία και την επικοινωνία. Με βάση αυτή την υπόθεση, η παραγωγή γίνεται βιοπολιτική και ξεπερνά τα χωρικά και χρονικά όρια του παλιότερου φορντικού μοντέλου, επεκτείνεται (χωρικά) σε όλη τη μητρόπολη, καταλαμβάνοντας (χρονικά) το σύνολο της ζωής. Σε συνέχεια της υπόθεσης, τα αντικείμενα της παραγωγής αμφισβητούνται ως τέτοια, αφού υπερισχύει το σχήμα περί υποκειμένων που παράγουν και αναπαράγουν κοινωνικές σχέσεις και μορφές ζωής.

Στην προοπτική της σύγκλισης κοινού και σχεδιασμού, μετά την ανίχνευση και (πρώτη) προσέγγιση αυτής της τρίτης σφαίρας των κοινών, που ολοένα ενισχύεται ως εναλλακτική, αναζητούνται οι σχεδιαστικές πρακτικές και τα χαρακτηριστικά τους, που ενδεχομένως απαντούν και πραγματώνουν στο χώρο τα αιτήματα που θέτει το κοινό.

Αιτήματα ως προς τη σημασία της έννοιάς του για το σχεδιασμό, την παραγωγή και τη χρήση των αποτελεσμάτων του, τους φορείς και τους όρους με τους οποίους το κοινό σχεδιάζεται.

58

Σε αυτό το πεδίο, μια αρχική (και ίσως πιο πρακτική) διερεύνηση, κινείται προς την εξέταση των χαρακτηριστικών, εκείνων των σχεδιαστικών κατευθύνσεων, που κρίνονται συναφείς με το κοινό. Οι αναδυόμενες έννοιες και σχεδιαστικές πρακτικές του συνεργατικού ή συμμετοχικού σχεδιασμού, μια από τα-κάτω-προς-τα-πάνω προσέγγιση των σχεδιαστικών προβλημάτων, η εμφάνιση του ομότιμου αστικού σχεδιασμού [p2p urbanism], οι πρακτικές της αυτοοργάνωσης που οδηγούν ενδεχομένως σε μια αυτοοργανωτική αρχιτεκτονική, καθώς και η επικαιροποίηση της έννοιας της συλλογικής νοημοσύνης στο σχεδιασμό, αποτελούν πιθανώς ένα ευρύ πεδίο μελέτης, που θα διευκολύνει τη δημιουργία των απαραίτητων συνδέσεων μεταξύ σχεδιασμού και του ηγεμονεύοντος προϊόντος της μεταφορντικής περιόδου (Αντωνοπούλου, 2016).

Έτσι, μία άμεση πρακτική για την παραγωγή κοινών χώρων ενδέχεται να είναι ο συμμετοχικός σχεδιασμός. Παρόλα αυτά όπως δηλώνει και ο Σταυρίδης η διαρκής συμμετοχή και το συνεχές μοίρασμα είναι εκείνες οι πρακτικές για γενούν τον κοινό χώρο. Η άποψη του Σταυρίδη για τα κοινά ενέχει περισσότερο πολιτική διάσταση από την αντίληψη για τα κοινά που τα θέλουν να είναι χώροι που οι άνθρωποι σε εκείνα συνδιαλέγονται. Για αυτόν τον λόγο άλλωστε αναφέρεται και στην έννοια του κατωφλιού και στη σύνδεση που έχουν με τις ετεροτοπίες.

Αρχικά για τα κατώφλια αναφέρει ότι είναι εκείνο το στοιχείο που σηματοδοτεί την ευκαιρία για αλλαγή. «Δημιουργούν και αναπαριστούν τα συμβολικά περάσματα προς ένα πιθανό μέλλον. Αναγνωρίζοντας αυτά τα κατώφλια ο κάτοικος μπορεί να αναγνωρίσει τον χώρο ως έναν τόπο ασυνεχειών. Στις απρόσμενες αυτές συνδέσεις η ετερότητα αναδύεται όχι ως απειλή αλλά και ως μία υπόσχεση» (Σταυρίδης, 2018 σελ. 105). Αυτό μπορεί και να συσχετίζεται με την έννοια του πλήθους

59

μεταφέροντάς τις θεωρήσεις για εκείνο στον σχεδιασμένο χώρο. Η ελευθερία κίνησης και η διαρκής εναλλαγή κλιμάκων, η συχνή συνάντηση με κατώφλια και η δυνητική συνάντηση με την ετερότητα είναι στοιχεία που ενδέχεται να δημιουργούν καταστάσεις για την ανάδυση του υποκειμένου του πλήθους.

Ετεροτοπίες ως κατώφλια για το κοινόΕν συνεχεία, ο Σταυρίδης καταγράφει τα χαρακτηριστικά

που έχει μία ετεροτοπία, σύμφωνα με τον δημιουργό της έννοιας τον Φουκώ, για να καταλήξει στον ισχυρισμό ότι οι ίδιες οι ετεροτοπίες ενδέχεται να είναι και κατώφλια.

Προτού περάσουμε στα λόγια του Σταυρίδη, κρίνεται απαραίτητη η κατανόηση του όρου «ετεροτοπία», όπως ο ίδιος ο Φουκώ τον όρισε. Οι ετεροτοπίες, σύμφωνα με τον Φουκώ, είναι πραγματικοί χώροι που υπάρχουν σε πραγματικές κοινωνίες. Μάλιστα τονίζει στην πρώτη αρχή για τις ετεροτοπίες, ότι δεν υπάρχει ούτε ένας πολιτισμός που να μην περιέχει τουλάχιστον μία (Foucault, 2012). Κατόπιν για τις ετεροτοπίες προσθέτει ότι αρχικά είχαν μία άλλη μορφή από εκείνη που έχουν σήμερα. Πρωτίστως υπήρξαν οι ετεροτοπίες κρίσης, οι οποίες συγκέντρωναν τα άτομα που βρίσκονται σε κρίση. Πρόκειται για χώρους που ήταν προνομιακοί, ιεροί, ή απαγορευμένοι. Κατόπιν, οι προηγούμενες, σύμφωνα με τον Φουκώ, μεταλλάχθηκαν σε ετεροτοπίες παρέκκλισης, στις οποίες τοποθετούνται τα άτομα που παρουσιάζουν παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, σε σχέση με τον μέσο όρο, ή Κανόνα (Foucault, 2012).

Στην δεύτερη αρχή που περιγράφει την έννοια της ετεροτοπίας, προσθέτει ότι πρόκειται για χώρους οι οποίοι αλλάζουν τη μορφή λειτουργίας τους σε σχέση με τον χρόνο και τα πολιτικά και πολιτιστικά πλαίσια που βρίσκονται, παρόλη την αποκλίνουσα συμπεριφορά που παρουσιάζουν σε σχέση με του

60

κανόνες. Στην τρίτη αρχή προσθέτει ότι η ετεροτοπία έχει την

ικανότητα να συμπαραθέτει σε έναν μόνο τόπο περισσότερους χώρους, οι οποίοι μεταξύ τους είναι ασύμβατοι. Στην προσπάθεια κατανόησης αυτής της αρχής αναφέρεται στον κήπο. Ο κήπος στην αρχαιότητα (συγκεκριμένα στους Πέρσες) αποτελούσε ιερό μέρος το οποίο κλιμάκωνε την ιερότητά του βάση κάποιων σημειωτικών συμβολισμών.

Στην τέταρτη αρχή που αναπτύσσει ο Φουκώ για την ανάπτυξη της έννοιας της ετεροτοπίας, συναντάμε την σύνδεσή της με τον χρόνο. Αναφέρει ότι προϋπόθεση ύπαρξης του χώρου του άλλου, είναι η ασυμβατότητα με τον χρόνο, ή αλλιώς ετεροχρονία.

Η πέμπτη αρχή είναι ότι οι ετεροτοπίες διαθέτουν ένα σύστημα περίκλεισης και διάνοιξης, που μπορεί να τις απομονώνει και ταυτόχρονα να τις καθιστά διαπερατές. Το γεγονός της ύπαρξης ρευστότητας ορίων ή αντίθετα τα κλειστά όρια που την περιβάλλουν είναι στοιχείο που θα λέγαμε ότι εμφανίζεται και στους κοινούς χώρους το Σταυρίδη.

Τέλος, ως τελευταίο χαρακτηριστικό που προσθέτει είναι ότι σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο, οι ετεροτοπίες, έχουν μία συγκεκριμένη λειτουργία. Η λειτουργία αυτή ξετυλίγεται σε δύο ακραίους πόλους. Είτε δημιουργούν έναν χώροι ψευδαίσθησης, είτε έναν τέλειο, σχολαστικό και εύτακτο, σε σχέση με τον χώρο που δεν ανάγεται σε εκείνες, τον οποίο τον αποκαλεί χώρο αντιστάθμισης (Foucault, 2012, σελ. 268).

Έτσι, σύμφωνα με την παραπάνω ανάλυση των αρχών των ετεροπιών, ο Σταυρίδης συμπεραίνει ότι οι ίδιες μπορούν να χαρακτηρίζονται ως κατώφλια και σχετίζονται με το μοίρασμα. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι «οι ετεροτοπίες μπορούν να κατανοηθούν ως χώροι ώσμωσης και συνάντησης, ως περιοχές

61

όπου διαφορετικές ταυτότητες μπορούν να συναντηθούν και να αποκτήσουν αμοιβαία η μία τη γνώση της άλλης. Η σύγκριση γίνεται ένα κρίσιμο χαρακτηριστικό των ετεροτοπικών συνθηκών». Έτσι οι τόποι του «άλλου» μπορούν να ανάγονται σε κατώφλια που τις συνδέουν με τον υπόλοιπο χώρο και χρόνο, καθώς εμφανίζουν στοιχεία μοιράσματος.

Εικόνα 21: P. Virilio, C. Parent, Εικόνα 22: C Parent, Open limit 1, 1999- 2000the function of the oblique, 1963-69

Εικόνα 23: T. Kelley vertical translation, 2009 Εικόνα 24: Die Angewandte/ Studio Prix, The wall, 2010-2011

62

2.3 Ψηφιακός Τοπικοσμός

Ο αρχιτέκτονας Δ. Παπαλεξόπουλος κάνει λόγο στο σύγγραμμά του «Ψηφιακός Τοπικισμός» για το τρίπτυχο τοπικότητα – σμήνος – πλήθος. Αναφέρεται στις πολλαπλές διασυνδέσεις κατανεμημένων στο χώρο τοπικών σημείων, που συνεργάζονται, μέσα από τη διασύνδεση τους, στη συνεχή παραγωγή κοινών τόπων. Έπειτα αναλύεται η προγραμματική ένταξη στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της πολλαπλότητας, του «πλήθους» (Παπαλεξόπουλος, 2008).

Η έννοια του τοπικισμού στην περίπτωση του Παπαλεξόπουλου αφορά θεωρητική πρόθεση, η οποία κατανοεί το τοπικό ως μία συνεχή διευθέτηση, αποτέλεσμα του συσχετισμού δυνάμεων επί του πεδίου. Οι μεταβολές δεν προκαλούνται από την επιβολή ενός εξωτερικού μοντέλου, αλλά από την αναδιοργάνωση της ισορροπίας των δυνάμεων, την εμφάνιση νέων, την απόσυρση παλαιότερων. Κάτι φαίνεται σταθερό, διαθέτει όμως τις δυνατότητες αλλαγής του. Με την έννοια ψηφιακός, προστίθεται η ψηφιακή πραγματικότητα στην θεώρηση του τοπικού ως πεδίου δυνάμεων, προτάσσοντας το δικτυακό παράδειγμα, που θεωρείται το ηγεμονεύον πλαίσιο σκέψης της σχέσης του ατόμου με την υπαρξιακή του πραγματικότητα.

Η έννοια του σμήνους δίνει βάσεις για την επίτευξη ενός κοινού στόχου μέσω ενός μοντέλου συνεργαζόμενων τοπικοτήτων. H ενσωμάτωση των ψηφιακών στοιχείων στο υπάρχον τοπικό δίνει τη δυνατότητα να γίνει η άρθρωση ανάμεσα σε αρχιτεκτονική και σε ψηφιακές τεχνολογίες.

Ο αρχιτέκτονας κατά τον σχεδιασμό, καλείται να αποτυπώσει τις κινήσεις του «δρώντος υποκειμένου στο χώρο» και ταυτόχρονα να ανταποκριθεί στον κάθε «χρήστη» που ο ίδιος συλλαμβάνει,

63

είτε αυτός ορίζεται ως ο λειτουργικός άνθρωπος του μοντέρνου, το κοινωνικό άτομο των Team X κ.ο.κ.. Ο Παπαλεξόπουλος υποστηρίζει ότι η αντίληψη του χρήστη που υποστηρίζει το σχεδιασμό, είναι το διαδραστικό άτομο, το άτομο σε συνεχή διάδραση με το περιβάλλον του. Καθώς μέσα από τη διάδραση υποβάλλεται η ιδέα των συνεχών μεταλλαγών της μορφής, ο χρόνος εντάσσεται στον σχεδιασμό (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ.147). Σε μία εναλλακτική αρχιτεκτονική στο μέλλον, η αρχιτεκτονική θα ορίζεται από το πόσο μπορεί να μεταβάλλεται και από το πόσο ο χώρος που προσφέρει είναι ικανός να αντιδρά σε εξωτερικά και εσωτερικά ερεθίσματα και να προσαρμόζεται στις διαρκώς μεταβαλλόμενες επιθυμίες του χρήστη. Η επιτυχία του έργου κρίνεται σε σχέση με την κάλυψη των σημερινών αναγκών, αλλά σε σχέση με την ικανότητα να δίνει λύσεις για μελλοντικές ανάγκες (Παπαλεξόπουλος, 2008).

ΔιαδρασηΗ διάδραση ορίζεται ως σχέση μεταξύ χώρου και χρήστη

ή αλλιώς χώρου και ενεργού υποκειμένου. Προκειμένου να προσεγγίσει τη διάδραση ως σχέση χρηστών ο Παπαλεξόπουλος αναλύει τρεις επιμέρους έννοιες: την έννοια του ενεργού παράγοντα, την έννοια του ενεργού υποκειμένου, και την έννοια της διευθέτησης. Ενεργός παράγων θεωρείται μία οποιαδήποτε οντότητα που εμπεριέχει ικανότητα δράσης και συμμετέχει στη δυναμική ή και την οργάνωση μιας ατομικής ή συλλογικής δράσης. Ενεργό υποκείμενο θεωρείται ο ενεργός παράγων με εφόδια υποκειμενικής εσωτερικότητας που εκφράζει πρόθεση και διαθέτει αυτόνομη στρατηγική και δυνατότητα συγκρότησης λόγου. Η διευθέτηση χαρακτηρίζεται ως ενέργεια και προκύπτει από τη δράση ενεργών υποκειμένων. Οι συλλογικότητες παράγουν συνεχώς την χωρικότητα τους, μεταβάλλοντας το

64

ήδη κατασκευασμένο περιβάλλον τους, με νέες διευθετήσεις, προσθήκες, μεταβολές και ο χώρος δεν είναι ποτέ ίδιος αλλά ούτε εξ’ ολοκλήρου διαφορετικός. Κατά αυτή την έννοια ο σχεδιασμός, όσον αναφορά τη λήψη αποφάσεων για διευθετήσεις, είναι συνεχής και όχι μία στιγμιαία και διά παντός άποψη. Οι ορισμοί αυτών των τριών εννοιών ενισχύουν την άποψη για τη συγκρότηση του αντικειμένου ως σχέση συλλογικοτήτων. Από τη μία στις φιλοσοφικές τάσεις της τεχνολογίας, ορίζουμε τα αντικείμενα ως ουδέτερα και καθοδηγούμενα από ένα ενεργό υποκείμενο με τον τρόπο που αυτό θα επιλέξει, από την άλλη κατά το σχεδιασμό και τη δημιουργία τους, τα αντικείμενα εμπεριέχουν τις σχέσεις των συλλογικοτήτων που τα καθόρισαν. Το αντικείμενο δεν είναι απλά ένα πράγμα ακίνητο στο χώρο, είναι μέσο ενεργοποίησης συγκρίσεων, συγκρούσεων, στρατηγικών, επικοινωνίας, διάκρισης, παιχνίδια σχέσεων, τρόποι ζωής, σχέσεις εξουσίας, διαφοροποιήσεις φύλλων (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 148-149).

Ο σχεδιασμός διάδρασης διαμορφώνει ένα πλαίσιο που επιτρέπει στις συλλογικότητες να κατασκευάζουν συνεχώς τη χωρικότητά τους σε ένα πεδίο συνεχών διευθετήσεων. Η διάδραση, όμως, δεν αναφέρεται σε πιθανές μελλοντικές διευθετήσεις, στην ικανότητα μεταβολής του χώρου με αλλαγμένες τις συνθήκες των ενεργών υποκειμένων ή με μία νέα ισορροπία δυνάμεων. Η διάδραση επιτρέπει πολλαπλές συγχρονικότητες εν δυνάμει καταστάσεις, συνδεδεμένες με μη γραμμική λογική. Για την καλύτερη κατανόηση αυτών των απόψεων, ο Παπαλεξόπουλος προσθέτει την αναφορά στα περιβάλλοντα περιρρέουσας υπολογιστικής ευφυίας (ambient intelligence), που προκαλούν αμφισβήτηση ως προς τα χωρικά όρια της τοπικής διευθέτησης και εισάγουν το διαδικτυακό παράδειγμα στην αντίληψη και στον σχεδιασμό της τοπικότητας (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 149).

65

ΣμήνοςΚατά τον σχεδιασμό διαδραστικών περιβαλλόντων,

κατανέμεται υπολογιστική ισχύ σε ένα σύνολο συνεργαζόμενων σημείων τοποθετημένων έλλογα στο φυσικό χώρο. Τα σημεία αυτά λειτουργούν ως υποστηρίξεις των δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται εκείνη τη στιγμή στο φυσικό χώρο, επεμβαίνοντας στο υπάρχον τοπικό. Η αρχιτεκτονική έτσι επαναπροσδιορίζει τη σχέση της με τις ψηφιακές τεχνολογίες, αφού οι τελευταίες δεν έχουν τη δυνατότητα να τοποθετηθούν στο χώρο. Η λειτουργικότητα ενός συστήματος περιρρέουσας υπολογιστικής ισχύος εξαρτάται πλέον από το σχεδιασμό του χώρου που καλείται να το υποδεχτεί.

Με τον εφοδιασμό των αντικειμένων με ικανότητες διαχείρισης, ανταλλαγής πληροφορίας και επικοινωνίας μεταξύ τους, γίνονται τεχνήματα υπολογιστικών ικανοτήτων με ικανότητα δράσης. Το καθένα έχει μικρή ικανότητα δράσης από μόνο του, αλλά μεταξύ τους είναι εφικτό να αποδοθεί ένα πιο σύνθετο πεδίο συμπεριφορών. Στόχος σε αυτή τη διαδικασία είναι η δημιουργία ενός ανοιχτού συνόλου από μεμονωμένα τεχνήματα, που να μπορεί να μεταβάλει την λειτουργικότητα του με βάση τις διαφορετικές απαιτήσεις του χρήστη. Σε αυτήν την αντίληψη ενυπάρχει η λογική του σμήνους (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 150).

Το σμήνος πρόκειται για σχηματισμό αποτελούμενο από μονάδες, που κατέχουν κατά κανόνα στοιχειώδη εσωτερική οργάνωση και περιορισμένη ικανότητα δράσης. Μέσω των σχέσεων που αναπτύσσουν αυτές οι μονάδες μεταξύ τους, καταφέρνουν ένα αποτέλεσμα μεγαλύτερης κλίμακας από τη δική τους. Η απλότητα της κάθε μονάδας και η πολυπλοκότητα στις σχέσεις τους, εμφανίζουν εξαιρετική δυναμική στο σχηματισμό του σμήνους ο οποίος λειτουργεί χωρίς να περιέχει μηχανισμό

66

κεντρικής οργάνωσης και σχεδιασμό. Για την εφαρμογή της παραπάνω διαδικασίας δεν

απαιτούνται μορφολογικές καινοτομίες, μορφές που εκδηλώνουν την νέα επαυξημένη λειτουργικότητα των αντικειμένων. Αντιθέτως, οι τροποποιήσεις στα ήδη γνωστά τεχνήματα γίνονται με τη μορφή ανάμιξης ή επίστρωσης με το συμβατικό υλικό κατασκευής τους. Ο χαρακτηρισμός του αντικειμένου ως νέο οφείλεται στη νέα του ικανότητα πολλαπλότητας και μεταβλητότητας, παρά στην νέα του μορφή. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν είναι η μορφολογία του αντικειμένου, και κατ’ επέκταση του κτιρίου, ο στόχος, αλλά η εφαρμογή ψηφιακών τεχνολογιών. Ωστόσο, αν και η ψηφιακή τεχνολογία εγκαθίσταται στην ήδη υπάρχουσα μορφή, οι προδιαγραφές συγκρότησης της διατυπώνουν ως κύριο στόχο τους τη δυνατότητα μεταβολής της μορφής με τη χρήση και στον χρόνο (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ.150).

Με την ικανότητα τους να επικοινωνούν μεταξύ τους, να προσαρμόζονται και να «μαθαίνουν», τα τεχνήματα συμπεριφέρονται ως πολύπλοκα διαδραστικά συστήματα. Αυτή η πολυπλοκότητα τους μπορεί να αποδώσει αναδυόμενες συμπεριφορές και λειτουργικότητες. Λόγω της δυνατότητας για αναπροσαρμογή τους ως προς τη λειτουργία ή τον συνδυασμό τους, η συλλογική τους συμπεριφορά δεν παραμένει στατική αλλά εξελίσσεται.

Ο Παπαλεξόπουλος προκαλεί τον προβληματισμό σε σχέση με το αν απαιτείται να ενσωματωθούν αρχιτεκτονικές θεωρίες στις εφαρμογές τεχνημάτων περιρρέουσας υπολογιστικής ισχύος, έτσι ώστε να μπορέσουν να σχεδιάσουν τη χωροθέτηση των συλλογών τεχνημάτων. Το πρόγραμμα «Ambient Agoras» είχε ως προβληματισμό την διαμόρφωση ενός ενδιάμεσου χώρου σε ένα συνεργατικό κτίριο γραφείων, για την κοινωνική συνεύρεση των ατόμων που εργάζονται σε διαφορετικούς τομείς

67

και την ατομική πληροφόρηση για την παρουσία-απουσία συναδέλφων. Στόχος είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος συνεργασίας και επικοινωνίας μεταξύ των χρηστών για την υλοποίηση ενός υβριδικού «δημοσίου χώρου» ανάμεσα στους χώρους εργασίας. Ο χαρακτήρας αυτού του ενδιάμεσου χώρου διαμορφώνεται από το πνεύμα του τόπου (genius loci), που υπάρχει, αλλά τονίζεται, ενισχύεται, «επαυξάνεται» (augmented) (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 152). Η ομάδα σχεδίασης του «Ambient agoras», με υπεύθυνο τον Norbert Streitz, κρίνει απαραίτητη την αναφορά του θεωρητικού υπόβαθρου που ανέπτυξε ο Christopher Alexander, όσον αφορά τα patterns’ language, για να προσδιορίσουν τα μέρη στον χώρο που θα τοποθετηθούν τα αντικείμενα κατανεμημένης υπολογιστικής ευφυίας. Εν τέλει, θα αποδειχθεί αδύνατη η τοποθέτηση αυτών των στοιχείων χωρίς την συμμετοχή αρχιτεκτονικών θεωριών κατά τον σχεδιασμό του υπόβαθρου όπου αυτά θα τοποθετηθούν.

Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του χώρου τοποθέτησης των ψηφιακών στοιχείων τεχνολογίας θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση του ψηφιακού σχεδιασμού και του συνόλου λειτουργιών που μπορεί να παρέχει. «Η διάδραση με υπολογιστικά συστήματα συμβαίνει σε συγκεκριμένους χώρους -loci- με συγκεκριμένα γεγονότα να συμβαίνουν σε πολλαπλότητες συγκεκριμένων χώρων» (Bowers John, όπως αναγράφεται σε Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 153). Πρόκειται για μία νέα συνθήκη ύπαρξης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Η πρόταση τοποθέτησης στο χώρο και ταυτόχρονης συνεργασίας στοιχείων περιρρέουσας υπολογιστικής ευφυίας προσθέτει ένα νέο σχεδιαστικό παράδειγμα αρχιτεκτονικής. Η λειτουργικότητα του χώρου έχει ικανότητα συνεχούς μεταβολής μέσω της πιθανής επαναπρογραμμάτισης των επιμέρους στοιχείων και των μεταξύ τους συνδέσεων. Πρόκειται για

68

συνδέσεις όχι σταθερές στο χρόνο. Οι σχηματισμοί τους μπορούν να μεταβληθούν ή ακόμα να συνδεθούν και με άλλους σχηματισμούς στοιχείων που βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία. Το σύνολο αυτών των στοιχείων σχετίζεται αλλά δεν ταυτίζεται με την τοπικότητα που το υποδέχεται (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 155). Τα στοιχεία αυτά έχουν τη θέση τους σε αυτόν τον τόπο και δεν μπορούν να εννοηθούν αλλού, η αξία τους όμως ορίζεται από τις διασυνδέσεις με άλλα στοιχεία είτε σε αυτόν είτε σε άλλον τόπο.

ΠλήθοςΜέσω της έννοιας του σμήνους, εισάγεται το ψηφιακό

παράδειγμα στην αρχιτεκτονική. Πρόκειται για στοιχεία τοποθετημένα στο χώρο που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους για την παραγωγή μιας αναδυόμενης μέσα από τη συνεργασία τοπικοτήτων συνολικής συμπεριφοράς (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 156). Η βιοτεχνική έννοια τους σμήνους συμβάλλει στην θεωρητική προσέγγιση του Παπαλεξόπουλου έως ένα βαθμό, στην οργάνωση του αρχιτεκτονικού έργου ως μεμονωμένου αντικειμένου και στην αναζήτηση μιας ολότητας που να ορίζει τη μορφογένεση του. Σε αυτήν την περίπτωση η μορφή του αρχιτεκτονήματος θα έχει την μορφή του σμήνους, με τις δύο να μεταβάλλονται στο χρόνο. Ο Παπαλεξόπουλος δημιουργεί έναν προβληματισμό σχετικά με την περίπτωση που το σμήνος αποτελείται από διασυνδεδεμένες τοπικότητες, άρα πολύπλοκες οντότητες. Πως αυτές θα οριστούν με «απλούς κανόνες» όπως ορίζονται και τα στοιχεία του σμήνους και αν θα χρειαστεί κατά τη διάδραση αυτών των τοπικοτήτων να υπάρχει ένας προκαθορισμένος στόχος;

Η απάντηση σε αυτόν τον προβληματισμό μπορεί να προκύψει αν αντικαταστήσουμε την βιοτεχνική έννοια του

69

σμήνους με την προαναφερθείσα πολιτική έννοια του πλήθους. Είναι θεμιτό τα επιμέρους στοιχεία του σμήνους να έχουν τη δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης και την επιλογή να φέρουν εις πέρας έναν κοινό στόχο. Πρόκειται για μοναδικότητες που επικοινωνούν για τη δημιουργία κοινών τόπων (Παπαλεξόπουλος, 2008). Οι τοπικότητες συναντώνται κατά τη δημιουργία ενός κοινού τόπου μέσω επικοινωνίας και συνεργασίας τους, χωρίς να αλλοιώνονται τα χαρακτηριστικά της μοναδικότητας τους. Η μοναδικότητα εξακολουθεί να υπάρχει ως κοινωνική διευθέτηση του τοπικού (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 157). Μέσω της παραγωγής κοινών τόπων υπάρχει και η πιθανότητα εμφάνισης δομής με αυστηρούς κανόνες και λειτουργίες ή και στην πιθανή διάλυσης της, ως συνέπεια του αυτοοργανωτικού χαρακτήρα των μονάδων. Πάντα θα υπάρχει το ενδεχόμενο να υπάρχουν τάσεις υπερίσχυσης μίας κεντρικής άποψης που θα επιβάλλει στο τοπικό μια συνολική μορφή οργάνωσης, ή από την άλλη μπορεί να κατακερματιστεί το σύνολο σε επιμέρους ατομικότητες. Ο Παπαλεξόπουλος αναφέρει ότι αυτό που τείνει να αποκλειστεί σήμερα λόγω του ελέγχου είναι η πολλαπλότητα, όχι όμως αυτή εντός επαναπροσδιορισμένων ορίων, αλλά αυτή που θα είχε τη δυνατότητα να παράγει μέσω διαδράσεων κοινωνικούς χώρους που εναντιώνονται τόσο στην διάλυση όσο και στον καθορισμό ορίων εντός των οποίων γίνεται αποδεκτή η άσκηση της ιδιαιτερότητας (Παπαλεξόπουλος, 2008). Οι C. High και M. Hardt αναφέρουν ότι η αλλαγή που εμφανίζεται στην σημερινή μεταβατική περίοδο, είναι η σχέση ανάμεσα στους ιδιωτικούς και στους δημόσιους χώρους. Παρατηρείται έλεγχος τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο χώρο που οδηγεί σε μία τάση ομογενοποίησης και των δύο.

Με την αντικατάσταση των όρων ταυτότητα/διαφορά με τους όρους μοναδικότητα/κοινότητα (commonality),

70

το αρνητικό πρόσημο της έντασης που προκαλούν οι επιβαλλόμενες, από καθολικά οργανωμένες και κατανεμημένες παγκόσμιες δραστηριότητες, τοπικότητες, για την συγκρότηση της ταυτότητας τους και της ταυτόχρονης διάσπασης της στις δέσμες δικτύων που συμμετέχουν, αντιστρέφεται. Αν θεωρηθεί ότι οι μοναδικότητες και όχι οι ταυτότητες επικοινωνούν με στόχο την δημιουργία κοινών τόπων που οι ίδιες έχουν ορίσει, το πρόσημο μπορεί να μετατραπεί σε θετικό.

Με την αντιστοίχιση του τοπικισμού με τις μοναδικότητες των τόπων, και τον όρο ψηφιακό με τη δημιουργία κοινών τόπων, προκύπτουν δύο είδη παρεμβάσεων. Η πρώτη αφορά τον σχεδιασμό κάθε τοπικής επέμβασης και αναζητά στο εσωτερικό της περιοχές και χαρακτηριστικά μεταβλητότητας που επιτρέπουν την σύνδεση με άλλες τοπικότητες. Η δεύτερη αφορά την ένταξη του σμήνους των μικρό-αρχιτεκτονικών που συνδυάζονται μεταξύ τους και ταυτόχρονα αλληλοεπιδρούν με το περιβάλλον τους (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 158). Οι μικρο-αρχιτεκτονικές σχεδιάζονται σε σχέση με τον τόπο που βρίσκονται και με τα δίκτυα που τις συνδέουν, αποτελώντας καταλύτες κοινωνικών συλλογικοτήτων που διαμορφώνονται και από την απομακρυσμένη σχέση τους. Ο Παπαλεξόπουλος ονομάζει το πρώτο είδος παρεμβάσεων ανοιχτό τοπικό και το δεύτερο διασυνδεδεμένο αστικό.

Μικρό- αρχιτεκτονικές σμήνουςΤο παράδειγμα των μικρό-αρχιτεκτονικών σμήνους

αποτελεί μία αφαιρετική χωρική πρόταση με ένταξη της θεωρητικής ανάλυσης των παραπάνω. Ο τόπος που μπορεί να υποδεχτεί αυτές τις επεμβάσεις είναι η περιοχή ανάμεσα στο ιστορικό κέντρο της πόλης και στην περιφέρεια της. Το κέντρο είναι η αρχή των καρτεσιανών της πόλης, έχει ένα σταθερό στο

71

χρόνο νόημα, παρουσιάζει την ταυτότητα της πόλης στον διεθνή χώρο. Αντίθετα στην περιφέρεια το κάθε κτίριο αναζητά τη δική του ταυτότητα και έχει ως στόχο να αναδειχθεί από τον περίγυρο ως αυτόνομη, διακριτή οντότητα. Αυτό απελευθερωμένο από την ιστορικότητα, δεν εντάσσεται στα όρια του τόπου και η σημασία του μπορεί να μεταβληθεί στο χρόνο.

Το τμήμα ανάμεσα στην απόλυτη ταυτότητα και την πολλαπλή ιδιαιτερότητα, είναι η «υπόλοιπη» πόλη που δεν έχει ακριβή χαρακτηριστικά ή περιγραφή, το τμήμα της πόλης που έχει την περισσότερη ανάγκη για επεμβάσεις. Η «πόλη της πολυκατοικίας» διαθέτει εσωτερική οργάνωση και ευελιξία, και δίνει τη δυνατότητα για χιλιάδες μικροεπεμβάσεις, αλλαγές λειτουργιών, προσθήκες, επεκτάσεις, αφαιρέσεις, κατεδαφίσεις, ανανεώσεις. «Τα πάντα συμβαίνουν σε έναν ιστό που ήδη υπάρχει, έχει δηλαδή μνήμη, ενώ ταυτόχρονα μεταλλάσσεται με συνεχείς μικροτροποποιήσεις» (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 159). Αυτός ο ενδιάμεσος χώρος είναι στην πραγματικότητα ο χώρος με την μεγαλύτερη δυνατή πολυπλοκότητα, τα παράδοξα, το τοπικό, από όπου είναι εφικτό να αντληθούν σκέψεις και προτάσεις για μια αρχιτεκτονική ελαφρώς εκτός ισορροπίας (Παπαλεξόπουλος, 2008). Η αρχιτεκτονική αυτή δεν μπορεί να προσδιοριστεί από τη μορφή, όπως στην περίπτωση του ιστορικού κέντρου ή στην δημιουργική προσωπική έκφραση του δημιουργού της, όπως στην περίπτωση της περιφέρειας. Πρόκειται για μία αρχιτεκτονική που διαφεύγει από αυτές τις προσεγγίσεις για να κινηθεί κοντά στις μεταβολές του κοινωνικού υπερβαίνοντας τα όρια μιας ιδεολογικής σύμβασης ή του προσεταιρισμού ενός κοινού. «Η αρχιτεκτονική οπισθοχωρεί για να στεγάσει την πολλαπλότητα. Η, καλύτερα, να στεγάσει το πλήθος στην κίνηση και την μεταβολή του. Αναζητά την πραγματική στέγαση του πλήθους» (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 159).

72

Η σχεδιαστική πρόταση «Μικρο-αρχιτεκτονικές σμήνους» την περίοδο 2003-2008, αφορά την ανάπτυξη σκέψεων σχετικά με ένα σύνολο παρεμβάσεων συσχετισμένων μεταξύ τους, στον αστικό χώρο της Αθήνας όπως αυτό διαμορφώνεται από τις πολυκατοικίες. Οι μονάδες μικρο-αρχιτεκτονικής, εμπεριεχομένης συλλογικότητας, «περίπου αντικείμενα» μεταβαλλόμενης ταυτότητας, εντάσσονται στην πόλη δίνοντας της νέο περιεχόμενο. Αυτές συνδέουν το φυσικό με το ψηφιακό δίνοντας βάση σε ένα διαδραστικό περιβάλλον που αποδίδεται με τη βοήθεια παραμετρικών εργαλείων. Χωρικά τοποθετούνται ανάμεσα σε πολυκατοικίες, αλλάζοντας μορφή ανάλογα με τη δυνατή θέση αγκύρωσης στα υπάρχοντα κτίρια και τροποποιούνται ανάλογα με τους στόχους που έχει η τοπική συλλογικότητα που τις ενεργοποιεί.

«Το ουτοπικό στοιχείο μπορεί να βρίσκεται στην αντίθεση στις μεγάλες επεμβάσεις, υπέρ μιας πολλαπλότητας μικρών, υπερτοπικά διασυνδεδεμένων και μεταβαλλόμενων μικρο-αρχιτεκτονικών, που προσφέρονται στις συλλογικότητες που τις εφευρίσκουν, τις χειρίζονται και τις μεταβάλλουν όταν και με όποιον τρόπο αυτές θελήσουν» (Παπαλεξόπουλος, 2008. σελ. 205).

73

Εικόνα 25: Δ. Παπαλεξόπουλος, Rationale

Εικόνα 26: Δ. Παπαλεξόπουλος, swarm micro-architectures, What if...

Εικόνα 27: Δ. Παπαλεξόπουλος, swarm micro-architectures, Design

74

Εικόνα 28: Δ. Παπαλεξόπουλος, swarm micro-architectures, Structure

Εικόνα 29: Δ. Παπαλεξόπουλος, swarmmicro-architectures, Reference

Εικόνα 30: Δ. Παπαλεξόπουλος, swarm micro-architectures, Multiple

75

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΕΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ

76

Στην κοινωνική κατοικία αναφέρεται ο Σταυρίδης στο βιβλίο «Κοινός χώρος, η πόλη ως τόπος των κοινών» στο κεφάλαιο με θέμα την στέγαση και τις πρακτικές μοιράσματος στην πόλη. Ο Σταυρίδης τονίζει ότι, πέρα από το γεγονός ότι σε μία τέτοιου είδους μορφή κατοίκησης παρέχονται υπηρεσίες από την κυβέρνηση ή από μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς σε ανθρώπους με χαμηλό εισόδημα, θα πρέπει οι εν λόγω κατοικίες να διαμορφώνονται από ποιότητες που περιγράφονται από λογικές πρόνοιας και όχι προσδοκιών κέρδους (Σταυρίδης, 2018).

«Η κοινωνική κατοικία επανεπινοήθηκε ως αντικείμενο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μετά τις οραματικές διακηρύξεις του μοντέρνου κινήματος που συμπεριέλαβε μέριμνα για τον κοινό χώρο των κατοίκων.» (Σταυρίδης, 2018, σελ. 150). Ο κοινός χώρος την εποχή του μοντέρνου νοείται ως ο χώρος κοινής χρήσης μεταξύ των κατοίκων. Παρόλες τις πραγματιστικές και ουτοπικές διαστάσεις των επεμβάσεων εκείνης της εποχής, δημιουργήθηκε για πρώτη φορά η πεποίθηση ότι ο αστικός χώρος δύναται να διαμορφώσει ενεργά μία νέα κοινωνία. (Σταυρίδης, 2018).

Η ανάγκη για προσιτά σπίτια και η επίδραση των μοντερνιστικών ιδεών στην κοινή γνώμη ήταν καθοριστικοί παράγοντες που συνέβαλαν στη συζήτηση για το πρόβλημα της στέγασης, κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (1919- 1933) (Σταυρίδης, 2018, σελ. 151). Τα περισσότερα σχέδια κοινωνικής κατοικίας, που εκπονήθηκαν την εποχή εκείνη, εντοπίστηκαν στην περιφέρεια των μεγάλων πόλεων, λόγω της πρόθεσης για ευημερία που χαρακτήριζε την εποχή. Τεράστια επιρροή υπήρξε επίσης από το βρετανικό κίνημα των κηπουπόλεων. Έτσι οι άνθρωποι θα μοιράζονταν εγκαταστάσεις και εξωτερικούς χώρους, οι οποίοι ωστόσο δεν είχαν καμία σύνδεση με το δίκτυο δημόσιων χώρων και κτιρίων της πόλης.

Επιπροσθέτως ένα στοιχείο που εντάσσεται στον

77

σχεδιασμό των κατοικιών κατά την περίοδο του μοντερνισμού, είναι η ιδέα του ελάχιστου καταλύματος. Η ανάγκη μείωσης κόστους και η ανάπτυξη τεχνικών κατασκευής βασισμένες στην τυποποίηση και την ταχύτητα, μειώνουν τον χώρο μονάδων κατοικίας. Το γεγονός αυτό οδήγησε στη μεταφορά κάποιων λειτουργιών του σπιτιού σε κοινοτικές εγκαταστάσεις στα κτίρια (όπως για παράδειγμα αναψυχή, πλυντήρια, φροντίδα παιδιών και κουζίνες). (Σταυρίδης, 2018)

Τέλος, ο Σταυρίδης τονίζει την ανάγκη πέρα από τον προσανατολισμό προς τα κοινωνικά ήθη και την ανάπτυξη κοινοτικών δεσμών μεταξύ των κατοίκων, που συνδέθηκε με διάφορες αρχιτεκτονικές προτάσεις, αυτό που σε όλες τις περιπτώσεις φαίνεται κρίσιμο, είναι η έλλειψη ενεργητικής συμμετοχής των κατοίκων. Για αυτό το λόγο προτείνει τη συμμετοχή των ατόμων στην επινόηση αρχιτεκτονικής λύσης ή στον μετασχηματισμό των κοινών χώρων. Μέσα από τη χρήση και τις συλλογικές μορφές ιδιοποίησης.

ΠαράδειγμαΑπό τους θεωρητικούς προβληματισμούς, αλλά και από τις

θεωρητικές πρακτικές που παρουσιάζονται παραπάνω, κρίναμε απαραίτητη την ανάλυση ενός υλοποιημένου παραδείγματος βάση αυτών. Σε ποιο βαθμό ένα κτίριο σήμερα μπορεί να ενσωματώνει την παραπάνω θεωρία και ποια είναι τα κριτήρια που δημιουργούνται σε αρχιτεκτονικό επίπεδο από τις παραπάνω θεωρήσεις;

Το κτίριο που περιγράφεται στην παρούσα ερευνητική εργασία είναι το Edificio 111 στην Terrassa της Βαρκελώνης, από τους Ricardo Flores και Eva Prats. Αρχικά, το παράδειγμα που θα αναλύσουμε είναι μία κοινωνική κατοικία που η κατασκευή της ολοκληρώθηκε το 2011. Η έκταση οικοπέδου είναι 12.687

78

τετραγωνικά μέτρα και μετά από συμμετοχή σε διαγωνισμό επιλέχθηκε για ανέγερση. Το έργο τιμήθηκε με πολυάριθμες διακρίσεις από την ολοκλήρωση του σχεδιασμού του μέχρι και την υλοποίησή του.

Πρωτίστως, πρόκειται για ένα κτήριο που σε κάτοψη έχει σχήμα Π όπου στον κενό χώρου του περιέχει έναν κεντρικό χώρο ο οποίος έχει και καθοριστικό ρόλο στο έργο. Ο χώρος αυτός προσδίδει περιβαλλοντικά και κοινωνικά στοιχεία ένταξης στο περιβάλλον. Το κτιριολογικό του πρόγραμμα περιλαμβάνει 107 διαμερίσματα περίπου 70 τετραγωνικών μέτρων το καθένα, τέσσερα εμπορικά καταστήματα και 111 θέσεις υπόγειου parking για τους κατοίκους. Οι σχεδιαστικές πρακτικές που χρησιμοποιήκαν για να στεγαστεί ένα «πλήθος μοναδικοτήτων», αλλά και η δημιουργία κοινών χώρων στο εν λόγω έργο παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον.

Οι αρχιτέκτονες στην προσπάθεια τους να αναλύσουν το έργο τους χρησιμοποιούν έννοιες που το περιγράφουν όπως «οικειότητα» και «κοινωνική δομή». Οι χώροι πράγματι εμπεριέχουν αυτά τα στοιχεία καθώς θα δούμε στον σχεδιασμό του εν λόγω κτιρίου παραμέτρους που το αποδεικνύουν. Τα λόγια των αρχιτεκτόνων με δική μας μετάφραση έχουν ως εξής:

«Το κτίριο 111 στην Βαρκελώνη, εξετάζει και πειραματίζεται με την ιδέα της προώθησης της επικοινωνίας, των σχέσεων μεταξύ των κατοίκων και της οικειοποίησης, ώστε η γειτονιά να δρα ως μία κοινωνική δομή μέσα σε μία κοινωνία, αποτρέποντας την απομόνωση και την ατομικότητα. Ο κεντρικός χώρος της σχεδιαστικής πρότασης είναι ένας μεγάλος κενός αύλειος χώρος, όπου περιέχει τρία δέντρα και ένα σιντριβάνι, περιβαλλόμενα από τα μπαλκόνια και τις αυλές των κατοίκων. Τα μπαλκόνια και

79

οι αυλές προσφέρουν στους κάτοικους την δυνατότητα της κοινωνικοποίησης μεταξύ τους. Το αίθριο αποτελεί μία πλατφόρμα για κοινωνικές συγκεντρώσεις όπου μαζεύονται άνθρωποι με διαφορετικές κουλτούρες και αλληλεπιδρούν. Στο αίθριο καταλήγει κανείς διερχόμενος από έναν μεγάλο εξωτερικό τοίχο ο οποίος καθορίζει την όψη του κτιρίου από τον δρόμο. Η διαδρομή από το δρόμο προς τα διαμερίσματα, όπου περνάει από αυτό το μεγάλο αίθριο, διαμορφώνεται από μια ακολουθία κλιμάκων, μεταβαίνοντας κλιμακωτά από τους πιο ανοιχτούς και δημόσιους χώρους στην ιδιωτικότητα του σπιτιού. Για να εμπλουτιστεί η διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, τα κλεισίματα είναι θολά και πτυσσόμενα και έτσι συνδυάζονται και τα δύο άκρα (ιδιωτικού και δημοσίου). Από το ένα άκρο στο άλλο, από το δωμάτιο στο δρόμο, η διαδρομή ποικίλλει συνεχώς. Οι οικογενειακοί χαιρετισμοί αναμιγνύονται με εκείνους των γειτόνων τους στο αίθριο, καθιστώντας τον χώρο επέκταση της «εστίας», κάπου όπου φίλοι και γνωστοί μπορούν να μοιραστούν την καθημερινή τους ζωή. Οι μητέρες μπορούν να αφήσουν τα παιδιά τους να παίζουν στο αίθριο χωρίς να ανησυχούν, οι γείτονες βοηθούν ο ένας τον άλλον, οι άνθρωποι ξεκινούν να επισκέπτονται όλα αυτά επιβεβαιώνουν ότι η αρχιτεκτονική μπορεί να χτίσει εμπιστοσύνη, δημιουργώντας ένα κομμάτι της πόλης που ενθαρρύνει τον πολιτισμό της κοινωνικότητας.»

Πρώτα, όσον αφορά την κλίμακα της αστικής επέμβασης, το κτίριο 111 βρίσκεται στην ανατολική άκρη της Terrassa της Βαρκελώνης. Η γειτνίαση με ένα φυσικό πάρκο το χωρίζει από

80

τον επόμενο αστικό πυρήνα. Το αποτέλεσμα του σχεδιασμού της κατοικίας, είναι μέρος ενός σχεδίου που εκπονήθηκε από τον Manuel de Solà-Morales στο οποίο προέβλεψε μια σειρά κτιρίων τα οποία παρουσιάζουν μετάβαση από την αστικότητα στην έναρξη του φυσικού τοπίου. Έτσι στο επίπεδο του εδάφους στο κέντρο τοι οικοπέδου που τοποθετήθηκε ο αύλειος χώρος αποτελεί καθοριστικό μέρος της σύνθεσης, τόσο περιβαλλοντικά, όσο και κοινωνικά. Η σχεδιαστική κίνηση του κεντρικού αύλειου χώρου, μεταφράζεται ως ενδιάμεσο στοιχείο μεταξύ πόλης και τοπίου, και με τη σειρά του επιλύει και τη διαδοχική κίνηση μεταξύ δρόμου και διαμερίσματος, προσπαθώντας να διαλύσει τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Η αναγκαστική διέλευση από το κέντρο του οικοπέδου προς τη μονάδα διαμερίσματος,

Επιπλέον, όσον αφορά την ανάλυση της κάτοψης στην κλίμακα ενός διαμερίσματος,

παρατηρείται ότι οι μόνοι χώροι που εμφανίζουν κλειστότητα ώστε να αποκτήσουν την ποιότητα του ιδιωτικού είναι τα μπάνια και τα υπνοδωμάτια. Οι χώροι είναι τοποθετημένοι στις εξωτερικές όψεις του κτιρίου, προσδίδοντάς τους περισσότερη ιδιωτικότητα. Το γεγονός λοιπόν ότι το υπόλοιπο του διαμερίσματος έχει χαρακτηριστικά «ανοικτής» κάτοψης, προσδίδει στον χώρο του διαμερίσματος χαρακτηριστικά μη ιεραρχημένου χώρου και ελευθερίας κίνησης στο περιεχόμενό του. Έτσι δεν γίνεται για παράδειγμα έμφυλος διαχωρισμός στο διαμέρισμα και το κτίριο αποκτάει ένα ακόμα χαρακτηριστικό ισότητας. Η εκτέλεση καθημερινών εργασιών του μαγειρέματος, του πλυσίματος και του σιδερώματος, κατά αυτόν τον τρόπο έχουν μία πιο συλλογική μορφή, προσκαλώντας τους συγκάτοικους- μέλη οικογένειας, να συμμετάσχουν σε αυτές τις εργασίες. Η λειτουργία ενός επίπλου στην είσοδο λειτουργεί από τη μία του όψη ως βοηθητικό έπιπλο για την υποδοχή. Παρά το γεγονός ότι το σπίτι είναι μικρό,

81

περίπου 60 τετραγωνικά μέτρα, είναι απαραίτητο να υπάρχει η δυνατότητα επίσκεψης φίλων, γνωστών ή συγγενών. Από την άλλη μεριά το έπιπλο λειτουργεί ως μέρος που γίνονται οι καθημερινές εργασίες για το νοικοκυριό. Οι ίδιοι χώροι συντήρησης ενός νοικοκυριού, γίνονται κοινωνικοί χώροι του σπιτιού όταν έρχονται οι επισκέπτες.

Παράλληλα, στην περίπτωση που οι διαστάσεις του εσωτερικού του διαμερίσματος δεν είναι επαρκείς, το έργο προτείνει επέκταση αυτών των σπιτιών σε βεράντες, μπαλκόνια, λόμπι ισογείου και πλατεία πρόσβασης. Αυτή η σειρά ενδιάμεσων χώρων κάνουν το σπίτι να μην περιορίζεται μόνο στον εσωτερικό χώρο του ίδιου, αλλά εκτείνεται πολύ πέρα από την εσωτερική του επιφάνεια.

Τα διαμερίσματα έχουν το στοιχείο της διαμπερότητας, και είναι φωτεινά, πράγμα που εκτός ότι προσφέρει άνεση στη διαμονή σε αυτά, παράλληλα επιτρέπει την είσοδο των κοινών αγαθών όπως ο αέρας και ο ήλιος στο περιεχόμενο του κτιρίου.

ΒιωσιμότηταΌσον αφορά την βιωσιμότητα του κτιρίου, το κάθε

διαμέρισμα όπως γράφτηκε και παραπάνω είναι ευάερο και ευήλιο, ενώ έχουν τοποθετηθεί και περσίδες για τον καλύτερο έλεγχο της οπτικής και θερμικής άνεσης στους κατοίκους. Το έργο δίνει ιδιαίτερη προσοχή στο να δώσει φυσικό φωτισμό στον υπόγειο χώρο στάθμευσης. Αυτό επιτυγχάνεται με κενά στην κεντρική πλατεία που αποκαλύπτουν τις κεκλιμένες ράμπες. Οι τρεις ακακίες φυτεύονται στο χαμηλότερο επίπεδο του κτηρίου, δηλαδή στο ύψος του υπογείου και από εκεί ανεβαίνουν στο επίπεδο της πλατείας, συνδέοντας ολόκληρο το τμήμα. Αυτή η κεντρική ανασκαφή θέτει το κτίριο και τους γείτονες σε άμεση σχέση με το τοπίο και την ισχυρή τοπογραφία του.

82

ΌψειςΟι υφές του τόπου όπου βρίσκεται αυτό το κτίριο, που

χαρακτηρίζεται από ένα τοπίο από πεύκα, επηρέασαν την σχεδιαστική απόφαση για την μορφή των προσόψεων. Έτσι το αποτέλεσμα είναι οι όψεις να αποτελούνται από παιχνίδι σκιών και υφών. Το φως, σταματώντας σε αυτές τις κοιλότητες και τα ανάγλυφα, παράγει μια συνέχεια με το γύρω τοπίο. Επειδή βρίσκεται σε μια ανοιχτή περιοχή στο τέλος της πόλης, λήφθηκε υπόψιν κατά τον σχεδιασμό των προσόψεων να ανταποκρίνονται σε διαφορετικές αποστάσεις προβολής: Από μακριά, με ανάγλυφα που αντιμετωπίζουν το κτίριο ως μονάδα, χωρίς να καταδεικνύει το μέγεθος που έχει πραγματικά αυτή η κατασκευή και από κοντά, προτείνοντας μια συνενοχή με όποιον πλησιάζει και την αγγίζει, δημιουργώντας δηλαδή μία εμπειρία αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με το κτίριο. Το τελικό αποτέλεσμα της διαμορφωμένης πρόσοψης περιγράφεται από έναν ρυθμό που διευκολύνει τον διάλογο μεταξύ του κτιρίου με το τοπίο που το περιβάλλει, και παράλληλα με τον περαστικό ή τον κάτοικο του κτιρίου.

Στοιχεία πλήθους στο κτίριοΑρχικά οι ροές κίνησης που προτείνει το συγκεκριμένο

project για τους κατοίκους χαρακτηρίζονται από ρευστότητα. Στον δημόσιο χώρο, στο ισόγειο παρατηρείται ελευθερία κίνησης και χώροι στάσης οι οποίοι προκύπτουν από την κατασκευή του κτιρίου, τοποθετημένοι σε σημεία που το άτομο δεν περιμένει ότι θα συναντήσει. Ο χώρος δεν περιέχει σημειωτικές σημάνσεις που να δηλώνουν το πώς ένας τέτοιος χώρος χρησιμοποιείται, έτσι, η αλλαγή των χρήσεων σε έναν χώρο μπορεί να είναι καθημερινότητα. Δεν επιβάλλονται αλλαγές στην κίνηση, απλά ο χώρος από μόνος του προσφέρει τη δυνατότητα να συμβαίνουν

83

διαφορετικές καταστάσεις. Η οπτική επαφή με τον γείτονα προσφέρει τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης, ενώ παράλληλα η ιδιωτικότητα στους χώρους διημέρευσης, έρχεται να τονίσει την ύπαρξη της μοναδικότητας του ατόμου το οποίο ανήκει στο υποκείμενο του πλήθους. Επιπροσθέτως, με βάση τις θεωρήσεις του Κοτιώνη, το στοιχείο της απόδρασης γίνεται φανερό στη σύνθεση του παραδείγματος που εξετάζουμε, καθώς η έννοια αυτή εμφανίζεται τόσο στην κλίμακα των μονάδων του διαμερίσματος (μέσω των μπαλκονιών που προσφέρουν την ευκαιρία σύνδεσης με το πλήθος), όσο και στην κλίμακα του συνόλου του κτιρίου, το οποίο παρουσιάζει μία κλειστή μορφή. Η απόδραση από το οικόπεδο θα λέγαμε ότι γίνεται η σύνδεση με τον εξωτερικό κόσμο. Επιπλέον το γεγονός της επιτρεπόμενης μεταφοράς του διαμερίσματος τόσο στα μπαλκόνια όσο και στο κεντρικό αίθριο, παρουσιάζει το στοιχείο του εφήμερου και της μετακίνησης. Ο κάτοικος δύναται να μεταφέρει την καθημερινότητά του έξω από το κλειστό κουτί ενός διαμερίσματος, μεταφέροντας την «αχυρόμπαλα» του και διαμένοντας όπου εκείνος θελήσει.

Αναφερόμενοι στην έννοια της διατομικότητας θα μπορούσαμε να πούμε ότι η προσπάθεια της σύνδεσης και αλληλεπίδρασης των υποκειμένων που προσφέρει το συγκεκριμένο κτίριο, μέσω των κοινών χώρων, δύναται να καθιστά τους κατοίκους πιο ενεργούς. Εν συνεχεία το ίδιο το κτίριο, μέσα από την ρευστότητα της κάτοψης, των ανάγλυφων όψεων, και των κοινόχρηστων χώρων, συνομιλεί με τον κάτοικο, εγείροντας την φαντασία του για νέες εμπειρίες.

84

Εικόνα 31: Edificio 111, Flores & Prats, 2011

85

Εικόνα 32: Edificio 111, Flores & Prats, 2011

Εικόνα 33: Edificio 111, Flores & Prats, 2011

86

Εικόνα 34: Edificio 111, Flores & Prats, 2011

87

Εικόνα 35: Edificio 111, Flores & Prats, 2011

88

Εικόνα 36: Edificio 111, Flores & Prats, 2011

89

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

90

Η περιγραφή του σύγχρονου υποκειμένου παρουσιάζει ένα θολό χαρακτήρα, καθώς αναδύεται ολοένα και περισσότερο η αντίληψη του μετασχηματισμού της υποκειμενικότητας. Η αυτοθεμελίωση πλέον έρχεται σε ρήξη με τα σημερινά δεδομένα, λόγω των ραγδαίων εξελίξεων στην καθημερινότητα του ανθρώπου από τις αρχές του 20ού αιώνα. Ο άξονας που επιλέχθηκε να κατευθυνθεί η εν λόγω εργασία, βασίζεται σε θεωρήσεις που είναι χρήσιμο να αναφέρονται σε κάθε είδους επιστήμη και πόσο μάλλον στην δημιουργία χώρων που η επαφή με την καθημερινότητα του ατόμου είναι προφανής. Ως υποκατηγορία θεωρήσεων της διατομικότητας, έρχονται οι θεωρήσεις του πλήθους να προσφέρουν μία οπτική ύπαρξης του σύγχρονου ανθρώπου, που ζει κάτω από τη σφαίρα της παγκοσμιοποίησης και που οι ανάγκες του αλλάζουν ριζικά. Αυτή η αμφίδρομη σχέση της αλληλεπίδρασης των ατόμων και του καθορισμού των χαρακτηριστικών του, πιθανώς να προβληματίσει στο μέλλον και να καθιστά τρόπον τινά μελλοντικές έρευνες για το υποκείμενο. Με την ανάλυση του υποκειμένου μέσω της θεώρησης του «πλήθους» που εμφανίζεται σε γραπτά κείμενα του Virno, ανοίγουν νέες κατευθύνσεις για την ανθρωπότητα. Το άτομο δεν μένει ανεπηρέαστο από τα υπόλοιπα υποκείμενα, ενώ παράλληλα κατέχει τη δική του θέση σε ένα σύνολο ατόμων. Η έννοια του πλήθους δεν είναι η μόνη κατεύθυνση που μπορεί να πάρει η έννοια της διατομικότητας. Επίσης, η θεώρηση αυτή δεν αποτελεί μία ουτοπία, ούτε ταυτίζεται με νοσταλγικές διαθέσεις του παρελθόντος, αλλά τοποθετείται στο παρόν, ως πρόταση και προβληματισμός στην υφιστάμενη κατάσταση. Με την τεχνολογική ανάπτυξη που διανύουμε, όπως είδαμε και στα ψηφιακά κοινά, επιτρέπεται η αμεσότερη διάδοση πληροφορίας και εμφανίζονται διατοπικές σχέσεις. Η ανάδυση των κοινών ως χαρακτηριστικό της εποχής

91

είναι μία παράμετρος που επηρεάζει ολοένα και περισσότερο τη σύσταση μίας κοινωνίας. Οι κοινότητες και οι συλλογικότητες έρχονται να αντικαταστήσουν τη μονάδα και τα αποτελέσματα αυτών πολλές φορές ξεπερνούν το αναμενόμενο. Έτσι η δημιουργία χώρων για το υποκείμενο του πλήθους είναι η κατεύθυνση που εξέτασε η παρούσα εργασία. Αρχικά, μέσω των κοινών χώρων οι οποίοι δημιουργούνται μέσω της διαδικασίας του μοιράσματος, δύναται να παραχθούν νέες ποιότητες στη σύγχρονη μεγαλούπολη. Ο Σταύρος Σταυρίδης μίλησε για τους κοινούς χώρους οι οποίοι δεν εξαρτώνται και δεν ελέγχονται από καμία υπερισχύουσα αρχή, ενώ παράλληλα γίνεται σαφής διαχωρισμός από τους ιδιωτικούς και τους δημόσιους χώρους. Στο πεδίο της αρχιτεκτονικης, ένας χώρος που προσλαμβάνει το διαφορετικό ως δεδομένο και μέσω αυτού προσπαθεί να δημιουργήσει καταστάσεις και αλληλεπιδράσεις, αποτελεί θεμέλιο για την λεγόμενη αρχιτεκτονική του πλήθους. Η παραπάνω προβληματική εμφανίζεται σε γραπτά κείμενα και σχέδια του Ζήση Κοτιώνη ο οποίος παρουσίασε τις δικές του προτάσεις για το ζήτημα αυτό. Η απόδοση από τη θεωρία στην πρακτική της αρχιτεκτονικής τον οδήγησε σε δομές που διαφοροποιούνται σε πολλά σημεία από την σύγχρονη πολυκατοικία. Η ένταξη του κοινού στις προτάσεις αυτές καθίσταται κεντρικός άξονας πρόσληψής τους. Παράλληλα φαίνεται ο προβληματισμός του σχετικά με την ανάδειξη της μονάδας σε ένα συλλογικό πλαίσιο, καθώς στις πληθοδομές η μία μονάδα φέρει την άλλη ενώ ταυτόχρονα διακρίνεται μία αντίληψη της ανάρθρωτης σωρού. Κατόπιν ο Παπαλεξόπουλος εντάσσοντας τον ψηφιακό παράγοντα στον προβληματισμό της δημιουργίας δομών του πλήθους, προσθέτει τον παράγοντα της διάδρασης. Ο χρόνος λειτουργεί ως παράγοντας στη δημιουργία κοινών χώρων. Έτσι πλέον μπορούμε να μιλάμε για την ανάδυση μίας αρχιτεκτονικής

92

περισσότερο διαδραστικής. Η αρχιτεκτονική σμήνους μπορεί να δημιουργήσει μέσω πολλών παραμέτρων, που αλλάζουν στη διάρκεια του χρόνου, έναν νέο αναδυόμενο κοινό χώρο. Ωστόσο, το παραπάνω παράδειγμα πρακτικής δεν έχει δοκιμαστεί σε διάρκεια χρόνου για τα αποτελέσματα που προσφέρει, και έτσι αναμένεται αν οι πρακτικές αυτές θα εδραιωθούν. Τέλος, εξετάστηκε σε ποιον βαθμό ένα αρχιτεκτόνημα μπορεί να ενέχει τις παραπάνω θεωρήσεις. Το είδος κατοίκησης που εξετάστηκε και που η εν λόγω εργασία προτείνει για την καλύτερη σύλληψη των θεωριών του πλήθους, είναι η κοινωνική κατοικία. Η ύπαρξη κοινόχρηστων χώρων, η ελευθερία στην κίνηση, η δυνατότητα αλληλεπίδρασης ατόμων σε έναν χώρο και η ελευθερία χρήσης ενός χώρου, με λίγα λόγια η ρευστότητα, καθιστούν σχεδιαστικές αρετές του εξεταζόμενου παραδείγματος που αναλύθηκε.

93

Βιβλιογραφία

Κοντογιώργης, Γ. Δ. (2001). Νεωτερικότητα και πρόοδος το ελληνικό παράδειγμα. Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος.

Τσουκαλά, Κ. (2017). Βιομηχανική εποχή και χώρος. Σημειώσεις μαθήματος 07ΤΗ12-Αρχιτεκτονικές θεωρίες: φιλοσοφία, εποχή, χώρος.

Renaut, A. (2009). Η φιλοσοφία. Αθήνα: εκδόσεις Πόλις.Γιακουμακάτος, Α. (1998). «Η σύγχρονη ιδεολογία της

αρχιτεκτονικής, από την αποδόμηση στην απλή γεωμετρία», Το βήμα. πρόσβαση 1-6-2020. Διαθέσιμο:

https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/i-sygxroni-ideologia-tis-arxitektonikis/

Κοτιώνης, Ζ. (2014). «Το πλήθος και το παχύ έδαφος», Patras Citylab, (video online). Πρόσβαση 26-5-2020. Διαθέσιμο:

https://www.youtube.com/watch?v=fdZcUEOZrMYΤσουκαλά, Κ. (2017). Υπερνεωτερικότητα και χώρος.

Σημειώσεις μαθήματος 07ΤΗ12-Αρχιτεκτονικές θεωρίες: φιλοσοφία, εποχή, χώρος.

Μπαρτσίδης, Μ. (2006). Φιλοσοφία και πολιτική στο έργο του Etienne Balibar, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Virno, P. (2006). Γραμματική του πλήθους. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Εκδόσεις Οδυσσέας

Κοτιώνης, Z. (2012). Πληθοδομές. Βόλος: Πανεπιστημιακές εκδόσεις θεσσαλίας.

Barnes, P. (2006) Capitalism 3.0, A guide to reclaiming the Commons. San Francisco: Berrett-Koehler Publishers Inc.

Bollier, D. (2010) The Foundation for Peer to Peer Alternatives Commons Description Introductory citation Πρόσβαση: 4-7-2020. Διαθέσιμο:

94

https://p2pfoundation.net/De Angelis, M., Stavrides, S. (2010) «On the Commons: A

Public Interview. An Architektur: On the Commons». Πρόσβαση: 10-7-2020. Διαθέσιμο:

https://www.e-flux.com/journal/17/67351/on-the-commons-a-public-interview-with-massimo-de-angelis-and-stavros-stavrides/

Hardt, M., Negri, A., (2009) Commonwealth. Cambridge. Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press.

Hardt, M. Negri A. (2011) Πλήθος, πόλεμος και δημοκρατία την εποχή της αυτοκρατορίας. Μτφ: Καραμπέλας, Γ. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Σταυρίδης, Σ. (2018). Κοινός χώρος η πόλη ως τόπος των κοινών. Αθήνα: εκδόσεις Angelus Novus.

Stalder, F. (2010) «Digital Commons: A dictionary entry». Τελευταία επίσκεψη: 18-7-2020, Διαθέσιμο: http ://felix.openflows.com/node/137

Αντωνοπούλου, Ε. Χονδρός, Χ. (2016). Το κοινό ως αναδυόμενη μητροπολιτική συνθήκη της συλλογικής κοινωνικότητας. Περιοδική έκδοση του ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική, σχεδιασμός του χώρου, Επιμέλεια: Παρμενίδης, Γ.

Foucault, Μ. (2012). Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα. Μτφ: Μπέτζελος, Τ. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον.

Παπαλεξόπουλος Δ, (2008). Ψηφιακός τοπικισμός, Αθήνα: εκδόσεις Libro.

https://floresprats.com/archive/edificio-111/http://www.arquitecturablanca.com/obras/edificio-111-

viviendas-en-terrassa_120.html

95

Πηγές Εικόνων

Εικόνα 1-2: https://cross-currents.berkeley.edu/e-journal/issue-29/son

Εικόνα 3-4: http://2d-domain.blogspot.com/2015/04/blog-post.html

Εικόνα 5: https://nomoi.hypotheses.org/263

Εικόνα 6-7: http://www.kotionis.com/el/multidomes

Εικόνα 8: http://www.kotionis.com/el/apodrasi

Εικόνα 9-10: https://issuu.com/kotionis/docs/plethodomes_catalogue

Εικόνα 11- 16: http://www.kotionis.com/el/athens_pile

Εικόνα 17: http://www.kotionis.com/el/mapping

Εικόνα 18: http://www.kotionis.com/el/in_vino_veritas

Εικόνα 19- 20: https://architectureau.com/articles/joanne-taylors-com-

mon-ground/

Εικόνα 21-24: http://www.arch.uth.gr/en/studies/course/650/7

Εικόνα 25- 30: http://archtech.arch.ntua.gr/sma/sma-02.htm

Εικόνα 31- 36: https://upcommons.upc.edu/bitstream/handle/2099/13070/Pa-

limpsesto%2002%204%20Flores%20&%20Prats.pdf

96