Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του...

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ

Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του

Μεσοπολέμου

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2018

2

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ελευθερία Μαντά

Ημερομηνία έγκρισης: 5/12/2018

Εξώφυλλο: Η φωτογραφία προέρχεται από το λεύκωμα φωτογραφιών του Ι.

Τσιομπάνου, Κοζάνη: Οδοιπορικό στο χρόνο, Κοζάνη: Άνω και Κάτω Τελεία, 2012, σ.

71.

Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει

αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ .................................................................................................... 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ .......................................................................................................... 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................. 8

Α΄ ΜΕΡΟΣ .......................................................................................................... 11

Κεφάλαιο Πρώτο: Η πόλη αλλάζει ................................................................ 11

1.1. Η άφιξη των προσφύγων .................................................................... 11

1.2. Δημόσια έργα ...................................................................................... 15

Κεφάλαιο Δεύτερο: Η οικονομική δραστηριότητα την περίοδο 1923-1929 18

2.1. Ο κόσμος της αγροτιάς ....................................................................... 18

2.1.1. Η αγροτική παραγωγή ..................................................................... 19

2.1.2. Προβλήματα των αγροτών και προσπάθειες συλλογικής δράσης . 24

2.1.3. Πολιτική έκφραση ............................................................................ 27

2.2. Ο βιοτεχνικός κόσμος.......................................................................... 28

2.2.1. Η βιοτεχνική μονάδα και η παραγωγή της ...................................... 30

2.3. Ο εμπορικός κόσμος ........................................................................... 32

2.3.1. Εμπορική κίνηση 1923-1929 ............................................................ 33

2.3.2. Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Κοζάνης –

Σχέσεις Εμποροβιομήχανων με Επαγγελματοβιοτέχνες ........................... 37

2.4. Ο κόσμος των μεταφορών .................................................................. 41

Κεφάλαιο Τρίτο: Η μισθωτή εργασία ............................................................ 44

3.1. Ο κόσμος της μισθωτής εργασίας ...................................................... 44

3.2. Η γυναικεία και η παιδική εργασία .................................................... 45

3.3. Συνθήκες εργασίας και συνδικαλιστική δράση .................................. 47

3.4. Η παρουσία του ΚΚΕ ........................................................................... 52

Β΄ ΜΕΡΟΣ .......................................................................................................... 53

Κεφάλαιο Τέταρτο: Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην οικονομική

δραστηριότητα της Κοζάνης .......................................................................... 53

4.1. Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης ................................................ 53

4.2. Οι επιπτώσεις στην αγροτική παραγωγή ........................................... 54

4.2.1. Πολιτική έκφραση του αγροτικού κόσμου ...................................... 60

4

4.3. Οι επιπτώσεις στη βιοτεχνική και βιομηχανική παραγωγή ............... 61

4.4. Εμπορική κίνηση και φορείς εμπόρων και επαγγελματιών στα χρόνια

της κρίσης ................................................................................................... 62

4.4.1. Σχέσεις εμπόρων και επαγγελματιών με μεγαλεμπόρους και

βιομηχάνους και απεργίες επαγγελματικών σωματείων ......................... 68

Κεφάλαιο Πέμπτο: Η μισθωτή εργασία την περίοδο της κρίσης ................. 71

5.1. Εργασιακές συνθήκες και συνδικαλιστική δράση .............................. 71

5.2. Πολιτική έκφραση του εργατικού κόσμου ......................................... 81

5.3. Φτώχεια στα χρόνια της κρίσης .......................................................... 82

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ............................................................................................... 89

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................................... 92

5

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΠ Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν

ΑΣΚΙ

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας

ΓΑΚ/ΑΝΚ

Γενικά Αρχεία του Κράτος/Αρχεία Νομού

Κοζάνης

ΓΣΕΒΕ

Γενική Συνομοσπονδία Επαγγελματιών

Βιοτεχνών Ελλάδος

ΓΣΥΕ

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος

ΓΣΕΕ

Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος

ΔΕΘ

Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης

ΕΑΠ

Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

ΕΓΣΕΕ

Ενωτική Γενική Συνομοσπονδία Εργατών

Ελλάδος

ΚΑΚΕ

Κομμουνιστικό Αρχειομαρξιστικό Κόμμα

Ελλάδος

ΚΔΒΚ

Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη

Κοζάνης

ΚΕΠΕΣ

Κεντρική Επιτροπή Προστασίας της

Εγχώριας Σιτοπαραγωγής

ΚΚΕ

Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος

ΚΟΕ

Καπνεργατική Ομοσπονδία Ελλάδος

ΟΚΝΕ

Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών

Ελλάδος

ΠΚΟ

Πανελλαδική Καπνεργατική Ομοσπονδία

ΣΕΚΕ

Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος

ΤΑΚ Ταμείο Ασφαλίσεως Καπνεργατών

6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τη συγγραφή της διπλωματικής μου εργασίας την είδα ως ευκαιρία να

ασχοληθώ με το ιστορικό παρελθόν της πόλης καταγωγής μου, της Κοζάνης. Ως

στόχο έθεσα να προσπαθήσω να συνθέσω την εικόνα της πόλης για μια περίοδο

που δεν είχε μελετηθεί, αυτή του Μεσοπολέμου. Η περίοδος αναφοράς της

εργασίας ξεκινά με την άφιξη των προσφύγων στον Νομό και την πόλη της Κοζάνης

και τελειώνει με την επιβολή της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά, γεγονός που

σηματοδότησε το πέρασμα σε μια άλλη εποχή.

Η προσπάθεια αυτή ενείχε από τη μία τη χαρά της αναζήτησης και της

αποκλειστικής σχεδόν ενασχόλησης με πρωτογενές υλικό, και από την άλλη όλες τις

δυσκολίες που απέρρεαν από αυτό, όπως τη σχεδόν παντελή έλλειψη σχετικής

βιβλιογραφίας. Η αναζήτηση αρχειακού υλικού ξεκίνησε από τους φορείς της

πόλης, όπως το Εργατικό Κέντρο και το Εμπορικό Επιμελητήριο, χωρίς να στεφθεί με

επιτυχία, καθώς αλλού είχε χαθεί και αλλού δεν υπήρχε. Δεύτερο σταθμό

αναζήτησης αποτέλεσε η Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη της πόλης και το

πλούσιο αρχειακό υλικό που διαθέτει. Εν τούτοις, την περίοδο εκείνη η βιβλιοθήκη

βρισκόταν στη φάση μετακόμισης στο νέο της κτίριο και η ερευνητική δουλειά ήταν

αδύνατη. Αν η διεύθυνση και το προσωπικό της βιβλιοθήκης δεν παρενέβαιναν σε

αυτήν την κατάσταση με την παραχώρηση του αρχειακού υλικού σε ψηφιακή

μορφή, η ολοκλήρωση της μελέτης θα ήταν αδύνατη. Με αφορμή αυτό θα ήθελα να

ευχαριστήσω θερμά τη βιβλιοθηκονόμο κ. Ελένη Μαργαρίτη για τη διάθεση και τη

βοήθεια στην επίλυση του προβλήματος. Τρίτο σταθμό αποτέλεσε το τμήμα των

Γενικών Αρχείων του κράτους στην Κοζάνη, όπου χρησιμοποίησα το αρχείο της

Νομαρχίας για τα χρόνια αυτά και κυρίως σε ό,τι αφορούσε τη σχέση αυτής με τα

σωματεία και τους συλλόγους της πόλης. Τέλος, εξέτασα το αρχείο του Ελευθέριου

Βενιζέλου στο Μουσείο Μπενάκη, στο οποίο η πρόσβαση ήταν πολύ εύκολη καθώς

είναι διαθέσιμο διαδικτυακά.

Έτερος πυλώνας πάνω στον οποίο στηρίχτηκα ήταν ο τοπικός και

πανελλαδικός Τύπος. Οι τοπικές εφημερίδες που χρησιμοποίησα είναι οι εξής: η

Ηχώ της Μακεδονίας, η Βόρειος Ελλάς, η Αγροτική και το Παλλαϊκό Μέτωπο. Οι δύο

πρώτες ήταν από τις εφημερίδες που ξεχώρισαν, αφού εκδίδονταν αρκετό καιρό,

αφήνοντας το στίγμα τους. Η Ηχώ της Μακεδονίας ήταν εβδομαδιαία και εκδότης

της ήταν ο Μιλτιάδης Τζώνης. Ξεκίνησε την έκδοσή της το 1914 και κινούνταν

ευρύτερα στον βενιζελικό χώρο, με τις απολήξεις της στα αριστερά να αγγίζουν το

Αγροτοεργατικό Κόμμα του Παπαναστασίου, όταν ο εκδότης της συνεργάστηκε

πολιτικά με αυτό. Από την άλλη η Βόρειος Ελλάς έκανε την εμφάνισή της στην πόλη

το 1927. Αρχικά εκδιδόταν στη Θεσσαλονίκη, ενώ στην πορεία, το 1928, άνοιξε

τυπογραφεία στην Κοζάνη. Ήταν εβδομαδιαία, με εκδότη τον Σταύρο Θεοδοσιάδη,

ο οποίος ήταν φιλελεύθερος υποστηρικτής του Ελ. Βενιζέλου. Η εφημερίδα

ακολουθούσε τους πολιτικούς προσανατολισμούς του εκδότη της, χωρίς αυτό να

7

σημαίνει πως δεν φιλοξενούσε και αρθρογράφους από άλλους πολιτικούς χώρους.

Από την άλλη, η εφημερίδα Αγροτική ξεκίνησε την έκδοσή της το 1929 και μπόρεσε

να εκδώσει συνολικά δώδεκα φύλλα. Απευθυνόταν στους αγρότες, κτηνοτρόφους

και επαγγελματίες του Νομού και εκδότης της ήταν ο διδάκτωρ νομικής Χαρίσιος

Τάνης. Τέλος, η εφημερίδα Παλλαϊκό Μέτωπο ήταν η πρώτη εργατική εφημερίδα

της πόλης και εκδιδόταν από τον κομμουνιστή οικοδόμο Νίκο Πλακοπίτη. Έκανε την

εμφάνισή της το 1936 και εξέφραζε τις θέσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος

Ελλάδος. Όσον αφορά τον Ριζοσπάστη, οι πληροφορίες που παρείχε, λόγω και της

έλλειψης αρχειακού υλικού στο Εργατικό Κέντρο, αποδείχτηκαν πολύτιμες για τις

συνθήκες εργασίας και ζωής, καθώς και τη συνδικαλιστική δράση των εργαζομένων

της πόλης. Η εξέταση του Ριζοσπάστη θα ήταν αδύνατη χωρίς την πολύτιμη βοήθεια

του κ. Νίκου Χατζηδημητράκου, ο οποίος μου παραχώρησε την προσωπική του

δουλειά που συνίστατο στην αποδελτίωση του Ριζοσπάστη με σημείο αναφοράς τη

Δυτική Μακεδονία.

Από εκεί και πέρα, απαραίτητη κρίθηκε η δουλειά με τις επίσημες στατιστικές

του κράτους, για τη διερεύνηση των αριθμητικών μεγεθών μέσα στο χρόνο και την

εξαγωγή συμπερασμάτων. Στις στατιστικές είχα εύκολη πρόσβαση μέσω της

ιστοσελίδας της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας.

Όσον αφορά τη βιβλιογραφία, για την ανεύρεσή της ανέτρεξα σε όλες τις

βιβλιοθήκες της πόλης. Η πλειονότητα των βιβλίων βρισκόταν στο Σπουδαστήριο

Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, το προσωπικό του οποίου για τη θαυμάσια

εξυπηρέτησή του θα ήθελα να ευχαριστήσω. Ακόμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον

κ. Ιωάννη Τσιομπάνο για τη βοήθεια που μου πρόσφερε επιτρέποντάς μου να

μελετήσω βιβλία της προσωπικής του βιβλιοθήκης, και πιο συγκεκριμένα το

Ημερολόγιον Δυτικής Μακεδονίας για τα έτη 1932-1938 και το λεύκωμα του Νομού

Κοζάνης, το 1939.

Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην επιβλέπουσα

της εργασίας κ. Ελευθερία Μαντά για τις συμβουλές, τις διορθώσεις και τη στήριξη

που μου παρείχε καθ’ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας, καθώς και στην

οικογένειά μου για την υπομονή και τη στήριξη που μου παρείχαν.

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αρχή του ελληνικού Μεσοπολέμου τοποθετείται χρονικά στα 1922, στο

τέλος μια δεκαετίας πολεμικών επιχειρήσεων που αναδιαμόρφωσαν τα όρια της

εθνικής επικράτειας και την πληθυσμιακή σύνθεση της χώρας. Τα γεγονότα που

προηγήθηκαν, με σημαντικότερο αυτό της ανταλλαγής των πληθυσμών,

αποτέλεσαν παράγοντα μετασχηματισμού και αλλαγών που εμφανίστηκαν στην

ελληνική οικονομία, την κοινωνία και την πολιτική ζωή.

Η εγκατάσταση περισσότερων από 1.200.000 προσφύγων, που ήρθαν να

προστεθούν στους περίπου 5 εκατομμύρια κατοίκους της, έκανε φανερή την

ανάγκη λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Το βάρος ρίχτηκε

στη γεωργία, με την αναδιανομή της γης μέσω της αγροτικής μεταρρύθμισης, που

οδήγησε στη μικρή αγροτική ιδιοκτησία και την οικογενειακή εκμετάλλευση.

Παράλληλα με τα μέτρα αυτά, πραγματοποιούνταν μεγάλα δημόσια έργα για τη

βελτίωση της αγροτικής παραγωγής, όπως τα μεγάλα αποστραγγιστικά έργα, τα

οποία στηρίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό στον εξωτερικό δανεισμό, ο οποίος διήρκεσε

μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 1920.1

Ακόμη, η εγκατάσταση των μισών από τους πρόσφυγες στα μεγάλα αστικά

κέντρα προμήθευσε τις πόλεις για πρώτη φορά με εργατική δύναμη χωρίς

αγροτικούς δεσμούς και δημιούργησε μια μεγάλη δεξαμενή φθηνού εργατικού

δυναμικού καθώς και μια σημαντική καταναλωτική δύναμη, μεταμορφώνοντας τα

αστικά κέντρα σε βιομηχανικές πόλεις με πυκνό πληθυσμό. Η ανάπτυξη της

βιομηχανικής παραγωγής επιτεύχθηκε χάρη στο φθηνό κόστος εργασίας και το

αδύναμο νόμισμα και όχι στην εκμηχάνιση και τον εκσυγχρονισμό των

παραγωγικών μονάδων.2

Οι αλλαγές αυτές στο κοινωνικό και οικονομικό πεδίο επηρέασαν βαθιά και

την πολιτικη ζωή της χώρας. Ένα χαρακτηριστικό της περιόδου ήταν η συχνή

επέμβαση του στρατού στα πολιτικά τεκταινόμενα. Οι ένοπλες συγκρούσεις του

Εθνικού Διχασμού και η δεκαετής πολεμική περιπέτεια διαμόρφωσαν μία

παράδοση στρατιωτικοποίησης και εξαχρείωσης των πολιτικών ηθών. Μόνο μέχρι

την περίοδο της τετραετούς διακυβέρνησης του Βενιζέλου, από το 1928, ο στρατός

είχε παρέμβει τέσσερις φορές είτε καθορίζοντας το πλαίσιο διακυβέρνησης της

χώρας είτε αναλαμβάνοντάς την σε κάποιες περιπτώσεις, όπως η επαναστατική

κυβέρνηση το 1922 και ο Θ. Πάγκαλος με τη μονοετή του δικτατορία. Δεύτερο

χαρακτηριστικό ήταν η συνέχιση των πολιτικών διαφορών πάνω στο πλαίσιο που

1 Θ. Βερέμης, «Η εποχή (1900-1936)», στο Θ. Βερέμης και Γ. Γουλιμής (επιμ.), Ελευθέριος Βενιζέλος.

Κοινωνία-Οικονομία-Πολιτική στην Εποχή του, Αθήνα: Γνώση, 1989, σ. 20. Α. Φραγκιάδης, Ελληνική οικονομία, 19

ος-20

ος αιώνας: από τον Αγώνα της της Ανεξαρτησίας στην Οικονομική και Νομισματική

Ένωση της Ευρώπης, Αθήνα: Νεφέλη, 2007, σ. 130- 131. 2 Κ. Φουντανόπουλος, «Εργασία και Εργατικό Κίνημα στην Ελλάδα» στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.)

Ιστορία της Ελλάδας του 20ου

αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940. Τόμος Δεύτερος, Μέρος Πρώτο, σ. 295-335, βλ. 295- 297.

9

είχε θέσει η προηγούμενη περίοδος, με τον φιλελευθερισμό όπως αυτός

εκφραζόταν από τον βενιζελισμό, να βρίσκεται στη μία πλευρά και τον

συντηρητισμό, με εκφραστή το Λαϊκό Κόμμα, στην άλλη. Τρίτο χαρακτηριστικό ήταν

η εμφάνιση των πρώτων μορφών μαζικής οργάνωσης καθώς και ενός διεκδικητικού

συνδικαλιστικού κινήματος. Τέλος, στοιχείο της περιόδου αποτελούσε η αδιάλειπτη

διακυβέρνηση της χώρας από τον βενιζελικό χώρο μέχρι και τις εκλογές του

Μαρτίου του 1933, οι οποίες έφεραν στην εξουσία το Λαϊκό Κόμμα. Στην εξέλιξη

αυτή συνέβαλε και η εκλογική στάση των προσφύγων οι οποίοι υποστήριζαν τον

βενιζελικό χώρο.3

Η τελευταία βενιζελική κυβέρνηση ήταν αυτή του Βενιζέλου την τετραετία

1928-1932. Η κυβέρνηση επιδίωξε να εφαρμόσει ένα εξαιρετικά φιλόδοξο

πρόγραμμα εκσυγχρονισμού, το οποίο περιλάμβανε την έναρξη μιας σειράς

δημόσιων έργων που θα προκαλούσαν την αύξηση της αγροτικής παραγωγής, τη

μείωση του εμπορικού ελλείμματος και την αύξηση εν τέλει του βιοτικού επιπέδου.

Εν τούτοις, η τετραετής διακυβέρνηση Βενιζέλου συνέπεσε με τη διεθνή οικονομική

κρίση που αποδείχθηκε ιδιαίτερα κρίσιμη για την ελληνική οικονομία. Προκλήθηκαν

εξαιρετικές δυσκολίες στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών, καθώς η αξία των

εξαγωγών μειώθηκε λόγω της κατακόρυφης πτώσης των τιμών, όπως και τα

μεταναστευτικά εμβάσματα. Η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου και οι

φιλελεύθεροι οικονομολόγοι προσπαθούσαν μέχρι την τελευταία στιγμή να

διατηρήσουν τη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε χρυσό καθώς και την

εξυπηρέτηση των διεθνών υποχρεώσεων της χώρας, χωρίς να τα καταφέρουν,

αποφασίζοντας τελικά στα τέλη Απριλίου του 1932 την αναστολή της

μετατρεψιμότητας της δραχμής και την επιβολή αυστηρών περιορισμών στις

αγοραπωλησίες συναλλάγματος. Τα μέτρα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση

της αξίας της δραχμής στο μισό της προηγούμενης. Η ελληνική οικονομία από

εκείνο το σημείο και ύστερα στράφηκε στον εαυτό της, με τις πιο συγκεντρωτικές

μορφές διαχείρισης της οικονομίας να κερδίζουν έδαφος.4

Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, σε συνδυασμό με τις κινητοποιήσεις

των εργαζομένων, πυροδότησαν από το 1932 μια συζήτηση για την ανάγκη

προσαρμογής του πολιτεύματος στις απαιτήσεις της οικονομίας, καθώς και για την

επάρκεια ή μη του κοινοβουλευτισμού. Στις συνθήκες αυτές η παρουσία του

στρατού έγινε και πάλι έντονη, ενώ τα πολιτικά πάθη της προηγούμενης περιόδου

αναθερμάνθηκαν. Ο Ελ. Βενιζέλος επέλεξε εν όψει των εκλογών της 25ης

Φεβρουαρίου 1932 να οξύνει την πολιτική αντιπαράθεση με το Λαϊκό Κόμμα και να

χτίσει την πολιτική του ρητορεία γύρω από την ενδεχόμενη επιστροφή του βασιλιά.

Το εκλογικό σώμα έδειξε να χρεώνει τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης στον

3 Δ. Κουσουρής, «Εισαγωγή. Νέες προσεγγίσεις στην ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου (1922-

1940), στο Ε. Αβδελά, Ρ. Αλβανός, Δ. Κουσουρής, Μ. Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2017, σ. 13- 14. Βερέμης, «Η εποχή (1900-1936)», σ. 21- 24. 4 Κ. Κωστής, «Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας». Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους

18ος

- 21ος

αιώνας, Αθήνα: Πατάκη, 2015, σ. 623-637. Φραγκιάδης, ό.π., σ. 137.

10

Βενιζέλο, καθώς μετά τις εκλογές του 1932 το Λαϊκό Κόμμα σχημάτισε κυβέρνηση

με την ανοχή των Φιλελευθέρων, ενώ και οι εκλογές του Μαρτίου 1933 έφεραν το

τελευταίο στην εξουσία.5

Την 1η Μαρτίου 1935, βενιζελικοί αξιωματικοί πραγματοποίησαν ένα

αποτυχημένο πραξικόπημα για την ανατροπή της κυβέρνησης του Παναγή

Τσαλδάρη και την αποτροπή παλινόρθωσης της μοναρχίας, προκαλώντας τα

αντίστροφα αποτελέσματα. Οι βενιζελικοί αξιωματικοί απολύθηκαν από τον στρατό

και στις εκλογές της 9ης Φεβρουαρίου 1935 με την αποχή των Φιλελεύθερων το

Λαϊκό Κόμμα έλαβε 65,04 %. Παρόλα αυτά, μοναρχικοί αξιωματικοί με επικεφαλής

τον Γ. Κονδύλη παρενέβησαν αναγκάζοντας την κυβέρνηση να παραιτηθεί και τη

Βουλή να ψηφίσει την κατάργηση της αβασίλευτης δημοκρατίας. Ακολούθησε

δημοψήφισμα, στο οποίο εξόφθαλμες παρεμβάσεις έδωσαν ποσοστό 97% υπέρ της

επιστροφής του Γεωργίου Β΄. Οι εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936 ανέδειξαν τις

δύο μεγάλες παρατάξεις ισοδύναμες, ενώ έθεσαν σε ρόλο ρυθμιστή το ΚΚΕ με τους

δεκαπέντε βουλευτές του. Σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση από τον Κ.

Δεμερτζή, ο οποίος λίγο αργότερα έφυγε από τη ζωή, ενώ την ίδια περίοδο

απεβίωσαν ο Βενιζέλος και ο Τσαλδάρης. Ύστερα από αυτό, ο μέχρι πρότινος

Υπουργός Στρατιωτικών της κυβέρνησης Δεμερτζή Ι. Μεταξάς σχημάτισε κυβέρνηση

με την ανοχή όλων των κομμάτων, στις 27 Απριλίου, ενώ στις 4 Αυγούστου, σε

συνεργασία με τον βασιλιά Γεώργιο Β΄, επέβαλε δικτατορία.6

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες για το σύνολο της χώρας, η παρούσα εργασία

εστιάζει στην πόλη της Κοζάνης, προσπαθώντας να εξετάσει τον κόσμο της

εργασίας, εντάσσοντας σε αυτόν όσους αποτελούσαν τον παραγωγικό πληθυσμό

της πόλης, τόσο τους εργαζομένους όσο και τους εργοδότες και τους

αυτοαπασχολούμενους. Η μελέτη χωρίζεται σε δύο μέρη: το πρώτο αφορά την

περίοδο από την άφιξη των προσφύγων μέχρι και το 1929 και το δεύτερο διερευνά

τις επιπτώσεις της διεθνούς οικονομικής ύφεσης στην Κοζάνη μέχρι και τη

δικτατορία του Ι. Μεταξά, τον Αύγουστο του 1936. Το κάθε μέρος διαιρείται σε

υποκεφάλαια ανάλογα με τον κλάδο της οικονομίας. Στόχος της εργασίας είναι να

διερευνήσει τη σημασία του κάθε οικονομικού κλάδου για την οικονομία της πόλης

πριν και μετά το χτύπημα της οικονομικής κρίσης, το ιδιοκτησιακό καθεστώς των

επιχειρήσεων στον κάθε κλάδο, τις σχέσεις που επικρατούσαν μεταξύ των κλάδων,

όπως αυτοί εκφράζονταν μέσα από τα συλλογικά τους όργανα, και, τέλος, τις

εργασιακές συνθήκες και τη συνδικαλιστική δράση της εργατικής τάξης στην πόλη.

5 Χ. Χατζηιωσήφ, «Κοινοβούλιο και Δικτατορία» στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του

20ου

αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940. Τόμος Δεύτερος, Μέρος Δεύτερο, Αθήνα: εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2002, σ. 37- 123, βλ. 108- 109. Βερέμης, «Η εποχή (1900-1936)», σ. 24. 6 Κωστής, Τα κακομαθημένα παιδιά, σ. 637- 641. Χατζηιωσήφ, «Κοινοβούλιο και Δικτατορία», σ. 110-

116.

11

Α΄ ΜΕΡΟΣ

Κεφάλαιο Πρώτο: Η πόλη αλλάζει

1.1. Η άφιξη των προσφύγων

Παρόλο που η πόλη της Κοζάνης το 1920 κατοικούνταν από μόλις 3

μουσουλμάνους, αποτελούσε το οικονομικό και διοικητικό κέντρο ολόκληρου του

νομού, όπου η παρουσία μουσουλμανικών πληθυσμών ήταν μεγάλη:7 συνολικά

στον νομό Κοζάνης το 1920 κατοικούσαν 57.101 μουσουλμάνοι.8 Η αναχώρηση

αυτών των ανθρώπων με την ανταλλαγή πληθυσμών θα δημιουργούσε τις

προϋποθέσεις ώστε ο νομός Κοζάνης να φιλοξενήσει αντίστοιχα μεγάλο αριθμό

προσφύγων. Η αναχώρηση των μουσουλμάνων και η εγκατάσταση των προσφύγων,

παρόλο που στην πόλη της Κοζάνης δεν ήταν τόσο μεγάλη, την επηρέασαν σε

μεγάλο βαθμό, όπως και ολόκληρη τη χώρα, αποτελώντας σημείο τομής και

αλλαγής εποχής.

Οι πρώτοι πρόσφυγες ξεκίνησαν να εγκαθίστανται στον νομό Κοζάνης περί τα

τέλη του 1922 και ανέρχονταν στο τέλος της χρονιάς σε 6.030 άτομα.9 Από την άλλη,

στην πόλη της Κοζάνης τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς ήταν εγκατεστημένοι μόλις

192 πρόσφυγες. Τον Απρίλιο του 1923 στο σύνολο του νομού είχαν εγκατασταθεί

8.353 πρόσφυγες, ενώ η εικόνα θα αλλάξει ξανά το 1925, όταν η ανταλλαγή θα έχει

ολοκληρωθεί, και οι πρόσφυγες που βρίσκονταν εγκατεστημένοι στον νομό Κοζάνης

θα φτάσουν τα 55.225 άτομα.10 Αντίθετα, οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Μακεδονίας

ορίστηκε να αναχωρήσουν από τις εστίες τους σε δύο φάσεις. Η πρώτη θα

διαρκούσε από τον Ιανουάριο μέχρι την 1η Μαΐου 1924 και η δεύτερη από τον Μάιο

μέχρι τον Ιούλιο του 1924. Μάλιστα, για την καλύτερη οργάνωση της αναχώρησής

τους δημιουργήθηκε μια ειδική μικτή υποεπιτροπή ανταλλαγής των

μουσουλμάνων, στην οποία ορίστηκε Ολλανδός πρόεδρος και συμμετείχαν

αντιπρόσωποι από την ελληνική και την τουρκική πλευρά.11 Ένα από τα

προβλήματα που προέκυψαν κατά την ανταλλαγή των μουσουλμάνων, που δείχνει

τη στενή σύνδεση και το είδος της οικονομικής σχέσης της Κοζάνης, ως αστικού

κέντρου, με τη γύρω ύπαιθρο, ήταν η άρνηση των αναχωρούντων μουσουλμάνων

να εξοφλήσουν τα χρέη τους προς τον εμπορικό κόσμο της πόλης. Ο Εμπορικός

7 Γ. Γκλαβίνας, «Η επαρχία Κοζάνης μέσα από τον εκλογικό κατάλογο του 1920. Πληθυσμιακή

σύνθεση, εκλογείς, επαγγέλματα, κοινωνικά δεδομένα», Ίστωρ, τεύχος 15 (2009), 39-47, βλ. 40. 8 Ε. Πελαγίδης, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία (1923-1930), Θεσσαλονίκη:

Αφοί Κυριακίδη, 1994, σ. 78-83. 9 Κ. Πολατίδης, «Η αποκατάσταση των προσφύγων στις επαρχίες Κοζάνης και Πτολεμαΐδας κατά την

περίοδο 1922-1937», Φλώρινα, Τμήμα Παιδαγωγικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, 2016, σ. 37. 10

Πελαγίδης, ό.π., σ. 68-69. Υπουργείον Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως-Τμήμα Στατιστικής, Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατά Απρίλιον 1923, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1923, σ. 28. 11

Πολατίδης, ό.π., σ. 35. Ηχώ της Μακεδονίας (28 Ιανουαρίου 1924).

12

Σύλλογος Κοζάνης προσπάθησε με διάφορες ενέργειες να εξασφαλίσει την

είσπραξη των χρεών, ωστόσο οι απαιτήσεις τους έμειναν χωρίς ικανοποίηση.12

Τον Αύγουστο του 1924 ορίστηκε από τη Διεύθυνση Εποικισμού Μακεδονίας

πως 250 οικογένειες προσφύγων θα προχωρούσαν σε αστική εγκατάσταση στην

πόλη της Κοζάνης, ενώ θα ιδρυόταν και προσφυγικός συνοικισμός. Για το ζήτημα

της δημιουργίας προσφυγικού συνοικισμού εντός της πόλης, τα σωματεία και οι

επαγγελματικές οργανώσεις της Κοζάνης κλήθηκαν από τον νομάρχη να λάβουν

γνώση των σχεδιασμών και να ανταλλάξουν απόψεις επί του θέματος. Εκτός από

δύο συμμετέχοντες στη συνέλευση, οι οποίοι δεν επιθυμούσαν την ίδρυση

προσφυγικού συνοικισμού στην Κοζάνη, όλοι οι υπόλοιποι τάχθηκαν υπέρ της

ανέγερσής του. Η βασική επιχειρηματολογία υπέρ της ανέγερσης συνοικισμού

υποστήριζε πως η ίδρυσή του αφενός θα συνέβαλλε στην αλματώδη πρόοδο της

πόλης, η οποία θα επωφελούνταν με σωρεία υλικών ανταλλαγμάτων, και αφετέρου

θα διασφάλιζε τη διατήρηση της Κοζάνης ως του διοικητικού αλλά και του

μεγαλύτερου αστικού κέντρου του νομού.13

Σταθερά υπέρ του συνοικισμού ήταν ο Σύνδεσμος Παντοπωλών Κοζάνης και ο

Εμπορικός Σύλλογος της πόλης. Ο πρόεδρος του Συνδέσμου Παντοπωλών

χαρακτήρισε τη δημιουργία του συνοικισμού σταθμό προόδου για την πόλη, ενώ

από την άλλη και ο Εμπορικός Σύλλογος σε όλες του τις τοποθετήσεις τάχθηκε υπέρ

της ανέγερσης του συνοικισμού.14 Ακόμα και όταν ο Εμπορικός Σύλλογος

Πτολεμαΐδας προειδοποίησε πως οι πρόσφυγες με την εγκατάστασή τους εκεί δεν

αρκούνταν στα αγροτικά επαγγέλματα αλλά εξασκούσαν και αστικά επαγγέλματα

πιέζοντας τους ντόπιους καταστηματάρχες, η άποψη του Εμπορικού Συλλόγου της

πόλης παρέμεινε η ίδια.15 Αντίθετα, ο πρόεδρος της Ένωσης Συντεχνιών

διαφωνούσε με την ίδρυση συνοικισμού γιατί θεωρούσε πως αυτό θα έβλαπτε τα

συμφέροντα του επαγγελματικού κόσμου της Κοζάνης.16 Η διαφορά στις απόψεις

μεταξύ Εμπορικού Συλλόγου και Ένωσης Συντεχνιών αποτυπώνει σίγουρα τις

διαφορετικές αντιλήψεις πάνω στο θέμα, αλλά κατά βάση φανερώνει τα

διαφορετικά οικονομικά συμφέροντα που εκπροσωπούσαν οι δύο αυτές

συλλογικότητες στην πόλη.

Βέβαια, λόγω των αυξημένων αναγκών των αγροτών προσφύγων και της

πολιτικής αστάθειας που επικρατούσε στη χώρα,17 η ολοκλήρωση οικοδόμησης του

12

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ14279. Ηχώ της Μακεδονίας (29 Ιουλίου 1923). Πελαγίδης, ό.π., σ. 91. 13

Ηχώ της Μακεδονίας (3 και 10 Αυγούστου 1924). 14

Ηχώ της Μακεδονίας (10 και 24 Αυγούστου 1924). 15

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ13617. 16

Ηχώ της Μακεδονίας (10 Αυγούστου 1924). 17

Προτεραιότητα της ΕΑΠ αποτελούσε η αγροτική αποκατάσταση, διοχετεύοντας σε αυτήν το 86,35 % των πόρων της. Οι λόγοι που υπαγόρευσαν την πολιτική της ήταν η θέση της Ελλάδας στον διεθνή καταμερισμό εργασίας ως αγροτική χώρα, αλλά και η επιθυμία της οι αγρότες πρόσφυγες να μετατραπούν σε αυτοσυντήρητους καλλιεργητές που δεν θα χρειάζονταν οικονομικές ενισχύσεις. Τέλος υπήρχε η πρόθεση να μην υπάρξουν φαινόμενα υπερπληθυσμού στις πόλεις λόγω της υψηλής ανεργίας που υπήρχε σε αυτές και της συνεπακόλουθης αύξησης της εγκληματικότητας και του

13

συνοικισμού, παρά τη θετική τοποθέτηση της κοινωνίας της πόλης, καθυστέρησε

αρκετά χρόνια και τελικά ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1930.18 Μέχρι τότε, η

πλειοψηφία των προσφύγων ζούσαν σε σπίτια που νοίκιαζαν με προνομιακούς

όρους, ενώ κάποιοι αστοί πρόσφυγες έμεναν σε σπίτια που τους είχαν

παραχωρηθεί.19

Η άφιξη των προσφύγων, όχι μόνο στην πόλη της Κοζάνης αλλά και σε

ολόκληρη την επαρχία και τον ομώνυμο νομό, επηρέασε σημαντικά την οικονομική

ζωή της πόλης. Αρχικά, οι επιτακτικές ανάγκες για την επιβίωση των προσφύγων

κινητοποίησαν τον κρατικό μηχανισμό για τη δημιουργία των κατάλληλων

υποδομών υποδοχής και στέγασης. Έτσι, συχνές ήταν οι προκηρύξεις διαγωνισμών

στον τοπικό τύπο για την προμήθεια υλικών σε διάφορα μέρη του νομού, που ήταν

απαραίτητα για την οικοδομική δραστηριότητα.20 Στις δουλειές αυτές που

προέκυπταν εντός και εκτός πόλης απασχολούνταν εργατικό δυναμικό όπως

χτίστες, μαραγκοί και άλλοι εξειδικευμένοι εργάτες από την Κοζάνη.21

Από την άλλη, στην Κοζάνη αναπτύχθηκαν επαγγέλματα από τους πρόσφυγες

που εγκαταστάθηκαν σε αυτήν, με τα οποία μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε

ασχοληθεί κανείς ή δεν ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένα, αυξάνοντας και

εμπλουτίζοντας την παραγωγική ικανότητα της πόλης. Έτσι, βλέπουμε να

δημιουργείται ταπητουργείο (του Χαραλαμπίδη) στο οποίο εργάζονταν 15 γυναίκες

και 2 άντρες, όλοι τους πρόσφυγες, και το οποίο ήταν το ένα από τα τρία που

υπήρχαν στον νομό. Μάλιστα, στον Οδηγό της Ελλάδος για το 1925-1926, ως ένα

από τα φημισμένα προϊόντα της πόλης περιλαμβάνονταν και οι τάπητες Κοζάνης.22

Ακόμα, η Κοζάνη γνώρισε για πρώτη φορά την τέχνη της εφαπλωματοποιίας, την

οποία ασκούσαν 9 πρόσφυγες σε γειτονικά χωριά, κάποιοι από τους οποίους

κοινωνικού αναβρασμού. Από την άλλη στην πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου (δεκαετία 1920) οι συχνές εναλλαγές κυβερνήσεων και οι παρεμβάσεις του στρατού καθιστούσαν την πολιτική ζωή της χώρας έκρυθμη. Περισσότερα για το θέμα: Δ. Μπαλαμπανίδης και Κ. Σούμπασης, «Η εγκατάσταση των «ανταλλάξιμων» προσφύγων στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Ανάμεσα σε κρατικές χωροθετικές πολιτικές και καθημερινές στρατηγικές αντίστασης και επιβίωσης» στο Αβδελά, Αλβανός, Κουσουρής, Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, σ. 38-39. Χατζηιωσήφ, «Κοινοβούλιο και Δικτατορία» σ. 37-123. 18

Μ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, Η οικονομική ανάπτυξη της βορείου Ελλάδος από το 1912 εως σήμερον, Αθήνα: Σάκουλα, 1961, σ. 76. 19

Πελαγίδης, Η αποκατάσταση, σ. 158-159. 20

Ηχώ της Μακεδονίας (8 Φεβρουαρίου, 27 Ιουλίου και 11 Αυγούστου 1925). 21

Μ. Παπακωνσταντίνου, Η γιαγιά μου η Ρούσα, Αθήνα: Εστία, 1994, σ. 125. 22

Παπακωνσταντίνου, ό.π., σ.119. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928, επαγγέλματα, τεύχος πρώτον, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1937, σ. 752. Ν. Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, Αθήνα: Ν. Ιγγλέσης και Σία, 1926, σ. 369. Η ανάπτυξη του κλάδου της ταπητουργίας ως συνέπεια της άφιξης των προσφύγων παρουσιάστηκε σε ολόκληρη τη χώρα. Τα εργαστήρια τάπητος από 7 που ήταν το 1922 εκτοξεύτηκαν στα 63 το 1928 απασχολώντας 12.500 εργάτριες την ίδια χρονιά. Περισσότερα για το θέμα: Χ. Χατζηιωσήφ, «Το προσφυγικό σοκ, οι σταθερές και οι μεταβολές της ελληνικής οικονομίας» στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20

ου αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, Τόμος Δεύτερος, Μερος πρώτο,

Αθήνα: εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2002, σ. 9-57, βλ. 26-28. Β. Πατρώνης, Ελληνική οικονομική ιστορία. Οικονομία, Κοινωνία και Κράτος στην Ελλάδα (18

ος-20

ος αιώνας), Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών

Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, 2015, σ. 166-167 και 182.

14

άνοιξαν μαγαζιά και μέσα στην πόλη.23 Τέλος, στην πόλη λειτουργούσε από το 1927

λαναριστήριο ερίου υπό την ιδιοκτησία του Θεόδωρου Βαμβακίδη, το επίθετο του

οποίου μαρτυρά προσφυγική καταγωγή.24

Ο ερχομός των προσφύγων επηρέασε όλη την αγροτική οικονομία του νομού,

γεγονός που συμπαρέσυρε και την οικονομία της πόλης. Αρχικά, λόγω της

αναγκαιότητας για την αποκατάσταση των προσφύγων, οι καλλιεργούμενες

εκτάσεις στον νομό συνεχώς αυξάνονταν.25 Εκτός όμως της αύξησης των

καλλιεργούμενων εδαφών, που συνεπάγεται και αύξηση της παραγωγής,

παρατηρήθηκε και αλλαγή στη σύσταση των καλλιεργειών, καθώς αυξήθηκαν οι

καλλιέργειες που είχαν ως στόχο την εμπορική εκμετάλλευση, όπως ο καπνός. Πριν

από την άφιξη των προσφύγων, καπνά στον νομό καλλιεργούνταν κατά βάση στην

επαρχία Σέλιτσας. Με την εγκατάστασή τους, όμως, η καπνοκαλλιέργεια

γενικεύτηκε σε όλο τον νομό.26 Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα η αγροτική

οικονομία της πόλης να μεταβληθεί από οικιακή σε εμπορευματική, επιτρέποντας

στους καπνεμπόρους της πόλης να διαχειρίζονται μεγαλύτερες ποσότητες καπνού

και να απασχολούν μεγαλύτερο αριθμό καπνεργατών. Χαρακτηριστικά, ενώ το 1920

μόνο 2 άντρες δήλωναν καπνεργάτες, το 1928 εργάζονταν στον τομέα αυτό 146.27

Εκτός, όμως, από τον καπνό, παρατηρήθηκε μια γενικότερη αύξηση της αξίας της

παραγωγής, η οποία έδωσε σημαντική ώθηση στην εμπορική δραστηριότητα της

πόλης.28

Τέλος, η δράση της ΕΑΠ στην περιοχή εξασφάλισε σε πρόσφυγες και ντόπιους

παροχές, τις οποίες δεν είχαν προηγουμένως και οι οποίες συνέβαλαν σημαντικά

στην αύξηση της γεωργικής παραγωγής. Τέτοιες ήταν η εξασφάλιση

απολυμασμένων σπόρων, η εξεύρεση κατάλληλων συνθηκών για κάθε καλλιέργεια,

η κτηνιατρική φροντίδα, η ανέγερση αποθηκών και η παροχή λιπασμάτων. Οι

υπηρεσίες αυτές συνέχισαν να υπάρχουν και μετά το πέρας των εργασιών της ΕΑΠ,

ενσωματωμένες πλέον στο Υπουργείο Γεωργίας.29

23

Ε. Πελαγίδης, «Η συμβολή των προσφύγων του 1923 στην ανάπτυξη της πόλης και επαρχίας Κοζάνης», στο Χ. Καρανάσιος, Κ. Ντίνας, Δ. Μυλωνάς, Δ. Σκρέκας (επιμ.), Κοζάνη 600 χρόνια ιστορίας. Γένεση και Ανάπτυξη μιας Μακεδονικής Μητρόπολης. Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας 27-30 Σεπτεμβρίου 2012, Κοζάνη: Δήμος Κοζάνης, σ. 487 24


ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1924, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1927, σ. 9. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1926, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1927, σ. 41. 26

Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 104-3. Ηχώ της Μακεδονίας (14 Σεπτεμβρίου 1924). 27

Γκλαβίνας, «Η επαρχία Κοζάνης», Παράρτημα πίνακας ΣΤ΄. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928, σ. 362. 28

Πελαγίδης, «Η συμβολή των προσφύγων του 1923», σ. 487. 29 Δ. Δελιβάνης, «Περιστατικά οικονομικής εξελίξης της Κοζάνης», Ελιμειακά 16-19, (1987), σ. 19-20.

Ενδεικτικά, το 1920 στον νομό Κοζάνης χρησιμοποιήθηκαν 5.480 τόνοι λιπασμάτων, ενώ ο αριθμός αυτός το 1929 ανερχόταν σε 49.000 τόνους. Πελαγίδης, «Η συμβολή των προσφύγων του 1923», σ. 488.

15

1.2. Δημόσια έργα

Ο τερματισμός της εδαφικής επέκτασης μετά από μια δεκαετία πολέμων και

η άφιξη των προσφύγων έκαναν φανερή την ανάγκη της ανάληψης πρωτοβουλιών

στη χώρα για την ανασύνταξή της σε πολλούς τομείς. Οι ανάγκες που υπήρχαν, σε

συνδυασμό με τις νέες τεχνολογικές δυνατότητες, επέβαλαν σε ολόκληρο το κράτος

τον εκσυγχρονισμό των υποδομών του. Η εικόνα των πόλεων αλλάζει με μεγάλα

τεχνικά έργα (ύδρευσης, αποχέτευσης και εξηλεκτρισμού) και νέα πολεοδομικά

σχέδια.30 Παράλληλα, το κράτος, αντιλαμβανόμενο την ανάγκη αυτή, προχώρησε

στην ψήφιση νόμων που δημιουργούσαν το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο.

Παράδειγμα αποτελεί η διαμόρφωση ενός καταστατικού χάρτη, τον Αύγουστο του

1922, με τον νόμο 2979/22, ο οποίος καθόριζε τα σχετικά με την ηλεκτροδότηση

των πόλεων, καθώς και ο νόμος της 27/7/1923 «Περί σχεδίων πόλεων κωμών και

συνοικισμών του κράτους και οικοδομικής αυτών», ο οποίος αποτέλεσε τη βάση της

πολεοδομικής νομοθεσίας.31

Κάποια από τα βασικά ζητήματα της πόλης ήταν η ύδρευση και η

αποχέτευση, που αποτελούν ουσιαστικά θέματα υγιεινής, καθώς και η διάνοιξη και

επισκευή οδών. Σε αυτά ακριβώς τα μέτωπα ήταν στραμμένο το ενδιαφέρον του

Δήμου Κοζάνης, ενώ αυτή ήταν και η προτροπή του Τύπου της εποχής, ιεραρχώντας

ως σπουδαιότερο ζήτημα το οποίο θα έπρεπε να απασχολεί τον Δήμο αυτό της

υγιεινής της πόλης.32 Για το λόγο αυτό, το διάστημα 1924-1926 κατασκευάστηκαν

τα νέα σφαγεία της πόλης έξω από τον οικιστικό ιστό,33 ενώ αντίστοιχα ο Τύπος με

συνεχόμενα άρθρα ήδη από το 1924 ζητούσε επιτακτικά και πίεζε για την

απομάκρυνση των βυρσοδεψείων από το κέντρο της πόλης, καθώς θεωρούνταν

εστία μόλυνσης, εργασία που πραγματοποιήθηκε μετά το 1927.34

Στις 23 Σεπτεμβρίου 1923 προκηρύχθηκαν τέσσερις δημοπρασίες από τον

Δήμο Κοζάνης, από τις οποίες οι δύο αφορούσαν την κατασκευή της λιθόστρωσης

οδών μαζί με τον οχετό και οι δύο την κατασκευή υπονόμου,35 ενώ για το έτος

30

Αλ. Καραδήμου-Γερόλυμπου, «Πόλεις και ύπαιθρος. Μετασχηματισμοί και αναδιαρθρώσεις στο πλαίσιο του εθνικού χώρου» στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20

ου αιώνα. Ο

Μεσοπόλεμος 1922-1940. Τόμος Δεύτερος, Μέρος Πρώτο, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2002, σ. 59-60. Β. Χαστάογλου, «Η ανάδυση της νεοελληνικής πόλης», στο Γ. Μαυρογορδάτος και Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Κρήτη: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1988, σ. 59-105, βλ. 93-112. 31

Αλ. Καραδήμου-Γερολύμπου και Ν. Παπαμίχος, «Ρύθμιση του χώρου», στο Μαυρογορδάτος και Χατζηιωσήφ (επιμ.), ό.π., σ. 122. Παύλος-Πάϊκος Τσούμης, Ο Πάικος, Κοζάνη: Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης Κοζάνης, 1998, σ. 118. 32

Ηχώ της Μακεδονίας (28 Ιανουαρίου 1924). 33

Μ. Καλλινδέρης, Αι συντεχνίαι της Κοζάνης, Θεσσαλονίκη: Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, 1958, σ. 77. 34

Ηχώ της Μακεδονίας (28 Ιανουαρίου και 18 Φεβρουαρίου 1924). Κ. Σιαμπανόπουλος, Ο Νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. Φύση-Ιστορία-Παράδοση. Μέσα από τα εκθέματα του ιστορικού λαογραφικού μουσείου Κοζάνης, Κοζάνη: Σύνδεσμος γραμμάτων και τεχνών νομού Κοζάνης, 1993, σ. 257. 35

Ηχώ της Μακεδονίας (23 Σεπτεμβρίου 1923).

16

1924-1925 ο Δήμος Κοζάνης δαπάνησε για την εκτέλεση δημόσιων έργων 136.555

δραχμές που αφορούσαν την κάλυψη υπονόμων και τη διάνοιξη και επισκευή οδών

της πόλης, φανερώνοντας τις προτεραιότητες της δημοτικής αρχής.36 Ωστόσο, το

Δημοτικό Συμβούλιο στις 10 Νοεμβρίου 1924 διαπίστωσε ότι ο Δήμος δεν ήταν σε

θέση να εκτελέσει όλα τα δημόσια έργα που ήταν απαραίτητα για την κάλυψη των

αναγκών της πόλης. Τέτοια ήταν το δίκτυο ύδρευσης, το δίκτυο υπονόμων και τα

διάφορα εξωραϊστικά και εξυγιαντικά έργα που συμπεριλαμβάνονταν στο νέο

σχέδιο πόλης. Για το λόγο αυτό προτάθηκε, εκτός από τη σύναψη δανείου, η

σύσταση ενός ταμείου ύδρευσης και εξυγίανσης του οποίου τα έσοδα θα πηγαίναν

αποκλειστικά για την εκτέλεση έργων. Το Ταμείο ιδρύθηκε με διάταγμα στις 27

Μαΐου 1925. Οι πόροι του προέρχονταν από την επιβολή φορολογίας σε οικοδομές,

κτήματα και διάφορα προϊόντα, προκαλώντας δυσφορία στους κατοίκους της

πόλης, καθώς και την παρέμβαση και διαμαρτυρία του Συνδέσμου των

Παντοπωλών και του Εμπορικού Συλλόγου. Στο ίδιο πνεύμα, η Ηχώ της Μακεδονίας

πρότεινε η αναβάθμιση των υποδομών να γίνει σταδιακά χωρίς επιπρόσθετη

φορολογία .37

Παρ’ όλη τη δυσφορία που προκλήθηκε από τη σύσταση του Ταμείου,

συνεχείς παρέμεναν οι προκηρύξεις διαγωνισμών στον τοπικό Τύπο είτε για την

προμήθεια υλικών είτε για την πραγματοποίηση έργων.38 Η σημασία της ίδρυσης

του Ταμείου και των έργων που εκτελέστηκαν αποτυπώνεται στη συνεδρίαση του

Δημοτικού Συμβουλίου στις 20 Νοεμβρίου 1929, το οποίο ως θέμα είχε τη συνέχιση

ύπαρξης του Ταμείου ή όχι. Εκεί έγινε γνωστό ότι στην τριετία ύπαρξής του

εκτελέστηκαν εξυγιαντικά έργα και έργα ύδρευσης άνω του ενός εκατομμυρίου

δραχμών, τα οποία σε διαφορετική περίπτωση ο Δήμος θα ήταν ανίκανος να

εκτελέσει από τα τακτικά του έσοδα, με αποτέλεσμα να αποφασιστεί όχι μόνο η

διατήρηση του Ταμείου, αλλά και η αύξηση των πόρων του μέσω νέας

φορολογίας.39 Τα έργα, εκτός από την προφανή τους αξία για την πόλη, συνέβαλαν

στην προσφορά εργασίας στους εργάτες και τους κτίστες.40 Σε ό,τι αφορά το ζήτημα

της υγιεινής, τέλος, παρά το γεγονός ότι η πόλη είχε εφοδιαστεί με δημοτικά

λουτρά από δωρεές Κοζανιτών της Αμερικής, αυτά δεν άνοιξαν για το κοινό πριν το

1930.41

Επιπλέον έργο που συνέβαλε στον εκσυγχρονισμό της Κοζάνης και ένα μέρος

του καλύφθηκε από το παραπάνω Ταμείο ήταν η υλοποίηση ενός σχεδίου πόλης, το

36

ΚΔΒΚ, ψηφιακό αρχείο, Λ65373. 37

Ηχώ της Μακεδονίας (11 Αυγούστου 1925 και 2 Μαΐου 1926). ΚΔΒΚ, ψηφιακό αρχείο, Λ13688 και Λ14260. 38

Ηχώ της Μακεδονίας (26 Ιουνίου και 24 Αυγούστου 1926, 18 Φεβρουαρίου, 19 Μαΐου, 30 Ιουνίου και 20 Οκτωβρίου 1929). 39


Ηχώ της Μακεδονίας (13 Νοεμβρίου 1927). 41

ΚΔΒΚ, ψηφιακό αρχείο, Λ52550 και Λ56380. Ηχώ της Μακεδονίας (15 Απριλίου 1928). Βόρειος Ελλάς (2 Δεκεμβρίου 1928). Μ. Παπακωνσταντίνου, Η πέτρινη πόλη, Αθήνα: Εστία, 1995, σ. 431 και 454.

17

οποίο εκπονούνταν ήδη πριν από το 1924 από τον Δήμο και εγκρίθηκε το 1925.42 Το

σχέδιο δεν είχε στόχο απλώς τη νομιμοποίηση της υπάρχουσας οικιστικής

κατάστασης αλλά και τη θέσπιση αλλαγών, όπως προκύπτει από την προσφορά

αποζημίωσης σε ιδιοκτήτες οικοδομών για τη διάνοιξη οδών.43

Τέλος, βασικό στοιχείο εκσυγχρονισμού αποτέλεσε η ηλεκτροδότηση της

πόλης. Ήδη από το 1923 ο νομάρχης Κοζάνης, θεωρώντας ότι ο εξηλεκτρισμός ήταν

αναγκαίος, έστειλε στον Δήμο αντίγραφο εγκεκριμένου σχεδίου συμβάσεως

ηλεκτροφωτισμού πόλεων, σε περίπτωση που αναλάμβανε ενέργειες για τη

σύναψη αντίστοιχης σύμβασης.44 Προσπάθειες από την πλευρά του Δήμου για τον

ηλεκτροφωτισμό έγιναν την περίοδο 1923-1926 χωρίς όμως επιτυχία.45. Τελικά, το

1927 προκηρύχθηκε από τον Δήμο διαγωνισμός για παροχή άδειας παραγωγής και

διανομής ηλεκτρικής ενέργειας για ολόκληρη την πόλη, δίνοντας το δικαίωμα της

χρήσης δημοτικών οδών για την εγκατάσταση δικτύου και ενός οικοπέδου για την

εγκατάσταση των ηλεκτρογεννητριών μηχανών. Τον διαγωνισμό κέρδισαν οι

Δελιαλής και Βλιούρας, τον Οκτώβριο του 1927, και το συμβόλαιο υπογράφηκε με

τον Δήμο στις 18 Μαΐου 1928. Η σύμβαση τελικά επικυρώθηκε καθυστερημένα από

το Υπουργείο Συγκοινωνιών, στις 19 Ιανουαρίου 1929, και ο ηλεκτροφωτισμός της

Κοζάνης πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 1930.46

42

ΚΔΒΚ, ψηφιακό αρχείο, Λ13688. Χαστάογλου, «Η ανάδυση της νεοελληνικής πόλης», σ. 104. Ηχώ της Μακεδονίας (4 Ιανουαρίου 1925). Στην πορεία έγιναν προσπάθειες για την αλλαγή του, κάτι που επιτεύχθηκε με την δημοσίευση της τροποποίησης του στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης τον Φεβρουάριο του 1929. Ηχώ της Μακεδονίας (21 Αυγούστου 1927 και 18 Φεβρουαρίου 1929). 43



Ηχώ της Μακεδονίας (3 Δεκεμβρίου 1923 και 11 Μαΐου 1924). Ήδη βέβαια στην πόλη το 1926 ο επιχειρηματίας Βοσνιάκος που είχε ιδρύσει κινηματογράφο διέθετε και ηλεκτρικό ρεύμα προς ηλεκτροφωτισμό σε αρκετά μεγάλη ακτίνα. Ηχώ της Μακεδονίας (24 Αυγούστου 1926). 46

Τσούμης, Ο Πάικος, σ. 118-122. Ηχώ της Μακεδονίας (21 Αυγούστου 1927, 16 Οκτωβρίου 1927, 20 Μαΐου 1928 και 18 Φεβρουαρίου 1929). Βόρειος Ελλάς (20 Μαΐου 1928 και 8 Ιουνίου 1930).

18

Κεφάλαιο Δεύτερο: Η οικονομική δραστηριότητα την περίοδο 1923-1929

2.1. Ο κόσμος της αγροτιάς

Εξετάζοντας τον πρωτογενή τομέα στην Κοζάνη, θα πρέπει να διερευνήσουμε

πόσοι εργάζονταν σε αυτόν και κάτω από ποιες συνθήκες. Πληροφορίες για το

ζήτημα αντλούμε από τον εκλογικό κατάλογο του 1920, με όποιες ελλείψεις έχει

αυτός, και κυρίως από την απογραφή του 1928, που διενεργήθηκε από το ελληνικό

κράτος και έχει αναλυτικά στοιχεία για την επαγγελματική ενασχόληση. Στον

εκλογικό κατάλογο του 1920 αναγράφονταν μόνο οι άντρες άνω των 21 ετών, που

είχαν δικαίωμα ψήφου, με αποτέλεσμα να έχουμε την εικόνα της πόλης χωρίς τις

γυναίκες και τα παιδιά που συμμετείχαν στην παραγωγική διαδικασία. Συνολικά,

αυτοί που δήλωσαν επαγγέλματα του πρωτογενούς τομέα ήταν 109: 82 γεωργοί, 12

κτηνοτρόφοι, 14 αγροφύλακες και 1 υλοτόμος. Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί μόλις

στο 3,83% των εκλογέων.47 Στην απογραφή του 1928 βλέπουμε πως 778 κάτοικοι

της πόλης δήλωσαν επαγγέλματα που ανήκουν στον πρωτογενή τομέα (669 με τη

γεωργία και 109 με την κτηνοτροφία), ποσοστό που αντιστοιχούσε στο 16,9% του

παραγωγικού πληθυσμού της πόλης.48 Το ποσοστό παρουσιάζεται αρκετά

μεγαλύτερο από αυτό του εκλογικού καταλόγου, κάτι που πιθανότατα φανερώνει

την παραμορφωμένη εικόνα της πρώτης πηγής και όχι τόσο την αύξηση της

εργασίας στον πρωτογενή τομέα στην πόλη μέσα σε οκτώ χρόνια. Εν τούτοις, είναι

φανερό πως η αγροτική οικονομία είχε αισθητή παρουσία στην οικονομική ζωή της

πόλης.

Από την απογραφή μπορούμε να εξαγάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα

σχετικά με τον κόσμο της αγροτιάς την περίοδο που μελετάμε: Από τους 669

κατοίκους που δήλωσαν πως εργάζονταν ως αγρότες, 243 ήταν καλλιεργητές

σιτηρών, οσπρίων και ζωοτροφικών προϊόντων, 210 ήταν γεωργοί χωρίς άλλο

προσδιορισμό, 142 αμπελουργοί, 23 καλλιεργητές καπνού και βάμβακα, 23

ανθοκόμοι, 14 επιστάτες και φύλακες αγρών, 11 υλοτόμοι, 2 λαχανοκηπουροί και 1

δασοκόμος. Έτσι, συμπεραίνουμε πως η πόλη είχε σημαντικό αριθμό αγροτικών

καλλιεργειών για την παραγωγή προϊόντων που προορίζονταν για εμπορική

χρήση.49

Στον πρωτογενή τομέα, από τους 669 κατοίκους που δήλωσαν ως κύριο

επάγγελμα τη γεωργία, οι 44 από αυτούς δεν εργάζονταν οι ίδιοι αλλά

απασχολούσαν εργάτες και υπαλλήλους (174 εργάτες και 3 υπάλληλοι). Άρα, το

26,4% των γεωργών ήταν εργάτες γης που δούλευαν σε καθεστώς μισθωτής

εργασίας. Φανερώνεται έτσι μια διαστρωμάτωση και μια οικονομική ανισότητα

εντός του σώματος των αγροτών. Αυτοί που δούλευαν μόνοι τον ιδιόκτητο κλήρο

τους ήταν 163, ενώ κυριαρχούσε στην πόλη η οικογενειακή εκμετάλλευση του 47

Γκλαβίνας, «Η επαρχία Κοζάνης», Παράρτημα πίνακας ΣΤ΄. 48

ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. 358 49

ΓΣΥΕ, αυτ. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ13850.

19

κλήρου, όπως και σε ολόκληρη τη χώρα, καθώς 135 ιδιοκτήτες γης απασχολούσαν

μόνο μέλη της οικογένειάς τους, τα οποία αριθμούνταν σε 150 εργάτες γης. Όσον

αφορά την κτηνοτροφία, κυρίαρχη μορφή αποτελούσε η αυτοαπασχόληση, καθώς

από τους 109 κτηνοτρόφους οι 49 εργάζονταν μόνοι στα κοπάδια τους, ενώ οι 9

απασχολούσαν εργάτες.50

Εκτός όμως από τους εργαζόμενους στη γεωργία, η ενασχόληση με αυτήν

αποτελούσε τη συχνότερη επιλογή όσων έψαχναν συμπληρωματικό εισόδημα στην

πόλη. Πολλοί ήταν αυτοί που την περίοδο του θερισμού σχημάτιζαν ομάδες και

περιδιάβαιναν διάφορες σιτοφόρες περιοχές όπου εργάζονταν ως θεριστές.51 Την

ίδια εποχή, δουλειές προέκυπταν και στα αμπέλια, καθώς πολλοί κάτοικοι διέθεταν

κλήματα στην πόλη, παράγοντας ποσότητες που προορίζονταν και για εμπορική

εκμετάλλευση.52

Βέβαια, στη γεωργία, λόγω της εποχικότητας που παρουσίαζε η εργασία σε

αυτήν, προέκυπτε μεγάλος αριθμός ανέργων αναλογικά με τους άλλους τομείς της

παραγωγής. Από τους 174 εργάτες γης, οι 32 δήλωσαν πως είχαν μείνει για ένα

διάστημα άνεργοι. Η εποχικότητα της εργασίας στη γεωργία, που για εργάτες σε

άλλους τομείς ήταν θετικό στοιχείο καθώς τους έδινε την ευκαιρία για

συμπληρωματικά μεροκάματα, ανάγκαζε αντίστροφα αυτούς που την είχαν ως

κύριο επάγγελμα να εργάζονται και αλλού, αφού 58 γεωργοί από σύνολο των 669

είχαν και δεύτερο επάγγελμα, με την πλειοψηφία αυτών να απασχολείται στη

βιομηχανία.53

2.1.1. Η αγροτική παραγωγή

Αναλυτικά στοιχεία για την αγροτική παραγωγή των ετών 1923-1929 έχουμε

μόνο από τις στατιστικές του κράτους, οι οποίες όμως αφορούν ολόκληρο τον νομό

και όχι μόνο την πόλη της Κοζάνης. Παρόλα αυτά, θα παρουσιαστούν τα μεγέθη της

αγροτικής παραγωγής, πρώτον επειδή οι αλλαγές που παρουσιάζονταν στον νομό

εμπεριείχαν και μεταβολές στην αγροτική οικονομία της πόλης, και δεύτερον για

τον λόγο ότι η Κοζάνη, ως αστικό κέντρο της περιοχής, εξαρτιόταν οικονομικά σε

πολύ μεγάλο βαθμό από την αγροτική της περιφέρεια.54

Η αγροτική παραγωγή στον νομό Κοζάνης από το 1922 μέχρι και το 1926

κινούνταν με ανοδικούς ρυθμούς. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, λόγω της άφιξης των

50

ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Δεύτερον, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1937, σ. 126-127. Πατρώνης, ελληνική οικονομική ιστορία, σ. 160 51

Από τους 191 που είχαν και δεύτερο επάγγελμα, η πλειοψηφία αυτών (66 εργάτες) απασχολούνταν στη γεωργία ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Δεύτερον, σ. 296. 52

Ζ. Τσαμπούρης, Τα τετράδια της μνήμης. Το εργατικό κίνημα στην Κοζάνη (1930-1943), Κοζάνη: Παρέμβαση, 2002, σ. 56 και 64-65. 53

ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Δεύτερον, σ. 638. 54

Ηχώ της Μακεδονίας (18 Μαρτίου 1928 και 16 Ιουνίου 1929). Βόρειος Ελλάς (14 Οκτωβρίου 1928).

20

προσφύγων και της αγροτικής μεταρρύθμισης, αυξήθηκαν, όπως και σε ολόκληρη

τη χώρα, μετατρέποντας θαμνότοπους και λιβάδια σε χωράφια. Η εξέλιξη αυτή, αν

συνδυαστεί με το γεγονός πως οι μουσουλμάνοι που αποχώρησαν ήταν

περισσότεροι από τους αφιχθέντες πρόσφυγες, κάνει ακόμα πιο ευεργετική την

αύξηση αυτή.55 Ο πίνακας που ακολουθεί δείχνει την εξέλιξη των καλλιεργούμενων

εκτάσεων στον νομό και την αξία του βασικού προϊόντος, του σιταριού, την περίοδο

1922-1926:

Πίνακας 1

Χρονιά Καλλιεργούμενα εδάφη

(στρέμματα)56

Ολική αξία παραγωγής

σίτου (δραχμές)57

1922 394.594 στρέμματα 43.984.152 δρχ.

1923 400.135 στρέμματα 84.974.244 δρχ.

1924 653.860 στρέμματα 94.886.969 δρχ.

1925 544.861 στρέμματα 87.045.281 δρχ.

1926 767.647 στρέμματα 112.148.217 δρχ.

Συνακόλουθα, αύξηση σημειώθηκε και στα καλλιεργούμενα με καπνό εδάφη,

αυξάνοντας τη σημασία του προϊόντος για την οικονομία της περιοχής. Η

καλλιέργειά του πρόσφερε οικονομική ανακούφιση στους αγρότες του νομού,

καθώς τους έδινε ικανοποιητικά εισοδήματα, ενώ συνέβαλλε επίσης στον

εκχρηματισμό της οικονομίας της περιοχής, καθώς τα καπνά προορίζονταν

αποκλειστικά για εμπορική χρήση και όχι για αυτοκατανάλωση όπως τα σιτηρά.58 Η

αύξηση της καλλιέργειας στην περιοχή οδήγησε τον Μάιο του 1928 στην ίδρυση

γραφείου προστασίας καπνού στην Κοζάνη, με δικαιοδοσία για όλη την

περιφέρεια.59 Η κατεύθυνση αυτή ακολουθούσε τις εξελίξεις της ελληνικής

οικονομίας της περιόδου, καθώς ο καπνός αποτελούσε το βασικό εξαγωγικό προϊόν

της χώρας και η οικονομία που είχε στηθεί γύρω του απασχολούσε περίπου το 1/7

του ενεργού πληθυσμού της Ελλάδας.60 Η καλλιέργεια του καπνού τα χρόνια 1922-

1929 στον νομό Κοζάνης εξελίχθηκε ως εξής:

55

Πελαγίδης, Η αποκατάσταση, σ. 71. 56

ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1926, σ. 41 57

ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1922, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926, σ. 24. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1923, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926, σ. 24. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1924, σ. 24. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1925, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926, σ. 24. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1926, σ. 111 58

Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 104-3. 59

Ηχώ της Μακεδονίας (13 Μαΐου 1928) 60

Σ. Πετμεζάς, «Αγροτική Οικονομία», στο Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20ου

αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940. Τόμος Δεύτερος, Μέρος Πρώτο, σ. 189-249, βλ. 219.

21

Πίνακας 2

Χρονιά Καλλιεργούμενα εδάφη

(στρέμματα)61

Ολική αξία παραγωγής

καπνού (δραχμές)62

1922 2.811 στρέμματα 836.804 δραχμές

1923 9.558 στρέμματα 17.192.195 δραχμές







Στην πόλη της Κοζάνης βαρύνοντα ρόλο στην αγροτική οικονομία κατείχε και

η παραγωγή μούστου για την παραγωγή κρασιού. Σύμφωνα με τη γεωργική και

κτηνοτροφική απογραφή του 1929, οι αμπελώνες στην επαρχία Κοζάνης ήταν:

10.480 στρέμματα για παραγωγή μούστου, 2.243 στρέμματα για την παραγωγή

επιτραπέζιων σταφυλιών και 570 στρέμματα φυτείες, καλύπτοντας συνολικά στην

επαρχία Κοζάνης το 6,75 % των καλλιεργούμενων εκτάσεών της.63

Η αμπελουργία αποτελούσε μια από τις ασφαλέστερες προσόδους, καθώς τα

κρασιά της πόλης ήταν ονομαστά για την ποιότητά τους, προσφέροντας

συμπληρωματικά εισοδήματα στους κατοίκους.64 Λόγω των παραπάνω, συχνά ήταν

τα άρθρα στον τοπικό Τύπο για τις τιμές πώλησης των σταφυλιών, τη φορολογία

του οίνου και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η καλλιέργεια.65 Ένα από τα

σοβαρά ζητήματα που αντιμετώπισαν οι αμπελουργοί ήταν η ασθένεια της

φυλλοξήρας, που το 1925 χτύπησε τα αμπέλια σε πολλές περιφέρειες της Δυτικής

Μακεδονίας.66

Ιδιαίτερη παραγωγή της επαρχίας Κοζάνης αποτελούσε το αρωματικό φυτό

του κρόκου στο γειτονικό με την Κοζάνη ομώνυμο χωριό. Η παραγωγή του κρόκου

αναφέρεται στον Οδηγό της Ελλάδος του Ιγγλέση ως ένα από τα φημισμένα

61

ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1929, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1931, σ. 49. 62

ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1922, σ. 37. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1923, σ. 37. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1924, σ. 37. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1925, σ. 37. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1926, σ. 111. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1927, σ. 103. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1928, σ. 103. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1929, σ. 103. 63

Νομαρχία Κοζάνης, Λεύκωμα νομού Κοζάνης για τη 14η ΔΕΘ, Κοζάνη, 1939.

64 Τσαμπούρης, Τα τετράδια της μνήμης, σ. 33. Ηχώ της Μακεδονίας (13 Μαΐου 1925).

65 Ηχώ της Μακεδονίας (14 Σεπτεμβρίου 1924, 23 Οκτωβρίου 1927, 8 Σεπτεμβρίου και 20 Οκτωβρίου

1929). Βόρειος Ελλάς (21 Οκτωβρίου 1928). 66

Ηχώ της Μακεδονίας (11 Απριλίου 1927).

22

προϊόντα της πεδιάδας της Κοζάνης.67 Μάλιστα, ήταν ένα από τα προϊόντα που ο

Δήμος Κοζάνης επέλεγε να εκθέτει στη ΔΕΘ και για το οποίο τιμήθηκε με το χρυσό

βραβείο.68 Οι εκτάσεις, ωστόσο, με την εν λόγω καλλιέργεια ήταν πολύ μικρές την

περίοδο αυτή: το 1926 και το 1927 καλλιεργήθηκαν λιγότερα από 50 στρέμματα,

ενώ κλιμακωτή αύξηση παρατηρείται μετά το 1927.69 Το 1928 καλλιεργήθηκαν 110

στρέμματα και το 1929 λιγότερο από 226 στρέμματα. Η εξέλιξη αυτή πιθανώς

συνδέεται με την καταστροφή που σημειώθηκε στα σιτηρά σε ολόκληρο τον νομό

το 1927 λόγω της ξηρασίας και της συνακόλουθης στροφής που σημειώθηκε στις

συνδυασμένες καλλιέργειες.70 Οι ποσότητες κρόκου που παράγονταν ελέγχονταν

από εμπόρους της Κοζάνης και προορίζονταν για εξαγωγές.71

Το 1927 σε ολόκληρο τον νομό, και εντονότερα στις επαρχίες Κοζάνης και

Πτολεμαΐδας, επικράτησε ανομβρία και ξηρασία, η οποία κατέστρεψε σε μεγάλο

βαθμό την παραγωγή δημητριακών και οδήγησε τους παραγωγούς σε απελπιστική

κατάσταση. Η κατάσταση που επικρατούσε αποτυπωνόταν και στον τοπικό Τύπο :

«Η ανομβρία κρατεί όλο τον παραγωγικό κόσμο σε απόγνωση. Η σοδειά των

δημητριακών υπήρξε πτωχότατη και τις ελπίδες του βάσισαν οι παραγωγοί στα

καλαμπόκια και τα καπνά. Παράλληλα πολλές περιοχές υπέστησαν χαλάζι

καταστρέφοντας σοδειές. Την οικτρά θέση την οποία περιέρχεται ο αγρότης οφείλει

εγκαίρως να αντιμετωπίσει το κράτος να προσέλθει διά παντός τρόπου αρωγόν εάν

δεν θέλει να βρεθεί αιφνιδίως προ μεγαλύτερων και σοβαρότερων κοινωνικών

ζητημάτων. Η πείνα είναι ο απαισιώτερος κακός οιωνός των κοινωνικών

αναστατώσεων».72 Η ζημιά ήταν τέτοια που υπήρχαν φόβοι για κοινωνικές

αναταραχές, πρόβλεψη που δεν ήταν παράλογη, αν σκεφτούμε πως στην επαρχία

Πτολεμαΐδας δεν έβγαλαν καν τον σπόρο.73 Η κατάσταση αυτή αποτυπώνεται στα

στοιχεία για την παραγωγή σιταριού στον νομό Κοζάνης ως εξής:

Πίνακας 3

Χρονιά Μέση παραγωγή του

στρέμματος σε χιλιόγραμμα

Ολική παραγωγή σε μετρικούς

στατήρες (100 χιλιόγραμμα)

192674 79 226.350

192775 57 146.346

67

Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, σ. 369. 68

Βόρειος Ελλάς (28 Οκτωβρίου 1928). 69

ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1926, σ. 111. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1927, σ. 103 70

ΓΣΥΕ, Γεωργική και Κτηνοτροφική Απογραφή της Ελλάδος του έτους 1929. Μακεδονία, σ. 93. ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1929, σ. 103. 71

Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, σ. 1361-1362. 72

Ηχώ της Μακεδονίας (10 Ιουλίου 1927). 73


ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1926, σ. 111. 75

ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1927, σ. 103.

23

Μπροστά στον κίνδυνο να μείνουν ακαλλιέργητες εκτάσεις, η ΕΑΠ

εκταμίευσε ποσό 4 εκατομμυρίων δραχμών για την αγορά και διάθεση σπόρου,

ποσό το οποίο κρίθηκε ανεπαρκές, καθώς ζητούνταν η διάθεση τουλάχιστον 15

εκατομμυρίων δραχμών για να δοθούν 15 κιλά σποράς σε κάθε οικογένεια.

Αντίστοιχα, υπήρχαν παραινέσεις προς την Εθνική Τράπεζα για παράταση ενός

έτους στα προσφυγικά χρέη.76

Σύμφωνα με το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο, η επαρχία Κοζάνης

το 1927 παρουσίασε μειωμένη παραγωγή σε σχέση με το 1926 κατά 12

εκατομμύρια δραχμές, ενώ συνολικά ο νομός παρουσίασε μείωση κατά 60.092.217

δραχμές. Η μείωση των εισοδημάτων που προέκυψε είχε επιπτώσεις –όπως ήταν

αναμενόμενο– και στην εμπορική κίνηση της Κοζάνης, όπου παρατηρήθηκαν

πρωτοφανείς καταστάσεις. Η Ηχώ της Μακεδονίας έκανε λόγο για οικονομική κρίση

η οποία μάστιζε την πόλη.77

Προκειμένου να αποφευχθούν αντίστοιχα φαινόμενα στο μέλλον,

διατυπώθηκαν διάφορες προτάσεις σχετικά με τη δομή της αγροτικής οικονομίας. Ο

τοπικός Τύπος πρότεινε οι αγρότες του νομού να απομακρυνθούν από τη

μονοκαλλιέργεια και να στραφούν σε συνδυασμένες καλλιέργειες. Προτεινόταν η

ενασχόληση με δενδροκαλλιέργειες, η σηροτροφία και η αύξηση της παραγωγής

κρόκου. Από την άλλη, το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο πρότεινε την

εκτέλεση συγκοινωνιακών έργων καθώς, λόγω έλλειψης επικοινωνίας με τα

καταναλωτικά κέντρα, ο λαός αδυνατούσε να καλλιεργήσει τα είδη της παραγωγής

που είχαν περισσότερη απόδοση. Παράλληλα, συνιστούσε την αποξήρανση του

έλους Σάρη-Γκιόλ για την αύξηση των διαθέσιμων εδαφών, τη μεταβολή της

καλλιέργειας από εκτατική σε εντατική και την επαγγελματική μόρφωση των

αγροτών.78

Ωστόσο, και το 1928 ήταν μια χρονιά δύσκολη για τους αγρότες του νομού.

Εμφανίστηκε και πάλι ανομβρία, προκαλώντας ζημιές στα σιτηρά, τα όσπρια και τον

καπνό, ενώ στην ξηρασία προστέθηκε και η παρουσία ακρίδας η οποία προκάλεσε

εξίσου μεγάλες ζημιές στα σιτηρά. Για την καταπολέμηση της ακρίδας χρειάστηκαν

2.000 φορτηγά για τη μεταφορά των απαραίτητων υλικών, αριθμός ο οποίος, αν

συγκριθεί με άλλες χρονιές όπως του 1929, οπότε χρειάστηκαν μόλις 18 φορτηγά,

φανερώνει το μέγεθος του προβλήματος.79 Λόγω της καταστροφής αυτής, μεγάλα

πλήγματα υπέστησαν και πάλι οι έμποροι και επαγγελματίες της Κοζάνης. Σε

εφημερίδα της εποχής αναφέρεται: «Αν ήδη όλος ο κόσμος οικονομικώς δυσπραγή,

αν όλα τα επαγγέλματα πένωνται, αν όλαι αι τάξεις λιμοκτονούν τούτο οφείλεται

εις την ολοκληρωτικήν καταστροφή υπό των ακρίδων».80

76

Ηχώ της Μακεδονίας (18 Σεπτεμβρίου 1927). 77

Ηχώ της Μακεδονίας (18 Μαρτίου 1927 και 8 Απριλίου 1928). 78

Ηχώ της Μακεδονίας (25 Δεκεμβρίου 1927 και 18 Μαρτίου 1928). 79

Ηχώ της Μακεδονίας (5 Ιουλίου 1927). 80

Αγροτική (19 Μαΐου 1929).

24

Η κατακόρυφη μείωση της παραγωγής για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά έφερε

ξανά στην επικαιρότητα προτάσεις προς την Εθνική Τράπεζα για την αποπληρωμή

των χρεών μόνο από όσους πρόσφυγες αγρότες είχαν την οικονομική δυνατότητα,

επειδή υπήρχαν οικονομικοί και κοινωνικοί κίνδυνοι από την πίεση για την

εξόφλησή τους.81

2.1.2. Προβλήματα των αγροτών και προσπάθειες συλλογικής δράσης

Οι αγρότες της Κοζάνης όπως και ολόκληρου του νομού συχνά έρχονταν

αντιμέτωποι με προβλήματα που είχαν να κάνουν είτε με τη φορολογία που όριζε

το κράτος είτε με τις τιμές αγοράς των προϊόντων τους από τους εμπόρους. Σε ό,τι

αφορά τη φορολογία, συχνά ήταν τα παράπονα για την επιβολή φόρου στους

άμβυκες (καζάνια απόσταξης), η οποία θεωρούνταν μέσο προστασίας των

συμφερόντων των εργοστασιαρχών.82

Άλλο ζήτημα που προέκυψε με νέο νόμο του 1923 ήταν αυτό της ασφάλειας

των αγρών, η ευθύνη για την οποία μεταβιβαζόταν στην κεντρική διοίκηση,

επιβάλλοντας υψηλή φορολογία στους αγρότες και αφαιρώντας από τους

τελευταίους το δικαίωμα να επιλέγουν οι ίδιοι, όπως προηγουμένως, τους

αγροφύλακες. Για τον νέο νόμο οι αγρότες της πόλης εξέφρασαν αντιρρήσεις με

έντονες διαμαρτυρίες. Στις 7 Φεβρουαρίου 1925 ομάδα αγροτών συγκεντρώθηκε

έξω από τα γραφεία του επόπτη της αγροτικής ασφάλειας, όπου με αποδοκιμασίες

ζήτησαν την κατάργηση της αγρονομίας, προκαλώντας την παρέμβαση της

αστυνομίας, η οποία προχώρησε σε συλλήψεις.83 Η κινητοποίηση των αγροτών

συνεχίστηκε και προκάλεσε την παρέμβαση του δημάρχου, ο οποίος κάλεσε τους

αγρότες σε συνάντηση στις 27 Απριλίου 1925 στο δημαρχείο. Εκεί, παρευρέθηκαν

όλοι οι αγρότες της περιφέρειας Κοζάνης, εξηγώντας στον δήμαρχο ότι ο νόμος για

την αγρονομική ασφάλεια συνιστούσε ουσιαστικά αύξηση φόρων για τους ίδιους

και ζητώντας την επιστροφή στο παλιό σύστημα.84 Τελικά το ζήτημα έληξε με νέο

νόμο το 1926, που προέβλεπε ότι κάθε δήμος θα είχε τη δική του αγροφυλακή την

οποία θα διόριζε ο ίδιος. Για τα έξοδα του σώματος δεν επιβλήθηκε νέος φόρος,

καθώς οι μισθοί των αγροφυλάκων θα καταβάλλονταν από τους κτηματίες ανάλογα

με την έκταση και το είδος του κτήματος.85

Οι αγρότες έρχονταν επίσης συχνά αντιμέτωποι με τους εμπόρους, ειδικά

αυτούς που ασχολούνταν με το εμπόριο καπνού. Οι καπνέμποροι εκμεταλλεύονταν

την οικονομική δυσπραγία των παραγωγών (που στην Κοζάνη ήταν γύρω στους 100)

81

Βόρειος Ελλάς (18 Νοεμβρίου 1928). 82

Ηχώ της Μακεδονίας (14 Σεπτεμβρίου 1924). 83

Ηχώ της Μακεδονίας (8 Φεβρουαρίου και 5 Απριλίου 1925). 84

Ριζοσπάστης (4 Μαΐου 1925). 85

Ηχώ της Μακεδονίας (17 Ιουνίου 1926).

25

αγοράζοντας την παραγωγή τους σε χαμηλές τιμές.86 Αντίστοιχες πρακτικές βίωναν

οι παραγωγοί και στην εμπορία των σιτηρών, καθώς πολλοί έμποροι της πόλης

αγόραζαν τα σιτηρά σε εξευτελιστικές τιμές εκμεταλλευόμενοι τις ανάγκες των

γεωργών, στους οποίους έδιναν προκαταβολές με την υποχρέωση να τους

παραδίδουν τον σίτο απευθείας μετά τη συγκομιδή του. Για το λόγο αυτό, οι

έμποροι δυσανασχέτησαν όταν επιβλήθηκε το μέτρο της συλλογής των σιτηρών

από την Εθνική Τράπεζα.87

Η λύση, όπως πρότεινε ο τοπικός Τύπος, ήταν η ένωση και ο συνασπισμός

των αγροτών, η δημιουργία δηλαδή αγροτικών οργανώσεων.88 Στην πόλη της

Κοζάνης οι συλλογικότητες των αγροτών ήταν δύο: η συντεχνία των γεωργών, με

επικεφαλής μεγαλοκτηματίες της πόλης, και ο Γεωργικός Πιστωτικός Συνεταιρισμός

Κοζάνης «Η Δήμητρα», που δραστηριοποιούνταν στην πόλη ήδη από το 1928.89 Οι

γεωργικοί πιστωτικοί συνεταιρισμοί αποτελούσαν την πιο συνηθισμένη μορφή

συνεταιρισμού καταλαμβάνοντας το 70-75% του συνόλου των συνεταιρισμών. Ο

τύπος αυτός συνεταιρισμού καθιστούσε τους παραγωγούς συλλογικά υπόλογους

απέναντι στον δανειστή, επιτρέποντας χαμηλού κόστους και κινδύνου παροχή

πιστώσεων στους ίδιους.90

Σημείο αναφοράς για τους αγρότες ολόκληρου του νομού αποτέλεσε το

Γεωργικό Επιμελητήριο Κοζάνης, το οποίο συνιστούσε μέσο προώθησης των

οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων των γεωργών.91 Το Επιμελητήριο

ιδρύθηκε με νόμο στις 23 Νοεμβρίου 1927, αλλά η δραστηριότητά του ξεκίνησε στις

16 Δεκεμβρίου 1928.92 Την ίδρυση του Επιμελητηρίου προσπάθησαν να

εκμεταλλευτούν πολιτικά οι πολιτευτές του Αγροτοεργατικού Κόμματος της πόλης,

μιας και στη θέση του Υπουργού Γεωργίας εκείνη την περίοδο βρισκόνταν ο Αλ.

Παπαναστασίου, ισχυριζόμενοι πως «ο αρχηγός ημών κ. Παπαναστασίου

εμόχθησεν επί πολύ διά να δώση τόνωσιν εις την γεωργίαν και εις την οξύνοιαν

86

Ηχώ της Μακεδονίας (9 Δεκεμβρίου 1924). Ριζοσπάστης (22 Σεπτεμβρίου 1926). 87

Ηχώ της Μακεδονίας (29 Σεπτεμβρίου 1929). Το 1926 ιδρύθηκε η ΚΕΠΕΣ, η οποία μετά το 1927 εξασφάλιζε σταθερή αγορά στους σιτοπαραγωγούς προσφέροντας τιμές συγκέντρωσης για το σιτάρι, κάτι που σε συνδυασμό με την επιβολή δασμών στο εισαγόμενο σιτάρι περιόρισε τις διακυμάνσεις της τιμής και τις κερδοσκοπίες των ενδιάμεσων. Πατρώνης, Ελληνική οικονομική ιστορία, σ. 162. Πετμεζάς, «Αγροτική Οικονομία», σ. 226-227. Γ. Γάσιας, «Μετασχηματισμοί της υπαίθρου στο Μεσοπόλεμο. Η λειτουργία στην Ελλάδα της Κεντρικής Επιτροπής Προστασίας Εγχώριου Σιτοπαραγωγής», στο Προσχέδια ιστορίας Α.Σ.Κ.Ι., 2017, σ. 23-24. 88


Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, σ. 415. Βόρειος Ελλάς (12 Αυγούστου 1928). 90

Πετμεζάς, «Αγροτική Οικονομία», σ. 237. 91

Η δυνατότητα ίδρυσης γεωργικών επιμελητηρίων δόθηκε με τον νόμο 280 της 18/20 Ιουνίου 1914 «περί γεωργικών επιμελητηρίων». Μπορούσε να συσταθεί στην πρωτεύουσα κάθε νομού της χώρας με σκοπό την προστασία και προαγωγή των γεωργικών, κτηνοτροφικών και δασικών συμφερόντων της περιφέρειας τους. Βλ. Ν.Τσίρος, Το νομοθετικό έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου κατά την περίοδο 1911-1920 στα πλαίσια της μεταρρυθμιστικής του πολιτικής και στα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα της εποχής, Αθήνα: Σάκκουλα, 1997, σ. 122-123. 92

ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1930, Αθήνα: Εθνικόν Τυπογραφείον, 1931, σ. 163.

26

αυτού οφείλεται και η ίδρυση του γεωργικού επιμελητηρίου Κοζάνης».93 Το

Γεωργικό Επιμελητήριο ξεκίνησε δυναμικά τη λειτουργία του, καθώς μόλις στις 31

Μαρτίου 1929, με τηλεγράφημά του στην πολιτειακή ηγεσία της χώρας ζήτησε την

ίδρυση ανεξάρτητης γεωργικής τράπεζας, ενώ λίγους μήνες αργότερα του

ανατέθηκε από τον Δήμο η συλλογή των αγροτικών προϊόντων του νομού για την

έκθεσή τους στη ΔΕΘ.94 Την ημέρα των εγκαινίων του Επιμελητηρίου υπογράφηκε

από αρκετούς συνεταιρισμούς της περιφέρειας Κοζάνης το καταστατικό της

νεοϊδρυθείσας Ένωσης Συνεταιρισμών Κοζάνης.95

Άλλη μορφή συλλογικής έκφρασης των αγροτών και απόδειξη της προϊούσας

συναίσθησης των κοινών τους συμφερόντων ήταν τα αγροτικά συνέδρια, τα οποία

διοργανώνονταν από τους γεωργικούς συνεταιρισμούς για την ανεύρεση λύσεων

στα κοινά τους προβλήματα. Το πρώτο συνέδριο έγινε στις 27 Φεβρουαρίου 1927

στην Κοζάνη, ενώ ακολούθησαν άλλα δύο, ένα στα Σέρβια στις 4 Μαρτίου 1927 και

ένα στην Πτολεμαΐδα στις 3 Απριλίου 1927.96

Τέλος, το 1929 εμφανίστηκε στην Κοζάνη μια νέα εφημερίδα με τον τίτλο

Αγροτική, η οποία ως στόχους της έκδοσής της έθετε δύο: «να δώσωμεν αφ’ ενός

εις τον αγροτικόν κόσμον ένα καθοδηγόν και θερμόν συμπαραστάτην εις τον

σκληρόν αγώνα που διεξάγει προς τους ποικιλώνυμους εχθρούς του (κοινωνικούς,

πολιτικούς και φυσικούς) οπλίζοντας αυτόν με τας απαραιτήτους τεχνικάς γνώσεις

διά να ημπορέσει να αυξήση τα προϊόντα του ποσοτικώς και ποιοτικώς και

καθορίζοντες την θέσιν του εις το κοινωνικόν σύνολον και την δυναμικότητα του διά

την πολιτικήν ζωήν της χώρας μας, αφ’ ετέρου να εμπνεύσωμεν εις τον αστικόν

κόσμον, εις τας άλλας κοινωνικάς τάξεις την συμπάθειαν και το ενδιαφέρον διά την

γεωργίαν, ως τον σπουδαιότερον παράγοντα διά την εθνική μας οικονομία,

ενδιαφέρον διά τον κοινωνικώς περιφρονημένον δημιουργόν του πλούτου, τον

αγρότην». Από τα παραπάνω, φαίνεται ότι η Αγροτική δεν στόχευε να παίξει τον

ρόλο ενός συμβουλευτικού οργάνου για τις αγροτικές εργασίες αλλά να

δημιουργήσει ταξική συνείδηση στους αγρότες, ούτως ώστε οι τελευταίοι να

αναλάβουν πολιτικό ρόλο. Η εφημερίδα κατάφερε να εκδώσε μόλις δώδεκα φύλλα

είτε γιατί δεν μπόρεσε να πείσει τους αγρότες για τη χρησιμότητά της είτε γιατί το

κοινό στο οποίο απευθυνόταν δεν είχε την οικονομική άνεση να την

προμηθεύεται.97

93

Ηχώ της Μακεδονίας (24 Μαρτίου 1929). Βόρειος Ελλάς (24 Ιουνίου 1928). Ο Παπαναστασίου ως Υπουργός Γεωργίας προώθησε πράγματι την αυτοοργάνωση των αγροτών μέσω των επιμελητηρίων. Σ. Μαρκέτος, «Η ελληνική Αριστερά», στο Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20

ου αιώνα. Ο

Μεσοπόλεμος 1922-1940. Τόμος Δεύτερος, Μέρος Δεύτερο, σ. 125- 153, βλ. 145. 94

Ηχώ της Μακεδονίας (31 Μαρτίου και 1 Σεπτεμβρίου 1929). 95

Ηχώ της Μακεδονίας (24 Μαρτίου 1929). 96

Ηχώ της Μακεδονίας (27 Φεβρουαρίου, 11 Μαρτίου και 11 Απριλίου 1927). 97

Αγροτική (12 Μαΐου 1929).

27

2.1.3. Πολιτική έκφραση

Στην πολιτική σκηνή της χώρας υπήρχαν κόμματα που ήθελαν να

εκπροσωπήσουν και να εκφράσουν πολιτικά κατ’ αποκλειστικότητα τα στρώματα

των αγροτών, διατυπώνοντας προγραμματικές θέσεις για βελτίωση της οικονομικής

και κοινωνικής τους θέσης, σε αντιδιαστολή με κόμματα που, απευθυνόμενα σε

πανεθνικό ακροατήριο, ενέτασσαν και αγροτικά αιτήματα στα προγράμματά τους.

Αρχικά, ιδιαίτερη θέση για τον κόσμο της αγροτιάς στο πολιτικό του

πρόγραμμα είχε το ΚΚΕ, στη δράση του οποίου θα αναφερθούμε σε άλλο

κεφάλαιο. Έπειτα, η Δημοκρατική Ένωση, κόμμα που ίδρυσε ο Αλ. Παπαναστασίου

και το 1926 μετονομάστηκε σε Αγροτοεργατικό Κόμμα, ήταν ένας πολιτικός φορέας

του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού ο οποίος στόχευε στη συγκρότηση μιας

κοινωνικής συμμαχίας εργατών, αγροτών, διανοούμενων και μικροαστών με στόχο

το ειρηνικό πέρασμα μέσω μεταρρυθμίσεων στον σοσιαλισμό. Ο σχηματισμός

αυτός έκανε ιδιαίτερη μνεία στους αγρότες (κυρίως τους μικροϊδιοκτήτες), όπως

φαίνεται και από την αλλαγή του ονόματός του, καθώς θεωρούσε ότι στην Ελλάδα

κυριαρχούσε ο αγροτικός χαρακτήρας στην οικονομία και ότι χωρίς την υποστήριξη

των αγροτών δεν μπορούσαν να προχωρήσουν κοινωνικές μεταρρυθμίσεις.98 Τον

Νοέμβριο του 1923 πραγματοποιήθηκε ανοιχτή συνέλευση επτά δημοκρατικών

πολιτευτών της πόλης, κατά την οποία εκφράστηκε η υποστήριξη στον

Παπαναστασίου.99 Από εκεί και πέρα, το τμήμα της Δημοκρατικής Ένωσης

συμμετείχε με εκπρόσωπό του στο συνέδριο του κόμματος στη Θεσσαλονίκη, το

1924, ενώ κατάρτισε και ιδιαίτερο συνδυασμό για τις εκλογές του Νοεμβρίου 1926,

οπότε έλαβε 1.689 ψήφους στο σύνολο του νομού. Εκπροσώπηση από τον νομό

υπήρχε και στο δεύτερο συνέδριο του κόμματος, το 1929 στη Θεσσαλονίκη.100 Οι

πολιτευτές του κόμματος στον νομό προχωρούσαν στην έκδοση ανακοινώσεων, με

τις οποίες προπαγάνδιζαν το πολιτικό του πρόγραμμα. Ενδεικτικά, στις 28

Αυγούστου 1929 ο πολιτευτής του Αγροτοεργατικού Κόμματος στον νομό Κ.

Πανταζόπουλος τόνιζε πως: «Ο αγροτικός κόσμος δεν πρέπει να παραβλέπει ότι ο

αρχηγός των Αγροτών αγωνίζεται διά την καλυτέρευσην των Κοινωνικών θεσμών

και την ελευθερωτέραν λειτουργίαν του Δημοκρατικού Πολιτεύματος διότι εις

αυτήν διαβλέπει την αναγκαίαν προϋπόθεσιν διά την πρόοδο των εργατικών

μαζών».101

98

Μαρκέτος, «Η ελληνική Αριστερά», σ. 130-131 και 135-141. Μ. Ψαλιδόπουλος, «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονομολόγος» στο Μαυρογορδάτος και Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, σ. 336-340. Δ. Πουρνάρας, Ιστορία του αγρoτικού κινήματος εν Ελλάδι. Η αφύπνισις των σκλάβων γης, Αθήνα: Ακαδημαϊκόν, 1931, σ. 90. 99


Ηχώ της Μακεδονίας (14 Σεπτεμβρίου 1924, 17 Οκτωβρίου και 14 Νοεμβρίου 1926 και 3 Νοεμβρίου 1929). 101

Ηχώ της Μακεδονίας (28 Αυγούστου 1929).

28

Τέλος, την εμφάνισή του στην περιοχή έκανε και το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος,

κοινωνική βάση του οποίου αποτελούσαν οι φτωχοί αγρότες. Το 1928 ιδρύθηκε

τμήμα του κόμματος στα Γρεβενά, ενώ την επόμενη χρονιά παρουσιάστηκε και στην

Κοζάνη. Το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος, το οποίο εντασσόταν στον χώρο της

μεταρρυθμιστικής Αριστεράς, σύμφωνα με το πρόγραμμά του επιδίωκε την

οργάνωση και την υπαγωγή όλων των αγροτών της χώρας στις γραμμές του με

στόχο την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας από την αγροτική τάξη η οποία, όπως

διακήρυττε, ήταν η πολυπληθέστερη της χώρας. Τα υπόλοιπα σημεία του

προγράμματός του είχαν να κάνουν με τη ρύθμιση της ιδιοκτησίας, την τοπική

αυτοδιοίκηση, την υποστήριξη της γεωργίας με διάφορα έργα, την αναδιοργάνωση

της εκπαίδευσης, τη βελτίωση της δικαιοσύνης, την εμπέδωση της αγροτικής

ασφάλειας, τη μεταρρύθμιση της φορολογίας, την κοινωνική πρόνοια και δημόσια

αντίληψη και, τέλος, την ελάττωση των στρατιωτικών βαρών.102

2.2. Ο βιοτεχνικός κόσμος

Ο εκλογικός κατάλογος του 1920 περιλαμβάνει 848 καταχωρήσεις εκλογέων

οι οποίοι δήλωσαν επαγγέλματα που εντάσσονταν στον βιοτεχνικό-βιομηχανικό

τομέα της οικονομίας, αριθμός που αντιστοιχεί στο 29,8% των εκλογέων. Από την

άλλη, η απογραφή του 1928 δείχνει πως αυτοί που εργάζονταν στον βιοτεχνικό-

βιομηχανικό κλάδο της οικονομίας ήταν 1.543, δηλαδή το 33,6% του παραγωγικού

πληθυσμού της πόλης. Και τα δύο ποσοστά είναι τα πιο υψηλά σε σχέση με τους

άλλους κλάδους της οικονομίας, αποδεικνύοντας τον εξέχοντα ρόλο που

διαδραμάτιζε ο επαγγελματο-βιοτεχνικός τομέας στην οικονομική ζωή της Κοζάνης.

Ως προς το είδος των επιχειρήσεων του δευτερογενούς τομέα, σύμφωνα

πάντα με τον εκλογικό κατάλογο, οι κλάδοι που κυριαρχούσαν ήταν οι

υποδηματοποιοί (211), οι βυρσοδέψες (95), οι ράφτες (87), οι σιδηρουργοί (57) και

οι τέκτονες (50). Ο Οδηγός της Ελλάδος του 1925-1926 κατέγραψε 20 βυρσοδεψεία,

16 αρτοποιεία, 13 νηματουργεία, 11 υποδηματοποιεία και 10 σανδαλοποιεία.

Τέλος, τα επαγγέλματα με τις περισσότερες καταχωρήσεις στην απογραφή του 1928

ήταν οι υποδηματοποιοί (313), οι καπνοκόπτες, καπνοσυσκευαστές και σιγαροποιοί

(312), οι κτίστες (141), οι ράπτες (140) και οι ξυλουργοί–επιπλοποιοί (84). Οι

αριθμοί αυτοί αποτυπώνουν πως την πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου τα

βυρσοδεψεία και τα υποδηματοποιεία (κλάδοι άμεσα συνδεδεμένοι καθώς ο

πρώτος εφοδίαζε με πρώτη ύλη τον δεύτερο) αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά του

δευτερογενούς τομέα στην πόλη, με σημαντική παρουσία των ραφτάδικων και των

καπνομάγαζων, που μπορεί να μην εμφάνιζαν μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων, είχαν

102

Ηχώ της Μακεδονίας (26 Φεβρουαρίου 1928). Αγροτική (25 Αυγούστου 1929). Πουρνάρας, Ιστορία του αγρoτικού κινήματος, σ. 91-93.

29

ωστόσο μεγάλη συγκέντρωση εργατών.103 Σε ό,τι αφορά το ιδιοκτησιακό καθεστώς

των επιχειρήσεων, την πλειονότητα καταλάμβαναν οι αυτοαπασχολούμενοι (411

επιχειρήσεις). Ακολουθούσαν τα καταστήματα που στηρίζονταν στην μισθωτή

εργασία (139) και οι οικογενειακές επιχειρήσεις (73).104

Η πλειοψηφία του βιοτεχνικού και επαγγελματικού κόσμου, εκτός αυτών που

εντάσσονταν στον Εμπορικό Σύλλογο και ήταν από τους οικονομικά ισχυρότερους,

όπως οι ιδιοκτήτες καπναποθηκών, οι δερματέμποροι και οι βιομήχανοι, ήταν

οργανωμένοι στα επαγγελματικά σωματεία, τις συντεχνίες. Οι συντεχνίες ήταν

σωματεία ομότεχνων που είχαν ιδρυθεί σε εθελοντική βάση και δεν θα πρέπει να

συγχέονται με αυτές επί οθωμανικής διοίκησης. Μέχρι και το 1914 ήταν διαταξικά

σωματεία, συσπειρώνοντας εργοδότες και εργάτες, με την κυριαρχία των

μικροεργοδοτών σε αυτά να θεωρείται δεδομένη, ωστόσο με τον νόμο 281 του

1914 απαγορεύτηκε η συνύπαρξη εργοδοτών και εργατών στους ίδιους φορείς,

ανοίγοντας τον δρόμο για τα πρώτα εργατικά σωματεία. Έτσι, την περίοδο που

μελετάμε οι συντεχνίες ήταν εργοδοτικές οργανώσεις που ως στόχο τους έθεταν

«την προαγωγή και προστασία των υλικών και ηθικών συμφερόντων των

αποτελούντων του σωματείου μελών διά παντός νόμιμου και δυνατού μέσου».105

Τα επαγγελματικά σωματεία με τη σειρά τους είχαν συστήσει από το 1909 την

Ένωση Συντεχνιών, η οποία αποτελούσε ένα αυτοτελές νομικό πρόσωπο και στην

οποία κάθε σωματείο διέθετε αριθμό ψήφων ανάλογο με τον αριθμό των

οικονομικά τακτοποιημένων μελών του.106

Οι συντεχνίες που δραστηριοποιούνταν στην πόλη και αφορούσαν

επαγγέλματα του δευτερογενούς τομέα ήταν οι συντεχνίες αγγειοπλαστών,

αρτοποιών, βυρσοδεψών, ζαχαροπλαστών, κασσιτερατών, κτιστών, ραπτών,

σαγματοποιών, σανδαλοποιών, σιδηρουργών, τσαρουχοποιών, υποδηματοποιών,

φανοποιών και χαλκοποιών.107 Τέσσερις από αυτές, των σιδηρουργών, των

103

Γκλαβίνας, «Η επαρχία Κοζάνης», Παράρτημα, Πίνακας ΣΤ΄. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. 358-362. Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, σ. 1361-1362. Το 1917 δραστηριοποιούνταν περίπου 28 βυρσοδεψεία στην πόλη. Μ. Καραγιάννης, «Η Κοζάνη του Μεσοπολέμου μέσα από τον τοπικό τύπο της εποχή», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, τεύχος 7, (1996): 113-133, βλ. 116. 104

ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Δεύτερον, σ. 126-127. 105

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Κ1900060. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1472, Κανονισμός του Σωματείου των Ζαχαροπλαστών Ηρακλής. 106

Σ. Μουδόπουλος, «Ο Νόμος 281/1914 για τα επαγγελματικά σωματεία και επίδραση τους στην εξέλιξη του συνδικαλιστικού κινήματος» στο Μαυρογορδάτος και Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, σ. 241-244. Τσίρος, Το νομοθετικό έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου, σ. 106-110. Ν. Ποταμιανός, «Η ίδρυση και τα πρώτα χρόνια της Γενικής Συνομοσπονδίας Επαγγελματιών και Βιοτεχνών Ελλάδος (ΓΣΕΒΕ), 1919-1925», στο Αβδελά, Αλβανός, Κουσουρής, Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, σ. 172. 107

Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, σ. 415. Ηχώ της Μακεδονίας (2 Μαΐου 1926). Δύο από τις πιο ενεργές συντεχνίες της πόλης, των υποδηματοποιών και των βυρσοδεψών, είχαν στα τέλη του 1926 38 και 19 μέλη αντίστοιχα. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Κ1900119 και Κ1900120. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ1592, Σωματεία-Σύλλογοι έτους 1925-1939, Πίναξ ονομαστικός εμφαίνων τα μέλη του Σωματείου Βυρσοδεψών Κοζάνης, Κοζάνη 31.12.1926.

30

αρτοποιών, των υποδηματοποιών και των ζαχαροπλαστών, ιδρύθηκαν δύο χρόνια

μετά τον νόμο 281/1914, το 1916, επιβεβαιώνοντας τις αλλαγές που αυτός είχε

επιφέρει. Μάλιστα, επειδή στα καταστατικά των δύο πρώτων σωματείων δεν

γινόταν σαφές εάν επρόκειτο για εργοδοτικές ή εργατικές οργανώσεις, προκλήθηκε

η παρέμβαση του Υπουργείου Οικονομίας.108

2.2.1. Η βιοτεχνική μονάδα και η παραγωγή της

Στη βιομηχανική παραγωγή ολόκληρης της χώρας υπήρχαν την περίοδο αυτή

από τη μία λίγες μεγάλες επιxειρήσεις και από την άλλη μια πληθώρα μικρών

εργαστηρίων με λίγους εργαζομένους, χωρίς η εικόνα αυτή να αλλάζει ιδιαίτερα

από το 1920 ως το 1930.109 Σύμφωνα με την απογραφή των βιοτεχνικών και

βιομηχανικών επιχειρήσεων του 1920, από τις 664 επιχειρήσεις που

δραστηριοποιούνταν στον νομό Κοζάνης, οι 656 απασχολούσαν από 1 ως 5 εργάτες,

οι 7 από 6 μέχρι 25 και μόνο σε μία επιχείρηση απασχολούνταν πάνω από 25

εργαζόμενοι.110 Παρόλο που δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τα στοιχεία αυτά με την

αντίστοιχη απογραφή του 1930, καθώς σε αυτήν δεν έχουμε στοιχεία για το

μέγεθος των επιχειρήσεων στο νομό Κοζάνης αλλά για ολόκληρο το γεωγραφικό

διαμέρισμα της Μακεδονίας, το φαινόμενο αυτό του δυϊσμού ήταν πραγματικότητα

όλη τη δεκαετία του 1920 στην πόλη. Στις μεγάλες επιχειρήσεις εντασσόταν το

κεραμοποιείο του Κανδύλη, στο οποίο το καλοκαίρι εργάζονταν πάνω από 100

εργάτες, καθώς και τα καπνομάγαζα. Από την άλλη, υπήρχε πληθώρα μικρών

εργαστηρίων (υποδηματοποιεία, σιδεράδικα, ξυλουργεία) στα οποία εργάζονταν

από 2 μέχρι και 25 εργάτες.111 Η κυριαρχία των μικρών εργαστηρίων εξηγεί τον

υψηλό αριθμό των αυτοαπασχολούμενων και των οικογενειακών επιχειρήσεων του

δευτερογενούς τομέα, αφού ήταν ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των

μικροεπιχειρήσεων πανελλαδικά.112

108

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 994, Επιστολή του Υπουργείου Οικονομικών προς το Νομάρχη Κοζάνης 31.8.1916. Κανονισμός του Σωματείου Σιδηρουργών «Συντεχνία Σιδηρουργών Κοζάνης». Σωματείο Ζαχαροπλαστών 3.5.1916. 109

Φουντανόπουλος, «Εργασία και Εργατικό Κίνημα», σ. 298. Αν. Λιάκος, Εργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Νεφέλη, 2016, σ. 72. Π. Πιζάνιας, Οι φτωχοί των πόλεων. Η τεχνογνωσία της επιβίωσης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Θεμέλιο, 1993, σ. 23. 110

ΓΣΥΕ, Απογραφή των Βιοτεχνικών και Βιομηχανικών επιχειρήσεων την 18η Δεκεμβρίου 1920.

Τόμος Α΄, Αριθμός, Προσωπικόν και Κινητήριος Δύναμις διά τας επιχειρήσεις τας απασχολούσας 1-5 εργάτας, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926, σ. 56-58. ΓΣΥΕ, Απογραφή των Βιοτεχνικών και Βιομηχανικών επιχειρήσεων την 18

η Δεκεμβρίου 1920. Τόμος Γ΄, Αριθμός, Προσωπικόν και

Κινητήριος Δύναμις διά τας επιχειρήσεις τας απασχολούσας άνω των 25 εργατών, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926, σ. 18-19. ΓΣΥΕ, Απογραφή των Βιοτεχνικών και Βιομηχανικών επιχειρήσεων την 18

η Δεκεμβρίου 1920. Τόμος Β΄, Αριθμός, Προσωπικόν και Κινητήριος Δύναμις διά τας επιχειρήσεις

τας απασχολούσας 6-25, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926, σ. 32-33. 111

Τσαμπούρης, Τα τετράδια της μνήμης, σ. 23, 43-45 και 55. Σακαλής, Μνήμες, σ. 24-25. 112

Ν. Ποταμιανός, Οι νοικοκυραίοι. Μαγαζάτορες και Βιοτέχνες στην Αθήνα 1880-1925, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016, σ. 99.

31

Σχετικά με την κίνηση της βιοτεχνικής παραγωγής, αυτή αποτυπώνεται στον

παρακάτω δείκτη, στις απογραφές δηλαδή των καταστημάτων για τα έτη 1920-1930

που αναφέρονταν στον νομό Κοζάνης και ήταν ενδεικτικές και για την πόλη. Έτσι,

ενώ το 1920 στον νομό Κοζάνης δραστηριοποιούνταν 664 βιοτεχνικές–βιομηχανικές

επιχειρήσεις, μια δεκαετία αργότερα, το 1930, αυτές είχαν φτάσει τις 1.579. Ο

υπερδιπλασιασμός των επιχειρήσεων αυτών αποτυπώνει την αύξηση των

οικονομικών μεγεθών και τη βιοτεχνική ανάπτυξη της πόλης.113

Όπως προαναφέρθηκε, οι βασικοί κλάδοι της βιοτεχνικής παραγωγής ήταν η

κατεργασία δερμάτων και η παραγωγή υποδημάτων και πλίνθων. Όσον αφορά την

τέχνη της βυρσοδεψίας, η Δυτική Μακεδονία, λόγω της έντονης ενασχόλησης των

κατοίκων της με την κτηνοτροφία, παρείχε άφθονα δέρματα για εκμετάλλευση.

Αυτό, σε συνδυασμό με την άφθονη εγχώρια παραγωγή πουρναριού και βελανιδιού

που ήταν απαραίτητες δεψικές ύλες, κατέστησαν την κατεργασία δέρματος ακμαία.

Τα κατεργασμένα δέρματα προορίζονταν είτε για τους πολυάριθμους

υποδηματοποιούς της Κοζάνης είτε για εξαγωγές. Την περίοδο αυτή λόγω του

γεγονότος ότι τα δέρματα είχαν μεγάλη ζήτηση, έντεκα βυρσοδέψες της πόλης

ίδρυσαν συνεταιρισμό σε μορφή μετοχικής εταιρίας. Τρεις από αυτούς κατέθεσαν

τα μεγαλύτερα κεφάλαια, ενώ κεντρικό βυρσοδεψείο είχε οριστεί αυτό του Μακρή.

Ως στόχο του ο συνεταιρισμός είχε θέσει τα βυρσοδεψεία να αξιοποιηθούν προς

όφελος των βιοτεχνών και όχι αυτών που εμπορεύονταν τα δέρματα.114

Οι υποδηματοποιοί της Κοζάνης ήταν πολυπληθέστεροι των βυρσοδεψών και

υποδήματά τους πωλούνταν σε όλη τη Δυτική Μακεδονία και τη Θεσσαλονίκη.115

Τέλος, οι πλινθοποιοί της Κοζάνης εργάζονταν στα κεραμαριά από τον Απρίλιο μέχρι

τα μέσα Σεπτεμβρίου, ενώ τους χειμερινούς μήνες ασχολούνταν με την

αγγειοπλαστική στα εργαστήριά τους. Στο εργοστάσιο πλινθοποιίας του Κανδύλη

παράγονταν είδη κεραμοποιίας που θεωρούνταν εφάμιλλα των ειδών

κεραμοποιίας του εργοστασίου Αλλατίνη.116

Βασικό χαρακτηριστικό των μικρών εργαστηρίων σε ολόκληρη τη χώρα ήταν η

απροθυμία εκμηχάνισης και εισαγωγής αλλαγών στην παραγωγική διαδικασία για

113

ΓΣΥΕ, Απογραφή των Βιοτεχνικών και Βιομηχανικών επιχειρήσεων την 18η Δεκεμβρίου 1920.

Τόμος Δ΄, Αριθμός, Προσωπικόν και Κινητήριος Δύναμις των απογραφεισών εν γένει επιχειρήσεων, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926, σ. 70-72. ΓΣΥΕ, Απογραφή των Καταστημάτων των Μηχανικών και Εμπορικών Επιχειρήσεων, ενεργηθείσα τον Σεπτέμβριο του 1930, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1934, σ. 3. 114

Φ. Φτάκα-Τσικριτζή, «Επαγγέλματα του χθες, επαγγέλματα του αύριο. Το τέλος μιας εποχής», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, 1997, σ. 402-415, βλ. 405. Σακαλής, Μνήμες, σ. 24. Η σημασία της βυρσοδεψίας για την τοπική οικονομία φαίνεται από το γεγονός πως στον Μικρό Εμπορικό Οδηγό της Ελλάδος του 1927, από τους μόλις 7 Κοζανίτες εμπόρους που αναφέρονταν, οι δύο αναγράφονταν ως βυρσοδέψες που παρήγαγαν και εμπορεύονταν κατεργασμένα δέρματα και ένας ως έμπορος κατεργασμένων δερμάτων. Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, Μικρός Εμπορικός Οδηγός της Ελλάδος, Αθήνα: Γκρέκα, 1927, σ. 23, 33 και 122. Κορκάς, Κοζανίτικες εικόνες, σ. 149. 115

Κορκάς, αυτ. 116

Σιαμπανόπουλος, Ο Νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο, σ. 271. Βόρειος Ελλάς (14 Οκτωβρίου 1928).

32

την αύξηση της παραγωγής. Αντίστοιχα προβλήματα κλήθηκε να ξεπεράσει και η

τοπική βιοτεχνική παραγωγή. Όταν οι υποδηματοποιοί της πόλης, το 1928,

βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη διακίνηση στην τοπική αγορά εισαγόμενων

υποδημάτων, κινήθηκαν άμεσα και μέσω του Σωματείου Υποδηματοποιών ζήτησαν

από τον Δήμο Κοζάνης την αύξηση της φορολογίας στα εισαγόμενα υποδήματα. Ο

Δήμος απάντησε πως κάτι τέτοιο ήταν παράνομο και το Σωματείο Υποδηματοποιών

προχώρησε σε Γενική Συνέλευση. Εκεί, ο πρόεδρος του Σωματείου εξήγησε πως τα

εισαγόμενα υποδήματα επιδέχονταν ανταγωνισμού και πρότεινε οι

υποδηματοποιοί να μην περιορίζονται στη γνωστή τους εργασία αλλά να

προσπαθήσουν να αναπτύξουν τις γνώσεις και την τέχνη τους και σε άλλα είδη

υποδημάτων εκτός εκείνων που δούλευαν μέχρι τότε. Τις προτάσεις δέχτηκε το

σύνολο της συνέλευσης, αποδεικνύοντας έτσι την ανάγκη αλλαγών.117

2.3. Ο εμπορικός κόσμος

Η Κοζάνη ήδη από την εποχή της οθωμανικής διοίκησης είχε έντονη εμπορική

κίνηση και δραστήριους εμπόρους που έφταναν μέχρι την Κεντρική Ευρώπη. Η

παράδοση αυτή, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι αποτελούσε το διοικητικό κέντρο

της περιοχής, την καθιστούσε ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα της

Δυτικής Μακεδονίας. Σύμφωνα με τον εκλογικό κατάλογο του 1920, 414 εκλογείς

δήλωσαν επαγγέλματα που είχαν να κάνουν με το εμπόριο (έμποροι,

βαμβακέμποροι, σιτέμποροι κ.ά.), αριθμός που αντιστοιχεί στο 14,56% του συνόλου

των εκλογέων. Ωστόσο, από το ποσοστό αυτό απουσιάζει μεγάλος αριθμός

εμποροϋπαλλήλων, καθώς δεν γνωρίζουμε ποιοι από αυτούς που ήταν

καταχωρημένοι ως υπάλληλοι γενικώς (218 άτομα) απασχολούνταν στον εμπορικό

κλάδο.118

Η απογραφή του 1928 δείχνει ότι με το εμπόριο στην Κοζάνη απασχολούνταν

συνολικά 677 άτομα, δηλαδή το 14,76 % του παραγωγικού πληθυσμού της πόλης.

Στις εμπορικές επιχειρήσεις, την πλειοψηφία αποτελούσαν οι αυτοαπασχολούμενοι

που έφταναν τους 301. Ακολουθούσαν οι επιχειρήσεις που στηρίζονταν στη

μισθωτή εργασία, οι οποίες ήταν 89 και απασχολούσαν 46 υπαλλήλους και 121

εργάτες (δηλαδή το 24,66% του συνόλου των εντασσόμενων στον τριτογενή τομέα).

Τέλος, υπήρχαν 54 οικογενειακές επιχειρήσεις.

Από τους κλάδους που κυριαρχούσαν στην εμπορική δραστηριότητα, την

πρωτοκαθεδρία είχε το επάγγελμα του παντοπώλη (187) και ακολουθούσαν τα

επαγγέλματα του εμπόρου ειδών ενδυμασίας (86), οι ξενοδόχοι ύπνου και φαγητού

(66), οι κρεοπώλες (52) και οι καφεπώλες (51). Επομένως, η εμπορική

117

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Κ1900142, Κ1900146, Κ1900147. 118

Γκλαβίνας, «Η επαρχία Κοζάνης», Παράρτημα πίνακας ΣΤ΄.

33

δραστηριότητα της πόλης συνδεόταν με την ικανοποίηση βασικών αναγκών των

κατοίκων της και της γύρω επαρχίας.119

Όσοι εντάσσονταν στον εμπορικό κλάδο ήταν οργανωμένοι σε διαφορετικούς

φορείς. Οι κρεοπώλες ήταν οργανωμένοι στο σωματείο κρεοπωλών «Ο Αρχάγγελος

Μιχαήλ», οι καφεπώλες στην ομώνυμή τους συντεχνία, όπως και οι οπωροπώλες.

Οι παντοπώλες ήταν εγγεγραμμένοι στον Σύνδεσμο Παντοπωλών, ενώ οι υπόλοιποι

έμποροι είχαν συστήσει από το 1917 τον Εμπορικό Σύλλογο. Όσοι ήταν

οργανωμένοι στις συντεχνίες υπάγονταν στην Ένωση Συντεχνιών, φορέα που

εκπροσωπούσε τα μικροαστικά στρώματα της πόλης (μικροβιοτέχνες-

επαγγελματίες), σε αντίθεση με τον Σύνδεσμο Παντοπωλών και τον Εμπορικό

Σύλλογο στον οποίο ήταν οργανωμένοι –εκτός από τους εμπόρους– οι βιομήχανοι

(οι αλευροβιομήχανοι και η κεραμοποιία Κανδύλη), οι μεγαλοβιοτέχνες και οι

καπνέμποροι, που αποτελούσαν τους εκφραστές του μεγαλοαστικού πυρήνα στην

πόλη. Η παραπάνω θέση επιβεβαιώνεται από την πανελλαδική αναφορά των δύο

αυτών συλλογικοτήτων, καθώς και από τη θέση που πήραν σε μια σειρά

ζητημάτων.120

2.3.1. Εμπορική κίνηση 1923-1929

Η εμπορική κίνηση στην Κοζάνη τα πρώτα χρόνια της περιόδου αυτής είχε

επηρεαστεί έντονα από τις υψηλές τιμές των προϊόντων. Την ίδια περίοδο σε

ολόκληρη την Ελλάδα επικρατούσε αντίστοιχη κατάσταση. Βασική αιτία για την

ακρίβεια τόσο στη χώρα όσο και στην Κοζάνη θεωρούνταν η αισχροκέρδεια των

εμπόρων. Η επικράτηση αυτής της ερμηνευτικής γραμμής στην κοινή γνώμη της

χώρας ήταν εμφανής μέσα από την πληθώρα δημοσιευμάτων στον Τύπο της

εποχής. Ως ενδεδειγμένη λύση προέκυπτε η παρέμβαση του κράτους για τη

θεσμοθέτηση νόμων με στόχο τον περιορισμό του φαινομένου, με έναν από αυτούς

να είναι η επιβολή διατιμήσεων, τις οποίες έθεταν ομώνυμες επιτροπές που ήταν

επιφορτισμένες με το καθήκον αυτό.121

119

ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. 364. 120

Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926 σ. 415 ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ14211. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ1472, Καταστατικό του Σωματείου Καφεπωλών Κοζάνης «ο Άγιος Χριστόφορος»12.12.1924. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1399, Εμφαίνων τα υπό του πρωτοδικείου Κοζάνης αναγνωρισθέντα Σωματεία κατά τον μήνα Ιούνιο 1927. Ο Εμπορικός Σύλλογος το 1925 είχε 111 μέλη. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ14211. 121

Ν. Ποταμιανός, «Η νομοθεσία κατά της αισχροκέρδειας, το ενοικιοστάσιο και η συγκρότηση του. μικροαστικού ταξικού πόλου, 1916-1925» στο Σ. Πετμεζάς, Τ. Χαρλαύτη, Α. Λυμπεράτος και Κ. Παπακωνσταντίνου ( επιμ. ), Θεωρητικές αναζητήσεις και εμπειρικές έρευνες. Πρακτικά Διεθνούς συνεδρίου οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας, Ρέθυμνο, 10-13 Δεκεμβρίου 2008, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2012, σ. 326-332. Κ. Τζιάρας, «Δε μας τρομάζει ο θάνατος – Μας τρομάζει η πείνα. Η κίνηση της εγκληματικότητας στη Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο της έλευσης των μικρασιατών προσφύγων του 1922», στο Αβδελά, Αλβανός, Κουσουρής, Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, σ. 217-218.

34

Τη διετία 1923-1924 οι κατηγορίες που εκτοξεύονταν εναντίον εμπόρων της

πόλης για αισχροκέρδεια ήταν συχνές. Σε ρεπορτάζ της εποχής διαβάζουμε: «η λίρα

από εβδομάδος και πλέον ως και τον δολάριον κατήλθον αρκετάς μονάδας.

Δυστυχώς όμως η τιμή των εμπορευμάτων έμεινεν, εν τη αγορά μας τουλάχιστον,

σταθερά. Οι έμποροι όταν και κατά κλασματικήν μονάδα κατήρχετο η δραχμή

έσπευδον να ζητώσιν υπερτιμήσεις συμφώνως με το συνάλλαγμα, τώρα ξέχασαν το

συνάλλαγμα και οχυρούντα εις τας διατιμήσεις! Επί τέλους πρέπει και αυτοί να

καταλάβουν ότι ο κόσμος θα παύση να ανέχεται την τόσην εκμετάλλευσιν. Φθάνει

πια».122 Τον Απρίλιο του 1923 η αγορά της Κοζάνης είχε απονεκρωθεί λόγω της

παντελούς έλλειψης τροφίμων, ενώ παράλληλα ολόκληρη τη χρονιά απουσίαζαν

από τα καταστήματα τα τυροκομικά προϊόντα, οδηγώντας τους οικογενειάρχες σε

απόγνωση. Η κατάσταση αυτή οφειλόταν στο γεγονός ότι οι έμποροι αρνούνταν να

πουλήσουν τα προϊόντα σύμφωνα με τις ισχύουσες διατιμήσεις και τα έκρυβαν, με

αποτέλεσμα πολλές περιπτώσεις να οδηγηθούν στη δικαιοσύνη και να υφίστανται

καταδικαστικές αποφάσεις.123

Η επιτροπή επέβαλε και ήρε τις διατιμήσεις ανάλογα με τις συνθήκες της

τοπικής αγοράς. Όταν τον Φεβρουάριο του 1924 άρθηκαν οι διατιμήσεις από την

επιτροπή της πόλης, πολλά είδη πρώτης ανάγκης έφτασαν να πωλούνται σε πολύ

υψηλές τιμές, οδηγώντας τον φτωχό κόσμο σε απελπισία. Ο τοπικός Τύπος

ξεσπάθωσε, προτείνοντας να λειτουργήσει ο νόμος 703, ο οποίος προέβλεπε

αυστηρές ποινές για τις περιπτώσεις παράβασης των διατιμήσεων και υπερβολικού

κέρδους.124

Στο κλίμα αυτό προκλήθηκαν εντάσεις μεταξύ των εμπόρων και της ηγεσίας

της Ένωσης Συντεχνιών. Η Ένωση κάλεσε τον λαό της Κοζάνης τον Μάιο του 1923 σε

κινητοποίηση και σε σύνταξη ψηφίσματος για τη μείωση της τιμής του ψωμιού,

προσπαθώντας να αναλάβει, με αυτό τον τρόπο, ρόλο προστάτη των λαϊκών

συμφερόντων. Βέβαια, δυσαρέσκεια προκλήθηκε και για τη στάση της ίδιας, καθώς

δεν είχε αναλάβει αντίστοιχες πρωτοβουλίες όταν υψηλές τιμές ορίζονταν από

συντεχνίες-μέλη της, όπως η Συντεχνία Οπωροπωλών.125 Μετά τη διετία 1923-1924

συνέχισαν να υπάρχουν παράπονα για το ύψος των τιμών καθώς και εκκλήσεις για

παρέμβαση των αρμόδιων οργάνων, όχι όμως στο ίδιο ύφος και με την ίδια

συχνότητα.

Ωστόσο, πέρα από τις εντάσεις που προκλήθηκαν στην αγορά της πόλης για

το ζήτημα των τιμών, την πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου δημιουργήθηκαν

ευνοϊκές συνθήκες για αυξημένη εμπορική κίνηση∙ η αύξηση του πληθυσμού της

122

Ηχώ της Μακεδονίας (13 Μαΐου 1923). 123

Ηχώ της Μακεδονίας (22 Απριλίου 1923, 27 Απριλίου και 11 Μαΐου 1924). Ηχώ της Μακεδονίας (25 Μαρτίου 1923). 124

Ηχώ της Μακεδονίας (4 Φεβρουαρίου 1924). Ο νόμος αυτός ψηφίστηκε στις αρχές του 1916 και επέβαλε αυστηρές ποινές για την παράβαση των διατιμήσεων και τις περιπτώσεις υπερβολικού κέρδους. Βλ. Ποταμιανός, «Η νομοθεσία κατά της αισχροκέρδειας», σ. 327-328. 125

Ηχώ της Μακεδονίας (6 Μαΐου και 22 Απριλίου 1923).

35

πόλης λόγω της άφιξης των προσφύγων και της εγκατάστασης μαθητών από την

επαρχία προκειμένου να φοιτήσουν στα εκπαιδευτικά ιδρύματα, η αύξηση της

αγροτικής παραγωγής στην ύπαιθρο και η ίδρυση του παραρτήματος της Τράπεζας

Αθηνών στην πόλη έδωσαν ώθηση στην εμπορική δραστηριότητα της Κοζάνης.126

Ως το 1927, παρά τις όποιες σποραδικές αντίθετες απόψεις, η γενική εικόνα

για την εμπορική κίνηση στην πόλη ήταν θετική∙127 Τα Χριστούγεννα του 1924, οι

έμποροι «εθεώθησαν από κέρδη και εργασίες», ενώ αντίστοιχα τον Φεβρουάριο

του 1926 τα υποκαταστήματα της Εθνικής Τράπεζας και της Τράπεζας Αθηνών στην

Κοζάνη πιστοποίησαν ότι δεν χρειάστηκε ποτέ να προβούν σε καταγγελία

συναλλαγματικών εις βάρος εμπόρων της πόλης. Η Εθνική Τράπεζα, μάλιστα, τόνισε

την ικανοποίησή της για την οικονομική ανθηρότητα των εμπόρων της Κοζάνης.128

Από το 1928, ωστόσο, το κλίμα άλλαξε καθώς υπήρχε έντονη «γκρίνια» για

την εικόνα της αγοράς. Ήδη από τα τέλη του 1927, με αφορμή την καθυστέρηση της

καταβολής κάποιων ποσών από το Εθνικό Ορφανοτροφείο προς εμπόρους της

πόλης, γινόταν λόγος για οικονομική κρίση.129 Την ίδια περίοδο, ο Εμπορικός

Σύλλογος με επιστολή του προς το Υπουργείο Οικονομικών ζητούσε οικονομικές

διευκολύνσεις για τις φορολογικές υποχρεώσεις των μελών του, καθώς όπως

ισχυριζόταν υπήρχε οικονομική δυσχέρεια.130 Η καταστροφή της αγροτικής

παραγωγής το 1927 συντέλεσε στη μείωση της εμπορικής κίνησης σε σημείο που,

παραμονές του Πάσχα του 1928, η εικόνα της αγοράς να είναι πρωτόγνωρη για την

πόλη, αναγκάζοντας όλους να κάνουν λόγο για οικονομική κρίση που μάστιζε τον

τόπο.131 Η κατάσταση οδήγησε τον Σύνδεσμο Παντοπωλών, στις 20 Ιουλίου 1928, να

πραγματοποιήσει γενική συνέλευση με κύριο θέμα την οικονομική δυσπραγία και

την αντιμετώπιση του ζητήματος της αγοράς με πίστωση από τους χωρικούς της

επαρχίας.132 Τέλος, τη στενή οικονομική κατάσταση του 1928 δείχνει ο αριθμός των

γραμματίων και συναλλαγματικών που δεν εξυπηρετήθηκαν στην περιφέρεια του

πρωτοδικείου Κοζάνης τη χρονιά αυτή. Χαρακτηριστικά, το 1927 αυτές ήταν μόλις

37, ενώ το 1928 έφτασαν τις 70, για να ξαναπέσουν την επόμενη χρονιά μόλις στις

7.133 Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και το 1928 δεν βρέθηκε αντιμέτωπη η πόλη με

πραγματικά κρισιακές καταστάσεις, καθώς πραγματοποιήθηκαν ανακαινίσεις και

126

Πελαγίδης, Η αποκατάσταση των προσφύγων, σ. 156. Κ. Ταβουλτζίδης, Δημόσια μέση εμπορική σχολή Κοζάνης, έτος ίδρυσης 1924, Κοζάνη: ιδιωτική έκδοση, 1993, σ. 19. Το υποκατάστημα της Τράπεζας Αθηνών έκανε τα εγκαίνιά του στην πόλη στις 3 Αυγούστου 1924. Η δράση της τράπεζας εξαίρεται δύο χρόνια αργότερα από τον τοπικό Τύπο λόγω της ώθησης που έδωσε στην οικονομική ζωή της πόλης με την παροχή πιστώσεων. Ηχώ της Μακεδονίας (15 Ιουλίου 1924 και 2 Μαΐου 1926). 127

Παράπονα για την οικονομική κατάσταση της πόλης διακρίνουμε στα εξής φύλλα: Ηχώ της Μακεδονίας (2 και 11 Μαΐου και 10 Οκτωβρίου 1926). 128

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ13874 και Λ13875. 129



Ηχώ της Μακεδονίας (18 Μαρτίου και 8 Απριλίου 1928). 132

Βόρειος Ελλάς (22 Ιουλίου 1928). 133

ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1930, σ. 359.

36

άνοιγμα νέων μαγαζιών με εξηλεκτρισμένο εξοπλισμό.134 Η εμπορική στασιμότητα

του 1928 όμως φανέρωσε την έντονη σύνδεση του τοπικού εμπορίου με την

αγροτική παραγωγή.

Όσον αφορά την εμπορική δραστηριότητα για το 1929, δίπλα στην

αρθρογραφία που μιλούσε για οικονομική κρίση και χρησιμοποιούσε μελανά

χρώματα για την κίνηση της αγοράς, συνυπήρχαν άρθρα που έδιναν μια θετική

εικόνα (άνοιγμα νέων μαγαζιών) και περιέγραφαν ζωηρή την εμπορική κίνηση.135

Συνεπώς, το 1929 η εμπορική ζωή της πόλης φάνηκε να ανακάμπτει προσωρινά, για

να χτυπηθεί ολοκληρωτικά τα επόμενα χρόνια από την παγκόσμια οικονομική

κρίση.

Κάποια στοιχεία της περιόδου που αφορούν ολόκληρο τον νομό και

αποτυπώνουν την εξέλιξη των οικονομικών μεγεθών της περιοχής είναι οι

πτωχεύσεις που κηρύχθηκαν και τα κεφάλαια που κυκλοφόρησαν για την

αγοραπωλησία ακινήτων στην περιφέρεια του πρωτοδικείου Κοζάνης. Τα στοιχεία

που ακολουθούν δείχνουν μόνο μία πτώχευση το 1929 σε ολόκληρο τον νομό, ενώ

τα κεφάλαια για την αγοραπωλησία ακινήτων αυξάνονταν κάθε χρονιά,

φανερώνοντας την ύπαρξη διαθέσιμων κεφαλαίων για επενδύσεις.136

Πίνακας 4

Χρονιά Πτωχεύσεις Κεφάλαια για αγοραπωλησία ακινήτων

1926 0 7.242.138 δραχμές

1927 0 8.465.304 δραχμές

1928 0 16.073.776 δραχμές

1929 1 11.942.601 δραχμές

Παράλληλα, έμποροι και παντοπώλες επέδειξαν έντονη κινητικότητα σε ό,τι

αφορούσε το ζήτημα της φορολογίας τόσο στα προϊόντα όσο και στα εισοδήματά

τους, όποτε θεωρούσαν πως οι επερχόμενες αλλαγές θα επηρέαζαν την εμπορική

κίνηση και τα περιθώρια κέρδους. Όταν τη χρονιά 1926-1927 επανήλθε ο φόρος

επιτηδεύματος για τους εμπόρους και βιομηχάνους, οι οποίοι μέχρι τότε

φορολογούνταν με τον φόρο της καθαράς προσόδου, προκλήθηκαν σοβαρές

αντιδράσεις από τους εμπόρους της πόλης. Οι επιτηδευματίες κατατάσσονταν σε

κλάσεις ανάλογα με τα εισοδήματά τους, τα οποία υπολογίζονταν από επιτροπές

στις οποίες συμμετείχαν εκπρόσωποί τους.137 Πενήντα πέντε έμποροι της πόλης με

επιστολή τους στον Εμπορικό Σύλλογο ζητούσαν τη σύγκλιση έκτακτης Γενικής

134

Βόρειος Ελλάς (15 Ιουλίου, 14 Οκτωβρίου και 11 Νοεμβρίου 1928). 135

Παράπονα για την οικονομική κατάσταση της πόλης εκφράζονται σε αυτά τα φύλλα: Ηχώ της Μακεδονίας (2 Ιουνίου 1929). Αγροτική (16 Ιουνίου 1929). Θετική εικόνα αποτυπώνεται στα εξής φύλλα: Ηχώ της Μακεδονίας (14 Απριλίου και 5 Ιουλίου 1929). Η Αγροτική στο φύλλο της 30ής Ιουνίου 1929 έγραφε πως η πόλη βρισκόταν σε εποχή αναγεννήσεως και κοινωνικής προόδου. 136

ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1930, σ. 358 και 360. 137

Α. Αγγελόπουλος, Η Φορολογία του Επιτηδεύματος, Αθήνα: Δημητράκος, 1933, σ. 39-41.

37

Συνέλευσης και την ανάληψη δράσεων σχετικά με την άδικη κατάταξή τους, όπως

θεωρούσαν, σε κλάσεις. Στην επιστολή τους χαρακτήριζαν τον φόρο άδικο και άνισο

και ζητούσαν τη λήψη μέτρων κατά της κατάταξης αυτής.138 Παρά τις διαμαρτυρίες

όμως των εμπόρων, υπήρχε και η αντίθετη άποψη στην πόλη, αυτών που

θεωρούσαν πως οι έμποροι και οι παντοπώλες, έχοντας εκπροσώπους στην

επιτροπή που έκανε τις κατατάξεις, ουσιαστικά δεν φορολογούνταν με το ποσό που

τους αναλογούσε στην πραγματικότητα, κατατάσσοντας σε μεγαλύτερες κλάσεις

από τους μεγαλεμπόρους της πόλης ακόμα και φτωχούς βιοπαλαιστές.139

Σχετικά με τη φορολογία των εμπορευμάτων, έμποροι και παντοπώλες

ασκούσαν πιέσεις για τη μείωση ή την άρση των φόρων σε αυτά. Όταν τον Μάιο και

τον Ιούλιο του 1926 ο Δήμος Κοζάνης αποφάσισε την αύξηση της δημοτικής

φορολογίας σε διάφορα προϊόντα, ο Εμπορικός Σύλλογος με τηλεγραφικές

διαμαρτυρίες διατύπωσε την άρνησή του, με την επιχειρηματολογία πως θα

επέρχονταν πλήγματα στην τοπική αγορά. Αντίστοιχες διαμαρτυρίες εξαπέλυσαν

από κοινού Εμπορικός Σύλλογος και Σύνδεσμος Παντοπωλών εναντίον του Δήμου

Κοζάνης λόγω του τριπλασιασμού του δημοτικού φόρου σε διάφορα προϊόντα, τον

Φεβρουάριο του 1928.140

2.3.2. Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Κοζάνης –

Σχέσεις Εμποροβιομήχανων με Επαγγελματοβιοτέχνες

Με τον νόμο 184/1914 «Περί συστάσεως εμπορικών και βιομηχανικών

επιμελητηρίων» προβλεπόταν η ίδρυση εμπορικών και βιομηχανικών

επιμελητηρίων στις πρωτεύουσες των νομών της χώρας. Ο προορισμός τους θα

ήταν η προστασία και η προαγωγή των εμπορικών και βιομηχανικών συμφερόντων

της περιφέρειάς τους, ενώ μέλη τους θα μπορούσαν να γίνουν οι έμποροι που

ασκούσαν κάποιο επιτήδευμα.141 Η Κοζάνη, με βασιλικό διάταγμα της 16ης

Νοεμβρίου 1918 του βασιλέα Αλέξανδρου, ορίστηκε έδρα του νεοσύστατου

Επιμελητηρίου, το οποίο όμως τότε δεν πραγματοποιήθηκε.142 Ο Εμπορικός

Σύλλογος της πόλης από το 1924 ανέλαβε πρωτοβουλίες και με επιστολή του στον

Υπουργό Οικονομικών ζητούσε την ίδρυση Εμπορικού και Βιομηχανικού

Επιμελητηρίου στην Κοζάνη. Την ίδρυσή του, όπως ανέφερε ο εκπρόσωπος του

Συλλόγου στην Αθήνα, εμπόδιζε η ασταθής πολιτική κατάσταση της χώρας.143

Ωστόσο, οι προσπάθειες του Εμπορικού Συλλόγου ευοδώθηκαν τελικά, καθώς στις

138


Ριζοσπάστης (13 Φεβρουαρίου 1927). Ηχώ της Μακεδονίας (18 Ιανουαρίου 1927). 140

Ηχώ της Μακεδονίας (11 Μαΐου και 25 Ιουλίου 1926). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ14260. 141

www.acci.gr/acci/articles/article.jsp?categoryid=102&context=103&globalid=16698&articleid= 7193 (ανάκτηση 18 Ιουνίου 2018). 142

www.evekozani.gr/kozani/articles/article.jsp?categoryid=11&context=103&globalid=8384&articleid=2205 (ανάκτηση 18 Ιουνίου 2018). 143

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ13630.

http://www.acci.gr/acci/articles/article.jsp?categoryid=102&context=103&globalid=16698&articleid=%207193

http://www.acci.gr/acci/articles/article.jsp?categoryid=102&context=103&globalid=16698&articleid=%207193

http://www.evekozani.gr/kozani/articles/article.jsp?categoryid=11&context=103&globalid=8384&articleid=2205


38

12 Δεκεμβρίου 1926 πραγματοποιήθηκαν εκλογές για την ανάδειξη διοικητικού

συμβουλίου στον νέο φορέα, οι οποίες επικυρώθηκαν 18 Ιανουαρίου 1927. Στο

διοικητικό συμβούλιο που προέκυψε ήταν εκλεγμένα 6 μέλη από τον εμπορικό

κόσμο και 3 από τον βιομηχανικό.144

Μπορεί η σύσταση του Επιμελητηρίου να ήταν στις επιδιώξεις του Εμπορικού

Συλλόγου, αυτό δεν σημαίνει όμως ότι έβρισκε σύμφωνη την κοινή γνώμη της

πόλης. Πολλοί ήταν αυτοί που δυσανασχέτησαν με την ίδρυσή του, θεωρώντας πως

η ύπαρξή του ήταν άσκοπη σε μια πόλη σαν την Κοζάνη, στην αγορά της οποίας

πλειοψηφούσαν επαγγελματίες και βιοτέχνες και όχι έμποροι.145 Στο Επιμελητήριο

παρ’ όλα αυτά υπήρξε πρόβλεψη να συμμετάσχουν και επαγγελματίες, οι οποίοι θα

καταλάμβαναν τρεις θέσεις στο διοικητικό συμβούλιο, με τις εκλογές για την

πλήρωσή τους να είναι προγραμματισμένες για τις 11 Οκτωβρίου 1928.146 Το

θεσμικό όργανο εκπροσώπησης των επαγγελματιών στην πόλη, ωστόσο, η Ένωση

Συντεχνιών Κοζάνης, αποφάσισε την αποχή της από τις εκλογές γιατί θεωρούσε πως

οι έδρες που τους δίνονταν ήταν δυσανάλογα λίγες σε σχέση με την παρουσία τους

στην αγορά της πόλης. Μάλιστα, η Ένωση Συντεχνιών διερευνούσε την ίδια

περίοδο, σε διαβούλευση με τα μέλη της, τη δυνατότητα σύστασης επαγγελματικού

επιμελητηρίου. Παρ’ όλα αυτά επαγγελματίες που δεν υπάγονταν στην Ένωση

Συντεχνιών συμμετείχαν στις εκλογές στελεχώνοντας το διοικητικό συμβούλιο του

νέου φορέα.147 Η δημιουργία επαγγελματικού τμήματος είχε ως συνέπεια το

Επιμελητήριο να μετονομαστεί σε Εμπορικό, Βιομηχανικό και Επαγγελματικό.

Η λειτουργία του οργανισμού τα πρώτα χρόνια ήταν προβληματική, καθώς

εκφράζονταν παράπονα για την ελλιπή του δράση. Ένα από αυτά ήταν η αδυναμία

του το 1928 να αναλάβει τη συμμετοχή της Κοζάνης στη ΔΕΘ, η οποία ωστόσο

δικαιολόγηθηκε λόγω του νεοσύστατου του οργανισμού.148 Ωστόσο, ένα χρόνο

αργότερα, στις 18 Αυγούστου 1929, σε εφημερίδα της πόλης εντοπίζουμε άρθρο με

τον τίτλο «Νεκροφανείς οργανισμοί το Εμπορικόν Επιμελητήριον», όπου αναλύεται

η αποτυχία του φορέα να συσπειρώσει τους εμπόρους της πόλης λόγω αδυναμίας

των τελευταίων να αντιληφθούν τη σημασία και τον προορισμό του οργανισμού.149

Η διαφωνία που εκφράστηκε στο ζήτημα της ίδρυσης του Επιμελητηρίου

εντασσόταν σε ένα γενικότερο συγκρουσιακό κλίμα μεταξύ των φορέων του

εμπορικού και του επαγγελματοβιοτεχνικού κλάδου. Οι έμποροι της πόλης

επιθυμούσαν να προσελκύσουν τους επαγγελματίες και βιοτέχνες στις δικές του

οργανώσεις, πρώτα στον Εμπορικό Σύλλογο και μετά στο Επιμελητήριο, για τη

144

Ηχώ της Μακεδονίας (21 Νοεμβρίου 1926 και 26 Ιανουαρίου 1927). 145

Ηχώ της Μακεδονίας (14 Αυγούστου 1927). 146


ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Κ1900164, Κ1900168 και Κ1900169. Τον Ιούνιο του 1928, η Ένωση Συντεχνιών συμμετείχε με αντιπρόσωπο της στο δεύτερο Πανεπαγγελματικό συνέδριο που διεξήχθη στον Πειραιά στις 1- 5 Ιουλίου 1927. 148

Βόρειος Ελλάς (23 και 30 Σεπτεμβρίου 1928). 149

Αγροτική (18 Αυγούστου 1929).

39

συγκρότηση ενός κοινού εργοδοτικού μετώπου. Οι προσπάθειες που έγιναν για τον

προσεταιρισμό τους στο Εμπορικό Επιμελητήριο αναφέρθηκαν παραπάνω∙ όσον

αφορά την υπαγωγή τους στον Εμπορικό Σύλλογο, είναι ενδεικτική η ομιλία του Δ.

Μπλιούρα, μεγαλέμπορου της πόλης, στη συνεδρίαση του Συλλόγου στις 25

Δεκεμβρίου 1924. Εκεί είχε αναφέρει πως «Πας όστις διαθέτει μικρόν ή μεγάλον

κεφάλαιον εις μίαν εργασίαν είναι έμπορος ή επαγγελματίας και ο Χαλκιάς και ο

Παπουτσής και πολλοί άλλοι εις αυτήν την κατηγορίαν υπάγονται. Φθάνω ως εκ

τούτου εις το σημείον να εκφράσω ευχήν όπως και τοιαύτης τάξεως εγγράφωσι

μέλη εις τον εμπορικόν σύλλογον, ή αν έχωσιν αι τάξεις αυταί σωματειακαί

συνδέσμους ιδικούς των να υπαχθώσιν εις τον εμπορικόν σύλλογον και

συνεργάζωνται επι ειδικών θεμάτων». Ο λόγος για τις συμπράξεις αυτές, σύμφωνα

με τον μεγαλέμπορο, ήταν ο κομμουνισμός που εμφανίστηκε στην Ελλάδα και η

επιρροή που αποκτούσε στην εργατική τάξη.150 Από την άλλη, η Ένωση Συντεχνιών

θεωρούσε ότι τα επαγγελματικά της συμφέροντα βρίσκονταν σε αντίθεση με αυτά

των κυριότερων μελών του Εμπορικού Συλλόγου, αντίθεση η οποία εκφραζόταν όχι

μόνο στην Κοζάνη αλλά σε ολόκληρη την υφήλιο και όχι μόνο προσωρινά αλλά

διαχρονικά.151

Σύγκρουση απόψεων διαπιστώθηκε την ίδια περίοδο με την ίδρυση του

Επιμελητηρίου και στο ζήτημα του ενοικιοστασίου. Το ενοικιοστάσιο απαγόρευε

την έξωση όσων ήταν συνεπείς με τις υποχρεώσεις τους, οι οποίες καθορίζονταν

από το 1916 από το κράτος. Στην προστασία των ενοικιαστών υπάγονταν όχι μόνο η

κατοικία αλλά και η επαγγελματική στέγη, γι’ αυτό και από τις πιο μαχητικές

συνιστώσες του στρατοπέδου των ενοικιαστών ήταν οι επαγγελματοβιοτέχνες. Η

προστασία του ενοικιοστασίου στην επαγγελματική στέγη ήταν πιο επισφαλής και

όλες οι προσπάθειες άρσης του από το 1922 ξεκινούσαν από εκεί. Όταν το 1926 ο

Πάγκαλος προσπάθησε να το άρει, η Γενική Συνομοσπονδία Επαγγελματιών και

Βιοτεχνών Ελλάδος κήρυξε γενική απεργία αναγκάζοντας τον δικτάτορα να κάνει

πίσω. Το 1927 όμως η οικουμενική κυβέρνηση φάνηκε αποφασισμένη να

προχωρήσει στη νομοθέτηση της σταδιακής άρσης του ενοικιοστασίου και της

αύξησης των μισθωμάτων για τα καταστήματα στο 16πλάσιο, προκαλώντας την

κήρυξη γενικής απεργίας στις 10 Μαρτίου 1927 από τους επαγγελματοβιοτέχνες, η

οποία έληξε με τρεις νεκρούς στην Αθήνα.152

Η Ομοσπονδία Επαγγελματικών Οργανώσεων Θεσσαλονίκης κάλεσε την

Ένωση Συντεχνιών και τον Εμπορικό Σύλλογο Κοζάνης να σταθούν αλληλέγγυοι στον

αγώνα τους και να καλέσουν και αυτοί με τη σειρά τους τα μέλη τους να

απεργήσουν στις 10 Μαρτίου, ώστε να μην ψηφιστούν οι νέες ρυθμίσεις. Η Ένωση

Συντεχνιών θεωρώντας ότι το θέμα ήταν κομβικό για τα μέλη της προχώρησε στην

150

Ηχώ της Μακεδονίας (25 Δεκεμβρίου 1924). 151


Ποταμιανός, «Η ίδρυση και τα πρώτα χρόνια της Γενικής Συνομοσπονδίας Επαγγελματιών και Βιοτεχνών Ελλάδος (ΓΣΕΒΕ), 1919-1925», σ. 339-341.

40

έκδοση και διακίνηση προκηρύξεων στην πόλη, όπου ανέφερε τα εξής:

«Προκειμένου να κηρυχθή καθ’ απάν το Κράτος γενική απεργία των

επαγγελματικών και λοιπών αστικών και εργατικών τάξεων την πρωΐαν της αύριον

Πέμπτης λόγω της δυσμενούς λύσεως του ενοικιοστασίου παρ’ αστόργου

Κυβερνήσεως καλούνται άπαντες οι ενδιαφερόμενοι επαγγελματίαι εργάται και

λοιποί αστοί μισθωταί της πόλεως Κοζάνης εις γενικήν συνέλευσιν εις την αίθουσαν

των συντεχνιών περί ώραν 7ην μ.μ. ίνα συσκεφθή και λάβη τας αναγκαίας

αποφάσεις».153

Στο κάλεσμα της Ένωσης Συντεχνιών υπήρξε ανταπόκριση, καθώς η αίθουσα

της Ένωσης γέμισε ασφυκτικά από όλες τις επαγγελματικές τάξεις της Κοζάνης, ενώ

παρευρέθηκαν και οι βουλευτές Κοζάνης Βαρβούτης και Κουπαρούσος. Ο πρόεδρος

της Ένωσης ισχυρίστηκε ότι «αι επαγγελματικαί τάξεις έχουν ιεράν υποχρέωσιν διά

της αλληλεγγύης των να επιδειώξουν την επιβολή των αιτημάτων συνταυτιζόμενων

με τα συμφέροντα όλων μας». Από την άλλη, οι δύο βουλευτές τόνισαν ότι δεν

υπήρχε κανένας λόγος κήρυξης απεργίας γιατί τα συμφέροντα των επαγγελματιών

Κοζάνης δεν ταυτίζονταν με αυτά των οργανώσεων Θεσσαλονίκης και Αθήνας και

γιατί η Βουλή θα προσπαθούσε να μην πραγματοποιηθούν οι αλλαγές στο

ενοικιοστάσιο. Ακόμα, ο βουλευτής Κουπαρούσος τόνισε πως η απεργία θα

αποτελούσε την αφορμή για μια νέα δικτατορία. Σε ό,τι αφορά τον Σύνδεσμο

Παντοπωλών, ο οποίος εκπροσωπήθηκε στη συνέλευση από τον πρόεδρό του,

θεωρούσε πως η αποκλειστικότητα του αιτήματος του ενοικιοστασίου απέκλειε

μεγάλο μέρος των μελών του, καθιστώντας τη συμμετοχή του αδύνατη.154

Αντίστοιχη ήταν και η επιχειρηματολογία του Εμπορικού Συλλόγου, ο οποίος

δεν παρευρέθηκε στη Συνέλευση. Η θέση του ήταν πως το ζήτημα του

ενοικιοστασίου προσέκρουε στα συμφέροντα των μελών του, και «οιαδήποτε

ανάμιξη, υπέρ ή και κατά του ενοικιοστασίου, του εμπορικού συλλόγου, θέλει

ζημιώσει εν γένει τη σύσταση του τοιαύτη ως μη συμπίπτουσα με τα γενικά

συμφέροντα άτινα και επιδιώκει».155

Η συνέλευση, παρά τις αντιρρήσεις των βουλευτών και τις επιφυλάξεις των

παντοπωλών, αποφάσισε με ψηφοφορία την κήρυξη απεργίας στις 10 Μαρτίου

1927 στην Κοζάνη, την οποία και ανήγγειλε στις ομοσπονδίες Αθήνας και

Θεσσαλονίκης και στην οποία συμμετείχε σύσσωμος ο επαγγελματικός και μέρος

του εμπορικού κόσμου της πόλης.156

153


Ηχώ της Μακεδονίας (13 Μαρτίου 1927). 155


Ηχώ της Μακεδονίας (13 Μαρτίου 1927).

41

2.4. Ο κόσμος των μεταφορών

Ένα ζήτημα στο οποίο εστίαζαν και για το οποίο εργάζονταν διαχρονικά όλοι

οι θεσμικοί φορείς της πόλης, αφού γνώριζαν πως θα συνέβαλλε στην οικονομική

της ανάπτυξη, ήταν αυτό της οδικής και σιδηροδρομικής σύνδεσης της Κοζάνης.

Από τον νομό Κοζάνης δεν διερχόταν καμία σιδηροδρομική γραμμή ενώ, όσον

αφορά την οδική σύνδεση, η πόλη συνδεόταν με αμαξιτές οδούς με Λάρισα, Σέρβια,

Ελασσόνα, Αμύνταιο, Γρεβενά και Σιάτιστα. Η επικοινωνία με τη Θεσσαλονίκη

γινόταν μέσω Αμυνταίου, καθιστώντας την πόλη ουσιαστικά ανεπαρκή στο ζήτημα

της συγκοινωνίας.157

Από τις βασικές προτάσεις των θεσμικών φορέων της πόλης ήταν η

δημιουργία της οδού Κοζάνης-Βέροιας, ώστε μέσω αυτής να έρθει σε επαφή η πόλη

με τη Θεσσαλονίκη, αλλά και η σιδηροδρομική σύνδεση της πόλης.158 Το ζήτημα της

κατασκευής της οδού Κοζάνης-Βέροιας απασχολούσε έντονα τον Εμπορικό Σύλλογο

ο οποίος συναντήθηκε για το θέμα αυτό με τον δήμαρχο Κοζάνης το 1924, ενώ

επικοινωνία είχε και με τον Εμπορικό Σύλλογο Βέροιας, ο οποίος εξέφραζε την

πλήρη στήριξή του στην υπόθεση της κατασκευής της οδού.159 Εκτός της οδού

Κοζάνης-Βέροιας, για την οποία ολοκληρώθηκε η μελέτη, αλλά λόγω των

οικονομικών δυσχερειών και του φυσικού αναγλύφου δεν μπόρεσε να

πραγματοποιηθεί, σταθερή ήταν η επιθυμία των φορέων της πόλης για τη διάνοιξη

και την ανακαίνιση των οδών που συνέδεαν την Κοζάνη με τα επαρχιακά κέντρα της

Δυτικής Μακεδονίας, ούτως ώστε να συνεχίσει να αποτελεί η πόλη το εμπορικό

κέντρο της Δυτικής Μακεδονίας.160 Την περίοδο αυτή πραγματοποιήθηκαν αρκετοί

διαγωνισμοί για την εκτέλεση οδικών έργων. Ενδεικτικά, τον Αύγουστο του 1925

δημοπρατήθηκε η κατασκευή δύο οδών, των Κοζάνης-Αμυνταίου και Κοζάνης-

Νεάπολης, και τον Ιούνιο του 1929 δημοπρατήθηκε η οδός Κοζάνης-Δεσκάτης.

Τέλος, τον Απρίλιο του 1928 ξεκίνησαν οι εργασίες για την υλοποίηση του

μεγαλύτερου πόθου των κατοίκων της Κοζάνης, της σιδηροδρομικής γραμμής

Βέροιας-Κοζάνης-Γρεβενών-Καλαμπάκας, η οποία ωστόσο ολοκληρώθηκε

μεταπολεμικά.161

Το δύσκολο μεταφορικό έργο, λόγω της έλλειψης οδών, επιτελούσε μια

μεγάλη επαγγελματική ομάδα, αυτή των οδηγών αυτοκινήτων και κάρων. Το 1920,

146 κάτοικοι δραστηριοποιούνταν στη μεταφορά αγαθών και ανθρώπων,

χρησιμοποιώντας κάρα και άμαξες. Αυτού του τύπου οι μεταφορές, παρά το

γεγονός ότι ήρθαν σε δεύτερη μοίρα μετά την εμφάνιση του αμαξιού, 157

Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, σ. 414-415. 158

Ηχώ της Μακεδονίας (18 Ιανουαρίου 1925). 159


ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ13738. Βόρειος Ελλάς, (4 Νοεμβρίου 1928). Ηχώ της Μακεδονίας, (18 Μαρτίου 1928). Κ. Καρακουλάκη-Τσακιρίδου, Επιμελητήριο Κοζάνης. Η ιστορία-το έργο-τα πρόσωπα, Κοζάνη: Επιμελητήριο Κοζάνης, 2006, σ. 36. 161

Ηχώ της Μακεδονίας (25 Αυγούστου 1925). Αγροτική (23 Ιουνίου 1929). Βόρειος Ελλάς (20 Μαΐου 1928).

42

εξακολούθησαν να υπάρχουν και να αναλαμβάνουν δρομολόγια, καθώς το 1928

116 κάτοικοι συνέχισαν να εργάζονται ως καραγωγείς. Σε αυτό πιθανότατα

συνέβαλε η προτίμηση που έδειχναν οι έμποροι της πόλης στους καραγωγείς για τη

μεταφορά αγαθών από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Αμυνταίου προς την

Κοζάνη.162

Το επάγγελμα του οδηγού αυτοκινήτων απουσίαζε από τον εκλογικό

κατάλογο του 1920. Οκτώ χρόνια αργότερα ωστόσο, το 1928, 154 κάτοικοι της

πόλης καταγράφηκαν ως επαγγελματίες οδηγοί. Μετά την άφιξη των προσφύγων

και λόγω της έλλειψης σιδηροδρομικής σύνδεσης, η παρουσία των αυτοκινήτων για

τη μεταφορά των προσφύγων, καθώς και υλικών που προορίζονταν είτε για την

οικοδομική δραστηριότητα είτε για τον επισιτισμό τους, κρίθηκε απαραίτητη.

Μπροστά στην ανάγκη αυτή, πολλοί από όσους είχαν διαθέσιμα κεφάλαια

έσπευσαν να επενδύσουν στον τομέα αυτό αγοράζοντας αυτοκίνητα, λεωφορεία

και φορτηγά, πλημμυρίζοντας τους δρόμους της πόλης με ολοκαίνουργια οχήματα.

Ωστόσο, λόγω της ανοικοδόμησης και της αυξημένης εμπορικής κίνησης της

περιόδου, η συχνή επικοινωνία με τα υπόλοιπα επαρχιακά κέντρα της Δυτικής

Μακεδονίας και τη Θεσσαλονίκη συνέχισε να θεωρείται απαραίτητη και τα επόμενα

χρόνια, καθιστώντας την Κοζάνη πόλη με μεγάλο αριθμό οχημάτων.163

Οι ιδιοκτήτες αυτοκινήτων για την προάσπιση των συμφερόντων τους είχαν

συστήσει ήδη από το 1923 το δικό τους επαγγελματικό σωματείο, τον «Σύνδεσμο

Αυτοκινητιστών», ο οποίος το 1924 αριθμούσε 35 μέλη. Δείγμα της αυξημένης

οικονομικής και κοινωνικής δύναμης που απέκτησαν οι αυτοκινητιστές ήταν η

γιορτή την οποία διοργάνωσε ο Σύνδεσμός τους τον Μάιο του 1925. Η γιορτή

χαρακτηρίστηκε από τον τοπικό Τύπο πρωτοφανής για τα δεδομένα της πόλης, με

περίσσια αίγλη και μεγαλοπρέπεια.164

Παράλληλα, ο Σύνδεσμος επιδείκνυε έντονη κινητικότητα σε ό,τι αφορούσε

τα συμφέροντα των μελών του. Στις 18 Μαΐου 1928, ύστερα από πρωτοβουλία του

Συνδέσμου Αυτοκινητιστών Θεσσαλονίκης, κηρύχθηκε γενική απεργία των

αυτοκινητιστών Βορείου Ελλάδος, λόγω της απότομης αύξησης της βενζίνης κατά 30

με 40 δραχμές το δοχείο, η οποία διήρκεσε έξι μέρες. Στην απεργία συμμετείχαν και

οι αυτοκινητιστές της πόλης, διακόπτοντας τη σύνδεση με τις επαρχίες

Θεσσαλονίκης, Λάρισας και Αμυνταίου. Η κίνηση του Συνδέσμου κέρδισε τη στήριξη 162

Γκλαβίνας, «Η επαρχία Κοζάνης», Παράρτημα πίνακας ΣΤ΄. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. 362. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Δεύτερον, σ. 126. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ13987. Σε ό,τι αφορά το είδος των επιχειρήσεων στις μεταφορές το 1928, στις 135 οι ιδιοκτήτες δούλευαν μόνοι τους τα οχήματά τους, οι 26 από αυτές απασχολούσαν εργαζομένους και τέλος 12 ήταν οικογενειακές. 163

Γκλαβίνας, «ό.π.», Παράρτημα πίνακας ΣΤ΄. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. 362. Τσούμης, Πάικος, σ. 109 και 114. Ηχώ της Μακεδονίας (18 Ιανουαρίου 1925). Οι πρώτοι αυτοκινητιστές του νομού είχαν εκπαιδευτεί ως οδηγοί είτε στην Αμερική ως μετανάστες είτε στο μικρασιατικό μέτωπο ως στρατιώτες, καθώς οι πρώτες σχολές εκπαίδευσης οδηγών άνοιξαν στη Θεσσαλονίκη το 1925. Βλ. Α. Μπαϊκάμης, «Τα πρώτα αυτοκίνητα και οι πρώτοι αυτοκινητιστές στην επαρχία Ανασελίτσης (Βοΐου)», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, 1993: 350-354, βλ. 351. 164

Ηχώ της Μακεδονίας (7 Οκτωβρίου 1923, 25 Νοεμβρίου 1924 και 19 Μαΐου 1925).

43

του τοπικού Τύπου, ο οποίος δήλωσε πως «η τάξις των αυτοκινητιστών βιοπαλαίει

βίον τραχύν διατηρούσα πολλάκις και επί ζημία τακτικήν τροχαίαν συγκοινωνία».165

Την ίδια χρονιά, το 1928, προέκυψαν διενέξεις εντός του κλάδου των μεταφορών

μεταξύ των οδηγών επιβατικών και φορτηγών αυτοκινήτων, καθώς οι τελευταίοι,

κατά παράβαση του νόμου, εξυπηρετούσαν και επιβάτες με χαμηλότερη τιμή από

ό,τι τα επιβατικά, επιφέροντας οικονομικό πλήγμα στους πρώτους. Οι δύο μεγάλες

εφημερίδες της πόλης κράτησαν διαφορετική στάση απέναντι στο θέμα αυτό. Η

Βόρειος Ελλάς θεωρούσε πως η μεταφορά των επιβατών ήταν αρμοδιότητα των

επιβατικών αυτοκινήτων και καλούσε τον νομάρχη να επιληφθεί της υπόθεσης

εφαρμόζοντας τον νόμο, ενώ αντίθετα η Ηχώ της Μακεδονίας θεωρούσε πως είναι

δικαίωμα του καθενός να ταξιδέψει με όποιο μέσο θεωρούσε πρόσφορο.166

165

Βόρειος Ελλάς (21 και 28 Οκτωβρίου 1928). 166

Βόρειος Ελλάς (2 Σεπτεμβρίου 1928). Ηχώ της Μακεδονίας (3 Μαρτίου 1929).

44

Κεφάλαιο Τρίτο: Η μισθωτή εργασία

3.1. Ο κόσμος της μισθωτής εργασίας

Στον εκλογικό κατάλογο του 1920, 330 εκλογείς είναι καταχωρημένοι ως

εργάτες και άλλοι 218 ως υπάλληλοι, χωρίς κάποιον άλλο προσδιορισμό, που

συνολικά αντιστοιχούν στο 19,27% του συνόλου των εκλογέων. Στο ποσοστό αυτό

δεν συνυπολογίζονται οι ειδικευμένοι εργάτες, οι οποίοι δήλωσαν το επάγγελμα

που ασκούσαν (π.χ. βυρσοδέψης). Από την άλλη, η εικόνα που δίνει η απογραφή

του 1928 είναι η εξής: Από τους 4.586 που αποτελούσαν τον παραγωγικό πληθυσμό

της πόλης, η πλειονότητα ήταν εργάτες (1.956 άτομα, 42,65%) και υπάλληλοι (499

άτομα, 10,88 %).167

Οι κλάδοι στους οποίους απασχολούνταν οι εργάτες και οι υπάλληλοι

αποτυπώνονται στον παρακάτω πίνακα:

Πίνακας 5

Κλάδοι Εργάτες Υπάλληλοι Ακαθόριστης

κοινωνικής θέσης

Γεωργία 174 3 0

Κτηνοτροφία 15 0 0

Μεταλλεία 4 0 0

Βιομηχανία 828 0 0

Μεταφορές 105 40 0

Πίστη, ανταλλαγή 3 30 0

Εμπόριο 121 46 0

Προσωπικές

υπηρεσίες

136 0 0

Ελεύθεροι

Επαγγελματίες

16 118 0

Μη δηλώσαντες

ακριβώς το επάγγελμα

543 50 448

Όπως φαίνεται από τον πίνακα, η πλειονότητα των εργατών απασχολούνταν

στη βιομηχανική–βιοτεχνική παραγωγή. Η εργασία στους τομείς αυτούς

εκλαμβανόταν ως επιτυχής έκβαση στην υπόθεση της αναζήτησης εργασίας καθώς

προσέφερε μια σχετική εργασιακή και μισθολογική σταθερότητα.168

Ωστόσο, μεγάλο μέγεθος αποτελούσε και η ανειδίκευτη εργασία. Όπως

είδαμε στον εκλογικό κατάλογο του 1920, 330 εκλογείς ήταν καταχωρημένοι ως

167

Γκλαβίνας, «Η επαρχία Κοζάνης», Παράρτημα πίνακας ΣΤ΄. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Δεύτερον, σ. 126-127. 168

Πιζάνιας, Οι φτωχοί των πόλεων, σ. 19.

45

ανειδίκευτοι εργάτες. Αντίστοιχα, στην απογραφή του 1928 αυτοί που δεν δήλωσαν

ακριβώς το επάγγελμά τους ήταν 1.041 κάτοικοι, οι οποίοι αποτελούνταν από 543

εργάτες, 50 υπαλλήλους και άλλους 448 οι οποίοι δεν μπόρεσαν να τοποθετηθούν

πουθενά από τους συντάκτες και καταγράφηκαν ως ακαθόριστης κοινωνικής θέσης.

Αθροιστικά η κατηγορία αυτή, οι ανειδίκευτοι δηλαδή εργάτες, υπερβαίνει και τους

εργάτες βιομηχανίας–βιοτεχνίας. Ο πληθυσμός αυτός απροσδιόριστης

επαγγελματικής ταυτότητας αποτελούσε το όριο των φτωχών κοινωνικών

στρωμάτων.169 Οι ανειδίκευτοι εργάτες δεν είχαν τακτική δουλειά, τον xειμώνα

κατά κανόνα ήταν άνεργοι και όσα μεροκάματα έβρισκαν ήταν από την άνοιξη και

μετά σε αγροτικές και οικοδομικές εργασίες. Βασικό στοιχείο για την επιβίωση των

οικογενειών τους ήταν η εκμετάλλευση ενός μικρού χωραφιού για οικονομική

βοήθεια.170 Στον ασυνεχή και εποχικό χαρακτήρα της εργασίας των

μεροκαματιάρηδων προστίθεντο και πολλοί από αυτούς που εργάζονταν στις

βιοτεχνίες και τις μεγάλες επιχειρήσεις, καθώς αρκετές σταματούσαν ή περιόριζαν

τις εργασίες τους τον χειμώνα. Ενδεικτικά, η μεγαλύτερη επιχείρηση στην πόλη, το

κεραμοποιείο Κανδύλη, τον χειμώνα κρατούσε μόνο πενήντα από τους 100

εργαζομένους του. Αντίστοιχα, οι καπναποθήκες λειτουργούσαν εποχιακά.171 Σε ό,τι

αφορά τους υπαλλήλους, η πλειοψηφία αυτών εργαζόταν σε ελεύθερους

επαγγελματίες, όπως κουρείς και δικηγόρους, με το εμπόριο και τις μεταφορές να

έπονται.

3.2. Η γυναικεία και η παιδική εργασία

Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, οι γυναίκες οι οποίες ήταν ενταγμένες

στην παραγωγή ήταν 484 σε σύνολο 4.586. Οι περισσότερες από αυτές ήταν

εργάτριες (347), ενώ από τις υπόλοιπες 58 δήλωσαν αυτοπασχολούμενες, 49

υπάλληλοι, 19 εργαζόμενες σε οικογονειακή επιχείρηση, ενώ εργοδότριες ήταν

μόλις 11. Επομένως, η συντριπτική πλειονότητα των γυναικών που ήταν ενταγμένες

στην παραγωγική διαδικασία ήταν με τη μορφή της μισθωτής εργασίας (396).172

Οι τομείς στους οποίους εργάζονταν ήταν αυστηρά κοινωνικά καθορισμένοι.

Εκτός των 166 καπνεργατριών, η πλειοψηφία των γυναικών εργαζόταν ως οικιακές

υπηρέτριες (97) και ακολουθούσαν τα επαγγέλματα της μοδίστρας (43) και της

κεντήτριας (10). Η γυναικεία εργασία στα μικρά εργαστήρια, με εξαίρεση το

ταπητουργείο του Χαραλαμπίδη στο οποίο εργάζονταν αποκλειστικά γυναίκες, ήταν

ελάχιστη καθώς επιλεγόταν η εξειδικευμένη εργασία των αντρών. Αντιθέτως, η

γυναικεία εργασία προτιμούνταν από τις λίγες μεγάλες επιχειρήσεις στην πόλη

λόγω των χαμηλών αμοιβών των γυναικών∙ το 1928, οι καπνεργάτριες που

169

Πιζάνιας, ό.π., σ. 69-70. 170

Τσαμπούρης, Τα τετράδια της μνήμης, σ. 27-28, 33 και 56. 171

Τσάμπουρης, ό.π., σ. 55. Ριζοσπάστης (30 Νοεμβρίου 1928). 172

ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. σλε.

46

απογράφηκαν στην πόλη ήταν περισσότερες από τους άντρες συναδέλφους τους

(166 έναντι 146), ενώ πολλές γυναίκες εργάζονταν και στο κεραμοποιείο Κανδύλη.

Και στους δύο κλάδους οι γυναίκες αμείβονταν με χαμηλότερους μισθούς από ό,τι

οι άντρες συνάδελφοί τους, αφού η γυναικεία εργασία δεν αναγνωριζόταν ως

ειδικευμένη ακόμα και όταν ήταν τέτοια.173 Οι γυναίκες στο κεραμοποιείο

αμείβονταν με 26-35 δραχμές την ημέρα, σε αντίθεση με τους άντρες συναδέλφους

τους που αμείβονταν με 18-45 δραχμές.174 Αντίστοιχα, στα καπνομάγαζα «οι

καπνεργάτριες ζούνε υπό πιο χειρότερες συνθήκες δουλεύοντας από το πρωί στις 7

μέχρι τη 1 μ.μ. και από τις 2 το απόγευμα μέχρι τις 7 το βράδυ και για τη δουλειά

αυτή παίρνουν ένα ημερομίσθιο 15 δραχμές». Τα ρεπορτάζ του Τύπου για τη δεινή

θέση της καπνεργάτριας στην Κοζάνη ήταν αρκετά και με σταθερή ροή τα χρόνια

αυτά.175

Ωστόσο, αυτή ήταν η μία όψη της γυναικείας εργασίας, αυτή που ήταν

εμφανής στις στατιστικές και τα επίσημα στοιχεία. Υπήρχε άλλη μία, αυτή της

εργασίας στο σπίτι, όπου οι γυναίκες αναλάμβαναν την περάτωση μιας εργασίας

και στην οποία πληρώνονταν με το κομμάτι. Συνήθως βοηθούσαν και τα άλλα μέλη

της οικογένειας, ενώ αυτού του είδους η εργασία είχε ενισχυτικό χαρακτήρα για τα

εισοδήματα του νοικοκυριού.176

Η παιδική εργασία, σύνηθες φαινόμενο της εποχής, υπήρχε σε μεγάλο βαθμό

και στην Κοζάνη σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφή του 1928. Εκεί φαίνεται

πως 477 εργαζόμενοι στην πόλη ήταν από 10 μέχρι 19 ετών, με την πλειονότητα

αυτών να βρίσκονται στην βιομηχανική–βιοτεχνική παραγωγή (224) και στο

εμπόριο (104).177 Όσα παιδιά φοιτούσαν στο σχολείο αλλά δεν είχαν την οικονομική

δυνατότητα να συνεχίσουν, διέκοπταν τη σχολική τους διαδρομή, συχνά προτού

ολοκληρώσουν όλες τις τάξεις του Δημοτικού, και ξεκινούσαν τον εργασιακό τους

βίο για να στηρίξουν το οικογενειακό εισόδημα. Η παιδική εργασία εντοπιζόταν σε

οικογενειακές δουλειές, στη μισθωτή εργασία ή τέλος δίπλα σε τεχνίτες με τη

μορφή μαθητείας, όταν επρόκειτο για εργαστήρια. Οι μαθητευόμενοι εργάζονταν

12 με 14 ώρες την ημέρα, αμείβονταν με 2 μέχρι 5 δραχμές την εβδομάδα, ανάλογα

τον εργοδότη, και συχνά μετά το πέρας των εργασιών στο μαγαζί ή στο εργαστήριο

βοηθούσαν στις δουλειές του σπιτιού του εργοδότη. Οι μαθητευόμενοι υπόκεινταν

στην πλήρη εξουσία των αφεντικών τους, πέφτοντας συχνά θύματα λεκτικής ή

σωματικής βίας.178

173

Φουντανόπουλος, «Εργασία και εργατικό κίνημα», σ. 304. Ε. Αβδέλα, «Στοιχεία για την εργασία των γυναικών στο Μεσοπόλεμο», στο Μαυρογορδάτος και Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, σ. 196. 174

Ριζοσπάστης (3 Ιουλίου 1929). 175

Ριζοσπάστης (22 Σεπτεμβρίου 1926, 17 Μαρτίου και 28 Ιουνίου 1929). 176

Τσαμπούρης, ό.π., σ. 21. 177

ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. 436-437. 178

Βόρειος Ελλάς (2 Δεκεμβρίου 1928). Τσαμπούρης, ό.π., σ. 23, 29, 33, 43-44 και 51. Κορκάς, Κοζανίτικες εικόνες, σ. 131-132.

47

Πολλά παιδιά δούλευαν ως κανονικοί εργαζόμενοι, υπό άθλιες συνθήκες και

με πολύ χαμηλά ημερομίσθια. Σε άρθρο της εποχής, το 1925, με τίτλο «Πώς

δηλητηριάζονται τα ανήλικα παιδιά» διαβάζουμε τα εξής: «φτάσαμε στο οικτρό

θέαμα παιδάκια του φτωχού λαού, να τα κλείνουν σε σκοτεινά μπουντρούμια και

να τα αναγκάζουν να εργάζονται 12-14 ώρες την ημέρα και ημερομίσθιο 6 με 10

δραχμές. Χωριστά το απαραίτητο άγριο ξυλοκόπημα, καθημερινό και αυτό».179

Αντίστοιχα το 1929 στα καπνομάγαζα της Κοζάνης από τις 100 με 150 εργάτριες οι

μισές ήταν ανήλικες, ορισμένες από τις οποίες παιδιά 6 και 7 ετών και οι οποίες

εργάζονταν 12-14 ώρες με αμοιβή ανάλογη της ηλικίας τους, 6 με 15 δραχμές.

Μάλιστα, λόγω των άθλιων συνθηκών πολλές καπνεργάτριες υπέφεραν από

προβλήματα υγείας, φτάνοντας μέχρι και τον θάνατο.180

Εκτός του δευτερογενούς τομέα, σημαντικός αριθμός παιδιών εργαζόταν και

στον τομέα του εμπορίου, σε τέτοιο σημείο ώστε, όταν τον Οκτώβριο του 1924

συστάθηκε νυχτερινή σχολή στο Γυμνάσιο, ο Νομάρχης με επιστολή του στον

Εμπορικό Σύλλογο γνωστοποίησε το γεγονός και κάλεσε τα μέλη του να γράψουν

στη σχολή τους ανήλικους εργαζομένους τους.181

3.3. Συνθήκες εργασίας και συνδικαλιστική δράση

Οι συνθήκες εργασίας των υπαλλήλων συνοψίζονταν σε χαμηλά ημερομίσθια

και εξαντλητικά ωράρια εργασίας. Σύμφωνα με τις διατάξεις της Χωροφυλακής, τα

εμπορικά καταστήματα ήταν ανοικτά δώδεκα ώρες το καλοκαίρι και δωδεκάμισι το

χειμώνα, με την προβλεπόμενη ανάπαυση να περιλαμβάνει εννιά ώρες το βράδυ

και δύο το μεσημέρι.182 Σε ό,τι αφορά τις αμοιβές τους, ενδεικτική ήταν η

παραίνεση του Υπουργείου Οικονομίας το 1927 για καταβολή επιδόματος

Χριστουγέννων καθώς, όπως διαπίστωνε, οι αποδοχές των υπαλλήλων ήταν

παντελώς ανεπαρκείς ακόμα και για τον πιο λιτό εορτασμό των Χριστουγέννων.183

Από την άλλη πλευρά, και στους εργάτες των εργαστηρίων και των λίγων

μεγάλων επιχειρήσεων στην πόλη η κατάσταση ήταν εξίσου δύσκολη. Ένα από τα

ζητήματα ήταν οι κάκιστες συνθήκες υγιεινής των εργαστηρίων. Ενδεικτικό

παράδειγμα αποτελούσαν τα βυρσοδεψεία, τα οποία θεωρούνταν «λίαν επιβλαβή

εις την υγείαν των εν αυτοίς εργαζομένων πτωχών εργατών. Εις εποχήν καθ’ην

υπολογίζονται αι εργαζόμεναι ώραι και λαμβάνεται φροντίς διά την ζωήν και υγείαν

των βιοπαλαιστών στα βυρσοδεψεία φθείρεται τόσος πτωχόκοσμος, ο οποίος δεν

είναι βέβαια εύκολον να εξεύρη άλλον πόρον ζωής».184

179


Ριζοσπάστης (17 Μαρτίου και 9 Ιουνίου 1929). 181




Ηχώ της Μακεδονίας (18 Φεβρουαρίου 1924).

48

Επιπλέον ζήτημα αποτελούσαν οι ώρες εργασίας. Τα μικρά εργαστήρια, λόγω

της περιορισμένης εκμηχάνισής τους, στηρίζονταν για την επιβίωση τους στην

εντατική εκμετάλλευση της εργασίας. Οι εργάτες την περίοδο αυτή δούλευαν 10 με

14 ώρες, γεγονός που προκαλούσε δυσφορία και διαμαρτυρίες για την κατάφωρη

παραβίαση του οκτάωρου.185

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, τη δυσβάσταχτη κατάσταση επιβάρυναν

επιπλέον τα χαμηλά μεροκάματα, η αυθαιρεσία που επιδείκνυαν οι εργοδότες και η

έλλειψη δουλειάς τους χειμερινούς μήνες. Έτσι, όταν οι καπνεργάτες

δυσανασχετούσαν για τα εξευτελιστικά μεροκάματα και τους εκβιασμούς των

καπνεμπόρων, οι τελευταίοι απλά προχωρούσαν σε απολύσεις.186 Από την άλλη, η

έκταση της ανεργίας τους χειμερινούς μήνες ήταν σύνηθες φαινόμενο για τους

εργάτες της πόλης. Το χειμώνα του 1929 ήταν τέτοια, που χρειάστηκε η παρέμβαση

της δημοτικής αρχής για τη βελτίωση της κατάστασης. Το Δημοτικό Συμβούλιο,

λόγω της απελπιστικής κατάστασης πολλών φτωχών οικογενειών, αποφάσισε τη

χορήγηση βοηθημάτων 50.000 δραχμών και την παροχής δουλειάς σε ανέργους

μέσω της κλάδευσης και του καθαρισμού του δάσους.187

Οι συνθήκες αυτές οδήγησαν μεγάλο μέρος των εργαζομένων τα χρόνια αυτά

να οργανωθούν και να διεκδικήσουν συλλογικά την προάσπιση των συμφερόντων

τους. Το πρώτο εργατικό σωματείο της Κοζάνης ήταν αυτό των καπνεργατών, το

οποίο συναντάμε για πρώτη φορά το 1920. Τη χρονιά αυτή συμμετείχε στο

συνέδριο της ΚΟΕ και στο δεύτερο Συνέδριο της ΓΣΕΕ που διεξήχθη στις 27

Σεπτεμβρίου στην Αθήνα, με εκπρόσωπο τον Στέφανο Τακαβίτη, ο οποίος ήταν

μέλος του ΣΕΚΕ, δείχνοντας έτσι και τον πολιτικό προσανατολισμό τον οποίο είχε το

Σωματείο και τον οποίο θα ακολουθούσε και τα επόμενα χρόνια.188 Το Σωματείο

Καπνεργατών συμμετείχε και στη συνέχεια με αντιπροσώπους του στα συνέδρια της

ΚΟΕ, ενώ ταυτόχρονα μέσα από τις συνελεύσεις του εξέδιδε ψηφίσματα τα οποία

εξέφραζαν και στήριζαν τις αποφάσεις της Ομοσπονδίας.189

Το Σωματείο το 1927 είχε 140 μέλη, ενώ την ίδια χρονιά παρουσίασε έντονη

δράση με συνεχείς συνελεύσεις και ψηφίσματα προκειμένου είτε να εκφράσει την

αλληλεγγύη του προς τους άλλους αγωνιζόμενους καπνεργάτες είτε να καταφερθεί

εναντίον των καπνεμπόρων και των τοπικών κρατικών αρχών.190 Ενδεικτικά, σε

συνέλευση του Σωματείου στις 27 Μαΐου 1927 εκδόθηκε ψήφισμα προς την

κυβέρνηση στο οποίο εκφραζόταν η αλληλεγγύη του ως εξής: «Οι καπνεργάται

Κοζάνης απαιτούν την άμεσον αποφυλάκισιν των συληφθέντων καπνεργατών

Θεσσαλονίκης, Καβάλας, Δράμας και Ξάνθης και την κατάργησην των επιτροπών

185

Αγροτική (7 Ιουλίου 1929). 186

Ριζοσπάστης (22 Σεπτεμβρίου 1926). 187

Ηχώ της Μακεδονίας (18 Φεβρουαρίου 1929). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52542. 188

Ριζοσπάστης (24 Ιουνίου, 13 Αυγούστου και 27 Σεπτεμβρίου 1920). 189

Ριζοσπάστης (5 Μαρτίου 1922, 8 Απριλίου 1925, 7 Φεβρουαρίου και 17 Φεβρουαρίου 1927). 190

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1592, Επιστολή του Σωματείου Καπνεργατών Κοζάνης στο Νομάρχη 7.4.1927. Ριζοσπάστης (21 Φεβρουαρίου, 5 Μαρτίου, 20 Μαΐου 1927).

49

Ασφαλείας».191 Παράλληλα τη χρονιά αυτή έγινε η πρώτη προσπάθεια, η οποία θα

συνεχιζόταν και τα επόμενα χρόνια, από τους καπνεργάτες για τον εορτασμό της

εργατικής Πρωτομαγιάς, μοιράζοντας προκηρύξεις και καλώντας τον εργατικό και

επαγγελματικό κόσμο της πόλης να διαμαρτυρηθούν εναντίον των καταπιέσεων

που υφίσταντο οι λαϊκές τάξεις, χωρίς όμως επιτυχία.192 Η έντονη κινητοποίηση και

δράση προκάλεσε την παρέμβαση των κρατικών μηχανισμών και τις πρώτες διώξεις

τριών μελών του Σωματείου, το 1928, με τον ένα από αυτούς να είναι ο Γενικός του

Γραμματέας. Οι διώξεις είχαν ως αποτέλεσμα τη διαμαρτυρία του Σωματείου για

την επάνοδο των εξόριστων.193

Τη χρονιά αυτή από το Δ΄ Πανελλαδικό Συνέδριο της ΓΣΕΕ αποκλείστηκαν

εντελώς τα σωματεία στα οποία πλειοψηφούσαν οι θέσεις του ΚΚΕ και τα οποία

ύστερα από αυτό ίδρυσαν, τον Φεβρουάριο του 1929, την Ενωτική ΓΣΕΕ, στην οποία

συμμετείχε και η ΚΟΕ, συνεπώς και το σωματείο της πόλης, το οποίο εντασσόταν σε

αυτή.194 Μάλιστα οι καπνεργάτες με ψηφίσματά τους καταδίκασαν τη διάσπαση της

ΓΣΕΕ και τον αποκλεισμό κάποιων σωματείων.195 Τη χρονιά αυτή, σε μια περίοδο

(1927-28) που εκδηλώθηκαν οι περισσότερες και μαζικότερες απεργίες

καπνεργατών στη χώρα, το σωματείο προχώρησε στην πρώτη του απεργία στις 2

Ιουλίου, διαμαρτυρόμενο για τη μη αποδοχή των αιτημάτων της ΚΟΕ, για το κλίμα

τρομοκρατίας που επικρατούσε, με συλλήψεις και εξορίες, καθώς και για τις

συνθήκες διαβίωσης των φυλακισμένων συνδικαλιστών.196 Μπροστά σε αυτές τις

συνθήκες έντονης κοινωνικής και ταξικής πόλωσης, οι έμποροι ανέλαβαν

πρωτοβουλίες και δράσεις, πέραν αυτών του κράτους, για τη διατήρηση της

κοινωνικής και οικονομικής τους θέσης. Ο Εμπορικός Σύλλογος Αθηνών και η

Πανεμπορική Ένωση Ελλάδος κάλεσαν τους εμπορικούς συλλόγους και τις αστικές

οργανώσεις της χώρας στην ανάληψη πρωτοβουλιών και τη σύσταση οργανώσεων

για την παρακολούθηση της κομμουνιστικής κίνησης και την ανάληψη αντίστοιχης

δράσης. Χαρακτηριστικά σε ένα από τα καλέσματά τους αναφέρονταν τα εξής:

«Νομίζομεν ότι ως έχουν τα πράγματα ουδείς πρέπει να θεωρήση ότι έχει το

δικαίωμα να μήνη αδιάφορος. Το έργον της οργανώσεως μας δεν είναι ακατόρθωτο

ανήκει δε αποκλειστικώς και μόνον εις τα συμβούλια των εμπορικών συλλόγων».197

191

Ριζοσπάστης (28 Μαΐου 1927). Οι Επιτροπές Δημόσιας Ασφαλείας συστάθηκαν το 1924 με στόχο την καταπολέμηση της ληστείας. Αποτελούνταν από τον Νομάρχη, τον Διοικητή της Χωροφυλακής και τον Εισαγγελέα Πρωτοδικών. Από το 1926 επιφορτίστηκαν με το δικαίωμα της απέλασης μέχρι και ενός έτους. Π. Τσιανάκας, Ζητήματα ασφαλείας στο Νομό Κοζάνης 1936-1937. Από τα αρχεία της Νομαρχίας στο ιστορικό αρχείο Κοζάνης, Κοζάνη: Παρέμβαση, 2011, σ. 27. 192

Ηχώ της Μακεδονίας (1 και 4 Μαΐου 1927). 193

Ριζοσπάστης (2 και 3 Μαρτίου 1928). 194

Φουντανόπουλος, «Εργασία και εργατικό κίνημα», σ. 323 και 326. Θ. Καμπαγιάννης, «Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα 1918-1926. Οι απεργίες, τα συνέδρια της ΓΣΕΕ και η οργανική σύνδεση με το ΣΕΚΕ-ΚΚΕ», Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2007, σ. 108. 195

Ριζοσπάστης (4 και 13 Ιουνίου 1928). 196

Ριζοσπάστης (3 και 6 Ιουλίου 1928). Βόρειος Ελλάς (24 Ιουνίου 1928). Φουντανόπουλος, ό.π., σ. 317. 197

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ13908 και Λ13937.

50

Το ίδιο έτος, το Υπουργείο Οικονομικών ενημέρωσε τους εμπορικούς συλλόγους και

τα επιμελητήρια της χώρας για την κυκλοφορία ενός βιβλίου με τίτλο «Ο

Κομμουνισμός», για το οποίο το Υπουργείο συνέστησε την ενίσχυση της διάδοσής

του με έξοδα των εμπόρων μεταξύ των εργατών και υπαλλήλων τους, καθώς

αποτελούσε «πολύτιμην προπαγάνδαν κατά της εξαπλώσεως των κομμουνιστικών

ιδεών».198

Το 1929, χρονιά την οποία ψηφίστηκε το Ιδιώνυμο, άλλα 4 μέλη του

Σωματείου βρέθηκαν στις φυλακές αρχές του έτους.199 Η ψήφιση του νέου νόμου

βρήκε και πάλι τους καπνεργάτες σε ετοιμότητα, καθώς προχώρησαν στην

κατάθεση ψηφίσματος στο οποίο εξέφραζαν την αντίθεσή τους.200 Για το ίδιο θέμα

έγινε στις 31 Μαρτίου πανεργατική συγκέντρωση με πρωτοβουλία των εργατικών

οργανώσεων, η οποία κατέληξε στη σύνταξη ψηφίσματος που στάλθηκε στην

κυβέρνηση και ζητούσε την κατάργηση του νομοσχεδίου, δηλώνοντας πως θα

αγωνίζονταν για την κατάργησή του, την παύση της τρομοκρατίας και την

επαναφορά των εξόριστων.201 Τέλος, τη χρονιά αυτή οι καπνεργάτες είχαν βρεθεί

αντιμέτωποι με την αυθαιρεσία, όπως κατήγγειλαν, του καπνέμπορου Ματιάκη, ο

οποίος λόγω του κλεισίματος τριών καπνομάγαζων έσπαζε τα μεροκάματα των

καπνεργατών, προσλάμβανε ανήλικες καπνεργάτριες και μη μέλη του ΤΑΚ και

απειλούσε, με τη βοήθεια της Αστυνομίας και κάνοντας χρήση διάφορων νόμων,

όποιον καπνεργάτη θεωρούσε συνδικαλιστικά δραστήριο.202

Λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του Σωματείου Καπνεργατών, το 1924, έχουμε

τις πρώτες αναφορές για την ύπαρξη του Σωματείου Εργατών Βυρσοδεψών

Κοζάνης.203 Το 1927, από επιστολή του Σωματείου Εργατών Βυρσοδεψών προς τη

Νομαρχία Κοζάνης μαθαίνουμε ότι είχε να συνέλθει ένα εξάμηνο, κάτι που

φανέρωνε την αναιμική του δράση.204 Τέλος, η τελευταία πληροφορία που έχουμε

για τη δράση τού Σωματείου προέρχεται από ένα υπόμνημά του που δημοσιεύτηκε

στις 23 Ιουλίου 1928, με το οποίο ζητούσε αύξηση των ημερομισθίων και εφαρμογή

του οκτάωρου.205

Τον Αύγουστο του 1928, ιδρύθηκε το Σωματείο Υποδηματεργατών, το οποίο

όμως δεν κατάφερε να στεριώσει την παρουσία του, έχοντας μικρό ορίζοντα ζωής,

καθώς μόλις στις αρχές του 1930 δεν λογιζόταν πια μεταξύ των εργατικών

σωματείων της πόλης. Στο κείμενο με το οποίο γνωστοποιούσε την παρουσία του 198


Ριζοσπάστης (18 Ιανουαρίου 1929). 200

Ριζοσπάστης (31 Μαρτίου 1929). 201

Ριζοσπάστης (1 Απριλίου 1929). 202

Ριζοσπάστης (9 και 28 Ιουνίου 1929). Οι καταγγελίες των καπνεργατών αντιστοιχούσαν στην πραγματικότητα καθώς ενώ οι καπνεργάτριες, όπως προαναφέρθηκε, ήταν το 1928 166, ασφαλισμένες στο Ταμείο Ασφαλίσεως Καπνεργατών ήταν μόλις 18 για την ίδια χρονιά, ενώ το 1929 ήταν 16. Βλ. Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1931, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1932, σ. 416. 203


ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1592, επιστολή του σωματείου εργατών Βυρσοδεψών προς το Νομάρχη Κοζάνης, 18.3.1927. 205

Αγροτική (28 Ιουλίου 1929).

51

αναγράφονταν τα εξής: «Η ζωή εμάς των νέων υποδηματεργατών εδώ στην Κοζάνη

είναι ελεεινή από κάθε άποψη. Δουλεύουμε 15 ώρες την ημέρα με 15-40 το πολύ

δρχ., και μέσα σε σκοτεινά υπόγεια υποφέροντας τα πάνδεινα. Η υγεία μας

καταστρέφεται και κάθε μέρα χειροτερεύει από αυτές τις συνθήκες της δουλειάς.

Γι’ αυτό αποφασίσαμε να οργανωθούμε και να κάνουμε δικό μας σωματείο για να

αγωνισθούμε κάτω από την καθοδήγηση της Ο.Κ.Ν.Ε ενάντια στην εκμετάλλευση

των εργοδοτών μας για ανθρωπινότερους όρους δουλειάς και για την κατάκτηση

του οχτάωρου με τάση προς το εφτάωρο».206

Ένα χρόνο αργότερα, τον Ιούλιο του 1929, δημιουργήθηκε το Σωματείο

Ραπτεργατών, το οποίο είχε προβεί σε εκλογές για ανάδειξη Διοικητικού

Συμβουλίου παίρνοντας την απόφαση προσχώρησης στην Ενωτική ΓΣΕΕ.207

Την ίδια χρονιά τον Ιούνιο, είχαμε εργατική κίνηση στο κεραμοποιείο του

Κανδύλη. Οι εργαζόμενοι εκεί βίωναν άθλιες συνθήκες , με 12 και 14 ώρες

εργασίας, λεκτικές επιθέσεις από τους επιστάτες, απειλές για απολύσεις και

παράνομες παρακρατήσεις από το ημερομίσθιο. Αυτό είχε οδηγήσει μια ομάδα

δέκα εργατών στην προσπάθεια να οργανώσουν τους συναδέλφους τους για τη

διεκδίκηση καλύτερων συνθηκών. Η κίνηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη

των πρωτοπόρων εργατών ύστερα από καταγγελία της εργοδοσίας.208

Ένα μήνα αργότερα, τον Ιούλιο, πληροφορούμαστε την ύπαρξη τμήματος της

Εργατικής Βοήθειας στην πόλη, το οποίο είχε πραγματοποιήσει συνέλευση με την

παρουσία 300 εργατών για την τρομοκρατία και την κατάσταση των

φυλακισμένων.209 Τέλος, λίγους μήνες αργότερα (Σεπτέμβριο του 1929) ξέσπασε

γενική απεργία των υπαλλήλων καφενείων και ζυθοπωλείων λόγω κατάργησης του

φιλοδωρήματος από την Επιτροπή Διατιμήσεων. Οι απεργοί είχαν αναπτύξει

διαύλους επικοινωνίας με την Ένωση Υπαλλήλων Θεσσαλονίκης, η οποία τους

πρότεινε να ζητήσουν μηνιαίο μισθό ανάλογο με το κόστος ζωής.210

Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος την περίοδο αυτή έκανε φανερή στον

εργατικό πληθυσμό της πόλης την ανάγκη της ύπαρξης ενός δευτεροβάθμιου

οργάνου για τον συντονισμό και την καθοδήγησή του. Αυτό έγινε πράξη, καθώς τον

Δεκέμβριο του 1929 συστήνεται από τα εργατικά σωματεία της πόλης το Εργατικό

Κέντρο Κοζάνης, το οποίο εμφανίστηκε πρώτη φορά διαμαρτυρόμενο για την

πιθανή διάλυση της Ενωτικής ΓΣΕΕ από την κυβέρνηση, και ζητώντας την

ικανοποίηση των εργατικών απαιτήσεων και τον σεβασμό των συνδικαλιστικών

ελευθεριών. Τα αιτήματα αυτά αποτυπώνουν την κυριαρχία των θέσεων του ΚΚΕ

206

Ριζοσπάστης (6 Αυγούστου 1928 και 1 Φεβρουαρίου 1930). 207


Ριζοσπάστης (3 Ιουλίου 1929 και 1 Φεβρουαρίου 1930). 209

Ριζοσπάστης (23 Ιουλίου 1929). Η Εργατική Βοήθεια ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1924 και αποτελούσε τμήμα της Διεθνούς Εργατικής Βοήθειας. Ως στόχο της είχε θέσει την ενίσχυση με κάθε τρόπο των φυλακισμένων και εξόριστων αγωνιστών και των οικογενειών τους. Βλ. Κ. Ευθυμίου, «Εργατική Βοήθεια» και «Κοινωνική Αλληλεγγύη». Δύο παραδείγματα ταξικής αλληλέγγυας δράσης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Οι εκδόσεις των συναδέλφων, 2014, σ. 19. 210

Ριζοσπάστης (2 Σεπτεμβρίου 1929).

52

στον νεοσύστατο οργανισμό.211 Τέλος, ένα γεγονός το οποίο δεν σχετίζεται με τη

συνδικαλιστική δράση, αλλά αποτυπώνει την ανάπτυξη συνείδησης στον εργατικό

πληθυσμό της πόλης, ήταν η ίδρυση της ποδοσφαιρικής ομάδας Εργατικός Αστέρας.

Ως στόχο του ο σύλλογος είχε θέσει την ενασχόληση της εργατικής νεολαίας με τον

αθλητισμό.212

3.4. Η παρουσία του ΚΚΕ

Όπως φάνηκε και από τη δράση των σωματείων, μεγάλο μερίδιο στην

ανάπτυξη και τη δράση τους είχαν παίξει τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος

στην περιοχή. Το ΚΚΕ ήταν το πρώτο κόμμα στην ελληνική πολιτική σκηνή, το οποίο

ήθελε να αποτελέσει το κόμμα της εργατικής τάξης, να συσπειρώσει δηλαδή όλη

την εργατική τάξη στις γραμμές του, όπου σε κοινωνική συμμαχία με αγρότες,

μικροαστούς και μικρούς επαγγελματίες της πόλης θα ανέτρεπε την καθεστηκυία

τάξη. Το ΚΚΕ, για την καλύτερη οργάνωσή του στη Μακεδονία, είχε δημιουργήσει το

Μακεδονικό Γραφείο στη Θεσσαλονίκη, από το οποίο εξαρτιόταν ο κομμουνιστικός

πυρήνας της Κοζάνης, ενώ οργανωτικά ολόκληρος ο Νομός Κοζάνης υπαγόταν στην

4η Περιφέρεια Κομματικής Δράσης του ΚΚΕ.213

Πρώτη εκλογική παρουσία του ΚΚΕ στον Νομό Κοζάνης σημειώθηκε στις

εκλογές της 7ης Νοεμβρίου 1926, με τον συνδυασμό Ενιαίο Εκλογικό Μέτωπο

Εργατών–Αγροτών–Προσφύγων και υποψήφιο τον Λεονταρή Φωτόπουλο, οπότε

έλαβε 486 ψήφους.214 Αντίστοιχα, συμμετοχή του ΚΚΕ υπήρξε και στις εκλογές της

19ης Αυγούστου 1928, με την επωνυμία Ενιαίο Μέτωπο και υποψήφιο τον Βάιο

Παπανικολάου. Τότε στα εκλογικά τμήματα της πόλης έλαβε 93 ψήφους, ενώ στο

σύνολο της εκλογικής περιφέρειας Κοζάνης (χωρίς να υπολογίζεται η εκλογική

περιφέρεια Γρεβενών) 362 ψήφους.215 Την ίδια χρονιά, ο πυρήνας Κοζάνης είχε 6

μέλη.216 Τέλος, ένα στοιχείο που αποτυπώνει την αυξανόμενη οργανωτική δύναμη

και επιρροή του ΚΚΕ στην πόλη αποτελεί το γεγονός ότι στον έρανο που

πραγματοποιήθηκε για την έκδοση του Ριζοσπάστη το 1929 η Κοζάνη

συμπεριλαμβάνεται στις έντεκα πόλεις που ενίσχυσαν με ποσό άνω των 500

δραχμών.217

211

Ριζοσπάστης (24 Δεκεμβρίου 1929). 212

Αγροτική (15 Σεπτεμβρίου 1929). 213

Αλ. Δάγκας, «Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, Ελληνικό τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς» στο Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20

ου αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940. Τόμος

Δεύτερος, Μέρος Δεύτερο, σ. 155-201, βλ. 180. Τσιανάκας, ό.π., σ. 31-32. 214

ΓΣΥΕ, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 7ης

Νοεμβρίου 1926, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1928, σ. 48. 215

ΓΣΥΕ, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 19ης

Αυγούστου 1928, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1931, σ. 142-143. 216

Δάγκας, ό.π., σ. 188. 217

Ριζοσπάστης (26 Μαΐου 1929).

53

Β΄ ΜΕΡΟΣ

Κεφάλαιο Τέταρτο: Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην οικονομική

δραστηριότητα της Κοζάνης

4.1. Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης

Τον Οκτώβριο του 1929 ξέσπασε το μεγάλο Κραχ, με την κατάρρευση του

Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης και την πτώση των τιμών στα εμπορεύματα. Η

κρίση επεκτάθηκε σταδιακά σε όλο τον κόσμο προκαλώντας παγκόσμια εμπορική

στασιμότητα, η οποία κλιμακωτά θα διάβρωνε τα θεμέλια της φιλελεύθερης

οικονομίας.218 Η οικονομία της Ελλάδας, η οποία σε μεγάλο βαθμό στηριζόταν στην

εξαγωγή αγροτικών προϊόντων, κυρίως σταφίδας και καπνού, που αποτελούσαν το

60-70 % των ελληνικών εξαγωγών, είδε τα έσοδά της να μειώνονται σταθερά,

καθώς οι χώρες προορισμού των προϊόντων, χτυπημένες από την κρίση, μείωναν τις

παραγγελίες τους. Το εισόδημα της πρωτογενούς παραγωγής, που αντιπροσώπευε

το 1927 το 35% του εθνικού εισοδήματος, έφτασε να αντιπροσωπεύει μόλις το

29,9% ενός μειωμένου εισοδήματος το 1931. Παράλληλα, η πτώση των

εισοδημάτων από την εφοπλιστική δραστηριότητα και τα εμβάσματα των

μεταναστών, σε συνδυασμό με τη διακοπή του εξωτερικού δανεισμού, έκαναν

εμφανή τα σημάδια της κρίσης στη χώρα από το 1930 και εξής.219

Για τη διατήρηση της νομισματικής σταθερότητας, η οποία αποτελούσε

απαραίτητη προϋπόθεση για την πιστοληπτική ικανότητα, η ελληνική κυβέρνηση

προχώρησε στην αποσύνδεση της δραχμής από τη στερλίνα και τη σύνδεσή της με

το δολάριο, το οποίο διατηρούσε τη σύνδεσή του με τον χρυσό. Παράλληλα,

έκλεισε το Χρηματιστήριο Αθηνών προκειμένου να μειωθεί η ζήτηση χρυσού και

ξένου συναλλάγματος, κινήσεις οι οποίες λόγω του πανικού που είχε δημιουργηθεί,

οδήγησαν στην υποτίμηση της δραχμής.220

Το 1932 η κατάσταση επιδεινώθηκε, το εξωτερικό χρέος αντιστοιχούσε στο

150% του ΑΕΠ, ενώ από τις αρχές του έτους επιβλήθηκε μείωση 6% στους μισθούς

των δημοσίων υπαλλήλων και λειτουργών. Παράλληλα, αποφασίστηκε επιβολή

ποσοστώσεων στα εισαγόμενα είδη πρώτης ανάγκης και αυξημένοι δασμοί για τη

μείωση του ελλειμματικού ισοζυγίου εισαγωγών-εξαγωγών. Παρ’ όλες όμως τις

προσπάθειες, στις 25 Απριλίου κηρύχθηκε η εγκατάλειψη του κανόνα χρυσού από

τη δραχμή, ενώ ελάχιστες ημέρες αργότερα, τον Μάιο, η κυβέρνηση κήρυξε την

πτώχευση του κράτους και την αναστολή πληρωμής των χρεολυτικών δόσεων. Όλα

αυτά είχαν ως αποτέλεσμα να μειωθούν οι δαπάνες στα δημόσια έργα, να ληφθούν

218

Τ. Κένεθ-Γκάλμπρεϊθ, Το μεγάλο κραχ του 1929, Αθήνα: Λιβάνη, 2000, σ. 172-196. 219

Ε. Μαντά, Δ. Κοντογεώργης, Χ. Μανδατζής, Φτώχεια και φιλανθρωπία στη Θεσσαλονίκη (1930-1935), Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2017, σ. 13. Κ. Κωστής, Οι τράπεζες και η κρίση. 1929- 1932, Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, σ. 24-25. 220

Φραγκιάδης, Ελληνική οικονομία, σ. 136-137.

54

διάφορα μέτρα προστασίας των αγροτών και να θεσπιστεί ένα σύστημα

διακρατικών συμφωνιών για τις συναλλαγές. Στο τέλος του 1932, η δραχμή είχε

υποτιμηθεί 75%, τα μεταναστευτικά εμβάσματα είχαν μειωθεί 50%, ενώ υπήρχε

έλλειμμα στον κρατικό προϋπολογισμό μεγαλύτερο των 700 εκατομμυρίων

δραχμών.221

Τελικά, η υιοθέτηση παρεμβατικής πολιτικής εκ μέρους του κράτους οδήγησε

σταδιακά στην ανακοπή των κρισιακών φαινομένων και στην ανάπτυξη των

οικονομικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας. Το 1933 τα δημόσια έσοδα ήταν

αυξημένα σε σχέση με το 1932, ενώ και άλλοι δείκτες όπως αυτός της αυτάρκειας

της χώρας σε αγροτικά προϊόντα και της βιομηχανικής παραγωγής παρουσιάζονταν

βελτιωμένοι από αυτή τη χρονιά και μετά. Ενδεικτικά, ενώ η ελληνική βιομηχανία

το 1928 κάλυπτε το 58,61% του συνόλου των βιομηχανικών προϊόντων που

καταναλώνονταν στην Ελλάδα, το 1933 ήταν σε θέση να καλύψει το 76,14%. Εν

τούτοις, η σταθεροποίηση και η ανάπτυξη δεν πέρασαν στα ευρύτερα κοινωνικά

στρώματα, τα οποία εξακολουθούσαν να βρίσκονται αντιμέτωπα με τις υψηλές

τιμές των προϊόντων, τα χαμηλά ημερομίσθια και την ανεργία. Στα κεφάλαια που

θα ακολουθήσουν θα επιχειρηθεί να παρουσιαστούν οι επιπτώσεις που είχε στην

κοινωνία της Κοζάνης η οικονομική κρίση του 1929.222

4.2. Οι επιπτώσεις στην αγροτική παραγωγή

Από το χτύπημα της οικονομικής κρίσης το 1929, ο κλάδος της οικονομίας

που επλήγη σοβαρά ήταν ο αγροτικός και κυρίως αυτός που είχε εξαγωγικό

προσανατολισμό∙ η κατακόρυφη μείωση της ζήτησης από τη μεριά των ξένων

αγορών σε συνδυασμό με την εγχώρια υπερπροσφορά ώθησε τις τιμές προς τα

κάτω ξετυλίγοντας το κουβάρι της κρίσης για την ελληνική οικονομία. Ένα από τα

εξαγώγιμα προϊόντα που αποτελούσε στήριγμα για το αγροτικό εισόδημα και την

οικονομία της Κοζάνης ήταν ο καπνός, για τον οποίο, ήδη από το ξέσπασμα της

κρίσης το 1929, οι τιμές που προσφέρονταν πανελλαδικά ήταν στα 2/3 των τιμών

της προηγούμενης χρονιάς.223

Οι επιπτώσεις της καπνικής κρίσης εμφανίστηκαν στην πόλη ήδη από το 1929

με τη δυσκολία πώλησης της παραγωγής. Έγιναν όμως σταδιακά πιο εμφανείς από

221

Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών της Τράπεζας της Ελλάδος, Η κρίση του 1929, η ελληνική οικονομία και οι εκθέσεις της Τράπεζας της Ελλάδος για τα έτη 1928- 1940, Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος, 2009, σ. 35. Μαντά, Κοντογεώργης, Μανδατζής, Φτώχεια και φιλανθρωπία, σ. 15. 222

Κωστής, Οι τράπεζες και η κρίση, σ. 27- 28. Μαντά, Κοντογεώργης, Μανδατζής, ό.π., σ. 16-17. 223

Γ. Σιώτος, Από τη σταφίδα και τον καπνό στα τσάρτερ. Οι οικονομικές κρίσεις που σημάδεψαν την Ελλάδα τον 19

ο και τον 20

ο αιώνα και το σύγχρονο τουριστικό όραμα, Αθήνα: Η εφημερίδα των

συντακτών 2007, σ. 41-45.

55

το 1930 και ύστερα.224 Το 1930, πάνω από τη μισή παραγόμενη ποσότητα παρέμενε

αδιάθετη, αναγκάζοντας τους καπνοπαραγωγούς που είχαν περιέλθει σε τραγική

κατάσταση να πωλούν σε εξευτελιστικές τιμές, ενώ και τα επόμενα χρόνια η ζήτηση

παρέμενε χαμηλή κρατώντας και τις τιμές σε αντίστοιχα επίπεδα.225 Η κατάσταση

αυτή επηρέασε την έκταση, την ποσότητα της παραγωγής και εν τέλει τη σημασία

του προϊόντος για την περιοχή στα επόμενα χρόνια. Έτσι, ενώ το 1930 οι

καλλιεργούμενες με καπνό εκτάσεις στην επαρχία Κοζάνης ήταν 4.597 στρέμματα,

την επόμενη χρονιά, το 1931, έπεσαν στα 1.100 στρέμματα.226 Όσον αφορά το

σύνολο του νομού, η εξέλιξη της καλλιέργειας τα χρόνια της κρίσης αποτυπώνεται

στον παρακάτω πίνακα:

Πίνακας 6

Χρονιά Καλλιεργούμενες εκτάσεις227 Ολική αξία (δραχμές)228

1930 37.941 στρέμματα 37.827.081 δρχ.

1931 30.142 στρέμματα 15.589.548 δρχ.

1932 18.679 στρέμματα 15.961.370 δρχ.

1933 28.532 στρέμματα 34.233.766 δρχ.

1934 28.870 στρέμματα 39.644.536 δρχ.

Τα στοιχεία αυτά, συγκρινόμενα με τα αντίστοιχα των προηγούμενων ετών, όταν η

έκταση ανερχόταν γύρω στα 50.000 στρέμματα και τα εισερχόμενα στον νομό

εισοδήματα κυμαίνονταν από 50 μέχρι 70 εκατομμύρια δραχμές, αποτυπώνουν την

έκταση της κρίσης. Από το 1933 επήλθε μια σχετική σταθεροποίηση των εκτάσεων

και της παραγωγής, με τις τιμές αγοράς του προϊόντος να αυξάνονται σταδιακά όσο

παρέρχονταν οι επιπτώσεις της κρίσης στις ξένες αγορές.229

Η κατάσταση αυτή, σύμφωνα με τον τοπικό Τύπο, μπορούσε να

αντιμετωπιστεί μόνο με ισχυρή κρατική πολιτική, η οποία αφενός θα αναζητούσε

αγορές του εξωτερικού στις οποίες θα μπορούσε να διατεθεί ο καπνός και

224

Ριζοσπάστης (9 Ιουνίου 1929). Ε. Ταμουρίδης, «Γενική Επισκόπησις της γεωργικής καταστάσεως του Νομού Κοζάνης», στο Ημερολόγιον Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη: Βόρειος Ελλάς, 1932, σ. 201-202. 225

Βόρειος Ελλάς (8 Φεβρουαρίου 1931). 226

Βόρειος Ελλάς (2 Αυγούστου 1931). 227

ΓΣΥΕ, Ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική στατιστική της Ελλάδος κατά το έτος 1934, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1935, σ. 53. 228

ΓΣΥΕ, Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1930, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1931, σ. 104. ΓΣΥΕ, Ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική στατιστική της Ελλάδος κατά το έτος 1931, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1932, σ. 104. ΓΣΥΕ, Ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική στατιστική της Ελλάδος κατά το έτος 1932, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1933, σ. 110. ΓΣΥΕ, Ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική στατιστική της Ελλάδος κατά το έτος 1933, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1934, σ. 110. ΓΣΥΕ, Ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική στατιστική της Ελλάδος κατά το έτος 1934, σ. 118. 229

Βόρειος Ελλάς (24 Σεπτεμβρίου και 31 Δεκεμβρίου 1933 και 13 Οκτωβρίου 1935).

56

αφετέρου θα μείωνε τη φορολογία του προϊόντος.230 Το Γεωργικό Επιμελητήριο

Κοζάνης από τη μεριά του, λόγω της καταστροφής των σοδειών και της πτώσης της

τιμής, πρότεινε την ίδια περίοδο (1930) στην Εθνική Τράπεζα τη μετατροπή των

καλλιεργητικών δανείων σε μεσοπρόθεσμα, πρόταση η οποία έγινε δεκτή.231

Το κράτος, μπροστά στην κρίση που συμπαρέσυρε ολόκληρη την οικονομία,

προχώρησε στη λήψη μέτρων αποκλειστικά για την προστασία των

καπνοπαραγωγών. Τον Αύγουστο του 1931, ύστερα από διαταγή του Υπουργείου

Γεωργίας, συστάθηκε επιτροπή στον νομό, η οποία αγόρασε τα χαλασμένα καπνά

των ετών 1929 και 1930 προς 3,50 δραχμές την οκά. Τον ίδιο μήνα, το Υπουργείο

Δικαιοσύνης με εγκύκλιό του προς τα πρωτοδικεία της χώρας γνωστοποιούσε την

απόφαση για αναστολή της διενέργειας πλειστηριασμών εις βάρος των

καπνοπαραγωγών οφειλετών. Τον Νοέμβριο του 1932 έγιναν κάποιες

διευκολύνσεις προς τους καπνοπαραγωγούς με τη μη καταβολή χρεωστικού

υπολοίπου προς τις τράπεζες μέχρι τη διάθεση των καπνών, ενώ, τέλος, το 1936

μειώθηκαν οι τόκοι στα καπνοπαραγωγικά δάνεια και ο φόρος στον καπνό από 20%

σε 10%.232

Το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της παραγωγής καπνού παρέμενε αδιάθετο το

1929, σε συνδυασμό με την αφορία που επικράτησε το 1930, δημιούργησε ένταση

μεταξύ των εμπόρων της πόλης και των περίοικων καπνοπαραγωγών. Οι πρόεδροι

των γειτονικών στην Κοζάνη χωριών Ρυάκιο, Άγιος Δημήτριος, Τετράλοφος,

Πολύμυλος, Βοσκοχώρι, Δρέπανο και Κοιλάδα συνέταξαν επιστολή που

δημοσίευσαν στον τοπικό Τύπο και στην οποία δήλωσαν ότι οι αγρότες–κάτοικοι

των κοινοτήτων τους δε θα εκπλήρωναν τις οικονομικές τους υποχρεώσεις προς τον

εμπορικό και επαγγελματικό κόσμο της Κοζάνης. Η κίνηση αυτή εξόργισε τους

εμπόρους και επαγγελματίες της πόλης οι οποίοι μέσω του Εμπορικού,

Βιομηχανικού και Επαγγελματικού Επιμελητηρίου απάντησαν πως «εν τοιαύτη δε

κατάστασει γνωστή άλλως τε αυτοίς δεν επετρέπετο η υπό των υπογραψάντων το

μανιφέστον διακήρυξις αδυναμίας πληρωμής και αναστολής καταβολής των χρεών

των προς βιοπαλαιστάς αδελφούς αναμένοντας την εποχήν αυτήν προς

ανταπόκρισιν εις τας πολλαπλάς υποχρεώσεις των έναντι των πιστωτών των. Και

δεν επετρέπετο τοιούτο, διότι οι έμποροι και επαγγελματίαι μέχρι σήμερον

ουδαμώς, ουδέποτε, ουδεμίαν πίεσιν ασκήσαντες προς είσπραξιν των απαιτήσεων

των υπέμειναν αγογγύστως αντιμετωπίζοντες μαρτυρικώτατα το φάσμα της

οικονομικής δυσπραγίας δεν ώφειλον να υποστώσι και το τελευταίον παρά των

ευεργετηθέντων δεινόν τραύμα εις περίστασιν μεγίστης οικονομικής κρίσεως».233

Εκτός των καπνοπαραγωγών, η ύφεση έπληξε καίρια και τους αγρότες

δημητριακών, οι οποίοι καλλιεργούσαν τη μεγαλύτερη έκταση στον νομό, καθώς οι

230



Βόρειος Ελλάς (9 και 15 Αυγούστου 1931, 27 Νοεμβρίου 1932 και 25 Δεκεμβρίου 1936). 233

Βόρειος Ελλάς (10 Αυγούστου 1930).

57

διεθνείς τιμές κατέρρεαν μειώνοντας τα εισοδήματά τους. Η κυβέρνηση επέλεξε τη

στήριξη των τιμών του σίτου μέσω της αγοράς του από την ΚΕΠΕΣ, αλλά και την

αύξηση των δασμών στο εισαγόμενο σιτάρι την περίοδο 1929-1931.234

Μπροστά στην κατάσταση που δημιουργήθηκε, το Γεωργικό Επιμελητήριο σε

έκτακτη Γενική Συνέλευση στις 9 Μαρτίου 1930 ζήτησε από το Υπουργείο Γεωργίας

τη δασμολογική προστασία των δημητριακών για την ενίσχυση της τοπικής

παραγωγής. Ένα μήνα αργότερα, τον Απρίλιο του 1930, οι σιτοπαραγωγοί της

Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θράκης, μέσω των γεωργικών επιμελητηρίων και

των συνεταιρισμών τους, προχώρησαν στη διεξαγωγή εβδομαδιαίου συνεδρίου στη

Θεσσαλονίκη με στόχο τη σύνταξη ψηφίσματος το οποίο θα επιδιδόταν στην

κυβέρνηση και στο οποίο θα περιλαμβάνονταν μέτρα για την προστασία του

εγχώριου σίτου. Οι βασικές προτάσεις ήταν οι εξής: α) να συνεχιστεί η συγκέντρωση

του εγχώριου σίτου και να αγοράζεται σε σταθερή τιμή, η οποία δεν θα έπρεπε να

είναι κάτω από 8 δραχμές την οκά για το σιτάρι, ανεξαρτήτως των διακυμάνσεων

της διεθνούς αγοράς, β) να επεκταθεί η συγκέντρωση και στα άλλα σιτηρά, κριθάρι,

βρώμη και σίκαλη με 5, 4,5 και 6,5 δραχμές την οκά αντίστοιχα, για τα οποία

προτάθηκε επίσης να χρησιμοποιούνται υποχρεωτικά από τον στρατό και, τέλος, γ)

να προστατευτούν οι τιμές του αραβόσιτου με πολύ υψηλό εισαγωγικό δασμό.235

Σχετικά με τη συγκέντρωση του σίτου τα χρόνια αυτά, παρά το γεγονός ότι

αναγνωριζόταν από όλους ως ευεργετικό μέτρο για τα εισοδήματα των αγροτών,

διατυπώνονταν ανά περιόδους προτάσεις και διαμαρτυρίες επί της διαδικασίας.

Ένα ζήτημα προέκυψε το 1930, όταν οι αγρότες των γύρω χωριών ερχόμενοι να

παραδώσουν τη σοδειά τους στην αποθήκη της Τράπεζας, κλήθηκαν στην είσοδο

της πόλης να πληρώσουν δημοτικό φόρο παρά το γεγονός ότι τα σιτηρά προς

συγκέντρωση από την ΚΕΠΕΣ απαλλάσσονταν του φόρου.236 Την ίδια χρονιά οι

γεωργοί υποχρεώθηκαν να καταβάλουν φόρο παρά τον νόμο και στους ενοικιαστές,

προκαλώντας τις διαμαρτυρίες του Γεωργικού Επιμελητηρίου σε Υπουργείο και

Νομαρχία, αλλά και τη σύσταση επιτροπής, η οποία παρουσιάστηκε στο Δημαρχείο

για να διαμαρτυρηθεί.237 Αντίστοιχα το 1933 και το 1935 εκφράστηκαν παράπονα

για την καθυστέρηση της διαδικασίας της περισυλλογής, κατάσταση που ωθούσε

234

Ειδικά μετά τη μείωση των τιμών στον καπνό πολλοί αγρότες στράφηκαν στην καλλιέργεια δημητριακών, η οποία χρόνο με τον χρόνο μετά το 1930 αύξανε την έκτασή της. M. Mazower, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2002, σ. 179. Σύμπτωμα της κρίσης που εμφανίστηκε το 1933 ήταν η αδυναμία είσπραξης της ερανικής στρεμματικής εισφοράς των κτηματιών της πόλης για το σώμα της Αγροφυλακής, με αποτέλεσμα να καθυστερήσουν οι μισθοί των αγροφυλάκων για τρεις μήνες. Οι αγροφύλακες απείλησαν με ομαδική απόλυση αναγκάζοντας το Δημοτικό Συμβούλιο να εκταμιεύσει 50.000 δραχμές από το δημοτικό ταμείο για την καταβολή των μισθών τους. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52521. 235

Βόρειος Ελλάς (16 Μαρτίου και 13 Απριλίου 1930). 236


Βόρειος Ελλάς (7 Σεπτεμβρίου 1930).

58

τους γεωργούς να πωλούν σε εξευτελιστικές τιμές στην ελεύθερη αγορά επειδή οι

ανάγκες τους ήταν μεγάλες.238

Παράλληλα, μία από τις σημαντικές καλλιέργειες για ολόκληρη την περιοχή

και την πόλη της Κοζάνης, η αμπελουργία, βρέθηκε αντιμέτωπη και αυτή τα χρόνια

αυτά με την οριστική της εξαφάνιση. Η φυλλοξήρα, η οποία είχε χτυπήσει τα

κλήματα της περιοχής ήδη από το 1925, είχε καταστρέψει μεγάλο τμήμα των

καλλιεργειών, σε σημείο το 1931 να πωλούνται στην αγορά της πόλης ως καύσιμη

ύλη ξύλα αμπελιών, που οι αμπελουργοί είχαν ξεριζώσει.239 Για την αντιμετώπιση

του φαινομένου ιδρύθηκε στις αρχές του 1931 από εμπόρους και επαγγελματίες,

κατόχους αμπελιών, ο Αμπελουργικός Συνεταιρισμός, στόχοι του οποίου ήταν: α) η

ανανέωση των κατεστραμμένων από τις ασθένειες κλημάτων μέσω της ίδρυσης

φυτωρίου και της διατήρησης των ποικιλιών της Κοζάνης, β) η βιομηχανοποίηση

του προϊόντος και γ) η διάσωση της αμπελουργίας στην πόλη μέσω της αγοράς και

εμφύτευσης αμερικανικών κλημάτων, όπως πρότειναν οι γεωπόνοι. Την

αναγκαιότητα αυτή φαίνεται πως δεν αντιλαμβανόταν ο αμπελουργικός κόσμος της

πόλης, αφού δεν προχωρούσε στην αλλαγή των κλημάτων, ενώ απομαζικοποίησε

και τον συνεταιρισμό σε μικρό χρονικό διάστημα.240

Ένα ζήτημα που προϋπήρχε αλλά προέκυψε πιο οξυμένο στην κρίση ήταν

αυτό των χρεών που έπνιγαν τους αγρότες. Ο Νομάρχης Κοζάνης Ι. Πασσαδάκης το

1932 διαπίστωσε πως: «αι συνεχείς θεομηνίαι ηνάγκασαν τους χωρικούς να

επιβαρυνθούν με όλα τα είδη των χρεών έναντι της εθνικής Τραπέζης πρότερον και

νυν έναντι της Αγροτικής. Εάν εις αυτά προστεθούν και τα χρέη τους προς των προς

τους ιδιώτας ούτοι ευρισκονται εις αδυναμίαν πληρωμής αυτών έστω και αν μία και

δύο μέλλουσαι εσοδείαι θα είναι επιτυχείς. Ευρίσκονται σήμερον εις τοιαύτην θέσιν

ώστε πριν σπείρουν η μέλλουσα εσοδειά των ανήκει ήδη λόγω των χρεών των εις

τους δανειστάς των».241 Διαβλέποντας τους κινδύνους που μπορούσαν να

προκύψουν από το πρόβλημα, η κυβέρνηση ήδη από τον Οκτώβριο του 1931

αποφάσισε την αναστολή της άμεσης έγγειας φορολογίας, η οποία επιβάρυνε τα

περισσότερα αγροτικά προϊόντα, την κήρυξη πενταετούς χρεοστασίου των οφειλών

των αγροτών προς ιδιώτες (αφορούσε κυρίως δάνεια που παρείχαν οι πιστωτές της

επαρχίας και ξεπερνούσαν το 1933 σε άθροισμα τις πιστώσεις της Αγροτικής

Τράπεζας) και την αναστολή των κατασχέσεων αγροτικών περιουσιών εξαιτίας των

χρεών.242

238

Βόρειος Ελλάς (3 Σεπτεμβρίου 1933 και 28 Ιουλίου 1935). 239


Βόρειος Ελλάς (15 Φεβρουαρίου και 27 Σεπτεμβρίου 1931). Ο Συνεταιρισμός συνεισέφερε οικονομικά για την αποστολή αντιπροσώπου από την Κοζάνη στο συνέδριο οινοπαραγωγών Ελλάδος που πραγματοποιήθηκε το 1931 στην Αθήνα. Βλ. Βόρειος Ελλάς (10 Μαΐου 1931). 241


Mazower, ό.π., σ. 182. Χατζηιωσήφ, «Το προσφυγικό σοκ, οι σταθερές και οι μεταβολές της ελληνικής οικονομίας» σ. 46. Το 1935 ιδρύθηκε στην πόλη το πρώτο υποκατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας στη Δυτική Μακεδονία. Μέχρι τότε οι δραστηριότητες της τράπεζας πραγματοποιούνταν μέσω των υποκαταστημάτων της Εθνικής Τράπεζας. Βλ. Κ. Μπρεγιάννη, «Η Αγροτική εγκατάσταση

59

Την περίοδο της κρίσης και ο θεσμός εκπροσώπησης των αγροτών του νομού,

το Γεωργικό Επιμελητήριο, βρισκόταν σε άθλια οικονομική κατάσταση μη

μπορώντας να εξυπηρετήσει βασικές οικονομικές του υποχρεώσεις.243 Η οικονομική

του αδυναμία το ωθούσε σε συνεχείς διαμαρτυρίες προς την κυβέρνηση για την

οικονομική του ενίσχυση. Σε ανακοίνωσή του στις 8 Αυγούστου 1930,

διαμαρτυρόταν για το γεγονός ότι ήδη από την ίδρυσή του, παρά την αντίστοιχη

νομική υποχρέωση, δεν στηρίχθηκε οικονομικά από το Υπουργείο Γεωργίας με την

προβλεπόμενη επιχορήγηση. Επισήμανε επίσης ότι παρά τη διαμαρτυρία του

γεωργικού κόσμου η κυβέρνηση προχώρησε στην ίδρυση των Γεωργικών Ταμείων,

τα οποία είχαν κοινές αρμοδιότητες με τα επιμελητήρια, ωθώντας τα τελευταία σε

εξαφάνιση. Ως λύση σε αυτά το Επιμελητήριο πρότεινε την εφαρμογή του νόμου

280 που προέβλεπε την επιβολή πρόσθετης φορολογίας για τις ανάγκες λειτουργίας

τους.244

Ένα χρόνο αργότερα διαβάζουμε σε ρεπορτάζ του τοπικού Τύπου ότι: «Το

Γεωργικό Επιμελητήριο οικονομικώς πάσχει. Τεράστιος οργανισμός κινείται με

8.000 δραχμές που επετεύχθησαν εκ της ειδικής φορολογίας , ενώ το Κράτος

ψηφίζει κατ’ έτος 17 εκατομμύρια διά τα Εμπορικά Επιμελητήρια. Αδυνατεί

σήμερον να συγκαλέση συνελεύσεις των μελών του, να κοινοποιήση μίαν έντυπον

εγκύκλιον, να διατηρήση τα γραφεία του ανοικτά, να παρακολουθήση τα ζητήματα,

να πληρώση τα ενοίκια του γραφείου του και κινδυνεύει να εξωσθή βίαια».245

Παρά την οικονομική του δυσπραγία, δεν σταμάτησε τα χρόνια αυτά μέσα

από τηλεγραφήματα και ανακοινώσεις προς τις αρμόδιες αρχές να προασπίζεται τα

συμφέροντα των γεωργών του νομού. Έτσι, όταν το 1931 πολλά δημόσια έργα στον

νομό είχαν σταματήσει, το Επιμελητήριο προχώρησε σε Γενική Συνέλευση για το

θέμα καθώς υπήρχε ο κίνδυνος να μείνουν χωρίς μεροκάματα χιλιάδες αγροτικά

χέρια που εργάζονταν σε αυτά.246 Αντίστοιχα, όταν το 1936 αποφασίστηκε η άρση

της ατελούς εισαγωγής αραβοσίτου, διαμαρτυρήθηκε έντονα και ζήτησε τη

συνέχιση του μέτρου για την αντιμετώπιση της πείνας.247 Παρομοίως, όταν τον

Μάιο του ίδιου έτους επιχειρήθηκε μεταβολή στο καθεστώς των αμβύκων, το

Επιμελητήριο όχι μόνο καταδίκασε την ενέργεια αυτή (όπως είχε πράξει και τον

Οκτώβριο του 1935) αλλά ζήτησε τη λήψη πρόσθετων προστατευτικών μέτρων υπέρ

των αμπελουργών του νομού, οι οποίοι βρίσκονταν σε συνθήκες φτώχειας.248

των προσφύγων και το δίκτυο της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος στον Μεσοπόλεμο: Οικονομικές παράμετροι και διαχείριση του χώρου στη Δυτική Μακεδονία» στο Χ. Καρανάσιος, Κ. Ντίνας, Δ. Μυλωνάς (επιμ.) Η Δυτική Μακεδονία στους νεότερους χρόνους. Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Ιστορίας Δυτικής Μακεδονίας 2-5 Οκτωβρίου, Γρεβενά: Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών, 2016, σ. 820-821 και 825-832. Βόρειος Ελλάς (6 Οκτωβρίου 1935). 243

Βόρειος Ελλάς (11 Μαΐου 1930). 244




Βόρειος Ελλάς (29 Μαρτίου 1936). 248

Βόρειος Ελλάς (20 Οκτωβρίου 1935 και 31 Μαΐου 1936).

60

4.2.1. Πολιτική έκφραση του αγροτικού κόσμου

Μέσα στις συνθήκες κρίσης που περιγράφηκαν έχει αξία να δούμε τη δράση

των αγροτικών κομμάτων στην περιοχή. Ο Νομάρχης Κοζάνης το 1932 θεωρούσε

πως δεν υπήρχε ισχυρή αγροτική κίνηση, με τον κίνδυνο μαζικοποίησης όμως να

θεωρείται πιθανός λόγω των υπέρογκων αγροτικών χρεών.249

Το Αγροτικό Κόμμα στα χρόνια αυτά είχε έντονη παρουσία στην περιοχή με

συνεχή άρθρα των στελεχών του στον τοπικό Τύπο, όπου είτε αναλύονταν οι

πολιτικές του θέσεις και γινόταν αναφορά στις εσωκομματικές του διαδικασίες είτε

γίνονταν καταγγελίες και προτάσεις για τη θέση του αγρότη της περιοχής.250 Επί

παραδείγματι, τον Μάιο του 1934 η επιτροπή του Αγροτικού Κόμματος Κοζάνης

εξέδωσε σκληρή ανακοίνωση εναντίον της κυβέρνησης και του Νομάρχη για την

πίεση που ασκούσαν μέσω ενταλμάτων στους αγρότες της υπαίθρου και ζητούσε να

ανασταλούν.251 Αντίστοιχα, το 1935, όταν η σοδειά των δημητριακών δεν ήταν

ικανοποιητική, ο Γενικός Γραμματέας του Αγροτικού Κόμματος στην Κοζάνη

προχώρησε στη σύνταξη δύο επιστολών με τις οποίες καλούσε τους βουλευτές

Κοζάνης να εξασφαλίσουν μέσω της κυβέρνησης πως δεν θα γίνουν αναγκαστικές

εκτελέσεις στους γεωργούς εκείνους που δεν είχαν αρκετή σοδειά, καθώς και τη

χορήγηση κατάλληλου σπόρου.252

Εκτός των έγγραφων διαμαρτυριών, το Αγροτικό Κόμμα τα χρόνια αυτά είχε

τη δυναμική να οργανώνει ανοιχτές συγκεντρώσεις όπου προπαγάνδιζε το πολιτικό

του πρόγραμμα. Στις 26 Απριλίου 1932 πραγματοποιήθηκε ανοιχτή συγκέντρωση

στο καφενείο του Καραββά με την παρουσία περισσότερων από 400 αγροτών της

περιοχής. Στη συγκέντρωση, εκτός των τοπικών στελεχών, είχαν παρευρεθεί ο

Γενικός Γραμματέας του κόμματος Δημήτρης Χατζηγιάννης και ο Κώστας

Γαβριηλίδης, στέλεχος του κόμματος, οι οποίοι επιτέθηκαν εναντίον της

κεφαλαιοκρατίας, της φορολογίας και της κυβέρνησης.253 Αντίστοιχα και στις 20

Μαΐου 1934, με την παρουσία του Ι. Σοφιανόπουλου, επικεφαλής μιας μερίδας του

αγροτικού κόμματος, πραγματοποιήθηκε στο κινηματοθέατρο της πόλης ανοιχτή

συγκέντρωση όπου αναλύθηκαν τα προβλήματα της χώρας και παρουσιάστηκαν οι

προτεινόμενες λύσεις.254

Το 1935 το ΚΚΕ, στην προσπάθεια συγκρότησης Λαϊκού Μετώπου στη χώρα,

απηύθυνε πρόταση συνεργασίας στο Αγροτικό Κόμμα για κοινή κάθοδο στις

εκλογές της 9ης Ιουνίου. Πρόταση είχε γίνει και στο τμήμα του κόμματος στην

Κοζάνη, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή από τον υπεύθυνο του κόμματος στην πόλη

249


Βόρειος Ελλάς (22 Φεβρουαρίου, 22 Μαρτίου, 4 Απριλίου και 15 Αυγούστου 1931). 251


Βόρειος Ελλάς (23 Ιουνίου και 15 Σεπτεμβρίου 1935). 253

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ988, Επιστολή υπομοιράρχου προς το Αστυνομικό τμήμα, 26.4.1932. Βόρειος Ελλάς (1 Μαΐου 1932). 254

Βόρειος Ελλάς (27 Μαΐου 1934).

61

Χ. Τιτέλη.255 Ωστόσο, ΚΚΕ και Αγροτικό Κόμμα το καλοκαίρι του 1936 συμφώνησαν

την ίδρυση Λαϊκού Μετώπου, το οποίο όμως δεν πρόλαβε να πραγματοποιηθεί

λόγω της επιβολής της δικτατορίας Μεταξά. Η προσπάθεια άρχισε να υλοποιείται

και στον νομό Κοζάνης, με την αναδιοργάνωση του Αγροτικού Κόμματος, καθώς

προσχωρούσαν σε αυτό αγρότες μέλη του ΚΚΕ. Έτσι, στις 17 Μαΐου είχε

πραγματοποιηθεί σύσκεψη αντιπροσώπων των δύο κομμάτων από τον νομό, με την

παρουσία εκπροσώπων και από το Αγροτοεργατικό Κόμμα (χωρίς να συμμετέχει

στη συγκρότηση του Λαϊκού Μετώπου), όπου συζητήθηκε ο νέος χαρακτήρας του

Αγροτικού Κόμματος, οι γενικές του κατευθύνσεις καθώς και η ίδρυση τοπικών

παραρτημάτων. Παράλληλα, γίνονταν από στελέχη του Αγροτικού Κόμματος και του

ΚΚΕ τοπικές συγκεντρώσεις για την ανασυγκρότηση του νέου φορέα σε ολόκληρο

τον νομό.256

Αντίστοιχη δράση είχε τα χρόνια αυτά και το Αγροτοεργατικό Κόμμα με

ανακοινώσεις γενικού περιεχομένου με τις προγραμματικές του θέσεις αλλά και

εξειδικευμένες διαμαρτυρίες και προτάσεις σε συγκεκριμένα ζητήματα της

περιοχής. Το Αγροτοεργατικό Κόμμα ιεραρχούσε υψηλά την επιτυχή εκλογική του

καταγραφή, γι’ αυτό και σε περιόδους εκλογών έκανε πιο έντονη την παρουσία του,

καταφέρνοντας μάλιστα να εκλέξει ως βουλευτή το 1932 και 1933 στον Νομό

Κοζάνης τον Κοσμά Προκοπίδη. Την εκλογική του βάση σε επίπεδο νομού τη στήριζε

κυρίως σε δυσαρεστημένους αγρότες προσφυγικής καταγωγής.257

4.3. Οι επιπτώσεις στη βιοτεχνική και βιομηχανική παραγωγή

Οι ελάχιστες βιομηχανικές μονάδες της πόλης εξελίχθηκαν την περίοδο αυτή

ως εξής: οι καπναποθήκες μείωσαν τις περιόδους εργασίας τους λόγω της καπνικής

κρίσης οδηγώντας στην ανεργία για μεγάλα διαστήματα τους καπνεργάτες της

πόλης, ενώ από την άλλη το εργοστάσιο κεραμοποιίας και οι μηχανικοί

αλευρόμυλοι προχώρησαν, το 1931, στον εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού τους για

την αύξηση της παραγωγής.258

Περισσότερο επλήγη ο τομέας της βιοτεχνικής παραγωγής, λόγω της μείωσης

της λαϊκής κατανάλωσης και της αδυναμίας εκσυγχρονισμού. Η τέχνη της

βυρσοδεψίας ακολουθούσε φθίνουσα πορεία στον χρόνο, καθώς από τα 20

255

Ριζοσπάστης (7 Ιουνίου 1935). 256

Ριζοσπάστης (19 Μαΐου και 7 Ιουνίου 1936). Γ. Αλεξάτος, Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος, Αθήνα: Γειτονιές του κόσμου, 2008, σ. 18 και 51. Η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου έγινε αντικείμενο επεξεργασίας στο 7

ο συνέδριο της Κομιντέρν το 1935, το οποίο προέβλεπε τη

συνεργασία των κομμουνιστικών κομμάτων με το σύνολο των δυνάμεων που υπερασπίζονταν την αστική δημοκρατία, για την αποτροπή του φασισμού. Αλεξάτος, ό.π., σ. 50 257

Βόρειος Ελλάς (24 Απριλίου, 8 Μαΐου και 2 Οκτωβρίου 1932, 5 Μαρτίου και 25 Μαρτίου 1933). Α. Καλλιανιώτης, «Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία», Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2007, σ. 41. 258

Βόρειος Ελλάς (21 Ιουνίου 1931). Ριζοσπάστης (14 Ιανουαρίου και 4 Φεβρουαρίου 1930).

62

βυρσοδεψεία που δραστηριοποιούνταν το 1924 μόλις δέκα συνέχισαν τη

λειτουργία τους μέχρι το 1937 και αυτά χωρίς μηχανική εγκατάσταση. Παράλληλα,

ο συνεταιρισμός των βυρσοδεψών βρέθηκε μετά το 1929 υπό διάλυση, η οποία

πραγματοποιήθηκε το 1935 με την αποχώρηση οχτώ από τους έντεκα μετόχους,

καθώς οι οφειλές των υποδηματοποιών προς αυτόν ήταν υπέρογκες.259

Μπροστά σε αυτό το αδιέξοδο οι βιοτεχνίες της πόλης προσέβλεπαν στην

παροχή δουλειάς εκ μέρους του κράτους για να κρατηθούν ζωντανές. Την

προσφορά εργασίας από την Υπηρεσία Κρατικών Προμηθειών επεδίωκε από το

1930 το Σωματείο Υποδηματοποιών. Με επιστολή του στον πρωθυπουργό, την

οποία προσυπέγραψε και η Ένωση Συντεχνιών, περιέγραφε τις συνθήκες και την

απραξία που επικρατούσε, ενημέρωνε για την παραγωγική ικανότητα των μελών

του και ζητούσε να μάθει υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσε να αναλάβει την

παραγωγή των αρβύλλων για τη μεραρχία της πόλης.260 Οι προσπάθειες της

συντεχνίας ευοδώθηκαν, καθώς υπογράφηκαν συμβάσεις μεταξύ των δύο πλευρών

για κατασκευή αρβύλλων και τσαρουχιών.261 Αντίστροφα, όταν το 1936 οι τεχνίτες

της πόλης αποκλείστηκαν από την κατασκευή των κουφωμάτων των νέων

στρατώνων, δημιουργήθηκε έντονη δυσφορία. Οι ξυλουργοί κατήλθαν σε αγώνα

ζητώντας από όλα τα σωματεία τη στήριξη και την αλληλεγγύη τους. Ο αγώνας τους

είχε αποτελέσματα, καθώς μετά από διαπραγματεύσεις με τον εργολάβο

συμφωνήθηκε η ανάθεση της δουλειάς σε αυτούς.262

4.4. Εμπορική κίνηση και φορείς εμπόρων και επαγγελματιών στα χρόνια της

κρίσης

Το Εμπορικό, Βιομηχανικό και Επαγγελματικό Επιμελητήριο Κοζάνης, το

οποίο παρά το νωθρό του ξεκίνημα είχε εξελιχθεί τα χρόνια αυτά στον κατεξοχήν

φορέα οργάνωσης τον εμπόρων, τον Φεβρουάριο του 1930 βεβαίωνε ότι η αγορά

της πόλης κινούνταν σε ομαλούς ρυθμούς χάριν της συντηρητικότητας και της

κτηματικής περιουσίας των μελών του. Ωστόσο, στα τέλη του ίδιου μήνα, λόγω της

επικρατούσας οικονομικής κρίσης, απότοκου της διεθνούς κρίσης, της πτώσης των

τιμών στον καπνό και των δυσκολιών πώλησης των σιτηρών, πραγματοποίησε

259

Κορκάς, Κοζανίτικες εικόνες, σ. 149-150. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ40544. 260

Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 093-18. Την προσφορά δουλειάς στους βιοτέχνες τόνισε το ΕΒΕ από την έναρξη της κρίσης τον Φεβρουάριο του 1930. Παράλληλα, σύλλογοι που είχαν στο δυναμικό τους βιοτέχνες, όπως η Ένωση Εφέδρων Παλαιών Πολεμιστών Κοζάνης, πίεζαν προς την ίδια κατεύθυνση. Βόρειος Ελλάς (16 Φεβρουαρίου 1930). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52154. 261

Βόρειος Ελλάς (21 Δεκεμβρίου 1930, 21 Μαΐου και 18 Οκτωβρίου 1933). ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 1592. Επιστολή της Υπηρεσίας Κρατικών Προμηθειών προς τη Συνεργατική Τσαρουχοποιών Κοζάνης 3.12.1932. 262

Ριζοσπάστης (26 Φεβρουαρίου και 18 Απριλίου 1936). Το σωματείο επιπλοποιών με την επωνυμία «Σύνδεσμος Επιπλοποιών» ιδρύθηκε το 1935 και την πλειοψηφία του διοικητικού συμβουλίου είχαν οι αρχειομαρξιστές. Βόρειος Ελλάς (22 Σεπτεμβρίου 1935).

63

γενική συνέλευση, η οποία κατέληξε στην υπόδειξη μέτρων στην κυβέρνηση που ως

στόχο είχαν την αύξηση της κατανάλωσης εγχώριων προϊόντων. Οι βασικές του

προτάσεις ήταν: α) αύξηση του εισαγωγικού δασμού, β) προτίμηση των εγχώριων

προϊόντων στις κρατικές προμήθειες, γ) έναρξη δημόσιων έργων και δ) παροχή

εργασίας εκ μέρους της υπηρεσίας κρατικών προμηθειών σε αρβυλοποιούς,

σανδαλοποιούς, ράπτες και άλλους βιοτέχνες της πόλης.263 Οι συνέπειες της κρίσης

είχαν ξεκινήσει να εμφανίζονται από το 1930, θα επιτείνονταν ωστόσο στη διάρκεια

των επόμενων ετών. Η αναφορά σε κάποια αριθμητικά στοιχεία (για το σύνολο του

νομού) αρκεί για να φανεί το μέγεθος των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στην

αγορά:264

Πίνακας 7

Χρονιά Διαμαρτυρηθέντα γραμμάτια

και συναλλαγματικές

1929 7

1930 30

1931 17

1932 90

1933 68

1934 107

1935 172

1936 319

Τα Χριστούγεννα του 1930 γίνονταν διαπιστώσεις για μειωμένη αγοραστική

ικανότητα των κατοίκων της πόλης και της υπαίθρου που οδηγούσε σε μειωμένες

εμπορικές πράξεις, ενώ έξι μήνες μετά υποδηματοποιός της πόλης αυτοκτόνησε για

οικονομικούς λόγους.265 Στις συνθήκες αυτές το Εμπορικό Επιμελητήριο θεώρησε

ότι βελτίωση της κατάστασης θα μπορούσε να προκύψει από την αλλαγή στάσης εκ

μέρους της Εθνικής Τράπεζας, στην οποία πρότεινε: α) τον ορισμό εξάμηνης

προθεσμίας για την εξόφληση των γραμματίων, β) τη μείωση των τόκων και γ) την

κατάργηση του συστήματος της μη χορήγησης δανείων που ωθούσε εμπόρους και

επαγγελματίες σε βραχυπρόθεσμα δάνεια με υπέρογκους τόκους. Η αναζήτηση

δανείων από άλλες πηγές με ασύμφορες συμφωνίες ήταν συχνό φαινόμενο τα

χρόνια αυτά, ενώ περιπτώσεις τοκογλυφίας έφταναν μέχρι τη δικαιοσύνη.266

Το σημείο καμπής, ωστόσο, για εμπόρους και επαγγελματίες αποτέλεσε η

κήρυξη του αγροτικού χρεοστασίου (η δυνατότητα παράτασης στην πληρωμή των

οφειλών εκ μέρους των αγροτών) τον Οκτώβριο του 1931 για πέντε έτη, το οποίο

263

Βόρειος Ελλάς (2 και 16 Φεβρουαρίου 1930). 264

ΓΣΥΕ, Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1935, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1936, σ. 320. ΓΣΥΕ, Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1935, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1938, σ. 329. 265

Βόρειος Ελλάς (28 Δεκεμβρίου 1930 και 14 Ιουνίου 1931). 266

Βόρειος Ελλάς (14 Ιουνίου 1931).

64

τους άφηνε έκθετους έναντι των χρόνιων πιστώσεων που παρείχαν στους αγρότες.

Οι μικροί έμποροι της πόλης, που δεν είχαν πολλά δικά τους κεφάλαια, πουλούσαν

με πίστωση στους περίοικους αγρότες και πληρώνονταν μετά τον αλωνισμό.

Εξαρχής, Επιμελητήριο και Εμπορικός Σύλλογος αντιλήφθηκαν τον κίνδυνο που

προέκυπτε για τα μέλη τους και μέσω επιστολών τους το 1931 ζητούσαν από την

κυβέρνηση την εφαρμογή ανάλογων προστατευτικών ρυθμίσεων και για τους

ίδιους.267

Το 1932, παραμονές Πρωτοχρονιάς, η κίνηση στην αγορά χαρακτηριζόταν

αποκαρδιωτική.268 Τρεις μήνες αργότερα, ο Νομάρχης Κοζάνης έκανε τις ίδιες

διαπιστώσεις μιλώντας για παντελή εμπορική απραξία και κλείσιμο μαγαζιών

(κυρίως υποδηματοποιείων και παντοπωλείων) με τους ιδιοκτήτες τους είτε να

γίνονται εργάτες είτε να μεταναστεύουν στην Κωνσταντινούπολη για αναζήτηση

δουλειάς.269 Σύμφωνα με τους υπολογισμούς που έκανε η ειδική υπηρεσία του

Εμπορικού Επιμελητηρίου, 108 καταστήματα είχαν κλείσει την περίοδο αυτή. Από

την άλλη όσοι είχαν χρήματα, φοβούμενοι την πτώση της δραχμής, επένδυαν σε

οικοδομικές εργασίες, σε σημείο ο τοπικός Τύπος να μιλά για οικοδομικό οργασμό.

Αντίστοιχη της κατάστασης ήταν και η δράση των φορέων εκπροσώπησης

εμπόρων και επαγγελματιών με συνεχείς συνελεύσεις και διαμαρτυρίες.270 Αρχές

του 1932, στις 14 Ιανουαρίου, το Εμπορικό Επιμελητήριο συνεδρίασε στο

Δημαρχείο της πόλης, παρουσία 130 εμπόρων, για την ανταλλαγή απόψεων πάνω

στο θέμα της κρίσης που είχε ενσκήψει στην αγορά. Αποτελέσματα της σύσκεψης

αυτής ήταν η σύσταση επιτροπής που θα παρακολουθούσε την κίνηση της αγοράς

και τη στάση των τραπεζών, καθώς και η έγγραφη διαμαρτυρία προς την κυβέρνηση

και την Εθνική Τράπεζα, μέσω της οποίας ζητούσαν διευκολύνσεις. Αντίστοιχη

κίνηση πραγματοποίησε την ίδια ημέρα με το Επιμελητήριο και ο Σύνδεσμος

Παντοπωλών, αποφασίζοντας τη σύσταση επιτροπής, η οποία θα διεκδικούσε

μεγαλύτερες πιστώσεις από τις τράπεζες.271

Η επιτροπή που συστάθηκε για την παρακολούθηση της στάσης των

τραπεζών (Εθνικής και Αθηνών) θεωρούσε ότι «την εμπορικήν νέκρωσιν και την

δυσπραγίαν της αγοράς επέτεινε κατά πολύ και η πιστωτική τακτική των δύο

τραπεζών εν τη πόλει μας Εθνικής και Αθηνών, αι οποίαι ως εκ του προορισμού των,

ώφειλον να έλθουν συνεπίκουροι του εμπορίου ακριβώς σήμερον προς

267

Βόρειος Ελλάς (26 Οκτωβρίου και 1 Νοεμβρίου 1931). 268

Βόρειος Ελλάς (3 Ιανουαρίου 1932). 269

Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 110- 56. Βόρειος Ελλάς (29 Μαΐου 1932). Ενδεικτική της κατάστασης ήταν η αίτηση υποδηματοποιού ο οποίος εγκατέλειψε τη δουλειά του λόγω της κρίσης και ζητούσε από τη Μεραρχία την παροχή άδειας για την πώληση τσιγάρων και ψιλικών στον περίβολό της. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52088. 270

Βόρειος Ελλάς (26 Ιουνίου και 3 Ιουλίου 1932). 271

Βόρειος Ελλάς (17 Ιανουαρίου 1932). Το 1932 και το 1933 κατά τη διάρκεια είσπραξης φόρων και οφειλών, σημειώθηκαν περιστατικά έντονης βίας μεταξύ καταστηματαρχών, οφειλετών και εισπρακτόρων με αποτέλεσμα σοβαρούς τραυματισμούς και την παρουσία της Χωροφυλακής. Ριζοσπάστης (29 Φεβρουαρίου και 25 Οκτωβρίου 1932). Βόρειος Ελλάς (2 Απριλίου 1933).

65

αντιμετώπισιν της εμπορικής δυσπραγίας και της οικονομικής κρίσης».272 Σε

συνέχεια των διαμαρτυριών για τη στάση των τραπεζών, τον Οκτώβριο του 1932

δεκατρείς έμποροι της Κοζάνης και ο πρόεδρος του Εμπορικού Επιμελητηρίου με

επιστολή τους στον πρωθυπουργό και την Εθνική Τράπεζα, διαμαρτύρονταν για τη

στάση του υποκαταστήματος, το οποίο είχε προχωρήσει σε προσημειώσεις

ακινήτων των πιστούχων που καθυστερούσαν να εξυπηρετήσουν τις υποχρεώσεις

τους, κίνηση η οποία λόγω του αριθμού των προσημειώσεων απειλούσε να

κλονίσει εκ βάθρων την αγορά της πόλης.273

Μπροστά στο αδιέξοδο της κατάστασης έμποροι και επαγγελματίες

πραγματοποίησαν από κοινού συνέλευση, μέσω των φορέων τους (Εμπορικό

Επιμελητήριο, Εμπορικός Σύλλογος, Σύνδεσμος Παντοπωλών και Ομοσπονδία

Επαγγελματιών), στις 13 Δεκεμβρίου 1932 ύστερα από κάλεσμα του Εμπορικού

Συλλόγου. Εκεί, συζητήθηκε διεξοδικά το θέμα της στάσης των τραπεζών, ενώ

συντάχθηκε και ένα ψήφισμα που κοινοποιήθηκε σε όλους τους αρχηγούς των

κομμάτων. Το ψήφισμα ασκούσε σκληρή κριτική στο κράτος για την προστασία που

πρόσφερε σε αγρότες αφενός και σε τράπεζες, μεγαλεμπόρους και

μεγαλοβιομήχανους αφετέρου, καθιστώντας τους εμποροεπαγγελματίες

ανήμπορους να ζητήσουν τα οφειλόμενα από τους αγρότες και έκθετους έναντι των

απαιτήσεων τραπεζών και μεγαλεμπόρων. Ως λύση για τη βελτίωση της θέσης τους

προτεινόταν να κηρυχθεί το ταχύτερο δυνατό τοκοχρεολυτικό χρεοστάσιο

δεκαετούς διάρκειας με επιτόκιο 5%.274

Το 1933, η συνεχιζόμενη κρίση ανάγκασε το Εμπορικό Επιμελητήριο να

ζητήσει από την κυβέρνηση την καταβολή του φόρου επιτηδεύματος σε τρεις

ισόποσες δόσεις, ενώ για το ίδιο θέμα τον Ιούνιο του ίδιου έτους οι επαγγελματίες

της πόλης αποφάσισαν να κηρύξουν εικοσιτετράωρη απεργία. Τα παράπονα,

ωστόσο, εμποροβιομηχάνων και επαγγελματιών εξακολουθούσαν να στρέφονται

και το 1933 εναντίον της στάσης των δύο τραπεζών στην πόλη είτε για τις

προσημειώσεις είτε για τους τόκους οι οποίοι χαρακτηρίζονταν υπέρογκοι.275

Η κατάσταση συνέχισε να είναι οξυμένη και το 1934. Τον Μάρτιο

πραγματοποιήθηκε και πάλι μεγάλη συνέλευση εμπόρων, βιομηχάνων και

επαγγελματιών, στην οποία συζητήθηκε το φλέγον ζήτημα των χρεών, η

εκκρεμότητα του οποίου δυσχέραινε την εμπορική και οικονομική ζωή του τόπου. Η

272

Βόρειος Ελλάς (5 Ιουνίου 1932). 273

Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 185-18, 75 και 76. 274

Βόρειος Ελλάς (18 Δεκεμβρίου 1932). Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 393-110. Η επιτροπή που προέκυψε από τη συνέλευση ζήτησε από τον Νομάρχη Κοζάνης να υιοθετήσει το ψήφισμα καθώς η συνεχιζόμενη κρίση είχε καταστρέψει τα πάντα και επρόκειτο για ζήτημα ζωής ή θανάτου. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1592 Υπόμνημα της εκλεγμένης επιτροπής από τη Γ.Σ. εμποροβιομήχανων και επαγγελματιών 20.12.1932. 275

Βόρειος Ελλάς (13 Απριλίου και 18 Ιουνίου 1933). Ριζοσπάστης (8 Ιουνίου 1933). Το 1933 ακόμη και οι μαθητές της εμπορικής σχολής της πόλης διαπίστωναν πως «ο καθείς σήμερον ανήκων εις οιανδήποτε τάξιν του αστικού καθεστώτος δεν σκέπτεται τίποτε άλλο από το πώς θα νικήση τας βιοτικάς του ανάγκας και θα κερδίση την ζωήν του». ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ53046.

66

συνέλευση κατέληξε σε ψήφισμα, το οποίο ζητούσε την παράταση του

δικαιοστασίου και την οριστική λύση του ζητήματος των χρεών με την παροχή

χρεολυτικού χρεοστασίου για είκοσι έτη, αυτή τη φορά με επιτόκιο 3%, ενώ

εξουσιοδότησε μια επιτροπή να προβεί στα αναγκαία διαβήματα και να συγκαλέσει

νέα γενική συνέλευση ολόκληρης της περιφέρειας για ανακοίνωση των

αποτελεσμάτων.276 Η επιτροπή ένα μήνα αργότερα, στις 17 Απριλίου,

πραγματοποίησε εκ νέου συνέλευση με την παρουσία είκοσι δύο επαγγελματικών

οργανώσεων και χιλίων εμποροεπαγγελματιών, η οποία, εκτός του ζητήματος των

χρεών, ασχολήθηκε και με το ζήτημα των δημόσιων έργων στον νομό, καθώς εάν

δεν δινόταν εργασία στους ανέργους και γη μέσω της αποξήρανσης ελών στους

γεωργούς με μικρό κλήρο, η λύση του τοκοχρεολυσίου δεν θα ήταν αρκετή για να

τους ανακουφίσει.277 Το 1935 και 1936 οι διαμαρτυρίες εμπόρων και

επαγγελματιών είχαν την ίδια στόχευση, τη ρύθμιση των ιδιωτικών χρεών,

πραγματοποιώντας και συλλαλητήριο στις 19 Απριλίου 1936 με την παρουσία

βουλευτών του νομού.278

Εκτός των παραπάνω, την περίοδο αυτή έμποροι και επαγγελματίες

διεκδικούσαν την ελάφρυνση των φορολογικών τους υποχρεώσεων μέσω της

αναθεώρησης των κλάσεων στις οποίες ήταν κατανεμημένοι καθώς λόγω της

οικονομικής κρίσης τα εισοδήματά τους είχαν μειωθεί.279

Την περίοδο της κρίσης στον χώρο των επαγγελματοβιοτεχνών προέκυψαν

εξελίξεις σε ό,τι αφορούσε τον δευτεροβάθμιο φορέα εκπροσώπησής τους, καθώς

το 1930 επήλθε διάσπαση στην Ένωση Συντεχνιών και ίδρυση νέου οργάνου. Στις 23

Φεβρουαρίου, 14 επαγγελματικά σωματεία υπέβαλαν ταυτόχρονα την παραίτησή

τους από την Ένωση Συντεχνιών και συνήλθαν την ίδια μέρα αποφασίζοντας την

ίδρυση επαγγελματικής συνομοσπονδίας και την εκλογή μιας πενταμελούς

επιτροπής για τη σύνταξη του καταστατικού και την αναγνώριση του σωματείου. Η

ίδρυση της Ομοσπονδίας πιθανότατα σχετιζόταν με την επιθυμία για οργανική

σύνδεση με τη ΓΣΕΒΕ. Μετά την εξέλιξη αυτή, και άλλα επαγγελματικά σωματεία

εκδήλωσαν την επιθυμία να συμμετέχουν σε αυτή.280 Η Ομοσπονδία

Επαγγελματιών αναγνωρίστηκε στα τέλη του ίδιου έτους και σύμφωνα με το

276

Βόρειος Ελλάς (4 Μαρτίου 1934). 277

Βόρειος Ελλάς (22 και 29 Απριλίου 1934). Ριζοσπάστης (22 Απριλίου 1934). 278

Βόρειος Ελλάς (10 Φεβρουαρίου και 13 Οκτωβρίου 1935). Ριζοσπάστης (29 Ιανουαρίου 1935, 6, 7 και 22 Απριλίου 1936). Τον ίδιο χρόνο στις 13 Μαρτίου έμποροι και επαγγελματίες είχαν προχωρήσει σε κλείσιμο των μαγαζιών τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας εναντίον της πολιτική της Αγροτικής Τράπεζας, η οποία εμπορευόταν ορισμένα είδη δημιουργώντας αθέμιτο ανταγωνισμό. Ριζοσπάστης (14 και 22 Μαρτίου 1936). 279

Βόρειος Ελλάς (13 Μαρτίου 1932 και 15 Απριλίου 1934). Ο Εμπορικός Σύλλογος ζήτησε το 1931, επειδή δεν πραγματοποιήθηκε νέα κατάταξη των επιτηδευματιών, να υπάρξει έκπτωση 50% στον φόρο επιτηδεύματος. Βόρειος Ελλάς (10 Μαΐου 1931). Αντίστοιχα το σωματείο υποδηματοποιών ανέλαβε το 1932, μέσω επιτροπών και επιστολών, δράσεις για την απαλλαγή των μελών του από τον φόρο επιτηδεύματος και τη μη εκτέλεση των ενταλμάτων εναντίον τους, λόγω της οικονομικής τους αδυναμίας. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Κ1900205 και Κ1900206. 280

Βόρειος Ελλάς (2 Φεβρουαρίου και 14 Δεκεμβρίου 1930).

67

καταστατικό της έθετε ως σκοπούς της: α) την οργάνωση των επαγγελματικών και

βιοτεχνικών τάξεων της Κοζάνης σε σωματεία και την προσχώρησή τους στη ΓΣΕΒΕ,

β) την ηθική ανύψωση, προστασία, μελέτη και εξασφάλιση των συμφερόντων τους,

καθώς και την ανάπτυξη της επαγγελματικής και κοινωνικής αλληλεγγύης, γ) τη

βελτίωση των κοινωνικών και οικονομικών όρων της ζωής αυτών που ανήκουν στη

μέση αστική τάξη. Ως μέλη της Ομοσπονδίας δεχόταν τα επαγγελματικά και

βιοτεχνικά σωματεία της Κοζάνης, αποκλείοντας κεφαλαιοκρατικούς και εργατικούς

συνδέσμους.281

Η δημιουργία της Ομοσπονδίας δεν σήμαινε τη διάλυση της Ένωσης

Συντεχνιών, η οποία συνέχισε να λειτουργεί και να συσπειρώνει έναν αριθμό

σωματείων για κάποια χρόνια, με τη σχέση των δύο να είναι ανταγωνιστική την

πρώτη περίοδο. Από το 1934 και μετά η Ένωση Συντεχνιών δεν εντοπίζεται κάπου,

έχοντας οδηγηθεί πιθανότατα στην αυτοδιάλυση και την προσχώρηση των μελών

της στην Ομοσπονδία Επαγγελματιών.282 Η Ομοσπονδία Επαγγελματιών από την

ίδρυσή της συμμετείχε σε όλες τις συνελεύσεις εμποροεπαγγελματιών που

περιγράφηκαν παραπάνω.

Ένα ζήτημα που άνοιξε στην πόλη τα χρόνια αυτά και δημιούργησε νέες

διαχωριστικές γραμμές ήταν αυτό του ενοικιοστασίου. Το ενοικιοστάσιο, σύμφωνα

με τον νόμο 4784 του 1930, ίσχυε μόνο για την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, δίνοντας

το δικαίωμα στα δημοτικά συμβούλια των άλλων δήμων να γνωμοδοτήσουν εάν οι

διατάξεις του νέου νόμου χρήζουν εφαρμογής και στην πόλη τους. Το Δημοτικό

Συμβούλιο της Κοζάνης συνεδρίασε για το ζήτημα αυτό στις 24 Ιουλίου 1930,

γνωμοδοτώντας την άρση του ενοικιοστασίου για την πόλη με ψήφους 10 έναντι 4.

Τα επιχειρήματα που διατυπώθηκαν υπέρ της άρσης του ενοικιοστασίου ήταν ότι:

α) υπήρχαν αρκετά κενά καταστήματα λόγω της κρίσης στην αγορά και επομένως η

άρση του ενοικιοστασίου δεν θα άφηνε κανέναν επαγγελματία χωρίς

επαγγελματική στέγη, ενώ θα επερχόταν και μείωση των ενοικίων λόγω του

ανταγωνισμού, β) πολλοί έμποροι είχαν οικήματα του Δήμου, της εκπαιδευτικής

πρόνοιας και της εκκλησίας με μηδενικά ενοίκια δημιουργώντας αθέμιτο

ανταγωνισμό με άλλους εμπόρους και στερώντας εισοδήματα από τους

αντίστοιχους φορείς, γ) με την άρση του ενοικιοστασίου θα εξωραϊζόταν η πόλη

γιατί οι ιδιοκτήτες θα ήθελαν να βελτιώσουν τις ιδιοκτησίες τους και δ) ο θεσμός

του ενοικιοστασίου ήταν ανελεύθερος και τυραννικός για ένα αστικό κράτος. Εν

281

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1472, Καταστατικό της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών. 282

Ένδειξη της ανταγωνιστικότητας των δύο φορέων ήταν η δημόσια ανακοίνωση που εξέδωσε η Ένωση Συντεχνιών τον Ιούνιο του 1930, στην οποία διευκρίνιζε πως οι εκπρόσωποι που στάλθηκαν από την Κοζάνη στο Γ΄ Πανεπαγγελματικό Συνέδριο της Θεσσαλονίκης ήταν εκ μέρους του ΕΒΕ και όχι της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών, όπως διέδιδε ο πρόεδρος της τελευταίας. Βόρειος Ελλάς (22 Ιουνίου 1930). Όσον αφορά τη λειτουργία της Ένωσης Συντεχνιών μετά το 1930, σε αυτή υπάγονταν μέχρι και το 1933 ένα από τα πιο ισχυρά σωματεία της πόλης, η Συντεχνία Υποδηματοποιών. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Κ1900227 και Κ1900228.

68

τούτοις, υπήρχαν και απόψεις που υποστήριζαν πως η άρση του ενοικιοστασίου θα

συνέβαλλε στη μεγαλύτερη οικονομική εξουθένωση των μικροεπαγγελματιών.283

Μετά την απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, νεοσύστατη επιτροπή με την

ονομασία «Επιτροπή Επαγγελματιών» έκανε την εμφάνισή της και με καταγγελία

της στον τοπικό Τύπο υποστήριζε ότι: «ουδεμίαν επροξένησεν κατάπληξιν εις τας

τάξεις του εμποροεπαγγελματικού κόσμου Κοζάνης εφ’ όσον το συγκρότημα της

πλειοψηφίας ταύτης αποτελείτο από καθαρώς κεφαλαιούχους ιδιοκτήτας

ενδιαφερόμενους αλληλεγγύως αμεσότατα διά την άμεσον άρσιν του

ενοικιοστασίου προστασίαν των προσωπικών κυρίως συμφερόντων,

αδιαφορεσάντων τελείως διά την τύχην ενός ολόκληρου επαγγελματικού κόσμου

του διερχόμενου σήμερον τας κρισιμώτατας βαθμίδας του οικονομικού

γολγοθά».284

Ωστόσο, το 1930 οι επαγγελματοβιοτέχνες δεν κράτησαν ενιαία στάση, όπως

το 1927, αλλά διαιρέθηκαν σε ιδιοκτήτες και ενοικιαστές. Έτσι, στις 17 Αυγούστου

12 εμποροεπαγγελματίες με κείμενό τους στρέφονταν εναντίον της Επιτροπής

Επαγγελματιών, τους οποίους χαρακτήριζαν τζαμπατζήδες και ισχυρίζονταν με

επιχειρήματα παραπλήσια αυτών που διατυπώθηκαν στο Δημοτικό Συμβούλιο ότι

το ενοικιοστάσιο έπρεπε να αρθεί στην Κοζάνη. Πραγματοποιήθηκε παράλληλα στο

Δημαρχείο κοινή συνέλευση κτηματιών και εμποροεπαγγελματιών, όπου συζήτησαν

και συνέταξαν ψήφισμα για την ανάγκη άρσης του ενοικιοστασίου, ενώ ζήτησαν και

την άδεια για διεξαγωγή συλλαλητηρίου, η οποία δεν δόθηκε. Η ένταση που

επικράτησε έλαβε τέλος με την απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου για

παράταση του ενοικιοστασίου για ένα έτος στα καταστήματα και τις οικίες της

Κοζάνης.285

4.4.1. Σχέσεις εμπόρων και επαγγελματιών με μεγαλεμπόρους και βιομηχάνους

και απεργίες επαγγελματικών σωματείων

Την περίοδο της οικονομικής κρίσης διατυπώθηκε έντονη δυσαρέσκεια

εναντίον των μεγαλεμπόρων της Κοζάνης και της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι

εφοδίαζαν με εμπόρευμα, πρώτες ύλες και κεφάλαια εμπόρους και βιοτέχνες, λόγω

της έντονης πίεσης και των κατασχέσεων στις οποίες προχωρούσαν. Ήδη από το

1932, στη συνέλευση επαγγελματιών και εμπόρων είχε στιγματιστεί η εύνοια που

απολάμβαναν μεγαλέμποροι και μεγαλοβιομήχανοι εκ μέρους του κράτους.286

Γνωστός επαγγελματίας της πόλης θεωρούσε ότι οι μεγαλέμποροι είχαν

κηρύξει πόλεμο εναντίον των μικροεπαγγελματιών πουλώντας και λιανικώς σε τιμές

283


Βόρειος Ελλάς (27 Ιουλίου 1930). Για το ζήτημα αυτό έκτακτη Γενική Συνέλευση στις 13 Αυγούστου είχε πραγματοποιήσει και η Συντεχνία Υποδηματοποιών, η οποία τάχθηκε υπέρ της διατήρησης του ενοικιοστασίου (με ψήφους 6 υπέρ και 2 κατά). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Κ1900187. 285

Βόρειος Ελλάς (17 και 31 Αυγούστου 1930). 286

Βόρειος Ελλάς (1 Απριλίου 1934). Τσούμης, Πάικος, σ. 124.

69

χονδρικής, δημιουργώντας αθέμιτο ανταγωνισμό και ωθώντας εμπόρους και

επαγγελματίες στην αδυναμία εκπλήρωσης των οικονομικών τους υποχρεώσεων.

Ως λύση στον εκβιασμό αυτό προβαλλόταν η ισχυροποίηση των σωματείων και της

Ομοσπονδίας Επαγγελματιών για την προάσπιση των συμφερόντων τους και η

αποχώρηση επαγγελματιών και βιοτεχνών από το Εμπορικό Επιμελητήριο, το οποίο

θεωρούνταν εργαλείο των βιομηχάνων, των μεγαλεμπόρων και των τραπεζών.287

Αποτέλεσμα της διαμάχης ήταν η σύγκρουση αρτοποιών με

αλευροβιομήχανους, αυτοκινητιστών με εμπόρους αυτοκινήτων και

υποδηματοποιών με μεγαλοβυρσοδέψες. Οι αρτοποιοί, μέσω του σωματείου τους,

διαμαρτυρήθηκαν και ζήτησαν την παρέμβαση των αρχών τον Ιούλιο του 1933 για

την έλλειψη αλεύρων. Όπως κατήγγειλαν, αυτή οφειλόταν στην προτίμηση του

αλευροβιομήχανου Χαδιού να πουλάει τη μεγαλύτερη ποσότητα της παραγωγής

του στις επαρχιακές πόλεις, λόγω των υψηλότερων τιμών εκεί. Ένα μήνα αργότερα

μάλιστα κατέθεσαν μήνυση εναντίον του αλευροβιομήχανου Χαδιού και του Ηλία

Κουντουρά γιατί έρχονταν σε συνεννόηση και πουλούσαν το αλεύρι σε πολύ

υψηλές τιμές. Μομφές εναντίον του αλευροβιομήχανου Χαδιού για αθέμιτες

πρακτικές και κερδοσκοπία εξαπέλυσε και ο Σύνδεσμος Παντοπωλών το 1934, ενώ

οι διαμαρτυρίες για τη στάση του αλευροβιομήχανου συνεχίστηκαν όλη αυτή την

περίοδο. Σε άρθρο τοπικής εφημερίδας το 1936 διαβάζουμε τα εξής: «Εμείς οι

επαγγελματίες και εργάτες Κοζάνης υποφέρουμε πολλά από τους εκμεταλλευτές

βιομηχάνους Κοζάνης Χαδιώ και Στέφου».288

Ο Σύνδεσμος Αυτοκινητιστών Κοζάνης «Ο Άγιος Χριστόφορος» με υπόμνημά

του στις αρμόδιες αρχές, το 1933, στρεφόταν εναντίον των αδελφών Βλιούρα,

εμπόρων αυτοκινήτων, ανταλλακτικών και βενζίνης στη Δυτική Μακεδονία. Οι

αυτοκινητιστές κατήγγειλαν ότι στις αγορές με πίστωση τους επιβάλλονταν υψηλοί

τόκοι, που ήταν αδύνατο να εξυπηρετηθούν. Η πρακτική αυτή τους οδηγούσε στην

απώλεια των αυτοκινήτων και των σπιτιών τους. Η αντιπροσωπεία στη συνέχεια

έθετε τα κατασχεθέντα αυτοκίνητα και πάλι στην κυκλοφορία εξυπηρετώντας

διάφορα δρομολόγια, δημιουργώντας αθέμιτο ανταγωνισμό και οδηγώντας

πολλούς αυτοκινητιστές στην ανεργία. Λόγω της υψηλής ανεργίας, οι

αυτοκινητιστές τον Ιανουάριο του 1933 πραγματοποίησαν χορό υπέρ των ανέργων

συναδέλφων τους. Όταν μοιράστηκαν τα χρήματα στο Δημαρχείο είχε δημιουργηθεί

συνωστισμός, δείγμα της οικονομικής τους εξαθλίωσης.289

Σύμφωνα με άλλες καταγγελίες, το μεγαλύτερο βυρσοδεψείο της πόλης και

το μοναδικό που ήταν μέλος του Εμπορικού Επιμελητηρίου, αυτό των αδελφών

Γκιάγκια, εκμεταλλευόμενο την οικονομική κρίση και τη δυσχέρεια των

υποδηματοποιών, ανάγκαζε τους τελευταίους να αγοράζουν κατεργασμένα

287

Βόρειος Ελλάς (26 Αυγούστου και 2 Σεπτεμβρίου 1934). 288

Βόρειος Ελλάς (23 Ιουλίου και 20 Αυγούστου 1933 και 28 Οκτωβρίου 1934). Παλλαϊκό Μέτωπο (11 Ιουλίου 1936). 289

ΓΑΚ/ΑΝΚ. ΑΒΕ60/ΣΑΕ1471, Υπόμνημα συνδέσμου Αυτοκινητιστών Κοζάνης «Ο Άγιος Χριστόφορος». Βόρειος Ελλάς (15 Ιανουαρίου 1933). Παπακωνσταντίνου, Πέτρινη πόλη, σ. 120.

70

δέρματα σε πολύ υψηλές τιμές, 30% και 40% πάνω από ό,τι πουλούσαν

παλαιότερα.290 Τέλος, σύγκρουση και κατηγορίες εναντίον μελών για εξυπηρέτηση

συμφερόντων των μεγαλεμπόρων διαδραματίστηκαν τα χρόνια αυτά και εντός των

επαγγελματικών σωματείων.291

Την ταραγμένη περίοδο της οικονομικής κρίσης, έμποροι και επαγγελματίες

χρησιμοποιούσαν ως μέσο διαμαρτυρίας το κλείσιμο των μαγαζιών τους όποτε

θεωρούσαν πως θίγονταν τα συμφέροντά τους. Στις 25 Ιανουαρίου 1930, οι

αυτοκινητιστές του νομού Κοζάνης κήρυξαν γενική απεργία, λόγω της επιβολής του

δημοτικού φόρου στάθμευσης, με αποτέλεσμα να διακοπούν ολοκληρωτικά οι

συγκοινωνίες στο εσωτερικό του νομού. Η απεργία διήρκεσε μέχρι τις 29 του ίδιου

μήνα, λόγω του ενδιαφέροντος του Δήμου να επανεξετάσει το ζήτημα.292

Το 1931 επιβλήθηκε δημοτικός φόρος 10% επί των κερδών των ξενοδόχων. Οι

ξενοδόχοι, μέσω έγγραφης διαμαρτυρίας, ζήτησαν την κατάργηση του φόρου, τον

οποίο θεωρούσαν άδικο μιας και φορολογούνταν ήδη από το Υπουργείο

Οικονομίας. Λόγω της άρνησης του Δήμου να καταργήσει ή να ελαττώσει τους

φόρους, οι ξενοδόχοι της πόλης κήρυξαν απεργία, η οποία όμως ύστερα από

παρέμβαση του εισαγγελέα και της Χωροφυλακής δεν πραγματοποιήθηκε. Παρ’

όλα αυτά, το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε τη μείωση της φορολογίας στο 5%.

Ωστόσο, οι ξενοδόχοι το 1933, λόγω της όξυνσης της οικονομικής κρίσης, ζήτησαν

την πλήρη κατάργηση του φόρου.293

Αντίστοιχα οι περιπτερούχοι (θύματα πολέμου) Κοζάνης, όταν η κυβέρνηση

αποφάσισε τη μείωση του ποσοστού κέρδους τους από την πώληση καπνού,

ρύθμιση η οποία κρίθηκε ως ευνοϊκή για τα συμφέροντα των καπνοβιομηχάνων,

συμμετείχαν στην πανελλαδική απεργία των περιπτερούχων της Ελλάδας στις 30

Μαρτίου 1933. Στην απεργία τους οι περιπτερούχοι Κοζάνης ζήτησαν την

αλληλεγγύη και τη στήριξη από την Ένωση των Έφεδρων Αξιωματικών Κοζάνης και

την Ένωση των Έφεδρων Παλαιών Πολεμιστών Κοζάνης στον αγώνα τους για τη

δικαίωση των αιτημάτων τους.294 Τέλος, τον Μάιο του 1933 σε απεργία κατέβηκαν

και οι επαγγελματίες κουρείς της πόλης ζητώντας να ελαττωθεί στο μισό ο φόρος

επιτηδεύματος και να μπει υψηλή φορολογία στα ξυριστικά είδη για να αυξηθεί η

δουλειά τους.295

290

Ριζοσπάστης (1 Φεβρουαρίου 1930). Το βυρσοδεψείο των αδελφών Γκιάγκια συμπεριλαμβανόταν μεταξύ των εξαγωγέων δερμάτων της χώρας. Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών, Εμπορικός και Βιομηχανικός Οδηγός της Ελλάδος, Αθήνα: 1935, Φλάμμα, σ. 5. Καρακουλάκη- Τσακιρίδου, Επιμελητήριο Κοζάνης, σ. 43 291

Δείγματα της σύγκρουσης αυτής εκφράστηκαν στα σωματεία παντοπωλών και αρτοποιών. Βόρειος Ελλάς (28 Οκτωβρίου 1934). Παλλαϊκό Μέτωπο (11 Ιουλίου 1936). 292

Βόρειος Ελλάς (26 Ιανουαρίου και 2 Φεβρουαρίου 1930). Ο φόρος επί των σταθμευμένων οχημάτων αποφασίστηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο στις 17 Οκτωβρίου 1929. Ο λόγος για την επιβολή του ήταν ο μικρός προϋπολογισμός του Δήμου. Για κάθε στάθμευση σε δημοτικούς δρόμους είχαν ορίσει φόρο 5 δραχμές. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, 52543. 293

Βόρειος Ελλάς (29 Μαρτίου και 26 Απριλίου 1931). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ53052. 294

Βόρειος Ελλάς (2 Απριλίου 1933). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52122 και Λ52126. 295

Ριζοσπάστης (31 Μαΐου 1933).

71

Κεφάλαιο Πέμπτο: Η μισθωτή εργασία την περίοδο της κρίσης

5.1. Εργασιακές συνθήκες και συνδικαλιστική δράση

Ο κόσμος της μισθωτής εργασίας είδε την περίοδο της οικονομικής κρίσης το

χαμηλό βιοτικό του επίπεδο να πέφτει ακόμα περισσότερο. Χαμηλοί μισθοί,

υπερεργασία, άθλιες συνθήκες υγιεινής και υψηλή ανεργία συνέθεταν ένα σκηνικό

ακραίας φτώχειας μέσα από το οποίο εργάτες και υπάλληλοι θα έπρεπε να βρουν

τρόπους να συντηρήσουν τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Ένας από αυτούς

ήταν η συλλογική δράση και ο συνδικαλισμός για τη διεκδίκηση καλύτερων όρων

εργασίας και ζωής. Βέβαια, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Ριζοσπάστη, στις αρχές

του 1930 την πλειοψηφία της εργατικής τάξης στην πόλη συνέχιζαν να αποτελούν

εργαζόμενοι οι οποίοι δεν ήταν οργανωμένοι λόγω της ανυπαρξίας σωματείων

στους κλάδους τους. Αυτοί ήταν: 1.000 ανειδίκευτοι εργάτες που απασχολούνταν

σε αγροτικές και οικοδομικές εργασίες παντός είδους, 150 με 200

υποδηματεργάτες, 75 με 100 υπάλληλοι επισιτισμού και 80 με 100 ιδιωτικοί

υπάλληλοι. Τα εργατικά σωματεία που δραστηριοποιούνταν στην πόλη το 1930

ήταν τα σωματεία καπνεργατών, βυρσοδεψεργατών και ραπτεργατών.296

Το παλαιότερο σωματείο της πόλης, αυτό των καπνεργατών, συνέχισε να

αποτελεί και τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930 την πρωτοπορία του

εργατικού κινήματος στην Κοζάνη. Το 1930 διέθετε δύναμη 150 μελών και η δράση

του ήταν στραμμένη εξ ολοκλήρου στην αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών

της κρίσης, η οποία εκφραζόταν μέσω της υψηλής ανεργίας και των χαμηλών

αμοιβών. Σε πανελλαδικό επίπεδο, ενώ το 1929 τα ημερομίσθια που

πραγματοποίησαν καπνεργάτες και καπνεργάτριες ήταν 5.292.013, το 1932 έπεσαν

στα 3.670.889, αποτυπώνοντας το μέγεθος της κατάστασης. Από τον Ιανουάριο του

1930 το Σωματείο Καπνεργατών διαμαρτυρόταν για την έντονη ανεργία, η οποία

διαρκούσε κατά μέσο όρο ένα επτάμηνο, και ζητούσε από τις τοπικές αρχές το

άνοιγμα των καπναποθηκών, την καταβολή των επιδομάτων ανεργίας και την

εφαρμογή του οκτάωρου.297

Ωστόσο, από το κλίμα τρομοκρατίας που επικράτησε πανελλαδικά μετά την

εφαρμογή του Ιδιώνυμου και τη διάλυση των περισσότερων εργατικών

οργανώσεων μέχρι το τέλος του 1930, δεν ξέφυγε ούτε το Σωματείο Καπνεργατών

της Κοζάνης, το οποίο δέχθηκε σοβαρά πλήγματα από τον κρατικό μηχανισμό. Η

αστυνομία, κατά τη διάρκεια συνεδρίασης του Διοικητικού Συμβουλίου του

Σωματείου για το θέμα της ανεργίας τον Ιανουάριο του 1930, εισήλθε στη

συνεδρίαση συλλαμβάνοντας όλους τους παρόντες, κατάσχοντας το αρχείο του

Σωματείου και επιβάλλοντας εξορίες και φυλακίσεις για παράβαση του Ιδιώνυμου.

Δύο μήνες αργότερα, ύστερα από μήνυση που είχε κατατεθεί, με απόφαση του

296

Ριζοσπάστης (1 Φεβρουαρίου 1930). 297

Ριζοσπάστης (15 Ιανουαρίου, 1 και 4 Φεβρουαρίου 1930). ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1934, σ. 406.

72

πρωτοδικείου το Σωματείο διαλύθηκε, καθώς τα μέλη του κρίθηκαν

κομμουνιστές.298 Το χτύπημα κατά του Σωματείου ήταν ισχυρό και η

ανασυγκρότησή του στις παραπάνω συνθήκες χρειάστηκε χρόνο. Εκ νέου αναφορές

για οργανωμένη κινητοποίηση των καπνεργατών υπήρξαν δύο χρόνια αργότερα,

τον Φεβρουάριο του 1932.

Το κλίμα τρομοκρατίας είχε επεκταθεί και στους χώρους δουλειάς κάνοντας

τις συνθήκες εργασίας πιο δυσμενείς για καπνεργάτες και καπνεργάτριες. Η

αστυνομία με εγκυκλίους της στα καπνομάγαζα υποδείκνυε ποιοι εργάτες θα

δουλέψουν αποκλείοντας όλους τους συνδικαλιζόμενους εργάτες, ενώ και η

διεύθυνση των εργοστασίων δίχως την ύπαρξη του σωματείου και σε συνεργασία

με την αστυνομία προχωρούσε στην καταδίκη πρωτοπόρων εργατών, στην

πρόσληψη προσωπικού από άλλες περιοχές και στην παραβίαση του οκτάωρου και

της εργατικής νομοθεσίας.299

Παρά τα χτυπήματα, οι καπνεργάτες ανασυγκροτήθηκαν και κατέβηκαν δύο

φορές σε απεργία το 1932. Τον Φεβρουάριο, σε μια από τις καπναποθήκες της

πόλης οι εργαζόμενοι πραγματοποίησαν απεργία λόγω της απειλούμενης

περικοπής των ημερομισθίων. Οι απεργοί, πέρα από την άρση της

προγραμματισμένης μείωσης, ζήτησαν αύξηση στους μισθούς, την οποία και

πέτυχαν.300 Στα τέλη του ίδιου έτους, τον Νοέμβριο του 1932, οι καπνεργάτριες της

καπναποθήκης Τριανταφύλλου, λόγω των πολύ χαμηλών αμοιβών τους, 9 με 10

δραχμές την ημέρα, κατέβηκαν σε απεργία πετυχαίνοντας αύξηση 5-6 δραχμές.

Λόγω της μισθολογικής αύξησης, η διεύθυνση του εργοστασίου προσπάθησε να

παραβιάσει το οκτάωρο, κίνηση η οποία δεν πέτυχε λόγω της συντονισμένης

αποχώρησης των καπνεργατριών στην καθορισμένη ώρα. Τέλος, η εργοδοσία

κατηγορούνταν για την τακτική της να προσλαμβάνει γυναίκες σε πόστα που μέχρι

πρότινος ήταν προορισμένα αποκλειστικά για άντρες, λόγω των χαμηλότερων

αμοιβών τους.301

Τον Ιανουάριο του 1933 πραγματοποιήθηκε στην Κοζάνη για πρώτη φορά

βίαιη ανάληψη εργασίας. Λόγω της πολύμηνης ανεργίας και του αποκλεισμού των

συνδικαλιζόμενων εργατών, άνεργοι καπνεργάτες συγκεντρώθηκαν έξω από το

καπνομάγαζο του Τριανταφύλλου ζητώντας δουλειά. Όταν οι εκκλήσεις τους δεν

έγιναν δεκτές, «ομαδικά εξόρμησαν και ανέλαβαν μόνοι τους εργασία». Η κίνηση

αυτή προκάλεσε την παρέμβαση της αστυνομίας, η οποία προχώρησε σε

συλλήψεις, «μπρος όμως στην επαναστατικότητα των εργατών αναγκάσθηκαν να

αφήσουν ελεύθερους τους συλληφθέντες και να προσλάβουν όλους τους εργάτες

298

Ριζοσπάστης (27 και 30 Ιανουαρίου και 4 Φεβρουαρίου 1930). Βόρειος Ελλάς (16 Μαρτίου 1930). 299

Ριζοσπάστης (17 Φεβρουαρίου, 8 Μαρτίου, 12 Απριλίου και 18 Μαΐου 1931). 300

Ριζοσπάστης (13 και 22 Φεβρουαρίου 1932). 301

Ριζοσπάστης (15 Δεκεμβρίου 1932). Μετά το 1929 οι καπνέμποροι πανελλαδικά είχαν επιτύχει τη σταδιακή αντικατάσταση των ανδρών καπνεργατών από καπνεργάτριες, σε βαθμό που ενώ το 1920 οι γυναίκες ήταν διπλάσιες των ανδρών, το 1930 να είναι επταπλάσιες. Φουντανόπουλος, «Εργασία και εργατικό κίνημα», σ. 318.

73

στη δουλειά».302 Την ίδια χρονιά οι απεργιακοί αγώνες των καπνεργατριών στην

πόλη ήταν συνεχείς (Ιανουάριος και Μάιος), διεκδικώντας αύξηση στα μεροκάματά

τους και εφαρμογή του οκτάωρου. Οι αιτίες των συνεχών απεργιών, όπως

διατυπώνονταν από τους ίδιους τους απεργούς, ήταν οι εξής: «1) Το ημερομίσθιο

το οποίο λαμβάνουν σήμερον τόσον οι καπνεργάται όσον και οι καπνεργάτριαι δεν

είναι ικανό να ανταποκριθεί στις σημερινές συνθήκες της ζωής λόγω της μεγάλης

ακρίβειας της ζωής. 2) Το 8ωρον δεν εφαρμόζεται κανονικά και ιδιαίτερα στις

εργάτριες της συσκευασίας εις το παστάλι φθάνοντας να δουλεύουν 12-14 ώρας

την ημέραν. 3) Οι καπνεργάτριες αι οποίαι εργάζονται επί χρόνια τώρα δεν έχουσι

καμμιά κοινωνική ασφάλεια αν και καταβάλλουν εις το Τ.Α.Κ. τας Μετοχικές

υποχρεώσεις».303

Το 1934 η κατάσταση παρέμενε δύσκολη για τους καπνεργάτες, οι οποίοι τον

Απρίλιο πραγματοποιώντας συνελεύσεις προετοίμαζαν τον αγώνα τους. Ωστόσο,

λόγω της ζύμωσης και των μεγάλων κινητοποιήσεων της προηγούμενης χρονιάς, τον

Μάιο του ίδιου έτους οι δυνάμεις ασφαλείας συνέλαβαν και εκτόπισαν δύο από

τους πρωτοπόρους καπνεργάτες, επιφέροντας και πάλι πισωγύρισμα στην κίνηση

των καπνεργατών και των διεκδικήσεών τους. Έτσι, από την πρωτοπορία της

εργατικής κίνησης, το Σωματείο των Καπνεργατών έπειτα από τα συνεχή χτυπήματα

έμεινε μετά το 1934 στην αφάνεια απουσιάζοντας από κοινές προσπάθειες και

διεκδικήσεις των άλλων εργατικών σωματείων της πόλης που προέκυψαν τα χρόνια

αυτά.304 Εκ νέου κινητοποιήσεις των καπνεργατών πραγματοποιήθηκαν τον Μάρτιο

του 1936, όταν απολύθηκαν 400 καπνεργάτες από μια καπναποθήκη, ενώ ένα μήνα

αργότερα, την πρώτη Απριλίου, κηρύχθηκε πανκαπνεργατική απεργία με τη

συμμετοχή 300 καπνεργατών και στόχο την αύξηση των μεροκάματων.305

Τον Απρίλιο εκπρόσωποι των καπνεργατών Κοζάνης συμμετείχαν στο πρώτο

πανκαπνεργατικό συνέδριο από το οποίο προέκυψε μια νέα ομοσπονδία

καπνεργατών, η ΠΚΟ, στην οποία συνενώθηκαν όλες οι παλαιότερες. Το συνέδριο

είχε προχωρήσει στη διατύπωση αιτημάτων που είχαν να κάνουν με τα μεροκάματα

και το ΤΑΚ. Απόρροια του θετικού κλίματος που είχε δημιουργηθεί ήταν η μεγάλη

απεργία των καπνεργατών ολόκληρης της Μακεδονίας, τον Μάιο του 1936. Στη

Θεσσαλονίκη μετά το συνέδριο η συνέλευση των καπνεργατών αποφάσισε την

κήρυξη απεργίας σε περίπτωση που δεν γίνονταν δεκτά τα αιτήματα του συνεδρίου.

Η απεργία πραγματοποιήθηκε λίγες μέρες αργότερα, με αποκορύφωμα τα

αιματηρά γεγονότα της 9ης Μαΐου. Αντίστοιχα στην Κοζάνη, στις 7 Μαΐου, οι

καπνεργάτες κατέβηκαν σε απεργία απαιτώντας την επίλυση των αιτημάτων της

302

Ριζοσπάστης (4 Ιανουαρίου 1933). 303

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ988. Ψήφισμα συνέλευσης Καπνεργατών 8.5.1933. Τηλεγράφημα Νομάρχη Κοζάνης προς το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας 2.6.1933. Ριζοσπάστης (17, 19 και 26 Ιανουαρίου, 19 Απριλίου, 6 και 9 Μαΐου 1933). 304

Ριζοσπάστης (8 και 20 Μαΐου 1934). 305

Ριζοσπάστης (24 Μαρτίου και 2 Απριλίου 1936).

74

ΠΚΟ, ενώ λίγες μέρες αργότερα μέσω ανακοινώσεών τους διαμαρτύρονταν έντονα

για τα αιματηρά γεγονότα της Θεσσαλονίκης.306

Μετά τις μεγαλειώδεις απεργίες ικανοποιήθηκε μέρος των αιτημάτων τους

κυρίως στο οικονομικό κομμάτι. Παρ’ όλα αυτά στην πόλη, όπως κατήγγειλαν οι

καπνεργάτες, οι καπνέμποροι παραβίαζαν τη συμφωνία, κλείνοντας τα μαγαζιά με

τη δικαιολογία πως δεν είχαν ποσότητες καπνού και προτείνοντάς τους να

δουλέψουν με το μισό μεροκάματο στα σάπια καπνά. Το ζήτημα είχε φτάσει μέχρι

το Υπουργείο Οικονομίας, με τους βουλευτές Σιάντο και Θέο να ζητούν την

παρέμβαση του κράτους για την εφαρμογή της συμφωνίας. Μετά τα γεγονότα

αυτά, το Σωματείο Καπνεργατών επαναδραστηριοποιήθηκε ευρύτερα στα εργατικά

ζητήματα της πόλης παίρνοντας μέρος σε κοινές δράσεις με τα άλλα σωματεία.307

Πίνακας 8

Ασφαλισμένοι του ΤΑΚ στην Κοζάνη308

Χρονιά Άνδρες Γυναίκες

1929 172 16

1930 147 11

1931 154 18

1932 95 7

1933 49 13

1934 91 19

1935 98 21

1936 81 183

Το 1930 από τους 95 βυρσοδεψεργάτες η πλειονότητα των εργατών

δούλευαν στο βυρσοδεψείο των αδελφών Γκιάγκια, ενώ άλλοι 50 ήταν μοιρασμένοι

στα βυρσοδεψεία που συμμετείχαν στον συνεταιρισμό. Στο βυρσοδεψείο των

αδελφών Γκιάγκια οι συνθήκες δουλειάς ήταν καθορισμένες ανάλογα με το πόστο.

Αυτοί που εργάζονταν στα καβαλέτα δούλευαν με το κομμάτι και αμείβονταν

εβδομαδιαίως με 310-325 δραχμές. Η πρακτική αυτή τους επιβάρυνε σε σχέση με

το παρελθόν, όταν εργάζονταν με οκτάωρο, καθώς με το νέο σύστημα έβγαζαν

διπλάσια δουλειά. Από την άλλη, ήταν και αυτοί που δούλευαν στους πάγκους, οι

οποίοι εργάζονταν δέκα ώρες με ημερομίσθιο 25-30 δραχμών.

Το δεύτερο πιο παλιό σωματείο της πόλης, αυτό τον βυρσοδεψεργατών,

ανασυντάχθηκε το 1930 με τη βοήθεια του Σωματείου Καπνεργατών

συσπειρώνοντας στις γραμμές του 75 μέλη, την πλειονότητα των

βυρσοδεψεργατών. Αρχές του έτους με την υποστήριξη του Εργατικού Κέντρου οι

306

Ριζοσπάστης (5 και 6 Απριλίου, 8 και 16 Μαΐου 1936). Βόρειος Ελλάς (10 Μαΐου 1936). Αλεξάτος, Λεξικό, σ. 56. 307

Ριζοσπάστης (15, 19, 20 και 21 Μαΐου και 22 Ιουνίου 1936). 308

ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1934, σ. 410. ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1937, σ. 444.

75

βυρσοδεψεργάτες κατέβηκαν σε απεργία πετυχαίνοντας αύξηση στα μεροκάματά

τους κατά 5 δραχμές την εβδομάδα. Ωστόσο, τα κύρια αιτήματά τους ήταν: 1) η

κατάργηση της κατ’ αποκοπήν εργασίας, 2) η εφαρμογή του οκτάωρου, 3) ο

καθορισμός ενιαίου ημερομισθίου για τους πρώτους τεχνίτες 80 δραχμές, για τους

δεύτερους 75 και για τους τρίτους 70 και 4) η ίδρυση ταμείου ασφαλίσεως για την

ανεργία και την ασθένεια, οι πόροι του οποίου θα επιβάρυναν τους εργοδότες και

το κράτος. Βέβαια η ασφυκτική πίεση των κατασταλτικών μηχανισμών την περίοδο

αυτή, η οποία αφορούσε όλους τους συνδικαλιζόμενους εργάτες, δεν άφησε

ανεπηρέαστο το σωματείο των βυρσοδεψεργατών, για το οποίο έχουμε ξανά

αναφορές το 1934. Ενδεικτικά, στο διάστημα Δεκεμβρίου 1932-Απριλίου 1933

σημειώθηκαν στον νομό Κοζάνης πάνω από 120 συλλήψεις με την κατηγορία του

Ιδιώνυμου.309

Τον Ιούνιο του 1934 το σωματείο συγκάλεσε συνέλευση με θέματα

συζήτησης την εφαρμογή του οκτάωρου και την προσχώρηση στην Ομοσπονδία

Δέρματος, η οποία πραγματοποιήθηκε τελικά τον Αύγουστο, με την παρουσία 42

εργατών. Εκεί εκτός των άλλων συζητήθηκε το θέμα των κοινωνικών ασφαλίσεων,

ενώ πάρθηκε και η απόφαση για προσχώρηση στην Ομοσπονδία Δέρματος.310 Εκ

νέου αναφορές έχουμε το 1936, όταν το Σωματείο συμμετείχε στην εικοσιτετράωρη

πανελλαδική απεργία των εργατών δέρματος που πραγματοποιήθηκε στις 31

Μαρτίου με βασικό αίτημα την ίδρυση κλαδικού ασφαλιστικού ταμείου. Η απεργία

σημείωσε μεγάλη επιτυχία πανελλαδικά κατεβάζοντας μόνο στους δρόμους της

Θεσσαλονίκης 1.500 βυρσοδεψεργάτες, ενώ στην Κοζάνη οι βυρσοδεψεργάτες

απήργησαν και την επόμενη μέρα ως ένδειξη αλληλεγγύης στους καπνεργάτες της

πόλης οι οποίοι είχαν εξαγγείλει απεργία για την ίδια μέρα.311

Από τα σωματεία της προηγούμενης περιόδου που συνέχισαν να

δραστηριοποιούνται ήταν και το Σωματείο Ραπτεργατών. Η πλειονότητα των

ραπτεργατών εργάζονταν την περίοδο αυτή στα εμποροραφεία των αδελφών

Τροχαλιοί, Κρανιώτη και Γκατζογιάννη.312 Οι ώρες εργασίας ήταν 12 με 15

ημερησίως και τα μεροκάματα κυμαίνονταν ως εξής: τα πρώτα χέρια αμείβονταν με

40 δραχμές την ημέρα, τα δεύτερα με 25 δραχμές και τα τρίτα με 10 δραχμές. Στα

εργαστήρια αυτά δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη για τις συνθήκες υγιεινής.

Το Σωματείο Ραπτεργατών το 1930 αριθμούσε 50 μέλη και τα βασικά του

αιτήματα ήταν: 1) η εφαρμογή του οκτάωρου για τους εργάτες και του εξάωρου για

τους μαθητευόμενους, 2) ημερομίσθιο 95 δραχμές για τους πρώτους τεχνίτες, 60

309

Ριζοσπάστης (1 Φεβρουαρίου 1930 και 12 Απριλίου 1933). Όπως αναφέρει ο Παναγιώτης Τσιανάκας στη μελέτη του «πολλές φορές η κατηγορία κάποιου ως κομμουνιστή ήταν για ξεκαθάρισμα λογαριασμών ενώ από την άλλη ο ζήλος για ανεύρεση κομμουνιστών εμπλεκε πολλές φορές κόσμο αναίτια». Τσιανάκας, Ζητήματα ασφαλείας, σ. 38. 310

Ριζοσπάστης (6 Ιουνίου 1934). Βόρειος Ελλάς (13 Μαρτίου 1932). 311

Ριζοσπάστης (25 Μαρτίου, 1 και 2 Απριλίου 1936). 312

Τα τρία εμποροραφεία που απασχολούσαν την πλειονότητα των εργατών ήταν μέλη του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου. Καρακουλάκη-Τσακιρίδου, Επιμελητήριο Κοζάνης, σ. 43.

76

για τους δεύτερους, 40 για τους τρίτους και 10 δραχμές για τους μαθητευόμενους

και 3) η καθιέρωση κοινωνικών ασφαλίσεων. Ωστόσο, και το Σωματείο

Ραπτεργατών δεν μπόρεσε να αντεπεξέλθει στις συνθήκες σκληρής καταστολής

έχοντας αραιή δράση, καθώς ένας από τους εκδιωχθέντες ήταν και ο γραμματέας

του.313 Το 1934 το Σωματείο συμμετείχε σε μια κοινή σύσκεψη των εργατικών

σωματείων της πόλης, ενώ στα τέλη της ίδιας χρονιάς προσπάθησε να

ανασυγκροτηθεί καθώς οι στόχοι που είχε θέσει το 1930 όχι μόνο δεν είχαν

επιτευχθεί αλλά οι συνθήκες των εργαζομένων είχαν γίνει ακόμα χειρότερες, αφού

οι ώρες εργασίας είχαν αυξηθεί με τα ωράρια να κυμαίνονται από τις 7 το πρωί

μέχρι τις 10 το βράδυ. Λόγω των συνθηκών αυτών, τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους

εκλέχτηκε μια επιτροπή η οποία διαμαρτυρήθηκε στη Χωροφυλακή ζητώντας

εργασία 9 ωρών.314

Την περίοδο αυτή ιδρύθηκαν νέα σωματεία σε κλάδους που μέχρι πρότινος

δεν υπήρχαν. Το πιο ισχυρό από αυτά, το οποίο μάλιστα αναδείχθηκε στην

πρωτοπορία του εργατικού κινήματος της πόλης, ήταν το Σωματείο Οικοδόμων. Το

Σωματείο Οικοδόμων «Αναγέννησις» ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1931 και σε αυτό

παρενέβαινε τόσο η παράταξη των κομμουνιστών όσο και των αρχειομαρξιστών.

Παρ’ όλα αυτά στη διοίκηση του Σωματείου βρίσκονταν η παράταξη του Λαϊκού

Κόμματος που καθόρισε τη φυσιογνωμία του Σωματείου για όσο βρισκόταν εκεί.315

Η δράση του Σωματείου παρά την τεράστια ανεργία που είχε προκύψει για τον

κλάδο ακολουθούσε μια πολιτική συμβιβασμών και δεν γινόταν το όχημα για

μαχητικές διεκδικήσεις των εργαζομένων. Η μοναδική του κίνηση στα χρόνια μέχρι

την αλλαγή της σύνθεσης του Διοικητικού Συμβουλίου ήταν η διεκδίκηση

κατασκευής των κουφωμάτων του νέου δημαρχιακού μεγάρου από τους ίδιους.316

Η ύπαρξη Σωματείου Οικοδόμων, ακόμα και με αυτά τα χαρακτηριστικά,

δημιούργησε την ανάγκη στους εργοδότες να αποκτήσουν και αυτοί το δικό τους

θεσμικό όργανο, ιδρύοντας το 1933 τον Σύλλογο Εργολάβων.317

Το 1934, λόγω της υψηλής ανεργίας και της αδράνειας του Σωματείου και

ύστερα από πίεση της κομμουνιστικής παράταξης στο Διοικητικό Συμβούλιο, το

τελευταίο πραγματοποίησε Γενική Συνέλευση με την παρουσία 40 οικοδόμων. Εκεί

η κομμουνιστική παράταξη ζήτησε την καθαίρεση του Διοικητικού Συμβουλίου και

τη διενέργεια εκλογών, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν ένα μήνα αργότερα. Στις 313

Ριζοσπάστης (1 Φεβρουαρίου 1930). 314

Ριζοσπάστης (21 Αυγούστου και 24 Δεκεμβρίου 1934). 315

Βόρειος Ελλάς (26 Οκτωβρίου 1931). Κ. Παλούκης, «Η οργάνωση Αρχείον του Μαρξισμού (1919-1934). Κοινωνικοί αγώνες, πολιτική οργάνωση, ιδεολογία και πολιτισμικές πρακτικές στα εργατικά στρώματα της μεσοπολεμικής Ελλάδας», Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2017, σ. 860. 316

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ53090. Το νέο δημαρχιακό μέγαρο ολοκληρώθηκε φθινόπωρο του 1933 και εγκαινιάστηκε το 1934. Την ίδια χρονιά ολοκληρώθηκε και η διάνοιξη της πλατείας που ξεκίνησε το 1931 και αποτελούσε τον κύριο πνεύμονα της πόλης. Καραγιάννης, «Η Κοζάνη του Μεσοπολέμου», σ. 117. Τσούμης, Πάικος, σ. 130-131. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, 14849. Παπακωνσταντίνου, Πέτρινη πόλη, σ. 141. 317

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1471. Σύλλογοι-σωματεία του Νομού το 1933.

77

εκλογές η παράταξη των κομμουνιστών κέρδισε την απόλυτη πλειοψηφία και έθεσε

το Σωματείο σε νέες βάσεις.318 Η νέα διοίκηση από την πρώτη συνεδρίαση

αποφάσισε να κινητοποιήσει τους εργάτες για διεκδίκηση οκτάωρου και

επιδομάτων ανεργίας. Οι βασικές γραμμές που τέθηκαν από το σωματείο

υλοποιήθηκαν εξαρχής. Μόλις ένα μήνα μετά τις εκλογές, το Σωματείο

πραγματοποίησε τη Γενική του Συνέλευση με την παρουσία 68 οικοδόμων, από την

οποία προέκυψε επιτροπή η οποία ζήτησε από τον Νομάρχη και τον Δήμαρχο την

επανέναρξη κατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής, καθώς και επιδόματα

ανεργίας. Σε αντίστοιχη ενέργεια προχώρησαν οι οικοδόμοι τον Αύγουστο του 1934

με αφορμή την έκδοση των ενταλμάτων για το καλαμπόκι που είχαν λάβει το

1932.319

Παράλληλα, το Σωματείο έδωσε χώρο και στους νέους οικοδόμους, οι οποίοι

τον Δεκέμβριο του 1934 αποφάσισαν την προσχώρησή τους στο τμήμα νέων της

ΕΓΣΕΕ, καθώς και την ανοιχτή πρόσκληση στους άλλους νέους των συνδικάτων της

πόλης για τη σφυρηλάτηση της συνδικαλιστικής ενότητας.320

Ωστόσο, μόλις το Σωματείο έκανε τα πρώτα του βήματα με τη νέα διοίκηση, η

ασφάλεια έστειλε τον Ιανουάριο του 1935 στην εξορία τον πρόεδρό του Νίκο

Πλακοπίτη, ο οποίος μόλις το 1934 είχε επιστρέψει από την προηγούμενη.321 Παρ’

όλα αυτά, λόγω της ανεργίας, της πείνας και της φτώχειας τους, οι οικοδόμοι τον

Ιανουάριο του 1935 με τη μαχητική τους στάση ανάγκασαν τη Νομαρχία να τους

δώσει δουλειά. Ύστερα από μια μεγάλη συνέλευση του Σωματείου, επιτροπή

οικοδόμων παρευρέθηκε στη Νομαρχία διεκδικώντας δουλειά, ψωμί και καύσιμη

ύλη. Τελικά, ύστερα από συνεχείς διαμαρτυρίες στο Δημαρχείο και τη Νομαρχία, οι

οποίες προκάλεσαν την παρέμβαση της αστυνομίας, έγινε δεκτό να δουλέψουν 77

εργάτες ανά τρεις μέρες στην καπναποθήκη του Καραγκούνη. Το Σωματείο συνέχισε

δυναμικά τη δράση του, προκηρύσσοντας τέσσερις μέρες πριν την εγκαθίδρυση της

δικτατορίας Μεταξά εικοσιτετράωρη απεργία με αιτήματα την εφαρμογή του

οκτάωρου, την αύξηση του ημερομισθίου και τη θεσμοθέτηση κοινωνικών

ασφαλίσεων.322

Στον κλάδο του επισιτισμού οι εργαζόμενοι είχαν το δικό τους σωματείο

τουλάχιστον από το 1932, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε κάτι για τη δράση του. Το

Σωματείο τέθηκε σε νέες βάσεις τον Ιούνιο του 1933, καθώς άλλαξε καταστατικό και

προσχώρησε στην Ομοσπονδία εργατών επισιτισμού.323 Το Σωματείο «Η Πρόοδος»,

318

Ριζοσπάστης (7 Απριλίου και 6 Μαΐου 1934). 319

Ριζοσπάστης (6 και 12 Ιουνίου και 7 Αυγούστου 1934). 320

Ριζοσπάστης (31 Δεκεμβρίου 1934). 321

Ο Νίκος Πλακοπίτης υπήρξε ένας από τους διακόσιους κομμουνιστές που εκτελέστηκαν από τις δυνάμεις κατοχής στο σκοπευτήριο Καισαριανής την πρωτομαγιά του 1944. https://rproject.gr/article/oi-200-tis-kaisarianis-o-plakopitis-kai-ta-agrioperistera (ανάκτηση 29 Αυγούστου 2018). 322

Ριζοσπάστης (19 Φεβρουαρίου 1933, 22 και 25 Ιανουαρίου 1935). Βόρειος Ελλάς (2 Αυγούστου 1936). 323

Βόρειος Ελλάς (18 Δεκεμβρίου 1932). Ριζοσπάστης (11 Ιουνίου 1933).

https://rproject.gr/article/oi-200-tis-kaisarianis-o-plakopitis-kai-ta-agrioperistera%20(ανάκτηση%2029

78

όπως ονομαζόταν, αποτελούνταν από σερβιτόρους, μπουφετζήδες, μάγειρες,

τεχνίτες ζαχαροπλάστες και υπαλλήλους ξενοδοχείων, και τον Ιανουάριο του ίδιου

έτους συσπείρωνε στις γραμμές του 26 εργάτες. Σύμφωνα με το καταστατικό του,

σκοπός του Σωματείου ήταν «να ενώση τους υπαλλήλους και τεχνίτας των άνω

επαγγελμάτων εις ενιαίαν δύναμιν προς υπεράσπισιν των οικονομικών και

επαγγελματικών αυτών συμφερόντων». Μέσο για την επίτευξη του σκοπού αυτού

αποτελούσε η μόρφωση των οργανωμένων υπαλλήλων «προς διαφώτησιν αυτών

όσον αφορά την θέσιν των εν τη κοινωνία και τα πραγματικά συμφέροντα αυτών, η

προετοιμασία αυτών διά την υπεράσπισιν των γενικών συμφερόντων του

επαγγέλματος δηλαδή την επίβλεψιν εφαρμογής του οκταώρου και την εις διπλούν

πληρωμήν της πέραν του οκταώρου κατά τον νόμον εργασίας, την εν γένει

εφαρμογήν των όρων υγιεινής εντός των καταστημάτων, ξενοδοχείων και

εργοστασίων καθώς και την επιδίωξιν της αποζημιώσεως συμφώνως τω νόμω κατά

των τύχον εν τη εργασία των μελών συμβησομένων δυστυχημάτων».324

Το Σωματείο κινητοποιήθηκε έντονα για τα συμφέροντα των μελών του μετά

το 1935. Τον Ιούλιο αυτού του χρόνου με επίσημη καταγγελία στρεφόταν κατά της

εργοδοσίας, η οποία τους εξανάγκαζε να δουλεύουν εφτά μέρες την εβδομάδα

παραβιάζοντας τη σχετική νομοθεσία, ενώ το 1936 οι εργάτες του επισιτισμού

κατήλθαν αρκετές φορές σε απεργία αναγκάζοντας την εργοδοσία να κάνει δεκτά

τα αιτήματά τους.325

Συνδικαλιστική κίνηση παρουσίασαν εκ νέου μετά την αδυναμία διατήρησης

του πρώτου τους σωματείου και οι υποδηματεργάτες, οι οποίοι αντιμετώπιζαν

σκληρές συνθήκες εργασίας με υπέρογκα ωράρια, 14 ώρες την ημέρα, και χαμηλές

αμοιβές, 20 με 35 δραχμές το μεροκάματο. Οι προσπάθειες επανασύστασης του

Σωματείου ξεκίνησαν τον Μάιο του 1934 και ευοδώθηκαν στα τέλη του ίδιου μήνα

με την ίδρυση της «Ένωσις Υποδηματεργατών Κοζάνης».326 Την πλειοψηφία του

Σωματείου και κατ’επέκταση του Διοικητικού Συμβουλίου είχε καταφέρει να

κερδίσει η παράταξη των αρχειομαρξιστών, η οποία κατηγορήθηκε για αδράνεια

από την κομμουνιστική παράταξη. Ωστόσο, οι κατηγορίες εναντίον των

αρχειομαρξιστών που βρίσκονταν στη διοίκηση του Σωματείου δεν σήμαιναν και

τον αποκλεισμό του Σωματείου από κοινές δράσεις των εργατικών σωματείων στα

οποία πλειοψηφούσαν οι κομμουνιστές. Το Σωματείο, στις συνθήκες της έντονης

ταξικής πόλωσης που επικράτησαν το 1936, προχώρησε στην κήρυξη απεργίας τον

Απρίλιο.327

324

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1471, Καταστατικό και πίνακας μελών του Σωματείου Σερβιτόρων, Μπουφετζήδων, Μαγείρων, Τεχνιτών Ζαχαροπλαστών και υπαλλήλων ξενοδοχείων «Η Πρόοδος». 20.1.1933. 325

Βόρειος Ελλάς (21 Ιουλίου 1935). Ριζοσπάστης (25 Μαρτίου 1936). Παλλαϊκό Μέτωπο (11 Ιουλίου 1936). 326

Βόρειος Ελλάς (2 και 20 Μαΐου 1934). 327

Ριζοσπάστης (21 Αυγούστου και 31 Δεκεμβρίου 1934, 25 Μαρτίου και 18 Απριλίου 1936).

79

Το 1934 στο προσκήνιο βγήκαν και οι τυπογράφοι της πόλης

πραγματοποιώντας συνελεύσεις και απεργίες. Στις 5 Αυγούστου συνέλευση 20

τυπογράφων ενέκρινε ψήφισμα με το οποίο ζητούσε εφαρμογή του οκτάωρου και

αύξηση του μεροκάματου 50%, προκηρύσσοντας μάλιστα απεργία για την ευόδωση

των αιτημάτων τους. Στην απεργία συμμετείχαν και οι έντεκα τυπογράφοι της

εφημερίδας Μακεδονικό Βήμα, ενώ από την εφημερίδα Βόρειος Ελλάς συμμετείχαν

οι πέντε από τους οκτώ. Οι εργοδότες θεώρησαν πως «η απεργία εγένετο τη

παροτρύνσει άλλων αναρχικών στοιχείων της πόλεως», ενώ παράλληλα κινήθηκαν

άμεσα για την προάσπιση των συμφερόντων τους προσλαμβάνοντας νέο

προσωπικό. Παρ’ όλη όμως την τρομοκράτηση και τους εκβιασμούς, οι τυπογράφοι

κατόρθωσαν μέσω του Σωματείου Χαρτοποιίας να διατηρήσουν τη συνδικαλιστική

τους παρουσία και τα επόμενα χρόνια.328

Συνδικαλιστική έκφραση απέκτησαν αυτή την περίοδο και οι μισθωτοί οδηγοί

αυτοκινήτων, μέσω του Συλλόγου Οδηγών Αυτοκινήτων «Προφήτης Ηλίας». Ο

Σύλλογος δραστηριοποιούνταν τουλάχιστον από το 1934, όπως μαρτυρά η

συμμετοχή του σε μια κοινή συνέλευση των εργατικών σωματείων της πόλης.

Διεκδίκηση του σωματείου αποτελούσε η προστασία των έμμισθων εργατών

οδηγών και η αναγνώρισή του ως θεσμικού φορέα εκ μέρους της Νομαρχίας για τη

γνωμοδότησή του στα αυτοκινητιστικά ζητήματα της περιφέρειας.329 Τέλος,

σωματείο αρτεργατών δραστηριοποιούνταν στην πόλη το 1936, χωρίς να

γνωρίζουμε όμως κάτι περισσότερο γι’ αυτό.330

Σχετικά με το δευτεροβάθμιο συνδικαλιστικό όργανο των εργατών, το

Εργατικό Κέντρο της πόλης, αυτό συστάθηκε στα τέλη του 1929. Στόχος του το 1930

ήταν να τεθεί επικεφαλής και να προετοιμάσει τους εργάτες για έναν συντονισμένο

απεργιακό αγώνα κάτω από την κατεύθυνση της ΕΓΣΕΕ. Ωστόσο, όπως και τα

εργατικά σωματεία έτσι και το Εργατικό Κέντρο, που αποτελούσε τον συντονιστή

αυτών, βρέθηκε στο στόχαστρο των κατασταλτικών μηχανισμών, με απειλές και

εκβιασμούς στα μέλη του. Υπό αυτές τις συνθήκες και σε συνδυασμό με τις εξορίες

πολλών πρωτοπόρων εργατών όπως και του γραμματέα του, το Εργατικό Κέντρο

δεν κατάφερε να συνεχίσει τη δράση του.331

Ανασύστασή του έχουμε το 1933 με τη μορφή της Πανεργατικής Ένωσης, η

οποία δεν πρόλαβε να σταθεροποιηθεί καθώς και πάλι μέλη της εκτελεστικής του

επιτροπής, ο Ν. Πλακοπίτης, ο Γ. Κοκολιός και ο Ε. Κοντζαμάνης, εκτοπίστηκαν σε

διάφορα νησιά του Αιγαίου.332 Εκ νέου προσπάθειες υπήρξαν από το 1934. Ύστερα

από πρωτοβουλία του Σωματείου Οικοδόμων, πραγματοποιήθηκε ευρεία σύσκεψη

στις 20 Αυγούστου των σωματείων οικοδόμων, βυρσοδεψεργατών, τσαγκαράδων,

328

Ριζοσπάστης (12 και 18 Αυγούστου 1934, 8 Ιουνίου 1936). 329

Ριζοσπάστης (21 Αυγούστου 1934). ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1592, Αίτηση του συλλόγου προς το Νομάρχη Κοζάνης, 1.5.1936. 330

Ριζοσπάστης (8 Ιουνίου 1936). 331

Ριζοσπάστης (1 και 17 Φεβρουαρίου 1930). 332

Ριζοσπάστης (19 και 20 Φεβρουαρίου 1933).

80

οδηγών αυτοκινήτου, ραφτεργατών και τυπογράφων, από την οποία προέκυψε μια

επιτροπή με το όνομα «Προσωρινή Επιτροπή των Συνεργαζόμενων Σωματείων» που

μαζί με τα κλαδικά ζητήματα θα διεκδικούσε την ακύρωση των ενταλμάτων και την

παροχή δουλειάς ή επιδομάτων στους ανέργους. Πέρα από αυτά, όμως,

αποφασίστηκε από τα σωματεία της πόλης να ιδρύσουν Πανεργατική Ένωση και να

διεκδικήσουν το παλιό οίκημα της Δημαρχίας για τη στέγασή της. Η ίδρυση της

Πανεργατικής Ένωσης δεν ευοδώθηκε, ωστόσο το σχήμα της επιτροπής των

συνεργαζόμενων σωματείων παρέμεινε. Μάλιστα η επιτροπή αυτή συμμετείχε με

έναν αντιπρόσωπο στην πανελλαδική συνδιάσκεψη των ενωτικών και ανεξάρτητων

συνδικάτων και ομοσπονδιών της χώρας που πραγματοποιήθηκε 1 Ιουνίου 1936.333

Στις 20 Ιουνίου 1936 πραγματοποιήθηκε σύσκεψη διαφόρων οργανώσεων

για την ίδρυση εργατικού κέντρου, εκλέγοντας επιτροπή από το κάθε σωματείο για

τη σύνταξη του καταστατικού. Η προσπάθεια δεν τελεσφόρησε, καθώς τον

Αύγουστο του ίδιου έτους επιβλήθηκε η δικτατορία του Μεταξά, η οποία διέλυσε

όλα τα συνδικάτα όπως και το Εργατικό Κέντρο. Το 1937 στήθηκε νέο Εργατικό

Κέντρο με διορισμένη ηγεσία.334

Ώθηση στο εργατικό κίνημα της περιοχής έδωσαν τα χρόνια αυτά οι

κινητοποιήσεις των εργατών του νομού στην οδοποιία και τη σιδηροδρομική

γραμμή. Ήδη από τον Μάιο του 1931, οι εργάτες στην κατασκευή της οδού

Νεάπολης-Πενταλόφου-Ηπείρου εξέφραζαν έντονα παράπονα για τις

καθυστερήσεις στις πληρωμές, τα χαμηλά ημερομίσθια και τις άθλιες συνθήκες

δουλειάς, ενώ λίγους μήνες αργότερα διαμαρτυρίες για τα ίδια ζητήματα, οι οποίες

οδήγησαν σε απεργία, ξέσπασαν και από τους εργάτες της οδού Σερβίων-Δεσκάτης.

Τα παράπονα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα οι εργάτες και των δύο οδών να

παρευρεθούν στη Νομαρχία στις 7 Αυγούστου ζητώντας τα δεδουλευμένα. Άθλιες

συνθήκες και μη καταβολή των δεδουλευμένων κατήγγειλαν το 1931 και οι εργάτες

στη σιδηροδρομική γραμμή. Τον Μάιο του 1932 μάλιστα 1.000 εργάτες από τα

γύρω χωριά, που δούλευαν στο σημείο κοντά στη Σιάτιστα, πραγματοποίησαν

κάθοδο στην Κοζάνη επειδή ήταν απλήρωτοι δύο μήνες, πετυχαίνοντας την

καταβολή των μισθών τους.335

333

Ριζοσπάστης (21 και 30 Αυγούστου 1934, 2 και 4 Ιουνίου 1936). 334

Ριζοσπάστης (22 Ιουνίου 1936). Το νέο Εργατικό Κέντρο ονομάστηκε από το καθεστώς Μεταξά σε Εθνικό Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ42851. 335

Βόρειος Ελλάς (10 και 24 Μαΐου 1935, 9 και 30 Αυγούστου 1931). Ριζοσπάστης (14 και 28 Μαΐου και 4 Ιουνίου 1932). Πέρα από την κίνηση που παρουσίαζαν τα εργατικά σωματεία, στις εκδηλώσεις της εργατικής τάξης της πόλης συνέχισε να εντάσσεται ο εορτασμός της εργατικής Πρωτομαγιάς. Ο εορτασμός περιλάμβανε το γράψιμο συνθημάτων στους τοίχους και την ανύψωψη κόκκινων σημαιών. Παράλληλα συνέχισε τη δράση της στην περιοχή η οργάνωση Εργατική Βοήθεια, προσφέροντας την αλληλεγγύη της με κάθε μέσο στους φυλακισμένους και εξόριστους της εργατικής τάξης. Ριζοσπάστης (7 Μαΐου 1932, 31 Αυγούστου 1933, 6 Μαΐου 1934, 24 Φεβρουαρίου 1935 και 1 Ιανουαρίου 1936).

81

5.2. Πολιτική έκφραση του εργατικού κόσμου

Το ΚΚΕ, και την περίοδο αυτή, συνέχισε τη δράση του εδραιώνοντας την

παρουσία του μέσω της δημιουργίας της Περιφερειακής Επιτροπής της Δυτικής

Μακεδονίας του κόμματος, το 1934, και αυξάνοντας τελικά τις δυνάμεις του στην

πόλη, όπως φαίνεται από τις εκλογικές αναμετρήσεις. Το ΚΚΕ πριν από κάθε

εκλογική αναμέτρηση, παρά τις συλλήψεις και τις απειλές από την πλευρά των

αστυνομικών αρχών, μέσω εκλογικών επιτροπών και των ανοικτών συγκεντρώσεων

προπαγάνδιζε το πολιτικό του πρόγραμμα. Οι εκλογικές του επιδόσεις την περίοδο

αυτή στην πόλη κινήθηκαν ως εξής:

Πίνακας 9

Χρονιά Ψήφοι

1932 85

1933 69

1935 84

1936 190

Αποκορύφωμα αποτέλεσαν οι εκλογές του 1936, στις οποίες το ΚΚΕ κατέβηκε

με την επωνυμία «Παλλαϊκό Μέτωπο» στην προσπάθειά του να συγκροτήσει Λαϊκό

Μέτωπο. Η προσπάθεια αυτή πέτυχε μέχρι ένα βαθμό καθώς με το Παλλαϊκό

Μέτωπο συνέπραξε μεμονωμένα το στέλεχος του Αγροτοεργατικού Κόμματος και

δικηγόρος της πόλης, Τάκης Καλαντζόπουλος. Η σύμπραξη αυτή πέτυχε τον στόχο

της καθώς το Παλλαϊκό Μέτωπο συγκέντρωσε στην πόλη της Κοζάνης τις

περισσότερες ψήφους από οποιαδήποτε άλλη φορά, ενώ εξέλεξε και τον πρώτο

κομμουνιστή βουλευτή στον νομό, τον Φίλιππο Παπαδόπουλο. Ύστερα από αυτό, η

Κοζάνη επιλέχθηκε ως μία από τις επαρχιακές πόλεις όπου θα ιδρυόταν γραφείο

της κοινοβουλευτικής Ομάδας του Παλλαϊκού Μετώπου. Το 1936 κυκλοφόρησε για

πρώτη φορά ελεύθερα στην περιοχή ο Ριζοσπάστης, ενώ την εμφάνισή της έκανε

και η εφημερίδα Παλλαϊκό Μέτωπο με εκδότη τον υποψήφιο βουλευτή και

οικοδόμο Νίκο Πλακοπίτη, η οποία κατάφερε να εκδοθεί δέκα φορές και έφτασε να

πουλά 1.500 φύλλα.336

Παράλληλα το ΚΚΕ έκανε άνοιγμα την περίοδο αυτή προς τη νεολαία της

πόλης, πετυχαίνοντας να δημιουργηθεί η πρώτη οργάνωση το 1933 στο Γυμνάσιο.

336

Ριζοσπάστης (23 Σεπτεμβρίου 1932, 9 Φεβρουαρίου και 3 Μαρτίου 1933, 15 και 18 Ιανουαρίου, 12 Φεβρουαρίου και 5 Ιουνίου 1936). ΓΣΥΕ, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 26

ης Ιανουαρίου

1936, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1938, σ. 265. ΓΣΥΕ, Στατιστική των εκλογών εθνικής συνελεύσεως της 9

ης Ιουνίου 1935, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1935, σ. 98. ΓΣΥΕ, Στατιστική των βουλευτικών

εκλογών της 25ης

Σεπτεμβρίου 1932, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1933, σ. 266. ΓΣΥΕ, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 5

ης Μαρτίου 1933, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1933, σ. 19. Α.

Καλλιανιώτης, «Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία (1941-1943)», Θεσσαλονίκη, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη, 2000, σ. 12.

82

Αντίστοιχες κινήσεις πραγματοποιήθηκαν και στην εμπορική σχολή, καθώς και στο

Διδασκαλείο. Τέτοια ήταν μάλιστα η διείσδυση στο Διδασκαλείο, ώστε αποτελούσε

τη βάση για τη θεωρητική δουλειά του κόμματος στην πόλη. Πάνω στον σχεδιασμό

αυτό ιδρύθηκε το 1934 από την ΟΚΝΕ ο αθλητικός σύλλογος «Χρυσή», ο οποίος

πραγματοποιούσε πολλές εκδηλώσεις.337

Την εμφάνισή του στην πόλη έκανε και το ρεύμα του αρχειομαρξισμού. Ο

πρώτος του πυρήνας δημιουργήθηκε στην Κοζάνη το 1930, ενώ το 1933

αποτελούνταν από 70 μέλη. Όπως προαναφέρθηκε, παρενέβαινε στο Σωματείο

Οικοδόμων, ενώ βρισκόταν στη διοίκηση του εργατικού σωματείου των

υποδηματεργατών και αυτού των επιπλοποιών. Οι αρχειομαρξιστές κατέβηκαν για

πρώτη φορά στις εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936 με το συνδυασμό ΚΑΚΕ και

υποψήφιο τον Π. Παπανικολάου, λαμβάνοντας 24 ψήφους στην πόλη.338

5.3. Φτώχεια στα χρόνια της κρίσης

Δύο λέξεις κυριαρχούσαν στα ρεπορτάζ του τοπικού Τύπου τα χρόνια αυτά,

πείνα και φτώχεια. Το 1931 ήδη η επαρχία στέναζε από την πείνα και τη φτώχεια,

ενώ τον χειμώνα του ίδιου έτους την κατάσταση για τα φτωχά στρώματα έκανε

ακόμα πιο δύσκολη ο σκληρός χειμώνας. Όπως ανέφερε ρεπορτάζ του τοπικού

Τύπου: «Η χιών και το ψύχος καθιστά κατά την εποχήν ταύτην της δεινής

οικονομικής κρίσεως δύσκολον την ζωήν των πτωχών τάξεων της πόλεως και των

επαρχιών».339 Βασική αιτία της φτώχειας όλη αυτή την περίοδο ήταν το πρόβλημα

της ανεργίας.340 Πολλοί μικροί επαγγελματίες και έμποροι έγιναν εργάτες, όσοι

δούλευαν στις βιοτεχνίες είδαν τα μεροκάματά τους να λιγοστεύουν, ενώ βαρύ

πλήγμα δέχτηκε και η ανειδίκευτη εργασία. Ο τόπος συγκέντρωσης των

ανειδίκευτων εργατών και των οικοδόμων, μετά τον Άγιο Νικόλαο στον δρόμο προς

Θεσσαλονίκη, είχε γεμίσει ασφυκτικά μετά το 1932. Εκεί η απελπισία και η

απογοήτευση, λόγω της ανεργίας, οδηγούσε συχνά σε ακραίες καταστάσεις.

Σύμφωνα με υπολογισμούς της Νομαρχίας οι άνεργοι στην πόλη τον χειμώνα του

1931 ήταν περίπου 700, ενώ τρία χρόνια νωρίτερα, σύμφωνα με την απογραφή του

1928, ήταν 171.341

337

Σακαλής, Μνήμες, σ. 29-30. 338

Παλούκης, «Η οργάνωση Αρχείον», σ. 803-804 και 844. ΓΣΥΕ, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 26

ης Ιανουαρίου 1936, σ. 265.

339 Βόρειος Ελλάς (22 Φεβρουαρίου και 20 Δεκεμβρίου 1931).

340 Τη φτώχεια επέτεινε και η μείωση των μεταναστευτικών εμβασμάτων, που αποτελούσαν μέχρι

τότε σημαντικό οικονομικό στήριγμα. Σύμφωνα με τα στοιχεία για το σύνολο της χώρας, από 3.134.620 δραχμές το 1930 τα εμβάσματα έπεσαν το 1933 στο 1.084.980 δραχμές. Παπακωνσταντίνου, Πέτρινη πόλη, σ. 156. ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1934, σ. 304. Τσούμης, Πάικος, σ. 114. 341

Τσαμπούρης, Τα τετράδια της μνήμης, σ. 59-63. Μουσείο Μπενάκη-Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου-Φάκελος 110-56. ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα 1928, επαγγέλματα, Τεύχος Πρώτον, σ. 704-705. Ενδεικτικό της απελπισίας των μεροκαματιάρηδων εργατών αποτελεί το περιστατικό της απόπειρας

83

Για την εύρεση εργασίας πολλοί στρέφονταν προς τον Δήμο, για τον οποίο η

ανάληψη ρόλου εργοδότη μέσω της προώθησης κατασκευαστικών έργων και της

πρόσληψης ανέργων σε διάφορες υπηρεσίες για την απάλυνση των συνεπειών της

κρίσης ήταν πολύ δημοφιλής πρόταση.342 Κάτω από την πίεση των πολυάριθμων

ανέργων, το 1932 ο Δήμος αναγκάστηκε να φτιάξει δημοτικό γήπεδο το οποίο θα

πρόσφερε δουλειά σε 200 εργάτες, αριθμός ο οποίος ήταν ανεπαρκής για το οξύ

πρόβλημα που αντιμετώπιζε η πόλη. Έτσι, συνεχώς συνέρρεαν άνεργοι στο

Δημαρχείο, όπου έρχονταν σε σύγκρουση με τον Δήμαρχο ζητώντας δουλειά στο

γήπεδο. Παράλληλα, όλη την περίοδο της κρίσης οι αιτήσεις προς τον Δήμο για

παροχή δουλειάς ήταν αρκετές.343 Οι άνεργοι για την εξυπηρέτηση βασικών

αναγκών των οικογενειών τους ζητούσαν την πρόσληψη σε οποιαδήποτε υπηρεσία

του Δήμου, από υπάλληλοι μέχρι οδοκαθαριστές και εργάτες σε δημοτικά έργα.344

Εκτός του Δήμου εργασία ζητούσαν από οποιονδήποτε δημόσιο φορέα

θεωρούσαν πως είχε ανάγκες. Για τον λόγο αυτό, ξέσπασαν εντάσεις για τις

προσλήψεις που έγιναν στη Χαρίσειο Γεωργική Σχολή και στην Υπηρεσία

Συγκέντρωσης του Σίτου. Στην πρώτη περίπτωση εκτοξεύτηκαν μομφές εναντίον της

εκτελεστικής Επιτροπής του ιδρύματος για την πρόσληψη οικείων της, οι οποίοι

ήταν εύποροι, ενώ για τη δεύτερη οι άνεργοι διαμαρτύρονταν ότι όλοι οι

διορισμένοι ήταν από την Αθήνα σε περίοδο που «ημείς πεινούμεν και

γυμνητεύομεν», όπως ανέφεραν. Για τον περιορισμό της ανεργίας επίσης

προτεινόταν η έναρξη δημοσίων έργων∙ ένα από αυτά ήταν και η έναρξη

κατασκευής του σιδηροδρομικού τμήματος Κοζάνης-Βέροιας για να βρουν εργασία

οι εργάτες της Κοζάνης. Πέρα από την εργασία, όμως, συχνά οι άνεργοι μέσω

επιτροπών πραγματοποιούσαν παραστάσεις διαμαρτυρίας στον Δήμο και τη

Νομαρχία ζητώντας επιδόματα ανεργίας.345

Η υψηλή ανεργία και τα χαμηλά εισοδήματα συνδυάστηκαν με τις υψηλές

τιμές τα χρόνια αυτά, κάτι που μεταφραζόταν σε περαιτέρω μείωση της

αγοραστικής δύναμης των κατοίκων και της κατανάλωσης. Η ακρίβεια και τα

παράπονα για τις τιμές βασικών προϊόντων ήταν συχνό θέμα ενασχόλησης των

εφημερίδων. Όπως ανέφερε σε ρεπορτάζ της η Βόρειος Ελλάς: «Εξακολουθεί η

αύξησις των τιμών των ειδών πρώτης ανάγκης και ο κόσμος ευρίσκεται εν

αυτοκτονίας ενός ανέργου που περιγράφει ο Τσαμπούρης στην αυτοβιογραφία του. Τσαμπούρης, ό.π., σ. 64. 342

Βόρειος Ελλάς (3 Ιανουαρίου 1932). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52084. 343

Βόρειος Ελλάς (14 Φεβρουαρίου 1932). Ριζοσπάστης (3 Μαρτίου 1932). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, 12 αιτήσεις από το φάκελο Λ53046-Λ53154. 344

Παράλληλα, όμως, υπήρχαν έντονα παράπονα για τους όρους εργασίας στα δημοτικά έργα, με εξαντλητικά ωράρια, χαμηλά μεροκάματα και επικίνδυνες συνθήκες δουλειάς που προκαλούσαν τραυματισμούς. Βόρειος Ελλάς (3 Μαΐου 1931 και 10 Απριλίου 1932). Ριζοσπάστης (3 Μαρτίου 1932). 345

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52073. Βόρειος Ελλάς (20 Σεπτεμβρίου 1931). Ριζοσπάστης (21 Φεβρουαρίου και 19 Μαρτίου 1936).

84

αγανακτήσει διότι δεν λαμβάνονται μέτρα κατά της συνεχιζόμενης αυξήσεως».346

Ως αιτίες της ακρίβειας προβάλλονταν η πολύ υψηλή φορολογία του κράτους και η

αισχροκέρδεια των εμπόρων. Η αισχροκέρδεια εκφραζόταν με διάφορους τρόπους.

Ένας από αυτούς ήταν το κλέψιμο στο ζύγισμα, το οποίο το 1935 είχε οδηγήσει στην

παρέμβαση της αστυνομίας και τη σύλληψη πολλών εμπορευόμενων. Ένας

δεύτερος ήταν η απόκρυψη προϊόντων και η πώλησή τους σε υψηλές τιμές. Με

βάση παραδείγματα τιμών από γειτονικές πόλεις, ο τοπικός Τύπος μιλούσε την

περίοδο αυτή για καθαρή αισχροκέρδεια, την οποία έπρεπε να ερευνήσει η

αστυνομία. Χαρακτηριστικά, το Νοέμβριο του 1935 η πατάτα στην Καστοριά

πωλούνταν προς 2,50 δραχμές και στην Κοζάνη προς 6, ενώ το Πάσχα του 1936 σε

πολλά προϊόντα είχε παρατηρηθεί τιμή διπλάσια από αυτή της Θεσσαλονίκης.347

Λόγω των υψηλών τιμών, ο φτωχός πληθυσμός της πόλης αγόραζε σάπια τρόφιμα

σε χαμηλές τιμές χωρίς να υπολογίζει τους κινδύνους που πιθανόν να προέκυπταν

από αυτό για την υγεία του.348 Η αύξηση του κόστους ζωής ήταν φαινόμενο που

παρατηρήθηκε πανελλαδικά προκαλώντας αντίστοιχες αντιδράσεις. Η ακρίβεια της

ζωής αποτυπώνεται στον παρακάτω πίνακα, όπου παρουσιάζεται η εξέλιξη του

τιμάριθμου:349

Πίνακας 10

Έτη Γενικός

τιμάριθμος

Τιμάριθμος Διατροφής Τιμάριθμος Φωτισμού,

θέρμανσης και καθαριότητας

1931 1.670,6 1.576,3 1.576,7

1932 1.773 1.696,8 1.635,1

1933 1.903,5 1.857,5 1.733,4

1934 1.936,9 1.886,5 1.818,5

1935 1.956,5 1.921,1 1.848,2

1936 2.027,6 2.033,8 1.910,4

Αύξηση παρουσίασε πανελλαδικά την ίδια περίοδο και το κόστος για τη

θέρμανση. Στην Κοζάνη λόγω των υψηλών τιμών στην καύσιμη ύλη υπήρξαν

έντονες αντιδράσεις, ενώ το 1931 και το 1932 λόγω αυτού εκφραζόταν η ελπίδα ο

χειμώνας να είναι ήπιος για την αποφυγή δυσάρεστων καταστάσεων.350 Η

κατάσταση επιδεινώθηκε το 1933 ύστερα από μια άστοχη απόφαση του Νομάρχη

να απαγορεύσει την πώληση καυσόξυλων στην πόλη από τους χωρικούς,

προκαλώντας έντονη έλλειψη στην αγορά και εκτίναξη των τιμών. Το γεγονός αυτό

οδήγησε σε συνέλευση των κατοίκων της πόλης, στις 12 Νοεμβρίου 1933. Εκεί

346


Βόρειος Ελλάς (15 Μαΐου 1932, 11 Νοεμβρίου 1934, 14 Ιουλίου και 17 Νοεμβρίου 1935). Παπακωνσταντίνου, ό.π., σ. 431. 348

Βόρειος Ελλάς (3 Ιανουαρίου 1932 και 17 Νοεμβρίου 1935). 349

ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1936, σ. 246. ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1937, σ. 242. 350

Βόρειος Ελλάς (20 Δεκεμβρίου 1931, 3 Ιανουαρίου και 6 Νοεμβρίου 1932).

85

συζητήθηκε διεξοδικά το θέμα και αναζητήθηκαν λύσεις. Οι ομιλητές στη

συνέλευση διεκτραγώδησαν τη λαϊκή δυστυχία και τη φτώχεια της εργατικής τάξης,

ενώ παράλληλα προχώρησαν στη σύσταση μιας επιτροπής η οποία παρουσιάστηκε

ενώπιον του Νομάρχη και ζήτησε την άμεση άρση της διάταξης αυτής, απειλώντας

με συλλαλητήριο. Οι συχνές ελλείψεις σε καυσόξυλα και η συνακόλουθη αυξημένη

τιμή τους είχε οδηγήσει τις φτωχές οικογένειες να χρησιμοποιούν κάρβουνο στην

προσπάθειά τους να ζεσταθούν, πρακτική άκρως επιβλαβή για την υγεία.351

Οξυμένο προέκυψε την περίοδο της κρίσης και το ζήτημα της στέγης λόγω

των πλειστηριασμών και των κατασχέσεων.352 Τον Μάιο του 1933 κάτοικος της

πόλης με οικογένεια ζήτησε άδεια από το Δημοτικό Συμβούλιο να στήσει μια

παράγκα εντός ενός δημοτικού πάρκου για να προστατεύσει την οικογένειά του.

Αντίστοιχα, όπως διαπίστωσε η Ένωση Έφεδρων Παλαιών Πολεμιστών Κοζάνης τον

Μάρτιο του 1934, πολλά από τα μέλη της στερούνταν αστικής στέγης λόγω της

οικονομικής κρίσης, ενώ τέλος του ίδιου έτους πενηντάχρονος καπνεργάτης

βρέθηκε νεκρός στα υπόστεγα των δημοτικών κρεοπωλείων διαμένοντας εκεί για

μια εβδομάδα χωρίς θέρμανση, τροφή και νερό.353

Η φτώχεια έφερνε και αρρώστιες με τη φυματίωση να προσβάλλει μεγάλο

αριθμό κατοίκων και τις κλινικές της πόλης να είναι γεμάτες.354 Σε έρευνα του

γιατρού Διονύση Μανέντη το 1936 για τις συνθήκες υγιεινής της πόλης διαβάζουμε

τα εξής: «Γνωρίζω, ότι εις την πόλιν υπάρχουν άφθονοι φυματικοί οι οποίοι

περιορίζονται εις το να κάνουν μερικάς ενέσεις ασβεστίου, ότι υπάρχουν και άλλοι

εργαζόμενοι δυστυχώς εν μέσω ημών αγνοούντες η αδιαφορούντες λόγω της

φτώχειας των διά την κατάστασίν των. Τα αίτια είναι βεβαίως γνωστά. Και είναι 1) η

κακή διατροφή 2) η ανθυγιεινή κατοικία 3) η πρόωρος εργασία 4)η έλλειψις

επαρκούς θέρμανσις το χειμώνα. Η κακή διατροφή φυσικόν αποτέλεσμα της

φτώχειας, της ανεργίας είναι κοινόν μυστικόν ότι παρατηρείται εις μέγα αριθμόν

οικογενειών της Κοζάνης». Ιδιαίτερη μνεία έκανε ο γιατρός και στην εξάπλωση της

φυματίωσης στα παιδιά, τα οποία, ενώ θα έπρεπε να φοιτούν στα σχολεία,

εργάζονταν λόγω των οικογενειακών αναγκών σε σκληρές εργασίες. Γράφει

χαρακτηριστικά: «Βλέπομεν ούτω παιδιά και κορίτσια να μαραίνωνται από την

κούρασιν για ένα δεκάδραχμον ολημερίς και το βράδυ να τρώγουν ξηρό ψωμί».355

Η διάδοση των ασθενειών ευνοούνταν από τις συνθήκες διαβίωσης αλλά και

από τις συνθήκες σκληρής εργασίας. Όπως κατήγγειλαν οι ραφτεργάτες και οι

υποδηματεργάτες Κοζάνης, λόγω των άθλιων συνθηκών υγιεινής και του

υπερβολικού ωραρίου, ελλόχευε ο κίνδυνος της φυματίωσης, καθώς ήδη δύο

351

Βόρειος Ελλάς (12, 19 και 26 Νοεμβρίου 1933 και 19 Ιουλίου 1936). 352

Ενδεικτικό παράδειγμα ο πλειστηριασμός που διενεργήθηκε το 1930 λόγω οφειλών ενός καπνεργάτη προς τον σιτέμπορα Μακρή. Βόρειος Ελλάς (18 Μαΐου 1930). 353

ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ53113 και Λ52139. Βόρειος Ελλάς (16 Δεκεμβρίου 1934). 354

Παπακωνσταντίνου, ό.π., σ. 119. 355

Βόρειος Ελλάς (19 Ιουλίου 1936).

86

συνάδελφοί τους είχαν προσβληθεί από την ασθένεια.356 Δυσκολίες προέκυπταν για

τους φτωχούς κατοίκους της πόλης όταν αρρώσταιναν, καθώς δεν μπορούσαν να

ανταποκριθούν στις οικονομικές απαιτήσεις της ιατρικής τους θεραπείας. Για να

μπορέσουν οι εργάτες να πληρώσουν για την αγωγή τους είτε δανείζονταν πολλά

χρήματα είτε ζητούσαν την οικονομική συμβολή του Δήμου για την ανάληψη των

εξόδων τους. Οι καπνεργάτριες της πόλης διαμαρτύρονταν πως «κι ενώ ο πυρετός

μάς θερίζει, δεν έχουμε ένα κόκκο κινίνο. Γιατρός και τα άλλα φάρμακα είναι

άγνωστα σε εμάς».357

Πίνακας 11

Θνησιμότητα παιδικής ηλικίας στον Νομό Κοζάνης358

Χρονιά Θάνατοι

1928 448

1929 466

1930 590

1931 910

1932 846

Πρόσθετη επιβάρυνση συνιστούσαν οι δαπάνες για τον ηλεκτροφωτισμό. Οι

περισσότεροι κάτοικοι της πόλης αδυνατούσαν να πληρώσουν το ποσό για την

ηλεκτρική εγκατάσταση στο σπίτι, με αποτέλεσμα στα τέλη του 1931 να βρίσκονται

συνδεδεμένοι με το ηλεκτρικό δίκτυο μόλις 350 καταναλωτές. Τον Φεβρουάριο του

1935 για την προάσπιση των συμφερόντων των καταναλωτών ιδρύθηκε ο

Σύνδεσμος Καταναλωτών Ηλεκτρικού Ρεύματος, ο οποίος μεταξύ άλλων τόνιζε την

υψηλή τιμή χρέωσης του ρολογιού και του ηλεκτρικού ρεύματος στην Κοζάνη σε

σύγκριση με άλλες πόλεις.359

Η φτώχεια και οι υψηλές τιμές σε πολλά είδη είχαν αντίκτυπο σε όλες τις

πτυχές της ζωής. Το 1933 από τους 355 μαθητές του Γυμνασίου Κοζάνης μόνο οι 46

είχαν τα βιβλία όλων των μαθημάτων, ενώ από τους υπόλοιπους οι 200 δεν είχαν

κανένα βιβλίο. Για την αντιμετώπιση της κατάστασης, η διεύθυνση του Γυμνασίου

αποφάσισε να επιτρέπει την είσοδο στο αναγνωστήριό του μόνο στους άπορους

μαθητές.360 Αντίστοιχα, πολλοί μαθητές βρίσκονταν σε αδυναμία να πληρώσουν τα

τέλη εγγραφής και ανανέωσης του Γυμνασίου που ήταν 540 δραχμές, ζητώντας την

οικονομική συνδρομή του Δήμου.361

356

Ριζοσπάστης (24 και 31 Δεκεμβρίου 1934). 357

Τσαμπούρης, ό.π., σ. 31. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ53077, Λ53079, Λ53125, Λ53131, Λ53150, Λ59695 και Λ59696. Ριζοσπάστης (24 Μαρτίου 1933). 358

ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1933, σ. 107. 359

Τσούμης, Πάικος, σ.125 και 133-134. Βόρειος Ελλάς (10 Φεβρουαρίου 1935). 360

Βόρειος Ελλάς (24 Δεκεμβρίου 1933). 361

Βόρειος Ελλάς (11 Μαΐου 1930). ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ53073 και Λ53083.

87

Τις συνθήκες ακραίας φτώχειας που υπήρξαν στα χρόνια της οικονομικής

κρίσης στην πόλη αποτυπώνουν γλαφυρά δύο γεγονότα. Το πρώτο

διαδραματίστηκε στις 10 Μαΐου 1932, όταν άγνωστοι εισήλθαν στον ιερό ναό της

Παναγίας παραβιάζοντας την είσοδο και αφαίρεσαν 200 δραχμές από το παγκάρι

της εκκλησίας, αφήνοντας σημείωμα στο οποίο έγραφαν τα εξής: «Τα πήραμε και

θα τα φέρουμε πάλι διότι πεινάμε, δεν μας έδωκε κανείς και η ανάγκη μας

κάμει».362 Το δεύτερο διαδραματίστηκε στις 7 Ιουλίου 1935 και αφορούσε τον

θάνατο ενός μικρού παιδιού από άπορη οικογένεια. Για τα έξοδα ταφής του ο

πατέρας περιήλθε από τα σπίτια και τα καταστήματα της πόλης για να

συγκεντρωθούν τα χρήματα.363

Τέλος, τις δύσκολες συνθήκες της καθημερινότητας επέτεινε το πάγωμα μιας

σειράς δημοσίων έργων και το κλείσιμο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, λόγω της

οικονομικής αδυναμίας του κράτους. Ένα από αυτά ήταν η αλλαγή χάραξης αρχικά

και το σταμάτημα εν τέλει το 1933 της σιδηροδρομικής γραμμής Καλαμπάκας-

Κοζάνης-Βέροιας, απόφαση η οποία εμπόδισε την αναβάθμιση της εμπορικής θέσης

της Κοζάνης και στέρησε πολύτιμα εισοδήματα από τους περίοικους αγρότες

(συναλλασσόμενους με την αγορά της Κοζάνης) σε μια δύσκολη περίοδο. Η διακοπή

των εργασιών θεωρούνταν ότι «θα επιφέρη τέλειον μαρασμόν εις ολόκληρον την

Δυτική Μακεδονία, στερούμενη οριστικώς πάσης οικονομικής αναπτύξεως εκ της

ελλείψεως συγκοινωνίας και λόγω της κατατρυχούσης αυτήν οικονομικής κρίσεως

έχουσαν μέγιστην ανάγκη εκτελέσεως δημόσιων έργων προς ανακούφισιν

πενομένων εργατικών τάξεων και δεινοπαθούντος γεωργικού πληθυσμού».364

Πλήγματα επίσης συνιστούσαν η διακοπή της εθνικής οδοποιίας που ήταν

προγραμματισμένη για τον νομό Κοζάνης καθώς και η υποβάθμιση της εμπορικής

σχολής το 1933, η κατάργηση των δύο διδασκαλείων (αρρένων και νηπιαγωγών) το

1934, η αδυναμία λειτουργίας της Χαρισείου Γεωργικής σχολής της πόλης λόγω

δραχμοποίησης του κληροδοτήματός της και η κατάργηση του ορφανοτροφείου

θηλέων το 1936. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, μόνο η λειτουργία του διδασκαλείου

αρρένων απέφερε στην πόλη 5 εκατομμύρια δραχμές από ενοίκια, διατροφή και

έξοδα των 250 σπουδαστών και καθηγητών τους.365 Η κατάσταση αυτή οδηγούσε

362

Βόρειος Ελλάς (15 Μαΐου 1932). Με αφορμή το παραπάνω περιστατικό αξίζει να αναφερθεί ότι την περίοδο της κρίσης μικρές ληστείες με λεία κάποιες εκατοντάδες δραχμές, αντικείμενα ή ακόμα και τρόφιμα ήταν σύνηθες φαινόμενο στην πόλη. Ενδεικτικά, ο δείκτης εγκληματικότητας στον νομό Κοζάνης κινήθηκε ανοδικά και από 1.289 περιστατικά το 1929 φτάσαμε στα 2.155 το 1934. Βόρειος Ελλάς (1 Ιανουαρίου, 10 και 24 Σεπτεμβρίου 1933 και 22 Απριλίου 1934). ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1936, σ. 333. ΓΣΥΕ, Στατιστική επετηρίς 1937, σ. 333. 363

Βόρειος Ελλάς (7 Ιουλίου 1935). 364

Βόρειος Ελλάς (21 Σεπτεμβρίου 1930 και 24 Απριλίου 1932). Στην πρώτη διακοπή των εργασιών το 1931 η διοίκηση της Χωροφυλακής είχε συντάξει έκθεση σχετικά με την παρατηρούμενη ανεργία. Βόρειος Ελλάς (22 Μαρτίου 1931). 365

Βόρειος Ελλάς (22 Μαρτίου 1931. 24 Μαρτίου, 11 Ιουνίου και 23 Ιουλίου 1933. 11 Μαρτίου 1934 και 9 Φεβρουαρίου 1936). Η Χαρίσειος Πρακτική Γεωργική Σχολή Κοζάνης, η οποία ιδρύθηκε από το κληροδότημα του Παύλου Χαρίση, ξεκίνησε τη λειτουργία της τον Σεπτέμβριο του 1932. Μαθητές της μπορούσαν να γίνουν παιδιά αγροτών και κτηνοτρόφων αποκλειστικά από τον νομό Κοζάνης.

88

στη διεξαγωγή συλλαλητηρίων και την ανάληψη πρωτοβουλιών εκ μέρους φορέων

της πόλης, όπως το Εμπορικό Επιμελητήριο και η Ομοσπονδία Επαγγελματιών, με

τη συμμετοχή και των εργατικών σωματείων την περίοδο αυτή.366 Ενδεικτικό της

δυσφορίας που προκαλούνταν ήταν το συλλαλητήριο της 8η Φεβρουαρίου 1936

που πραγματοποιήθηκε ύστερα από πρωτοβουλία των επαγγελματικών σωματείων

με αφορμή τη διακοπή λειτουργίας του Ορφανοτροφείου. Όταν ολοκληρώθηκαν οι

ομιλίες των διοργανωτών, όλοι οι συγκεντρωθέντες κατευθύνθηκαν προς τη

Νομαρχία όπου κατέθεσαν το ψήφισμα.

Την αίσθηση εγκατάλειψης που ένιωθαν οι κάτοικοι της πόλης και του νομού

από το κράτος εξέφρασε και ο Μητροπολίτης Κοζάνης Ιωακείμ Αποστολίδης μέσα

από ένα κείμενο που έγραψε την 1 Αυγούστου 1936, το οποίο έφερε τον τίτλο

«Έκκλησις» και απευθυνόταν σε όλη την πολιτική ηγεσία της χώρας. Στο κείμενο

αυτό, το οποίο ο Μητροπολίτης Ιωακείμ υπέγραψε εξ ονόματος του λαού της

Δυτικής Μακεδονίας, παρουσίασε τα προβλήματα της περιοχής τονίζοντας ότι

βρισκόταν σε οικτρή κατάσταση και ζητούσε την εκτέλεση παραγωγικών έργων,

σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο, αποτελεσματική ιατρική περίθαλψη και ίδρυση

παιδαγωγικής και ιερατικής ακαδημίας στην πόλη.367

Βόρειος Ελλάς (7 Αυγούστου 1932). Στο ζήτημα του διδασκαλείου ανέλαβε δράση και ο Δήμος Κοζάνης ζητώντας ύστερα από απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου την παράταση λειτουργίας της σχολής για κάποια χρόνια καθώς, όπως ισχυριζόταν, οι εννιά στους δέκα σπουδαστές ήταν άποροι και δεν θα μπορούσαν να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. ΚΔΒΚ, Ψηφιακό αρχείο, Λ52516. 366

Βόρειος Ελλάς (21 Σεπτεμβρίου 1930 και 9 Φεβρουαρίου 1936). Ριζοσπάστης (8 Ιουνίου 1936). 367

Ριζοσπάστης (9 Φεβρουαρίου 1936). Παρά το γεγονός ότι ο Ιωακείμ συνέταξε την επιστολή πριν την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά επέμεινε στη δημοσίευσή της και μετά το νέο καθεστώς. Ο Μεταξάς εξέλαβε το κείμενο ως αντιπολιτευόμενο στο καθεστώς του προκαλώντας κρίση στις σχέσεις εκκλησίας και δικτάτορα. Μάλιστα η πρωτοβάθμια επιτροπή ασφαλείας της πόλης είχε αποφασίσει την εκτόπιση του μητροπολίτη για ένα χρόνο σε ακριτικό νησί, απόφαση η οποία τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Θ. Τσιρώνης, «Η ‘’Έκκλησις’’ του Μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ (1 Αυγούστου 1936) και η πρώτη σοβαρή κρίση στις σχέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος με τη μεταξική δικτατορία», στο Κ. Φωτιάδης- Σ. Ηλιάδου-Τάχου-Β. Βλασίδης (επιμ.), Η Δυτική Μακεδονία: Από την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος έως σήμερα, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2017, σ. 393-395. Ν. Δελιαλής, Επισκοπικά Κοζάνης, Κοζάνη, 1972, σ. 50. Ο Μητροπολίτης Ιωακείμ την περίοδο της Κατοχής στρατεύτηκε στο ΕΑΜ, ενώ την άνοιξη του 1944 κατέλαβε τη θέση του αντιπροέδρου της ΠΕΕΑ. https://blogs.sch.gr/thankall/?p=873 (ανάκτηση 12-9-2018).

https://blogs.sch.gr/thankall/?p=873

89

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η παρουσίαση της οικονομικής ζωής της Κοζάνης υπό το πρίσμα των

ανθρώπων που εμπλέκονταν ενεργά σε αυτή σε βάθος δεκαπενταετίας, μας

επιτρέπει να φτάσουμε σε κάποια συμπεράσματα. Αρχικά, την περίοδο από την

άφιξη των προσφύγων και μέχρι το 1930, οπότε άρχισαν να γίνονται φανερά τα

σημάδια της οικονομικής κρίσης, τα οικονομικά μεγέθη όλων των κλάδων

ακολουθούσαν αυξητική τάση, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ευμάρεια περνούσε

σε όλα τα κοινωνικά στρώματα ή πως δεν υπήρχαν και περίοδοι στασιμότητας. Η

ανάπτυξη αυτή οφειλόταν στην αύξηση της αγροτικής παραγωγής και ιδιαίτερα της

καπνοκαλλιέργειας, την οικοδομική δραστηριότητα και τα δημόσια έργα. Ωστόσο, η

κίνηση αυτή αντιστράφηκε όταν ξεκίνησαν να γίνονται φανερές οι επιπτώσεις της

παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Τα πλήγματα σε όλους τους κλάδους της

οικονομίας ήταν βαριά, με κατασχέσεις, κλείσιμο μαγαζιών και μετανάστευση

επαγγελματιών.

Όσον αφορά τη σημασία του κάθε οικονομικού κλάδου, έγινε φανερό πως

την οικονομική φυσιογνωμία της πόλης διαμόρφωσε καταλυτικά όλη τη χρονική

περίοδο ο κλάδος της βιοτεχνίας, καθώς η πλειονότητα του παραγωγικού

πληθυσμού της πόλης απασχολούνταν σε αυτόν. Ωστόσο, καθώς οι περίοικοι

αγρότες αποτελούσαν μεγάλο μέρος του αγοραστικού κοινού, τον τόνο στην αγορά

της πόλης τον έδινε ο πρωτογενής τομέας, από τις αποδόσεις του οποίου

εξαρτώνταν τόσο οι έμποροι όσο και οι επαγγελματοβιοτέχνες.

Η σχέση μεταξύ ιδιοκτητών εμπορικών και βιοτεχνικών επιχειρήσεων με τους

αγρότες της πόλης και του νομού ήταν σχέση οικονομικής κυριαρχίας των πρώτων

πάνω στους δεύτερους. Οι αγορές των αγροτών κατά βάση γίνονταν με πίστωση,

με την υποχρέωση να πληρώσουν με την πώληση της αγροτικής τους παραγωγής.

Επίσης, οι μεγαλοκαταστηματάρχες της πόλης αποτελούσαν πηγή δανεισμού για

τους αγρότες, περίοικους και μη. Η κατάσταση αυτή δημιουργούσε μια σχέση όπου

από τη μία ο αγρότης ήταν δέσμιος των εμπόρων και βιοτεχνών, αφού στα τεφτέρια

των εμπόρων της πόλης ήταν όλα τα γειτονικά χωριά, ενώ από την άλλη η σοδειά

καθόριζε πότε και αν θα πληρωνόταν ο έμπορος ή ο βιοτέχνης. Με το ξέσπασμα της

οικονομικής κρίσης και την κατακόρυφη πτώση στις τιμές πώλησης των αγροτικών

προϊόντων, οι αγρότες βρέθηκαν σε πλήρη αδυναμία εκπλήρωσης των οικονομικών

τους υποχρεώσεων προς τους καταστηματάρχες της πόλης, αφήνοντας τους

τελευταίους, σε συνδυασμό με την κήρυξη του αγροτικού χρεοστασίου, έκθετους

στους δικούς τους πιστωτές και προμηθευτές.

Σε ό,τι αφορά τη σχέση μεταξύ βιοτεχνικού και εμπορικού κλάδου, αυτή δεν

παρέμεινε η ίδια στην πάροδο των ετών. Αρχικά, βιοτέχνες και επαγγελματίες

έβλεπαν τους εαυτούς τους ως τη μέση αστική ταξη, της οποίας τα συμφέροντα δεν

ταυτίζονταν με αυτά του μεγάλου κεφαλαίου, το οποίο στα μάτια των πρώτων

αποτελούσαν οι έμποροι και ο Εμπορικός Σύλλογος. Βιοτέχνες και επαγγελματίες

90

φοβούνταν την υπαγωγή των επιχειρήσεών τους στο μεγάλο κεφάλαιο και ήθελαν

να διατηρήσουν την αυτοτέλεια και την οικονομική τους ανεξαρτησία. Η

τοποθέτησή τους αυτή ήταν εμφανής και στο επίπεδο των συλλογικών τους

οργάνων, όπου, παρά τις πιέσεις του εμπορικού κόσμου την περίοδο πριν το

χτύπημα της κρίσης, δεν υπήρχαν συμπράξεις.

Η κατάσταση μεταβλήθηκε ύστερα από το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης,

όταν επαγγελματοβιοτέχνες και έμποροι είδαν την αγορά της πόλης να νεκρώνει και

τα καταστήματά τους να κλείνουν το ένα μετά το άλλο. Από το σημείο αυτό, τα

συλλογικά όργανα εμπόρων και επαγγελματοβιοτεχνών πραγματοποιούσαν κοινές

συνεδριάσεις και κοινές διαμαρτυρίες για την επίτευξη των κοινών τους στόχων που

ήταν η αύξηση των πιστώσεων από τις τράπεζες και η παροχή διευκολύνσεων στα

χρέη τους. Παράλληλα, την περίοδο αυτή δημιουργήθηκαν νέες διαχωριστικές

γραμμές στο στρατόπεδο των εργοδοτών, καθώς επαγγελματοβιοτέχνες αλλά και

μικροί έμποροι κατηγορούσαν πλέον από κοινού το μεγάλο κεφάλαιο της πόλης

πως τηρούσε ασφυκτική και εκβιαστική πολιτική εναντίον τους. Βέβαια, κοινή ήταν

η στάση που κρατούσαν έμποροι και επαγγελματοβιοτέχνες καθ’ όλη την

εξεταζόμενη περίοδο έναντι των διεκδικήσεων της εργατικής τάξης της πόλης.

Σχετικά με τη μορφή των επιχειρήσεων, πάνω από τις μισές αφορούσαν

οικογενειακές επιχειρήσεις και αυτοαπασχολούμενους. Η κατάσταση αυτή

επικρατούσε τόσο στο εμπόριο όσο και στη βιοτεχνία. Όσον αφορά την τελευταία,

επικρατέστερη μορφή όλη την περίοδο αποτελούσε το μικρό εργαστήριο, το οποίο

είχε μικρή παραγωγική ικανότητα, χαρακτηριζόταν από απροθυμία εκμηχάνισης και

εκσυγχρονισμού και για την επιβίωσή του στηριζόταν στην εντατική εκμετάλλευση

της εργασίας, που πολύ συχνά, πέραν της μισθωτής, περιλάμβανε αυτήν του

εργοδότη και της οικογένειάς του.

Τέλος, η εργατική τάξη της πόλης την περίοδο αυτή, λόγω της άφιξης των

προσφύγων, της επιστροφής των πρώην πολεμιστών καθώς και των αυξημένων

αναγκών που προέκυψαν μεταπολεμικά, αυξήθηκε αριθμητικά. Οι εργαζόμενοι της

πόλης, πριν το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης και πόσο μάλλον μετά από αυτό,

καλούνταν να επιβιώσουν, αντιμετωπίζοντας εργασιακές συνθήκες που

περιλάμβαναν χαμηλά μεροκάματα, εξαντλητικά ωράρια, μεγάλα διαστήματα

ανεργίας και παντελή έλλειψη ασφαλιστικών δικαιωμάτων, ενώ σε δυσμενέστερη

θέση βρίσκονταν οι γυναίκες και τα παιδιά.

Αντιμέτωποι με τις καταστάσεις αυτές οι εργαζόμενοι διαφόρων κλάδων

συνενώθηκαν για την προάσπιση των συμφερόντων τους. Η κίνηση αυτή

παρουσίασε διακυμάνσεις. Στην πρώτη περίοδο μέχρι το 1929, το εργατικό κίνημα

έκανε τα πρώτα του βήματα, με την ίδρυση των πρώτων σωματείων και τις πρώτες

κινητοποιήσεις. Από το 1929 και μετά, λόγω των δυσχερέστερων συνθηκών με τις

οποίες έρχονταν αντιμέτωποι οι εργαζόμενοι, καθώς και της παρέμβασης του ΚΚΕ

σε αυτούς, πραγματοποιήθηκε μια ποιοτική και ποσοτική βελτίωση του εργατικού

κινήματος στην πόλη. Η ανάπτυξη αυτή εκφράστηκε μέσω της ίδρυσης σωματείων

91

σε κλάδους που μέχρι πρότινος δεν υπήρχαν, του περάσματος των διοικήσεων από

τα ήδη υπάρχοντα σωματεία στις δυνάμεις της Αριστεράς, των συνεχών

προσπαθειών ίδρυσης δευτεροβάθμιου οργάνου, καθώς και με την εμφάνιση νέων

μορφών πάλης, όπως ήταν η βίαιη ανάληψη εργασίας.

Κλείνοντας, στην περίοδο του Μεσοπολέμου, η οποία στη συλλογική μνήμη

της πόλης συγκαταλέγεται μέχρι και σήμερα μεταξύ των περιόδων ακμής,

συντελέστηκαν όντως αλλαγές οι οποίες καθόρισαν τη φυσιογνωμία της για αρκετά

χρόνια. Στο κλίμα αυτό, στην κοινωνία της πόλης υπήρχαν συγκρούσεις και

αντιθέσεις οι οποίες εκφράζονταν τόσο στο κοινωνικό πεδίο μέσω των συλλογικών

φορέων όσο και στο πολιτικό μέσω των πολιτικών κομμάτων. Οι αντιθέσεις αυτές

προέκυπταν από τα ιδιαίτερα οικονομικά συμφέροντα της κάθε κοινωνικής τάξης,

τα οποία επηρεάζονταν τόσο από τη γενικότερη εξέλιξη της οικονομίας στη χώρα

και την πόλη όσο και από τις σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων.

92

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Πρωτογενείς πηγές

Ι) Αδημοσίευτες πηγές

Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία Νομού Κοζάνης.

ΑΒΕ 60, Αρχείο Νομαρχίας Κοζάνης, ΣΑΕ: 988, 994, 1399, 1471, 1472, 1592.

Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, Ψηφιακό αρχείο, Φάκελοι: Κ190,

Λ13595-Λ14021, Λ14137-Λ14281, Λ14819-Λ14849, Λ40544, Λ42833-Λ42958,

Λ52069-Λ52160, Λ52511-Λ52554, Λ53046-Λ53154, Λ56371-Λ56416, Λ59688-

Λ59721, Λ65348-Λ65405.

Μουσείο Μπενάκη, Ιστορικά Αρχεία, (ΙΑΜΜ), Αθήνα: Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου.

Φάκελοι: 104, 110, 93, 185, 393.

ΙΙ) Δημοσιευμένες πηγές

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Απογραφή των Βιοτεχνικών και

Βιομηχανικών επιχειρήσεων την 18η Δεκεμβρίου 1920. Τόμος Α΄, Αριθμός,

Προσωπικόν και Κινητήριος Δύναμις διά τας επιχειρήσεις τας απασχολούσας

1-5 εργάτας, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926.

-Απογραφή των Βιοτεχνικών και Βιομηχανικών επιχειρήσεων την 18η Δεκεμβρίου

1920. Τόμος Β΄, Αριθμός, Προσωπικόν και Κινητήριος Δύναμις διά τας

επιχειρήσεις τας απασχολούσας 6-25, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926.


1920. Τόμος Γ΄, Αριθμός, Προσωπικόν και Κινητήριος Δύναμις διά τας

επιχειρήσεις τας απασχολούσας άνω των 25 εργατών, Αθήνα: Εθνικό

Τυπογραφείο, 1926.


1920. Τόμος Δ΄, Αριθμός, Προσωπικόν και Κινητήριος Δύναμις των

απογραφεισών εν γένει επιχειρήσεων, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1926.

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Απογραφή των Καταστημάτων των

Μηχανικών και Εμπορικών Επιχειρήσεων, ενεργηθείσα τον Σεπτέμβριο του

1930, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1934.

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Γεωργική και Κτηνοτροφική Απογραφή της

Ελλάδος του έτους 1929. Μακεδονία, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1934.

93

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική

στατιστική της Ελλάδος κατά το έτος 1931, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο,

1932.

-Ετήσια γεωργική και κτηνοτροφική στατιστική της Ελλάδος κατά το έτος 1932,

Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1933.





Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής

του πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928, επαγγέλματα, τεύχος

πρώτον, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1937.

-Στατιστικά αποτελέσματα του πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928,

επαγγέλματα, τεύχος δεύτερον, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1937.

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1930,

Αθήνα: Εθνικόν Τυπογραφείον, 1931.

-Στατιστική επετηρίς της Ελλάδος 1931, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1932.






Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική ετήσια της γεωργικής

παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1922, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1926.

-Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1923, Αθήνα:

Εθνικό τυπογραφείο, 1926.

Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1924, Αθήνα:







Εθνικό Τυπογραφείο, 1928.


Εθνικό Τυπογραφείο, 1929. -Στατιστική ετήσια της γεωργικής παραγωγής Ελλάδος κατά το έτος 1929, Αθήνα:




94

Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της

7ης Νοεμβρίου 1926, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο, 1928.

-Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 19ης Αυγούστου 1928, Αθήνα: Εθνικό


-Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 25ης Σεπτεμβρίου 1932, Αθήνα: Εθνικό


-Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 5ης Μαρτίου 1933, Αθήνα: Εθνικό


-Στατιστική των εκλογών εθνικής συνελεύσεως της 9ης Ιουνίου 1935, Αθήνα: Εθνικό


-Στατιστική των βουλευτικών εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936, Αθήνα: Εθνικό


Υπουργείον Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως-Τμήμα Στατιστικής, Απογραφή

προσφύγων ενεργηθείσα κατά Απρίλιον 1923, Αθήνα: Εθνικό τυπογραφείο,

1923.

Β. Απομνημονεύματα-Αυτοβιογραφίες

Σακαλής Αλέκος, Μνήμες, Κοζάνη: Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης Κοζάνης, 1998.

Τσαμπούρης Ζήσης, Τα τετράδια της μνήμης. Το εργατικό κίνημα στην Κοζάνη (1930-

1943), Κοζάνη: Παρέμβαση, 2002.

Τσούμης Παύλος-Πάϊκος, Ο Πάικος, Κοζάνη: Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης

Κοζάνης, 1998.

Γ. Δευτερογενείς πηγές

Αβδελά Έφη, «Στοιχεία για την εργασία των γυναικών στο Μεσοπόλεμο», στο Γ.

Μαυρογορδάτος και Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός

εκσυγχρονισμός, Κρήτη: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1988, σ. 193-

204.

Αγγελόπουλος Άγγελος, Η Φορολογία του Επιτηδεύματος, Αθήνα: Δημητράκος,

1933.

Αλεξάτος Γιώργος, Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος, Αθήνα:

Γειτονιές του κόσμου, 2008.

Βερέμης Θάνος, «Η εποχή (1900-1936)», στο Θ. Βερέμης και Γ. Γουλιμής (επιμ.),

Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία-Οικονομία- Πολιτική στην Εποχή του, Αθήνα:

Γνώση, 1989, σ. 15- 25.

Γάσιας Γιώργος, «Μετασχηματισμοί της υπαίθρου στο Μεσοπόλεμο. Η λειτουργία

στην Ελλάδα της Κεντρικής Επιτροπής Προστασίας Εγχώριου

Σιτοπαραγωγής», στο Προσχέδια ιστορίας Α.Σ.Κ.Ι., 2017.

95

Γκλαβίνας Γιάννης, «Η επαρχία Κοζάνης μέσα από τον εκλογικό κατάλογο του 1920.

Πληθυσμιακή σύνθεση, εκλογείς, επαγγέλματα, κοινωνικά δεδομένα»,

Ίστωρ, 15 (2009), 39-47.

Δελιαλής Νικόλαος, Επισκοπικά Κοζάνης, Κοζάνη: 1972.

Δελιβάνης Δημήτριος, «Περιστατικά οικονομικής εξέλιξης της Κοζάνης», Ελιμειακά

16-19 (1987), 31-33.

Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, Μικρός Εμπορικός Οδηγός της Ελλάδος, Αθήνα:

Γκρέκα, 1927.

Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών της Τράπεζας της Ελλάδος, Η κρίση του 1929, η

ελληνική οικονομία και οι εκθέσεις της Τράπεζας της Ελλάδος για τα έτη

1928- 1940, Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος, 2009.

Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών, Εμπορικός και Βιομηχανικός

Οδηγός της Ελλάδος, Αθήνα: Φλάμμα, 1935.

Ευθυμίου Κώστας, «Εργατική Βοήθεια» και «Κοινωνική Αλληλεγγύη». Δύο

παραδείγματα ταξικής αλληλέγγυας δράσης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου,

Αθήνα: Οι εκδόσεις των συναδέλφων, 2014.

Ιγγλέσης Νίκος, Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, Αθήνα: Ν. Ιγγλέσης και Σία, 1926.

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, «Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία (1941-

1943)», Θεσσαλονίκη, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2000.

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, «Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία», Διδακτορική

Διατριβή, Θεσσαλονίκη, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2007.

Καλλινδέρης Μιχαήλ, Αι συντεχνίαι της Κοζάνης, Θεσσαλονίκη: Δημοτική

Βιβλιοθήκη Κοζάνης, 1958.

Καμπαγιάννης Θανάσης, «Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα 1918-

1926. Οι απεργίες, τα συνέδρια της ΓΣΕΕ και η οργανική σύνδεση με το ΣΕΚΕ-

ΚΚΕ», Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2007.

Καραγιάννης Μάκης, «Η Κοζάνη του Μεσοπολέμου μέσα από τον τοπικό τύπο της

εποχή», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, 7 (1996): 113-133.

Καραδήμου-Γερόλυμπου Αλέκα, Παπαμίχος Νίκος, «Ρύθμιση του χώρου», στο Γ.


εκσυγχρονισμός, Κρήτη: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1988, σ. 113-132.

96

Καρακουλάκη-Τσακιρίδου Κατερίνα, Επιμελητήριο Κοζάνης. Η ιστορία-το έργο-τα

πρόσωπα, Κοζάνη: Επιμελητήριο Κοζάνης, 2006.

Κένεθ-Γκάλμπρεϊθ Τζον, Το μεγάλο κραχ του 1929, Αθήνα: Λιβάνης, 2000.

Κουσουρής Δημήτρης, «Εισαγωγή. Νέες προσεγγίσεις στην ελληνική κοινωνία του

Μεσοπολέμου (1922- 1940)», στο Ε. Αβδελά, Ρ. Αλβανός, Δ. Κουσουρής, Μ.

Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα: Αλεξάνδρεια,

2017, σ. 9-32.

Κωστής Κώστας, Οι τράπεζες και η κρίση. 1929-1932, Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο,

Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1986.

Κωστής Κώστας, «Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας». Η διαμόρφωση του

νεοελληνικού κράτους 18ος-21ος αιώνας, Αθήνα: Πατάκης, 2015.

Λιάκος Αντώνης, Εργασία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα:

Νεφέλη, 2016.

Mazower Mark, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, Αθήνα: ΜΙΕΤ,

2002.

Μαντά Ελευθερία, Κοντογεώργης Δημήτρης, Μανδατζής Χρήστος, Φτώχεια και

φιλανθρωπία στη Θεσσαλονίκη (1930-1935), Θεσσαλονίκη: University Studio

Press, 2017.

Μουδόπουλος Σταύρος, «Ο Νόμος 281/1914 για τα επαγγελματικά σωματεία και

επίδρασή τους στην εξέλιξη του συνδικαλιστικού κινήματος», στο Γ.



Μπαλαμπανίδης Δημήτρης και Σούμπασης Κυριάκος, «Η εγκατάσταση των

«ανταλλάξιμων» προσφύγων στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Ανάμεσα σε

κρατικές χωροθετικές πολιτικές και καθημερινές στρατηγικές αντίστασης και

επιβίωσης», στο Ε. Αβδελά, Ρ. Αλβανός, Δ. Κουσουρής, Μ. Χαραλαμπίδης

(επιμ.), Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2017, σ. 35-61.

Μπρεγιάννη Αικατερίνη, «Η Αγροτική εγκατάσταση των προσφύγων και το δίκτυο

της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος στον Μεσοπόλεμο: Οικονομικές

παράμετροι και διαχείριση του χώρου στη Δυτική Μακεδονία», στο Χ.

Καρανάσιος, Κ. Ντίνας, Δ. Μυλωνάς (επιμ.) Η Δυτική Μακεδονία στους

νεότερους χρόνους. Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Ιστορίας Δυτικής Μακεδονίας 2-5

Οκτωβρίου, Γρεβενά: Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών, 2016, σ. 819-

835.

Νεγρεπόντη-Δελιβάνη Μαρία, Η οικονομική ανάπτυξη της βορείου Ελλάδος από το

1912 έως σήμερον, Αθήνα: Σάκουλα, 1961.

97

Νομαρχία Κοζάνης, Λεύκωμα νομού Κοζάνης για 14η ΔΕΘ, Κοζάνη: 1939.

Παλούκης Κώστας, «Η οργάνωση Αρχείον του Μαρξισμού (1919-1934). Κοινωνικοί

αγώνες, πολιτική οργάνωση, ιδεολογία και πολιτισμικές πρακτικές στα

εργατικά στρώματα της μεσοπολεμικής Ελλάδας», Τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2017.

Παπακωνσταντίνου Μιχάλης, Η γιαγιά μου η Ρούσα, Αθήνα: Εστία, 1994.

Παπακωνσταντίνου Μιχάλης, Η πέτρινη πόλη, Αθήνα: Εστία, 1995.

Πατρώνης Βασίλης, Ελληνική οικονομική ιστορία. Οικονομία, Κοινωνία και Κράτος

στην Ελλάδα (18ος-20ος αιώνας), Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών

Βιβλιοθηκών, 2015.

Πελαγίδης Ευστάθιος, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία

(1923-1930), Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 1994.

Πελαγίδης Ευστάθιος, «Η συμβολή των προσφύγων του 1923 στην ανάπτυξη της

πόλης και επαρχίας Κοζάνης», στο Χ. Καρανάσιος, Κ. Ντίνας, Δ. Μυλωνάς, Δ.

Σκρέκας (επιμ.), Κοζάνη 600 χρόνια ιστορίας. Γένεση και Ανάπτυξη μιας

Μακεδονικής Μητρόπολης. Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας 27-30

Σεπτεμβρίου 2012, Κοζάνη: Δήμος Κοζάνης, σ. 485-496.

Πιζάνιας Πέτρος, Οι φτωχοί των πόλεων. Η τεχνογνωσία της επιβίωσης στην Ελλάδα

του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Θεμέλιο, 1993.

Πολατίδης Κλεάνθης, «Η αποκατάσταση των προσφύγων στις επαρχίες Κοζάνης και

Πτολεμαΐδας κατά την περίοδο 1922-1937», Φλώρινα, Τμήμα Παιδαγωγικής

Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, 2016.

Ποταμιανός Νίκος, «Η ίδρυση και τα πρώτα χρόνια της Γενικής Συνομοσπονδίας

Επαγγελματιών και Βιοτεχνών Ελλάδος (ΓΣΕΒΕ), 1919-1925», στο Ε. Αβδελά,

Ρ. Αλβανός, Δ. Κουσουρής, Μ. Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στο

Μεσοπόλεμο, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2017, σ. 171-185.

Ποταμιανός Νίκος, «Η νομοθεσία κατά της αισχροκέρδειας, το ενοικιοστάσιο και η

συγκρότηση του μικροαστικού ταξικού πόλου, 1916-1925», στο Σ. Πετμεζάς,

Τ. Χαρλαύτη, Α. Λυμπεράτος, Κ. Παπακωνσταντίνου (επιμ.), Θεωρητικές

αναζητήσεις και εμπειρικές έρευνες. Πρακτικά Διεθνούς συνεδρίου

οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας, Ρέθυμνο, 10-13 Δεκεμβρίου 2008,

Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2012, σ. 325-343.

Ποταμιανός Νίκος, Οι νοικοκυραίοι. Μαγαζάτορες και Βιοτέχνες στην Αθήνα 1880-

1925, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016.

98

Πουρνάρας Δημήτριος, Ιστορία του αγρoτικού κινήματος εν Ελλάδι. Η αφύπνισις

των σκλάβων γης, Αθήνα: Ακαδημαϊκόν, 1931.

Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Ο Νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. Φύση-

Ιστορία-Παράδοση. Μέσα από τα εκθέματα του Ιστορικού Λαογραφικού

Μουσείου Κοζάνης, Κοζάνη: Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Νομού

Κοζάνης, 1993.

Σιώτος Γιάννης, Από τη σταφίδα και τον καπνό στα τσάρτερ. Οι οικονομικές κρίσεις

που σημάδεψαν την Ελλάδα τον 19ο και τον 20ο αιώνα και το σύγχρονο

τουριστικό όραμα, Αθήνα: Η Εφημερίδα των Συντακτών 2007.

Ταβουλτζίδης Κωνσταντίνος, Δημόσια μέση εμπορική σχολή Κοζάνης, έτος ίδρυσης

1924, Κοζάνη: ιδιωτική έκδοση, 1993.

Ταμουρίδης Ελευθέριος, «Γενική Επισκόπησις της γεωργικής καταστάσεως του

Νομού Κοζάνης», στο Ημερολόγιον Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη: Βόρειος

Ελλάς, 1932, σ. 198-203.

Τζιάρας Κώστας, «Δε μας τρομάζει ο θάνατος – Μας τρομάζει η πείνα. Η κίνηση της

εγκληματικότητας στη Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο της έλευσης των

μικρασιατών προσφύγων του 1922», στο Ε. Αβδελά, Ρ. Αλβανός, Δ.

Κουσουρής, Μ. Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα:

Αλεξάνδρεια, 2017, σ. 211- 231.

Τσιανάκας Παναγιώτης, Ζητήματα ασφαλείας στο Νομό Κοζάνης 1936-1937. Από τα

αρχεία της Νομαρχίας στο ιστορικό αρχείο Κοζάνης, Κοζάνη: Παρέμβαση,

2011.

Τσίρος Νικόλαος, Το νομοθετικό έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου κατά την περίοδο

1911-1920 στα πλαίσια της μεταρρυθμιστικής του πολιτικής και στα

κοινωνικοπολιτικά δεδομένα της εποχής, Αθήνα: Σάκκουλας, 1997.

Τσιρώνης Θεοδόσης, «Η ‘’Έκκλησις’’ του Μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ (1

Αυγούστου 1936) και η πρώτη σοβαρή κρίση στις σχέσεις της Εκκλησίας της

Ελλάδος με τη μεταξική δικτατορία», στο Κ. Φωτιάδης, Σ. Ηλιάδου-Τάχου, Β.

Βλασίδης (επιμ.), Η Δυτική Μακεδονία: Από την ενσωμάτωση στο ελληνικό

κράτος έως σήμερα, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2017, σ. 392-206.

Φραγκιάδης Αλέξης, Ελληνική οικονομία, 19ος-20ος αιώνας: Από τον αγώνα της

ανεξαρτησίας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση της Ευρώπης, Αθήνα:

Νεφέλη, 2007.

Φτάκα-Τσικριτζή Φανή, «Επαγγέλματα του χθες, επαγγέλματα του αύριο. Το τέλος

μιας εποχής», Δυτικομακεδονικά Γράμματα (1997): 402-415.

99

Χαστάογλου Βίλμα, «Η ανάδυση της νεοελληνικής πόλης», στο Γ. Μαυρογορδάτος

και Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Κρήτη:

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1988, σ. 93-112.

Χατζηιωσήφ Χρήστος (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος

1922-1940, Τόμος Δεύτερος, Μέρος Πρώτο και Δεύτερο, Αθήνα: Εκδόσεις

Βιβλιόραμα, 2002.

Ψαλιδόπουλος Μιχάλης, «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονομολόγος», στο

Γ. Μαυρογορδάτος και Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός


Δ. Εφημερίδες

Κοζάνη: Αγροτική, Βόρειος Ελλάς, Ηχώ της Μακεδονίας, Παλλαϊκό Μέτωπο.

Πανελλαδικές: Ριζοσπάστης.

Ε. Διαδίκτυο

https://blogs.sch.gr/thankall/?p=873.

https://rproject.gr/article/oi-200-tis-kaisarianis-o-plakopitis-kai-ta-agrioperistera.

www.acci.gr/acci/articles/article.jsp?categoryid=102&context=103&globalid=16698

&articleid=7193.

www.evekozani.gr/kozani/articles/article.jsp?categoryid=11&context=103&globalid

=8384&articleid=2205.

https://blogs.sch.gr/thankall/?p=873

https://rproject.gr/article/oi-200-tis-kaisarianis-o-plakopitis-kai-ta-agrioperistera

http://www.acci.gr/acci/articles/article.jsp?categoryid=102&context=103&globalid=16698&articleid=7193

http://www.acci.gr/acci/articles/article.jsp?categoryid=102&context=103&globalid=16698&articleid=7193



Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του...

Documents

Transcript of Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του...