ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Θ.Ε: ΕΛΠ 20 Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια

2 η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ

«Η κοινωνικοποίηση των παιδιών και των εφήβων στην Αθήνα και στη

Σπάρτη κατά τους κλασικούς χρόνους»

[Κοινωνικοποίηση είναι η διαδικασία μετάδοσης ηθών, εθίμων, αξιών και

συμπεριφορών απαραίτητων για τη συμμετοχή του ατόμου στην κοινωνία που

ανήκει. Σημαντικό μέρος της κοινωνικοποίησης είναι η εκμάθηση των πολιτισμικά

καθορισμένων ρόλων των φύλων, ενώ μέσω της διαδικασίας αυτής επιτυγχάνεται η

κοινωνική και πολιτισμική συνέχεια. Βασικοί φορείς μέσω των οποίων συντελείται η

κοινωνικοποίηση είναι η οικογένεια, η εκπαίδευση, η θρησκεία και το κράτος. Με

βάση αυτούς τους άξονες να γραφεί ένα δοκίμιο για την κοινωνικοποίηση στην

Αθήνα και στη Σπάρτη από τη στιγμή που τα παιδιά γεννιούνται ως το τέλος της

εφηβείας ή της ένταξης στην πολιτική κοινότητα]

0

Περιεχόμενα

Εισαγωγή…………………………………………………………………………..2

1. Αθήνα

1.1 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του ιδιωτικού βίου

α) Οικογένεια…………………………………………………………………...2

β) Εκπαίδευση………………………………………………………………….3

γ) Ιδιωτικές τελετές…………………………………………………………….5

1.2 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του δημόσιου βίου

α) Στρατιωτική Εκπαίδευση …………………………………………………..5

β) Δημόσιες τελετές……………………………………………………………6

2. Σπάρτη

2.1 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του ιδιωτικού βίου

Οικογένεια……………………………………………………………………...7

2.2 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του δημόσιου βίου

α) Εκπαίδευση…………………………………………………………………..7

β) Θρησκευτικές εορτές………………………………………………………...9

3. Αθήνα - Σπάρτη……………………………………………………………….9

4. Συμπεράσματα………………………………………………………………..10

Βιβλιογραφία………………………………………………………………….11

1

Εισαγωγή

Η κοινωνικοποίηση των παιδιών, η διαδικασία δηλαδή μέσα από την οποία τα

παιδιά γίνονται αποδεκτά μέλη του κοινωνικού συνόλου στο οποίο ανήκουν,

διαμορφώνεται βάσει των ιδιαίτερων κανόνων και συνθηκών που επικρατούν στο

εκάστοτε κοινωνικό σύνολο. Η διαφορετική συνεπώς κοινωνική οργάνωση της

Αθήνας από αυτήν της Σπάρτης, αντικατοπτρίζεται και στον τρόπο με τον οποίο

συντελείται η κοινωνικοποίηση των παιδιών στις δυο αυτές πόλεις. Η επίτευξη

ωστόσο αυτής επιτυγχάνεται μέσα από συγκεκριμένους φορείς τους οποίους

μπορούμε να εντάξουμε στα πλαίσια του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου της κάθε

πόλης.

Στην πρώτη ενότητα στην εργασία που ακολουθεί, θα εξετάσουμε την περίπτωση

της Αθήνας. Αρχικά θα αναφερθούμε στους φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια

του ιδιωτικού βίου και στη συνέχεια στους φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του

δημόσιου βίου. Στη δεύτερη ενότητα θα εξετάσουμε αντιστοίχως την περίπτωση της

Σπάρτης. Στην τρίτη ενότητα θα επιχειρήσουμε μια σύντομη σύγκριση ανάμεσα

στις δυο αυτές περιπτώσεις Αθήνας – Σπάρτης, και κλείνοντας θα παρουσιάσουμε τα

συμπεράσματά μας.

1. Αθήνα

1.1 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του ιδιωτικού βίου

α) Οικογένεια

Η βασική μονάδα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, ήδη από την εποχή του

Ομήρου, ήταν η οικογένεια ή ο οίκος. Τα μέλη μιας μέσης αθηναϊκής οικογένειας

αποτελούσαν οι γονείς, τα παιδιά, οι συγγενείς που ζούσαν στην ίδια κατοικία και οι

δούλοι. Η ανατροφή των παιδιών, αγοριών και κοριτσιών, ήταν αρμοδιότητα

αποκλειστικά της οικογένειας και την αναλάμβαναν οι μητέρες ή στις πιο εύπορες

οικογένειες οι τροφοί. Μητέρες και τροφοί φρόντιζαν για την διατροφή των παιδιών

και για την αρχική διαπαιδαγώγηση τους1. Τραγουδούσαν νανουρίσματα και

τραγουδάκια, και όταν τα παιδιά έφταναν σε ηλικία που μπορούσαν να καταλάβουν,

τους διηγούνταν ιστορίες της παραδόσεως2. Τα ανυπάκουα παιδιά τα απειλούσαν με

διάφορα φανταστικά όντα ενώ στα φρόνιμα διηγούνταν διασκεδαστικές ιστορίες στις

1 Α. Πετροπούλου «Oικογενειακοί θεσμοί» στο Α Μήλιος κ.α., Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα I, Από την Αρχαιότητα έως τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, (Πάτρα 2000), σελ. 3162 R. Flaceliére, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Λ. Ζενάκου, (Αθήνα 1990) σελ 115

2

οποίες πρωταγωνιστές ήταν τα ζώα. Οι ιστορίες αυτές προέρχονταν κυρίως από τους

μύθους του Αισώπου και είχαν διδακτικό σκοπό, ενώ αργότερα τα έμπαζαν στη

μυθολογία και τούς εθνικούς μύθους. Όσον αφορά τα παιχνίδια υπήρχαν κούκλες,

ροκάνες, αγαλματάκια από πηλό κ.α., ωστόσο φαίνεται πως τα παιδιά προτιμούσαν

αυτά που έφτιαχναν μόνα τους. Δεν αποκλείεται μέσω του παιχνιδιού οι γονείς να

κατεύθυναν τα παιδιά στην εκμάθηση ενός μελλοντικού επαγγέλματος3. Από την

ηλικία των επτά περίπου χρόνων τα αγόρια διαφοροποιούνταν από τα κορίτσια.

β) Εκπαίδευση

Αγόρια

Η εκπαίδευση των αγοριών έως την ηλικία των 18 ήταν υπόθεση ιδιωτική. Οι

γονείς ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν κάποιον δάσκαλο που θα αναλάμβανε την

αγωγή των παιδιών τους. Τα μαθήματα γίνονταν σε ιδιωτικούς οίκους παρακείμενα

σε δημόσια ή ιδιωτικά γυμνάσια4, υπό τη συνοδεία ενός έμπιστου δούλου, του

παιδαγωγού. Οι ανήλικοι διδάσκονταν την βασική εκπαίδευση από τρείς δασκάλους:

τον γραμματιστή, τον κιθαριστή και τον παιδοτρίβη5. Ο γραμματιστής δίδασκε

ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Όταν τα παιδιά μάθαιναν ανάγνωση και γραφή,

αποστήθιζαν ποιήματα μεγάλων ποιητών (Όμηρος -Ησίοδος). Για τη μουσική παιδεία

η οποία θεωρείτο απαραίτητο στοιχείο στην αγωγή των μελλοντικών πολιτών,

υπεύθυνος ήταν ο κιθαριστής. Η μουσική εκπαίδευση περιλάμβανε τη διδασκαλία

μουσικού οργάνου, λύρα ή αυλό, τραγουδιού και χορού. Το παίξιμο της λύρας

συνοδευόταν από την απαγγελία στίχων λυρικών ποιημάτων ή από τραγούδια συχνά

με ηρωικά κατορθώματα. Τη γύμναση επέβλεπε ο παιδοτρίβης και λάμβανε χώρα σε

ιδιωτικές παλαίστρες. Πιθανότατα η σωματική αγωγή ξεκινούσε από την ηλικία των

12 ετών, και χωριζόταν σε δυο τάξεις: τους παίδες (12-15 ετών) και τους νεανίσκους

(15-18 ετών)6. Η σωματική αγωγή περιελάμβανε τρέξιμο, άλμα εις μήκος, ρίψη

ακόντιου, πυγμαχία και πάλη7. Στόχος της στοιχειώδους εκπαίδευσης ήταν να

εφοδιάσει τους νέους με τα αναγκαία προσόντα ώστε να μπορούν να ανταπεξέλθουν

στις πολιτικές, καλλιτεχνικές ( π.χ δραματικοί διαγωνισμοί) και στρατιωτικές

3 R. Flaceliére, ό.π., σελ 1154P. Cartledge, «Δημοκρατία,ολιγαρχία και κατανομή της εξουσίας» στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Eλλάδα I, Αθήνα και Σπάρτη, Αρχαϊκή-Κλασική περίοδος , Ανθολόγιο: Κείμενα από τη σύγχρονη βιβλιογραφία , (Πάτρα 2008), σελ. 655 R. Flaceliére, ό.π., σελ 1186 Στο ίδιο, σελ. 1327 P. Cartledge, «Δημοκρατία,ολιγαρχία και κατανομή της εξουσίας», ό.π., σελ. 66

3

τους υποχρεώσεις. Ανώτερη βαθμίδα μόρφωσης δεν υπήρχε μέχρι την εμφάνιση των

σοφιστών (το δεύτερο μισό του 5ου π.Χ αι.). Η αμοιβή τους ήταν υψηλή και μόνο οι

εύποροι νέοι μπορούσαν να μαθητεύσουν κοντά τους, ωστόσο, ήταν οι μόνοι που

μπορούσαν να προσφέρουν μια καλή γενική μόρφωση και να μορφώσουν ρήτορες.

Τον 387 π.Χ ο Πλάτωνας θα ιδρύσει σχολή στο γυμναστήριο της Ακαδημίας, ενώ

τον ίδιο αιώνα θα ιδρυθεί η αντίπαλος της Ακαδημίας, η σχολή ρητορικής του

Ισοκράτη8.

Κορίτσια

Το ιδεώδες της ανατροφής των κοριτσιών στην Αθήνα ήταν η απουσία κάθε επαφής

με το άλλο φύλο μέχρι την ημέρα που θα παντρεύονταν, για αυτόν τον λόγο τα

κορίτσια ήταν περιορισμένα μέσα στο χώρο του σπιτιού που ήταν προορισμένος για

τις γυναίκες, το γυναικωνίτη. Η εκπαίδευση των κοριτσιών αφορούσε κυρίως

χειρονακτικές και οικιακές ασχολίες. Μάθαιναν συστηματικά να υφαίνουν, να

πλένουν, να κεντούν, να μαγειρεύουν και να διευθύνουν αποτελεσματικά τον οίκο

τους. Ίσως προσλάμβαναν και κάποιες στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης, αριθμητικής

και μουσικής από τις γυναίκες του οίκου, ωστόσο ο κύριος στόχος της εκπαίδευσης

των κοριτσιών ήταν η προετοιμασία τους για τον μελλοντικό ρόλο της συζύγου9.

Παιδεραστία

Ο έρωτας προς τα αγόρια έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο στην ελληνική εκπαίδευση.

Αφενός η εκπαίδευση που λάμβαναν τα αγόρια από τους δασκάλους δεν ήταν

απόλυτα επαρκής καθώς άφηνε ακάλυπτο ένα σημαντικό στοιχείο της

διαπαιδαγώγησης, την ηθική. Αφετέρου ο φυσικός παιδαγωγός ο πατέρας, ήταν

πλήρως απασχολημένος με τα πολιτικά ζητήματα. Η ύπαρξη συνεπώς ενός ενήλικα

άνδρα προτύπου, που θα είχε εποικοδομητική επίδραση στην ηθική διαπαιδαγώγηση

ενός ανηλίκου, ήταν αναγκαία. Ο ενήλικας ήταν ο εραστής και ο ανήλικος - όχι

μικρότερος των 12 ετών- ο ερωμένος. Ανάμεσά τους αναπτυσσόταν μια πολύ στενή

ενθουσιώδης σχέση, όπου ο εραστής επιδίωκε την προστασία και τη διαμόρφωση του

ερωμένου του, ενώ ο ερωμένος ένιωθε ευγνωμοσύνη για τον εραστή του. Η σχέση

αυτή μπορούσε να μείνει αγνή, αναμφίβολα όμως πολλές φορές είχε σαρκικό

χαρακτήρα10.

8 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 144-1469 Στο ίδιο, σελ.76 10 Στο ίδιο, σελ 140

4

γ) Ιδιωτικές τελετές

Η αρχαία ελληνική θρησκεία είχε έντονα τελετουργικό χαρακτήρα καθώς

στηριζόταν στην τέλεση ιεροτελεστιών. Στις τελετές που γίνονταν στα πλαίσια του

οίκου - θυσίες υπέρ του Ερκείου Διός τον προστάτη των περιουσιακών συνόρων, του

Κτήσιου Ζευς που προστατεύει την οικιακή περιουσία κ.α. 11 - συμμετείχε όλη η

οικογένεια μαζί με τα παιδιά. Επίσης οι συνοδευτικές τελετουργικές διαδικασίες της

εισόδου κάθε νέου μέλους στον οίκο- μέσω γάμου ή μέσω γέννησης - ή στην

πολιτική κοινότητα – μέσω των εορτών της φρατρίας- ήταν ημέρες αργίας από τα

μαθήματα12. Όπως για παράδειγμα τα Απατούρια στην οποία συμμετείχαν όσοι είχαν

τον ίδιο πατέρα. Στα πλαίσια της εορτής αυτής, γίνονταν τελετές οι οποίες

συνοδεύονταν με κοινά γεύματα, όπως η τελετή της κοπής των μαλλιών του αγοριού

που σημαίνει το τέλος της παιδική του ηλικίας (Κούρειον) ή η παρουσίαση της

συζύγου (γαμηλία) στα μέλη της φρατρίας του13. Η συμμετοχή των παιδιών σε αυτές

τις εορτές είναι σημαντική καθώς τα εξοικείωνε με τις πρακτικές αυτές και

διευκόλυνε την ένταξή τους στην κοινότητα.

1.2 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του δημόσιου βίου

α) Στρατιωτική Εκπαίδευση

Από 18 έως 20 ετών οι νέοι της Αθήνας ονομάζονταν έφηβοι και ήταν υποχρεωμένοι

υπηρετήσουν τη στρατιωτική τους θητεία κατά την οποία εκπαιδευόντουσαν στα

όπλα και τις τεχνικές του πολέμου. Η στρατιωτική προετοιμασία των εφήβων ήταν

πολύπλευρη και οι αρμόδιοι εκπαιδευτές τους εκλέγονταν κατευθείαν από το λαό. Ο

σωφρονιστής είχε τη διεύθυνση των εφήβων, ο κοσμητής ήταν ο αρχηγός για όλα τα

σώματα των εφήβων, οι παιδοτρίβες τους ασκούσαν καθημερινά στις δημόσιες

παλαίστρες και στα γυμνάσια, οι οπλομάχοι δίδασκαν τον οπλιτικό τρόπο μάχης, τη

ρίψη του ακοντίου και τη χρήση του τόξου και ο αφέτης την χρήση του καταπέλτη 14.

Στα πλαίσια της εκπαίδευσης τους εντάσσονταν επισκέψεις στα ιερά της Αττικής που

επρόκειτο να υπερασπιστούν, φρούρηση περιοχών του Πειραιά, στρατιωτικές πορείες

στην Αττική και περιπολίες γύρω από τα φρούρια της Αττικής. Η περίοδος αυτή ήταν

ίσως η σημαντικότερη της ζωής τους καθώς αποτελούσε το μεταβατικό στάδιο για

11 L. B. Zaidman-P. S. Pantel «Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής», μτφρ Κ.Μπούρας, (Αθήνα 2009), σελ 8112 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 12213 L. B. Zaidman-P. S. Pantel. ό.π., σελ. 6914 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 305

5

την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και κατ' επέκταση για την ένταξή τους στην

κοινωνία των πολιτών.

β) Δημόσιες τελετές

Οι μεγάλες θρησκευτικές εορτές συνήθως περιελάμβαναν τελετές στο πλαίσιο των

οποίων γίνονταν πομπές και αθλητικοί ή δραματικοί αγώνες, η οργάνωση των οποίων

ήταν αποκλειστικά ευθύνη της πολιτείας. Σε κάποιες εξ αυτών μπορούσαν να

συμμετέχουν ή να παρακολουθούν τα παιδιά και οι έφηβοι. Για παράδειγμα στις

μεγάλες θρησκευτικές εορτές παιδιά τραγουδούσαν όλα μαζί υπό τις οδηγίες

χοροδιδασκάλου κάποιο λυρικό κομμάτι προς τιμή κάποιου θεού15, το βράδυ της

παραμονής των Μεγάλων Παναθηναίων λάμβανε χώρα η παννυχίς με χορούς νεαρών

αγοριών και κοριτσιών, στα Οσχοφόρια προς τιμήν του Διόνυσου συμμετείχαν αγόρια

αμφιθαλή και τα Ανθεστήρια περιελάμβαναν εορτή για τα παιδιά16. Επίσης γίνονταν

αγώνες αθλητικοί όπου συμμετείχαν μόνο αγόρια όπως το πένταθλον στα

Παναθήναια17, και τρία αθλήματα για παιδιά στην Ολυμπία18(στάδιο, πάλη πυγμαχία),

ενώ στους δραματικούς αγώνες που λάμβαναν χώρα στα μεγάλα Διονύσια οι έφηβοι

είχαν δικό τους τομέα στις κερκίδες του θεάτρου19.

Η συμμετοχή των κοριτσιών στις θρησκευτικές δραστηριότητες ήταν σημαντική: ως

ἀρρηφόροι στην ηλικία των επτά ετών ήταν αφιερωμένες για ένα χρόνο στην λατρεία

της Αθηνάς και εκτελούσαν διάφορα λατρευτικά καθήκοντα, ως ἀλετρίδες άλεθαν

δημητριακά και αλεύρι για τα γλυκά που θα προσφέρονταν στην Αθηνά, ως άρκτοι,

μεταξύ των πέντε και δέκα ετών, υποδύονταν την αρκούδα σε μια τελετή εξιλασμού

της Βραυρωνίας Αρτέμιδος ενώ ως κανηφόροι συμμετείχαν σε διάφορες θρησκευτικές

πομπές20.

Η συμμετοχή των παιδιών στις θρησκευτικές τελετές εξυπηρετεί διάφορους

σκοπούς, όπως την προβολή και την εξοικείωση των νέων με τα ιδανικά, τα ήθη και

τα έθιμα της κοινωνίας. Στην περίπτωση των κοριτσιών για παράδειγμα προβάλλεται

η αγνότητα και οι οικοκυρικές ικανότητες – επιδόσεις, αρετές απαραίτητες για μια

15 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 13016 Στο ίδιο, ό.π., σελ 244-24917 Στο ίδιο ό.π., σελ. 13318 L. B. Zaidman-P. S. Pantel. ό.π., σελ.11619 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 25420 Α. Κουκουζέλη « Οι αξίες των αρχαίων Ελλήνων» στο Ιω. Γιαννόπουλος κ.α Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, Σημαντικοί σταθμοί του ελληνικού πολιτισμού ,τόμος Β΄, (Πάτρα 2000) σελ. 49

6

μελλοντική σύζυγο, ενώ στην περίπτωση των αγοριών επιβραβεύεται η άμιλλα 21. Η

δυνατότητα επίσης των εφήβων παρακολούθησης των δραματικών παραστάσεων

ήταν σημαντική, καθώς από μόνες τους αποτελούσαν ένα εκπαιδευτικό μέσο.

2. Σπάρτη

2.1 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του ιδιωτικού βίου

Στη Σπάρτη το παιδί από τη στιγμή της γέννησης του ανήκει ουσιαστικά στο κράτος

ωστόσο μια πρώτη μορφή κοινωνικοποίησης γίνεται στους κόλπους της οικογένειας.

Οικογένεια

Η μικρότερη μονάδα σπαρτιατικής κοινωνίας ήταν η οικογένεια, η οποία αποτελείτο

από τον σύζυγο, τη σύζυγο, τα νόμιμα τέκνα και τους δούλους. Τα αγόρια και τα

κορίτσια περνούσαν τα επτά πρώτα χρόνια της ζωής τους στο σπίτι μαζί με τους

γονείς τους, όπου δεχόντουσαν μια ειδική ανατροφή ώστε να μυηθούν στον

σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Οι παραμάνες από τη Λακωνία δεν φάσκιωναν τα μωρά, τα

συνήθιζαν να τρώνε όλα τα φαγητά και να μην σιχαίνονται τίποτα, να μην φοβούνται

το σκοτάδι και την ερημιά, να μην κλαίνε και φωνάζουν. Η πρώτη αυτή

διαπαιδαγώγηση προετοίμαζε τα παιδιά για τη σκληραγωγημένη μελλοντική ζωή που

θα ακολουθούσε. Παρότι η οικογένεια ήταν ο τόπος της πρώτης εκπαίδευσης,

ωστόσο δεν θεωρούνταν εκπαιδευτικός θεσμός υπό τη νομική έννοια, καθώς η

πραγματική εκπαίδευση γινόταν ομαδικά μέσα από ένα πολύπλοκο σύστημα το οποίο

και εξασφάλιζε την κοινωνικοποίηση των μελλοντικών πολιτών22.

2.2 Φορείς κοινωνικοποίησης στα πλαίσια του δημόσιου βίου

α) Εκπαίδευση

Αγόρια

Από την ηλικία των 7 ετών η εκπαίδευση των αγοριών, η λεγομένη αγωγή περνούσε

ολοκληρωτικά στα χεριά του κράτους. Η αγωγή ήταν υποχρεωτική, βασιζόταν στην

πειθαρχία, τη σκληρή ζωή και την άμιλλα και διαρκούσε έως την ηλικία των 18. Τα

παιδιά ζούσαν μια ομαδική ζωή - μακριά από τα σπίτια τους σαν ένα είδος αγέλης -

χωρισμένη σε κύκλους βάσει της ηλικίας τους23. Σε κάθε κύκλο αντιστοιχούσαν

συγκεκριμένες δοκιμασίες και πρόγραμμα που περιελάμβανε σωματική και

21 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 13322 Bernard Legras: Πολιτισμός και Εκπαίδευση στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο,( Αθήνα 2005), σελ. 4523 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 110

7

πνευματική άσκηση. Χαρακτηριστικό στοιχείο της πνευματικής εκπαίδευσης ήταν η

απαίτηση των δασκάλων από τα παιδιά να απαντάνε μόνο με κοφτές και

πνευματώδεις απαντήσεις. Μέχρι την ηλικία των 12 ετών η αγωγή περιελάμβανε

ανάγνωση, γραφή, μουσική, χορό και γυμναστική. Ιδιαίτερο βάρος ωστόσο δινόταν

στην αντοχή π.χ τα παιδία κυκλοφορούσαν ξυπόλυτα, είχαν ένα ρούχο για όλο το

χρόνο και υποσιτίζονταν. Ο υποσιτισμός αποσκοπούσε στην εξάσκηση εξεύρεσης

τροφής από τα παιδία, με κάθε μέσο, αρκεί να μην τα πιάνανε. Στην περίπτωση αυτή

τα τιμωρούσαν αυστηρά. Από την ηλικία των 12 έως τα 18, η αγωγή γινόταν

σκληρότερη. Η επιτήρηση από τους μεγαλύτερους ήταν συνεχής και οι έφηβοι

εξαναγκάζονταν σε αυστηρή, σχεδόν στρατιωτική πειθαρχία24. Στα πλαίσια άλλωστε

αυτής της παιδαγωγικής πρακτικής είχαν αναχθεί σε θεσμούς η παιδεραστία και η

κρυπτεία.

Παιδεραστία

Από την ηλικία των 12 ετών το αγόρι ήταν υποχρεωμένο να αποκτήσει εραστή, έναν

ενήλικα άνδρα, συνήθως χαμηλότερης βαθμίδας πολεμιστή που ήταν άγαμος. Ο

εραστής λειτουργούσε ως πρότυπο πολεμιστή για τον ερωμένο. Η γενναιότητα, η

τόλμη, η αφοσίωση, η καρτερία και η εγκράτεια ήταν αρετές τις οποίες ο εραστής

οφείλει να εμφυσήσει στον ερωμένο του. Συνολικός στόχος της παιδεραστίας ήταν η

μύηση και η διευκόλυνση της ενσωμάτωσης του νέου στη σπαρτιατική κοινωνία ως

ολοκληρωμένος πολίτης – πολεμιστής25.

Κρυπτεία

Όταν το αγόρι γινόταν 18 ετών ο τυπικός εκπαιδευτικός κύκλος τελείωνε και

ξεκινούσε ένα μεταβατικό στάδιο προετοιμασίας για την είσοδο του στον μόνιμο

στρατό των ενηλίκων. Για την πλειοψηφία των νέων το στάδιο αυτό αντιστοιχούσε σε

μια περίοδο εθνικής υπηρεσίας, για μια όμως εκλεκτή ελίτ νέων ήταν η κρυπτεία.

Πρόκειται για μια δοκιμασία κατά την οποία ο νέος έπρεπε για ένα διάστημα να

επιβιώσει μονός του, κρυμμένος στην εξοχή και να σκοτώσει μέσα στη νύχτα

τουλάχιστον έναν είλωτα26.

Κορίτσια

Η παιδεία στην αρχαία Σπάρτη ήταν υποχρεωτική και για τα κορίτσια. Εκτός από την

πνευματική εκπαίδευση, τη μουσική και το χορό, μεγάλο βάρος δίδονταν στη

24 P. Cartledge, «Δημοκρατία,ολιγαρχία και κατανομή της εξουσίας», ό. π, σελ 72-7425 Στο ίδιο, σελ. 7526 R. Flaceliére, ό.π., σελ.112

8

σωματική άσκηση: γυμνάζονταν δημόσια, πάλευαν, έριχναν δίσκο, ακόντιο,

λάμβαναν μέρος σε αγώνες δρόμου κ.α. Η αγωγή αυτή που λάμβαναν τα κορίτσια

οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στις αντιλήψεις περί ευγονίας. Οι Σπαρτιάτες πίστευαν

ότι η άθληση έκανε τις γυναίκες ανθεκτικότερες στον πόνο του τοκετού και

συγχρόνως συνέβαλλε στην γέννηση υγιών μωρών27.

β) Θρησκευτικές εορτές

Η συμμετοχή των νέων στις θρησκευτικές εορτές είχε χαρακτήρα στρατιωτικό. Στην

μεγάλη θρησκευτική γιορτή των Γυμνοπαιδιών ( ή τα Κάρνεια) για παράδειγμα, που

πραγματοποιείτο κάθε καλοκαίρι, η ευχάριστη δραστηριότητα του χορού είχε

μετατραπεί σε μία στρατιωτική δοκιμασία αντοχής. Σε δοκιμασία αντοχής είχε

επίσης μετατραπεί και ο προβιβασμός από τη μία τάξη στην άλλη. Σε ηλικία 12-18

ετών, τα παιδιά στο πλαίσιο ενός θρησκευτικού τελετουργικού έδιναν έναν αγώνα

στο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος. Στην τελετή αυτή οι νεαροί Σπαρτιάτες,

προκειμένου να κλέψουν από όσο περισσότερα τυριά μπορούσαν από το βωμό της

Θεάς, υπέμεναν με θάρρος τη μαστίγωση από τους μεγαλύτερούς τους28.

Η δεύτερη μεγάλη θρησκευτική εορτή της Σπάρτης ήταν τα Υακίνθια, μία τριήμερη

γιορτή προς τιμήν του Αμυκλαίου Απόλλωνα. Η γιορτή διεξαγόταν το Μάιο-Ιούνιο,

και συμμετείχαν εξίσου ελεύθερα κορίτσια και αγόρια σε ένα είδος προγαμιαίας

διαβατήριας τελετής29. Άλλωστε ο Λυκούργος σύμφωνα με τον Πλούταρχο,

«επέτρεψε στα κορίτσια στις λιτανείες να εμφανίζονται γυμνά όπως και τα αγόρια,

να χορεύουν και να τραγουδούν σε θρησκευτικές τελετές μπροστά στα μάτια των

ανδρών»30. Με τον τρόπο αυτόν ετοίμαζαν αρμονικούς γάμους , οι οποίοι θα έδιναν

στην Σπάρτη ρωμαλέα παιδιά.

3. Αθήνα - Σπάρτη

Η κοινωνικοποίηση των παιδιών είναι άμεσα εξαρτημένη από τις ιδιαίτερες

συνθήκες, ιστορικές, τοπικές, κοινωνικές και πολιτικές οι οποίες επικρατούν στις δυο

πόλεις. Η Αθήνα είναι μια δημοκρατική πόλη στην οποία οι πολίτες με τη μαζική,

προσωπική και άμεση συμμετοχή τους στα πολιτειακά όργανα καθορίζουν το μέλλον

της πόλης ενώ οι γυναίκες ζουν περιορισμένες μέσα στον οίκο τους, με μοναδικό

πεδίο δράσης το θρησκευτικό. Η Σπάρτη είναι μια στρατοκρατικά οργανωμένη 27 Α. Πετροπούλου «Οικογενειακοί θεσμοί» στο Α Μήλιος κ.α. ό.π., σελ 28428 P. Cartledge, «Δημοκρατία,ολιγαρχία και κατανομή της εξουσίας», ό. π, σελ 7329 Στο ίδιο, σελ. 14630 R. Flaceliére, ό.π., σελ. 109

9

κοινωνία, με μεικτό πολίτευμα, στην οποία ο ρόλος του πολίτη ταυτίζεται απόλυτα με

αυτόν του οπλίτη ενώ οι ελευθερίες που υπήρχαν στη ζωή των γυναικών ήταν κάτι το

πρωτόγνωρο για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Και στις δύο πόλεις η πρώτη μορφή

κοινωνικοποίησης των παιδιών γίνεται μέσα στα πλαίσια του οίκου. Στη συνέχεια η

εκπαίδευση στην Αθήνα δεν είναι υποχρεωτική από το νόμο, έχει χαρακτήρα ιδιωτικό

και αφορά μόνο τα αγόρια. Ιδιαίτερο βάρος δε, δίνεται στην πνευματική ανάπτυξη

του παιδιού λόγω της πολίτικης δραστηριότητας που θα κληθεί ως ενήλικος να

αναλάβει. Στη Σπάρτη η αγωγή είναι υποχρεωτική, αφορά τόσο τα αγόρια όσο και τα

κορίτσια και δίνεται μεγάλη σημασία στη σωματική άσκηση. Η αγωγή ωστόσο στη

Σπάρτη – όσον αφορά τα αγόρια - εκτός από έναν τρόπο κοινωνικοποίησης είναι και

ένα πολιτικό κριτήριο καθώς μόνο όσοι πετυχαίνουν την αγωγή αποκτούν πολιτικά

δικαιώματα. Και στις δύο πόλεις υπάρχει ο θεσμός της παιδεραστίας, στη Σπάρτη

υποχρεωτικά ενώ στην Αθήνα εθιμοτυπικά. Η στρατιωτική θητεία των εφήβων είναι

υποχρεωτική και στις δυο πόλεις, ενώ η συμμετοχή των παιδιών στις θρησκευτικές

τελετές εξυπηρετεί, πέρα από την εξοικείωση με τα πατροπαράδοτες πρακτικές, την

προβολή των κυρίαρχων αξίων της εποχής τις οποίες καλούνταν να ενσαρκώσουν οι

νέοι της πόλης: στην Αθήνα το ιδανικό της «καλοκαγαθίας» ενώ στη Σπάρτη της

«ανδραγαθίας».

Συμπεράσματα

Μέσα από τη σύντομη αυτή εξέταση των τρόπων κοινωνικοποίησης των παιδιών

στις δυο σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα και Σπάρτη,

διαπιστώνουμε ότι η διαδικασία αυτή καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το ρόλο που

τα παιδιά θα διαδραματίσουν ως μελλοντικοί πολίτες στην αντίστοιχη κοινωνία. Η

κοινωνικοποίηση συνεπώς είναι μια διαδικασία προετοιμασίας και σταδιακής

εξοικείωσης με το ρόλο αυτό. Στη δημοκρατική Αθήνα της κλασικής περιόδου,

ευνοείται σε μεγάλο βαθμό η ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, τουλάχιστον

όσον αφορά την περίπτωση των αγοριών, ενώ το κράτος παρεμβαίνει μόνο σε καίρια

ζητήματα όπως είναι η ασφάλεια της πόλης και η τήρηση των πατροπαράδοτων

εθίμων και εορτών. Η περίπτωση της Σπάρτης είναι διαφορετική. Το κράτος

παρεμβαίνει ουσιαστικά στην κοινωνικοποίηση των παιδιών υποχρεώνοντάς τα από

νωρίς να ζουν με έναν τρόπο στρατιωτικό. Έτσι η Σπάρτη δημιούργησε ένα τρομερό

στρατό, ο μύθος του οποίου παραμένει ζωντανός μέχρι και τις ημέρες μας.

Βιβλιογραφία

10

Κουκουζέλη Α. « Οι αξίες των αρχαίων Ελλήνων» στο Γιαννόπουλος Ιω. κ.α

Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, Σημαντικοί σταθμοί του ελληνικού πολιτισμού,

τόμος Β΄, (Πάτρα 2000)

Πετροπούλου Α. «Oικογενειακοί θεσμοί» στο Μήλιος Α. κ.α., Δημόσιος και

ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα I, Από την Αρχαιότητα έως τα Μεταβυζαντινά Χρόνια,

Τόμος Α΄, (Πάτρα 2000)

Cartledge P., «Δημοκρατία,ολιγαρχία και κατανομή της εξουσίας» στο

Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Eλλάδα I, Αθήνα και Σπάρτη, Αρχαϊκή-Κλασική

περίοδος, Ανθολόγιο: Κείμενα από τη σύγχρονη βιβλιογραφία, (Πάτρα 2008)

Flaceliére R., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, μτφρ.

Ζενάκου Λ., (Αθήνα 1990)

Legras Bernard: Πολιτισμός και Εκπαίδευση στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο,

( Αθήνα 2005)

Zaidman L.B. - Pantel P.S. «Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής

εποχής», μτφρ Μπούρας Κ., (Αθήνα 2009)

11