ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11- ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑ

Η κωμωδία αποτελεί είδος που αναπτύχθηκε κυρίως στην Αττική. 3 φάσεις στην εξέλιξή της: Αρχαία, Μέση και Νέα. Η Αρχαία και η Μέση έχουν ιδιοτυπίες (αισχρολογία, τολμηρή σατιρα πολιτικών και διανοουμένων, χορούς αποτελούμενους από ζώα ). Πολλά από αυτά τα στοιχεία εξηγούνται από την καταγωγή της κωμωδίας από λαϊκές θρησκευτικές τελετές.

11.1 Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ11.1.1 Η μαρτυρία του ΑριστοτέληΟ Αριστοτέλης στην Ποιητική του παραδέχεται άγνοια για την αρχή και τα πρώτα στάδια της κωμωδίας λόγω της όψιμης θεσμοθέτησης επίσημων αγώνων. Κατά τον Αριστοτέλη η κωμωδία προήλθε από τα φαλλικά άσματα (εκδηλώσεις λατρείας ενός ομοιώματος φαλλού, ενταγμένες σε αγροτικές τελετουργίες γονιμότητας) με την εισαγωγή διαλόγου μεταξύ του Χορού και του εξάρχοντα (κορυφαίου του Χορού) αρχικά με αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα. Όντως υπήρχαν τέτοιες τελετές, όπως φαίνεται και από σκηνές σε αρχαίες κωμωδίες. Η αριστοτελική θεωρία συνδέει τη γένεση της κωμωδίας με τη διονυσιακή λατρεία (και όντως έχουμε ένταξη της κωμωδίας στο πρόγραμμα των διονυσιακών εορτών). Αναφέρει επίσης ότι την πατρότητα της κωμωδίας διεκδικούν οι Δωριείς αλλά δεν υπάρχει συμφωνία ως προς το από πού ακριβώς ξεκίνησε. Βασικό επιχείρημά τους η ετυμολογία της λέξης κωμωδία όχι από το κωμάζειν (=συμμετέχω σε κώμον, δηλαδή σε γιορταστική πομπή ή αυτοσχέδια πομπή μεθυσμένων) αλλά από τη λέξη κώμη (=χωριό) των Δωριέων αντί για τη λέξη δήμος. 11.1.2 Άλλες ενδείξειςΚαι αρχαιολογικές Παραστάσεις ζωόμορφων Χορών σε αττικά αγγεία του 6ου αι 5ου αι. Όντως έχουμε σε αρκετές πρώιμες (και κάποιες μεταγενέστερες) κωμωδίες χορούς αποτελούμενους από ζώα σαν τους χορούς των σατύρων που βρίσκονται σε στενή σχέση με την καταγωγή της τραγωδίας. Παραστάσεις χορευτών με κωμική εμφάνιση (Πελοπόννησος, αρχές 6ου αι.) που θυμίζουν έντονα την εμφάνιση των κωμικών υποκριτών.Λογοτεχνικές -εσωτερικές ενδείξεις Το πρότυπο της τραγωδίας με διάλογο Χορού-υποκριτή (η τραγωδία προηγείτο χρονολογικά γιατί η θεσμοθέτηση τραγικών αγώνων έγινε πριν από τους κωμικούς). Η λογοτεχνική παράδοση του ιάμβου με την ελευθεροστομία και τις κωμικές προσωπικές επιθυμίες. Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχει μια οργανική εξελικτική σχέση ανάμεσα στον ίαμβο και την κωμωδία, ως άποψη όμως αμφισβητείται σήμερα. Ύπαρξη διαφορετικών δομικών στοιχείων με σταθερά γνωρίσματα και σχετική μορφική και εν μέρει λειτουργική αυτοτέλεια. Τα μέρη αυτά, που συνήθως απαγγέλονται από τον Χορό (αγώνας, παράβαση), έχουν αυστηρή δομή, συνδυάζουν αδόμενα και απαγγελόμενα τμήματα και έχουν εξωτερική συμμετρία. Θεωρούνται αρχαιότερα από τα διαλογικά μέρη της κωμωδίας.11.1.3 Ανθρωπολογικά και θρησκειολογικά δεδομέναΔιάφορες θεωρίες από τον χώρο της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της θρησκειολογίας ερμηνεύουν καλύτερα τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού που επηρέασαν τη διαμόρφωση της κωμωδίας. Η μίμηση (αλλά και η χρήση προσωπείων) αποτελεί συχνά στοιχείο λατρείας. Ειδικότερα στην αρχαία Ελλάδα η μεταμφίεση κυριαρχεί στη λατρεία του Διονύσου. Το κωμικό και το άσεμνο έχουν συχνά αποτροπαϊκό χαρακτήρα στο πλαίσιο αγροτικών εορτών π.χ. στη λατρεία της Δήμητρας και σε ορισμένες διονυσιακές γιορτές. Ο εξορκισμός του πνεύματος του κακού αναπαριστάνεται και στο έθιμο της εκδίωξης του αποδιοπομπαίου τράγου ή του φαρμακού (ζώου ή προσώπου που συμβολίζει ενσάρκωση του κακού) κι έτσι πολλά στοιχεία βωμολοχικά που πέρασαν μέσω του ιάμβου στην κωμωδία πιθανώς σχετίζονται με αυτή την παράδοση. Επίσης και θριαμβική αναπαράσταση της τελετουργικής ένωσης ενός ανθρώπου με μια δαιμονκή ή αλληγορική μορφή για να συμβολίσει την επικράτηση και αναγέννηση των δυνάμεων της γονιμότητας.

1

Γι' αυτό και ο Cornford στις αρχές του 20ου αι. θεώρησε ότι η κωμωδία προήλθε από το λατρευτικό-τελετουργικό σχήμα αγώνας-θάνατος-ανάσταση της θεότητας της ενιαύσιας καρποφορίας.11.1.4 Η δωρική φάρσα και ο ΕπίχαρμοςΠαράλληλα με την αρχή της Αττικής κωμωδίας, ένας τύπος κωμικού θεάτρου ανθεί και στην κορινθιακή αποικία των Συρακουσών στη Σικελία. Στην ακμή του με τον Επίχαρμο (πρώτες δεκαετίες 5ου αι.) από τον οποίο έχουμε σύντομα αποσπάσματα και τίτλους δραμάτων. Τα στοιχεία όμως ανεπαρκή για να τεκμηριωθεί μια μεταξύ τους σχέση. Βασικά χαρακτηριστικά των δραμάτων του Επίχαρμου: Η δωρική διάλεκτος Η έλλειψη της μετρικής ποικιλίας που χαρακτηρίζει την αττική κωμωδία Η παρωδία μύθων γνωστών από τη λογοτεχνία και φιλοσοφικών συζητήσεων Κωμικές καταστάσεις που θυμίζουν το είδος της φάρσας Η αντιπαράθεση δύο αντιδίκων Η ύπαρξη χαρακτηριστικών κωμικών τύπων

11.2 ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣΣώζονται ολόκληρες 11 κωμωδίες από τις 40 που είχε γράψει (για 4 έχουμε αμφιβολίες αν γνήσιες).11.2.1 Οι ποιητές της αρχαίας κωμωδίαςΤο 468 π.Χ. ο διαγωνισμός κωμικών ποιητών εντάχθηκε στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων, οπότε κάθε χρόνο διαγωνίζονταν 5 ποιητές με ένα έργο ο καθένας. Από το 442 μαρτυρείται και αντίστοιχος αγώνας κωμικών ποιητών και στα Λήναια. Αρχικά η έκταση των κωμωδιών ήταν λίγες εκατοντάδες στίχων, τα χορικά μέρη καταλάμβαναν μεγαλύτερη έκταση από τα διαλογικά. Μεταξύ των πρώτων κωμικών ποιητών ξεχωρίζουν ο Χιωνίδης, ο Μάγνης, ο Κράτης (επιμελήθηκε περισσότερο τον κωμικό μύθο περιορίζοντας την ευκαιριακή σάτιρα). Πολλά πρώιμα έργα της Αρχάιας Κωμωδίας παίρνουν τον τίτλο τους από Χορό ζώων, όπως βλέπουμε μετά και στον Αριστοφάνη (π.χ. Βάτραχοι, Σφήκες) και συνεχίζουν να υπάρχουν ως τα μέσα του 4ου αι.Η ακμή της Αρχαίας Κωμωδίας με τον Κρατίνο (μέσα 5ου αι., εισήγαγε το προσωπικό πολιτικό σκώμμα, ένα από τα προσφιλέστερα μέσα για αν προκληθεί γέλιο, αφορμή όμως ενίοτε και για αντιδράσεις, γι’αυτό και μαρτυρίες για 3 απόπειρες περιορισμού ελευθερίας προσωπικού ψόγου –σημαντικότερο έργο του η Πυτίνη όπου ο ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του ως σύζυγο της Κωμωδίας που παραπονιέται για τις απιστίες του ποιητή με την Πυτίνη), Εύπολη (πρώτο μισό 5ου αι., διάσημος για τη φαντασία και τη χάρη του λόγου του, διάσημα χαμένα σήμερα έργα του οι Κόλακες και οι Δήμοι) και Αριστοφάνη (πρώτο μισό 5ου

αι., τα 9 από τα 11 σωζόμενα έργα του προέρχονται από τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, τα 2 τελευταία απέχουν χρονικά και έχουν χαρακτηριστικά της Μέσης Κωμωδίας· συχνά τη διδασκαλία των έργων του την αναλάμβανε άλλος· η γλώσσα του θεωρήθηκε δείγμα καθημερινού προφορικού αττικού λόγου της κλασικής εποχής, γι’αυτό και διασώθηκαν πολλά έργα του· ακόμη και στο Βυζάντιο μεγάλη δημοτικότητα, ιδίως για τη γνωστή βυζαντινή τριάδα: Πλούτος, Νεφέλες, Βάτραχοι, που διδασκόταν στα σχολεία· οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι συνέταξαν υποθέσεις των έργων του και μας διασώζουν πολλά στοιχεία). Τα σωζόμενα έργα του: Αχαρνής, Ιππής, Νεφέλες, Σφήκες, Ειρήνη, Όρνιθες, Λυσιστράτη, Θεσμοφοριάζουσαι, Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσαι, Πλούτος.11.2.2 Ο χαρακτήρας της αριστοφανικής κωμωδίαςTα θέματα και τα πρόσωπα της Αρχαίας Κωμωδίας δεν αντλούνται από τη μυθολογία (όπως στην τραγωδία) αλλά από τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Ο κωμικός ήρωας συνήθως καρικατούρα σύγχρονου Αθηναίου με συμβολικό όνομα ή η κωμική εκδοχή ενός υπαρκτού προσώπου, συνήθως πολιτικού ή διανοούμενου, η δράση σε ένα αόριστο παρόν (κι όχι στο παρελθόν, όπως στην τραγωδία), ο ήρωας δημιουργεί έναν ουτοπικό κόσμο, γεμάτο κωμικές καταστάσεις και περιπέτειες.Για παράδειγμα στις Όρνιθες, έχουμε την ίδρυση μιας νέας πόλης, της Νεφελοκοκκυγίας, από 2 Αθηναίους (τον Πεισθέταιρο και τον Ευελπίδη) μακρία από τον άνθρωπο στον αιθέρα με τη βοήθεια των πουλιών. Οι θεοί αντιδρούν γιατί φοβούνται ότι θα χάσουν τις προσφορές των

2

ανθρώπων, ενώ πολιτικοί και καιροσκόποι προσπαθούν να εξουσιάσουν τη νέα πόλη προς ίδιον όφελος. Τελικά ο Πεισθέταιρος τους αντιμετωπίζει όλους και ακολουθεί φαγοπότι. Στην Ειρήνη, ο Τρυγαίος, Αθηναίος αγρότης, ανεβαίνει στον Όλυμπο να πείσει τον Δία να σταματήσει τον πόλεμο, και απελευθερώνει την Ειρήνη που είναι αιχμάλωτη του Πολέμου. Η πλοκή του κωμικού μύθου ακολουθεί ένα λαϊκό παραμυθικό σχήμα, το οποίο είναι το ίδιο σε όλα τα αριστοφανικά έργα: Ο ήρωας βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα κρίσιμο πρόβλημα. Αποφασίζει να το αντιμετωπίσει και δέχεται βοήθεια από έναν συνεργάτη με υπερφυσικό/μαγικό τρόπο. Ο ήρωας μετακινείται, συναντά εμπόδια ή βρίσκει αντίσταση. Πείθει τους αντιπάλους του με λόγια. Εξουδετερώνει και διασύρει τον εχθρό. Θριαμβεύει. Η πλοκή της κωμωδίας δεν στηρίζεται στην αληθοφάνεια ούτε υπακούει σε κάποια αναγκαιότητα ή στη λογική, το ίδιο και η συμπεριφορά των ανθρώπων, όπως φαίνεται και από τα παραμυθικά μοτίβα. Η τάξη ανατρέπεται, οι αξίες ευτελίζονται, πρόσωπα και θεσμοί γελοιποιούνται. Ακόμη και η ήρωες και οι θεοί συμμορφώνονται με το κωμικό ήθος. Όλα βρίσκονται στον αντίποδα της σοβαρότητας και της ευπρέπειας.π.χ. στους Αχαρνής, ο Δικαιόπολις αγανακτεί με τον πόλεμο και συνάπτει ειρήνη με τους σπαρτιάτες. Οι Αχαρνείς όμως τον υποχρεώνουν σε απολογία και αυτός μεταμφιεσμένος σε Τήλεφο τους πείθει για τα καλά της ειρήνης, αντιδικώντας με τον φιλοπόλεμο στρατηγό Λάμαχο. Ακολουθεί ξέφρενη γιορτή. Η ελευθεροστομία είναι ένα από τα κύρια γνωρίσματα του κωμικού λόγου. Συνήθως ένα από τα πρόσωπα είναι ο βωμολόχος, τολμηροί χαρακτηρισμοί εκτοξεύονται με κάθε ευκαιρία. Επιπλέον, πολλά αναπάντεχα αστεία και δημιουργία όρων που παρωδούν το ύφος των φιλοσόφων ή το εξεζητημένο τεχνικο λεξιλόγιο των σοφιστών.

11.2.3 Η παράστασηΑνάλογη ήταν και η εμφάνιση των κωμικών προσώπων (οι άνδρες με δερμάτινο φαλλό ο οποίος γίνεται αντικείμενο τολμηρών αστείων συνοδευόμενων από αντίστοιχες χειρονομίες). Συχνά εφαρμοστό ένδυμα σε θηλυκές μορφές, οι άντρες φέρουν κοντό χιτώνα. Δεν ξέρουμε αν έφεραν ή οχι προσωπεία με ατομικά χαρακτηριστικά γιατί ούτως ή άλλως τα θεατρικά αυτά έργα βασίζονταν σε συμβάσεις. Ό,τι απαιτείται να γνωρίζει ο θεατής ή του δηλώνεται στη σκηνή ή το γνωρίζει από αντίστοιχες άλλες παραστάσεις.Λίγα πράγματα γνωρίζουμε για την κινησιολογία και τη μουσική που σίγουρα θα συντελούσαν στη δημιουργία εντυπωσιακής σκηνική εικόνας.Την εποχή του Αριστοφάνη ο Χορός = 24 χορευτές, ενώ αβέβαιος ο αριθμός υποκριτών (3? Μάλλον 4). Ο Χορός έχει τον ρόλο να δημιουργεί έντονες οπτικές εντυπώσεις π.χ. στη Λυσιστράτη έχουμε Χορό με 2 ημιχόρια εχθρικά που συγκρούονται, ένα ανδρικό και ένα γυναικείο. [Υπόθεση: Γυναίκες από όλη την Ελλάδα με αρχηγό την Αθηναία Λυσιστράτη αποφασίζουν να απόσχουν από τα συζυγικά τους καθήκοντα για να εκβιάσουν τους συζύγους τους να σταματήσουν τον πόλεμο. Τ α 2 ημιχόρια συγκρούονται και οι άντρες υποχωρούν και διακόπτεται ο πόλεμος.]11.2.4 Στόχοι της σάτιρας: πολιτική, θέατρο, τραγωδία, γυναίκες, κοινωνικά προβλήματαα) Πολιτική. Ο δημόσιος βίος της πόλης είναι βασική πηγή έμπνευσης του ποιητή (δεν μπορούμε όμως να τον κατατάξουμε σε κάποιο στρατόπεδο). Συχνά φιλοπόλεμοι και λαϊκιστές πολιτικοί αποτελούσαν στόχο της σάτιρας, πχ. στους Ιππής [όπου παρουσιάζονται δύο δούλοι του Δήμου (προσωποποιημένου λαού της Αθήνας) να συζητούν για τους διεφθαρμένους δούλους που προτιμά το αφεντικό τους. Στο τέλος της κωμωδίας, ο Δήμος είναι ανανεωμένος και νεότερος.] Συνεπώς ναι μεν ασκούσε κριτική αλλά πρόσεχε ο Αριστοφάνης να μην κλείνει με απαισιόδοξα μηνύματα ή δυσάρεστους για το κοινό του υπαινιγμούς. β) Το κοινό και το θέατρο. Ο ποιητής προσπαθούσε να προκαταλάβει ευνοϊκά το κοινό του, το οποίο όμως ενίοτε γινόταν και το ίδιο στόχος πειραγμάτων. Συχνά και τα αστεία που προκαταλάμβαναν την απόφαση των κριτών.Τα κωμικά πρόσωπα έχουν μια ελευθερία, άγνωστη στην τραγωδία, που αποτελεί πρόσθετη πηγή κωμικότητας και υπονομεύει τις θεατρικές συμβάσεις. Κινούνται ελεύθερα ανάμεσα στον πραγματικό και πλασματικό κόσμο.

3

γ) Η τραγωδία. Ένας από τους προσφιλέστρους στόχους σάτιρας. π.χ. στους Βατράχους [Υπόθεση: ο Διόνυσος αφού συμβουλεύεται τον Ηρακλή, αποφασίζει να πάει στον Κάτω κόσμο για να αποσπάσει από εκεί τον Ευριπίδη. Στον δρόμο ακούει το τραγούδο του χορού των βατράχων και συναγωνίζεται στο τραγούδι μαζί τους. Στον Κάτω κόσμο γίνεται διαγωνισμός μεταξύ Αισχύλου-Ευριπίδη με έπαθλο την επιστροφή του νικητή στη γη. Με διαιτητή τον Διόνυσο, νικά τελικά ο Αισχύλος επειδή έχει πιο εποικοδομητικές πολιτικές απόψεις.] Συχνή είναι η παρωδία του ύφους της τραγικής ποίησης αλλά και αυτούσιων στίχων από τραγωδίες, οι οποίοι τοποθετημένοι σε εντελώς διαφορετικά συμφραζόμενα χάνουν το νόημά τους και δημιουργείται κωμική αναντιστοιχία ανάμεσα στο κωμικό περιβάλλον και στον τραγικό λόγο. Ενίοτε έχουμε και ευκαιριακές αναφορές στην τραγωδία και τα θέματά της αλλά και παρωδία ολόκληρων σκηνών. Επίσης, συχνά διακωμώδηση τραγικών ποιητών με όρους προερχόμενους από τη λογοτεχνική κριτική και θεωρία εποχής, οπότε η κωμωδία μας διασώζει και στοιχεία για το πώς κρίνονταν τα τραγικά έργα στην εποχή τους. Έτσι ο Ευριπίδης διακωμωδείται για τους νεολογισμούς του, τη στιχουργική μονοτονία του, τη νεωτεριστική μουσική και το αντιηρωικό πνεύμα, ενώ ο Αισχύλος για τη μεγαλοστομία του, τη θεατρική εκζήτηση, τις τολμηρές ποιητικές λέξεις που επινοεί και τις περίφημες δραματικές σιωπές των ηρώων του. Μεγάλη σημασία αποδίδεται και στην παιδευτική λειτουργία της τραγωδίας σε σχέση με την ηθική αγωγή των πολιτών και την εξύψωση του πολιτικού βίου. Αντίστοιχο προνόμιο παιδευτικής απκλειστικότητας διεκδικεί σταθερά για τον εαυτό της και η ίδια η κωμωδία (στην παράβαση).δ) Οι γυναίκες. Παρωδία της τραγωδίας και στις Θεσμοφοριάζουσες όπου χορός από γυναίκες. [Υπόθεση: οι γυναίκες της Αθήνας κάθε χρόνο γιορτάζουν τα Θεσμοφόρια προς τιμή της Δήμητρας. Ο Ευριπίδης ο ποιητής θέλει να πείσει κάποιον να εισχωρήσει στη συνέλευση των Θεσμοφοριαζουσών για να τον υπερασπίσει ενάντια στις κατηγορίες των γυναικών για μισογυνισμό. Τελικά δέχεται ένας συγγενής του που όμως αποκαλύπτεται τελικά από τις γυναίκες. Παρά τις προσπάθειες του ποιητή δεν καταφέρνουν να ξεγελαστούν οι γυναίκες ώστε ναα αποδράσει ο συγγενής του από τον Σκύθη τοξότη που τον φυλάει. Τελικά οι γυναίκες συμμαχούν με τον Ευριπίδη και διασώζουν τον συγγενή του.] Διπλή η αφορμή για τη διακωμώδηση Ευριπίδη α) οι δραματουργικές του αναζητήσεις π.χ. η τραγωδία με αίσιο τέλος (τραγικωμωδία) β) η υποτιθέμενη μισογυνική του στάση. Το σκώμμα των γυναικών αποτελούσε παραδοσικαό κωμικό τόπο της λαϊκής σοφίας και της ιαμβικής ποίησης π.χ. ίαμβος γυναικών Σημωνίδη. Όμως η κατηγορία μισογυνισμού που προσάπτεται στον Ευριπίδη στηρίζεται στην απομόνωση χωρίων από τα συμφραζόμενά τους στα έργα του. Αντίθετα ο Ευριπίδης θίγει συχνά θέματα γυναικείας ψυχολογίας και επιχειρεί ενίοτε να ανλύσει την οπτική γωνία των γυναικών. Η παραμορφωτική οπτική τηςκωμωδίας απλώς μεματρέπει τον κριτικό αυτό προβληματισμό σε δήθεν κριτική των γυναικών και αναπαράγει την παραδοσιακή, μειονεκτική εικόνα της γυναίκας στην κυρίαρχη ιδεολογία. Την ίδια στάση αντανακλά και η κωμική παρουσίαση ανδρών—τραβεστί.ε) Τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Ο Αριστοφάνης θα επανέλθει στο θέμα της αντίθεσης ανδρών-γυναικών και στις Εκκλησιάζουσες, όπου οι γυναίκες δεν υπερασπίζονται απλώς τις θέσεις τους αλλά υποκαθιστούν πλήρως τους άνδρες διεκδικώντας και αποσπώντας με πανουργία τα αυτονόητα και αποκλειστικά πολιτικά τους προνόμια. [Οι γυναίκες της Αθήνας με αρχηγό την Πραξαγόρα μεταμφιέζονται σε άνδρες και εισχωρούν στη συνέλευση του Δήμου, όπου επιτυγχάνουν τη λήψη αποσφάσεων που τις ευνοούν:καταργείται η ατομική ιδιοκτησία, εγκαθίστατια σύστημα κοινοκτημοσύνης (και στις ερωτικές σχέσεις), εξασφαλίζεται και η ένταξη ηλικιωμένων και δύσμορφων ανδρών και γυναικών στο σύστημα. Ο θρίαμβος της νέας πραγματικότητας σφραγίζεται με ένα μεγάλο συμπόσιο, που οργανώνει η Πραξαγορα που έχει εκλεγεί στρατηγός.] Η ανάληψη πολιτικών πρωτοβουλιών από γυναίκες είναι η πλήρης αντιστροφή καθιερωμένης πολιτικής και κοινωνικής τάξης του αρχαίου κόσμου. Το ουτοπικό αυτό θέμα αποτελεί για πολλούς δείγμα της παρακμής της κλασικής Αθήνας. Ο κοινωνικός προβληματισμός του έργου θυμίζει λίγο Πολιτεία του Πλάτωνα.Ο απόηχος των έντονων κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων έντονος στον Πλούτο. [Υπόθεση: ο Χρεμύλος φιλοξενεί στο σπίτι του έναν τυφλό γέροντα, τον Πλούτο, και προσπαθεί να το κάνει να ξαναβρει το φως του για να βοηθά στο μέλλον μόνο τους τίμιους

4

πολίτες. Γίνεται λογομαχία με την Πενία η οποία χάνει και ο Χρεμύλος οδηγεί τον Πλούτο στο ιερό του Ασκληπιού όπου θεραπεύεται. Όλοι αλλάζουν συμπεριφορά και ακολουθεί πομπή προς την Ακρόπολη.]11.2.5 Η δομή της αρχαίας κωμωδίας Η Αρχαία Κωμωδία δεν έχει τόσο αυστηρή διάρθρωση όπως η σύγχρονή της τραγωδία. Τα βασικά της μέρη τα ακόλουθα:α) Πρόλογος μονολογικός ή διάλογος, με πρόσωπα 2 δούλους ή ένας δούλος και ο κύριός του ή ένας κύριος και ο ακόλουθός του-όχι δούλος, συνήθως τα 2 πρόσωπα καθ’οδόν προς κάποιον προορισμό. Με τον πρόλογο (όπως και στην τραγωδία αλλά εκεί το ειδικό βάρος προλόγου μεγαλύτερο γιατί σημαντικό μέρος της ιστορίας βρίσκεται στο παρελθόν, ενώ ο κωμικός μύθος χωρίς παρελθόν), γίνεται εισαγωγή των θεατών στην υπόθεση.β) Η είσοδος του κωμικού Χορού, η πάροδος, συνοδεύεται συνήθως, αλλά όχι πάντοτε, από απαγγελία ή τραγούδι. Συχνά ο Χορός εισέρχεται με εχθρικές διαθέσεις ή κάνει την εμφάνισή του χωρίς να ακούγεται, ενίοτε είναι αλληλέγγυος με τον ήρωα, ή εμπλέκεται σταδιακά στη δράση.γ) Αποφασιστικό σημείο για την πλοκή της κωμωδίας έχει ο αγώνας, όπου δραματοποιείται η σύγκρουση του ήρωα με έναν αντίπαλο. Όχι σπάνια η ύπαρξη 2 αγώνων ή ενός αλλά μη πλήρους αγώνα. Όταν είναι πλήρης αποτελείται από 9 μέρη (κατά τον φιλόλογο Th. Zielinski που πρώτος αναγνώρισε την τυπολογία του αγώνα) που παρουσιάζουν συμμετρία. Τα μέρη: 1. Ωδή 2. Κατακελευσμός 3. Επίρρημα4. Πνίγος5. Αντωδή6. Αντικατακελευσμός7. Ανεπίρρημα8. Αντιπνίγος9. Σφραγίς Η αντιπαράθεση των αντιδίκων προετοιμάζεται με ένα χορικό (ωδή) με περιεχόμενο ελάχιστα λυρικό, σε μέτρο συνήθως απαγγελτικό–υπογραμμίζεται κατά κανόνα το θέμα του αγώνα. Η κορύφωση της ωδής και της αντωδής σε κατακελευσμό και αντικατακελευσμό αντίστοιχα, όπου σε τετράμετρους στίχους και προτρεπτικό τόνο συμπυκώνεται η πρόκληση για τον αγώνα. Για τη μελέτη του αγώνα χαρακτηριστικός ο αγώνας στις Νεφέλες που παρουσιάζει σχετική αυτοτέλεια σε σχέση με τον κωμικό μύθο. [Υπόθεση: ο χωρικός Στρεψιάδης στέλνει τον γιο του να μαθητεύσει κοντά στον Σωκράτη για να μάθει ρητορικά τεχνάσματα και να ξεφύγει από τους δανειστές του. Παρουσιάζεται με κωμικό τρόπο ο Σωκράτης και τη διδασκαλία του στην οποία μυείται ο Στρεψιάδης. Ακολουθεί ο Αγών μεταξύ Δίκαιου και Άδικου Λόγου, εμπνευσμένος από σοφιστικές αντιλογίες. Ο Στρεψιάδης οπλισμένος με τις κατάλληλες γνώσεις ξεφέυγει από τους πιστωτές του, αλλά στις γνώσεις αυτές και στα ήθη μυείται και ο γιος του που πλεόν δεν τον σέβεται και τον χτυπά. Ο πατέρας αγανακτισμένος πυρπολεί το φροντιστήριο του Σωκράτη.]Το επίρρημα, το πνίγος, το αντεπίρρημα και το αντιπνίγος αποτελούν τον κυρίως αγώνα: έχουν σαφή αντιθετική δομή από άποψη περιεχομένου, αλλά όχι και ίσο αριθμό στίχων. Εδώ οι 2 αντίπαλοι αναπτύσσουν τις θέσεις τους, έντονος ο ρητορικός χρωματισμός, κυριαρχούν οι αποδείξεις και τα επιχειρήματα και ενίοτε ο αντίπαλος παρεμβαίνει διακόπτοντας. Σε κάποιες περιπτώσεις το επίρρημα και το αντεπίρρημα εκφωνούνται από το ίδιο πρόσωπο. Τέλος, η σφραγίς αντιστοιχεί με την ετυμηγορία, ιδίως εκέι που ο Χορός είναι διαιτητής. Ενδιαφέρων και ο αγώνας των Σφηκών. [Υπόθεση: Ο γερός Φιλοκλέων έχει καταληφθεί από τη μανία της δικομανίας και θέλει κάθε μέρα να συμμετέχει σε δικαστήρια. Ο γιος του τον περιορίζει στο σπίτι και πείθει και τον Χορό των δικομανών φίλων του πατέρα του να τον υποστηρίξουν μετά από νίκη σε αγώνα λόγων με τον πατέρα του. Στη συνέχεια σκηνοθετούν μια δίκη για γελοίο θέμα και ο Φιλοκλέων εκδίδει παρασυρόμενος λανθασμένη απόφαση, αντιλαμβάνεται το σφάλμα του και εγκαταλείπει το πάθος του επιδιδόμενος σε άλλες δραστηριότητες. ]

5

δ) Η παράβαση θεωρήθηκε ως ο αρχικός πυρήνας γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε η κωμωδία (κατά τον Σηφάκη δεν ισχύει γιατί ο παρενθετικός χαρακτήρας της παράβασης θεωρεί ότι εξηγείται καλύτερα με την υπόθεση της όψιμης εισαγωγής της στην κωμωδία). Ο όρος παράβαση < ο Χορός έκανε κάποια βήματα προς την κατεύθυνση των θεατών (παραβαίνειν). Ο Χορός απευθυνόταν στους θεατές εγκαταλείποντας τον δραματικό του ρόλο, διακόπτοντας έτσι την εξέλιξη του κωμικού μύθου. Τα μέρη της παράβασης:1. Κομμάτιον2. Ανάπαιστοι3. Πνίγος4. Ωδή5. Επίρρημα6. Αντωδή7. ΑντεπίρρημαΤο κομμάτιον περιέχει κάποια δήλωση για την αποχώρηση των υποκριτών και κάποια ένδειξη για την αποβολή των προσωπείων των χορευτών ή κάποια προτροπή προς τους θεατές. Οι ανάπαιστοι αποτελούν την κυρίως παράβαση. Ο τόνος τους είναι συχνά πιο συγκρατημένος και η κωμικότητά τους είναι περιορισμένη. Πριν από τον Αριστοφάνη μάλλον εδώ πιο έντονο το στοιχείο του προσωπικού σκώμματος. Οι πρώιμοι Χοροί ζώων μιλούσαν κατά τον Σηφάκη για τον εαυτό τους. Κατά τον Dover οι ανάπαιστοι απαγγέλονταν από τον κορυφαιο του Χορού, κατά τον Hubbard αρχικά από τον ίδιο τον ποιητή. Στην παράβαση των 5 πρώτων έργων του Αριστοφάνη ο ποιητής μιλούσε για τον εαυτό του και υπερασπιζόταν την τέχνη του, αλλού κάνει πολιτικές παραινέσεις. Μετά τους αναπάιστους απαγγελόταν απνευστί το πνίγος ή μακρόν, σε αναπαιστικό μέτρο από τον κορυφαίο ή από ολόκληρο τον Χορό (κατά τον Hubbard). Στο πνίγος επιστρέφουμε στην κωμικότητα. Εδώ ο Χορός ζητά συχνά την εύνοια του κοινού για τον ποιητή. Τα υπόλοιπα 4 μέρη αποτελούν την επιρρηματική συζυγία της παράβασης:η ωδή και η αντωδή αποτελούν λυρικά χορικά όπου κυριαρχεί η επίκληση μιας θεότητας που έχει σχέση με την ταυτότητα του Χορού. Το επίρρημα (σε αυτό έχουμε αυτοέπαινο, κοινωνική σάτιρα, πολιτικές νουθεσίες, επίθεση στους εχθρούς του Χορού) και το αντεπίρρημα (λιγότερο διδακτικός ο τόνος και το θέμα πιο ελαφρό) απαγγέλλονταν μάλλον από τον κορυφαίο του Χορού ενώ ο Χορός χειρονομεί και χορεύει.ε) Σε διάφορα μέρη της κωμωδίας (συνηθέστερα μετά την παράβαση) συναντούμε επεισοδιακές σκηνές όπου ο ήρως έρχεται σε κωμική αντιπαράθεση με διάφορους αντιπάλουςμε διάφορα τεχνάσματα και χρήση λεκτικής ή φυσικής βίας. Οι αντίπαλοι του ήρωα ανήκουν συνήθως στον κωμικό τύπο του αλαζόνα, ενώ ο αντίθετος κωμικός τύπος είναι αυτός του είρωνα και εκπροσωπείται σε αρκετές σκηνές από τον ήρωα. Στις σκηνές αυτές ο Χορός μένει κατά κανόνα αμέτοχος, αν όμως πολλές, τότε μπορεί να χωρίζονται μεταξύ τους με μια δεύτερη παράβαση ή με λυρικά στάσιμα σε αντιστοιχία στροφής-αντιστροφής.στ) Τα χορικά μέρη της κωμωδίας παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλία στην έκταση, το ύφος, τη δραματική λειτουργία, τη μετρική μορφή και το περιεχόμενό τους., κυρίως λόγω της χαλαρότητας που διέπει την κωμωδία και της δυνατότητας εμφάνισης λυρικών σε διάφορα σημεία της. Τα άσματα της κωμωδίας εντάσσονται στην παράδοση της λαϊκής λυρικής ποίησης, στα πιο «ελαφρά » δηλαδή είδη της αρχαιοελληνικής λυρικής ποίησης. Ακόμη κι όταν δεν έχουν κωμικό χαρακτήρα, τα λυρικά άσματα του Αριστοφάνη δεν έχουν βέβαια τον μεταφυσικό προβληματισμό των αντίστοιχων μερών της τραγωδίας αλλά διακρίνονται για τον ρεαλισμό, τη χάρη και την τολμηρή φαντασία τους.ζ) Η έξοδος, το τελευταίο μέρος της κωμωδίας, οδηγεί στην αποχώρηση Χορού και υποκριτών. Ο βασικός τύπος κωμικής εξόδου είναι εκείνος όπου κυριαρχεί ο θρίαμβος του ήρωα μέσα σε ατμόσφαιρα γιορτής.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣΣΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

6

Α ΤΟΜΟΣΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Δραστηριότητα 1Ενδείξεις ύπαρξης προομηρικής ποίησης μέσα από τα ίδια τα έπη Τόσο υψηλές καλλιτεχνικές δημιουργίες, όπως τα έπη, δεν μπορεί να μην είχαν ανάλογα ποιήματα που να προετοίμασαν το έδαφος και από ποιοτική άποψη και από θεματική. Οπωσδήποτε υπήρχε ποίηση προγενέστερη που επεξεργάστηκε θρύλους και μυθικά θέματα. Απ’αυτήν προήλθαν κατόπιν μακράς επεξεργασίας τα έπη του Ομήρου. Ακόμα και η απλή σκέψη ότι ο άνθρωπος έχει την τάση φύσει να δημιουργεί και μάλιστα έργα τέχνης, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρξε προγενέστερη ποίηση. Υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές σε προηγούμενα έργα μέσα στα ίδια τα έπη: o παρουσιάζονται πρόσωπα (ήρωες ή αοιδοί) που τραγουδούν κλέη παλαιότερων ανδρών. Τα τραγούδια αυτά που συνηθίζονταν τότε είναι η προϊστορία των επών.o Από τον Τρωικό πόλεμο ο Όμηρος στην Ιλιάδα περιγράφει μόνο 52 ημέρες προς το τέλος και μάλιστα χωρίς να τελειώνει ο πόλεμος στο τέλος, που σημαίνει ότι ο Όμηρος θεωρούσε την υπόθεση γνωστή από άλλα έργα και επέλεξε κάποια γεγονότα για να αφηγηθεί.o Γνωστοί θεωρούνται και οι βασικοί ήρωες της Ιλιάδας για τους οποίους δε δίνει ο Όμηρος γενεαλογία, ενώ γενικά όταν παρουσιάζει έναν νέο και όχι τόσο γνωστό ήρωα αναφέρει τη γενεαλογία του.o Αλλά και στην Οδύσσεια θέματα και νύξεις για παλαιότερες φάσεις της εξέλιξης του μυθικού υλικού. Τουλάχιστον τέσσερις μυθολογικοί κύκλοι που προηγήθηκαν (αργοναυτικός, αιτωλικός, θηβαϊκός, τρωικός) αλλά και άλλα προομηρικά έπη: ο Δημόδοκος τραγουδά τους έρωτες του Άρη και της Αφροδίτης, υπάρχει τραγούδι για το Δούρειο Ίππο, το οποίο ζητά ο Οδυσσέας από το Δημόδοκο. Γίνονται επίσης αναφορές σε παλαιά θέματα, π.χ. γάμοι Πηλέα-Θέτιδας.

Δραστηριότητα 2Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

Δραστηριότητα 3Κεντρικό θέμα είναι η μήνις του Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα και οι συνέπειές της: απόσυρση του Αχιλλέα από τη μάχη, συνεχείς νίκες των Τρώων με αρχηγό τον Έκτορα, αριστεία του Πάτροκλου, αγαπημένου φίλου του Αχιλλέα, με τα όπλα του Αχιλλέα και θάνατός του από τον Έκτορα, συμφιλίωση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα και εκδίκηση Αχιλλέα με φόνο του Έκτορα. Τέλος, ταφή του Πάτροκλου και απόδοση του σώματος του Έκτορα στον πατέρα του Πρίαμο.

Δραστηριότητα 4Κατ’εμέ όλες είναι σημαντικές γιατί δίνουν υλικό-επιχειρήματα για περαιτέρω μελέτη και αντίκρουση απόψεων, οπότε η έρευνα για το ομηρικό ζήτημα προχωρεί. Αν πρέπει να επιλέξει κανείς μία, τότε η θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης των επών έχει πολλά στοιχεία για σχολιασμό.

Δραστηριότητα 5Ο Οδυσσέας εγκαταλείπει κατ’εντολή των θεών το νησί της Καλυψώς για να επιστρέψει στην πατρίδα του. Μετά από περιπέτειες καταλήγει στο νησί των Φαιάκων, όπου αποκαλύπτει την ταυτότητά του και διηγείται την πορεία αυτού και των συντρόφων του μετά την άλωση της Τροίας. Με τη βοήθεια των Φαιάκων φτάνει στην Ιθάκη, όπου με τη συνδρομή της Αθηνάς σκοτώνει του μνηστήρες που λυμαίνονταν την περιουσία του και ξαναβρίσκει την οικογένεια και τη θέση του.

Δραστηριότητα 6

7

Τα δύο στρώματα: εποχή Τρωικού πολέμου και εποχή του ποιητή. Στοιχεία από τις δύο εποχές μέσα στα έπη. Για την πρώτη: ιπποτικός κόσμος ευγενών με ηρωικούς σώμα με σώμα αγώνες, χάλκινα όπλα. Για τη δεύτερη: καύση νεκρών, Φοίνικες.

Δραστηριότητα 7Τα αποσπάσματα αναφέρονται σε παλαιότερα Παράλληλα Κείμενα που δεν διανέμονται φέτος, οπότε να μην γίνει η δραστηριότητα.

Δραστηριότητα 8Πάρα πολύ γενική η δραστηριότητα. Επιγραμματικά τα Ομηρικά έπη συσχετίζονται με τα Κύκλια με τους ακόλουθους τρόπους: Κάποια από τα Κύκλια έδωσαν υλικό στην Ιλιάδα, κάποια άλλα εξαρτώνταν από τον Όμηρο και τον συμπλήρωναν. Σε άλλα υπάρχουν υπαινιγμοί για θέματα που θίγονται στα Ομηρικά έπη. Γενικότερα κάποια αποτελούν προϋπόθεση των Ομηρικών, κάποια συνέχειά τους και με άλλα ευπάρχει επικάλυψη. Κάποια από αυτά αποδίδονται και στον Όμηρο.

Δραστηριότητα 9Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Δραστηριότητα 1Θέματα: προτροπή για υπεράσπιση πατρίδας, για πόλεμο, θρήνος, χαρές της νιότης, έρωτας, φρίκη γηρατειών, αντιηρωική συμπεριφορά, σάτιρα αξιών εποχής, παντοδυναμία θεών, ρόλος μοίρας, αγάπη για την πατρίδα, δικαιοσύνη, κοινωνικές συγκρούσεις εποχής, συμπόσια, κοινωνική δομή, ηθικές παραινέσειςΚατηγορίες: πολιτική-πολεμική: Καλλίνος, Τυρταίος, Σόλων /ερωτική-καθημερινή: Μίμνερμος /περιπαικτική-δηκτική: Αρχίλοχος/ συμποτική: Θέογνης/ ηθικοδιδακτική-γνωμολογική: Φωκυλίδης, Δημόδοκος, Ξενοφάνης

Δραστηριότητα 2Θέματα Αρχίλοχου: πάθη του, μίση του, προτιμήσεις του, ζωή του, αντιηρωικά θέματα, ερωτικάΘέματα Ιππώνακτα: περιθωριακός τρόπος ζωής του, φτώχεια του, παράπονά του από θεούς Οι δύο ποιητές είχαν το εξής κοινό: την ειρωνεία, την προκλητική περιπαικτική αντιμετώπιση της πραγματικότηταςΗ ποίησή τους διαφέρει από την ποίηση του Σημωνίδη στο εξής: Όλοι κατακρίνουν, αλλά η κριτική του Σημωνίδη δεν είναι κακόβουλη ή στείρα. Σκοπό έχει να επισημάνει για να διορθωθούν τα κακώς κείμενα.

Δραστηριότητα 3Ναι, με την έννοια του ότι ήταν πολιτικά, ανατρεπτικά, επαναστατικά κατά της τότε εξουσίας των τυρράνων, γραμμένα από έναν εξόριστο και συμμετέχοντα στα πολιτικά δρώμενα του καιρού του.

Δραστηριότητα 4Θέματα ποίησης Σαπφώς: προσωπικά της βιώματα, έρωτας-πάθος, ευσέβεια-προσευχή, φύση, κοινή ζωή με τις συντρόφισσές της, τραγούδια του γάμου (επιθαλάμια), μητρική αγάπη.

Δραστηριότητα 5Θέματα Ανακρέοντα: συμποτικά θέματα, έρωτας. Και ο Ανακρέων, όπως και η Σαπφώ ασχολήθηκε με θέματα ερωτικά, με το πάθος και τις απολαύσεις της ζωής. Ο Ανακρέων έγραψε την ποίησή του για κάποιο διάστημα προστατευμένος σε αυλή τυράννου, του Πολυκράτη, τυράννου της Σάμου, όπως συνέβαινε συχνά στην αρχαιότητα. Έγραψε έργα για συμπόσια /συμποτικά τραγούδια (σελ. 36 Βιβλίο ΕΑΠ). Οι κοινωνικές συναναστροφές

8

αποτέλεσαν και για τη Σαπφώ πηγή έμπνευσης, καθώς σε πολλά ποιήματά της περιγράφει τη ζωή με τις συντρόφισσές της.

Δραστηριότητα 6Είδη και θέματα χορικής ποίησης: Θρησκευτική για εορτές και τελετές (Αλκμάν), παρθένεια-τραγούδια για χορούς κοριτσιών (Αλκμάν), μυθολογική θέματα με από τη μυθολογία (Στησίχορος), ερωτική (Ίβυκος), επιγράμματα (Σιμωνίδης), σκόλια – τραγούδια συμποτικά (Σιμωνίδης), θρήνοι (Σιμωνίδης), υπορχήματα, εγκώμια, παιάνες λατρευτικοί προς τους θεούς (Πίνδαρος), προσόδια-πομπικά τραγούδια (Πίνδαρος), επινίκια (Πίνδαρος), ύμνοι στους θεούς (Βακχυλίδης), υπορχήματα-λατρευτικά χορευτικά τραγούδια (Βακχυλίδης), εγκώμια-ύμνοι ανθρώπων (Βακχυλίδης), διθύραμβοι (Βακχυλίδης).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑΔΙΑ

Ο Ηρόδοτος αποτιμά θετικά την παραδοσιακή ποίηση (Όμηρο και Ησίοδο) αλλά αμφισβητεί σιωπηρά την ιστορική αξία των επών και περιορίζει το πεδίο μέσα στο οποίο τα συγκεκριμένα έργα μπορούν να γίνουν αντικείμενα κριτικής. Γενικότερα από τη στιγμή που τα αξιομνημόνευτα γεγονότα άρχισαν να καταγράφονται, άνοιξε ο δρόμος για τον έλεγχο των πληροφοριών, για τη συνειδητοποίηση της ανάγκης για εξασφάλιση αντικειμενικής πληροφόρησης. Στα μέσα του 5ου αιώνα ο Ηρόδοτος παράλληλα με την εκδήλωση του ενδιαφέροντός του για τη γεωγρφία και την εθνογραφία, εκδηλώνει ενδιαφέρον για τον εντοπισμό της ιστορικής αιτιότητας. Μία γενιά μετά ο Θουκυδίδης θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο της ιστορίας του και με τις ήδη ανεπτυγμένες στην εποχή του τεχνικές της λογικής επιχειρηματολογίας προσπαθεί να προσεγγίσει την ιστορική αλήθεια. Με το έργο του μπαίνουν οι βάσεις για μια ιστορία προσηλωμένη στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Ο συνεχιστής του Ξενοφών ασχολήθηκε με την ιστορία αλλά παράλληλα και με θέματα φιλοσοφικά και πρακτικά. Κατά τον Ηρόδοτο η ιστοριογραφία δεν είναι απλώς καταγραφή γεγονότων, όπως τα αντιμετώπισε ο ιστορικός. Έχει τη δύναμη να διαμορφώνει συνειδήσεις. Μέσα από το έργο του προβάλλεται η κοινή συνείδηση της ελληνικότητας (ορίζεται με βάση την κοινή λατρεία, την κοινή γλώσσα και την κοινή καταγωγή) που κατακτήθηκε μέσα από μια μεγάλη ιστορική πρόκληση (τους περσικούς πολέμους) και αποτέλεσε πλέον κεντρικό άξονα της ιστορικήΣ σκέψης των Ελλήνων.

13.1 ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΙΗ ανάπτυξη του έντεχνου πεζού λόγου ξεκίνησε από την Ιωνία, όπου περίπου το 500 εμφανίζονται οι λογογράφοι (καταγράφουν τη μυθολογική και ιστορική παράδοση, ενώ παράλληλα διεξάγουν και γεωγραφικές και εθνογραφικές έρευνες). Ο πρώτος λογογράφος είναι ο Εκαταίος ο Μιλήσιος με το Γης περίοδος και τις Γενεαλογίες. Τα αποσπάσματα από το έργο του δείχνουν κριτική διάθεση απέναντι στις δοξασίες των συγχρόνων του. Κι άλλοι λογογράφοι ασχολήθηκαν με γενεαλογίες γράφοντας και αυτοί σε ιωνική διάλεκτο, πχ. ο Φερεκύδης από την Αθήνα. Ιδιαίτερο μερίδιο κατέχει η τοπική ιστορία, ειδικά με τη μορφή της χρονογραφίας και της εξιστόρησης ίδρυσης πόλεων, για παράδειγμα ο Χάρων ο Λαμψακηνός έγραψε για τη Λάμψακο, ο Κάδμος για τη Μίλητο, ο Ίων ο Χίος και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος για τη Χίο. Με την εθνογραφία ασχολήθηκε ο Δαμάστης από το Σίγειο, περσική ιστορία έγραψαν οι Διονύσιος από τη Μίλητο , ο Χάρων ο Λαμψακηνός και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος, λυδική ιστορία ο Ξάνθος ο Λυδός. Φαίνεται συνεπώς το έντονο ενδιαφέρον των Ελλήνων του 5ου αιώνα για το παρελθόν τους και τους γειτονικούς λαούς, φαίνεται επίσης ότι οι μυθικές παραδόσεις συνυπάρχουν με την ιστορία, αλλά είναι ευδιάκριτο συχνά και ένα κριτικό πνεύμα που προετοιμάζει την αυτονόμηση της ιστοριογραφίας από τον κόσμο του μύθου. Το ύφος τους είναι συνήθως παρατακτικό, ανεπιτήδευτο, σαν προφορική αφήγηση.

9

13.2 ΗΡΟΔΟΤΟΣ13.2.1 Βίος και έργο του Ηρόδοτου(περ. 485-420) Καταγόταν από την Αλικαρνασσό της Καρίας, ταξίδεψε πολύ και θεωρείται πιθανό ότι πέρασε σημαντικό μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου συνέθηκε με τον Περικλή και τον κύκλο του και με τον Σοφοκλή. Στο έργο του προβάλλεται η Αθήνα κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων και το γένος των Αλκμαιωνιδών, απ’όπου καταγόταν ο Περικλής. Το έργο του Ηρόδοτου = η ιστορία των περσικών πολέμων σε 9 βιβλία, είναι το αρχαιότερο σωζόμενο έργο της αρχαίας ελληνικής ιστοριογραφίας, έχει γραφτεί σε ιωνική διάλεκτο και πρέπει να κυκλοφόρησε στην οριστική του μορφή γύρω στο 425. Πρόκειται για «παρουσίαση έρευνας» (ιστορίης απόδεξις, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στο προοίμιο) και καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Διαπιστώνονται επιρροές και από τους λογογράφους (ενδιαφέρον για επιτεύγματα Ελλήνων και βαρβάρων) και από τα έπη του Ομήρου (μέριμνα να μη λησμονηθούν τα επιτεύγματα που περιγράφει και κεντρικό θέμα ο πόλεμος) και από την ποίηση του 5ου αιώνα (έντονος προβληματισμός για το νόημα των ανθρώπινων πράξεων, διάθεση να φωτισθούν τα κίνητρα και οι προθέσεις των ανθρώπων, αναζήτηση ευθύνης και αναγκαιότητας πίσω από την ανθρώπινη μοίρα και την ιστορία).13.2.2 Περιεχόμενο και σύνθεση του έργουΟ Ηρόδοτος υποσχόταν στο προοίμιο του έργου του να παρουσιάσει τις αιτίες της σύγκρουσης Ελλήνων και βαρβάρων. Αρχικά παραθέτει μυθικές εκδοχές, από τις οποίες αποστασιοποιείται και δηλώνει ότι θα εξετάσει μόνο περιόδους/εποχές που μπορεί να εξετάσει. Για να μιλήσει για την αντιπαράθεση Ελλήνων και βαρβάρων, παρουσιάζει πρώτα την ιστορία του λυδικού βασιλείου, με την προϊστορία της σύγκρουσης Λυδών-Περσών, την ίδια τη σύγκρουση στη συνέχεια. Η τεχνική της αναδρομικής κάλυψης των θεμάτων που θίγονται είναι χαρακτηριστική για τον Ηρόδοτο. Στη συνέχεια η περσική ιστορία (συνεχείς επεκτάσεις με κορύφωση την εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480/79) αποτελεί τον άξονα που συνέχει το έργο. Ο Ηρόδοτος εστιάζει την αφήγηση πότε στο ένα, πότε στο άλλο στρατόπεδο, αντιπαραθέτοντας τους λόγους των πρωταγωνιστών, απευθύνεται σε ένα πανελλήνιο ακροατήριο και καυτηριάζει το μηδισμό πόλεων και οικογενειών. Είναι πολύ συχνές στο έργο του οι παρεκβάσεις (για τη χώρα των Λυδών, τους κατοίκους, τα έθιμα, τον πολιτισμό τους =λυδικός λόγος, αλλά και για άλλους λαούς που συγκρούστηκαν με τους Πέρσες, π.χ. Αιθιοπείς, Σκύθες,...). Ανατρέχει επίσης σε θέματα του παρελθόντος, σε ελληνικές πόλεις (κυρίως Αθήνα και Σπάρτη). Οι πηγές του: αυτοψία και επιτόπου συγκέντρωση στοιχείων από προφορικές μαρτυρίες, ενίοτε και γραπτές πηγές. Η σημαντική εξάρτηση του Ηρόδοτου από προφορικές μαρτυρίες ευθύνεται για ορισμένα παραμυθικά και αναξιόπιστα στοιχεία, κυρίως σχετικά με τους βαρβαρικούς πολιτισμούς. Βασική του αρχή: να παραθέτει όσα έχουν λεχθεί, ακόμη κι αν δε συμφωνεί με αυτά. Για τη σύνθεση του έργου του υπάρχουν 2 απόψεις. 1η άποψη: Οι παρεκβάσεις που διακόπτουν την ευθύγραμμη εξιστόρηση των γεγονότων και αποτελούν ίσως το κατάλοιπο πρώιμης απασχόλησης του συγγραφέα με θέματα που απασχολούσαν τους λογογράφους, εντάχθηκαν στο ενιαίο έργο για τους περσικούς πολέμους αργότερα. Πιο πιθανή όμως η 2η άποψη: το έργο έχει ενιαίο σχέδιο, με συνειρμική αλλά όχι αυθαίρετη λογική, αντανακλά έναν αρχαϊκό τρόπο παρατακτικής σύνθεσης με λογικούς αλλά χαλαρούς δεσμούς, μια προσπάθεια για συνδυασμό των ενδιαφερόντων της λογογραφικής παράδοσης με την παρουσίαση της πρόσφατης πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας. Τα πρότυπα του Ηρόδοτου για την παρουσίαση και ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς βρίσκονται στη λογοτεχνία, όπως φαίνεται από τις νουβέλες του: αυτοτελείς αφηγήσεις περιορισμένης έκτασης, με έντονη δραματικότητα, όπου παρουσιάζονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αντιμέτωποι με τα πάθη τους, οι παράγοντες που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και συμπληρώνεται έτσι η ιστορική παρουσίαση των γεγονότων.13.2.3 Η σκέψη του ΗρόδοτουΟ Ηρόδοτος χρησιμοποιούσε συχνά ένα σχήμα παράλληλης αιτιολόγησης των γεγονότων. Η πτώση του Κροίσου οφείλεται και στην κληρονομική ενοχή που βαραίνει τη δυναστεία και στη λανθασμένη εκτίμηση του Κροίσου για την ερμηνεία ενός χρησμού και στην επεκτατική του φιλοδοξία. Η έχθρα Ελλήνων-βαρβάρων οφείλεται και στον Κροίσο και στην αποστολή

10

αθηναϊκών πλοίων για συνδρομή των Ιώνων που επαναστάτησαν. Θεμελιώδης έννοια στην κοσμοθεωρία του Ηρόδοτου: η έννοια της τάξης που πηγάζει από το θεό, ο οποίος εγγυάται και τη διατήρησή της. Κάθε υπέρβαση του μέτρου τιμωρείται με εφαρμογή της θείας δικαιοσύνης που αποκαθιστά την ανθρώπινη ισορροπία. Έτσι η ανθρώπινη ιστορία ακολουθεί μια κυκλική πορεία ακμής και παρακμής. Αυτές οι απόψεις αντανακλούν την παράδοση της ελληνικής σκέψης που ανάγεται στον Όμηρο και την ιωνική φιλοσοφία. Στο έργο του Ηρόδοτου οι συγκεκριμένες απόψεις εκφράζονται με σαφήνεια από το Σόλωνα στον περίφημο διάλογο με τον Κροίσο. Για τον Ηρόδοτο χαρακτηριστικό των Ελλήνων είναι η πενία που ευνοεί την πνευματική εγρήγορση και την ευρηματικότητα, ενώ ο πλούτος και η χλιδή προσιδιάζουν στους ανατολίτες και ευνοούν την αποχαύνωση. Η θεϊκή βούληση εκφράζεται μέσα από όνειρα, χρησμούς και προφητείες, τις οποίες οι άνθρωποι δεν ερμηνεύουν πάντα σωστά. Το θεολογικό υπόβαθρο της κοσμοθεωρίας του Ηρόδοτου αποτελεί το ενιαίο πλαίσιο για την ανάλυση της ιστορίας Ελλήνων και βαρβάρων. Ο Ηρόδοτος ενδιαφέρεται για τους βαρβαρικούς πολιτισμούς και ενίοτε διαπιστώνει την υπεροχή τους έναντι των ελληνικών. Οριοθετεί τους δύο κόσμους: ελληνικό και βαρβαρικό, σχηματοποιώντας με στερεότυπο τρόπο τον δεύτερο. Αξία έργου του: Το έργο του Ηρόδοτου υποτιμήθηκε κατά καιρούς λόγω της φαινομενικής αφέλειας του ύφους και της αφήγησης, της θεματικής ποικιλίας του έργου του, τις συχνές μεταφυσικές ερμηνείες των γεγονότων. Όμως έχει διαπιστωθεί ότι αρκετές πληροφορίες που διασώζονται είναι ορθές. Πρέπει να αναγνωρισθούν η επιβλητικότητα της σύνθεσης του έργου του, η πνευματική του ενότητα, η ευαισθησία που δείχνει ο συγγραφέας στις νέες εξελίξεις (π.χ. επικράτηση δημοκρατίας που καλλιεργεί υπεθυνότητα στους πολίτες).

13.3 ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ13.3.1 Η εποχή του ΘουκυδίδηΟ Ηρόδοτος έζησε σε μια εποχή σημαντικών ανακατατάξεων στον ελληνικό χώρο/επιτυχιών της Ελλάδας και ιδίως της Αθήνας που μετά τους περσικούς πολέμους αναδείχθηκε σε ηγέτιδα δύναμη στην Ελλάδα. Η Αθήνα της εποχής του Ηρόδοτου, η Αθήνα του Περικλή υπήρξε χώρος άνθησης της τέχνης, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, περίοδος ακμής γενικότερα. Αν και διακρίνονται κάποια προειδοποιητικά μηνύματα για ό,τι έμελλε να ακολουθήσει, καταγράφονται οι μεγάλες στιγμές της ενότητας των Ελλήνων και τα ευευργετικά αποτελέσματα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αντιθέτως, ο Θουκυδίδης καταγράφει την εποχή της παρακμής, τον Πελοποννησιακό πόλεμο που τερμάτισε την ηγεμονία των Αθηνών και σήμανε την κρίση του ελληνικού κόσμου και την παρακμή του δημοκρατικού συστήματος.13.3.2 Βίος του Θουκυδίδη και γένεση του έργου τουΓεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 460. Ως στρατηγός το 424/3 δεν κατάφερε να αποτρέψει την κατάληψη της Αμφίπολης από τους Σπαρτιάτες και εξορίστηκε για 20 χρόνια από την Αθήνα. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του ταξίδεψε στα στρατόπεδα των αιώνιων αντιπάλων, Αθήνας, Σπάρτης και συγκέντρωσε ο ίδιος σημαντικές πληροφορίες για τη συγγραφή του έργου του. Συνήθως όμως δεν κατονομάζει τις πηγές του και σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο, παραθέτει μόνο τη δική του άποψη και όχι όλες. Το έργο του είναι ημιτελές, προφανώς λόγω του θανάτου του ιστορικού: η εξιστόρηση φθάνει ως το 411 και διακόπτεται απότομα στη μέση του 8ου βιβλίου, αν και γνωρίζουμε ότι έγραφε μέχρι τα πρώτα χρόνια του 4 ου

αιώνα. Το 5ο και 8ο βιβλίο φαίνονται να έχουν προσωρινή μορφή: παντελής απουσία δημηγοριών και πρόχειρο ύφος, αυτούσια κείμενα συνθηκών. Με βάση κάποιες διακρινόμενες κατά πολλούς ερευνητές αντιφάσεις στο έργο του Θουκυδίδη, έγινε προσπάθεια να διακριθούν παλαιά και νέα στρώματα στο έργο του (Θουκυδίδειο πρόβλημα), όμως η άποψη αυτή δεν έχει ασφαλείς ενδείξεις. Άλλοι πάλι υποστήριξαν ότι η σημερινή μορφή του έργου οφείλεται στον εκδότη του και όχι στον ίδιο τον Θουκυδίδη.13.3.3 Περιεχόμενο του έργουΟ Θουκυδίδης μένει προσηλωμένος στα γεγονότα της πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας και δεν παρεκκλίνει από αυτά. Το αποκλειστικό θέμα είναι ο πόλεμος σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο που παρουσιαζόταν ως περιηγητής μικρών και μεγάλων πόλεων. Ο Θουκυδίδης προβάλλει τον ρόλο του ως αναλυτή, ως αυστηρού κριτικού αξιολογητή και επεξεργαστή των

11

γεγονότων. Είναι ο απόλυτος εκπρόσωπος του ορθολογισμού και δυσπιστεί μπροστά σε κάθε εκδήλωση δεισιδαιμονίας. Διέγνωσε εξαρχής το μέγεθος και τη σημασία του Πελοποννησιακού πολέμου. Στο 1ο βιβλίο, που αποτελεί την Εισαγωγή του έργου του, αρχικά κάνει μια επισκόπηση της παλαιότερης ιστορίας (Αρχαιολογία), εκθέτει τις δυσκολίες που συνάντησε στην έρευνά του και πώς τις αντιμετώπισε και συγκρίνει ευθέως τους περσικούς πολέμους με το νέο πόλεμο. Το φαινόμενο του πολέμου τον απασχολεί ιδιαίτερα λόγω της δυστυχίας που προκαλεί και διότι οδηγεί σε ακραίες καταστάσεις (βλ. Παθολογία του πολέμου, κεφ. 3.82-83 για εμφύλιες συγκρούσεις Κέρκυρας, αλλά και την περιγραφή της σφαγής άμαχου πληθυσμού στη Μυκαλησσό της Βοιωτίας από Θράκες μισθοφόρους). Προσπαθεί να διερευνήσει τα αίτια των συρράξεων. Ως άμεσες αιτίες του πολέμου εκθέτει τα γεγονότα που όξυναν τις σχέσεις μεταξύ Αθήνας και Κορίνθου (συμμάχου της Σπάρτης). Η βαθύτερη αιτία όμως, λέει, ήταν η αύξηση της αθηναϊκής ισχύος μετά τους περσικούς πολέμους και ο φόβος της Σπάρτης για τη διατάραξη των ισορροπιών μεταξύ των πόλεων-κρατών στην Ελλάδα. Ο Θουκυδίδης συνεχίζει το έργο του Ηροδότου, τον οποίο κατακρίνει ενίοτε χωρίς να κατονομάζει. Στη συνέχεια του 1ου βιβλίου παρουσιάζονται οι διεργασίες που οδήγησαν στην κήρυξη του πολέμου και η πρώτη φάση του πολέμου, ο Αρχιδάμειος πόλεμος. Στο 2ο βιβλίο ξεχωρίζει ο Επιτάφιος του Περικλή για τους νεκρούς του πρώτου έτους του πολέμου, όπου παρουσιάζεται μια εξιδανικευμένη εικόνα της Αθήνας σε αντίθεση με την εικόνα του λοιμού που θέρισε τους Αθηναίους και περιγράφεται αμέσως μετά. Ο Θουκυδίδης στην ουσία στον Επιτάφιο, συνθέτει ένα εγκώμιο της Αθήνας και του Περικλή και είναι μία από τις ελάχιστες φορές στην ιστορία του που είναι τόσο υποκειμενικός. Για τον Θουκυδίδη, ο Περικλής ήταν πρότυπο πολιτικού άνδρα. Ο θάνατός του αλλά και η εγκατάλειψη των συμβουλών του σήμαναν την αρχή του τέλος για την Αθήνα.Στο 5ο βιβλίο εξιστορούνται τα γεγονότα της Ειρήνης του Νικία και την εκεχειρία που δεν τηρήθηκε ποτέ. Ο συγγραφέας είχε συνείδηση ότι ο πόλεμος δεν σταμάτησε στην ουσία ποτέ, έγινε απλώς ένα διάλειμμα και συνεχίστηκε. Την εποχή εκείνη διέκριναν 3 φάσεις /πολέμους (για τον Θουκυδίδη επρόκειτο για τον ίδιο πόλεμο): Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421), Σικελική εκστρατεία (415-413) και Δεκελεικός πόλεμος (411-404). Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του εξανδραποδισμού των Μηλίων (416). Στον περίφημο διάλογο Μηλίων-Αθηναίων (5.92-105) διακηρύσσεται το δίκαιο του ισχυροτέρου που θυμίζει της απόψεις της σοφιστικής στα τέλη του 5ου αι. Το 6ο και 7ο βιβλίο έχουν ως θέμα τη Σικελική εκστρατεία, όπου ο Θουκυδίδης δε διστάζει να εκθέσει με αμεροληψία τα λάθη των Αθηναίων με προεξάρχοντα τον Αλκιβιάδη, ενώ στο 8ο βιβλίο αρχίζει η εξιστόρηση του Δεκελεικού πολέμου.13.3.4 Μέθοδος της έρευνας και μορφή του έργουΗ αφήγηση του πολέμου οργανώνεται κατά θέρη και χειμώνες, ακολουθώντας τη φυσική διαίρεση του στρατιωτικού έτους. Τα γεγονότα φωτίζονται και ερμηνεύονται ολόπλευρα. Το ιδανικό της ακρίβειας δεν αποκλείει την επιλεκτικότητα.Στόχος της ιστορίας του: όχι η απλή παρουσίαση γεγονότων, αλλά η ταυτόχρονη ερμηνεία τους και ανάδειξη της ιστορικής τους σημασίας. Ο στόχος αυτός εξυπηρετείται από τις δημηγορίες, τα ζεύγη συνήθως λόγων (με επιρροή από σοφιστικές αντιλογίες), όπου εκφράζονται οι απόψεις των πρωταγωνιστών της ιστορίας και φαίνονται οι ψυχολογικές διαδικασίες που τους οδηγούν σε αποφάσεις. Κατά τον Θουκυδίδη η ανθρώπινη φύση είναι η ίδια και εκδηλώνεται κατά παρόμοιο τρόπο κάτω από παρόμοιες συνθήκες (επίδραση ιπποκρατικής ιατρικής). Ενίοτε βέβαια παρεμβαίνουν και αστάθμητοι παράγοντες ή η τύχη, που δυσκολεύουν τη διατύπωση νόμων και την πρόβλεψη. Το περιεχόμενο των λόγων έχει αποδοθεί όσο πιο πιστά γίνεται, ενώ η εξωτερική τους μορφή είναι δημιούργημα του ιστορικού. Τα γεγονότα στη συνέχεια των λόγων επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν τις προσδοκίες των ομιλητών και σε αυτά τα σημεία φαίνεται και η άποψη του Θουκυδίδη, καθώς γενικότερα φρόντιζε να μη την εκθέτει (εκτός από τον Επιτάφιο, όπου παίρνει σαφώς θετική θέση για τον Περικλή). Καθαρά πάντως φαίνεται η άποψή του για το πλήθος ως μάζα, όχλος που παρασύρεται από τους δημαγωγούς σαν τον Κλέωνα. Ο σκοπός του είναι με την έκθεση περιστατικών να διευρύνει την εμπειρία των αναγνωστών τους και να τους χρησιμεύσει ως μελλοντικό ανάγνωσμα και πολιτικό εγχειρίδιο, ώστε να αντιδρούν σωστά σε παρόμοιες περιπτώσεις.

12

Το ύφος του είναι σύνθετο, οι συλλογισμοί περίπλοκοι, η φρασεολογία αρχαϊκή, η ορολογία αφηρημένη, υπάρχουν και νεολογισμοί, άρα το κείμενό του είναι δύσκολο. Η γλώσσα του είναι η βασική μας πηγή για τον πεζό λόγο της εποχής, ενώ διακρίνεται και η σχέση και επίδραση του σοφιστή Αντιφώντα στον Θουκυδίδη (χρήση αποδεικτικών συλλογισμών με βάση πιθανά επιχειρήματα-εικότα και διαθέσιμες εξωτερικές ενδείξεις-τεκμήρια.). Είχε την τάση να ανάγει το ειδικό στο γενικό, να παραπέμπει στις αρχές που διέπουν τα ιστορικά φαινόμενα. Επέδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση της ιστορίας. Το έργο του συνεχίστηκε από πολλούς ιστορικούς. Και οι αρχές του και οι μέθοδοί του έγιναν αντικείμενο μίμησης από τους μεταγενέστερους (εξιστόρηση πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων με παρεμβολές ρητορικών λόγων).Το έργο του αντανακλά τις συνθήκες της ελληνικής πόλης στα τέλη του 5ου αι. Οι πρωταγωνιστές είναι συνειδητοί πολίτες και ο Θουκυδίδης με το έργο του αποσκοπεί στην αντιμετώπιση του προβλήματος της ανωριμότητας των μαζών που λαμβάνουν αποφάσεις με μεγάλη ευκολία.

13.4 ΞΕΝΟΦΩΝ13.4.1 Βίος και έργο του ΞενοφώνταΓεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 430 και είχε συντηρητικά φιλολακωνικά φρονήματα. Συμμετείχε στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη Β και ηγήθηκε του σώματος των μισθοφόρων Ελλήνων κατά την επιστροφή τους στην πατρίδα μετά την ήττα και το θάνατο του Κύρου. Εκτίμησε και επαίνεσε ιδιαίτερα τον Αγησίλαο, βασιλιά της Σπάρτης, τον οποίο προέβαλε ως πρότυπο ηγέτη. Για τις φιλολακωνικές του απόψεις και πράξεις εξορίστηκε από την Αθήνα, όπου και επέστρεψε κατά το τέλος της ζωής του (περ. 355).13.4.2 Ιστορικά και πολιτικά έργαΚύρου Ανάβασις. Μάλλον το πρώτο του έργο, ήταν και ο πρωταγωνιστής αλλά αναφέρεται στον εαυτό του σε τρίτο πρόσωπο. Περιγράφει την επιστροφή από την Ασία (βλ. παραπάνω για εκστρατεία) με απολογητική διάθεση. Ελληνικά: η συνέχεια του έργου του Θουκυδίδη, από το 411 ως τη μάχη της Μαντίνειας το 362, που σήμανε τον επίλογο των διαρκών ανακατατάξεων στον ελληνικό χώρο. Το πρώτο μέρος της ιστορίας του που αφορούσε την περίοδο ως το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, ολοκληρώθηκε περί το 380. Στη συνέχεια όμως αποφάσισε να εξιστορήσει και τα υπόλοιπα γεγονότα και έτσι το δεύτερο μέρος πρέπει να κυκλοφόρησε μετά το 365, καθώς η Σπάρτη προβάλλεται περισσότερο από τις άλλες πόλεις. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ του Ξενοφώντα και του Θουκυδίδη. Επαινεί όσους έχουν αρετή, ψέγει όσους είναι αλαζόνες. Η ευσέβειά του είναι εμφανής.Κύρου Παιδεία: μυθιστορηματική βιογραφία του Κύρου από τη γέννηση ως το θάνατό του. Υπάρχουν πλαστοί διάλογοι και φανταστικά επεισόδια με στόχο να δημιουργηθεί ένα έργο εποικοδομητικό ανάγνωσμα για το πλατύ κοινό αλλά και για μελλοντικούς ηγέτες που ψάχνουν θετικά πρότυπα. Εκφράζονται οι απόψεις του Θουκυδίδη όχι μόνο για τη σωστή αγωγή ενός μονάρχη αλλά και για την ενδεδειγμένη διακυβέρνηση. Θαύμαζε τον Κύρο για το φόβο και το σεβασμό που ενέπνεε στους πολίτες του και τη συνακόλουθη αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησής του. Θεωρούσε την άμεση δημοκρατία ως ξεπερασμένο ιστορικά και πολιτικά σύστημα. Αγησίλαος: εγκώμιο του Σπαρτιάτη βασιλιά. Εκφράζεται η πίστη του Ξενοφώντα στην αποστολή του ηγέτη. Λακεδαιμονίων πολιτεία: εκφράζει όλα τα φιλολακωνικά αισθήματα του Ξενοφώντα. Προβάλλει μια πολιτική και κοινωνική ουτοπία. Ο Ξενοφών θεωρούσε κλειδί για την ισχύ της Σπάρτης το πολίτευμά της και την αγωγή των κατοίκων της.Η αξία του ιστορικού Ξενοφώντα είναι μεγάλη παρά τα μειονεκτήματά του: δεν διατυπώνει μια προσωπική φιλοσοφία ή μια βαθύτερη ερμηνεία της ιστορίας. Όμως είχε κοινή λογική, αίσθηση της παραγματικότητας και καλή πληροφόρηση. Ερμηνεύει μέσα από τα ίδια τα γεγονότα κι όχι με βάση γενικότερα σχήματα ερμηνείας. Ο Ξενοφών διέκρινε τις ιστορικές δυνάμεις που δρούσαν στην εποχή του εγκαίρως. Ανέπτυξε έναν έντονο προβληματισμό γύρω από το ιδανικό πολίτευμα και τις αρχές του. Οι λύσεις που προτείνει έχουν πρακτικό προσανατολισμό και φανερώνουν προσήλωση σε σταθερές ανθρώπινες αξίες και αρχές. Η εποχή του είναι περίοδος κρίσης της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους, ο πολίτης έχει

13

αποδυναμωθεί, ενώ η Περσία παίζει ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στα εσωτερικά της Ελλάδας.Μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του 5ου αι., ο Αλκιβιάδης, αν και στο έργο του Θουκυδίδη έχει ηγεμονική θέση, στο έργο του Ξενοφώντα έχει δευτερεύουσα θέση. Αντιθέτως σημαντική θέση σε αυτό κατέχουν οι Σπαρτιάτες Λύσανδρος και Αγησίλαος λόγω της ανδρείας τους και ο Θηβαίος Επαμεινώνδας, ενώ η μορφή του Ιάσονα, τυράννου των Φερών που ένωσε όλη τη Θεσσαλία και αποσκοπούσε, κατά τον Ξενοφώντα, σε μια πανελλήνια ηγεμονία, είναι αινιγματική.13.4.3 Φιλοσοφικά και τεχνικά έργαΈνα σταθερό μοτίβο στα έργα του Ξενοφώντα είναι η προβολή ενός θετικού προτύπου. Στα πολιτικά του έργα το έκανε για τον Αγησίλαο και τον Κύρο. Στα μη πολιτικά του έργα, το πρότυπο αυτό είναι ο Σωκράτης, ο δάσκαλός του, που όμως παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικός από την πλατωνική παράδοση: δεν ασχολείται καθόλου με οντολογικά και γνωσιολογικά θέματα, δεν αμφισβητεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, είναι ευφυής, ευσεβής, με ευεργετική επίδραση στη νεολαία. Στα Απομνημονεύματα (4 βιβλία), όπως και στην Απολογία, προβάλλεται η εικόνα του ηθικού, ευσεβούς, πρακτικού φιλόσοφου Σωκράτη. Σε δύο έργα με μορφή σωκρατικού διαλόγου, στο Συμπόσιο και στον Οικονομικό, ο Σωκράτης επίσης παρουσιάζεται. Στο πρώτο συμμετέχει στο συμπόσιο στο σπίτι του Καλλία, στο δεύτερο συζητά με τον Ισχόμαχο για τις αρχές ορθής διαχείρισης του οίκου. Στον Ιέρωνα, γραμμένο επίσης σε μορφή διαλόγου, ο ποιητής Σιμωνίδης συζητά με τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα για τα προβλήματα που ανακύπτουν σε ένα τυραννικό καθεστώς. Στους Πόρους διατυπώνονται συγκεκριμένες προτάσεις για τη βελτίωση της αθηναϊκής οικονομίας στα μέσα του 4ου αιώνα.Συνέγραψε επίσης και πραγματείες με πρακτικές οδηγίες και συμβουλές για διάφορες δραστηριότητες: Περί ιππικής (οδηγίες για άλογα και ιππείς), Ιππαρχικός (οδηγίες για τον αρχηγό του ιππικού), Κυνηγετικός (οδηγίες για το κυνήγι). Ήδη από την αρχαιότητα και μετά δεν υπήρχε ομοφωνία για το κατά πόσο η γλώσσα και το ύφος του εκπροσωπούν την αττική διάλεκτο. Λόγω της μακράς παραμονής του εκτός Αθηνών δεν παρακολούθησε την εξέλιξη του αττικού ύφους και έτσι υπάρχουν πολλοί μη αττικοί τύποι στο έργο του. Χρησιμοποιεί επίσης τεχνικό λεξιλόγιο. Η επίδραση της ρητορικής είναι εμφανής αλλά μετρημένη, ενώ το ύφος σε κάποια έργα είναι ιδιαίτερα επιμελημένο. Από την Αναγέννηση και μετά κατέλαβε αξιόλογη θέση στην εκπαίδευση, τόσο λόγω του αντιπροσωπευτικού του ύφους όσο και για την παιδαγωγική αξία των ηθικών διδαγμάτων του. Το έργο του είναι πηγή για την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία και την εξέλιξη της ελληνικής σκέψης τον 4ο αιώνα.

13.5 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ13.5.1 Πολιτείες και τέχνεςΠολιτείες: σύντομες πραγματείες «αρχαιολογικού» (δηλ. ιστορικού) ενδιαφέροντος, όπου περιγράφεται το πολίτευμα μιας πόλης, π.χ. Λακεδαιμονίων πολιτεία του Ξενοφώντα με μια εξιδανικευτική εικόνα του παραδοσιακού σπαρτιατικού πολιτεύματος, με ιδιαίτερη έμφαση σε ζητήματα αγωγής. Οι προσωπικές απόψεις του Ξενοφώντα για την πολιτική απείχαν και από το δημοκρατικό σύστημα αλλά και από τα εκφυλιστικά φαινόμενα της σύγχρονής του Σπάρτης. Επίσης οι Πολιτείες του σοφιστή Κριτία, από τις οποίες σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα και εικάζουμε ότι αναφέρονταν στα φιλολακωνικά αισθήματα του συγγραφέα και τις απόψεις των σοφιστών.Τέχνες: εγχειρίδια που αποσκοπούσαν στην παροχή γνώσης για ορισμένα θέματα, π.χ. Πόροι (για τα δημόσια οικονομικά της Αθήνας) και Ιππαρχικός.Ο πρώτος που ασχολήθηκε με την πολιτική θεωρία χωρίς πολιτικές βλέψεις ήταν ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος, ο πιο φημισμένος πολεοδόμος της αρχαιότητας.13.5.2 Η Αθηναίων πολιτείαΤο μοναδικό δείγμα πολιτικής πραγματείας του 5ου αιώνα που σώζεται, αποδίδεται λανθασμένα στον Ξενοφώντα. Πρόκειται για μια ανάλυση του πολιτικού συστήματος της αθηναϊκής δημοκρατίας. Είναι έργο ενός Αθηναίου ολιγαρχικού στα μέσα της δεκαετίας 430-420, ασκεί έντονη κριτική στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Αθήνας,

14

αναγνωρίζοντας όμως τη δυσκολία ανατροπής του συστήματος λόγω της συνοχής και της σκοπιμότητάς του. Χωρίζεται σε 3 βιβλία. Ο συγγραφέας είναι άγνωστος, προφανώς Αθηναίος που ζει εκτός Αθηνών και εκεί απευθύνει το έργο του. Καταδικάζει τη δημοκρατία του Περικλή και των επιγόνων του, αν και τη θεωρεί αποτελεσματική. Είναι όμως ιδεολογικά αντίθετος, καθώς εκπροσωπεί τους αριστοκράτες, τους ολιγαρχικούς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14Η ΡΗΤΟΡΙΚH ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑΟ κανόνας των 10 αττικών ρητόρων, βλ. σελ. 412 Α τόμουΗ ρητορική είναι το αγαπημένο παιδί της σοφιστικής, ήκμασε την εποχή της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου και 4ου αιώνα. Υπάρχουν 3 είδη ρητορικών λόγων: δικανικοί (στα δικαστήρια), επιδεικτικοί (πανηγυρικοί σε γιορτές, ή δημόσιες ταφές) και συμβουλευτικοί (πολιτικοί λόγοι). Αναπτύσσεται όμως παράλληλα η διδασκαλία της ρητορικής από ρητοροδιδάσκαλους σοφιστές σαν τον Γοργία, τον Πρωταγόρα και τον Πρόδικο, που διδάσκουν επ’αμοιβή γραμματική, ρητορική και μαθηματικά. Μερικά από τα θέματα που τους απασχολούν είναι οι επιδείξεις των διδασκάλων, οι ρητορικές ασκήσεις, η επιλογή του καιρού, οι τεχνικές επιρροής της ψυχολογίας του ακροατή. Βασικό στοιχείο της διδασκαλίας είναι η προετοιμασία του ρήτορα για την ενεργό συμμετοχή στα κοινά.14.2 ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ14.2.1 Κόραξ, ΤεισίαςΉδη από τον Όμηρο έχουμε δείγματα φυσικής-πρακτικής ρητορείας (ιδανικό σύνδεσης λόγων και έργων, π.χ. στο Νέστορα) αλλά και στον Ησίοδο ο ωραίος λόγος θεωρείται δώρο των Μουσών.Η «έντεχνη» ρητορική, η τέχνη δηλαδή που περιλαμβάνει θεωρία και άσκηση ξεκινά από τους Σικελούς Κόρακα και Τεισία σε συνδυασμό με τις πολιτικές συνθήκες (πτώση της τυραννίδας στις Συρακούσες το 467 π.Χ.). Οι δύο άντρες ήταν οι πρώτοι που συνέταξαν ένα εγχειρίδιο ρητορικής, μια τέχνη ρητορική, όπου επεξεργάζονταν το δικανικό είδος λόγου και δίδασκαν το εικός (πιθανό, εύλογο), το φαινομενικά δηλαδή σωστό και όχι το αληθινό. Οι διάδικοι στην περίπτωση αυτή επιχειρηματολογούν όχι με βάση τα πραγματικά γεγονότα αλλά με βάση το πιθανό της μιας ή της άλλης περίπτωσης.14.2.2 ΓοργίαςΟι σοφιστές έδωσαν σημαντική ώθηση στη διάδοση της ρητορικής.. Η προσήλωση σε θέματα γλώσσας ήταν κεντρικό σημείο της σοφιστικής διδασκαλίας. Ο Πρωταγόρας καθιέρωσε τη διαλεκτική μέθοδο και έμεινε γνωστός για την ικανότητά του να καθιστά το ασθενέστερο επιχείρημα ισχυρότερο. Ο Πρόδικος έστρεψε την προσοχή του στα συνώνυμα και τη διαφοροποίηση των εννοιών, ενώ ο Ιππίας στην τεχνική της απομνημόνευσης. Ο κατεξοχήν ρήτορας όμως ήταν ο Γοργίας, ο πρώτος που στράφηκε στον επιδεικτικό λόγο. Ήρθε στην Αθήνα το 427 π.Χ. ως πρεσβευτής των Λεοντίνων της Σικελίας. Έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον καιρό, στην κατάλληλη δηλαδή χρονική στιγμή χρήσης του λόγου, και στο πρέπον, στην προσαρμογή του λόγου στον χαρακτήρα του ομιλητή. Διάσημος έγινε για τη φροντισμένη αισθητική του λόγου με τα περίτεχνα «γοργίεια σχήματα» που αποσκοπούσαν στον εντυπωσιασμό του ακροατή και για την πρόκληση παθών στυς ακροατές μέσα από το ρυθμό και τη μελωδία. Μας έχουν σωθεί 2 επιδεικτικοί λόγοι του ακέραιοι, η Υπέρ Παλαμήδους απολογία και το Ελένης εγκώμιον (η Ελένη δεν μπορεί να κατηγορηθεί για τη φυγή της στην Τροία). Και οι δύο είναι ρητορικά γυμνάσματα με μυθολογικά θέματα. Κατά το Γοργία όσο πιο παράδοξο είναι το θέμα τόσο πιο κατάλληλο είναι για ρητορική επίδειξη, για να αποδείξει τη δύναμη του λόγου. 14.2.3 Αντιφών(480-411). Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου του 5ου αι. στην Αθήνα, υπήρξε λογογράφος και δάσκαλος της ρητορικής. Συμμετείχε ενεργά στο πραξικόπημα των Τετρακοσίων το 411, οπότε όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο. Υπεράσπισε τον εαυτό του με τον Περί μεταστάσεως, την καλύτερη κατά το Θουκυδίδη απολογία μέχρι τότε. Σώζονται 15 δικανικοί λόγοι για θέματα

15

ανθρωποκτονιών, άρα «φονικοί» λόγοι. Οι 12 ανήκουν σε 3 τετραλογίες (η κατηγορία, η υπεράσπιση, η δευτερολογία του κατήγορου και η δευτερολογία του κατηγορούμενου σε μια φονική δίκη), ενώ οι υπόλοιποι 3 είναι ανεξάρτητοι. Προσπαθούσε να διατηρεί τις ισορροπίες των επιχειρημάτων κάθε πλευράς. Οι λόγοι του είναι παραδείγματα ενός απλού και έντονα αντιθετικού ύφους. Τον αποκαλούσαν «Νέστορα» για το γλυκύ του λόγο. Οι λόγοι του δείχνουν την τάση για ενδυνάμωση των αποδεικτικών επιχειρημάτων και συλλογισμών (αριστοτελικές «έντεχνες πίστεις») σε αντίθεση με τα εξωτερικά αποδεικτικά στοιχεία (αριστοτελικές «άτεχνες πίστεις»).14.2.4 ΑνδοκίδηςΔεν ήταν επαγγελματίας ρήτορας. Μέλος ολιγαρχικής «εταιρείας», κατηγορήθηκε για τη βεβήλωση των Ερμών και κατέδωσε τους συνενόχους του. Το αρνητικό κλίμα που δημιουργήθηκε τον οδήγησε στην εξορία. Προσπάθησε να επιστρέψει στην Αθήνα και εκφώνησε το Περί της εαυτού καθόδου. Επανήλθε με τη γενική αμνηστία το 403 αλλά πάλι κατηγορήθηκε για παράνομη συμμετοχή στα Ελευσίνια Μυστήρια και εκφώνησε τον Περί των Μυστηρίων, οπότε αθωώθηκε. Με τον λόγο Περί της ειρήνης κάνει λογικές προτάσεις για σύναψη συμμαχίας με τη Σπάρτη, αλλά δεν πείθει και ξαναεξορίζεται. Οι λόγοι του έχουν περιορισμένη λογοτεχνική αξία, είναι δείγματα πρώιμης ρητορικής χωρίς επίδραση των ρητορικών σχημάτων της σοφιστικής και βρίσκονται σε έντονη αντίθεση με τους λόγους των Αντιφώντα και Γοργία.

14.3 Η ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ14.3.1 Η στάση των φιλοσόφων και η θεωρητική θεμελίωση της ρητορικήςΗ έντεχνη ρητορεία γίνεται βασικό λογοτεχνικό είδος τον 4ο αιώνα και οδηγείται σε αντιπαράθεση με τη φιλοσοφία για την αγωγή των νέων. Οι κυρίαρχες αντίπαλες φυσιογνωμίες ήταν ο Ισοκράτης (μαθητής του Γοργία και υποστηρικτής της ρητορικής στο κέντρο της εκπαιδευτικης δραστηριότητας) και ο Πλάτων (μαθητής του Σωκράτη και υποστηρικτής της φιλοσοφίας που αναζητά την αλήθεια σε αντίθεση με τη ρητορική που στηρίζεται στο πιθανό). Η αντιπαράθεση αυτή είναι κυρίαρχη στο διάλογο του Πλάτωνα Γοργίας, όπου η ρητορική χαρακτηρίζεται «κολακεία», επίσης «πειθούς δημιουργός» που δεν λαμβάνει υπόψη της το δίκαιο και το άδικο. Η αντιπαράθεση φαίνεται επίσης και στον Φαίδρο του Πλάτωνα, όπου δεν απορρίπτεται κατηγορηματικά η ρητορική αλλά η σοφιστική της εκδοχή. Ο Πλάτων κατευθύνεται σε μια ψυχολογική κατεύθυνση της ρητορικής πάνω σε φιλοσοφική-διαλεκτική βάση. Ο Αριστοτέλης επηρεάστηκε από τις απόψεις του Πλάτωνα. Υπέβαλε τη ρητορική σε μια αυστηρή επιστημονική ανάλυση και απέρριψε την άποψη ότι ο ρήτορας πρέπει να είναι και φιλόσοφος. Στο έργο του Ρητορική συστηματοποιεί τις απόψεις του για τη ρητορική τέχνη. Τα θέματα που τον απασχολούν ήταν τα είδη του ρητορικού λόγου, τα αποδεικτικά μέσα, τα είδη του συλλογισμού και ζητήματα γλωσσικής διατύπωσης και διάρθρωσης. Το έργο δεν προοριζόταν για πρακτικό εγχειρίδιο σε αντίθεση με ένα άλλο ψευδεπίγραφο του Αριστοτέλη το Ρητορική προς Αλέξανδρον, που δίνει μια σαφή εικονα για τις μεθόδους και τα σχήματα που χρησιμοποιούσαν οι ρήτορες της εποχής.14.3.2 Ισοκράτης(436-338 π.Χ.) Με αξιόλογη μόρφωση, μαθήτευσε κοντά στον Γοργία, αναγκάστηκε να εργασθεί ως λογογράφος γιατί η πατρική του περιουσία εξανεμίστηκε στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Σώζονται 6 δικανικοί λόγοι από την περίοδο πριν από την ίδρυση της σχολής του (390), όπου δίδασκε με ολοκληρωμένο τρόπο τη ρητορική με σκοπό την κατάκτηση του ωραίου ρητορικού λόγου και της υγιούς σκέψης και μακροπρόθεσμα της καλοκαγαθίας. Δίδασκε ανθρωπιστική παιδεία και τη διδασκαλία του την αποκαλούσε «φιλοσοφία», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχε τις ίδιες απόψεις με τους φιλοσόφους της εποχής του. Υπερασπιζόταν την αξία μιας παραδοσιακής πρακτικής ηθικής προσαρμοσμένης στην εποχή του. Για τον Ισοκράτη η διαλεκτική του Σωκράτη έχει μόνο προπαιδευτική αξία. Η αναζήτηση της επιστήμης είναι αντίθετη με τη φύση του ανθρώπου. Η παιδεία αποσκοπεί στην ορθή γνώση με την οπόια μπορεί κανείς να πετύχει το βέλτιστο. Η ισοκρατική φιλοσοφία είναι ενταγμένη στο κοινωνικό σύνολο, δεν είναι θεωρητική αναζήτηση.Ο τελειότερος λόγος του είναι ο Πανηγυρικός, πολιτικού περιεχομένου (εξύμνηση της Αθήνας και της ομόνοιας των Ελλήνων εναντίον των Περσών), με δύο μέρη, ένα επιδεικτικό

16

και ένα συμβουλευτικό. Πολιτικό περιεχόμενο έχουν επίσης και ο Αρεοπαγιτικός (για εσωτερικά πολιτικά ζητήματα, προτροπή στους Αθηναίους να δώσουν περισσότερη εξουσία στον Άρειο Πάγο) και ο Περί ειρήνης (προτροπή για ένωση όλων των Ελλήνων και εγκατάλειψη της ιδέας για αναβίωση της Αθηναϊκής ηγεμονίας), επίσης ο Φίλιππος (ο ιδανικός ηγέτης για να ενώσει τους Έλληνες και να ηγηθεί σε εκστρατεία εναντίον των Περσών κατά τον Ισοκράτη). Στον Περί Αντιδόσεως ο Ισοκράτης ζητά τη δικαίωση του έργου του, υπερασπίζει το βίο του, ταυτίζει τη ρητορική του παιδεία με το πνεύμα της Αθήνας. Ο τελευταίος του λόγος, ο Παναθηναϊκός, έχει πολύ χαλαρή σύνθεση και αποτελεί ανακεφαλαίωση των ιδεών του. Άλλοι λόγοι του: Προς Νικοκλέα, Νικοκλής, Ευαγόρας (οι 3 προηγούμενοι αποτελούν μια ενότητα), Ελένης εγκώμιο, Βούσιρις (και τα δύο εγκώμια με μυθολογικά θέματα). Στον Κατά των σοφιστών θέτει τα όρια της παιδευτικής λειτουργίας. Ο Ισοκράτης έδωσε βαρύτητα στη γλωσσική έκφραση, στο στρωτό λόγο, στη σαφήνεια. Θέλησε να συνδυάσει τη μορφή με το περιεχόμενο.14.3.3 Λυσίας(445-περ. 380) Μέτοικος, από πλούσια οικογένεια μαθήτευσε κοντά στον Τεισία. Ήταν λογογράφος και σπάνια εκφωνούσε ο ίδιος ως συνήγορος. Αυτοπροσώπως παρουσιάστηκε στο δικαστήριο μόνο στον Κατά Ερατοσθένους, ενός εκ των 30 τυράννων που θανάτωσε τον αδερφό του Πολέμωνα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου, πολυγραφότατος (σώζονται 35 λόγοι του από τους 425 κατά την παράδοση). Έγραψε και επιδεικτικούς λόγους: Επιτάφιος για τους πεσόντες στον Κορινθιακό πόλεμο το 386 π.Χ., και Ολυμπικός, όπου ζητούσε τον τερματισμό των εμφυλίων διαμάχων μεταξύ των Ελλήνων. Διακρίθηκε για το λιτό, γεμάτο χάρη ύφος, τη σκιαγράφηση των ομιλητών αντίθετα από το πομπώδες, μεγαλοπρεπές ύφος του Ισοκράτη. Επίσης για την ηθοποιία του, δηλαδή για την προσαρμογή του λόγου του στην προσωπικότητα του ομιλητή έτσι ώστε να κερδίσει την εύνοια των ακροατών. Η δομή των λόγων του είναι ευδιάκριτη: προοίμιο (ενημέρωση για την υπόθεση και εξασφάλιση εύνοιας ακροατών), διήγηση (έκθεση περιστατικών), πίστη ή απόδειξη (αποδείξεις), επίλογος (ανακεφαλαίωση και τελευταία προσπάθεια για ευνοϊκή επίδραση στους ομιλητές).14.3.4 ΙσαίοςΔεν ήταν ο πιο σπουδαίος ρήτορας. Πιο σημαντικές ήταν οι σχέσεις του με τους άλλους ρήτορες παρά το έργο του. Ήταν δάσκαλος του Δημοσθένη, δίδασκε τη ρητορική, ήταν μέτοικος και έγραψε δικανικούς λόγους (σώζονται 11 ολόκληροι και αποσπάσματα), ιδίως για το κληρονομικό δίκαιο. Προσεγγίζει το ύφος του Λυσία, με σαφή, καθαρό λόγο, αλλά δε διαθέτει τη χάρη και την απλότητα του ύφους εκείνου. Δεν έχει το ταλέντο να διεισδύει στην ψυχολογία των ομιλητών και των ακροατών του.14.3.5 Δημοσθένης(384-322) Ο σημαντικότερος ρήτορας, έμεινε γνωστός ως «ο ρήτορας». Ενεπλάκη σε ιδιωτικές δίκες αμέσως μετά την ενηλικίωσή του εναντίον των επιτρόπων της περιουσίας του για κατάχρηση. Η ανάμειξη του Δημοσθένη σε δημόσιες δίκες ξεκινά το 355 με τους λόγους Κατ’Ανδροτίωνος, Κατά Τιμοκράτους, Προς Λεπτίνην, που αφορούν στην εσωτερική πολιτική της Αθήνας. Η ενεργός ανάμειξη του Δημοσθένη στην πολιτική ξεκινά με τον Περί των συμμοριών (354-5), όπου προτείνει την αύξηση του αριθμού των πολιτών που έχουν υποχρέωση να συνεισφέρουν στην τριηραρχία. Ακολουθούν οι Υπέρ Μεγαλοπολιτών και Περί της Ροδίων ελευθερίας, ενώ αρχίζει να μη συμμερίζεται τη φιλειρηνική πολιτική του Εύβουλου. Ξεκινά τον αντιμακεδονικό αγώνα εναντίον του Φίλιππου του Β με τους Φιλιππικούς λόγους, τους Ολυνθιακούς, τον Περί των εν Χερρονήσω λόγο και τον Περί της παραπρεσβείας (εναντίον του Αισχίνη, πολιτικού αντιπάλου του). Στην αντίθετη παράταξη βρίσκεται ο Ισοκράτης, ενώ ο Δημοσθένης κατορθώνει να δημιουργήσει ένα αντιμακεδονικό μέτωπο που κατέληξε στη μάχη στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. με την ήττα των Αθηναίων και των συμμάχων τους. Ο Δημοσθένης τότε εκφώνησε τον Επιτάφιο για τους πεσόντες. Η ανασκόπηση του έργου του γίνεται στον Περί του στεφάνου. Το κίνητρο των ενεργειών του είναι το συμφέρον και η τιμή της πόλης των Αθηνών.Η ρητορική τέχνη του Δημοσθένη θαυμάστηκε πολύ ήδη από την αρχαιότητα. Η βασική αρετή του η δεινότης (ορμητική δυναμικότητα και πειστική επιχειρηματολογία). Ο λόγος του παρομοιάστηκε με κεραυνό που πέφτει από ψηλά και κατακαίει τα επιχειρήματα των αντιπάλων. Κατά τον Διονύσιο τον

17

Αλικαρνασσέα ο λόγος του Ισοκράτη οδηγεί σε ηρεμία ψυχής, ενώ του Δημοσθένη σε ανεξέλεγκτο ενθουσιασμό, σε διαδοχή παθών. Ως πολιτικός ο Δημοσθένης δεν αντιλήφθηκε τα μηνύματα του καιρού του και το τέλος της πόλης-κράτους σε αντίθεση με τον Ισοκράτη που, ως πιο διορατικός και οραματιστής, διείδε ότι η ένωση των Ελλήνων ήταν η μόνη προοπτική για το μέλλον. Ο Δημοσθένης όμως ήταν ρομαντικός και ο αγώνας του προκαλεί συγκίνηση και θαυμασμό, παρά το γεγονός ότι ήταν μάταιος.14.3.6 ΑισχίνηςΔεινός ρήτορας (389-314 π.Χ.) που φρόντιζε ιδιαίτερα τα νοήματά του. Πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη, ακολούθησε φιλομακεδονική πολιτική. Οι συγκρούσεις των δύο ανδρών ήταν μνημειώδεις. Ο Δημοσθένης του επιτέθηκε για παραπρεσβεία (346) και αυτός απάντησε με τον Κατά Τιμάρχου. Δεύτερη επίθεση του Δημοσθένη με κατηγορία το 343, στην οποία απάντησε ο Αισχίνης με τον Περί της παραπρεσβείας. Η τελευταία αντιπαράθεση έλαβε χώρα το 330, όταν ο Αισχίνης στον Κατά Κτησιφώντος επιτίθεται στον Κτησιφώντα για την πρότασή του για απόδοση χρυσού στεφάνου στον Δημοσθένη, ο οποίος απάντησε με τον Περί του στεφάνου λόγο. Ο Δημοσθένης νίκησε και ο Αισχίνης κατέφυγε στη Ρόδο. 14.3.7 Υπερείδης(390-322 π.Χ.) Μαθητής του Ισοκράτη (η επίδρασή του φανερή) και του Πλάτωνα κατά την παράδοση. Μέλος της αντιμακεδονικής παράταξης, συντάσσεται αρχικά με το Δημοσθένη ως το 324 που τον κατηγορεί στον Κατά Δημοσθένους για δωροδοκία. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι δύο άντρες συμφιλιώνονται και συνεχίζουν τον κοινό αγώνα. Από τους 52 λόγους του, σώζονται μόνο οι 6, όλοι αποσπασματικά εκτός από τον Υπέρ Ευξενίππου. Η ρητορική τέχνη του Υπερείδη δεν εκτιμήθηκε ιδιαίτερα στην αρχαιότητα. Δείχνει όμως πληρότητα στο λόγο του και παρομοιάστηκε με έναν πενταθλητή που είχε σημαντική συνολικά επίδοση στα αγωνίσματα αλλά σε κανένα ξεχωριστά εξαιρετική.14.3.8 ΛυκούργοςΟ μόνος Αττικός ρήτορας (394-320) που καταγόταν από αριστοκρατική γενιά. Μαθήτευσε κοντά στον Ισοκράτη και τον Πλάτωνα. Σώζεται ακέραιος μόνο ο λόγος του Κατά Λεωκράτους από τους 15 γνωστούς λόγους του. Είχε αυστηρό και πατριωτικό ύφος στοςυ λόγους του και έδινε την εντύπωση ενός σύγχρονου «εισαγγελέα», ενώ το επιμελημένο του ύφος δηλώνει επίδραση από τον Ισοκράτη. Εκτιμήθηκε κυρίως για το ευγενές του ήθος και τις μεγαλόφρονες ιδέες του και λιγότερο για το ύφος του.14.3.9 ΔείναρχοςΑντίπαλος του Δημοσθένη (360-περ. 290 π.Χ.). Εργάστηκε ως λογογράφος. Συνδέθηκε με τους Περιπατητικούς, κυρίως με τον Δημήτριο το Φαληρέα, ενώ πέρασε 15 χρόνια στην εξορία. Σώζονται 3 λόγοι του: ο Κατά Δημοσθένους, ο Κατά Αριστογείτονος και ο Κατά Φιλοκλέους. Δεν υπήρξε μεγάλος ρήτορας. Μιμήθηκε άλλους ρήτορες, όπως τον Λυσία, τον Δημοσθένη, τον Υπερείδη. Δεν έχει ομοιομορφία στους λόγους του, ούτε δικό του προσωπικό ύφος. Μιμείται το Δημοσθένη αλλά δεν καταφέρνει να τον φτάσει, γι’αυτό και οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν «άγροικον Δημοσθένη» ή «κρίθινον Δημοσθένη».

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΚΕΦΑΛΑΙΑ 13 ΚΑΙ 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13Δραστηριότητα 1Οι περσικοί πόλεμοι ευνόησαν την ανάπτυξη της κοινής εθνικής συνείδησης. Οι Έλληνες είχαν κοινή γλώσσα και λατρείες (θεούς, παραδόσεις). Ο Ηρόδοτος αναφέρει τη συμβολή του Ομήρου και του Ησιόδου στη διαμόρφωση κοινών μυθολογικών παραδόσεων για όλους τους Έλληνες.Δραστηριότητα 2Όσα θα παρουσιάσει είναι όντως αποτέλεσμα έρευνας.Αποστασιοποιείται από τα λεγόμενα, τις φήμες. Ενδιαφέρεται για τις αιτίες του πολέμου, για φωτισμό του ρόλου της ανθρωπινης μοίρας (αναφορά σε ανθρώπινη ευδαιμονία).Δραστηριότητα 4(Παράλληλα Κείμενα δεν έχουμε φέτος. Μπορείτε όμως να βρείτε το κείμενο στην Ανθολογία, τόμος Β, κείμενο 91, σελ. 38-45)

18

Ο άνθρωπος ήρωας μπρος σε καίρια διλήμματα, ανθρώπινα πάθη και τις συνέπειές τους. Οι άνθρωποι είναι μόνοι τους, χωρίς να το αντιλαμβάνονται οδηγούνται στην καταστροφή τους. Η ύβρις/αμαρτία (να δει τη βασίλισσα γυμνή) –παραβίαση ηθικού νόμου οδηγεί στην τιμωρία. Θα υπάρξει τιμωρία στον 5ο απόγονο Γύγη. Όπως και στις τραγωδίες, αμαρτίες γονέων παιδεύουσι τέκνα.Δραστηριότητα 6Α απόσπασμα: ιστορική σημασία πολύ μεγάλη. Φαίνεται από τη σύγκριση με περσικούς πολέμους (ουδέποτε ...). Πάρα πολύ πυκνό ως κείμενο. Σε μία πρόταση μιλά για περσικούς πολέμους και έκβασή τους. Σε ελάχιστες φράσεις υπανίσσεται τις τρομακτικές συνέπειες του πολέμου. Απευθύνεται αποκλειστικά στο συναίσθημα, ιδίως εκεί όπου αναφέρεται σε φυσικές καταστροφές. Μια τέτοια συγκυρία/σύμπτωση δεν συνδέεται λογικά με το μέγεθος και τη σημασία του πολέμου. Πετυχαίνει απόλυτα τον στόχο του με τα λεγόμενά του ο Θουκυδίδης. Μιλά με έμφαση. Λέει ότι τόσο εντυπωσιακές οι συνέπειες, ώστε πλέον και τα απίστευτα έγιναν πιστευτά. Δίνει πληροφορίες για τους περσικούς πολέμους και την έκβασή τους, το μέγεθος του τωρινού πολέμου και τα χαρακτηριστικά του, τις συνέπειες στην ψυχολογία των ανθρώπων, τα φυσικά φαινόμενα και τις συμπτώσεις που τον κατέστησαν πιο τρομακτικό.Β απόσπασμα: Σχετικά με την ιστορική σημασία δεν πρόκειται για ξερή καταγραφή γεγονότων αλλά για περιγραφή των παρενεργειών των ιστορικών γεγονότων, κάτι που δεν είναι τυπικά ιστορία, αναπαριστά όμως το κλίμα και «αγγίζει» περισσότερο τον αναγνώστη. Ο λόγος δεν είναι καθόλου πυκνός. Το αντίθετο. Είναι πολύ αναλυτικός στο απόσπασμα αυτό. Για να δηλώσει ότι τα αρνητικά σε καιρό πολέμου μετατρέπονται σε θετικά, δίνει ένα σωρό παραδείγματα. Πολύ σημαντική ενέργεια όμως γιατί δίνει ανάγλυφα το κλίμα και αποτελεί αναλυτική καταγραφή της νοσηρής ατμόσφαιρας που επικρατεί σε παρόμοιες καταστάσεις. Η περιγραφή συνεπώς αποκτά διαχρονική αξία. Πληροφορίες δίνονται για τις συνθήκες εμφυλίου πολέμου (ο πρώτος εν καιρώ γενικότερων συρράξεων που τον ενίσχυσαν), για τις συνέπειες των εμφύλιων πολέμων γενικότερα. Ο συγγραφέας απευθύνεται στο συναίσθημα, τα περιγραφόμενα γεγονότα και οι καταστάσεις όμως έχουν λογική εξήγηση και προκαλόυν φρίκη και θλίψη. Η περιγραφή είναι πολύ παραστατική και ο Θουκυδίδης κατορθώνει να πείσει τους αναγνώστες και να τους κάνει να συγκλονιστούν από τη φρίκη του πολέμου.Δραστηριότητα 9Ο Ξενοφών επιδεικνύει ιδιαίτερη φροντίδα στην αιτιολόγηση/στήριξη των πράξεων και σκέψεων των προσώπων (Αλκιβιάδη, πλήθους). Αποδίδει κρυφές σκέψεις/προθέσεις στους ομιλητές/πρωταγωνιστές, που μόνο οι ίδιοι μπορούσαν να γνωρίζουν. Παραθέτει όλες τις φήμες και το αιτιολογικό τους και στο σημείο αυτό φαίνεται και η οπτική γωνία του συγγραφέα: για τη μία άποψη εξηγεί αναλυτικά όλο το αιτιολογικό, ενώ για την άλλη αφιερώνει 2,5 σειρές χωρίς να την επεξηγεί. Επίσης στο σημείο που απολογείται ο Αλκιβιάδης, δεν αναφέρει το λόγο του αναλυτικά γιατί όλες τις δικαιολογίες ή επεξηγήσεις που ανέφερε τις έχει ήδη σημειώσει ο Θουκυδίδης ως απόψεις και αιτιολογικό των απόψεων του πλήθους παραπάνω.Δραστηριότητα 10Θετικά πρότυπα ήταν ο Αγησίλαος, τον οποίο προβάλλει μέσα από ένα εγκώμιο (Αγησίλαος) εκφράζοντας τον θαυμασμό του για τις συντηρητικές, φιλολακωνικές απόψεις και ο Κύρος τον οποίο προβάλλει ως πρότυπο μονάρχη μέσα από μια μυθιστορηματική βιογραφία (Κύρου Παιδεία), για να προπαγανδίσει την αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησής του και το σεβασμό και φόβο που ενέπνεε στους υπηκόους του.Δραστηριότητα 11Ο Σωκράτης του Ξενοφώντα προβάλλεται ως ηθικός, ευσεβής, πρακτικός φιλόσοφος, φίλος της νεολαίας με πατρική επίδραση πάνω της. Μάλλον δεν είναι αντικειμενική η άποψη αυτή, γιατί δεν έχουμε άλλες μαρτυρίες και τα στοιχεία αυτά τα είχε σε μεγάλο βαθμό ο ίδιος ο Ξενοφών. Άρα προέβαλε στο Σωκράτη τη δική του προσωπικότητα για να τον παρουσιάσει ως άδικα καταδικασθέντα.Δραστηριότητα 12

19

Ταιρίαζει το προφίλ του συγγραφέα με τον Ξενοφώντα: Αθηναίος που έζησε μεγάλο διάστημα εκτός Αθηνών, με ολιγαρχικές πεποιθήσεις. Και χρονολογικά ταιριάζει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14Δραστηριότητα 1Ο Ισοκράτης καταφέρεται κατά των φιλοσόφων που θεωρούσαν ότι μόνο αυτοί νομιμοποιούνται να μιλούν για δικαιοσύνη και σωφροσύνη και για τους τρόπους επίτευξής τους. Οι φιλόσοφοι όμως αναφέρονται στις έννοιες αυτές ως αφηρημένες έννοιες, ενώ ο ίδιος τις θεωρεί μέρος της πρακτικής του ηθικής. Μιλά για πρακτική δικαιοσύνη και σωφροσύνη, πρακτική καθημερινή ηθική και άρα πιο χρήσιμη για τους πολίτες και το κοινωνικό σύνολο.Δραστηριότητα 2Μέσα από τη γενίκευση και προς τις δυο κατευθύνσεις (ατημέλητη εμφάνιση, έργα του) υποδεικνύει τον εαυτό του (να εξετάζετε όσους πολιτεύονται...., πολλοί που μιλάνε...). Προβάλλει τις πράξεις του υπέρ του κοινωνικού συνόλου υποβαθμίζοντας τη σημασία των πράξεων που τον εκθέτουν ή απλώς δεν συνάδουν με το πρότυπο του Αθηναίου πολίτη. Επιθυμία του να κερδίσει την εύνοια του ακροατηρίου. Είναι ανδρείος και όχι τεμπέλης ή δειλός, αργόσχολος, όπως οι θεωρούμενοι «καλοί» πολίτες. Πολύ έξυπνα αναζητεί και τονίζει τις συνέπειες κάθε πράξης στο κοινωνικό σύνολο και όχι σε ατομικό επίπεδο, την ουσία κι όχι την επιφάνεια.Δραστηριότητα 2Εκτός ύληςΔραστηριότητα 4Πολιτικός βίος Δημοσθένη: Θυμίζει το παλαιό μεγαλείο, προσπαθεί να φιλοτιμήσει, να κινητοποιήσει τους Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου προβάλλοντάς τον ακόμη και ως παράδειγμα. Απόψεις του: Η Αθήνα στην ιστορική της διαδρομή αγωνίστηκε και θυσίασε τα πάντα για την τιμή. Ο Φίλιππος τώρα το ίδιο κάνει αψηφώντας το κόστος για τη σωματική του υγεία. Άρα και ο ίδιος ο Δημοσθένης ως σύμβουλος της πόλης δεν μπορεί παρά να προτείνει στους Αθηναίους να πράξουν αντάξια της ιστορίας και του τωρινού τους αντιπάλου. Πάθος/ευστοχία: Το πάθος τονίζεται μέσα από την αντίθεση. Οι Αθηναίοι από τη μια πλευρά και ο Φίλιππος με την απαράμιλλη αποφασιστικότητά του για ζωή με τιμή και δόξα. Εύστοχα λοιπόν αποφασίζει να ενθαρρύνει τους Αθηναίους να δώσουν κι αυτοί τα πάντα για τιμή και δόξα.

20