ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

106
ΜΟΣΣΕ ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 1. Ποια αλλαγή σηματοδοτείται κατά το 2200/2000 π.Χ. ; Τότε συντελείται το πέρασμα από ένα σύστημα πλούσιων χωριών, που στηρίζονταν οικονομικά στη γεωργία και την κτηνοτροφία, σε έναν πολιτισμό πόλης που τον χαρακτηρίζει ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός (οδικό δίκτυο, βρύσες, δρόμοι και χώροι ειδικής χρήσης). Στο κέντρο της πόλης δεσπόζει το «ανάκτορο», πρόκειται για ένα επιβλητικό κτίριο, γεωμετρικά σχεδιασμένο. 2. Το ανάκτορο κατά την πρώτη εμφάνισή του. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του; Αποτελεί ένα σύνθετο σύνολο από ορθογώνια δωμάτια, χτισμένα στις πλευρές μιας κεντρικής παραλληλόγραμμης αυλής. Οι μεγάλες είσοδοι, οι τεράστιες αίθουσες και οι στοές τονίζουν τον επιβλητικό του χαρακτήρα. Διαθέτει χώρους υποδοχής και τελετών, αίθουσες αρχείων, καταστήματα, εργαστήρια με πλήθος από τεχνίτες. Υπάρχουν επίσης εξειδικευμένοι τεχνίτες που ζουν στο παλάτι με τις οικογένειές τους και κατασκευάζουν πολυτελή αντικείμενα. Το ανάκτορο αποτελεί οικονομικό συγκρότημα. Η οικονομία είναι συγκεντρωτική και γραφειοκρατική. Υπάρχει μια διοίκηση που κρατά τα αρχεία του παλατιού. Οι υπάλληλοι της διοίκησης φαίνεται να γνωρίζουν γραφή. 3. Ποιος ο τρόπος διοίκησης και η μορφή της πολιτικής εξουσίας κατά τις περίοδο 2000-1600 και 1600-1450/1375 ; Πιθανότατα η Κρήτη ήταν χωρισμένη σε μεγάλές περιφέρειες που διοικούνταν από ένα ανάκτορο. Αποτελεί μυστήριο ο τρόπος της διαίρεσης καθώς επίσης και η μορφή πολιτικής εξουσίας. Ίσως υπήρχε ένας βασιλιάς. Τέσσερα μεγάλα ανάκτορα δεσπόζουν στην Κρήτη κατά την περίοδο 1600- 1450/1375 π.Χ. : η Κνωσός, η Φαιστός, τα Μάλια και ο Ζάκρος. Και κατά την περίοδο η φύση της πολιτικής εξουσίας δεν είναι ξεκάθαρη. Ενδεχομένως το ανάκτορο της Κνωσού κυριαρχεί σε ολόκληρη την Κρήτη. Οι πόλεις και οι πολυτελείς κατοικίες απολαμβάνουν ένα είδος αυτονομίας και είναι εμφανής η ύπαρξη μιας ηγετικής τάξης, μιας «κρητικής αριστοκρατίας». Η εικόνα της κοινωνίας συμπληρώνεται από τους ειδικευμένους τεχνίτες, τους χωρικούς, τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους. 1
  • Upload

    -
  • Category

    Documents

  • view

    407
  • download

    33

Transcript of ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Page 1: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

ΜΟΣΣΕ ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1. Ποια αλλαγή σηματοδοτείται κατά το 2200/2000 π.Χ. ;Τότε συντελείται το πέρασμα από ένα σύστημα πλούσιων χωριών, που στηρίζονταν οικονομικά στη γεωργία και την κτηνοτροφία, σε έναν πολιτισμό πόλης που τον χαρακτηρίζει ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός (οδικό δίκτυο, βρύσες, δρόμοι και χώροι ειδικής χρήσης). Στο κέντρο της πόλης δεσπόζει το «ανάκτορο», πρόκειται για ένα επιβλητικό κτίριο, γεωμετρικά σχεδιασμένο.2. Το ανάκτορο κατά την πρώτη εμφάνισή του. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του;Αποτελεί ένα σύνθετο σύνολο από ορθογώνια δωμάτια, χτισμένα στις πλευρές μιας κεντρικής παραλληλόγραμμης αυλής. Οι μεγάλες είσοδοι, οι τεράστιες αίθουσες και οι στοές τονίζουν τον επιβλητικό του χαρακτήρα. Διαθέτει χώρους υποδοχής και τελετών, αίθουσες αρχείων, καταστήματα, εργαστήρια με πλήθος από τεχνίτες. Υπάρχουν επίσης εξειδικευμένοι τεχνίτες που ζουν στο παλάτι με τις οικογένειές τους και κατασκευάζουν πολυτελή αντικείμενα. Το ανάκτορο αποτελεί οικονομικό συγκρότημα. Η οικονομία είναι συγκεντρωτική και γραφειοκρατική. Υπάρχει μια διοίκηση που κρατά τα αρχεία του παλατιού. Οι υπάλληλοι της διοίκησης φαίνεται να γνωρίζουν γραφή.3. Ποιος ο τρόπος διοίκησης και η μορφή της πολιτικής εξουσίας κατά τις περίοδο 2000-1600 και 1600-1450/1375 ;Πιθανότατα η Κρήτη ήταν χωρισμένη σε μεγάλές περιφέρειες που διοικούνταν από ένα ανάκτορο. Αποτελεί μυστήριο ο τρόπος της διαίρεσης καθώς επίσης και η μορφή πολιτικής εξουσίας. Ίσως υπήρχε ένας βασιλιάς. Τέσσερα μεγάλα ανάκτορα δεσπόζουν στην Κρήτη κατά την περίοδο 1600- 1450/1375 π.Χ. : η Κνωσός, η Φαιστός, τα Μάλια και ο Ζάκρος. Και κατά την περίοδο η φύση της πολιτικής εξουσίας δεν είναι ξεκάθαρη. Ενδεχομένως το ανάκτορο της Κνωσού κυριαρχεί σε ολόκληρη την Κρήτη. Οι πόλεις και οι πολυτελείς κατοικίες απολαμβάνουν ένα είδος αυτονομίας και είναι εμφανής η ύπαρξη μιας ηγετικής τάξης, μιας «κρητικής αριστοκρατίας». Η εικόνα της κοινωνίας συμπληρώνεται από τους ειδικευμένους τεχνίτες, τους χωρικούς, τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους.4. Ποιες οι εμπορικές δραστηριότητες των Κρητών κατά την εποχή των πρώτων ανακτόρων ;Ο ειρηνικός τρόπος διαβίωσης συντέλεσε στην ευημερία που γνώρισε η Κρήτη. Το εμπόριο, χαρακτηριστικό αυτής της άνθησης, αναπτύχθηκε παράλληλα με την πειρατεία. Οι Κρήτες ήταν τολμηροί ναυτικοί και προκειμένου να εξασφαλίσουν την αναγκαία πρώτη ύλη που τους λείπει, το μέταλλο, ταξιδεύουν σε αρκετές γειτονικές χώρες. Η μινωική αγγειοπλαστική εισδύει στην Πελοπόννησο, στην Αττική και την Βοιωτία. Έχουν επαφές με την Εγγύς Ανατολή (Μεσοποταμία, Παλαιστίνη) και διατηρούν στενές σχέσεις με την Αίγυπτο, επιρροές της οποίας βλέπουμε στη μινωική τέχνη.5. Περιγράψτε το απόγειο και την ακτινοβολία του μινωικού πολιτισμού.Η Κρήτη κατά την περίοδο των δεύτερων ανακτόρων είναι ένα νησί που ευημερεί μέσα σ’ ένα κλίμα ειρηνικής άνθησης χωρίς ιδιαίτερες εσωτερικές διενέξεις. Η «διεθνής» ακτινοβολία είναι αναμφισβήτητη καθώς :

1

Page 2: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

α) Τα κρητικά εμπορεύματα εξάγονται σε όλο το Αιγαίο, εκτός από τα νησιά του Βορρά.β) Αποικίες ιδρύονται στη Ρόδο ,στις ακτές της Μ. Αίας, στην Ιασό και τη Μίλητο. Σημαντικούς μινωικούς πληθυσμούς δέχονται επίσης η Κέα, η Μήλος και η Θήρα.γ) Διευρύνονται οι σχέσεις με την Αίγυπτο και την Εγγύς Ανατολή, τη Συρία και κυρίως με την Παλαιστίνη.δ) Ισχυρή μινωική επιρροή στην Ηπειρωτική Ελλάδα.6. Τι στοιχεία υπάρχουν για την θρησκεία κατά την δεύτερη εποχή των ανακτόρων ;Και στον τομέα της θρησκείας υπάρχει ασάφεια λόγω έλλειψης γραπτών πηγών. Στοιχεία αντλούμε από τοιχογραφίες, αγγεία, σφραγιδόλιθους. Μεγάλες τοιχογραφίες ανακαλύφθηκαν στην Κνωσό και στη Θήρα, αλλά το νόημά τους δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Αναπαριστούν τελετές, πομπές, συγκεντρωμένα πλήθη, αγώνες αθλητών, ταυρομαχίες. Πρόκειται για πολυσύνθετες εικόνες στις οποίες συμμετέχουν η φύση, η θάλασσα, τα λουλούδια, μεταδίδοντας το μήνυμα μιας εσωτερικής ηρεμίας και μοναδικής χαράς της ζωής. Υπάρχουν επίσης απεικονίσεις επιφανειών μιας θεότητας. Η κρητική τέχνη προβάλλει την ανθρώπινη πλευρά των θρησκευτικών θεμάτων. Ασάφεια υπάρχει και ως προς τους λατρευτικούς τόπους. Είχανε πολλούς φυσικούς λατρευτικούς τόπους, όπως πηγές, σπηλιές, κορυφές. Υπήρχε επίσης ιερό μέσα στα ανάκτορα, στις πόλεις, στις κατοικίες. Στα ιερά βρίσκουμε κρύπτες, καθαρτήριους λουτήρες, αρχιτεκτονικές διακοσμήσεις, λατρευτικό υλικό, τρίποδες και ρυτά για σπονδές. Οι παραστάσεις μαρτυρούν θυσίες ζώων, ίσως και ανθρώπων. Δεν αποκλείεται να υπήρχε και μορφή τελετουργικής ανθρωποφαγίας.7. Πότε συντελέστηκε και πως δικαιολογείται η καταστροφή του μινωικού πολιτισμού;Γύρω στο 1450 π.Χ. έχουμε την οριστική κατάρρευση των μεγάλων ανακτόρων, πλην της Κνωσού. Όλοι οι τόποι, τα ανάκτορα, οι πλούσιες κατοικίες ερημώνούν από ένα κύμα με φοβερές καταστροφές. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι μινωικές αποικίες εγκαταλείπονται (Κέα, Μίλητος, Τριάντας Ρόδου) και αμέσως εγκαθίστανται εκεί οι Μυκηναΐοι. Οι Μυκηναΐοι εγκαθίστανται σε ολόκληρη την Κρήτη μέσα στο δεύτερο μισό του 15ου αι. και μόνο το ανάκτορο της Κνωσού επιβιώνει μέχρι το 1375 π.Χ. Η οριστική κατάρρευσή του προήλθε από ισχυρότατο σεισμό, παρά από ανθρώπινη παρέμβαση. Η Κρήτη πλέον είναι μυκηναϊκή πολιτιστικά και πολιτικά.

ΜΥΚΗΝΑΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8. Από ποιες πηγές αντλούμε πληροφορίες για την μυκηναϊκή εποχή ;Μεγάλο μέρος πληροφοριών για την μυκηναϊκή εποχή αντλούμε από τους τάφους, οι οποίοι για διάφορους λόγους, όπως είναι οι λεηλασίες και οι και οι δυσκολίες στην εντόπισή τους, αποτελούν ένα σύνολο αρκετά πενιχρό. Σημαντική πηγή πληροφόρησης αποτελούν οι γραπτές πινακίδες. Η ανακάλυψη γραπτών πινακίδων, πρώτα στη Κνωσό και κατόπιν, στην Πύλο, στις Μυκήνες και στη Θήβα, θεωρήθηκε σπουδαίο γεγονός.9. Ποια η δραστηριότητα και οι επισημάνσεις του Ά. Έβανς ;

2

Page 3: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Στα τέλη του 19ου αι., ο αρχαιολόγος Ά. Έβανς είχε παρατηρήσει πάνω στους σφραγιδόλιθους, που πουλούσαν οι παλαιοπώλες στην Αθήνα, εγχάρακτα σημεία, τα οποία πίστευε πως άνηκαν σε μία άγνωστη έως τότε γλώσσα. Μεταξύ του 1900 και 1904, ανέσυρε από τα ερείπια της Κνωσού τρεις χιλιάδες περίπου πινακίδες και κομμάτια από εγχάρακτο πηλό. Οι πινακίδες ήταν μικρές στο μέγεθος και πιθανόν όφειλαν την επιβίωσή τους στο τυχαίο ψήσιμο, που υπέστησαν από πυρκαγιά που ξέσπασε στο ανάκτορο. Ο Εβανς επισήμανε τα τρία είδη γραφής των πινακίδων :1. «Ιερογλυφική»2. «Γραμμική Α»3. «Γραμμική Β»10. Τι γνωρίζετε για τον M. Ventris ;Το 1952, ο Ventris σε συνεργασία με τον Chadwick, κατόρθωσε να διαβάσει με κατανοητό τρόπο τα κείμενα των πινακίδων, εφαρμόζοντας τεχνικές που είχαν χρησιμοποιηθεί στον πόλεμο για την αποκρυπτογράφηση των γερμανικών μηνυμάτων. Η Γραμμική Β΄ αναγνωρίστηκε από την διεθνή επιστημονική κοινότητα ως μια αρχαϊκή γραφή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.11. Ποια στοιχεία μας δίνουν οι πινακίδες για την Γραμμική Β΄ ;Η Γραμμική Β αποτελεί μια αρχαϊκή γραφή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και την συνέχεια της Γραμμικής Α΄. Τα γραπτά που σώθηκαν στις πινακίδες δίνουν στη Γραμμική Β΄ μια μικρο-οικονομική διάσταση καθώς αντιπροσωπεύουν μόνο ένα τμήμα των αρχείων και μηνιαίους λογαριασμούς. Η Γραμμική Β΄, μέχρι να αποδειχτεί το αντίθετο, έχει ουσιαστικά γραφειοκρατική λειτουργία και εξυπηρετεί την οικονομία των ανακτόρων. Συμπερασματικά λοιπόν, βλέπουμε πως δεν ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και ότι εκείνοι, που θα έκαναν χρήση της, ήταν οι υπάλληλοι των ανακτόρων και ίσως και οι έμποροι.12. Πως η μυκηναϊκή κοινωνία οδηγείται προς το μνημειακό ;Η ταφική αρχιτεκτονική ήταν το πρώτο βήμα προς το μνημειακό .Πρώτα υψώθηκαν οι τάφοι με «θόλο». Οι παλαιότεροι τοποθετούνται στη Μέση Ελλαδική Α ή Β, ενώ το απόγειο ανάγεται στη Μέση Ελλαδική Γ. Θεαματικά ταφικά δημιουργήματα βρίσκουμε στην Αργολίδα, όπως είναι ο «τάφος του Ατρέα», στη Μεσσηνία και στις Μυκήνες. Υπάρχουν επίσης και οι θαλαμωτοί τάφοι, στους οποίους βρέθηκε περιεχόμενο εξίσου πλούσιο με αυτό των λιγοστών θόλων. Η κατασκευή των τάφων είχε ιδιαίτερα υψηλό κόστος, το οποίο μπορούσαν να αντιμετωπίσουν μόνο επίλεκτες κοινωνικές ομάδες. Παράλληλα με τους θαυμαστούς θόλους , που κοσμούν την Ελλάδα κατά το απόγειο του μυκηναϊκού πολιτισμού, εμφανίζονται και οι ογκώδεις ακροπόλεις. Χρονολογούνται στο διάστημα ανάμεσα στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και τα τέλη του 13ου. Τα τείχη τους περικλείουν συγκροτήματα κατοικιών, όπου δεσπόζει το ανάκτορο, σύμβολο εξουσίας. Οι επιφάνειες που καλύπτουν είναι τεράστιες (π.χ. Μυκήνες, Τίρυνθα ).13. Ποια τα τέσσερα ανάκτορα της Ηπειρωτικής Ελλάδας και γιατί διακρίνονται ;Στην Ηπειρωτική Ελλάδα διακρίνονται τέσσερα μεγάλα ανάκτορα για το τεράστιο μέγεθός τους, για τον «βασιλικό» χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής τους (μέγαρον, ή τεράστιος, ορθογώνιος, επίσημος χώρος με περιστύλιο και κεντρική εστία, αρχοντικά διαμερίσματα, πλήθος καταστημάτων, εργαστηρίων και ιερών) καθώς και για την δημογραφική πυκνότητα. Τα τέσσερα ανάκτορα ήταν : των Μυκηνών, της Τίρυνθας, της Πύλου και της Θήβας.

3

Page 4: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

14. Πως ιεραρχείται κοινωνικά ο μυκηναϊκός κόσμος ;Από τις πινακίδες αντλούμε σημαντικά στοιχεία για την κοινωνική ιεράρχηση του μυκηναϊκού κόσμου. Η Γραμμική Β επιβεβαιώνει για την ύπαρξη του άνακτα – βασιλιά (wanax). Ο άνακτας ήταν πιθανότατα ο βασιλιάς του ανακτόρου και της περιοχής που συνδεόταν με το όνομά του. Κατέχει το μεγαλύτερο τέμενος. Ακολουθούσε ο lawagetas, ιδιοκτήτης μικρότερης έκτασης και οι τρεις τελεστές (tereta). Ο lawagetas φαίνεται να είναι κάποιου είδους στρατιωτικός αρχηγός και σημαντικό πρόσωπο, ιδιαίτερα στον θρησκευτικό τομέα , με δικούς του τεχνίτες και δούλους. Μετά από αυτόν έρχονται οι επέται, ή σύντροφοι, που φαίνεται να είναι αξιωματικοί ή επίλεκτα σώματα του βασιλιά. Οι τελεσταί πρέπει να ήταν ανώτεροι υπάλληλοι επιφορτισμένοι με διοικητικά έργα. Υπάρχουν επίσης επικεφαλής διαφόρων συντεχνιών ,που είναι πρόσωπα μικρότερης εμβέλειας καθώς και τοπικοί διοικητικοί υπάλληλοι (διοικητές και υποδιοικητές). Τέλος, την κοινωνική ιεραρχία συμπληρώνουν ο δήμος- «λαός» και οι δούλοι, κυρίως γυναίκες και παιδιά.15. Αναφέρατε εν συντομία βασικά στοιχεία για την οικονομία της μυκηναϊκής κοινωνίας.Η μυκηναϊκή οικονομία στηρίζεται στην γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή καθώς επίσης στην χειροτεχνία και το εμπόριο. Η αγροτική παραγωγή είναι διαρθρωμένη κατά το κλασσικό πρότυπο, δημητριακά, λάδι ελιάς για το φαγητό, αλλά και σουσαμόλαδο, λιναρόλαδο για την Παρασκευή αρωματικών ουσιών, κρασί, καρυκεύματα.Υπάρχει επάρκεια αγροτικών προϊόντων. Σημαντική πηγή πλουτισμού αποτελεί και η κτηνοτροφία ,όχι τόσο για το κρέας ,όσο για το μαλλί και το δέρμα. Η κοινωνία διαθέτει εξειδικευμένους τεχνίτες σε όλους τους τομείς: κατασκευή κτιρίων, μεταλλουργία, υφαντουργία, ζωγραφική, τοιχογραφία, κεραμική, παραγωγή υφασμάτων και αρωματικών ελαίων. Αξιοσημείωτος είναι ο καταμερισμός της εργασίας κατά τον 14ο και 13ο αιώνα. Οι Μυκηναίοι ταξιδεύουν και αναπτύσσουν το εμπόριο προκειμένου να εξασφαλίσουν σημαντικές πρώτες ύλες που τους λείπουν, όπως είναι τα μέταλλα. Εισάγουν χαλκό, κασσίτερο, ελεφαντόδοντο, κεχριμπάρι, λαζουρίτη, ημιπολύτιμες πέτρες, υφάσματα, ξυλεία. Για αντάλλαγμα έστελναν αγροτικά προϊόντα, στα οποία και είχαν αυτάρκεια καθώς και αντικείμενα από ορείχαλκο.16. Εμπόριο ή αποικισμός ;Οι Μυκηναίοι παρ’ όλα τα ταξίδια που πραγματοποίησαν και τις εγκαταστάσεις τους στα πιο απίθανα σημεία με σκοπό το εμπόριο, δεν ίδρυσαν ποτέ αποικιακή αυτοκρατορία ούτε αναζήτησαν νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις για να εγκαταστήσουν αγροτικούς πληθυσμούς. Το μοναδικό κίνητρο των μετακινήσεών τους ήταν οι εμπορικές ανταλλαγές.17. Ποιος ήταν ο ρόλος των πινακίδων σχετικά με την θρησκεία ;Πολλές πληροφορίες παίρνουμε από τις πινακίδες σχετικά με την θρησκεία, καθώς περιλαμβάνουν ονόματα των περισσοτέρων από τους μεγάλους θεούς του ελληνικού πάνθεου των κλασσικών χρόνων, αλλά και μικρότερων θεοτήτων. Έχουν διαβαστεί ονόματα, όπως : Δίας, Ήρα, Αθηνά, Άρτεμις, Άρης. Η καλύτερη πηγή πληροφοριών είναι η Πύλος. Τα ονόματα των θεών εμφανίζονται σε καταλόγους αφιερωμάτων ή προϊόντων που προορίζονται, πάντα σχεδόν, για τα ιερά της υπαίθρου. Επίσης, συζητείται το θέμα των ανθρωποθυσιών και η ύπαρξη δύο πιθανών ειδών λατρείας: της «λαϊκής» και της «επίσημης ή κρατικής».

4

Page 5: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ

18. Ποια ήταν η οικονομική κατάσταση κατά την αρχαϊκή εποχή;Παρατηρείται δημογραφική έκρηξη, η οποία, σε συνδυασμό με τη συγκέντρωση της γης στα χέρια λίγων ευγενών, προκαλεί αγροτική κρίση. Ούτως ή άλλως οι τρόποι εκμετάλλευσης της γης ήταν ελλιπείς και η εργασία δεν ήταν εξειδικευμένη. Οι μικροί καλλιεργητές αντιδρούν (κάποιοι στρέφονται σε άλλες ασχολίες και κάποιοι χάνουν την ελευθερία τους εξαιτίας των χρεών). Η δουλεία ήταν συνδεδεμένη με την αντίληψη ότι ο πολίτης έπρεπε να μην κάνει χειρωνακτικές εργασίες, ώστε να ασχολείται με τα κοινά.19. Τι γνωρίζετε για την οπλιτική «επανάσταση»;Η διάταξη σε φάλαγγα οπλιτών είναι ένας νέος τρόπος διεξαγωγής της μάχης. Ο οπλίτης διαθέτει βαρύ οπλισμό. Είναι τεχνική καινοτομία γιατί ενθαρρύνει τη συλλογική μαχητική προσπάθεια, την ισότητα και εναλλαξιμότητα μεταξύ των ατόμων που συμμετέχουν στη φάλαγγα. Με την οπλιτική φάλαγγα διευρύνεται η πολεμική λειτουργία και εξισώνονται κατά κάποιο τρόπο οι ευγενείς με το δήμο, ο οποίος διεκδικεί πλέον μέρος στη διανομή λαφύρων και εδαφών.20. Πώς αντιμετωπίστηκε η οικονομική κρίση;Κάποιες πόλεις επεκτάθηκαν σε βάρος γειτονικών περιοχών (π.χ. Σπάρτη), άλλες πόλεις ανέπτυξαν τη βιοτεχνία και το εμπόριο (π.χ. Αθήνα) και άλλες στράφηκαν στον αποικισμό.21. Πότε έγινε ο Β’ ελληνικός αποικισμός και ποιες αιτίες οδήγησαν σε αυτόν;Έλαβε χώρα από τον 8ο ως τον 6ο αιώνα. Στην πρώτη περίοδο οι Έλληνες αποικίζουν τη νότια Ιταλία και τη Σικελία, ενώ στη δεύτερη περίοδο περνούν και στον Εύξεινο Πόντο, στην Αφρική, στη δυτική Μεσόγειο και αλλού. Αιτίες ήταν η έλλειψη χώρου (λόγω της αύξησης του πληθυσμού) και πρώτων υλών, η γνώση της θάλασσας (και η αναζήτηση νέων αγορών), οι εσωτερικές έριδες και το πρότυπο του Οδυσσέα.22. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της νέας κίνησης;Οι αποστολές είναι πια οργανωμένες (ο οικιστής έχει το πρόσταγμα), οι πόλεις είναι ανεξάρτητες και όχι προεκτάσεις των μητροπόλεων, ενώ οι σχέσεις με τους γηγενείς πληθυσμούς είναι συνήθως ειρηνικές (αλλά όχι πάντα) και αναπτύσσονται εμπορικές σχέσεις.23. Ποια ήταν τα αποτελέσματα του Β’ αποικισμού;Αντιμετωπίστηκε η οικονομική κρίση με την άνοδο του εμπορίου (όχι πια μόνο ανταλλακτικό, αλλά εμπορευματοχρηματικό) και της ναυτιλίας (νέες τεχνικές). Ανάπτυξη της δουλείας. Νέες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν μερίδιο στη λήψη των αποφάσεων. Διαδίδεται ο ελληνικός πολιτισμός (κυρίως της γραφής).24. Τι γνωρίζεται για το νόμισμα και ποιο ρόλο έπαιξε;Εμφανίστηκε στη Λυδία στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. .Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ήταν το αποτέλεσμα εμπορικών ανταλλαγών και ηθικού παρά οικονομικού προσδιορισμού των αξιών. Το 4ο αι. έχει γίνει το βασικό μέσο εμπορικών συναλλαγών. Προέβαλε την πόλη και διευκόλυνε τις συναλλαγές στο εσωτερικό της (φόροι, πρόστιμα, συναλλαγές).Συνέβαλε και αυτό στην έξοδο από την κρίση. Συνδέθηκε με την ανεξαρτησία της πόλης-κράτους.

5

Page 6: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ

25. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της κρίσης που σημειώθηκε τον 7ο αι. στην αριστοκρατική κοινωνία και πως αυτή αντιμετωπίστηκε;Σημειώθηκαν ταραχές στην πόλη με τη διάσπασή της σε ανταγωνιστικές ομάδες και με τον κίνδυνο να καταστραφεί. Την κρίση αντιμετώπισαν οι νομοθέτες. Με το έργο τους επανέφεραν την τάξη και με τη θέσπιση νόμων εξασφάλιζαν τη δικαιοσύνη.26. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα των ταραχών;Πολλές φορές κάποιος τύραννος εκμεταλλευόταν την κατάσταση για να ανέβει στην εξουσία πριν την εμφάνιση των νομοθετών.27. Με τι συνδεόταν για τον Θουκυδίδη η τυραννίδα;Ο Θουκυδίδης έβλεπε την τυραννίδα σαν μια «στιγμή» στην ιστορία αυτού του κόσμου. Πίστευε ότι συνδεόταν με τον πλούτο και την ανάπτυξη της ναυτιλίας στον ελληνικό κόσμο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν οι τυραννίδες της Κορίνθου, των Ιωνικών πόλεων, της Σάμου και των Φωκαέων.28. Τι εννοούσε ο Θουκυδίδης και άλλοι νεότεροι με τον όρο τύραννος;Τον έβλεπαν σαν εκπρόσωπο νέων κοινωνικών στρωμάτων σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατία. Τα στρώματα αυτά προέκυψαν από την ανάπτυξη του εμπορίου και του κινητού πλούτου (πρόσοδοι, χρήματα που προέρχονται από τη φορολόγηση του εμπορίου).29. Που οφείλεται ο πλούτος της Κορίνθου σύμφωνα με τον Θουκυδίδη;Στη θέση της επάνω στον Ισθμό που την έκανε σημαντικό εμπορικό πέρασμα, το οποίο συνέδεε την Πελοπόννησο με την κεντρική Ελλάδα αλλά και το Αιγαίο με το Ιόνιο πέλαγος.30. Πως η τυραννίδα συνέβαλε στην καταστροφή των βάσεων της αριστοκρατικής κοινωνίας;Αυτό δεν οφείλεται στο ότι ο τύραννος εκπροσωπούσε πλέον τα συμφέροντα νέων ομάδων αλλά στο ότι στην αρχή και μέχρι να εδραιώσει την εξουσία του στηριζόταν σε όσους αισθάνονταν κοινωνικά αποδιωγμένοι (οικονομικά εξαθλιωμένοι αγρότες, οπλίτες) και όχι στους βιοτέχνες και τους εμπόρους.31. Από πού γνωρίζουμε στοιχεία για την τυραννίδα της Κορίνθου;Από τον Θουκυδίδη που συνδέει την τυραννίδα με τον πλουτισμό και τη ναυτική της ανάπτυξη, από τις Ιστορίες του Ηροδότου όπου αφιερώνει πολλές διηγήσεις του και από άλλους συγγραφείς που αναφέρονται στον Περίανδρο, τύραννο της δυναστείας των Κυψελίδων.32. Που οφείλει την ανάπτυξή της η Κόρινθος;Όπως προαναφέρθηκε στη σημαντική στρατηγική και εμπορικής της θέση. Επίσης, αποτελούσε σημαντικό κέντρο ναυπηγικής και κεραμικής. Η ακμή της φαίνεται στην ευρεία κυκλοφορία που γνώρισαν τα κορινθιακά αγγεία μέσα και έξω από την Ελλάδα αλλά και στις αποικίες που ίδρυσαν οι Κορίνθιοι (Συρακούσες, Κέρκυρα).33. Ποιες απόψεις υπάρχουν για τους Βακχιάδες;Ο Ηρόδοτος αναφέρει απλά ότι κυβέρνησαν την πόλη εφαρμόζοντας την ενδογαμία και ήταν ένας στενός κύκλος ολιγαρχικών. Κάποιοι νεότεροι ισχυρίστηκαν ότι οι Βακχιάδες έλεγχαν όλες τις εμπορικές και χειροτεχνικές δραστηριότητες. Για άλλους η ακμή της κορινθιακής κεραμικής συμπίπτει με το τέλος της εξουσίας τους.34. Πως ο Κύψελος καρπώθηκε την εξουσία σύμφωνα με τον Ηρόδοτο;

6

Page 7: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Ο Κύψελος ήταν ο πρώτος τύραννος της Κορίνθου, ο οποίος εκμεταλλευόμενος μια κρίση κατέλαβε την εξουσία. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η Βακχιάδα Λάβδα όντας ανάπηρη αναγκάστηκε να παντρευτεί έναν «κοινό θνητό». Σύμφωνα με τον χρησμό το παιδί της θα «τιμωρούσε» την Κόρινθο αλλά η μητέρα του με τέχνασμα κατάφερε να το σώσει από τους Βακχιάδες που ήθελαν να το σκοτώσουν. Αυτό όταν ενηλικιώθηκε εξουσίασε την Κόρινθο με τις εγγυήσεις του μαντείου των Δελφών.35. Τι υποστηρίζει ο Νικόλαος Δαμασκηνός σχετικά με το ίδιο θέμα;Ο Κύψελος σαν πολέμαρχος κατάφερε να αποκτήσει την εύνοια του δήμου με την πολιτική επιείκειας που ακολούθησε (δεν επέβαλε πρόστιμα, ποινές φυλάκισης, δουλεία σε όσους είχαν χρέη). Ο Κύψελος έδωσε σε όλους το μερίδιο που τους άνηκε και φρόντισε για ίση διανομή σύμφωνα με την αρχή της στρατιωτικής φάλαγγας.36. Πως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ο Κύψελος σε σχέση με την ολιγαρχία;Μπορούμε να πούμε ότι στράφηκε εναντίον της ολιγαρχίας, όπου και άνηκε, γιατί ένιωθε παραγκωνισμένος. Για το λόγο αυτό συσπείρωσε γύρω του τους οπλίτες για να πετύχει καλύτερη διανομή των ωφελημάτων που η εξουσία αυτή εξασφάλιζε στους Βακχιάδες.37. Τι γνωρίζετε για το είδος της πολιτικής του Κύψελου;Οι πληροφορίες που διαθέτουμε δεν είναι ξεκάθαρες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο κατά την τριαντάχρονη διακυβέρνησή του καταδίκασε και σκότωσε πολλούς αντιπάλους του των οποίων δήμευσε και τις περιουσίες.38. Προχώρησε σε αναδιανομή των δημευμένων κτημάτων;Και εδώ δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο Κύψελος είχε ορκιστεί ότι θα αφιερώσει τις περιουσίες αυτές στον Δία εάν αποκτούσε την εξουσία. Για το λόγο αυτό παρακρατούσε για δέκα χρόνια το ένα δέκατο των αγαθών τους.39. Πως κυβέρνησε ο γιος του Κύψελου, Περίανδρος;Ήταν πιο τυραννικός σε σχέση με τον πατέρα του γιατί η εξουσία του ήταν κληρονομική, άρα δεν υπήρχε ανάγκη νομιμοποίησης. Γύρω του υπήρχαν τριακόσιοι «δορυφόροι». Περιόρισε τις δαπάνες των πλουσίων και έκανε νέες κατασχέσεις. Η παράδοση του αποδίδει διαστροφές, ενώ γνωστές είναι και οι φιλοδοξίες του στο ναυτικό τομέα. Διατηρούσε σχέσεις με τους Λυδούς και τις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας. Η Κόρινθος επί Περιάνδρου γνώρισε ιδιαίτερη ευμάρεια η οποία κατέρρευσε με την πτώση της τυραννίδας.40. Τι έγινε μετά την πτώση του Περίανδρου;Όπως είχε προβλέψει το Μαντείο των Δελφών, βασίλεψε ο Κύψελος και τα παιδιά του αλλά όχι τα παιδιά των παιδιών του. Όλοι οι γιοι του Περίανδρου πέθαναν και ο Ψαμμήτιχος, ανεψιός του, κυβέρνησε μόνο για τρία χρόνια, αφού εκδιώχτηκε μετά την επανάσταση των Κορινθίων. Στην Κόρινθο την τυραννίδα ακολούθησε πολίτευμα ολιγαρχικό καθώς οι ισχυροί θέλησαν πάλι να λάβουν την εξουσία. Η νέα ολιγαρχία στηριζόταν πλέον στα πλούτη και όχι στην καταγωγή καθώς τα δεδομένα είχαν αλλάξει.41. Τι γνωρίζετε για την πολιτική της Σπάρτης;Η Σπάρτη ακολούθησε επεκτατική πολιτική και με το εκπαιδευτικό σύστημα της αγωγής είχε μετατραπεί σε κράτος-φρούριο εξαιτίας του φόβου εξεγέρσεως των πληθυσμών που είχε υποδουλώσει και μετατρέψει σε είλωτες. Σύμφωνα με την παράδοση διαμορφωτής της σπαρτιατικής πολιτείας θεωρείται ο Λυκούργος. Σ’

7

Page 8: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αυτόν οφείλεται η σπαρτιατική νομοθεσία, γνωστή ως λυκούργειος ρήτρα. Η πολιτική της Σπάρτης, εξαιτίας της διαρκούς απειλής των ειλώτων παρέμεινε η ίδια μέχρι και τη ρωμαϊκή κατάκτηση.42. Aπό πού αντλούμε πληροφορίες για τη νομοθεσία της Σπάρτης;Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Λυκούργος, αφού πήρε χρησμό από την Πυθία, θέλησε να αποκαταστήσει την ευνομία στη Σπάρτη. Το περιεχόμενο της ευνομίας είναι αόριστο και ο Ηρόδοτος αρκείται σε ορισμένες αναφορές σχετικές με την στρατιωτική οργάνωση, τη γερουσία, τους εφόρους και τα κοινά γεύματα. Ο Ξενοφών (Πολιτεία των Λακεδαιμονίων) δεν μνημονεύει ιδιαίτερα την πολιτική πλευρά της μεταρρύθμισης της αλλά ούτε και τη Ρήτρα. Τις περισσότερες πληροφορίες τις βρίσκουμε στον Πλούταρχο και συγκεκριμένα στον Βίο του Λυκούργου.43. Ποια στάδια διαμόρφωσαν την ιδιόμορφη φυσιογνωμία με την οποία εμφανίζεται η Σπάρτη κατά τον 6ο αι.;Αρχικά γίνεται η συνένωση των τεσσάρων χωριών, όπου είχαν εγκατασταθεί η Δωριείς, και η προσάρτηση των Αμυκλών. Στη συνέχεια, οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη Μεσσηνία και μετέτρεψαν τους κατοίκους της σε είλωτες. Η εδαφική επέκτασή τους συνεχίζεται και μετά τον πρώτο ,Μεσσηνιακό πόλεμο με την ίδρυση του Τάραντα. Επόμενος σταθμός θεωρείται η αντιπαλότητα Σπάρτης- Άργους, που κατέληξε στη μάχη των Υσιών το 699 και έληξε με νίκη του Άργους. Ως τελευταίο στάδιο θεωρείται ο δεύτερος Μεσσηνιακός πόλεμος, κατά τον οποίο εξεγέρθηκε ο υποδουλωμένος πληθυσμός της Μεσσηνίας.44. Τι γνωρίζεται για τη Ρήτρα του Λυκούργου;Σύμφωνα με την παράδοση ο Λυκούργος θεωρείται διαμορφωτής της σπαρτιατικής πολιτείας και είναι γνωστός για τη Λυκούργειο Ρήτρα. Στην προσπάθειά του να ισορροπήσει την κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη απευθύνθηκε στο μαντείο των Δελφών, το οποίο ως χρησμό του έδωσε τη ρήτρα. Η ρήτρα επικαλείται δύο θεότητες, το Δία και την Αθηνά, και έχει δύο βασικά μέτρα:α) τη διαίρεση των μελών της κοινότητας της πόλης σε φυλές και ομάδες, τις ωβέςκαι β) τη διαίρεση των εξουσιών μεταξύ της γερουσίας και της συνέλευσης του δήμου. Με τον τρόπο αυτό εξισορροπούσε τις τρεις πηγές εξουσίας (βασιλείς, γερουσία, εκκλησία του δήμου). Πιθανολογείται τροποποίηση της ρήτρας από τους βασιλείς Πολύδωρο και Θεόπομπο. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο Λυκούργος προέβη σε διανομή της γης με βάση την ισότητα. Μάλλον επρόκειτο για διανομή κατακτημένων εδαφών, κάτι σαν διανομή λαφύρων.45. Ποια γεγονότα θεωρούνται άξια λόγου πριν τη νομοθεσία του Σόλωνα και τι γνωρίζετε για τη νομοθεσία του Δράκοντα;Πριν από το Σόλωνα άξια λόγου θεωρούνται δύο γεγονότα :1. Η προσπάθεια του Κύλωνα να εγκαταστήσει την τυραννίδα.2. Η απόπειρα σύνταξης ενός πρώτου κώδικα νόμων από το Δράκοντα. Σε αυτόν πιθανότατα οφείλεται η θέσπιση ενός δικαίου για την αντιμετώπιση περιπτώσεων ανθρωποκτονίας και αιματοχυσίας και η εγκαθίδρυση των έξι θεσμοθετών.46. Τι γνωρίζετε για τη νομοθεσία του Σόλωνα;Ο Σόλωνας έδωσε λύση στο πολιτικό και κοινωνικό αδιέξοδο το 594/593 π.Χ., οπότε και εκλέχτηκε άρχοντας. Η σολώνεια νομοθεσία θεωρείται το πρώτο στάδιο εκδημοκρατισμού της αθηναϊκής πολιτείας. Έκανε τις ακόλουθες μεταρρυθμίσεις:

8

Page 9: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

1. Σεισάχθεια: απαλλαγή από τα βάρη και κατάργηση του δανεισμού "επί σώμασι". Κανείς δεν γίνεται πια δούλος για χρέη.2. Διαίρεσε τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα με το εισόδημα : πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες και θήτες.3. Όρισε τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών ανάλογα με την περιουσία τους.4. Διατήρησε τους εννέα άρχοντες και ίδρυσε :α. τη Βουλή των Τετρακοσίων,β. την Εκκλησία του Δήμου,γ. την Ηλιαία (λαϊκό δικαστήριο)5. Διατύπωσε διατάξεις σχετικές με την ιδιοκτησία και το οικογενειακό δίκαιο.Ο Σόλωνας δεν προέβη σε αναδασμό της γης και δεν κατάφερε να ικανοποιήσει απόλυτα καμία μερίδα πολιτών. Αντίθετα, προκάλεσε δυσαρέσκειες μεταξύ πλουσίων και δήμου.47. Τι γνωρίζετε για την πολιτική του Πεισίστρατου;Ο Πεισίστρατος κυβέρνησε με ικανότητα και με σεβασμό απέναντι στους θεσμούς. Η πολιτική του χαρακτηρίζεται από μετριοπάθεια, παρ’ όλο που ήταν τύραννος. Έδειξε εύνοια στους αγρότες παραχωρώντας τους δάνεια και διορίζοντας επιτόπιους δικαστές. Για να αυξήσει το γόητρο της πόλης έκτισε ναούς και δημόσια οικοδομήματα. Ως προς την εξωτερική πολιτική, ανέπτυξε σχέσεις με τη Θήβα, τη Νάξο, αλλά και με πελοποννησιακές πόλεις (Κόρινθο και Άργος) και ενθάρρυνε την ίδρυση αποικίας στη χερσόνησο της Θράκης. Στα χρόνια της τυραννίδας του Πεισίστρατου επικράτησε μια γενικότερη ευμάρεια.48. Ποιες ήταν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη;Ο Κλεισθένης πραγματοποίησε ριζική μεταρρύθμιση και εισήγαγε νέες δομές το 508 π.Χ. Έκανε τις ακόλουθες μεταρρυθμίσεις :1. Χώρισε την Αττική σε δέκα φυλές και εκατό δήμους.2. Δημιούργησε τη Βουλή των Πεντακοσίων. Όλες οι φυλές παίρνουν μέρος στο πιο σπουδαίο πολιτικό σώμα.3. Αύξησε τα μέλη της Εκκλησίας του Δήμου.4. Οστρακισμός : μέσο, με το οποίο προστάτευσε το δημοκρατικό πολίτεύμα.5. Παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους ελεύθερους Αθηναίους και έφερε την ισότητα μεταξύ των πολιτών. Διάκριση με πολιτικά και όχι με οικονομικά κριτήρια.6. Καθιέρωσε την ισηγορία.7. Δημιούργησε τις συνθήκες που έκαναν πραγματικότητα την ίδρυση της δημοκρατίας, εισάγοντας την έννοια της ισονομίας- ισότητας απέναντι στο νόμο.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

49. Τι γνωρίζετε για την αγροτική δραστηριότητα;Η αγροτική δραστηριότητα αποτελεί την κυριότερη από τις δραστηριότητες του ελληνικού κόσμου. Ο ελληνικός κόσμος της εποχής των πόλεων χαρακτηρίζεται ως κόσμος χωρικών και η καλλιέργεια της γης είναι εργασία που ταιριάζει σε ελεύθερους ανθρώπους. Η γη είναι αυτή που τρέφει τους Έλληνες και επειδή δεν είναι ιδιαίτερα εύφορη, οι Έλληνες εισάγουν σιτηρά. Αντίθετα παρατηρείται

9

Page 10: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αφθονία σε μεσογειακά προϊόντα (οπωροφόρα δέντρα, όσπρια, καλλιέργειες αμπελιών και ελιών).50. Από πού αντλούμε πληροφορίες για τα προϊόντα και τις αγροτικές τεχνικές;Πληροφορίες αντλούμε μέσα από τα κείμενα «Έργα και Ημέρες» του Ησιόδου και από τον «Οικονομικό» του Ξενοφώντα. Συγκρίνοντας τα δύο κείμενα διαπιστώνουμε ότι οι αγροτικές τεχνικές παραμένουν ίδιες από την αρχαϊκή μέχρι και την κλασική εποχή. Διαθέτουν τα βασικά εργαλεία (άροτρο με υνί, τσάπα, σβάρνα). Χρησιμοποιούν την μέθοδο της αγρανάπαυσης, θερίζουν με δρεπάνι και για το αλώνισμα έχουν βόδια, μουλάρια ή άλογα.51. Τι γνωρίζετε για την κτηνοτροφία;Η κτηνοτροφία αποτελεί δραστηριότητα κυρίως της ομηρικής εποχής. Κατά την κλασική εποχή εκτρέφουν κατά κύριο λόγο πρόβατα για το μαλλί, το κρέας και το γάλα. Το βόδι σχετίζεται με θέματα θρησκείας και χρησιμεύει σε θυσιαστικές τελετές. Η εκτροφή αλόγων ανταποκρίνεται στις ανάγκες του πολέμου, αλλά και στις αρματοδρομίες.52. Τι πληροφορίες υπάρχουν για την κτηματική δομή και το ιδιοκτησιακό καθεστώς κλασικής και αρχαϊκής εποχής;Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για το ιδιοκτησιακό καθεστώς είναι ελάχιστες και αποσπασματικές. Σε ορισμένες περιοχές του ελληνικού κόσμου, όπως στη Θεσσαλία επικρατούσε το καθεστώς της μεγάλης ιδιοκτησίας. Αντίθετα, σε άλλες περιοχές, μεταξύ των οποίων και η Αττική, η γη ήταν διαιρεμένη σε μικρά κομμάτια. Οι κοινωνικό-πολιτικές συγκρούσεις της αρχαϊκής εποχής είχαν ως αποτέλεσμα τον αναδασμό της γης. Στην κλασική εποχή οι εντάσεις σε κάποιες περιοχές συνεχίζονται (Πελοπόννησος) ενώ αλλού βλέπουμε την απόκτηση γης με μεθόδους, όπως οι αγορές, οι πωλήσεις, που αλλοιώνουν την θρησκευτική φύση του δεσμού του ανθρώπου με τη γη.53. Ποιες ήταν οι βιοτεχνικές δραστηριότητες της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής;Ένα μέρος των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων σχετίζεται με την οικιακή οικονομία . Η κατασκευή υφασμάτων, που περιλαμβάνει γνέσιμο και ύφανση, είναι γυναικεία δραστηριότητα. Υπάρχουν βέβαια και εξειδικευμένοι τεχνίτες για κλάδους της παραγωγής που απαιτούν συγκεκριμένες γνώσεις, όπως η επεξεργασία των μετάλλων, του ξύλου, του πηλού, της πέτρας, των δερμάτων, κτλ. Οι μεταλλουργοί, οι κεραμείς, οι βυρσοδέψες, οι ξυλουργοί, οι βαφείς, οι γναφείς αποτελούν τα πιο σημαντικά βιοτεχνικά επαγγέλματα.54. Ποιοι ήταν οι λόγοι για τη στασιμότητα που παρατηρείται στις τεχνικές που αφορούσαν τη βιοτεχνία;Κάποιοι θεωρούν ότι ο μεγάλος αριθμός εργατών δούλων ευθύνεται γι’ αυτή τη στασιμότητα. Το επιχείρημα αυτό δεν κρίνεται πειστικό καθώς και ελεύθεροι άνδρες συμμετείχαν σε βιοτεχνικές δραστηριότητες και επιπλέον οι δούλοι δεν συγκρότησαν ποτέ το σύνολο του βιοτεχνικού εργατικού δυναμικού. Άλλη αιτία για μερικούς αποτελεί η απουσία αγοράς που θα προσέλκυε επενδύσεις. Το επιχείρημα αυτό θεωρείται πειστικότερο γιατί πέρα από τους βιοτέχνες που εργάζονταν κατά παραγγελία, υπήρχαν και αυτοί που εργάζονταν με σκοπό το εξωτερικό εμπόριο. Η παραγωγή ωστόσο ήταν μικρή και δεν βοηθούσε την συνένωση των επιχειρήσεων. Τέλος, κάποιοι αποδίδουν τη στασιμότητα στον τρόπο ζωής των Ελλήνων. Πράγματι,

10

Page 11: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

δεν υπάρχει ενδιαφέρον για τη βελτίωση των τεχνικών της βιοτεχνίας, γεγονός που φαίνεται στις επενδύσεις που κάνουν, οι οποίες δεν αφορούν την παραγωγή και άλλους βιοτεχνικούς τομείς, αλλά πρόκειται για «πολιτικές» επενδύσεις, ευεργεσίες, λειτουργήματα. Ούτε η δομή των εργαστηρίων παρουσιάζει κάποια πρόοδο ή εξέλιξη.55. Ποια ήταν η γνώμη για την βιοτεχνική δραστηριότητα και για όσους ασχολούνταν μ’ αυτή;Η βιοτεχνία θεωρούνταν εργασία εξευτελιστική γιατί ο βιοτέχνης ήταν εξαρτημένος, βρισκόταν στην υπηρεσία κάποιου άλλου. Ο Ξενοφώντας δικαιολογεί την περιφρόνηση αυτή για τους βιοτέχνες, τους «βάναυσους» και την αποδίδει στον τρόπο ζωής και εργασίας τους. Ήταν κλεισμένοι σε σκοτεινά εργαστήρια και δεν ασκούσαν το σώμα τους. Σε πολλές πόλεις, όπως και στην Αθήνα με την βιοτεχνία ασχολούνταν ελεύθεροι άνθρωποι, αλλά ξένοι προς την πολιτική κοινότητα, ενώ στη Σπάρτη άνθρωποι κατώτεροι από άποψη προσωπικού καθεστώτος.56. Ποιες πληροφορίες υπάρχουν για το εμπόριο και τα είδη του;Παρ’ όλο που οι μελέτες έχουν πολλαπλασιαστεί, και στον τομέα του εμπορίου εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα και ασάφειες ως προς τις πληροφορίες που διαθέτουμε. Ουσιαστικά το εμπόριο διεξαγόταν από τη θάλασσα. Εκτός από το θαλάσσιο εμπόριο, που ήταν και το σημαντικότερο γνωρίζουμε το τοπικό εμπόριο, που γινόταν μέσα στην ίδια κοινότητα, και το εμπόριο ξηράς ανάμεσα σε δύο γειτονικές κοινότητες.57. Τι γνωρίζετε για τις εισαγωγές; ποια προϊόντα εισάγουν οι ελληνικές πόλεις και ποια τα σημαντικότερα κέντρα εισαγωγής και διάθεσης προϊόντων;Ο ελληνικός κόσμος στηρίζει την επιβίωσή του στις εισαγωγές. Εισάγουν σιτάρι από την Ιταλία, την Κυρηναϊκή, την Αίγυπτο και τον Εύξεινο Πόντο. Η Αθήνα και η Κόρινθος είναι κέντρα που διακινούν τα σιτηρά και σε άλλες περιοχές. Εισάγουν επίσης και άλλα είδη διατροφής, όπως τρόφιμα πολυτελείας, διατηρημένα ψάρια, αλλά και ξυλεία, λινά, πίσσα για την κατασκευή πλοίων.58. Τι γνωρίζετε για τις εξαγωγές των ελληνικών πόλεων;Οι ελληνικές πόλεις εξάγουν είδη διατροφής, όπως ελαιόλαδο και κρασί, τα οποία υπάρχουν σε αφθονία, αλλά και διάφορα αντικείμενα, όπως αγγεία και νομίσματα. Το νόμισμα αποτελούσε εμπόρευμα με μεγάλη ζήτηση σε περιοχές που στερούνταν των απαραίτητων μετάλλων (Νότια Ιταλία, Αίγυπτος) και έγινε το κυριότερο μέσο συναλλαγών στα τέλη του 5ου αιώνα.59. Ποιες πληροφορίες υπάρχουν για την εμπορική δραστηριότητα και την οργάνωση του εμπορίου και από που τις αντλούμε;Υπάρχουν ασάφειες ως προς την ποσότητα των διακινούμενων προϊόντων, την εμπορική δραστηριότητα και την οργάνωση του εμπορίου. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε προέρχονται από τους ρητορικούς λόγους για θέματα σχετικά με το εμπόριο. Οι Αθηναίοι πολίτες λειτουργούν περισσότερο ως δανειστές παρά ως αυθεντικοί έμποροι. Οι έμποροι είναι κυρίως ξένοι που ζουν στην Αθήνα ή περαστικοί. Ανάμεσα στον έμπορο και τον δανειστή μεσολαβεί ο τραπεζίτης. Οι όροι και οι εγγυήσεις που διασφαλίζουν έμπορο και δανειστή καθορίζονται από γραπτή συμφωνία. Ο τόκος ήταν ιδιαίτερα υψηλός, ενώ ως εγγύηση ορίζονταν τα εμπορεύματα που η αξία τους έπρεπε να ήταν διπλάσια του δανείου. Υπήρχαν συχνά διαφορές μεταξύ εμπόρων και δανειστών. Οι έμποροι προέρχονταν από

11

Page 12: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

χαμηλά κοινωνικά στρώματα, με εξαίρεση τους πλούσιους πολίτες που λειτουργούσαν ως δανειστές.60. Ποια άποψη επικρατούσε για το εμπόριο;Το εμπόριο θεωρούνταν εξευτελιστική δραστηριότητα γι’ αυτό και διεξαγόταν είτε από ξένους, ακόμη και δούλους, είτε από χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Στην αρχαϊκή εποχή αντίθετα, ήταν η δραστηριότητα των μεγάλων γαιοκτημόνων που διέθεταν δικά τους πλοία και ανοίγονταν οι ίδιοι στα πελάγη. Στην Αθήνα, όσοι ασχολούνταν με το εμπόριο βρίσκονταν στο περιθώριο της πολιτικής ζωής. Ο έλεγχος του εμπορίου ήταν περιορισμένος και γινόταν από ειδικούς λειτουργούς, αγορανόμους, σιτοφύλακες, μετρονόμους, κτλ, με σκοπό τη ρύθμιση των υποχρεώσεων που είχαν οι έμποροι που έφταναν ή έφευγαν απ’ την Αθήνα, την προστασία των καταναλωτών και την αύξηση των εσόδων της πόλης.61. Ποια είναι η κοινωνική διάρθρωση της αρχαϊκής πόλης;Οι πληροφορίες μας για την αρχαϊκή πόλη προέρχονται από τους πρώτους λυρικούς ποιητές αλλά και από αγγεία της Κορίνθου και της Αθήνας. Μαρτυρείται μια αριστοκρατία μεγάλων ιδιοκτητών, που εκτρέφουν άλογα, διαθέτουν δούλους, ασχολούνται με το κυνήγι και μετέχουν σε συμπόσια με ομοίους τους. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η μάζα των φτωχών χωρικών που ζουν εξαρτημένοι κάτω από το βάρος της επερχόμενης δουλείας εξαιτίας των χρεών. Τέλος, συναντάμε τους βιοτέχνες, που, αν και απαραίτητοι, ζουν στο περιθώριο και δεν έχουν δικαίωμα ένταξης στο δήμο. Η ανάπτυξη του εμπορίου οξύνει τις διαφορές μεταξύ φτωχών και ευγενών. Ισχυρές αριστοκρατίες επιβιώνουν για αρκετό καιρό μετά την αρχαϊκή πόλη.62. Από ποια γεγονότα επηρεάστηκε η κλασική κοινωνία κατά την διαμόρφωσή της;Η κρίση στην εποχή του Σόλωνα, η τυραννίδα των Πεισιστρατίδων, η «επανάσταση» του Κλεισθένη και η εγκαθίδρυση των δημοκρατικών θεσμών είναι γεγονότα που επηρέασαν τη διαμόρφωση της κλασικής κοινωνίας, την καλύτερη μορφή της οποίας συναντάμε στα τέλη του 5ου αιώνα και κυρίως στον 4ο.63. Τι γνωρίζετε για τους πολίτες της Αθήνας στην κλασική εποχή;Ο όρος πολίτης αναφέρεται κυρίως στους άνδρες. Γυναίκες και παιδιά βρίσκονται έξω από το σώμα των πολιτών. Οι πολίτες άνηκαν σε μία από τις 10 φυλές του Κλεισθένη και ήταν εγγεγραμμένοι στα αρχεία του δήμου απ’ τον οποίο προερχόταν ο πατέρας τους. Μόνο θεωρητικά όλοι οι πολίτες ήταν ίσοι καθώς υπήρχαν διαφορές μεταξύ τους που οφείλονταν σε θέματα καταγωγής ή περιουσίας. Οι γυναίκες αναφέρονται ως αστές ή πολίτιδες (σύζυγοι ή κόρες πολιτών). Δεν έχουν κανένα πολιτικό δικαίωμα και ζουν εξαρτημένες κάτω από την κηδεμονία του πατέρα ή του συζύγου τους.64. Τι γνωρίζετε για τους μέτοικους στην Αθήνα ;Οι μέτοικοι ήταν ξένοι που για διάφορους λόγους, κυρίως οικονομικούς, είχαν εγκατασταθεί στην Αττική. Ήταν στην πλειοψηφία τους έμποροι και τεχνίτες, αλλά συχνά συναντάμε και πολιτικούς εξόριστους ή και διανοούμενους, που τους προσέλκυε η φήμη της πόλης. Οι μέτοικοι ήταν εγγεγραμμένοι στους καταλόγους των δήμων τους, πλήρωναν ετήσιο φόρο ανάλογα με τα εισοδήματά τους, στρατεύονταν και πλήρωναν πολεμικό φόρο, την εισφορά. Δεν αποτελούν ομοιογενές σύνολο και είναι ευδιάκριτες οι κοινωνικές διαφορές μεταξύ τους. Κατά τον 4ο αιώνα το καθεστώς του μετοίκου μπορεί να αποκτηθεί ευκολότερα, επίσης η

12

Page 13: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

υποχρέωση των μετοίκων να έχουν προστάτη περιορίζεται και επιπλέον πιθανολογείται ότι αξιόλογοι και εύποροι μέτοικοι μπορούσαν να απολαμβάνουν κάποια προνόμια (έγκτησις, ισοτέλεια, δικαίωμα πολίτη).65. Τι γνωρίζετε για τους δούλους στην κλασική Αθήνα ;Η δουλεία στην Αθήνα αναπτύχθηκε παράλληλα με την δημοκρατία. Η αθηναϊκή κοινωνία και οικονομία στηρίχθηκε στην ύπαρξη των δούλων. Οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τους δούλους στην πλειοψηφία των δραστηριοτήτων τους (γεωργία, βιοτεχνία, ορυχεία, δημόσια έργα). Οι δούλοι θεωρούνταν αντικείμενα και βρίσκονταν στην απόλυτη διάθεση των κυρίων τους. Συνήθως ήταν βαρβαρικής καταγωγής, ενώ κυρίως κατά τον 4ο αιώνα ο πόλεμος παύει ν’ αποτελεί το μόνο μέσο προμήθευσης δούλων. Οι ιδιώτες μπορούσαν να βρουν δούλους σε σκλαβοπάζαρα (Κόρινθος, Χίος, Αίγινα) ή σε αγορές δούλων (Αθήνα). Ο τρόπος μεταχείρισης των δούλων ποίκιλε. Ο κύριος μπορούσε ν’ απασχολεί τον δούλο στο σπίτι, στους αγρούς ή στο εργαστήριό του, αλλά και να τον νοικιάσει έναντι αμοιβής. Άλλες φορές ο δούλος διέθετε κάποιο είδος ανεξαρτησίας, εργαζόταν σε κάποιο εργαστήριο ή κτήμα με την υποχρέωση να καταβάλλει ένα ποσό στον κύριό του, την αποφορά.66. Τι γνωρίζετε για τους ομοίους της Σπάρτης;Οι όμοιοι αποτελούν την κυρίαρχη ομάδα της Σπάρτης. Πρόκειται για τους Σπαρτιάτες που συμμετέχουν στην Απέλλα, λαμβάνουν αποφάσεις, ορίζουν τους εφόρους και τα μέλη της γερουσίας. Οι όμοιοι ήταν γαιοκτήμονες, στα κτήματα των οποίων εργάζονταν οι είλωτες. Υπάρχουν ανισότητες μεταξύ των ομοίων και σύμφωνα με μαρτυρία του Αριστοτέλη η σπαρτιατική κοινωνία είναι κοινωνία με βαθιές ανισότητες. Η θέση των γυναικών στη Σπάρτη διαφέρει απ’ αυτή των γυναικών της Αθήνας. Οι Σπαρτιάτισσες διαθέτουν τα δύο πέμπτα της γης και σύμφωνα με τον Αριστοτέλη μετέχουν στη διοίκηση της πόλης καθώς οι άνδρες είναι απασχολημένοι κυρίως με τον πόλεμο.67. Τι γνωρίζετε για τους περίοικους της Σπάρτης;Οι περίοικοι ήταν Λακεδαιμόνιοι που κατοικούσαν σε περιοχές γύρω από τη Σπάρτη, που συχνά ονομάζονταν «πόλεις». Σύμφωνα με τον Ισοκράτη οι περίοικοι άνηκαν στο δήμο της Λακωνίας, αλλά είχαν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα. Όπως αναφέρει ο Ξενοφών, οι περίοικοι πολεμούν στο πλευρό των Σπαρτιατών. Υπάρχουν και στην κατηγορία των περιοίκων κοινωνικές διαφοροποιήσεις.68. Τι γνωρίζετε για τους είλωτες;Πρόκειται είτε για ντόπιο πληθυσμό που υποδουλώθηκε στους Δωριείς είτε για πληθυσμό που η δουλεία του ήταν αποτέλεσμα κοινωνικό-οικονομικών εξελίξεων. Αναφέρονται οι είλωτες της Λακωνίας και οι είλωτες της Μεσσηνίας. Οι είλωτες διαφέρουν από τους δούλους της Αθήνας, αποτελούν ομοιογενή ομάδα, αναπαράγονται φυσιολογικά και είναι προσκολλημένοι στη γη που καλλιεργούν. Άνηκαν στην κοινότητα της Σπάρτης ή σε κάποιο ιδιώτη. Εξαιτίας της ομοιογένειάς τους αποτελούσαν μόνιμη απειλή για τους Σπαρτιάτες, που ζούσαν με τον φόβο πιθανών εξεγέρσεων των ειλώτων.69. Τι γνωρίζετε για το ελληνικό πάνθεον;Το ελληνικό πάνθεον είναι ήδη γνωστό από τον 8ο αιώνα. Η “Θεογονία” του Ησιόδου αναφέρεται στη γέννηση των θεών, ενώ στον Όμηρο οι θεοί παρουσιάζονται με υπερφυσικές δυνάμεις. Τους θεούς τους χαρακτηρίζουν με

13

Page 14: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

λατρευτικά επίθετα, ενώ στην περίπτωση του Δία βλέπουμε ότι γίνεται αναφορά και σε άλλους Δίες.70. Τι γνωρίζετε για τη θρησκεία και ποιος ο χαρακτήρας της;Η ελληνική θρησκεία έχει τελετουργικό χαρακτήρα και ιδιαίτερο δεσμό με την πόλη. Οι πολιτειακές εκδηλώσεις συνδέονται με τις θρησκευτικές εκδηλώσεις, γεγονός που είναι ιδιαίτερα εμφανές στην τέλεση μεγάλων γιορτών (Μεγάλα Παναθήναια, Μεγάλα Διονύσια, Λήναια) και η ιεροσύνη θεωρείται λειτούργημα. Οι Έλληνες αποδίδουν μεγάλη σημασία σε μαντικά κέντρα, και κυρίως σ’ αυτά της Δωδώνης και των Δελφών.71. Τι γνωρίζετε για την τέλεση γιορτών, που γίνονταν και ποια τα χαρακτηριστικά τους;Η διοργάνωση γιορτών προς τιμήν διαφόρων θεοτήτων είχε ιδιαίτερη αξία για τις πόλεις. Στις γιορτές τιμούσαν θεότητες, όπως η Αθηνά, η Δήμητρα και ο Διόνυσος. Τα Μεγάλα Παναθήναια γιορτάζονταν με εξαιρετική λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια κάθε τέσσερα χρόνια, στα Μεγάλα Διονύσια γίνονταν διαγωνισμοί τραγικών ποιητών, ενώ τα Λήναια χαρακτηρίζονταν από μεγάλη πομπή που έφτανε μέχρι στην Ελευσίνα.72. Τι γνωρίζετε για τη σχέση θρησκείας και διατροφής;Υπάρχουν στενοί δεσμοί θρησκείας και πρακτικών διατροφής που αποκαλύπτουν και την πρωτοτυπία της ελληνικής θρησκείας. Η θυσία με αιματοχυσία ανήκει στο πλαίσιο μιας επίσημης τελετής, αλλά έχει σχέση και με την τελετουργική Παρασκευή της τροφής. Ο τρόπος με τον οποίο μαγειρεύουν, αλλά και μοιράζουν το κρέας των θυσιασμένων ζώων σε θεούς και ανθρώπους προσδιορίζει τη σχέση που έχει ο Έλληνας με τους θεούς.73. Τι γνωρίζετε για τη σχέση διονυσιασμού και θρησκείας;Ο Διόνυσος είναι θεός της πόλης και σχετίζεται με την πολιτειακή λατρεία. Ο διονυσιασμός φαίνεται κάποιες φορές να είναι αντίθετος από την πολιτειακή λατρεία καθώς εκφράζει την απελευθέρωση από κάθε είδους εξαναγκασμούς, ακόμη και πολιτειακής φύσεως, και αποδέχεται την τρέλα, την παραφορά και την κατάργηση των ορίων μεταξύ θεών και ανθρώπων. Στους πιστούς του Διονύσου συναντάμε δούλους αλλά ακόμη και σατύρους. Ακόμη και στα τέλη του 4ου αιώνα συναντάμε διονυσιακές ομάδες.74. Ποια τα χαρακτηριστικά των ελευσίνιων μυστηρίων;Η ελευσινιακή θρησκεία συνδέεται με τις μυστηριακές λατρείες και τη θεά Δήμητρα. Δεν γνωρίζουμε πολλά στοιχεία για τη μύηση Ελευσίνια Μυστήρια, αλλά οπωσδήποτε θα πρέπει να είχε δημιουργηθεί ένα ιδιαίτερο δέσιμο ανάμεσα στον μύστη και τη θεότητα.75. Τι γνωρίζετε για την ποίηση στην αρχαϊκή εποχή;Η λυρική ποίηση χαρακτηρίζει την αρχαϊκή εποχή. Από τον Όμηρο μέχρι και τον Πίνδαρο το τραγούδι συνοδεύεται από λύρα και εκφράζει την αριστοκρατική κοινωνία. Βέβαια, υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στον Ησίοδο, ποιητή των έργων «Έργα και Ημέρες» και «Θεογονία», και των μεταγενέστερων λυρικών ποιητών (Αρχίλοχος, Αλκαίος, Σαπφώ). Ωστόσο, η χρήση του μέτρου, η συνοδεία της μουσικής και το γεγονός ότι ανήκουν στο ίδιο περιβάλλον, την αριστοκρατική πόλη, είναι στοιχεία κοινά σε όλους.76. Τι γνωρίζετε για τη γέννηση του θεάτρου;

14

Page 15: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Το θέατρο γεννήθηκε στην Αθήνα την κλασική εποχή και σχετίζεται με την διονυσιακή λατρεία. 77. Τι γνωρίζετε για την προέλευση της τραγωδίας; (τα έργα, τους αγώνες, τις παραστάσεις) Η τραγωδία πιθανόν προέρχεται από τα τραγούδια και τους χορούς που συνόδευαν τις γιορτές προς τιμήν του θεού Διόνυσου. Τραγωδίες παρουσιάζονταν στα Μεγάλα Διονύσια και στα Λήναια. Οι δημιουργοί παρουσίαζαν στους αγώνες μία τριλογία και ένα σατυρικό δράμα. Τα έξοδα των παραστάσεων αναλάμβαναν οι χορηγοί (πλούσιοι πολίτες). Η επιλογή των έργων γινόταν από τον άρχοντα. Σήμερα γνωρίζουμε τα έργα τριών κυρίως σημαντικών τραγικών ποιητών, του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη.78. Ποια είναι η προέλευση της τραγωδίας, ποιες οι διαφορές μεταξύ των κωμικών ποιητών και που εστιάζουν το έργο τους;Η κωμωδία σχετίζεται αυτή με τον Διόνυσο και πιο συγκεκριμένα με τις μεταμφιέσεις που γίνονταν στις γιορτές προς τιμήν του θεού και με την ομάδα των πιστών του, τον κωμό. Ολοκληρωμένα σωζόμενα έργα διαθέτουμε μόνο από τον Αριστοτέλη και αργότερα αποσπάσματα από τον Μένανδρο. Η κωμωδία του Αριστοφάνη αποτελεί ιστορική πηγή καθώς είναι σύγχρονη με το Πελοποννησιακό Πόλεμο και κάνει αναφορές σε γεγονότα και συχνά επιθέσεις σε πολιτικούς άνδρες της εποχής. Με τον Μένανδρο αντίθετα, οι πολιτικοί υπαινιγμοί εκλείπουν και μεταβαίνουμε σε μια κωμωδία ηθών που η πλοκή περιστρέφεται γύρω από θέματα αναγνώρισης και έρωτα. Αυτή η κωμωδία θα επηρεάσει αργότερα και τους Ρωμαίους.79. Που και πως αναπτύχθηκε η επιστήμη και η φιλοσοφία;Στην Ιωνία για πρώτη φορά παρουσιάζονται φιλόσοφοι με ορθολογισμένη σκέψη, απαλλαγμένη από μύθους και αναζητούν κατανοητές αρχές για τα φυσικά φαινόμενα. Κάποιοι απ’ αυτούς τους φιλόσοφους είναι: ο Αναξαγόρας, ο Θαλής, ο Αναξιμένης, ο Αναξίμανδρος, ο Ηράκλειτος, ο Δημόκριτος και ο Πυθαγόρας. Στην Κω παρουσιάζεται η πρώτη ιατρική σχολή, η σχολή του Ιπποκράτη. Η Αθήνα από την άλλη μεριά, τον 5ο αιώνα θ’ αποτελέσει το σπουδαιότερο πνευματικό, φιλοσοφικό και επιστημονικό κέντρο. Θα ξεχωρίσουν για το έργο και τις φιλοσοφικές τους απόψεις φιλόσοφοι, όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Ισοκράτης. Ο Σωκράτης στρέφεται στον άνθρωπο. Κατηγορήθηκε ότι διέφθειρε τους νέους και ότι ασεβούσε προς τους θεούς. Τον 4ο αιώνα αναπτύσσεται η πολιτική επιστήμη και οι φιλοσοφικές σχολές, όπως η Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη.80. Τι γνωρίζετε για την ιστορία και ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι εκπρόσωποί της;Και η ιστορία αποτελεί μία από τις «εφευρέσεις» των Ελλήνων μαζί με το θέατρο και την φιλοσοφία. Ο Ηρόδοτος θεωρείται ο «πατέρας» της ιστορίας. Πριν από αυτόν βέβαια, συναντάμε τους λογογράφους (Εκαταίος ο Μιλήσιος). Ο Ηρόδοτος ανέλαβε την εξιστόρηση των Περσικών πολέμων δίνοντας μια πολιτική διάσταση στο έργο του. Τον Ηρόδοτο ακολουθεί ο Θουκυδίδης, που θεωρείται και συνεχιστής του. Ο Θουκυδίδης επιχείρησε να καταστήσει το έργο του ένα «παντοτινό μάθημα» (κτήμα ες αεί) με τη διήγηση του Πελοποννησιακού Πολέμου. Τέλος, ο Ξενοφών είναι ο συνεχιστής του Θουκυδίδη. Δεν θεωρείται ιδιαίτερα αξιόλογος ως ιστορικός, αλλά το έργο του μας ενδιαφέρει για την ποικιλία του.

15

Page 16: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

81. Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη της ρητορικής;Η ρητορική άνθησε κατά τον 4ο αιώνα με σημαντικούς εκπροσώπους τον Δημοσθένη και τον Αισχίνη. Παρέχει σημαντικές πληροφορίες για το πολιτικό κλίμα, τις οικονομικές και κοινωνικές δομές, τις σχέσεις των πόλεων και τις διάφορες εξελίξεις της εποχής.82. Τι γνωρίζετε για την τέχνη;(Αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική, κεραμική);Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, ο ναός αποτελεί το κυριότερο κτίσμα. Διακρίνονται δύο αρχιτεκτονικοί ρυθμοί, ο δωρικός, που έχει πιο αυστηρές γραμμές και ο ιωνικός, που είναι ελαφρότερος. Σε ιωνικό ρυθμό είναι κτισμένος ο Παρθενώνας. Πέρα από τους ναούς, συναντάμε δημόσια κτίρια και ιερά. Η γλυπτική αρχικά κοσμούσε τους ναούς με αετώματα, κιονόκρανα και μετόπες. Δείγματα γλυπτικής αποτελούν τα αγάλματα και τα ανάγλυφα. Η αγαλματοποιία άνθησε τον 6ο αιώνα, οι κούροι και οι κόρες στην Ακρόπολη καθώς και τα ιερατικά αγάλματα είναι λαμπρά δείγματά της. Ως προς την ζωγραφική υπάρχει απουσία μνημείων. Η κεραμική κυριαρχεί κατά το τέλος του 6ου αιώνα, πρώτα με τα μελανόμορφα και κατόπιν με τα ερυθρόμορφα αγγεία.

ΠΟΛΗ – ΚΡΑΤΟΣ

83. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις που σημειώθηκαν μετά την κατάρρευση της μυκηναϊκής αυτοκρατορίας;Στον 11ο αι. τοποθετείτε η κάθοδος των Δωριέων, η οποία, όπως αποδεικνύεται σήμερα, δεν αποτελεί την αιτία πτώσης του μυκηναϊκού κόσμου. Μετά την κατάρρευση της Μυκηναϊκής αυτοκρατορίας παρατηρείται εγκατάλειψη των μυκηναϊκών κέντρων κατά τον 12ο αι. και προσπάθεια ανεύρεσης νέων τόπων εγκατάστασης. Γίνονται μετακινήσεις προς την Ανατολή, την Κύπρο και τα νησιά του Αιγαίου. Η αναστάτωση στον Αιγαιακό χώρο σηματοδοτείται από τη μείωση του πληθυσμού στα τέλη του 12ου αι.84. Ποιες ήταν οι σημαντικότερες μετακινήσεις στον ελλαδικό χώρο;Πρώτοι οι Θεσσαλοί μετακινήθηκαν από τη Θεσπρωτία στη σημερινή Θεσσαλία διώχνοντας τους Βοιωτούς, που ήδη κατοικούσαν στη περιοχή, προς την περιοχή της Θήβας. Κατόπιν, οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Φθιώτιδα και στην Ιστιαιώτιδα και προχώρησαν αργότερα στη Πίνδο, όπου έγιναν γνωστοί ως Μακεδνοί. Στον ελληνικό κορμό φτάνουν στα τέλη του 11ου αι. και κατοικούν τη Δωρίδα και λίγο αργότερα στην Πελοπόννησο (Μεσσηνία, Λακωνία, Αργολίδα, Κορινθία). Η επιχείρηση των Δωριέων είχε στρατιωτικό χαρακτήρα. Τέλος, οι Αιτωλοί εγκαταστάθηκαν στην Ηλίδα, ενώ οι Αχαιοί της Αργολίδας εξαιτίας των Δωριέων μετακινούνται στη βορειοδυτική Πελοπόννησο, εξαναγκάζοντας τους Ίωνες της περιοχής να αποχωρήσουν. Οι Ίωνες εγκαταστάθηκαν στην Αττική, την Εύβοια και τις Κυκλάδες.85. Ποιες ήταν οι σημαντικότερες μετακινήσεις στα μικρασιατικά παράλια;Τον 11ο -9ο αι. πραγματοποιείται ο Α΄ Ελληνικός αποικισμός, κατά τον οποίο σημειώνονται μετακινήσεις στα νησιά του Αιγαίου και τη Μ. Ασία. Οι Αιολείς κατευθύνθηκαν στο βορειοανατολικό Αιγαίο, στην Τένεδο και τη Λέσβο. Οι Ίωνες εγκαταστάθηκαν στο ανατολικό Αιγαίο, στη Σάμο, στη Χίο και στα απέναντι παράλια. Οι Δωριείς της Σπάρτης, της Επιδαύρου και της Τροιζήνας μεταφέρονται

16

Page 17: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

στο νοτιοανατολικό Αιγαίο, στη Θήρα, στη Μήλο, στην Κρήτη, στη Ρόδο, όπου ιδρύουν τρεις αποικίες, την Ιαλυσό, την Κάμιρο και τη Λίνδο. Ίδρυσαν επίσης μία αποικία στην Κω και δύο στη Μ. Ασία, την Κνίδο και την Αλικαρνασσό.86. Ποια ήταν η οργάνωση του ελληνικού κόσμου κατά τον 11ο-9ο αι.;Η οργάνωση του ελληνικού κόσμου από τον 11ο μέχρι και τον 9ο αι. π.Χ. βασίζεται σε σχέσεις αίματος και καταγωγής. Κάθε φύλο συγκροτείται από φρατρίες και γένη και καταλαμβάνει μια εδαφική έκταση-φυλετικό κράτος. Επικεφαλής των φυλετικών ομάδων είναι ένας αρχηγός με στρατιωτική, θρησκευτική και δικαστική εξουσία.87. Ποιος ήταν ο ρόλος του οίκου και τι γνωρίζετε για την κοινωνική διάρθρωση των μελών του;Ο οίκος και τα μέλη του αποτελούν τον πυρήνα παραγωγής, διάθεσης και κατανάλωσης των αγαθών. Λειτουργεί ως οικονομική και κοινωνική μονάδα. Κύρια πηγή πλούτου είναι η γη, ενώ αναφέρονται και δημιουργοί. Οικονομική ισχύ διαθέτουν οι άριστοι ευγενείς, που είναι μέλη του οίκου και κάτοχοι γης. Στην κοινωνική ιεραρχία ακολουθεί το πλήθος και οι δούλοι.88. Τι γνωρίζετε για την πολιτική οργάνωση κατά τον 11ο -9ο αι.;Πραγματοποιείται η δημιουργία κοινής εξουσίας με την πολιτική συνένωση των οίκων στο πλαίσιο των κοινοτήτων. Ο φυλετικός αρχηγός σταδιακά εξελίσσεται σε κληρονομικό βασιλέα με στρατιωτική, θρησκευτική και δικαστική εξουσία. Δίπλα στον βασιλιά βρίσκεται το συμβούλιο των ευγενών (βασιλείς). Ο βασιλιάς συγκαλεί το λαό, δηλαδή τους πολεμιστές σε σύνοδο-εκκλησία.89. Τι γνωρίζετε για τον όρο πόλη-κράτος; Ποια τα συστατικά μέρη της πόλης και ποιοι λόγοι οδήγησαν στη συγκρότηση της;Ο όρος πόλη-κράτος δηλώνει την κυριαρχία ενός συνόλου ανθρώπων στο πλαίσιο ορισμένου χώρου καθώς και την συγκρότηση εξουσίας για την αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων. Αποτελείται από ένα χώρο άσκησης της εξουσίας, την πόλη ή το άστυ, τειχισμένο και συνδεδεμένο με την ακρόπολη, και από την ύπαιθρο χώρα. Οι κάτοικοι μένουν στο άστυ ή στην ύπαιθρο και έχουν μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος στη λήψη αποφάσεων. Βασικές επιδιώξεις τους είναι: η ελευθερία, η αυτονομία και η αυτάρκεια. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η πόλη-κράτος προέρχεται από τη συνένωση γενών και κωμών. Οι παράγοντες που οδήγησαν στο σχηματισμό της ήταν: η σταθερή εγκατάσταση, η δημογραφική αύξηση και η κοινωνική πίεση, η ανάπτυξη εμπορίου και ναυσιπλοΐας- ανάπτυξη νέων κοινωνικών ομάδων, ο αποικισμός, η επικράτηση της οπλιτικής φάλαγγας και τέλος η χρήση της γραφής, η επιχειρηματολογία και το κριτικό πνεύμα που αυτή συνεπάγεται.90. Όλοι οι Έλληνες υιοθέτησαν την οργάνωση με μορφή πόλης-κράτους;Όχι. Για πολύ καιρό διάφοροι Έλληνες παρέμειναν οργανωμένοι φυλετικά ή ήταν ασύντακτοι (Αχαιοί, Αρκάδες, Αιτωλοί, Ακαρνάνες, Μακεδόνες, Ηπειρώτες, Λοκροί).91. Περιγράψτε την οικονομική κατάσταση που επικρατούσε κατά την Αρχαϊκή εποχή.Παρατηρείται δημογραφική έκρηξη. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις είναι πολύ περιορισμένες, οι τρόποι εκμετάλλευσης των αγροτικών περιοχών είναι ανεπαρκείς, η γη συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων. Υπάρχει αδυναμία εξειδίκευσης και έλλειψη πόρων. Την ίδια περίοδο σημειώνεται σταδιακή άνοδος των ευγενών και πτώση της βασιλείας. Οι μικροί και μεσαίοι καλλιεργητές αντιδρούν ενώ αυξάνεται η δουλεία εξαιτίας των χρεών.

17

Page 18: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

92. Πως αντιμετωπίστηκε η κρίση του 8ου αι. ;Η κρίση αντιμετωπίστηκε με την ανάπτυξη του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα της οικονομίας. Η Αθήνα ανέπτυξε τη βιοτεχνία και το εμπόριο. Άλλες πόλεις, όπως η Σπάρτη, το Άργος και η Ήλιδα, ακολούθησαν επεκτατικούς πολέμους και υποδούλωσαν γειτονικές περιοχές. Οι Αρκάδες, οι Αιτωλοί και οι Ακαρνάνες διατήρησαν το φυλετικό τρόπο οργάνωσης. Στην έξοδο από την κρίση βοήθησε και ο αποικισμός (8ος-6ος αι. π. Χ.).93. Πότε έγινε ο Β΄ ελληνικός αποικισμός και ποιες αιτίες οδήγησαν σε αυτόν;Έλαβε χώρα από τον 8ο ως τον 6ο αιώνα. Στην πρώτη περίοδο οι Έλληνες αποικίζουν τη νότια Ιταλία και τη Σικελία, ενώ στη δεύτερη περίοδο περνούν και στον Εύξεινο Πόντο, στην Αφρική, στη δυτική Μεσόγειο και αλλού. Αιτίες ήταν η έλλειψη χώρου (λόγω της αύξησης του πληθυσμού) και πρώτων υλών, η γνώση της θάλασσας (και η αναζήτηση νέων αγορών), οι εσωτερικές έριδες και το πρότυπο του Οδυσσέα.94. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της νέας κίνησης;Οι αποστολές είναι πια οργανωμένες (ο οικιστής έχει το πρόσταγμα), οι πόλεις είναι ανεξάρτητες και όχι προεκτάσεις των μητροπόλεων, ενώ οι σχέσεις με τους γηγενείς πληθυσμούς είναι συνήθως ειρηνικές (αλλά όχι πάντα) και αναπτύσσονται εμπορικές σχέσεις.95. Ποια ήταν τα αποτελέσματα του Β΄ αποικισμού;Αντιμετωπίστηκε η οικονομική κρίση με την άνοδο του εμπορίου (όχι πια μόνο ανταλλακτικό, αλλά εμπορευματοχρηματικό) και της ναυτιλίας (νέες τεχνικές). Ανάπτυξη της δουλείας. Νέες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν μερίδιο στη λήψη των αποφάσεων. Διαδίδεται ο ελληνικός πολιτισμός (κυρίως της γραφής).96. Τι γνωρίζετε για την επινόηση του νομίσματος και ποιος ήταν ο ρόλος του;Τα πρώτα νομίσματα εμφανίστηκαν στη Λυδία στο τέλος του 7ου αι. Νομισματικά συστήματα πρώτοι εφάρμοσαν οι Ευβοείς και οι Αιγινήτες. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη το νόμισμα ήταν το αποτέλεσμα εμπορικών ανταλλαγών, άποψη που αμφισβήτησαν νεότεροι καθώς αρχικά δεν εξυπηρετούσε τοπικές συναλλαγές λόγω έλλειψης υποδιαιρέσεων, η περιοχή κυκλοφορίας του ήταν περιορισμένη και δεν χρησιμοποιήθηκε ως μέσο για τις εμπορικές συναλλαγές δύο αιώνων (8ος -7ος αι.). Αρχικά, σύμφωνα πάλι με τον Αριστοτέλη, χρησιμοποιήθηκε για ηθικό προσδιορισμό αξιών παρά για οικονομικό. Τον 4ο αι. γίνεται το κύριο μέσο συναλλαγών. Ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο για την παρακράτηση φόρων, τον προσδιορισμό προστίμων, τιμών και αμοιβών. Συνέβαλε στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του ελληνικού κόσμου και στην έξοδο από την κρίση που αντιμετώπιζε. Βοήθησε επίσης στην ανάπτυξη του εμπορίου.97. Τι γνωρίζετε για το πολίτευμα της αριστοκρατίας;Την ισχύ έχουν αυτοί με ευγενική καταγωγή, οι κάτοχοι της γης. Η αριστοκρατία δημιούργησε κοινωνικό ανταγωνισμό και αντιμετώπισε κρίση, όταν αναπτύχθηκαν νέες κοινωνικές ομάδες και επικράτησε η οπλιτική φάλαγγα.98. Τι γνωρίζετε για το πολίτευμα της ολιγαρχίας;Η κοινωνική αντιπαράθεση αντιμετωπίστηκε με το έργο των νομοθετών. Με την καταγραφή του δικαίου (πριν ήταν εθιμικό) κριτήριο συμμετοχής στα κοινά δεν είναι πια η καταγωγή, αλλά η οικονομική δύναμη. Η συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια των πλουσίων (μεταβλητό κοινωνικό κριτήριο) είναι μια μορφή ολιγαρχίας.99. Τι γνωρίζετε για το πολίτευμα της τυραννίας και γι’ αυτό της δημοκρατίας;

18

Page 19: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Καθώς δε δινόταν λύση στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, εγκαθιδρύθηκαν μοναρχικά καθεστώτα, τα οποία διέφεραν από τη βασιλεία ως προς τη νομιμότητα. Οι τύραννοι εκμεταλλεύθηκαν την κοινωνική αναταραχή και συχνά βοήθησαν στην ανάπτυξη των πόλεων, αλλά οι περισσότεροι είχαν βίαιο τέλος. Στη δημοκρατία κυρίαρχο ρόλο παίζει η Εκκλησία του Δήμου. Υπάρχει ισονομία (όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στο νόμο) και ισηγορία (όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα του λόγου).100. Ποια ήταν σε γενικές γραμμές η πολιτική της Σπάρτης;Αρχικά επεκτάθηκε προς Βορρά και μετά διεξήγαγε δύο πολέμους με τους κατοίκους της Μεσσηνίας (που έγιναν είλωτες). Από τα τέλη του 6ο αι. ο φόβος εξέγερσης των ειλώτων οδήγησε στην αναζήτηση συμμαχιών. Τη μεγαλύτερη ισχύ είχαν οι 5 έφοροι, αλλά δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα για την καταγωγή αυτού του σώματος. Προσπάθειες για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις μετά τη «ρήτρα» του Λυκούργου έπεσαν στο κενό.101. Ποιες ήταν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη;Η Αθήνα συνοικίστηκε τον 8ο αι. και γνώρισε πολλές πολιτειακές μεταβολές. Από τη βασιλεία πέρασε στην αριστοκρατία. Οι κοινωνικές αντιθέσεις οδήγησαν στην καταγραφή του δικαίου από τον Δράκοντα, αλλά οι διαφορές δε γεφυρώθηκαν. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα (πρώτο στάδιο εκδημοκρατισμού της Αθήνας) κατάργησε το προνόμιο της καταγωγής, εισήγαγε το προνόμιο του εισοδήματος. Η κατάσταση παρέμεινε έκρυθμη και αυτό το εκμεταλλεύτηκε ο τύραννος Πεισίστρατος (εποχή ανάπτυξης). Οι νέες διαμάχες μετά την πτώση της τυραννίας αντιμετωπίστηκαν με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, ο οποίος έδωσε πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους ελεύθερους Αθηναίους και έφερε την ισότητα. Κύριος φορέας εξουσίας γίνεται η Εκκλησία του Δήμου. Αλλάζει η πολιτική οργάνωση. Θεσπίζεται ο οστρακισμός.102. Τι γνωρίζετε για τις Αμφικτυονίες;Πρόκειται για ενώσεις πόλεων-κρατών ή φυλετικών κρατών γύρω από ένα ιερό. Το όνομά τους προέρχεται από τον Αμφικτύονα. Οι αρχαιότερες ιδρύθηκαν στη Μ. Ασία με φυλετικά κριτήρια:α. Πανιώνιο, προς τιμήν του Ποσειδώνα, στο ακρωτήριο της Μυκάλης.β. Τριόπιο, ιερό του Απόλλωνα, στο ακρωτήριο της Κνίδου.Ιδρύθηκαν επίσης στην Καλαβρία, στη Βοιωτία, στη Δήλο κ.α.Η Δελφική Αμφικτυονία είναι η σημαντικότερη. Σε αυτήν συμμετείχαν Θεσσαλοί, Βοιωτοί, Δωριείς, Ίωνες, Περραιβοί, Μάγνητες κ.α. (συνολικά δέκα ελληνικά φύλα). Για την επίλυση των προβλημάτων της υπήρχε ένα συμβούλιο. Συνερχόταν δύο φορές το χρόνο με θέματα θρησκευτικά, αλλά και πολιτικά. Ασκούσε πολιτική επιρροή στο πανελλήνιο.103. Τι γνωρίζετε για τις συμμαχίες; Ποιες ήταν οι σημαντικότερες;Ήταν πρόσκαιρες ή μακροχρόνιες ενώσεις πόλεων-κρατών με πολιτικό και στρατιωτικό χαρακτήρα. Σκοπός τους ήταν η άμυνά τους ή και η επιβολή τους. Τα μέλη της είχαν τις ίδιες υποχρεώσεις και τα ίδια δικαιώματα. Υπήρχαν περιπτώσεις όπου μία πόλη-κράτος αποκτούσε ηγετική θέση, καθόριζε την πολιτική της συμμαχίας και περιόριζε τα άλλα μέλη.α. Πελοποννησιακή Συμμαχία (τέλη 6ου αι.): Περιελάμβανε όλη την Πελοπόννησο, -εκτός από το Άργος και την Αχαΐα-και τα Μέγαρα και την Αίγινα. Αποτελεί τον πρώτο σημαντικό πυρήνα δυνάμεων απέναντι στην περσική απειλή.

19

Page 20: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

β. Α' Αθηναϊκή Συμμαχία ή Δήλιος Συμμαχία (478/7 π.Χ.): Η Αθήνα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Έδρα της συμμαχίας ήταν η Δήλος. Υπήρχε συμμαχικό ταμείο. Τα μέλη της συμμετείχαν με πλοία ή χρήματα. Συμμετείχαν πόλεις της Εύβοιας, της Μακεδονίας, της Θράκης, της Μ. Ασίας, νησιά των Κυκλάδων, η Λέσβος, η Σάμος, η Χίος, η Ρόδος. Η συμμαχία εξελίχθηκε σε ηγεμονία των Αθηναίων με μεταφορά του ταμείου στην Ακρόπολη (454 π.Χ.). Διαλύθηκε το 404 π.Χ. με την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο.γ. Β' Αθηναϊκή Συμμαχία (387 π.Χ.): Ένα συνέδριο με έδρα την Αθήνα διαχειριζόταν τα θέματά της.104. Τι γνωρίζετε για τα κοινά;Ήταν κρατικοί σχηματισμοί ομοσπονδιακής μορφής. Πόλεις-κράτη ή φυλετικές ομάδες συνδέθηκαν με πολιτικούς δεσμούς κάτω από μία κεντρική εξουσία. Κοινά: Θεσσαλών, Ακαρνάνων, Αιτωλών. Η συμπολιτεία ήταν ένα νέο σχήμα πολιτειακής οργάνωσης. Γνωρίζουμε την Αιτωλική και την Αχαϊκή συμμαχία.105. Τι ήταν οι πανελλήνιες ενώσεις; Ποιος ο σκοπός τους;Ήταν ενώσεις μεταξύ πόλεων-κρατών για αμυντικούς ή και επιθετικούς λόγους. Η πρώτη υποκινήθηκε από τους Αθηναίους για την αντιμετώπιση των Περσών. Δημιουργήθηκε το 481 π.Χ. στην Κόρινθο. Αρχηγός ήταν η Σπάρτη. Η δεύτερη υποκινήθηκε από τον Φίλιππο Β' το 337 π.Χ. πάλι στην Κόρινθο. Απαγορεύονταν οι συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών πόλεων, καταδικαζόταν η πειρατεία, προστατευόταν η ελεύθερη ναυσιπλοΐα.106. Τι γνωρίζετε για τους Περσικούς πολέμους;Οι Πέρσες το 492 π.Χ. με αρχηγό το Μαρδόνιο κατέλαβαν τη Θάσο και τις θρακικές ακτές. Κατέστησαν υποτελή την Μακεδονία. Σημειώθηκαν δύο εκστρατείες. Α΄ Εκστρατεία (490 π.Χ.): οι Πέρσες με αρχηγούς το Δάτι και τον Αρταφέρνη κατέλαβαν νησιά των Κυκλάδων, κατέστρεψαν την Ερέτρια και έφτασαν στο Μαραθώνα, όπου νικήθηκαν από τους Αθηναίους με αρχηγό τον Μιλτιάδη. Β΄ Εκστρατεία (483π.Χ) Μάχη Θερμοπυλών (480 π. Χ): Ήττα για τον ελληνικό στρατό. Οι 300 Σπαρτιάτες και οι 700 Θεσπιείς με αρχηγό τον Λεωνίδα αντιμετώπισαν τους Πέρσες. Ναυμαχία στο Αρτεμίσιο: Απώλειες και για τις δύο πλευρές λόγω θαλασσοταραχής. Ο ελληνικός στόλος με αρχηγό το Σπαρτιάτη Ευρυβιάδη και τον Αθηναίο Θεμιστοκλή προσπάθησαν να ανακόψουν την απόβαση του περσικού στρατού. Ακολουθεί η κατάληψη και η καταστροφή της Αθήνας από τους Πέρσες. Ναυμαχία Σαλαμίνας (Σεπτέμβριος του 480 π.Χ.): Νικηφόρο αποτέλεσμα για τους Έλληνες με αρχηγό το Θεμιστοκλή. Ο Ξέρξης αναγκάζεται να εγκαταλείψει τον ελληνικό χώρο. 479 π.Χ.: Δεύτερη κατάληψη της Αθήνας. Πλαταιές (479π.Χ): Λακεδαιμόνιοι, Αθηναίοι, Κορίνθιοι, Μεγαρείς, Αινινήτες, Πλαταιείς κ.α. με αρχηγό τον Παυσανία υποχρέωσαν σε φυγή τις περσικές δυνάμεις. Ακρωτήριο Μυκάλης (479 π. Χ): Ο ελληνικός στόλος με αρχηγό το Σπαρτιάτη Λεωτυχίδη και τον Αθηναίο Ξάνθιππο νίκησαν το περσικό στόλο. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν για την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Μ. Ασίας. Ιδρύεται η Α' Συμμαχίας. Το 449 π.Χ. με τη συνθήκη του Καλλία οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας αποκτούν αυτονομία.107. Ποιες συγκρούσεις σημειώθηκαν τον 4ο αι. ;-Κύρου Ανάβασις: Η εκστρατεία του Κύρου προκειμένου να διεκδικήσει το θρόνο. Ήταν επιτυχής, αλλά ο ίδιος σκοτώθηκε.-Ο Αγησίλαος εκστράτευσε στη Μ. Ασία το 396-394 π.Χ. για να απελευθερώσει τις Ιωνικές πόλεις.

20

Page 21: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

108. Αναφέρατε τους πολέμους μεταξύ των πόλεων- κρατών.Πρώτος ή μικρός Πελοποννησιακός Πόλεμος: Καλύπτει την περίοδο των συγκρούσεων μεταξύ του 460-445 π. Χ. Οφείλεται στην αύξηση της αθηναϊκής δύναμης που προκάλεσε διαφορές με τη Σπάρτη και τους συμμάχους. Η περίοδος τελείωσε με τη σύναψη ειρήνης για τριάντα χρόνια μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης (Τριακοντούτεις Σπονδαί 445 π.Χ.).1. Πελοποννησιακός Πόλεμος: Πρόκειται για την ανοικτή ρήξη μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης. Πολιτικός και οικονομικός ανταγωνισμός που οφείλεται:α. σε φυλετικές διαφορές (Ίωνες-Δωριείς),β. την πολιτειακή συγκρότηση,γ. στις ηγεμονικές τάσεις της Αθήνας.Ο πόλεμος κράτησε περίπου τριάντα χρόνια και διακρίνεται σε τρεις επιμέρους περιόδους:α. Αρχιδάμειος ή Δεκαετής Πόλεμος (431-421 π.Χ.)β. Σικελική Εκστρατεία (415-413 π.Χ.)γ. Δεκελικός ή Ιωνικός Πόλεμος (413-404 π.Χ.)2. Βοιωτικός ή Κορινθιακός Πόλεμος (395-386 π.Χ.): Δημιουργία αντισπαρτιατικού συνασπισμού από τη Θήβα, την Κόρινθο, το Άργος και την Αθήνα. Ο πόλεμος σφραγίστηκε από την Βασίλειο Ειρήνη το 386 π.Χ.3. Μάχη στα Λεύκτρα (371 π.Χ.) και στη Μαντινεία (362 π.Χ.): απόπειρα Θηβαίων να διεκδικήσουν την ηγεμονία του ελληνικού κόσμου.4. Μάχη στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.): Ηγεμονία Φιλίππου Β'.109. Ποιοι λόγοι οδήγησαν την πόλη-κράτος σε παρακμή;α. Οι συγκρούσεις αποδυνάμωσαν τις εσωτερικές δομές της πόλης-κράτους και όξυναν τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα.β. Η κοινωνική συνοχή των πόλεων εξασθένισε.γ. Η μέριμνα για επιβίωση έγινε μέλημα ατομικό και όχι συλλογικό.δ. Συγκέντρωση πλούτου στα χέρια λίγων. Εξαθλίωση του πλήθους.ε. Προβλήματα ελευθερίας, αυτονομίας, αυτάρκειας.στ. Συμπολιτείες.ζ. Πανελλήνια ένωση υπό την ηγεσία κάποιου μονάρχη (Φίλιππος Β', Αλέξανδρος).η. Νέες δομές πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής συγκρότησης. Κυριαρχεί η απόλυτη μοναρχία.110. Υπό ποιες μορφές διατηρήθηκε η πόλη-κράτος;Η πόλη-κράτος επιβιώνει μέσα από:α. τις ελληνιστικές μοναρχίες,β. τα ομοσπονδιακά κράτη και τις συμπολιτείες, όπως είναι η Αιτωλική και η Αχαϊκή Συμπολιτεία,γ. την κατοχύρωση κάποιων προνομίων, όπως η αυτονομία, που διατήρησαν ορισμένες πόλεις (Αθήνα, Σπάρτη, Ρόδος, Δήλος).

ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ

111. Πως ήταν οργανωμένοι οι Μακεδόνες πριν αναλάβει την εξουσία ο Φίλιππος;

21

Page 22: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Οι Μακεδόνες άνηκαν σε νομαδικές φυλές που κατοικούσαν κοντά στα Πιέρια όρη. Στον βασιλιά Περδίκα (650 π. Χ.) οφείλουν την εγκατάστασή τους σε πόλεις και την ενασχόλησή τους με την καλλιέργεια της γης. Στη διάρκεια της περσικής κυριαρχίας στη Μακεδονία οι βασιλείς Αλέξανδρος και Αμύντας προσπάθησαν να προωθήσουν τα συμφέροντα του κράτους και να το επεκτείνουν. Η Αθήνα στάθηκε αντίπαλός τους.112. Ποια μέτρα έλαβε ο Φίλιππος όταν το 359 π.Χ. ανέλαβε την εξουσία της Μακεδονίας;Αναδιοργάνωσε το στρατό (συνεχής στρατιωτική άσκηση, επανεξοπλισμός και εισαγωγή της σάρισας). Δημιούργησε πόλεις με μετακινήσεις πληθυσμών από τη δυτική στην ανατολική Μακεδονία (σημαντική πηγή στρατολόγησης οι νέες πόλεις). Ισχυροποίησε τα ανατολικά και δυτικά σύνορα του κράτους (υποταγή Ιλλυρίων και Πρεσπών). Επέκτεινε τα ανατολικά σύνορα στη περιοχή του Στρυμόνα (κατάληψη Αμφίπολης, ίδρυση Φιλλίπων) και επιτέθηκε στις αθηναϊκές κτήσεις στη Μακεδονία (Πύδνα, Μεθώνη, Όλυνθος).113. Πώς οργάνωσε ο Φίλιππος την παραγωγή;Υπήρξε ώθηση στην καλλιέργεια της γης και στα αρδευτικά έργα. Εκμεταλλεύτηκε τον ορυκτό πλούτο, με αποτέλεσμα τη βελτίωση της οικονομίας. Έκοψε νομίσματα που είχαν μεγάλη κυκλοφορία στον ελληνικό κόσμο (δείγμα συναλλαγών).114. Ποιες ήταν οι απόψεις που επικρατούσαν στον ελληνικό χώρο για τους Μακεδόνες;Οι απόψεις ποικίλουν. Ο Θεόπομπος και ο Δημοσθένης τους χαρακτηρίζουν απολίτιστους, "βάρβαρους", ανθρώπους που στηρίζονται στην απάτη και επιδίδονται σε ακολασίες. Ο Ισοκράτης αναφέρει τον Φίλιππο ως ικανό και καλλιεργημένο ηγεμόνα.115. Πώς αναμίχθηκε ο Φίλιππος στις ελληνικές υποθέσεις;Ο Φίλιππος συμμετέχει στον Ιερό πόλεμο (356-346 π. Χ), ο οποίος σχετίζεται με τον οικονομικό και πολιτικό έλεγχο του ιερού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Το 352 γίνεται κύριος των Παγασών με τη βοήθεια των Θεσσαλών Αλευάδων και αξιωματούχων της Λάρισας. Ο σημαντικότερος αντίπαλος του Φίλιππου είναι η Αθήνα. Ο πόλεμος έληξε με τη νίκη του Φίλιππου και την επικράτησή του στο Αμφικτυονικό συνέδριο. Η μακεδονική στρατιωτική ηγεμονία κυριαρχεί στον ελλαδικό χώρο.116. Πώς αντιμετωπίστηκε από τους άλλους Έλληνες η επιτυχία της Μακεδονίας;Ο Φίλιππος βρίσκεται σε θέση ισχύος και στις πόλεις δημιουργήθηκαν φιλομακεδονικές παρατάξεις αλλά στην Αθήνα λόγω της απώλειας της παντοδυναμίας, υπήρχαν αντιδράσεις από τον Δημοσθένη. Η νίκη του Φίλιππου στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.), πάντως, σήμανε το τέλος της αθηναϊκής συμμαχίας και στη σύναψη συμφωνίας ανάμεσα σε Αθήνα και Μακεδονία.117. Ποιος ήταν ο επόμενος στόχος του Φιλίππου μετά την κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο;Στόχευε στη δημιουργία ομοσπονδίας που θα κήρυσσε πόλεμο στην Περσία για την απελευθέρωση των πόλεων της Μ. Ασίας και για την εκδίκηση για τις ιεροσυλίες που είχαν σημειωθεί στα Μηδικά. Δημιουργήθηκε το Κοινό των Ελλήνων το 337 π.Χ., στο οποίο συμμετείχαν οι περισσότερες πόλεις, εκτός από τη Σπάρτη, και τα μέλη της για πρώτη φορά ονομάζονται Έλληνες. Ο Φίλιππος ορίστηκε

22

Page 23: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αρχιστράτηγος, αλλά δολοφονήθηκε το 336 π.Χ., οπότε και ανακόπηκαν τα σχέδιά του.118. Σε ποια πρόσωπα βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό η επιτυχία του Φιλίππου; Κατ’ αρχάς με τη βοήθεια της συνέλευσης των Μακεδόνων. Έπειτα, σημαντικό ρόλο έπαιζαν τα μέλη της οικογένειάς του και οι ανώτεροι αξιωματούχοι, για τους οποίους ο Φίλιππος διοργάνωνε συμπόσια (= εύνοια και αποφυγή συνωμοσίας). Οι γάμοι του ήταν μέσο διπλωματίας και αναπαραγωγής του βασιλικού οίκου. Πολλοί άνθρωποι του πνεύματος είχαν συγκεντρωθεί στη αυλή του.119. Ποια ήταν τα πρώτα μελήματα του Αλέξανδρου πριν εκστρατεύσει κατά της Περσίας;Ο Αλέξανδρος το 336 π.Χ. βρήκε πεδίο στρατιωτικά έτοιμο για να δράσει και να συνεχίσει την επεκτατική πολιτική του Φίλιππου. Πρώτο μέλημά του ήταν να καταπνίξει την εξέγερση που είχαν υποκινήσει οι Θεσσαλοί και να διασφαλίσει τα βόρεια σύνορά του. Το 334 π.Χ. φτάνει στην Ασία με πολυάριθμο στρατό (37.000) αποτελούμενο όχι μόνο από Μακεδόνες αλλά και από άλλους Έλληνες. Στρατεύματα έμειναν και στη Μακεδονία με αρχηγό τον Αντίπατρο, που όρισε αντιβασιλέα.120. Ποιοι ήταν οι κυριότεροι σταθμοί στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου;Μετά τις νίκες σε Γρανικό (334 π.Χ.) και Ισσό (333) πέρασε στη Συρία και πολιόρκησε την Τύρο. Παρά τις δυσκολίες την υπέταξε και τον ίδιο χρόνο ίδρυσε την Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο (332). Η νίκη στα Γαυγάμηλα (331) του έδωσε τη Βαβυλώνα. Μετά η προέλασή του έγινε ευκολότερη. Ίδρυσε την Αλεξάνδρεια του Καυκάσου και αιχμαλώτισε τον Βήσσο, σφετεριστή του περσικού θρόνου. Το 327 πέρασε τον Ινδικό Καύκασο και κατευθύνθηκε προς την Ινδία και νίκησε το βασιλιά Πώρο, αλλά η άρνηση του στρατού να συνεχίσει έκανε τον Αλέξανδρο να διατάξει την επιστροφή. Το 324 ο Αλέξανδρος καταπνίγει εξέγερση του στρατεύματος και το 323 πεθαίνει, έχοντας πρώτα διατυπώσει το όραμά του για συγκυριαρχία Περσών και Μακεδόνων.121. Πώς διοικήθηκε το κράτος του Αλέξανδρου;Υιοθετήθηκε, αν και παραλλαγμένο, το σύστημα των σατραπειών, με το οποίο ήταν εξοικειωμένοι οι κατακτημένοι λαοί. Στην Αίγυπτο η εξουσία επιμεριζόταν σε περισσότερα πρόσωπα. Ο Αλέξανδρος συχνά διατηρούσε ντόπιους βασιλείς στις θέσεις τους. Έδωσε στους υπηκόους του το δικαίωμα να απευθύνονται σε αυτόν ή στους αντιβασιλείς (με αποτέλεσμα να τηρείται η τάξη). Ίδρυσε πολλές πόλεις με στόχο τον έλεγχο στρατηγικών σημείων, την καλλιέργεια της γης εκεί όπου υπήρχαν νομάδες και στη δημιουργία αστικών κέντρων.122. Πώς χαρακτηρίζεται ο Αλέξανδρος ως ηγεμόνας;Διαθέτει ηγετικές και στρατιωτικές ικανότητες. Η διακυβέρνησή του χαρακτηρίζεται από απολυταρχικές τάσεις, που φαίνονται τόσο στις προσωπικές του σχέσεις (Παρμενίωνας, Καλλισθένης) όσο και στις σχέσεις του με τις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας (π. χ. Έφεσος). Πρόβαλε την αξίωση για απόδοση θεϊκών τιμών στο πρόσωπό του και ενθάρρυνε τη συσχέτισή του με τον Δία. Είχε επιβάλει τη λατρεία προς το πρόσωπό του και απαιτούσε να τον προσκυνούν. Τα γεγονότα αυτά προκάλεσαν την έντονη δυσφορία των Μακεδόνων.

23

Page 24: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

123. Ποιοι ήταν οι πρωταγωνιστές των εξελίξεων μετά το θάνατο του Αλέξανδρου;Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου (323 π.Χ.), προέκυψε πρόβλημα διαδοχής στο θρόνο, γιατί δεν είχε αφήσει διάδοχο. Την εξουσία εποφθαλμιούσαν πολλοί (Περδίκκας, Πτολεμαίος, Ευμένης, Κάσσανδρος κ.α.). Κατά τα έτη 323-320 π.Χ., ο Περδίκκας προσπάθησε να δώσει λύση στο πρόβλημα αποσκοπώντας βέβαια σε δικό του κέρδος. Πρωταρχικό ρόλο έπαιξε ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος, ο οποίος θέλησε να κυριαρχήσει σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Οι αντίπαλοί του συνασπίστηκαν στη μάχη της Ιψού το 301 π.Χ. Την προσπάθειά του συνέχισε ο γιος του, Δημήτριος ο Πολιορκητής.124. Ποια βασίλεια δημιουργήθηκαν από τις διαμάχες;Τα βασιλεία που δημιουργήθηκαν από τις διαμάχες των διαδόχων του Αλέξανδρου ήταν :το βασίλειο των Πτολεμαίων (Αίγυπτος), το βασίλειο των Σελευκιδών (Βαβυλώνα-Συρία),το βασίλειο των Ατταλιδών (Μ. Ασία), το βασίλειο του Λυσίμαχου (Θράκη – Εύξεινος Πόντος) και αυτό της Μακεδονίας. Σε κάποια σημεία εμφανίστηκαν και άλλα, μικρότερα βασίλεια (Βακτριανή, Πάρθοι).125. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του μακεδονικού κράτους στην ελληνιστική εποχή;Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου μέχρι και το 326 π. Χ. η Μακεδονία χαρακτηρίζεται από αναταραχές για την διαδοχή. Το 316 π. Χ. ο Κάσσανδρος έδωσε νέα ώθηση στο βασίλειο. Το μοναρχικό πολιτειακό σύστημα δεν μεταβλήθηκε ιδιαίτερα και το κράτος άρχισε σταδιακά να μοιάζει με τα άλλα βασίλεια (οι φίλοι του αυτοκράτορα έπαψαν να είναι αποκλειστικά Μακεδόνες, θεσπίζονται αξιώματα που υπήρχαν σε άλλα βασίλεια). Επίσης ιδρύθηκαν πολλές πόλεις (Κασσάνδρεια, Θεσσαλονίκη) και προχώρησε η αστικοποίηση. Εντούτοις, στην ύπαιθρο υπάρχει μεγάλος αριθμός αγροτών και καλλιεργητών των βασιλικών κτημάτων. Η δουλεία δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερα. Η οικονομική κατάσταση της Μακεδονίας είναι δύσκολο να αναλυθεί. Θα πρέπει να ήταν λιγότερο πλούσια από άλλα βασίλεια (ευημέρησε όμως επί Αντίγονου Γονατά), γεγονός που ενίσχυσαν οι συνεχείς πόλεμοι και το μεταναστευτικό ρεύμα. Ο Φίλιππος Ε΄ έλαβε μέτρα για την αύξηση των εσόδων και διευκόλυνε το εμπόριο με τη παροχή του δικαιώματος έκδοσης νομισμάτων από τοπικά νομισματοκοπεία και από ορισμένες μακεδονικές πόλεις.126. Ποιες ήταν οι σχέσεις της Μακεδονίας με τις ελληνικές πόλεις και συμπολιτείες;Η γεωγραφική θέση της Μακεδονίας της επέτρεπε να έχει επαφές με την ηπειρωτική/ νότια Ελλάδα και με τα άλλα ελληνιστικά βασίλεια. Η Μακεδονία επέβαλλε φρουρές σε ισχυρές θέσεις στις πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας (Αθήνα, Κόρινθο, Χαλκίδα, Δημητριάδα) για να μην τεθούν υπό τον έλεγχο άλλων βασιλείων. Αυτό προκάλεσε τον Χρεμωνίδειο Πόλεμο (267 π.Χ.), ο οποίος υποκινήθηκε από τον Πτολεμαίο Β΄ και στον οποίο παλιές ελληνικές πόλεις ξεσηκώθηκαν εναντίον των Μακεδόνων. Ο πόλεμος έληξε με ήττα των Ελλήνων. Η δράση όμως του Άρατου (κατάληψη Κορίνθου το 245 π. Χ.) έδιωξε τους τυράννους από τις πόλεις. Η σύγκρουση της Μακεδονίας με τις συμπολιτείες έδωσε το

24

Page 25: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

έναυσμα στην Αιτωλία να συμμαχήσει με τη Ρώμη στον πόλεμο Ελλήνων και Ρωμαίων, στον οποίο συμμετείχε και η Μακεδονία. Ο δεύτερος πόλεμος Μακεδονίας και Ρώμης τελειώνει με τη μάχη στη θέση Κυνός Κεφαλές (197 π.Χ.). Η αντίθεση Ρωμαίων και Περσέα οδήγησε στον τρίτο μακεδονικό πόλεμο και στο τέλος του βασιλείου. Από το 168 μέχρι και το 150 π. Χ. το βασίλειο διατηρήθηκε με τη μορφή τεσσάρων φόρου υποτελών και ανεξάρτητων δημοκρατιών, έως ότου πέρασε στη κυριαρχία των Ρωμαίων.127. Ποιες ήταν οι εξελίξεις στην υπόλοιπη Ελλάδα;Υιοθετήθηκε το σύστημα της συμπολιτείας. Η Αιτωλική Συμπολιτεία θέσπισε μία συνέλευση που αποτελούνταν από στρατεύσιμους άνδρες και είχε ως επικεφαλή το στρατηγό. Εφάρμοσε την ισοπολιτεία και προσάρτησε και μακρινές πόλεις (Χίος, Χαλκηδόνα). Η Αιτωλική Συμπολιτεία συγκρούστηκε αρκετές φορές με τους Μακεδόνες, αλλά και με την Αχαϊκή Συμπολιτεία, ενώ τέλος, συμμάχησε με τους Ρωμαίους. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία προϋπήρχε, αλλά επεκτάθηκε με τον Άρατο (243-228) με την ένταξη σε αυτή του Άργους και της Αρκαδίας. Και αυτή συμμάχησε τελικά με τη Ρώμη κατά τον Β΄ Μακαδονικό πόλεμο.128. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του βασιλείου των Πτολεμαίων;Το βασίλειο άκμασε στο τέλος του 3ου αι. π. Χ. Οι Πτολεμαίοι προσπάθησαν να εντάξουν στην κυριαρχία τους και εδάφη εκτός Αιγύπτου ( περιοχή Αιγαίου, εδάφη Μ. Ασίας). Από νωρίς έγινε πρωτεύουσα η Αλεξάνδρεια, η οποία εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο, ενώ στο βασίλειο εγκαταστάθηκαν και πολλοί έποικοι, οι οποίοι κάποιες φορές οργανώθηκαν σε «πολιτεύματα». Οι Έλληνες ήταν η ραχοκοκκαλιά της διοίκησης ενώ οι Αιγύπτιοι στελέχωναν τα κατώτερα κλιμάκια. Οι βασιλείς σεβάστηκαν τους ντόπιους, η θέση των οποίων σταδιακά βελτιώθηκε. Οι κυριότερες διοικητικές μονάδες του βασιλείου ήταν οι νόμοι, οι «τόποι» και οι «κώμες». Το κράτος ήταν συγκεντρωτικό και κυρίως αποσκοπούσε στην αύξηση των εισοδημάτων της χώρας με τον αυστηρό έλεγχο και την επιβολή φορολογίας και στην προστασία των εγχώριων προϊόντων. Αποσπάστηκαν από το αττικό νομισματικό σύστημα. Κατασκεύασαν οδικό δίκτυο, ανέπτυξαν τις καλλιέργειες, διατήρησαν τη βιοτεχνική παράδοση της χώρας και έδωσαν ώθηση στο εξωτερικό εμπόριο.129. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του βασιλείου των Σελευκιδών;Το Βασίλειο των Σελευκιδών ήταν : λιγότερο ομοιογενές και συγκεντρωτικό από αυτό της Αιγύπτου. Οι Σελευκίδες παραχώρησαν σχετική αυτονομία σε ορισμένες πόλεις και δικαιώματα στους διοικητές περιφερειών. Ως προς την διοικητική οργάνωση του κράτους, παρατηρείται διαχωρισμός του βασιλείου σε «χώρα», η οποία ελεγχόταν από το μονάρχη και σε «συμμαχία», την οποία αποτελούσαν ημιαυτόνομα κράτη. Το ιερατείο ορισμένων ναών ήταν αυτοδιοικούμενο. Την περιουσία του εκμεταλλευόταν το ίδιο και ο αρχιερέας. Πλήρωναν φόρους και φιλοξενούσαν βασιλικούς υπαλλήλους. Στις πόλεις έδιναν σχετική αυτονομία αλλά επέβαλλαν και φόρο. Παρόμοια θέση στη διοίκηση είχαν και οι «κατοικίες» (αποικίες στρατιωτικών κληρούχων). Συχνά η οργάνωση των λαών του βασιλείου ακολουθούσε την τοπική παράδοση. Ήταν ανεκτοί και τοπικοί ηγεμόνες που αναγνώριζαν την εξουσία των Σελευκιδών. Η οικονομική πολιτική διαφέρει απ’ αυτή των Πτολεμαίων. Η διάκριση των εδαφών σε βασιλική χώρα και συμμαχία είχε αντίκτυπο στην οικονομία. Μέρος της επικράτειας δωριζόταν σε πόλεις, αλλά ο μονάρχης μπορούσε να ανακαλέσει τη δωρεά. Το βασίλειο φορολογούσε

25

Page 26: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

κοινότητες, όχι άτομα. Έσοδα προέκυπταν και από δασμούς σε εμπορεύματα, από δημεύσεις, πρόστιμα και πολεμική λεία. Το νομισματικό σύστημα του βασιλείου ήταν πιο ανεκτικό από αυτό της Αιγύπτου. Οι Έλληνες πήραν υψηλές θέσεις στον κρατικό μηχανισμό αλλά σεβάστηκαν τον πολιτισμό των άλλων λαών. Σημειώθηκαν κινήματα αντίδρασης που οδήγησαν σε ανεξάρτητα βασίλεια, όπως το Βασίλειο Παρθία και Βακτρία τα οποία ήταν ανομοιογένη.130. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του βασιλείου της Περγάμου;Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για το βασίλειο της Περγάμου είναι ελάχιστες. Από τα μέσα του 3ου αιώνα με τις ενέργειες του Αττάλου Α΄, το βασίλειο απέκτησε οντότητα αν και η έκτασή του δεν ήταν μεγάλη. Το οικονομικό του σύστημα μοιάζει με το αιγυπτιακό. Το σύστημα της γαιοκτησίας παρουσιάζει ομοιότητες μ’ αυτό των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων, καθώς υπάρχει διάκριση της βασιλικής γης απ’ αυτή που δωριζόταν στις αγροτικές κοινότητες. Είναι σίγουρη η παρουσία δούλων. Στην Πέργαμο υπήρχε και η δεύτερη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη με έργα γλυπτικής και εξέχουσας καλλιτεχνικής αξίας, όπως ο βωμός του Δία και της Αθηνάς Νικηφόρου.131. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του βασιλείου της Βακτριανής;Αρχικά μέρος του βασιλείου των Σελευκιδών, η Βακτριανή αποσχίστηκε στα μέσα του 3ου αιώνα. Ο Διόδοτος, σατράπης της Βακτριανής, ήταν αυτός που απομακρύνθηκε από τους Σελευκίδες και ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Η γη της ήταν εύφορη με αποτέλεσμα την ανάπτυξη της γεωργίας, της κτηνοτροφίας αλλά και του εμπορίου.132. Ποια ήταν η δημογραφική σύνθεση των ελληνιστικών βασιλείων;Διαθέτουμε ελάχιστα στοιχεία για τη δημογραφική σύνθεση των ελληνιστικών βασιλείων από αρχαιολογικά ευρήματα και επιγραφές. Σημαντικός παράγοντας ήταν οι Έλληνες που μετακινήθηκαν στα νέα βασίλεια από τον ελλαδικό χώρο ως μάχιμοι, απόμαχοι, έποικοι, μισθοφόροι, έμποροι και καιροσκόποι. Μη Έλληνες πέρασαν στην Ελλάδα με αποτέλεσμα συχνά να τους δίνονται πολιτικά δικαιώματα και έτσι τα βασίλεια να χαρακτηρίζονται από ανομοιογένεια.133. Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της ελληνιστικής μοναρχίας;Υιοθετήθηκε η ελληνιστική μοναρχία λόγω του χαρακτήρα της εξουσίας του Αλεξάνδρου, της έκτασης των νέων κρατών και επειδή οι κατακτημένοι ήταν εξοικειωμένοι με αυτήν. Σημαντικός παράγοντας ήταν οι φιλόσοφοι και οι ρήτορες του 4ου π.Χ. αι., που προετοίμασαν το έδαφος για την εδραίωση της μοναρχίας. Αποτελούσαν εξέλιξη της ελληνομακεδονικής μοναρχίας. Επικρατούσαν στενές σχέσεις μεταξύ ηγεμόνα και υπηκόων. Χρησιμοποιούσαν την έκφραση «βασιλεύς Μακεδόνων» και όχι «Μακεδονίας». Η μοναρχία ήταν κληρονομική και τρόπος παγίωσής της ήταν και οι ενδογαμίες. Η αίγλη του βασιλικού τίτλου αποτυπωνόταν στον ενδυματολογικό κώδικα και στα σύμβολα εξουσίας. Το μοναρχικό σύστημα ήταν συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό και χαρακτηριζόταν από πολυπρόσωπη κεντρική εξουσία. Κοντά στο μονάρχη βρίσκονταν πολλοί αυλικοί και φίλοι (συνήθως Έλληνες αυτοί). Οι τίτλοι και οι αρμοδιότητες των αξιωματούχων παρουσίαζαν ομοιότητες στα διάφορα βασίλεια, «επί των πραγμάτων» (σαν τον σημερινό πρωθυπουργό). Υπήρχε υπομνηματογράφος ο οποίος μεταβίβαζε βασιλικές εντολές υπό μορφή νόμων ή διαταγών, επιστολογράφος και αρχιδικαστής. Απέναντι στις πόλεις ο μονάρχης έδειχνε διάθεση προσεταιρισμού και επιβολής με δωρεές.134. Επιβίωσε το σύστημα της πόλης-κράτους στην ελληνιστική εποχή;

26

Page 27: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Το σύστημα της πόλης – κράτους επιβίωσε και στην ελληνιστική εποχή αλλά με διαφορετική μορφή. Διάφοροι παράγοντες, όπως, η έκταση της αυτοκρατορίας του Μ. Αλεξάνδρου και η επικράτηση μοναρχικών καθεστώτων, αποδυνάμωσαν το δυναμικό σύστημα της πόλης-κράτους. Οι πόλεις διαιρούνταν σε αυτόνομες (π.χ. Ρόδος), οι οποίες διατήρησαν την παραδοσιακή δομή τους σε παλιές ελληνικές πόλεις, που ήταν εξαρτημένες από τους ηγεμόνες των ελληνιστικών βασιλείων αλλά διατήρησαν τη δομή και τις λειτουργίες τους. Διοικητικά ελέγχονταν από φρουρές ή επιστάτες (π.χ. η Κυρήνη). Επίσης ιδρύθηκαν καινούργιες πόλεις, οι οποίες υπόκεινταν σε αυστηρό έλεγχο και αποτελούσαν αυτοδιοικούμενες ενότητες.

27

Page 28: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

135. Τι ήταν οι συμπολιτείες και ποιοι ήταν οι λόγοι ανάπτυξης τους;Οι Συμπολίτες ήταν συνασπισμός πολλών πόλεων σε μια ισχυρή ομοσπονδία και αναπτύχθηκαν κυρίως στη νότια Ελλάδα και σε περιοχές με παράδοση στην ομοσπονδιακή οργάνωση, όπως η Αχαΐα, η Αιτωλία και η Αρκαδία. Οι πόλεις συνειδητοποίησαν ότι μόνο έτσι θα αντιμετώπιζαν τον επεκτατισμό των βασιλείων και θα διατηρούσαν τα πολιτικά τους δικαιώματα. Στις συμπολιτείες δεν εντάσσονταν μόνο γειτονικές μεταξύ τους πόλεις αλλά και απομακρυσμένες.136. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις στον πρωτογενή τομέα της οικονομίας από την μετακίνηση πληθυσμών στα ελληνιστικά βασίλεια;Η μετακίνηση του πληθυσμού επηρέασε τόσο τη γεωργία όσο και τη κτηνοτροφία. Συνέβαλε στη διάδοση ζώων και φυτών και στην ενίσχυση του πειραματισμού για την καλλιέργεια νέων ποικιλιών και υβριδίων. Οι Πτολεμαίοι εισήγαγαν νέους τύπους σιτηρών στην Αίγυπτο ενώ στη Συρία αναπτύχθηκε η καλλιέργεια διαφόρων ποικιλιών αμπελιού και ελιάς. Στο βασίλειο των Σελευκιδών έφτασαν ποικιλίες από την Ελλάδα, την Ινδία και την Αραβία. Στο χώρο της Μεσογείου κυριαρχούσε η καλλιέργεια σιτηρών, ελιάς και αμπελιού. Όσον αφορά την τεχνολογία στον τομέα της γεωργίας, σημειώθηκε πρόοδος στην Αίγυπτο σύμφωνα με τους παπύρους του Ζήνωνα. Επίσης, αναφέρεται η χρήση αρότρου με σιδερένιο υνί και μαρτυρούνται διασταυρώσεις προβάτων από την Αραβία και τη Μίλητο καθώς και νέες τεχνικές αποχέτευσης και άρδευσης. Η κτηνοτροφία είχε ανάλογη ανάπτυξη. Οι ηγεμόνες διέθεταν μεγάλα κοπάδια βοοειδών και προβάτων και σημειώθηκε ανάπτυξη της πτηνοτροφίας. Τέλος, υπήρξε μεγάλη ζήτηση μετάλλων για την κοπή νομισμάτων, κατασκευή πολυτελών σκευών, κοσμημάτων και άλλων αντικειμένων.137. Τι γνωρίζετε για τον δευτερογενή τομέα της οικονομίας και τους κλάδους που αναπτύχθηκαν κατά την ελληνιστική εποχή;Οι κλάδοι της δευτερογενούς παραγωγής αναπτύχθηκαν κυρίως ποσοτικά. Παρατηρείται μείωση οικοτεχνίας και εμφάνιση νέων ειδικοτήτων τεχνιτών. Οι πολεμικές τεχνικές βελτιώθηκαν εξαιτίας των συχνών πολεμικών συγκρούσεων. Η οικοδομική ανάπτυξη των πόλεων είχε ως αποτέλεσμα την εξέλιξη των μηχανημάτων ανύψωσης, σύνθλιψης και την βελτίωση της στατικής των έργων, όπως έγινε με τον Φάρο της Αλεξάνδρειας. Αναπτύχθηκε και ο κλάδος της ναυπηγικής. Κατασκευάστηκαν και επτήρεις (εικοσήρης κατασκευάστηκε από το ναυπηγείο Συρακουσών). Ώθηση υπήρξε και στην πολεοδομία. Ιδρύθηκαν νέες πόλεις ενώ αναδιοργάνωθηκαν παλαιότερες. Οι δρόμοι, τα ανάκτορα, οι πλατείες, τα λιμάνια, οι οχυρώσεις και τα δημόσια κτίρια απαιτούσαν πολλά εργατικά χέρια. Η Μίλητος και η Έφεσος αποτελούν παραδείγματα πόλεων που ανοικοδομήθηκαν.138. Τι γνωρίζετε για τον τριτογενή τομέα της οικονομίας κατά την ελληνιστική περίοδο;Το εμπόριο άνθησε κατά την ελληνιστική περίοδο και αναπτύχθηκαν εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων, που διευκολύνθηκαν από ορισμένους παράγοντες, όπως ήταν: α) η μείωση ανταγωνιζόμενων νομισματικών συστημάτων, β) η κατάργηση του ανταλλακτικού συστήματος και η αντικατάστασή του από το νόμισμα, η χρήση ενιαίας μετρικής μονάδας βάρους για την κοπή νομισμάτων, δ) οι μετακινήσεις πληθυσμών, ε) η εγκατάσταση Ελλήνων στα ελληνιστικά βασίλεια, στ) η ανάπτυξη συγκοινωνιακού δικτύου, ζ) η βελτίωση των λιμενικών εγκαταστάσεων και η) τέλος τα μέτρα κατά της πειρατείας και της ληστείας. Τα προϊόντα που διακινούνταν ήταν κυρίως πρώτες ύλες, είδη διατροφής

28

Page 29: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

και βιοτεχνικά αγαθά. Η Μακεδονία, η Θράκη, ο Εύξεινος Πόντος, η Αίγυπτος και η Σικελία αποτέλεσαν προμηθευτές σιτηρών και το Αιγαίο προμήθευε τον Πόντο με κρασί και λάδι. Η Αίγυπτος εισήγαγε μάρμαρα, μέταλλα και ξυλεία. Υπήρχε μικρή ζήτηση βιοτεχνικών προϊόντων. Ο ελληνιστικός κόσμος ανέπτυξε συναλλαγές και με τον υπόλοιπο κόσμο. Ανέπτυξαν επαφές με Αφρική, Αραβία, Ινδία, Σκυθία, Ρωμαϊκό κράτος, κεντρική Ευρώπη, Καρχηδόνα, Γαλάτια και Ιβυρική Χερσόνησο. Έκαναν εισαγωγές σε καρυκεύματα, αρωματικές ουσίες, έβενο, ελεφαντόδοντο, πολύτιμοι λίθοι, μεταξωτά, καμήλες, δούλοι. Μεγάλα εμπορικά κέντρα αποτέλεσαν η Αλεξάνδρεια, η Αίγυπτος, η Λαοδικεία, η Σελεύκεια και η Αντιόχεια.139. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της ελληνιστικής τέχνης;Το κύριο χαρακτηριστικό της ελληνιστικής τέχνης είναι η παγκοσμιότητα, δηλαδή η κοινή γλώσσα έκφρασης, ο συνδυασμός ελληνικής και ντόπιας τέχνης και η προσπάθεια απεικόνισης του πραγματικού κόσμου.140. Ποιοι είναι οι παράγοντες που επηρέασαν τη διαμόρφωση της ελληνιστικής τέχνης;Η κοσμοπολίτικη συνείδηση του ανθρώπου συνέβαλε στη διαμόρφωση της ελληνιστικής τέχνης. Σε αυτό βοήθησαν οι αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική δομή, η άνθηση των επιστημών και της φιλοσοφίας, ο θεσμός της βασιλείας με την απόδοση τιμών και τη λατρεία του ηγεμόνα και ο συνδυασμός ελληνικής και ντόπιας τέχνης.141. Ποιες ήταν οι εξελίξεις στην πολεοδομία και στην αρχιτεκτονική;Στην πολεοδομία γενικά υιοθετήθηκε το ιπποδάμειο σύστημα λόγω της ευκολίας εφαρμογής του καθώς προέβλεπε παράλληλους και κάθετους δρόμους σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο και είχε διαστάσεις 2 επί 8 σπίτια. Στην αρχιτεκτονική παρατηρείται δέσιμο κτηρίων & περιβάλλοντος, υποχώρηση της λειτουργικότητας έναντι της διακόσμησης και μνημειακή διάσταση των οικοδομημάτων. Χρησιμοποιείται ο ιωνικός και ο κορινθιακός ρυθμός από τον 3ο αιώνα, καθώς και ο συνδυασμός τους. Στα λατρευτικά οικοδομήματα υπερίσχυσε ο θόλος και ο μνημειακός βωμός. Καινοτομίες υπήρξαν και στα θέατρα, όπως μείωση του χώρου της ορχήστρας και μνημειακές διαστάσεις στη σκηνή. Στα σπίτια υιοθετήθηκε ο τύπος οικίας με περιστύλιο. Αυλή και δωμάτια κοσμούνταν με ψηφιδωτά.142. Ποιες ήταν οι εξελίξεις στη γλυπτική;Οι γλύπτες ενδιαφέρθηκαν για την απεικόνιση καθημερινών στιγμών και ιδιαίτερων χαρακτηριστικών. Δίνεται έμφαση στην απεικόνιση της δυστυχίας με την ανάπτυξη του ρεαλισμού και του νατουραλισμού. Άνθηση γνωρίζει το πορτρέτο. Από το 2ο αιώνα παρατηρείται στροφή στον κλασικισμό με νέα έργα ή ελεύθερες και πιστές μεταπλάσεις κλασικών έργων.143. Ποιες ήταν οι εξελίξεις στη ζωγραφική και στη μικροτεχνία;Για την ζωγραφική δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες καθώς δεν σώθηκαν έργα της εποχής. Κάποια στοιχεία παρέχονται από αγγεία, τοιχογραφίες, επιτύμβιες στήλες και αρχαίους συγγραφείς. Χαρακτηριστικά της ζωγραφικής ήταν η πολυχρωμία και η προσπάθεια απόδοσης της τρίτης διάστασης και του περιβάλλοντος χώρου. Τα θέματα αντλούσαν από τη μυθολογία, την ιστορία και την καθημερινή ζωή ενώ ως προς τη μέθοδο, χρησιμοποιήθηκε η την εγκαυστική. Στη μικροτεχνία, αναπτύσσεται η τορευτική (έργα από πολύτιμα μέταλλα), η σφραγιδογλυφία και η κοροπλαστική (κατασκευή πήλινων αγαλματιδίων). Η μεγάλη διάδοση αντικειμένων μικροτεχνίας εξέφραζε την χλιδή που επικρατούσε την συγκεκριμένη περίοδο.

29

Page 30: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

144. Τι γνωρίζετε για τα φιλοσοφικά ρεύματα της ελληνιστικής εποχής;Οι σχολές του 4ου αιώνα συνέχισαν τη λειτουργία τους με τον Περίπατο του Αριστοτέλη και την Ακαδημία Πλάτωνα. Ήταν προσαρμοσμένες στα νέα δεδομένα και επηρέασαν την ελληνιστική φιλοσοφία. Η πλατωνική Ακαδημία ενστερνίστηκε τις θεωρίες του Πύρρωνα, ιδρυτή της σκεπτικής σχολής. Παράλληλα εμφανίστηκαν νέες απόψεις, όπως αυτές του Επίκουρου, του Ζήνωνα και των κυνικών. Η σχολή του Επίκουρου ονομαζόταν "Κήπος"(307/6π.Χ.). Ήταν μια κοινότητα ανοιχτή σε όλους με βασικό δόγμα την ηδονή, που πηγάζει από τη γαλήνη και την αταραξία της ψυχής. Σαν γνώμονα είχαν το "Λάθε βιώσας". Ο Ζήνωνας θεμελίωσε τον Στωικισμό γύρω στο 301π.Χ.. Η σχολή του στεγαζόταν στην Ποικίλη Στοά της Αθήνας και ήταν δημοφιλής έως και τους Ρωμαϊκούς χρόνους. Ο Ηράκλειτος επηρέασε τις αντιλήψεις τους. Οι Στωικοί δέχονταν τέσσερις αρετές: ανδρεία, σωφροσύνη, φρόνηση, δικαιοσύνη και ενστερνίζονταν το σωκρατικό "γνώθι σ’ αυτόν". Επηρεάστηκαν από τον Κυνικό Αντισθένη και ακολούθησαν την αριστοτελική διδασκαλία σχετικά με την αντίληψη μέσω των αισθήσεων. Οι Κυνικοί τέλος, αντιμετώπιζαν με περιφρόνηση τον πολιτισμό, τη θρησκεία, την επιστήμη και την ίδια τη ζωή. Ο κυνισμός βασιζόταν στην άρνηση των αγαθών του πολιτισμού και στην επιστροφή σε πρωτόγονες καταστάσεις.

30

Page 31: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

145. Τι γνωρίζετε για την ελληνιστική ποίηση;Τα έργα της αντανακλούσαν τα ενδιαφέροντα του ατόμου και όχι του συνόλου και απευθύνονταν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις. Στόχευε στην καλλιτεχνική απόλαυση, όχι στη συμβουλή. Πέρασε από τη γνωστή μυθολογία σε τοπικούς μύθους, είχε ανθρωπιστικό χαρακτήρα και ασχολήθηκε με τη ζωή των καθημερινών ανθρώπων. Κύριοι εκπρόσωποι ήταν ο Καλλίμαχος (ελεγεία), ο Απολλώνιος (μυθολογικό έπος), ο Ευφορίων (επύλλιο – μικρό ρεαλιστικό έπος), ο Θεόκριτος (ειδύλλια) και ο Μένανδρος (νέα αττική κωμωδία).146. Ποιες ήταν οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις κατά την ελληνιστική εποχή;Έντονες πνευματικές αναζητήσεις παρατηρήθηκαν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Η πρόοδος των θετικών και των εφαρμοσμένων επιστημών οφειλόταν στη συνάντηση διαφορετικών πολιτισμών και στην ανταλλαγή ιδεών καθώς και στις οικονομικές εισφορές των βασιλείων, στις μεγάλες βιβλιοθήκες και τα ερευνητικά κέντρα. Στην ιατρική (Ηρόφιλος, Ερασίστρατος) εμφανίζονται συγγράμματα για την ανατομία και σημειώνεται πρόοδος σε φυσιολογία και παθολογία. Εξελίξεις υπήρξαν στην αστρονομία και στα μαθηματικά: Αρίσταρχος (ηλιοκεντρισμός), Απολλώνιος (τριγωνομετρία), Ίππαρχος (θέσεις των πλανητών), Ερατοσθένης (περιφέρεια της γης), Ευκλείδης (γεωμετρία), Αρχιμήδης (γεωμετρία, μηχανική κλπ). Στην τεχνολογία εκτός από τις πολεμικές μηχανές εμφανίζονται η τροχαλία, ο μοχλός κλπ.147. Ποιες ήταν οι εξελίξεις στο θρησκευτικό τομέα;Υπάρχει θρησκευτικός συγκρητισμός, δηλαδή, συγχώνευση και συγκερασμός θρησκευτικών πεποιθήσεων, δοξασιών και πρακτικών. Αναδεικνύεται η Τύχη σε υπέρτατη θεότητα. Υιοθετείται μια ολύμπια θεότητα ως προστάτιδα της δυναστείας (νομιμοποίηση), ενώ αντικείμενο λατρείας αποτελεί και ο ηγεμόνας (ενίσχυση βασιλικής εξουσίας). Αυξήθηκε το ενδιαφέρον για τις μυστηριακές λατρείες, όπως και η διείσδυση ανατολικών θεοτήτων στον ελληνικό κόσμο (Σέραπις, Ίσις). Τέλος, ελληνικές θεότητες εισχώρησαν στα ελληνιστικά βασίλεια, όπως ο Διόνυσος στη Βακτριανή.148. Ποια στάδια διακρίνετε στη ανάμιξη της Ρώμης στα ελληνικά πράγματα;Αν και επαφές υπήρχαν από νωρίς, ουσιαστικά η ανάμιξη αρχίζει τον 3ο αιώνα με τον πόλεμο του Πύρρου και την κυριαρχία της Σικελίας. Ελληνικές πόλεις προσέτρεξαν στους Ρωμαίους για βοήθεια από τους Ιλλυριούς. Μεγάλα ορόσημα ήταν: ο Α΄ Μακεδονικός Πόλεμος : 211- 205 π.Χ. όπου: Ρωμαίοι & Αιτωλοί πολέμησαν κατά της Μακεδονίας και της Καρχηδόνας, ο Β΄ Μακεδονικός Πόλεμος 200-197 π.Χ. όπου : η Ρώμη στρεφόταν εναντίον της Μακεδονίας, ο πόλεμος κατά του Αντίοχου Γ΄ 192-188 π.Χ.: προκάλεσε πλήγμα στους Σελευκίδες και άνοδο της Περγάμου και ο πόλεμος κατά του Περσέα 172-168 π.Χ. σήμανε το ουσιαστικό τέλος της Μακεδονίας. Στις πόλεις αναπτύχθηκαν φιλορωμαϊκές παρατάξεις. Το ελληνικό πνεύμα πέρασε και στη Δύση ως αποτέλεσμα της ρωμαϊκής κατάκτησης.

ΡΩΜΑΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

149. Τι ήταν οι τάξεις στην αρχαία Ρώμη;

31

Page 32: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Ήταν οι κοινωνικές κατηγορίες στις οποίες ήταν χωρισμένη η ρωμαϊκή αφρόκρεμα. Υπήρχε η τάξη των συγκλητικών, η ιππική τάξη και η τάξη των βουλευτών. Η ιεραρχία ανάμεσα στις τάξεις ήταν αυστηρά προκαθορισμένη.150. Ποιες αλλαγές σημειώθηκαν στις ελληνικές πόλεις κατά το πέρασμα της Ρώμης στην αυτοκρατορική εποχή;Η ναυμαχία στο Άκτιο το 31 μ.Χ. σήμανε την έναρξη μιας νέας εποχής με χαρακτηριστικά της την διοικητική αναδιοργάνωση και τη διαίρεση σε επαρχίες (Μακεδονία, Αχαΐα, Θράκη, Ήπειρος). Η εποχή αυτή έφερε σταθερότητα και οικονομική ανάκαμψη. Σε αντίθεση με το παρελθόν, στην αυτοκρατορική εποχή ο έλεγχος πάνω στις ελληνικές πόλεις είναι στενότερος (πλήρης ένταξη στην αυτοκρατορία). Οι επαρχίες χωρίζονταν σε αυτές του αυτοκράτορα και σε αυτές της συγκλήτου. Κάποια προνόμια παραχωρούνται πρόσκαιρα στους Έλληνες από τον Νέρωνα το 67 μ.Χ., αλλά αίρονται λίγο αργότερα.151. Τι γνωρίζετε για την εσωτερική δομή και την οικονομία των πόλεων κατά τη ρωμαϊκή εποχή;Κατά την αυτοκρατορική εποχή παρατηρείται οικονομική ανάκαμψη, καθώς και οικοδομική, δημόσια και νομισματική δραστηριότητα. Κάποιες πόλεις χάνονται και ιδρύονται νέες. Η δομή τους διατηρείται, αλλά το σύστημα γίνεται τιμοκρατικό και στα εσωτερικά θέματα η Βουλή αυξάνει την ισχύ της έναντι του Δήμου. Οι άρχοντες μονοπωλούν την εξουσία Οι αποφάσεις για την οικονομία λαμβάνονται από τον αυτοκράτορα και οι πόλεις υφίστανται αφαίμαξη με τους φόρους. Υπήρχε ελεγχόμενη οικονομική δραστηριότητα152. Ποιο ήταν το νομικό καθεστώς των ελληνικών πόλεων;Παρατηρήθηκε αλλαγή του νομικού καθεστώτος και διαφοροποίηση ανάμεσα στις πόλεις ως προς το νομικό καθεστώς και τα προνόμια που απολαμβάνουν. Στη Σπάρτη οι Ρωμαίοι παραχώρησαν προνόμια επειδή είχε υποστηρίξει τον Αύγουστο στη διαμάχη του με τον Αντώνιο. Οι αποικίες ήταν οι πιο ευνοημένες. Αποτελούσαν εγκαταστάσεις παλαιμάχων του ρωμαϊκού στρατού με ελληνική διοίκηση οργανωμένη σύμφωνα με τα ρωμαϊκά πρότυπα. (π.χ. Κόρινθος, Πάτρα, Μέγαρα, Πέλλα, Φιλίπποι). Οι ισοπολίτιδες πόλεις απολάμβαναν προνομιακό καθεστώς. Είχαν δικούς τους άρχοντες και νομοθεσία. Πλήρωναν φορολογία όπως και οι αποικίες (π.χ. η πόλη Στόβοι). Οι ομόσπονδες πόλεις είχαν συνάψει συνθήκες με τη Ρώμη και είχαν ευνοϊκή θέση (π.χ. Αθήνα, Επίδαυρος). Το καθεστώς ελεύθερης πόλης είχε παραχωρηθεί σε ελάχιστες πόλεις, ενώ σε ακόμη λιγότερες είχε παραχωρηθεί το καθεστώς ελεύθερης και αφορολόγητης πόλης. Οι περισσότερες πόλεις παρέμεναν υποτελείς, ελέγχονταν από τον επαρχιακό διοικητή και πλήρωναν βαριά φορολογία.153. Με ποιο τρόπο πραγματοποιήθηκε η κατάργηση των ορίων της πόλης-κράτους;Η ρωμαϊκή κυριαρχία σήμανε την απώλεια της πολιτικής βαρύτητας, της αυτοτέλειας και της αυτονομίας της κλασικής πόλης-κράτους. Τα έργα με τα οποία επιτεύχθηκε αυτό ήταν οι κτηματογραφήσεις, η κατασκευή υδραγωγείων και οδικού δικτύου. Η ιδιότητα του πολίτη μιας πόλης έχει ελάχιστη βαρύτητα. Ο άνθρωπος απομακρύνεται από πατροπαράδοτους θεσμούς και αξίες, συνειδητοποιεί την ύπαρξη πανανθρώπινων ανησυχιών και αναζητά την λύτρωση. Με τον τρόπο αυτό διαρρηγνύονται τα όρια της κλασικής πόλης-κράτους.154. Με ποιο τρόπο συνδέονταν οι ελληνικές πόλεις;

32

Page 33: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Με τα κοινά, τα οποία αποτελούσαν συνδέσεις μεμονωμένων ελληνικών πόλεων. Υπήρχαν τα "εθνικά κοινά" σε περιοχές με μικρή αστικοποίηση και φυλετική οργάνωση, τα επαρχιακά κοινά, που ήταν συνενώσεις πόλεων ή γεωγραφικών ενοτήτων με ισότιμα μέλη και είχαν ως επικεφαλής τους έναν κοινό ηγεμόνα ή στρατηγό. Το κοινό των Αχαιών ήταν το πιο γνωστό και περιελάμβανε πόλεις αλλά και μικρότερα κοινά. Η εσωτερική οργάνωση των κοινών ποίκιλλε. Βασική δραστηριότητά τους ήταν η άσκηση της αυτοκρατορικής λατρείας.155. Πώς εκφραζόταν η λατρεία προς το πρόσωπο του αυτοκράτορα;Με την τέλεση θυσιών ή αγώνων προς τιμήν του, με την απεικόνιση του αυτοκράτορα με σύμβολα θεοτήτων και με τη στέγαση της λατρείας σε ναούς. Το φαινόμενο είχε ξεκινήσει από την ελληνιστική εποχή και ασκούταν σε επίπεδο μεμονωμένων πόλεων από την εποχή του Αυγούστου. Το αξίωμα του αρχιερέως αναλάμβαναν πρόσωπα της τοπικής αριστοκρατίας και συχνά ιερείς των γνωστών ολύμπιων θεών.156. Πώς έγινε ο εκρωμαϊσμός του ελληνικού πληθυσμού;Μέσω των επιφανών ατόμων των ελληνικών πόλεων, που διατηρούσαν διασυνδέσεις με τη Ρώμη και ήταν Ρωμαίοι πολίτες. Ο εκρωμαϊσμός σημαίνει την σταδιακή αποδοχή ρωμαϊκών θεσμών και στοιχείων της καθημερινής ζωής, όπως και ονομάτων. Δεν ήταν πλήρης, ούτε έγινε αμέσως, αλλά τον 3ο αιώνα μ.Χ. όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της αυτοκρατορίας έγιναν πολίτες. Βασικοί φορείς εκρωμαϊσμού της ελληνικής κοινωνίας υπήρξαν οι ισχυροί Ρωμαίοι αξιωματούχοι.157. Πώς επιβίωσε η ελληνική πνευματική κληρονομιά κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους;Ο ελληνικός πολιτισμός είχε βαθιές ρίζες και οι Ρωμαίοι δεν ήθελαν να τον υπονομεύσουν (αντίθετα, τον υιοθέτησαν). Οι πόλεις διατήρησαν την εσωτερική τους οργάνωση, τα κείμενα συντάσσονταν σε ελληνική γλώσσα και οι Ρωμαίοι συνειδητά έγιναν δέκτες και φορείς της ελληνικής παιδείας, καθώς επίσης χρησιμοποίησαν στοιχεία ελληνικού πολιτισμού στην πολιτική τους προπαγάνδα. Στην επιβίωση της ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς βοήθησε και ο φιλελληνισμός κάποιων αυτοκρατόρων(η ελληνική πνευματική ζωή έφτασε στο απόγειό της με τον φιλελληνισμό του Αδριανού και των Αντωνίνων). Την εποχή των Αντωνίνων εμφανίστηκε και η Β’ Σοφιστική, κατά την οποία κυριαρχούσε ο αρχαϊσμός, η αναδρομή στη μαγεία του ένδοξου παρελθόντος και η αναβίωση αρχαίων ελληνικών μύθων και παραδόσεων. Συχνά έφτανε στην αρχαιολατρεία.158. Ποιες εξελίξεις σημειώθηκαν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον 3ο αιώνα μ.Χ.;Μετά την ακμή η αυτοκρατορία πλήττεται από οικονομική κρίση και από επιδρομές. Αναδεικνύονται νέες κοινωνικές δυνάμεις που κατέχουν πλούτο, ο οποίος όμως διοχετεύεται για ιδιωτικούς και όχι δημόσιους σκοπούς (άτομα κατώτερων στρωμάτων έρχονται στα δημόσια αξιώματα). Ο Διοκλητιανός θεσπίζει το σύστημα της τετραρχίας (συγκυριαρχία δύο Αυγούστων με την βοήθεια ενός Καίσαρα. Κάθε τετράρχης έχει δική του πρωτεύουσα, διοικητικό μηχανισμό και στρατό), το οποίο όμως δε ζει για πολύ. Ο Κωνσταντίνος εγκαθιδρύει απολυταρχική μονοκρατορία.159. Ποια ήταν η στάση της Ρώμης απέναντι στις άλλες θρησκείες;Αρχικά ήταν ανεκτική, μερικές φορές τις υιοθετούσε κιόλας. Η συγκλητική τάξη είναι ψυχρή απέναντι στις εξωτικές θρησκείες, όπως της Ίσιδος και του Μίθρα, γιατί τις θεωρεί θρησκείες των χαμηλών τάξεων Από την αυτοκρατορική εποχή η στάση

33

Page 34: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αυτή αλλάζει, καθώς οι νέες θρησκείες ελέγχονται δύσκολα. Από το 2ο και τον 3ο

αιώνα οι ανατολικές θρησκείες διαδίδονται ευρύτερα καθώς η θρησκευτική πολιτική έχει ατονήσει. Ο Κομμόδος (176- 192π.Χ.) άνοιξε διάπλατα τις πόρτες στις ανατολικές λατρείες.160. Ποια ήταν τα γνωρίσματα των εξωτικών λατρειών και ποιες λατρείες διαδόθηκαν περισσότερο μετά το 2ο αιώνα μ.Χ.;Καθώς η παραδοσιακή πίστη παρουσίασε ρωγμές, εμφανίστηκαν οι εξωτικές λατρείες, οι οποίες είχαν κοινά γνωρίσματα:επικαλούνταν την αντιμετώπιση της εσωτερικής ανασφάλειας, εσχατολογούσαν, υπόσχονταν λύτρωση και εξύψωναν μια υπέρτατη θεότητα. Η Αρεταλογία περιελάμβανε ύμνους για κάποιες θεότητες, οι οποίες θεωρούνται ύψιστες και παντοδύναμες. Οι αιγυπτιακές λατρείες (Ίσις, Όσιρις, Σέραπις) και οι περσικής προέλευσης λατρείες (μιθραϊσμός, γνωστικισμός, μανιχαϊσμός) γνώρισαν ιδιαίτερη διάδοση κατά την περίοδο αυτή.161. Πώς ξεκίνησε η διάδοση του χριστιανισμού στον ελλαδικό χώρο;Οι πρώτες επαφές του χριστιανισμού με τον Ελλαδικό χώρο χρονολογούνται την εποχή των κτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ουσιαστικά η αρχή έγινε με την εγκατάσταση των «ελληνιστών» (Ιουδαίοι φορείς ελληνικής παιδείας) στην Αντιόχεια. Το ελληνικό στοιχείο έδειξε να αποδέχεται τη νέα θρησκεία, με αποτέλεσμα να αποχωριστεί ο χριστιανισμός από τον ιουδαϊσμό. Ο χριστιανισμός χρησιμοποίησε την ελληνική γλώσσα για τη διάδοσή του.162. Τι γνωρίζετε για το ρόλο που έπαιξαν ο Απόστολος Παύλος και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης στη διάδοση του χριστιανισμού;Ο Παύλος ήταν μορφωμένος και μπορούσε να κηρύξει και σε μη Ιουδαίους. Συνέβαλε στην απελευθέρωση του χριστιανισμού από το ιουδαϊκό τυπικό και με το κήρυγμά του στους εθνικούς μεταλαμπάδευσε τον χριστιανισμό στον ειδωλολατρικό κόσμο. Ο Ιωάννης είχε συνειδητοποιήσει τη σημασία της διάδοσης του χριστιανισμού στους Έλληνες και αυτός συνέβαλε στη διάδοση του χριστιανισμού στον ελληνικό κόσμο με την συγγραφή του Ευαγγελίου. Η σκέψη του επηρεάστηκε από την ελληνική φιλοσοφική σκέψη.163. Ποιοι παράγοντες ευνόησαν τη διάδοση του χριστιανισμού;Τον 3ο αιώνα η Ρώμη έδειξε ανοχή προς τις ανατολικές λατρείες. Η μεγάλη κρίση της εποχής έκανε την κοινωνία να στραφεί στην αναζήτηση ενός υπερβατικού θεού. Έτσι ο χριστιανισμός γνωρίζει μεγάλη διάδοση χάρη στα κηρύγματά του που έχουν απήχηση σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, ειδικά στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας.164. Γιατί η Ρώμη αντιμετώπισε εχθρικά το χριστιανισμό;Η Ρώμη αντιμετώπισε εχθρικά το χριστιανισμό γιατί μόνο αυτός σε σχέση με τις άλλες θρησκείες φαινόταν αντίθετος στην απόδοση θεϊκών τιμών προς τον αυτοκράτορα και στη συμμετοχή στις επίσημες θρησκευτικές τελετές. Αντιμετώπιζαν τον χριστιανισμό ως μυστηριακή θρησκεία και θεωρούσαν τους χριστιανούς άθεους. Έτσι τον 1ο και το 2ο αιώνα οι χριστιανοί διώκονται. Επί Νέρωνα η μη συμμόρφωση των χριστιανών στις παραδοσιακές θρησκευτικές υποχρεώσεις επέσειε την απειλή θανάτωσης, ενώ με απόφαση του Τραϊανού οι χριστιανοί διώκονταν μόνο σε καθορισμένες περιπτώσεις. Κατά τον 3ο αιώνα ο χριστιανισμός φαίνεται ως μεγάλη απειλή και οι διωγμοί είναι σκληρότατοι [Δέκιος (250μ.Χ.), Βαλεριανός (257 μ.Χ.), Αυρηλιανός (275 μ.Χ.), Διοκλητιανός (303-305

34

Page 35: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

μ.Χ.): ήταν ο σκληρότερος], αλλά το 313 υπογράφεται το Διάταγμα των Μεδιολάνων, με το οποίο κατοχυρώθηκε η θρησκευτική ελευθερία (ανεξιθρησκία).165. Πώς αντιμετώπιζαν τους χριστιανούς οι Έλληνες διανοητές;Οι Έλληνες διανοητές αγνοούν ή τους βλέπουν με καχυποψία. Οι χριστιανοί απαντούν με την απολογητική φιλολογία και με τους μορφωμένους Αποστολικούς Πατέρες (ήταν οι πρώτοι πεπαιδευμένοι χριστιανοί συγγραφείς). Απολογητική φιλολογία και Αποστολικοί Πατέρες σηματοδοτούν την αρχή της διαλεκτικής ελληνικής και χριστιανικής σκέψης. Οι επιθέσεις από εθνικούς λογίους (Κέλσος, Γαληνός, Πλωτίνος, Πορφύριος) βρίσκουν απάντηση από χριστιανούς πνευματικούς ανθρώπους (Ωριγένης, Κλήμης).166. Τι γνωρίζετε για τη διάδοση του χριστιανισμού κατά τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ.;Οι Χριστιανοί αποτελούν μειονότητα και εμφανίζονται περισσότερο στα αστικά κέντρα απ’ ότι στην ύπαιθρο. Οι πρώτες συνάξεις γίνονταν σε σπίτια, αλλά η διάδοση της νέας θρησκείας έκανε αναγκαία την εξεύρεση ειδικών χώρων. Έτσι διαμορφώνεται ο τύπος ναού της βασιλικής. Υιοθετείται η ταφή των νεκρών και τα νεκροταφεία ονομάζονται «κοιμητήρια» (συνηθέστεροι τύποι τάφου ο «κιβωτιόσχημος» και οι κατακόμβες). Η Εκκλησία υιοθετεί αρκετά ειδωλολατρικά στοιχεία (συμβολικές παραστάσεις, νεκρόδειπνα, οίκοι λατρείας) όσον αφορά τη φροντίδα για τους νεκρούς.167. Τι γνωρίζετε για το χριστιανισμό του 4ου αιώνα μ.Χ.;Η διαδικασία εκχριστιανισμού της αυτοκρατορίας ξεκίνησε από τον Κωνσταντίνο (με προσωπικά και πολιτικά κίνητρα). Ιδιαίτερη ώθηση δόθηκε και με το διάταγμα των Μεδιολάνων. Στην Ελλάδα πληθαίνουν οι ενδείξεις διάδοσης του χριστιανισμού (μετασκευές κτιρίων, χριστιανικές επιγραφές, χριστιανική τέχνη, βασιλικές, εκχριστιανισμός αρχαίων μνημείων) αλλά η παλιά θρησκεία παραμένει βαθιά ριζωμένη. Οι βανδαλισμοί σε βάρος των εθνικών δεν ήταν συχνοί. Οι προσπάθειες του Ιουλιανού να ανακοπεί αυτή η πορεία δεν έφεραν αποτέλεσμα. Πάντως οι θεολόγοι της εποχής (Μέγας Βασίλειος. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Γρηγόριος Νανζιανζηνός) δεν απορρίπτουν καθετί ελληνικό ως αντίθετο προς το χριστιανισμό.

Β ΤΟΜΟΣΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΘΕΣΜΟΙ

168. Ποιοι λόγοι έκαναν το Βυζάντιο την καταλληλότερη θέση για τη νέα πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους;Το Βυζάντιο είχε στρατηγική γεωγραφική σημασία. Βρισκόταν ανάμεσα σε Ασία και Ευρώπη, πάνω σε εμπορικούς δρόμους και ανάμεσα στα ανατολικά και στα παραδουνάβια σύνορα. Η νέα πρωτεύουσα διευρύνθηκε και αναπτύχθηκε με έργα και με κίνητρα στους πολίτες.169. Ποια μέτρα πήρε ο Κωνσταντίνος για τον πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης;Ο Κωνσταντίνος διεύρυνε τον Ιππόδρομο, έκτισε το παλάτι της Δάφνης, το Αυγουσταίον και το κτίριο της Συγκλήτου. Θέλησε να δώσει χριστιανικό χαρακτήρα στη νέα πρωτεύουσα. Η χριστιανική Εκκλησία χαρακτηρίζει τη δομή της νέας πρωτεύουσας αλλά διατηρούνται και οι παλιοί ειδωλολατρικοί ναοί. Οι

35

Page 36: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

ελληνιστικές πόλεις της Ανατολής, όπως η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια, αποτέλεσαν πρότυπα πολεοδομικού σχεδιασμού. Ο Κωνσταντίνος πρόβαλε τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις μέσα στο πνεύμα της ρωμαϊκής παράδοσης για αυτοκρατορική λατρεία. Πηγές κάνουν λόγο για άγαλμα του αυτοκράτορα σε κεντρικό σημείο ενός κτιρίου.170. Ποιο στοιχείο δείχνει το θρησκευτικό προσανατολισμό του Κωνσταντίνου;Ο Κωνσταντίνος θέλησε να δώσει χριστιανικό χαρακτήρα στη νέα πρωτεύουσα. Κατασκεύασε τον καθεδρικό ναό για την Αγία Ειρήνη κοντά στο παλάτι (σύνδεση αυτοκρατορικής εξουσίας και Εκκλησίας). Ο Κωνσταντίνος πρόβαλε τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις μέσα στο πνεύμα της ρωμαϊκής παράδοσης για αυτοκρατορική λατρεία. Πηγές κάνουν λόγο για άγαλμα του αυτοκράτορα σε κεντρικό σημείο ενός κτιρίου. Οι χριστιανικές εκκλησίες, οι καλλιτεχνικοί θησαυροί, όπως τα αγάλματα της θεάς τύχης ή του αυτοκράτορα, μεταφέρθηκαν και κόσμησαν πολλά μέρη της ελληνικής Αρχαιότητας αντανακλώντας τη νέα τάξη πραγμάτων.171. Ποιες σκοπιμότητες υπήρχαν πίσω από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης;Η Κων/πολη ανταποκρινόταν στις πολιτικές και θρησκευτικές βλέψεις της ελληνόφωνης ρωμαϊκής Ανατολής και αποτελούσε την έναρξη της ενωμένης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που εξουσιαζόταν από ένα μονοκράτορα και διακρινόταν από ενιαία θρησκευτική πίστη, το χριστιανισμό. Η Νέα Ρώμη εγκαινίαζε ένα οικουμενικό κράτος σε πολιτικό και θρησκευτικό επίπεδο.172. Ποιοι παράγοντες επηρέασαν την διαμόρφωση των βυζαντινών θεσμών;Οι βυζαντινοί θεσμοί κατά την συγκρότησή τους δέχτηκαν την επίδραση της ρωμαϊκής κληρονομιάς. Οι πολιτικοί θεσμοί της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αποτέλεσαν τη βάση για τον σχηματισμό του κρατικού μηχανισμού. Οι μεταρρυθμίσεις βέβαια του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου δημιούργησαν προοπτικές εξελίξεις και εισήγαγαν νεωτερισμούς (π.χ. μονοκρατορία). Η ελληνική γλώσσα και παιδεία αποτέλεσαν συνεκτικό κρίκο μεταξύ των ανθρώπων και ένδειξη πολιτικής συνοχής. Ενώ, τέλος, ο Χριστιανισμός παρείχε μηνύματα αγάπης, φιλανθρωπίας, αλληλεγγύης, ισότητας και διασφάλισε την πνευματική συνοχή.173. Ποιοι παράγοντες ενίσχυσαν τη συνοχή του νέου κράτους;Οι παράγοντες που ενίσχυσαν τη συνοχή του νέου κράτους ήταν η ελληνική γλώσσα και ο χριστιανισμός (υποσχέθηκε ισότητα και αλληλεγγύη) διαμόρφωσαν ένα ομόδοξο και ομόγλωσσο περιβάλλον στην ενιαία ανθρώπινη κοινότητα που συγκροτήθηκε. Ο συνδυασμός διαφορετικών πολιτισμών και τρόπων ζωής έδωσε και «ομότροπο» χαρακτήρα.174. Ποιοι ήταν οι παράγοντες που περιόριζαν την παντοδυναμία του αυτοκράτορα;Ο σημαντικότερος φραγμός στο αυτοκρατορικό αξίωμα ήταν ο χριστιανισμός. Ο αυτοκράτορας έπρεπε να δρα σύμφωνα με το θεϊκό πρότυπο και να είναι φιλάνθρωπος. Εκτός από τους ηθικούς και δεοντολογικούς φραγμούς, υπήρχαν αντίθετες πολιτικές δυνάμεις και αντιδράσεις από επιφανείς κληρικούς και κοσμικούς που περιόριζαν έως ένα βαθμό την παντοδυναμία του αυτοκράτορα.175. Σε ποιο βαθμό διατηρήθηκε στο Βυζάντιο η ρωμαϊκή κληρονομιά;Το Βυζάντιο διατήρησε το ρωμαϊκό ιδεώδες για επάνοδο στα παλιά σύνορα (προσπάθεια για διατήρηση της οικουμενικής δύναμης της αυτοκρατορίας). Ο

36

Page 37: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αυτοκράτορας είχε τον τίτλο «αυτοκράτωρ Ρωμαίων» και ως τοποτηρητής του Θεού στη γη ήταν ο αιώνιος προστάτης της ρωμαϊκής κυριαρχίας.176. Πώς έβλεπαν οι Βυζαντινοί την κυριαρχία τους;Οι Βυζαντινοί αντιμετώπιζαν την κυριαρχία τους ως δίκαιη, που πολεμούσε την αυθαιρεσία και προστάτευε την τάξη. Κάθε πόλεμος της αυτοκρατορίας θεωρείτο αμυντικός, άρα δίκαιος. Η βυζαντινή κυριαρχία μετατράπηκε σε φύλακα του ιερού, τιμωρό της αυθαιρεσίας, προστάτη της τάξης και της ειρήνης.177. Πώς γινόταν η ανάδειξη των βυζαντινών αυτοκρατόρων;Υπήρχε συγκεκριμένο τυπικό ανάδειξης με αναγόρευση και στέψη. Η αναγόρευση αποτελούσε πολιτική πράξη και γινόταν στο παλάτι, στον ιππόδρομο και σε περιπτώσεις επαναστάσεων σε κάποια επαρχία ή σε στρατόπεδο. Η στέψη ήταν θρησκευτική πράξη και γινόταν συνήθως στην Αγία Σοφία από τον Πατριάρχη επικυρώνοντας την αυτοκρατορική εξουσία και καθιστώντας τον αυτοκράτορα εκπρόσωπο του Θεού στη γη. Εκλέκτορες ήταν ο λαός, ο στρατός και η Σύγκλητος. Μερικές φορές γινόταν με αυλική συνωμοσία. Από τα μέσα του 5ου αιώνα συμμετέχει στη στέψη ενεργά και ο Πατριάρχης.178. Ποια ήταν τα σημαντικότερα σύμβολα της βασιλείας;Η χλαμύδα και το στέμμα. Αρχικά δινόταν και το «μανιάκιον» (στρατιωτικό περιδέραιο), ενώ από το 10ο αιώνα προστίθενται τα κόκκινα πέδιλα.179. Πώς γινόταν η διαδοχή των αυτοκρατόρων;Αν και η κληρονομική διαδοχή δεν καθιερώθηκε νομοθετικά, στην πράξη ο απερχόμενος δυνάστης όριζε το γιο του ή (αν δεν υπήρχε γιος) κάποιο άλλο συγγενικό πρόσωπο, συνήθως ως συναυτοκράτορα με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του πολιτικού ρόλου των εκλεκτόρων. Οι ανήλικοι αυτοκράτορες κηδεμονεύονταν από μια επιτροπή (από εξέχουσες προσωπικότητες) ή από ένα στρατηγό ή ναύαρχο. Δεν υπήρχαν κοινωνικοί περιορισμοί σχετικοί με την προέλευση των αυτοκρατόρων (π.χ. ο Βασίλειος Α΄ ήταν χωρικός και ο Μιχαήλ Δ΄ τραπεζίτης) ούτε τυπικός περιορισμός για τις γυναίκες, αν και δεν μπορούσαν να είναι αρχηγοί της θρησκείας ή του στρατού. Εξαιρέσεις αποτέλεσαν η Ειρήνη η Αθηναία, η Ζωή και η Θεοδώρα.180. Ποιος ήταν ο θεσμικός ρόλος του αυτοκράτορα;Ο αυτοκράτορας είχε τον απόλυτο έλεγχο σε πολιτικό, στρατιωτικό, νομοθετικό και θρησκευτικό επίπεδο. Διόριζε και απέλυε υπαλλήλους, απένειμε τίτλους και αξιώματα. Είχε τον απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων, θέσπιζε νόμους και απένειμε δικαιοσύνη. Επίσης, είχε την αρχηγία των στρατιωτικών δυνάμεων και επηρέαζε τα θέματα της Εκκλησίας. Αυτή η παντοδυναμία του βέβαια, προσέκρουε σε ηθικούς περιορισμούς (φιλανθρωπία, δικαιοσύνη).181. Ποιες ήταν οι αρμοδιότητες της Συγκλήτου;Η Σύγκλητος αποτελούσε το ανώτατο συμβούλιο του ρωμαϊκού κράτους, το οποίο σταδιακά μεταβλήθηκε σε συμβουλευτικό όργανο. Την αποτελούσαν εξέχοντες πολίτες, κρατικοί λειτουργοί και αυλικοί αξιωματούχοι. Από τον 5ο αιώνα η Σύγκλητος ενισχύθηκε σε σχέση με το παρελθόν και έπαιζε ρόλο στην εκλογή του αυτοκράτορα, σε δικαστικά θέματα (πολιτικά αδικήματα) και στη διπλωματία. Από τα τέλη του 7ου αιώνα γίνεται κυρίως συμβουλευτικό όργανο.182. Ποιος ήταν ο ρόλος του στρατού;Ο στρατός ήταν πολιτικός και πολιτειακός παράγοντας που αντιδρούσε όταν η πολιτική δυσλειτουργούσε ή ήταν τυραννική.183. Ποιο ρόλο έπαιζε ο λαός;

37

Page 38: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Ο λαός αρχικά είχε αόριστα δικαιώματα ελέγχου της εξουσίας και ήταν οργανωμένος σε δήμους (Βενετοί, Πράσινοι, Λευκοί και Ρούσιοι ή Ερυθροί). Οι δήμοι ήταν ομάδες που αρχικά είχαν αθλητικό χαρακτήρα, αλλά αντανακλούσαν και την κοινωνική διαστρωμάτωση. Κατά καιρούς αναλάμβαναν και καθήκοντα κοινού ενδιαφέροντος. Όντας οι μοναδικές οργανωμένες ομάδες κοσμικής προέλευσης απέκτησαν πολιτική δύναμη και θεωρητικά αντιπροσώπευαν το λαό απέναντι στην εξουσία. Συχνά οι δήμοι αντιδρούσαν στις πολιτικές εξελίξεις (π.χ. στάση του Νίκα), αλλά από τον 7ο αιώνα ο ρόλος τους είναι περισσότερο τυπικός.184. Ποια ήταν η εικόνα του ιδανικού αυτοκράτορα;Έπρεπε να είναι πιστός στον Χριστό και να επιδεικνύει αρετές (γενναιοδωρία, δικαιοσύνη, αγνότητα, ευσέβεια κλπ). Από τον 11ο αιώνα μεγάλο ρόλο παίζουν οι στρατιωτικές του ικανότητες καθώς και η αριστοκρατική καταγωγή του αυτοκράτορα.185. Πώς φαίνεται η προβολή του αυτοκρατορικού ιδεώδους μέσα από τα νομίσματα;Το νόμισμα παίζει βασικό ρόλο στην προβολή του ιδεώδους αυτού. Αρχικά τα νομίσματα δεν προέβαλλαν τον αυτοκράτορα ως στρατιώτη (με εξαίρεση τα τέλη του 7ου αι.) αλλά του έδιναν υπερβατικό ρόλο (σύνδεση με τη θρησκεία). Επί εικονομαχίας (8ος-9ος αι.) ο σταυρός αντικαθίσταται με μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, αλλά η νίκη της ορθοδοξίας επαναφέρει τη μορφή του Χριστού (ο αυτοκράτορας πια στέφεται από τον Χριστό). Τον 11ο αιώνα εμφανίζεται ο αυτοκράτορας-στρατιώτης και το 12ο αιώνα ο αυτοκράτορας συνοδεύεται από «στρατιωτικούς» αγίους. Στα τέλη του Βυζαντίου ο αυτοκράτορας εικονίζεται να ικετεύει για θεϊκή βοήθεια.186. Ποια ήταν η θέση του αυτοκράτορα απέναντι στους νόμους;Παρ’ όλο που ο αυτοκράτορας ήταν η πηγή των νόμων και εξαιρείτο από αυτούς, έπρεπε να συμμορφώνεται με αυτούς. Το κύρος του ήταν ανάλογο με το κύρος των νόμων.187. Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της νομοθεσίας του Ιουστινιανού;Η νομοθεσία του Ιουστινιανού κατέστησε τον αυτοκράτορα παντοδύναμο. Ο αυτοκράτορας θεσπίζει, ερμηνεύει και ακυρώνει νόμους (έμψυχος νόμος). Η Ιουστινιάνεια νομοθεσία αποτέλεσε εκσυγχρονισμό και κωδικοποίηση της ρωμαϊκής νομοθεσίας. Έγραψε τέσσερα μεγάλα έργα: 1. Κώδικας, 2. Πανδέκτες, 3. Εισηγήσεις, 4. Νεαρές. Στόχος της ήταν ο περιορισμός του τεράστιου όγκου νόμων και η αποσαφήνιση παλιότερων νόμων. Βασιζόταν στο ρωμαϊκό δίκαιο, αλλά επηρεάστηκε από το χριστιανισμό και την ελληνική παράδοση. Χαρακτηρίζεται από πνεύμα κοινωνικής δικαιοσύνης και προστασίας των αδυνάτων.188. Ποια χαρακτηριστικά είχε η νομοθεσία του Λέοντα Γ’;Η έκδοση της Εκλογής των Νόμων ήταν ένα σημαντικό βήμα αλλαγής των νόμων προς το «φιλανθρωπότερον», αν και όχι απόλυτα. Είναι σαφείς οι ανατολικές επιδράσεις, καθώς και ο έντονος χριστιανικός χαρακτήρας.189. Που στόχευε η νομοθεσία της μακεδονικής δυναστείας;Η νομοθεσία της μακεδονικής δυναστείας είχε στόχο την επεξεργασία και στην επαναφορά της νομοθεσίας του Ιουστινιανού με επεξεργασία του υλικού και της γλώσσας. Ο Βασίλειος Α΄ και ο Λέων Στ΄ ο Σοφός εξέδωσαν τρεις κώδικες: 1. Πρόχειρος Νόμος, 2. Επαναγωγή ή Εισαγωγή, 3. Βασιλικά, καθώς και Νεαρές.

38

Page 39: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Καθόρισε τα καθήκοντα και τα δικαιώματα των δύο εξουσιών, του αυτοκράτορα και του πατριάρχη και προήγαγε τον κρατικό συγκεντρωτισμό.190. Ποια ήταν η πορεία της νομοθετικής δραστηριότητας από το 13ο αιώνα και μετά;Οι δύσκολες συνθήκες προκάλεσαν μεγάλη πτώση της δραστηριότητας. Από τον 10 ο

αι. έως και το 1204 δεν υπάρχουν σημαντικά νομοθετικά επιτεύγματα. Υπάρχουν συλλεκτικά έργα: «Μεγάλη Σύνοψις Βασιλικών», ερμηνευτικά έργα: συγκέντρωση σχολίων των Βασιλικών, διδακτικά εγχειρίδια: Σύνοψη των νόμων, Μιχαήλ Ψελλού, 11ος αι. Τα Βασιλικά αποτελούν τη βασική νομική πηγή. Από το 1204 έως το 1453 παρατηρήθηκε κάθετη πτώση νομοθετικής δραστηριότητας και μονομέρεια. Περισσότερο ρυθμίζονται θέματα δημοσίου δικαίου ή εκκλησιαστικά. Σημαντικότερο έργο της περιόδου είναι η εξάβιβλος του Κ. Αρμενόπουλου, που ταξινομεί όλο το ποινικό και αστικό δίκαιο.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

191. Τι γνωρίζετε για την άρχουσα τάξη του Βυζαντίου;Τα κριτήρια για είσοδο στην άρχουσα τάξη αυτή ήταν η ευγενική καταγωγή, η περιουσία, η αξία και η άσκηση ανώτατων λειτουργημάτων. Η αριστοκρατική κοινότητα δεν ήταν κλειστή και δεν υπήρχε κληρονομική κατοχύρωση της ανώτερης τάξης. Η σύνθεσή της ήταν ρευστή και επηρεαζόταν από τις εξελίξεις. Η ανώτερη τάξη, πάντως, σταθεροποιείται το 10ο αιώνα («κληρονομική αριστοκρατία») με αποτέλεσμα το 10ο & 11ο αιώνα γίνεται σύγκρουση δυνατών - αυτοκρατόρων και στροφή των τελευταίων στην αστική τάξη.192. Τι γνωρίζετε για την αστική τάξη του Βυζαντίου;Τα μέλη της αστικής τάξης δεν είχαν ευγενική καταγωγή και πλούτη, αλλά ικανότητες και παιδεία. Ευνοήθηκαν από την αστικοποίηση και την ανάπτυξη του εμπορίου και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο κράτος προκαλώντας την αντίδραση των αριστοκρατών. Η αστική τάξη εκμηδενίστηκε όταν κάποιοι αυτοκράτορες υποστήριξαν την αριστοκρατία (Κομνηνοί, Παλαιολόγοι). Μερικές φορές η κατώτερη τάξη αναφέρεται μαζί με την αστική, αλλά η δεύτερη είχε ανεξαρτητοποιηθεί.193. Ποια ήταν τα γενικά χαρακτηριστικά του φεουδαρχικού καθεστώτος;Βασικό στοιχείο του φεουδαρχικού συστήματος ήταν οι θεσμοί εξάρτησης του ελεύθερου ανθρώπου από άνθρωπο και η αυστηρή ιεράρχηση των ανθρώπων σε εξαρτημένους υποτελείς και δεσπότες. Χαρακτηριστικός ήταν ο κατακερματισμός της κεντρικής κρατικής εξουσίας και η στήριξη της οικονομίας στην αγροτική παραγωγή. Παραχωρούσαν γη (φέουδο) σε γαιοκτήμονες με αντάλλαγμα τις υπηρεσίες τους, κυρίως στρατιωτικές και τέλος, ανέθεταν την καλλιέργεια της γης σε χωρικούς (serfs) με περιορισμένη προσωπική ελευθερία με αντάλλαγμα την φεουδαρχική πρόσοδο.194. Ποια μέτρα ενίσχυαν την ανάπτυξη του φεουδαρχικού συστήματος;Τα μέτρα που ενίσχυαν την ανάπτυξη του φεουδαρχικού συστήματος ήταν η πρόνοια, ο ιδιωτικός στρατός, οι εξκουσσείες και το χαριστίκιον. Πρόνοια ονομαζόταν η παροχή κτήματος μαζί με τους παροίκους του σε διάφορα πρόσωπα με τον όρο της παροχής υπηρεσιών στο κράτος (μαρτυρείται πρώτη φορά επί Αλεξίου Α΄ Κομνηνού). Ο ιδιωτικός στρατός(ακολουθίες) περιελάμβανε δούλους,

39

Page 40: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

συγγενείς και ένοπλους φρουρούς, οι οποίοι ακολουθούσαν τους ευγενείς. Οι εξκουσσείες ήταν φορολογικές απαλλαγές μεγαλοϊδιοκτητών και μονών και το χαριστίκιον σχετιζόταν με παραχωρήσεις μοναστηριών και ευαγών ιδρυμάτων σε μεγαλοϊδιοκτήτες γης και σε εκκλησιαστικά πρόσωπα.195. Ήταν φεουδαρχικός ο χαρακτήρας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας;Υπήρχαν κάποια σημεία που δείχνουν φεουδαρχικά χαρακτηριστικά: Η πρόνοια (παραχώρηση γης σε στρατιώτες), οι ιδιωτικοί στρατοί (που ακολουθούσαν κάποιους ευγενείς), οι φοροαπαλλαγές των μεγαλοϊδιοκτητών και των μονών και οι παραχωρήσεις μοναστηριών σε μεγαλοϊδιοκτήτες και πρόσωπα του κλήρου. Όμως αυτά δεν ήταν ποτέ ο κύριος τρόπος κατοχής γης και τα προνόμια δεν γενικεύτηκαν. Η οικονομία δεν ήταν μόνο γεωργική, αλλά και βιοτεχνική – εμπορική. Το Βυζαντινό κράτος είχε συγκεντρωτικό χαρακτήρα που δεν ενθάρρυνε την κατάτμηση της πολιτικής εξουσίας. Ταυτόχρονα ο βυζαντινός άνθρωπος έβλεπε τον εαυτό του ως υπήκοο κάποιου άρχοντα παρά ως μέλος κάποιου γένους. Η πολιτική εξουσία δεν ήταν τόσο διαιρεμένη όπως στο φεουδαρχικό σύστημα.196. Ποια ήταν τα κριτήρια που προσδιόριζαν την άρχουσα τάξη και από ποιες μικρότερες κοινωνικές ομάδες απαρτιζόταν;Τα τρία βασικά κριτήρια ήταν η οικονομική δύναμη, η ευγενική καταγωγή και η υψηλή θέση στην αυτοκρατορική ιεραρχία. Την αποτελούσαν ο κλήρος, τα δύο στρώματα κρατικών αξιωματούχων, οι άρχοντες, οι πολιτευόμενοι, οι στρατιωτικοί και οι μοναχοί. Περιελάμβανε και μικρότερες ομάδες, όπως ήταν η τάξη των συγκλητικών, οι στρατιωτικοί και οι υψηλόβαθμοι αυλικοί, κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι. Οι συγκλιτικοί διέθεταν αριστοκρατική καταγωγή και περιουσία. Αργότερα συμμετείχαν σε ανώτερα κρατικά λειτουργήματα και είχαν προσωπική αξία. Ο τίτλος τους ήταν κληρονομικός. Τον 11ο αι. περιελάμβανε νεόπλουτους εμπόρους και τεχνίτες. Οι στρατιωτικοί και οι αξιωματούχοι (Φωκάδες, Σκληροί, Δούκες, Δαλασσηνοί κ.α.) από τον 9ο αι. μονοπωλούν τα μεγάλα στρατιωτικά αξιώματα. Η στρατιωτική αριστοκρατία παγιώθηκε με δεσμούς ενδογαμίας και με τη μεγάλη ιδιοκτησία. Τον 11ο αι. η στρατιωτική αριστοκρατία συμβάλλει στην καταστολή της αστικής τάξης. Οι αυλικοί, κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι παγίωσαν την πολιτική αριστοκρατία (Καματηροί, Ξηροί, Ζωναράδες). Διέθεταν ιδιόκτητα σπίτια, χαριστίκια, δικαιώματα είσπραξης φόρων κ.α. Η τάξη των συγκλητικών (περιουσία & καταγωγή – σταδιακά διευρύνθηκε γιατί στα κριτήρια προστέθηκε η αξία και η άσκηση υψηλών καθηκόντων – αναβαθμίστηκε τον 11ο

αιώνα), η στρατιωτική τάξη (από τις παραμεθόριες περιοχές, κατείχαν στρατιωτικά αξιώματα και φαντάζονταν ευγενή καταγωγή) και οι κρατικοί λειτουργοί & αυλικοί (πολιτική αριστοκρατία με επισφαλή θέση).197. Ποιες μικρότερες κοινωνικές ομάδες απάρτιζαν τη μεσαία τάξη;Στη μεσαία τάξη ανήκαν καλλιεργητές, μεσαίοι και μικροί γαιοκτήμονες, κατώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες (συμβολαιογράφοι, έμποροι, χρυσοχόοι, αργυροπράτες, παραγωγοί μεταξιού, αρωματοποιοί), ειδικευμένοι τεχνίτες, στρατιώτες κ.α. Τον 10ο αι. σχηματίζουν την αστική τάξη και οργανώνονται σε συντεχνίες, που τους διαφοροποιούν από τον όχλο. Η περιουσία και η υπόληψη διέκριναν τη μεσαία από την κατώτερη τάξη.198. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της κατώτερης τάξης;Η κατώτερη τάξη (που διέφερε από τη μεσαία όσον αφορά την περιουσία και την υπόληψη) χαρακτηρίζεται από τη φτώχεια και εξαθλίωση και περιλαμβάνει άτομα

40

Page 41: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

με διάφορα επαγγέλματα. Την αποτελούσαν ψαράδες, μικρομαγαζάτορες, τεχνίτες, ηθοποιοί και ζητιάνοι. Εδώ άνηκαν και οι δούλοι, για τους οποίους μαρτυρούνται καλύτερες συνθήκες μεταχείρισης. Ήταν προϊόντα αιχμαλωσίας ή αγοράς και συνήθως είχαν οικιακές ασχολίες.

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ

199. Ποια ήταν η δράση του Μωάμεθ;Ο Μωάμεθ διέθετε έμφυτη θρησκευτικότητα και συγκρούστηκε με το θρησκευτικό κατεστημένο της Μέκκας. Το 622 πήγε στην Αιθρίβη, την οποία μετονόμασε σε Μεδίνα που σημαίνει πόλη του προφήτη. Η φυγή του αποκαλείται "Εγίρα" και το 622 αποτέλεσε το έτος έναρξης της ισλαμικής χρονολογίας. Το 630 επέβαλε στη Μέκκα το Ισλάμ και τη λατρεία του Αλάχ. Στο "κοράνι" καταγράφεται το κήρυγμά του. Η επιβολή του Ισλάμ στους "απίστους" έγινε με κάθε τρόπο, ακόμη και με "ιερό πόλεμο"(τζιχάντ).200. Πώς πρωτοεμφανίστηκαν στο διεθνές προσκήνιο οι Άραβες;Δεν είχαν απασχολήσει τη Ρώμη και το Βυζάντιο μέχρι τον 7ο αιώνα. Τότε η πολυθεϊστική θρησκεία των Αράβων καταστράφηκε από το κήρυγμα του Μωάμεθ και η νέα θρησκεία βαθμιαία επικράτησε στον αραβικό κόσμο. Οι διάδοχοι του Μωάμεθ (Αμπού Μπακρ και Ομάρ) επιτέθηκαν στο Βυζάντιο με σκοπό τον προσηλυτισμό και εξισλάμισαν την Περσία. Η ήττα του βυζαντινού στρατού το 636 στον Ιερομίακα άνοιξε το δρόμο για την κατάληψη της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου (633-642). Η αυτοκρατορία έχασε τη Μέση Ανατολή και τη Β. Αφρική. Ο χαλίφης Μωαβίας κατέλαβε πολλές βυζαντινές κτήσεις και απείλησε την Κωνσταντινούπολη τον 6ο αιώνα, η οποία σώθηκε χάρη στο υγρό πυρ. Η Πόλη απειλήθηκε και στις αρχές του 7ου αιώνα. Η σωτηρία της οφείλεται στον Λέοντα Γ΄Ίσαυρο, στο υγρό πυρ και στο λιμό που ξέσπασε στο αραβικό στρατόπεδο. Από τα μέσα αυτού του αιώνα οι Άραβες υποχωρούν και οι συγκρούσεις είναι μόνο μεθοριακές. Από τα τέλη του 8ου αιώνα οι Άραβες επανέρχονται και σημειώνονται νέες συγκρούσεις στα μέσα του 9ου, καθώς οι διάδοχοι των Ισαύρων δεν στάθηκαν το ίδιο ικανοί και η δυναστεία του Αμορίου δεν κατάφερε να εμποδίσει την κατάληψη της Κρήτης και την αραβική απόβαση στη Σικελία. Αντιμετώπισαν όμως τους Άραβες στη Μ. Ασία.201. Τι γνωρίζετε για τους θεσμούς των θεμάτων και των ακριτών;Οι ακρίτες ήταν συνοριακοί φρουροί. Κατοικούσαν στις περιοχές που φύλαγαν και απέκτησαν σημαντικό ρόλο τον 8ο και τον 9ο αιώνα λόγω των Αράβων. Τα θέματα ήταν διοικητικές περιφέρειες που λειτουργούσαν ως στρατιωτικές μονάδες και έκαναν ευκολότερη την απόκρουση των εισβολών, επειδή είχαν τακτικό στρατό.202. Συνεχίστηκαν οι τριβές Βυζαντίου – Αράβων κατά τον 9ο και 10ο αιώνα;Συνεχίστηκαν, αλλά οι Βυζαντινοί πέρασαν στην αντεπίθεση. Ο πόλεμος ήταν «ιερός» και διεξαγόταν στη Μ. Ασία, στη Συρία και στην Παλαιστίνη. Οι νίκες τους αποτυπώθηκαν στην επική ποίηση των Μικρασιατών Ελλήνων. Ο Μιχαήλ αναφέρεται ως Αρμούρης ή γιος του Αρμούρη και οι αγώνες χαρακτηρίστηκαν ως Βυζαντινή Εποποιία. Ακολούθησαν οι νίκες της Μακεδονικής δυναστείας και οι επιτυχίες του Βασιλείου Α΄ στον Ευφράτη και τον Ταύρο. Τον 10ο αι. ηττήθηκε οριστικά το Χαλιφάτο και απελευθερώθηκε η Μ. Ασία (Κιλικία, Αρμενία). Τον αγώνα στη Συρία συνέχισαν ο Νικηφόρος Φωκάς και ο Ιωάννης Τζιμισκής.

41

Page 42: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

203. Υπήρξε πολιτιστική αλληλεπίδραση ανάμεσα σε Βυζαντινούς και Άραβες;Υπήρξε ανταλλαγή ιδεών σε περιόδους ειρήνης. Οι Άραβες επωφελήθηκαν περισσότερο από τους Βυζαντινούς. Στηρίχθηκαν στο ελληνικό στοιχείο των περιοχών που κατέλαβαν και επηρεάστηκαν στους τομείς των λογιστικών, της επιστήμης(μεταφράστηκαν αρχαία ελληνικά κείμενα στα αραβικά) και της αρχιτεκτονικής τους(χρησιμοποιήθηκαν ελληνικές μέθοδοι κατασκευής). Οι Βυζαντινοί επηρεάστηκαν σε επίπεδο θρησκείας. Υιοθέτησαν την ισλαμική αρχή περί ανεικονικής λατρείας του θεού, η οποία οδήγησε στην εικονομαχία (726 π. Χ) και κράτησε για περισσότερο από ένα αιώνα.204. Πώς ήρθαν σε επαφή οι Βυζαντινοί και οι Τούρκοι;Η άνοδος λιγότερο ικανών αυτοκρατόρων μετά τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο, που χαρακτηρίζονταν από απειρία και δολοπλοκίες και η αντικατάσταση του στρατού από μισθοφορικά στρατεύματα αποδυνάμωσαν το κράτος και διευκόλυναν την εμφάνιση των Σελτζούκων Τούρκων (που εξισλαμίστηκαν το 1000). Οι Σελτζούκοι Τούρκοι εμφανίστηκαν στα μέσα του 11ου αι. στα ανατολικά σύνορα, χαρακτηρίζονταν από ορμητικότητα, φανατισμό και επιδόθηκαν σε ληστρικές επιδρομές. Ο Ρωμανός Δ΄Διογένης (1067-1071) αποφάσισε να τους αντιμετωπίσει αλλά χωρίς επιτυχία. Η μάχη στο Ματζικέρτ (Αρμενία 1071) σήμανε την ήττα του βυζαντινού στρατού, άνοιξε το δρόμο για την προέλαση των Σελτζούκων στη Μ. Ασία και σταθεροποίησε την παρουσία των Τούρκων στη Μ. Ασία.205. Πως αντιμετώπισαν οι Βυζαντινοί τους Τούρκους;Οι Κομνηνοί (Αλέξιος Α΄, Ιωάννης Β΄ και Μανουήλ Α΄) αναχαίτισαν πρόσκαιρα τον τουρκικό επεκτατισμό καθώς διέθεταν πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες και μικρασιατική καταγωγή. Ο Αλέξιος χρησιμοποίησε τα στρατεύματα της Α΄Σταυτοφορίας προς όφελος της αυτοκρατορίας. Επιτυχημένη ήταν και η προσπάθεια των Γαβράδων και του Ιωάννη Β΄, ενώ το όραμα του Μανουήλ Α΄ αποδείχτηκε καταστροφικό για την Βυζαντινή παρουσία στην Μ. Ασία. Η ήττα των Βυζαντινών στο Μυριοκέφαλο (Φρυγία 1176) παγίωσε την τουρκική κυριαρχία. Το διάστημα μεταξύ 1180-1204 χαρακτηρίζεται από περίοδο εσωτερικής αποσύνθεσης. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία χάνει την παραλιακή ζώνη της Μικράς Ασίας. Μετά το 1204 ιδρύθηκε στη Βιθυνία η αυτοκρατορία της Νίκαιας, η οποία εξουσιαζόταν από τους Λασκαρίδες.206. Πώς επήλθε η οριστική απώλεια της Μ. Ασίας;Η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 έκανε τους Βυζαντινούς να στρέψουν την προσοχή τους προς το ευρωπαϊκό κομμάτι και να μην ασχοληθούν πολύ με τη Μ. Ασία. Το αποτέλεσμα ήταν οι νέες τουρκικές εισβολές, που πραγματοποιήθηκαν εξαιτίας της αποδυνάμωσης της άμυνας της. Οι Τουρκομάνοι στα μέσα 13ου αι. αποτέλεσαν τη σημαντικότερη απειλή. Με επιδρομές και λεηλασίες στη βυζαντινή ενδοχώρα κατόρθωσαν στις αρχές του 14ου αι. να επικρατήσουν. Παράγοντες που ευνόησαν την επικράτησή τους ήταν η δυσφορία για τις βυζαντινές αρχές και τη φορολογία, η επιεικής πολιτική των Οθωμανών, ο εξισλαμισμός και το παιδομάζωμα. Η προέλαση των Οθωμανών Τούρκων το 14ο αιώνα ήταν η χαριστική βολή. Το 1354 ίδρυσαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία.207. Η επαφή των Σλάβων με το Βυζάντιο κατά τον 6ο – 7ο αιώνα αποδεικνύει ότι το ελληνικό στοιχείο είχε εκσλαβιστεί;Όχι. Οι σλαβικές επιδρομές δεν οδήγησαν σε μαζική εγκατάσταση Σλάβων στον ελλαδικό χώρο, παρά μόνο κάποιων ομάδων, οι οποίες αργότερα αφομοιώθηκαν ή

42

Page 43: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

μετακινήθηκαν. Η παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο αρχικά ήταν ειρηνική. Αποτελούνταν από ομάδες γεωργών και κτηνοτρόφων. Οι σλαβικοί θύλακες σταδιακά εξελίχθηκαν σε αυτοτελείς διοικητικές ενότητες ελεγχόμενες από Βυζαντινούς αξιωματούχους. Στην αφομοίωσή τους με το ελληνικό στοιχείο συνέβαλαν ο εκχριστιανισμός τους, η μεταφορά τους σε σημεία που δεν υπήρχαν ομοεθνείς τους, η εγκατάστασή ελληνικών πληθυσμών ανάμεσά τους και η γενικότερη συναναστροφή των Σλάβων με τους Έλληνες.

43

Page 44: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

208. Ποιες ήταν οι σχέσεις του Βυζαντίου με τους Βούλγαρους;Οι τριβές του 7ου αιώνα εξομαλύνθηκαν κατά τον 8ο (βοήθεια των Βούλγαρων προς το Βυζάντιο κατά την επίθεση των Αράβων). Τα νέα προβλήματα στα μέσα του 8ου αιώνα αντιμετωπίστηκαν από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε’, αλλά τον 9ο αιώνα ο Βούλγαρος ηγεμόνας Κρούμος προκάλεσε στην αυτοκρατορία προβλήματα, τα οποία λύθηκαν μόνο με το θάνατό του (ειρήνη και εκχριστιανισμός). Ο βασιλιάς Συμεών με στόχο τη μετατροπή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας σε βουλγαρική επιτέθηκε σε Θράκη, Μακεδονία, Κωνσταντινούπολη, Ανδριανούπολη και στον Κορινθιακό κόλπο. Με το θάνατό του ξαναήρθε περίοδος ειρήνης και συνεργασίας. Το επαναστατικό κίνημα του Σαμουήλ (αρχές 11ου αιώνα) αντιμετωπίστηκε με σκληρότητα από τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο. Στη Μάχη στο Κλειδί (1014) ο Ξιφίας νίκησε τον Σαμουήλ. Ο Βασίλειος τύφλωσε τους Βούλγαρους αιχμαλώτους γι' αυτό και αποκαλείται Βουλγαροκτόνος. Το 1018 έγινε η κατάλυση του βουλγαρικού κράτους. Η μετέπειτα αποδυνάμωση του Βυζαντίου έδωσε στους Βούλγαρους τη δυνατότητα να επαναστατήσουν και να επανιδρύσουν το κράτος τους, το οποίο όμως διασπάστηκε το 14ο αιώνα.209. Από ποια στάδια πέρασαν οι σχέσεις Βυζαντινών και Σέρβων;Σέρβοι και Κροάτες εγκαταστάθηκαν στα βορειοδυτικά Βαλκάνια. Αρχικά, οι Σέρβοι είχαν υποτυπώδη πολιτική οργάνωση και ήταν υποτελείς στο Βυζάντιο. Τα δύο σερβικά κράτη, Ρασκία και Ζέτα, δεν αναπτύχθηκαν αυτόνομα λόγω βυζαντινής επικυριαρχίας. Μετά τους Κομνηνούς ο Σέρβος Στέφανος Νεμάνια έγινε ο πρώτος ανεξάρτητος ηγεμόνας, αφού αποτίναξε την βυζαντινή επικυριαρχία το 1166. Ο γιος του εκμεταλλεύτηκε την απώλεια της Κωνσταντινούπολης το 1204 προς όφελος της ανεξαρτησίας της Σερβίας. Ο γάμος του Στέφανου Β΄ Μιλιούτιν με την Βυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα ενίσχυσε την πολιτιστική επιρροή του Βυζαντίου στη Σερβία. Ο Ντουσάν φιλοδόξησε να υποκαταστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με Σερβική. Κατά τη βασιλεία του(13ο και 14ο αι.) ασκήθηκε βυζαντινή επιρροή στο σερβικό κράτος(στην εθιμοτυπία, στη διοίκηση, στη νομοθεσία). Μετά το θάνατό του το κράτος κατακερματίστηκε και οι Σέρβοι έγιναν υποτελείς των Οθωμανών.210. Πως έγινε η συγχώνευση των Σλάβων της Ρωσίας και των Ρως;Στα μέσα του 9ου αι. τα σλαβικά φύλα του Κιέβου και του Νόβγκοροντ συνενώθηκαν σε ενιαίο κράτος με την επέμβαση των Ρως (κλάδος των Βίκινγκς από τη Σκανδιναβία) υπό την ηγεσία του Ρούρικ και μετέπειτα του Ιγκόρ.211. Ποιες ήταν οι σχέσεις Βυζαντινών και Ρώσων;Κατά τον 9ο και 10ο αιώνα οι Ρώσοι έκαναν επιδρομές στην αυτοκρατορία. Η προοπτική του εκχριστιανισμού κατά τα μέσα του 10ου αιώνα, με την βάπτιση της ρωσίδας αρχόντισας Έλγας, βοήθησε στη βελτίωση των σχέσεων, αλλά σημειώθηκε όξυνση και πάλι το 970-971. Ο Νικηφόρος Φωκάς ανέθεσε στον Σβιατοσλάβο την υποταγή των Βουλγάρων. Οι σχέσεις εντάθηκαν όταν ο Τζιμισκής ζήτησε από τους Ρως να απομακρυνθούν και συνάντησε την άρνηση του Σβιατοσλάβου. Μετά από πολιορκία συνθηκολόγησαν. Η κατάληψη Κριμαίας το 989 ήταν το αποτέλεσμα της άρνησης του Βασίλειου Β΄ να παντρέψει την αδερφή του, Άννα, με τον Βλαδίμηρο. Ο Βλαδίμηρος είχε βοηθήσει τον Βασίλειο να αντιμετωπίσει τον Βούλγαρο Σαμουήλ και τις εξεγέρσεις του Φωκά και του Βάρδα με αντάλλαγμα το γάμο του με την Άννα. Στη συνέχεια, ο Γιαροσλάβ ο Σοφός, γιος του Βλαδίμηρου, στράφηκε εναντίον της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (1043). Προήγαγε τον ρωσικό πολιτισμό. Επί

44

Page 45: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Βασιλείου Βουκγαροκτόνου οι Ρώσοι εκχριστιανίστηκαν και επηρεάστηκαν πολιτιστικά από το Βυζάντιο. Στη συνέχεια η Ρωσία υπήρξε στήριγμα των Βυζαντινών, ειδικά μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Γ ΤΟΜΟΣΗ ΕΥΡΩΠΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ

212. Πότε τοποθετείται χρονικά ο Μεσαίωνας και ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του;Ο Μεσαίωνας, που αναφέρεται και ως "σκοτεινοί αιώνες", ήταν το διάστημα που ακολούθησε με το τέλος της Αρχαιότητας. Τα χαρακτηριστικά του ήταν τα εξής: η ενοποίηση οικονομικών και κοινωνικών θεσμών, η συσπείρωση ιπποτών και ευγενών γύρω από τους ηγεμόνες, οι εξωτερικές απειλές (Άραβες, Οθωμανοί) που αποτέλεσαν κοινό κίνδυνο και οι εξορμήσεις εκτός Ευρώπης. Η μεσαιωνική Ευρώπη ήταν χριστιανική.213. Τι είναι ο ανθρωπισμός;Είναι το ρεύμα που ξεκίνησε στην Ιταλία τον 14ο αι. με τον Πετράρχη, κυριάρχησε σε όλη την Ευρώπη και επηρέασε και τον ελληνικό χώρο. Ενισχύθηκε από τη διάδοση της τυπογραφίας και κορυφώθηκε με τον Έρασμο στην Ολλανδία. Είναι στάση ζωής που βάζει τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου και τον κάνει μέτρο της ζωής. Έβγαλε την Ευρώπη από τις φοβίες του Μεσαίωνα και την οδήγησε στην Αναγέννηση. Η μελέτη αρχαίων κειμένων γίνεται τρόπος σκέψης και στάση ζωής. Το ρεύμα ήταν χριστιανικό και οδήγησε στην απογείωση ευρωπαϊκού πολιτισμού.214. Τι γνωρίζετε για την Αναγέννηση;Με τον όρο Αναγέννηση εννοούμε τη μεταβατική, χρονικά και πολιτισμικά, περίοδο ανάμεσα στην τελευταία φάση της εξέλιξης του μεσαιωνικού κόσμου και στην αρχή των νεότερων χρόνων. Αφετηρία της θεωρείται το τέλος του 14ου αι. και η κορύφωσή της σημειώνεται στο β΄ μισό του 15ου αι. Λίκνο της Αναγέννησης θεωρείται η Ιταλία. Η οικονομική άνθηση οδήγησε στην πνευματική ανάπτυξη και στη συστηματική μελέτη έργων της ρωμαϊκής και της ελληνικής αρχαιότητας. Οι αλλαγές αποτυπώθηκαν και στην τέχνη. Χαρακτηριστική ήταν η τεχνοτροπία του μπαρόκ, η οποία τόνιζε κοσμικά στοιχεία, όπως την αφθονία, την ευτυχία, τον πλούτο, τη φύση και εξέφραζε την αναζήτηση των στοιχείων αυτών.215. Τι γνωρίζετε για το κίνημα της Μεταρρύθμισης;Πρόκειται για την οργανωμένη κίνηση που ξεκίνησε τον 16ο αι. για την εξυγίανση και αναμόρφωση του εκκλησιαστικού βίου και των θεσμών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Αποτελεί την κορύφωση των προσπαθειών που είχαν αρχίσει απ’ τις πρώτες δεκαετίες του 15ου αι. Εκφράστηκε από τον Μαρτίνο Λούθηρο και τον Ιωάννη Καλβίνο και είχε ως βασικές διεκδικήσεις την ηθική κάθαρση της Εκκλησίας και μια νέα ηθική αντίληψη: ο κόσμος της Βίβλου θα πρέπει να καθοδηγεί τις πράξεις και συμπεριφορές των ανθρώπων ώστε να εξελίσσονται χωρίς φόβο.216. Τι γνωρίζετε για την αντιμεταρρύθμιση;Πρόκειται για την αντίδραση της καθολικής Εκκλησίας στη Μεταρρύθμιση που εκφράστηκε με το έργο του Ιγνάτιου Λογιόλα, την Εταιρεία του Ιησού (Ιησουΐτες). Σκοπός του τάγματος ήταν η ιεραποστολή, η φιλανθρωπία και η παιδεία και κυρίως η τόνωση της καθολικής πίστης και η εξουδετέρωση των στηριγμάτων της

45

Page 46: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Μεταρρύθμισης. Η "Ιερά Εξέταση" αποτέλεσε το χαρακτηριστικό παράδειγμα των μέτρων που πήρε η Δυτική Εκκλησία. Ήταν ένα είδος εκκλησιαστικού δικαστηρίου.217. Γιατί θεωρείται σταθμός ο 16ος αιώνας όσον αφορά τη μορφή της Ευρώπης;Τότε διαμορφώνονται τα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη (Ισπανία, Αγγλία, Γερμανία, Σουηδία, Ιταλία, Ολλανδία, Γαλλία.). Ο τουρκικός κίνδυνος ήταν μεγάλος και απείλησε την Ευρώπη την ίδια περίοδο αλλά μεγάλο ρόλο έπαιξε και η εξερεύνηση των θαλασσών από Ισπανούς και Πορτογάλους. Ο πλουτισμός είχε ως αποτέλεσμα την ανάδειξη της βασιλείας του Φιλίππου Β΄και τη δημιουργία ισχυρών εμπορικών σταθμών (από τη Βαλτική ως τον Ατλαντικό και τη Μεσόγειο). Η οικονομία «παγκοσμιοποιείται».218. Ποιοι ηγεμόνες θεωρούνται «φωτισμένοι»;Φωτισμένοι ονομάζονται οι ηγεμόνες, στις αυλές των οποίων καλλιεργούνταν τα γράμματα και οι τέχνες (στη Ρωσία ηταν ο Μεγάλος Πέτρος και η Μεγάλη Αικατερίνη, στην Πρωσία ο Φρειδερίκος Β΄, στην Αυστρία η Μαρία Θηρεσία και ο Ιωσήφ Β΄). Διαφωτιστές και επιστήμονες μεταλαμπάδευσαν τη γνώση. Το σύγχρονο κράτος των φωτισμένων μοναρχών στηρίχθηκε στον Ορθό Λόγο που δίδαξαν οι διαφωτιστές. Οι αρχές που χαρακτήριζαν την εξουσία ήταν η αρχή της ισονομίας, η κατάργηση των βασανιστηρίων, ο σεβασμός των υπηκόων, η κατάργηση της δουλοπαροικίας, η προστασία ιδιοκτησίας, η εξασφάλιση της τάξης, η πρόνοια για τους ασθενέστερους.

46

Page 47: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

219. Τι γνωρίζετε για τον κλασικισμό;Ο κλασικισμός εμφανίστηκε τον 18ο αι. και αντικατέστησε το μπαρόκ. Ήταν η αναδρομή στις αξίες και το παράδειγμα της Αρχαιότητας, ώστε να στηριχθεί η απολυταρχία. Η σοφία υπηρετούσε την τάξη και την εξουσία.220. Τι είναι Διαφωτισμός και Επιστημονική Επανάσταση;Διαφωτισμός είναι το κίνημα που συνδέθηκε με την αναζήτηση της επιστημονικής γνώσης και την καλλιέργεια του ορθού λόγου. Το κίνημα αυτό στηρίχτηκε στην πρόοδο των μαθηματικών, της φυσικής, της αστρονομίας, της χημείας και οδήγησε στην πνευματική απελευθέρωση. Διαφωτιστές, όπως ο Σπινόζα, ο Μοντεσκιέ, ο Ρουσώ και ο Βολταίρος, με τον φωτισμό τους μετέφεραν τις ιδέες και τις γνώσεις τους σε όλη την Ευρώπη. Οι μονάρχες υιοθέτησαν την προσπάθεια διερεύνησης των νόμων της φύσης, δηλαδή την Επιστημονική Επανάσταση. Τα μαθηματικά και η λογική αντίληψη ταξινομούσαν τις γνώσεις για τον κόσμο (Καρτέσιος, Γαλιλαίος, Κέπλερ, Νεύτων).221. Ποιες αλλαγές έφερε η επιστημονική πρόοδος σε επίπεδο οικονομίας;Πρόοδος σημειώθηκε παντού, ακόμη και στην παραγωγή και την οικονομία. Στη γεωργία βελτιώθηκε η απόδοση της γης (αμειψισπορά), στην κτηνοτροφία προέκυψαν αποδοτικότερα είδη, στη βιομηχανία και τις μεταφορές (η χημεία πρόσφερε νέα προϊόντα, κοκ αντί για ξυλοκάρβουνο), γίνεται χρήση υδραυλικής δύναμης (εποχή ατμομηχανών), ο ηλεκτρισμός δημιούργησε νέες αναζητήσεις. Οι τεχνικές καινοτομίες αύξησαν την παραγωγή και το εμπόριο απογειώθηκε με αύξηση εισαγωγών και εξαγωγών. Οι τράπεζες απέκτησαν δυναμική. Το κεφάλαιο έγινε κινητήρια δύναμη και ο καπιταλισμός άρχισε να κυριαρχεί.222. Τι γνωρίζετε για την Γαλλική Επανάσταση;Το 1789 η Γαλλία αποτελούσε το αντιπροσωπευτικότερο κράτος της Ευρώπης σε πολιτειακό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Το καλοκαίρι του 1789 εκδηλώθηκαν κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις: οι Γενικές Τάξεις ορίστηκαν ως εθνοσυνέλευση, ο λαός του Παρισιού επιτέθηκε στις φυλακές τις Βαστίλης και καταργήθηκαν τα προνόμια της αριστοκρατίας. Η δημοσίευση της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη άλλαξε την αντίληψη για την κοινωνική ιεραρχία και πολιτική. Η επανάσταση εξαπλώθηκε γρήγορα, υιοθετήθηκε από άλλες προοδευτικές δυνάμεις της Ευρώπης και δημιούργησε ανησυχίες στους μονάρχες. Οι ευρωπαϊκές μοναρχίες ενώθηκαν εναντίον της Γαλλίας και ο πόλεμος πήρε πατριωτικό χαρακτήρα. Μετά την κατάληψη των βασιλικών ανακτόρων του Παρισιού, η χώρα ανακηρύχθηκε "Δημοκρατία". Η τρομοκρατία κυριάρχησε στη συνέχεια εξαιτίας του φόβου προδοσίας της πατρίδας και οδήγησε σε πολλές εκτελέσεις. Ο Ροβεσπιέρος, ο Δάντων και ο Σαιν Ζύστ, οδηγήθηκαν στη λαιμητόμο. Ακολούθησαν σκληροί αγώνες σε εσωτερικό και εξωτερικό και στην πολιτική τελικά αναδείχτηκαν οι "ξεβράκωτοι".223. Τι γνωρίζετε για τη δράση και διακυβέρνηση του Ναπολέοντα;Ήταν κορσικανός στρατιωτικός. Απέκτησε φήμη από τη μεταφορά του στρατού της Επανάστασης στη βόρεια Ιταλία(1796-7). Άλλαξε τον πολιτικό χάρτη της Ιταλίας. Η πορεία του στην Ανατολή έκλεισε με την εκστρατεία στην Αίγυπτο στην προσπάθειά του ν’ αποκόψει την Αγγλία από τις Ινδικές κτήσεις και να επιδείξει την πολιτική και απελευθερωτική προοπτική της Γαλλίας, στην οποία απέτυχε. Η διακυβέρνησή του παγίωσε τις κτήσεις της Επανάστασης, αναδιοργάνωσε τον κρατικό μηχανισμό, εξασφάλισε την αναγκαία ειρήνη, περιόρισε τα πάθη και αναμόρφωσε τη Γαλλία σε

47

Page 48: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

ισχυρό κράτος. Το 1804 έγινε αυτοκράτορας και άρχισε πολεμικές επιχειρήσεις. Οι νίκες του (Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία) τον κατέστησαν κυρίαρχο στην Ευρώπη.224. Ποιες ήταν οι συνέπειες της Γαλλικής Επανάστασης;Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας, το οποίο άνοιξε μια νέα περίοδο για την Γαλλία αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη. Η κατάρρευση της απόλυτης μοναρχίας, η κατάργηση των προνομίων του κλήρου και των ευγενών και η αύξηση της δύναμης των αστών επηρέασαν την πολιτική και κοινωνική πορεία των ευρωπαϊκών λαών. Αποτέλεσε παράδειγμα για τις προοδευτικές δυνάμεις της Ευρώπης πλήττοντας το θεσμό της μοναρχίας. Παρ’ όλα αυτά δεν αποφεύχθηκε η τρομοκρατία (εγκαθίδρυση επαναστατικής δικτατορίας και οι εκτελέσεις).225. Ποια επακόλουθα είχε η πολιτική του Ναπολέοντα;Στο εσωτερικό ο κρατικός μηχανισμός αναδιοργανώθηκε. Οι επιτυχίες του Ναπολέοντα στο εξωτερικό οδήγησαν σε μεγάλη επέκταση τη Γαλλία, αλλά και σε έξαρση του εθνικισμού στην υπόλοιπη Ευρώπη και σε ένωση των άλλων κρατών κατά της Γαλλίας (ήττα Ναπολέοντα στο Βατερλώ και αναδιοργάνωση της Ευρώπης στο συνέδριο της Βιέννης το 1815 [ Ιερά Συμμαχία). Το «παλαιό καθεστώς» απέτρεψε οποιαδήποτε επαναστατική ιδέα.226. Τι γνωρίζετε για το συνέδριο της Βιέννης και την Ιερά Συμμαχία;Το Συνέδριο της Βιέννης έγινε το 1815 και αποτέλεσε προσπάθεια αναδιοργάνωσης της ηπείρου. Καθιερώθηκε σύστημα συνεργασίας και πολιτικής αλληλεγγύης μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων, η Ιερά Συμμαχία. Το σύστημα συνεργασίας που αποφασίστηκε στο συνέδριο της Βιέννης είχε ως εγγυητές της τάξης τη Ρωσία, την Αυστρία και τη Μ. Βρετανία. Σκοπός τους ήταν η αποτροπή των πολέμων και η εξασφάλιση της κοινωνικής γαλήνης και πολιτικής σταθερότητας. Ο Μέττερνιχ, αυστριακός καγκελάριος ήταν κεντρικό πρόσωπο της Συμμαχίας.227. Ποια ήταν η δράση της Ιεράς Συμμαχίας;Αρχικά πέτυχε μια περίοδο ευρωπαϊκής σταθερότητας για 100 περίπου χρόνια ως και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το1914. Η Παλινόρθωση του Παλαιού Καθεστώτος και το πνεύμα του συντηρητικού συνασπισμού ήταν κυρίαρχο για πολλά χρόνια στην Ευρώπη αποτρέποντας σκληρούς και μακροχρόνιους πολέμους.228. Ποιες αλλαγές σημειώθηκαν σε ιδεολογικό επίπεδο;Εμφανίστηκαν νέα ιδεολογικά ρεύματα αντικαθιστώντας τον ορθολογισμό, ο οποίος είχε κυριαρχήσει στην πολιτική σκέψη της επαναστατημένης Ευρώπης. Ένα από τα ρεύματα που κυριάρχησαν ήταν ο Ρομαντισμός, ο οποίος ξεκίνησε από την Γερμανία. Ανέδειξε το συναίσθημα ως το κυρίαρχο ανθρώπινο γνώρισμα και περιόρισε τη δυναμική του ορθού λόγου. Σημαντικός εκφραστής του κινήματος υπήρξε ο Λόρδος Μπάυρον.

Ο ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

229. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του οθωμανικού κράτους;Το οθωμανικό κράτος κάλυπτε τεράστια έκταση, καθώς οι κατακτήσεις του έγιναν ραγδαία και σχετικά εύκολα. Ο ελλαδικός χώρος πάντως δεν κατακτήθηκε ολόκληρος αμέσως. Για κάποιους Έλληνες η οθωμανική εξουσία σήμανε γαλήνη αντί για ταραχές. Η εξάπλωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας (Μεσοποταμία, Δούναβης) δημιούργησε μεγάλες ανάγκες για χρήμα, κάτι που προκάλεσε κρίση και

48

Page 49: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αλλαγές στο σύστημα της γαιοκτησίας. Παλιότερα η γη παρεχωρείτο από το σουλτάνο έναντι υπηρεσιών ενώ τώρα μπορούσε να αγοραστεί από αυτόν. Από την κρίση επλήγησαν οι χριστιανοί με αποτέλεσμα τη μετανάστευσή τους. Η ανικανότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας να ακολουθήσει τη Δύση σε πρόοδο είναι γνώρισμα ολόκληρης της Μεσογείου.230. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του ελλαδικού χώρου κατά την οθωμανική κατάκτηση;Οι περισσότεροι Έλληνες ζούσαν στην εξαθλίωση (εκτός από εμπόρους, μέλη της διοίκησης, κτηματίες κλπ). Η περιοχή ήταν ένα μωσαϊκό εθνοτήτων και πολιτισμών. Σημαντική ήταν και η επίδραση της δυτικής κουλτούρας σε ορισμένα σημεία του ελλαδικού χώρου. Οι Έλληνες αυτοαποκαλούνταν «Ρωμαίοι», καθώς το όνομα «Έλληνες» είχε κακή έννοια στο Βυζάντιο και καθιερώθηκε μόνο με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό.231. Ποιος ήταν ο ρόλος του Πατριαρχείου και των Φαναριωτών;Το Πατριαρχείο με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης ανέκτησε το χαμένο του κύρος και έπαιξε σημαντικό ρόλο ως θεσμός αρμόδιος για τους Έλληνες. Έτσι εμποδίστηκε ο επιρροή της Δύσης στην αυτοκρατορία. Μέσω των ιερών κειμένων διατηρήθηκε η ελληνική γλώσσα και ταυτόχρονα πολλοί Έλληνες εισχώρησαν στον κρατικό μηχανισμό, κυρίως οι Φαναριώτες. Αυτοί κατέλαβαν σημαντικές θέσεις εκμεταλλευόμενοι την απροθυμία των Τούρκων να βάλουν ομόθρησκούς τους στα υψηλά αξιώματα. Κάποιοι Φαναριώτες ανέλαβαν διοικητές (σχεδόν αυτόνομοι) των παραδουνάβιων ηγεμονιών.232. Τι ήταν οι κοινότητες, οι αρματολοί και οι κλέφτες;Οι κοινότητες περιελάμβαναν χωριά και ρύθμιζαν την κατανομή των φορολογικών υποχρεώσεων στα άτομα, καθώς και την πληρωμή των φόρων στην κεντρική εξουσία. Οι μεσάζοντες αυτού του συστήματος, οι προεστοί, είχαν άλλοτε καλές και άλλοτε κακές σχέσεις με τους κλέφτες, δηλαδή τους εκτός νόμου ένοπλους (συνεργασία ή φόβος). Οι αρματολοί ήταν αρχικά παράνομοι, αλλά έπειτα από συνεννόηση με τους Τούρκους ανέλαβαν την τήρηση της τάξης με μεγάλα ανταλλάγματα.233. Πώς δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη γέννηση εθνικού ελληνικού κράτους;Λόγω της επίκαιρης θέσης της Ελλάδας, οι Έλληνες (που ήδη είχαν προνόμια μέσα στην αυτοκρατορία) ήρθαν σε επαφή με το δυτικό κόσμο (εμπορική παρουσία της Δύσης στην Ανατολική Μεσόγειο). Η επαφή αυτή εντάθηκε με τη μετανάστευση προς την Ιταλία και την κεντρική Ευρώπη. Αν και οι προθέσεις διέφεραν ανάλογα με την κοινωνική θέση, οι Έλληνες απέκτησαν εθνική ιδεολογία. Έτσι στράφηκαν στην αρχαιότητα (αφού ως ένα βαθμό η Ορθοδοξία είχε ταυτιστεί με την οθωμανική εξουσία), κάτι που έδινε νομιμότητα στο αίτημά τους. Αποτέλεσμα της στροφής αυτής ήταν και η δημιουργία της καθαρεύουσας.234. Τι γνωρίζετε για το Νεοελληνικό Διαφωτισμό;Αναπτύσσεται το δεύτερο μισό του 18ου αι. και στις αρχές του 19ου και έχει τις ρίζες του στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Άλλωστε πολλά έργα είναι μεταφράσεις ξένων συγγραφέων. Ο Διαφωτισμός συνδέθηκε με την ιδέα της δημιουργίας του ελεύθερου κράτους. Αυτό έκανε και ο Ρήγας Φεραίος, του οποίου το συγγραφικό έργο στόχευε στην ένταξη της παιδείας στο πολιτικό πρόγραμμα της απελευθέρωσης. Ο Αδαμάντιος Κοραής προσπάθησε να προκαλέσει την εθνική

49

Page 50: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αφύπνιση και να αναδείξει την πνευματική δύναμη του ελληνισμού, καθώς πίστευε ότι η ελευθερία είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν παιδείας.235. Πώς ξεκίνησε η προσπάθεια για την ανεξαρτησία;Η δράση της Φιλικής Εταιρείας (αρχικά στην Οδησσό, έπειτα στην Κωνσταντινούπολη) έβαλε τις βάσεις και οραματίστηκε εξέγερση στο Βορρά (η ήττα στο Δραγατσάνι σταμάτησε αυτό το σχέδιο). Η επανάσταση είχε μέλλον σε περιοχές με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό και δεν μπορούσε να έχει γενικότερο στόχο, παρά μόνο την ελληνική ανεξαρτησία. Η επιθυμία αυτή ήταν κοινή σε όλες τις κοινωνικές ομάδες και βρήκε πρόσφορο έδαφος χάρη στις φυγόκεντρες δυνάμεις που υπήρχαν τότε στην αυτοκρατορία.

50

Page 51: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ

236. Ποιες εξελίξεις σημειώθηκαν όσον αφορά τη συγκρότηση κεντρικής εξουσίας;Η κεντρική εξουσία ήταν αναγκαία για τη συγκέντρωση και διανομή του πλούτου, τη συντήρηση των στρατευμάτων και τη διαχείριση των οικονομικών αναγκών του αγώνα και για την αποφυγή αυθαιρεσιών (εξαιτίας της απουσίας οθωμανικών αρχών και κρατικού μηχανισμού). Συγκροτήθηκε από προύχοντες, αρχιερείς και οπλαρχηγούς η Πελοποννησιακή Γερουσία και έλαβε επαχθή οικονομικά μέτρα. Τη δυσαρέσκεια εκμεταλλεύτηκε ο Δημήτριος Υψηλάντης (πριν καταρρεύσει η εξέγερση στη Μολδοβλαχία), ο οποίος έφτασε στο Μοριά (7 Ιουνίου) και είχε λαμπρή υποδοχή. Ζήτησε να του ανατεθεί η απόλυτη εξουσία. Τον υποστήριξαν οι δυσαρεστημένοι με την Πελοποννησιακή Γερουσία. Αποτέλεσμα ήταν η δυαρχία. Σε τρίτο πόλο εξελίχθηκε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος έφτασε στο Μεσολόγγι (20 Ιουλίου), όπου τον υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό γιατί διέθετε το κύρος ενός Φαναριώτη, εφόδια και στοιχεία φιλελληνικής συγκίνησης. Συγκέντρωσε γύρω του Φαναριώτες και ομογενείς.237. Τι γνωρίζετε για την Πελοποννησιακή Γερουσία;Συστάθηκε στις 26 Μαΐου του 1821 στη Μονή Καλτεζών από προύχοντες και αρχιερείς του Μοριά (Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Ζαΐμης, Παλαιών Πατρών Γερμανός). Αποφασίστηκε να κυβερνά ως απόλυτη αρχή υπεράνω ελέγχου. Αρχικά τα μέτρα που πήρε ήταν φορολογικά, όπως η είσπραξη της δεκάτης (10% επί της παραγωγής) και του γεωμόρου (απόδοση του ενός πέμπτου της παραγωγής στη διοίκηση). Τα μέτρα προκάλεσαν δυσαρέσκειες στους αγρότες.238. Ποια ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στην Τριπολιτσά λίγο πριν την άλωση;Η κατάσταση στην πόλη είχε γίνει αφόρητη εξαιτίας της έλλειψης τροφίμων και των εσωτερικών αντιθέσεων. Επιπλέον, υπήρχαν προσδοκίες πλουτισμού από μισθοφόρους Αλβανούς και πίεση που αυξανόταν από την απουσία βοήθειας. Η συρροή χριστιανών πληθυσμών δημιουργούσε συνωστισμό, που είχε ως αποτέλεσμα την πείνα και στερήσεις που με τη σειρά τους ενίσχυσαν την αγριότητα και την ανυπομονησία.239. Τι γνωρίζετε για το ζήτημα των λαφύρων και ποιοι τα διεκδικούσαν;Καθοριστικό ρόλο για την εξέλιξη της πολιορκίας και του αγώνα γενικότερα θα διαδραμάτιζε το ζήτημα των λαφύρων. Τόσο οι ισχυροί του αγώνα όσο και οι φτωχότεροι ζητούσαν μερίδιο με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν τρία μέτωπα διεκδικήσεων που το καθένα είχε τις προσδοκίες του. Οι πρόκριτοι και ο Υψηλάντης ζητούσαν μοιρασιά με τάξη και μερίδιο για όλους με απώτερο σκοπό την εξυπηρέτηση των προσωπικών τους συμφερόντων. Οι οπλαρχηγοί είχαν εμπιστοσύνη στη στρατιωτική τους ισχύ και έκαναν προσωπικές διαπραγματεύσεις εξαγοράζοντας την προστασία πλουσίων μουσουλμάνων και εβραίων. Ο λαός ήταν υπέρ της εφόδου και του "όποιος προλάβει". Αποτέλεσμα ήταν η πόλη λίγο πριν την άλωση να μοιάζει μ’ ένα μεγάλο παζάρι με βασικό εμπόρευμα ανθρώπινες ζωές.240. Πώς έληξε η πολιορκία της Τριπολιτσάς;Η έφοδος επισπεύσθηκε από την αδημονία του πλήθους να καρπωθεί τα λάφυρα. Υπήρχε έντονη ανησυχία για τον τελικό προορισμό του πλούτου (προύχοντες, οπλαρχηγοί, λαός). Στις 23 Σεπτεμβρίου έγινε η έφοδος. Ακολούθησαν φοβερές

51

Page 52: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

σκηνές (σφαγιάσεις, αρπαγές, καταστροφές). Θανατώθηκαν χιλιάδες άτομα. Οι μόνοι που γλίτωσαν ήταν οι Αλβανοί του Ελμάζ Μπέη, τα χαρέμια του Χουρσίτ και μερικοί επιφανείς για λύτρα. Ακολούθησε επιδημία. Έμποροι και ναυτικοί επωφελήθηκαν από το εμπόριο πολέμου. Κανείς δεν κέρδισε ουσιαστικά.241. Ποια συμπεράσματα προέκυψαν απ’ την άλωση της Τριπολιτσάς;Η άλωση της Τριπολιτσάς αποτέλεσε την απόδειξη της έκτασης και της αποφασιστικότητας της Ελληνικής Επανάστασης και επανέφερε το πρόβλημα της πολιτικής και διοικητικής οργάνωσης. Ήταν απαραίτητο να ξεπεραστούν οι ανταγωνισμοί μεταξύ των επαναστατημένων προκειμένου να συγκροτηθεί κυβέρνηση και κρατική μηχανή.242. Ποιες ομάδες διεκδικούσαν την εξουσία;Οι προεστοί της Πελοποννήσου διεκδικούσαν τη διοικητική συνέχεια μέσω της Πελοποννησιακής γερουσίας. Οι καπεταναίοι και οι οπλαρχηγοί ήταν η δεύτερη ισχυρή ομάδα που διεκδικούσε την εξουσία καθώς είχαν ενισχυθεί από τον επαναστατικό αγώνα. Ακόμη, υπήρχαν οι δημογέροντες των νησιών και κυρίως της Ύδρας και οι εκπρόσωποι της Στερεάς Ελλάδας. Καμία από τις ομάδες δεν διέθετε διοικητικές, νομικές και πολιτικές γνώσεις. Το νέο κράτος έπρεπε να διαμορφωθεί με ευρωπαϊκά πρότυπα και αξίες προκειμένου να διασφαλιστεί η επιβίωσή του και η αναγνώρισή του από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις.243. Ποια πρόσωπα αναδείχτηκαν στην προσπάθεια υιοθέτησης ευρωπαϊκών θεσμών;Αναδείχτηκαν δύο ομάδες, του Δημήτριου Υψηλάντη και του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου γιατί τα πρόσωπα αυτά διέθεταν ευρωπαϊκή παιδεία και συμπεριφορά, είχαν αριστοκρατικές διασυνδέσεις και συγκέντρωναν γύρω τους φιλέλληνες. Ο Δημήτριος Υψηλάντης ήταν η Αρχή της Φιλικής Εταιρείας και συσπείρωσε τους δυσαρεστημένους του Μοριά. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση αυξάνοντας την επιρροή του στη δυτική Στερεά και δημιουργώντας έναν Οργανισμό(συνταγματικό κείμενο), με τον οποίο θεσμοθέτησε τη νέα εξουσία.

52

Page 53: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

244. Τι γνωρίζετε για την Α’ Εθνοσυνέλευση;Έλαβε χώρα από τον Δεκέμβριο του 1821 ως τον Φεβρουάριο του 1822 στην Επίδαυρο. Οι αντιπρόσωποι είχαν διοριστεί μάλλον αυθαίρετα αλλά η επιθυμία ανακήρυξης ελεύθερου κράτους περιόρισε τις όποιες αντιδράσεις. Διακήρυξε την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους. Επικράτησαν οι θέσεις του Μαυροκορδάτου, ο οποίος ορίστηκε πρόεδρος της Συνέλευσης και υποστηρίχθηκε από ισχυρούς παράγοντες της Πελοποννήσου, των νησιών και της Στερεάς Ελλάδας. Το καθεστώς που προέκυψε ονομάστηκε «προσωρινό» και κόπηκαν οι δεσμοί με τη Φιλική Εταιρεία και τον Δημήτριο Υψηλάντη, για να εξευμενιστεί η Ιερά Συμμαχία.245. Ποια προβλήματα συνθέτουν την κατάσταση της Τουρκικής πλευράς και την αδυναμία του Μαχμούτ Β΄ ν’ αποκαταστήσει το παλιό κύρος της Αυτοκρατορίας;Ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ πίστευε στην αποκατάσταση του παλαιού κύρους της Αυτοκρατορίας, ωστόσο τα γεγονότα τον διέψευσαν. Στις αρχές του 1822 έληξε ο πόλεμος της Πύλης με τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων αφήνοντας πίσω πολλά προβλήματα και καθιστώντας την τουρκική στρατηγική και επέμβαση ήταν αδύναμη. (η πολύμηνη σύγκρουση οδήγησε σε εξάντληση, τα στρατεύματα των πασάδων και των ατάκτων σκορπίστηκαν, η διοίκηση χρειαζόταν αναδιοργάνωση και η κατάσταση στην Αυτοκρατορία ήταν ιδιαίτερα ταραγμένη εξαιτίας των φυγόκεντρων τάσεων και της ρήξης γενίτσαρων- σουλτάνου). Επιπλέον υπήρχαν σημαντικά προβλήματα στη ξηρά, όπως η απουσία στρατευμάτων στην περιοχή, οι χρονοβόρες διαπραγματεύσεις για στρατολόγηση. Ακόμη, οι ένοπλοι έπρεπε να πεισθούν για τα λάφυρα του πολέμου και οι πασάδες έπρεπε να λάβουν ανταλλάγματα και να τα βρουν με τους ανταγωνιστές τους. Η εκστρατεία, τέλος, έπρεπε να διασχίσει δύσκολα περάσματα, να συμβιβαστεί ή να υποτάξει τους αρματολούς αφήνοντας πίσω φρουρές για ανεφοδιασμό, γεγονός που απαιτούσε πολύ χρόνο.246. Τι γνωρίζετε για την εκστρατεία του Μαυροκορδάτου στην Ήπειρο;Ο Μαυροκορδάτος έκανε εκστρατεία στην Ήπειρο (άνοιξη 1822) με σκοπό να επωφεληθεί από την κατάσταση που δημιούργησε το τέλος του Αλή Πασά και να στηρίξει τους Σουλιώτες. Ο στρατός του αποτελούνταν από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις του κράτους (φιλέλληνες, τακτικός στρατός, εθελοντές Ιονίων). Ο στόχος του ήταν τριπλός: να προχωρήσει στο χώρο της Ηπείρου, να προβάλει και να στηρίξει το νέο κράτος και το στρατό και να ενισχύσει τη δική του εξουσία. Οι ισχυροί αρματολοί της δυτικής Στερεάς που είχαν ισχυροποιηθεί από τον αγώνα του Αλή Πασά κατά του Σουλτάνου και την πτώση των Ιωαννίνων αποτελούσαν το κλειδί για την επιτυχία της εκστρατείας, η οποία κατάληξε σε συντριβή στο Πέτα από τον Κιουταχή, ο οποίος είχε διαπιστώσει τις αδυναμίες της ελληνικής πλευράς (κακοδιοίκηση, ανομοιογένεια). Αποτέλεσμα ήταν να μην ενωθεί η Ήπειρος με το επαναστατημένο έθνος, ν’ αμφισβητηθεί το πρόσωπο και το κύρος του Μαυροκορδάτου, να θιχτεί το κύρος της νέας εξουσίας και να καταρρεύσει η εμπιστοσύνη στα τακτικά στρατεύματα και τους ευρωπαϊκούς τρόπους πολέμου. Οι αρματολοί συνθηκολόγησαν με τους Τούρκους.247. Ποια άλλα σημαντικά γεγονότα σημειώθηκαν το 1822-23;Στην Ανατολική Στερεά κυριάρχησε η αντίθεση πολιτικών (Άρειος Πάγος) στρατιωτικών (επικεφαλής τους ο Οδυσσέας Ανδρούτσος). Οι στρατιωτικοί ανέλαβαν πλήθος εξουσιών και την φορολογία. Ο Αρειος Πάγος εκδιώχτηκε. Τις

53

Page 54: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

κινήσεις τους υποστήριξε ο Δημήτριος Υψηλάντης. Οι πολιορκημένοι στην Ακρόπολη Τούρκοι παραδόθηκαν εξαντλημένοι τον Ιούνιο. Ο Δράμαλης κατέλαβε την Κόρινθο και αποφάσισε να μετακινηθεί στο Άργος και το Ναύπλιο, όπου δεν κατάφερε να λύσει τα προβλήματα τροφοδοσίας αλλά αντίθετα εγκλωβίστηκε και ο ίδιος. Εξαιτίας της πείνας και της δίψας αποφάσισε να επιστρέψει στην Κόρινθο. Στα Δερβενάκια η στρατιά του Δράμαλη καταστράφηκε καθώς πλήθος ένοπλων Ελλήνων έκλεισαν το δρόμο της υποχώρησης. Το Νοέμβριο του 1822 παραδόθηκε το Ναύπλιο. Η Υψηλή Πύλη αδυνατούσε πλέον να προετοιμάσει σχέδιο οργανωμένης εκστρατείας και οι όποιες προσπάθειες του Μαχμούτ δεν καρποφόρησαν. Ο πόλεμος στο εξής πήρε αργό ρυθμό.248. Τι γνωρίζετε για την εθνοσυνέλευση του Άστρους;Η Εθνοσυνέλευση του Άστρους συνήλθε την άνοιξη του 1823 με κύριο σκοπό την η αποκατάσταση του κύρους της κεντρικής διοίκησης. Προσπάθησε να διορθώσει τις αδυναμίες του πρώτου πολιτεύματος και εξέδωσε το "Νόμο της Επιδαύρου", που αποτελούσε ένα νέο θεσμικό χάρτη, ένα νέο σύνταγμα. Ο Πετρόμπεης ορίστηκε πρόεδρος Εκτελεστικού, ο Μαυροκορδάτος γραμματέας, ενώ ο Κολοκοτρώνης συμμετείχε ως εκπρόσωπος των στρατιωτικών και των δυσαρεστημένων.

ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ

249. Ποιες συνθήκες δημιούργησαν το κίνημα των φιλελλήνων;Μεγάλο ρόλο έπαιξαν οι κοινωνικές ανακατατάξεις του 18ου -19ου αιώνα, σε συνδυασμό με τη Γαλλική Επανάσταση, τη ναπολεόντεια περίοδο και την εμφάνιση του πατριωτισμού και του ρομαντισμού που ανέδειξαν νέες ιδέες και πρακτικές. Τα νέα δεδομένα δημιούργησαν τους πρόσφυγες. Πρόκειται για μια νέα κατηγορία ανθρώπων που διαμόρφωσε η εποχή των συγκρούσεων (ξεριζωμένοι και περιπλανώμενοι σε αναζήτηση ταυτότητας). Η ανάγκη του βιοπορισμού, οι ιδέες και τα οράματα καθοδηγούσαν τη νέα ομάδα. Γάλλοι στρατιωτικοί, Γερμανοί εξόριστοι, Ιταλοί καρμπονάροι ή δημοκράτες, Πολωνοί, ριζοσπάστες, ποιητές αποτελούσαν το μεταναστευτικό κύμα. Η Ανατολή φάνταζε ελκυστική, αλλά υπήρχε η σκιά της «βαρβαρικής» τουρκικής κυριαρχίας. Ρόλο έπαιξε και ο αγώνας Αγγλίας-Αυστρίας- Ρωσίας για επιβολή στην ανατολική Μεσόγειο (ανατολικό ζήτημα). Το ταξίδι του Λόρδου Βύρωνα το 1809 στην Ανατολή δημιούργησε συγκίνηση για την Ελλάδα και το κίνημα του φιλελληνισμού άρχισε ν' αποκτά ιδιαίτερη δυναμική.250. Γιατί η Τουρκία επισκίαζε τη γοητεία της Ανατολής;Στην Ανατολή κυριαρχούσε ο Τούρκος δυνάστης. Οι σουλτάνοι δεν αγαπούσαν τα γράμματα και τον ευρωπαϊκό τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς, αδυνατούσαν να επιβάλουν την ευνομία και ήταν άπιστοι, γεγονός που τους εμπόδιζε να καταλάβουν τις αξίες του πολιτισμού και δημιουργούσε την αντίθεση με την υπόλοιπη Ευρώπη.251. Τι γνωρίζετε για το Ανατολικό Ζήτημα;Πρόκειται για το πρόβλημα που κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή διπλωματία για πολλά χρόνια και είχε ως αντικείμενο τον αγώνα των δυνάμεων για την οθωμανική διαδοχή. Ο ανταγωνισμός των δυνάμεων (Αγγλία, Αυστρία, Ρωσία) ήταν παρών στην διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων. Η Αυστρία επιδίωκε την επέκτασή της στα Βαλκάνια, η Ρωσία ήθελε να βγει στις πιο θερμές θάλασσες και η Αγγλία προσπαθούσε να περιορίσει τις βλέψεις των δύο προηγούμενων δυνάμεων.

54

Page 55: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

252. Τι γνωρίζετε για το πρώτο κύμα φιλελλήνων;Αρχικά Ευρωπαίοι εθελοντές θέλησαν να βοηθήσουν τον αγώνα των Ελλήνων και ο προσεταιρισμός τους ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Η Ιταλία αποτέλεσε τόπο συγκέντρωσης Άγγλων ρομαντικών, διανοουμένων, πλουσίων, τυχοδιωκτών, διάσημων Φαναριωτών και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των πρώτων φιλελλήνων. Οι περιηγητές, οι ρομαντικοί και ο Λόρδος Βύρων είχαν επίσης δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ελλάδα περιγράφοντας την ως έναν τόπο μαγευτικό στον οποίο βρίσκονταν ακόμη ίχνη από την μοναδική Αρχαιότητα.253. Τι γνωρίζετε για τις φιλελληνικές επιτροπές και το ρόλο που διαδραμάτισαν;Φιλελληνικές επιτροπές δημιουργήθηκαν σε σημαντικές πόλεις της Ευρώπης (Παρίσι, Μασσαλία, Γένοβα, Μόναχο, Μαδρίτη) με σκοπό την πολιτική στήριξη του αγώνα, τη συλλογή και αποστολή υλικής βοήθειας και τη στρατολόγηση εθελοντών. Σημαντικό φιλελληνικό κίνημα διαμορφώθηκε και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (Βοστώνη). Η συνεισφορά των επιτροπών κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική, καθώς διέδωσαν μια εξιδανικευμένη εικόνα για την Επανάσταση κινητοποιώντας τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Επίσης, συνέβαλαν στο να μην επηρεαστεί η φιλελληνική διάθεση από τις σφαγές των μουσουλμανικών και εβραϊκών πληθυσμών που σημειώθηκαν το 1821 και διέδωσαν τις σφαγές της Χίου(1822) και την έξοδο του Μεσολογγίου ως ύψιστα παραδείγματα με αποτέλεσμα να συγκινηθεί ο δυτικός κόσμος από τα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης.254. Τι γνωρίζετε για το πρώτο δάνειο που πήρε η Ελλάδα στη διάρκεια του αγώνα;Η ελληνική εξουσία χρειαζόταν την οικονομική στήριξη των Δυνάμεων γι’ αυτό και τα φιλελληνικά κινήματα και οι ηγέτες της Επανάστασης αναζήτησαν δάνειο στο εξωτερικό και συγκεκριμένα στην Αγγλία, προς την οποία συνηγορούσε ο φιλελληνισμός (Μπάυρον, Κάνιγκ) και η ισχυρή χρηματαγορά της. Το πρώτο δάνειο εκδόθηκε το Φεβρουάριο του 1824. Στις διαπραγματεύσεις συμμετείχε ο Ορλάνδος και ο Λουριώτης. Οι όροι του δανείου ήταν επαχθείς και η σημασία του πολλαπλή (αναγνώριση ελληνικής κυβέρνησης, συμφέροντα υπέρ της Επανάστασης και πολιτική ισχυροποίηση της ελληνικής κυβέρνησης).255. Τι γνωρίζετε για τον λόρδο Βύρωνα και το ταξίδι του στην Ελλάδα;Το ταξίδι του (1809) αποτέλεσε προσκύνημα στη γη των κλασικών και βάπτισμα στον κόσμο της Ανατολής. Οι Έλληνες στο πρόσωπο του Βύρωνα απέκτησαν ένα σταθερό φίλο. Το 1823 ανέλαβε την εκπροσώπηση της φιλελληνικής αγγλικής επιτροπής στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Κεφαλονιά (Μεταξάτα), την οποία μετέβαλε σε οικονομικό, πολιτικό και διπλωματικό κέντρο. Οι φήμες που κυκλοφορούσαν για την οικονομική βοήθεια και τις ιδιότητές του τον έκαναν να θεωρείται Μεσσίας. Μαυροκορδάτος και Κολοκοτρώνης επιχείρησαν να τον προσεγγίσουν. Στις 25 Δεκεμβρίου 1823 πήγε στο Μεσολόγγι, όπου ξεκίνησε με φιλόδοξα σχέδιά, τα οποία ανέκοψε ο ξαφνικός του θάνατος (7 Απριλίου 1824). Ο λόρδος Βύρωνας ενίσχυσε την ευρωπαϊκή ακτινοβολία της Επανάστασης αλλά δεν πρόλαβε τους εμφυλίους πολέμους που ξέσπασαν γύρω από το δάνειο.256. Ποια ήταν η στάση των μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην επανάσταση;Η ευρωπαϊκή διπλωματία δεν έμεινε αμέτοχη στην Ελληνική Επανάσταση ούτε όμως και την ενθάρρυνε, καθώς επρόκειτο για ένα ανατρεπτικό κίνημα. Η Ρωσία ήταν διακριτικά ευνοϊκή και προσπάθησε να λειτουργήσει ως φυσικός προστάτης

55

Page 56: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι σφαγές των χριστιανών την επηρέασαν, χωρίς ωστόσο να προκαλέσει πόλεμο. Η Αγγλία δεν αντέδρασε αρνητικά και η πολιτική της διαφοροποιήθηκε από αυτή της Ιεράς Συμμαχίας εξαιτίας της πολιτικής του υπουργού εξωτερικών Κάνιγκ. Η κυβέρνηση βοήθησε με τη σύναψη δανείου και δεν εμπόδισε το φιλελληνικό κίνημα ούτε και τη δράση του Λόρδου Βύρωνα. Η πολιτική της θεωρήθηκε ρωγμή στη στάση των Δυνάμεων. Η Γαλλία είχε πιο σύνθετη στάση. Η υποστήριξη της Ελληνικής Επανάστασης για τους ηττημένους της Παλινόρθωσης του 1815 ήταν μια μορφή έκφρασης της αντίθεσης απέναντι στο καθεστώς και μια ευκαιρία ανάκτησης του κύρους της. Σταθερή στις αρχές της Ιεράς Συμμαχίας ήταν η Αυστρία μένοντας εχθρική απέναντι στο ελληνικό ζήτημα (Μέττερνιχ).257. Πως φτάσαμε στην σταδιακή αναγνώριση του ελληνικού ζητήματος απ’ τις ευρωπαϊκές δυνάμεις;Αρχικά οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ήταν αμέτοχες στην ελληνική υπόθεση και μόνο η Αγγλία κρατούσε ουδέτερη στάση. Οι πρώτες διπλωματικές ενέργειες ξεκίνησαν 1824 με την επέμβαση του Ιμπραήμ. Η πολιτική του Κάνιγκ άλλαξε σταδιακά τη στάση της Αγγλίας. Στόχος του ήταν η προώθηση των αγγλικών θέσεων και ο έλεγχος των περιοριστικών μέτρων της Ιεράς Συμμαχίας. Η αλλαγή αυτή ήταν εμφανής στην περίπτωση του δανείου και του Λόρδου Βύρωνα. Η Ρωσία πρότεινε τη δημιουργία ηγεμονιών ανάλογων με αυτές στις παραδουνάβιες ζώνες. Το σχέδιο δυσαρέστησε τους Έλληνες, πλην των Φαναριωτών, καθώς ήθελαν ανεξαρτησία και έκανε τους περισσότερους Έλληνες να στραφούν προς την Αγγλία. Οι Έλληνες στράφηκαν στις Δυνάμεις εξαιτίας των Αιγυπτίων που αποτέλεσαν τον ύψιστο κίνδυνο. Η ανάγκη προσκόλλησης στους ξένους, λόγω του Ιμπραήμ, ευνόησε τη δημιουργία των τριών κομμάτων (Αγγλικό, Γαλλικό, Ρωσικό). Η εκλογή ηγεμόνα άρχισε να γίνεται πλέον επιτακτική και το 1825 το "ελληνικό ζήτημα" απασχολούσε έντονα την Ευρώπη.258. Τι γνωρίζετε για τους διπλωματικούς σταθμούς λίγο πριν την ανεξαρτησία (την πράξη υποταγής, το δεύτερο δάνειο και το πρωτόκολλο της Πετρούπολης);Η «Πράξη Υποταγής» είναι το κείμενο που συνέταξαν παράγοντες της Πελοποννήσου ζητώντας από την Αγγλία την προστασίας της. Το νέο δάνειο στα τέλη του 1825 ενίσχυσε ακόμη περισσότερο τη θέση της Αγγλίας στο ελληνικό ζήτημα. Τα στρατιωτικά θέματα και τη διαχείριση του δανείου ανέλαβαν ο Τσώρτς και ο Κόχραν. Σημαντική προσπάθεια λύσης του ελληνικού ζητήματος έγινε το 1825, όταν η Αγγλία προσέγγισε τη Ρωσία. Η αποστολή του Δούκα Ουέλιγκτον από τον Κάνιγκ είχε ως αποτέλεσμα το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης, που αποτελεί το σχέδιο λύσης του ελληνικού ζητήματος και κείμενο το οποίο αναγνώριζε την ανάγκη ύπαρξης ελληνικού κράτους. Η μορφή του ήταν συμβιβαστική. Η Ελλάδα ήταν αυτόνομη αλλά φόρου υποτελής στον σουλτάνο. Οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί θα έφευγαν από το νέο κράτος. Οι Δυνάμεις ζήτησαν από την Πύλη τη διακοπή των σχεδίων εξόντωσης των χριστιανών από τον Ιμπραήμ. Το ελληνικό ζήτημα ήταν πλέον κυρίαρχο στην ευρωπαϊκή διπλωματία και αποτελούσε το πρώτο βήμα πριν την ελληνική ανεξαρτησία.

56

Page 57: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΣΤΟ ΝΑΥΑΡΙΝΟ

259. Πότε ήρθε ο Ιμπραήμ στην Ελλάδα;Ο Ιμπραήμ Πασάς έφτασε στην Ελλάδα τον Φεβρουάριο του 1825 με αιγυπτιακά στρατεύματα αποδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό ότι αποτελεί σημαντικό κίνδυνο, καθώς, σε αντίθεση με τους Τούρκους, οι Αιγύπτιοι μπορούν να πολεμούν και χειμώνα. Αποβιβάστηκε στη Μεθώνη, όπου συγκρότησε ισχυρό εκστρατευτικό σώμα για ν’ αρχίσει τις επιχειρήσεις260. Ποιες ήταν οι σημαντικότερες συγκρούσεις που σημειώθηκαν ανάμεσα στα ελληνικά στρατεύματα και τις δυνάμεις του Ιμπραήμ και ποιο ήταν το αποτέλεσμά τους;Η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε άμεσα συγκεντρώνοντας σημαντική στρατιωτική δύναμη. Ο Μαυροκορδάτος και ο Σκούρτης προσπάθησαν ν’ αντιμετωπίσουν τον Ιμπραήμ αλλά τα στρατεύματά τους διασκορπίστηκαν εύκολα από τις αιγυπτιακές δυνάμεις. Στο νησί αυτό της Σφακτηρίας οι Αιγύπτιοι συνέτριψαν πολλούς σημαντικούς παράγοντες του Αγώνα καθώς και επιφανείς Έλληνες και φιλέλληνες. Οι επιτυχίες του Μιαούλη δεν είχαν ιδιαίτερο αποτέλεσμα και λίγο αργότερα (Μάιος) το Νιόκαστρο και το Ναυαρίνο συνθηκολόγησαν. Ο Παπαφλέσσας με πολλούς άντρες οχυρώθηκε στο Μανιάκι, όπου ηττήθηκε και έπεσε νεκρός ύστερα από άνιση μάχη εναντίον των Αιγυπτίων. Ο Υψηλάντης με άλλους αγωνιστές και φιλέλληνες κατάφερε να προστατέψει το Ναύπλιο. Αποτέλεσμα των παραπάνω συγκρούσεων ήταν να συνειδητοποιήσουν οι ελληνικές δυνάμεις ότι ήταν αδύναμες μπροστά στον Ιμπραήμ αλλά και οι Αιγύπτιοι ν’ αρχίσουν ν’ ανησυχούν καθώς διαπίστωναν ότι οι πόροι εξαντλούνταν.261. Γιατί το Μεσολόγγι τέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των αγωνιστών;Το Μεσολόγγι συγκέντρωνε το ενδιαφέρον επειδή είχε μεγάλη στρατιωτική και πολιτική σημασία.Αποτελούσε το προπύργιο της δυτικής Στερεάς Ελλάδας και τον ενδιάμεσο σταθμό Αλβανίας και Ιωαννίνων με τον Μοριά. Στην πόλη επίσης, βρισκόταν ο Μαυροκορδάτος, σύμβολο του φιλελληνισμού, ο τάφος του Μάρκου Μπότσαρη και εκεί είχε ζήσει και πέθανε ο Λόρδος Βύρων. Επιπλέον διέθετε αμυντική οργάνωση (ενισχύθηκε το περιμετρικό τείχος, κατασκευάστηκαν προμαχώνας και πυροβολεία, σκάφτηκε τάφρος, στρατολογήθηκαν 5000 μάχιμοι). Η θάλασσα τέλος, ενίσχυε τα αμυντικά μέτρα262. Πώς οδηγηθήκαμε στην πολιορκία του Μεσολογγίου;Ο Κιουταχής ανέλαβε την εκστρατεία εναντίον του Μεσολογγίου. Τον Απρίλιο άρχισε την πολιορκία ακολουθώντας περίπλοκη και επίμονη τακτική επιδιώκοντας την πρόκληση ασφυξίας. Όσον αφορά την ελληνική πλευρά ο Κοκίνης τέθηκε επικεφαλής της ομάδας φιλελλήνων μηχανικών και διηύθυνε τις προσπάθειες. Η πολιορκία κράτησε δυναμικά ολόκληρο το καλοκαίρι του 1825. Οι απόπειρες εφόδου του Κιουταχή απέτυχαν. Οι στόλοι και των δυο πλευρών εφοδίαζαν τα στρατόπεδα. Αργότερα, οι αποτυχίες του Κιουταχή σε συνδυασμό με την καταστροφή πολλών οθωμανικών πολιορκητικών έργων και με τις καιρικές συνθήκες αποκαρδιώνουν τους στρατιώτες του τρέπουν τον Κιουταχή στα βουνά. Παρ’ όλ’ αυτά, η αδυναμία συνεννόησης των οπλαρχηγών της Ρούμελης διέσωσε τον Κιουταχή.263. Τι γνωρίζετε για την έξοδο του Μεσολογγίου;

57

Page 58: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Η κατάσταση άλλαξε τον Νοέμβριο του 1825, όταν ο Καπουδάν Πασάς (Χορσέφ) ενίσχυσε τις τουρκικές δυνάμεις εφοδίαζοντας τον Κιουταχή. Επιπλέον, εγκαταστάθηκε στην Πάτρα και αποκατέστησε την επαφή των πολιορκητών με τις αιγυπτιακές δυνάμεις του Μοριά, οι οποίες υπό τον Ιμπραήμ πέρασαν στην Στερεά και βοήθησαν την πολιορκία του Μεσολογγίου. Ο χειμώνας δυσκόλευε τους Έλληνες. Ο Μιαούλης έσπασε τον ναυτικό αποκλεισμό, εφοδίασε την πόλη αλλά δεν μπόρεσε να χτυπήσει τον εχθρικό στόλο και να παραμείνει στην περιοχή. Η δραστηριότητα των πολιορκητών εντάθηκε: κατασκεύασαν στολίσκο, έκαναν επιθέσεις σε νησιά και μεθοδικότερους βομβαρδισμούς. Αποτέλεσμα ήταν η κατάσταση να γίνει απελπιστική. Στις 31 Μαρτίου ο Μιαούλης με τον στόλο του δεν κατάφερε να σπάσει τον αποκλεισμό. Οι πολιορκημένοι, παρά την τραγική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν, απέρριψαν τον συμβιβασμό και μετά και την επιτυχία τους στη νησίδα Κλείσοβα (25 Μάρτη) αποφάσισαν να επιχειρήσουν έξοδο, η οποία πραγματοποιήθηκε την 10η προς 11η Απριλίου του 1826 προσπάθησαν να περάσουν από τους πολιορκητές και να βρουν καταφύγιο στα βουνά της Ρούμελης. Το αποτέλεσμα ήταν να χαθούν χιλιάδες άνθρωποι καθώς η βοήθεια που περίμεναν δεν ήρθε ποτέ. Η πράξη αυτή θεωρήθηκε η γενναιότερη στρατιωτική επιχείρηση της Επανάστασης.264. Τι αντίκτυπο είχε η έξοδος του Μεσολογγίου στην Ευρώπη;Η αντίσταση των πολιορκημένων για τους Ευρωπαίους σήμανε τον αγώνα της ελευθερίας απέναντι στη τυραννία και του πολιτισμού απέναντι στη βαρβαρότητα. Η είδηση της εξόδου προκάλεσε συγκίνηση στην Ευρώπη. Τα γεγονότα ήταν τόσο συνταρακτικά που πολλοί καλλιτέχνες στην Ευρώπη και την Αμερική προσπάθησαν να τ' αποτυπώσουν, αν και η φαντασία αδυνατούσε να συλλάβει το μέγεθος του γεγονότος. Το Μεσολόγγι αποτέλεσε θέμα καλλιτεχνημάτων και απεικονίσεων. Παραστάσεις, πίνακες, κεραμικά, λιθογραφίες αποτυπώνουν την εντύπωση που προκάλεσε το γεγονός σε Ελλάδα και Ευρώπη. Χαρακτηριστικό του απόηχου που είχε η έξοδος είναι και το γεγονός ότι για πρώτη φορά το ελληνικό κράτος δημιούργησε ιερά προς τιμήν των ηρώων, όπως τον "Κήπο των Ηρώων".

58

Page 59: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

265. Ποια ήταν η συνέχεια του αγώνα μετά την έξοδο του Μεσολογγίου και πως κινήθηκε ο Ιμπραήμ;Ο πόλεμος συνεχίστηκε σε έντονους ρυθμούς. Ο Ιμπραήμ συνέχισε την προέλασή του στην Πελοπόννησο, δεν κατάφερε όμως να καταλάβει τη Μάνη και το Ναύπλιο ούτε να αντιμετωπίσει τον Κολοκοτρώνη, με αποτέλεσμα στο τέλος του 1825 ο στρατός του να είναι αποδυναμωμένος.266. Τι γνωρίζετε για την πολιορκία της Ακρόπολης και την τελική συνθηκολόγηση;Η προέλαση του Κιουταχή από τη δυτική Στερεά ως την Αθήνα δεν ανακόπηκε, αλλά συνάντησε αντίσταση από τους πολιορκημένους στην Ακρόπολη. Τον Αύγουστο του 1826 έφτασε στην Αθήνα και ξεκινά την πολιορκία της Ακρόπολης. Οι απόπειρες του Καραϊσκάκη και του Φαβιέρου να καταστείλουν την πολιορκία απέτυχαν. Η κατάσταση φαινόταν απελπιστική. Οι Άγγλοι Τσώρτς και Κόχραν, διοικητές των επαναστατικών δυνάμεων ανέλαβαν την αναδιοργάνωση του αγώνα (Μάρτιος 1827) για την λύση της πολιορκίας της Ακρόπολης. Οι Έλληνες συγκέντρωσαν μεγάλο αριθμό στρατού με αξιόπιστο πυροβολικό, καλό εφοδιασμό και πειθαρχία. Ο στόλος κυριαρχούσε στη θάλασσα και υπήρχε πλήθος φιλελλήνων. Ωστόσο, και ο Κιουταχής κατάφερε να συγκεντρώσει πολυάριθμο στράτευμα. Αρχηγός των επιχειρήσεων ορίστηκε ο Καραϊσκάκης. Δυνάμεις φιλελλήνων και του Καραϊσκάκη στον Πειραιά ήταν έτοιμες να βοηθήσουν, αλλά η σφαγή των Αλβανών στο μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα ψύχρανε τους ξένους και έπληξε τη συνοχή του στρατού. Στις 22 Απριλίου ο Καραϊσκάκης τραυματίστηκε και πέθανε, γεγονός που συγκλόνισε ολόκληρη την Ελλάδα και έκαμψε το ηθικό των Ελλήνων. Αποτέλεσμα αυτών, αλλά και του θανάτου του Καραϊσκάκη, ήταν η ήττα στον Ανάλατο και η συνθηκολόγηση.267. Τι γνωρίζετε για τη Συνθήκη του Λονδίνου;Στη Συνθήκη του Λονδίνου (Ιούνιος 1827) οι Δυνάμεις αποφάσισαν να μεσολαβήσουν στην ελληνική υπόθεση. Η ανακωχή του πολέμου δεν έγινε δεκτή από καμιά πλευρά. Η ναυτική παρουσία των συμμάχων διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις. Επικεφαλής των Άγγλων τέθηκε ο ναύαρχος Κόδριγκτον, της Γαλλίας ο Δεριγνύ και της Ρωσίας ο Χέυδεν.268. Τι γνωρίζετε για τη ναυμαχία του Ναυαρίνου;Στις 8 Οκτωβρίου του 1827 οι συμμαχικοί στόλοι αδυνατώντας να διατηρήσουν τις ισορροπίες της Επανάστασης συγκεντρώθηκαν στο Ναυαρίνο, όπου υπήρχε η ισχυρή βάση του Ιμπραήμ. Η σύγκρουση ήταν αναμενόμενη. Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος διαθέτοντας μικρότερες δυνατότητες απ’ ότι ο στόλος των συμμάχων καταστράγηκε ολοκληρωτικά.269. Ποιες συνέπειες είχε η σύγκρουση στο Ναυαρίνο;Μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου ο αγώνας συνεχίστηκε σε έντονους ρυθμούς. Τόσο ο Ιμπραήμ όσο και οι Τούρκοι δεν θα παρατούσαν εύκολα τα όπλα. Μια σειρά αποτυχιών δημιούργησαν αρνητικό κλίμα (Χίος, Μεσολόγγι, αναχώρηση Κόχραν). Επιπλέον, επιδεινώθηκαν οι σχέσεις Τουρκίας – Ευρώπης και οι Τούρκοι στερήθηκαν ένα βασικό τους όπλο (το στόλο). Το μόνο θετικό μήνυμα ήταν η άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα. Η ανύπαρκτη κρατική μηχανή και η διαβρωμένη ιδέα του κράτους τον προβλημάτιζαν, αλλά τη στάση του άλλαξε η ναυμαχία του Ναυαρίνου. Ακόμη πίστεψε στις διπλωματικές δυνατότητες των Ελλήνων. Ο Καποδίστριας έφτασε στο Ναύπλιο στις 7 Ιανουαρίου 1828 ως απεσταλμένος της

59

Page 60: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Ευρώπης με αποτέλεσμα να τερματιστούν οι εμφύλιες συρράξεις και να σηματοδοτηθεί η έναρξη της ιστορίας του νέου ευρωπαϊκού κράτους.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΣΤΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

270. Πότε τοποθετείται χρονικά η απολυταρχία, ποια πρόσωπα τη χαρακτηρίζουν και ποιο είναι το κυρίαρχο μέλημα της περιόδου;Απολυταρχική θεωρείται η περίοδος από το 1827 ως το 1843. Πρώτα ο Καποδίστριας και αργότερα ο Όθωνας διαμόρφωσαν πολιτικά την περίοδο που εξετάζουμε. Ο Καποδίστριας ήταν ο πρώτος κυβερνήτης του ελληνικού κράτους. Προσπάθησε να δημιουργήσει ένα σύγχρονο κράτος με ισχυρό κρατικό μηχανισμό και να προχωρήσει σε κοινωνική μεταρρύθμιση ενισχύοντας το σώμα των φτωχών γεωργών. Το όραμά του, ταυτόχρονα συντηρητικό και ριζοσπαστικό, παρά τις δυνατότητες που ο ίδιος διέθετε, δεν ολοκληρώθηκε. Ο Οθωνας, γιος του βασιλιά της Βαυαρίας, κλήθηκε από τις Δυνάμεις να διοικήσει την Ελλάδα. Οι αντιβασιλείς με επικεφαλής τον Άρμανσμπεργκ ανέλαβαν τα καθήκοντα του Όθωνα μέχρι την ενηλικίωσή του. Η περίοδος χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια να συγκροτηθεί ένα σύγχρονο κράτος με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα διαπνεόμενη από τις αρχές του Διαφωτισμού.271. Πότε ήρθε στην Ελλάδα ο Καποδίστριας και ποιοι ήταν οι στόχοι του;Ο Καποδίστριας έφτασε στο Ναύπλιο στις 8 Ιανουαρίου του 1828 ύστερα από την απόφαση της Γ΄ Εθνικής συνέλευσης, η οποία τον ανακήρυξε κυβερνήτη της Ελλάδας. Ανάμεσα στους πρώτους στόχους του ήταν να ενισχύσει την κυβερνητική εξουσία και να την καταστήσει αποδεκτή από τους αντιπάλους και να οργανώσει το κράτος σε σύγχρονες βάσεις.272. Ποια μέτρα πήρε ο Καποδίστριας προκειμένου να υλοποιήσει τα σχέδιά του;Για να ενισχύσει την κυβερνητική εξουσία συγκέντρωσε στα χέρια του την εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία, διέλυσε την εθνοσυνέλευση και ίδρυσε το Πανελλήνιο Συμβούλιο, όπου διόρισε ισχυρούς εκπροσώπους των εξεγερμένων περιοχών. Στην προσπάθειά του να οργανώσει ένα σύγχρονο κράτος διαίρεσε τη χώρα σε τμήματα (νομούς), όπου διόρισε επιτρόπους (διοικητές), αναγνώρισε το ρόλο των παραδοσιακών δημογεροντιών και ανασυγκρότησε τον στρατό και τον στόλο. Επιπλέον, ζήτησε τη βοήθεια των Ευρωπαίων για την αντιμετώπιση του Ιμπραήμ και κατάφερε να καταστείλει την πειρατεία και να περιορίσει τη ληστεία.273. Ποια ήταν τα στοιχεία της διακυβέρνησης του Καποδίστρια που προκάλεσαν δυσαρέσκεια;Η πολιτική του Καποδίστρια και κυρίως ο συγκεντρωτισμός του προκάλεσαν δυσαρέσκειες στους προκρίτους της Μάνης, σε μέλη του Πανελληνίου Συμβούλιο και σε Δημοκρατικούς. Οι δυσαρέσκειες εντάθηκαν και από τις προετοιμασίες για τη διανομή των εθνικών γαιών, με την οποία επεδίωκε τη δημιουργία μιας πολιτείας μικροϊδιοκτητών και την ενίσχυση της εξουσίας του. Οι αυταρχικοί χειρισμοί του και τα μέτρα που πήρε του προκάλεσαν στάσεις, όπως στο Λιμένι (αντέδρασαν Υδραίοι και Μανιάτες), στην Ύδρα και στη Σύρο. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η δολοφονία του Καποδίστρια από μέλη της οικογένειας Μαυρομιχάλη στις 27 Σεπτεμβρίου του 1831 έξω απ' το ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο.

60

Page 61: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

274. Πότε ήρθε στην Ελλάδα ο Όθωνας και ποιοι ανέλαβαν αρχικά τη διακυβέρνηση της χώρας;Ο Οθωνας έφτασε στο Ναύπλιο στις 25 Ιανουαρίου του 1833 και ανέλαβε να κυβερνήσει ένα κράτος με σαφή όρια και καθεστώς. Την κυβέρνηση ανέλαβαν μέχρι την ενηλικίωσή του τρεις αντιβασιλείς. Πρόεδρος της Αντιβασιλείας ορίστηκε ο Άρμανσμπεργκ (ανέλαβε τα δημόσια οικονομικά). Ο Μάουερ ασχολήθηκε με τα νομικά θέματα και ο Έυντεκ με την οργάνωση του στρατού και του στόλου. Δίπλα τους υπήρχε ο Κάρλ Φον Άμπελ. Στόχος τους αρχικά ορίστηκε η τάξη, η ασφάλεια και η συμφιλίωση.275. Ποια ήταν τα σφάλματα της Αντιβασιλείας που προκάλεσαν αντιδράσεις;Οι Βαυαροί αντιβασιλείς (Άρμανσμπεργκ, Μάουρερ, Έυντεκ, Φον Άμπελ) έφεραν πολλούς συμπατριώτες τους στην Ελλάδα, κυρίως στον κρατικό μηχανισμό και στο στρατό αντιδράσεις από τους αγωνιστές και τους προύχοντες, καθώς έμειναν έξω από σημαντικά αξιώματα. Επίσης, προσέγγισαν το αγγλικό και το γαλλικό κόμμα, πλήττοντας το ρωσικό και στράφηκαν στους αντιπάλους του Καποδίστρια αποξενώνοντας τους οπαδούς του (φυλάκιση των καποδιστριακών στρατιωτικών ηγετών -Κολοκοτρώνης). Εξίσου σημαντική ήταν η χρήση διορισμών και κρατικών ευνοιών. Τα μέλη της Αντιβασιλείας δεν άργησαν να συγκρουστούν. Ο Μάουερ και ο Άμπελ επέστρεψαν στη Βαυαρία και ο Άρμανσμπεργκ έμεινε ο μόνος επικεφαλής της κατάστασης (Β΄ Αντιβασιλεία 1834-5).276. Τι γνωρίζετε για τα χαρακτηριστικά των πολιτικών κομμάτων της περιόδου αυτής;Τα πολιτικά κόμματα οργανώθηκαν με βάση τις οργανωτικές μεθόδους της Φιλικής Εταιρείας και τις κοινωνικές και ιδεολογικές αντιθέσεις, που διαμορφώθηκαν τον καιρό του αγώνα. Συστάθηκαν την περίοδο των εθνικών συνελεύσεων και είχαν άτυπες οργανωτικές δομές, χωρίς καταστατικό ή επίσημα εγγεγραμμένα μέλη. Τα μέλη των κομμάτων, τα οποία προέρχονταν από διάφορες κοινωνικές ομάδες, ένωναν δεσμοί συγγένειας. Παρά τις διαφορετικές καταβολές των μελών τους (κυβερνητικός υπάλληλος, γαιοκτήμονας, μικροκτηματίας, παπάς) μπορούσαν να έχουν κοινές βλέψεις και στόχους. Τα κόμματα είχαν επικοινωνία με την πολιτική ηγεσία και με ξένες πρεσβείες, απ’ όπου εξασφάλιζαν συμμάχους και είχαν χαρακτηριστικές ανεπίσημες ονομασίες (Αγγλικό, Γαλλικό, Ρωσικό κόμμα) που ήταν ενδεικτικές των διπλωματικών και πολιτισμικών προσανατολισμών των οπαδών τους.277. Τι γνωρίζετε για την πολιτική του Άρμανσμπεργκ και του Όθωνα;Ο Αρμανσμπεργκ έδιωξε τον Κωλέττη στέλνοντάς τον ως πρεσβευτή στο Παρίσι, υποστήριξε τη βρετανική πολιτική και εισήγαγε νέα φορολογία αποξενώνοντας τους αστούς. Η δύναμή του ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο όταν ανέλαβε προσωρινά τα καθήκοντα του Όθωνα όταν εκείνος έλειπε για το γάμο του στη Γερμανία. Ο Όθωνας ανέλαβε τα καθήκοντά του τον Μάιο του 1835 και ήταν φανερές οι αντιθέσεις που υπήρχαν ανάμεσα σ’ αυτόν και τον Άρμανσμπεργκ. Ο Οθωνας όταν επέστρεψε προσπάθησε ν΄ αποκαταστήσει τη σχέση του με τον λαό, ήταν ουδέτερος απέναντι στα κόμματα και επέτρεψε στους Ρώσους ν' ανακάμψουν.278. Ποιες εξελίξεις οδήγησαν στο Σύνταγμα του 1844;Η ανάληψη της εξουσίας από τον Όθωνα έβγαλε από το προσκήνιο τον Άρμανσμπεργκ. Η πολιτική του νέου βασιλιά είχε φιλορωσικά στοιχεία και τα άλλα δύο κόμματα έκαναν βασικό αντιπολιτευτικό τους αίτημα το Σύνταγμα. Η

61

Page 62: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

κομματική συνωμοσία εναντίον της βαυαροκρατίας το φθινόπωρο του 1842 και η οικονομική κρίση που ξέσπασε από τους σκληρούς όρους των Δυνάμεων για δάνειο έφερε το αίτημα της 3/9/1843, που οδήγησε στο Σύνταγμα (ο βασιλιάς δεν ήταν πια απόλυτος άρχοντας).279. Τι γνωρίζετε για το Σύνταγμα του 1844;Η Εθνοσυνέλευση άρχισε τις εργασίες της τον Νοέμβριο του 1843 και τις ολοκλήρωσε τον Μάρτιο του 1844 με τη συνεργασία και των τριών κομμάτων. Αναγνώρισε εξουσίες στο Στέμμα και προστάτευσε τις πολιτικές ελευθερίες. Θέσπισε το πολίτευμα της Συνταγματικής Μοναρχίας, με το οποίο ο μονάρχης δεν κυβερνούσε πλέον ανεξέλεγκτος αλλά οι εξουσίες και τα δικαιώματά του καθορίζονταν απ' το σύνταγμα.280. Τι γνωρίζετε για την πολιτική της Αντιβασιλείας;Διαίρεσε το κράτος σε δέκα νομαρχίες και μοίρασε τις τοπικές εξουσίες σε αρκετούς αξιωματούχους δυσχεραίνοντας την αμερόληπτη διοίκηση. Επίσης, δημιούργησε τακτικό στρατό και διέλυσε τα σώματα των ατάκτων. Όσον αφορά εκκλησιαστικά θέματα, ανακήρυξε την Εκκλησία της Ελλάδος σε αυτοκέφαλη, με οργανωτικές κυρίως αρμοδιότητες. Σημαντικό επίτευγμα της περιόδου ήταν η ίδρυση του πρώτου πανεπιστημίου στα Βαλκάνια και την Ανατολή, του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1837.281. Ποια ήταν τα υπέρ και τα κατά της περιόδου της απολυταρχίας;Επιτεύχθηκε σε σημαντικό βαθμό η συμφιλίωση και η τήρηση της τάξης (ο πληθυσμός σταδιακά αντιλαμβάνεται την αξία των νόμων και της ευταξίας και τα κόμματα έχουν πλέον κοινούς στόχους). Το κράτος έγινε περισσότερο κοσμικό (με την υπαγωγή της Εκκλησίας σε αυτό) και οργανώθηκε τακτικό στράτευμα. Όμως δεν αποφεύχθηκε ο συγκεντρωτισμός στη δημόσια διοίκηση. Αντίθετα, πλήγμα δέχθηκε ο φιλελευθερισμός.282. Ποιοι ήταν οι κοινοί στόχοι των κομμάτων;Τα κόμματα στόχευαν πλέον στον τον αλυτρωτισμό, στην ανεξαρτησία και ενότητα του κράτους και της συνταγματικής κυβέρνησης και στην υποστήριξη όσων συμμετείχαν στον Αγώνα. Επιπλέον, στρέφονταν εναντίον της βαυαροκρατίας και υποστήριζαν την εδραίωση μιας εθνικής Εκκλησίας, αυτοκέφαλης και αυτόνομης.283. Τι γνωρίζετε για την οθωνική περίοδο;Στις 18 Μαρτίου του 1844 ο Όθωνας ανέλαβε τα καθήκοντά του που ορίστηκαν από το νέο σύνταγμα με το οποίο ψηφίστηκε η γενική ανδρική ψηφοφορία και το κράτος μετατράπηκε σε εξουσιαστικό μηχανισμό. Μετά το Σύνταγμα του ΄44 τα κόμματα διαδραμάτιζαν όλο και πιο σημαντικό ρόλο και η πολιτική ζωή χαρακτηριζόταν απ' τον τριμέτωπο αγώνα ανάμεσα στο Αγγλικό (Μαυροκορδάτος), το Γαλλικό (Κωλέττης) και το Ρωσικό (Κολοκοτρώνης, Καποδιστριακοί) κόμμα. Η οθωνική περίοδος χαρακτηρίστηκε από απουσία κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, από την εδραίωση επαρχιακών προεστών και οπλαρχηγών και από την επικράτηση του αλυτρωτισμού, συνέπειες του οποίου ήταν οι εξής: δυσκολίες εσωτερικής ανασυγκρότησης, πολιτική στασιμότητα και κοινωνική καθυστέρηση και εκθρόνιση Όθωνα με την πολιτική του ανατροπή το 1862.284. Ποιες ήταν οι σημαντικότερες εξελίξεις μέχρι τη φυγή του Όθωνα;Με τη θέσπιση του συντάγματος ενισχύθηκαν τα κόμματα. Πρώτος πρωθυπουργός της Ελλάδας εκλέχθηκε ο Κωλέττης, ο οποίος εξασφάλισε κυβερνητική σταθερότητα αλλά η πολιτική του στερούνταν κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, έργων υποδομής,

62

Page 63: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

οικονομικής ανάπτυξης και διαφάνειας (κομματισμός, ανοχή στις αυθαιρεσίες τοπικών αρχηγών). Το Αγγλικό και το Ρωσικό κόμμα στράφηκαν εναντίον του. Την κυβέρνηση Κωλέττη ακολούθησαν οι κυβερνήσεις Τζαβέλα, Κουντουριώτη, Κανάρη, Κριεζή. Την ίδια εποχή υπήρξε και ένταση με την Τουρκία (που αντιμετωπίστηκε αργότερα με πρωθυπουργό τον Κίτσο Τζαβέλλα). Η φιλορωσική στροφή του Όθωνα έφερε την αντίδραση της Αγγλίας (αποκλεισμός ελληνικών λιμανιών από αγγλικά πλοία το 1850). Η επικράτηση Άγγλων-Γάλλων-Τούρκων επί της Ρωσίας στον Κριμαϊκό Πόλεμο (1854-1856) έφερε την αντιρωσική κυβέρνηση Μαυροκορδάτου και την κατοχή ως το 1857.285. Πότε τελικά κηρύχτηκε έκπτωτος ο Όθωνας και ποιος ήταν ο διάδοχός του;Η έλλειψη διαδόχου και η συμπάθεια του Όθωνα προς την αυστριακή πολιτική υπονόμευαν τη δημοτικότητά του και προκαλούσαν δυσφορία. Την κυβέρνηση ανέλαβε ο Μιαούλης (1859). Ο κυβερνητικός αυταρχισμός και οι διώξεις αντικαθεστωτικών αξιωματικών από τον θρόνο οδήγησαν σε αναβρασμό που εκδηλώθηκε με διάφορες στάσεις (Στάση Ναυπλίου- Φεβρ. 1862, εξεγέρσεις Σύρου, Θ. Γρίβα, Κίνημα Επαμεινώνδα Δεληγιώργη) με αποτέλεσμα να κηρυχθεί έκπτωτος ο Όθωνας, να οριστεί προσωρινή κυβέρνηση και να συγκληθεί εθνοσυνέλευση για την επεξεργασία δημοκρατικού Συντάγματος. Η Β΄ Εθνική Συνέλευση άρχισε τις εργασίες της τον Δεκέμβριο του 1862, εξέλεξε βασιλιά τον Γεώργιο, γιο του βασιλιά της Δανίας Γλύξμπουργκ. Ο νέος βασιλιάς ορκίστηκε τον Οκτώβριο του 1863.286. Τι γνωρίζετε για το Σύνταγμα του 1864;Το Σύνταγμα του 1864 ήταν πιο φιλελεύθερο και προοδευτικό. Καθιέρωσε το πολίτευμα της Βασιλευομένης Δημοκρατίας. Περιόρισε τις αρμοδιότητες του θρόνου ακόμη περισσότερο, καθιέρωσε καθολική ανδρική ψηφοφορία και παρείχε εγγυήσεις για τις πολιτικές ελευθερίες.287. Τι γνωρίζετε για το «Πρότυπον Βασίλειον» του Γεωργίου Α΄ (1864-1909);Ο Γεώργιος χαρακτηρίζεται από ευελιξία και δέχτηκε τις αρχές του κοινοβουλευτισμού. Στο κοινοβούλιο, τα κόμματα απέκτησαν πιο σαφή μορφή και αναδείχτηκαν πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο Αλ. Κουμουνδούρος, ο Επ. Δεληγιώργης, ο Θ. Δηλιγιάννης και ο Χ. Τρικούπης. Παράλληλα, παρατηρούνται κοινωνικές αλλαγές, καθώς ευνοήθηκαν τα μεσοστρώματα και η κοινωνική ισότητα με τη διανομή των εθνικών γαιών (1871) που επιχείρησε ο Κουμουνδούρος. Επιπλέον, οι εδαφικές επεκτάσεις Ιόνια νησιά (1864), Θεσσαλία και Άρτα (1881) αύξησαν το κύρος του ελληνικού κράτους στα Βαλκάνια. Παρ’ όλο που ο 19ος αι. έκλεινε αισιόδοξα, το κυρίαρχο αλυτρωτικό ζήτημα θα οδηγήσει σε νέες κρίσεις (πτώχευση, Ελληνοτουρκικός Πόλεμος, κίνημα στο Γουδί)288. Ποιες ήταν οι σημαντικότερες εξελίξεις από το σύνταγμα του 1864 μέχρι τον Χαρίλαο Τρικούπη;Μετά το σύνταγμα του 1864 σημειώθηκε κοινοβουλευτική πρόοδος. Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου προσπάθησε να φέρει κοινωνική σταθερότητα με την ανάπτυξη μιας τάξης μικροϊδιοκτητών (διανομή γης). Οι εναλλαγές των κυβερνήσεων (Κουμουνδούρος-Δεληγιώργης-Βούλγαρης) προκάλεσαν την αντίδραση του Τρικούπη (κατά των βασιλικών αυθαιρεσιών και υπέρ της «αρχής της δεδηλωμένης»). Ακολούθησαν οι κυβερνήσεις Κουμουνδούρου, Δεληγιώργη και το 1877 σχηματίστηκε η Οικουμενική Κυβέρνηση Κανάρη. Πολύ σύντομα ανέβηκε στην εξουσία και πάλι ο Κουμουνδούρος. Ο νέος Ρωσοτουρκικός Πόλεμος του 1877-1878

63

Page 64: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

προκάλεσε έκρηξη του αλυτρωτισμού και διαβουλεύσεις μεταξύ των Δυνάμεων προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας το 1881.289. Τι γνωρίζετε για την «αρχή της δεδηλωμένης»;Είναι η αρχή σύμφωνα με την οποία η κυβέρνηση πρέπει ν' ανατίθεται στο κόμμα που αποδεδειγμένα πλειοψηφούσε στη Βουλή. Ο Τρικούπης δημοσίευσε την αρχή αυτή το 1874 ως αντίδραση στη γενική ακυβερνησία την οποία απέδιδε στις αυθαιρεσίες του θρόνου.290. Τι γνωρίζετε για την εποχή του δικομματισμού και την πολιτική του Τρικούπη;Ο Τρικούπης σχημάτισε πάλι κυβέρνηση το 1883 και προσπάθησε να μεταφέρει δυτικά πρότυπα στην Ελλάδα. Ενίσχυσε το σύστημα του δικομματισμού, αναδιοργάνωσε το στρατό, δημιούργησε οικονομική υποδομή και ανέπτυξε το σιδηροδρομικό δίκτυο. Επίσης, βελτίωσε τις δημόσιες υπηρεσίες και θέσπισε βαριά φορολογία. Στη συνέχεια, ακολούθησε η εναλλαγή στην εξουσία Δηλιγιάννη και Τρικούπη. Τον Δεκέμβριο του 1893 ο Τρικούπης κήρυξε το ελληνικό Δημόσιο σε πτώχευση. Ο Δηλιγιάννης ανέλαβε και πάλι την εξουσία και επιδόθηκε στον τυφλό εθνικισμό της Εθνικής Εταιρείας. Τον Απρίλιο του 1897 η Τουρκία κήρυξε πόλεμο στην Ελλάδα, ο οποίος έληξε με την παρέμβαση του τσάρου και την υπογραφή ανακωχής.291. Ποιες ήταν οι συνέπειες του πολέμου του 1897;Το άμεσο αποτέλεσμα ήταν η πτώση του Δηλιγιάννη και ο σχηματισμός κυβέρνησης Ράλλη. Ως προς τη διεθνή θέση της χώρας, παραχωρήθηκαν παραμεθόριες περιοχές και καταβλήθηκε βαριά πολεμική αποζημίωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Ελλάδα βρέθηκε στο έλεος των Δυνάμεων και υποχρεώθηκε στον Διεθνή Οικονομικό έλεγχο. Η μόνη θετική εξέλιξη ήταν το αυτόνομο καθεστώς που αναγνωρίστηκε από τον Γεώργιο στην Κρήτη.292. Πώς οδηγήθηκε η χώρα στο Κίνημα στο Γουδί;Η κυβέρνηση Τρικούπη προσπάθησε να εφαρμόσει το δυτικό πρότυπο στην Ελλάδα και να αναδιοργανώσει τη χώρα, με αύξηση όμως της φορολογίας (πτώχευση του 1893). Η κυβέρνηση Δηλιγιάννη άσκησε εξωτερική πολιτική που ενοχλούσε τις Δυνάμεις (Εθνική Εταιρεία) ήττα το 1897 και εξάρτηση από τις Δυνάμεις. Ακολούθησε περίοδος πολιτικής αστάθειας, καθώς στο διάστημα 1898-1909 ανέβηκαν στην εξουσία έντεκα κυβερνήσεις (Δηλιγιάννη, Ράλλη, Θεοτόκη, Ζαΐμη), με στόχο την στρατιωτική αναδιοργάνωση και την οικονομική σταθεροποίηση. Η νέα οικονομική κρίση το 1909, η αδράνεια των πολιτικών ηγετών, το κίνημα των Νεότουρκων και η αφορμή που έδωσε η ακυβερνησία στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1909 είχε ως αποτέλεσμα το κίνημα που οργάνωσαν οι αξιωματικοί, το οποίο θα φέρει ριζικές πολιτικές ανακατατάξεις (Κυβέρνηση Βενιζέλου).

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

293. Τι γνωρίζετε για το παγκόσμιο σύστημα; Εντάσσεται σ’ αυτό η Ελλάδα;Οι οικονομίες των χωρών συναποτελούν ένα σύστημα, το παγκόσμιο οικονομικό και πολιτικό σύστημα, στο οποίο ενσωματώνονται και αλληλοεπηρεάζονται. Η αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση των μερών του συστήματος καθορίζει τη φυσιογνωμία της οικονομίας κάθε χώρας. Οι σχέσεις και οι ανταλλαγές που διαμορφώνονται ανάμεσα στα μέλη του συστήματος συντελούν στον διαρκή

64

Page 65: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

μετασχηματισμό του. Το ίδιο ισχύει και για την πορεία της ελληνικής οικονομίας, η πορεία της οποίας σε μεγάλο βαθμό καθορίστηκε από την εξάρτησή της από τις Προστάτιδες Δυνάμεις, εξαιτίας της καίριας θέσης της και του ανταγωνισμού που αναπτύχθηκε μεταξύ τους.294. Γιατί η Ελλάδα δεν επωφελήθηκε από τις εξελίξεις κατά τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια;Τις δεκαετίες 1820-30 η Ελλάδα απέτυχε να διαμορφώσει την απαιτούμενη πολιτική και οικονομική υποδομή και να επωφεληθεί από τις θετικές περιστάσεις. Οι δυνάμεις είδαν την Ελλάδα ως πιθανή διάδοχο του οθωμανικού κράτους. Στη συνέχεια, όμως, η Ελλάδα δεν άρπαξε την ευκαιρία και η Τουρκία έδειχνε ικανή να εξευρωπαϊστεί. Οι λόγοι που την έφεραν πίσω στο επίπεδο της οικονομίας ήταν πολυποίκιλοι. Αρχικά, την ανάπτυξη δυσκόλευαν οι δυσχερείς γεωφυσικοί παράγοντες (ο αραιός πληθυσμός, οι πολυδάπανες συγκοινωνίες, οι μικρές παραγωγικές εκτάσεις). Επιπλέον, διέθετε δυνατότητες, που ωστόσο άφηνε ανεκμετάλλευτες και αναξιοποίητες (γόνιμα εδάφη, ορυκτός πλούτος, ναυτική παράδοση, σημαντικό ομογενειακό κεφάλαιο). Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν η αδυναμία να συμμετάσχει στη δεύτερη φάση βιομηχανικής επανάστασης (1830-70) και να αναπτύξει βαριά βιομηχανία και νέους βιομηχανικούς κλάδους. Η καθυστέρηση φάνηκε σ' όλους τους τομείς (γεωργία, ορυκτός πλούτος) εκτός της ναυτιλίας, η οποία, αν και άργησε να εξελιχθεί τεχνολογικά (άργησε να χρησιμοποιήσει τον ατμό), απογειώθηκε μετά το 1880.295. Ποια έννοια είχε η καθυστέρηση που γνώρισε η Ελλάδα στο διάστημα 1830-1910;Η καθυστέρηση (1830-1910) σήμαινε ανασυγκρότηση και όχι στασιμότητα, γεγονός που φαίνεται στα νέα ποσοτικά δεδομένα: αύξηση παραγωγής, επέκταση εμπορίου, εξάπλωση εμπορικών και χρηματιστικών δικτύων, ανάπτυξη πόλεων και δημόσιου τομέα, αύξηση βιοτεχνιών. Επίσης, είναι εμφανής ο εκχρηματισμός της οικονομίας και παρουσιάζονται καπιταλιστικές σχέσεις. Δεν αναπτύχθηκε ωστόσο δυναμικός βιομηχανικός καπιταλισμός γιατί υπήρχε ανεπάρκεια διαθέσιμης εργασίας εξαιτίας της μετανάστευσης και γιατί απουσίαζαν τα επενδυτικά κεφάλαια για οικονομική υποδομή και μεταποίηση. Κεφάλαιο και εργασία διοχετεύονταν οπουδήποτε αλλού εκτός της εγχώριας βιομηχανίας.296. Τι γνωρίζετε για την αστικοποίηση;Οι αλλαγές στην ελληνική οικονομία είναι σχετικές και με την ανάπτυξη των πόλεων. Αγροτικός πληθυσμός αρχίζει να συγκεντρώνεται στα αστικά κέντρα. Ο ρόλος των αστικών κέντρων είναι διττός, καθώς από τη μία συνδυάζουν παράδοση και απ’ την άλλη νεωτερικότητα. Διατηρούν κάποιους παραδοσιακούς οικονομικούς και κοινωνικούς ρόλους αλλά εισάγουν και δέχονται νέες ιδέες, τεχνικές, δραστηριότητες και ανθρώπους. Λειτουργούν, επομένως, ως κέντρα βιοτεχνίας και εμπορίου, αλλά και νέων ιδεών. Σταδιακά οι πόλεις αποκτούν τις απαραίτητες ανέσεις. Η δομή και υποδομή τους στηρίχθηκε στις πολεοδομικές αρχές του Διαφωτισμού (ύδρευση, αποχέτευση, χώροι αναψυχής, κοινωνικής πρόνοιας), όπου βασίστηκαν και οι αντιλήψεις τους περί ευταξίας και υγιεινής.297. Ποια ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά του εξωτερικού εμπορίου κατά το 19ο

αιώνα;Μετά την απελευθέρωση το εμπόριο ακολούθησε την ανοδική πορεία που είχε το εμπόριο στην ανατολική Μεσόγειο γενικά. Τα αίτια αυτής της ανάπτυξης πρέπει ν΄

65

Page 66: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αναζητηθούν στην ανάπτυξη της ατμοπλοΐας μετά το 1830 και στην κυβερνητική πολιτική που καθιέρωσε την πλήρη ελευθερία του εμπορίου μετά το 1835. Πάντως οι εισαγωγές (σιτηρά, υφάσματα, νήματα) ήταν περισσότερες από τις εξαγωγές (βαμβάκι, μόλυβδος και κυρίως σταφίδα) και παρά τη γρήγορη ανάπτυξη του ελληνικού εμπορίου, το εξωτερικό εμπόριο παρέμεινε για μεγάλο διάστημα παθητικό. Ώθηση στο εμπόριο έδωσε και η ανάπτυξη χρηματοπιστωτικού συστήματος.298. Τι γνωρίζεται για το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Ελλάδας;(πότε ιδρύθηκε,ποιες δραστηριότητες ανέπτυξε, ποιοι ήταν οι στόχοι του)Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε το 1841 και αποτέλεσε τον πυρήνα του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Ιδρυτής της ήταν ο Ελβετός τραπεζίτης Εϋνάρδος. Η ίδρυση της τράπεζας προκάλεσε αντιδράσεις στους προύχοντες, στους μεγαλέμπορους και στους τοκογλύφους, των οποίων τα συμφέροντα πλήττονταν, καθώς δεν θα χρηματοδοτούσαν πλέον τους μικρογεωργούς παραχωρώντας τους υψηλότοκα δάνεια. Αρχικό μέλημα της Εθνικής Τράπεζας υπήρξε η καταπολέμηση της έλλειψης χρήματος μέσω της έκδοσης χαρτονομισμάτων, της παροχής χαμηλότοκων δανείων (σε μικρέμπορους) και του δανεισμού στο ελληνικό κράτος. Αργότερα και λίγο πριν το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 αλλάζει πολιτική αφού πλέον δανείζει σε όσους διέθεταν οικονομική φερεγγυότητα (τοκογλύφοι) με σκοπό την αντιμετώπιση της στενότητας ρευστού και των υψηλών επιτοκίων. Αποτέλεσμα ήταν να εγκαταλειφθεί ο αρχικός στόχος της, η χρηματοδότηση δηλαδή των παραγωγών και η πάταξη του μονοπωλίου των τοκογλύφων με αποτέλεσμα ακόμη πιο σημαντικές οικονομικές συνέπειες.299. Ποιες ήταν οι συνθήκες στις συγκοινωνίες και πώς επηρέασαν το εμπόριο και τη ναυτιλία;Το κράτος ενεργοποιήθηκε για την ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας. Η εμπορική ναυτιλία, αν και ισχυρή, δεν ακολούθησε την πρόοδο γρήγορα εξαιτίας της καθυστερημένης εισαγωγής της ατμοπλοΐας και της επιμονής στα ιστιοφόρα και της έλλειψης δρόμων και οργανωμένων λιμανιών. Το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν ελάχιστο μέχρι τον Τρικούπη, αλλά τότε επεκτάθηκε σημαντικά. Ισχυρά ναυτικά κέντρα ήταν η Ερμούπολη, οι Σπέτσες, το Γαλαξίδι και η Ύδρα.300. Σε ποιες κατηγορίες διαιρούνταν τα κτήματα;Υπήρχαν οι εκτάσεις που άνηκαν στην εκκλησιαστική περιουσία (25%), εθνικές γαίες (25-65%- τα πρώην μουσουλμανικά κτήματα που πέρασαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους μετά την απομάκρυνση των Τούρκων), τα τσιφλίκια- μεγάλες εκτάσεις που αποτελούσαν μόλις το 5% του συνόλου των κτημάτων και τέλος, οι μικροί κλήροι των μικροϊδιοκτητών.301. Σε ποιες κατηγορίες ήταν χωρισμένοι οι καλλιεργητές της γης;Στους μικροϊδιοκτήτες (τους ανήκε η γη και πλήρωναν 10% φόρο- τη δεκάτη), στους μισθωτές των εθνικών γαιών (πλήρωναν 25% φόρο) και στους μορτίτες (καλλιεργητές της εκκλησιαστικής γης ή της γης άλλων ιδιωτών (κρατούσαν μόνο το 1/3 ή το ½ της σοδειάς μετά την αφαίρεση της δεκάτης). Οι τεχνικές όλων των καλλιεργητών ήταν πρωτόγονες και ο εξοπλισμός υποτυπώδης δυσκολία βελτίωσης και επένδυσης. Καλλιεργούσαν δημητριακά, ελαιώνες, αμπέλια και άλλες φυτείες.302. Ποιες διακυμάνσεις γνώρισε το εμπόριο της σταφίδας;Η αμπελουργία ήταν ο πυρήνας της ελληνικής γεωργίας. Μέχρι και τη δεκαετία του 1880 η σταφιδοπαραγωγή ήταν μαζική, καθώς η σταφίδα εξαγόταν στην Αγγλία (για

66

Page 67: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

γλυκό), στη Γαλλία (για κρασί, αφού είχαν επιδημία φυλλοξήρας) και στην Αυστρία (το 1880 η σταφίδα αντιπροσώπευε το 80% της αξίας των ελληνικών εξαγωγών). Αυτό προκάλεσε έκρηξη της παραγωγής, αλλά όχι και της επένδυσης στη γη, αφού δεν ανήκε στους καλλιεργητές της. Η αποδοτικότητα της αμπελοκαλλιέργειας και η ανάγκη επέκτασής της, που το ίδιο το κράτος ενθάρρυνε, δημιούργησε πιέσεις για τη διανομή των εθνικών γαιών. Οι εθνικές γαίες παραχωρήθηκαν στους αγρότες το 1871 κατά την πρώτη αγροτική μεταρρύθμιση που έγινε επί Κουμουνδούρου. Στη δεκαετία του 1890, όμως, η ζήτηση από το εξωτερικό μειώθηκε σημαντικά.303. Πώς έγινε η δεύτερη αγροτική μεταρρύθμιση;Η κατάσταση με τις καλλιεργούμενες εκτάσεις ήταν διαφορετική στη Θεσσαλία όπου οι ισχυροί με νόμιμες ή μη μεθόδους είχαν ιδιοποιηθεί τη γη του κράτους ή των αδυνάτων δημιουργώντας μεγάλες ιδιοκτησίες, τα τσιφλίκια. Οι κολίγοι και οι αγρεργάτες ήταν αριθμητικά πολυπληθέστεροι απ' τους τσιφλικάδες. Οι τσιφλικάδες ζούσαν στην πρωτεύουσα ή στο εξωτερικό και διέθεταν πολιτική δύναμη. Στην εξέγερση του Κιλελέρ οι κολίγοι ριζοσπαστικοποιήθηκαν πολιτικά και προσπάθησαν να προωθήσουν τα αιτήματά τους υποχρεώνοντας την κυβέρνηση να προχωρήσει στη δεύτερη αγροτική μεταρρύθμιση με τη διανομή μεγάλων κτημάτων. Επομένως, η μεταρρύθμιση έγινε αναγκαία μετά την εξέγερση του Κιλελέρ, καθώς στη Θεσσαλία τα τσιφλίκια των πλούσιων (ομογενείς οι περισσότεροι) κάλυπταν τα 2/3 των καλλιεργούμενων εκτάσεων και οι κολίγοι διώχνονταν από αυτά.304. Από ποια στάδια πέρασε η προσπάθεια εκβιομηχάνισης της Ελλάδας;Στον τομέα αυτό η Ελλάδα βρισκόταν πολύ πίσω από τις εξελίξεις, καθώς στο οθωνικό καθεστώς δεν αναπτύχθηκε κανενός τύπου βιομηχανία αλλά αντίθετα παρατηρήθηκε πτώση και σε ορισμένες οικοτεχνίες (νηματουργία, υφαντουργία). Τα πρώτα βήματα γίνονται κατά το 1870 (τετραπλασιασμός των εργοστασίων) και σημείωσε ανάπτυξη γύρω στο 1890. Τα αίτια της καθυστέρησης εντοπίζονται στην αρχική ενασχόληση της βιομηχανίας με μη κερδοφόρους παραγωγικούς τομείς, στην αδυναμία της να γίνει διεθνώς ανταγωνιστική, στην περιορισμένη εσωτερική ζήτηση, στη βαριά και αντιπαραγωγική φορολογία, στην απουσία δασμολογικής προστασίας ως το 1880 και στην αδυναμία συγκρότησης σιδηρουργίας και χημικής βιομηχανίας. Η γενικότερη ύφεση της περιόδου 1870-1890 έπληξε τη βιομηχανία, για να σημειωθεί ανάκαμψη στα τέλη του 19ου αιώνα εξαιτίας της εξυγίανσης του νομισματικού συστήματος, της υποτίμησης της δραχμής και της ανάγκης εξασφάλισης πρόσθετων εισοδημάτων μέσα από την απασχόληση σε βιοτεχνίες ή οικοτεχνίες.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

305. Ποια ιδεολογικά ρεύματα ήταν τα επικρατέστερα κατά τη διάρκεια της επανάστασης και ύστερα από αυτή;Οι πρώτες Εθνοσυνελεύσεις διαπνέονταν από τις ιδέες του Διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού. Το ιδεολογικό ρεύμα του Διαφωτισμού ήταν κυρίαρχο στην Ελληνική Επανάσταση και με τον πολιτικό φιλελευθερισμό που διακήρυττε επηρέασε ακόμη και τη μορφή του νέου κράτους. Το νέο κράτος βασίστηκε κατά τη συγκρότησή του στις αρχές του Διαφωτισμού και διέφερε σημαντικά απ' την οθωμανική πραγματικότητα (σύγχρονοι διοικητικοί και δικαστικοί θεσμοί, έντυπος

67

Page 68: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

πολιτικός λόγος) Η δεκαετία της επανάστασης χαρακτηρίστηκε από το δημοκρατισμό (την πίστη στους δημοκρατικούς θεσμούς) και τον εθνικισμό (που αργότερα γέννησε τη Μεγάλη Ιδέα). Από την Τρίτη Εθνοσυνέλευση, όμως, παρατηρείται στροφή προς τη μοναρχία ή προς μια μορφή δημοκρατικών θεσμών που εξυπηρετούσαν τους ισχυρούς (η ισχύς του Διαφωτισμού ατόνησε).306. Τι γνωρίζετε για τον δημοκρατικό εθνικισμό;Ο Δημοκρατικός εθνικισμός ήταν κυρίαρχος στους Έλληνες επαναστάτες και συνδύαζε δημοκρατισμό και εθνικισμό. Ο δημοκρατισμός είχε βραχεία απήχηση καθώς η ανάπτυξη δημοκρατικών θεσμών θα έπληττε τους οικονομικά και κοινωνικά ισχυρούς (η μετάπλαση των δημοκρατικών θεσμών και η φωτισμένη απολυταρχία αποτέλεσαν τις επιδιώξεις των εκπροσώπων του Αγώνα). Ο εθνικισμός είχε ευρύτερη απήχηση αρχικά στους προύχοντες και στους οπλαρχηγούς και σταδιακά στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και στο λαό. Ο ελληνικός εθνικισμός είχε ασαφές εδαφικό περιεχόμενο γιατί δεν πήγαζε από έναν πατριωτισμό που θα μεταβαλλόταν σε εθνικισμό, καθώς δεν υπήρχε συγκεκριμένο κράτος. Αντίθετα, δημιούργησε ο ίδιος το ελληνικό κράτος και διευκόλυνε την διατύπωση και εδραίωση της Μεγάλης Ιδέας.307. Τι γνωρίζετε για τον πατερναλισμό;Ήταν μια ιδεολογία που καθιερώθηκε με τον Όθωνα στη θέση του φιλελευθερισμού και ανέδειξε την ελέω θεού μοναρχία. Ο μονάρχης και οι συν αυτώ λειτουργούσαν ως κηδεμόνες του «ανήλικου» λαού, οι οποίοι γνωρίζοντας καλύτερα απ' τον καθένα το καλό του, δρούσαν προς την επίτευξη του. Ο λαός έπρεπε να υπακούει και να μην αντιδρά. Το πρότυπο αυτό είχε και θετικές πλευρές, αλλά δεν έγινε πλήρης ρήξη με τις ανισότητες του παρελθόντος. Σε κοινωνικό επίπεδο, ο πατερναλισμός την περίοδο 1832-43 ευνόησε τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα σε βάρος των ισχυρών, ωστόσο δεν προέβη σε διανομή των εθνικών γαιών. Σε θεσμικό επίπεδο η δημιουργία της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος και του Πανεπιστημίου Αθηνών ήταν αποτελέσματα δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεών, που σταδιακά περιορίστηκαν από την εξόντωση φιλελεύθερων προσωπικοτήτων από τον κρατικό μηχανισμό (Καΐρης) και την επικράτηση του συντηρητισμού.308. Ποια είναι τα κυριότερα χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού συστήματος της εποχής;Τον 19ο αι. η Ελλάδα απέκτησε ένα εκτεταμένο πρωτοβάθμιο εκπαιδευτικό σύστημα, που από τη μια μεριά οδήγησε στον εγγραματισμό και στην ομογενοποίηση των επιμέρους πληθυσμών. Απ’ την άλλη μεριά όμως, ευνόησε μόνο τις θεωρητικές σπουδές με στόχο την εκπαίδευση κρατικών υπαλλήλων και λειτουργών και όχι την καλλιέργεια δημιουργικών δεξιοτήτων. Βασικός στόχος του εκπαιδευτικού συστήματος ήταν η καλλιέργεια της εθνικής ιδεολογίας.309. Πώς εξελίχθηκε η σύγκρουση εθνικισμού – φιλελευθερισμού;Σε θρησκευτικό επίπεδο η Φιλορθόδοξη Εταιρεία προσπάθησε να πατάξει τις άλλες θρησκείες (μουσουλμανισμό, καθολικισμό, προτεσταντισμό) και αντιστρατεύονταν τις αρχές του Διαφωτισμού και την ανεξιθρησκία έχοντας ως βασικούς στόχους τον αλυτρωτισμό και την κατάργηση του αυτοκέφαλου της ελληνικής Εκκλησίας Βασική επιδίωξη των συντηρητικών ήταν η εθνική ενότητα, ενώ οι φιλελεύθεροι πρέσβευαν το διάλογο ανάμεσα στις αντίθετες απόψεις. Αυτή η δημοκρατική στάση υποτάχθηκε στη συντηρητική με τη βοήθεια των ιδεολογικών μηχανισμών του

68

Page 69: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

κράτους, της Εκκλησίας, του στρατού και του τύπου. Η έννοια της ενότητας ένωνε την επιθυμία πολιτικής ενοποίησης του ελληνικού έθνους και το αίτημα πάταξης των ετερόδοξων μεταβλήθηκε σε κυρίαρχο πολεμικό σύνθημα. Ο φιλελευθερισμός προκρίνει την πολλαπλότητα αντί της ενότητας. Αποδέχεται κριτικά κάθε έλλογη και έννομη άποψη, η οποία μπορεί με τον ορθό λόγο και την απαιτούμενη γνώση ν' αξιοποιηθεί κατάλληλα από το πολιτικό σώμα. Αναγνωρίζει τα κόμματα καταργώντας την παντοδυναμία της εξουσίας. Η εθνική ενότητα επικράτησε ως αποτέλεσμα της ήττας του φιλελευθερισμού. Ήταν εμπνευσμένη από φιλοσοφικούς απολογητές (Τυπάλδος, Ρενιέρης- ορθολογισμός). Ο Ζαμπέλιος και ο Παπαρρηγόπουλος της προσέδωσαν ιδιαίτερη σημασία προβάλλοντας τα ευεργετήματά της. Οι συντηρητικοί επικράτησαν παραμερίζοντας την κριτική σκέψη για χάρη μιας ελληνοκεντρικής συναισθηματολογίας που σταδιακά απόμακρε τον ελληνισμό από τις εξελίξεις σε Ανατολή και Δύση.310. Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της Μεγάλης Ιδέας;Η Μεγάλη Ιδέα προσέλαβε την έννοια του εκπολιτισμού του οθωμανικού κράτους από τους Έλληνες, λόγω της πνευματικής υπεροχής των τελευταίων. Ο εθνικισμός υποστηριζόταν και από εσωτερικούς παράγοντες, με στόχο την πολιτική τους ενίσχυση (Στέμμα, πολιτικός και στρατιωτικός μηχανισμός) η Μεγάλη Ιδέα είχε διαφορετική έννοια για κάθε κοινωνική ομάδα. Ο αλυτρωτισμός οδήγησε σε μαζική μετανάστευση και σε λιποταξία.311. Τι γνωρίζετε για την αμφισημία της Μεγάλης Ιδέας;Η Μεγάλη Ιδέα κυριάρχησε στο διάστημα 1844- 1922 αποκτώντας διαφορετική σημασία για κάθε ομάδα οπαδών της για πολλούς λόγους. Θεωρήθηκε εξαιρετικής κοινωνικοοικονομικής τάξης ευκαιρία για την προώθηση των ελληνικών οικονομικών συμφερόντων (ένταξη στη διεθνή αγορά) και γι’ αυτό υποστηρίχτηκε από τις επιλογές της Πύλης. Στο εσωτερικό της Ελλάδος παρείχε νομιμοποίηση στην εξουσία της Αυλής και του Στέμματος και ευκαιρίες και προβληματισμούς στην πρακτική πολιτική, λειτουργώντας ως διαπραγματευτής ρόλων, αξιών και προσδοκιών μεταξύ των τάξεων. Επιπλέον, παρείχε νομιμοποίηση και στον κρατικό μηχανισμό, αφού ήταν μια πρώτης τάξεως δικαιολογία για την υπερφορολόγηση και την στρατιωτική ασυδοσία στην οποία επιδίδονταν. Για τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα (υπάλληλοι, αγρότες, έμποροι)αποτελούσε παρηγοριά και έδινε ελπίδες ταξικής ανόδου. Για τους σοσιαλιστές η Μεγάλη Ιδέα ήταν αιτία μετανάστευσης και κοινωνικών δεινών. Και οι στρατεύσιμοι αντέδρασαν στη Μεγάλη Ιδέα στους πολέμους του 1897 και 1912-13 με μαζική μετανάστευση, λιποταξία, συστηματικό αυτοτραυματισμό, ενώ οι γυναίκες, αν και σπάνια εκφράζονταν δημόσια, η σιωπή τους δεν σήμαινε αποδοχή της. Τέλος, υπήρχαν τοπικές νοηματοδοτήσεις που της έδιναν διαφορετική σημασία σε κάθε περιοχή (Οθωμανικές επαρχίες, ευρωπαϊκές επαρχίες, βορειοαφρικανικές χώρες, μετανάστες Αμερικής).312. Γιατί η επίδραση του μαρξισμού στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα δεν ήταν μαζική;Παρά τη σχετική πολιτική ελευθερία από τα γεγονότα του 1843 και μετά, δεν ήταν τόσο μεγάλη η διάδοση του μαρξισμού επειδή η εργατική τάξη δεν είχε ακόμα οργανωθεί. Οι λόγοι για τους οποίου δεν αναπτύχθηκε ο μαρξισμός στην Ελλάδα ήταν οι εξής: απουσίαζαν οι κοινωνιολογικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη εργατικού κινήματος γιατί η εργατική τάξη ήταν ολιγάριθμη, ανομοιογενής και

69

Page 70: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

διασπαρμένη. Οι διανοούμενοι έχοντας σχετική πολιτική ελευθερία (μετά το 1843) είχαν πρόσβαση στην εξουσία, έτσι δεν θα μπορούσε να σχηματιστεί μία μάζα δυσαρεστημένων που θα στρεφόταν σε ριζοσπαστικά δόγματα. Ειδικά μετά το 1862, δεν ασχολήθηκαν με κοινωνικά επαναστατικές θεωρίες. Ο σοσιαλισμός ήρθε σε αντιπαράθεση με τον εθνικισμό και τον αλυτρωτισμό, καθώς έδινε έμφαση όχι στο πλαίσιο της εθνικής κυριαρχίας, αλλά στην κοινωνική αλλαγή. Επιπλέον, η συντηρητική μορφή του ελληνικού εθνικισμού, αποξένωσε τους Έλληνες διανοούμενους από τον σοσιαλισμό, καθώς αυτό που επιδίωκε ήταν η αντικατάσταση της τουρκικής κυριαρχίας με την ελληνική. Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν ο ελληνικός σοσιαλισμός να παραμείνει ατροφικός έως και τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.

ΕΘΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

313. Που διαμορφώθηκε η ελληνική ιστοριογραφία και πιο ήταν το διανοητικό της περιβάλλον;Ο τόπος όπου αναπτύχθηκε η ελληνική ιστοριογραφία ήταν το νέο ελληνικό εθνικό κράτος με τους θεσμούς και την ιδεολογία του. Με βάση την εθνική ιδεολογία, το έθνος προσδιορίζεται και νοείται μόνο εφόσον αποδεικνύεται η συνεχής ιστορική παρουσία του, στοιχεία της οποίας μεταβιβάζονται αναλλοίωτα από γενιά σε γενιά. Το διανοητικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίστηκε η ιστορική επιστήμη είχε ήδη διαμορφωθεί από την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και των επιρροών που αυτός είχε δεχτεί από τις ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η νεοελληνική ιστορική συνείδηση και ταυτότητα θα στηριχθεί στις ιδέες και αξίες της κλασικής αρχαιότητας και οι αρχαίοι Έλληνες και πολιτισμός θα αξιοποιηθούν από τους Νεοέλληνες διαφωτιστές για την κατάδειξη συνέχειας της ιστορίας και του έθνους.314. Πώς δημιουργήθηκε η εθνική ελληνική ιδεολογία;Προέκυψε από την ανάγκη επισήμανσης της ιστορικής συνέχειας του έθνους και έχει τις ρίζες της στα κηρύγματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η ιστορικότητα του ελληνισμού ήταν ένα είδος νομιμοποίησης του αγώνα για ανεξαρτησία και τρόπος οικειοποίησης της βοήθειας της Δύσης. Δόθηκε έμφαση στους αρχαίους και παραμερίστηκε το Βυζάντιο. Μετά την απελευθέρωση έπρεπε να τονιστούν οι δεσμοί ανάμεσα στα μέλη του νέου κράτους. Δημιουργήθηκε η παράταξη υπέρ των αρχαίων και της Δύσης και η παράταξη που αποδοκίμαζε τα παραπάνω, θεωρώντας τα εχθρικά προς την Ορθοδοξία.315. Ποια άποψη για το Βυζάντιο κυριαρχούσε μέχρι και τα μισά του 19ου αι.;Η άποψη των λογίων για το Βυζάντιο την περίοδο αυτή ήταν απαξιωτική καθώς θεωρούσαν ότι δεν μπορούσε να έχει καμία σχέση με τις αξίες της κλασικής Αρχαιότητας και ότι οποιαδήποτε αναφορά σε αυτό θα έθετε σε κίνδυνο τις διεκδικήσεις τους. Θεωρούσαν ότι πρόκειται για μια περίοδο σκοταδιστική και δεσποτική που ανήκει στη «βάρβαρη Ανατολή». Για τους λόγους αυτούς η βυζαντινή ιστορία μέχρι και τα μέσα του 19ου αι. δεν ενσωματώθηκε στην ελληνική ιστοριογραφία ως μέρος της εθνικής κληρονομιάς.316. Ποιοι αμφισβήτησαν την καταγωγή του ελληνισμού απ’ την ελληνική κλασική αρχαιότητα;Οι Ευρωπαίοι που σύντομα ανακάλυψαν την φτώχεια και εξαθλίωση του ελληνικού κράτους και οι οποίοι δεν άργησαν ν' αμφισβητήσουν την ταυτότητα και την

70

Page 71: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

αρχαιοελληνική καταγωγή τους. Πίστευαν ότι οι Έλληνες ήταν αντάξιοι των προγόνων τους, τα γεγονότα, ωστόσο τους διέψευσαν. Ο Ιάκωβος Φίλιππος Φαλλμεράυερ υποστήριξε ανοιχτά ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος και πολιτισμός είχε πάψει να υπάρχει (6ος-10ος αι.) εξαιτίας της καθόδου και εγκατάστασης σε ελληνικές περιοχές σλαβικών και αλβανικών φυλών. Πίστευε πως οι Έλληνες είχαν εκσλαβιστεί και εξαλβανιστεί, γεγονός που εξαφάνισε την αρχαιοελληνική φυλή και τον πολιτισμό της.317. Ποιες συνέπειες είχε η θεωρία του Φαλλμεράυερ;Η άποψη ότι οι νεοέλληνες είναι απόγονοι σλαβικών φύλων προκάλεσε πρόβλημα στη στενή σχέση των Ελλήνων με το παρελθόν τους. Έπληττε τη διαχρονικότητα και την ενότητα του ελληνικού πολιτισμού. Αποτέλεσμα των απόψεων του Φαλλμεράυερ ήταν η κρίση ταυτότητας των Νεοελλήνων και η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της ιδιαιτερότητας και μοναδικότητας του ελληνικού έθνους. Η καταγωγή των Νεοελλήνων θ' αποτελέσει το κυρίαρχο ζήτημα της ελληνικής ιστοριογραφίας. Η αποκατάσταση της "ελληνικής ιστορικής συνέχειας" θα στηριχθεί στην ιδέα ότι ο ελληνισμός είναι διαχρονικός και μοναδικός γιατί ως πολιτισμός διαθέτει σημαντικές αφομοιωτικές δυνατότητες.318. Πότε σημειώθηκε στροφή προς τη βυζαντινή κληρονομιά;Γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα έγινε κατανοητό ότι χωρίς το Βυζάντιο δε στέκει η άποψη περί ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού. Πρωταρχικό μέλημα της εθνικής ιδεολογίας αποτέλεσε η προσπάθεια απόδειξης του πως ο αρχαίος ελληνισμός κατάφερε να επιβιώσει και να εξελιχθεί μετά την κάθοδο των σλαβικών και αλβανικών φυλών διατηρώντας, ωστόσο, την μοναδικότητά του ως πολιτισμός. Το αλυτρωτικό ζήτημα ήταν ακόμη ένα θέμα που απαιτούσε την αλλαγή της στάσης απέναντι στο Βυζάντιο. Ήταν απαραίτητος ο επαναπροσδιορισμός και η αλλαγή κατεύθυνσης των εθνικών οραμάτων και στόχων. Το Βυζάντιο, επιπλέον, ως σύμβολο πολιτικής ενότητας, θα προσφέρει το πολιτικό και ιδεολογικό υπόδειγμα και πρότυπο και θ' αποτελέσει σημείο αναφοράς της Μεγάλης Ιδέας. Η επαναπραγμάτευση της Βυζαντινής ιστορίας και η ένταξή της στην εθνική κληρονομιά θ' αποτελέσει την βασική κατεύθυνση της ιστοριογραφίας και του έργου του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου και του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου.319. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του ρομαντικού ιστορισμού;Το κίνημα αυτό γνώρισε άνθηση από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 19ου και συνέβαλε στη διαμόρφωση της ελληνικής ιστοριογραφίας. Ο ρομαντικός ιστορισμός επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τους θεμελιωτές της ελληνικής ιστοριογραφίας. Προέβαλλε τη μελέτη του παρελθόντος ως μέσου κατανόησης του παρόντος και πρόβλεψης του μέλλοντος και υποστήριξε ότι η αναφορά στο έθνος και στην ιστορία του δίνει νόημα στα φαινόμενα του παρελθόντος. Ερμήνευσε τα ιστορικά γεγονότα χρησιμοποιώντας ως σταθερά το «έθνος» (αναλλοίωτη αρχή οργάνωσης των κοινωνιών). Σύμφωνα με τον ρομαντικό ιστορισμό η ανθρώπινη ιστορία είναι η εθνική ιστορία. Η μελέτη του Μεσαίωνα θα βοηθήσει στην ανακάλυψη της "ουσίας" του έθνους, η οποία ενσαρκώνεται στην "ψυχή του λαού" και είναι εμφανής μέσα από τις εκδηλώσεις των αγροτικών πληθυσμών. Έδωσε με τον τρόπο αυτό έμφαση στο Μεσαίωνα, ο οποίος είχε υποβιβαστεί από το Διαφωτισμό.320. Τι γνωρίζετε για τα έργα του Ζαμπέλιου;

71

Page 72: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

Στο πρώτο έργο του, στα "Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί Μεσαιωνικού Ελληνισμού" (1852) προσπαθεί να τεκμηριώσει την ύπαρξη ενός ανόθευτου "ελληνικού εθνικού πολιτισμού", ο οποίος εκφράζει το πνεύμα του ελληνικού έθνους. Η μελέτη της λαϊκής ποιητικής δημιουργίας πηγάζει από την άποψή του ότι εκφράζει την ενιαία ελληνική (εθνική) πολιτισμική παράδοση που ξεκινάει απ' την Αρχαιότητα και φτάνει ως τις μέρες του. Οι ποιητικές παραδόσεις μεταδόθηκαν αναλλοίωτες στους Νεοέλληνες μέσω του Βυζαντίου, το οποίο βοήθησε στη διαφύλαξη της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς και στην καλλιέργεια της παράδοσης. Το δεύτερο έργο του, "Βυζαντιναί Μελέται. Περί πηγών Νεοελληνικής Εθνότητος. Από Η΄ άχρι Ι΄ εκατονταετηρίδος μ.Χ" (1875) συνιστά τη συστηματική μελέτη της βυζαντινής ιστορίας στην προσπάθεια να παρουσιαστεί η αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής ιστορίας.321. Ποια ήταν η άποψη του Ζαμπέλιου για το Βυζάντιο;Το Βυζάντιο για τον Ζαμπέλιο θ' αποτελέσει τον τόπο καταγωγής της νεοελληνικής εθνότητας, τη συνέχεια της οποίας θα καταδείξει μέσα από την παρουσίαση τριών θεμελιωδών αρχών βάσει των οποίων δομήθηκε το Βυζάντιο. Οι αρχές αυτές είναι η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ο χριστιανισμός και η κλασική αρχαιότητα (το τρίπτυχο ‘πατρίδα, πίστη, παιδεία). Μετά προσέθεσε και τέταρτο παράγοντα, το λαό, ο οποίος αποτελεί την τέταρτη αρχή καθώς θεωρείται το ιστορικό υποκείμενο και ο γεννήτορας της "Νεοελληνικής Εθνότητας".322. Ποια ήταν η άποψη του Ζαμπέλιου για την ιστορία;Πίστευε ότι υπάρχει μια νομοτέλεια στα ιστορικά γεγονότα, ότι δηλαδή όλα εξυπηρετούν κάποιο σκοπό που έχει θέσει η Θεία Πρόνοια, με γνώμονα το καλό του έθνους. Ακόμα και οι συμφορές ερμηνεύονται με το σκεπτικό της Θείας Πρόνοιας. Προτεραιότητα της ιστορίας θεωρούσε την ανακάλυψη των οικουμενικών νόμων που τη διέπουν, οι οποίοι προσδιορίζουν τις αλλαγές που συμβαίνουν στην ιστορία και εφαρμόζουν τα σχέδια της Πρόνοιας. Η άποψη ότι οι ιδέες της Θείας Πρόνοιας και της προόδου κατευθύνουν την ιστορία απορρέει από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό.323. Ποιος ήταν ο σκοπός του Ζαμπέλιου και ποια η γνώμη του για τα διάφορα ιστορικά στάδια;Σκοπός του Ζαμπέλιου ήταν να δείξει τη διαχρονική ύπαρξη του ελληνισμού βασισμένος στην άποψη ότι η Πρόνοια καθοδηγεί το "ελληνικό πνεύμα" στα διάφορα ιστορικά στάδια από την Αρχαιότητα έως και τους νεότερους χρόνους. Οι ιστορικές πραγματικότητες- φάσεις, όπως η αρχαία Ελλάδα, η μακεδονική κυριαρχία, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο και η οθωμανική κατάκτηση αποτελούν πραγματώσεις των προνοιακών σχεδίων και κάθε μία έχει το σκοπό της. Η κλασική Αρχαιότητα σκοπό έχει τη μετάδοση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, της γλώσσας και παιδείας. Η μακεδονική κυριαρχία αποβλέπει στην εξάπλωση των Μακεδόνων στην Ασία μέσα από την επεκτατική πολιτική του Μ. Αλεξάνδρου. Μέσω της Ρωμαϊκής κυριαρχίας ο ελληνισμός θα συναντήσει τον χριστιανισμό, ενώ σκοπός του Βυζαντίου είναι η εδραίωση του ελληνοχριστιανικού πνεύματος. Η οθωμανική κυριαρχία, τέλος, υπακούει και αυτή στο προνοιακό σχέδιο που σκοπό έχει τη συνέχεια του έθνους και τη διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την Παλιγγενεσία. Η ιστορία επομένως, μεριμνά για την τύχη του ελληνισμού, η οποία είναι νομοτελειακή.

72

Page 73: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

324. Τι γνωρίζετε για τις δεκαετίες 1850-60;Είναι μια περίοδος ταραγμένη ιδεολογικοπολιτικά που χαρακτηρίζεται απ΄ την προσπάθεια συγκρότησης της ταυτότητας του κράτους ως έθνους. Επίσης σε αυτές τις δεκαετίες επιχειρείται ο προσδιορισμός της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας μετά και τις θεωρίες του Φαλλμεράυερ.325. Ποια ήταν η συμβολή του έργου του Ζαμπέλιου;Το έργο του Ζαμπέλιου εκφράζει την εποχή και την κοινωνία στην οποία έζησε και αποτελεί προσπάθεια αναδιαμόρφωσης της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας. Το Βυζάντιο αναβαθμίζεται στο έργο του Ζαμπέλιου και εντάσσεται στην ελληνική ιστορία.326. Τι γνωρίζετε για τα έργα του Παπαρρηγόπουλου;Στο πρώτο έργο του, "Περί της εποικήσεως σλαβικών τινών φυλών εις την Πελοπόννησο", προσπαθεί να καταρρίψει τις θεωρίες του Φαλλμεράυερ, ενώ στο δεύτερο έργο του, "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", προσπαθεί μέσα από την ανασύνθεση και ερμηνεία του παρελθόντος ν' αποδείξει την μακραίωνη, συνεχή και αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής εθνικής ιστορίας.327. Ποιος ήταν ο σκοπός του Παπαρρηγόπουλου και ποιο το αντικείμενο μελέτης του;Σκοπός του ήταν η αφήγηση της ιστορίας του ελληνικού έθνους και αντικείμενο της μελέτης του ήταν το ελληνικό έθνος, που αποτελεί μορφή κοινωνικής συνύπαρξης και συλλογικής ταυτότητας, η οποία αποτυπώνεται στην κοινή καταγωγή, γλώσσα και θρησκεία. Το έθνος, σύμφωνα με τον Παπαρρηγόπουλο είναι μια διιστορικά υπαρκτή πραγματικότητα και λειτουργεί σαν ένας ζωντανός οργανισμός που διαρκώς μεταλλάσσεται μέσα στην ιστορία.328. Σε ποια σημεία υπήρξε αποφασιστική η συμβολή του Παπαρρηγόπουλου στη μελέτη της ελληνικής ιστορίας;Οραματίστηκε και έγραψε ολοκληρωμένη ελληνική εθνική ιστορία και αντιμετώπισε με επιχειρήματα τις θέσεις του Φαλλμεράυερ. Το έργο του ήταν μεγάλο και ενιαίο. Συνέθεσε το έργο του με βάση το τρίσημο αφηγηματικό σχήμα: αρχαίος ελληνισμός, μεσαιωνικός ελληνισμός, νέος ελληνισμός στην προσπάθειά του να δείξει τη συνεχή και ενιαία ύπαρξη του ελληνικού έθνους στο χρόνο. Επίσης, αξιοποίησε γόνιμα το έργο του Ζαμπέλιου και τη θέση του για το Βυζάντιο. Και στο έργο του πρωταγωνιστής είναι ο "ελληνισμός", ο οποίος σε κάθε χρονική περίοδο επιτελεί μια σημαντική ιστορική αποστολή καθοδηγούμενος από τη Θεία Πρόνοια.

73

Page 74: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΛΠ 11

329. Ποια άποψη εκφράζει ο Ζαμπέλιος για τη Θεία Πρόνοια;Πίστευε και αυτός στη νομοτέλεια των ιστορικών γεγονότων (σαν «εκπλήρωση αποστολών»). Κάθε ιστορική πραγματικότητα είναι νομοτελειακά προδιαγεγραμμένη και η κατάλληλη δυνατή που θα μπορούσε να υπάρξει καθώς υπακούει και εκτελεί μια ιστορική εντολή: η αρχαιότητα σκοπό είχε να διαδώσει στην ανθρωπότητα τον πολιτισμό και την παιδεία, ο ελληνισμός του μεσαίωνα είχε προορισμό την θεμελίωση της χριστιανικής ηθικής και η σύγχρονη εποχή τον εκπολιτισμό της βάρβαρης Ανατολής. Η Πρόνοια, επομένως, σύμφωνα με τον Παπαρρηγόπουλο καθορίζει την πορεία του ελληνισμού.330. Ποιος ήταν ο στόχος του Παπαρρηγόπουλου;Στόχος του Παπαρρηγόπουλου ήταν η αξιοποίηση του παρελθόντος, η αναφορά του στο παρόν, ο προσανατολισμός και η δυναμική που θα διαμορφωθεί για το μέλλον. Το ζητούμενο γι' αυτόν είναι ο ελληνισμός του μέλλοντος και όχι ο ελληνισμός του παρελθόντος. Αναλύει το παρελθόν ως μέσο αναφοράς στο παρόν και στο μέλλον του ελληνισμού.331. Πως ο Παπαρρηγόπουλος ερμηνεύει την ύπαρξη, τη συνέχεια και ενότητα του ελληνισμού;Την ιστορική συνέχεια του ελληνισμού ο Παπαρρηγόπουλος την ερμηνεύει με βάση τα πολιτισμικά κριτήρια της γλώσσας (αρχαιοελληνική κληρονομιά) και της θρησκείας (ενσωμάτωση Βυζαντίου στην ελληνική ιστορία)

74