D. D.Differtatio Gradualis,

V IM f

EXEMPLI PR1NCIPISIN

MORES POPULI,Si f'fens ,

Q ϋam,v Conjent. Ampliff. Ord. Pbilojopb.

In Reg. AcacL Unfalienß.

PRiESIDE,S:x R.'ss M:tis magnse fidei Viro,

Generojo ac Nobiliffimo

DOM. JOHANNEIHRE,

Reg. Canc. Coniiliario,Prof. Eloq. & Polit. Skyrt. Reg. & Ord. Equit. Aurat. de Stella Polari ,

Acad. Litt. Huni. Holm. Soc. Reg. Scient. Upf. & Norveg. Memb»Societatisque Antiquar. Lond. Socio Honorario ,

Publicae difquifitioni fubjicit,Stipendiarius Regius,

PETRUS HAMMARLUND,Nericius»

In Audit. Carol. Maj. Die V Junii MDCCLXXIII.Horts ante meridiem folitis.

U Ρ S A L ΑΜ y Typis Edmannianis,

Ådmodum Revsretido ac Prselariflimo

Dom. Mag JOHANNIKEMPE,

Eccleßarum, qua in Edsberg £f Hackevad colliguntar pPaftori Vigilantiffimo 3

Euergetae Optimo.r\eca(ionem diu eχoptatam publice, quid 7ibiy VirΑdmοdum^ Reverende ac Praclarifßme, debeam3 commemorandi datainΦ , enixe Icetor) & leetarermagis, (i tuainmebeneßcia vivisde-pingendi coloribus adeffet facultas. Anni plus tredecim preeterie·re, quibus Tu, Euergeta Summe, mihi contigißi Prceceptor,ßdehffimo uti mihi licuit, modo biennium ante, quam civita-te Gymnaßica Strengnefenßdonabar, poßea quoqueplures perannos. lmmo fuifti mihi non tantum DoSlor, Ζλ/ΛΓ Ε?5 AuSlorquammaxime fidus, Euergeta Optimejed etiam Nutricius adeobenignus, «f numquam me egereßveris, £?* nulhs non rebustuis ex animi mei [ententia frui mihi licuerit. Talia heec funt>ut plura majoraque ab indulgentifßmo patre in filium proßcifcinon potuerint Habeas vero Tibi perfvaßim, fupplex ovo, PatroneOptime, beneßcia apud ingratum non ejße collocata;memoria enim eorum & pietas in Te mea antea non cejßibunt,quam ego ejße deßero. Interea Summum Numen adßduis preci-bus iisaemque ardentifßmis adibo, faciat ut per annos benemultis Tu. Euergeta Optime, cum tota Tua Familia ßoreas. -Ad cineres itsque permanfurusAdtiiodum fUyerendi ac Praclariflimi Norainis Tui

cultor & clienfr devotiflunüs»PETRUS HAMMARLUND.

§. ιomines exftitifTe, novimus, qui, bonumSc malum, juftum & injuftum, honeftum& turpe non inefle in ipfa a&ionum na*tura, fed ex nudis pendere rebus circum-

ftantibus, contendere non dubitaverint. Hoc vero

crediderim, inde efle derivandum, quod a£tioneshominum adeo diverfimode inftituantur, & adeodiverfae rationes vivendi eligantur, ut mores fubin-de diffimiles oriantur, variasque fubeant mutationes.Ubi enim animum ad mores primum advertimus,disparem eorum faciem obfervare licet, non mododiverfis in terris, fed 8c faepe interje&o aliquo tem¬poris fpatio in iisdem. Quibusnam ex fontibushaec emanet varietas, inter eruditos non conftat*Si in bonum femper crebra illa morum verteret mu¬tatio, cauiTa forte inveniri poflet in natura ingeniihumani, quippe quod in ea, quae jam eft, conditio-ne omnia fimul bona & utilia non invenit, fedfemper aliquid novi & fruftuofi pofteris indagan-dum relinquit* Verum ex hiftoriis ornnium feregentium apparet, mores, qui puri ac cafti per ali-quod floruerunt tempus, in eam fenfim prsecipitafleperniciem, unde vel nunquam, vel non nifi mul-tos poft annos potuerint emergere,

A Alia

jS&j Λ Λ ( e§Gb«3S3 J * \ CQS3

Alia igitur fcaturigo diverfitatis ed qua»renda.Kobis autem habemus perfvaiiffimum, non unanihujus rei eile caufTam, fed multas ad c undem effe·£tum concurrere. Exemplum Principis in bis pri-mum fere occupat locum. Hoc vero quid in mo¬res valeat populi, inquirere quum in animum in-duxi, fa£turusne (im operas preduna, nefcio, quip-pe quem nec virium imbeciliieas , nec materia pon¬dus fugir. Utcumque lic, juvabit, me pro viriii partetantas rei curam cogitadonemque impendere. Cen-iorem vero mitiorem agas, C. L. te enixe rogamus.

§/11.Präster aöiones, quas homo cum ceteris ani·

mandbus habet communes, quasque, quum ipfonatura impulfu fiant, nominantur naturales, edun-tur etiam ab eo alias, quse, praelucente intelleöd &decernente voluntate, fuicipiuntur, quasque libera:dicuntur, quia peragi pro cujusque voluntate adtomitd poflunt, neque ex ulla neceffitäte, phyiica,five interna five externa, proflnnnt. Hujusmodia&ionum crebrior repetitio nomine moris iniigni-tur, quit definiente Celeb. BAUMEISTERO, φmodus conflans determinandi actus jacuhatum, qua-tenus a noflra libertate pendent. Mores ergopopuli Tunt modi conftantes, qt.ibus vei omnes re-gni cives, vel major eorum pars iiberas determi-nant a&iones.

Ut a&iones noflra» vel confentiunt cum finibusa Sumrno Numine intentis, vel ab ipfis difcrepane,

vel,

cSib Ν Λ f «^aJ o \ r

vel, quantum nobis conilat, nullum ad illos habentimrnediatum reipe&um; ita a&iones hae vel bons,vel mals, vel indifferentes audiunt. JHinc morespopuli in totidem claifes dispeicuntur. jus habetPrinceps illas a&iones liberas legibus civilibus de·terminandi, qua; nexum neeeifarium habenc cumfine reipublicsj unde fequitur, mores in civitatetriplicis effe generis, alios nernpe cenfurs Principisobnoxios, alios, etiamii moraliter vel boni vel malifuerint, ad ejus tarnen forum non pertinere, aliosdenique indifferentes, quorom nexum cum lege& natura hominis rationali periphere non poilu-mus*

§. III.Notione iic mornm breviflime determinata, ad

inftitutum noftrum propius accedimus. Licet Prin¬ceps ad foam curam pertinere non exiftimet, moresquoscunque promiieue legibus determinare civili¬bus: §. 2. nihilo tarnen minus nulli iünc, in quan-tum in poteftate agentis funt, in quos imperiumpro re nata exercere nequeat, hoc eft, jubere, utvel fiant, vel omittantur. Gentium vero quarum-vis annalibus diligenter pervolutatis, vix inveniesullam, qua; fuos mores ad Imperantis vivendi ra·tionem componere non ftuduerit, & ejus vixeritexemplo» Unde liquet, Principem, fi bonos moresinter cives introducere, atque introdu&os retinereatque amplificare, in animum induxerit, in caflumomnino laborare, nifi ipfe Ulis exempla praeiveritv

A 2 OptU

• ) 4 ί #Optimus enitn correStor morum efl exemplum Frin-cipis, ut dicit AMELOT de la HOUSSAIRη am ab eo> fecundum FL1NIUM, quatncumque inpartem flexibiles ducimur, &, ut ita dicam, fequa-ces fmnus Hase vero vis, quam in moribus po-puli comrnutandis exercet exemplum Principis, par¬tim a communi hominum infirmitate, partim a di-gnit.ite Principjs eminentiori habet originem. Im-perfe&iones hominibus ineiTe permultas, luculen-tiffime ex eo patet, quod, quamvis ardenti omnesflagremus defiderio felicitatis, nullus tarnen exiiftat,qui re£hm ad eandem femper ingrediatur viam.Scilicet intehe&us magna involutus caligine rationes,caiiiTas & confecutiones rerum fepe ignorat, atquevariis de bono & malo opinionibus ita diftrahitur,ut fefe extricare non poffir, Ut taceam vanam inrebus inutilibus indagandis fubtiliiatem, quas cuma cognitione utiiiori amplifiéanda, tum a rebus ge»rendis rrientern avocat\ Volantas vero inhabilis ScVchemencioribus obnoxia motibus haud raro minusbonum majori praefert, ob fortiorem illius fenfa«tionem, & optimum qqodque non raro fubfidiisSc modis qu^ric injuftis ac nocituris.

§.IV.Per Organa externa fubminiiUantur animas no*

tiones rerum ieniibus obviarum, iieque aiiorum ho-mmum a&iones 8c mores obfervamus; quos ii fe-lices Sc fapientes judieamusj vitam eorumdem fa~

£h*s

Λ CW J ) ( W

£tis exprimere non utile modo, Ted gloriofum quo-que ducimus. Sed quia non rarö per ignorantiam& prsecipitantiam antea de a&ionibus alienis pariterac noftris Judicium ferirrius, quam accurato fatisexamine fingula rerum momenta exploravimus; fie-ri facile poteft, ut malas quoque a£tiones aliorumadprobemus atque nobis fumamus imitandas. Inte¬rim homines attendendi & experiendi diffieultatemexofi credunt, fe felicitatis fore compotes, fi modovitam eodem, quo eminentiores, modo inflituant,quia exiftimationem eorum honorificam ecrtum pu-tant efle fignum fapientiae. Unde etiam apparet,quare exemplis inferiorum non aeque moveamurac fuperiorum» Homo enim ad majorem eve&ushonorem pro certo plerumque habet, fuam perfe-£Honem, quam inferiorum efle majorem, eamqueeorum imitando mores non poffe augeri*

$. v.Princeps omninm civium nd fe converdt oci>

los; intelligunc enim, ut de ALCIBIADE NEPOSymm plurivium pojje if obejje cf prodejfe, ejusqueaöiones velini in illuftri pofitae fftigio ionge late»que innotefcunt» Mirandi m autem non eft, cives,quem optimum judicavenru, fuisque commocfis tuen«dis praerecerint, pne ceteris infttåndum ex'ftimare.Sevtros quidem Principum vita habet cenlores, fedqui fere prae metu clat dcftinis queremoniis rem ge-runt: dum turpiifima & in publicam nata perni-ciem adulatorum cohors, ut bene fafta Principis

. A 3 fupra

w J ® V «Μ3

fupra modum extollunt, ita vitia quoqne virtutumpingunt adfinium coloribus; & quia aperte agimt& fervide, multitudini faciie perfvadent.

De cetero quum majeilatem feu fummam inrepublica poteilatem populi nomine & confeniu Prin-ceps exerceat, plurimum boni aut mali iingulisinferre poteft civibus. Quisque igitur ob iludiumfelicitatis innatum omnes quaerit artes, quibus inejus gratiam &, ii fieri poffit, amicitiam perveniac,vel faltem ejus effugiat offenfionem, a quo fortisiuae arbitria pendere intelligit. Gratiam vero Im«perantium fperare non licet, niii voluntati ipforumvita civium fuerit attemperata* Jam vero, FABIOteile, conditio fuperiorum hac eft > ut, quidquid fa*ciant, pracipere videantur> fecundum LACTAN-TIUM, mores & vitia Regis imitari, genus obfe·quii putatur. Non levis ergo injun&a civibus eilneceffitas Principis referendi mores. Praeterea natu-ra noftra ita eil comparata, ut farnas atque exiili-mationis bonae fimus cupidi, noilrasque a&ionesaliis probari gaudeamus. Certius vero indiciumejus rei non habemus, quam ii alii noilro vivancexemplo. Haec autem quum Principis etiam fit con¬ditio, magnam ab eo ineant gratiam, neceiTe eil,quotquot mores ejus imitantur. Hoc quum vide-ret ALCIBIADES, Principum, apud quos^ exfulcommorabatur, mores callide adfumiit; quo ia&urrieil, ut apud omnes maximi fieret, & fummisvirishaberetur cariffimus.

5. VI.

& ) 7 Ι Φ§. Vf.

Exemplum vcro Principis vim habere eandemubique, noa contendimus, quam per experientiamconftet, efficaciam ejus in fingulis civitatibus mul-tum variare. In caullas hujus variationis inquiren-tes climaturn & religionum diverfitatem praetermit-timus, acque nd forrnam tantum regiminis attendi-xnus. In regno , ubi Princeps imperium in mem«bra civitatis obtinet illimiutum, exemplum ejusin mores fubditorum longe plurimum valer* Ubienim voluntas Regis fuprema lex eft, ibi gratiaPrincipis unicum cenfecur praefidium falutis iubdi-torum· Unde nulla res civibus magis eil: cordi,quam ut imicatione morum eandem fibi parent &confervenr. Ubi vero legibus Principis determina-tur poteftas, cives fuae falutis ftudiofi non modo ingratia Imperantis, ied (imul in legibus fervandis,qnarum ipfe cuftos eft, iuam felicitatem verti no-runt. Hinc in imperio abfoluto facile & brevifll-mo tempore mores, fi fint cafti ac boni, corrum-puntur, fi Imperans vitiis fuerit dedicus: corruptivero, Principe virtutum ftudiofo, facilius emenda*ri pofiunt, fi re&am ingrediacur viam. In imperiodemocratico , fi boni vigeant mores, non nifi fen-firn &... longo tempore, corrumpuntur: corruptisvero medendi ratio inventu eft difficiilima*

§. VitQnas de efficada morum Principis ad forman-

dos cives ha&enus tradidimus, exemplis forte com-modius

\ Q fJ O \

modius tneliusque, qnam ullis ratiociniis confirmaren-tur. Et tantum abeft, ut iila nobis definc, ut ma·

gnam hiftoriae gentium antiquiorum recenciorum»que conftituant partem. Nam ut alibi videmusregna, qyae, Principis ad exemplum, defidiae &inertiae dedita & immerfa, in perniciem praxipitilapfu ruerint; ita alibi obiervamus, a tefluibus ini·tiis unicum Principem, pofl emendatos civiurn mo¬res, ad fummum potentiae gloriseque cuimen regnumfuum evexifle. Exemplo eiTe poterunt ex veterihiftoria Medi Periaeque, quorum Principes luxuriavoluptatibusque animos civium penitus infecere.Ubi vero primum utrumque regnum, adjuvantibusPerfis, fub fuam redegit poteftatem CYRUS, vitiaillius in exiilium iunt eje&a. Hic enim non legesmodo tulit, virtutibus excitandis accommodatas,fed ftuduit ipfe virtutibus, ut qui maxime. Virisbonis honeftisque & probitatis laude confpicuis an*xie conquifitis fummos honores detulit. Quo fa¬ctum eft, ut idem populus, qui iubimperio ASTY-AGIS & DARII MEDI omnibus fere vitiis erat con·

taminatus, pulcherrimis jam daret operam virtuti¬bus, quibus in animis civium ftabiiitis, opes quo·que regni maximum cepere incrementum. Hic veroleges an exemplum Principis plus valuerint, facileconjiciet, qui noverit, vitia qux aliquamdiu exfula-verant, poft mortem CYRl revocata eife > quamvisleges a CYRO latas non abrogaverint Sucpefiores.

Animum ad mores Romanorum fi advercimus,obfervare licet, eos perlongamannorum feriem ean-

dem

<ϋ» ) 9 ( <8*dem fervafTe formam. Venit vero tandem tempus t

quo immucari funt coepti, & vitia in virtutum lo·cum {ucceiferunt. Perniciofam mihi iie facis nomi-naile luxuriam, quam, tibi pullulare ccepit, omnesboni reipublicae piurimum videbant obfuturam. Le·ges, quibus reprimeretur, fanciverunt Confules, no·vasque addidic AUGUSTUS: fed malum nihilominusmaniit, & altiores egit radices. CAJUS BIBULUS& ejus Coilega iEdiles apud Senatum fruftra que-rebantur, legem fumtuariam fperni. Patres ipfi luxu-riofi nec animum nec facultatem habebant tanto re-iiftendi malo. Re integra ad TIBERIUM Impera-torem relata, nec ipfe rationem morbo medendiinvenit, liquidem legibus hoc fieri non poffe vidit.Verum enim vero ubi primum VESPASIANUS rem·publicamcapeilivit, luxuria reprefla eil, idque ita, utille (ine ulla coa£tione, (ine ulla lege effecerit, quodalii omni vi non potueranc. Sua enim de domoremovit luxum, veftibusque minime pretiofis ufus,cibo fortuito fuit contentus. Hincaccidit id, quoddielt AMELOT de la HOUSSAIE: Quando Princepsefl frugalir, ejus modeftia ab honeftate removet luxu-riam, & fenßm luxuria deßnet ejje mos. Hominesnon exfplendore, non ex opibus aeftimabat idemImperator, Ted ex ufu, quem praeiliterunt civitati,viros honeftos fibique moribus fimiles ex munieipiis& provineiis eligens Senatores»

$. VIII.Ex recentiori hiftoria iimilia exempla quamplurima

·: B ad-

Sc ) 10 ( %adierenda haberentös, Ted quum breves eile nos o-mniajubeantj fatis habebimus, Le&orem ablegare adannaies Imperatoris Mnfcovkarum, PETRi Magnifeu Primi, qui adeo iniigniter mores Rriiiics gencisfuo exemplo muta vit emendavicque, uc Deicaiio-neo miraculo aequiparari psne poffic. Hic nempePrinceps, ut docec Dom. ROUSTAN, norat opti-me, leges hominem parum movere, nifi legibus ad-jungatur exemplum; qui itaque ipfemtt zf faber iftympanotriba & navita erat, variis artibus rndiaMufcovicarum ingenia perpolivit, & ad id potentiaefedula cultura & acriori difciplina miiicari evexie,ut jam toti Europa; admirationi & Turcico Imperioterrori fint. Nemo eciam ignorat, quemadmodumad fuos mores fuaque ftudia Galliam primum &per Gallos fuos univerfam fere Europam compo·fuerit LUDOVICUS XIV, efteceritque, ut nontantum litteraria ftudia, fed artes quaecunque no-biles ad invidendum taftigium fub ejus imperio a-fcenderint. Rex idem prudentiflimus, artificibuscujuscumque generis in regnum arceffitis, ut mer-ces in patria confe&as, pofthabitis exoticis, vendi-biles redderet, ipfe cum Regina veftibus domi con-fe£fcis ufus eft. Voti quoque brevi eft damnatus: omnesenim, Regis permoti exemplo, domefticas veftescx-terpis prseferebant.

§. IX.Qnae hucusque attulimus, a&iones refpiciunt ci*

Vium morales, ad Principum mores conformatas |reftat jam, utnoftrae methodo infiftentes, quid iidem

ma·

as ) it

mornenti fope habuerint circa nöiones indifferentes „breviter indicemuF. Sunt quidem illae tales, ut neccum natura hominis racionali nec cum faiute civi¬tatis nexum habeant; fed fällor an, qua tales dilu-cidius probant, commonem civium propeniionem adiroitandum omne id, quod in Imperante iuo obier-vant, cujuscumque generis fuerit. Ita commemorantAu&ores Grseci, quum ALEXANDER MAGNUSa conivetudine id haberet, utcervice levicer incurvata&i panda incederet, quicquid eilet elegantioris Mace-donias caput pariter infle&eret. In eundem moduin,quumNERO Romanorumimperator amorePOPPJEiESABINiE flagraret, ornnibus perfpe&is, nihil eumae-que cepif, ac iubrutili ejus capiili; fortaffis, quia ipfe cri-neshabebatejusdem coloris. Hincfa&umeft, utomnesfeminae non Romaemodo, fed in tota Itaiia, quibus na¬tura capillos rubefcentes denegaverat, illi iniiciendoiummam impenderent operam. Quid? quod tanti fa&usefthiccolor, uttamfeminsequam viri de lapide, qui hucusqueintereje&amenta maris jacuerae, fuccino nempe,

ψ coloris gratia, torques, emblemata, annulos moniliaquehaberent, &nulla gemma tanti aeftimaretur, quanti fuc-cinum. Veftibus hujus coloris in folemniori converfa-tione ufae funt feminae. Omne fericuni) a!io colore prae¬ter flavum tin&um, erat nihili.

§♦ X.Finem faciemus afferendis verbis elegantis

Scriptoris noftratis antiqui, Konunga Höfdinga-ftyrelfi titulum praefe^entis, quae pagina 101.haec funt: Konunga ok höfdinga aru ey atenaß mån,utan the åru ok ån nokot mera än andre män,

B a ok

• ) Ϊ2 ( φok Juafom nokor Gud ivi almoga i thenna hem.I ty gor almogen thbm heder ok tienifl, lydno okvirdning. Ok ty fkula the liva ok vara dygdehkareok gudhkare än bvarnannor man ι ty at almogen feok fkuda, ok undra thera athåve, ok gripa gärnathera undidana åpte thbm i ordom ok athävomok éalda thet alt får rätferdokt ok dygdelikt, thefea ok hbra i thera ordom ok äthåwom. Nu mänKonunga ok Hbfdingr fkulu harpa fira mykin he¬der ok lydno ok wirdning af allom rnannom, tafbmr ok tb0m7 at the hawi dygd ok fnille ok god-lek framfbr andre män, at hwar fom Je thera auhärve·, mage fea fin Jpegil ok äptedöme, huru han(kal råtlika, ok dygdelika, ok gudelika liwa. Hoc eft,ex interpretione JO. SCHEFFERI: Reges Principes«que non modo honiines furu, fed&ampiius, quamhomines furu, inftarque Dei fuper cseteram mulcitudi-nem in hoc mundo, quum mukitudo eos colat, & obfe«quium reverentiamque ipfis prseftet. Igitur & ho-neftius fan£fciusque ipfos vivere oportet, quam vulgoreliquos, cum praefertim mukitudo fpe&et ac ob«fervet sdmireturque a&iones ipforum, & iecundumexemplum eorum in verbis fa&isque fe componat,idque omne cenfeat efle juftum honeftumque, quodin verbis fa£fci$que cernit attenditve. Et RegesPrincipetque ita obfervari honorarique convenit abomnibus, iccirco decet eos quoquc virtute, fapien-tia & probitute alios antecedere, ut in ipfis, velutin fpéculo exemploque cernere quisque queat, qua

ratoine re£te, honefte pieque debeat vivere.TANTUM.