ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

1Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Εισαγωγικό σηµείωµα: Ο Σωκράτης, θέλοντας να δείξει τη διαφορά ανάµεσα στην "παιδεία" και στην

"απαιδευσία", παραθέτει την Αλληγορία του Σπηλαίου. Λέει λοιπόν: - "Φαντάσου σαν µέσα σ' ένα σπήλαιο κάτω από τη γη, που να έχει την είσοδό

του ανοιγµένη προς το φως σ΄ όλο το µάκρος της, ανθρώπους που από παιδιά να

βρίσκουνται εκεί µέσα αλυσοδεµένοι από τα πόδια και τον τράχηλο, σε τρόπο που να

µένουν πάντα στην ίδια θέση και µόνο εµπρός των να βλέπουν, χωρίς να µπορούν να

στρέψουν γύρω την κεφαλή τους, εξαιτίας τα δεσµά τους. Και από πίσω σε αρκετή

απόσταση και υψηλότερά τους να υπάρχει αναµµένη φωτιά, που το φως της να έρχεται ως

αυτούς και ανάµεσα στη φωτιά και τους δεσµώτες ένας δρόµος προς τα επάνω. Και πλάι

στο δρόµο, φαντάσου ακόµα, παράλληλά του χτισµένο ένα µακρύ τοιχαράκι σαν εκείνα τα

διαφράγµατα που έχουν βαλµένα οι θαυµατοποιοί εµπρός από τους ανθρώπους και τους

δείχνουν πάνω από κει τις ταχυδακτυλουργίες των.

- Τα φαντάζοµαι όλα αυτά.

- Φαντάσου τώρα ανθρώπους να περνούν κατά µήκος αυτού του τοίχου,

φορτωµένοι κάθε λογής αντικείµενα, καθώς και αγάλµατα ανθρώπων και ζώων

κατασκευασµένα από ξύλο ή πέτρα ή ό, τι άλλο, που να ξεπερνούν όλα αυτά πιο ψηλά από

το τοιχαράκι κι αυτοί που τα σηκώνουν, όπως είναι φυσικό, άλλοι να µιλούν, καθώς

περνούν, µεταξύ τους κι άλλοι να σωπαίνουν.

- Πολύ παράξενη είναι η εικόνα κι αλλόκοτοι οι δεσµώτες σου.

Και µολαταύτα όµοιοι µε µας. Και πρώτα πρώτα, νοµίζεις, πως αυτοί οι δεσµώτες

έχουν ιδεί ποτέ και από τους εαυτούς των και από τους τριγυρινούς των τίποτε άλλο, εκτός από

τις σκιές που πέφτουν από τη λάµψη της φωτιάς επάνω στο αντικρινό τους µέρος της σπηλιάς;

… Σκέψου τώρα τι θα 'πρεπε να συµβεί, φυσικά, µ' αυτούς, αν κανείς ήθελε να τους λύσει απ'

τα δεσµά τους και τους θεραπεύσει από την πλάνη και την άγνοιά τους. Κάθε φορά που θα

λυνόταν ένας και θ' αναγκαζόταν έξαφνα να σηκωθεί και να στρέψει το λαιµό του και να

περπατήσει και να κοιτάξει προς το µέρος της φωτιάς, και πονούσε ενώ τα έκανε όλα αυτά και

δε µπορούσε από το ακτιδοβόλισµα της φωτιάς να δει καθαρά εκείνα που έβλεπε ως τώρα τις

σκιές των, τι νοµίζεις πως θα πει, αν του έλεγε κανείς ότι όσα έβλεπε τότε ήταν φλυαρίες και

πως τώρα, γυρισµένος κάπως πιο κοντά στο ον και σε αντικείµενα περισσότερο πραγµατικά κι

αν, µάλιστα, δείχνοντάς του το καθένα απ' όσα θα περνούσαν από µπρος του, τον ανάγκαζε ν'

 

 

αποκριθεί τι είναι αυτό, δε νοµίζεις πως θα έπεφτε σε µεγάλη απορία και θα νόµιζε πως

εκείνα που έβλεπε τότε ήταν αληθινότερα απ' αυτά που του δείχνουν τώρα;

Και το σπουδαιότερο απ' όλα, αν κάποιος, συνεχίζει ο Σωκράτης, ανάγκαζε αυτόν τον

άνθρωπο να σηκώσει το βλέµµα του προς το φως, θα ένιωθε πόνο και θα ξαναγύριζε σε κείνα

που µπορούσε να βλέπει και να καταλαβαίνει. Θα πίστευε ότι είναι πιο καθαρά και πιο αληθινά

απ' όσα επιχείρησαν να του δείξουν. Και το σπουδαιότερο: δεν του προκαλούν πόνο, δεν

αναγκάζεται να ακολουθήσει έναν κακοτράχαλο, ανηφορικό δρόµο. Και µόνο που κάποιος τον

αναγκάζει, τον πιέζει να υιοθετήσει άλλο τρόπο ζωής, άλλη συµπεριφορά, γεννάει µέσα του

την άρνηση, την αντίδραση. Αν όµως κατάφερνε να κρατήσει το κεφάλι του ψηλά, αν

εξοικειωνόταν µε το φως, σιγά σιγά θα µπορούσε να δει και αυτόν τον ήλιο. Έπειτα, θα

αντιλαµβανόταν ότι χάρη στον ήλιο έχουµε τις εναλλαγές των εποχών, τα έτη κι ότι καθορίζει,

διευθύνει όσα υπάρχουν στον ορατό κόσµο. Μα η πιο συνταρακτική στιγµή είναι όταν θυµηθεί

την πρώτη του κατοικία, το "δεσµωτήριο" και τους "συνδεσµώτες" του. Θα συγκρίνει το

παρελθόν µε το παρόν και, σαφώς, δε θα θέλει να ξαναγυρίσει στην προηγούµενη κατάσταση,

θα προτιµούσε να πάθει εκείνο που λέει ο Όµηρος "επάρουρον εόντα θητευέµεν άλλω ανδρί παρ' ακλήρω" (να ζει στον επάνω κόσµο και να δουλεύει σε άλλον άνθρωπο χωρίς κλήρο),

παρά να έχει τις ίδιες ιδέες και την ίδια ζωή όπως πριν.

Με µια κουβέντα, η άνοδος του ανθρώπου προς το φως είναι η έξοδός του από την

άγνοια. Για να γίνει όµως αυτό, χρειάζεται επίπονη προσπάθεια και αγώνας πολύς. Γιατί στην

ουσία, ο άνθρωπος πορεύεται προς την αλήθεια και µόνον η παιδεία µπορεί να δώσει αυτό το

εφόδιο που διψά, ποθεί και επιδιώκει η ανθρώπινη ψυχή".

(Μετάφραση Ι. Γρυπάρης)

Στις ενότητες που ακολουθούν θίγονται τα θέµατα: α) της παιδείας Ο Πλάτωνας (Νόµοι 766) πιστεύει ότι, όταν κάποιος τύχει κατάλληλης παιδείας,

µεταβάλλεται σε ήµερο και "θείο" ζώο, µε την προϋπόθεση ότι είναι προικισµένη φύση. παράλληλα τίθεται και η παράµετρος: φύσις κληρονοµικά στοιχεία αγωγή - παιδεία επίκτητα στοιχεία

♦ φυσικές καταβολές ♦ φυσικές προδιαθέσεις ♦ φυσικά προσόντα  

♦ διαδικασία ♦ άσκηση ♦ καλλιέργεια

 

 

β) ευθύνη των φιλοσόφων: Εδώ τίθεται η ευθύνη που έχουν οι φορείς παιδείας και ταυτόχρονα η

συνειδητοποίηση του αποτελέσµατος του έργου που επιτελούν. Η υπευθυνότητα και αποτελεσµατικότητά τους αντανακλά και διαµορφώνει την κοινωνική οµάδα.

γ) αµεροληψία του νόµου: Ο νοµοθέτης πρέπει να έχει µπροστά του πάντοτε το όραµα µιας ευνοµούµενης και

ευηµερούσας κοινωνίας. Προηγείται το κοινό καλό, η κοινή ωφέλεια, γιατί, όπως λέει ο Αριστοτέλης, τα επιµέρους στοιχεία / τα άτοµα, δεν έχουν µέλλον, ύπαρξη, χωρίς το σύνολο.

δ) διαφορά ανάµεσα στον αισθητό και στον νοητό κόσµο Υπενθυµίζεται η αντίληψη αυτά του Πλάτωνα που αφορά τη διαφοροποίηση /

διαχωρισµό ανάµεσα στον αισθητό κόσµο και το νοητό κόσµο (πρβλ. αρχές φιλοσοφίας). Ο κόσµος των αισθήσεων είναι φτωχός, περιορισµένος, γι' αυτό και όταν το άτοµο συνειδητοποιήσει το νοητό κόσµο, η πορεία του προς αυτόν µοιάζει (παραλληλίζεται) µε µια δύσκολη ανοδική πορεία. Ο Πλάτωνας, προκειµένου να δώσει µια καθαρή εικόνα των απόψεών του, παραθέτει την αλληγορία του σπηλαίου.

Ο ήλιος συµβολίζει την ιδέα του Αγαθού, που αποτελεί υπέρτατη αξία για τον Πλάτωνα. Γι' αυτό, άλλωστε, τυφλώνει όσους επιχειρούν, επιδιώκουν να βγουν στο φως. Σταδιακά όµως προσαρµόζονται και ανακαλύπτουν στο τέλος τον πραγµατικό κόσµο, που είναι ο κόσµος των ιδεών.

Οι άνθρωποι, οι πρώην δεσµώτες, που ζουν πλέον σ' έναν κόσµο ελευθερίας, πρέπει να νιώθουν την ανάγκη να διδάξουν και να απελευθερώσουν τους παλιούς τους συντρόφους που παραµένουν δεσµώτες. Έµµεσα, υπογραµµίζεται ο διπλός ρόλος όλων όσων ασκούν ηγετικό ρόλο:

1. Είναι η άσκηση εξουσίας, από τη µια µεριά, που προϋποθέτει όχι µόνο ιδιαίτερες ικανότητες, αλλά κυρίως ήθος και

2. είναι ρόλος παιδαγωγικός, που σηµαίνει ότι πρέπει να διδάξει τους πολίτες - µέλη της κοινωνικής οµάδας να µπορούν να επιλέγουν και εφεξής τους άξιους διαδόχους τους. Χρέος των φυλάκων (εδώ) που ασκούν εξουσία είναι να λυτρώσουν τους δεσµώτες από το σκοτάδι, ανεξάρτητα από το τίµηµα που θα πληρώσουν (πρβλ. Χριστός) και που µπορεί να είναι η κοροϊδία ή η περιφρόνηση. Μια τέτοια αντίδραση είναι δικαιολογηµένη, αν σκεφτούµε πόσο επώδυνη είναι η αναζήτηση της αλήθειας και αν αναλογιστούµε ποιες σκέψεις και ποιους τρόπους µετέρχεται το άτοµο για την αποφυγή κάθε πόνου.

Εποµένως, ο απελευθερωµένος δεσµώτης είναι ή πρέπει να είναι φωτισµένος άνθρωπος, να νιώθει αλληλέγγυος στους παλιούς συντρόφους και συνοδοιπόρους. Είναι

 

 

ηθικό το χρέος του και ως εφόδιό του έχει τη σταθερότητα, το να είναι ακλόνητος απέναντι στην αποστολή του. Έχοντας αυτά ως βάση, η αθηναϊκή πολιτεία θεωρούσε καθέναν που δε συµµετείχε στα ζητήµατα της πόλης "όχι φιλήσυχο, αλλά άχρηστο" κατά το Θουκυδίδη και "α - πολίτη", δηλαδή ανάξιο να φέρει τον τίτλο του πολίτη, κατά το Σόλωνα.