INE_101_simeioseis

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Κ. ΜΑΝΤΑ

ΙΝΕ 101 – ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2009‐2010

ΙΝΕ 101: Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία

1. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ Ο όρος Διαφωτισμός: οι εκκοσμικευμένες ιδέες και αξίες που εκπορεύθηκαν από την παιδεία της ΒΔ Ευρώπης τον αιώνα πριν τη Γαλλική Επανάσταση (νέες ανακαλύψεις, Αναγέννηση, πρόοδος στις επιστήμες). Τα ‘θραύσματα’ αυτού ταξίδεψαν νότια και ανατολικά προς την ευρωπαϊκή περίμετρο. Τα σημάδια της πνευματικής αλλαγής άρχισαν να πολλαπλασιάζονται στον ελληνικό χώρο όσο προχωρούσε ο 18ος αι. Τι επαγγέλλεται: − την απαλλαγή της ανθρώπινης σκέψης από την άγνοια και την προκατάληψη, την απόρριψη της αυθεντίας, τη λογική κρίση. − δικαιώματα του ατόμου, ιδεώδη της ελευθερίας, ισότητας, αδελφοσύνης, αντιμαχόταν το φανατισμό, την κοινωνική αδικία. Γεωγραφικός χώρος: ξεπερνά την εθνική επικράτεια, εκτείνεται στον βαλκανικό υπό οθωμανική κυριαρχία χώρο, ως τις παραδουνάβιες ηγεμονίες και τα παράλια της Μ. Ασίας. Δυναμικοί πυρήνες στις ελληνικές παροικίες της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης (Βενετία, Βιέννη, Παρίσι), νότιας Ρωσίας (Οδησσός). Οχηματική γλώσσα: η ελληνική ως γλώσσα της παιδείας και του εμπορίου∙ συμπεριέλαβε Έλληνες και εξελληνισμένους λογίους. Ο Ν.Δ. καλλιέργησε στους νεότερους Έλληνες τη συνείδηση της εθνικής και πολιτισμικής καταγωγής τους από την κλασική Ελλάδα = επαναστατική ανακάλυψη που διέσπασε την παραδοσιακή χριστιανική πολιτισμική παράδοση. Προϋποθέσεις για την ανάπτυξή του: 1) επανασύνδεση των πνευματικών δεσμών με τη Δύση από τον 17ο αι., μέσω των βενετοκρατούμενων και γαλλοκρατούμενων περιοχών της ελληνικής Ανατολής (Κρήτη, Επτάνησα)∙ 2) από τον 18ο αιώνα η κρίση των κοινωνικών δομών και των πολιτικών θεσμών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά από τις στρατιωτικές της ήττες και με αμβλυμένη επεκτατική ορμή∙ 3) 1718‐1774 δημιουργία ευνοϊκών προϋποθέσεων οικονομικής ανάπτυξης μέσω του εμπορίου∙ 4) από το 1750 δημογραφική ανάπτυξη και άνοδος των εμπορικών αστικών στρωμάτων. Φάσεις: 1) 1700‐1750: κυριαρχείται από τους Φαναριώτες∙ 2)1750‐1800: εισαγωγή στην πνευματική ζωή των επιστημονικών κατακτήσεων της φωτισμένης Ευρώπης∙ περίοδος ωριμότητας∙ 3) 1800‐1821: ταυτίζεται συμβολικά με την παρουσία του Αδαμάντιου Κοραή.

[2]


1η φάση: Οι Φαναριώτες, μια κοινωνική ομάδα που αναδείχθηκε χάρη στις επιδόσεις της στο εμπόριο και τα επιστημονικά επαγγέλματα, προσανατολίζονται προς το ιδεώδες του ‘πεφωτισμένου απολυταρχισμού’. Ταυτόχρονα αναπτύσσεται η νεοελληνική πολιτική σκέψη, εμφανίζεται κάποια κριτική προδιάθεση στην πνευματική ζωή: Οι ιδέες της ελευθερίας, ισότητας, ιδιοκτησίας, κοινωνικής δικαιοσύνης περνούν στα ελληνικά κείμενα. Υπερτονίζεται ο ρόλος του άριστου κυβερνήτη, που πρέπει να συνταιριάζει γνώσεις και ηθικές αρχές. Η εκπαίδευση κυριαρχείται από τη συνύπαρξη της κλασικής παιδείας με την ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση. Εκτός από τις εμπορικές πόλεις της ΒΔ Ελλάδας (Ιωάννινα, Θεσσαλονίκη, Καστοριά, ως και Μοσχόπολη) και τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, ο Ν.Δ. επεκτείνεται στα Ιόνια νησιά. (Προϋποθέσεις ανάπτυξης στις περιοχές αυτές: γεωγραφικές/γειτνίαση και κοινωνικές). Εκπρόσωποι: Χρύσανθος Νοταράς, Βικέντιος Δαμοδός, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Θεόδωρος Καβαλλιώτης, Θεόφιλος Κορυδαλέας. 2η φάση: Η επαφή με τη δυτική σκέψη γίνεται περισσότερο συνεχής. Εισαγωγή των θετικών επιστημών και της σύγχρονης φιλοσοφίας, έντονη εκδοτική και μεταφραστική δραστηριότητα (εκδίδονται 2.500 βιβλία), υποχώρηση του εκκλησιαστικού και λειτουργικού βιβλίου, συστηματικό ενδιαφέρον για την ιστορία. Τα εκπαιδευτικά ζητήματα αποκτούν απόλυτη προτεραιότητα και τα εκπαιδευτικά κέντρα και ιδρύματα πληθαίνουν (Ακαδημίες Βουκουρεστίου και Ιασίου, Πατριαρχική Σχολή, Ιωάννινα, Καστοριά, Κοζάνη, Μοσχόπολη, Δημητσάνα, Χίος, Σχολή Κυδωνιών, Ιόνιος Ακαδημία, Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης κ.ά.). Συνέπεια της ίδρυσης σχολείων: αναπτύσσεται το αναγνωστικό κοινό της γραμματείας του Διαφωτισμού. Εκπρόσωποι: Ευγένιος Βούλγαρης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Δημήτριος Καταρτζής. Έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης (1789): επιτρέπει να αρθρωθεί ένα πιο ριζοσπαστικό πνεύμα, με τρία επίκεντρα έκφρασης: το απελευθερωτικό κίνημα του Ρήγα, τις ελληνικές παροικίες της διασποράς και τον επτανησιακό ριζοσπαστισμό. Αντιδράσεις: Στο τέλος του 18ου αι., από την Εκκλησία (καταδίκη της φιλοσοφίας των Γάλλων Βολταίρου και Ρουσσώ, των Ελλήνων Χριστόδ. Παμπλέκη) και από τις ομάδες που υφίστανται κοινωνική κριτική. Εμφάνιση και προβολή των απόψεων περί αποδοχής της υποταγής στους Τούρκους ως έργου της Θείας Πρόνοιας και διατήρησης της αυθεντικότητας της πίστης. Στην προσπάθεια περιορισμού των επιδράσεων της Γαλλ. Επανάστασης η Εκκλησία έχει σύμμαχο την Υψηλή Πύλη. Ο Ν.Δ. δεν υπήρξε ‘αντιχριστιανικός’: η Ορθοδοξία στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν συνεκτικός κρίκος ενιαίας πολιτισμικής παράδοσης. Η κριτική εκφράζει τον πολιτικό ρόλο της Εκκλησίας, τη διαφθορά μερίδας του ανώτερου κλήρου, την υποταγή στην τυραννία. Ο Ν.Δ. προτρέπει για εξαγνισμό της πίστης και

[3]


των λειτουργών της, ανόρθωση των ηθών σε μια γενική προσπάθεια κοινωνικής αναμόρφωσης. Η κριτική των υφιστάμενων κοινωνικών δομών ήταν συνυφασμένη με τον προβληματισμό γύρω από τις προϋποθέσεις της εθνικής απελευθέρωσης. 3η φάση: Είναι η πιο δυναμική και συμπλέκεται με την ιδεολογική προετοιμασία του Αγώνα. Στόχος: ο φωτισμός του Γένους θα οδηγήσει στην εθνική αφύπνιση και απελευθέρωση. Ο προτρεπτικός και παιδαγωγικός χαρακτήρας του Ν.Δ. βρίσκεται στην κορύφωσή του. Εκπρόσωποι: Αθανάσιος Ψαλλίδας, Νεόφυτος Δούκας, Άνθιμος Γαζής, Θεόκλητος Φαρμακίδης, Νεόφυτος Βάμβας, Κωνσταντίνος Κούμας, Θεόφιλος Καΐρης, Δημήτριος‐Δανιήλ Φιλιππίδης. Αντιδράσεις: Εντείνονται από όσους ήταν συνδεδεμένοι με την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων. Οι πολιτικές ιδέες καταγγέλλονται ως δυνάμεις καταστροφικές. Η Εκκλησία επιχειρεί να ενισχύσει τις παραδοσιακές αξίες στην κοινωνία και την εκπαίδευση. Η εισαγωγή των νεότερων επιστημών και των μαθηματικών θεωρείται επιζήμια για την αληθινή πίστη και τη σωτηρία της ψυχής. Τα πυρά δέχονται Ρήγας και Κοραής. Την ίδια εποχή η ελληνική κοινωνία ζει τον επαναστατικό πυρετό της Κεντρικής και ΝΑ Ευρώπης. Ρήγας Βελεστινλής Επαναστάτης, πιστεύει ότι «όλα τα δεινά των σκλαβωμένων προέρχονται από την «κακήν και αχρειεστάτην διοίκησιν από την στέρησιν καλών νόμων» γι’ αυτό και ετοιμάζει επαναστατικό σχέδιο για όλους τους λαούς των Βαλκανίων. Η εκδοτική δραστηριότητά του επιδίωκε να σπείρει το σπόρο μιας επαναστατικής προσπάθειας που θα ανέτρεπε τον οθωμανικό δεσποτισμό και θα επιτύγχανε την απελευθέρωση των Ελλήνων και των βαλκανικών λαών. Αποπειράθηκε να μεταδώσει το μήνυμα της εθνικής απολύτρωσης στις ευρύτερες μάζες σε μια γλώσσα που ήταν οικεία σ’ αυτές: γλώσσα του κράτους θα ήταν η ελληνική, ως η πλέον διαδεδομένη στο βαλκανικό χώρο. Για την προετοιμασία του αγώνα, μεταφράζει εγχειρίδιο περί πολεμικής τέχνης, ώστε να εκπαιδευτούν οι επαναστατημένοι. Η «Χάρτα» είναι ο χάρτης του γεωγραφικού χώρου που θα απελευθέρωνε. Η «Νέα Πολιτική Διοίκηση», εμπνευσμένη από τα γαλλικά συντάγματα του 1793 και 1795, θα ήταν η νέα πραγματικότητα βασισμένη στο δημοκρατικό πνεύμα, τη λαϊκή κυριαρχία, την αντιπροσωπευτική πολιτεία και τις βασικές αρχές των δικαίων του ανθρώπου και του συντάγματος. Ο Ρήγας απέρριπτε το μοναρχικό πολίτευμα. Το κράτος θα ήταν χωρίς διάκριση φυλής, θρησκείας και γλώσσας, θα βασιζόταν στην ισότητα‐αλληλεγγύη όλων των βαλκανικών λαών‐υπόδουλων, την αντιπροσώπευση όλων των επαρχιών στη Βουλή μέσα από εκλογές, κοινούς νόμους και κοινή διακυβέρνηση. Ισότητα των πολιτών έναντι των νόμων, ατομική και εθνική ελευθερία, ελευθερία έκφρασης των ιδεών, των

[4]


θρησκευτικών πεποιθήσεων, του τύπου, δικαίωμα της ιδιοκτησίας, κατάργηση της δουλείας, υποχρεωτική εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών. Σεβασμός της γλώσσας και της πίστης κάθε λαού. Οι δημοκρατικοί πολίτες πρέπει να συμμετέχουν στα κοινά και να υπερασπίζονται τους δημοκρατικούς θεσμούς. Το όραμά του φανερώνει ότι δεν είχε αντιληφθεί πως η πολιτιστική ενότητα βασισμένη στην ορθόδοξη πίστη είχε ήδη διαρραγεί. Σύντομα τα βαλκανικά εθνικά κινήματα θα αναζητήσουν εθνική υπόσταση. Αδαμάντιος Κοραής Μετριοπαθής οραματιστής της εθνικής αναγέννησης, χάραξε τις κατευθυντήριες γραμμές του προγράμματος πολιτικής και ηθικής αναμόρφωσης. Μέσα από τις διαδοχικές φάσεις της πολιτικής του σκέψης, επεξεργάστηκε μια ώριμη πολιτική λύση του ελληνικού προβλήματος, εμπνευσμένη από τα δημοκρατικά ιδεώδη του διαφωτισμού και προσαρμοσμένη στις ελληνικές πραγματικότητες. Ο δρόμος προς την ελευθερία έπρεπε να περάσει από τη νίκη κατά της αμάθειας. Νωρίς ο Κοραής άρχισε να διαπιστώνει ότι ο πολιτισμός είχε αρχίσει να επιστρέφει στον ελληνικό χώρο και ότι ο δούλος λαός ετοιμαζόταν να μετατραπεί σε ελεύθερο έθνος. Απαραίτητη ήταν η καλλιέργεια του δημοκρατικού ήθους, το οποίο συνέθεταν η πολιτική αρετή και η αφοσίωση στο κοινό καλό. Οι Έλληνες έπρεπε να αναβάλουν την εξέγερσή τους μέχρι τη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών. Φόβος εμφάνισης εσωτερικής διαμάχης μεταξύ των αντίπαλων μερίδων για τον έλεγχο της απελευθερωμένης Ελλάδας. Μετά την έκρηξη της Επανάστασης, ζητούμενο ήταν η εδραίωση της ελευθερίας, που προϋπέθετε δικαιοσύνη, σύνεση και αρετή = ενδιαφέρον για το κοινό καλό. Το πολίτευμα θα ήταν μη μοναρχικό, βασισμένο στις δημοκρατικές αρχές, την ισότητα, τη δημόσια εκπαίδευση.

2. ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Ιστορικό πλαίσιο: Ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό – 1815 – Ιερή Συμμαχία ή Συναυλία της Ευρώπης. Κατίσχυση συντηρητικών ιδεών, ενάντια σε κάθε επαναστατικό, αποσχιστικό ή απελευθερωτικό κίνημα κατά της υπάρχουσας νομιμότητας και του εδαφικού καθεστώτος, σε κάθε αλλαγή status quo. Διατήρηση της ισορροπίας δυνάμεων και της αρχής της νομιμότητας = η νόμιμη εξουσία των ηγεμόνων‐μοναρχών της Ευρώπης. Στον αντίποδα βρισκόταν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών, βασισμένο στη λαϊκή κυριαρχία. Γλώσσα, θρησκεία, καταγωγή από ελεύθερους προγόνους ήταν τα τεκμήρια εθνικής ταυτότητας δικαίωμα ανεξάρτητης πολιτικής ύπαρξης. Ίδρυση: Οδησσός, 14‐9‐1814. Πρωταγωνιστές. Σκοπός της επανάστασης θα ήταν «η ανέγερση και απελευθέρωση του Ελληνικού Έθνους και της Πατρίδος μας».

[5]


Πρώτες οργανωτικές προσπάθειες, τήρηση της μυστικότητας για προστασία από τις διωκτικές αρχές. Δημιουργία του μύθου περί ‘Αόρατης Αρχής’ και στήριξης από τη Ρωσία. Ως το 1817 οι προσχωρήσεις ήταν ελάχιστες (1816, 30 μέλη), το εγχείρημα αντιμετωπιζόταν αρνητικά από τις ελληνικές παροικίες. Μεταφορά της έδρας στην Κωνσταντινούπολη 1817 = σταθμός που άλλαξε την πορεία και έδωσε ώθηση: η παρουσία των Ελλήνων εκεί ήταν πιο σημαντική και οι διωκτικές αρχές των Οθωμανών υποδεέστερες. Ενεργοποίηση εμπόρων και πλοιάρχων. Εγκατάλειψη της μυστικοπάθειας και μαζική στρατολόγηση. Προετοιμασία στρατιωτικού σχεδίου για την εξέγερση. Επέκταση στον ελλαδικό χώρο (Πελοπόννησος, Ύδρα, Σπέτσες, νησιά Ανατ. Αιγαίου) με συμμετοχή προεστών κληρικών, εμπόρων, οπλαρχηγών εν αποστρατεία. Η οργάνωση αρχίζει να γίνεται γνωστή στον κόσμο. Σε συνδυασμό με την εκπαιδευτική ανάπτυξη και την επαναστατική φιλολογία, δημιουργείται κλίμα προσμονής. Ανάγκη ανεύρεσης επικεφαλής διεύρυνση της οργάνωσης, κίνδυνος αποκάλυψης του μύθου της Αόρατης Αρχής. Άρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια (έκρινε ότι οι περιστάσεις δεν ήταν κατάλληλες), αποδοχή του Αλέξανδρου Υψηλάντη (12‐4‐1820): ήταν αποφασιστικής σημασίας, γιατί έπεισε και τους πιο δύσπιστους ότι πίσω από τον υποστράτηγο δεν μπορούσε παρά να είναι η τσαρική Ρωσία. Σηματοδοτεί την είσοδο στη φάση της προετοιμασίας για πολεμική αναμέτρηση. Στρατολόγηση ανθρώπων των όπλων (προεστοί, οπλαρχηγοί, παλιοί πολεμιστές, αρματολοί από τα Ιόνια). Πού θα ξεκινούσε η επανάσταση: Μολδοβλαχία, Κωνσταντινούπολη, Πελοπόννησος; Επιλέγεται η πρώτη γιατί: μπορούσε να στηριχθεί στην υπάρχουσα προεργασία, ο οθωμανικός στρατός μπορούσε να επέμβει μόνο μετά από άδεια του τσάρου, ελπίδα για βοήθεια από τους οπλαρχηγούς των Φαναριωτών ηγεμόνων, ελπίδα για δημιουργία ευρύτερης κίνησης για την ανατροπή του σουλτάνου. Τα σχέδια περιλάμβαναν: στην Κωνσταντινούπολη πυρπόληση του στόλου, ανατίναξη αποθηκών, πρόκληση χάους για ανατροπή του σουλτάνου. Τίποτε δεν υλοποιήθηκε. Η οργάνωση πρακτικά διαλύθηκε με την κήρυξη της επανάστασης. Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία επηρέασε τις εξελίξεις στην Πελοπόννησο λιγότερο από όσο πιστεύαμε ως τώρα. Έναρξη της επανάστασης από το Ιάσιο (24‐2‐1821): «Μάχου Υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Αθρόα άφιξη εθελοντών από τις ηγεμονίες, αλλά ανεπαρκής στρατιωτική εκπαίδευση και οικονομικά μέσα. Η είδηση προκάλεσε έντονη αντίδραση του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, οι πρώτοι Φαναριώτες διαφεύγουν από την Κωνσταντινούπολη, ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ μπροστά στον κίνδυνο γενικευμένης σφαγής του Γένους, από κοινού με την ελίτ της Πόλης, αφορίζει τους επαναστάτες, βεβαιώνει την αμετακίνητη υποταγή των επαρχιών και προσφέρει τη συνδρομή του για την εφαρμογή των φιρμανιών περί αμνηστίας και όρων υποταγής (23‐3‐1821).

[6]


Η απόφαση ήταν παράτολμη για την εποχή και υποτιμούσε τις δυνάμεις του αντιπάλου. Η έκρηξη της επανάστασης ήταν πρόωρη, αφού δεν είχαν προηγηθεί ικανοποιητικές προπαρασκευές και συγκέντρωση χρημάτων. Οι επαναστάτες είχαν ελλιπή αντίληψη της ευρωπαϊκής πραγματικότητας: Η Αυστρία ήταν αντίθετη γιατί απειλούνταν το status quo. Η Βρετανία ήταν αρχικά ουδέτερη, όσο η εξέγερση δεν επηρέαζε την ισορροπία δυνάμεων. Η Ρωσία αρχικά παρέμενε πιστή στην Ιερή Συμμαχία. Το επίτευγμα της Φιλικής, του σημαντικότερου συντελεστή της Επανάστασης, ήταν η προετοιμασία, η ιδέα της εξέγερσης, η συνεύρεση των αποφασισμένων Ελλήνων κάθε τάξης, έχτισε και πρόσφερε τον κινητήριο μύθο.

3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η Ε.Ε. ήταν κίνημα: α. εθνικοαπελευθερωτικό∙ β. πολιτικό: στόχευε στη δημιουργία ευνομούμενης πολιτείας, αλλά δεν ήταν συνδεδεμένο με τις στενές επιδιώξεις συγκεκριμένων οικονομικών ομάδων. Συστατικά στοιχεία του ελληνικού εθνικού κινήματος: α. η προβολή των νεότερων Ελλήνων ως απόγονων των αρχαίων, β. η ταύτιση με τους Ευρωπαίους και η διάκριση από τους Οθωμανούς, γ. η καταγγελία του ξένου κυρίαρχου ως παράνομου, αφού προηγήθηκε κατάκτηση διά της βίας, δ. η προβολή του δικαιώματος και της βούλησης για ελεύθερη και ευνομούμενη πολιτεία, που στηριζόταν και στην εθνική ταυτότητα, διαφορετική από του κατακτητή. Παράγοντες που δυσχέραιναν την αυτοδιάθεση των Ελλήνων, ως σχέδιο ρεαλιστικό: α. η γεωπολιτική θέση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, β. η στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο ζήτημα της ανεξαρτησίας των εθνών, γ. η γεωγραφική διασπορά των Ελλήνων Οι διεθνείς συνθήκες ήταν δυσμενείς, γιατί η Ελληνική Επανάσταση: α. διατάρασσε το ευρωπαϊκό καθεστώς και την ισορροπία των δυνάμεων, β. πρόσβαλλε την υπάρχουσα ‘νόμιμη εξουσία’ του σουλτάνου, γ. πρόβαλλε την αρχή των εθνοτήτων. Στο ερώτημα πώς και πότε θα αποκτούσε η Ελλάδα την ελευθερία της, υπήρχαν τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις: α. η Οθωμανική Αυτοκρατορία να αλωθεί εκ των έσω, να συνεχιστεί αδιατάρακτη η νομιμοφροσύνη παράλληλα με την άνοδο στην οικονομία και την παιδεία, β. απελευθέρωση με πρωτοβουλία της Ρωσίας, γ. επανάσταση.

[7]


Παράγοντες ευνοϊκοί για την έκρηξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο: α. η μεγάλη πληθυσμιακή συγκέντρωση των Ελλήνων, όπως και στην Στερεά (εθνική ομοιογένεια), β. η γεωγραφική διαμόρφωση (ορεινά εδάφη), γ. η μειωμένη οθωμανική στρατιωτική παρουσία, εξαιτίας των γεγονότων στην Ήπειρο. Οι απόψεις για το χρόνο έναρξής διίσταντο μεταξύ των πιο συντηρητικών και αναποφάσιστων (προεστοί, ιερείς, καπετάνιοι των αρματολών, έμποροι) και των θερμών οπαδών της άμεσης δράσης (Φιλικοί). Τα γεγονότα στη Μολδοβλαχία επέσπευσαν τις εξελίξεις. Α΄φάση (1821‐23): νικηφόρα Μετά τις πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες ξεκινούν οι προσπάθειες διοκητικής συγκρότησης και επιμελητείας. Η Επανάσταση έπρεπε μέσα σε λίγα χρόνια να συγκροτήσει συγκεντρωτικό κράτος, ικανό να φορολογεί, να χρηματοδοτεί στρατό και να υπερασπιστεί την κυριαρχία του: α. Αχαϊκό Διευθυντήριο β. Μεσσηνιακή Σύγκλητος ή Μεσσηνιακή Γερουσία Η πρώτη προσπάθεια συγκρότησης ενιαίας συντονιστικής αρχής αναφέρεται ως «Συνέλευση των Καλτετζών», με πελοποννησιακή εκπροσώπηση, από την οποία προέκυψε η Γερουσία της Πελοποννήσου (26‐5‐1821). Η άφιξη του Δημήτριου Υψηλάντη στην Πελοπόννησο ως πληρεξούσιου της Αρχής (19‐6‐1821) ανέδειξε τις διαφωνίες με τους προκρίτους ως προς τα οργανωτικά ζητήματα: ο ίδιος προωθούσε πιο συγκεντρωτική κρατικό οργανισμό, με ιεραρχία και αρμοδιότητες, ενώ οι πρόκριτοι επιθυμούσαν να ελέγχουν μέρος της εξουσίας και να υπάρχουν γενικές ευθύνες. Οι οπλαρχηγοί τάχθηκαν αρχικά με τον Υψηλάντη. Αργότερα, η συνέλευση στο Άργος (1‐12‐1821) ίδρυσε την «Πελοποννησιακή Γερουσία», με πρόεδρο τον Υψηλάντη, και ψήφισε τον αντίστοιχο «Οργανισμό περί Προσωρινής Διοικήσεως». Με την κάθοδο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου (και ανταγωνιστικά προς τον Υψηλάντη) ξεκινούν οργανωτικές προσπάθειες στη δυτική Στερεά. Η συνέλευση του Μεσολογγίου (4‐11‐1821) ψηφίζει τον «Οργανισμό της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος» και προβλέπει σύσταση Γερουσίας. Αντίστοιχα, η συνέλευση της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος στα Σάλωνα (15‐11‐1821), με συμμετοχή αντιπροσώπων και από Θεσσαλία και Μακεδονία, αλλά όχι από την Αθήνα, ψήφισε τη «Νομική Διάταξιν της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» (19‐11‐1821), κείμενο εμπνευσμένο από τον Θεόδωρο Νέγρη. Η ηγεσία της επανάστασης ήταν ετερογενής, το κυριότερο πολιτικό χαρακτηριστικό ήταν η πολυαρχία, με αυτόνομα κέντρα εξουσίας: 1) Οι πρόκριτοι της Πελοποννήσου, γαιοκτήμονες, είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρούν ένοπλα σώματα, τοπικοί ηγέτες, επιθυμούσαν τη διατήρηση τοπικών διοικητικών δομών. 2) Οι οπλαρχηγοί, ηρωικοί πολεμιστές κατά των Τούρκων, για να συντηρούν τα σώματα έπρεπε να καταφεύγουν σε λεηλασίες. Δεν ήταν διατεθειμένοι να υποταχθούν σε συγκεντρωτικό κράτος ευρωπαϊκού τύπου.

[8]


3) Οι πρόκριτοι των νησιών (Ύδρας, Σπετσών) με εμπορικό πλούτο και ναυτική ισχύ, βασίζονταν σε εμπορικά ή πειρατικά εισοδήματα και επιθυμούσαν να διατηρήσουν τις τοπικιστικές ελευθερίες. 4) Οι Φαναριώτες και εκπρόσωποι των Ελλήνων της διασποράς υπερείχαν σε παιδεία, διοικητικές ικανότητες και διεθνείς διασυνδέσεις, οραματίζονταν τη δημιουργία ενιαίου συγκεντρωτικού κράτους κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, βασισμένου σε φιλελεύθερες αρχές. Εμπνευστές των επαναστατικών συνταγμάτων, αλλά στερούνταν πολιτικής βάσης εντός της χώρας. Αλλά και αυτές οι ομάδες πολλές φορές ήταν διασπασμένες εσωτερικά. Α΄ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο (20‐12‐1821). Η επιλογή των πληρεξούσιων δεν ήταν απόλυτα αντιπροσωπευτική, επικρατούσαν λόγιοι, πρόκριτοι, κληρικοί, μειονεκτούσαν στρατιωτικοί. Μετά από πολλές συζητήσεις και διαφωνίες εγκρίνεται το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» (Ιανουάριος 1822). Εμφανής σ’ αυτό η επίδραση των φιλελεύθυρων ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, με αντιαπολυταρχική διάθεση και πολυαρχικό σχήμα εξουσίας. Η Διοίκηση αποτελείται από δύο σώματα, Βουλευτικό (απαρτιζόμενο από εκλεγμένους πληρεξούσιους) και Εκτελεστικό (πενταμελές, εκτός των μελών του Βουλευτικού). Πρόεδρος του Εκτελεστικού εκλέγεται ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και του Βουλευτικού ο Δ. Υψηλάντης. Το τέλος του 1822 βρίσκει την επαναστατημένη Ελλάδα σε διαδικασία εκλογών για τη νέα Βουλή, ενώ η αντιπαλότητα μεταξύ κυβέρνησης και Πελοποννησιακής Γερουσίας‐Κολοκοτρώνη (ενισχυμένου μετά τις στρατιωτικές επιτυχίες) εντείνεται. Β΄ Εθνοσυνέλευση στο Άστρος (29/3‐18/4/1823). Η διαμάχη για τον έλεγχο της εξουσίας κορυφώνεται. Ψηφίζεται νέο αναθεωρημένο σύνταγμα, ο «Νόμος της Επιδαύρου», που διατηρεί το βασικό σχήμα διοίκησης, με ενίσχυση του Βουλευτικού. Πρόεδρός του εκλέχθηκε ο Ι. Ορλάνδος (παραιτήθηκε στις 20/5, το σώμα ελεγχόταν ουσιαστικά από τον Μαυροκορδάτο, που πήρε και την προεδρία στις 11/7) και πρόεδρος του Εκτελεστικού ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης. Η περίοδος που ακολούθησε δίχασε περισσότερο τους Έλληνες, τοπικιστικό και φατριαστικό πνεύμα κυριάρχησαν, πολλά από τα διοικητικά μέτρα που αποφασίστηκαν έμειναν στα χαρτιά. Η προσπάθεια συνδιαλλαγής εκ μέρους του Κολοκοτρώνη (δέχθηκε να ονομαστεί αντιπρόεδρος Εκτελεστικού, αλλά παραιτήθηκε στις 15/10) μείωσε το κύρος του μεταξύ των υποστηρικτών του (οπλαρχηγών, λαού και Πελοποννήσιων). Ως το τέλος του 1823 η κατάσταση εκτραχύνθηκε: το ξέσπασμα το εμφύλιου ήταν ζήτημα χρόνου. Διπλωματία 1822: η άνοδος του Τζ. Κάνινγκ ως υπουργού Εξωτερικών της Βρετανίας σηματοδοτεί μεταστροφή της βρετανικής πολιτικής σε πιο ανεξάρτητη και φιλελεύθερη και διάλυση της Ιερής Συμμαχίας. Μάρτιος 1823: αναγνωρίζει την Επανάσταση ως τυπικά και νομικά εμπόλεμο μέρος. Ανοίγει ο δρόμος για τη σύναψη δανείου. Στο τέλος της πρώτης τριετίας της Επανάστασης οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, πλην της Βρετανίας, εξακολουθούν να είναι εχθρικές στην Ελλάδα, πιστές στην Ιερή Συμμαχία. Η Ρωσία δεν επιθυμεί να εγκαταλείψει εντελώς τους ομόδοξους Έλληνες, αλλά αδρανεί.

[9]


Ο φιλελληνισμός στηρίχθηκε σε τρεις παράγοντες: 1) τον θαυμασμό για την αρχαία Ελλάδα και τη συμβολή της στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, 2) την ερμηνεία της επανάστασης ως εξέγερσης χριστιανών εναντίον του Ισλάμ, 3) την αρνητική εικόνα της Ευρώπης για την Οθωμ. Αυτοκρατορία = βαρβαρότητα. Το φιλελληνικό ρεύμα φούντωσε μετά την καταστροφή της Χίου (1822), αλλά δεν είχε αντίκτυπο στην εξωτερική πολιτική των Μ.Δ. Β΄φάση (1824‐27): στρατιωτικές ήττες και εμφύλιες συγκρούσεις Εσωτερικά Σταδιακά προέκυψαν δύο συμμαχίες, που αναμετρήθηκαν στους εμφύλιους: 1) ο Κολοκοτρώνης με Πελοποννήσιους οπλαρχηγούς και ένα μέρος των προκρίτων∙ 2) οι νησιώτες υπό τους Κουντουριώτηδες, Μαυροκορδάτο, μέρος των Πελοποννήσιων και Ρουμελιώτες. Η ένοπλη αναμέτρηση τροφοδοτήθηκε και από την προοπτική σύναψης του δανείου και τη σημασία του ποιος θα το ελέγχει. Από το 1824 η πρωτοβουλία των στρατιωτικών κινήσεων πέρασε στους Οθωμανούς. Ο α΄ εμφύλιος πόλεμος ξέσπασε το Μάρτιο του 1824 με πεδίο την Πελοπόννησο. Αντιμαχόμενες παρατάξεις: α) στρατιωτικοί της Πελοποννήσου με τον Κολοκοτρώνη επικεφαλής∙ β) ο κύκλος του Μαυροκορδάτου με τους πολιτικούς της Πελοποννήσου και τους νησιώτες. Οι Ρουμελιώτες δεν έλαβαν μέρος. Οι εχθροπραξίες έλαβαν τέλος στα τέλη Μαΐου, μπροστά στην αιγυπτιακή απειλή. Συνέπειες: η πολεμική ετοιμότητα των Ελλήνων υποχώρησε (καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών). Ο β΄ εμφύλιος πόλεμος ξέσπασε το Νοέμβριο 1824 και βρήκε αντιμέτωπους: α) Πελοποννήσιους πολιτικούς και στρατιωτικούς∙ β) Υδροσπετσιώτες και Ρουμελιώτες οπλαρχηγούς. Κερδισμένηοι βγαίνουν οι δεύτεροι, αλλά οι συνέπειες είναι οδυνηρές: παραμέληση της άμυνας και κατά τόπους νίκες των τουρκικών στρατευμάτων, διασπάθιση της πρώτης δόσης του δανείου από το εξωτερικό, λεηλασίες στην Πελοπόννησο και πτώση του ηθικού των χωρικών, ενίσχυση της αντιπαράθεσης Ρουμελιωτών‐Πελοποννήσιων, περιορισμός και φυλάκιση των Πελοποννήσιων οπλαρχηγών, με πρώτο τον Κολοκοτρώνη. Αποφυλακίστηκαν στις 17‐5‐1825 μπροστά στις καταστροφές που υπέστη η Πελοπόννησος από τον Ιμπραΐμ και την ανάγκη να ενισχυθεί η άμυνα. Οι κίνδυνοι και οι αποτυχίες του 1825 επέβαλλαν την αλλαγή του πολιτεύματος προς πιο συγκεντρωτικές μορφές. Από πολιτική άποψη, είχαν αρχίσει να σχηματίζονται τα κόμματα/σχημετισμοί: α. αγγλικό – Μαυροκορδάτος, Μαυρομιχάλης, Μιαούλης β. γαλλικό – Κωλέττης, Κουντουριώτης γ. ρωσικό – Κολοκοτρώνης. Γ΄ Εθνοσυνέλευση στη Νέα Επίδαυρο (6‐4‐1826). Ορίστηκε νέα ενδεκαμελής κυβέρνηση, η «Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος» με πρόεδρο τον Ανδρέα Ζαΐμη. Οι εργασίες διακόπηκαν στις 16/4 λόγω της πτώσης του Μεσολογγίου, για να

[10]


ξαναρχίσουν στην Ερμιόνη στις 18/1/1827 για να μεταφερθούν στην Τροιζήνα στις 19/3. Σημαντικότερα επιτεύγματα: α. στις 3/4 εκλέχθηκε ο Καποδίστριας Κυβερνήτης της Ελλάδας με επταετή θητεία. β. την 1/5 εγκρίθηκε και υπογράφηκε το νέο «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος», που καθόρισε ως θεμελιώδη βάση του πολιτεύματος το κοινοβουλευτικό σύστημα και τη διάκριση των τριών λειτουργιών. Η εκτελεστική λειτουργία ανατέθηκε σε μονομελές όργανο, τον Κυβερνήτη, καταργώντας το συλλογικό σύστημα του 1822, και η νομοθετική στη Βουλή, με τριετή βουλευτική περίοδο. Η δικαστική λειτουργία ορίστηκε ανεξάρτητη. Έδρα της κυβερνήσεως ορίστηκε το Ναύπλιο. Πρόκειται για έναν φιλελεύθερο και δημοκρατικό καταστατικό χάρτη, από τους πιο προοδευτικούς της εποχής. Η πτώση του Μεσολογγίου (Ιούνιος 1826) και ο θάνατος του λόρδου Βύρωνα ενεργοποίησαν νέο κύμα φιλελληνισμού. Στις αρχές 1827 είχε χαθεί το μεγαλύτερο μέρος Πελοποννήσου και Στερεάς. Οικονομικά 1824‐1825: συνάφθηκαν δύο εξωτερικά δάνεια από τη Βρετανία, χωρίς τα οποία πιθανώς η Επανάσταση θα είχε καμφθεί, αλλά η διαχείρισή τους ήταν σκανδαλώδης. Α΄: από τις 800 χιλ. στερλίνες η Ελλάδα εισέπραξε 300. Β΄: από τα 2 εκατ. στερλίνες στην ελληνική κυβέρνηση έφτασαν 233 χιλ. στερλίνες. Το σύνολο αναλογεί στο 30% των συνολικών επαναστατικών εσόδων για τα χρόνια 1821‐30. Πώς χρησιμοποιήθηκαν: για την αντιμετώπιση των εσωτερικών αντιπάλων από την κυβέρνηση κατά τους εμφύλιους, για το στόλο, για τους άτακτους στρατιώτες της κυβερνητικής πλευράς. Άλλα έσοδα προήρθαν από φορολογίες, δασμούς, εράνους και φιλελληνικές επιτροπές. Διπλωματία Η συνεχιζόμενη de facto ανεξαρτησία της Ελλάδας έπεισε τη Βρετανία (Κάνινγκ) να εδραιώσει τη θέση της για να αποφύγει αποκλειστική προστασία από τη Ρωσία. Μια σύμπραξη ήταν επιθυμητή. Η Αυστρία (Μέτερνιχ) επέμενε στη διατήρηση του Κονσέρτου της Ευρώπης, ήταν εναντίον κάθε εθνικού κινήματος στα Βαλκάνια. Η Γαλλία επιδίωκε περιορισμό της βρετανικής επιρροής και να μη βρεθεί η ίδια εκτός των εξελίξεων. Χώρα‐κλειδί ήταν η Ρωσία. Ιανουάριος 1824: προτείνει ίδρυση τριών αυτόνομων ελληνικών ηγεμονιών (Ανατολική Στερεά‐Θεσσαλία, Δυτική Στερεά‐Ήπειρος, Πελοπόννησος) και καθεστώς αυτοδιοίκησης για τα νησιά του Αιγαίου. Η πρόταση απορρίφθηκε από τον Μέτερνιχ και την ελληνική επαναστατική ηγεσία. Ο νέος τσάρος Νικόλαος Β΄ (Δεκέμβριος 1825) ήταν διατεθειμένος να αναλάβει περισσότερες πρωοβουλίες. Η προσέγγιση με τη Βρετανία είναι πιο έντονη. 4 Απριλίου 1826: ρωσο‐αγγλικό πρωτόκολλο της Πετρούπολης, που προβλέπει μεσολάβηση για τη λύση του ελληνικού ζηήματος και ίδρυση αυτόνομου κράτους, πλήρη αυτοδιοίκηση των Ελλήνων, εξαγορά των τουρκικών κτημάτων και αποχώρηση

[11]


των Τούρκων. Η Αυστροουγγαρία αρνείται να συμπράξει, η Γαλλία συμφωνεί σε σύμπραξη. Απρίλιος 1827: ο Τζ. Κάνινγκ γίνεται πρωθυπουργός και το ελληνικό ζήτημα μπαίνει σε νέα φάση. 6 Ιουλίου 1827: Βρετανία, Ρωσία, Γαλλία υπογράφουν τη Συνθήκη του Λονδίνου, θεμέλιο για την απελευθέρωση. Επανάληψη των όρων της Πετρούπολης + πρόβλεψη για επιβολή της ανακωχής. Η Πύλη, ενισχυμένη στρατιωτικά, απορρίπτει τη μεσολάβηση. Ως μέσο πίεσης έστειλαν στόλο στα ελληνικά ύδατα Ναυμαχία του Ναβαρίνου (20‐10‐1827) Μέσα σε έναν χρόνο οι Αιγύπτιοι εγκαταλείπουν την Πελοπόννησο. Γ΄φάση (1828‐32): Καποδίστριας και ίδρυση του ελληνικού κράτους Εσωτερικά Η άφιξη του Καποδίστρια στο Ναύπλιο (8/1/1828) και μετά στην Αίγινα σήμανε την απαρχή της τελευταίας φάσης της ‐παραπαίουσας‐ ελληνικής επανάστασης. Στόχος να διαπραγματευτεί την ειρήνη και να οργανώσει το ελληνικό κράτος. Έχαιρε γενικής αποδοχής, ως ξεχωριστή προσωπικότητα. Ο Καποδίστριας πίστευε στην ιδέα της Ελλάδας, αλλά θεωρούσε ότι οι Έλληνες οδηγήθηκαν σε πρόωρη επανάσταση και δεν στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων∙ είχε αρνητική αντίληψη για τις τοπικές ηγεσίες και επιδίωξε συγκέντρωση της εξουσίας. Θέλησε να ανορθώσει το επίπεδο των απλών Ελλήνων μέσα από την παιδεία και την οικονομική άνοδο στη συνέχεια θα μπορούσαν να διαχειριστούν τη δημοκρατία. Από τις πρώτες ενέργειές του: α. αλλαγή στο κυβερνητικό σύστημα προς πιο συγκεντρωτική μορφή, για την προσωρινή ενίσχυση της εξουσίας του («Προσωρινή Διοίκηση της Επικρατείας», Αίγινα 18/1/1828). Ο κυβερνήτης ανέλαβε και το νομοθετικό έργο. β. συγκρότηση κυβέρνησης ‘εθνικής ενότητας’ στην οποία να εκπροσωπούνται όλες οι κοινωνικές τάξεις και ομάδες και όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα. γ. συγκρότηση Επιτροπής Οικονομικών, οργάνωση της επαρχιακής διοίκησης. δ. ανασυγκρότηση του στρατού και του στόλου. Ο ίδιος ανέλαβε την ανώτατη ηγεσία, με τοπικούς αρχηγούς τους Θ. Κολοκοτρώνη (πελοπόννησο), Δ. Υψηλάντη (Ανατολικής Ελλάδος) και στρατηγό Τσόρτς (Δυτικής Ελλάδος). ε. καταστολή της ληστείας, εξάλειψη της πειρατείας και δημιουργία αστυνομίας. Μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, τερματισμός των πολεμικών επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο και επανάναρξη των αγροτικών ασχολιών (γεωργία‐κτηνοτροφία)∙ αύξηση των φορολογικών εσόδων. Η διακυβέρνησή του δημιούργησε τις βασικές δομές της δημόσιας διοίκησης (παιδεία, δικαιοσύνη, αστυνομία, αγροτική, δημοσιονομική πολιτική, τραπεζικό σύστημα). Οι ενέργειες του Καποδίστρια για συγκεντρωτικό κράτος συσπείρωσαν την αντιπολίτευση. Δ΄ Εθνική Συνέλευση στο Άργος (11/7/1829). Από τις πιο σημαντικές ενέργειές της ήταν ψηφίσματα σχετικά με την οργάνωση της δημόσιας διοίκησης του κράτους, τον έλεγχο

[12]


των οικονομικών, την έγκριση της μέχρι τότε εξωτερικής πολιτικής του Καποδίστρια, την ίδρυση 27μελούς Γερουσίας. Με τις αποφάσεις της τέθηκαν οι βάσεις οργάνωσης ενός κράτους προσαρμοσμένου στις δυνατότητες της εποχής και έγινε πρόοδος για την οικονομική ανάπλαση της χώρας. Ο έντονος συγκεντρωτισμός της εξουσίας, όμως, ενίσχυσε την αντιπολίτευση στον Καποδίστρια. Η Δ΄ Εθνοσυνέλευση ανανέωσε την απόλυτη εξουσία του Καποδίστρια, με συνέπεια οι φιλελεύθεροι (και οι Βρετανοί φιλέλληνες), που επιδίωκαν επιστροφή στα πιο δημοκρατικά συντάγματα, να σχηματίσουν αντιπολίτευση. Ανάλογα κινήθηκαν και τα τοπικά κέντρα εξουσίας (οικογένεια Μαυρομιχάλη στη Μάνη), που ενδιαφέρονταν για τα τοπικιστικά τους συμφέροντα. Εξεγέρσεις: Μάνη 1830‐31. Ύδρα, 1831. Αύγουστος 1831: α΄ απόπειρα κατά της ζωής του. 27‐9‐1831: δολοφονία από τους Μαυρομιχαλαίους. Γρήγορα το έργο του εξαφανίστηκε και το κράτος επέστρεψε στην αναρχία. Η ισχυρή διακυβέρνησή του έπεισε τις δυνάμεις να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Διπλωματία Το ενδιαφέρον εστιάζεται στη χάραξη των συνόρων. 12 Δεκεμβρίου 1828: οι πρέσβεις των τριών δυνάμεων υπόμνημα, όπου προτείνουν αυτόνομο κράτος, συνοριακή γραμμή Αμβρακικού‐Παγασητικού και τα νησιά Εύβοια, Σποράδες, Κυκλάδες. Πολίτευμα μοναρχικό. Ο Καποδίστριας επιδίωκε: Στερεά, μέρος της Ηπείρου, Θεσσαλία, μέρος της Μακεδονίας, Εύβοια, Σποράδες, Κυκλάδες, Σάμο και Κρήτη. 22 Μαρτίου 1829: Πρωτόκολλο του Λονδίνου, υιοθετεί τις προτάσεις των πρέσβεων. Επιβάλλεται ετήσιος φόρος υποτέλειας 1,5 εκατ. γρόσια και αποζημίωση των μουσουλμάνων για τις περιουσίες τους. Αρχικά η Πύλη απέρριψε τους όρους, αλλά μετά τις ήττες στους ρωσοτουρκικούς πολέμους αποδέχθηκε τη συνθήκη του Λονδίνου 1827 και το πρωτόκολλο του Λονδίνου 1829 = αναγνώριση αυτονομίας της Ελλάδας. Ο φόβος μονομερούς λύσης του ζητήματος από τη Ρωσία έστρεψε Αγγλία και Γαλλία προς τη σύσταση ανεξάρτητου κράτους. 3 Φεβρουαρίου 1830: Πρωτόκολλα του Λονδίνου: η Ελλάδα ανεξάρτητη μοναρχία, με κληρονομικό μονάρχη συνοριακή γραμμή Λαμίας‐Αχελώου και τα νησιά Εύβοια, Σκύρο, Κυκλάδες. Η ελληνική αντίδραση για το εδαφικό ήταν οργισμένη. 7 Μαΐου 1832: Συνθήκη του Λονδίνου, ο Όθωνας βασιλιάς, συνοριακή γραμμή Βόλου‐Άρτας. 21 Ιουλίου 1832: Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, ο σουλτάνος αναγνωρίζει τα σύνορα του νέου κράτους. Η ανεξάρτητη Ελλάδα του 1832 διαμορφώθηκε υπό την επίδραση εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων, σύμφωνα με τους όρους της εποχής. Ήταν τόσο ανεξάρτητη όσο επέτρεπαν οι διεθνείς συγκυρίες και η γεωπολιτική της θέση και όσο μπορούσαν να εξασφαλίσουν οι πολιτικές και στρατιωτικές της δυνάμεις. Η λύση του ελληνικού ζητήματος δεν θεωρούνταν ικανοποιητική από την τότε επαναστατική ηγεσία.

[13]


4. Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ

Ι. Εσωτερικά Ο βασιλιάς 30‐1‐1833: άφιξη με αγγλικό πολεμικό στο Ναύπλιο του Όθωνα, της Αντιβασιλείας και μελών της συνοδείας. Συνόδευαν 24 πολεμικά και 48 μεταγωγικά με 3.000 Βαυαρούς στρατιώτες. Η υποδοχή ήταν ενθουσιώδης, αφού οι Έλληνες είχαν εναποθέσει σ’ αυτόν τις ελπίδες τους∙ είδαν σ’ αυτόν το τέλος της εποχής των εσωτερικών συγκρούσεων Όλα αντιμετωπίζονταν θετικά: η νεαρή ηλικία = θα μπορούσε εύκολα να γίνει πραγματικός Έλληνας∙ τα βαυαρικά στρατεύματα = προστασία από την αναρχία και την αυθαιρεσία∙ οι Μ.Δ. = ήταν παρούσες και προστάτες του βασιλιά. Κανείς δεν έβλεπε την πραγματικότητα: ως νέος ήταν ανίκανος να διοικεί, οι Βαυαροί ήταν πραιτωριανοί του θρόνου, οι Μ.Δ. επιθυμούσαν να ασκήσουν κηδεμονία στο νέο βασίλειο, να εξασφαλίσουν ότι το νέο κράτος θα ασκούσε συνετή εξωτερική πολιτική χωρίς ανεξέλεγκτες πρωτοβουλίες. Πολίτευμα Συντάγματα 1822‐27: αποσκοπούσαν στην εμπέδωση δημοκρατικών αρχών. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας αμφισβητήθηκε επί Καποδίστρια, με αναστολή εφαρμογής του Συντάγματος της Τροιζήνας, και από τη Συνθήκη του Λονδίνου 1827 και εξής (Πρωτόκολλα 1829, 1830, 1832). Η αλλαγή ερμηνεύθηκε ως αποτέλεσμα παρέμβασης των Μ.Δ., αντίθετα προς τη βούληση του ελληνικού λαού. Αρχικά υπήρχε ασάφεια ως προς τον τύπο της μοναρχίας: απόλυτη (που επιθυμούσαν οι Μ.Δ. και οι Βαυαροί) ή συνταγματική (που προσδοκούσαν οι Έλληνες πολιτικοί). Ο Όθωνας και η Αντιβασιλεία ήταν προσηλωμένοι στην απόλυτη μοναρχία. Α. Περίοδος της Αντιβασιλείας Μέλη: κόμης Γιόζεφ φον Άρμανσπεργκ, προϊστάμενος της αντιβασιλείας, δεσποτικός, ραδιούργος, φιλόδοξος, άνθρωπος του συμφέροντος. Γκέοργκ φον Μάουρερ, άριστος νομικός, συνεπής, αλλά αυταρχικός, επηρμένος, φιλάργυρος, χωρίς πολιτικές αρετές (μέχρι Ιούνιο 1834). αντιστράτηγος Καρλ φον Χάιντεκ, απολάμβανε της εμπιστοσύνης του βασιλιά. α΄ κυβέρνηση: Σπ. Τρικούπη. Στο διάστημα 1833‐43 εναλλάχθηκαν οκτώ κυβερνήσεις. Διάταγμα 15‐4‐1833: καθορίζονται οι εξουσίες του υπουργικού συμβουλίου. Οι υπουργοί θα διορίζονται από την αντιβασιλεία και ο πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου από το βασιλιά. 7 υπουργεία: Βασιλικού Οίκου και Εξωτερικών, Δικαιοσύνης, Εσωτερικών, Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης, Οικονομικών, Στρατιωτικών, Ναυτικών. Εγκαθίδρυση συγκεντρωτικής διοίκησης, παρόμοια με της καποδιστριακής περιόδου, απέβλεπε στην ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας, έλεγχο της περιφέρειας και

[14]


περιορισμό των προνομίων της αυτοδιοίκησης: οι Έλληνες δεν θεωρούνται ώριμοι πολιτικά αντίθεση των παραδισιακών ελίτ, κυρίως γαιοκτημόνων, περιορισμό της επιρροής των δυνάμεων και χειραγώγηση των κομμάτων μέσω προσεταιρισμού των στελεχών τους και διορισμού σε δημόσιες θέσεις. Αντίδραση των κομμάτων: Γαλλικό, του Ιωάννη Κωλέττη, υποστηριζόταν από ρουμελιώτες οπλαρχηγούς και πολιτικούς, πελοποννήσιους πρόκριτους, αρχικά τήρησε στάση αναμονής και διάβρωσης των άλλων κομμάτων. Αγγλικό, με ερείσματα στην Πελοπόννησο και Δυτική Στερεά, υποστηριζόταν από λόγιους της πρωτεύουσας, συμμετείχε ενεργά στην εξουσία, με μέλη στο υπουργικό συμβούλιο. Ρωσικό, των Θ. Κολοκοτρώνη και Ανδ. Μεταξά, υποστηριζόταν από την παλιά μερίδα του Κολοκοτρώνη, Στερεά και Σπέτσες, είχε ευρύτατα βάση και υποστήριξη από τη συντηρητική, αντιδυτική, θρησκόληπτη λαϊκή πλειοψηφία. Άσκησε ανοικτή αντιπολίτευση και καταγγελία όλων των μέτρων της αντιβασιλείας. Σημαντικός πόλος δύναμης ήταν οι πρέσβεις των Μ.Δ., με παρεμβάσεις στην εσωτερική πολιτική. Από το 1833 το ρωσικό κόμμα ξεκινά αντιπολιτευτική δράση με ληστρικές δραστηριότητες και σύμπηξη συνομωτικών οργανώσεων: Φοίνιξ Σεπτέμβριος 1833 σύλληψη Θ. και Γενναίου Κολοκοτρώνη, Δημ. Πλαπούτα, Κ. Τζαβέλλα κ.ά. Στις 30‐4‐1834 ξεκίνησε η ‘δίκη Κολοκοτρώνη’ (δίκη στελεχών ρωσικού κόμματος), κατέληξε σε καταδίκη των κατηγορούμενων σε θάνατο, αλλά οι δικαστικές παραβιάσεις και αυθαιρεσίες κατάφωρα αλλοίωσαν τις διαδικασίες. Η άρνηση δύο δικαστών (Πολυζωίδη και Τερτσέτη) να υπογράψουν την καταδίκη και η επιμονή του Όθωνα μετέτρεψαν την ποινή σε 25 χρόνια. Η κοινή γνώμη θεώρησε τους ήρωες του ’21 θύματα της βαυαροκρατίας. 1‐6‐1835: ενηλικίωση του Όθωνα, ο Άρμανσπεργκ αρχικαγκελάριος. Την εξουσία σκούσε το ανακτοβούλιο, κλειστή ομάδα που βοηθούσε τον αρχικαγκελάριο να διευθύνει με αυθαίρετο τρόπο. Η αντιδημοφιλής και αντικοινωνική συμπεριφορά τους διόγκωσαν τη γενική δυσφορία και πολλαπλασίασαν τις εσωτερικές αναταραχές και την αντίδραση Γαλλίας και Ρωσίας. 10‐11‐1836: γάμος του Όθωνα, 2‐2‐1837: άφιξη του ζεύγους στον Πειραιά. Εκδίδονται 3 βασιλικά διατάγματα: α) απόλυση του Άρμανσπεργκ, β) κατάργηση της θέσης του αρχικαγκελάριου, γ) διορισμός του Ιγνάτιου Ρούντχαρντ ως προέδρου του υπουργικού συμβουλίου. Ήταν μετριοπαθής, φιλελεύθερος, με διοικητικές και οργανωτικές ικανότητες, επιδίωξε διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του και περιορισμό της απολυταρχικής εξουσίας του μονάρχη. Στις 8‐12‐1837 παραιτήθηκε μετά από συνεχείς συγκρούσεις με το βασιλιά. Μέτρα στο εσωτερικό: 30‐9‐1834: η Αθήνα νέα πρωτεύουσα, λόγω του παρελθόντος της (έναντι της Κορίνθου). Υπέρ της πρότασης τάχθηκαν οι στερεοελλαδίτες, Αντιβασιλεία, Έλληνες και ξένοι λόγιοι και αρχαιολόγοι και ο βασιλιάς της Βαυαρίας.

[15]


Αναδιοργάνωση του στρατού: μετά το θάνατο του Καποδίστρια οι προσπάθειές του για τη δημιουργία αξιόμαχου και νομιμόφρονα στρατού δεν είχαν συνέχεια. Κατά την άφιξη του Όθωνα υπήρχαν 5.000 άτακτοι και 700 τακτικοί ένοπλοι. Η Αντιβασιλεία επιθυμούσε διοργάνωση ενόπλων δυνάμεων πιστών στο στέμμα, που θα εγγυώνται εξωτερική και εσωτερική ασφάλεια, με δυτικού τύπου ιεραρχία και κεντρική μισθοδοσία. Η παρουσία των βαυαρικών στρατευμάτων (5.000 Βαυαροί στα τέλη 1834) που απορροφούσαν το μισό προϋπολογισμό του υπουργείου Πολέμου δημιουργούσε δυσαρέσκεια στον κόσμο και τα κόμματα και αμοιβαία αντιπάθεια με τους Έλληνες στρατιώτες: οι Βαυαροί θεωρούσαν τους Έλληνες ατάκτους ως ‘μηχανισμό αναρχίας’, αίτιους των εμφύλιων συγκρούσεων, ανίκανους να πειθαρχήσουν στην πολιτική εξουσία. Οι Έλληνες αντιδρούσαν στην προνομιακή μισθολογική μεταχείριση των Βαυαρών, τις υψηλές θέσεις τους στη διοίκηση και την αλαζονική συμπεριφορά. Το πολεμικό ναυτικό εκμηδενίστηκε. Ο στρατός συμμετείχε στις περισσότερες εξεγέρσεις της οθωνικής περιόδου. Η απόφαση της Αντιβασιλείας να διαλύσει τα άτακτα επαναστατικά σώματα ήταν η μεγαλύτερη αιτία δημιουργίας έντασης. Μάιος 1833: δημιουργία της χωροφυλακής, στα γαλλικά πρότυπα, επανδρωμένης από Έλληνες, ήταν μια καλή ευκαιρία αποκατάστασης των πολεμιστών. Ήταν επιτυχημένη ενέργεια του οθωνικού καθεστώτος, τα μέλη της εξελίχθηκαν σε πιστούς οπαδούς του στέμματος (η Χ. ποτέ δεν συμμετείχε σε στασιαστικά αντιβασιλικά κινήματα). Εκκλησία: η στάση του Πατριαρχείου κατά την Επανάσταση έφερε ρήξη των σχέσεων με τους επισκόπους των επαναστατημένων περιοχών∙ μετά το 1821 κανένας επίσκοπος διορισμένος από το Πατριαρχείο δεν ανέλαβε καθήκοντα εκεί, εισφορές και εκκλησιαστικά τέλη έπαψαν να αποστέλλονται και στις εκκλησίες δεν μνομονευόταν ο πατριάρχης, αλλά υιοθετήθηκε το τυπικό των ανεξάρτητων εκκλησιών. Το ίδιο συνεχίστηκε και επί Καποδίστρια. 23‐7‐1833: σύσταση της Αυτοκεφάλου Ορθοδόξου Ανατολικής Αποστολικής Εκκλησίας με διάταγμα της Αντιβασιλείας. Την ευθύνη και εποπτεία αναλαμβάνει το κράτος μέσω του υπουργείου (αρχηγός της Εκκλησίας ο βασιλιάς) και ακυρώνεται κάθε διοικητική παρέμβαση του Πατριαρχείου. Πενταμελής Ιερά Σύνοδος. Η λύση αυτή ήταν συμβατή με το κρατικό κοσμικό πρότυπο που ήθελε να επιβάλει η αντιβασιλεία. Την εποχή αυτή επικρατούν δύο απόψεις: α) η απόσχιση της ελλαδικής Εκκλησίας από το Πατριαρχείο εμπόδιζε την εθνική ολοκλήρωση και την ενότητα του ελληνικού έθνους – υποστηρίζεται από τις παραδοσιακές συντηρητικές δυνάμεις, β) η εκκλησία δεν μπορεί να διατηρήσει τον ‘εθναρχικό’ ρόλο, αλλά αποτελεί τμήμα του δημόσιου βίου – υποστηρίζεται από προοδευτικές φιλελεύθερες ομάδες. 1850: έκδοση του πατριαρχικού Τόμου. Εκπαίδευση: το βασιλικό διάταγμα Φεβρουαρίου 1834 έθεσε τις βάσεις της δημόσιας εκπαίδευσης. Η λαϊκή (μη θρησκευτική) στοιχειώδης εκπαίδευση γίνεται προσιτή σε όλους τους πολίτες.

[16]


Προβλέπεται ίδρυση δημοτικών σχολείων σε δήμους, πόλεις κωμοπόλεις και μεγάλα χωριά, με δικά τους έξοδα. Φοίτηση υποχρεωτική, επταετής (τα περισσότερα λειτουργούσαν με 5‐6 χρόνια) και αλληλοδιδακτική μέθοδο. Πρόγραμμα: ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, στοιχειώδεις γνώσεις ελληνικής ιστορίας, γεωγραφίας και φυσικής, θρησκευτική ιστορία και ορθόδοξη κατήχηση (διδασκόταν από ιερέα). Γλώσσα η αρχαΐζουσα, γραμματική της αττικής διαλέκτου, καθιστούσε δύσκολη την κατανόηση από τους μαθητές. Μέση εκπαίδευση: α΄ βαθμίδα – ελληνικό σχολείο, με τρεις τάξεις (κατά περίπτωση και 2). Πρόγραμμα: ελληνική γλώσσα, κατήχηση και θρησκευτική ιστορία, γεωγραφία, γενική ιστορία, αριθμητική, καλλιγραφία, αρχές φυσικής και φυσικής ιστορίας, μουσική και ζωγραφική. Προαιρετικά γαλλική γλώσσα και στοιχεία λατινικών. β΄ βαθμίδα – γυμνάσιο, με τέσσερις τάξεις (κατά περίπτωση και 1‐3). Πρόγραμμα: μαθηματικά, φιλολογικά, γαλλικά, ιστορία, γεωγραφία, φυσική και φυσική ιστορία, χημεία, ανθρωπολογία και φιλοσοφία. Επαγγελματικές σχολές: Εμπορικές, Εκκλησιαστικές, Ναυτικές, Γεωργικές, Πολυτεχνικό Σχολείο (Αθήνα), Διδασκαλεία. Ανώτατη εκπαίδευση: Απρίλιος 1837, δημοσιεύτηκε ο οργανισμός του Πανεπιστημίου Αθηνών, με τέσσερις σχολές: Φιλοσοφία, Νομική, Θεολογία και Ιατρική. Εγκαινίασε μια νέα εποχή, αφού δημιούργησε την πρώτη ντόπια γενιά διανοουμένων. 26‐5‐1835: νόμος ‘περί προικοδοτήσεως ελληνικών οικογενειών’, από τις πιο σημαντικές πράξεις της περιόδου, έδινε τη δυνατότητα γαιοκτησίας στους Έλληνες πολίτες που είχαν συμμετοχή στον απελευθερωτικό αγώνα, έναντι χρεολυσίου. Οι στόχοι ήταν οικονομικοί και πολιτικοί (δημιουργία τάξης μικροϊδιοκτητών πιστών στο στέμμα). Η ανταπόκριση ήταν μικρή. Β. Περίοδος Όθωνα 20‐12‐1837: ο βασιλιάς αναλαμβάνει προσωπική άσκηση της εξουσίας, με τη συνδρομή του ανακτοβούλιου. Φιλορωσική στροφή, απεμπλοκή από την ασφυκτική βρετανική επιρροή, πίστευε ότι του εξασφάλιζε λαϊκή υποστήριξη σε όλη την επικράτεια. Η κρίση του Α.Ζ. 1839‐41 και η διστακτικότητά του ενίσχυσαν τη λαϊκή δυσαρέσκεια∙ σ’ αυτό συνέβαλαν η κακή οικονομική κατάσταση και η κακοδιοίκηση. Ενισχύονται τα συνταγματικά κινήματα και οι πολιτικές ομάδες. Τέλη του 1842, ο Όθωνας πέτυχε να συσπειρώσει εναντίον του τα τρία κόμματα, στελέχη τους σε μυστικές συναντήσεις συζητούσαν και ενδεχόμενο ένοπλης σύγκρουσης με το παλάτι. Δύο στόχοι: γενική εκδίωξη των Βαυαρών, συνταγματική μοναρχία. Την αλλαγή διευκόλυνε η αγγλορωσική προσέγγιση μετά την κρίση 1839‐41. Αγγλικό και Γαλλικό κόμμα, ήθελαν συνταγματική μοναρχία και εκδίωξη των Βαυαρών, αλλά διατήρηση του Όθωνα. Ρωσικό κόμμα, αντικατάσταση της δυναστείας από ορθόδοξη. Αντίστοιχους στόχους είχαν και οι τρεις Μ.Δ. Το αίτημα για σύνταγμα ταυτιζόταν με αίτημα για αλλαγή.

[17]


Εξέγερση 3ης Σεπτεμβρίου 1843 Ηγετική μορφή ο Δημήτριος Καλλέργης, αρχηγός του ιππικού, έφθασε με το τάγμα του στην πλατεία μπροστά στα ανάκτορα. Ο Όθωνας αρχικά δεν είχε σαφή εικόνα της κατάστασης, την οποία δεν μπόρεσε να ελέγξει. Όταν το πυροβολικό έστρεψε να κανόνια στο παλάτι, το κίνημα είχε πετύχει στρατιωτικά. Η απαίτηση ήταν Σύνταγμα. Η συνεδρία που ακολούθησε μεταξύ πρωτεργατών και βασιλιά αποσκοπούσε στο σχηματισμό κυβέρνησης: πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών ο Ανδρέας Μεταξάς. Ο βασιλιάς συμφώνησε, υπέγραψε τα διατάγματα και η κυβέρνηση ορκίστηκε. Γ. Η Συνταγματική Μοναρχία Τον Νοέμβριο ξεκίνησε η Α΄ Εθνική Συνέλευση για την προετοιμασία συντάγματος. Εμφανίζονται νέες πολιτικές ομάδες: Μετριοπαθείς: Μαυροκορδάτος, Κωλέττης, Μεταξάς, με υποστήριξη Αγγλίας και Γαλλίας. Ακραίοι μοναρχικοί: Γ. Κολοκοτρώνης, απογοητευμένοι αυλικοί που θα έχαναν τα προνόμιά τους και στρατιωτικοί, επιθυμούσαν τη διατήρηση του μοναρχικού πολιτεύματος. Ακραίοι φιλορθόδοξοι: εγκαθίδρυση ορθόδοξης δυναστείας. Οι εργασίες έληξαν στις 18‐3‐1844, με επικράτηση της πρώτης ομάδας. Α΄ Σύνταγμα του Ελληνικού Βασιλείου Κύριος συντάκτης‐εισηγητής θεωρείται ο Λέων Μελάς. Ήταν συντηρητικό, βασισμένο στο γαλλικό του 1830 και το βελγικό του 1831, εκχωρούσε μεγάλες αρμοδιότητες στο μονάρχη: μαζί με τη Βουλή και τη Γερουσία είχε το δικαίωμα πρότασης νόμων, του ανήκε η εκτελεστική εξουσία. Περιείχε φιλελεύθερες διατάξεις για τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών (προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, μη αναδρομικότητα των νόμων, απαγόρευση της δουλείας, άσυλο της κατοικίας, απαγόρευση βασανιστηρίων, απόρρητο των επιστολών). Άμεση καθολική ψηφοφορία για άρρενες 25 ετών. α΄ εκλεγμένη κυβέρνηση Κωλέττη της οθωνικής περιόδου. Ήταν ρεαλιστής και φιλόδοξος, υπήρξε αδίστακτος στην επιλογή των μέσων της πολιτικής του, ανεκτικός στις παρανομίες πολιτικών πελατών του. Κυβέρνησε αυταρχικά αγνοώντας τη Βουλή, περιφρονούσε τους νόμους και κάθε έννοια δικαιοσύνης και αμεροληψίας, χρησιμοποίησε τους διορισμούς στο δημόσιο και τις κρατικές επιχορηγήσεις ως όπλο. Είχε την εύνοια του Όθωνα και την αγάπη του λαού. Πέθανε 31‐8‐1847. Οι κυβερνήσεις που ακολούθησαν ήταν όλες ‘αυλικές’. Το θάνατό του ακολούθησε σειρά τοπικών εξεγέρσεων με περιορισμένο χαρακτήρα. Στο επόμενο διάστημα το γαλλικό ενδιαφέρον υποχωρεί και ο Όθωνας στρέφεται προς τη Ρωσία για στήριξη. Επιδείνωση των σχέσεων με τη Βρετανία. [Μεσολαβούν τα επεισόδια Πατσίφικο και τα παρκερικά]. Το διάστημα 1850‐52 είναι δύσκολο: επιδείνωση της οικονομίας, καταστροφές της αγροτικής παραγωγής, πτώση της δημοτικότητας του βασιλιά.

[18]


Τις ίδιες άσχημες συνέπειες είχε και η πτώση του επαναστατικού αναβρασμού, μετά την ουδετερότητα του 1854 (Κριμαϊκός Πόλεμος): καταστροφές στη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή, υποχώρηση εμπορικής και ναυτιλιακής δραστηριότητας, έξαρση της ληστείας. Μάιος 1854: κυβέρνηση Μαυροκορδάτου – ‘υπουργείον κατοχής’. Ο ρόλος του ήταν δύσκολος, εκτός από την ευρωπαϊκή κατοχή, έπρεπε να αντιμετωπίσει συνωμοσίες και την επιδημία χολέρας και να επιβάλει την τάξη στην ύπαιθρο. Παραιτήθηκε ένα χρόνο αργότερα. Κυβέρνηση Δημ. Βούλγαρη: 4‐10‐1855 ως Νοέμβριο 1857. Η πρώτη περίοδος ήταν ήρεμη∙ κατασκευάστηκαν έργα υποδομής (εγγειοβελτιωτικά, δρόμοι, λιμάνια), άνοδος της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής και του εμπορίου. Την ίδια εποχή χάνουν τη σπουδαιότητά τους τα παλιά πολιτικά κόμματα, λόγω της δυσπιστίας και αντιπάθειας των πολιτών προς τις Μ.Δ. Ο βασιλιάς διανύει το ζενίθ της δημοτικότητάς του, ως το 1858. Κυβέρνηση Αθαν. Μιαούλη: 25‐11‐1857. Ο νέος πρωθυπουργός εξελίχθηκε σε βασιλικό εντολέα. Τα δημόσια έργα συνεχίστηκαν (διάνοιξη πορθμού Ευρίπου, επέκταση της Εθνικής Τράπεζας, διαπραγματεύσεις για την αποξήρανση της Κωπαΐδας, τηλεγραφική σύνδεση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μετά τη λήξη του ναυτικού αποκλεισμού (βλ. παρακάτω) συγκροτήθηκε διεθνής επιτροπή οικονομικού ελέγχου (1857). Μετά από εργασίες δύο χρόνων διαπίστωσε προβλήματα στην είσπραξη των εσόδων, φόρων και δασμών, καταπατήσεις εθνικών γαιών και βοσκοτόπων, καταχρήσεις, κακοδιοίκηση. 1859: η χώρα εξαναγκάστηκε σε διακανονισμό του χρέους της. Το τέλος της δυναστείας Από το 1859 ξεκινά η πορεία που κατέληξε στο τέλος. Ο πόλεμος της ιταλικής ανεξαρτησίας (από την Αυστροουγγαρία) οδήγησε την αντιπολίτευση σε αλυτρωτικό παροξυσμό, πιστεύοντας ότι ο Ναπολέων Γ΄ (που είχε σπεύσει στο πλευρό των Ιταλών) θα έκανε το ίδιο και για τους Έλληνες. Λόγω της μη ανάμιξής του στον πόλεμο μετά από ευρωπαϊκές πιέσεις, ο βασιλιάς κατηγορήθηκε για εθνική μειοδοσία και προδοσία. Ακολούθησε σειρά από εξεγέρσεις και διαδηλώσεις εναντίον του βασιλικού ζεύγους, αντιδυναστική εκστρατεία στον τύπο και συνωμοτική δράση. Η απάντηση ήταν καταστολή, φυλακίσεις, εκτοπίσεις. 6‐9‐1861: απόπειρα κατά της βασίλισσας. Η Αμαλία συγκέντρωνε τα βέλη της αντιπολίτευσης, γιατί θεωρούνταν ότι ασκούσε την πραγματική εξουσία πίσω από τον Όθωνα. Η έλλειψη διαδόχου ήταν ένα πρόσθετο πρόβλημα και δημιουργούσε απογοήτευση στον κόσμο. Τον επόμενο χρόνο σημειώνονται αλυσιδωτές εξεγέρσεις σε Ναύπλιο, Σύρο, Θήρα. Για τη μεταβολή του κλίματος η κυβέρνηση Γ. Κολοκοτρώνη (7‐6‐1862) προτείνει περιοδεία στο βασιλικό ζεύγος, που ξεκινά από τον Πειραιά στις 2‐10‐1862. Δύο μέρες μετά ξεσπά εξέγερση στη Βόνιτσα και επεκτάθηκε γρήγορα στη Στερεά μέχρι και την Αθήνα. Στις 10 προς 11‐10‐1862 υπογράφηκε ψήφισμα από 25 πολιτικούς (Δεληγιώργη, Δηλιγιάννη, Κουμουνδούρο, Ζαΐμη, Βούλγαρη) που καταργούσε τη

[19]


βασιλεία, συγκροτούσε προσωρινή κυβέρνηση υπό τον Βούλγαρη και συγκαλούσε εθνική συνέλευση για την εκλογή νέου ηγεμόνα. Ο Όθωνας διέκοψε την περιοδεία και επέστρεψε στον Πειραιά στις 11‐10‐1862, αλλά του απαγορεύθηκε η αποβίβαση. Αντιμέτωπος με τη λαϊκή οργή και την εχθρική αδιαφορία των ξένων, αποφάσισε να εγκαταλείψει τη χώρα. Η έξωση συμβόλιζε το θρίαμβο της βρετανικής πολιτικής. ΙΙ. Διπλωματικές εξελίξεις Μεγάλη Ιδέα Η Ελλάδα του 1832 δεν θεωρήθηκε ως οριστική: περιλάμβανε Πελοπόννησο, Στερεά, Εύβοια, Κυκλάδες, ή 750 χιλ. Έλληνες, ενώ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία διαβιούσαν ακόμη 2 εκατ. Η μονιμότητα των συνόρων δεν έχει συνειδητοποιηθεί. Υπέρτατος στόχος: απελευθέρωση όλων των αλύτρωτων Ελλήνων και ένωση των ελληνικών εδαφών με την Ελλάδα. Ανάδοχος του όρου ‘Μεγάλη Ιδέα’ ο Ιωάννης Κωλέττης, σε ομιλία του στην Α΄ Εθνική Συνέλευση 14‐1‐1844: η «Αναγέννηση του Ελληνικού Έθνους, ενωμένου εις εν κράτος». Εκτιμήσεις ως προς τη στάση των Μ.Δ.: i) η Ρωσία θα αντιμετώπιζε ευνοϊκά επεκτατικές επιδιώξεις σε βάρος της Ο.Α., ii) η Γαλλία συμπαθούσε τα ελληνικά επεκτατικά όνειρα, iii) η Αγγλία ήταν υπέρ της διατήρησης της Ο.Α., αλλά το αγγλικό κόμμα υποστήριζε ότι αυτή ήταν μόνο προσωρινή πολιτική. Οι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει η Μ.Ι.: η εφαρμογή της ερχόταν σε αντίθεση με τα συμφέροντα της Ο.Α. και των Μ.Δ., όταν αυτές υποστήριζαν την ακεραιότητά της. Οι ελληνικές κυβερνήσεις χρησιμοποιούν, έντεχνα υποκινούν αλυτρωτικές ενέργειες για να καλλιεργείται η εντύπωση ότι προωθούν τη Μ.Ι. Η ελληνική αλυτρωτική πολιτική, που ακολουθήθηκε από το 1833, καθόριζε τις σχέσεις της Ελλάδας με την Ο.Α. και τις Μ.Δ. και αποτελούσε μέρος του Α.Ζ. Η κρίση του Α.Ζ. 1839‐41 Τουρκοαιγυπτιακός πόλεμος 1839 ήττα της Πύλης. Η Συναυλία της Ευρώπης ανέλαβε την προστασία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εξασφαλίστηκε αποχώρηση των Αιγυπτίων από Μικρά Ασία, Συρία, Κρήτη∙ σε αντάλλαγμα ο Μεχμέτ Αλή αναγνωρίστηκε κληρονομικός άρχοντας της Αιγύπτου και διευρύνθηκαν τα προνόμια των δυνάμεων για τη διέλευση από τα Στενά (σύμβαση 13‐7‐1841). Η Ελλάδα, σε αλυτρωτικό ενθουσιασμό λόγω της ήττας των Οθωμανών, με κακή εκτίμηση της κατάστασης και των αντικειμενικών δεδομένων, κάνει σπασμωδικές κινήσεις: αποτυχημένες εξεγέρσεις στη Θεσσαλία, Μακεδονία, Κρήτη (Οκτώβριος 1840). Η Ευρώπη ήταν αντίθετη σε απόσχιση εδαφών από την Ο.Α. Το ελληνικό κράτος βρισκόταν σε ιδιόρρυθμη θέση: επιθυμούσε την εκδήλωση αλυτρωτικών κινημάτων, αλλά όχι να έρθει σε σύγκρουση με την Ευρώπη. 1847‐48: νέες εξεγέρσεις στη Στερεά, αλυτρωτικές επιδρομές σε Θεσσαλία και Ήπειρο από ανεξέλεγκτα στοιχεία μετά το θάνατο του Κωλέττη (Αύγουστος 1847).

[20]


Κρίση και διακοπή των σχέσεων με την Ο.Α. Παρέμβαση του τσάρου Νικόλαου Β΄ και των δυνάμεων και αποκατάσταση Φεβρουάριο 1848. Ταυτόχρονη ενίσχυση της βρετανικής δυσαρέσκειας και πίεσης για ευνοϊκότερη αντιμετώπιση των θεμάτων που την ενδιέφεραν (παραχώρηση Ελαφονήσου και Σαπιέντζα, επεισόδιο Πατσίφικο). Επιδείνωση ελληνοβρετανικών σχέσεων. Ιανουάριος 1850: βρετανικός αποκλεισμός του Πειραιά για ενάμιση μήνα ώστε να πιεστεί η ελληνική κυβέρνηση∙ έληξε με γαλλική και ρωσική παρέμβαση. Η ενέργεια γενικά ήταν πλήγμα κατά της βρετανικής εικόνας στη χώρα μείωση της βρετανικής και ενίσχυσης της γαλλικής και ρωσικής επιρροής. Ενίσχυση της δημοτικότητας του Όθωνα λόγω της αξιοπρεπούς στάσης του. Κριμαϊκός Πόλεμος (1853‐1856) Σημαντικά στοιχεία: i) Αγγλία και Γαλλία εναντίον Ρωσίας για να στηρίξουν την Ο.Α. ως απαραίτητη για την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή, ii) η Ο.Α. γίνεται για πρώτη φορά αποδεκτή ως ισότιμο μέλος των Μ.Δ. στο συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι (30‐3‐1856), iii) ήττα της Ρωσίας σημαίνει μείωση της επιρροής της στα εσωτερικά της Ο.Α. και εγκατάλειψη του ρόλου ως προστάτιδας των ορθόδοξων. Ως διευθέτηση του Α.Ζ. η Ρωσία πρότεινε το διαμελισμό της Ο.Α. με τη δημιουργία χριστιανικών κρατών στη Βαλκανική και την παραχώρηση Αιγύπτου και Κρήτης στη Βρετανία. Η Αγγλία την εποχή αυτή στήριζε την εδαφική ακεραιότητα του ‘Μεγάλου Ασθενή’, ως αναχώματος στη ρωσική επέκταση, και ήταν υπέρμαχος των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων. Η Ελλάδα βρίσκεται σε αλυτρωτικό πυρετό και ρωσόφιλη προοπτική. Οι πολιτικοί ηγέτες και ο βασιλιάς παραβλέπουν τα αντικειμενικά δεδομένα και τις πιθανές συνέπειες και παρακινούν αλυτρωτικές επιδρομές, παρά τις προς το αντίθετο συμβουλές Γαλλίας και Αγγλίας να απόσχει από κάθε εχθρική ενέργεια εναντίον της Ο.Α. Στον αντίλογο, πολλοί υποστήριζαν ότι πρόβλημα της Ελλάδας δεν ήταν τα ασφυκτικά σύνορα, αλλά η ανάγκη ανάπτυξης και η σωστή διακυβέρνηση ώστε να γίνει ευνομούμενο κράτος∙ υπό τον αλυτρωτικό ενθουσιασμό όμως αυτοί δεν εισακούονταν. Αντικειμενικές συνθήκες: i) Αγγλία και Γαλλία, με την υποστήριξη και Αυστρίας, δεν ευνοούσαν το διαμελισμό της Ο.Α., ii) η Ρωσία επιθυμούσε το διαμελισμό, αλλά δεν συμπεριλάμβανε την Ελλάδα, iii) η Ο.Α. διέθετε ικανές δυνάμεις σε Θεσσαλία, Ήπειρο, Μακεδονία για να συντρίψει ελληνικές ενέργειες, iv) ο ελληνικός στρατός ήταν ανεπαρκής και απροετοίμαστος, v) τα άτακτα σώματα δεν ήταν ικανά να αντιμετωπίσουν τακτικό στρατό. Με τις πρώτες ρωσικές ενέργειες κατά της Ο.Α., τέλη 1853, ένοπλες ομάδες διαβαίνουν τα ελληνοτουρκικά σύνορα σε Θεσσαλία και Ήπειρο. Οργανώνεται η ‘επανάσταση του Ραδοβιτσίου’ (Άρτα, 15‐1‐1854) και επεκτείνεται στη Θεσσαλία, με διακηρυγμένο στόχο την απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων και την επέκταση των συνόρων. Η υποκίνηση των γεγονότων από Έλληνες πολιτικούς και στρατιωτικούς οδήγησε Αγγλία και Γαλλία σε παρέμβαση: μετά τις προειδοποιήσεις, προχώρησαν (13‐5‐1854)

[21]


σε απόβαση στρατιωτικών σωμάτων στον Πειραιά και ναυτικό αποκλεισμό των λιμανιών (του Πειραιά ως Ιανουάριο 1857)∙ ο Όθωνας υποχρεώθηκε (14‐5‐1854) σε κήρυξη της ελληνικής ουδετερότητας, διάλυση των επαναστατικών σωμάτων και κατάπαυση του ακήρυχτου πολέμου∙ αλλαγή της ελληνικής φιλορωσικής κυβέρνησης και δημιουργία νέας υπό τον Αλ. Μαυροκορδάτο διασυρμός και ταπείνωση της χώρας. Η Ελλάδα δεν αντιλήφθηκε ότι στον Κριμαϊκό Πόλεμο, στρεφόμενη κατά της ακεραιότητας της Ο.Α., στρεφόταν και κατά της Αγγλίας και Γαλλίας και εντασσόταν στο εχθρικό στρατόπεδο. Το δίδαγμα: Η Ελλάδα, ως χώρα μικρή που είχε δημιουργηθεί με την παρέμβαση των Μ.Δ., ήταν υποχρεωμένη να ακολουθεί απέναντι στην Ο.Α. πολιτική που δεν συγκρουόταν με τα συμφέροντα των δυνάμεων που ήλεγχαν τους θαλάσιους δρόμους της Αν. Μεσογείου δόγμα της εξωτερικής πολιτικής στο μέλλον. Ως μακρά συνέπεια του Κριμαϊκού πολέμου μπορεί να θεωρηθεί η έξωση του Όθωνα και η αλλαγή της δυναστείας, που σήμανε ενίσχυση της βρετανικής επιρροής στην Ελλάδα.

5. Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α΄ Ι. Πολιτικός βίος Η Β΄ Εθνική Συνέλευση ψήφισε το 1864 το σύνταγμα που καθιέρωσε τη βασιλευομένη δημοκρατία. Ήταν το μακροβιότερο σύνταγμα (με αναθεωρήσεις περίπου ως το 1967). 37 χρόνια μετά την Τροιζήνα καθιερώνεται η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας: πηγή και φορέας των εξουσιών είναι ο λαός. Το πολίτευμα ολοκληρώνεται με την αρχή της δεδηλωμένης. Ο βασιλιάς έχασε τις υπερεξουσίες του, αλλά παρέμεινε ο ανώτατος άρχων, διατήρησε την εκτελεστική εξουσία και το δικαίωμα διάλυσης της Βουλής, διορισμού και παύσης των πρωθυπουργών και υπουργών. Κατοχύρωνε την καθολική ψηφοφορία για τις βουλευτικές και τις δημοτικές εκλογές – όλοι οι άνδρες άνω των 21. Καταργούσε την ποινή του θανάτου. Εισήγαγε την ψηφοφορία ‘διά σφαιριδίων’ (εισαγωγή από τα Επτάνησα). Η πρώτη δεκαετία εφαρμογής του υστερούσε σε σχέση με τις προσδοκίες. Ο βασιλιάς θεωρούνταν ψύχραιμος, ρεαλιστής, γνώστης της θέσης του ως ‘τοποτηρητή’ της διεθνούς τάξης. Διεκδικούσε άμεσο πολιτικό ρόλο, έστω και λιγότερο απροκάλυπτα από τον Όθωνα, μέσω της αρμοδιότητάς του να διορίζει και να παύει φιλικές προς αυτόν κυβερνήσεις (21 κυβερνητικές μεταβολές ως το 1875). Επέλεγε πρωθυπουργούς αρεστούς στο Στέμμα, ακόμη κι αν δεν είχαν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Οι εκλογές συχνά αμαυρώνονταν από φαινόμενα βίας και νοθείας. Η συνεχής ανάμιξή του στην πολιτική τον έφθειρε. Αφετηρία των εξελίξεων που κατέληξαν με την καθιέρωση της’ αρχής της δεδηλωμένης’ ήταν το άρθρο του Χ. Τρικούπη «Τις πταίει;» (εφημ. Καιροί, 29‐6‐1874), όπου στιγματίζεται η βασιλική αυθαιρεσία και ευνοιοκρατία, αφού η Ελλάδα

[22]


κυβερνιώταν ως απόλυτη μοναρχία. Εκφράστηκε έτσι η συσσωρευμένη δυσαρέσκεια των πολιτικών δυνάμεων. Ο Τρικούπης φυλακίστηκε για 4 ημέρες. Τον Απρίλιο 1875 κλήθηκε από το βασιλιά μετά από παρατεταμένη κυβερνητική κρίση να αναλάβει το σχηματισμό μεταβατικής κυβέρνησης για την προετοιμασία εκλογών. Στον λόγο του θρόνου (19‐8‐1875) για τη νέα Βουλή ο Γεώργιος Α΄ διακήρυξε την πρόθεσή του να εφαρμόσει στο μέλλον την αρχή της δεδηλωμένης. Η πρώτη 15ετία της βασιλευομένης δημοκρατίας χαρακτηρίστηκε από πολιτική αστάθεια, οι περισσότερες κυβερνήσεις ήταν βραχύβιες, με συνεχείς μετακινήσεις βουλευτών από ένα κόμμα στο άλλο και αδυναμία συνεννόησης των αρχηγών των κομμάτων. Το έργο του Τρικούπη (1882‐1895) Ήταν οπαδός του κοινοβουλευτισμού, το έργο του στόχευε στο να γίνει η Ελλάδα κράτος ευνομούμενο. Διατέλεσε 7 φορές πρωθυπουργός, με 10 χρόνια και 9 μήνες θητείας συνολικά. Στις μακροβιότερες κυβερνήσεις του (1882‐85 & 1886‐90) ανέπτυξε το μεταρρυθμιστικό του έργο, προσπαθώντας να αναδιοργανώσει και να εκσυγχρονίσει το κράτος, να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη οικονομικής δραστηριότητας, να στηρίξει τα πρώτα βήματα εκβιομηχάνισης. Θεωρούσε την εσωτερική ανασυγκρότηση προϋπόθεση για την εθνική ολοκλήρωση και ήταν αντίθετος με τις επεκτατικές περιπέτειες που προωθούσαν οι αντίπαλοί του. Τα μεγάλα τεχνικά έργα άλλαξαν το τοπίο της Ελλάδας, δημιούργησαν παραγωγικές υποδομές: ανάπτυξη δρόμων και σιδηροδρομικού δικτύου στην Πελοπόννησο και Στερεά, ισθμός της Κορίνθου, αποξήρανση της Κωπαΐδας, λιμενικά έργα. Ενισχύθηκε η εσωτερική αγορά και δημιουργήθηκε ντόπιο επιστημονικό/τεχνικό δυναμικό. Επιχείρησε εκσυγχρονισμό και ισχυροποίηση του στρατεύματος, προσβλέποντας σε ένα πειθαρχημένο σώμα στρατιωτικών με μόρφωση και ετοιμότητα, ώστε η χώρα να στηρίζει τις διεκδικήσεις της και να εμπνέει το σεβασμό. Περιόρισε το δικαίωμά τους να πολιτεύονται και αναμόρφωσε το επίπεδο σπουδών της Σχολής Ευελπίδων. Προώθησε την τεχνικο‐επαγγελματική εκπαίδευση, ίδρυσε εμποροναυτικές και γεωργικές σχολές, εισήγαγε τη νέα ελληνική ώστε η εκπαίδευση να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Ο προγραμματισμός του ήταν δαπανηρός, τα δημόσια έργα απορροφούσαν το μεγαλύτερο μέρος των κρατικών εσόδων. Με δεδομένη τη στενότητα πόρων, κατέφυγε στον εξωτερικό δανεισμό, που απαιτούσε αύξηση των εσόδων αύξηση της φορολογίας, κυρίως έμμεσης, που ήταν άδικη και αναποτελεσματική, και υποβάθμιση της φορολογίας εισοδήματος. Αυτό προκάλεσε την αντίδραση των κατώτερων λαϊκών τάξεων. Η προσέλκυση ομογενειακών επενδυτικών κεφαλαίων από το εξωτερικό δεν διοχετεύτηκε σε παραγωγικές επενδύσεις (βιομηχανία), τα χρήματα τοποθετήθηκαν κυρίως σε αγορά γης και δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.

[23]


Το 1893 η οικονομία βρισκόταν σε ύφεση (σταφιδικό), η αξιοπιστία της είχε πλέον καταρρακωθεί, ώστε ήταν αδύνατη η σύναψη νέων δανείων για την αποπληρωμή των παλιών: το 1843 είχε διακοπεί πρώτη φορά η εξυπηρέτηση των δανείων της επανάστασης, το 1850 τα δάνεια έγιναν μοχλός πίεσης της Αγγλίας, το 1873‐78 η κυβέρνηση είχε διαπραγματευθεί νέα συμφωνία με τους πιστωτές, που ούτε αυτή τηρήθηκε. 10‐12‐1893 ανακοινώθηκε η πτώχευση της Ελλάδας ως προς τις πληρωμές προς το εξωτερικό. Προκλήθηκε θύελλα αντιδράσεων από τους δανειστές που πίεζαν τις κυβερνήσεις τους για την επιβολή διεθνούς ελέγχου και τη δέσμευση δημόσιων εσόδων για την εξυπηρέτηση των δανείων, με αποτέλεσμα η χώρα να υφίσταται οικονομικές και πολιτικές πιέσεις. Παραίτηση κυβέρνησης Τρικούπη 1895. Το ανορθωτικό έργο του δεν είχε αποτελέσματα ανάλογα των προσπαθειών του, ανακόπηκε το 1893 με την πτώχευση. Αίτια: αντικειμενικές δυσκολίες και εμπόδια από το κατεστημένο και τους εκπροσώπους του παλαιοκομματισμού, αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας, χαμηλή παραγωγική ανάπτυξη της χώρας που δεν άντεξε το οικονομικό βάρος των μεγάλων αναπτυξιακών έργων και τις στρατιωτικές δαπάνες. Η Ελλάδα όμως είχε περάσει το κατώφλι του τεχνικού πολιτισμού. Η περίοδος 1881‐95 ήταν αμιγής περίοδος δικομματισμού: Νεωτεριστικό κόμμα Τρικούπη/Εθνικό κόμμα Δηλιγιάννη. Οι συγκρούσεις, τα συλλαλητήρια και τα επεισόδια μεταξύ των οπαδών τους ήταν συχνά. Χαρακτηρίστηκε από κυβερνητική σταθερότητα κατά το μεγαλύτερο μέρος της, οι κοινοβουλευτικές ομάδες αποδείχθηκαν πιο σταθερές σε σχέση με το παρελθόν και το φαινόμενο μετακίνησης βουλευτών περιορίστηκε. Μειώθηκαν οι παρεμβάσεις του στέμματος στην πολιτική σκηνή. Βελτιώθηκαν οι συνθήκες διεξαγωγής των εκλογών και περιορίστηκε η χρήση βίας, ενώ οι κυβερνήσεις που διεξήγαγαν τις εκλογές δεν τις κέρδιζαν πάντοτε. Η αποχώρηση του Τρικούπη (1895) και ο θάνατός του έκλεισαν ένα κεφάλαιο της πολιτικής ιστορίας. Μετά το 1895 υποχωρεί το αίτημα του εκσυγχρονισμού της πολιτικής και της κοινωνίας∙ η πολιτική Δηλιγιάννη ευνοεί την εδαφική επέκταση και τα αλυτρωτικά ιδανικά. 1896: πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες, παρά την κακή οικονομική κατάσταση και τη διάχυτη ανασφάλεια. Η διοργάνωση στηρίχθηκε σε γηγενείς και ξένους χορηγούς και αποτέλεσε επιτυχία. Ανάγκη για την Ελλάδα ήταν να αποδείξει ότι ανήκει στα πολιτισμένα κράτη της Ευρώπης∙ οι ίδιοι οι αγώνες ήταν μέσο προβολής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Χαρακτηριστικό της κατάστασης: για την ασφαλή διεξαγωγή των αγώνων η αστυνομία Αθηνών ήρθε σε συμφωνία με τους ληστές της πόλης να μην προβούν σε παρανομίες και εκθέσουν τη χώρα στους ξένους.

[24]


ΙΙ. Οι πρώτες εδαφικές επεκτάσεις (1862‐1881) Η προσάρτηση των Επτανήσων Αρχές 1862: η Αγγλία προτείνει παραχώρηση των Ιόνιων νησιών με τον όρο της αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια εναντίον της Ο.Α. Ο Όθωνας απέρριψε την πρόταση, καθώς είχε ξεκινήσει συζητήσεις με τη Σερβία για κοινό μέτωπο ενάντια στην Ο.Α. Λόγοι: α) θεωρείται πλέον ότι μια εδαφικά ενισχυμένη Ελλάδα αποτελεί ικανοποιητικό ανάχωμα στη ρωσική επέκταση σε σχέση με την Ο.Α. και β) δεν μπορεί πια να τα διοικήσει. Η επιλογή του Δανού πρίγκιπα Γουλιέλμου Γλύξμπουργκ ως Γεωργίου Α΄, βασιλιά των Ελλήνων ήταν αγγλική πρόταση. 13‐7‐1863: υπογράφηκε η συνθήκη από τις τρεις δυνάμεις περί αποδοχής του βασιλιά και διεύρυνσης των συνόρων με προσάρτηση των Επτανήσων. 14‐11‐1863: Συνθήκη του Λονδίνου, υπογράφεται από τις πέντε ευρωπαϊκές δυνάμεις μετά από τη συμφωνία και της Ιονίου Βουλής. Η προσάρτηση κυρώνεται διεθνώς [Σε αντάλλαγμα η Ρωσία εξασφάλισε η Ορθόδοξη Εκκλησία να κηρυχθεί στα Επτάνησα ως επικρατούσα εκκλησιαστική αρχή, η Γαλλία κατοχύρωσε τα δικαιώματα της Καθολικής Εκκλησίας και η Αυστρία εμπορικά δικαιώματα των υπηκόων της]. Επιβεβαιώθηκαν όσοι υποστήριζαν τη διπλωματική οδό και την εκτίμηση των αντικειμενικών περιστάσεων για εδαφική διεύρυνση έναντι των υποστηρικτών των αλυτρωτικών επιδρομών. Το μήνυμα για την Ελλάδα: έπρεπε να κινείται εντός των ορίων της νομιμότητας των Μ.Δ. και οποιαδήποτε αλλαγή να είναι αποτέλεσμα συνεννόησης και να έχει μορφή διεθνούς πράξης. Η Πύλη, λόγω της γειτνίασης των Επτανήσων, ζήτησε να παραμείνουν ουδέτερα και κατεδάφιση των φρουρίων της Κέρκυρας. Μετά από τις ελληνικές αντιδράσεις, επιτεύχθηκε στην οριστική Συνθήκη της Ένωσης (29‐3‐1864) να περιοριστεί η ουδετερότητα στην Κέρκυρα και τους Παξούς. Στις 2‐6‐1864 τα Επτάνησα προσαρτήθηκαν επίσημα στην Ελλάδα. Η κρίση του Ανατολικού Ζητήματος (1875‐78) Αρχή, καλοκαίρι 1875 με εξέγερση στην Ερζεγοβίνη. 1876 επεκτάθηκε στις σερβικές και βουλγαρικές επαρχίες, ακολούθησε σερβοτουρκικός πόλεμος με ανάμιξη και του Μαυροβουνίου. Ο Κουμουνδούρος ευνοούσε μια συγκρατημένη πολιτική: η Ελλάδα δεν έπρεπε να προκαλέσει ταραχές, ώστε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Μ.Δ. Οι βουλγαρικές εξεγέρσεις κατεστάλησαν βίαια συμπάθεια της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης και των Άγγλων. Οι Βούλγαροι μετατρέπονται σε λαό που χρήζει βοήθειας. Η ήττα των Σέρβων κινητοποιεί Ρωσία και Αυστρία. Ιούλιος 1876: Συμφωνία του Ράιχσταντ, σε περίπτωση διάλυσης της Ο.Α. οι Ελλάδα, Σερβία, Μαυροβούνιο θα προσαρτούσαν κάποιες περιοχές, οι Βουλγαρία, Αλβανία, Ρωμυλία θα γίνονταν αυτόνομες, η Κωνσταντινούπολη ελεύθερη πόλη, η Ρωσία θα προσαρτούσε τη Βεσσαραβία και η Αυστρία μέρος της Βοσνίας & Ερζεγοβίνης.

[25]


Η Ρωσία απειλεί την Ο.Α., 1877 ρωσοτουρκικός πόλεμος, φέρνει την Ελλάδα σε δύσκολη θέση: κυβέρνηση και βασιλιάς υπέρ της μη εμπλοκής, ενάντια στους οπαδούς του αλυτρωτισμού. Λόγοι μη εμπλοκής: α) το εθνικό συμφέρον ήταν με την Αγγλία και Γαλλία, β) αδιαφορία της Ρωσίας για τα ελληνικά πράγματα, γ) έλλειψη προπαρασκευής του στρατού. Υπέρ των αλυτρωτικών κινήσεων μυστικές πατριωτικές εταιρείες (αξιωματικοί, καθηγητές του πανεπιστημίου, δημόσια πρόσωπα) που επηρέαζαν την κοινή γνώμη. Σταδιακά η κυβέρνηση παρασύρθηκε στην άποψη ότι οι αλυτρωτικές εξεγέρσεις, αν και καταδικασμένες, λειτουργούσαν ως επιχείρημα υπέρ της αυτοδιάθεσης των Ελλήνων και το δικαίωμα της ένωσης. Μάιος 1877: οικουμενική κυβέρνηση (Κ. Κανάρη) με συμβιβαστική λύση: θα προηγούνταν αλυτρωτικές εξεγέρσεις και μετά η Ελλάδα θα επενέβαινε στρατιωτικά για προστασία των πληθυσμών. Το σχέδιο δεν πήγε όπως έπρεπε: ελληνική επέμβαση χωρίς προετοιμασία, αρχές 1878, όταν ο ρωσοτουρκικός πόλεμος είχε τερματιστεί. Σε τρεις ημέρες ο ελληνικός στρατός διατάχθηκε να εγκαταλείψει τη Θεσσαλία. Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878) Σερβία, Μαυροβούνιο, Ρουμανία (+Δοβρουτσά) ανεξάρτητες, Ρωσία (+Βεσσαραβία), Μεγάλη Βουλγαρία (Μακεδονία εκτός Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής και Θράκης). Προκλήθηκε ανησυχία των Μ.Δ., κυρίως Αυστρίας και Αγγλίας, η οποία επιθυμούσε να διατηρήσει τις Ελλάδα και Ο.Α. ως ανάχωμα κατά της Ρωσίας αγγλική μεσολάβηση για εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, με κάποιες συνοριακές διαρρυθμίσεις. Συνέδριο του Βερολίνου (13/6‐13/7/1878) Σταθμός στην ιστορία της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, σηματοδότησε μεταστροφή της Μ.Ι. από το όραμα σε πιο ρεαλιστική βάση. Μεταξύ άλλων, προβλέπονταν: αναθεώρηση των συνόρων της Μεγάλης Βουλγαρίας (βουλγαρική ηγεμονία και Ανατολική Ρωμυλία), εκχώρηση της Κύπρου στην Αγγλία, παραχώρηση Θεσσαλίας και μέρους της Ηπείρου στην Ελλάδα μετά από απευθείας ελληνοτουρκική συνεννόηση. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν διατεθειμένη να συμμορφωθεί. Οι διαπραγματεύσεις δεν σημείωναν πρόοδο οι Μ.Δ. ανέλαβαν τη διευθέτηση. 24‐5‐1881: Ο.Α. και Μ.Δ. συμφωνούν στα νέα χερσαία σύνορα, 2‐7‐1881: συμφωνία Ελλάδας και Ο.Α. Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας: Ο Τρικούπης επικεντρώθηκε στην εσωτερική ανασυγκρότηση. Απέρριψε πρόταση του Μαυροβουνίου για βαλκανική συμμαχία και της Σερβίας για έναν αντιτουρκικό συνασπισμό δυνάμεων. Διέλυσε τις εθνικιστικές οργανώσεις που είχαν υποκινήσει τα αλυτρωτικά κινήματα σε Θεσσαλία και Ήπειρο. Η κρίση του 1885 − ο ‘ειρηνοπόλεμος’ Αφορμή: εξέγερση στη Φιλιππούπολη και ένωση της Ανατολικής Ρωμυλίας με τη Βουλγαρία, μετά από ένοπλη επέμβασή της (το ‘πραξικόπημα της Φιλιππουπόλεως’).

[26]


Ελλάδα και Σερβία ζητούν από την Υψηλή Πύλη αποκατάσταση της ισορροπίας στη ΝΑ Ευρώπη. Η Ελλάδα κηρύσσει επιστράτευση εθελοντών (25‐9‐1885) με στόχο την άσκηση πίεσης για την προσάρτηση της Κρήτης και των Ιωαννίνων, παρά τις προς το αντίθετο προειδοποιήσεις των δυνάμεων. Στην άρνηση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη να άρει την επιστράτευση, που διατηρήθηκε μέχρι τον Απρίλιο 1886, οι δυνάμεις (εκτός της Γαλλίας) απάντησαν με ναυτικό αποκλεισμό εξαναγκασμός της κυβέρνησης σε παραίτηση, επιστροφή του Τρικούπη, άρση της επιστράτευσης και απόλυση των στρατευμένων εθελοντών. Συνέπειες: το καταρρακωμένο κύρος της Ελλάδας, η διπλωματική της απομόνωση, η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης (η κρίση κόστισε 133 εκατ. δραχμές). Η Εθνική Εταιρεία και ο ‘ατυχής’ πόλεμος του 1897 Ίδρυση της Εταιρείας, 1894. Στρατιωτική οργάνωση, με στόχο να ‘σώσει’ την τιμή του στρατού και του έθνους, να ενισχύσει το εθνικό φρόνημα και να προωθήσει την απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων. Πολιτική της: έξαψη των πατριωτικών αισθημάτων μέσω του τύπου∙ δυσφήμηση της αποτελεσματικότητας της κυβέρνησης να προωθήσει τα εθνικά συμφέροντα∙ συλλογή χρημάτων για την οργάνωση ανταρτικών σωμάτων∙ υποκίνηση αλυτρωτικών εξεγέρσεων. Η απογοήτευση μετά την πτώχευση του 1893 διευκόλυνε την ίδρυσή της. Η εξωτερική πολιτική της χώρας έγινε όμηρος στα χέρια της Εταιρείας. Αφορμή του πολέμου: η κρητική εξέγερση (1896). Οι Μ.Δ. δηλώνουν (6‐4‐1897) προς Αθήνα και Κων/πολη ότι δεν πρόκειται να έχουν όφελος από τυχόν έναρξη των εχθροπραξιών. Ανταρτικές ομάδες εισέβαλαν στη Μακεδονία, η Υψηλή Πύλη κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα (18‐4‐1897) και τα ελληνικά στρατιωτικά σώματα, υπό την αρχηγία του διαδόχου Κωνσταντίνου, τράπηκαν σε άτακτη φυγή μέσα σε πέντε ημέρες. Οι Οθωμανοί κατέλαβαν τη Θεσσαλία και απείλησαν τη Φθιώτιδα και την Αττική. Η κυβέρνηση Δηλιγιάννη ανατράπηκε. Οι Μ.Δ. παρεμβαίνουν για την κατάπαυση των εχθροπραξιών (19‐5‐1897), για να ξεκινήσει η διαδικασία της ανακωχής. Για τη σύναψη της συνθήκης ειρήνης υπήρχαν δύο προβλήματα: τα νέα σύνορα και η πολεμική αποζημίωση. Με παρέμβαση των τριών δυνάμεων αποφασίστηκε η μη αλλαγή συνόρων − μόνο στρατηγικής σημασίας διαρρύθμιση. Το ύψος της αποζημίωσης ορίστηκε στα 4 εκατ. τουρκικές λίρες. Για την πληρωμή της η Ελλάδα υποχρεώθηκε σε νέο δανεισμό και διορισμό διεθνούς επιτροπής ελέγχου για την εξασφάλιση της πληρωμής του δημόσιου χρέους. Η τελική ειρήνη υπογράφηκε στις 4‐12‐1897. Η Διεθνής Επιτροπή άρχισε τις εργασίες της τον Απρίλιο και η Θεσσαλία εκκενώθηκε το Μάιο 1898. Ο έλεγχος είχε και θετικές συνέπειες για την οικονομία: συνέβαλε στην οικονομική σταθερότητα, στην επανάκτηση της αξιοπιστίας, στη σύναψη δανείου για την πληρωμή της αποζημίωσης, αλλά και άλλων στο μέλλον.

[27]


ΙΙΙ. Η περίοδος 1897‐1909 Πολιτικός βίος Η ήττα του 1897 προκάλεσε κρίση, γενικευμένη δυσαρέσκεια απέναντι στην πολιτική ζωή −που χαρακτηρίζεται από πελατειακές σχέσεις, ευνοιοκρατία και αναξιοκρατία− και μεγάλο αντιβασιλικό ρεύμα απόπειρα κατά του Γεώργιου (Φεβρουάριος 1898). Οι δράστες συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν∙ οι διώξεις αντιμοναρχικών διογκώθηκαν. Η πολιτική ζωή χαρακτηρίστηκε από αστάθεια, με συχνές αλλαγές κυβερνήσεων και πληθώρα εκλογικών αναμετρήσεων. Τα κόμματα δεν διέθεταν σφιχτή οργανωτική δομή ούτε κομματική πειθαρχία, αδυνατούσαν να προτείνουν μακροπρόθεσμα προγράμματα και παρασύρονταν σε δημαγωγικές υποσχέσεις. Μετά τον Τρικούπη εξέλιπαν οι μεγάλες πολιτικές προσωπικότητες. Τα κόμματα, το πολίτευμα και το Σύνταγμα υφίστανται συνεχή κριτική για φαυλοκρατία και κακοδιοίκηση. Ο βασιλιάς διατηρεί την κυρίαρχη θέση στο πολιτικό σκηνικό, ασκεί εσωτερική και εξωτερική πολιτική, αλλά θεωρείται ανεύθυνος για τα σφάλματα της πολιτικής του, τα οποία χρεώνονται οι κυβερνήσεις. Η εποχή δεν έχει σημαντικά επιτεύγματα να επιδείξει. Εξαίρεση: οι κυβερνήσεις Γεώρ. Θεοτόκη 1899‐01 και 1906‐09, ο οποίος άσκησε σφιχτή και συγκροτημένη πολιτική. Α΄ κυβέρνηση: Στον οικονομικό τομέα καταγράφηκε ανάκαμψη ως το 1901. Αίτια: η παρουσία του διεθνούς ελέγχου∙ η απομάκρυνση από πολεμικές ενέργειες και η μείωση των στρατιωτικών δαπανών∙ η βιομηχανική ανάπτυξη, τα μεγάλα έργα και οι υποδομές επί Τρικούπη∙ η προσπάθεια της κυβέρνησης. Μετά την πτώση Θεοτόκη η οικονομική κατάσταση επιδεινώθηκε εκ νέου αυξανόμενη κοινωνική δυσαρέσκεια και αναταραχή. Το μεσοδιάστημα χαρακτηρίστηκε από κρίση του δικομματισμού και πολιτική αστάθεια. Δολοφονία Θ. Δηλιγιάννη, Μάιος 1905. Β΄ κυβέρνηση: Είναι αντιμέτωπη με αλλαγή του διεθνούς σκηνικού και νέες προκλήσεις (εξελίξεις στο Κρητικό ζήτημα και Μακεδονικός Αγώνας). Αλλαγή πολιτικής των Μ.Δ. και μεταστροφή της ελληνικής Μεγάλης Ιδέας προς πιο ρεαλιστικούς στόχους. Ανάγκη ανασυγκρότησης του στρατού και προπαρασκευής της χώρας, έργο που θα φέρει καρπούς ως το 1909: ο στρατός εξοπλίστηκε επαρκώς, το ναυτικό ενισχύθηκε με 6 αντιτορπιλικά. Το πρόγραμμα είχε επιπτώσεις στην οικονομική πολιτική, επιβάρυνε τα δημόσια οικονομικά, μετριάστηκαν τα έργα υποδομής και κοινωνικής πρόνοιας. Πρόσθετα εσωτερικά προβλήματα: η μεγάλη γαιοκτησία, τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας, που καλλιεργούνταν από κολλήγους (εξαρτημένους εργάτες γης), οι οποίοι νοίκιαζαν μικρά τμήματα με εξαντλητικούς όρους και εξαρτώνταν από την ετήσια σοδειά οι τσιφλικάδες όριζαν τις ζωές τους και κατηύθυναν τις ψήφους τους. 1906: Εξέγερση των κολλήγων με πρωτεργάτη τον Μαρίνο Αντύπα, διακήρυξε την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και την απόδοσή τους στους καλλιεργητές. Δολοφονήθηκε το Μάρτιο 1907.

[28]


[29]

Το αγροτικό ζήτημα και η σταφιδική κρίση που εμφανίστηκε από τη δεκαετία 1890 οδηγούν σε νέα κοινωνικά φαινόμενα: α) Αλματώδης αύξηση της μετανάστευσης, κυρίως προς ΗΠΑ, στις αρχές 20ού αι. Έπληξε κυρίως την ύπαιθρο, τις αγροτικές και ορεινές περιοχές. β) Αστικοποίηση ανάπτυξη του εργατικού κινήματος Η αργή εκβιομηχάνιση, η αστική ανάπτυξη και η άνοδος του χρηματοπιστωτικού τομέα οδήγησαν στην εμφάνιση μιας κοινωνικής τάξης μισθωτών εργαζομένων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: εξαρτημένη εργασία, χαμηλές αποδοχές, συγκεκριμένο ωράριο (10‐14 ώρες), υποβαθμισμένες συνθήκες διαβίωσης, απουσία εργατικής ασφάλισης. Ως τις αρχές 20ού αι. το εργατικό κίνημα δεν έχει ακόμη οργανωθεί όπως στην Ευρώπη. Η απεργία είναι σπάνιο φαινόμενο ως το 1909. Την ίδια εποχή η αστική τάξη έχει ήδη εδραιώσει τη θέση της ως συμμέτοχος στην εξουσία και στηρίζει τον κοινοβουλευτισμό.

INE_101_simeioseis

Documents

Transcript of INE_101_simeioseis