Henri LEFEBVRE: ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ

Τίτλος πρωτοτύπου: Henri LEFEBVRE, «Le Matérialisme Dialectique», Paris 1940

Μετάφραση άπό την άγγλικη Εκδοοη: • ΑΝΝΑ ΦΙΛΑΛΑΗΘΗ - ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΟΥ

'Επιμέλεια έκδοοης - έξώφυλλο: • ΛΟΡΕΝΤΖΟ ΝΤΕΤΖΙΟΡΤΖΙΟ

Henri LEFEBVRE

Ό διαλεκτικός υλισμός Δυό μελέτες

'Εκδόσεις Γερ. Άναγνωστίδη Ακαδημίας 71

Περιεχόμενα

Πρόλογος στήν πέμπτη έκδοση, 12 I. Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ, 21

Κριτική τής διαλεκτικής τοΟ Χέγκελ, 49 'Ιστορικός ΰλισμός, 64 Διαλεκτικός ΰλισμός, 88 Ή ένότητα τοΟ δόγματος, 107

II. Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, 121 'Ανάλυση τοΟ προϊόντος, 128 Οι δραστηριότητες τής ένσωμάτωσης, 135 Ό έλεγχόμενος τομέας καί ώ Ανεξέλεγκτος τομέας, 144 Φυσικός ντετερμινισμός, 153 Κοινωνικός ντετερμινισμός, 158 Ό όλοκληρωμένος Ανθρωπος, 162 Πρός τό όλοκληρωμένο περιεχόμενο, 182

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ, 184

Σημείωμα τού μεταφραστή

Σημείωση τοΟ μεταφραστή Τό κείμενο τοΟ καθηγητή Λεφέ&ρ έχει πολλές πα-ραπομπές στά κείμενα τοΟ Χέγκελ καί τοΟ ΜάρΕ καί όπου εΓναι δυνατό οί πηγές δίνονται μέ τή μορφή σημείωσης μέσα στό tôt ο τό κείμενο. "Ο-μως έπειδή άχρ ένός ή πρωτότυπη γαλλική έκδοση τοΟ "ΔιαλεκτικοΟ ΎλισμοΟ" δχει παραπομπές μό-νο γιά τά έργα καί όχι γιά τίς έκδόσεις, κι άφ έτέρου τά χειρόγραφα τοΟ καθηγητή Λεφέβρ κατα-στράφηκαν στόν πόλεμο τοΟ 1939-45, δίνουμε τίς παραπομπές δπως είναι στήν πρωτότυπη γαλλική έκδοση.

Επεξήγηση παραπομπών

'Επεξήγηση των παραπομπών Χέγκελ

ED = Erste Druckschriften (Πρώτη δημοσίευ-ση)

Ε = Enzyklopâdie der Philosophischen Wis-senschaften ('Εγκυκλοπαίδεια των Φι-λοσοφ ι κων ' Επ ι στημων )

GP = Geschichte der Philosophie (Ή 'Ιστο-ρία τής Φιλοσοφίας)

Ρ = Phânomenologie des aeistes (Ή Φαι-νομενολογία τοΟ πνεύματος)

PR = Philosophie des Rechts (*Η Φιλοσοφία τοΟ Δικαίου)

WL = Wissenschaft der Logik (Ή 'Επιστήμη τής Λογικής)

MdpE DI = Die deutsche ideologie (Ή Γερμανική

'Ιδεολογία) HF = Die heilige Familie ΓΗ "Αγία Οίκογέ-

νεια) Κ = Das Kapital (Τό Κεφάλαιο)

ΚΗΟ = Zur Kritik der politischen "Okonomie ^Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας)

Μ = Ôkonomische-philosophische Manuskri-pte (Οίκονομικά-φίλοσοφίκά Χειρόγρα-φα, 1844) 1857/58

ΜΑΝ = Manifest der kommunistischen Partei (Μανιφέστο ΚομμουνιστικοΟ Κόμματος)

ΜΡ = La misère de la philosophie (*H 'Α-θλιότητα τής Φιλοσοφίας)

Ν = Nachlass (Κατάλοιπα)

"Ή ζωή τοΟ Πνεύματος 6έν είναι έχείνηπού £α-ρώνε ι. μπροστά ατό θάνατο και προσπαθε C νά κρα-τηθεΕ μακριά άπώ κάθε διαφθορά, άλλά έκείνη πού μπορεί ν'άντέξει τήν παρουσία τοΟ θάνατου μέ-σα της καί νά διατηρηθεί ζωντανή μέσα στό θά-νατο.

Χέγκελ "Ή Φαινομενολογία τοΟ πνεύματος"

Πρόλογος στην πέμπτη ξκδοση

Αύχό τό μικρό βιβλίο Αντιπροσωπεύει, δνα έπεισόδιο χοΟ σκληροΟ άγώνα μέσα (καί σχό Μαρξισμό άνάμεσα σχούς δογματικούς καί χήν κριτική τοΟ δογματισμού. Αύ-χή ή πάλη δέν 6χει χελειώσει. ΈξακολουθεΕ άγρια. Ό δογματισμός εϋναι ίσχυρός, μπορεΕ vd έπικαλεσχεΕ χή δύναμη χής έΕουσίας, τοΟ Κράτους και χών θεσμών χου. Επιπλέον, Εχει πλεονεκχήμαχα: είναι άπλός καί διδά-σκεται εύκολα. 'Αποφεύγει χάπερίπλοκα προβλήμαχα, μιά καί αίιτός άχριββς είναι ό σκοπός καί ή £ννοια τοΟ δογ-ματισμοΟ. Δίνει σχούς όπαδούς χου ίνα συναίσθημα σθε-ναρής βεβαιότητας καί άσφάλειας.

"Οταν γράφχηκε αύχό χό βιβλίο, έδδ καί είκοσι πέ-ντε χρόνια περίπου άπό χώρα (1961), δέπίσημοςή "θε-σμικός" Μαρξισμός εϋχε άρχίσει κιόλας νά στρέφεται πρός μιά συσχημαχική φιλοσοφία χής Φύσης. 'Υπήρχε μιά χάση άνχιμεχώπισης xfic φιλοσοφίας, σχό όνομα χών "θε-χικών" έπισχημων καί ίδιαίχερα χής Φυσικής, σάν ένα πλαίσιο δπου μπορούν νά μαζευχοΟν χά άποχελέσμαχα αί>-xûv xûv έπισχημών καί 6χσι νά έπιχευχθεΕ μιά όρισχι-κή είκόνα χοΟ κόσμου. 'Ανάμεσα σχούς κύκλους πού κυ-

12

βερνούσανε, κάτω άπ'τήν έπιρροή τοΟ Στάλιν καί τοΟ Ζντάνοφ ύπήρχε μιά έπιθυμία συγχώνευσης τής φιλοσοφί-ας μέ τίς φυσικές έπιστήμες μέ τό νά "βασίσουν" τήν διαλεκτική μέθοδο στή διαλεκτική τής Φύσης.

Γιατί αύτή ή συστηματοποίηση; Σήμερα, άν καί δέν έχουνε Εεκαθαρίσει τά πάντα,άρχίζούμε νά βλέπουμε καί νά γνωρίζουμε καλύτερα τί συνέβη:

1. Μιά βαθιά δυσπιστία έπικρατοΟσε (καί έξακο-λουθεΕ άκόμη) σέ σχέση μέ τά πρώτα κείμενα τοΟ ΜάρΕ· Οί ιδεολογικές αύθεντίες τοΟ ΜαρΕιστικοΟ καί κομμου-νιστικοΟ έργατικοΟ κινήματος φοβήθηκαν -όχι χωρίς λό-γο— ότι ή σκέψη τοΟ ΜάρΕ πιθανώς νά γινότανε κατανοητή μ' έναν έντελώς διαφορετικό τρόπο άν διαβαζότανε αύτή ή πρόσφατα δημοσιευμένη δουλειά του. Σάν πολιτικοί, πού ένεργούσανε σύμφωνα μέ έκεΐνες τίς μεθόδους τής πολι-τικής δράσης καί όργάνωσης πού είχανε έφαρμόσει, τήν πρόλαβαν. "Εκαναν τόν δογματισμό τους περισσότερο αύ-στηρό έτσι ώστε νά τόν προστατέψουνε άπό τή σύγκρου-ση καί νά τόν διαφυλάΕουνε.

Αύτή άκριβώς τή στιγμή όπου οί μέχρι τότε βαλμέ-νες στό περιθώριο ίδέες άρχισαν νά Εαναανακαλύπτονται (άλλοτρίωση, πράΕη, ό όλοκληρωμένος άνθρωπος καί ή κοινωνική όλότητα, κλπ.) καί όπου αύτοί πού είχαν δια-βάσει τό νεαρό ΜάρΕ χάραζαν τό δρόμο γιά τήν Εανα-ανακάλυψη τοΟ Χέγκελ, οί δογματιστές κινιόντουσαν πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση. "Αρχισαν νά περιφρονούν πε-ρισσότερο άπ' δσο ποτέ τόν Χέγκελ καί τόν Χεγκελιανι-σμό, άπέρριφαν τά πρώτα κείμενα τοΟ ΜάρΕ μέ τή δικαι-ολογία δτι είναι μολυσμένα άπό ιδεαλισμό κι δτι προη-γήθηκαν τής διατύπωσης τοΟ διαλεκτικού ύλισμοΟ, χάρα-Εαν μιά γραμμή άνάμεσα στόν ΜάρΕ καί τούς προηγούμε-νούς του καί μιά άλλη άνάμεσα στά όνομαζόμενα φιλοσο-φικά καί στά όνομαζόμενα έπιστημονικά έργα τοΟ σύνο-λου των γραπτών τοΟ ΜάρΕ,είδωλοποιήσανε όρισμένα κεί-μενα γραμμένα άπ'τόν Στάλιν, ίδιαίτερα τό διαβόητο θε-ωρητικό κεφάλαιο στήν " * Ιστορία τοΟ Κομμουνιστικού κόμ-

13

ματος τής Σοβιετικές "Ενωσης", κλπ. 2. Εάν Αποτέλεσμα Αναπτύχθηκε £νας Απλοποιημένος

Μαρξισμός καί υλισμός, πού έφτανε μόνο μέχρι τήν Α-ναγνώριση τοΟ πρακτικού καί ύλικοΟ κόσμου "δπως εί-ναι" χωρίς προσθέματα ή έρμηνεία. *Η μεθοδολογία του έπίσης συντομεύτηκε. Παρά τά σαφή "κλασικά" έδάφια στούς ΜάρΕ, "Ενγκελς καί Λένιν, οι έπίσημοι ΜαρΕιστές Αμφισβήτησαν τό κύρος τής τυπικής λογικής, δπως προ-ήλθε άπό τόν 'Αριστοτέλη καί άπό τίς ίδεολογικές "ύ-περδομές" τής Αρχαίας ή τής μεσαιωνικής κοινωνίας. Ετό έΕής οι νόμοι τής διαλεκτικής θά μπορούσανε νά διδά-σκονται σάν νόμοι τής Φύσης, έγκαταλείποντας τή μεσο-λάβηση τής λογικής καί τής συζήτησης καί ύπερπηδώντας μ' αύτό τόν τρόπο τά προβλήματα πού δημιουργεί αύτή ή μεσολάβηση.

Είναι ένδιαφέρον νά σημειωθεΕ δτι αύτή τήν Απλο-ποιημένη όντολογία τής Ολικής Φύσης άκολούθησε άλλες Απλοποιήσεις êE ίσου παράλογες. Γιά ίνα άρκετά μακρύ χρονικό διάστημα —έκεΕνο τής μεγάλης οίκονομικής κρί-σης τοΟ 1929-33 καί των συνεπειών της— ό ΜαρΕισμός εί-χε περιοριστεί σέ μιά καί μόνη έπιστήμη : πολιτική οί-κονομία. Είχε γίνει οίκονομικισμός. Οί δογματιστές αύ-τήε τής πεποίθησης μέ φαιδρό τρόπο Απέρριψαν τίς άλ-λες έπιστήμες τής Ανθρώπινης πραγματικότητας:τήν κοι-νωνιολογία, δντας δήθεν μολυσμένη Από τό ρεφορμισμό, καί τή ψυχολογία δντας Ανεπανόρθωτα Αστική. Μέσα σ'αύ-τή τήν Απλοποίηση ΑΕιολύπητες φατρίες είχαν ήδη έμ-φανιστεΕ: μιά ύπήγαγε τή θεωρία στίς Απαιτήσεις τής πρακτικής διδασκαλίας τών νέων, μιά άλλη τήν ύπήγαγε στίς έπιταγές τής πολιτικής κατάστασης τής στιγμής. Ή θεωρία μεταβλήθηκε είτε σέ Ιδεολογικό όργανο, είτε σέ ύπερδομή μι&ς Ιδιαίτερης κοινωνίας. Στερήθηκε πα-ντελώς τό βάθος της γιά χάρη ένός ωφελιμισμού άμεσα περιορισμένου καί ρωμαλέου. 'Ετσι, κατά τήν διάρκεια τής έποχής πού είδικά τά οικονομικά προβλήματα ήτανε ύπέρτατα (κρίσεις στίς καπιταλιστικές χώρες καί ή Αρ-

14

χή τοΟ προγ ραμματtσμοΟ στή Σοβιετική "Ενωση),ό οίκο-νομικισμός Ανθιζε.

3. "Ομως ύπάρχει μιά άλλη, χειρότερη πλευρά αό-τής τής μεταμόρφωσης τοΟ Μαρξισμού σέ φιλοσοφία τής Φύσης: ήτανε μιά μαζική άσκηση άποπροσανατολισμοΟ. 'Ε-νώ μιλούσανε δημόσια γιά κύματα καί σωματίδια καί γιά τή "συνεχή-άσυνεχή" άντικειμενική διαλεκτική καί όλα αύτά τά συζητούσανε "έλεύθερα", τά καίρια προβλήματα είχανε έξαφανιστεε. Αύτό πού στήν πραγματικότητα δια-κυβευότανε , δέν κρατοΟσε πιά τήν πρώτη θέση στό νοΟ τών Ανθρώπων, μιά καί εϋχε άπομακρυνθεϋ όσο περισσό-τερο ήτανε δυνατό, μέσα στά βάθη τής Φύσης καί τής κο-σμολογικής θεωρίας. Ό Στάλιν καί ot Σταλινικοί ήταν είδήμονες στήν έφαρμογή αύτής τής παραπλανητικής τα-κτικής. Τό "Δημοκρατικό Σύνταγμα" δημοσιεύτηκε έπί-σημα τό 1936, μετά τή δολοφονία τοΟ Κίρωφ, (τώρα ξέ-ρουμε, χάρις στό Ν. ΚροΟτσεφ, δτι ό Στάλιν ήταν ό ύ-ποκινητής της), τήν ίδια άκριβώς στιγμή πού ό τρόμος ήτανε άχαλίνωτος. Ή συστηματοποίηση τοΟ διαλεκτικού ύλισμοΟ σέ έπιστημονική φιλοσοφία τής Φύσης χρονολο-γεΓται άπ' τήν ίδια περίοδο καί έπιδιώκει τόν ίδιο σκο-πό: νά κρύφει ΐά πραγματικά θεωρητικά καί πρακτικά προβλήματα. ΕΓναι'άπόλυτα δυνατή ή παοαδοχή καί ή ύ-ποστήριξη τής θέσης τής διαλεκτική»στή Φύση. Αύτό πού είναι άπαράδεκτο είναι τό νά τής δώσουμε τόσο τερά-στια σημασία καί νά τήν κάνουμε κριτήριο καί θεμέλιο τής διαλεκτικής σκέψης.

4. Γιά πολλούς καί άνεξιχνίαστους λόγους ό θε-σμικός Μαρξισμός άρνεϋται νά συζητήσει γιά Αλλοτρί-ωση. Είτε άπορρίπτει τήν Ιδέα, είτε τήν δέχεται μό-νο μέ έπίφυλάξεις καί όρους. Ot δογματιστές τήν βλέ-πουν άπλβς σάν êva σταθμό στή σκέψη τοΟ Μάρξ, πού γρή-γορα άντικαταστάθηκε άπ'τή μιά μεριάάπό τήν άνακάλυ-ψή του τοΟ διαλεκτικού ύλισμοΟ σάν φιλοσοφία καί άπό τήν άλλη άπ' τήν διατύπωσή του μιάς έπιστημονικής πο-λιτικής οίκονομίας ("Κεφάλαιο"). Γι' αύτούς μοιά-

15

ζει μέ Αποπροσανατολισμό ή έπαναφορά τής ίδέας τής Αλ-λοτρίωσης , Ανεξάρτητα άπό όποιαδήποτε ιδεαλιστική συ-στηματοποίηση, έτσι ώστε νά τήν χρησιμοποιούν στήν κρι-τική άνάλυση τής "πραγματικότητας" καί νά τήν ένσωμα-τώνουν στίς κατηγορίες των κοινωνικών έπιστημων (εΓ— δικά τήν κοινωνιολογία). "Η τουλάχιστον έτσι προσποι -οΟνται. Γιατί; Προφανώς γιά πολιτικούς λόγους πού εί-ναι καί βραχυπρόθεσμοι καί κοντόφθαλμοι. Δέν μπορού-με νά περιορίσουμε τήν χρήση τής Ιδέας τής άλλοτρίω-σης στή μελέτη τών άστικών κοινωνιών. ΜπορεΓ νά μδς βοηθήσει στό νά ξεσκεπάσουμε καί νά κριτικάρουμε πο-λυάριθμες μορφές Αλλοτρίωσης (τών γυναικών, τών Αποι-κιακών ή πρώην Αποικιακών χωρών, τής δουλειάς καί τοΟ έργάτη, τών "καταναλωτικών κοινωνιών" τής ίδιας τής Αστικής τάξης μέσα στήν κοινωνία πού έχει διαμορφώ-σει σύμφωνα μέ τό δικό της συμφέρον, κλπ.), όμως Ακό-μα μ&ς βοηθάει στό νά ξεσκεπάσουμε καί νά κριτικάρου-με ιδεολογικές καί πολιτικές Αλλοτριώσεις μές στό σο-σιαλισμό, ίδιαίτερα στή διΑρκεια τής Σταλινικής πε-ριόδου. Οι θεσμικοί Μαρξιστές προτιμούνε νά άπορρί-ψουν τήν ίδέα έτσι ώστε νά Αποφύγουν τέτοιους κινδύ-νους καί νά άμβλύνουν τίς κοφτερές της Ακρες.

Δέν είναι Ανάγκη νά τονίσω ότι όταν έγραψα αύτό τό βιβλίο δέν είχα ύπ' όψη μου όλα αύτά τά συγγενεύο-ντα προβλήματα. Πάντως, έχει σάν ΑξονΑ του τίς δια-λεκτικές κινήσεις μέσα στήν Ανθρώπινη καί κοινωνική πραγματικότητα. Εέ πρώτο πλάνο βάζει τήν ΐδέα τής Αλ-λοτρίωσης, σάν φιλοσοφική ίδέα καί σάν Αναλυτικό όρ-γανο, όχι τή διαλεκτική στή Φύση. Άγνοεε τή συστημα-τοποιημένη φιλοσοφία,τοΟ ύλικοΟ Αντικειμένου. Τό τε-λευταίο καί θεμελιώδες κεφάλαιο "ή 'Ανθρώπινη Παρα-γωγή" Απορρίπτει τόν δημοφιλή οίκονομικισμό καί κοι-νωνιολογισμό καθώς καί τήν έμφαση πού έχει δοθεΓ στή μή Ανθρώπινη ύλικότητα. Πράγμα πού σημαίνει δτι έτσι όπως είναι, είναι μολυσμένο μόνο πολύ έλαφράάπό δογ-ματισμό καί ότι ό συγγραφέας δέν διστάζει νά έπιτρέ-

16

ψει γιά μιά φορά άκόωα, παρ'δλη τήν άδυναμία του, νά διαβαστεε καί νά κριτικαριστεε.

Γεγονός παραμένει ότι σήμερα μποροΟμε καί πρέπει νά ξαναδιαβάσουμε τόν ΜάρΕ μέ καινούργια μάτια,ειδι-κά τά πρώτα έργα, πού είναι λάθος νά άποκαλοΟμε "φι-λοσοφικά" μιά καί περιέχουν μιά ριζοσπαστική κριτική όλης τής συστηματικής φιλοσοφίας. "Ή φιλοσοφία - γί-γνεσθαι τοΟ κόσμου είναι ταυτόχρονα ô κόσμος - γίγνε-σθαι τής φιλοσοφίας, ή πραγμάτωσή της είναι έπίσης ή καταστροφή της", έγραφε ό ΜάρΕ τόν καιρό πού σχεδία-ζε τή διδακτορική του διατριβή μέ θέμα "Ή Φ ι λ ο σ ο -φία τ f| ς Φύσης στόν Δ η μ ό κ ρ ι τ ο καί τόν Επίκουρο". Μ" αύτή τή διατριβή δείχνει ότι ύπάρχε ι μιά διαλεκτική κίνηση μέσα σέ καθένα άπ' τά φιλοσοφι-κά συστήματα πού έΕετάζει —μιά διαλεκτική κίνηση στήν άμοιβαία τους άντίφαση, καί τελικά, σέ καθένα άπ'αύ-τά, ή άντικειμενοποίηση μιά, ίδιαίτερης μορφής,συνεί-δηση, πού μπορεί νά προσδιοριστεί μόνο μέσα άπό τήν σχέση της πρός τόν πραγματικό κόσμο καί τήν κοινωνι-κή πράΕη σ'αύτόν τόν πραγματικό κόσμο (ή 'Αρχαία "Ελ-ληνική κοινωνία σ' αύτή τήν περίπτωση). "Οντας έτσι ή φιλοσοφία σάν μιά σταθερά άνανεούμενη καί σταθερά πα-ραπλανητική προσπάθεια συστηματοποίησης καί διατύπω-σης μιάς Ικανοποιητικής είκόνας τοΟ άνθρωπου ή τής άν-θρώπινης ικανοποίησης, άποσυντίθεται. Είναι σωστό τό νά λάβουμε ύπ' όψη μας τί προτείνει, μόνο όμως γιά νά τό άντιληφθοΟμε, μιά άντίληψη πού θέτει καινούργια προβλήματα.

Στό σχεδόν άμέσως έπόμενο κείμενο πού έγραφε ό ΜάρΕ Εεκινάει νά κριτικάρει τό Χεγκελιανισμό καί δεί-χνει πώς αύτή ή περίφημη συστηματοποίηση άποσυντίθε-ται. Δύο θέσεις ή στρατόπεδα δημιουργήθηκαν στή Γερ-μανία έΕ αΙτίας του. "Η μιά ήθελε "νά καταργήσει τήν φιλοσοφία χωρίς νά τήν πραγματώσει", όντας μιά θεω-ρητική διατύπωση τών έπιτευγμάτων τοΟ άνθρώπου, ή άλ-λη σκεφτόταν δτι "ή φιλοσοφία μπορούσε νά πραγματωθεϋ

17

χωρίς νά καταργηθεί, όντας μιά Απλή θεωρητική καί Α-φηρημένη διατύπωση τοΟ άνθρώπου, τής έλευθερίας του καί τών κατορθωμάτων του. Ή άποστολή τοΟ προλεταριά-του στή Γερμανία, άλλά δχι μόνο έκεϋ, ήτανε πάνω άπό όλα νά ύπερβεΕ τή φιλοσοφία, δηλαδή νά τήν πραγματο-ποιήσει καταργώντας την αύτή καθ' έαυτή.

""Οπως Ακριβώς ή φιλοσοφία βρίσκει τά ύλικά της δπλα στό προλεταριάτο, έτσι καί τό προλεταριάτο βρί-σκει τά διανοητικά του δπλα στή φιλοσοφία... Ή φι-λοσοφία είναι ή κεφαλή αύτής τής Απελευθέρωσης, τό προ-λεταριάτο ή καρδιά της. Ή φιλοσοφία δέν είναι δυνα-τό νά πραγματωθεΕ χωρίς τήν κατάργηση τοΟ προλεταριά-του, τό προλεταριάτο δέν μπορεϋ νά καταργηθεί παρά μό-νο &ν πραγματωθεί ή φιλοσοφία" (Μ).

Ό ΜάρΕ ποτέ δέν έπανήλθε σ'αύτή τή θεωρία τής με-ταφυσικής ύ π έ ρ β α σ η ς τής φιλοσοφίας αύτής καθ'έαυ-τής, θεωρώντας την, δηλαδή, σ'δλη της τήν έΕέλιΕη, ά-πό τούς "Ελληνες μέχρι τόν Χέγκελ, είτε γιά νά τήν Α-νασκευάσει εΕτε γιά νά τήν Απορρίψει. Μέ τή σημερινή όρολογία, πού δέν ύπάρχει στόν ΜάρΕ, μπορούμε νά πού-με δτι γι' αύτόν ή φιλοσοφία εϋχε π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ική φύση. "Εδωσε καί Ακόμα έΕακολουθεΐ νά δίνει στόν Αν-θρωπο £να πρόγραμμα ή, άν προτιμάτε, δνα σχέδιο. Αυ-τό τό πρόγραμμα ή σχέδιο θά άντιμετωπίσει καταπρόσω-πο τήν πραγματικότητα, δηλαδή τήν πράΕη (κοινωνική πρακτική), μιά άντιμετώπιίτη πού είσάγει νέα στοιχεΕα καί θέτει προβλήματα διαφορετικά άπό έκεΕνα τής φιλο-σοφίας.

Ή θεωρία αύτή όλοκληρώθηκε μέσα στό ΜαρΕισμό, μιά καί ή σκέψη τοΟ ΜάρΕ προχωρούσε μέ τή μορφή διαδοχι-κών προεκτάσεων ή ένσωματώσεων σέ σύνολα, ή (μερικές) δλότητες πού ήταν δλοένα πιό έκτενεΕς καθώς καί άλο-ένα κοντύτερα στήν πράΕη. Κανένα στοιχεί ή "στιγμή" δέν χάνεται. 'Ιδιαίτερα ή στιγμή τής ριζικές κριτικής

18

καί τοΟ Αρνητισμού (πού περιλαμβάνει, τήν κριτική τής θρησκείας, τής φιλοσοφίας καί τοΟ κράτους γενικά) βρί-σκει μιά θέση σ'αύτή τήν έξέλιξη καί δέν άπορροφάται πάλι μέσα στό συμφέρον ένός καθαροΟ καί άπλοΟ "θετι-κισμού". Κατά συνέπεια ή σκέψη τοΟ Μάρξ δένμπορεΓνά ύποβαθμιστεε ούτε στή θετικιστική θέση πού τοποθετεΓ τή φιλοσοφία πίσω σ' 6να παρελθόν πού είναι ξεπερασμέ-νο, ούτε στή θέση έκείνων πού διαιωνίζουν τή 6ομή συ-στημάτων μέ βάση τή φιλοσοφία.

Σέ μιάν έποχή πού ό δογματισμός θρυμματί ζεται καί διαλύεται, τά πρώτα γραπτά τοΰ Μάρξ άποκτοΟν μεγάλη σημασία. Μ&ς δίνουνε τή δυνατότητα νά άναθεωρήσουμε τά προβλήματα πού δημιουργήθηκαν άπό τίς Ιδέες του κι' άπό τόν Μαρξισμό, προβλήματα πού στή βάση τους είναι καθαρά δικά μας.

Άνρί Λεφέβρ Παρίσι

Δεκέμβριος 1961

19

I

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ

Ή τυπική λογική προσπαθεί vd καθορίσει τόν τρόπο λει-τουργίας τής βιανόησης άνεΕάρτητα άπό τό πειραματικό καί κατά συνέπεια Ιδιαίτερο καί ένδεχόμενο, περιεχό-μενο κάθε συγκεκριμένου ίσχυρισμοΟ. *0 φορμαλισμός δι-καιολογείται άπό τήν άνάγκη μιάς παγκόσμιας δύναμης. Ή τυπική λογική μελετά καθαρά άναλυτικές μεταβολές, συμπεράσματα μέσα στά όποία ή σκέψη άσχολείται μόνο μέ τόν έαυτό της. Ή μόνη άξία πού έχει γι' αύτόν πού άσχολείται μέ τή λογική κάποιος όρισμένος ίσχυρισμός είναι αύτή τοΟ διδακτικού παραδείγματος. Αύτά τά πα-ραδείγματα ή προσχήματα έναλλάσσονται μετα£ύ τους. Ά -πό τή στιγμή πού θά τεθούν, ή σκέψη προχωρεί μέσα στόν έαυτό της, μέ ένα μίνιμουμ περιεχόμενο, πάντοτε έτοι-μη νά άπαλλαγεί άπ'αύτό τό περιεχόμενο καί νά μήν ά-ποκτήσει ποτέ ένα όποιοδήποτε καινούργιο περιεχόμενο. "Ετσι δέν διατρέχει τόν κίνδυνο σφαλμάτων. Αύτόςότυ-πικός τρόπος σκέψης ύπακούει μόνο στήν καθαρή ταυτό-τητά του μέ τόν έαυτό του:

"Α είναι Α. "Av Α είναι Β καί Β είναι Γ, τότε Α είναι Γ". "Στή τυπική λογική ή κίνηση τής σκέψης μοι-άζει νά είναι κάτι Εεχωριστό, πού δέν έχει καμιά σχέ-ση μέ τό άντικείμενο πού σκεπτόμαστε", λέει ô Χέγκελ. (GP).

Ά ν αύτή ή άνεΕαρτησία περιεχόμενου καί μορφής έ-πιτυγχανόταν, είτε θά έμπόδιζε τήν έφαρμογή τής μορ-φής σέ κάθε ίδιαίτερο περιεχόμενο, ή άλλοιως θά τής έπέτρεπε νά έφαρμοστεί σέ όποιοδήποτε περιεχόμενο, ά-κόμα καί σέ ένα παράλογο. 'Επί πλέον, μπορεί νά φα-νταστέ C κανείς ότι θά πρέπει νά ύπάρχουν δυό έντελως ξεχωριστές λογικές, ή μιά άφηρημένη, μιά λογική τής καθαρής μορφής, καί ή άλλη συγκεκριμένη, μιά λογική περιεχόμενου; Στήν πραγματικότητα ή τυπική λογική πο-τέ δέν τά καταφέρνει χωρίς τό περιεχόμενο. Μπορεί νά άποσπάσει ένα κομμάτι αύτοΟ τοΟ περιεχόμενου καί νά

22

τό περιστείλει, ή νά τό κάνει όλο καί περισσότερο "ά-φηρημένο", άλλά δέν u iopeC ποτέ νά έλευθερωθεΓ έντε-λώς Απ'αύτό. Δουλεύει παίρνοντας σάν βάση όρισμένες κρίσεις, έστω KL άν θεωρεί τό περιεχόμενό τους άπλά καί μόνο σάν μιά πρόφαση γιά τήν έφαρμογή τής μορφής. "Οπως Αποδεικνύει ό Χέγκελ, μιά έντελώς άπλή, κενή ταυ-τότητα δέν μπορεί ούτε κ&ν νά διατυπωθεί. "Οταν αύτός πού Ασχολείται μέ τή

λογική καί έχει ήδη θέσει "Α" θέ-τει Πμή Α" καί ισχυρίζεται δτι "Α δέν είναι μή Α", υιοθετεΕ τή μορφή τής άρνησης χωρίς νά τήν έχει δικαι-ολογήσει. Έτσι θέτει τό άλλο τοΟ "Α", τή διαφορά ή μή ταυτότητα, καί άκόμα θέτει έναν τρίτο όρο, "Α", πού δέν είναι ούτε "σύν Α" ούτε "πλήν Α". "Οδρος "μή Α" τίθεται μόνο γιά νά έξαφανιστεΕ, όμως μ'αύτόν τόν τρόπο ή ταυτότητα γίνεται μιά άρνηση τής άρνησης,μιά διάκριση μέσα σέ μιά σχέση. Κατά συνέπεια οί λογικές άρχές (τής ταυτότητας καί μή-άντίφάσης) δέν είναι κα-θαρά Αναλυτικές. 'Επί πλέον, μόλις θέσουμε μιά όρι-σμένη κρίση (γιά παράδειγμα: τό δέντρο είναι πράσι-νο) , θέτουμε "Α είναι Β". Δέν παραμένουμε, μέσα στήν ταυτότητα καί τήν τυπική έπανάληψη, άλλά ε ίσάγουμε έ-να περιεχόμενο, μιά διαφορά, πού ή τυπική ταυτότητα σέ σχέση μ'αύτήν είναι έπίσης μιά διαφορά (WL II).

Άπ'τή μιά μεριά ή τυπική λογική σχετίζεται πάντο-τε μέ τό περιεχόμενο, καί έτσι διατηρεί μιά όρισμένη συγκεκριμένη σημασία. 'Απ' τήν Αλλη πάντοτε συνδεότα-νε μέ δνα γενικό Ισχυρισμό σχετικά μ'αύτό τό περιεχό-μενο, δηλαδή μέ μιά δντολογία, ή ένα δογματικό καί με-ταφυσικό θέμα. Οί λογικές θεωρίες τοΟ πραγματικού, ό-πως παρατηρεί ειρωνικά ô Χέγκελ, ήτανε πάντοτε πάρα πολύ καλόκαρδες . πρός τά πράγματα, άπασχολήθηκαν μέ τό νά ξεριζώνουν Αντιφάσεις Απ' τό πραγματικό μόνο καί μό-νο γιά νά τίς μεταφέρουν μέσα στό νού καί έκεΕνάτίς Αφήσουν Αλυτες. "Ετσι δ Αντικειμενικός κόσμος καταλή-γει τελικά νά σχηματίζεται άπό μεμονωμένα καί στάσι-μα γεγονότα, άπό ούσίες, ύλες ή μέρη, πού είναι Ασχε-

23

τα μεταξύ τους. Αύτές οί ούσίες είναι αύτό πού είναι, είναι τό Αποτέλεσμα τής Ανεπιφύλακτης έφαρμογής τής θεωρίας τής ταυτότητας, καί δέν ύπΑρχει τίποτε Αλλο νά είπωθεΐ πάνω σ'αύτές.

Πολύ συχνά ή λογική τής ταυτότητας έχει συνδεθεί μέ τή μεταφυσική τοΟ "Οντος1. Ή ταυτότητα δέν θεωρεί-ται σάν καθαρή μορφή, ΑλλΑ σάν μιά έάωτερική ουσια-στική καί άντικειμενική Ιδιότητα τοΟ "Οντος. Άπό τήν ταυτότητα μέσα στή σκέψη μποροΟμε νά προχωρήσουμε στήν άντικειμενική ταυτότητα, πού χαρακτηρίζει τήν ύπαρξη κάθε πραγματικής ύλης. Τό όν -καί κάθε δν— είναι ταυ-τόσημο πρός τόν έαυτό του καί έτσι αύτοπροσδιορίζε-ται. Κατά συνέπεια ή ταυτότητα θεωρεϋται ό*ά μορφή και περιεχόμενο μαζί : τό δικό της περιεχόμενο. Αύτή ή πλευ-ρά τής 'Αριστοτελικής σκέψης (ή πιό άφηρημένη καί πιό έπιπόλαια ίσως, άν είναι Αλήθεια ότι ή 'Αριστοτελική σκέψη ήταν έπίσης μιά θεωρία τής άτομικότητας κάθε συγ-κεκριμένου δντος) άπομονώθηκε καί Αναπτύχθηκε Από με-τέπειτα φιλοσοφίες. Μέχρι τόν Λάιμπνιτζ ή δυτική σκέ-ψη είχε καταπιαστεί μέ μιά ήρωϊκή Αλλά μάταιη προσπά-θεια νά έξάγει τό περιεχόμενο άπό τή μορφή, νά περά-σει λογικά άπό τό "Ον τής σκέψης στό "Ον τής ύπαρξης, δηλαδή νά συνάγει συμπεράσματα γιά τόν κόσμο.

Ή σχέση Ανάμεσα στό περιεχόμενο καί τή μορφή στήν τυπική λογική είναι κατά συνέπεια άνεπαρκώς καθορι-σμένη καί συζητήσιμη. Ή τυπική λογική διατηρεί καί πολύ καί λίγο περιεχόμενο. Αύτό τό περιεχόμενο είναι μονόπλευρο, γίνεται στήν πραγματικότητα δεκτό, έπει-τα άποσυντίθεται, Αδρανοποιείται καί μετατίθεται με-ταφυσικά. Τό λογικό-μεταφυσικό Αξίωμα είναι Ακριβώς τό ίδιο μ'έκείνο τής "μαγικής" νοοτροπίας: ή σχέση μετα-ξύ μορφής καί περιεχομένου θεωρεϋται σάν συμμετοχή. Η τυπική ταυτότητα γίνεται ένα σχήμα ταυτοποίησης σ' αύτή τή "μαγική" έννοια. "Η τυπική λογική δέν πετυ-χαίνει τό σκοπό της όταν στρέφεται ένάντια στά μαγι-κά δόγματα καί τούς μυστικισμούς, στήν πραγματικότη-

24

τα δέν υπερβαίνει θεωρίες πού στερούνται λογικής αύ-στηρότητας καί έτσι παραμένει στό έπίπεδό τους.

'Αφήνει άλυτο ένα ούσιαστικό πρόβλημα καί θέτει C-να έπιτακτικό έρώτημα: πώς θά κατορθωθεε ή ένότητα τής μορφής καί τοΟ περιεχόμενου; 'Εφόσον όφορμαλισμός ά-ποτυχαίνει σ'αύτό, δέν θά μπορούσαμε ν'Αντιστρέφουμε τή σειρά καί νά πάμε άπό τό περιεχόμενο στή μορφή, ά-ντί άπό τή μορφή στό περιεχόμενο;

Ή τυπική λογική έχει περιπλέξει τήν λογική σκέψη σέ μιά σειρά άπό συγκρούσεις. Ή πρώτη είναι μιά σύγ-κρουση άνάμεσα στήν αύστηρότητα καί τήν καρποφορία τής σκέψης. Μέσα στόν συλλογισμό (άκόμα καί όταν δέν είναι έντελώς στείρος) ή σκέψη είναι αύστηρά σαφής μό-νο άν διατηρείται μέσα στήν έπανάληψη τών ίδιων όρων. Είναι γνωστό δτι ή έπαγωγή πού μάς δίνει τήν δυνατό-τητα νά προχωρήσουμε άπ' τά γεγονότα σέ νόμους δέν εί-ναι αύστηρή. Κάθε γεγονός, καθετί πού θεμελιώνεται πειραματικά, βάζει μέσα στή σκέψη 6να στοιχείο πού εί-ναι καινούργιο καί κατά συνέπεια χωρίς άναγκαιότητα άπό τή σκοπιά τοΰ λογικού φορμαλισμού. Οι έπιστήμες άναπτύχθηκαν έξω άπό τήν τυπική λογική ήάκόμα καί σέ άντίθεση μ'αύτήν. "Ομως τότε, έάν ή έπιστήμη δίνε ι ά-ποτελέσματα δέν ξεκινάει άπό άναγκαΓες άλήθειες, ού-τε άκολουθεΕ μιά αύστηρή έξέλιξη. Ή λογική καί ή φι-λοσοφία παραμένουν έξω άπό τίς έπιστήμες ή άπλά άκο-λουθοΰν μετά άπ'αύτές, μέ σκοπό νά καθιερώσουν τίς δι-κές τους είδικές μεθόδους. Δέν συνεισφέρουν τίποτε δι-κό τους. 'Αντίστροφα, οί έπιστήμες είναι άσχετες μέ τή φιλοσοφία, είτε κάτω είτε πάνω άπ'αύτήν καί οί μέ-θοδοί τους τής άνακάλυψης δέν έχουν καμιά σχέση μέ τήν αύστηρή λογική. Ό έπιστήμονας άποδεικνύει δτι ή σκέ-ψη κινείται προχωρώντας μέσα στή γνώση, δμως ό φιλό-σοφος παίρνει έκδίκηση άμφισβητώντας τήν άξία τής έ-πιστήμης. Ή σύγκρουση άνάμεσα στήν αύστηρή καί τήν καρποφόρα σκέψη έπεκτείνεται, γεννώντας τό πρόβλημα τής γνώσης καί τό πρόβλημα τής άξίας τής έπιστήμης.

25

Δεύτερο, dv τό Ό ν είναι αύτό πού είναι καί τίπο-τε άλλο, &ν κάθε ίδέα είναι είτε άπόλυτα άληθινή εί-τε άπόλυτα ψεύτικη, οι πραγματικές άντιφάοεις μεταξύ ύπαρξης καί σκέψης Δποκλείονται άπό τή σκέψη. Αύτό, πού στά πράγματα καί στή συνείδηση, είναι διάφορο καί ρευστό έγκαταλείπεται στή διαλεκτική μέ τήν παλιά έν-νοια τοΰ όρου: στό άσαφές έπιχείρημα καί στά παιχνί-δια τοΟ σοφιστή καί τοΟ συνήγορου πού μπορεί νά βρί-σκει εύχαρίστηση είτε έπιχειρηματολογεΓ ύπέρ είτε κα-τά. "Αν ή σκέψη προσδιορίζεται άπό τήν ταυτότητα, τό-τε έπίσης προσδιορίζεται άπό στασιμότητα. "Ετσι έξε-λίσσεται μία νέα σύγκρουση άνάμεσα στή δομή τής άν-τίληψης καί τής κινητικότητας, άνάμεσα στήν σαφήνεια τής καθαρής σκέψης καί των διάφορων πολώσεων καί με-ταλλασσόμενων δυνάμεων τής πραγματικής έμπειρίας. Ή λογική τοποθετείΓται έξω άπό τό πραγματικό,στό ίδανι-κό. Ή λογική καταλήγει νά είναι κάτι πού άφορά ένα μυθικό όν, καθαρή σκέψη, πού γι αύτήν τό πραγματικό θά φαινόταν άκάθαρτο. 'Αντίστροφα, τό πραγματικό Α-πορρίπτεται καί παραδίνεται στά χέρια τού παράλογοι.

"Οταν ό Χέγκελ ξεκίνησε τή φιλοσοφική του καρριέ-ρα βρήκε τό Λόγο (λογική), πού είναι ή σκέψη ή άνα-πτυγμένη στό ψηλότερο δυνατό βαθμό, βαθιά διχασμένο άπό αύτές τίς έσωτερικές συγκρούσεις. Ό δυαδισμός τοΟ Κάντ τίς είχε χειροτερέψει σέ σημεϋο πού είχαν γί-νει άφόρητες, μέ τόν έσκεμμένο διαχωρισμό τής μορφής άπ'τό περιεχόμενο, τής σκέψης άπό τό "ίδιο τό πράγμα", καί τής ίκανότητας τοΰ γιγνώσκειν άπό τό άντικείμενο τής γνώσης. Ό σκοπός τού Χέγκελ ήτανε νά διαλύσει αύ-τές τίς συγκρούσεις, καί νά άνακτήσει, μέσα στήν κί-νησή τους, όλα τά στοιχεία τής φιλοσοφικής σκέψης καί τοΰ νοΰ, πού είχαν φτάσει σ'αύτόν σέ μιά κατάσταση έ-ξάρθρωσης καί διαφωνίας.

Αύτός 6 σκοπός συμπεριέλαβε μέσα του τήν μέθοδο καί τήν κεντρική ίδέα τοΰ δόγματος τοΰ Χέγκελ: ή συ-νείδηση μιάς άπέραντα πλούσιας ένότητας σκέψης καί

26

πραγματικότητας, μορφής καί περιεχόμενου, μιά άναγ-καία ένότητα, πού συνεπάγεται άπό τίς έσωτερικές συγ-κρούσεις τής σκέψης, μιά καί κάθε σύγκρουση είναι μιά σχέση, άκόμα καί μιά πού χρήζει ύπεράσπισης καί προσ-διορισμού μέ τήν ύπέρβαση τών "μονόπλευρων" δρων πού έχουνε έρθει σέ σύγκρουση.

Τήν έποχή πού δ Χέγκελ γεννιότανε στή ζωή τοΟ νού, μεγάλα γεγονότα (ή 'Επαναστατική περίοδος, οί μεγάλοι έθνικοί πόλεμοι, ή Ναπολεόντεια περίοδος, καθώς καί ή άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τοΟ ιστορικού πνεύματος, ή διάλυση τής φεουδαλικής κοινωνίας καί ή έμφάνιση ένός νέου πολιτισμού) έκαναν Αναγκαία τή σύνταξη ένός εκ-τενούς άπολογισμού τού πολιτισμού, τήν προσπάθεια "σύνθεσης" δλων τών διάφορων στοιχείων.

Τό πρόβλημα πού Αντιμετώπιζε ό Χέγκελ σχετικά μέ τήν άναζήτηση μιΑς μεθόδου ήτανε πολύπλευρο. Πρίν άτι δλα, ή τέχνη τού έπιχειρήματος καί τής άμφισβήτησης έπρεπε νά συγχωνευθούν μέ τόν άκριβή τρόπο τού σκέ-πτεσθαι. Τό έπιχείρημα δέν καταλήγει σέ συμπεράσματα καί είναι άβέβαιο, έκτός άν κατευθύνεται άπό ένα νοΰ πού είναι ήδη σίγουρος γιά τόν έαυτό του. Άλλά τό έ-πιχείρημα είναι άκόμα έλεύθερο καί ζωντανό, κινούμε-νο ΑνΑμεσα στίς θέσεις καί τά δρια πού είναι ποικί-λες, ρευστές καί Αντιφατικές. 'Υπάρχει μιάκαλή πλευ-ρά τού σκεπτικισμού δπου δδηγεϋ τό Ατέρμονο έπιχεί-ρημα,' δείχνει ότι:

•

""Οταν, σέ μιά δποιαδήποτε πρόταση, Απομονωθεί ή Αντανακλαστική της άποψη, Αναγκαστικά άποκαλύπτεται δτι οί έννοιες έχουν είτε ύπερπηδηθεΓήδτι είναι συν-δεδεμένες μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά άντιφάσκουν μεταξύ τους..." (ED).

Ό σκεπτικισμός είναι χρήσιμος ώς πρός τό ότι εί-σάγει τό Αρνητικό στοίχεCo μέσα στή σκέψη, "διαλύει" τίς περιορισμένες καί Αντιφατικές παραστάσεις πού ή

27

Αντίληψη (αύτή πού έχει τή βασική δύναμη "θέσης" ένός Ισχυρισμού) τείνει πάντοτε νά θέτει σάν άπόλυτες, μέ τό νά τίς φέρνει σέ σύγκρουση μεταξύ τους. Ήάντίλη-ψη θεωρεΕ τήν ίδια σάν άπόλυτη, ένώ είναι μόνο μιά πε-ριορισμένη, στιγμιαία καί, άς πούμε, προσωρινή δύνα-μη. "Ετσι μπλέκεται σέ άντινομίες. Ό "όρθός" σκεπτι-κισμός κριτικάρει καί καταστρέφει τόν κοινό δογματι-σμό.

Σ' ένα παράδειγμα παρμένο Από τήν πραγματική ζωή ύπάρχει κάτι άληθινό σέ κάθε ιδέα. Τίποτα δέν είναι όλοκληρωτικά ή "άδιαφιλονίκητα" Αληθινό, τίποτα δέν είναι Απόλυτα παράλογο ή ψευδές. Μέ τή σύγκριση θέσε-ων ή σκέψη αύθόρμητα άναζητΑ μιάν Ανώτερη ένότητα. Κά-θε θέση είναι ψευδής σέ ότι ίσχυρίζεται άπόλυτα, άλ-λά άληθινή σέ δτι ίσχυρίζεται σχετικά (τό περιεχόμενό της) . Καί είναι άληθινή σέ ότι Αρνιέται σχετικά (ή καλά θεμελιωμένη κριτική της γιά τήν Αλλη θέση) καί ψευδής σέ ότι Αρνιέται Απόλυτα (ό δογματισμός της).

"Ομως αύτή ή διαλεκτική πρέπει νά ξεριζωθεΓάπ' τή σοφιστεία, πού έχει τήν τάση μέσα άπό τήν καθαρή μα-ταιότητα νά διασπάσει δ,τι είναι άληθινό καί στέρεο καί δέν όδηγεΐ σέ συμπεράσματα έκτός άπό ένα, έκεϊνο τής ματαιότητας τοΰ Αντικειμένου πού Αντιμετωπίζεται διαλεκτικά (WL III). Ή σοφιστεία δέχεται άθεμελίω-τες προϋποθέσεις, ταλαντεύεται άνάμεσα στό "Ον καί τό Τίποτα, άνάμεσα στό άληθινό καί τό ψευδές θεωρούμενα τό καθένα ξεχωριστά.

"Δίνουμε τό δνομα διαλεκτική σ" αύτή τήν άνώτερη κίνηση τής λογικής στήν όποια αύτές οι άπόλυτα ξέχω-ρες έμφανίσεις περνούν ή μιά μέσα στήν Αλλη... καί στήν όποία ή προϋπόθεση ύπερβαίνεται" (WL I).

Άπό τή στιγμή πού θά συνδεθεί μέ μιάν άκριβή συ-νείδηση τής κίνησης τής σκέψης ή διαλεκτική άποκτΑ έ-να καινούργιο καί Ανώτερο νόημα. Γίνεται μιά τεχνική,

28

ucd τέχνη καί m i έπιστήμη: τεχνική τού έπιχειρήματος πού έλέγχεται καί προσανατολίζεται έκ τών έσω πρός μιά λογική Αλληλουχία. Τέχνη Ανάλυσης τών πολλαπλών πλευ-ρών καί σχέσεων τών λέξεων καί πραγμάτων, χωρίς νά κα-ταστρέφει τήν ούσία τους. Έπιστήμη πού άπελευθερώ-νει δτιδήποτε είναι Αληθινό μέσα σέ όλες τίς άντιφά-τικές ίδέες καί πού ΑνΑμεσΑ τους ταλαντεύεται ή κοι-νή Αντίληψη.

"0 Χέγκελ κατόπιν χρειάστηκε νά διασώσει τή λογι-κή, τήν δρισμένη μορφή πού μέ τή βοήθειά της ή σκέψη περιέχει κάτι στέρεο. Γιά νά τό πετύχει αύτό, έπρεπε νά βρεϊ τό συνδετικό κρίκο άνάμεσα στή μορφή καί σέ μιά πραγματικότητα ρευστή καί ποικίλη, καί, κατά συ-νέπεια, νά μεταμορφώσει τή μορφή τής παραδοσιακής λο-γικής. Έπρεπε νά Αρχίσει όχι Από αύτή τή μορφή, Αλ-λά άπό τό περιεχόμενο, αύτό τό "πλούσιο περιεχόμενο" πού ίϊταν τόσο διάφορο καί άντ ι φατικό, Αλλά καί πού εί-χε δμως ήδη δουλευτεί μέσα στίς χιλιάδες τών χρόνων τής άνθρώπινης δραστηριότητας. Ό Αγώνας ήτανε κατορ-θωτός. Αύτό τό περιεχόμενο "είναι ήδη σκέψη, παγκό-σμια σκέψη", μιά καί είναι ταυτόχρονα συνείδηση καί γνώση. *Η μορφή τής λογικής είναι μέρος του, στήν πραγ-ματικότητα είναι έκεΓνο τό στοιχείο του πού έχει άνα-πτυχθεϊ μέ τή μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα.

Στή φιλοσοφία τοΰ Χέγκελ κατά συνέπεια ό άνθρώ-πινος Νοΰς προτίθεται νά άνακτήσει δλα τά "άντικει-μενικά προϊόντα" (Ε, παρ. 572) σέ κάθε σφαίρα:τέχνη, θρησκεία, κοινωνική ζωή, έπιστήμη καί ιστορία. Προ-σπαθεί νά τά άνυψώσει στήν πιό συνειδητή τους μορφή —τή μορφή μιάς Αντίληψης— ύπερβαίνοντας καθετί πού δι-αιρεί καί διασκορπίζει τό περιεχόμενο, ή τό έξωτερι-κεύει σέ σχέση μέ τή λογική σκέψη. Αύτό τό περιεχόμε-νο είναι δεδομένο, Αποτελούμενο Από πολλαπλές παρα-στάσεις: έπιθυμίες, ύλικά άντικείμενα, έντυπώσεις ή προαισθήματα, Φύση, Ανθρώπινη έμπειρία. Άπό αύτή τήν "πρώτη Ολη" οί ίδέες πού είναι "βυθισμένες" μέσα της

29

πρέπει νά άποτραβηχτοΟν. Τό περιεχόμενο ίίταν ούσια-στικό, όμως έξω άπό τή σκέψη, ένώ ή αύστηρή σκέψη πα-ρέμενε άδρανής καί κενή. Πρέπει, λέει ή "Φαινομε-νολογ ία", "νά σκίσουμε τό πέπλο άπό τήν ούσιαστι-κή ζωή" καί νά τήν ύψώσουμε στόν άνώτατο βαθμό τής λογικότητας.

Γι' αύτό τό σκοπό ή ίδια ή Λογική πρέπει νά προσ-διοριστεϋ άπό τήν κίνηση τής σκέψης πού προκαλεΓ, ά-νατρέπει καί διαλύει συγκεκριμένους ισχυρισμούς καί περιορισμένα περιεχόμενα, πού περνάει άπό τά μέν στά δέ καί τείνει νά τά κυριαρχήσει. "Ετσι ή διαλεκτική, ή άμεση σχέση άνάμεσα στή σκέψη καί τό ποικίλο, ρευ-στό περιεχόμενό της, δέν είναι πιά έξω άπό τή λογική. Ενσωματώνεται μέ τή λογική, τήν όποία μεταμορφώνει μεταμορφωνόμενη αύτή ή ίδια. Γίνεται ή ζωή καί ή έσώ-τερη κίνηση τής σκέψης: μορφή καί περιεχόμενο ταυτό-χρονα.

"Ή άντίληψη προσδιορίζει καί έπιμένει στούς προσ-διορισμούς της. Ή λογική είναι διαλεκτική γιατί δια-λύει τούς προσδιορισμούς τής άντίληψης. Είναι θετική γιατί παράγει τό παγκόσμιο καί περιλαμβάνει μέσα της τό συγκεκριμένο", λέει ή "Είσαγωγή στήν Ανώτερη Λο-γική".

Ό Χεγκελιανισμός έτσι ύψώνεται στήν άνώτατη συ-νείδηση, στήν ένότητα τής άντίληψης πού προχωρεε μέ έπίχειρήματα καί τής σκεπτόμενης λογικής, στήν έξυπνη λογική καί στή λογική άντίληψη.

Δέν ύπάρχει άντικείμενο στό όποΙΓο είναι δυνατό νά μή βρεθεί μιά άντίφαση, δηλαδή δυό άναγκαίοι καί συγ-κρουόμενοι προσδιορισμοί,

"ένα άντικείμενο χωρίς άντιφάσεις δέν είναι τί-ποτα περισσότερο άπό μιά καθαρή άφαίρεση τής άντίλη-ψης, πού διατηρεί έναν άπό αύτούς τούς προσδιορισμούς

30

lié uLd μορφή βίας καί κρύβει άπό τή συνείδηση τόν Α-ντίθετο προσδιορισμό πού περιέχει τόν πρώτο..." (Ε, παρ. 89).

Μ*αύτό τόν τρόπο ή Αρνητική στιγμή, πού ή σοφι-στεία, ό σκεπτικισμός καί ή παλιά μορφή τής διαλεκτι-κής Απομόνωσαν καί έστρεψαν ένάντια στή λογική σκέψη, βρίσκει τή θέση της καί τή λειτουργία της. 'Εκφράζει τήν κίνηση τοΰ περιεχόμενου, "τήν αιώνια ψυχή τού πε-ριεχόμενου" πού ύπερβαίνεται, μιά καί κανένα στοιχεΠο του δέν είναι αύτοδύναμο ή ικανό νά παραμείνει κλει-σμένο στόν έαυτό του.

Τό άρνητικό είναι έΕ ίσου ένα θετικό. 'Οτιδήποτε Αντικρούεται δέν ύποβαθμίζεται σέ ενα μηδενικό, σέ έ-να Αφηρημένο τίποτα, Αλλά ούσιαστικά στήν Αρνηση τοΰ συγκεκριμένου του περιεχόμενου. Μ'Αλλα λόγια μιά τέ-τοια Αρνηση δέν είναι μιά πλήρης Αρνηση Αλλά ή Αρνη-ση ένός προσδιορισμένου πράγματος πού διαλύεται, καί κατά συνέπεια μιά προσδιορισμένη Αρνηση. Τό Αποτέλε-σμα, όντας μιά προσδιορισμένη άρνηση, έχει ένα περιε-χόμενο. Αυτό είναι μιά καινούργια Αντίληψη, όμως Ανώ-τερη καί πλουσιότερη Από τήν προηγούμενη, μιά καί έ-χει έμπλουτιστεϋ Από τήν άρνησή της ή, μέ άλλα λόγια, Από τό Αντίθετό της. Περιέχει τό Αλλο, ΑλλΑ είναι κά-τι περισσότερο άπό τό Αλλο, είναι ή ένότητά τους.... (WL I).

Είναι ή διαλεκτική τού περιεχόμενου πού τήν προκαλεί νά προχωρήσει.

Ό Κάντ άνοιξε &να καινούργιο δρόμο στή λογική. "Ε-κανε μιά διάκριση Ανάμεσα σέ άναλυτικές κρίσεις (τυ-πικά αύστηρές Αλλά στεϋρες) καί συνθετικές κρίσεις (πού χωρίς αύτές ή σκέψη μπορεΠ νά προχωρήσει μόνο ά-ναγνωρίζοντας £να ένδεχόμενο γεγονός) . Προσπαθούσε νά ΑποδείΕει τήν ΰπαρΕη κρίσεων πού ήταν ταυτόχρονα καρ-

31

ποφόρες καί αύστηρές, παί άναγκαϋες χωρίς νά είναι ταυ-τόσημες: συνθετικές a priori κρίσεις. Ετή σύνθεση εί-χε ήδη έλπίσει νά βρει τήν άρχή τής ένότητας άνάμεσα στήν αύστηρή καί τή καρποφόρα σκέψη. Άλλά είδε τίς συνθετικές του a priori κρίσεις σάν καθαρές, κενές μορφές, χωρισμένες άπό τό περιεχόμενό τους, σάν όργα-να γνώσης άδιάφορα σέ σχέση μέ τό ύποκείμενο-θέμα τους, σάν ύποκειμενικές σέ σχέση μέ τό άντικείμενο-σάν κα-τά συνέπεια άκόμα συμμορφούμενες πρός τόν παραδοσια-κό φορμαλισμό. Σύμφωνα μέ τόν Χέγκελ αύτός ό δυαδι-ι σμός πρέπει νά ξεπεραστεί. ι

Ά ν Αναπτυχθούν (καί τροποποιηθούν σέ βάθος) οι ί-δέες τοΟ Κάντ Αποδεικνύονται άπέραντα γόνιμες. Γίνο-νται μιά καινούργια λογική. Ό Χέγκελ δέν άνακάλυψε τήν άντίφαση. 'Επιμένει στό γεγονός δτι δλη ή σκΐψη καί δλη ή φιλοσοφία, άκόμα καί δταν διαλέγει έναν άπό τούς άντιτιθέμενους δρους, παλεύοντας γιά νά ύποβαθ-μίσει ή νά άποκλείσει τόν άλλον, κινείται άνάμεσα σέ άντιφάσεις. Ή "διαλεκτική στιγμή", αύτό τό τέχνασμα τού νοΰ, πού βρίσκεται ύποχρεωμένο νά μετακινείται ά-πό μιά θέση πού είχε έλπίσει δτι ήταν δριστική καί νά λαβαίνει ύπόψη του κάτι παραπέρα, κατά συνέπε ια άρνού-μενο τόν άρχικό του Ισχυρισμό, βρίσκεται παντού, σέ κάθε έποχή, άν καί δχι άπόλυτα ξεκάθαρο. ΌΧέγκελ ά-νακάλυψε τόν Τρίτο "Ορο, πού έρχεται σάν άποτέλεσμα άπό τή στιγμή πού κάποιος προσδιορισμός έχει έμπλου-τισθεϋ άπό τήν άρνησή του καί ξεπεραστεί. Παράγεται πάντα μέ αύστηρή συνέπεια σέ κάθε περίπτωση πού δυό δροι βρίσκονται σέ άντίφαση, άκόμη είναι μιά καινούρ-για στιγμή τού "Οντος καί τής σκέψης.

"Η Χεγκελιανή Λογική προχωρεί έντελώς αυστηρά προσ-διορίζοντας τόν Τρίτο "Ορο σέ κάθε περίπτωση πού ύ-πάρχει μιά έσωτερική άντίφαση. "Ετσι γεννά τούς προσ-διορισμούς καί τίς κατηγορίες τής σκέψης. Ή σύνθεση παύει νά είναι a priori, άδρανής, σταθερή, καί πού έ-χει προέλθει ποιός ξέρει άπό πού. Ό Καντιανός πίνα-

32

πας τών κατηγοριών ήταν καί τυπικός καί έμπειρικός, καί ό Κάντ σύνδεσε αυτές τίς κατηγορίες αυθαίρετα ιιέ τήν ένότητα τής ύπερβατικής, νοητής συναίσθησης, ué τό Αφηρημένο "I", χωρίς νά έχει Αποδείξει τήν άναγκαία καί έσωτερική τους ένότητα. Ό Χέγκελ θ'άγωνιστεΓ ν' Αποδείξει τήν αιώνια ένότητα τών κατηγοριών καί νά τίς παράγει άπό ένα σημείο έκκίνησης καθαρμένο άπό κάθε τυπική ή έμπειρική προϋπόθεση. Θά τίς παράγει μέσα ά-πό μιά όλοκληρωτικά έσώτερη κίνηση τού νοΰ, μιά αύ-στηρή άλλά καί προοδευτική άκολουθία, στήν όποία κά-θε προσδιορισμός άναδύεται άπό τούς προκατόχους του μέσω τής άντίθεσης καί τής άνάλυσης—μέσω μιάς σύνθε-σης.

Ή έννοια τοό Τρίτου "Ορου Αντιδρά Αποφασιστικά στήν έννοια τής άντίφασης, πού παύει νά είναι ένας πα-ραλογισμός, ένας δισταγμός καί μιά ταλάντευση ή σύγ-χυση τής σκέψης. * Η "άναγκαία" σύγκρουση άνάμεσα σέ πεπερασμένους προσδιορισμούς "έρχεται στό φώς". Ή σχέση άνάμεσα στούς άντιφατικούς όρους καθιερώνεται ξεκάθαρα. Στό περιεχόμενο καί στή μορφή τής σκέψης, ή κίνηση έχει μιάν Ανταγωνιστική δομή. Τό Γίγνεσθαι περ-νάει μέσα άπό τούς συγκρουόμενους δρους, άντιμετωπί-ζει τόν καθέναν άπ'αύτούς στό δικό του έπίπεδο καί στό δικό του βαθμό, μέ τό "άλλο" του, πού βρίσκεται σέ σύγκρουση μαζί του, καί τελικά ύπερβαίνει τήν άντί-θεσή τους δημιουργώντας κάτι καινούργιο.

Τό Τίποτα είναι, δμως μόνο σχετικά, μέσα στό ίδιο τό "Ον, μέσα σέ κάθε δν καί σέ κάθε βαθμό τού "Οντος, δπως τό "άλλο" του ή μιά είδική άρνηση. Ή σκέψη τού Τίποτα γενικά είναι άπλά καί μόνο ή σκέψη τού "Οντος γενικά, τό "Ον σάν Απομονωμένο ή "αύτό τό ίδιο", πού Αμέσως φαίνεται νά είναι κενό καί άνεπαρκές. Τό "Ον δέν είναι, τό μή-'Ον είναι. 'Υπάρχουν τό ένα χάριν τού άλλου. Στή σκέψη δπως καί στήν πραγματικότητα περνούν τό δνα μέσα στό άλλο συνεχώς, καί έτσι μπαίνουν σέ κί-νηση καί εισέρχονται μέσα στό Γίγνεσθαι, ή "τό "Ον πού

33

παραμένει αύτό τό Côio μέσα στό Τίποτα". Τό Γίγνεσθαι γενικά είναι ό Τρίτος "Ορος, γεννημένος άπότήνάντί-φαση πού ό πρώτος της όρος είναι τό "Ον άπογυμνωμένο άπό κάθε περιεχόμενο καί κατά συνέπεια χωρίς προϋπο-θέσεις. Αύτή ή ένότητα έπιτυγχάνεται μέσαάπόμία σύν-θεση καί παρ' όλα αύτά είναι μιά άνάλυση ή συμπέρασμα, γιατί θέτει αύτό πού έξυπακούεται στήν έννοια. (Ε,παρ. 88).

"Αντίστροφα, τό Γίγνεσθαι γενικά είναι πρωταρχική, καθορισμένη ύπαρξη, ή πρωταρχική καί συγκεκριμένη, τής όποίας τό καθαρό "Ον καί τό Τίποτα είναι οί άφηρημέ-νες στιγμές. Τό Γίγνεσθαι είναι τό ότι γίνεται κάτι, ένα όν. Καί μέσα στό Γίγνεσθαι τό τίποτα είναι τό τέ-λος τοΟ δποιουδήποτε προκείμενου πράγματος, ένα πέ-ρασμα καί μιά μετάβαση σέ κάτι άλλο. Είναι ένα δριο καί ένα τελείωμα, καθώς καί μιά δημιουργία, μιά πιθα-νότητα καί μιά γέννηση. 'Από τή στιγμή πού θά ένωθοΟν διαλεκτικά οί άφαιρέσεις ξανακερδίζουν τό συγκεκριμέ-νο καί ξαναγυρίζουν σ'αύτή τή ρευστή ένότητα πού είχε διασπαστεί άπό τήν άφηρημένη άντίληψη. Δέν ύπάρχει τί-ποτα στόν ούρανό ή στή γή πού νά μήν περιέχει μέσα του τό "Ον καί τό Τίποτα. (WL I). Τό τέλος ένός πράγμα-τος, τό δριό του, τό τέρμα πρός τό όποΓο τείνει χάρις στήν έσώτερη φύση του, κατά συνέπεια άκόμα καί τό "πα-ραπέρα" του, δλα άποτελοΰνε μέρος αύτοΰ τοΰ πράγμα-τος.

"Τό δν ένός πεπερασμένου πράγματος έχει μέσα στό έσώτερο είναι του τό σπέρμα τού τέλους του. Ή ώρα τής γέννησής του είναι έπίσης ή ώρα τοΰ θανάτου του" (WL II).

Γιά τόν ίσχυρισμό πού τέθηκε άρχικά καί άμεσα, κά-θε άρνηση είναι κατά συνέπεια ή άρχή νέων προσδιορι-σμών. Στό "Ον καί στή σκέψη ή άρνητικότητα είναι δη-μιουργική, είναι ή ρίζα τής κίνησης καί Ô παλμός τής

34

ζωής· Καμιά πραγματικότητα δέν μπορεϋ νά παραμείνει "αύτοτελής", δηλαδή Απομονωμένη καί άποσπασμένη, προ-στατευμένη άπό τό Γίγνεσθαι καί άδρανής στήν κατοχή τοΟ "Οντος -τοΟ δικοΟ της δντος. Κάθε καθορισμένη ύ-παρξη είναι μιά σχέση:

"ένα καθορισμένο, πεπερασμένο δν είναι ένα δ ν πού άναγκαϋα σχετίζεται πρός ένα άλλο δν. Είναι ένα περιε-χόμενο σέ μιά άναγκαία σχέση μέ ένα άλλο περιεχόμενο, μέ τόν κόσμο δλόκληρο..." (WL II)

"Ετσι κάθε καθορισμένη ΰπαρΕη περιπλέκεται μέσα στήν δλη κίνηση καί ύποχρεώνεται νά ξεπροβάλει μέσα άπό τόν έαυτό της. Είναι αύτό πού είναι, δμως παρ'δ-λα αύτά στό βάθος τού πυρήνα του περικλείει τό άπει-ρο μέσα του. Ετόν προσδιορισμό του είναι ένα δν προσ-διορισμένο νά μήν είναι αύτό πού είναι, δηλαδή νά μήν παραμένει αύτό πού είναι (WL II). Τό "άλλο" ό δεύτε-ρος όρος, είναι έΕ ίσου πραγματικός δπως δ πρώτος, βρίσκεται στό ίδιο έπίπεδο, στήν ίδια έπιφάνειαή βαθ-μό πραγματικότητας καί στήν ίδια "σφαίρα" σκέψης. 'Αρ-νιέται, φανερώνει καί συμπληρώνει τόν πρώτο δρο, έκ-φράζοντας τή μονοπλευρικότητά του. Οί δυό όροι δρούν καί άντιδροΰν μεταξύ τους. Τό σταμάτημα είναι άδύνα-το. Ή άρνηση άρνιέται τόν έαυτό της, καί αύτό χάρη στήν έσωτερική της σχέση μέ τόν ίσχυρισμό, γιατί αύ-τή είναι "ένας άλλος" ίσχυρισμός καί γιατί ένας Ισχυ-ρισμός είναι μιά άρνηση. Μέσα στόν Τρίτο "Ορο,όπρώ-τος δρος ξαναβρίσκεται, πλουσιότερος δμως καί περισ-σότερο προσδιορισμένος, μαζί μέ τό δεύτερο δρο, πού ό προσδιορισμός του έχει προστεθεΓ στό πρώτο προσδιο-ρισμό. Ό Τρίτος "Ορος ξαναγυρίζει στόν πρώτο δρο άρ-νούμενος τόν δεύτερο, άρνούμενος κατά συνέπεια τήν άρ-νηση καί τόν περιορισμό τού πρώτου δρου. 'Απελευθερώ-νει τό περιεχόμενο τοΰ πρώτου δρου, άπαλλάσσοντάς το άπό αύτό έΕ αίτιας τοΰ όποιου ήταν άτελές, περιορι-

35

σμένο καί προορισμένο σέ Αρνηση ή έΕ αίτίας τού δποίου ή-τανε αύτό τό ίδιο Αρνητικό. Ή μονοπλευρικότητά του κατΑ συνέπεια ύπερνικιέται καί καταστρέφεται. Τό νΑ Αρνεϋ-ται κανείς τή μονοπλευρικότητάαύτή είναι: νά άρνεΓται τήν άρνηση καί νά θέτε ι ένα Ανώτερο προσδιορισμό. Ή Α-ντίφαση, πού σπρώχνε ι κάθε δρο πέρα Από τόν έαυτό του, Εε-ριζώνοντάς τον άπό τά δριά του καί βάζοντάς τον μέσα στήν δλη κίνηση, διαλύεται. Ό Τρίτος "Ορος ένωνε ι κι' ύπερβαίνει τίς άντιφατικότητες καί διατηρεΓ αύτό πού ήταν καθορισμένο μέσα τους. Ή ένότητα θριαμβεύει με-τά άπό μιά περίοδο καρποφόρας διχόνοιας.. Ό πρώτος δ-ρος είναι δ άμεσος, δ δεύτερος είναι ταυτόχρονα καί τό Αποτέλεσμα τής μεσολάβησης καί τό μέσον. "ΟΤρίτος Ορος είναι Αμεσος χάρις στήν ύπέρβαση τής μεσολάβησης καί άπλός χάρις στήν υπέρβαση τής διαφοράς.

Ή ύπέρβαση είναι ένας θεμελιώδης προσδιορισμός πού συμβαίνει παντού... 'Οτιδήποτε ύπερβαίνεται δέν γί-νεται κατά συνέπεια ένα τίποτα. Τό Τίποτα εΐναι άμε-σο, ένώ ένας δρος πού έχει ΕεπεραστεΓ είναι άποτέλε-σμα μεσολάβησης. Είναι ένα μή-δν, μόνο δμως στό μέ-τρο πού είναι ένα άποτέλεσμα προερχόμενο άπό ένα δν. Κατά συνέπεια έχει άκόμα μέσα του τό προσδιορισμό ά-πό τόν όποιο προήλθε. Αύτή ή λέΕη (Aufheben) έχει. δυό σημασίες, σημαίνει "φυλάσσω" ή "διατηρώ" καθώς καί "βάζω ένα τέλος"... (WL I).

"Ετσι ή σκέψη τού Τίποτα είναι άπλά καί μόνο ή" ά-κίνητη Αφηρημένη παράσταση τής άπέραντης γονιμότητας τού σύμπαντος. Τό νά κάνουμε ύποστατό τό "Ον ή τό Τί-ποτα, τήν ποιότητα ή τήν ποσότητα, τήν αί τ ία ή τό σκο-πό, είναι τό νά άρνιόμαστε τήν κίνηση. Ή διαλεκτική λογική ύπερβαίνει δλες τίς παγωμένες κατηγορίες τής άντίληψης. Τίς καταργεί στό μέτρο πού είναι άπομονω-μένες καί κατά συνέπεια τούς άποκαθιστά τήν άλήθεια τους μέσα στήν δλη κίνηση τής πραγματικότητας καί

36

xfic σκέψης» τού περιεχόμενοτ καί τής μορφής. Ή ποιότητα, πού υπερβαίνεται, είναι ποσότητα. Τό μέτρο (ένα ε Ιδικό κβάντουμ) ύπερβαίνει τήν ποσότητα καί έ-νωνε ι τήν ποιότητα μέ τήν ποσότητα. Τό μέτρο, πού ύ-περβαίνεται, είναι ούσία ή ""Ον πού έχει μεταστραφεί άπό τήν άμεσότητά του καί τήν άδιάφορη σχέση του μέ άλλα, σέ μιάν άπλή ένότητα μέ τόν έαυτό του". Ή ού-σία πού ύπερβαίνεται (διότι πρέπει νά γίνει φανερή αύ-τή ή ίδια, όντας ό Raison d' Être (= λόγος ύπαρξης), ή άρχή τής καθορισμένης ύπαρξης καί μιά όλότητα, προσ-διορισμών καί ίδιοτήτων, δηλαδή δνα "πράγμα", είναι τό Φαινόμενο. Άπό τή στιγμή πού τό Φαινόμενο καί ή ά-μοιβαία Σχέση των προσδιορισμών, ίδιοτήτων καί μέρων τοΟ πράγματος ξεπεραστούν, γίνονται πραγματικότητα καί ούσιαστικότητα, κατά συνέπεια τό αίτιατόκαί ή ά-μοιβαία δράση. Ή έννοια ύπερβαίνει τήν πραγματικότη-τα ή τήν ούσιαστικότητα. "Η έννοια, πού ύπερβαίνεται, γίνεται άντικειμενικότητα, πού κι αύτή μέ τή σειρά της ύπερβαίνεται άπό τήν 'Ιδέα. "Υπερβαίνοντας τόν έ-αυτό της ή 'Ιδέα, ξεπροβάλλει μέσα άπ' αύτόν καί άλ-λοτριώνεται στή Φύση. Τό Aufheben τής Φύσης βρίσκε-ται στόν ύποκειμενικό νού, κατόπιν στόν άντικειμενι-κό νού (ήθική, τέχνη, θρησκεία) καί τελικά στήν άπό-λυτη Γνώση, δηλαδή, ή άπόλυτη 'Ιδέα, ή ταύτιση τής θεωρητικής 'Ιδέας καί πρακτικής,τής γνωστικής καί πα-ραγωγικής δράσης (WL III).

Ή κίνηση κατά συνέπεια είναι μιά 'Υπέρβαση. Κάθε πραγματικότητα καί κάθε σκέψη πρέπει νά ξεπεραστεί μ' ένα άνώτερο προσδιορισμό πού τίς περιέχει σάν περιε-χόμενο, σάν μιά σκοπιά, προηγούμενο γεγονός ή στοι-χεΠο, δηλαδή σάν μιά στιγμή μέ τή Χεγκελιανή ή δια-λεκτική έννοια αύτής τής λέξης. Ά ν θεωρήσουμε μεμο-νωμένα αύτές τίς στιγμές δέν μπορούμε νά τίς συλλά-βουμε μέ τή σκέψη. Δέν μπορούμε πιά νά δούμε πως μπο-ρεϋ νά διακρίνονται όταν είναι συνδεδεμένες ή πως μπο-ρεΓ νά είναι διαφορετικές δταν είναι ένωμένες. Δέν

37

_-.ορούμε νά δοΰμε πώς σχηματίζονται, ή παίρνουν τ ή θέ-ση τους μέσα στό όλο. Ή σκέψη (ή άντίληψη) μεταφέρε-ται ιλιγγιωδώς άπό τόν ένα όρο στόν άλλο ώσπου άδρα-νοποιεϊ τόν έαυτό της, μέ μιάν αυθαίρετη άπόφαση πού συντελεί στή δημιουργία σφαλμάτων, σέ μιά περιορισμέ-νη θέση πού μετατίθεται σέ ένα άπόλυτο, καί κατά συ-νέπεια σ' ένα μύθο ή σφάλμα. Ή Χεγκελιανή διαλεκτική προσπαθεί νά άποκαταστήσει τή ζωή καί τήν κίνηση στό άθροισμα τών πραγματικοτήτων πού έχουν γίνει κατανο-ητές, στούς ίσχυρισμούς καί τίς ιδέες. Τίς μπλέκει d ένα τεράστιο έπος τοΰ νοΰ. "Ολες οί άντιφάσεις τοΰ κό-σμου (στόν ônoCo, μόλις ή σκέψη δεχθεί τήν άντίφαση άντί νά τήν άποκλείσει, καθετί έκδηλώνεται σάν πολω-μένο, άντιφατικό καί ρευστό), όλα τά όντα κατά συνέ-πεια καί όλοι οί ίσχυρισμοί , μαζί μέ τίς σχέσεις τους, άλληλεξαρτήσεις τους καί άλληλεπιδράσεις, άδράχνονται στήν δλη κίνηση τοΰ περιεχόμενου, κάθε ένα στήν δική του θέση, στήν δική του "στιγμή". Τό δίκτυο τών γε-γονότων, δυνάμεων καί άντιλήψεων γίνεται Λογική. Τό περιεχόμενο, ή ό κόσμος, ένσωματώνεται μέ τήν 'Ιδέα, όπως όλόκληρη ή ιστορία.

"Ή όλότητα, τό άθροισμα τών στιγμών τής πραγμα-τικότητας, Αποδεικνύεται γιά τήν άνάπτυξή της σάν ά-νάγκη" (L, παρ. 143).

Οί μονόπλευροι προσδιορισμοί -οι ισχυρισμοί τής άντίληψης— δέν καταστρέφονται τότε άπό τή διαλεκτική Λογική. Άπό τή στιγμή πού δέν "στρέφεται πιά ένάντια στή λογική", ή άντίληψη έμφανίζεται μέ τήν πραγματι-κή της μορφή. Μερικότερες άλήθειες, πεπερασμένοι προσ-διορισμοί και περιορισμένοι ισχυρισμοί άποδεικνύονται έσιραλμένοι όταν ισχυρίζονται δτι είναι όριστικοί καί προσπαθούν νά υψωθούν πάνω άπό τήν κίνηση. "Εφόσον γίνεται άντιληπτός σχετικά καί ξαναενσωματώνεται μέ-σα στήν όλη κίνηση σάν μιά στιγμή, κάθε πεπερασμένος

ιιροσδι ορισμός είναι Αληθινός. Κάθε άλήθε ια ε ί ναι σχε-τική, δμως σάν αλήθεια είναι τοποθετημένη στό άπόλυ-το και έχει τή θέση της μέσα στήν Απόλυτη άλήθεια. Ή Αντίληψη είναι μιά κίνηση μέσα στήν κίνηση. 'Ισχυρίζε-ται, θέτει, αρνιέται καί άναλύει. Ε'ένα χαμηλότερο έ-πίπεδο μιμείται τή δραστηριότητα τής δημιουργίας.

Είναι ουσιώδες νά σημειώσουμε δτι ή Χεγκελιανή λογική δέν καταργεί τήν τυπική λογική άλλά τήν ύπερ-βαίνει, δτι τή διασώζει καί τήν διατηρεί Ακριβώς δί-νοντάς της μιά συγκεκριμένη σημασία.

Ή τυπική λογική είναι ή λογική τής στιγμής, τοΟ ίσχυρισμοΟ καί τό άντικείμενο Απομονωμένο και προ-στατευμένο μέσα στήν άπομόνωσή τους. Είναι ή λογική ένός Απλοποιημένου κόσμου: αυτό τό τραπέζι (θεωρού-μενο Ανεξάρτητα Από οποιαδήποτε σχέση μέ τήν δραστη-ριότητα τής δημιουργίας, καί Αφήνοντας κατΑ μέρος τίς φθορές τοΟ χρόνου) είναι προφανώς αύτό τό τραπέζι, έ-νώ αύτή ή λάμπα δέν είναι έκεΐνο τό βιβλίο. Ή τυπι-κή λογική είναι ή λογική τής Αφαίρεσης αύτής καθ έαυ-τής. Ή γλώσσα υπόκειται σ'αυτήν, δντας μιά σειρά ά-πό σύμβολα πού χρησιμεύει στήν έπικοινωνία μιΑς μεμο-νωμένης έννοιας και πού πρέπει νά διατηρήσει τήν ίδια έννοια κατά τή διάρκεια τής προφορικής μετάδοσης. 'Αλ-λά τή στιγμή πού τό Γίγνεσθαι ή ή δραστηριότητα πρέ-πει νά έκφραστοΟν, ή τυπική λογική γίνεται άνεπαρκής Σ'αύτό τό σημείο, αύτό πού άπόδειξε ό Χέγκελ δικαιώ-θηκε Από όλη τήν έπόμενη φιλοσοφία. Ή τυπική λογική είναι ή λογική τοΰ κοινού νοΰ. Ό κοινός νοΰς Απομο-νώνει καί Ακινητοποιεϋ τά ποιοτικά χαρακτηριστικά, τίς ιδιότητες καί πλευρές των πραγμάτων. Άπό τή στιγ-μή πού τό Γίγνεσθαι ή ή δραστηριότητα έμπλέκονται, στριμώχνεται καί καταφεύγει σέ φράσεις δπως "στό μέ-τρο πού" ή "άπ'αύτή τήν άποψη", δηλαδή "δέχεται τήν ευθύνη γιά μιά σκέψη έτσι ώστε νά κρατήσει τήν άλλη χωριστή καί Αληθινή..." (Ρ).

Ή διαλεκτική λογική ύπερβαίνει τούς στατικούς ί-

39

σχυρισμούς, άλλά δέν τούς καταστρέφει. Δέν άπορρίπ*ΐει τήν άρχή τής ταύτισης, τής δίνει ένα περιεχόμενο. Τό "Ον είναι "Ον. Τό σύμπαν είναι ένα. Ή δύναμη τής δη-μιουργίας είναι ή ίδια παντού μέσα στό σύμπαν. *Η0ύ-σία, στίς πολλαπλές της έκδηλώσεις καί έμφανίσεις, εί-ναι μοναδική. Ή άρχή τής ταύτισης έκφράζει αύτή τήν έσωτερική μοναδικότητα τού κόσμου καί κάθεδντος. Μιά πέτρα, στό μέτρο πού είναι, είναι αύτό πού είναι. Τό ίδιο καί ή σκέψη. "Ομως ή ταύτιση πού μόλις έκφράσα-με είναι άκόμα μόνο άφηρημένη, γιατί ή πέτρα δέν εί-ναι ό άνθρωπος πού σκέφτεται (Ε, παρ. 88). Τό συγκε-κριμένο είναι μιά ταύτιση ταυτόχρονα πλούσια καί πυ-κνή, φορτωμένη μέ προσδιορισμούς, πού περιέχει καί διατηρεϋ μιά πολλαπλότητα διάφορων >ιαί στιγμών. 'Ηέ-νότητα, άς πούμε, διαρκώς άνασύρεται άπό τήν άντίφα-ση καί τό Τίποτα.

Μιά άπόλυτη άντίφαση θά ήταν μιά άπόλυτη διαίρε-ση, ή άμεση έκμηδένιση. Μιά άπόλυτη άντίφαση σέ ένα πράγμα, ή άνάμεσα στή σκέψη καί τά πράγματα, θάκανε όποιαδήποτε αιώνια δραστηριότητα ή σκέψη άδύνατη. Ή άντίφαση, δπως καί τό Τίποτα, είναι σχετική, μέ ένα ίσχυρισμό, ένα βαθμό τού "Οντος, ή μιά στιγμή τής ά-νάπτυξης. Στή Φύση είναι έΕωτερίκευση, στήν ζωή μιά σχέση άνάμεσα στό άτομο καί τό είδος, κλπ. Γιά τόν Χέγκελ, κατά συνέπεια, δέν υπάρχει πρόβλημα καταστρο-Φή£ τής άρχής τής ταύτισης. 'Εντελώς τό άντίθετο: κά-θε άντίφαση είναι σχετική μέ μιά όρισμένη ταύτιση. 'Α-ντίστροφα, ή ένότητα είναι ή ένότητα μιάς άντίφασης. Χωρίς ένα περιεχόμενο, χωρίς πολλαπλές καί άντιφατι-κές "στιγμές", ή ένότητα είναι κενή. "Ομως αύτή ή ί-δια ή άντίφαση είναι άνυπόφορη. Ή διαλεκτικήένότητα δέν είναι μιά σύγχυση τών άντιφατικών δρων αύτών καθ'έαυτών, άλλά μιά ένότητα πού περνάει μέσα άπό τήν άντίφαοη καί Εαναεδραιώνεται σέ ένα άνώτερο έπίπεδο. Ή άντί-φαση είναι ένα κομμάτιασμα, μιά έσωτερική καταστροφή, £να ξερίζωμα τού "Οντος άπό τόν έαυτό του, μιά γονι-

40

μοποίηση μέσα άπό τό Γίγνεσθαι, τήν έκμηδένιση καί τό θάνατο. "Ομως ή ένότητα έκφράζει καί προσδιορίζει τήν έμφάνιση ένός καινούργιου δντος, τού Τρίτου "Ορου.'Η ένότητα δέν μπορεί ποτέ νά διώξει τήν σχετική άρνηση καί τό Τίποτα παντελώς άπό μέσα της, άλλά μόνο στήν έκταση πού μάχεται ένάντια στήν άντίφαση καί θριαμ-βεύει, ύπερνικώντας τίς άντιφατικές στιγμές καί δια-τηρώντας τες μέσα της, τότε ένα καινούργιο καί άνώτε-ρο δ ν παράγεται. Ή άρχή τής ταύτισης έτσι γίνεται συγ-κεκριμένη καί ζωντανή.

Ή ένότητα στίς άντ ιφατικότητες ύπάρχει μόνοσέεί-δικές, συγκεκριμένες μορφές. "Υπάρχουν διάφοροι βαθ-μοί άντίφασης —καί ένότητας. Μιά πιό βαθιά άντίφαση φανερώνεται σέ μιά πιό βαθιά άπαίτηση γιά ένότητα. *Η άντίφαση καί ή ένότητα μοιάζουν μέ τήν ιστορία, περ-νούν φάσεις. Ή άντίφαση είναι μόνο "αύτή καθ' έαυτή" στήν καθαρή καί άπλή καταστροφή τού δντος. Στή σχέση της καί στόν άγώνα της μέ τήν ένότητα προσδιορίζεται περισσότερο συγκεκριμένα σάν μιά διαφορά καί μιά δια-φοροποίηση, σάν ένα πέρασμα άπό τόν ένα δρο στόν άλ-λο καί σάν μιά άντίθεση (μιά λανθάνουσα άντίφαση), σάν ένας άνταγωνισμός (μιά άντίφαση πού ή ύπομονή της έ-χει έξαντληθεϊ) καί, τέλος, σάν μιά άσυμβιβαστότητα, (ή στιγμή τής διάλυσης καί τής Υπέρβασης). Τό φύλλο, τό λουλούδι καί ό καρπός είναι μέρη τού δέντρου καί τής έξέλιξής του, παρόλα αύτά δμως ξεχωρίζουν άπ'αύ-τό μέ μιά όρισμένη άνεξαρτησία, πού καταλήγει νά γί-νεται ένας άναγκαϊος διαχωρισμός δταν δ καρπός είναι ώριμος καί ικανός νά δώσει ένα άλλο δέντρο.

Άπό τή σκοπιά τής Χεγκελιανής Λογικής, τό έρώτη-μα: "ποιός προηγεεται, ή άντίφαση ή ή ταύτιση;" δέν έχει πραγματική σημασία. "Ολη ή κίνηση είναι άντιφα-τική, γιατί χωρίς μιά αίώνια άντίφαση τίποτα δέν μπο-ρεΓ νά κινηθεί. Αύτή ή ίδια ή κίνηση είναι μιά άντί-φαση, καί ή άντίφαση προωθεΓ τήν κίνηση. Τό Γίγνεσθαι κατά συνέπεια είναι ή ύψιστη πραγματικότητα, πού δη-

41

μιουργεί τήν άνάγκη μιάς Ατέλειωτης Ανάλυσης, τής ό-ποιας οί πρώτες στιγμές είναι τό "Ον καί τό Τίποτα, ή ταύτιση καί ή άντίφαση. Αύτό πού έχουμε έδώ δέν εί-ναι ή διάρκεια τού Μπεργκσόν, ένα Γίγνεσθαι χωρίς ά-συνέχεια καί χωρίς δράμα, μιά άμορφη, Αφηρημένη καί καθαρά ψυχολογική κίνηση. Ήδιαλεκτική κίνηση τοΰ Χέγ-κελ έχει μιά καθορισμένη έσωτερική δομή, μιά δομή πού αύτή ή ίδια βρίσκεται σέ κίνηση. Είναι άπέρανταπλού-σια σέ προσδιορισμούς καί περιέχει άπειρες στιγμές. Τό Γίγνεσθαι είναι ένα όλο, πού ή διαλεκτική Λογική συλ-λαμβάνει μέ ένα πρωταρχικό προαίσθημα. Ή Ανάλυση δια-σπά αύτό τό όλο, παρόλ' αύτά όμως αύτή ή άνάλυση μπο-ρεί νά γίνει καί δέν είναι άσχετη μέ τό Γίγνεσθαι. Εί-ναι μιά κίνηση μέσα στή κίνηση, πού τή διασπά άμετά-κλητα μόνο άν πιστεύει ότι αύτή ή ίδια είναι πλήρης καί θέτει άπόλυτους Ισχυρισμούς. Προσδιορίζει "στιγ-μές" μέσα στήν κίνηση πού είναι ίδανικές, δηλαδή ά-φηρημένες, πού όμως έχουν έξ ίσου μιά σχετική πραγ-ματικότητα καί, στό μέτρο πού ύπερβαίνονται, ξαναγυ-ρίζουν μέσα στή σύνθεση τής πραγματικότητας. Κάθε στιγ-μή μπορεί νά Αναλυθεί ué τή σειρά της. Μόλις προσπα-θήσουμε νά τήν άκινητοποιήσουμε,δραπετεύει, άφήνοντας τό "άλλο" της στή θέση του, μιά άντίθετη στιγμή, πού είναι έπίσης πραγματική καί έπίσης ύπερβαίνεται. Γιά νά άναλυθεί μιά συγκεκριμένη στιγμή πρέπει νά αιφνι-διαστεί στή ρευστή της σχέση μέ τό "άλλο" της. Ή δια-λεκτική λογική κατά συνέπεια είναι ταυτόχρονα μιά μέ-θοδος άνάλυσης καί μιά άναδημιουργία τής κίνησης τοΰ πραγματικού, μέσα άπό μιά κίνηση τής σκέψης, πού εί-ναι ίκανή ν' Ακολουθεί τό δημιουργικό Γίγνεσθαι στά στροβιλίσματά του, στά άτυχή του γεγονότα καί στήν έ-σωτερική του δομή.

Ή φυσιολογική θεώρηση τής άνάλυσης είναι ότι Α-πελευθερώνει, ταυτολογικά, ένα κατηγόρημα πού περι-λαμβάνεται μέσα στό ύποκείμενο. Ά ν είναι καρποφόρο, όπως στίς έπιστήμες, διασπάει αύτό τό ύποκείμενο καί

42

άδηγεΕ σέ ένα "στοιχείο" πού ή σχέση του μέ τό δλο πα-ραμένει άνεπαρκώς καθορισμένη. Ετή διαλεκτική λογική τό στοιχείο πού πετυχαίνεται άπό κάθε νόμιμη άνάλυση είναι μιά "στιγμή" τοΟ όλου. Ή άνάλυση άνατέμνει καί παράγει μιά Αφαίρεση, όμως ή διαλεκτική λογική δίνει σ'αύτή τήν άφαίρεση μιά συγκεκριμένη σημασία. Ή σύν-θεση δέν άποκλείει τήν άνάλυση, τήν περικλείει. 'Ηά-νάλυση είναι διαλεκτική, γιατί όδηγεί σέ άντιφατικές στιγμές. Ή σύνθεση είναι άναλυτική, γιατί άποκαθιστά τήν ένότητα πού ήδη έξυπακούεται στίς στιγμές.

Ή τυπική λογική ισχυρίζεται: "τό Α είναι Α". Ή διαλεκτική λογική δέν λέει "τό Α είναι μή-Α", δέν κά-νει ύπόσταση τήν άντίφαση, ή άντικαθιστά τόν παραλο-γισμό μέ τό φορμαλισμό. Λέει:

Τό Α είναι πράγματι Α, δμως τό Α είναι έπίσης μή-Α Ακριβώς στό μέτρο πού ή πρόταση "τό Α είναι Α" δέν είναι μιά ταυτολογία, άλλά έχει ένα πραγματικό περιε-χόμενο. "Ενα δέντρο είναι ένα δέντρο μόνο δντας ένα τέτοιο δέντρο, πού έχει φΟλλα, λουλούδια καί καρπούς, πού περνάει καί διατηρεί μέσα του έκείνες τίς στιγμές τού Γίγνεσθαι του, πού ή άνάλυση μπορεί νά πετύχει, δμως δέν πρέπει νά άπομονώσει... Τό λουλούδι, έπιπλέ-ον, γίνεται καρπός, καί οί καρποί Αποσπώνται καί πα-ράγουν άλλα δέντρα. Αύτό έκφρΑζει μιά βαθιά σχέση, μιά διαφορά πού προσεγγίζει τήν άντίφαση...

Ή τυπική λογική λέει: "άν μιά συγκεκριμένη πρό-ταση είναι άληθινή, είναι Αληθινή". "Καμιάπρόταση δέ μπορεί νά είναι καί τά δυό, καί άληθινή καί ψευδής". "Κάθε πρόταση πρέπει νά είναι είτε Αληθινή είτε ψευ-δής". *Η διαλεκτική λογική προχωρεί περισσότερο καί Ισχυρίζεται: "άν θεωρήσουμε τό περιεχόμενο, άν ύπάρ-χει ένα περιεχόμενο, μιά μεμονωμένη πρόταση δέν εί-ναι ούτε Αληθής ούτε ψευδής. Κάθε μεμονωμένη πρόταση πρέπει νά ύπερβαίνεται. Κάθε πρόταση μ'ένα πραγματι-

43

κό περιεχόμενο είναι ταυτόχρονα άληθινή καί ψευδής, άληθινή Αν ύπερβαίνεται, ψευδής &ν ισχυρίζεται κάποι-ος δτι είναι άπόλυτη". Ή τυπική λογική περιορίζεται στήν ταξινόμηση Αφηρημένων τύπων τού συλλογιστικού συμπεράσματος. Ή διαλεκτική λογική, έπειδή προσδιο-ρίζει τό περιεχόμενο, έχει έντελώς διαφορετικούς συ-μπερασμούς. Οί Απλούστεροι προσδιορισμοί ξαναβρίσκο-νται μέσα στούς περισσότερο σύνθετους. Αύτοί οί προσ-διορισμοί κατορθώνονται άκολουθώντας τήν άνάλυση τής κίνησης μέχρι τή στιγμή δπου τό περιεχόμενο έχει ύ-ποβαθμιστεΐ σέ ένα μίνιμουμ, καί αύτοί οι ίδιοι μπαί-νουν μέσα στήν κίνηση άπό τή στιγμή πού ή λογική τούς έχει συσχετίσει. Συνδέονται μαζί διαλεκτικά καίήκί-νησή τους άπαντά τήν δλη κίνηση. Είναι κατά συνέπεια νόμοι τής κίνησης, καθοδηγητικές άρχές γιά τήν άνά-λυση τών πιό σύνθετων καί πιό συγκεκριμένων κινήσεων. Σέ κάθε συγκεκριμένο περιεχόμενο πρέπει νά άνακαλύψου-με τήν άρνηση, τήν έσωτερική άντίφαση, τήν αίώνια κί-νηση, τό θετικό καί τό Αρνητικό. Κάθε καθορισμένη ύ-παρξη είναι, άπό μιά Αποψη, ποιότητα (Αμεση όριστό-τητα ή "κΑτι"), καί, Από μιΑ Αλλη, έκτεταμένηή έντο-νη ποσότητα, ή βαθμός. Ή ποιότητα καί ή ποσότητα βρί-σκονται παντού, σέ κΑθε τομέα, βαθμό ή σφαίρα τού "Ο-ντος καί τής σκέψης. Κάθε ποιότητα ή ποσότητα είναι συγκεκριμένη, καί κατά συνέπεια είναι ένωμένη ή μιά μέ τήν άλλη. Κάθε ποσότητα είναι ποιοτική, δηλαδή έ-να ειδικό μέτρο. Παρόλα αύτά, ή ποσότητα καί ή ποιό-τητα δέν συγχωνεύονται, άλλά ποικίλλουν μέ μιάν όρι-σμένη άνεξαρτησία ή μιά άπό τήν άλλη. Είναι δυνατό νά ύπάρξουν ποσοτικές Αλλαγές στό ύπό θεώρηση δν, χωρίς κάποια ποιοτική καταστροφή. "Ομως, σέ μιά δεδομένη στιγμή, ή άλλαγή στή μιά άντιδρά στήν άλλη. ΜιΑ πο-σοτική Αλλαγή, μέχρι τώρα συνεχής, αίφνίδια γίνεται ποιοτική. (Ό Χέγκελ παίρνει ένα παρΑδειγμα Από τούς "Ελληνες φιλοσόφους : ένα κεφάλι χάνει τίς τρίχες του μιά-μιά, καί σέ μιά δεδομένη στιγμή είναι φαλακρό) . "Η ποσό-

44

τητα, όντας άδιάφορη σέ σχέση μέ τήν όριστότητα καί μεταβαλλόμενη αύτή καθ'έαυτή,

"είναι ή πλευρά άπ'όπου ή όρατή ύπαρξη έκτίθεται σέ μι.ά αίφνίδια έπίθεση καί καταστρέφεται. Ή πανουρ-γία τής έννοιας συνίσταται στό δτι άδράχνει ένα κα-θορισμένο δν άπ'τήν πλευρά δπου ή ποιότητά του δέ φαί-νεται νά είναι μπλεγμένη". (WL I),

μ* ένα τέτοιο τρόπο ώστε, γιά παράδειγμα, ή άνάπτυξη ένός Κράτους, ή μιάς ιδιωτικής περιουσίας μπορεί νά έπιφέρει τήν πτώση της.

Οϊ άλλαγές στό "Ον κατά συνέπεια δέν είναι καθα-ρά ποσοτικές. Πάντοτε συμβαίνει μιά "διακοπή στή δια-βάθμιση", μιά αίφνίδια καί βαθιά άλλαγή, ή άσυνέχεια. Τό νερό πού παγώνει "ξαφνικά γίνεται στερεό" σέ μιά θερμοκρασία μηδέν βαθμών, (WL I). Μόνο μ'αύτό τόν τρό-πο μπορεί νά ύπάρξει "μιά γέννηση καί ένα τελείωμα", δηλαδή ένα άληθινό Γίγνεσθαι. Ή θεωρία τής διαβάθ-μισης ή καθαρής συνέχειας καταργεί τό Γίγνεσθαι ύπο-θέτοντας δτι ότιδήποτε τελειώνει έξακολουθεί νά ζεί, άν καί άνεπαίσθητα, καί δτι ότιδήποτε έρχεται στή ζωή προϋπήρχε ήδη, έστω καί μέ τήν μορφή ένός λεπτότατου σπόρου. Στό άληθινό Γίγνεσθαι, τό δίκαιο μετατρέπεται σέ άδικο καί ή ύπερβολική άρετή σέ άμάρτημα. "Ενα Κράτος πού άναπτύσσεται ποσοτικά (σέ πληθυσμό ή πλού-το) άλλάζει τή φύση του, τή δομή του καί τή σύνταξή του. Μπορεί νά καταρρεύσει έκ των έσω, έξ αίτίας αύ-τής τής ίδιας του τής δομής πού, πριν έπεκταθεί, τού είχε δώσει δύναμη καί εύημερία.

Ή κίνηση είναι κατά συνέπεια μιά ένότητα τού συ-νεχούς καί τού άσυνεχούς, πού θά πρέπει παντού ν'άνα-κτηθεί καί ν'άναλυθεί. "Υπάρχει ένα "Χάσμα", μιά ά-συνέχεια, μιά άλλαγή ποιοτικού προσδιορισμού ή βαθμού, καί συνεπώς μιά ύπέρβαση, όποτεδήποτε μιά ποιότητα φτάνει στό αίώνιο δριό της, σπρωγμένη, άς πούμε, άπό

45

ποσοτικές Αλλαγές. Γιά νά καταλάβουμε fl νά προβλέψου-με τό ποιοτικό χάσμα, πρέπει νά μελετήσουμε τίς ποσο-τικές άλλαγές καί νά προσδιορίσουμε τό σημείο ή τήν "σημειακή" γραμμή άπ'όπου ξεκινάει ή άσυνέχεια.

Τό Γίγνεσθαι είναι μιά συνεχής άνάπτυξη (μιά έξέ-λιξη) πού παρόλ'αύτά ταυτόχρονα στιγματίζεται άπό χά-σματα, άπό ξαφνικές μεταλλαγές καί άναταράξεις. Ταυ-τόχρονα είναι μιά άναδίπλωση, μιά καί κουβαλάει μέσα του καί ξαναπαίρνει πάλι τό περιεχόμενο πού άπό αύτό άρχισε, άκόμα κι όταν φτιάχνει κάτι καινούργιο. Κανέ-να Γίγνεσθαι δέν είναι αΙώνια εύθύγραμμο.

Αύτοί οί "διαλεκτικοί νόμοι" είναι ή πρώτη άνάλυ-ση καί ή πιό γενική έκφραση τοΰ Γίγνεσθαι. Θά μπορού-σε νά πεί κανείς ότι συγκεντρώνουν τά ούσιώδη χαρα-κτηριστικά του, πού χωρίς αύτά δέν μπορεί νά ύπάρξει ένα Γίγνεσθαι, παρά μόνο στασιμότητα ή, άκριβέστερα, μιά "έπίμονη" έπανάληψη άπό τήν άντίληψη ένός Αφηρη-μένου στοιχείου. Αύτοί οί πολύ γενικοί προσδιορισμοί τοΰ Γίγνεσθαι άποδεικνύονται άναγκαίοι μέ τό νά προ-έρχεται ό ένας άπό τόν άλλον καί μέ τό νά συνδέονται μαζί σέ ένα Γίγνεσθαι. Τό γεγονός ότι ύπάρχουν τρείς ("άν θέλει κάποιος νά τούς μετρήσει", λέει ô Χέγκελ) διαλεκτικοί προσδιορισμοί δέν είναι παρά μόνο μιά έ-πιφανειακή καί έξωτερική πλευρά τοΰ τρόπου μας τής νό-ησης. Αύτή καθ' έαυτή ή κίνηση είναι μία.

Μ" αύτό τό Γίγνεσθαι τής σκέψης, συνδέοντας τίς κα-τηγορίες μαζί,ό Χεγκελιανός νοΰς "κατεβαίνει μέσα στόν έαυτό του", συλλαμβάνοντας καί άπορροφώντας τό περιε-χόμενό του. Τό συλλαμβάνει ξεπερνώντας καθετί πού δια-χωρίζει ή διασκορπίζει, καταστρέφοντας τό άρνητικό στοιχείο αύτό καθ' έαυτό, άρνούμενος τήν άρνηση. Ό νοΰς αύτοπροσδιορίζεται σάν ή άνώτατη ένότητα, πού έχει πολλαπλές πλευρές. Σάν μιά αίώνια δραστηριότητα καί Γίγνεσθαι κατέχει τή δική του κίνηση μέσα του. Μπο-ρεί νά θέτει, νά ξεπερνάει καί νά ύπερβαίνει, καί στή συνέχεια νά άνακεφαλαιώνει αύτά τά διαδοχικά στάδια

46

λογικά. Παράγει τή δική του κίνηση μέ τήν άρνηση κά-θε μικρότερης στιγμής» δμως αίιτή ή κίνηση δέν σημαί-νει δτι δραπετεύει άπό τόν έαυτό του. Ό νοΟς είναι ένα δλο, είναι ή δλη κίνηση.

Ή Ταύτιση πού είναι έντελώς πλήρης καί συγκεκρι-μένη καί περιέχει δλους τούς προσδιορισμούς, είναι ή 'Ιδέα. Στή διαλεκτική κίνηση γίνεται "γιά τόν έαυτό της" αύτό πού ήταν "μέσα στόν έαυτό της", δηλαδή στήν ούσία, στιγμές πού θά μπορούσαν νά Απομονωθούν καί νά έξωτερικευτοϋν, προσδιορισμοί πού έπρεπε νά τεθούν μέ-σα στούς ίδιους τούς έαυτούς τους καί κατά συνέπεια άρνητικά, έτσι ώστε στή συνέχεια θά μπορούσε κανείς νά τούς άρνηθεί καί νά ξαναγυρίσουν πίσω μέσα στό ά-ληθινό άπειρο τής 'Ιδέας. Ή 'Ιδέα ξαναβρίσκεται στό περιεχόμενο, πού έχει άναπτυχθεί γιά νά «ράνερωθεί, καί γιά νά κάνει τό περιεχόμενο σαφές καί νά τό συγκεν-τρώσει μέσα της. Ό νούς καί ή 'Ιδέα ή, γιά νά είμα-στε.πιό άκριβείς, ή άπόλυτη Γνώση, είναι δ ύψιστος Τρίτος "Ορος πού περιέχει καί διαλύει τίς άντιθέσεις καί τίς άντιφάσεις τού σύμπαντος. "Η 'Ιδέα άρνιέται τόν έαυτό της, φανερώνοντας ή "άλλοτριώνοντάς" τον, δμως άρνιέται τόν έαυτό της σύμφωνα μέ τή δική της φύ-ση, παραμένει ή ίδια στήν άλλοτρίωσή της, στήν συνέ-χεια ξαναβρίσκει αύτή τή φύση μέ μιά πολύμορφη δια-δικασία.

Ό νόμος, ή τέχνη καί ή θρήσκε ία είναι έντελως ξε-χωριστοί τομείς, δρόμοι πού μέσα àrf αύτούς ό Νοΰς, άπορροφώντας μέσα του ένα πάντοτε άνώτερο περιεχόμε-νο, φτάνει στήν κατοχή αύτού τού έαυτού του,στήν 'Ι-δέα. Ό Φαινόμενος Νούς, σχετιζόμενος μέ ένα ύπάρχον άντικείμενο, είναι συνείδηση. "Ή έπιστήμη τής Συνεί-δησης όνομάζεται Φαινομενολογία τού Νού". Ή Φαινομε-νολογία είναι μιά άνώτερη ψυχολογία, πού άσχολείται μέ "τό Νού πού σχηματίζει τόν έαυτό του καί τόν μορ-φώνει μέ τήν άντίληψή του", οί έκδηλώσεις του όντας "στιγμές πού δίνεται γέννηση σ' αύτάν μέσα άπό αύτόν".

47

Η ιστορία τής φιλοσοφίας καί ή φιλοσοφία τής ίστορίας κάνουν άνασκόπηση τής έξωτερικής ύπαρξης τοΟ ΝοΟ, καί τών διαδοχικών του σταδίων. "Η λογική, τελικά, είναι ταυτόχρονα ή πλουσιότερη καί ή φτωχότερη άπό τίς φι-λοσοφικές καί έπιστημονικές μελέτες. Συγκολλά τούς πλίνθους τοΟ ΧεγκελιανοΟ οικοδομήματος σταθερά. Είναι μιά "έπιστήμη τής σκέψης", ή σκέψη δντας αύτή καθ'έ-αυτη ή όριστότητα τοΟ περιεχόμενου, "τό παγκόσμιο στοιχεϋο σέ κάθε περιεχόμενο". "Αν καί δουλεύει μέ ά-φαιρέσεις, ή διαλεκτική λογική βρίσκεται μέσα στήν'Α-λήθεια, είναι αύτή ή ίδια 'Αλήθεια. Ή λογική κίνηση τής άντίληψης μπορεί νά ξαναβρεθεί πάλι —είδικά— σέ κάθε τομέα ή βαθμό.

48

Κριτική τής διαλεκτικής του Χέγκελ

Ή φιλοδοξία τοΟ Χέγκελ συμπίπτει μ'έπείνη τής φιλοσο-φίας, μέ τήν πιό ένδόμυχη έπιθυμία τής ζωής τοΟ νοΟ, θεωρούμενη σάν έπέκταση καί κυριαρχία; ν' άποκλείσει τό τίποτα, ν'άφήσει τό τίποτα έξω άπ'τόν έαυτό του, νά έγκαταλείφει καί νά υπερβεί κάθε μονόπλευρη θέση. Συνδέεται μ'έκείνη τήν θεμελιακή διάθεση, όρεξη γιά τό "Ον, πού πρέπει νά διατηρηθεί, καθαρμένο άν είναι δυνατό άπό μαγείες, δηλαδή άπό αύταπάτες.

*0 Χεγκελιανισμός ύπαινίσσεται δτι όλες οι συγκρού-σεις μπορούν νά διαλυθούν, χωρίς άκρωτηριασμούς ή ά-παρνήσεις, σέ μιά έπέκταση τού "Οντος. 'Ισχυρίζεται δ-τι στή ζωή τού Νού δέν ύπάρχει άνάγκη γιά έπιλογές, έναλλακτικές λύσεις ή θυσίες. 'Απειράριθμες συγκρού-σεις δοκιμάζονται άντικειμενικά, δμως καμιά άπό αύτές δέν διαρκεί γιά πάντα. Κάθε άντίφαση μπορεί νά ξεπε-ραστεί μ'ένα πήδημα τού Νού πρός τά έμπρός. "ΟΧεγκε-λιανισμός παραμένει κατά συνέπεια δ μόνος δρόμος, πού ένας πνευματικός όπτιμισμός ή δυναμισμός μπορεί νά πάρει, έάν πρόκειται νά διατυπωθεί.

•Τόσο σάν ένα δόγμα καί μιά λογική μέθοδος, ό Χεγ-

49

κελιανισμός παριστάνει ένα τύπο πνευματικής ζωής πού βρίσκεται άκόμα σέ ίσχύ. Νά μήν έχουμε σά σκοπό νά συγ-κατατεθούμε πολύ βιαστικά μέ τούς έαυτούς μας ήμέ τόν κόσμο. Νά μήν κρύβουμε άπό μάς τούς ίδιους τίς άντι-φάσεις πού ύπάρχουν στόν κόσμο, στόν άνθρωπο καί σέ κάθε άτομο, άλλά, άντίθετα, νά τίς τονίζουμε, όσοδή-ποτε κι άν πιθανόν νά ύποφέρουμε, γιατί είναι καρπο-φόρο τό νά κομματιαστούνε καί γιατί, μιά καί οί άντι-φάσεις έχουν γίνει άφόρητες, ή άνάγκη τής ύπέρβασής τους γίνεται δυνατότερη άπό όποιαδήποτε άντίσταση έκ μέρους τών στοιχείων πού τελειώνουνε. Τέτοια είναι ή άρχή μιάς πνευματικής ζωής γεμάτης άπόχαράκαί λύπη, όλοκληρωτικά λογικής καί μή συγκεχυμένης. Λέει "Ναί" στόν κόσμο, όμως όχι μόνο "ναί" μέ μιάν τυφλή έκστα-ση, λέει άκόμα καί "Όχι" καί άπορρίπτει αύτό πού αύ-τοαποκαλύπτεται σάν στείρο καί έτοιμοθάνατρ.

Ό Χέγκελ ήξερε ότι ή σύγκρουση καί ή διαίρεση μέ-σα στό σύγχρονο άνθρωπο δέν ήτανε άνακάλυψη τών φιλο-σόφων. "Οπως άποδεικνύει στήν άρχή τής Ά ί σ θ η τ ι -κή ς" του, ό σύγχρονος πολιτισμός άναγκάζει τόν άν-θρωπο νά ζεί

"σέ δυό κόσμους πού 6 ένας άντιφάσκει στόν άλλ£>ν. Άπ' τή μιά μεριά βλέπουμε τόν άνθρωπο νά ζεί μέσα στή συνηθισμένη, πρόσκαιρη πραγματικότητα αύτοΰ τοΰ κό-σμου, λυγισμένος κάτω άπ" τό βάρος τής άνάγκης Λαί τής άθλιότητας, δούλος τής ύλης, Άπ'τήν άλλη μεριά μπο-ρεί νά ύψωθεί μέχρι τθς Ιδέες, σέ ένα βασίλειο σκέ-ψης καί έλευθερίας. Στό μέτρο πού αύτός είναι θέληση, δίνει στόν έαυτό του νόμους".

"Ομως άκόμα κι όταν τό κάνει αύτό "ξεγυμνώνει τόν κό-σμο άπό τή ζωντανή του πραγματικότητα καί τόν διαλύ-ει μέσα σέ άφαιρέσεις". "Ετσι ή σάρκα καί τό πνεύμα, ή καθημερινή πραγματικότητα καί σκέψη, ή πραγματική άνάγκη καί ή ίδανική έλευθερία, ή πραγματική δουλειά

5θ

καί ή θεωρητική ισχύς τής διανόησης, ή άθλιότητα τής συγκεκριμένης ύπαρξης καί ή ύτιέροχη άλλά μυθική κυ-ριαρχία τής 'Ιδέας, δλα βρίσκονται σέ σύγκρουση. Στά τελευταία έκατό χρόνια αύτό τό λυπηρό σχίσμα τής σύγ-χρονης συνείδησης έγινε άκόμα περισσότερο έντονο, σέ σημείο πού σήμερα είναι άνυπόφορο.

Παρόλ'αύτά, δμως, ό Χέγκελ συνέλαβε δντως δλόκλη-ρο τό περιεχόμενο τής άνθρώπινης έμπειρίας; Τό συνέ-λαβε στήν αύθεντική του κίνηση; Ξεκίνησε πραγματικά άπό τό περιεχόμενο καί άπόσπασε τή μορφή άπ'αύτό χω-ρίς νά τό παραποιήσει; "Υψωσε στήν πραγματικότητα δ-λους τούς βαθμούς καί τό βάθος τού περιεχόμενου σέ σκέψη, χωρίς νά τό υποτάξει σέ μιά προκατασκευασμένη μορφή καί χωρίς νά ξαναγυρίζει πίσω στό περιεχόμενο σάν άμεσα δεδομένο;

Σέ πρώτο λόγο, ό Χεγκελιανισμός, δντας ένα σύστη-μα, έμπλέκει μιά ούσιαστική προϋπόθεση —ένώ ίσχυρί-ζεται δτι δέν δέχεται καθόλου όποιεσδήποτε προϋποθέ-σεις. Μπορεί κανείς νά φανταστεΕ δτι ό περιορισμένος νούς ένός άτόμου, ένός φιλόσοφου, θά ήτανε ικανός νά συλλάβει δλόκληρο τό περιεχόμενο τής άνθρώπινης έμπει-ρίας; "Αν αύτό τό περιεχόμενο είναι, δπωςλέειό Χέγ-κελ δτι είναι, άπέραντα πλούσιο —μιά τέτοια πλουσιό-τητα δέ ή ύπεραφθονία είναι άντάξια μόνο τού Νοΰ— τό έ-πιχείρημά του δέν μπορεϋ πιά νά ύποστηριχθεΓ. Τό πε-ριεχόμενο θά γίνει έφικτό μόνο μέσα άπό τίς ένωμένες προσπάθειες πολλών σκεπτομένων άτόμων, σέ μιά προο-δευτική έπέκταση τής συνείδησης. Τό ίδιο τό έπιχείρη-μα τού Χέγκελ κλείνει καί περιορίζει τό περιεχόμενο καί τό κάνει άνάξιο τοΟ Νοΰ.

Τό νά συμπεριληφθεΓ τό περιεχόμενο τής τέχνης μέ-σα σέ μιά σειρά άπό αισθητικούς όρισμούς, αύτό τήν ύ-ποβαθμίζει σέ μιάν άφηρημένη μορφή. Στήν πραγματικό-τητα, σέ κάθε μεγάλο έργο τέχνης, κάθε έποχή καί κά-θε άτομο συλλαμβάνει ένα καινούργιο περιεχόμενο, μιά καινούργια πλευρά του πού μάς έκπλήσσει. Μόνον έτσι

51

μπορεί τό έργο τέχνης νά είναι μιά ένότητα τοΟ πεπε-ρασμένου καί τοΟ άπειρου, ένα Απειρο ταυτόχρονα κα-θορισμένο καί ζωντανό. Τό περιεχόμενο Αναπτύσσεται, γίνεται πλουσιότερο καί πιό βαθύ. Ή ζωή τής Ανακάλυ-ψης καί τής δημιουργίας τοΟ ΝοΟ, δέν φτάνει στό τέλος της μέ τόν Χέγκελ. Μέ τόν Νίτσε, γιά παράδειγμα, ή 'Αρ-χαία 'Ελληνική τέχνη φάνηκε κάτω Από μιάν καινούργια προοπτική. "Εχουμε συνεχίσει νά έξερευνοΰμε τή Φύση, τή ζωή καί τά άνθρώπινα όντα.Καινούργιες συγκρούσεις έχουνε έμφανιστεί, καινούργια περιεχόμενα καί καινούρ-για προβλήματα πού δέν μπορούνε νά λυθούν έκ τών προ-τέρων. "Αλλα θέματα, άλλες κοινωνίες καί πνευματικές όμάδες ζητάνε νά άνυψωθοΰν στό έπίπεδο τής πνευματι-κής ζωής καί τής 'Ιδέας, νά ξεριζωθούν, στήν θεωρία καί στήν πράξη, άπό τήν άμεσότητα καί τήν άναγκαιότη-τα. Δέν μδς παρέχει ή Φύση, πού είναι ζωή όπως δόθη-κε σέ μ&ς, αύθό(Ϊμητα, ένα περιεχόμενο αύτό καθ' έαυτό άπέραντα πλούσιο; Ή θεωρητική στάση τοΰ Χέγκελ βρί-σκεται σέ μιάν ίδιαίτερα άδέξια θέση άπέναντι σ'αύτό τό περιεχόμενο. Προσπαθεί νά τό έξαντλήσει καί νά τό όρίσει, καί νά τό είσάγει μέσα στήν άπόλυτη Γνώση, δη-λαδή μέσα στή Χεγκελιανή μεταφυσική. Γι* αύτόνόγεμά-τος άστρα ούρανός δέν έχει τίποτα περισσότερο θαυμά-σιο άπ'δτι ένα έξάνθημα στό δέρμα. Τό σφάλμα καίή κα-κία πρέπει νά προτιμούνται άπό τίς κανονικές τροχιές των ούράνιων σωμάτων ή τήν άθωότητα των φυτών, γιατί ή κακιά καί τό σφάλμα είναι άπόδειξη τής ύπαρξης τού Νού. Σέ σχέση μέ τήν 'Ιδέα, ή όργιώδης βλάστηση ΐής Φύσης, τό άμφιλεγόμενό της, ή ζωτικ<?τητά της, ή φα-ντασμαγορία της καί ή Ακατάπαυστη γέννηση καινούργι-ων τύπων πού ξεφεύγουν άπ'τό φυσιολογικό, είναι άπλά καί μόνον μιά μορφή άνικανότητας: "ή Φύση είναι άιρη-ρημένη καί δέν φτάνει τήν άληθινή ύπαρξη".

"Αν ό Χεγκελιανισμός ήτανε ικανός νά φτάσει καί νά προσδιορίσει όλο τό περιεχόμενο τί θά Απόμενε γιά τήν αύτόνομη τέχνη καί τήν έπιστήμη, γιά τίς μέλλουσες έ-

52

ποχές παί δράση; Ετό μέτρο πού είναι ένα τε-λειωμένο σύστημα, ό Χεγκελιανισμός δδηγεί, δπως δ πα-ραδοσιακός φορμαλισμός, σέ μιά όξεία σύγκρουση άνά-μεσα στήν άνακάλυψη καί τή γνώση, άνάμεσα στήν καρπο-φόρα καί τήν αύστηρή σκέψη.

"Η δράση έχει είδικούς νόμους, έίτε είναι δνα ξα-νακύλισμα άπό τήν σκέψη καί τήν έσωτερική ζωή είτε, πράγμα πού είναι πιό πιθανό, μιά γονιμοποίηση τού νού μέσα άπό τήν έπαφή του μέ τόν έξωτερικό κόσμο ή, έναλ-λακτικά, μιά σαφής ούσία, παράλληλη μέ τή σκέψη καί άντιπαρατιθέμενη στίς άλλες ούσίες, πού ήένότητά τους είναι ύπερβατική. "Οποιοδήποτε άπ'τά τρία κι άν είναι, ή δράση είναι μιά πραγματικότητα.' Είναι μέρος έκείνης τής δεδομένης ύπαρξης άπό τήν δποία ό "μαγικός" νούς, πού άξιώνει νά συλλάβει καί νά σταματήσει τόν κόσμο, μπορεί πολύ καλά νά ξεπροβάλει, γιά νά δρμήσει μέσα στό κενό, δμως αύτό δέν μπορεί νά τό ύπερβεί παρά μό-νο άπατηλά. Ή δράση είναι μιά πραγματικότητα. Ή ά-ντίληψη λέει: "γιά νά μπούμε στό νερό, πρέπει πρώτα νά ξέρουμε νά κολυμπάμε". Ή δράση διαλύει τούς φαύ-λους κύκλους, ή τίς άντιφάσεις τής στατικής σκέψης. Η πρακτική είναι δημιουργική, δέν μπορεί νά βγεί σάν συμπέρασμα μέσα άπό τήν ίδέα. "Εχει τίς δικές της ά-παιτήσεις, τή δική της πειθαρχία —τή δική της λογική ίσως. Μέχρι τήν έποχή τού Χέγκελ τό πρόβλημα τής δρά-σης καί τής πρακτικής είχε έπιβληθεί στήν φιλοσοφία, πού προσπάθησε νά καθορίσει τίς είδικές κατηγορίες δράσης, καί μερικές φορές έφτασε σέ σημείο νά στρέ-ψει τή δράση ένάντια στή σκέψη, προσπαθώντας νά συλ-λάβει άπό τήν καθαρή δράση, τή δράση πού δέν είναι τί-ποτε άλλο παρά δράση. Μ'αότό τόν τρόπο, έφάρμοσε τήν άντίληψη καί τό φορμαλισμό στό καινούργιο πρόβλημα τής δράσης.

Είναι άλήθεια δτι δ Χέγκελ 6δωσε στή δράση δνα ρό-λο νά παίξει. Είδθ· τήν άπόλυτη 'Ιδέα σάν μιά ένότητα τής πρακτικής καί τής γνώσης, τής δημιουργικής δρα-

53

στηριότητας καί σκέψης· "Ο νοΟς ύπερβαίνει τό άμεσο. Τροποποιεί τό άντικείμενο, μεταμορφώνοντας καί άψομοι-ώνοντάς το. "Η δράση μιμείται τό νοΰ, όποτεδήποτε κά-ποιος τρώει ένα είδος τροφής γιά παράδειγμα. Ό ΝοΟς τοΟ Χέγκελ τρέφεται άπό τόν κόσμο καί τόν καταβροχθί-ζει, κάνοντάς τον νά έξαφανιστεί. "Ομως ό Χέγκελ δέν διευκρύνισε τή δράση αύτή καθ'έαυτή,στό μέτρο πού έρ-χεται άντιμέτωπη μ'ένα άντικείμενο πού δέν μπορεί νά τό κάνει νά έξαφανιστεί λίγο ή πολύ "πνευματικά". Ό Χέγκελ δέν άνάπτυξε τήν άνάλυση τοΰ Κάντ πού άφορά τήν είδικά πρακτική Λογική. Προσδιόρισε μιά ίδέατίίς δρά-σης, καί μπέρδεψε τή δράση μέ τή σκέψη τής δράσης-'Αλ-λά άν ή δράση έχει δικούς της νόμους καί περιεχόμενο, πως μπορεί νά περιοριστεί ό τομέας της; Ή δράση προ-κηρύσσει τόν έαυτό της: "Ain anfang war die tat" (=έν άρχή ήν ή Πράξις). Στή συνέχεια, ή λογική σκέψη πρέ-πει νά διασωθεί, όπως άκριβως κι ό Χέγκελ προσπάθησε νά διασώσει τή λογική, ύπερβαίνοντάς την.

Ό Χέγκελ δέν άρκέστηκε άπλά στήν έμβάθυνση τοΰ πε-ριεχόμενου καί στή διασάφησή του μέ σκοπό νά φτάσει στή μορφή, άλλά τό ύποβάθμισε σέ σκέψη, μέ τήν άΕίω-ση νά τό συλλάβει "όλοκληρωτικά" καί νά τό έΕαντλή-σει. 'Επιμένει στήν αύστηρά καί όριστικά καθορισμένη μορφή, πού τό περιεχόμενο άπαντά στό Χεγκελιανισμό. Ολοι οί προσδιορισμοί πρέπει νά συνδεθοΰν μεταΕύ τους γιά νά γίνουν καταληπτοί. "Οσο άφορά στόν Χέγκελ,αύ-τές οί συνδέσεις δέν άνακαλύπτονται βαθμιαία, ή έπι-τυγχάνονται μέ μιάν πειραματική μέθοδο. Είναι σταθε-ρές. Τό άθροισμά τους, ή όλότητα, φτιάχνει έναν κύ-κλο.

"Ή φιλοσοφία σχηματίζει έναν κύκλο. Μέ ότιδήπο-τε κι άν άρχίζει ή φιλοσοφία είναι άμεσα σχετικό καί πρέπει νά έμφανίζεται σάν ένα άποτέλεσμαάπ' ένα δια-φορετικό σημείο προορισμού". (PR).

54

"Οποιαδήποτε άλλη φιλοσοφία είναι άπλά ένα ύποκειμε-νικό συναίσθημα καί ένδεχόμενο σέ σχέση μέ τό περιε-χόμενο. Μόνο μιά τέλεια συστηματοποίηση μπορεΓνάέγ-γυηθεΕ τήν κατοχή δλου τοΟ περιεχόμενου καί vd μετα-τρέψει τή φιλοσοφία σέ έπιστήμη.

Ή άλήθεια παύει vd είναι Αντικείμενο τής σκέψης σάν ή ένότητα τής μορφής καί τοΟ περιεχόμενου, άλλά προσδιορίζεται άπό τή συμφωνία τής μορφής μέ τόν έαυ-τό της, άπό τήν έσωτερική της συνέπε'ια, άπό τή τυπική ταύτιση τής σκέψης. Καί ή πνευματική έλευθερία δέ κα-θορίζεται σάν άπόκτηση τοΟ περιεχόμενου μέσα άπό μιά "συνειδητοποίηση", άλλά προσδιορίζεται σάν μιά άπε-λευθέρωση τοΟ ΝοΟ σέ σχέση μέ τό περιεχόμενο αύτό κα€Γ έαυτό -έμπειρία, ζωή ή δράση— μέ τή βοήθεια τής έννοι-ας καί τής ίδέας.

Ή μορφή κατά συνέπεια δέν κρίνεται σύμφωνα μέ τό περιεχόμενο ή παράγεται άπό τή διασάφηση τοΟ τελευ-ταίου. Τίθεται σύμφωνα μέ τίς άπαιτήσεις τής τυπικής αύστηρότητας καί τίς άνάγκες τής φιλοσοφικής συστη-ματοποίησης. Έχοντας ίσχυριστεε τήν πρωταρχικότητα τού περιεχόμενου, δ Χέγκελ δηλώνει δτι:

"οί λογικές σκέψεις δέν είναι στιγμές άποκλειστ ι -κές σέ σχέση μ' έκεΕνες τίς σκέψεις, γιατί είναι τό ά-πόλυτο θεμέλιο δλων τών πραγμάτων" (Ε, παρ. XIV).

Έτσι ή σκέψη είναι ή μυστική πηγή τού περιεχόμενου. Δέν είναι παρά μιά αύταπάτη τό γεγονός δτι δ Νοΰς προσ-λαμβάνει τό περιεχόμενό του άπό έξω, σύμφωνα μέ τίς μή φιλοσοφικές προϋποθέσεις τής παρατήρησης καί τής έμπειρίας. Ή φύση έμφανίζεται σάν ή προϋπόθεση τοΟ Νοΰ μόνο μέχρι τή στιγμή πού ή ύπέρτατη άλήθεια, ή 'Ι-δέα, προσδιορίζεται. Ή φύση έξαφανίζεται μέσα σ'αύ-τή τήν άλήθεια. Ή κίνηση τής σκέψης δέν είναι παρά ένα Εαναγύρισμα στόν έαυτό της.

55

"Ή έσωτερική γέννηση ή γίγνεσθαι μιάς ούσίας εί-ναι ένα πέρασμα στό έξωτερικό. 'Αντίστροφα, τό Γίγνε-σθαι ένός προσδιορισμένου "Οντος είναι ή έσωτερική οί>-σία πού ξαναβρίσκει τόν έαυτό της πάλι".

Τό περιεχόμενο άφήνεται νά κλειστεί σ'αύτό τό κλει-στό, κυκλικό σύστημα γιά τό μόνο λόγο ότι είναι αύτό τό ίδιο ή άπόρροια τού Νού πού έθεσε αύτή τή μορφή.

"Τό όλο μπορεί νά παρομοιαστεί μ'έναν κύκλο πού περιέχει άλλους κύκλους... μ'έναν τέτοιο τρόπο ώστε τό σύστημα αύτών τών Ιδιαίτερων στοιχείων σχηματίζει τήν δλότητα τής Ιδέας" (Ε, παρ. XV).

Δέν ύπάρχει πιά τό θέμα νά άνυψώσουμε τό περιεχόμενο έλεύθερα στήν έννοια, άλλά νά βρούμε μέσα στό περιε-χόμενο μιά όρισμένη μορφή τής έννοιας, πού έχει τεθεί a priori σέ σχέση μέ τό περιεχόμενο: κυκλική,κλειστή καί όλόκληρη μέ μιάν είδική έννοια αύτής τής λέξης, δηλαδή σάν μιά κλειστή όλότητα. 'Η σκέψη συλλαμβάνει μόνο τόν έαυτό της. Αύτό πού κάνει, δλο-δλο, τό σκε-πτόμενο ύποκείμενο είναι νά μαρτυρά αύτή τήν άνάπτυ-ξη τής Ιδέας. Αύτό πού είναι ένδιαφέρον γιά τίς άλ-λες έπιστήμες είναι τό νά ξαναβρούν τίς μορφές τής λο-γικής. (Ε, παρ. XIV). Καί ή έπιστήμη,

"περιέχει σκέψη στό μέτρο πού σκέψη είναι τό ίδιο τό πράγμα, ή μ'άλλα λόγια τό πράγμα αύτό καθ'έ'αυτό, στό μέτρο πού είναι καθαρή σκέψη".

Ετσι, τό θέμα τής νόησης ή περιεχόμενο, προσδιορίζε-ται άπό τή μορφή.

Πιό γενικά, ή διαλεκτική λογική τού Χέγκελ μπο-ρεί νά έρμηνευτεί μέ διάφορους τρόπους, ή μάλλον δυό ή καί τρείς άκόμα διαφορετικές κινήσεις τής σκέψης μπορούν νά βρεθούν μέσα της:

56

α) Ή διαλεκτική θεωρείται σάν άνάλυση τής κίνη-σης. Ή μέθοδος ύποθέτει τό περιεχόμενο. Διασπά τήν ένότητα τοΟ Γίγνεσθαι μόνο καί μόνο γιά νά τό ξανα-βρεί άργότερα. Τελικά, μετά άπό μιάν άπέραντη άνάλυ-ση, ή κίνηση τής σκέψης συμπίπτει μέ τήν αύθόρμητη κίνηση τοΟ κόσμου καί τοΟ περιεχόμενου.

β) Άντί νά έκφράζει καί νά άντανακλά τήν κίνηση τοΟ περιεχόμενου, ή διαλεκτική παράγει αύτή τήν κί-νηση. Δέν είναι τόσο μιά μέθοδος άνάλυσης όσο μιά μέ-θοδος συνθετικής καί συστηματικής οίκοδόμησης τοΟ πε-ριεχόμενου.

γ) Ή διαλεκτική θεωρείται σάν άποτέλεσμα τής άλ-λοτρίωσης άπό τήν 'Ιδέα. Στό σημείο άπ'όπου ξεκινάει βρίσκεται ή δυναμικότητα τής 'Ιδέας πού ξεπροβάλλει άπ'τόν έαυτό της, διαιρεί, γίνεται "άλλο" καί παράγει τή διαλεκτική.

Κάθε μιά άπ'αύτές τίς έρμηνείες μπορούν νά ύπο-στηριχθοΰν άπ'αύτά πού έγραψε ό Χέγκελ,δμως φαίνεται δτι ή δεύτερη είναι ή πιό αύθεντικά Χεγκελιανή. Ή ί-δια ή "Φαινομενολογία" πού δίνει τόσο πολύ έμ-φαση στό περιεχόμενο τής συνείδησης, καί στήν άλλο-τρίωση καί τήν έξωτερίκευση τού Νού στόν κόσμο τών πραγμάτων, δηλώνει δτι:

"τό περιεχόμενο, καθορισμένο μέ μεγαλύτερη άκρί-βεια... είναι Νούς, πού αύτοαναθεωρείται καί αύτοανα-θεωρείται στό μέτρο πού είναι Νοΰς".

Καί τό τελευταίο κεφάλαιο τής "'Ανώτερης Λογι-κής" φτάνει στό συμπέρασμα δτι ή μέθοδος είναι ή ά-πόλυτη, μοναδική, ύπέρτατη καί άπέραντη δύναμη, πού σ' αύτήν κανένα άντικείμενο δέν είναι ικανό ν' άντισταθεί. Ή μέθοδος είναι ταυτόχρονα "ψυχή καί ύλη". "Η μέ τρό-πο άκόμα πιό σαφή: "ή λογική 'Ιδέα είναι τό δικό της περιεχόμενο στό μέτρο πού είναι μιά άπέραντη μορφή". Ή άπόλυτη 'Ιδέα, άπελευθερωμένη γιά τόν έαυτό της "έ-

57

χει γίνει φανερή άτι'τό γεγονός ότι, μέσα της,δπροσ-6ιορισμός δέν παίρνει πιά τή μορφή ένός περιεχόμενου Αλλά άπλά μιάς μορφής". 'Υπερβαίνει τή θέση του σάν περιεχόμενο. Στήν Απόλυτη 'Ιδέα, ή λογική ξαναβρίσκει τήν Απλή ένότητα τής Αφετηρίας: χΑρις στή μεσολάβηση καί τήν ύπέρβαση αύτής τής μεσολάβησης, τό άμεσο "Ον γίνεται μιά 'Ιδέα πού έχει πετύχει τήν ταύτιση μέ τόν έαυτό της. "Ή μέθοδος είναι ή καθαρή ίδέαπού σχετί-ζεται μόνο μέ τόν έαυτό της. Είναι κατά συνέπεια έ-κείνη ή άπλή σχέση μέ τό δν πού είναι "Ον". *Η ίδέα παύει νά έμφανίζεται πιά σάν άσχετη μέ τό περιεχόμε-νο, δπως ήταν στήν ύποκειμενική σκέψη. Στήν άπόλυτη Γνώση ή ίδέα έχει γίνει τό δικό της περιεχόμενο. Ή ά-πόλυτη Ίδέα γίνεται μιά άρχή γιά άλλες σφαίρες καί γιά άλλες έπιστήμες: αύτές τής Φύσης καί τής Ιστορί-ας. Ή άπόλυτη Γνώση κατά συνέπεια, άντί νά είναι τό τελικό τέρμα καί "τέλος" τής σκέψης, μπορεί νά θεω-ρηθεί σάν άφετηρία. Βεκινώντας άπό τήν Ίδέα μπορού-με νά ξαναφτιάξουμε τόν κόσμο.

Δέν είναι σίγουρο άν αύτές οί τρείς έρμηνείες ή διαλεκτικές κινήσεις είναι συμβατές. Ή θεωρία τής Αλ-λοτρίωσης γίνεται παράδοξα θολή στήν "'Ανώτερη Λο-γική". Ό Χέγκελ θέλει νά δείξει δτι ή Ίδέα, θέ-τοντας τόν έαυτό της σάν μιά ένότητα τής ίδέας καί τής πραγματικότητας, "Απορροφάται μέσα στήν Αμεσότητα τού "Οντος", γίνεται Φύση, άν καί δέν παύει νά είναι ίδια, άπλή, διαφανής καί έλεύθερη. "Ή μετάβαση πρέπει νά γίνει άντιληπτή μ'αύτή τήν έννοια, δτι ή Ίδέαάφήνε-ται έλεύθερα (Sich selbst entlâesst), άπόλυτα σίγου-ρη γιά τόν έαυτό της καί άναπαύεται μέσα του". "Ετσι ή Ίδέα δέν είναι τίποτε περισσότερο άπό μιάάπέραντη Ανάπαυση. Καί δπως λέει στήν τελευταία παράγραφο τής "Κατώτερης Λογικής" (ή όποία άλλού δίνει τόση πολλή έμφαση στό περιεχόμενο), ή Ίδέα "διαλύεται γιά νά παραδοθεί έλεύθερα άπό τή στιγμή τής άτομικότητάς της, τού πρώτου προσδιορισμού τού άλλου δντος". Είναι

58

παράξενη ή σύγκριση αύτών τών κειμένων μ' έκεΙΓνα, εί-6ικά στήν "Φαινομενολογία" (ή Ακόμη καί στί c δυό "Λο γ ι κ έ ς"), ιού έκφράζουνε τή βαθιά καί καταστρο-φική δραστηριότητα τού άπέραντου άρνητισμού, τής ύπο-κειμενικότητας, τής έλευθερίας καί τής 'Υπέρβασης.

"Ετό μέτρο πού είναι ένα ύποκείμενο, ή ζωντανή ύ-λη είναι καθαρός καί άπλός Αρνητισμός, μιά διαδικασία πού διαιρεί τό άπλό, διπλασιάζει τούς δρους καί τούς φέρνει σέ άντίθεση μεταξύ τους" λέει ή "Φαινομε -ν ο λ ο γ ία".

Ό Χέγκελ δέν άποδεικνύει δτι αύτή ή ήρεμη έξωτε-ρίκευση τής 'Ιδέας άπελευθερώνει άντίφατικές ύπάρξεις καί δχι Αντιπαρατιθέμενες ύπάρξεις ή ούσίες, έντελώς άπλά άσχετες μεταξύ τους. 'Αντίθετα, δέχεται δτι ή θρησκεία, ό νόμος καί ή τέχνη είναι διαφορετικοί το-μεες, άντιφατικοί ούτε μεταξύ τους ούτε μέ τή φιλοσο-φία καί κατά συνέπεια άπλά άντιπαρατιθέμενοι. Ή θρη-σκεία καί ή φιλοσοφία Εχουνε κοινό περιεχόμενο καί αύ-τό τό περιεχόμενο άφαιρεϋται άπό τήν άνάπτυξη, άπό τή διαδοχή στό χρόνο. (GP, Ε, παρ. XX)..Πιστεύοντας δτι μπορεί νά συλλάβει δλο τό περιεχόμενο ό Χεγκελιανι-σμός περιορίζει τό περιεχόμενο πού μπορεί νά δεχτεί, τό δέχεται άκριτα καί τελικά τό Αφαιρεί Από τό δια-λεκτικό Γίγνεσθαι. Σ'αύτή τήν περίπτωση ή διαλεκτική Αντίφαση ύπΑρχει μόνο γιΑ καί μέσα Από τόν πεπερασμέ-νο,' μεμονωμένο νού.

Μερικές φορές δ Χέγκελ θέτει Απόλυτο, Ακίνητο "Ον, αΙώνια αύτογνωσία, μιΑ Αντικειμενική ταύτιση πού κα-ταργεϋ κάθε άντίφαση γιά πάντα. Ό φιλόσοφος συμμετέ-χει σ'αύτή τήν άπόλυτη Γνώση καί βγάζει όλόκληρο τόν κόσμο μέσα άπ' τό κεφάλι του. Ή μορφή τής ταύτισης γεννά τό περιεχόμενο. Αύτό τό σύστημα είναι κατασκευ-ασμένο σάν ένα κομμάτι άκαμπτης άρχιτεκτονικής, φτιαγ-μένο άπό άπανωτά τρίγωνα πού στηρίζονται άπό τίς κο-

59

ρυφές τους. Τότε, ίσως,ό Χέγκελ αισθάνεται ότι. τό "Ον Αρχίζει νά φρικιά καί νά τοΟ ξεφεύγει, καί γι'αύτό τό λόγο θέτει μιά ούσία άκόμα πιό παράξενη καί πιό ξένη άπό τό "Ον —τόν 'Αρνητισμό. Τό θετικό ή ό προσδιορι-σμός είναι τό Ιδιο μιά άρνηση καί συμμετοχή (Mittei-lung) στόν άρνητισμό, ό όποΓος είναι ή "ψυχή", ή "καμ-πή στήν κίνηση τής ίδέας", ή "ίσχυρή δύναμη" τής σκέ-ψης, πού καταστρέφει καί ύπερβαίνει. Ό 'Αρνητισμός πού, στό μέτρο πού είναι μιά άπέραντη δύναμη ταυτόση-μη μέ τόν έαυτό της, είναι μιά ύπόσταση άρνηση, Απο-κτά έτσι μιά ύπερβατική ύπαρξη. Είναι έναάπόλυτο. Τί-ποτα τού όποίου τό θετικό δέν είναι τίποτα περισσότε-ρο άπό μιά στιγμιαία έκδήλωση πού άκαριαία καταστέλ-λεται. Είναι ένα ένεργό Τίποτα, μιά μυστικιστική καί πανταχού παρούσα άβυσσος, άπ' τήν όποία όλες οι δυνά-μεις τής ζωής καί τής ύλης πηγάζουν σάν μυστηριώδεις καταρράκτες πρίν ξαναπέσουν πάλι μέσα της. Ό 'Αρνη-τισμός είναι άπέραντος καί άνήλεος καί ό Χεγκελιΐινι-σμός γίνεται ένας ύποκειμενικός μυστικισμός. ΜπορεΓ νά τόν σκεφτεί κανείς σάν κάτι φτιαγμένο άπό τόν έσωτε-ρικό ρυθμό τοΰ Νοΰ, πού κινείται μέσα στό αίώνια «σ-ρόν, ή διαφορετικά, όπως τό θέτει ό Χάιντεγκερ, σάν μιά προσπάθεια άνάλυσης τής "όντολογικής δομής" τοΰ θανάτου. Τό άντικειμενικό περιεχόμενο έξαφανίζεται.

Ή Χεγκελιανή θεώρηση είναι άκόμα βουτηγμένη σέ "μαγικές" ίδέες. Θέτοντας μιά μαγική συμμετοχή στό ά-πόλυτο "Ον (γινόμενο άντιληπτό σάν Γνώση καί λογική), συνδυάζει τό μαγικό σχήμα μέ μιά προσπάθεια νά είναι πληρέστερα λογικό. Ταυτόχρονα είναι μιά πρώτη μεταφυ-σική τοΰ Τίποτα. Ταλαντεύεται άνάμεσα στό άπόλυτο 'Α-ντικείμενο καί άπόλυτο "Υποκείμενο, άνάμεσα στό "Ον καί τό Τίποτα, άνάμεσα στή Γνώση καί ένα μαγικό μυστι-κισμό.

Τό σύστημα τοΰ Χέγκελ, στό μέτρο πού είναι ένα σύστημα, καταργεί καί τήν άντίφαση καί τό Γίγνεσθαι. Ή άντίφαση ύποβαθμίζεται σέ μιά λογ ική ούσία,μιά σχέ-

60

ση προσδιορίσιμη a priori, μέ τήν όποία 6 νούς συνα-ντιέται αίιτόματα σέ κάθε μεμονωμένο πράγμα. Δέν είναι παρά μιά προσέγγιση στήν άλήθεια, σχετική μέ τίς θέ-σεις πού υιοθετούνται άπό τήν πεπερασμένη άντίληψή μας. Μή όντας πιά συνδεδεμένη μέ τήν αύθόρμητη, δεδο-μένη κίνηση τού περιεχόμενου τής σκέψης, χάνει τήν ά-ντικειμενικότητά της. Αύτό πού έχουμε δέν είναι πιά ή συγκεκριμένη ένότητα ειδικών άντιφάσεων, άλλά μιά ά-πόλυτη ταύτιση —"Ον ή Τίποτα— πού τίθεται έκ τών προ-τέρων, γιά πάντα.

"Ομως ή άντίφαση δέν άφήνεται νά καταστραφεί άπό τόν Χέγκελ περισσότερο άπ'δτι άπό αύτούς πού άσχολού-νται μέ τήν καθαρή λογική. Τόν έκδικεΐται μ'έναν τρό-πο ειρωνικό. Ό Χεγκελιανισμός προσπαθούσε νά βάλει τέλος στό Γίγνεσθαι θεωρώντάς το σάνί ένα Γίγνεσθαι καί κλείνοντάς το σιωπηλά μέσα σ'έναν κύκλο. "Ομως είναι αύταπάτη τό νά θεωρούμε τό Γίγνεσθαι σάν έναν ήσυχο κύκλο, σάν έναν τόπο άνάπαυσης γιά τή σκέψη μέσα στόν έαυτό της, ή σά μιά έκπλήρωση τού Νού. *0 Χέγκελ ή-θελε νά διαλύσει καί νά ύπερβεί όλες τίς άντιφάσεις τού κόσμου, δμως ή άντίφαση κι ό παραλογισμός άκόμα παρέμειναν μέσα στό ίδιο του τό σύστημα. Κάνοντάς το αίώνιο άκινητοποιεί τήν πραγματικότητα πού ισχυρίζε-ται δτι ξαναφτιάχνει, καί πού είναι ή πραγματικότητα τής δικής του έποχής: μ'αύτόνόμεταφυσικός Τρίτος "Ο-ρος άποκτά τά πολύ γνωστά καί καθόλου φιλοσοφικά χα-ρακτηριστικά τού Πρωσσικού Κράτους.

"Ομως ή ζωή συνεχίζεται. Τά κράτη καταρρέουν ή με-ταμορφώνονται . Τό Χεγκελιανό σύμπαν κατά συνέπεια δέν είναι τίποτα πιό πολύ άπό τόν κόσμο τού μεταφυσικού Χέγκελ, τό δημιούργημα τής δικής του θεωρητικής φιλο-δοξίας. Δέν είναι άκόμα ό κόσμος τών άνθρώπων, σ'δλη του τή δραματική πραγματικότητα. Τί άπάντηση έχει νά δώσει γιά τίς άπαιτήσεις καί τά πιεστικά προβλήματα τών άτόμων πού βρίσκονται στή ζωή, πού άναζητοΰν πνευ-ματική καθοδήγηση καί έπίγεια σωτηρία; ' Αντιμετωπίζο-

61

ντας τό Τίποτα διστάζουν, θά ήθελαν νά πολεμήσουν ε-νάντια στό θάνατο καί νά έχουν ένα άνοιχτό μέλλον μπροστά τους· Κρατάει δ Χέγκελ TÎC ύποσχέσεις του;

Ή "Φαινομενολογία" λέει μεγαλοπρεπώς s "αύ-τό πού φαίνεται νά συμβαίνει άνεξάρτητα άπόαύτήν (ύ-λη) καί νά είναι μιά δραστηριότητα κατευθυνόμενη έ-ναντίον της» εϋναι ή ίδια της ή δραστηριότητα". Μιά άφρονη ύπόσχεση.' Ό κόσμος δικαιολογείται μόνο άν εί-ναι χειροτέχνημά "μου", έννοώ τή δημιουργία τοΰ δτι-δήποτε είναι πιό έγκυρα άνθρώπινο καί πνευματικό μέ-σα μου. *0 Χέγκελ ύπόσχεται ότι θ' άποδείξει σέ μένα, έναν άνθρωπο μέσα στόν κόσμο, δτι άκόμα κι αύτό πού μέ κάνει νά ύποφέρω είναι τό προϊόν τής άνθρώπινης καί πνευματικής δραστηριότητας μέσα μου. Ύπόσχεται δτι αύτός θά δικαιολογήσει τό παρελθόν, τό παρόν καί τά προβλήματα τοΰ παρόντος, σάν τίς προϋποθέσεις γιά τήν ύπαρξη καί τόν σχηματισμό τής έλευθερίας μου. Τώρα, δέν άναγνωρίζω τόν έαυτό μου μέσα στό μυθικό δράμα τής 'Ιδέας πού "άφήνεται" μέσα στή δημιουργία τοΰ κόσμου, Αλλοτριώνεται καί στή συνέχεια ξαναβρίσκει τόν έαυτό της μέσα στό Χεγκελιανό σύστημα. Ό Χεγκελιανισμός εί-ναι ένα δόγμα, άπαιτεί αύτοπειθαρχία, άπάρνηση τής ά-τομικής έμπειρίας καί τών προβλημάτων τής άτομικής ύ-παρξης. "Οταν ή "Φ α ι ν ο μ ε ν ο λ ο γ ί α" περιγράφει τό βάσανο τοΰ μή πραγματοποιημένου δντος, τό βρίσκω συγ-κινητικό. "Ομως οί ύπερκόσμιες περιπέτειες τοΰ Νοΰ εί-ναι άνεξάρτητες άπό μάς. Ό Χεγκελιανισμός δέν έχει μαγικές δυνάμεις, δέν μπορεί νά έξαλείψειήνά δικαι-ολογήσει αύτό πού μάς κάνει πραγματικά νά ύποφέρουμε ή μάς έμποδίζει άπό τό νά ζοΰμε.

'Ερχόμαστε άντιμέτωποι μέ έχθρικές δυνάμεις, μέ ξέ-να δντα καί τυραννίες. Είναι άπλά μιά στάση τοΰ Νοΰ, πού κάνει αύτές τίς δυνάμεις τής μοίρας τόσο καταπιε-στικές καί άμείλικτες; Γιά νά άπαλλαγοΰμε άπό τήν έχ-θρότητα καί τήν καταπίεση ή νά συγκατατεθούμε d αύ-τές, άρκεί μόνο νά τίς συνειδητοποιήσουμε "αύτές κα-

62

θαυτές"; Ό Χεγκελιανισμός δέν δίνει λύση. Στό μέτρο πού είναι ένα σύστημα καί ένα δόγμα Αναπαράγει μέσα στό ΝοΟ τήν περιορισμένη σχέση άνάμεσα στόν Κύριο καί τό Σκλάβο. Δέν είναι τίποτε άλλο παρά ένα πεπερασμέ-νο άντικείμενο.

Παρόλ' αυτά όμως ή φιλοδοξία τού Χέγκελ παραμένει ισχυρή καί συμπίπτει μ' έκείνη τής φιλοσοφίας. "Ενας δρόμος έχει άνοιχτεΕ. Ίσως είναι δυνατό νά ύπερβοΰ-με τό Χεγκελιανισμό μέ βάση τούς δικούς του όρους, έκ τών έσω, ξεκινώντας άπό τίς δικές του άντιφάσεις καί διατηρώντας αύτσ πού είναι ούσιαστικό στόν τρόπο τής λειτουργίας του. "Ισως πρέπει νά δεχτούμε τό "πλούσιο περιεχόμενο" τής ζωής σέ δλο του τό μέγεθος:Φύση, αύ-θορμητισμός, δράση, σέ μεγάλο βαθμό διαφορετικοί πο-λιτισμοί, καινούργια προβλήματα. ΜπορεΕ νά κατακλύ-σει τό νοΰ μας, μπορεΕ νά πρέπει νά τό έξερευνήσουμε καί νά τό μελετήσουμε σέ μεγαλύτερο βάθος χωρίς νά εί-μαστε ικανοί νά τό έξαντλήσουμε, δμως πρέπει νάάνοί-ξουμε τό νοΰ μας σ'αύτό. 'Η μορφή στήν όποία ή σκέψη άνυψώνει τό περιεχόμενο πρέπει νά θεωρηθεΕ ρευστή καί ίκανή βελτίωσης. *Η σκέψη πρέπει νά δεχτεΕ τίς άντι-φάσεις καί τίς συγκρούσεις μέσα στό περιεχόμενο, πρέ-πει νά προσδιορίσει τήν ύπέρβασή τους καί τίς λύσεις τους σύμφωνα μέ τήν κίνηση αύτοΰ τού περιεχόμενου καί νά μήν έπιβάλει a priori καί συστηματικές μορφές σ' αύτό. Λίγο-λίγο τό Γίγνεσθαι θά άνακτηθεΕ πέρα γιά πέ-ρα, σ'δλο του τόν τεράστιο πλούτο στιγμών,πλευρών καί στοιχείων. "Ενας Χεγκελιανισμός πού έχει ύπερπηδηθεΕ θά ένσωματώσει καί θά έπεξεργαστεΕ τή διαλεκτική λο-γική σύμφωνα μέ τή φύση τής ίδιας τής διαλεκτικής κί-νησης, τού Γίγνεσθαι θεωρούμενου αύθεντικά σάν άπό-λυτη έμπειρία.

63

Ιστορικός υλισμός

Αύτή ή κριτική έξέταση τοΟ ΧεγκελιανισμοΟ ταιριάζει, στίς γενικές της γραμμές καί στά συμπεράσματά της, μ' έκείνηπούό Μάρξ (σέ συνεργασία μέ τόν "Ενγκελς) άνά-λαβε άνάμεσα στό 1843 καί 1859 καί πού τόν.όδήγησε στόν διαλεκτικό ύλισμό. Ή έκτενής έρευνά τους μέσα στή φιλοσοφία, στήν έπιστήμη καί τήν πολιτική όδήγησε τόν ΜάρΕ καί τόν "Ενγκελς άπό τήν έπιστήμη τοΟ δικαίου στά οικονομικά, άπό τό φιλελευθερισμό στό σοσιαλισμό, καί άπό τό Χεγκελιανό ιδεαλισμό σέ μιά ψηλά άναπτυγμένη μορφή ύλισμοΟ.

Άπό τό 1844 καί μετά, γιά πρακτικούς λόγους καί έπειδή τό Πρωσσικό Κράτος τοΟ φαινόταν καταπιεστικό γιά τούς πραγματικά ζωντανούς άνθρώπους, ό ΜάρΕ έπα-ψε νά βλέπει τό κράτος σάν "τήν πραγματικότητα τής ή-θικής ίδέας" (PR παρ. 257). Ή θρησκεία καίή φιλοσο-φία δέν είναι δυνατόν νά έχουν τό ίδιο περιεχόμενο, γιατί ή φιλοσοφία πρέπει πρώτα άπ'όλα νά κριτικάρει αύτό τό σταθερό θεσμό: τήν έδραιωμένη θρησκεία. "Πρίν άπό κάθε κριτική πρέπει νά έχει προηγηθεί μιά κριτι-κή τής θρησκείας" (Ν). "Ο ΜάρΕ έπρόκειτο νά γράψε ι άρ-

64

γότερα δτι άτιό δω καί πέρα κατάλαβε

"δτι. οί νομικές σχέσεις, δπως οί μορφές τής κυ-βέρνησης, 6έν είναι δυνατό νά έξηγηθοΟνε ούτε αύτές καθ' έαυτές, ούτε μέ τήν ύποτιθέμενη έξέλιξη τοΟ άν-θρώπινου ΝοΟ, άλλά ότι έχουν τίς ρ'ίζες τους στίς συν-θήκες τής ύλικής ΟπαρΕηΰ πού ό Χέγκελ... συμπεριέλα-βε σάν ένα δλο κάτω άπό τό δνομα τής πολιτικής κοι-νωνίας. .. "

Άπό έδω καί πέρα, κατά συνέπεια, δ ΜάρΕ θ'άναπτύΕει τό περιεχόμενο τοΟ ΧεγκελιανισμοΟ (τήν συγκεκριμένη θεωρία τής πολιτικής οικονομίας, τοΟ "συστήματος τών άναγκών" καί τών κοινωνικών σχέσεων) ένάντια στό στα-θερό σύστημα τού Χέγκελ καί τών πολιτικών του συνε-πειών.

Στά "Οίκονομικ ά-Φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά Χειρόγρα-φα", πού έγραφε ό ΜάρΕ στά 1844, θεωρεί ούσιαστικό τό έρώτημα: "πού μάς δδηγεί ή Χεγκελιανή λογική;". Ή ά -πάντηση τών "Χειρογράφων" είναι μιά άΕιοσημείω-τη φόρμουλα: "ή λογική είναι τό χρήμα^ού Νού". Ή λο-γική είναι μόνο ένα μέρος τού περιεχόμενου, ή πιό έ-πεξεργασμένη, άπρόσωπη καί σφυρηλατήσιμη πλευρά του καί αύτή πού έχει στό μεγαλύτερο βαθμό διαμορφωθεί ά-πό τή διανοητική άνταλλαγή. Μέσα στίς λογικές κατη-γορίες παραμένουν λίγα ίχνη τού περιεχόμενου καί τής κίνησής του καί άν καί ένδεχόμενα είναι άφηρημένα, δ-μως μπορούμε άκόμα νά ΕαναφτιάΕσυμε τήν κίνηση καί νά Εαναβρούμε τό περιεχόμενο. "Ομως ή λογική είναι μόνο μιά άνθρώπινη άξια, πού έκφράζεται στήν άφηρημένη σκέ-ψη, μιά καί ή ούσία της έχει γίνει άδιάφορη καί μή πραγματική. Αποτελεί μέρος κατά συνέπεια τής "άλλο-τρίωσης" τών ζωντανών άνθρώπων γιατί, δπως ή Φύση, πα-ραβλέπει καί αύτόν καί τή συγκεκριμένη ύπαρΕη. Πώς μπο ρεί δ κόσμος νά βγεί μέσα άπ'αύτήν; Καί πώς μπορεί νά είναι ή ούσία τής άνθρώπινης σκέψης;

65

Οί θεωρητικές καί φιλοσοφικές πηγές τοΟ διαλεκτι-κοΟ ύλισμοΟ 6έν βρίσκονται στίς δυό "Λογικές" τοΟ Χέγκελ, άλλά στή "Φαινομενολογ ία" του. Γιά τόν ΜάρΕ αύτό ήτανε τό κλειδί τού ΧεγκελιανοΟ συστήματος. Εδώ είναι πού ξαναβρίσκουμε τό πραγματικό περιεχόμε-νο τής άνθρώπινης ζωής, αύτή τήν κίνηση πρός τά πάνω "άπό τή γή στόν ούρανό". Κατά συνέπεια, περιέχει τήν θετική πλευρά τοΟ ίδεαλισμού τού Χέγκελ. Ό Χέγκελ διαλύει τό κόσμο σέ ίδέες, όμως δέν άρκείται άπλά στό νά καταγράψει παθητικά τά άντικείμενα τής σκέψης, προ-σπαθεί νά έκθέσει τήν πράΕη τής παραγωγής τους. (Ι,Ι). Τό άποτέλεσμα είναι δτι, "μέσα στή θεωρητική έκθεση", μάς δίνει μιά πραγματική έκθεση πού συλλαμβάνει τό ί-διο τό πράγμα (HF). ' Ε δω, σύμφωνα μέ. τά "Χ ε ι ρ ό γ ρ α -φα" τοΟ 1844, δ Χέγκελ θεωρεί "τήν δημιουργία τοΰ άν-θρώπου άπό τόν έαυτό του" σά μιά διαδικασία...". 'Εξε-τάζει τήν άντικειμενικοποίηση τού άνθρωπου σ'ένα κό-σμο έΕωτερικων άντικειμένων καί τήν Εανα-άντικειμενι-κοποίησή του (τή συνειδητοποίηση τού έαυτού του) σάν μιά ύπέρβαση τής άλλοτρίωσής του. 'Αρχίζει νά διακρί-νει δτι δ μόχθος είναι ούσιαστικά μιά δημιουργική δραστηριότητα καί συλλαμβάνει δτι ό άντικειμενικός άνθρωπος -ό μόνος πραγματικός άνθρωπος— είναι τό άπο-τέλεσμα αύτής τής δημιουργικής δύναμης. Σύμφωνα μέ τή "Φαινομενολογ ία" ή σχέση τού άνθρώπου μέ τόν έ-αυτό του καί μέ τό άνθρώπινο είδος, ή κατανόηση τού έαυτού του, γίνεται δυνατή μόνο μέ τήν δραστηριότητα δλόκληρης τής άνθρωπότητας, καί προϋποθέτει δλόκληρη τήν Ιστορία τού άνθρώπινου γένους.

Δυστυχώς, ή "Φαινομενολογία" δέν άντιλαμβά-νεται σωστά τήν άλλοτρίωση τοΰ άνθρώπου. Ό Χέγκελ βλέπει μιάν άλλοτρίωση σ'αύτό πού ό άνθρωπος πραγμα-τοποιεί, τόν κόσμο τών άντικειμενικών προϊόντων ή πραγ-μάτων δημιουργημένων άπ' τόν άνθρωπο. Στίς άνθρώπινες δυνάμεις καί τά άντικείμενα πού έχουν άποκτήσει μιάν έΕωτερική μορφή: πλούτος, τό κράτος, θρήσκε ία, πού Εε-

66

ριζώνουν τόν Ανθρωπο άπό τόν έαυτό του ύποτάσσοντάς τον στά δικά του προϊόντα, δ Χέγκελ βλέπει μιά πραγ-ματοποίηση τοΟ ΝοΟ. Στήν πραγματικότητα, δΧέγκελ "ά-ντικαθιστά τόν άνθρωπο μέ τή συνείδηση". 'Αντικαθιστά όλόκληρη τήν άνθρώπινη πραγματικότητα μέ τή Συνείδη-ση πού γ ν ω ρ ί ζ ε ι τόν έαυτό της.

"Ό Χέγκελ μετατρέπει τόν άνθρωπο στόν άνθρωπο τής συνείδησης,άντί νά μετατρέπει τή συνείδηση σέ συ-νείδηση τών πραγματικών άνθρώπων, πού ζοΰν στόν πραγ-ματικό κόσμο".

Τώρα, αύτή ή συνείδηση δέν είναι τίποτ'άλλο παρά Νούς, μεταφυσικά διαχωρισμένος άπό τή Φύση, πού είναι αύτή ή ίδια χωρισμένη άπό τόν άνθρωπο καί μεταμφιεσμένη σέ μιά καθαρά έξωτερική ύπαρξη. *0 Νοΰς (ή άπόλυτη Γνώ-ση ή τό άπόλυτο 'Υποκείμενο-'Αντικείμενο) είναι ή έ-νότητα αύτών τών δρων, άφηρημένος άνθρωπος μέσα σέ μία Φύση μεταφυσικά μετατιθέμενη.

""Οταν ό Χέγκελ μελετά τόν πλούτο, ή τήν ίσχύ τού Κράτους, σάν ούσίες πού έχουνε γίνει άλλάτριες πρός τήν άνθρώπινη φύση, τίς θεωρεί μόνο στήν άφηρημένη τους μορφή. Είναι δντα τής λογικής, άλλοτριώσεις τής καθαρής σκέψης... Νά γιατί όλόκληρη ή ιστορία τής άλ-λοτρίωσης καί τής άντίστροφης κίνησής της δέν είναι τίποτα περισσότερο άπό τήν ιστορία τής παραγωγής τής άφηρημένης σκέψης, τής θεωρητικής,λογικής σκέψης..."

Πολύ σωστά δ Χέγκελ δίνει έμφαση στό σχίσμα μέσα στόν άνθρωπο, καί στίς πραγματικές του συγκρούσεις. "Ομως,

"αύτό πούθεωρεΕ.ό Χέγκελ σάν χαρακτηριστικό τής ούσίας αύτού τού σχίσματος πού πρέπει νά καταργηθεί:, δέν είναι τό γεγονός δτι ή άνθρώπινη ούσία έχει άν-

67

τικειμενικοποιηθεΓ Απάνθρωπα, άλλά τό ότι έχει άντι-κειμενικοποιηθεΓ μέ τό νά διακρίνεται άπό τήν άφηρη-μένη σκέψη".

Ό Χέγκελ έχει πάντα κατά νοΟ τήν άφηρημένη πράξη τής θέσης κάποιου πράγματος, τής θέσης ένός λογικού ίσχυ-ρισμοΟ. Καθορίζει αύτή τήν πράξη, σάν μιά πράξη πού δίνει μιά σειρά άπό άφηρημένα προϊόντα καί έπειτα ά-ποτραβιέται άπ'αύτά. Θέτει τό πρόβλημα τής "οικειο-ποίησης τών ούσιαστικών δυνάμεων τού άνθρώπου, πού έ-χουν γίνει άντικείμενα, καί άλλότρια άντ ι κείμενα ", δ-μως αύτή ή οικειοποίηση συμβαίνει μόνο στή συνειδητο-ποίηση τού άνθρώπου άπ'τόν έαυτό του, στήν άφαίρεση.

"Στόν Χέγκελ ή διεκδίκηση τού άντικειμενικού κό-σμου έκ μέρους τού άνθρώπου, ή Γνώση τού γεγονότος δ-τι... θρησκεία, πλούτος, κλπ., δέν είναι τίποτε άλλο παρά ή Αλλοτριωμένη πραγματικότητα τού άνθρώπου —ό δρόμος κατά συνέπεια πρός μιά Αληθινάάνθρώπινη πραγ-ματικότητα— (παίρνουν) μιά μορφή τέτοια πούήγνωστι-κότητα, ή θρησκεία καί ή έξουσία τού κράτους έμφανί-ζονται σάν πνευματικές ούσίες".

"Ολο-δλο αύτό πού βρίσκουμε στήν "Φαινομενολογ ί-α" κατά συνέπεια, είναι μιά "μεταμφιεσμένη" καί μυ-στικοποιημένη κριτική άνάλυση αύτών τών ούσιών καί στιγμών τού νού. Στήν πραγματικότητα, είναι φυσικό τό δτι ένα ζωντανό, φυσιολογικό δν θά κατέχει τά άντι-κείμενα τών έπιθυμιών του καί τού δντος του. Αύτά τά άντικείμενα δέν είναι • ή άλλοτρίωσή του. 'Αντίθετα, εί-ναι "Αλλοτριωμένος" δταν δέν τΑ κατέχει. Είναι Αλλο-τριωμένος δντας προσωρινά κάτω άπό τήν κυριαρχία έ-νός κόσμου πού είναι "άλλος", έστω κι άν αύτόςό ίδι-ος τόν γέννησε, καί είναι τόσο έξ ίσου πραγματικός. Μέσα σ'αύτή τήν Αλλοτρίωση ό Ανθρωπος παραμένει ένα πραγματικό, ζωντανό δν, πού πρέπει νΑ ξεπεράσει τήν

68

άλλοτρίωσή του μέσα άπό τήν "άντικειμενική δράση". Ή κριτική τής "Φαινομενολογ ίας" κατά συνέπεια, καί τής θεωρίας τής άλλοτρίωσης τοΟ Χέγκελ, άνοιγε ι τό δρόμο γιά ένα θετικό άνθρωπισμό, πού πρέπει νά ύπερ-βεί καί νά ένώσει τόν ίδεαλισμό καί τόν νατουραλισμό (ή υλισμό).

Στό "Χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο", έπίσης, ισχυρίζεται ότι ή διαλεκτική στόν Χέγκελ άνάμεσα στόν "Ον καί τό Τίπο-τα είναι ύποπτη. Ή νόηση καθιερώνει τό τίποτα τού ά-ντικειμένου, πού είναι αύτό άκριβώς πού ένώνει τή δια-λεκτική θεωρία καί τή θεωρία τής άλλοτρίωσης. Τό άν-τικείμενο είναι ταυτόσημο μέ τήν πράΕη τής γνώσης: εί-ναι ή άλλοτρίωσή της. Τό άντικείμενο είναι έναςάντι-κατοπτρισμός, μιά ψεύτικη έμφάνιση τής νόησης πού ά-ντιτίθεται στόν έαυτό της καί κατά συνέπεια άντιτί-θεται καί στό ίδιο τό Τίποτα. Σέ σχέση μέτό άντικεί-μενο, ή νόηση είναι έΕω άπ' τόν έ,αυτό της, άν καί πα-ραμένει ή ίδια. "Εχει "άλλοτριωθεί". Ή θετική θεωρία τής άλλοτρίωσης τού άνθρώπου δέν μπορεί παράνάάπορ-ρίψει αύτή τή διαλεκτική άνάμεσα στό "Ον καί τό Τίπο-τα.

Στόν Χέγκελ ή σκέψη Ισχυρίζεται ότι είναι Ολόκλη-ρη ή ζωή. Περνώντας μέσα καί ύπερβαίνοντας τό "άλλο" του δν, ό άνθρωπος άπαιτεί νά ΕαναβρεΠ τόν έαυτό του πάλι μέσα στόν καθαρό Νού. * Η σκέψη Εαναβρίσκει τόν έ-αυτό της στήν τρέλα, στό μέτρο πού είναι τρέλα! Ή "άλλοτριωμένη" ζωή άναγνωρίζεται σάν ή άληθινή ζωή, στή θρησκεία, στό νόμο, στήν πολιτική ζωή καί, τελι-κά, στή φιλοσοφία.

"Τό νά γνωρίζεις καί νά ζείς είναι τό νά θέτεις τόν έαυτό σου, νά έπιβάλεις τόν έαυτό σου σέ άντίφαση μέ τόν έαυτό σου, σέ άντίφαση μέ τή Γνώση καί τήν ούσία τού άντικείμενου".

Ή Χεγκελιανή άρνηση τής άρνησης δέν είναι κατά συνέ-

69

πεια δ ισχυρισμός τής άληθινής ούσίας τοΟ άνθρωπου μέ τήν άρνηση τής φανταστικής του ούσίας. "Αντίθετα, κα-ταργεί τή συγκεκριμένη ούσία καί μετατρέπει σέ ύπο-κείμενο τήν ψεύτικη άντικειμενικότητα ή άφαίρεση: κα-θαρή σκέψη ή "άπόλυτη" Γνώση χωρίς άντικείμενο.

Στή Χεγκελιανή 'Υπέρβαση, οί προσδιορισμοί πού έ-χουν ύπερπηδηθεϊ παραμένουν σάν άκίνητες στιγμές τής δλης κίνησης: νόμος καί ίδιωτική περιουσία, τό κρά-τος, θρησκεία κλπ. "Ή ρευστή τους ούσία έκδηλώνεται μόνο φιλοσοφικά". Μιά άπλή σκέψη μπορεΓ νά ξεπεραστεε άπό μιά καθαρή σκέψη. Ή Φαινομενολογία "άφήνει τό ύ-λικό καί γνωστικό ύπόστρωμα τών διαφορετικών άλλοτριω-μένων μορφών τής συνείδησης νά έπιζήσει". Περιγράφει τή σχέση άνάμεσα στόν Κύριο καί τό Σκλάβο, όμως ή πραγ-ματική δουλειά παραμένει καί ή έλευθερία τού Χέγκελ είναι καθαρά νοερή. Περιγράφει τό διαιρεμένο νού καί έκφράζει τόν πνευματικά άρρωστημένο σύγχρονο κόσμο, δ-μως προσπαθεΕ νά βάλει ένα τέλος σ" αύτά μόνο στήν, καί μέσα άπ'τήν, φιλοσοφία. Κάθε δν, .κάθε άνθρωπος, έτσι άποκτά μιά δεύτερη ύπαρξη,φιλοσοφική ύπαρξη,πού, γιά τόν Χέγκελ, είναι ή μόνη πραγματική καί αύθεντική. Ό άνθρωπος ύπάρχέι φιλοσοφικά. Ή θρησκευτική του ή ή πολιτική του ύπαρξη είναι, στήν πραγματικότητα, θρη-σκευτικό - φιλοσοφική, πολιτικο - φιλοσοφική κλπ. "Ετσι είναι θρησκευτικός μόνο στό μέτρο πού είναι φιλόσοφος τής θρησκείας. Ό Χέγκελ άρνιέται τήν πραγματική θρη-σκευτικότητα μόνο καί μόνο γιά νά ίσχυριστεε άμέσως καί νά τήν ξαναεδραιώσει σάν "άλληγορία τής φιλοσο-φικής ύπαρξης". Κατά συνέπεια "αύτή ή ίδανική ύπέρβα-ση άφήνει τό άντικείμενό της άθικτο στήν πραγματικό-τητα". Ό Χέγκελ άντιτίθεται στή μή φιλοσοφική άμεσό-τητα, στή συνέχεια δέχεται τήν άμεση πραγματικότητά της φιλοσοφικά.

Στά "Οίκονομικ ά-Φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά Χ ε ι ρ ό γ ρ α -φα" άπορρίπτει, τή διαλεκτική λογική μόνο καί μόνο γιά νά δεχτεΕ τή θεωρία τής άλλοτρίωσης, τροποποιώντας την

70

σέ βάθος· Αύτή ή θέση έγινε σαφέστερη στήν διάρκεια τών έτών 1845-6, δταν δ ΜάρΕ καί δ Ένγκελς έκριναν τή φιλοσοφία τοΟ Φώϋερμπαχ ένάντια στόν άνθρωπισμό, στόν δποϋο είχαν όδηγηθεΓ άπό τή δική τους έμπειρία καί ά-πό τήν κριτική τους τού Χεγκελιανισμού. Ή έΕέταση τής έΕέλιξης τής σκέψης τού ΜάρΕ δέν φανερώνει μιά "φάση Φώϋερμπαχ", άλλά μάλλον μιάν ένσωμάτωση καί, ταυ-τόχρονα, μιά συνεχή κριτική τών ίδεών τού Φώϋερμπαχ.

Οί άριστεροπαραταΕιακοί νεοχεγκελιανοί πού προ-σπαθούσαν νά προχωρήσουν πέρ' άπό τόν Χέγκελ έΕαρτή-θηκαν άπ' αύτόν παραπολύ άμεσα γιά νά καταφέρουν ν' ά-ναλάβουν μιάν "έκτεταμένη κριτική" τού Χεγκελιανισμού, άπό τόν όποίο δανείστηκαν κομμάτια: μεμονωμένες κατη-γορίες, δπως ή συνείδηση τοΰ έαυτοΰ, γιά παράδειγμα. (DI). Αύτοί οί νεοχεγκελιανοί έκαναν μιά ψευτοκριτι-κή τής θρησκείας. "Ηθελαν νά σταματήσουν τή θεολογία, ένώ παρέμεναν άκόμη θεολόγοι, (DI) κι άπλά καί μόνον άλλαΕαν τά δνόματα τών πραγμάτων καί τών κατηγοριών, άντικαθιστώντας τήν "Ούσία" ή "Υποκειμενικότητα" τοΰ Χέγκελ μέ τά "δ "Ανθρωπος γενικά", "τό Μοναδικό" ή "Συνείδηση". Είδαν άπό θρησκευτική άποψη αύτές τίς κα-τηγορίες καί άντί ν'άναλύσουν τίς παραστάσεις τής θρη-σκείας, "καθαγίασαν" τόν κόσμο δπως είναι. Κατά συ-νέπεια αύτό πού Εεκίνησαν ν'άλλάΕουν ήταν μόνο ή συ-νείδηση, μέ τό νά έρμηνεύσουν τόν κόσμο πού ύπάρχε-ι διαφορετικά καί έτσι νά τόν δεχτούν χάρις στήν και-νούργια του έρμηνεία.

"Συγκρινόμενος μέ τόν Χέγκελ, δ Φώϋερμπαχ δέν έ-χει νά προσφέρει πολλά", έπρόκειτο νά γράψει ό ΜάρΕ στά 1865, "παρόλ'αύτά δμως σημάδεψε μιάν έποχή"2.

Πράγματι, σύμφωνα μέ τόν ΜάρΕ καί τόν "Ενγκελς, ό Φώϋερμπαχ ήτανε δ μόνος άπό τούς νεοχεγκελιανούς πού κατάφερε κάτι σημαντικό. Στίς θεωρητικές έκστάσεις τοΰ Χέγκελ άντέταΕε μιά "σοβαρή φιλοσοφία", καταρρί-πτοντας "τίς γενικές άρχές γιά κάθε κριτική τής Χεγ-κελιανής θεωρίας καί κατά συνέπεια δλης τής μεταφυ-

71

οι,κίΐς" (HF II). "II φιλοσοφία τοΰ Φώϋερμπαχ έκμηδένι-σε τή διαλεκτική τής ίδέας, "αύτό τόν πόλεμο τών θεών πού οί φιλόσοφοι μόνο μπορούν νά γνωρίζουν". Σέ πρώ-το πλάνο, ό Φώϋερμπαχ έβαλε τόν άνθρωπο. 'Επιπλέον, κριτικάρισε τόν Χέγκελ, σάν Χεγκελιανός. Ό Χέγκελ εί-ναι άντιφατικός: άν δ νούς γίνεται Φύση καί ύλη,τότε ή ύλη γί νεται νούς (HF II) · *Η πραγματικότητα καί ή άλήθεια πρέπει νά άποκατασταθούν στή Φύση χρησιμοποι-ώντας τίς ίδιες τίς μεθόδους τού Χέγκελ.

Τό μεγάλο "κατόρθωμα" τού Φώϋερμπαχ,ό ΜάρΕ τό εί-χε ήδη δηλώσει στά "Χειρόγραφα τοΰ 1844", ήταν ότι: άπόδειΕε ότι ή φιλοσοφία δέν είναι παρά θρησκεία, λογικά συστηματοποιημένη. Πρέπει νά καταδικαστεί, ό-πως ή θρησκεία, μιά καί είναι μιά μορφή άνθρώπινης άλλοτρίωσης. Ό Χέγκελ Εεκινάει άπ'τήν άλλοτρίωση, τήν άρνιέται μέσα άπ'τή φιλοσοφία, στή συνέχεια τήν Εανα-εδραιώνει μέσα στήν θεωρητική 'Ιδέα. Ή θεωρία αύτή καθ'έαυτή πρέπει νά ύπερπηδηθεί^, θεμελίωσε τόν άλη-θινό ύλισμό κάνοντας τή σχέση τοΰ άνθρώπου μέ τόν άν-θρωπο τή θεμελιακή άρχή κάθε θεωρίας, άντέταΕε στήν άρνηση τής άρνησης τοΰ Χέγκελ, πού κηρύττει ότι ή ί-δια είναι τό άπόλυτο θετικό, τό θετικό πού είναι βα-πτισμένο θετικά στόν έαυτό του: τή Φύση, τόν ζωντανό άνθρωπο, τό ύλικό υποκείμενο καί Αντικείμενο.

"Ομως τό δόγμα του είναι άκόμα περιορισμένο. 'Υπο-βαθμίζει τόν άνθρωπο στό μεμονωμένο, βιολογικό καί πα-θητικό άτομο, καί κατά συνέπεια άκόμα σέ μιά άφαίρε-ση. Ό "άνθρωπος" τοΰ Φώϋερμπαχ είναι άκόμα τό άτομι-κό μέλος τής άστικής τάΕης, καί μάλιστα μιάς τυπικά Γερμανικής (DI) . Ό Φώϋερμπαχ παραβλέπει αύτό πού στόν άνθρωπο είναι δραστηριότητα, κοινότητα, συνεργασία,ή σχέση άνάμεσα στό άτομο καί τό άνθρώπινο είδος, δηλα-δή τόν πρακτικό, ιστορικό καί κοινωνικό άνθρωπο. 'Αγ-νοεί κατά συνέπεια τόν πραγματικό, συγκεκριμένο άν-θρωπο, γιατί "τό άνθρώπινο δν, τό δν τοΰ άνθρώπου, εί-ναι ένα σύμπλεγμα άπό κοινωνικές σχέσεις". (DI).

72

Ό Ανθρωπισμός τοΟ Φώϋερμπαχ κατά συνέπεια βασί-ζεται "σ* έναν μύθο: τήν καθαρή Φύστι. Ή Φύση καί τό ά-ντικείμενο τού φαίνονται δτι έχουν "δοθεί γιά πάντα", σέ μιάν μυστηριώδη άρμονία μέ τόν άνθρωπο πού μόνο ό φιλόσοφος μπορεί νά άντιληφθεί. Τό άντικείμενο τίθε-ται σάν ένα άντικείμενο προαισθήματος, δχι σάν προϊόν τής δραστηριότητας τής κοινωνίας ή τής πράξης. Ή Φύ-ση τού Φώϋερμπαχ είναι σάν ένα παρθένο δάσος, ή σάν ένα κοραλιογενές νησί πού πρόσφατα άναφάνηκε στόν Ει-ρηνικό 'Ωκεανό. Ό ύλισμός του κατά συνέπεια είναι, άπό μιάν ούσιαστική άποψη, κατώτερος άπί τόν ιδεαλισμό τού Χέγκελ: ό τελευταίος ξεκίνησε άπό τή δραστηριότη-τα τού άνθρώπου καί, στήν πραγματικότητα, άν καί μο-νόπλευρος, προσπάθησε νά διευκρυνίσει καί νά έπεξεργα-στεί αύτή τή δραστηριότητα. * 0 Χέγκελ είδε δτι ό άν-θρωπος δέν είναι δεδομένος βιολογικά, άλλά παράγει τόν έαυτό του στήν ιστορία, μέσα άπ' τή ζωή στήν κοινωνία, δτι δημιουργεί τόν έαυτό του μέ μιά διαδικασία (Μ 1844).

Ό ύλισμός τού Φώϋερμπαχ παραμένει μονόπλευρος καί άντιφατικός. Γι'αύτόν, ή άνθρώπινη δραστηριότητα,στήν έλταση πού τήν έξετάζει, είναι θεωρητική καί άφηρη-μένη. Ό άνθρωπος θεωρείται σάν ύλικό άντικείμενο, δ-χι σάν γνωστική δραστηριότητα, καί ή γνωστικότητά του δέν έμφανίζεται σάν παραγωγική δυναμικότητα. Ό Φώ-ϋερμπαχ λοιπόν δέν άπομακρύνθηκε άπό κείνη τή σχολα-στική φιλοσοφία, πού θέτει τό πρόβλημα τής ύπαρξης τών πραγμάτων καί τής άξίας τής σκέψης άνεξάρτητα άτί τήν πρακτική (DI). Ζ' έναν τέτοιον ύλισμό, έμπνευσμέ-νο άπό κείνον τού δέκατου δγδοου αίώνα, ή σκέψη, οι άνάγκες καί οί ίδέες τών άτόμων έξηγούνται μέ τήν έκ-παίδευση, δμως αύτό δέν έξηγεί τίποτα, γιατί κι οί ί-διοι οί έκπαιδευτές πρέπει νά έχουν έκπαιδευτεί. (DI).

Ό Φώϋερμπαχ άποδείχνει ότι θρήσκε ία είναι μιά άλ-λοτρίωσή τού κοσμικού ή βέβηλου κόσμου. "Ομως πως αύ-τός ό βέβηλος κόσμος έχει γίνει διττός καί έχει προ-βληθεί στά σύννεφα; Πρέπει ô ίδιος νά είναι διαιρεμέ-

73

νος, διχασμένος καί χωρίς συναίσθηση τοΰ έαυτοΟ του. Ό Φώϋερμπαχ δέν έΕηγεί τήν άλλοτρίωση ίστορικά, Εεκι-νώντας άπό τή ζωή τοΟ άνθρώπινου είδους. Γι' αύτόν τό θρησκευτικό συναίσθημα είναι άπλά ένα είδος σταθεροΟ καί μοιραίου λάθους τοΟ Απομονωμένου άτόμου, πού έχει άποκοπεί άπό τό είδος. Δέν τό βλέπει σάν τό προϊόν μιάς συγκεκριμένης κοινωνικής κατάστασης. Όάνθρωπι-σμός του είναι κατά συνέπεια περιορισμένος στή θεώρη-ση τών μεμονωμένων άτόμων στήν σύγχρονη κοινωνία. Τώ-ρα, αύτή ή κοινωνία είναι αύτή καθ' έαυτή μόνο μιά μορ-φή τής άλλοτρίωσης πού πρέπει νά Εεπεραστεί. Ό κό-σμος πρέπει νά μεταμορφωθεί καί όχι άπλά καί μόνο νά έρμηνευτεί ξανά άπ'τήν άρχή.

Είναι Αλήθεια ότι ό Φώϋερμπαχ προβάλλει τόν έαυ-τό του σάν "άνθρωπο τής κοινωνίας", όμως τί πρακτική σημασία μπορεί νά έχει αύτή ή φόρμουλα; (DI). Προσπα-θεί ν'άποδείΕει δτι οί άνθρωποι πάντοτε χρειάζονται δ ένας τόν άλλον, κατά συνέπεια τό μόνο πού θέλει νά πα-ράγει είναι μιά "σωστή συνειδητοποίηση ένός γεγονό-τος πού ύπάρχει". Βλέπει στό Ανθρώπινο μόνον αύθόρμη-τες καί συναισθηματικές σχέσεις, δμως ποτέ δέν συλ-λαμβάνει τόν κοινωνικό κόσμο "σάν τήν δλη, ζωντανή δραστηριότητα τών άτόμων πού τδν άποτελούν" (DI). Ό Φώϋερμπαχ ίδανικοποιεί τήν άγάπη καί τή φιλία, λές καί θά γινόντουσαν καλύτερες μέ τό νά είναι θρησκευτικές! Τίς τοποθετεί έΕω άπ' τό πραγματικό, μέσα στό ίδανικό καί στό μέλλον. Δέν μπορεί νά ύψωθεί πάνω άπό μιάν ά-φηρημένη άντίληψη τού άνθρώπου, τής άνθρώπινης άλλο-τρίωσης ή τής ύπέρβασης αύτής τής άλλοτρίωσης.

Κι δμως "άπό τό γεγονός·δτι δ Φώϋερμπαχ άπόδειΕε δτι δ κόσμος τής θρη<Λ<ε·ίας είναι μιά άπατηλή προβολή τού έπίγειου κόσμου, ένα έρώτημα τέθηκε γιά τήν Γερ-μανική φιλοσοφία, πού αύτός δ ίδιος δέν έλυσε: πώς τά καταφέρνουν οί άνθρωποι καί χωρούν τέτοιες αύταπάτες μέσα στό κεφάλι τους; 'Ακόμα καί γιά τούς Γερμανούς θεωρητικούς αύτό τό έρώτημα άνοιΕε τό δρόμο γιά μιάν

74

ύλιστική άντίληψη τοΟ κόσμου" (DI). 'Αντί νά προσπα-θεΕ νά καταλάβει ή νά φτιάξει "Ον καί όντα χωρίς προ-ϋποθέσεις αύτή ή άντίληψη παρατηρεΕ "τίς ύλιστικές προϋποθέσεις αύτές καθ'έαυτές". Γι' αύτό τό λόγο είναι άληθινά κρίσιμη.

Στήν πραγματικότητα, τά πραγματικά άτομα, οί πρά-ξεις τους καί οί συνθήκες ΰπαρξής τους, καί αύτά πού τούς έχουν δοθεΕ καί αύτά πού δημιουργούν, μπορούν νά παρατηρηθούν έμπειρικά. Ό τρόπος παραγωγής τής ζωής είναι ένας τρόπος ζωής των άτόμων. Τά άτομα είναι σύμ-φωνα μέ τόν τρόπο πού παράγουν τή ζωή τους. "Ή συ-νείδηση δέν προσδιορίζει τή ζωή, ή ζωή προσδιορίζει τή συνείδηση". (DI). Πρέπει νά ξεκινήσουμε άπό τόν άνθρωπο σάν ταυτόχρονα πραγματικό καί δραστήριο καί άπό τήν πραγματική διαδικασία τής ζωής (πού συνεχίζε-ται καί άναπαράγεται κάθε μέρα), καί νά παραστήσουμε τίς ιδεολογικές άντανακλάσεις καί άντίλαλους αύτής τής διαδικασίας.

Γιά νά μπορέσει ό άνθρωπος νά φτάσει τή συνείδη-ση, τουλάχιστο τέσσερεις όροι ή προϋποθέσεις είναι ά-ναγκαΕες:

α) Παραγωγή τών μέσων συντήρησης, β) Ή παραγωγή νέων άναγκών, έφόσον ή πρώτη έχει

ίκανοποιηθεΕ καί έχει άποκτηθεΕ τό δργανό της.Αύτό ά-ποτελεΕ τό "πρώτο ιστορικό γεγονός" καί άπομακρύνει τόν άνθρωπο άπό τή ζωώδη κατάσταση,

γ) Ή δργάνωση τής άναπαραγωγής, δηλαδή τής οίκο-γένειας,

δ) Ή συνεργασία τών άτόμων, καί ή πρακτική δργά-νωση τής κοινωνικής έργασίας (DI).

Ή συνείδηση είναι λοιπόν, άπό τήν άρχή, προϊόν τής κοινωνίας καί έξακολουθεΕ νά παραμένει έτσι. Στήν άρχή ή συνείδηση ήτανε άπλά ζωώδης καί βιολογική, μιά "συνείδηση άγέλης". Στήν συνέχεια έγινε πραγματική καί άποτελεσματική, είδικά μέ τή κατανομή τής έργασίας. Παρόλ'αύτά, τή στιγμή πού ύπάρχει μιά κατανομή τής έρ-

75

γασίας σέ ύλική καί πνευματική, τή στιγμή πού ή συ-νείδηση ύπάρχει γιά τόν έαυτό της, μπορεί νά φαντα-στεί αύτή τήν ίδια σάν νά είναι κάτι άλλο άπό τή συ-νείδηση τής ύπάρχουσας πράξης. Χάνει άπ' τά μάτια της τίς δικές της προϋποθέσεις. Ή νιογέννητη σκέψη τού συνειδητού άτόμου διασπά τήν κοινωνική όλότητα άκρι-βώς τή στιγμή όπου ή όλότητα αύτή άναπτύσσεται καί έκ-τείνεται, δμως έπίσης δταν, μέ τήν κατανομή τής έργα-σίας, κάθε δραστηριότητα δέν είναι πιά τίποτ'άλλο πα-ρά άποσπασματική. "Ετσι οί Ιδεολογικές φαντασιώσεις γίνονται δυνατές. 'Επιπρόσθετα ή κατανομή τής έργασί-ας έκχωρεϊ τήν παραγωγή καί τήν κατανάλωση σέ διαφο-ρετικά άτομα. "Κατανομή τής έργασίας καί Ιδιοκτησία είναι ταυτόσημες έκφράσεις". Ή κοινότητα έρχεται σέ σύγκρουση μέ τά άτομα. Στό τέλος "ή δύναμη πού άνή-κει στόν άνθρωπο γίνεται μιά άλλότρια δύναμη πού τού άντιτίθεται καί τόν ύποδουλώνει άντί νά έλέγχεται άπΓ αύτόν". Κάθε άνθρωπος περιορίζεται στήν δική του σφαί-ρα, είναι φυλακισμένος άπ' τήν δική του δραστηριότητα, υποκείμενος σέ μιάν όλότητα πού δέν μπορεί πιά νά κα-ταλάβέι. "Αύτή ή μεταλλαγή τής κοινωνικής δραστηριό-τητας καί τού προϊόντος μας σέ μιά δύναμη πού ξεφεύ-γει άπ' τόν έλεγχό μας, πού άπογοητεύει τίς προσδοκί-ες μας καί κάνει τούς ύπολογισμούς μας σκόνη, είναι μιά άπό τίς κύριες στιγμές τής ιστορικής έξέλιξης". Αύτή είναι ή πραγματική άλλοτρίωση τών πραγματικών άν-θρώπων, πού οι πιό άξιοσημείωτες μορφές τους είναι ή δουλειά, ή ταξική πάλη καί τό Κράτος. Τό Κράτος είναι μιά "άπατηλή κοινότητα" βασισμένη δμως σέ συνδέσεις πού ύπάρχουν: έπεμβαίνει στήν ταξική πάλη σάν διαιτη-τής, μέ τόν ίσχυρισμό δτι έκπροσωπεϊ τό γενικό συμφέ-ρον, ένώ στήν πραγματικότητα έκπροσωπεϊ τά συμφέροντα τής κοινωνικής όμάδας πού άσκεί τήν πολιτική έξουσία.

Αύτή ή άλλοτρίωση τοΰ άνθρώπου μπορεί νά ύπερπη-δηθεί, δμως μόνο κάτω άπό πρακτικές συνθήκες. Πρέπει νά έχει γίνει "άνυπόφορη" άντιμετωπίζοντας "τίς μάζες

76

στερημένες Από ιδιοκτησία μ'έναν ΰπάρχοντα κόσμο πλού-του καί πολιτισμού". Καί αύτό προϋποθέτει ένα ψηλό βαθ-μό ανάπτυξης των άνθρώπινων δυνατοτήτων. Διαφορετικό ή κατάργηση τής άλλοτρίωσης τό μόνο πού θά κατάφερνε νά κάνει θά ήταν νά παγκοσμιοποιήσει τή στέρηση άντί τόν πλούτο, τήν άφθονία καί "τή δύναμη.

Ή "Γερμανική 'Ιδεολογία" λοιπόν, ύποδει-κνύει τίς θεμελιώδεις θέσεις τού ιστορικού ύλισμού. Παρακινημένος άπό τή φιλοσοφική έρευνα τού προβλήμα-τος τής άλλοτρίωσης καί όδηγημένος άπό μιά έπιθυμίο νά κάνει τόν άνθρωπισμό πιό βαθύ καί πιό συγκεκριμέ-νο, ό ιστορικός ύλισμός ένσωματώνει καί ύπερβαίνει τή φιλοσοφία τού Φώϋερμπαχ. Παίρνει σάν άφετηρία του τήν, πιό φιλοσοφική άπό τίς θεωρίες τού Χέγκελ: τή θεωρία τής άλλοτρίωσης. 'Ενσωματώνει αύτή τή θεωρία μεταμορ-φώνοντάς την σέ βάθος. Ή δημιουργία τού άνθρώπου ά-πό τόν έαυτό του είναι μιά διαδικασία.'Τό άνθρώπινο περνάει άπό μέσα καί ύπερβαίνει στιγμές πού είναι ά-, πάνθρωπες, ίστορικές φάσεις πού είναι τό "άλλο" τού άνθρώπου. "Ομως, είναι ό πρακτικός άνθρωπος πού δημι-ουργεί τόν έαυτό του μ'αύτόν τόν τρόπο. Μεταθέτοντάι το, ό Χέγκελ είχε έκφράσει τήν ούσία τής ίστορικής διαδικασίας. Ό Φώϋερμπαχ είχε ύποδείξει τό πραγματι-κό ύποκείμενο αύτής τής διαδικασίας, δμως, άρκετάπα-ράδοξα, μέ τό νά μειώσει μόνο τίς διαστάσεις καί τήν έκταση τής θεωρίας τού Χέγκελ. Ό Ιστορικός ύλισμός, έκφρασμένος μέ σαφήνεια στήν "Γερμανική Ι δ ε ο -λογία", πετυχαίνει έκείνη τήν ένότητα τοΟ Ιδεαλι-σμού καί τού ύλισμού, πού είχε προεικαστεί καί προ-λεχτεί στά "Χειρόγραφα τού 1844".

Άπό τή στιγμή πού διατυπώθηκε, ό ιστορικός ύλι-σμός στρέφεται ένάντια στήν φιλοσοφία άπό τήν όποίο προήλθε, ένάντια στόν Χεγκελιανισμό, ένάντια στόν Φώ-ϋερμπαχ, ένάντια στή φιλοσοφία γενικά. Ή φιλοσοφική στάση είναι θεωρητική. Μιά τέτοια στάση είναι άκρω-τηριασμένη καί μονόπλευρη, καί μιά μακρινή συνέπεια

77

τής κατανομής έργασίας. Τώρα, ή φιλοσοφία φτάνει ά-κριβώς σ' αύτό τό συμπέρασμα, ότι ή άλήθεια πρέπει νά βρεθεί στήν όλότητα. Κατά συνέπεια καταδικάζει τόν έ-αυτό της, μιά καί ή <piXogo<pia δέν μπορεί νά εϋναι ή ύ-πέρτατη, τελεσφόρα, όλική δραστηριότητα. Τό άληθινό εϋναι τό συγκεκριμένο. Οί φιλοσοφικές άφαιρέσεις μό-λις καί μετά βίας φέρνουν κάποιο πραγματικό άποτέλε-σμα. Δέν ύπάρχει άμετακίνητο άπόλυτο, ούτε πνευματικό "παραπέρα". Οί προτάσεις τής "Αιώνιας φιλοσοφίας"εϋ-ναι είτε ταυτολογίες ή άλλοιώς άποκτοΟν ένα όρισμένο νόημα μόνο μέσα άπό κάποιο ίστορικό ή έμπειρικό πε-ριεχόμενο. "Τό νά ύψώσεις τόν έαυτό σου πάνω άπ' τόν κόσμο μέσα άπ'τήν καθαρή σκέψη εϋναι, στήν πραγματι-κότητα, τό'νά παραμείνεις φυλακισμένος μέσα στή σκέ-ψη". (DI) . Εϋναι άλήθεια ότι ή συγκεκριμένη παγκοσμι-ότητα βασίζεται στήν πράξη. Ό ύλισμός προσπαθεί νά ξαναδώσει στή σκέψη τή δραστήρια δύναμή της,αύτή πού εϋχε πρίν ή συνείδηση ξεχωριστεί άπό τή δούλειά, όταν ήτανε άκόμα συνδεδεμένη άμεσα μέ τή πρακτική. Ή πρά-ξη πού έθεσε τήν άνθρώπινη σκέψη καί ξεχώρισε τόν άν-θρωπο άπό τά ζώα, καί άπό τή Φύση ήτανε μιά έντελώς δημιουργική πράξη, άν καί όδήγησε σ'ένα σχίσμα μέσα στήν άνθρώπινη πραγματικότητα. Ή όλική δύναμη τής δη-μιουργίας πρέπει νά ξαναποκτηθεί σ'ένα άνώτερο έπίπε-δο. Ό ιστορικός ύλισμός έκπληρώνει τήν φιλοσοφία ύ-περβαίνοντάς την. Παίρνει τήν —ύψιστα φιλοσοφική— ά-πόφαση νά μήν παρασυρθεί άπό τίς αύταπάτες τών διαδο-χικών έποχών καί νά δημιουργήσει ένα άληθινά παγκό-σμιο δόγμα. Οί τρείς άπαιτήσεις τής φιλοσοφίας -άπο-τελεσματικότητα, άλήθεια καί ή παγκοσμιότητα τών Ιδε-ών της— δέν μπορούν νά συναντηθούν στό φιλοσοφικό έ-πίπεδο. Ή θεώρηση πρέπει νά ξεπεραστεί. "Ή άνεξάρ-τητη φιλοσοφία χάνει τό μέσο τής ύπαρξής της (Exis-tenzmedium) όποτεδήποτε φανταζόμαστε τήν πραγματικό-τητα. Ετή θέση της μπορεί νά μπεί μόνο μιά περίληψη τών πιό γενικών άποτελεσμάτων τής μελέτης τής ίστορι-

78

κής άνάπτυξης"· (DI). "Πρέπει ν'Αγνοήσουμε τή φιλοσο-φία καί νά έπιδοθούμε σάν συνηθισμένοι άνθρωποι στή μελέτη τοΟ πραγματικοί)r γιά τό όποϋο ύπάρχει μιά τε-ράστια Ολη, πού φυσικά οί φιλόσοφοι δέν ξέρουν τίποτα άπ'αύτήν". Οί φιλοσοφίες ήτανε "ιδεολογίες", δηλαδή μεταθέσεις τού πραγματικού, άτελέσφορες καί μονόπλευ-ρες θεωρίες, χωρίς συναίσθηση τών ίδιων τους τών προ-ϋποθέσεων καί περιεχόμενου, πού πάντοτε πρόβαλαν συγ-κεκριμένα συμφέροντα σάν παγκόσμια χρησιμοποιώντας "μεταλλαγμένες" άφαιρέσεις.

Ή ύλιστική άντίληψη τής ιστορίας ξεκινάει άπό τήν παραγωγή τής άμεσης ζωής καί συνίσταται στήν άνάπτυξη τής πραγματικής διαδικασίας, στή θεώρηση δτι ή βάση τής ιστορίας είναι ή μρρφή. τών σχέσεων πού συνδέονται μέ τόν τρόπο παραγωγής καί δημιουργούνται άτίαύτόν (ή πολιτική κοινωνία στά διάφορά της στάδια), στήν έκ-φραση αύτής τής μορφής στή δράση της σάν Κράτος, στή χρησιμοποίησή της γιά τήν έξήγηση τών προϊόντων καί τών μορφών συνείδησης, τής θρησκείας, φιλοσοφίας, ή-θικής κλπ. Τό περιβάλλον διαμορφώνει τόν άνθρωπο καί δ άνθρωπος διαμορφώνει τό περιβάλλον του. Αύτό τό ά-θροισμα τών παραγωγικών δυνάμεων, κεφαλαίων καί κοινω-νικών σχέσεων, τό όποιο κάθε άτομο καί κάθε γενιά ά-ντιμετωπίζει σάν ένα δεδομένο, είναι τό πραγματικό ύ-πόστρωμα αΰτοΟ πού οί φιλόσοφοι άπεικόνισαν σάν "ύλη" ή "άνθρώπινη ούσία". Αύτό τό ύπόστρωμα δέν ένοχλεϋται καθόλου άπό τό γεγονός δτι οί φιλόσοφοι έπαναστάτησαν έναντίον του έπειδή είναι "συνείδηση τού έαυτοΰ" ή "μοναδικό" (DI).

Ή "Γερμανική Ι δ ε ο λ ο γ ί α " περιέχει έπίσης μιά θεωρία τού συγκεκριμένου άτόμου, πού δ στόχος της ήτανε δ άφηρημένος άτομικισμός τού Στίρνερ. Γιά τόν Μάρξ καί τόν "Ενγκελς, ή άλλοτρίωση, "γιά νά χρησιμο-ποιήσουμε έναν δρο πού οί φιλόσοφοι μπορούν νά κατα-

79

λάβουν", δέν είναι ιιιά μεταφυσική έννοια. Ήάλλοτρί-ωση τοΟ άνθρώπου είναι μόνο μιά αφαίρεση. "Κάτω άπ' τήν όνομασία "Ανθρωπος οΐ φιλόσοφοι φαντάστηκαν, σάν ένα ίδανικό, τό άτομο πού δέν ύπόκειται πιάστή κατα-νομή τ^ς έργασίας". Εξέφρασαν τήν άντίφαση άνάμεσα στίς πραγματικές άνθρώπινες συνθήκες καί στίς άνάγκες τών άνθρώπων άφηρημένα (DI). 'Η · ίστορική καί κοινωνι-κή διαδικασία πού όδηγεϊ άπ' τή πρωτόγονη ζωώδη κατά-σταση στήν έποχή τής έλευθερίας καί τής άφθονίας πρέ-πει νά μελετηθεί έμπειρικά. Ή άλλοτρίωση είναι μιά πλευρά αύτής τής διαδικασίας. Μέχρι τώρα ύπήρχε, καί έξακυλουθεί νά ύπάρχει, μιά "μεταλλαγή" τών κοινωνι-κών σχέσεων όσον άφορά στά άτομα. Μόνον άτομα ΰπάρ-χουν. Δέν είναι "μοναδικά", τά ίδια παντού, μέ άκαμ-πτες καί άναγκαίες σχέσεις μεταξύ τους, άλλά πραγμα-τικά όντας σέ ένα συγκεκριμένο στάδιο τής άνάπτυξής τους, συνδεδεμένα τό ένα μέ τό άλλο μέ σχέσεις πού εί-ναι σύνθετες, συγκεκριμένες καί ρευστές. Αύτάτάάτο-μα μπορούν νά ζήσουν καί νά άναπτυχθοΰν μόνο μέσα στή ζωή τοΰ άνθρώπινου είδους, μέσα στήν είδικάάνθρώπινη ζωή, δηλαδή μέσα σέ κοινότητα. Σήμερα πρέπει νά "ύπο-δουλώσουν" τίς άλλοτριωμένες καί "μεταλλαγμένες" δυ-νάμεις πού ύφίστανται, ώστε νά είναι δυνατό γι' αύτές νά ξαναενσωματωθοΰν στήν κοινότητα καί στίς ζωές τών άτόμων πού έχουν έλεύθερα συνδεθεί μ' αύτήν τήν κοινό-τητα. Συγκεκριμένα πρέπει νά ύπερβοΰν τή διαίρεση ά-νάμεσα στήν καθαρά άτομική ζωή τοΰ άτόμου (τήν "ίδιω-τική" του ζωή) καί έκείνο τό τμήμα τού δντος του πού είναι ύποταγμένο στή ζωή τής κοινωνίας, στήν είδίκευ-ση, στήν όμάδα τής όποίας άποτελεί μέρος (τήν τάξη του) καί στόν άγώνα πού κάνει ένάντια στά άλλα άτομα (άνταγωνισμός). Μέχρι τώρα, σέ κοινωνίες διαιρεμένες σέ τάξεις, προσωπικά συμφέροντα άναπτύχθηκαν παρά τήν ύπαρξη τών προσώπων "σέ ταξικά συμφέροντα πού άποκ-τοΰν άνεξαρτησία άπέναντι στά μεμονωμένα πρόσωπα καί, στήν αύτονομία τους, άποκτοΰν τή μορφή τών γενικών

80

συμφερόντων, καί όντας τέτοια έρχονται σέ σύγκρουση μέ τά πραγματικά άτομα" (DI). Αύτά τά συμφέροντα τά άτομα τά θεωρού.ν άνώτερα άτι' τή δική τους άτομικότητα, καί μέσα σ' ένα τέτοιο πλαίσιο ή προσωπική δραστηριό-τητα δέν μπορεί παρά ν'άλλοτριωθεί, στερεοποιηθεί ή μεταλλαχτεί (sich versachlichen) σέ μηχανικές λειτουρ-γίες άσχετες μ' έκείνο τό πρόσωπο. Είναι σά νά ύπήρχε μέσα στά άτομα μιά δύναμη πού ή σχέση της μ'αύτά εί-ναι έξωτερική Α ένδεχόμενη —μιά σειρά άπό κοινωνικές δυνάμεις "πού προσδιορίζουν τά άτομα, τάέλέγχουν, κι' έκείνα τίς θεωρούν Ιερές". Αύτές είναι οί συνήθειες καί μορφές συμπεριφοράς πού τό άτομο πιστεύει ότι εί-ναι τό πιό βαθύ πράγμα γι' αύτό, καί οί όποίες στήν πραγματικότητα φτάνουν σ' αύτό άπό τήν τάξη του.

Ό Ετίρνερ δέν διανοήθηκε ότι τό γενικό" συμφέρον καί τό "ίδιωτικό" συμφέρον, ή ίστορική διαδικασία καί ή πραγματική άλλοτρίωση τού άτόμου, είναι δυό πλευρές τής ίδιας άνάπτυξης. *Η άντίθεσή τους είναι μόνο στιγ-μιαία, σχετική μέ μιά συγκεκριμένη κοινωνική κατάστα-ση: τή διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις. Ή μιά άπό αύτές τίς πλευρές σταθερά παράγεται, καταπολεμείται καί άναπαράγεται άπ'τήν άλλη. Αύτή ή φάση τής ιστο-ρίας πρέπει νά ύπερπηδηθεί, όχι μέ τό είδος τής νεό-τητας πού βρίσκεται στόν Χέγκελ άλλά "μέ μιάν ύλιστι-κά διαμορφωμένη καταστροφή τού ιστορικού τρόπου ύπαρ-ξης τών άτόμων" (DI).

Τό μεμονωμένο άτομο, τό "Μοναδικό'·' τού Ετίρνερ, είναι μιά άφαίρεση, άκριβώς όπως "ό "Ανθρωπος γενι-κά". "Ομως τό πλήρως άναπτυγμένο άτομο, σέάρμονίαμέ τή ζωή τού είδους καί τό ειδικό περιεχόμενο τής άν-θρώπινης ζωής, τό έλεύθερο άτομο σέ μιάν έλεύθερη κοι-νότητα, δέν είναι μιά άφαίρεση. Αύτό τό συγκεκριμένο καί συμπληρωμένο άτομο είναι ή ύψιστη στιγμή τής σκέ-ψης» à τελικός σκοπός τής άνθρώπινης δραστηριότητας.

Ό άφηρημένος άτομικισμός όδηγεϊ σέ ένα παράδοξο

81

Αποτέλεσμα. Ό έγωισμός πού βρίσκεται, σέ Αρμονία μέ τόν έαυτό του μεταμορφώνει κάθε άνθρωπο σέ ένα μυστικό άστυνομικό κράτος. Ό κατάσκοπος Σκέψη παρακολουθεί κάθε κίνηση τοΟ νοΟ καί τοΟ σώματος. Κάθε πράξη» κάθε στοχασμός, κάθε ζωτική έκδήλωση γίνεται θέμα γιά τή σκέψη, δηλα-δή γιά τήν άστυνομία. Ό έγωισμός πού βρίσκεται σέ άρμονία μέ τόν έαυτό του είναι ό κατακερματισμός τοΟ άνθρώπου, πού διαιρείται σέ φυσικό ένστικτο καί σκέψη (σέ δημιούργημα καί δημιουργό, σέ ένα έσώτερο λαό καί μιά έσώτερη άστυνομική δύναμη)... (DI).

Μ' αύτόν τόν τρόπο ό έγωισμός τής μεσαίας τάξης ή τών χαμηλότερων στρωμάτων τής μεσαίας τάξης παρενθέ-τει τά μαθηματικά τών αύτοσυμφερόντων άνάμεσα στόν ί-διο καί σ'ότιδήποτε άλλο, κάθε έπιθυμία καί κάθε ζω-ντανό όν.

Οί Ανθρώπινες Ανάγκες εϋναι εύπλαστες καί συνεχί-ζουν νά πολλαπλασιάζονται, πράγμα πού εϋναι ούσ ι αστι-κή μορφή προόδου. Ζούμε σ'ένα φυσικό καί κοινωνικό πε-ριβάλλον πού μάς έπιτρέπει νά δράσουμε καί νά ικανο-ποιηθούμε "πολύπλευρα". Εϋναι, δπως καί νά τό κάνουμε, παράλογο νά πιστεύουμε δτι μιά άτομική ζωή >ιπορεί νά έκπληρωθεί μέ τή μορφή ένός μοναδικού πάθους, χωρίς νά ικανοποιηθεί δλόκληρο τό άτομο. Εϋναι άκριβώς ένα τέ-τοιο πάθος πού φτάνει νά γίνεται άπομονωμένο καί'άφη-ρημένο σέ χρ^χικτήρα, ή "άλλοτριωμένο". "'Εκδηλώνεται σέ σχέση μέ τόν έαυτό μου σά μιά άλλότρια δύναμη ... Ή αιτία δέν βρίσκεται στή συνείδηση, άλλά στό "Ον... στή ζωτική, έμπειρική άνάπτυξη τοΰ άτόμου" (DI). Τό άτομο άκρωτηριασμένο μ' αύτό τόν τρόπο άναπτύσσεται παράλογα. Γιά παράδειγμα, ή σκέψη γίνεται τό πάθος του. 'Εμπλέκεται σέ ένα μονότονο σύλλογισμό πάνω στόν έαυτό του πού τόν δδηγεί vjd δηλώσει δτι ή σκέψη του εϋναι ή σκέψη του. Τώ(*χ, <*ύτό σάν έξήγηση τής σκέψης εϋναι αναληθές, δμως εϋναι πάρα πολύ άληθινό άποκλει-

82

στικά καί μόνο στήν έκταση πού άφορα σ'αύτό τό συγ-κεκριμένο άτομο. Ή σκέψη του είναι μόνο ή σκέψη του.

Στόν άνθρωπο πού ή ζωή του άγκαλιάζει ένα εύρύ κύ-κλο άπό διαφορετικές δραστηριότητες καί πρακτικές έ-παφές μέ τόν κόσμο, πού ζει μιά πολύπλευρη ζωή, ή σκέ-ψη έχει τό ίδιο χαρακτηριστικό τής παγκοσμιότητας δ-πως οί άλλες έκδηλώσεις. "Ενα τέτοιο άτομο δέν γίνε-ται σταθερό σάν άφηρημένη σκέψη, ούτε έχει άνάγκη τίς περίπλοκες παρακάμψεις τού συλλογισμού γιά νά φτάσει άπό τή σκέψη σέ κάποια άλλη ζωτική έκδήλωση.

Άπό τήν άλλη πλευρά, μ'έναν δάσκαλο ή έναν συγγραφέα,

πού ή δραστηριότητά του είναι περιορισμένη άφ' έ-νός σέ μιά έπίπονη έργασία καί άφ' έτέρου στίς εύχαρι-στήσεις τής σκέψης... καί πού οί δεσμοί του μέ τό κό-σμο είναι μειωμένοι στό έλάχιστο σάν άποτέλεσμα των άθλιων του συνθηκών, είναι άναπόφευκτο ότι, άν άκόμα αίσθάνεται τήν άνάγκη νά σκεφτεί, ή σκέψη του θά εί-ναι τό ίδιο άφηρημένη δπως ό έαυτός του καί ή ζωή του. Θά είναι μιά άμετάβλητη δύναμη πού, άν τεθεϋ σέ κίνη-ση, θά κάνει δυνατή γι' αύτόν τήν άπόλαυση μιάς παρο-δικής εύχαρίστησης καί σωτηρίας.

Ή άλλοτρίωση ή, γιά νά είμαστε πιό άκριβεΐς, ή "με-ταλλαγή" τών δραστηριοτήτων τού άνθρώπου είναι κατά συνέπεια ένα κοινωνικό γεγονός καί άκόμα ένα έσώτερο γεγονός, άκριβώς ταυτόχρονο μέ τό σχηματισμό τής έσω-τερικής ή "ίδιωτικής" ζωής τού άτόμου. Μιά ψυχο-κοι-νωνιολογία τής άλλοτρίωσης είναι δυνατή. Είμαστε άλ-λοτριωμένα άτομα. "Ολες μας οί έπιθυμίες είναι άπό τή φύση τους κτηνώδεις, μονόπλευρες καί άσταθεΓς. 'Εμφα-νίζονται συμπτωματικά, σπάνια καί μόνο δταν παρακι-νούνται άπό κάποια στοιχειώδη ψυχολογική άνάγκη. Καί

63

είναι κτηνώδεις στήν έξωτερίκευσή τους, καταστέλλον-τας άλλες έπιθυμίες καί κυριαρχώντας μέσα άπ'αύτές τίς ίδιες. Τό άτομο μπορεί άκόμα νά θεωρήσει μιά άκρωτη-ριασμένη, μονόπλευρη μορφή δραστηριότητας σάν "λει-τούργημά" του, καί έτσι νά παραπλανηθεί έντελώς καί ν' άπογυμνωθεί. Καί μέσα του καί γύρω του τό ένδεχόμενο είναι ύπό έλεγχο, ό ίδιος είναι ένα "θύμα τών περι-στάσεων". Μέχρι τώρα έλευθερία σήμαινε άπλά τήν ευ-καιρία νά έπωφεληθείς άπό τήν τύχη.

"Αν καί όρισμένα άτομα πιθανόν νά θεωρούν σάν λει-τούργημα ή ήθική ύποχρέωση τό νά δραστηριοποιηθούνε ένάντια σ" αύτή τήν κατάσταση πραγμάτων, μιά τέτοια δράση δέν μπορεί νά είναι καθαρά ήθική. Πρέπει νά πε-τύχουμε ένα καινούργιο στάδιο πολιτισμού καί μόρφω-σης καί νά δώσουμε στόν άνθρωπο τήν ικανότητα νά ά-ντιληφθεί τίς δυνατότητές του, διαφοροποιώντας τίς συν-θήκες τής ύπαρξής του. Αύτό πού χρειάζεται είναι μιά νέα "δημιουργία δύναμης" . * Η ήθική έπανάσταση τοΰ Στίρ-νερ ένάντια στήν ύπάρχουσα τάξη, ένάντια στό κοινωνι-κό καί τό "ίερό" σ'όλες του τίς μορφές, δέν είναι τί-ποτε άλλο παρά ή καθαγίαση τής άόριστης δυσαρέσκειας τών χαμηλότερων στρωμάτων τών μεσαίων τάξεων (DI) . Μό-νο τό σύγχρονο προλεταριάτο, πού ζει τή στέρηση, τήν άλλοτρίωση καί τήν μεταλλαγή όλοκληρωτικά μπορεί νά θελήσει τήν ύπέρβαση τής άλλοτρίωσης πρακτικά (δηλαδή στό έπίπεδο τής κοινωνικής πράξης, ή πολιτικά).

.Τό νόημα τής ζωής βρίσκεται στήν πλήρη άνάπτυξη ."ίων άνθρώπινων δυνατοτήτων, πού είναι συνθλιμμένες καί παραλυμένες όχι άπ'τή Φύση άλλά άπό τήν άντιφατική, ταξική φύση τών κοινωνικών σχέσεων.

84

Διαλεκτικός υλισμός

Ετά "Χειρόγραφα τοΟ 1844", στή "Γερμανική Ιδεολογ ία" καί σέ δλα τά άλλα κείμενα αύτής τής περιόδου, ή "Λογική" τού Χέγκελ άντιμετωπίζεται μέ τή μεγαλύτερη περιφρόνηση. Ό ΜάρΕ *αί Ô"Ενγκελς εί-ναι άμείλικτοι στίς έπιθέσεις τους πάνω σ' αύτή τήν "μυστικιστική ιστορία τού άφηρημένου νού", τήν άλλό-τρια στούς ζωντανούς άνθρώπους, πούόέκλεκτός της εί-ναι ό φιλόσοφος καί τό όργανό της είναι ή φιλοσοφία. Τό άποτέλεσμα τής λογικής τού Χέγκελ είναι ό γ ιός νά γεννά τόν πατέρα, ό νοΰς τή Φύση, ή Ιδέα τ ό πράγμα καί τό άποτέλεσμα τήν άρχή (HF).

"*Η 'Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας" (1846-7) περιέχει κομμάτια ιδιαίτερα έχθρικά άπέναντι σ' αύτή τή Χεγκελιανή μέθοδο, πού ύποβαθμίζει "καθετί στή κα-τάσταση τής λογικής κατηγορίας, μέσα άπ'τήν άφαίρεση καί τήν άνάλυση". "Ενα σπίτι γίνεται σώμα, στή συνέ-χεια χώρος, κατόπιν καθαρή ποσότητα. "Αύτό πού χρειά-ζεται νά κάνουμε είναι νά παραβλέψουμε κάθε διακριτι-κό χαρακτηριστικό τών διαφορετικών κινήσεων καί φτά-νουμε σέ μιάν καθαρά άφηρημένη, καθαρά τυπική κίνηση,

85

je μιάν καθαρά λογική φόρμουλα τής κϊνιιυης". Τότε φα-νταζόμαστε ότι μ' αύτή τή λογική φόρμουλα τής κίνησης έχουμε άνακαλύψει τήν άπόλυτη μέθοδο πού έξηγεΐ καί τήν κίνηση ναί τά πράγματα. ""Αν κάθε άντικείμενο έ-χει ύποβαθμιστεΐ σέ μιά λογική κατηγορία,καί κάθε κί-νηση, κάθε πράξη παραγωγής στή μέθοδο, τότε άκολουθεΓ δτι κάθε συνδυασμός προϊόντων καί παραγωγής, άντικει-μένων καί κίνησης, ύποβαθμίζεται σέ μιάν έφαρμοσμένη μεταφυσική. Ή μέθοδος τού Χέγκελ παραπολύ άπλά καταρ-γεΓ τό περιεχόμενο, άπορροφώντας το μέσα στήν Αφηρη-μένη μορφή, μέσα στό Νού καί τήν καθαρή. Λογική. "Τί είναι λοιπόν αύτή ή άπόλυτη μέθοδος; Ή Αφαίρεση τής κίνησης... ή καθαρά λογική φόρμουλα τής κίνησης ή ή κίνηση τού καθαρού λόγου. Σέ τί συνίσταται ή κίνηση τοΟ καθαρού λόγου; Στό νά θέτει τόν έαυτό της ν'άντι-τίθεται σ'αύτόν, νά τόν συνθέτει καί νά τόν διατυπώ-νει σάν θέση, άντίθεση καί σύνθεση, ή έναλλακτικάστόν ισχυρισμό τού έαυτού της, στήν άρνησή του καί στήν άρνηση τής άρνησής του". Ή διαλεκτική κίνηση (δ δι-πλασιασμός κάθε σκέψης σέ δυό άντιφατικές σκέψεις, θε-τικό καί άρνητικό, ναί καί δχι, καί ή συγχώνευση αύ-τών τών σκέψεων) δδηγεΓ σέ όμάδες ή σειρές σκέψεων καί στή συνέχεια στό δλο σύστημα τού Χέγκελ. "'Εφαρ-μόστε^αύτήν τή μέθοδο στίς κατηγορίες τής πολιτικής οίκονομίας καί θά έχετε τή λογική καί τήν μεταφυσική τής πολιτικής οίκονομίας ή, μ'άλλα λόγια, τίς οίκο-νομικές κατηγορίες πού είναι κοινή γνώση μεταφρασμέ-νη σέ μιά γλώσσα πού δέν είναι καθόλου κοινή γνώση", πράγμα πού κάνει νά φαίνονται σά νά έκκολάφτηκαν μό-λις πρίν άπό λίγο στό κεφάλι αύτού πού σκέφτεται καί σάν νά συνέβει χάρη στή διαλεκτική κίνηση καί μόνο τό γεγονός δτι σχημάτισαν μιάν άκολουθία στήν δποίαή μιά γεννά τήν άλλη. "Ετσι, γιά τό Χέγκελ, δτιδήποτε έχει ποτέ συμβεί, ή δλη φιλοσοφία τής ιστορίας "δέν είναι τίποτα περισσότερο παρά ή ίστορία τής φιλοσοφίας,καί τής συγκεκριμένης του φιλοσοφίας". Πιστεύει δτι χτί-

86

Cet τόν κόσμο μέσα στήν κίνηση τής σκέψης του, ένώ μό-νο συστηματοποιεί καί τακτοποιεί μέ τήν άφηρημένη του μέθοδο σκέψεις πού υπάρχουν στά κεφάλια όλων μας (ΜΡ II) .

* Η διαλεκτική τοΟ Χέγκελ λοιπόν φαίνεται νά έχει καταδικαστεί μιά γιά πάντα. Τά πρώτα γραφτά τοΟ ΜάρΕ πάνω στά οικονομικά (είδικά "Ή 'Αθλιότητα τής Φ ι λ ο σ ο φ ί α ς") φαίνονται νά είναι έμπειρικά. Ή θε-ωρία τών κοινωνικών άντίφάσεων πού έξυπακούεται στό "Μανιφέστο" τοΟ 1848 έμπνέεται άπό τόν άνθρωπι-σμό καί" άπό τήν "άλλοτρίωση" μέ τήν ύλιστική έννοια τοΟ όρου περισσότερο παρά άπό τή Χεγκελιανή λογική. Ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις —κοινωνική άνι^ότη-τα— μπορεί νά καταργηθεί μόνο άπ'αύτούς πού ή ύλική καί πνευματική τους "άποστέρηση" είναι τόσο βαθιά πού δέν τούς έχει άπομείνει τίποτα πιά νά χάσουν.

Μέχρι στιγμής, λοιπόν, ό διαλεκτικός ύλισμόΰ δέν ύπήρχε, μιά καί ένα άπό τά ούσιαστικά στοιχεία του, τό διαλεκτικό, είχε άπάρριφθεί ρητά. Μόνο δ ιστορικός Û-λισμός είχε διατυπωθεί, πού τό οίκονομικό του στοι-χείο έπικαλούμενο σάν ή λύση στό πρόβλημα τού άνθρώ-που, μεταθέτει καί ύπερβαίνει τή φιλοσοφία. Στόν άγώ-να τους νά συλλάβουν τό περιεχόμενο —ιστορικό, κοινω-νικό, οίκονομικό, άνθρώπινο καί πρακτικό— ό ΜάρΕ καί ό "Ενγκελς έξάλειψαν τή τυπική μέθοδο. Ή κίνηση αύ-τοΰ τοΟ περιεχόμενου συνεπάγεται μιά κάποια διαλεκτι-κή: τή σύγκρουση μεταξύ τών τάξεων, τή σύγκρουση άνά-μεσα στήν Ιδιοκτησία καί τήν άποστέρηση, καί τήν ύπέρ-βαση αύτής τής σύγκρουσης. "Ομως αύτή ή διαλεκτική δέν είναι συνδεδεμένη μέ μιά δομή τού Γίγνεσθαι πού μπο-ρεί νά έκφραστεΐ ιδεατά. 'Αντιμετωπίζεται σά νά είναι δεδομένη πρακτικά καί έπαληθευμένη. έμπειρικά.

Έπίσης σ' αύτό τό στάδιο ή οίκονομική θεωρία τού Μάρξ δέν ήτανε άκόμα πλήρως έπεξεργασμένη, ούτε κάν συστηματοποιημένη. Μόνο άποσπασματικές καί άμφισβη-τήσιμες δηλώσεις της είχαν έμφανιστεΐ. Γιά τόν Μάρξ

87

où οίκον©μικές κατηγορίες ήτανε τό άποτέλεσμα μιάς έμπειρικής έπαλήθευσης. Παρέμεναν ξέχωρες ή μιά άπ" τήν άλλη καί, μέχρι στιγμής, άνεπαρκώς προσδιορισμέ-νες. "Ή ά θ λ ι ό τ η τ α τής Φ ι λ ο σ ο φ ί α ς " συγχέει τήν έργασία καί τήν δύναμη τής έργασίας. "Η θεωρία τής ύπεραξίας, τής ύπερπαραγωγής καί τών κρίσεων (μα-ζί μέ τίς πολιτικές τους συνέπειες) δέν έπρόκειτο νά όλοκληρωθούν πρίν τό τέλος τών οίκονομικών κρίσεων τού 1848 καί 1857.

Πρέπει νά περιμένουμε μέχρι τό 1858 γιά νά βρού-με τή Χεγκελιανή διαλεκτική νά άναφέρεται γιά πρώτη φορά μέ τρόπο όχι ύποτιμητικό. ""Εκανα μερικές δια-σκεδαστικές άνακαλύφεις", έγραφε ό Μάρξ στόν "Ενγκελς στίς 14 τοΰ Γενάρη 1858. "Πέταξα άπ'τό παράθυρο όλό-κληρη τή θεωρία τοΰ κέρδους στή μορφή πού ύπήρχε μέ-χρι τώρα. Βοηθήθηκα παραπολύ στήν έπεξεργασία τής με-θόδου μου γιατί, έντελώς τυχαία (ό Φράιλιγκραθ βρήκε μερικούς τόμους τοΰ Χέγκελ πού άνήκαν στόν Μπακοΰνιν καί μοΰ τούς έστειλε σάν δώρο) ξεφύλλισα πάλι τή "Λο-γική" τοΰ Χέγκελ. "Οταν θά ρθει ή ώρα νά ξαναπιάσω αύτό τό είδος τής δουλειάς, θέλω παραπολύ νά δημοσι-εύσω δυό ή τρία δοκίμια πού νά άποδίδουν τό λογικό στοιχείο πού ό Χέγκελ καί άνακάλυψε καί μετέτρεψε σ' ένα μυστήριο προσιτό στόν κοινό νού". Τήν 1η Φεβρου-αρίου 1858, ό Μάρξ έπέστησε τή προσοχή τοΰ "Ενγκελς στίς Χεγκελιανές άξιώσεις τοΰ Λασσάλ. "Θά μάθει πλη-ρώνοντάς τοάκριβά δτι δέν είναι τό ίδιο πράγμα νά φέρ-νεις μιάν έπιστήμη στό σημείο πού νά μπορεί νά διατυ-πωθεί διαλεκτικά, καί νά έφαρμόσεις ένα άφηρημένο, έ-τοιμο ήδη σύστημα λογικής".

Άπ'αύτή τήν άλληλογραφία βγαίνει τό συμπέρασμα δ-τι ή διαλεκτική μέθοδος άνακαλύφτηκε πάλι καί άποκα-ταστάθηκε άπ'τόν Μάρξ τήν έποχή πού έκείνος άρχιζε νά δουλεύει τή "Κριτική τής Π ο λ ι τ ι κ ή ς Οίκον ο-μίας" καί τό "Κεφάλαιο". Ή έπεξεργασία του τών οίκονομικών κατηγοριών και τών έσωτερικών συνδέσεών

88

τους ξεπέρασε τόν έμπειρικισμό χαί έφτασε στό έπίπε-6ο μιάς αύστηρής έπιστήμης -στή συνέχεια Απόκτησε τή μορφή διαλεκτικής.

"Ενα σημαντικό άρθρο γραμμένο άπό τόν "Ενγκελς (πού δημοσιεύτηκε στό 1864 στό Πήπλ τών Βρυξελλών μέ τίτλο "Συμβολή στήν Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας") ύπο-δεικνύει μέ μεγάλη άκρίβεια τά δυό στοιχεία τής ώρι-μης σκέψης τού Μάρξ. Ή ύλιστική άντίληψη τής ίστο-ρίας ισχυρίζεται ότι οί συνθήκες κάτω άπό τίς όποιες ζούν οι άνθρωποι προσδιορίζουν τή συνείδησή τους καί ότι

σέ κάποιο στάδιο τής άνάπτυξής τους οί ύλικές δυ-νάμεις παραγωγής έρχονται σέ σύγκρουση μέ τίς ύπάρ-χουσες σχέσεις παραγωγής... "Οντας μέχρι τώρα μιά μορ-φή άνάπτυξης τών δυνάμεων τής παραγωγής, αύΐές οί σχέ-σεις ίδιοκτησίας μεταμορφώνονται σέ έμπόδια.... Μιά μορφή κοινωνίας δέν πεθαίνει ποτέ πρίν άναπτυχθούν ό-λες οί δυνάμεις παραγωγής πού πιθανόν περιέχει. Οι ά-νώτερες σχέσεις παραγωγής δέν άντικαθιστοΰν ποτέ αύ-τή τή μορφή πρίν έπωαστούν οί συνθήκες ύπαρξής τους στήν καρδιά τής παλιάς μορφής κοινωνίας. Νά γιατί ή άνθρωπότητα ποτέ δέν βάζει στόν έαυτό της προβλήματα πού δέν μπορεί νά λύσει... (Άπό τόν πρόλογοστήν "Συμ-βολή) .

Τό άλλο στοιχείο τής Μαρξιστικής σκέψης, συνεχί-ζει ό "Ενγκελς, είναι ή Χεγκελιανή διαλεκτική, πού εί-ναι ή άπάντηση σ' ένα "πρόβλημα πού αύτό καθ' έαυτό δέν έχει καμιά σχέση μέ τή πολιτική οίκονομία", δηλαδή τό πρόβλημα τής μεθόδου γενικά. Ή μέθοδος τού Χέγκελ ή-τανε δύσχρηστη στήν θεωρητική της μορφή. Ξεκινούσε ά-πό τήν ίδέα καί μείς πρέπει νά ξεκινήσουμε άπ'τά γε-γονότα. Παρόλ' αύτά ήτανε τό μόνο έγκυρο στοιχείο μέ-σα στό σύνολο τής ύπάρχουσας λογικής. Άκόμα καί στήν ιδανική της μορφή ή άνάπτυξη τών Ιδεών προχωρεί πα-

89

ράλληλα μέ τήν Ανάπτυξη τής Ιστορίας.

"Αν οί άληθι,νές σχέσεις τών πραγμάτων άντιστραφούν καί έρθουν τό πάνω κάτω, τό περιεχόμενό τους θά περνά άκόμα μέσα στή φιλοσοφία... Ό Χέγκελ ήταν ό πρώτος πού προσπάθησε καί Απέδειξε μιάν άνάπτυξη στήν ίστό-ρια, έναν έσώτερο νόμο... Ό Μάρξ ήτανε ό μόνος πού κατάφερε νά έξάγει τόν πυρήνα τής "Λογικής" τού Χέγκελ... καί νά έδραιώσει τή διαλεκτική μέθοδο,άπε-λευθερωμένη άπό τό ίδανικό της περίβλημα, στήν άπλή μορφή όπου γίνεται ή άκριβής μορφή τής άνάπτυξης τών ίδεών. Κατά τήν άποφή μας, ή έπεξεργασία τής μεθόδου, πού είναι ή βάση γιά τήν "Κριτική τής Πολιτικής Οίκο-νομίας" τού Μάρξ είναι ένα άποτέλεσμα έξίσου σπουδαΓο μέ τή θεμελιακή άντίληψη τού υλισμού.

"Ετσι ή διαλεκτική μέθτ 5ος ήρθε νά προστεθεί στόν ιστορικό ύλισμό καί στήν άνάλυση τού οικονομικού πε-ριεχόμενου, άπ' τή στιγμή πού αύτή ή άνάλυση είχε ά-ναπτυχθεΐ άρκετά γιά νά έπιτρέπει καί νά άπαιτεί αύ-στηρή έπιστημονική έκφραση. Ή διαλεκτική μέθοδος, έ-πεξεργασμένη άρχικά σέ μιάν ιδεαλιστική μορφή, δντας ή δραστηριότητα τοΟ νοΰ πού συνειδητοποιεϋ τό περιε-χόμενο καί τό ίστορικό Γίγνεσθαι, καί τώρα ξαναδουλε-μένη, ξεκινώντας άπό οικονομικούς προσδιορισμούς, χά-νει τήν άφηρημένη, ίδεαλιστική της μορφή, άλλά δέ χά-νεται. 'Αντίθετα, γίνεται πιό συνεπής μέ τό νά ένω-θεε μ'ένα περισσότερο έπεξεργασμένο ύλισμό. Στόν δια-λεκτικό ύλισμό δ ιδεαλισμός καί ό ύλισμός δέν ξανα-ενώνονται μόνο, άλλά μεταμορφώνονται καί ΰπερβαίνον-ται.

"Αύτή ή μέθοδος ξεκινάει άπό τίς Απλούστερες θε-μελιακές σχέσεις πού μπορούμε νά βρούμε ίστορικά,στή πραγματικότητα, δηλαδή άπό τίς οικονομικές σχέσεις", (άπό τή "Συμβολή"). Αύτό τό κομμάτι άπαντά σέ μερι-κούς Απλοϊκούς Μαρξιστές καθώς καί σέ πάρα πολλούς

90

κριτικούς τού Μαρξισμού έκ τών προτέρων: ot οικονομι-κές σχέσεις δέν είναι ot μόνες σχέσεις άλλάοί Απλού-στερες, αύτές πού ξαναβρίσκονται σάν "στιγμές" μέσα σέ σύνθετες σχέσεις. "Οπως κοινά έρμηνεύεται, ô δια-λεκτικός ύλισμός θεωρεί τίς ίδέες, τούς θεσμούς καί τούς πολιτισμούς —τή συνείδηση— σάν μιά έπιπόλαια καί Ασήμαντη ύπερδομή πάνω άπό μιάν οίκονομική ούσία πού μόνον αύτή είναι σταθερή. Ό άληθινός ύλισμός είναι έντελώς διαφορετικός. Προσδιορίζει τίς πρακτικές σχέ-σεις πού ένυπάρχουν σέ κάθε όργανωμένη άνθρώπινη ύ-παρξη καί τίς μελετά στό μέτρο πού είναι συγκεκριμέ-νες συνθήκες ύπαρξης πολιτισμών ή,τρόποι ζωής. θ£ ά-πλές σχέσεις, στιγμές καί κατηγορίες έμπλέκονται, ί-στορικά καί μεθοδολογικά, στούς πλουσιότερους καί συν-θετότερους προσδιορισμούς, άλλά δέν τούς έξαντλούν. Τό δεδομένο περιεχόμενο είναι πάντοτε μιά συγκεκριμέ-νη όλότητα. Αύτό τό σύνθετο περιεχόμενο ζωής καί συ-νείδησης είναι ή άληθινή πραγματικότητα πούπρέπει νά φτάσουμε καί νά διασαφήσουμε. Ό διαλεκτικός ύλισμός δέν είναι οίκονομικισμός. 'Αναλύει σχέσεις καί στή συ-νέχεια τίς ένσωματώνει ξανά στήν όλη κίνηση.

"'Από τό ίδιο τό γεγονός ότι αύτές είναι σχέσεις έξυπακούεται ή ύπαρξη δυό άντιτιθέμενων στοιχείων. Τό καθένα άπ'αύτά τά στοιχεία έξετάζεται μεμονωμένα καί άπό αύτήν τήν έξέταση ξεπετιέται τό είδος τής άμοι-βαίας τους σχέσης, τής δράσης τους καί άντίδρασής τους. Ανταγωνισμοί θά παραχθούν ζητώντας μιά λύση... Θά έ-ξετάσουμε τή φύση αύτής τής λύσης καί θά δούμε ότι έ-πιτεύχθηκε μέσα άπό τήν δημιουργία μιάς καινούργιας σχέσης, πού τούς δυό συγκρουόμενους όρους της θά'πρέ-πει νά άναπτύξουμε". ('Απ'τήν "Συμβολή").

"Αν καί ό Μάρξ ποτέ δέν συνέχισε τή πρόθεσή του νά έπεξεργαστεί τή διαλεκτική μεθοδολογία του —καί έστω κι άν δέν χρησιμοποίησε τίς λέξεις "διαλεκτικός ύλι-

91

ομός" γιά νά περιγράφει τό δόγμα του— τά στοιχεία τής σκέψης του άναντίρρητα περιέχονται σ'αύτόν τόν όρο. Μπορεί κανείς νά καταλάβει γιατί τόνισε τή διαλεκτι-κή μορφή στίς έκθέσεις του πάνω στά οίκονομικά μέ κά-ποια "κοκκεταρία", δπως ό ίδιος λέει (στόν Πρόλογο τής δεύτερης έκδοσης τοΰ "Κεφάλαιου"), άφοΰ πρίν είχε κα-ταφερθεί τόσο σκληρά ένάντια σέ κάθε μορφή "μεταφυσι-κής τής πολιτικής οικονομίας".

Ή μέθοδός του "δέν διαφέρει άπό τού Χέγκελ άπλά καί μόνο στίς θεμελιακές άρχές, είναι άκριβως τό ά-ντίθετό της". Οί ίδέες δέν είναι παρά πράγματα μετα-τιθέμενα καί μεταφρασμένα μέσα στό κεφάλι τών άνθρώ-πων. *Η Χεγκελιανή διαλεκτική πρέπει νά γυριστεί τό μέσα-έξω, άν θέλουμε νά άνακαλύψουμε τόν λογικό πυρή-να κάτω άπό τό μυστικιστικό περίβλημα (Κ, 1, 48). Ή διαλεκτική είναι μιά "μέθοδος έκθεσης", μιά λέξη πού ό ΜάρΕ τής δίνει πολύ ισχυρή σημασία. Ή "έκθεση" δέν είναι τίποτα άλλο παρά ή δλοκληρωτική άνασύνθεση τοΰ συγκεκριμένου στήν έσώτερή του κίνηση, δχι μιά άπλή άντιπαράθεση ή έΕωτερική όργάνωση τών άποτελεσμάτων τής άνάλυσης. Πρέπει νά Εεκινήσουμε άπό τό περιεχό-μενο. Τό περιεχόμενο έρχεται πρώτα, είναι τό πραγμα-τικό "Ον πού προσδιορίζει τή διαλεκτική σκέψη. "Τόά-ντικείμενο τής δικής μας μεθόδου άναζήτησιτς είναι νά κατακτήσουμε τήν ύλη στίς λεπτομέρειές της, νά άναλύ-σουμε τίς διάφορες μορφές άνάπτυΕής της καί ν'άνακα-λύψουμε τούς έσώτερους νόμους.της". Ή άνάλυση λοι-πόν προσδιορίζει τίς σχέσεις καί τίς στιγμές τοΰ σύν-θετου περιεχόμενου. Μόνον τότε είναι δυνατό ν'άνασυ-ντεθεί καί νά "έκτεθεί" ή κίνηση τοΰ δλου. "Οταν ή ζωή τοΰ περιεχόμενου άντανακλάται σέ ίδέες "μπορούμε νά φανταστοΰμε δτι έχουμε νά κάνουμε μέ μιάν a priori δομή". Γενικά "τό συγκεκριμένο είναι συγκεκριμένο έ-πε ι δή είναι ή σύνθεση διαφόρων προσδιορισμών, ή πολ-λαπλότητα πού έγινε ένα. Ετή σκέψη έμφανίζεται σά μιά διαδικασία σύνθεσης, σάν άποτέλεσμα καί δχι άφετηρία,

92

άν καί είναι ή άληθινή Αφετηρία" (ΚΡΟ) . Ή Ανάλυση τής δεδομένης πραγματικότητας, άπό τή σκοπιά τής πο-λιτικής οικονομίας, όδηγεΕ σέ "γενικές άφηρημένες σχέ-σεις": κατανομή τής έργασίας, Αξία,χρήμα κλπ."Αν πε-ριοριστοΟμε στήν άνάλυση "έξατμίζούμε" τή συγκεκριμέ-νη παράσταση σέ άφηρημένους προσδιορισμούς, καί χά-νουμε τό συγκεκριμένο πού προϋποτίθεται στίς οικονο-μικές κατηγορίες, πού είναι άπλά "Αφηρημένες, μονό-πλευρες σχέσεις ένός ήδη δεδομένου συγκεκριμένου καί ζωντανού όλου". Αύτό τό όλο πρέπει νά τό ξαναβρούμε ξεκινώντας άπό τό άφηρημένο πρός τό συγκεκριμένο. Έ -τσι ή συγκεκριμένη όλότητα είναι ή ίδεατή έπεξεργασία τού περιεχόμενου πού συλλαμβάνεται στήν άντίληψη καί τήν παράσταση. "Τό όλο, έτσι δπως έμφανίζεται στό μυ-αλό μας σάν ένα διανοητικό δλο, είναι προϊόν αύτοΰ τού σκεπτόμενου μυαλού, πού κατακτά τόν κόσμο μέ τόν μό-νο τρόπο πού έχει διαθέσιμο", δηλαδή μέ τήν έπιστημο-νική μελέτη. Τό πραγματικό δεδομένο μπορεί κατά συ-νέπεια νά παραμένει πάντοτε παρόν σάν περιεχόμενο καί προϋπόθεση.

Ό Χέγκελ έκανε μιά διάκριση άνάμεσα στίς κατηγο-ρίες —προσδιορισμούς τής σκέψης στήν άμεση σχέση της μέ άντικείμενα, προαισθήματα, παρατηρήσεις καί έμπει-ρίες— καί τήν ίδέα, πού ή έπιστήμη της γι' αύτόν ήτα-νε ή λογική. Σύμφωνα μέ τόν Χέγκελ ή ίδέα έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία καί άλήθεια άπό δτι οί κατηγορίες : ή άλήθεια τβν κατηγοριών χορηγήθηκε σ' αύτές άπό τήν ίδέα, έφόσον ξαναεμφανίζονται στή συστηματική έσώτε-ρη κίνηση τής τελευταίας. Ή ύλιστική διαλεκτική ά-ναγκαία δίνει στίς κατηγορίες νά παίξουν ένα ούσιαστι-κό ρόλο. Έχουν τή δική τους άλήθεια μέσα τους, χωρίς νά χρειάζεται νά συνδεθούν μέ τήν ίδέα γενικά καί τήν καθαρά λογική άνάπτυξή της. 'Υπάρχουν είδικά οικονο-μικές, κατηγορίες, πού προκύπτουν άπό τίς σχέσεις ά-νάμεσα στό νού καί στό περιεχόμενο, τό οίκονομικό ά-ντικείμενο. "Ομως τά άποσπάσματα πού παραθέτονται πιό

93

πάνω άπό τήν Είσαγωγή στήν "Κριτική τής Πολιτικής Οί-κονομίας" θεωρούν τίς κατηγορίες σάν άφαιρέσεις. "Ε-τσι ή άνάλυση δδηγεί σέ σχέσεις άπαραίτητες στή μελέ-τη τοΟ περιεχόμενου πού έΕετάσουμε, οί όποιες δμως δέν έχουν ούτε ύπαρΕη ούτε άλήθεια άνεΕάρτητα άπ' τό δλο. Ποιά λοιπόν είναι ή σχέση τής κατηγορίας μέ τό δλο καί μέ τήν ίδέα αύτού τοΟδλου; 'Υπάρχει μιά οικονομική ά-φαίρεση, πού προκύπτει άπό τήν ύποκειμενική έφαρμογή τού συλλογισμού στά είδικά οίκονομικά γεγονότα; Πώς μπορούμε νά άνασυνθέσουμε ένα συγκεκριμένο δλο μέ στοι-χεία πού δέν έχουν άλήθεια ή πραγματικότητα;

Φαίνεται δτι στό χρονικό διάστημα πού μεσολάβησε μέχρι ν'άρχίσει νά δουλεύει τήν "Κριτική τής Πολιτι-κής Οίκονομίας" (1857-9) καί τό "Κεφάλαιο" (1867) ό ΜάρΕ έπεΕεργάστηκε τήν άντίληψή του περί διαλεκτικής άκόμα πληρέστερα. Οί κατηγορίες είναι άφηρημένες, στό μέτρο πού είναι στοιχεία πού έπιτυγχάνονται άπ' τήν ά-νάλυση τού πραγματικού δεδομένου περιεχόμενου, καί στό μέτρο πού είναι άπλές γενικές σχέσεις έμπλεγμένες στή σύνθετη πραγματικότητα. "Ομως δέν μπορεί νά ύπάρΕει καθαρή άφαίρεση. Τό άφηρημένο είναι έπίσης συγκεκρι-μένο καί τό συγκεκριμένο, άπό μιά σκοπιά, είναι έπί-σης άφηρημένο. Αύτό πού ύπάρχει γιά μάς είναι τό συγ-κεκριμένο άφηρημένο. 'Υπάρχουν δυό τρόποι μέ τούς ό-ποίους οί οίκονομικές κατηγορίες έχουν συγκεκριμένη, άντικειμενική πραγματικότητα: ίστορικά (σάν στιγμές τής κοινωνικής πραγματικότητας) καί πραγματικά (σάν στοιχεία τής κοινωνικής άντικειμενικότητας). Καί μέ αύτήν τή διπλή πραγματικότητα οί κατηγορίες συνδέον-ται μεταΕύ τους καί Εαναγυρίζουν διαλεκτικά μέσα στήν δλη κίνηση τού κόσμου.

"Ενα άντικείμενο, ένα προϊόν πρακτικής δραστηριό-τητας, άνταποκρίνεται σέ μιά πρακτική άνάγκη. "Εχει μιάν άξία χρήσης. Κάτω άπό όρισμένες κοινωνικές συν-θήκες (μόλις ύπάρΕουν έπαρκείς τεχνικές, μιά παραγω-γή πού ύπερβαίνει τίς άμεσες άνάγκες τών παραγωγών,

94

μέσα έπικοινωνίας, κλπ.) τό άντικείμενο έμπλέκεται σέ άνταλλαγές. Αύτό ιιού κάνουν οι παραγωγοί όταν άνταλ-λάζουν δνα άντ-ικείμενο μπορεί νά περιγραφεί μέ διά-φορους τρόπους: ψυχολογικά, κοινωνιολογικά, οικονομι-κά. Άπ" τήν πλευρά τοΟ οικονομολόγου αύτοί οί παραγω-γοί, χωρίς νά τό συνειδητοποιούν, άπονέμουν στό άντι-κείμενο μιά δεύτερη ύπαρξη πολύ διαφορετική άπό τήν ύλικότητά του. Τό άντικείμενο μπαίνει μέσα σέ καινούρ-γιες κοινωνικές σχέσεις, καί βοηθάει στήν δημιουργία τους. Αύτή ή δεύτερη κοινωνική ύπαρξη είναι άφηρημέ-νη, δμως άληθινή. Μόνο τό ύλικό άντικείμενο ύπάρχει, δμως ή άξία του γίνεται διττή, άξία χρήσης καί άξία άνταλλαγής. Αύτές οί δυό πλευρές τής άξιας ποτέ δέν είναι έντελώς χωριστές, δμως είναι διακριτές καί ά-ντίθετες. Μέσα στήν καί μέσω τής άνταλλαγής, οί παρα-γωγοί παύουν νά είναι άπομονωμένοι. Σχηματίζουν ένα νέο κοινωνικό σύνολο. "Η άνταλλαγή τών έμπορευμάτων τείνει νά βάλει τέλος στή φυσική,πατριαρχική οικονο-μία. Σέ σχέση μέ τά άτομα αύτό τό νέο κοινωνικό σύνο-λο λειτουργεί σάν ένας άνώτερος όργανισμός. Συγκεκρι-μένα, τούς έπιβάλλει κατανομή καί διανομή τής έργασί-ας σύμφωνα μέ τό άθροισμα τών δυνάμεων τής παραγωγής καί τίς άπαιτήσεις τής κοινωνίας. Άπό έδώ καί μπρός οί παραγωγοί καί οί όμάδες παραγωγών, σέ κάθε κλάδο παραγωγής, πρέπει νά δουλεύουν σύμφωνα μέ τήν κοινω-νική ζήτηση. Ά ν ή παραγωγή μιάς συγκεκριμένης δμάδας δέν άνταποκρίνεται στή ζήτηση, ή άν ή παραγωγικότητα αύτής τής δμάδας πέφτει πολύ χαμηλά συγκριτικά μ' έ-κείνη τής κοινωνίας γενικά, αύτόματα έξολοθρεύεται ά-πό τούς άνταγωνιστές της. *Η κοινωνία κατά συνέπεια διανέμει τήν όλική δύναμη έργασίας της μεταξύ τών δια-φόρων κλάδων παραγωγής μ' έναν τρόπο τυφλό καί βάναυ-σο πού είναι άναπόφευκτος. Ό νόμος τής ισορροπίας d αύτή τήν κοινωνία τής άγοράς ξεπροβάλλει βάναυσα άπό τή γενική άντίφαση μεταξύ τών παραγωγών —τόν άνταγω-νισμό τους. Ή διαδικασία πού έκανε διττή τήν άξία,

95

δηλαδή άΕία χρήσης καί άΕία άνταλλαγής, έκαλΤε διττή έπίσης καί τήν άνθρώπινη έργασία. Άπό τή μιά μεριά ύ-πάρχει ή έργασία τών ζωντανών άτόμων καί άπό τήν άλ-λη ή κοινωνική έργασία. Οί άζίες χρήσης καί ή έργασία τών ζωντανών άτόμων είναι ποιοτικές καί έτερογενεϋς. Ή άΕία άνταλλαγής καί ή κοινωνική έργασία είναι ποσο-τικές. Αύτή ή ποιότητα καί ή ποσότητα συνδέονται, δ-μως διακρίνονται καί άλληλοαντιδροΟν ή μιά στήν άλλη. "Η άΕία άνταλλαγής μετριέται ποσοτικά: τό ειδικό μέ-τρο της είναι τό χρήμα. Ή ποσοτική έργασία είναι έ-νας κοινωνικός μέσος δρος, πού μέσα του έΕμφανίζονται δλα τά ποιοτικά χαρακτηριστικά τής άτομικής έργασίας έκτός άπό ένα, πού είναι κοινό σ'δλες τίς μορφές έρ-γασίας καί τίς κάνει σύμμετρες καί παραβλητές: κάθε πράΕη παραγωγής άπαιτεϋ ένα δρισμένο χρονικό διάστη-μα. "Η έργασία τών άτόμων Εαναγυρίζει στόν κοινωνικό μέσο δρο χάρη στήν έργασία-χρόνο πού παριστάνει, τό ά-ντικειμενικό καί καταμετρητό χρονικό διάστημα πού ά-παιτεΐ. Οί έργασίες-χρόνοι τών άτόμων προστίθενται καί ό συνολικός χρόνος πού άφιερώνει μιά κοινωνία στήν πα-ραγωγή συγκρίνεται μέ τό άθροισμα τών προϊόντων της. Μ*αύτό τόν τρόπο έδραιώνεται ένας κοινωνικός μέσος δ-ρος, πού προσδιορίζει τήν κατά μέσο δρο παραγωγικότη-τα τής κοινωνίας πού έΕετάζουμε. Στή συνέχεια, μ'ένα είδος άντιστροφής, ή έργασία-χρόνος κάθε άτόμου καί κάθε προϊόν άΕιολογείται —σάν μιά άΕία άνταλλαγής— σάν ένα κλάσμα τής κατά μέσο δρο κοινωνικής έργασίας-χρό-νου (ή κοινωνική έργασία-χρόνος, πού είναι άφηρημένη καί όμοιογενής, δέν πρέπει νά συγχέεται μέ τήν άπροσ-διόριστη έργασία τού άτόμου. Πολλοί κριτικοί έχουν κά-νει αύτό τό λάθος). Κανένας δέν ύπολογίζει αύτό τό κοινωνικό μέσο δρο, πού βγαίνει άντικειμενικά,αύθόρ-μητα καί αύτόματα άπό τή σύγκριση (έΕίσωση) τής άτο-μικής έργασίας τών άνταγωνιζόμενων παραγωγών. Ή ά-Εία άνταλλαγής ένός προϊόντος (καί τό χρήμα είναι έ-να άπ'αύτά τά προϊόντα) μετριέται μέ τήν ποσότητα κοι-

96

νωνικής έργασίας αού Αντιπροσωπεύει.. *Η διττότητα τής άξιας (άξία χρήσης καί άξία άνταλλαγής) κατά συνέπεια Αναπτύσσεται μέσα σέ μιά σύνθετη διαλεκτική, στήν ό-ποια βρίσκουμε γιά. μιά άκόμα φορά τούς μεγάλους νόμους πού άνακάλυφε δ Χέγκελ: τήν ένότητα τών άντ ι θέτων καί τόν μετασχηματισμό τής ποιότητας σέ ποσότητα καί τής ποσότητας σέ ποιότητα.

Ή άξία χρήσης είναι συγκεκριμένη. Ή άξία άνταλ-λαγής, ή πρώτη καί άπλούστερη άπό δλες τίς οικονομι-κές κατηγορίες, πού έπιτυγχάνεται άπ' τήν άνάλυση τού πραγματικού οικονομικού περιεχόμενου, καί Αφετηρία έ-κείνης τής κίνησης τής σκέψης πού προσπαθεί ν' άνασυν-θέσει τή συγκεκριμένη δλότητα, είναι μιάάφαίρεση. "Ο-μως είναι έπίσης συγκεκριμένη. Μέ τήν έμφάνισή της ή ιστορία μπήκε σέ μιά καινούργια φάση, καί ή οίκονο-μική άνάπτυξη σ'ένα άνώτερο έπίτίεδο. Ή άξίαάνταλλα-γής ήτανε στήν άφετηρία μιάς ίδιαίτερα συγκεκριμένης διαδικασίας: τής οίκονομίας τής άγοράς, πού έμφανίστη-κε, ένα ποιοτικό άποτέλεσμα μιάς ποσοτικής αύξησης, άπό τή στιγμή πού ό άριθμός τών παραγωγών, τών έμπο-ρευμάτων καί τών άνταλλαγών αύξήθηκε. Μόλις δμως δια-τυπώθηκε, αύτή ή κατηγορία άντέδρασε στίς δικές της προϋποθέσεις, ξαναπλάθοντας τό παρελθόν τού άνθρώπου, προσχεδιάζοντας τό μέλλον, καί παίζοντας τό ρόλο τής μοίρας. Δέν είναι ούτε τό μηχανικό άθροισμα ούτε τό παθητικό άποτέλεσμα τής δραστηριότητας τών άτόμων. Αύ-τή τή δραστηριότητα τήν παράγει καί τήν άναπαράγει, δ-μως ή κατηγορία είναι κάτι έντελώς καινούργιο καί ά-ναγκαΓο σέ σχέση μέ τίς ένδεχόμενες άνάγκες τών άτό-μων. 'Ελέγχει αύτές τίς ένδεχόμενες άνάγκες καί βγαί-νει άπό μέσα τους σάν ό παγκόσμιος καί στατιστικός τους μέσος δρος*. Μόνον τά άτομα φαινόντουσαν συγκε-κριμένα, μετά δμως αίφνιδίως, άντιμέτωπα μέ τό κοι-νωνικό άντικείμενο —τήν άγορά μέ τούς άδυσώπητους νό-μους της— στό όποιο ύπόκεινται καί τό δποϋο άσαεΐ μιά "δύναμη τών περιστάσεων" πάνω τους, δέν είναι τίποτ'

97

άλλο παρά Αφαιρέσεις· "Ομως Ανάμεσα στά ζωντανά άτομα ύπάρχουν μόνο ζω-

ντανές σχέσεις —πράξεις καί γεγονότα. "Ομως αύτά εί-ναι συνυφασμένα μέ ένα παγκόσμιο άποτέλεσμα ή κοινω-νικό μέσο δρο. Άπό τή στιγμή πού άποκτά ύπαρξη τό Εμπόρευμα έμπλέκει καί περιβάλλει τίς κοινωνικές σχέ-σεις άνάμεσα στούς ζωντανούς άνθρώπους. Αναπτύσσεται δμως μέ τούς δικούς του νόμους καί έπιβάλλει τίς δι-κές του συνέπειες καί τότε οί άνθρωποι δημιουργούν σχέσεις μεταξύ τους μόνο μέσω τών προϊόντων, μέσω των έμπορευμάτων καί τής άγοράς, μέσω τού νομίσματος καί τού χρήματος. Οί άνθρώπινες σχέσεις φαίνονται νά εί-ναι σχέσεις μεταξύ πραγμάτων. "Ομως αύτό άπέχει πολύ άπό τήν πραγματικότητα, ή μάλλον είναι έν μέρει άλη-θινό. Στήν πραγματικότητα οί ζωντανές σχέσεις άνάμε-σα στά άτομα τών διαφόρων όμάδων καί άνάμεσα σ'αύτές τίς ίδιες τίς όμάδες έκδηλώνονται μ'αύτές τίς σχέσεις μεταξύ πραγμάτων: μέ σχέσεις χρηματικές καί τήν άνταλ-λαΥή προϊόντων. Αντίστροφα, αύτές οί σχέσεις μεταξύ πραγμάτων καί άφηρημένων ποσοτήτων είναι μόνον τό φαι-νόμενο καί ή έκφραση τών άνθρώπινων σχέσεων σ' ένα προσδιορισμένο τρόπο παραγωγής, στόν όποιο άτομα (ά-νταγωνιστές) καί όμάδες (τάξεις) βρίσκονται σέ σύγκρου-ση ή άντίφαση. Οί κατ' εύθείαν καί άμεσες σχέσεις τών άνθρώπινων άτόμων περιβάλλονται καί ύποκαθίστανται ά-πό μεσολαβητικές καί άφηρημένες σχέσεις πού τίς κρύ-βουν. Ή άντικειμενικότητα τού έμπορεύματος, τής ά-γοράς καί τοΰ χρήματος είναι ταυτόχρονα φαινόμενο καί πραγματικότητα. Τείνει νά λειτουργεί σάν μιά άντικει-μενικότητα άνεξάρτητη άπ' τούς άνθρώπους. Οί άνθρωποι (και είδικότερα οί οίκονομολόγοι) τείνουν νά πιστεύ-ουν σέ μιάν πραγματικότητα άνέξαρτητη άπ' τίς σχέσεις πού άντικειμενικοποιούνται στίς άφαιρέσεις, στό έμπό-ρευμα καί τό χρήμα. "Τό όνομάζω Φετιχισμό, αύτό πού συνδέεται μέ τά προϊόντα τής έργασίας μόλις αύτά πα-ραχθούν σάν έμπορεύματα καί τό όποιο είναι κατά συ-

98

νέπειαάχώριστοι άτι' τήν παραγωγή;τών έμπορευμάτων" (ΚΙ). 0 Φετιχισμός είναι ταυτόχρονα ένας τρόπος ύπαρξης τής κοινωνικής πραγματικότητας, ίνας πραγματικός τρόπος συνείδησης καί άνθρώπινης ζωής καί δνα φαινόμενο ή αύταπάτη τής άνθρώπινης δραστηριότητας. Ό πρωτόγο-νος φετιχισμός καί ή μαγεία έκφραζαν τήν κυριαρχία τής Φύσης πάνω στόν άνθρωπο καί τήν άπατηλή έξουσία τού άνθρώπου πάνω στή Φύση. Ό οικονομικός φετιχισμός έκ-φράζει τήν κυριαρχία τών ίδιων του τών προϊόντων πά-νω στόν άνθρωπο καί τήν άπατηλή έξουσία τού άνθρώπου πάνω στήν δική του όργάνωση καί στά χειροτεχνήματά του. Άντί νά πηγάζει άπό μιάν έθνογραφίκή περιγραφή, ό νέος φετιχισμός καί ή φετιχιστική ζωή πηγάζουν άπό μιά διαλεκτική θεωρία περί άντικειμενικότητας καί δη-μιουργικής δραστηριότητας, φαινόμενου καί πραγματικό-τητας, συγκεκριμένου καί άφηρημένου.

Πρώτα-πρώτα λοιπόν, ή άξία άνταλλαγής έχει μιά ι-στορική πραγματικότητα. Σέ συγκεκριμένα χρονικά ση-μεία ήτανε ή κυριαρχική καί άπαραίτητη κατηγορία: στήν άρχαιότητα, στό Μεσαίωνα, στήν οικονομία τής άγοράς. Στή σύγχρονη οικονομία είναι, αύτή κάθ'έαυτή, "προκα-τακλυσμιαία", τίποτε περισσότερο πλέον παρά μιά άφαί-ρεση, πού ύπερβαίνεται. "Ομως παραμένει ή βάση, ή θε-μελιώδης "στιγμή" πού αιώνια άναπαράγεται. Χωρίς τήν αιώνια άνταλλαγή έμπορευμάτων δέν θά ύπήρχε ούτε πα-γκόσμια άγορά, ούτε έμπορικό, βιομηχανικό ή οικονο-μικό κεφάλαιο. Καί στή σύγχρονη κοινωνία τό έμπόριο -άγορά καί πώληση— έχει φτάσει στή μεγαλύτερη δυνατή έκτασή του. Μάς άρέσει ή όχι ή δραστηριότητα τών ά-τόμων άσκείται μέσα σ'αύτό τό πλαίσιο, συγκρούεται μ' αύτά τά όρια, καί βοηθάει σ'αύτή τή συνεχή δημιουργία αύτής τής θεμελιακής κατηγορίας.

Δεύτερον, ή άξία άνταλλαγής είναι ή βάση τής ά-ντικειμενικότητας τής οικονομικής, ιστορικής καί κοι-νωνικής διαδικασίας πού όδήγησε στό σύγχρονο καπιτα-λισμό. Σάν ούσιαστική στιγμή τής οικονομικής ίστορί-

99

ας, ή ά£ία άνταλλαγής συνόδεψε τήν ανάπτυξη ιής παρα-γωγής καί τών άναγκών καί τή διεύρυνση τών ανθρώπινων σχέσεων. Αυθόρμητα, où άνθρωποι μόνον έμμεσα καί μυ-στικιστικά τό συνειδητοποιούσαν αύτό. Καί δέν μπορούν νά άναγνωρίσουν στήν άγορά τά ίδια τους τά χειροτε-χνήματα πού στρέφονται βάναυσα καί καταπιεστικά ένά-ντιά τους. Πιστεύουν στήν άπόλυτη άντικειμενικότητα, στό τυφλό μοιραϋο τών κοινωνικών γεγονότων, πού όνο-μάζουν μοίρα ή πρόνοια. Γιά πολλούς σύγχρονους άνθρώ-πους, καί είδικά γιά τούς οίκονομολόγους,οί νόμοι τής άγοράς είναι άπόλυτοι, "φυσικοί" νόμοι. Τά άντικεί-μενα ή τά άγαθά έχουν τήν άπόλυτη, φυσική ιδιότητα νά γίνουν κεφάλαιο. Αύτοί οί άνθρωποι (οικονομολόγοι ή νομοθέτες) μερικές φορές προσπαθούν νά έπηρεάσουν αυ-τούς τούς νόμους μέ μεθόδους πού μοιάζουν μάλλον μα-γικές παρά έπιστημονικές: οίκονομικά συνέδρια,όμιλί-ες, έκκλήσεις σέ μιάν μυστηριακή καί προνοιακή έμπι-στοσύνη. "Ομως γιά νά καταφέρουμε νά γνωρίσουμε τά οί-κονομικά φαινόμενα πρέπει, άντίθετα, νά μελετήσουμε τήν άντικειμενική καί ούσιαστική τους διαδικασία, έ-νώ ταυτόχρονα καταστρέφουμε καί άρνιόμαστε αύτή τήν άπόλυτη ούσιαστικότητα προσδιορίζοντάς την σάν έκδή-λωση τής πρακτικής δραστηριότητας τού άνθρώπου, θεω-ρούμενης σάν ένα δλο (πράξις). 'Επειδή τό πραγματικό περιεχόμενο, καί ή κίνηση αύτού τού περιεχόμενου, συ-νίσταται στίς ζωντανές σχέσεις τών άνθρώπων μεταξύ τους, οί άνθρωποι μπορούν νά ξεφύγουν τό οίκονομικό μοιραίο. 'Απ' τή στιγμή πού τό έχουν συνειδητοποιήσει μπορούν νά υπερβούν τήν στιγμιαία μορφή τών σχέσεών τους. Διέλυαν πάντα καί άκόμα μπορούν νά διαλύσουν τίς άντιφάσεις τών σχέσεών τους "μέ πρακτικές μεθό-δους, μέ πρακτική ένέργεια".

Ή μελέτη τών οικονομικών φαινομένων δέν είναι έμ-πειρική, στηρίζεται στή διαλεκτική κίνηση τών κατηγο-ριών. Ή βασική οίκονομική κατηγορία —ή τιμή άνταλλα-γής— άναπτύσσεται καί, μέ μιά έσωτερική κίνηση, γεν-

100

va νέους προσδιορισμούς; άφηρημένη έργασία,χρήμα, κε-φάλαιο. Κάθε σύνθετος προσδιορισμός ξεπροβάλλει δια-λεκτικά μέσα άπ'τούς προηγούμενούς του. Κάθε κατηγορία παίζει ένα λογικό καί μεθοδολογικό ρόλο, έχει τή θέ-ση της στό έξηγηματικό όλο πού όδηγεί στήν άνασύνθεση τής δεδομένης συγκεκριμένης όλότήτας, τόν σύγχρονο κό-σμο. 'Ακόμα, άνταποκρίνεται σέ μιάν έποχή, καί τά γε-νικά ιστορικά χαρακτηριστικά τής έποχής πού έξετάζου-με —τό πλαίσιο γεγονότων καί πράξεων— μπορούν νά συ-ναχθούν ξεκινώντας άπ'τήν κατηγορία τήν άπαραίτητη γι' αύτό. "Ετσι αύτό τό θεωρητικό συμπέρασμα πρέπει νά συμφωνεί μέ τήν έμπειρική καί είδικά τήν ιστορική ά-ναζήτηση σέ ντοκουμέντα, αύτόπτες μαρτυρίες καί γεγο-νότα. Τήν περίοδο τής οίκονομίας τής άγοράς άκολούθη-σε έκείνη τοΰ έμπορικοΰ καπιταλισμού, τοΰ βιομηχανι-κού καπιταλισμού καί τού οικονομικού καπιταλισμού. Κά-θε μιά άπ'αύτές τίς περιόδους είναι μιά συγκεκριμένη όλότητα. Συνδέονται ή μιά μέ τήν άλλη άλληλοαναμιγνύ-ονται καί ύπερβαίνονται. Σέ κάθε κατηγορία άντιστοι-χεί ένας καινούργιος βαθμός οίκονομικής άντικειμενι-κότητας, μιά άντικειμενικότητα ταυτόχρονα πι ό πραγμα-τική καί πιό έμφανής: πιό πραγματική γιατί κυριαρχεί στούς ζωντανούς άνθρώπους πιό βάναυσα, πιό ψεύτικη, γιατί κρύβει τίς ζωντανές σχέσεις τών άνθρώπων κάτω άπ'τήν άνάπτυξη τού Φετιχισμού. Άκόμα περισσότερο άπ' ότι τό έμπόρευμα, τό χρήμα καί τό κεφάλαιο καταπιέ-ζουν τίς άνθρώπινες σχέσεις άπ'έξω, όμως είναι μόνο ή έκφραση καί ή έκδήλωση αύτών τών σχέσεων: "Μέ τό κε-φάλαιο πού παράγει τόκο, τό αύτόματο φετίχ τελειοποι-εϊται. "Εχουμε χρήμα πού παράγει χρήμα. Τίποτα δέν έ-χει άπομείνει άπ'τό παρελθόν, ή κοινωνική σχέση δέν είναι πιά τίποτα άλλο παρά ή σχέση ένός πράγματος (χρήμα ή έμπόρευμα) μέ τόν έαυτό του...", έπρόκειτο νά γράψει ό Μάρξ στά συμπεράσματά του τών "Θεωριών πάνω στήν "Υπεραξία" (μελέτες πού έπρόκε ι το νά άποτελέσουν τόν τελευταίο τόμο τοΰ "Κεφαλαίου"'

ι ο ι

και πού συγκεντρώθηκαν μετά τό θάνατό του καί δημο-σιεύτηκαν στά 1904).

"Ετσι τό κεφάλαιο στήν άνθρώπινη δραστηριότητα έμ-φανίζεται "σάν άντικειμενική, άλλότρια καί αύτόνομη κατάσταση". Γίνεται "κάτι ταυτόχρονα πραγματικό καί μή πραγματικό, μέσα στό όποιο περιλαμβάνεται ή ζωντα-νή σχέση... Είναι ή μορφή τής πραγματικότητάς του" . Μέσα σ'αύτήν τή μορφή άναπτύσσεται, ύπάρχει κοινωνι-κά καί παράγει τίς άντικειμενικές συνέπειές του.

Ή κοινωνική καί ίστορική διαδικασία κατά συνέπεια έχει δυό πλευρές πού δέν είναι δυνατό νά διαχωριστούν. Απ'τή μιά πλευρά είναι μιά αύξηση στ ί ς δυνάμε ι ς παρα-γωγής, ένας οικονομικός καί ιστορικός ντετερμινισμός —μιά βάναυση άντικειμενικότητα. "Ομως αύτήή Αντικει-μενικότητα δέν είναι αύτάρκης, δέν είναι ήάνώτατη ά-ντικειμενικότητα, έκείνη τής ζωτικής δραστηριότητας τοΟ άνθρώπου, πού συνειδητά παράγει τό άνθρώπινο. Δέν πρέπει νά παρασυρθούμε άπ'αύτήν, όπως οί φετιχιστές. Είναι μόνο ένας μονόπλευρος προσδιορισμός. Τό πιό ά-ντικειμενικό είναι έπίσης καί ταυτόχρονα τό πιό άφη-ρημένο, τό πιό μή πραγματικό τών φαινομένων. 'Από μιά άλλη έξίσου έγκυρη καί έξίσου άληθινή σκοπιά, ή κοι-νωνική διαδικασία είναι ή άλλοτρίωση τών ζωντανών άν-θρώπων. *Η οίκονομική θεωρία τοΰ Φετιχισμού ξανακερ-δίζει έδαφος, ύψώνεται σέ ένα άνώτερο έπίπεδο καί κά-νει σαφή τή φιλοσοφική θεωρία τής Αλλοτρίωσης καί τής "μεταλλαγής" τού Ατόμου. *Η δραστηριότητά του, ή τό προϊόν τής δραστηριότητάς του, έμφανί ζεται μπροστά του σάν άλλο, σάν άρνησή του. "Ο άνθρωπος πού ένεργεί εί-ναι τό θετικό στοιχείο, βασισμένο στόν έαυτό του, τοΰ πραγματικού καί τής ίστορίας. Πέρα άπ'αύτόν ύπάρχουν μόνον άφαιρέσεις. Ή δραστηριότητα τού άνθρώπου μπο-ρεί ν' άλλοτριωθεί μόνον μέσα σέ μιάν άπατηλή ούσία. Οί άνθρωποι κάνουν τήν ίστορία τους. Είναι αύταπάτη τό γεγονός ότι ή ίστορική πραγματικότητα έμφανίζεται άσχετα άπ' τούς άνθρώπους, σάν ίστορική, οίκονομική ή

102

κοινωνική ούσία ή σάν τό μυστηριώδες υποκείμενο τού Γίγνεσθαι. Τό άληθινό ύποκείμενο τού Γίγνεσθαι είναι ό ζωντανός άνθρωπος. "Ομως γύρω καί πάνω άπ'αύτόν οί άφαιρέσεις άποκτούν μιάν παράξενη ύπαρξη καί μιάν μυ-στηριακή άποτελεσματικότητα. Τά φετίχ κυριαρχούν πά-νω του.

"Η πρώτη άπ'τίς μεγάλες έρευνες τού Μάρξστά οικο-νομικά ήτανε "Μιά Κριτική τής Πολιτικής Οικονομίας". Άν θέλουμε νά καταλάβουμε τίς βασικές γραμμές τής σκέ-ψης του, αύτή ή λέξη "κριτική" πρέπει νά ληφθεί στήν εύρύτερή της έννοια. Ή πολιτική οίκονομία, δπως ή θρη-σκεία, πρέπει νά κριτικαριστεί καί νά ξεπεραστεί. Τό "κοινωνικό μυστήριο" είναι φετιχιστικό καί θρησκευ-τικό στή φύση του. Ή πολιτική οίκονομία είναι μιά τρίπτυχη άλλοτρίωση τού άνθρώπου: μέ τά λάθη τών οι-κονομολόγων, πού θεωρούν δτι τά στιγμιαία άποτελέσμα-τα τών άνθρώπινων σχέσεων είναι μόνιμες κατηγορίες καί φυσικοί νόμοι. Σάν έπιστήμη ένός ούσιαστικού άντικει-μένου άσχετου μέ τόν άνθρωπο. Σάν πραγματικότητα καί οικονομική μοίρα. Αύτή ή άλλοτρίώση είναι πραγματική, σαρώνει τούς ζωντανούς άνθρώπους. Άλλά είναι μόνον ή έκδήλωση αύτών τών άνθρώπων, ή έξωτερική τους έμ<ράνι-ση, ή άλλοτριωμένη ούσία τους. 'Εφόσον οί άνθρώπινες σχέσεις είναι άντκρατικές (έφόσον δηλαδή οί άνθρωποι είναι διαιρεμένοι σέ τάξεις) ή λύση αύτής τής άντίφα-σης θά έμφανίζεται καί θά άναπτύσσεται σάν κάτι έξω-τερικό, πού διαφεύγει άπ'τή δραστηριότητα καί τή συ-νείδησή μας: οικονομικοί μηχανισμοί, κράτη καί θεσμοί, Ιδεολογίες.

"Πρέπει νά σκίσουμε τόν πέπλο πού σκεπάζει τήν ούσιαστική ζωή", έγραψε δ Χέγκελ, καί αύτό ήτανε τό πρόγραμμα πού έπρόκειτο νά φέρει σέ πέρας ό Μάρξ. Ή ούσιαστική άλλοτρίωση, ή μεταλλαγή, άρνιέται τούς ζω-ντανούς άνθρώπους. Άλλά κι αύτοί μέ τήν σειρά τους τήν άρνιούνται. Μέ τή γνώση καί τήν πράξη σκορπίζουν τά πυκνά σύννεφα τού Φετιχισμού καί ύπερβαίνουν τίς

103

συνθήκες πού τόν δημιούργησαν. Ό Μαρξισμός ούτε κάν ισχυρίζεται δτι ή μόνη πραγματικότητα είναι οίκονομι-κή πραγματικότητα καί δτι ύπάρχει μιά άπόλυτη οικονο-μική μοιρολατρεία. Αντίθετα, δηλώνει δτι μιά οικονο-μική μοίρα είναι σχετική καί προσωρινή, δηλαδή είναι προορισμένη νά ξεπεραστεί άπ' τή στιγμή πού οί άνθρω-ποι έχουν συνειδητοποιήσει τίς δυνατότητές τους, καί δτι αύτή ή ύπέρβαση θά είναι ή ούσιαστική, άπέραντα δημιουργική πράξη τής δικής μας έποχής.

"Η ιστορική διαδικασία, αύτό τό άφηρημένο - συγκε-κριμένο, άναπτύσσεται άντιφατικά. Ό άπλός διαχωρι-σμός τής άξίας άνταλλαγής άπό τήν άξία χρήσης διαχω-ρίζει τήν παραγωγή άπ'τήν κατανάλωση, καί αύτά τά δυό στοιχεία τής οικονομικής διαδικασίας€fάποκλίνουν μέ-χρι νά μπούν στήν άντίφαση. Ή διττότητα τής άξίας εί-ναι ή άμεσότερη καί άπλούστερη προϋπόθεση γιά οικονο-μικές κρίσεις, τών όποίων, αύτή ή ίδια, δημιουργεί τή δυνατότητα. Ό καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής είναι ιδιαίτερα άντ κρατικός, χάρη στή "τάση πού έχει γιά τήν άπόλυτη άνάπτυξη τών δυνάμεων παραγωγής, μιά τάση πού βρίσκεται πάντοτε σέ σύγκρουση μέ τίς είδικές συνθή-κες παραγωγής μέσα στίς όποίες κινείται τό κεφάλαιο" (Κ III). 'Η οίκονομική κρίση κάνει φανερή αύτή τήν ά-ντίφαση άνάμεσα στή δύναμη παραγωγής (σχετική ύπερπα-ραγωγή) καί τή δύναμη τής κατανάλωσης, άνάμεσα στόν τρόπο παραγωγής καί τίς κοινωνικές συνθήκες παραγωγής. "Άπό τή στιγμή πού ό άνταγωνισμός καί ή άντίφαση ά-νάμεσα στίς σχέσεις διανομής καί τίς δυνάμεις παραγω-γής έχει όξυνθεί, τότε φτάνει ή στιγμή τής κρίσης". Η οίκονομική κρίση είναι διαλεκτική. 'Οδηγεί "φυσιο-λογικά" σέ καταστροφή τών δυνάμεων παραγωγής, άνθρώ-πων καί πραγμάτων. "Ετσι, μετά άπό μιά λίγο ή πολύ μακριά περίοδο όλέθρου καί διαταραχής, άποκαθιστά τήν άναλογία άνάμεσα στή δύναμη τής κατανάλωσης καί τήν δύναμη τής παραγωγής. Μόνον τότε μπορεί ή οίκονομία νά ξαναζωντανέψει, ή Αναπαραγωγή νά έπεκταθεί καί πε-

104

ρισσότερο κεφάλαιο νά συσσωρευτεί:. 'Εκτός άπό τό νά έκφράζει τήν έσωτερική άντίφαση αύτής τής κοινωνίας, πού κυριαρχεεται όπως είναι άπ' τήν ίδιωτική Ιδιοκτη-σία τών κύριων μέσων παραγωγής, ή οίκονομική κρίση έ-πίσης έκφράζει τήν έσωτερική της ένότητα. "Αποκαθιστά τήν ίσορροπία της βάναυσα καί αύτόματα. Είναι κατά συ-νέπεια, μέσα σ' ένα τέτοιο σύστημα, φυσιολογική άκόμα καί καθοριστική. 'Αντιπροσωπεύει τή "δύναμη τών περι-στάσεων" πού άνήκει σ'αύτό τό σύστημα. Αύτές οί κρί-σεις συμβαίνουν περιοδικά, καί κάθε μιά είναι πιό μα-κριά καί πιό βαθιά άπό τήν προηγούμενη, σάν μιά έμφα-νώς φυσική καταστροφή. Ταρακουνώντας τό σύστημα, τό καθορίζουν καί τό διατηρούν. Δέν είναι ή οίκονομική κρίση πού θά καταστρέφει αύτό τό σύστημα, άλλ4 ή θέ-ληση τών άνθρώπων.

Οί κοινωνικές συνθήκες χαρακτηρίζονται σήμερα άπό μιά διαλεκτική άντιστροφή σέ σχέση μέ τήν ίδιοκτησία. Αρχικά ή ίδιοκτησία ήτανε ένα δικαίωμα βασισμένο στήν έργασία τού προσώπου καί στήν οικειοποίηση τού προϊό-ντος τής έργασίας του. Σήμερα έμφανίζεται σάν τό δι-καίωμα, γιά κείνους πού κατέχουν τά μέσα παραγωγής, νά οίκειοποιοΰνται τήν ύπεραΕία, δηλαδή τήν έργασία-χρόνο πού δέν πληρώνεται. Ή ίδιοκτησία σήμερα είναι ή άρνηση τής ίδιωτικής άτομικής Ιδιοκτησίας πού βασί-ζεται στήν προσωπική έργασία. 'Αλλά άναγκαϋα γεννά τή δική της άρνηση —τήν άρνηση τής άρνησης— πού "δέν έ-δρα ιών ε ι ξανά τήν ίδιωτική ίδιοκτησία τού έργάτη, άλ-λά τήν άτομική ίδιοκτησία πού βασίζεται στις κατακτή-σεις τής καπιταλιστικής έποχής: συνεργασία καί συλλο-γική ίδιοκτησία τών μέσων παραγωγής πού παράγεται άτι τήν ίδια τήν έργασία" (ΚΙ).

'Υποκειμενικά, δ άνθρωπος πού ένεργεΐ, τό φυσικό καί άντικειμενικό άτομο, περνά έπίσης μέσα άπό μιάν άντιφατική διαδικασία. "Η άλλοτρίωση δέν είναι μιά στα-θερή καί μόνιμη αύταπάτη. Τό άτομο άλλοτριώνεται, δ-μως αύτό είναι σάν ένα μέρος τής άνάπτυΕής του. Ή άλ-

105

λοτρίωση είναι ή άντικειμενικοποίηση, ταυτόχρονα πραγ-ματική καί άπατηλή, μιάς δραστηριότητας πού αύτή καθ έαυτή ύπάρχει Αντικειμενικά. Είναι μιά στιγμή στήν ά-νάπτυξη αύτής τής δραστηριότητας, στήν αύξανόμενη δύ-ναμη καί συνείδηση τού άνθρώπου. Τό ζωντανό άτομο εί-ναι ό φυλακισμένος τών έξωτερικών δυνάμεων, δμως αύ-τές είναι δικές του δυνάμεις, τό άντικειμενικό του περιεχόμενο. 'Υπερνικώντας τήν έξωτερικότητά τους καί ένσωματώνοντάς τες, θά πετύχει τήν πλήρη έξέλιξή του. 0 πλούτος καί ή στέρηση, μιά θρησκευτική άποψη καί έν-διαφέρον γιά τήν έπίγεια σωτηρία τού άνθρώπου, μιά ά-φηρημένη κουλτούρα καί έλλειψη κουλτούρας, πολιτική θεωρία καί πρακτική καταπίεση, αύτές ήταν καί άκόμα είναι οί ούσιαστικές άντιφάσεις πού κομματιάζουν τήν άνθρώπινη πραγματικότητα. "Ομως ό πλούτος αύτός καθ' έαυτός είναι άγαθό. Ή άφθονία Αγαθών καί έπιθυμιών ό-δηγεΓ σέ πλήρη ύπαρξη· Τό Κράτος είναι όργανωτική δύ-ναμη. Ό πολιτισμός είναι ή άνώτατη μορφή συνείδησης καί ζωής. Τά φετίχ έχουν ένα περιεχόμενο. Ό φετιχι-σμός έχει σημασία γιά τή μορφή, καί τό νά τόν ύπερ-βούμε σημαίνει νά διακρίνουμε μεταξύ μορφής καί πε-ριεχόμενου, νά ύπερβούμε τήν άντίφασή τους καί νά έν-σωματώσουμε πάλι τό περιεχόμενο στή συγκεκριμένη ζωή τών άνθρώπων. Ή άπόλαυση τού πλούτου, ή όργανωτική δύναμη, ό πολιτισμός καί ή έννοια τής κοινότητας πρέ-πει νά ένσωματωθούν ξανά μέσα στήν έλέυθερη σχέση τών άτόμων, πού ταυτόχρονα είναι έλεύθερα καί έχουν συ-νείδηση τού κοινωνικού τους περιεχόμενου.

106

Ή ενότητα τον δόγματος

Ή πρόσφατη δημοσίευση των "Χ ε ι ρ ο γ ρ ά φ ω ν τοΟ 1β44 " καί τής "Γερμαν ι κ ή ς Ί δ ε ο λ ο γ ία ς" έρριξε και-νούργιο φως στή διαμόρφωση καί τά Αντικείμενα τής Μαρ-ξιστικής σκέψης.

Τά κείμενα πού έξετάζουμε δέν άποκαλύπτουν τόν άν-θρωπισμό τού Μάρξ, πού ήτανε ήδη γνωστός άπό τήν "'Α-γία Οίκογένεια", Τό "'Ιουδαϊκό Π ρ ό β λ η μ α " καί τήν "Κριτική τής Φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τού Χέγ-κελ", δμως δείχνουν πώς ή άνάπτυξη τών Ιδεών του —ή οίκονομική του θεωρία— δέν κατέστρεψε τόν συγκεκρι-μένο άνθρωπισμό του άλλά τόν έκανε πλουσιότερο καί ρη-τό.

"0 διαλεκτικός ύλισμός διαμορφώθηκε καί άναπτύχθη-κε διαλεκτικά. Ή Μαρξιστική σκέψη ξεκίνησε άπ'τήν λο-γική τού Χέγκελ καί πρώτα άπ'δλα άρνήθηκε αύτή τή λο-γική στό δνομα τού ύλισμού, δηλαδή, στό δνομα ένός έμπειρικισμού πού άκολούθησε. Ή άνακάλυψη τού φυσι-κού (ύλικού) άνθρώπου μέ σάρκα καί όστά ήτανε ή πρώ-τη στιγμή αύτής τής άνάπτυξης. Φαινότανε άσυμβίβαστος

107

μέ τήν 'Ιδέα τοΟ Χέγκελ καί τήν άπόλυτη μέθοδό του, πού οίκοδομεΐ τό δικό της άφηρημένο Αντικείμενο. Καί δμως αύτός ό Ανθρωπισμός προχώρησε πιό πέρα Απ*δτι ό ύλισμός τοΟ δέκατου δγδοου qicova, πού είχε βασιστεΓ στά πρώτα Αποτελέσματα τών ψυσικών έπιστημών. Περιέ-λαβε τή θεωρία τής Αλλοτρίωσης τοΟ Χέγκελ καί έδωσε στήν Αλλοτρίωση μιΑν Αποφασιστική διάσταση, Αποδίδο-ν τάς της ταυτόχρονα μιά καλή καί μιά κακή πλευρά καί προσδιορίζοντάς την σάν μιά δημιουργική διαδικασία. Ετά "Χειρόγραφα τοΟ 1844", ή θεωρία τής άλλο-τρίωσης βρίσκεται άκόμα πιό κοντά στόν Χεγκελιανό όρ-θολογισμό παρά στό νατουραλισμό τοΟ Φώϋερμπαχ. "Ομως άπαιτεΐ νά ξεπεραστεε αύτή ή θεωρητική φιλοσοφία, στό δνομα τής δράσης καί τής πρακτικής. *Η πρακτική θεω-ρείται ταυτόχρονα σάν άρχή καί τέλος, σάν ή άρχή κάθε σκέψης καί ή πηγή κάθε λύσης, σάν μιά θεμελιώδης σχέ-ση τού ζωντανού άνθρώπου μέ τή Φύση καί μέ τή δική του φύση. Ή κριτική έρευνα στά οικονομικά (πού τή σπου-δαιότητά της παρατήρησε πρώτος δ "Ενγκελς) στή συνέ-χεια έρχεται φυσιολογικά νά ένσωματωθεΐ μέτόνάνθρω-πισμό, σάν μιά άνάλυση τής κοινωνικής πρακτικής, δη-λαδή τών συγκεκριμένων σχέσεων τών άνθρώπων μεταξύ τους καί μέ τή Φύση. Τά πιό πιεστικά άνθρώπινα προ-βλήματα προσδιορί ζονται σάν οίκονομικά προβλήματα, πού ζητούν πρακτικές, δηλαδή πολιτικές λύσεις, έφόσον ή πολιτική είναι ή ύπέρτατη στιγμή τής κοινωνικής πρα-κτικής, τό μόνο μέσο πού έπιδρά σύνειδητά'στίς κοι-νωνικές σχέσεις.

Καθώς αύτός ό άνθρωπισμός γίνεται βαθύτερος στή συνέχεια Αποκαλύπτει τά διαλεκτικά στοιχεΓα πού είχε μέσα του: μιά διαλεκτική ίστορικών άντίφάσεων καί οι-κονομικών κατηγοριών, μιά διαλεκτική "μεταλλαγής" ή άλλοτρίωσης. "Ο ιστορικός ύλισμός, στό μέτρο πού εί-ναι μιά έπιστήμη τών οίκονομικών, ένσωματώνει τή δια-λεκτική μέθοδο μέσα του καί, ύψωνόμενος κατά συνέπεια σ'ένα Ανώτερο έπίπεδο, έμφανίζεται σάν έφαρμογή τής

108

γενικής μεθόδου -xfic έτΐιστημονικής διαλεκτικής- σ'ê-να ειδικό πεδίο. 'Αφότου ό ΜάρΕ τήν άρνήθηκε, ή δια-λεκτική ένώνεται ξανά μ'δνα βαθύτερο ύλισμό. Έχει ά-πελευθερωθεί άπό τή στιγμιαία καί συμπαγή μορφή της: τόν Χεγκελιανισμό. Έπαψε νά είναι ή άπόλυτη μέθοδος, άνεξάρτητη άπ'τό άντικείμενο, κι έγινε ή έπιστημονι-κή μέθοδος έΕερεύνησης καί έκθεσης τοΟ Αντικειμένου. Ανακαλύπτει τήν άλήθεια της όντας ένωμένη μέ τό πραγ-ματικό περιεχόμενο.

Μ'άλλα λόγια: α) Ή ύλιστική διαλεκτική δίνει πρωταρχικότητα ρη-

τά στό περιεχόμενο. "Η πρωταρχικότητα τοΟ περιεχόμε-νου άπέναντι στή μορφή είναι, όμως, μόνον ένας δρι-σμός τοΟ ύλισμοΟ. Ό ύλισμός Ισχυρίζεται ούσιαστικά ό-τι τό "Ον (πού τό άνακαλύπτουμε καί τό γνωρίζουμε σά περιεχόμενο χωρίς νά φιλοδοΕούμε νά τό όρίσουμε a pri-ori καί νά τό έξαντλήσουμε) προσδιορίζει τή σκέψη.

β) Ή ύλιστική διαλεκτική είναι άνάλυση τής κίνη-σης αύτού τού περιεχόμενου, καί άνασύνθεση τής όλης κίνησης. Έτσι είναι μιά μέθοδος άνάλυσης γιά κάθε βαθμό καί κάθε συγκεκριμένη όλότητα -γιά κάθε πρωτό-τυπη ιστορική κατάσταση. Ταυτόχρονα είναι μιά συνθε-τική μέθοδος πού άγωνίζεται νά συλλάβει τήν όλη κί-νηση. Δέν όδηγεΓ σέ άΕιώματα, σταθερότητες ή μονιμό-τητες, ή σέ άπλές Αναλογίες, Αλλά σέ νόμους άνάπτυ-Εης.

γ) Παίρνοντας ύπόψη αύτούς τούς όρισμούς,ή δια-λεκτική μέθοδος κατά συνέπεια οίκοδομεΕ τό ιστορικό καί κοινωνιολογικό άντικείμενο, ένΰ έντοπίζει καί προσ-διορίζει τήν ειδική του άντικειμενικότητα. Μιάάνήλεη άντικειμενικότητα τής ιστορίας θά ήταν άπρόσιτη, ύπερ-βατική τού άνθρώπινου νού, τής ίδέας, τήςόμιλίας. Θά είχε άφόρητο καί άδυσώπητο χαρακτήρα, μέ τόνάμΔς έ-πιτρέπει νά τήν περιγράφουμε άόριστα, χωρίς δμως νά μάς δίνει τήν δυνατότητα νά κάνουμε κάποια έπε£ηγη-ματική άνάλυση ή νά δόύμε άποτελεσματικότητα μέσα της.

109

Αντίστροφα, χωρίς άντικείμενο καί χωρίς Αντικειμενι-κότητα δέν υπάρχει έπιστήμη. Κάθε Ιστορική ή κοινω-νιολογική θεωρία πού ξεκινάει νά γίνει έπιστήμη πρέ-πει νά θεμελιώσει τήν πραγματικότητα τού άντικειμέ-νου της καί νά όρίσει τήν μέθοδο πού θά τής δώσει τή δυνατότητα νά προσεγγίσει αύτό τό άντικείμενο. Ό δια-λεκτικός ύλισμός Ικανοποιεί αύτή τή διπλή άπαίτηση τού έπιστημονικοΰ νού. 'Εδραιώνει τήν οίκονομική άντικει-μενικότητα χωρίς νά τήν κάνει ύπόσταση, έντοπίζει τήν άντικειμενική πραγματικότητα τής ιστορίας άλλά παρευ-θύς τήν ύπερβαίνει, σάν μιά πραγματικότητα άνεξάρτη-τη άπ' τούς άνθρώπους. "Ετσι είσάγει τούς ζωντανούς άν-θρώπους -πράξεις, άτομικό συμφέρον, σκοπούς, άνιδιο-τέλεια, γεγονότα καί εύκαιρίες— μέσα στήν πλοκή καί τήν καταληπτή δομή τού Γίγνεσθαι. 'Αναλύει μιάν όλό-τητα πού είναι συνεπής, άλλά πολύπλευρη καί δραματι-κή .

Δέν είναι λοιπόν ό διαλεκτικός ύλισμός ταυτόχρο-να μιά έπιστήμη καί μιά φιλοσοφία, μιά αιτιολογική ά-νάλυση καί μιά παγκόσμια άποψη, μιά μορφή γνώσης καί μιά θέση άπέναντι στή ζωή, μιά συνειδητοποίηση τού δε-δομένου κόσμου καί μιά θέληση γιά μεταμόρφωση αύτού τού κόσμου, χωρίς κανένα άπ'αύτά τά χαρακτηριστικά V" άποκλε ί ε ι τό άλλο ;

Ή κίνηση καί τό έσώτερο περιεχόμενο τής διαλεκτι-κής τού Χέγκελ, άνάμεσα στόν όρθολογισμό καί τόν Ιδε-αλισμό δηλαδή, περιλαμβάνονται πάλι στόν διαλεκτικό ύλισμό, πού, άπό μιάν άποψη, είναι πιό Χεγκελιανός àrf ότι ό ίδιος ό Χέγκελ. Μιά πλειονότητα διαφορετικών ί-σως άκόμα καί άσυμβίβαστων έννοιών τής διαλεκτικής έ-πέζησε στήν θεωρητική διαλεκτική. Ή διαλεκτική σάν μέθοδος άνάλυσης τού περιεχόμενου άπέκλεισε τή διαλε-κτική σάν a priori δομή, καί αύτές οί δυό έννοιες δέν ταίριαζαν πολύ καλά μέ τή θεωρία τής άλλοτρίωσης. Θέ-τοντας ένα συνολικό, a priori άντικείμενο —τήν άπό-λυτη γνώση, τό σύστημα— ό Χέγκελ προχώρησε ένάντια

110

στό Γίγνεσθαι, ένάντια στήν ζωντανή ύποκειμενικότητα καί τόν Αρνητισμό. Ό διαλεκτικός ύλισμός άποκαθιστά τήν έσώτερη ένότητα τής διαλεκτικής σκέψης. Διαλύει τούς στατικούς προσδιορισμούς πού Απέδωσε ό Χέγκελ στήν Ίδέα, στήν γνώση, στή θρησκεία καί στό Κράτος. Απορρίπτει κάθε θεωρητική δομή, κάθε μεταφυσική σύν-θεση. "Ετσι οί διαφορετικές έννοιες τής διαλεκτικής όχι μόνο συμβιβάζονται άλλά καί συμπληρώνονται. "Η δια-λεκτική μέθοδος συνοψίζει τήν έρευνα τής ιστορικής ά-νάπτυξης, είναι ή άνώτατη συνείδηση πού ό ζωντανός άν-θρωπος μπορεί νά έχει γιά τήν ίδια του τή διαμόρφωση τήν άνάπτυξη καί τό ζωτικό περιεχόμενό του. Οί κατη-γορίες καί οί ίδέες είναι έπεξεργασίες τού πραγματι-κού περιεχόμενου, συντομεύσεις τής άπέραντης μάζας τών ιδιορρυθμιών τής συγκεκριμένης ύπαρξης. "Ετσι ή μέθο-δος είναι ή έκφραση τού Γίγνεσθαι γενικά καί τών πα-γκόσμιων νόμων κάθε άνάπτυξης. Οί νόμοι αύτοί κάθ' έ-αύτοί είναι άφηρημένοι, δμως είναι δυνατό νά βρεθούν μέ είδικές μορφές σέ δλα τά συγκεκριμένα περιεχόμενα. Η μέθοδος ξεκινάει άπ' τήν λογική άκολουθία τών θεμε-λιακών κατηγοριών, μιά άκολουθία χάρη στήν δποία μπο-ρούμε νά ξαναβρούμε τό Γίγνεσθαι, τοΰ δποίου αύτές είναι ή συντμημένη έκφραση. Αύτή ή μέθοδος έπιτρέπει τήν άνάλυση τών Ιδιορρυθμιών καί ειδικών καταστάσεων, τών πρωτότυπων συγκεκριμένων περιεχομένων στίς διάφο-ρες σφαίρες. Γίνεται ή μέθοδος πού θά καθοδηγήσει τή μεταμόρφωση ένός κόσμου, στόν δποίο ή μορφή (οίκονο-μική, κοινωνική,, πολιτική ή ιδεολογική) δέν είναι άρ-κετή γιά τό περιεχόμενο (γιά τήν πραγματική καί δυ-νητική έξουσία τοΰ άνθρώπου πάνω στή Φύση καί στά δι-κά του χειροτεχνήματα) άλλά έρχεται σέ άντίφαση μ'αύ-τό.

Ό Τρίτος "Ορος είναι κατά συνέπεια ή πρακτική λύ-ση στά προβλήματα πού θέτονται άπό τή ζωή, στίς συγ-κρούσεις καί τίς άντιφάσεις πού ή πράξη γεννά καί έ-μείς γνωρίζουμε πρακτικά. *Η ύπέρβαση έντοπίζεται μέ-

111

cxi στήν κίνηση τής δράσης, δχι στό καθαρό χρονοδιά-γραμμα τοΟ φιλοσοφικού νοΟ. * Οπουδήποτε ύπάρχει μιά σύγκρουση πιθανόν -δμως δέν είναι άναπόφευκτο—νά έμ-φανιστεΐ μιά λύση πού μεταμορφώνει τούς άντιτιθέμε-νους δρους καί βάζει τέλος στήν σύγκρουση ύπερβαίνο-ντάς τους. 'Απόκειται στήν άνάλυση νά προσδ ι ορ ίσε ι αύ-τή τή λύση, στήν έμπειρία νά τήν άπελευθερώσει καί στή δράση νά τήν πραγματοποιήσει. Μερικές φορές δέν ύπάρ-χει λύση: καμιά κοινωνική όμάδα δέν κατάφερε νά βάλε ι τέλος στίς οίκονομικο-πολιτικές άντιφάσεις τού Ρωμαϊ-κού κόσμου τήν έποχή τής παρακμής του.

Ή σχέση άνάμεσα στίς άντιφατικότητες παύει κατά συνέπεια νά είναι στατική, νά προσδιορίζεται λογικά καί στή συνέχεια νά βρίσκεται πάλι μέσα στά πράγματα —ή ν' άπορρίπτεται στό δνομα ένός ύπερβατικού άπόλυ-του. Γίνεται μιά ζωντανή σχέση πού τή γνωρίζουμε μέ-σα στήν ύπαρξη. Μερικές άπ'τίς διευκρυνίσεις τού Χέγ-κελ γιά τόν άμοιβαΐο προσδιορισμό τών άντιφατικοτή-των (ύφιστον δίκαιον, ύψίστη άδικία — ό δρόμος γιά τήν 'Ανατολή είναι έπίσης ό δρόμος γιά τήν Δύση, κλπ.) είναι άνεπαρκείς. Οί άντιτιθέμενοι δροι είναι ένέργειες, ή πράξεις. Ή ένότητα τών άντιφατι-κοτήτων δέν είναι μόνο μιά Αλληλοδιείσδυση τών ίδεών, μιά έσωτερική διάσπαση, άλλά καί μιά πάλη, μιά δραμα-τική σχέση άνάμεσα στίς ένέργειες, πού ύπάρχουν μόνον ή μιά χάρη στήν άλλη καί δέν μπορούν νά ύπάρξουν πα-ρά ή μιά ένάντια στήν άλλη. Τό ίδιο ό Κύριος καί δ Σκλάβος ή, άν θέλετε, τά διάφορα είδη ζώων. Αύτήή πά-λη είναι μιά τραγική σχέση, πού μέσα της παράγονται οί άντιφατικότητες καί άλληλοϋποστηρίζονται άμοιβαί-α, μέχρι πού κάποια άπ'αύτές θριαμβεύει καί ύπερβαί-νονται ή άλλοιώς άλληλοκαταστρέφονται. Θεωρούμενη σ' δλη της τήν άντικειμενικότητα, ή άντίφαση είναι ρευ-στή, καί ή λογική σχέση είναι μόνο ή άφηρημένη έκφρα-σή της. "Η ύπέρβαση είναι δράση καί ζωή, ή νίκη τής μιάς άπ' τίς δυό δυνάμεις πού ύπερνικάει τήν άλλη με-

112

ταμορφώνοντάς την, μεταμορφώνοντας αύτή τήν Π6ια καί ύψώνοντας τό περιεχόμενο σ' δνα άνώτερο έπίπεδο.

Τό πρόβλημα τοΟ άνθρώπου —ή, μέ μεγαλύτερη άκρί-βεια, τό πρόβλημα τής σύγχρονης κοινωνίας, τού κοινω-νικού "μυστηρίου" καί τής ύπέρβασής του— είναι κεν-τρικό γιά τό διαλεκτικό ύλισμό, πού έμφανίστηκε«^αύ-τή τήν κοινωνία στήν κατάλληλη στιγμή, σάν έπιστημο-νική έκφραση τής πραγματικότητάς της, τών πολύμορφων άντίφάσεών της καί τών δυναμικοτήτων πού περιέχει.

"Ομως, γιά νά διασαφήσει τήν σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία, ή άνάλυση πρέπει νά γυρίσει πίσω σέ παλιό-τερες κοινωνίες. Αύτές τίς προσδιορίζει στή σχέση τους μέ τή συγκεκριμένη όλότητα δπως είναι δεδομένη σήμε-ρα, στό μέτρο πού είναι πρωτότυπες δλότητες πού έχουν Εεπεραστεί, δηλαδή στή μόνη ίστορική πραγματικότητα πού μπορούμε νά συλλάβουμε ή νά προσδιορίσουμε. Στό παρελθόν αύτή ή άνάλυση βρίσκει, κάτω άπό είδικές μορ-φές, όρισμένες σχέσεις (δπως είναι άνάμεσα στόν Κύριο καί τόν Σκλάβο γιά παράδειγμα, πού ό ΜάρΕ όνόμασε "ή έκμετάλλευση τού άνθρώπου άπ' τόν άνθρωπο") ή άλλοιώς τυπικούς τρόπους σκέψης ή κοινωνικής ύπαρΕης, δπως ό Φετιχισμός. Τό πεδίο τού διαλεκτικού ύλκτμού λοιπόν δέν μπορεί νά περιοριστεί στό σήμερα, έκτείνεται πά-νω άπ' τό σύνολο τής κοινωνιολογίας. "Ομως ή ίδια ή Φύση ύπάρχει γιά μάς μόνο σάν περιεχόμενο, στήν έμπε ι-ρία καί τήν άνθρώπινη πρακτική. Ή διαλεκτική άνάλυ-ση ίσχύει γιά κάθε περιεχόμενο, έκφράζει τό σύνδεσμο άνάμεσα στά στοιχεία ή τίς στιγμές τού όλου Γίγνεσθαι. Συνενώνοντας τίς πειραματικές έπιστήμες (φυσική, βιο-λογία, κλπ.) καί χρησιμοποιώντας τες γιά τήΟ έπαλή-θευσή της, μπορεί κατά συνέπεια ν'άνακαλύψει, άκόμα καί στή Φύση, ποιότητα καί ποσότητα, ποσότητα πού γί-νεται ποιότητα, άμοιβαίες δράσεις, πολικότητες καί ά-συνέχειες, τό σύνθετο, πού δμως άκόμα μπορεί άναλυ-θεί, Γίγνεσθαι.

Οί έπιστήμες τής Φύσης είναι είδικές. 'Αναγνωρί-

113

ζουν καί μελετούν αύτές καθ' έαυτές πολικότητες ή Α-ντιθέσεις τής φύσης, τής φυσικής» τής βιολογίας κλπ . Χρησιμοποιούν τήν Ιδέα σάν "τέχνασμα" γιά νά μελετή-σουν καί νά τροποποιήσουν ίδιότητες μέσ" άπό τήν με-σολάβηση τών ποσοτήτων, άλλά ποτέ δέν καταφέρνουν νά ύπερνικήσουν αύτές τίς άντιθέσεις. Ή κοινωνική έπι-στήμη άπ'τήν άλλη μεριά έΕετάζει τίς άντιθέσεις μέ τό σκοπό νά τίς ύπερνικήσει. Οί έπιστήμες τής Φύσης καί οί κοινωνικές έπιστήμες είναι ειδικά δημιουργικές,καί κάθε μιά τους έχει τή δική της μέθοδο καί τά δικά της άντικείμενα. "Ομως, οί νόμοι τής άνθρώπινης πραγμα-τικότητας δέν είναι δυνατό νά είναι έντελώς διαφορε-τικοί άπ' τούς νόμους τής Φύσης. Ή διαλεκτική άλυσί-δα τών θεμελιακών κατηγοριών πιθανόν, λοιπόν, νά έχει μιάν παγκόσμια Αλήθεια. Μέ παραπολΰ μεγάλη προφύλαξη μπήκε δ Μάρξ σ' αύτόν τό δρόμο (δπως καί μέ τήν έφαρ-Ιΐογή τής διαλεκτικής μεθόδου στά οίκονομικά). Παρόλ' αύτά, τό "Κ ε φ ά λ α ι ο" δείχνει πώς, στήν Μαρξιστική σκέψη, ή συγκεκριμένη διαλεκτική έπεκτείνεται στή Φύ-ση (ΚΙ), μιά έπέκταση πού συνεχίστηκε άπό τόν "Εν-γκελς στή "Διαλεκτική τής Φύσης". Ή " Α λ -ληλογραφία" τους αύτής τής περιόδου (1873-4) δεί-χνει δτι δ Μάρξ παρακολούθησε άπό κοντά τήν προσπά-θεια τού "Ενγκελς'καί τήν έπιδοκίμασε.

"Ετσι ό διαλεκτικός ύλισμός γίνεται παγκόσμιος καί άποκτά τίς πλήρεις διαστάσεις μιάς φιλοσοφίας: γίνε-ται μιά γενική άντίληψη τού κόσμου, μιά κοσμοθεω-ρία καί κατά συνέπεια μιά άνανέωση τής φιλοσοφίας.

Γι' αύτόν πού άσχολεΕται μέ τήν ύλιστική διαλεκτι-κή, ή παγκόσμια Αλληλεξάρτηση δέν είναι ένα άμορφο μπέρδεμα, ένα χάος χωρίς δομή. Είναι μόνον ή παρακμή τής θεωρητικής σκέψης άπ'τόν καιρό τού Χέγκελ πού διέ-σπασε τούς προσδιορισμούς καί ύποτίμησε τά δομικά στοιχεία τού Γίγνεσθαι: ποσότητα, Ασυνέχεια, σχετικό τίποτα. Ό διαλεκτικός ύλισμός σώζει τόν Ανθρώπινο νοΰ Απ' τό Εανακύλισμα μέσα στή σύγχυση καί τήν μονο-

114

πλευρικότητα. Ή δλότητα τοΟ κόσμου, τό άπειρο-πεπε-ρασμένο τής Φύσης, έχει μιά προσδιορίσιμη δομή, καί ή κίνησή του μπορεί νά γίνει καταληπτή γιά μάς, χωρίς νά πρέπει νά τήν άποδώσουμε σέ μιάν όργανωτική διανόηση. Ή τάξη καί ή δομή του ξεπροβάλλουν άπό τήν άμοιβαία δράση, άπό τό σύμπλεγμα των συγκρούσεων καί λύσεων, καταστροφών καί δημιουργιών, ύπερβάσεων καί έξαλεί-ψεων, εύκαιριών καί άναγκαιοτήτων, έπαναστάσεων καί άναδιπλώσεων. Ή τάξη ξεπροβάλλει άπό τό Γίγνεσθαι. Ή δομή τής κίνησης δέν διακρίνεται άπό τήν κίνηση. Οί σχετικές άταξίες προετοιμάζουν μιά καινούργια τάξη καί τήν κάνουν φανερή.

"Ολη ή πραγματικότητα είναι μιά όλότητα, ταυτόχρο-να μιά καί πολλές, σκορπισμένη ή συνεπής καί άνοιχτή στό μέλλον της, δηλαδή στό τέλος της. Άνάμεσα στίς "στιγμές" δέν μπορεί νά ύπάρχει ούτε μιά καθαρά έξω-τερική ούτε μιά καθαρά έσωτερική τελικότητα,ούτε μιά άρμονία ούτε μηχανιστικές συγκρούσεις. "Οντας στοιχεία μιάς όλότητας, πού ξεπεράστηκαν καί διατηρήθηκαν μέ-σα της, πού άλληλοπεριορίζονται καί παρόλ'αύτά δμως προσδιορίζονται άμοιβαία, τό ένα είναι τό. "τέλος" τοΟ άλλου. 'Υπάρχουν τέλη χωρίς τελικότητα. Κάθε στιγμή περιέχει άλλες στιγμές, πλευρές ή στοιχεία πού έχουν προέλθει άπό τό παρελθόν της. Μ" αύτόν τόν τρόπο ή πραγ-ματικότητα ξεχειλίζει τό νοΰ, άναγκάζοντάς μας νά προ-χωρούμε δλο καί πιό βαθιά μέσα της —καί ίδιαίτερα ν' άναθεωροΟμε πάντα τίς άρχές μας σχετικά μέ τήν ταυ-τότητα, τήν αιτιολογία καί τήν τελικότητα καί νά τίς κάνουμε περισσότερο δλοκληρώμένες. Τό "Ον προσδιορί-ζει τή συνείδησή μας τοΰ "Οντος, καί τό δν τής σκέ-ψης μας προσδιορίζει τό συλλογισμό μας πάνω στήν σκέ-ψη μας. Ή πραγματικότητα είναι Φύση, ένα δεδομένο πε-ριεχόμενο, πού δμως δ άπειρος πλούτος του μπορεί νά γίνει καταληπτός άπό τό νοΰ πού κινείται πρός τά έμ-πρός, βασισμένος στήν πράξη, καί γίνεται δλο καί πιό πολύ διεισδυτικός καί εύέλικτος, σάν νά τείνει πρός

115

ένα μαθηματικό όριο (αού συνεχώς πλησιάζουμε άλλά πο-τέ δέν φτάνουμε) , πρός τήν άπόλυτη Γνώση, ή τήν 'Ιδέα.

Ή διαλεκτική, πέρα άπ'τό ότι είναι μιά έσώτερη κίνηση τοΟ νοΟ, είναι πραγματική, προηγείται τοΟ νοΟ, στό "Ον. 'Επιβάλλεται στό νοΟ. Στήν άρχή άναλύουμε τήν άπλούστερη καί πιό άφηρημένη κίνηση, έκείνη τής σκέψης πού έχει άπογυμνωθεί όσο τό δυνατό περισσότε-ρο άπό κάθε περιεχόμενο. Μ' αύτόν τόν τρόπο άνακαλύ-πτουμε τίς πιό γενικές κατηγορίες καί τό πώς συνδέο-νται μεταξύ τους. Στή συνέχεια, αύτή ή κίνηση πρέπει νά συνδεθεί μέ τή συγκεκριμένη κίνηση, μέ τό δεδομέ-νο περιεχόμενο. Τότε συνειδητοποιούμε τό γεγονός δτι ή κίνηση τού περιεχόμενου ή τού "Οντος γίνεται σαφής γιά μάς στούς νόμους τής διαλεκτικής. Οί άντιφάσεις στή σκέψη δέν προέρχονται άπλά άπ'τήν ίδια τή σκέψη, άπ' τήν έσχατη άσυνέπεια ή άνικανότητά της, άλλά έπί-σης προέρχονται άπό τό περιεχόμενο. Ενωμένες μαζί, τείνουν νά έκφράσουν τήν δλη κίνηση τού περιεχόμενου καί νά τό άνυψώσουν στό έπίπεδο τής συνείδησης καί τού συλλογισμού.

Δέν είναι δυνατό νά σκεφτεί κανείς δτι ή άναζή-τησή μας τής Γνώσης περατώνεται μέ τή διαλεκτική λο-γική. 'Εντελώς άντίθετα, πρέπει ν'άποκτήσει μιά νέα ώθηση άπ' αύτήν. *Η διαλεκτική, μιά κίνηση τής σκέψης, είναι άληθινή μόνον μέσα σ' ένα νού πού βρίσκεται σέ κίνηση. Μέ τή μορφή μιάς γενικής θεωρίας τοΰ Γίγνε-σθαι καί τών νόμων της, ή μιάς θεωρίας τής γνώσης, ή μιάς συγκεκριμένης λογικής, ό διαλεκτικός ύλισμός μπο-ρεί νά είναι μόνο ένα έργαλείο άναζήτησης καί δράσης, ποτέ ένα δόγμα. Δέν όρίζει, έντοπίζει τά δυό στοιχεία τής άνθρώπινης ύπαρξης: "Ον καί συνείδηση. Τά βάζει σέ σειρά: τό "Ον (Φύση) έχει προτεραιότητα, δμως ή συ-νείδηση έρχεται πρώτη γιά τόν άνθρωπο. 'Οτιδήποτε έ-χει έμφανιστεί μέχρι σήμερα μπορεί νά ύψωθεί, άπ' τόν άνθρωπο καί γιά τόν άνθρωπο, σέ μιάν άνώτερη άξία. Ού-τε, σάν δόγμα, μπορεί ό διαλεκτικός ύλισμός νά περιο-

116

ριστεί μέσα σ*ένα έΕαντλητικό όρισμό. 'Ορίζεται Αρ-νητικά, μέ τό νά άντιτίθεται σ' έκείνα τά δόγματα ποίΐ περιορίζουν τήν άνθρώπινη Οτιαρξη, είτε άπ'έΕω είτε ά-πό μέσα, ύποτάσσοντάς την σέ κάποια έΕωτερική ύπαρΕη ή άλλοιώς ύποβαθμίζοντάς την σ' ένα μονόπλευρο στοι-χείο ή μερική έμπειρία, πού θεωρείται σάν προνομιού-χα καί καθοριστική. Ό διαλεκτικός ύλισμός ισχυρίζε-ται ότι ή έΕίσωση τής σκέψης καί τοΟ "Οντος δέν μπο-ρεί νά ύποβαθμιστεί σέ μιάν ίδέα, άλλά πρέπει νάέπι-τευχθεί συγκεκριμένα, δηλαδή στή ζωή, σάνή συγκεκρι-μένη ύπερίσχυση τού νού πάνω στό "Ον.

'Η διαλεκτική σκέψη ποτέ δέν έπαψε νά έΕελίσσεται ή νά παρουσιάζει καινούργιες πλευρές της, καί όσο ζούσαν καί έγραφαν ό ΜάρΕ καί ό 'Ενγκελς καί μετά. Κά-θε άλήθεια είναι σχετική μ' ένα όρισμένο στάδιο τής ά-νάλυσης καί τής σκέψης, μ'δνα όρισμένο κοινωνικό-πε-ριεχόμενο. Διατηρεί τήν άλήθεια της μόνο μέ τό νά ύ-περβαίνεται. Πρέπει νά προχωρούμε σταθερά έμβαθύνον-τας τή συνειδητοποίησή μας σχετικά μέ τό περιεχόμενο καί έπεκτείνοντας τό ίδιο τό περιεχόμενο. Στό παρελ-θόν δπως καί σήμερα, ή γνώση μας έχει περιοριστεί ά-πό τόν περιορισμό τού περιεχόμενου καί τής κοινωνικής μορφής. Κάθε δόγμα, καί αύτό περιλαμβάνει καί τόν δια-λεκτικό ύλισμό, πηγάζει άπ'αύτόν τόν περιορισμό, πού δέν είναι έκείνος τού άνθρώπινου νού γενικά, άλλά ό περιορισμός τής σημερινής κατάστασης τού άνθρώπου. Τή στιγμή άκριβώς δπου συνειδητοποιεί τή δική της διαλε-κτική φύση, ή σκέψη πρέπει νά διακρίνει μέ τή μεγαλύ-τερη δυνατή προσοχή τί, στή διαλεκτική κίνηση τών ί-δεών, προέρχεται άπ' τό πραγματικό περιεχόμενο καί τί άπ* τή σημερινή μορφή σκέψης. Ή έκθεση τού διαλεκτι-κού ύλισμού δέν προσποιείται δτι βάζει τέλος στήν πρός τά έμπρός πορεία τής γνώσης ή δτι προσφέρει μιάν κλει-στή δλότητα, τής όποιας δλα τά προηγούμενα συστήματα δέν ήταν παρά ή άνεπαρκής έκφραση. "Ομως, μέ τή σύγ-χρονη συνειδητοποίησή μας τού άνθρώπινου δυναμικού

117

καί τοΟ προβλήματος τοΟ άνθρώπου, δ περιορισμός τής σκέψης άλλάζει χαρακτήρα. Καμιά άπ' τίς έκφράσεις τοΟ διαλεκτικού ύλισμού δέν μπορεί νά είναι όριστική, άλ-λά, άντί νά είναι άσυμβίβαστες καί Αλληλοσυγκρουόμε-νες, θά ήτανε ίσως δυνατό γι' αύτές τίς έκφράσεις νά ένσωματωθούνε μέσα σέ μιάν άνοιχτή όλότητα, Ακολουθώ-ντας διαρκώς τή διαδικασία τής ύπέρβασης, άκριβώς έ-φόσον θά έκφράζουν τίς λύσεις στά προβλήματα πού ά-ντ ιμετωπίζει ό συγκεκριμένος άνθρωπος.

Γιά τόν άνθρωπο, ή σχέση μιάς συγκεκριμένης πραγ-ματικότητας μέ τήν δλη κίνηση παίρνει τήν μορφή Προ-βλήματος. 'Υπάρχει πρόβλημα δποτεδήποτε τό Γίγνεσθαι παρασύρει τή σκέψη καί τή δραστηριότητα καί τίς προ-σανατολίζει άναγκάζοντάς τες νά πάρουν ύπόψη τους και-νούργια στοιχεία: τή στιγμή πού ή Λύση τείνει, άς πού-με, νά γίνει πραγματικότητα καί άπαιτεϋ τή συνείδηση καί τή δράση πού μπορούν νά τήν πραγματοποιήσουν. Αύ-τή τήν έννοια έχει τό δτι ή άνθρωπότητα βάζει στόν έ-αυτό της μόνον προβλήματα πού είναι ίκανή νά λύσει. Ή διάλυση τών άντ κράσεων στήν ύπέρβαση μ' αύτόν τόν τρό-πο άποκτά τήν πλήρη πρακτική της σημασία.

Ή λύση —6 Τρίτος "Ορος— δέν είναι μιά στάση τού νού. Δέν ύπάρχει ύποκατάστατο τής πρακτικής έπαφής μέ τά πράγματα, ή άποτελεσματική συνεργασία μέτίςάπαι-τήσεις καί κινήσεις τού περιεχόμενου.

Ετά άνθρώπινα δρια, ή ένέργεια τής δημιουργίας έ-πεκτείνεται καί έκδηλώνεται μέσα καί μέσω τής Πράξης, δηλαδή τής δλης δραστηριότητας τού άνθρώπινου γένους, τής δράσης καί τής σκέψης, τής φυσικής έργασίας καί τής γνώσης. Ή Πράξη είναι διπλά δημιουργική : στήν έ-παφή της μέ πραγματικότητες, κατά συνέπεια στή γνώση, καί στήν έφεύρεση ή άνακάλυψη. Ό διαλεκτικός ύλισμός προσπαθεΓ νά ύπερβεΕ τά δόγματα πού ύποβαθμίζουν τήν δραστηριότητα τού νού στή γνώση αύτοΰ πού έχει ήδη έ-πιτευχθεΓ, ή πού τού συνιστούν νά ριχτεΓ μέσαστό κε-νό τής μυστικιστικής έξερεύνησης. 'Εμπειρία καί λογι-

118

κή, διανόηση καί προαίσθημα, γνώση καί δημιουργία, συγκρούονται μεταξύ τους μόνον άν Αντιμετωπίζονται ά-πό μάς μονόπλευρα.

Ή Πράξη εϋναι έκεί όπου ό διαλεκτικός ύλισμός καί άρχίζει καί τελειώνει. Ή ίδ ια ή λέξη δηλώνει, μέ φι-λοσοφικούς όρους, αύτό πού ό κοινός νοΰς άναφέρει σά "πραγματική ζωή", έκείνη τή ζωή πού εϋναι ταυτόχρονα πιό πεζή καί πιό δραματική άπό έκείνη τής θεωρητικής διανόησης. Ό σκοπός τοΰ διαλεκτικού ύλισμού δέν εϋ-ναι τίποτ' άλλο παρά ή όρθολογιστική έκφραση τής Πρά-ξης, τοΰ πραγματικού περιεχόμενου τής ζωής —καί, σχε-τικά μ' αύτό,ή μεταμόρφωση τής σημερινής Πράξης σέ μιάν κοινωνική πρακτική, πού εϋναι συνειδητή, συνεπής κι' έλεύθερη. Ό θεωρητικός καί ό πρακτικός του σκοπός— γνώση καί δημιουργική δράση— δέν εϋναι δυνατό νά δια-χωριστούν.

Στόν Χέγκελ, οί κατώτερες στιγμές συνυπήρξαν μέ τίς άνώτερες, στήν αΙωνιότητα τής 'Ιδέας καί ταύ συ-στήματος. Μ" αύτόν τόν τρόπο ό χρόνος, ή ιστορία καί ή έλευθερία έγιναν πάλι μή πραγματικά, έχοντας άφεθεί νά τακτοποιηθούν σ' ένα σχήμα πού περιείχε όλες τίς έ-δραιωμένες μορφές τοΰ νόμου, τού έθιμου καί τής συ-νείδησης. Στόν διαλεκτικό ύλισμόόάρνητισμός έχει πιό βαθιά θετικό καί δυναμικό χαρακτήρα. Ό Τρίτος "0ρο& ή θριαμβευτική έκβαση μιάς σύγκρουσης μεταμορφώνει τό περιεχόμενο τής άντίφασης άφομοιώνοντάς το πάλι. Λεί-πει ή συντηρητική έπισημότητα τής Χεγκελιανής σύνθε-σης. Μόνον μ' αύτόν τόν τρόπο μπορεί νά ύπάρξει μιά πραγματική κίνηση, μιά δραματική ιστορία καί δράση, δημιουργία καί άνάπτυξη, άπελευθέρωση καί έλευθερία. Τό όρθογώνιο σχήμα τού Γίγνεσθαι εϋναι παραπολύ άπλό* τό τριγωνικό τού Χέγκελ παραπολύ μηχανιστικό. Στόν διαλεκτικό ύλισμό ή στατική άναπαράσταση τού χρόνου άντικαθίσταται άπό μιά ζωτική, πού ό άνθρωπος τή δο-κιμάζει άμεσα, έννοια διαδοχής, τής δράσης πού έξα-λείφει καί δημιουργεί. "Ετσι ό άνθρωπος μπορεί, έντε -

119

λώς δρθολογιστικά, νά βάλει στόν έαυτό του ίνα άντι-κείμενο πού είναι, ταυτόχρονα καί μιά ύπέρβαση κι' ένα φτάσιμο στήν καρποφορία.

Στόν Χέγκελ, τελικά, ή Ιδέα καί ό νούς έμφανίζονται νά παράγονται, μόνον καί μόνον έπειόή ήδη ύπάρχουν... Η Ιστορία καταντάει νά μοιάζει μ' ένα κακόγουστο ά-στείο. Στό τέλος τού Γίγνεσθαι τό μόνο πού βρίσκουμε είναι ή πνευματική άρχή τού Γίγνεσθαι, πράγμα πού εί-ναι μόνον μιά έπανάληψη, μιά παράλογη αύταπάτη. Οί δο-κιμασίες καί οί άτυχίες τής συνείδησης έχουν μιάν τε-λετουργική, μαγική δράση πού κάνει τόν άπόλυτο Νού νά κατεβαίνει άνάμεσά μας. "Ομως αύτός όΧεγκελιανός Νούς πάντοτε παραμένει παράδοξα ναρκισσιστικός καί μονα-χικός. Στή θεώρηση τοΰ έαυτοΰ του σκιάζει τά ζωντανά όντα καί τή δραματική κίνηση τοΰ κόσμου.

Σύμφωνα μέ τόν διαλεκτικό ύλισμό οί άνθρωποι μπο-ρούν καί πρέπει νά θέσουν μιάν όλοκληρωτική λύση γι' αύτούς τούς ίδιους. Ό άνθρωπος δέν ύπάρχει έκ τών προτέρων, μεταφυσικά. Τό παιχνίδι δέν είναι κιόλας κερδισμένο. Οί άνθρωποι μπορεί νά χάσουν τά πάντα "Η ύπέρβαση δέν είναι ποτέ άναπόφευκτη. "Ομως, γι' αύτόν άκριβώς τό λόγο τό πρόβλημα "Ανθρωπος καί τό πρόβλη-μα τοΰ Νού άποκτά μιά άπειρη τραγική σπουδαιότητα, καί αύτοί πού μπορούν νά τό νοιώσουν αύτό θ'άφήσουν τή μο-ναχικότητά τους γιά νά μποΰν μέσα σέ μιάν αύθεντική πνευματική κοινότητα.

120

I I

Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

"Στό μέτρο πού εϋναι ένα φυσικό δν, δ άνθρωπος είναι δεδομένος" λένε τά "Χειρόγραφα τοΟ 1844". Ετήν άφετηρία τής "παραγωγής" του, κατά συνέπεια, βρίσκου-με τή βιολογική καί ύλική Φύση, μέ δλο της τό μυστή-ριο καί τήν τραγωδία. Μεταμορφωμένη δμως παρούσα, αύ-τή ή Φύση θά έμφανίζεται σταθερά στό περιεχόμενο τής άνθρώπι.νης ζωής, Ή Φύση, τό "Ον δηλαδή, μπορεί νά έ-Εερευνηθεί καί νά έκφραστεί ποιητικά, πλαστικά ήέπι-στημονικά. Ά ν θά όριζόταν, τότε καί ή τέχνη καί ή έ-πιστήμη θά ήτανε περιττές καί θά καταργούνταν καί ή αύτονομία κα< ή κίνησή τους. "Ενας τέτοιος δρισμός θά ήταν μόνον μιά'μεταφυσική άφαίρεση. Ό σύγχρονος νοΟς μόλις τώρα άρχίζει νά νοιώθει τό βάθος γιά τή φυσική "θέληση γιά ζωή", μέ τίς άντιθέσεις καί τά άμφιλεγό-μενά της: τό ένδόμυχο κράμα της άπό έπιθετικότητακαί συμπόνοια, τίς ταραχώδεις ένέργειές της καί τίς πε-ριόδους της ήρεμίας, τίς καταστροφικές μανίες της καί τή χαρά της. Τί κρύβουν ή τί σημαίνουν, αύτές οί βιο-λογικές ένέργειες πού ή Λογική πρέπει νά δργανώσει καί.νά καθησυχάσει, άλλά δχι νά καταστρέφει ; Ίσως, δ-

122

πως à Χέγκελ καί οί έμβρυολόγοι πιστεύουν, περιέχουν δλόκληρο τό παρελθόν τής δργανικής ζωής. Δέν ύπάρχει καμιά άμφιβολία ότι έπίσης μεταμορφώνουν σέ βάθος τά δργανικά καί άνόργανα στοιχεία τους. Τά ένστικτα τού άνθρώπου έχουν πάψει πιά νά είναι τά ίδιαμέτά άντί-στοιχα ένστικτα τών ζώων. Οί βιολογικές μας ένέργει-ες δέν είναι δυνατό νά προσδιοριστούν μόνον άπ'τό πα-ρελθόν τού είδους, άλλά έπίσης άπ' τό μέλλον πού πε-ριέχουν μέσα τους. Στήν άρχή, δ "Ανθρωπος ήτανε μιά βιολογική δυνατότητα, άν καί αύτή ή δυνατότητα μπόρε-σε νά πραγματοποιηθεί μόνον μετά άπό μιάν μακριά πά-λη, μέσα στήν δποία δ "Ανθρωπος προοδευτικά άνέλαβε τήν εύθύνη γιά τό ίδιο του τό "Ov. Ή δραστηριότητα του γίνεται ίσχύς καί θέληση. 'Οδυνηρά, άποκτά συνεί-δηση. Στό μέτρο πού είναι γνώση καί ύπαρξη σαρκική, γίνεται ή ζωντανή 'Ιδέα τής Φύσης. "Ομως δέν παύει V άνήκει στή Φύση, οί ένέργειές του είναι βυθισμένες μέ-σα στίς ένέργειες τής Φύσης,δπου άνανεώνονται καί κα-ταστρέφονται. Αύτές οί ένέργειες είναι έπίσης ίσως μιά έκλέπτυνση καθώς καί, άπό μιάν άποψη, μιάν έξάντληση τών θεμελιακών ένεργειών. Τό Γίγνεσθαι είναι πολύμορ-φο: έξέλιξη, έπανάσταση, άναδίπλωση —μιά κάθοδος άπό τή μιά πλευρά, μιά άνοδος άπό τήν άλλη.

*0 ρόλος τής φιλοσοφικής σκέψης είναι νά έξαλείψει πρόωρες έξηγήσεις, έκείνες τίς περιοριστικές θέσεις πού θά μάς έμποδίσουν άπ'τό νά διεισδύσουμε καί νά κα-τακτήσουμε τό θαυμαστά περιεχόμενο τού δντος μας. Τό μόνο πού μπορούμε νά πούμε είναι δτι ή Φύση δέν είναι άδρανής —καί δτι δέν είναι μιά ήδη πραγματική "ψυχή" ή πνεύμα. "Οτι δέν πρέπει νά τήν άπεικονίσουμε, σάν μιάν άξεστη έξωτερικότητα ή άντικείμενο (ή άθροισμα άντικειμένων), ούτε σάν μιά καθαρή έσωτερικότηταήύ-ποκείμενο (ή άθροισμα ύποκειμένων), γιατί ή Φύση προ-ϋποτίθεται στή γέννηση καί τήν έμφάνιση τού ύποκεί-μενου καί τού άντικείμενού. Ή καλύτερη εΙκόνα πού μπορούμε νά έχουμε τής Φύσης "αύτής καθ'έαυτής", άνε-

123

ξάρτητης άπό μάς, εϋναι ή άρνητική, χωρίς άμφιβολία: ή Φύση είναι "άδιάφορη", τιράγμα πού δέν σημαίνει δχι εϋναι έχθρική ή βάναυσα άλλότρια πρός έμάς, άλλά μάλ-λον άδιαφοροποίητη σέ σχέση μέ τό άντικείμενο καί τό ύποκείμενο τής δικής μας έμπειρίας.

Στό μέτρο πού εϋναι ένα φυσικό δν, δ άνθρωπος πε-ριέχει μιά πολλαπλότητα ένστίκτων, τάσεων καί ζωτι-κών δυνάμεων. "Οντας τέτοιος, εϋναι παθητικός καί πε-ριορισμένος. Ή άντικειμενική άνάγκη ένός φυσικού, μέ σάρκα καί δστά δντος άπαιτεί ένα άντικείμενο πού εϋ-ναι έπίσης φυσικό. Τά άντικείμενα τών φυσικών ένστί-κτων τοΰ άνθρώπου (πείνα, σεξουαλικό ένστικτο) αύτή καθ* έαυτή βρίσκονται έξω άπό αύτόν καί είναι άνεξάρ-τητη άπό αύτόν. Αύτός έξαρτάται άπό αύτά. "Ετσι ή ά-νάγκη καί ή ζωτική του δύναμη μεταμορφώνονται σέ ά-νισχυρότητα καί στέρηση.

Ή σχέση μεταξύ ένός δντος καί τοΰ "άλλου" του εϋ-ναι μ' αύτόν τόν τρόπο δεδομένη στή Φύση καί δ φυσικός άνθρωπος τή δοκιμάζει "ύπαρξιακά" σάν έξωτερικότητα καί έξάρτηση. 'Απ'τή στιγμή πού έχει άλλα δνταγιάά-ντικείμενό του, αύτός δ άνθρωπος εϋναι ένα άντικεί-μενο γιά άλλα δντα. Εϋναι ταυτόχρονα ένα ύποκείμενο καί ένα άντικείμενο πού άντιτίθεται τό ένα στό άλλο, δμως άχώριστα: ένα ύλικό ύποκείμενο, άντικειμενικά δεδομένο στόν δργανισμό καί τή στοιχειώδη βιολογική του συνείδηση, καί περιέχοντας μ'αύτόν τόν τρόπο μιά σχέση μέ άλλα δντα πού εϋναι, γι αύτόν, τά άντικεί-μενα τής έπιθυμίας του, άλλά, αύτά καθ'έαυτά, ύποκεί-με να. "Ενα ύλικό άντικείμενο γι' αύτά τά άλλα δντα. "Ε-τσι τό γεγονός δτι εϋναι ένα άντικείμενο έκθέτει τόν φυσικό άνθρωπο στά σχέδια καί τίς έπιθέσε ις άλλων ζω-ντανών δντων. Παρόλ'αύτά δμως, ένα δν πού δέν θά ή-ταν άντικείμενο θά ήταν μιά χίμαιρα (ένα unding, λένε τά "Χειρόγραφα τού 1844"). Θά ήταν μόνο, μέσα σέ μιάν άφόρητη μεταφυσική μοναξιά. Παύουμε νά είμαστε μόνοι δχι δταν βρισκόμαστε μαζί μέ κάποιον άλλον, άλ-

124

λά δταν έμείς οί ίδιοι είμαστε κάποιος άλλος: μιά άλ-λη πραγματικότητα άπ' τούς έαυτούς μας γιά τούς έαυ-τούς μας —μιά άλλη πραγματικότητα άπ' τό άντικείμενο γιά τόν έαυτό του. Μιά συνάντηση καθαρών ύποκειμένων (μονάδων) δέ θά τά άποσποΰσε άπό τήν μοναξ ιά τους. "Ε-να όν πού δέν είναι τό άντικείμενο μιάς έπιθυμίας έ-νός άλλου δντος δέν έχει προσδιορίσιμη ύπαρξη. "Μόλις έχω ένα άντικείμενο, έκείνο τό όν έχει έμένα γιά ά-ντικείμενο" (Μ 1844).

Τό φυσικό όν κατά συνέπεια έχει τή φύση του έξω άπ'αύτό καί μ'.αύτόν τόν τρόπο συμμετέχει στή Φύση. Μ* αύτήν τήν θεμελιακή έμπειρία ή Φύση προσδιορίζεται γιά μάς σάν μιά έξωτερικότητα στοιχείων. "Ομως, όπως εί-πε ό Χέγκελ, τό πιό έξωτερικό είναι έπίσης τό πιό έ-σωτερικό. Τά φυσικά όντα είναι στενά συνδεδεμένα καί έξαρτημένα τό ένα άπό τό άλλο άκόμα καί μέσα στήν έ-ξωτερικότητά τους καί στήν πάλη μεταξύ τους. "Οντας τέτοιος ό φυσικός άνθρωπος είναι παθητικός. Ετό μέ-τρο πού αίσθάνεται αύτήν τήν παθητικότητα,δηλαδή τήν ώθηση τής έπιθυμίας του μαζί μέ τήν άδυναμίααύτής τής έπιθυμίας, γίνεται περιπαθής. "Τό πάθος", λέειόΜάρξ, "είναι μιά ούσιαστική δύναμη στόν άνθρωπο πού τείνει πρός τό άντικείμενό του". "Ετσι τό πάθος βρίσκει τήν θέση του. Δέν μπορεί νά καταδικαστεί άπό τήν λογική, γιατί ό περιπαθής άνθρωπος άντλεϊ τή δύναμή του άπό τίς πιό βαθιές ένέργειες τής Φύσης. Κι δμως τό πάθος αύτό καθ' έαυτό πρέπει νά είναι μόνο ή βάση καί ή ά-φετηρία τής 'Ισχύος. Ή ίσχύς δέ^ έξαρτάται πιά άπό τό άντικείμενο, κυριαρχεί καί περιέχει τό άντικείμε-νό της: ή άντικειμενικότητα τής Φύσης δέν είναι πιά τίποτε άλλο παρά τό δριό της καί τό τέλος της.

'Επειδή ό άνθρωπος δέν είναι μόνον ένα δν τής Φύ-σης, είναι έπίσης άνθρώπινος. Μέσα καί μέσω τού άν-θρώπου ή Φύση διαιρείται καί άντιτίθεται στόν έαυτό της, καί έρχεται σέ μιάν σύγκρουση μέ τόν έαυτό της, πού είναι πιό βαθιά άπ' δλες τίς προηγούμενες άντιθέ-

125

σεις της καί άπ'όλες τίς συγκρούσεις άνάμεσα στά άτο-μα fi τό βιολογικό είδος. Ό άνθρωπος, δνα δν τής Φύ-σης, στρέφεται καί πολεμάει ένάντια στή Φύση. Γι' αύ-τόν, ή Φύση είναι ή άρχική πηγή, ή μητέρα. "Ομως δέν είναι τίποτα περισσότερο άπό τήν δεδομένη ούσία πού πάνω της ένεργεί. Στό μέτρο πού είναι έΕωτερική Φύση είναι άκόμα ό θάνατός του καί ό τάφος του. Αύτήή άλ-λη "ύπαρΕιακή" έμπειρία, γιά νά χρησιμοποιήσουμε έ-ναν σύγχρονο δρο, είναι τό ίδιο θεμελιακή. Τά Ανθρώ-πινα άντικείμενα δέν είναι πιά άμεσα φυσικά άντικεί-μενα. 'Ιδιαίτερα τά άνθρώπινα συναισθήματα, έτσι δπως έκδηλώνονται άντικειμενικά, δέν είναι πιά ή φυσική, άνθρώπινη άντικειμενικότητα, άΕεστη έπιθυμία, ή άμε-ση εύαισθησία. Ή Φύση παύει νά είναι παρούσα μέ Α-μεσότητα καί έπάρκεια γιά τόν άνθρωπο. Σάν κάθε φυσι-κό δν ό άνθρωπος πρέπει νά γεννηθεί. Ή ιστορία του είναι ή πράΕη τής γέννησής του, ό έρχομός του στή ζωή μέσα στή Φύση —δμως καί έΕω καί ένάντια στή Φύση. Στή πορεία αύτής τής ίστορίας ό άνθρωπος ύψώνεται πάνω ά-πό τή Φύση καί σιγά-σιγά τήν φέρνει κάτω άπό τόν έ-λεγχό του. "Ή ίστορία είναι ή φυσική ιστορία τού Αν-θρώπου", λέει ό ΜάρΕ* "Ομως αύτή ή γέννηση είναι ,ά ύπέρβαση καί μιά προοδευτικά συνειδητή ύπέρβαο . Δρώ-ντας δ άνθρωπος τροποποιεί τή Φύση, καί γύρω κ.ιί μέ-σα του. Δημιουργεί τή δική του φύση δρώντας πάνι.> στή Φύση. 'Υπερβαίνει τόν έαυτό του στή Φύση καί ύπερβαί-νει τή Φύση στόν έαυτό του. Διαμορφώνοντάς την σύμφω-να μέ τίς δικές του άπαιτήσεις τροποποιεί τόν έαυτό του. Μορφώνει τόν έαυτό του καί τόν συλλαμβάνει σάν μιά δύναμη μέ τό νά δημιουργεί άντικείμενα ή "προϊ-όντα". Προοδεύει λύνοντας μέ τή δράση τά προβλήματα πού δημιουργούνται άπό τή δράση του.

Ό άρνητισμός τού άντικείμενου καί τής ύπέρβασής του, έτσι, έχουν μιάν θετική σημασία. 'Αντικείμενο καί ύποκείμενο είναι έΕίσου θετικά καί άντικειμενικά. Γιά νά φτάσει τό άντικείμενο πού βρίσκεται έΕωάτίαύ-

126

τήν, ή δραστηριότητα τοΟ υποκείμενου βάζει, καινούργια Αντικείμενα καί υπερβαίνει, τή φυσική της έξάρτηση σέ σχέση μέ τά άντικείμενα. Μ'αύτόν τόν τρόπο ή δραστη-ριότητα βάζει τήν ίδια σάν άντικείμενο: φτάνει τόν έ-αυτό της, τόν συνειδητοποιεί καί ένεργεί πάνω του μέ-σω τού άντικείμενου. 'Υπερβαίνει τήν άντίθεση άνάμε-σα στό ύποκείμενο καί τό άντικείμενο ξαναβρίσκοντας τόν έαυτό της μέσα σ'αύτήν τήν άντικειμενικότητα πού είναι άνώτερη άπό τήν φυσική άντικειμενικότητα.

Ή μονοπλευρικότητά των φιλοσοφικών θέσεων προσδιο-ρίστηκε άπ'τόν περιορισμό στό πρώτο τους βήμα. Ό ι-δεαλισμός, πού ξεκίνησε μέ τήν καθαρή δραστηριότητα, άνεξάρτητος άπ' τό περιεχόμενό της, δδήγησε άναγκαϊα σέ μιάν τυποποίηση αύτής τής δραστηριότητας. Ό θε-τικισμός, δ έμπειρικισμός ή άκόμα καί. ό κοινός ύλι-σμός ξεκίνησαν θέτοντας τό άντικείμενο, δεδομένο ή γε-γονός άνεξάρτητα άπό τήν δραστηριότητα. 'Αγνόησαν κα-τά συνέπεια αύτή τή δραστηριότητα καί περιόρισαν τό πραγματικό "Ον. Μιά φιλοσοφική μέθοδος πού ξεκινάει νά έκφράσει τήν άνθρώπινη δραστηριότητα στήν πληρότη-τά της πρέπει νά ξεκινήσει άπό μιάν πλουσιότερη έν-νοια, άπ'δτι έκείνη τού άξεστου άντικείμενου ή τής κα-θαρής δραστηριότητας. Ή έννοια τού προϊόντος παρι-στάνει μιάν άνώτερη ένότητα καί "συνοψίζει τήν δρα-στηριότητα" (Μ 1844).

127

3Ανάλυση του προϊόντος

Σέ κάθε προϊόν, όσοδήποτε άσήμαντο (αύτό τό τραπέζι, έκείνο τό σφυρί, έκείνο τό δέντρο στόν κήπο), ή ύπο-κειμενική καί ή άντικειμενική πλευρά, ή δραστηριότη-τα καί τό πράγμα, είναι πολύ στενά συνδεδεμένα. Αύτά είναι μεμονωμένα άντικείμενα πού έχουν άπο χωρι στ ε C ά-πό τή Φύση. "Εχουν συγκεκριμένο περίγραμμα καί μπο-ρούν νά μετρηθούν άπό διάφορες άπόψεις. "Εχουν όνόμα-τα πού μπαίνουν μέσα στήν άνθρώπινη όμιλία. Ή λέξη καί ή έννοια τελικά όρίζουν τό άντικείμενο καί τό ά-κινητοποιούν άποχωρίζοντάς το άπό τή Φύση.

Καί δμως αύτά τά προϊόντα έξακολουθούν νά παρα-μένουν άντικείμενα τής Φύσης. Ή Φύση δέν προμηθεύει μιά πρώτη ύλη έχθρική στή μορφή. Ή ίδια ή πρώτη ύλη ύποδεικνύει τή μορφή πού μπορεί νά πάρει τό άντικεί-μενο.

Κάθε προϊόν —κάθε άντικείμενο— στρέφεται κατά συ-νέπεια άπό μιά μεριά πρός τή Φύση καί άπό μιάν άλλη πρός τόν άνθρωπο. Είναι ταυτόχρονα συγκεκριμένο καί άφηρημένο. Είναι συγκεκριμένο έχοντας μιά δεδομένη ούσία καί έπιπρόσθετα είναι συγκεκριμένο δταν γίνε-

128

τ eu μέρος τής δοαστηριότητάς μας, Αντιδρώντας ή ύπα-κούοντάς την, παρόλ' αύτά. Είναι άφηρημένο χάρη στό συγ-κεκριμένο, μετρητό του περίγραμμα καί έπίσης γιατί μπο-ρεί νά μπει σέ μιάν κοινωνική ύπαρξη, νά είναι ένα ά-ντικείμενο άνάμεσα σέ άλλα παρόμοια άντικείμενα καί νά γίνει ό φορέας μιάς όλόκληρης σειράς καινούργιων σχέσεων πρόσθετων στήν ούσιαστικότητά του (στή γλώσ-σα, ή άλλοιώς στήν ποσοτική άξιολόγηση τής κοινωνίας σάν έμπόρευμα).

"Ας έξετάσουμε μιά πολύ άπλή περίπτωση δράσης πού έφαρμόζεται σ*ένα τμήμα ύλης. Κάθε παραγωγική δράση δουλεύει γιά ν'άποσπάσει ένα όρισμένο άντικείμενο ά-πό τήν τεράστια μάζα τού ύλικού σύμπαντος. "Ενα άντι-κείμενο είναι προσδιορισμένο άκριβώς στήν έκταση πού έχει Απομονωθεί. "Οτιδήποτε άποκαθιστά τίς σχέσεις του μέ τό ύλικό του πλαίσιο καί τό ένσωματώνει πάλι στήν Φύση, τό καταστρέφει σάν προϊόν ή σάν άνθρώπινο άντι-κείμενο: ή σκουριά στό σφυρί μού, γιά παράδειγμα. Γιά νά είναι ένα άντικείμενο καί μάλιστα χρησιμοποιήσιμο, τό σφυρί πρέπει νά διακρίνεται μέ τή μεγαλύτερη δυνα-τή σαφήνεια περιγράμματος καί πρακτικής πραγματικότη-τας άπέναντι στό άόριστο υπόβαθρο τοΟ σύμπαντος. Είναι "άφηρημένο", δμως μέ μιάν άφαίρεση πού είναι μιά πρα-κτική, συγκεκριμένη δύναμη.

Μερικοί άνθρωποι σηκώνουν ένα βαρύ φορτίο. Σ'αύ-τήν τήν άπλή δράση ή πραγματικότητα τού άντικείμενού κυβερνάει τή δραστηριότητα άμεσα. Τό σχήμα τοΰ φορτ ί -ου, ό δγκος του, ή κατεύθυνση πού πρός αύτήν πρέπει νά μετακινηθεί, είναι οί άντικειμενικές συνθήκες στίς όποίες ύπακούει ή δράση. 'Επιπλέον δ άριθμός τών Αν-θρώπων πού είναι ίκανοί νά βοηθήσουν -καί ή φυσική τους δύναμη μπαίνουν σάν προσδιορίζοντα στοιχεία μέσα στήν άκολουθία τών συγχρονισμένων κινήσεων πού θά όδηγήσουν στήν μετακίνηση τού φορτίου. Χάρη σέ μιάν άμοιβαία προσαρμογή τών άνθρώπων καί τού άντικείμενου, ή δρα-στηριότητα αύτής τής άνθρώπινης όμάδας θ'άποκτήσει

129

Uidv μορ<ρή, μιά δομή κι έναν ρυθμό. Αύτές οί παρατη-ρήσεις μποροΟν νά έπεκταθοΟν, άπό μιάν πολύ άπλή πε-ρίπτωση σάν αύτή, σέ πολύ σύνθετες: στήν κατασκευή έ-νός άντ ι κείμενου, σ* ένα έργαστηριακό πείραμα,κλπ. Κά-θε φορά πού ή άνθρώπινη δύναμη έφαρμόζεται d ένα "προϊ-όν", μιά συγκεκριμένη ένότητα διαμορφώνεται άνάμεσα στό ύποκείμενο καί τό άντικείμενο, άν τό δούμε πρα-κτικά. Τό ύποκείμενο καί τό άντικείμενο δέ συγχωνεύ-ονται, ούτε διακρίνονται άφηρημένα. 'Αντιτίθενται σέ μιάν όρισμένη σχέση. Σχηματίζουν ένα ξεκάθαρο προσ-διορισμένο διαλεκτικό σύνολο.

Δέν είναι άνάγκη νά σκεφτόμαστε τό "προϊόν" άπο-κλειστικά σέ μιά θέση ή σέ μιάν μόνο χρονική στιγμή. Μιά άκολουθία φαινομένων μπορεί τό ίδιο καλά νά θεω-ρηθεί σάν προϊόν. Βάζω λίγο νερό στή φωτιά.Τό δοχείο προστατεύει τό ύγρό άπ' όλες τίς έΕωτερικές διαταρα-χές πού πιθανόν νά έμποδίσουν τό έπιθυμητό άποτέλεσμα. Ο συνδυασμός: φωτιά, δοχείο, ύγρό, πρέπει νά θεωρη-θεί σάν προϊόν τής δράσης τό ίδιο καί ή διαδοχική σει-ρά τών φαινομένων: ή ύψωση τής θερμοκρασίας τού ύγρού, τό φτάσιμό του στόν βρασμό. Αύτή ή σειρά είναι άπομο-νωμένη στό χρόνο, δπως άκριβώς ό συνδυασμός τών άντι-κειμένων είναι άπομονωμένος στό χώρο. "Ενα τέτοιο ά-θροισμα φαινομένων, "παγιωμένο" στό χρόνο, είναι γνω-στό μέ έπιστημονικούς δρους σάν ντετερμινισμός. 'Από μιάν άποψη αύτή ή σειρά είναι πραγματική, ύλική καί συγκεκριμένη, άπό μιάν άλλη είναι "άφηρημένη" μέ τήν πιό άκριβή έννοια αύτής τής λέΕηε, μιά καί τό άφαι-ρώ σημαίνει χωρίζω ή άποσπω. Ή άφετηρία γι αύτή τήν άφαίρεση δέν βρίσκεται στό νού, άλλά στήν πρακτική δραστηριότητα. Τά ούσιαστικά χαρακτηριστικά τής αί-σθησης-άντίληψης δέν είναι δυνατό νά έΕαχθούν σωστά άπό μιάν άνάλυση τής σκέψης, άλλά άπό μιάν άνάλυση τής παραγωγικής δραστηριότητας καί τού προϊόντος. *Η άφαίρεση είναι μιά πρακτική δύναμη.

"Ολη ή παραγωγή προϋποθέτει τόν όργανισμό: τό χέ-

130

pL, τό μάτι, τό νοΟ. "Επίσης προϋποθέτει τήν άνάγκη. Ό όργανισμός καί ή άνάγκη είναι καί τά 6υό έλαστικά. Οί τάσεις τοΟ άνθρώπου 6έν είναι δεδομένες εύθύς έΕ άρχήΰ σ'δλη τους τή σαφήνεια, τή δύναμη καί τόν δρ-θολογισμό. Τό προϊόν πού άντιστοιχεί σέ μιάν τάση βο-ηθάει στόν όρισμό της, στή συνειδητοποίηση καί τήν διαφοροποίησή της. 'Αντιδρά καί σ'αύτήν καί στόν δρ-γανισμό. Τό χέρι τοΟ άνθρώπου, τό μάτι του καί τό μυ-αλό του διαμορφώνεται καί τελειοποιούνται, καί μέσα στό άτομο καί μέσα στό είδος, άπό τήν χρήση πού τούς κάνε ι.

"Ολη ή παραγωγή προϋποθέτει άλλους προσδιορισμούς τής πρακτικής δραστηριότητας έπίσης, καί ίδιαίτερα έ-να δργανο ή μιά τεχνική. Τό δργανο μάς δίνει τή δυνα-τότητα νά δράσοΟμε πάνω στήν άντικειμενική πραγματι-κότητα. Εϋναι τό ίδιο μιά άντικειμενική πραγματικό-ητα, ένα άντικείμενο τής Φύσης. Δέν δρά πάνωστήΦύση έΕωτερικά, άλλά σάν ένα κομμάτι, τής Φύσης πού άντι-δρά σέ άλλα κομμάτια.

Θά μπορούσαμε νά προσπαθήσουμε άπό αύτήν τήν σκο-πιά νά ταξινομήσουμε τά δργανα καί νά τά διακρίνουμε σέ:

α) 'Εκείνα τά δργανα πού μάς δίνουνε τήν δυνατό-τητα νά άποσπάσουμε όρισμένα κομμάτια άπό τήΦύση. Εέ σχέση μέ τήν άλληλεΕάρτηση τών φυσικών φαινομένων αύ-τά έχουν καταστροφικό ή άφαιρετικό χαρακτήρα. Παρα-δείγματα είναι ή άΕίνα, τό σφυρί, ή τό βέλος —καθαρή ποσότητα καί ποιότητα, γεωμετρικός χώρος, κλπ.

β) 'Εκείνα τά δργανα πού χρησιμεύουν στό νά δια-τηρούν τά κομμάτια πού άποκτήθηκαν μ' αύτόν τόν τρόπο, νά τά προστατεύουν στήν άπομό\>ωσή τους καί νά προσα-νατολίζουν τούς ντετερμινισμούς πού άφαιρούνται άπό τή Φύση. Παραδείγματα: ή μπογιά πού έμποδίζει τά σί-δερα νά σκουριάσουν, τά δοχεία κάθε είδους, τά ούσια-στικά. Πραγματικά,άπό μιάν άποψη, ή γλώσσα, άπό τ ή σύ-ντομη λέΕη τής διαταγής μέχρι τήν έπιστημσνική όμι-

131

λία, είναι ένα όργανο. γ) 'Εκείνα τά όργανα πού στή συνέχεια μάς δίνουν

τή δυνατότητα νά πλάσουμε τά κομμάτια πού διατηρήθη-καν στήν άπομόνωσή τους.

δ) Τέλος, όλα τά άποτελέσματα τής δραστηριότητας τού άνθρώπου, στήν έκταση πού χρησιμεύουν γιά τήν ι-κανοποίηση μιάς άνάγκης.

Μιά τέτοια ταξινόμηση γενικεύει τήν έννοια τοΰ όρ γανου. "Ενα σπίτι είναι ένα όργανο, μέ μιάν όρισμένη άποτελεσματικότητα στό χρόνο καί στό χώρο, τό ίδιο κι' ή κοινότητα αύτών πού έργάζονται μαζί γιά έναν κοινό σκοπό, τό ίδιο, τέλος, ό γεωμετρικός καί κοινωνικός χώρος, ό ωρολογιακός χρόνος κλπ.

Μιά τεχνική είναι ό συνδυασμός τών κινήσεων καί τών λειτουργιών πού άποσκοποΰν σ'ένα όρισμένο άποτέ-λεσμα ένας συνδυασμός πού στήν συνέχεια συγκροτείται σέ μιάν προσδιορισμένη σειρά, αύτή καθ' έαυτή άπομο-νωμένη (πού προσδιορίζει έπειδή είναι προσδιορισμένη) άκριβώς δπως ένα δργανο ή άντικείμενο.

Πρέπει νά σημειωθεί δτι μέ τόν τρόπο πού δρίζε-ται ή τεχνική είναι μιά στιγμή τής δραστηριότητας κι' δχι τό σύνολό της. Προσδιορίζεται, συγκροτείται καί "παγιώνεται" καθώς προχωρεί τό πείραμα. Ή τεχνική αύ-τή καθ'έαυτή, κατά συνέπεια, δέν είναι à πρωτουργός τοΰ προϊόντος ή τών προσδιορισμών τού προϊόντος δπως ή άφαίρεση, ή σπουδαιότητα, ή άξια ή ή σχέση τού ά-ντικείμενου πρός τήν άνάγκη, τόν όργανισμό καί τή δρα-στηριότητα. "Η τεχνική διαμορφώνεται, είναι ένα άπο-τέλεσμα. Δέν είναι συνειδητή στήν άρχή καί μόνον με-τά περιγράφεται καί μεταδίνεται προφορικά. Ούτε ο ί φυ-σικές τεχνικές ούτε οί διανοητικές είναι άμεσα κατα-νοητές, εύθύς έξ άρχή ς. "Ετσι συμβαίνει καί μέτίςά-νακαλύψεις τών έθνογράφων, πού έδραίωσαν τήν άντιπα-ράθεση στόν πρωτόγονο νοΰ τών σωστών τεχνικών μέ τίς παράξενες έρμηνείες τους. Παραδόξως αύτό τούς έκπλήσ-σει. Λές κι αύτή ή άντιπαράθεση δέν είναι δυνατό νά

132

βρεθεί σέ μάς τούς ίδι ouc, στήν έτιοχή ιιοις καί στόν αίώνα μας, σέ σχέση μέ τίς φυσικές ή άκόμα καί τίς δια-νοητικές τεχνικές: "έμπνευση", τό μυστήριο τής "δη-μιουργίας", κλπ.

Σ' ένα πολύ προχωρημένο στάδιο, έφόσον ένας μεγά-λος άριθμός τεχνικών έχει γίνει συνειδητός καί έχει μεταδοθεί μέ σαφήνεια, έφόσον καί τά είδικά καί τά γε-νικά τους χαρακτηριστικά είναι γνωστά, έφόσον συγκε-κριμένες τεχνικές όπως ή λογική έχουν παγιωθεί καί έ-χουν δώσει στή συνείδηση έναν σκελετό, τότε καί μόνον τότε συνειδητοποιούμε άκριβώς τή δραστηριότητα καί τίς τεχνικές. Στήν άρχή, ή συνείδηση ήτανε, άς πούμε, έ-ντοπισμένη μέσα στό πράγμα, μέσα στό άποτέλεσμα τής δράσης καί μέσα.στήν άντικειμενική μορφή πού δίνεται στό προϊόν. 'Ανακαλύπτουμε αύτό πού είμαστε μέσα σ' αύτό πού κάνουμε. Ή δραστηριότητα τής παραγωγής προ-χωρεί στήν άρχή διστακτικά, μέ προσπάθειες καί σφάλ-ματα πού στήν συνέχεια έπανορθώνονται. Βαθμιαία, ή ί-δια ή λειτουργία παγιώνεται καί γίνεται μιά τεχνική, καί μετά άπ'αύτό ό ένεργητικός άνθρωπος έξετάζει τήν τεχνική του μέ σκοπό νά τήν βελτιώσει καί νά βγάλει άπό αύτήν συμπεράσματα πού άφορούνε τίς Ιδιότητες τοΰ άντικείμενού. Πηγαίνει άπ' τό προϊόν στόν έαυτό του, έπειτα άπό τόν έαϋτό του στό προϊόν. Ή συνείδηση δια-μορφώνεται πρακτικά, μέσω τής δραστηριότητας πού ά-ποκρυσταλλώνεται σέ καθιερωμένες μεθόδους καί διαδι-κασίες, πολύ περισσότερο άπ'δτι μέσω όποιασδήποτε ά-ποχής ή ΰποχώρησης έκ μέρους τοΰ ύποκείμενού. Μ'αύτό τόν τρόπο ένας ζωγράφος δοκιμάζει τόν έαυτό του καί τόν άνακαλύπτει στίς πρώτες του προσπάθειες, καί με-τά άπό αύτό τελειοποιεί τήν τεχνική του καί τροποποι-εί τό στύλ του. Θά ήτανε παράλογο νά ύποθέσουμε δτι ένας ζωγράφος θά μπορούσε ν'άναπτύξει τό χάρισμά του καί νά τό συνειδητοποιήσει, χωρίς στήν πραγματικότη-τα νά βάλει ούτε μιά πινελιά πάνω στό πανί. Γι' αύτόν, ή ζωγραφική δέν είναι άπλώς μιά δικαιολογία, μιά τυ-

133

χαία έκδήλωση ένός κρυμμένου ταλέντου τιού ύπήρχε έκ τών προτέρων. Κι' δμως αύτήν τήν υπόθεση διατύπωσε δ Ιδεαλισμός γιά. τό ΝοΟ.

134

Οι δραστηριότητες τής ενσωμάτωσης

Η άνάλυση τοΟ μεμονωμένου προϊόντος μπορεί νά συγκρι-θεί μέ τή φιλοσοφική άνάλυση τής άντ ίληψης ή Verstand. Η παραγωγή μεμονωμένων άντικειμένων πού διαχωρίζει αύ-τά τά άντικείμενα καί προσδιορίζει τίς πλευρές καί τίς ίδιότητές τους, περιέχει τά κύρια χαρακτηριστικά τής Verstand, στό ότι είναι μιά διανοητική δραστηριό τητα πού άπομονώνει καί ορίζει, πού δουλεύει γιά νά έκφράσει τήν ίδιαίτερη σημασία τών άντικειμένων καί προσπαθεί νά γίνει μιά τεχνική σκέψης, (γραμματική, τεχνική τής άνάλυσης, τυπική λογική). Ή άντίληψη εί ναι ή λειτουργία τού ξ ε κ ά θ α ρ ο υ , τού άτομικού καί τού στιγμιαίου, τής πράΕης στήν άτομική κλίμακα ή τό με-μονωμένο άντικείμενο —τού πρακτικού άντικειμενικού σκοπού.

Ή θεώρηση τού μεμονωμένου άντικείμενου είναι μό-νον ένα πρώτο βήμα γιά τή σκέψη. Ή θεμελιακή λειτουρ γ ία τής φιλοσοφίας ήτανε πάντοτε ή άνασύνθεση τού ό-λου. Ό σκεπτόμενος άνθρωπος πάντα ένοιωθε ότι τό με-μονωμένο άντικείμενο ήταν άκατάληπτο αύτό καθ' έαυτό, ότι ή άφαιρετική δραστηριότητα αύτή καθ' έαυτή πρέπει

135

έπίσης νά είναι κατανοητή, δηλαδή, συνδεδεμένη μέ τό σύμπλεγμα τών συνθηκών πού τήν προσδιορίζουν καί μέ τούς σκοπούς πού έπιδιώκει. Πάντοτε αισθανόταν, κατά συνέπεια, δτι τό άρχικό δεδομένο, δηλαδή τό δλο, πρέ-πει νά ξαναβρεθεί, "καταλαβαίνοντάς" το ή φέρνοντάς το κάτω άπό τόν έλεγχο τής λογικής. Ή διαισθητική ή πρωτόγονη νοοτροπία διατηρεί μιάν σαφή συνειδητοποί-ηση αύτοΟ τοΟ δλου. 'Οποτεδήποτε άπεικονίζει άντικεί-μενα ή αίτιατές σειρές πρός τόν έαυτό της αίσθάνεται τήν άνάγκη νά ένσωματώσει πάλι αύτά τά προϊόντα άμέ-σως μέσα στήν όλότητα.

Ή φιλοσοφία πάντοτε προσπαθούσε νά πετύχει τήν συ-νειδητή "ένσωμάτωση" τοΟ στοιχείου μέσα στήν όλότητα. Ομως μέσα άπό αύτήν τήν προσπάθεια έμφανίστηκαν διά-φορες μορφές σοφισμοΟ. Μπορούμε ν'άναζητήσουμε τήν άρ-χή τής ένσωμάτωσης στή δραστηριότητα τοΟ άνθρώπου, θε-ωρώντας την σάν ένα μηχανιστικό άθροισμα άφηρημένων λειτουργιών, ή διαφορετικά σάν νά δδηγεί σέ μιάν προσ-διορισμένη τεχνική δπως ή τυπική λογική. Μιά φιλοσο-φία πού προσπαθεί ν'άνασυνθέσει τό σύνολο μ'αύτόν τόν τρόπο είναι καταδικασμένη νά δει άφηρημένα τίς είδι-κές λειτουργίες τής δραστηριότητας τή στιγμή άκριβώς πού θέλει νά ύπερβεί τήν άφαίρεση καί νά φτάσε ι τό συγ-κεκριμένο καί τήν όλότητα. Αύτό άκριβώς συμβαίνει στόν κλασικό ίδεαλισμό.

Μπορούμε έπίσης νά προσπαθήσουμε νά φτάσουμε στήν όλότητα άπ" "αύτήν τήν πλευρά" τής άφαιρετικής δραστη-ριότητας, παραλείποντας αύτήν τήν δραστηριότητα: ξα-ναγυρίζοντας μέσω τής φαντασίας σ'ένα στάδιο προηγού-μενο τής δραστηριότητας, μέσα στόν τομέα, δηλαδή, τών συγκεχυμένων διαισθήσεων, στό έπίπεδο τής πρωτόγονης νοοτροπίας. Αύτή ή μορφή "διαισθητικού" τρόπου σκέ-ψης άγνοεί τά δεδομένα τού προβλήματος. Ηεκινώντας ά-πό ένα πρόβλημα πού τίθεται άπό τήν ύπαρξη μιάς πα-ραγωγικής δραστηριότητας τής άφαίρεσης κι άπό.τήν ά-νάγκη μιάς άνώτερης ένότητας, πολύ άπλά άρνιέται αύ-

136

τήν τήν άφαιρετική δραστηριότητα. Τέτοιου είδους δόγ-ματα (διαισθητισμός, πρωτογονισμός, αχαιός συνολικι-σμός) προσφέρουν ένα παράξενο μίγμα διανοητικής έπι-τείδευσης καί συνοπτικοΟ άντι-διανοητισμοΟ.

Τήν ένσωμάτωση πρέπει νά τήν έπεξεργαστοΰμε συ-νειδητά καί σωστά, χωρίς νά παραλείψουμε καμιάν πλευ-ρά τοΟ προβλήματος. Τό άπομονωμένο προϊόν πρέπει ν'ά-ποκατασταθεΐ στό σύμπλεγμα τών σχέσεων του. "Ηάπομό-νωση ένός άντικείμενου τής Φύσης (ή'λογική του ταυ-τότητα μέ τόν έαυτό του) δέν μπορεί παρά νά είναι έ-να όριο, ένας τελικός σκοπός πού ποτέ ή δραστηριότη-τά μας δέν μπορεί νά πετύχει πλήρως όσο σκληρά κι άν προσπαθεί. "Ενα άντικείμενο είναι άπομονωμένο ή πα-γιωμένο μόνον ως πρός μιάν άπό τίς πλευρές του, καί μόνον μέσω τής μεσολάβησης ένός άλλου άντικείμενου, πού αύτό τό ίδιο δέν είναι άπόλυτα άπομονωμένο (τό σπίτι πού μού δίνει καταφύγιο, ένα δέντρο στόν κήπο, ένα χωράφι καλαμπόκι). 'Ως πρός μιάν όλόκληρη σειρά άλλων πλευρών τά άντικείμενα παραμένουν βυθισμένα μέ-σα στήν τεράστια κίνηση τοΰ κόσμου. "0 νοΰς πού θεω-ρεί ότι αύτή ή άπομόνωση καί παγίωση τών άντικειμέ-νων είναι ένα τετελεσμένο γεγονός κάνει τό σφάλμα τοΰ μηχανικισμοΰ. 'Αντί γιά ένσωμάτωση κάνει άθροιση, καί άθροιση τών προϊόντων, έπιπλέον, σάν νά ήτανε αύτά φυσικά δντα καί σάν νά ήτανε δυνατό νά ξαναβρούμε τή Φύση άθροί ζοντάς τα.

Πρέπει νά προχωρήσουμε άπό τό μεμονωμένο προϊόν στό άθροισμα τών προϊόντων καί, ταυτόχρονα, άπό τήν θεώρηση αύτής τής άποσπασματικής δραστηριότητας στήν θεώρηση τής δημιουργικής δραστηριότητας σάν σύνολο. Αύτή ή ένσωμάτωση είναι μιά θεμελιακή λειτουργία καί στή γενική φιλοσοφία καί στίς διάφορες είδικές έπι-στήμες, στίς όποίες πρέπει νά γίνει μιά άλλαγή κλί-μακας γιά νά προχωρήσουν άπό τό στοιχείο στό σύνολο. "Ετσι, ή πολιτική οίκονομία άπαιτεί νά προχωρήσουμε ά-πό τό συγκεκριμένο έμπόρευμα στήν άγορά: άπό τή σκο-

137

πιά τοΟ μεμονωμένου παραγωγοΟ στήν έξέταση τής παρα-γωγής καί τής παραγωγικότητας σάν σύνολο. Αύτή ή άλ-λαγή σκοπιάς είναι τό σύστοιχο μιάς βαθιάς άλλαγής στή φύση τού φαινόμενου. Ή σύγχυση άνάμεσα στίς 6υό κλίμακες όδηγεΐ σ' έκείνα τά λάθη πού είναι κοινά στούς οικονομολόγους πού, χωρίς νά τό συνειδητοποιούν, κά-νουν τό σύνολο φετίχ, άπεικονίζοντάς το στούς έαυτούς τους σάν έξωτερικό καί πάνω άπ'τά στοιχειώδη φαινόμε-να, άποδεκτά στήν άπομόνωσή τους. Στήν κοινωνιολογία καί τήν ιστορία έπίσης, πρέπει νά περάσουμε άπό τήν φυχολογική καί άτομική σκοπιά σ' έκείνην τού κοινωνι-κού σύνολου. Καί στίς φυσικές έπιστήμες μπορούν νά βρεθούν άνάλογες λειτουργίες, πού μέ τήν βοήθειά τους —χάρη σέ μιάν άλλαγή κλίμακας— μπορούμε νά προχωρή-σουμε άπό τό στοιχειώδες φαινόμενο στό στατιστικό ά-ποτέλεσμα: στόν παγκόσμιο μέσον όρο.

"Οσο άφορά, στήν άνάλυση τής άνθρώπινης δραστηριό-τητας, μιά τέτοια λειτουργία είναι δυνατή μόνον καί μόνον έπειδή τό όλο ύπάρχει συγκεκριμένα καί προϋπάρ-χει τών στοιχείων του. Άπό μιάν άποψη αύτά τά στοι-χεϋα είναι πραγματικά, "αύτά καθ' έαυτά" σάν στιγμές τού όλου, δμως άπό μιάν άλλη είναι άπλώς άφαιρέσεις σέ σχέση μέ τό δλο. Τό κοινωνικό όλο (σύνολο) είναι δεδομένο σάν μιά πρακτική όργάνωση ή Πράξη.

Αύτή ή άλλαγή κλίμακας άντιστοιχεί στήν φιλοσο-φική μετάβαση άπό τή Verstand (άντίληψη) στή Vernunft (λογική) καί δίνει τή σειρά γι' αύτήν τή μετάβαση. Ή ένσωμάτωση δέν είναι μιά θεωρητική φαντασίωση. Ή έ-νότητα τού κόσμου, πού είναι θρυμματισμένη κατά κά-ποιον τρόπο άπό τή δραστηριότητα τής άποσπασματοποί-ησης, άπό τήν παραγωγή τών μεμονωμένων άντικειμένων καί τήν παγίωση (ύλική ή διανοητική) τών συγκεκριμέ-νων αιτιατών σειρών, συνεχίζεται, άν καί ειδικά -στό άνθρώπινο έπίπεδο. Κάθε δραστηριότητα είναι συνεργα-σία. Οί άνθρώπινες, άνάγκες δέν είναι άπόλυτα χωρι-σμένες ή μιά άπό τήν άλλη, ούτε στό χρόνο ή στό χώρο,

138

οΟτε στό άτομο ή στήν όμάδα. Mtd τεχνική γεννά μιάν άλλη, μιά τεχνική τελειοποιεί μιάν άλλη, κλπ. Ή λο-γική είναι ή λειτουργία τής κίνησης, τοΟ σύνολου, τής δλοκληρωμένης ζωής καί τής ύπέρβασης.

Ό άντικειμενικός κόσμος τοΟ άνθρώπου είναι ένας κόσμος προϊόντων πού σχηματίζει ένα σύνολο: αύτό πού παραδοσιακά άναφέρουμε σάν τόν κόσμο τής αίσθησης -άντίληψης. Αύτός ό κοινωνικός κόσμος είναι φορτωμέ-νος μέ συναισθηματικές ή παραστατικές έννοιες, πού έ-πεκτείνονται πέρα άπό τό στιγμιαίο, τό χωριστό άντι-κείμενο, τό μεμονωμένο άτομο. Μ'αύτήν τήν έννοια καί τό πιό άσήμαντο άντικείμενο είναι δ φορέας άμέτρητων προτάσεων καί σχέσεων. Αναφέρεται σέ δλα τά είδη δρα-στηριοτήτων πού δέν παρουσιάζονται άμέσως μέσα του. Γιά τό παιδί, τό ίδιο καί γιά τόν ένήλικο, τά άντι-κείμενα δέν είναι άπλώς μιά στιγμιαία ύλική παρουσία, ή ή εύκαιρία μιάς ύποκειμενικής δραστηριότητας. Μάς δίνουνε ένα άντικειμενικό κοινωνικό περιεχόμενο. Οί παραδόσεις (τεχνικές, κοινωνικές, πνευματικές) καί οί πιό σύνθετες ίδιότητες άπαντοΰνται καί στάπιό ταπει-νά άντικείμενα, άπονέμοντάς τους μιά συμβολική άξία ή "στύλ". Κάθε άντικείμενο είναι ένα περιεχόμενο τής συνείδησης, μιά στιγμή.

"Οταν σκεφτόμαστε τό άθροισμα τών άντικειμένων σάν ένα σύνολο, τότε τά προϊόντα άποκτοΰν μιάν άνώτερη σημασία, πού δέν έχουν δταν θεωρούνται μεμονωμένα. Ή δραστηριότητα τού άνθρώπου, έΕεταζόμενη στήν κλίμακα τής ΠράΕης, δέχεται νέους προσδιορισμούς, μιάν άνώ-τερη μορφή καί περιεχόμενο. Μιά χώρα είναι προϊόν τής άνθρώπινης δραστηριότητας, μιά καί έχει διαμορφωθεί άπό διαδοχικές γενιές. Τό ίδιο τό πρόσωπο τής γής, τό τοπίο καί τό σύνολο τής Φύσης έτσι δπως ύπάρχει γιά μάς αύτήν τή στιγμή, είναι ένα προϊόν μέ δυό πλευρές πού έΕυπακούονται σ'αύτόν τόν δρο, τήν ύποκειμενική καί τήν άντικειμενική.

"Ετσι ή άνθρώπινη συνείδηση έμφανίζεται στή σχέση

139

της μέ τό Αθροισμα τών προϊόντων. Αύτή Α σχέση είναι βαθιά άκόμα κι όταν πρόκειται γιά έναν καλλιτέχνη, πού δημιουργεί τόν έαυτό του καί τόν συλλαμβάνει στή δουλειά του καί στήν διαδοχή τών χειροτεχνημάτων του. Γίνεται άκόμα πιό βαθιά δταν πρόκειται γιά μιάν ίστο-ρική κοινότητα. Ή δραστηριότητα τής παραγωγής *αί τής κοινωνικής έργαοίας δέν πρέπει νά έννοείται στά πλαί-σια τής άνειδίκευτης έργασίας τού χειρωνακτικού έργά-τη (άν καί αύτή ή έργασία έχει τή λειτουργία της μέ-σα στό σύνολο). Πρέπει νά γίνεται κατανοητή στήν κλί-μακα τής άνθρωπότητας. Ή παραγωγή δέν είναι άσήμά-ντη . Δέν πρέπει νά ύποβαθμίζούμε τήν έργασία στήν πιό στοιχειώδη της μορφή άλλά, άντίθετα, νά τήν σκεφτό-μαστε σύμφωνα μέ τίς άνώτερές της μορφές: τότε ήδλο-κληρωμένη έργασία άποκτά τή δημιουργική ή "ποιητική" της σημασία. Ή δημιουργία πού έπιδιώκεται στήν Πρά-Εη, μέσ'άπό τό άθροισμα τών άτομικών πράξεων καί ύ-πάρξεων καί μέσα άπ'δλη τήν έξέλιξη τής ίστορίας, εί-ναι ή δημιουργία τού άνθρώπου άπό τόν έαυτό του. "Αύ-τό πού όνομάζουμε ιστορία τού κόσμου δέν είναι τίποτ' άλλο παρά ή παραγωγή τού άνθρώπου μέσω τής άνθρώπι-νης έργασίας" (Μ).

Μέσα στή Φύση, αύτό τό τεράστιο σύμπλεγμα, δ κό-σμος τών προϊόντων ή δλικό "Οργανο, παρεμβάλλεται ά-νάμεσα στόν "Ανθρωπο καί τή Φύση. Είναι ένα άντικεί-μενο τής Φύσης, άλλά στραμμένο πρός τόν άνθρωπο. Χω-ρίς αύτό τό σύμπλεγμα έργαλείων καί τεχνικών οί άν-θρωποι είναι ένα τίποτα. "Ομως τό άνθρώπινο δέν είναι δυνατό νά είναι ωφελιμιστικό ή ένόργανο. "Οποτε οί άν-θρωποι γίνονται δργανα, δποτε οί σκοποί τής άνθρώπι-νης δραστηριότητας είναι καθαρά ωφελιμιστικοί (άν καί μπορεί νά είναι καλυμμένοι άπό τίς ίδεολογίες πού χρη-σιμοποιούνται γιά τή δικαιολόγησή τους), τότε ή κα-τάσταση τού άνθρώπου γίνεται άπάνθρωπη. Τά άνθρώπινα δντα καταντούν νά σκέφτονται τούς έαυτούς τους σάν τά δργανα ύπερβατικών δυνάμεων: τής μοίρας ή μιάς θεό-

140

τητας. Γιά νά λύσουν αύτή τήν άντίφαση άνάμεσα στήν ένόργανη ύπαρξη τοΰ Homo Faber καί στίς άνθρώπινες ά-νάγκες γιά έλευθερία, μερικοί φιλόσοφοι καταφεύγουν σέ μιάν ύπερβατικότητα: ό άνθρωπος θά πραγματευθεί άρ-γότερα, σέ μιάν άλλη ζωή, ή σ'ένα έπίπεδο διαφορετι-κό άπό τό γήϊνο —έκείνο τής μυστικιστικής "σωτηρίας". Στό μεταξύ, ένώ περιμένει τελικά ν'άπελευθερωθείόάν-θρωπος ύπακούει στήν μοίρα πού τοΰ έχει έπιβληθεί άτι1 τήν ύπερβατική δύναμη. Τέτοια δόγματα άποκαθιστοΰν, άκόμα πιό άπάνθρωπα, τήν ένόργανη νοοτροπία πού εί-χαν ξεκινήσει νά ύπερβοΰν. "Υπάρχει μόνον μιά άπάντη-ση πού έχει θετική σημασία: ή δραστηριότητα πού με-τατρέπει τόν άνθρωπο σέ όργανο παριστάνει μιάν άντί-φαση μέσα στό άνθρώπινο πού μπορεί καί πρέπει νά ξε-περαστεί .

Τά όργανα δέν είναι μιά μορφή πού έπιβάλλεται στή Φύση έξωτερικά, δπως ίσος είναι οί άφηρημένες κατη-γορίες. Δέν είναι φυλακή γιά τόν άνθρωπο, τείχος ά-νάμεσα σ'αύτόν καί τή Φύση. "Ενα τροπικό δάσος ή μιά θαλασσοταραχή είναι καθαρά κοσμικά. Ό άνθρωπος πού πέφτει θύμα τέτοιων δυνάμεων είναι άνισχυρός καί άπο-μονωμένος, έξω άπό τή Φύση γιατί είναι τό θύμα τής Φύ-σης. "Ομως ένα τοπίο πού έχε ι έξανθρωπιστεί-ένα σπί-τι χτισμένο σ'αύτό τό τοπίο σ'ένα κατάλληλο στύλ— δείχνει τόν άνθρωπο στή Φύση, συμφιλιωμένο μαζί της άκριβώς έπειδή τήν έχει οικειοποιηθεί.

Ή άνώτατη συνείδηση είναι αύτή τού άνθρώπου στήν Φύση, τής Φύσης πού είναι διαφορετική άπό τόν άνθρω-πο καί δμως ρυθμίζει τήν ύπαρξή του. Ή άνώτερη συ-νείδηση τού άνθρώπου κατά συνέπεια δέν είναι έκείνη τών δργάνων ή τών τεχνικών, ούτε μιά καθαρή συνείδη-ση τού έαυτού του σάν μιά ύποκειμενικότητα άσχετη μέ τή Φύση. 'Εκφράζει μιά φυσική ζωή πού έχει έξανθρω-πιστεί, όργανωθεί, καί κατά συνέπεια έντατικοποιηθεί, μιά καί στά ζώα ή φυσική ζωή είναι περιορισμένη όργα-νικά, ύποβαθμισμένη σέ στοιχειώδεις καί άσυμβίβαστες

141

τάσεις πού έΕαφανίζονται τή στιγμή ιιού ικανοποιούνται.

*Η βιομηχανία είναι ή πραγματική ίστορική σχέση ά-νάμεσα στή Φύση, καί κατά συνέπεια έπίσης στίς φυσι-κές έπιστήμες , καί τόν άνθρωπο. Νά γιατί, άν τίς σκε-φτόμαστε σάν μιά έξωτερική Αποκάλυψη των ούσιαστικών δυνάμεων τού άνθρώπου, μπορούμε έπίσης νά καταλάβου-με τήν άνθρώπινη ούσία τής Φύσης, ή τήν φυσική ούσία τών άνθρώπων. Τότε οί φυσικές έπιστήμες άποκηρύσσουν τήν άφηρημένη καί ύλική, ή μάλλον ίδεαλιστική, τάση τους. Γίνεται ή βάση μιάς έπιστήμης τού άνθρώπου, ό-πως Ακριβώς σήμερα έχουν ήδη γίνει (μολονότι μέ μιάν Αλλοτριωμένη μορφή) ή βάση μιάς ΑληθινΑ Ανθρώπινης ζωής. Ή ίδέα μιάς βάσης γιά τήν ζωή καί μιάς άλλης γιά τήν έπιστήμη είναι ψεύτικη. "ΗΦύση,δπως διαμορ-φώνεται στήν άνθρώπινη ιστορία... είναι ή φύση τού άν-θρώπου (Μ)5.

Στήν πορεία τής ιστορίας του, τό άνθρώπινο δν ά-πό μιάν άποψη άπομονώνεται άπό τή Φύση, δμως μ'αύτόν τόν τρόπο συνάπτει μ'αύτήν μιά πιό βαθιά σχέση καί μιά άνώτερη ένότητα. Ό άνθρωπος είναι ένα φυσικά περιο-ρισμένο δν πού συμπεριφέρεται σάν ένα σύνολο, πού γί-νεται ένα ένεργητικό ύποκείμενο, μιά αύθόρμητη Ζωή, πού προσπαθεί νά παγιωθεί καί νά Ανυψωθεί. Ό άνθρω-πος, ένα πεπερασμένο δν πού άνοίγει άπειρες δυνατό-τητες γιά τόν έαυτό του, είναι ικανός νά άνυψωθεί σ' έναν άνώτερο βαθμό ύπαρΕης, καί άπό έκεί νά κυττάζει πίσω στό σημείο άπ' δπου Εεκίνησε. Ό άνθρωπος είναι μιά κίνηση πού σταθερά Εαναγυρίζει πίσω στήν άφετη-ρία της γιά νά τήν άφομοιώσει καί νά τήν ύψώσει σ' έ-να πάντα ψηλότερο έατίπεδο, ένα δν πού περιέχει δλο του τό Γίγνεσθαι μέσα του καί βαθμιαία τό βάζει κάτω άπό τόν έλεγχό του. Ό περιορισμός του καί ή Αφαίρεση με-ταμορφώνεται σέ μιάν πηγή δύναμης. Είναι πράγματι τό πιό περιορισμένο πράγμα μέσα του —ή άφηρημένη του ά-

142

ντίληψη, ή ικανότητα νά άκινητοποιεί άντικείμενα καί στιγμές» όργανα καί ιδέες, στήν ξεχωριστή τους ύπαρ-ξη— πού γίνεται ή άρχή αύτής τής αύξανόμενης δύναμης. Η συνείδηση τοΟ άνθρώπου έκφράζει τήν έξουσία του πά-νω στά πράγματα, άλλά έπίσης καί τόν περιορισμό του, μιά καί μπορεί νά κατορθωθεί μόνον μέσω τής άφαίρε-σης καί τής λογικής, καί στήν συνείδηση τοΟ θεωρητι-κού άνθρώπου πού εϋναι άλλότριος πρός τή Φύση. Ή συ-νείδηση έκψράζει κατά συνέπεια καί τό πεπερασμένο καί τό άπειρο τού άνθρώπου. Μέσα έδω βρίσκεται ή έσώτερή του άντίφαση, πού τόν άναγκάζει σταθερά νά έμβαθύνει καί νά ύπερβαίνει τόν έαυτό του. Μέσα έδω έπίσης βρί-σκεται τό δράμα του, ή άτυχία του -άλλά καί ή μεγα-λοπρέπειά του. "Εξω άπ' τόν περιορισμό του ό άνθρωπος παράγει ένα προσδιορισμένο καί άνθρώπινο άπειρο, πού περιβάλλει καί άπελευθερώνει καί ξεπερνάει τό άόρι-στο δεδομένο στή φυσική ύπαρξη. Αύτό τό άπειρο θά μπο-ρούσε νά όνομαστεΕ: ή δύναμη τού άνθρώπου, γνώση, δρά-ση , άγάπη, ΝοΟς ή, πολύ άπλά, τό άνθρώπινο.

143

Ο ελεγχόμενος τομέας κι δ άνεξέλεγκτος τομέας

"Ενας άπλός νόμος δίχως αύτός τής πτώσης τών σωμάτων είναι άληθινός μόνον σέ συνθήκες πού συχνά λανθασμέ-να άναφέρουμε σάν "ιδανικές". Δέν είναι άληθινός γιά κάθε πραγματικό σώμα, μιά καί άληθεύει μόνον γιά κά-ποιο πού πέφτει στό κενό. Μέσω τής λειτουργίας τής ά-φαίρεσης, οί έξωτερικές έπιδράσε ις έξαλείφονται καί τό φυσικό φαινόμενο καταλήγει νά συμβαίνει κάτω άπό αύστηρά παγιωμένες συνθήκες —στά πλαίσια μόνον τού χρό-νου, τού χώρου καί τής δύναμης πού όνομάζουμε "βαρύ-τητα". Νά γιατί μπορούμε νά βρούμε έναν άπλό νόμο, μιά μαθηματική σχέση μεταξύ χρόνου καί χώρου. "Ενας τέ-τοιος νόμος περικλείει τήν παραγωγή ένός όρισμένου ά-ντικείμενου. "Οπως κάθε προϊόν αύτό τό άντικείμενο έ-χει μιάν φυσική πλευρά καί μιάν άνθρώπινη πλευρά,ένα άντικειμενικό περιεχόμενο καί μιάν ύποκειμενική ση-μασία, μιά συγκεκριμένη καί μιάν άφηρημένη πλευρά.Τό ίδιο ίσχύει γιά τό γεωμετρικό χώρο καί τόν ωρολογια-κό χρόνο, πού οί όρισμοί τους μάς δίνουν τήν δυνατό-τητα νά προσδιορίσουμε τό άντικείμενο "σώμα πού πέ-φτει στό κενό", καί προσδιορίζονται άπό αύτό σέ ά-

144

ντάλλαγμα. "Ολη ή δραστηριότητα, έπειδή άπομονώνει έ-να άντικείμενο στή Φύση, άποτελεΐ μιάν άνάλυση τής Φύ-σης. "Οπως άποδεικνύει ό "Ενγκελς στή "Διαλεκτι-κή τής Φ ύ σ η ς", άκόμα KL όταν σπάμε ένα καρύδι, κά-νουμε μιάν άνάλυση. Ή δραστηριότητα χωρίζει, άπομο-νώνει καί παγιώνει —καί κατά συνέπεια διασπά καί σκο-τώνει. "Ομως προσπαθεί νά φτάσει τήν ζωντανή, ρευστή πραγματικότητα πού μπορεί νά τή\ φτάσει μόνον προσπα-θώντας συνέχεια. Ή έσώτερη άντίφασή της τήν άναγκά-ζει νά ύπερβεί τόν έαυτό της. Ή άνάλυση δέν μπορεί ποτέ νά είναι πλήρης. "Επιπλέον, ή άκινητοποίηση τοΰ προϊόντος ποτέ δέν είναι πλήρης, άπό τήν πλευρά ής Φύσης (πού πάντοτε άνακτά τά άντικείμενα πούόάνθρω-πος προσπάθησε νά τής άποσπάσει) περισσότερο άπό ότι είναι πλήρης άπό τήν πλευρά τής δραστηριότητας, πού κινείται πάντοτε πρός νέους προσδιορισμούς.

Δέν ύπάρχει τέτοιο πράγμα σάν τήν καθαρή θεωρη-τική δραστηριότητα, πού ό άποκλειστικός της σκοπός εί-ναι μιά άφηρημένη άνατομία τοΰ κόσμου, μιά άφηρημένη ταυτοποίηση τοΰ ποικίλου ή μιά όλοκληρωτική άκινητο-ποίηση τοΰ ρευστού δεδομένου. "Η διαλεκτική τής δρα-στηριότητας έξελίσσεται σέ πολλαπλές σχέσεις. Βαθιά μέσα στόν κόσμο καί χωρίς ποτέ ν'άποχωρίζεται άπό τήν όλοκληρωμένη Πράξη, κάνει μιάν μαζική άνάλυση πού πο-τέ δέν μπορεί νά είναι άποκλειστικά μιά άνάλυση, άλ-λά είναι έπίσης κατ'άνάγκη μιά σύνθεση. Ή δραστηριό-τητα φανερώνει τίς σχέσεις τών άντικειμένων μέ τό ί-διο τό γεγονός τής άπομόνωσής τους. Τό χωρισμένο ά-ντικείμενο είναι άφηρημένο καί ή σχέση είναι τότε τό συγκεκριμένο. "Ομως άπό τή στιγμή πού άπομόνώνεται ή ίδια ή σχέση γίνεται άφηρημένη σέ σχέση μέ τό άντικεί-μενο καί άναφέρεται στό άντικείμενο, στήν ούσία τού άντικείμενου. "Ετσι ή δραστηριότητα κινείται διαρκώς άπό τό άφηρημένο στό συγκεκριμένο καί πάλι πίσω. "Ε-νώνει, έχοντας πρώτα χωρίσει καί άντίστροφα. 'Αποκα-λύπτει σχέσεις, έχοντας πρώταάπομονώσει στοιχεία,καί

145

Αντίστροφα. Κάθε προϊόν, κάθε νόμος, κάθε Ιδιότητα πού άνακα-

λύπτεται στά πράγματα κατά συνέπεια έχει σχετικό, κα-τά προσέγγιση καί προσωρινό χαρακτήρα —καθώς καί ά-ντικειμενικά καί συγκεκριμένο χαρακτήρα.

Ή λειτουργία τής παγίωσης μάς δίνει τήν δυνατότη-τα σέ κάθε περίπτωση νά διακρίνουμε μεταξύ δυό σειρών άπό "αίτιες". Άπό τήν μιά μεριά ύπάρχουν οί αίτιες πού μπορούν εύκολα ν'άπομονωθούν καί ν'άθροιστούν σέ καθαρά προσδιορισμένες σειρές σχετικά μέ τό άντικεί-μενο καί τόν σκοπό τής δραστηριότητας. Άπό τήν άλλη μεριά ύπάρχουν οί "λεπτές" αίτιες πού, ιροσωρινά, μπο-ρούν ν*άγνοηθούν καί νά θεωρηθούν παρείσακτες (ή έ-πίδραση τού άέρα στήν πτώση τών σωμάτων, γιά παράδειγ-μα. Μιά καί τέτοιου είδους αίτιες παριστάνουν τήν έ-πίδραση τού σύνολου τής Φύσης πάνω στό άντικείμενο πού έξετάζουμε, είναι πάντοτε άπειρες σέ άριθμό). Αύτές οί "λεπτές" αίτίες μπορεί στή συνέχεια, νά γίνουν οί πιό ένδιαφέρουσες, δμως ή γνώση πάντοτε ξεκινάει έ-ξαλείφοντάς τες. Μ* αύτόν τόν τρόπο άπομακρύνε ι τήν κα-θαρή τύχη, άν καί είναι έτοιμη νά τήν άναγνωρίσει άρ-γότερα.

Ό ούσιαστικός σκοπός τής λειτουργίας τής παγίωσης είναι ή παραγωγή ένός ν τ ε τ ε ρ μ ι ν ι σ μ ο ύ . Αύτό πού είναι άλήθεια γιά κάθε προϊόν είναι τό ίδιο άλήθεια γιά κάθε ντετερμινισμό: είναι μιά δημιουργία, πράγμα πού δέν σημαίνει μιάν αύθαίρετη δομή. Κάθε ντετερμι-νισμός, Αφαιρείται, μέ τή βοήθεια μιάς πρακτικής,καί συνεπώς, άπό μιάν άποψη, Αντικειμενικής λειτουργίας, Από τήν Αόριστη πραγματικότητα τής Φύσης, Από τίς έ-ξωτερικές έπιδράσεις κι άπ' δλες τίς έπιρροές τής τύ-χης σάν τύχης. Κάθε ντετερμινισμός είναι μιά παγιω-μένη σειρά. "Εχει-μιάν άντικειμενική σημασία καί μιάν άντικειμενική πραγματικότητα, καθώς καί κάτι σχετικό καί ύποκειμενικό μέσα του. Προσωρινά άπομονωμένος, ά-ποκτά τήν σημασία του άπό τίς σχέσεις πού ή άναζήτη-

146

ση μπορεί νά φανερώσει μόνον άπομονώνοντάς τον. Στόν τομέα πού ό άνθρωπος έλέγχει καί πού είναι,

κατά συνέπεια, σέ άνθρώπινη κλίμακα, Λ δραστηριότητα τής παραγωγής σάν σύνολο —ή Πράξη— τείνει στήν δημι-ουργία ένός παγιωμένου σύμπαντος, ένός κόσμου φτιαγ-μένου άπό έναν τεράστιο άριθμό προσδιορισμένων αίτια-τών σειρών. Άπό αύτήν τήν σκοπιά, ό μηχανικισμός εί-ναι ένα τεράστιο όργανο πού ή κύρια λειτουργία του εί-ναι ή έδραίωση σχέσεων ύποκείμένων στόν άνθρώπινο έ-λεγχο —ένα προνομιούχο όργανο, γιατί άντιστοιχεί στή μέγιστη έπιτυχία τής λειτουργίας πού άποσκοπεί στήν παγίωση ένός ντετερμινισμού.

"Ετσι ύπάρχει κάτι άντικειμενικό στόν μηχανικισμό καί στό ντετερμινισμό, δμως πρέπει νά προσέξουμε νά μή τά θεωρήσουμε σάν καθαρά άντικέιμενικά καί τά με-τατρέψουμε σέ μοιρολατρεία. Ό ντετερμινισμός παίρνει τή θέση του στό όλικό άθροισμα τών προσδιορισμών καί άντικειμενικών σκοπών τής δραστηριότητας. Τό όλικό ά-θροισμα τών ντετερμινισμών άποτελεί ένα σύνολο πού έ-λέγχεται άπό τήν άνθρώπινη δραστηριότητα. Αύτό τό ό-λικό άθροισμα, πού όργανώνεται άπό τήν πράξη καί πού μέσα του ξαναβρίσκεται ή ένότητα τού πραγματικού, μιά καί κανένας μερικός ντετερμινισμός δέν είναι ποτέ ί-κανός νά τό συντρίψει δλοκληρωτικά, είναι τό άληθινά συγκεκριμένο.

Ή άνθρώπινη δραστηριότητα —ή Πράξη— είσάγει άντι-θέσεις μέσα στόν κόσμο, πράγμα πού μπορεC νά κάνε ι μό-νον τονίζοντας έκεϊνες πού ήδη ύπάρχουν σέ έμβριακή μορφή. "Ετσι τονίζει τόν χαρακτήρα έκείνων τών στιγ-μών, πλευρών ή Ιδιοτήτων τού πραγματικού πού έχουν κά-τι ξεκάθαρο μέσα τους. Είσάγει μέσα στήν πραγματικό-τητα τίς άντιθέσεις τού συγκεκριμένου καί τού άφηρη-μένου, τής άναγκαιότητας καί τής τύχης, τοΰ αίτιατού ντετερμινισμού καί τής τελικότητας. "Ομως ταυτόχρονα είσάγει, καί παράγει διαλεκτικά, τήν ένότητά τους.

* Η παγίωση μπορεί νά έπιβάλει συνθήκες γιά ένα γί-

147

γνεσθαι καί κατά συνέπεια νά τό προσανατολίζει, χωρίς όμως αύτό νά σημαίνει ότι τό καταργεί. Γιά παράδειγ-μα, σ* ένα δέντρο πού φυτεύουμε καί περιποιούμαστε, ή άντικειμενική κίνηση είναι άπλώςή προστασία καίή κα-τεύθυνση. * Η δραστηριότητα τής παραγωγής προφυλάγεται άπό τίς άντιφάσεις ή τίς άντικειμενικές συγκρούσεις άνάμεσα στίς δυνάμεις, γιατί μπορεί νάδδηγήσουν στήν ρήξη τής έπιθυμητής παγίωσης. Κατά συνέπεια, άπό μιά σκοπιά, ή δραστηριότητα έπωφελεΐται άπό τίς άντιθέ-σεις, τονίζοντάς τες καί είσάγοντας καινούργιες, δμως άπό μιάν άλλη προσπαθεί διαρκώς νά μειώνει καί νά ύ-περβεί τήν έξωτερική άντίφαση. Γενικά ή άντίφαση δέν γίνεται δεκτή στά προϊόντα τής δραστηριότητας έκτός μέ τή μορφή μιάς ίσορροπίας μεταξύ τών άντιτιθεμένων δυνάμεων. Αύτή ή ίσορροπία δδηγεί σέ μιάν προσωρινή κατάσταση ήρεμίας, στή συνέχεια, τήν κατάλληλη στιγ-μή καί μέ μιάν προσδιορισμένη κατεύθυνση, μιά καινούρ-για δύναμη φτάνει γιά νά τήν διαταράξει, μιά δύναμη, πού είναι προσεκτικά μετρημένη καί κατάλληλα διανε-μημένη. Τέτοιες ίσορροπίες μπορούν νά παρατηρηθούν στίς θεωρητικές δομές τής μηχανικής ή τής φυσικής, καθώς καί στίς ύλικές δομές πού είναι άντικείμενα, μηχανές, κλπ. Μ" αύτόν τόν τρόπο ή δραστηριότητα προ-σπαθεί νά παγιώσει τήν ίδια τήν άντίφαση, νά τήν με-τατρέψει σ' ένα δργανο κι έναν ντετερμινισμό. Μιά τέ-τοια λειτουργία είναι κατορθωτή. Μπορεί νά πετύχει. "Ομως είναι αύτή καθ' έαυτή μόνον σχετική καί άληθεύει μόνον γιά ένα μεμονωμένο άντικείμενο. Δέν καταργεί ούτε τήν διαλεκτική τής Φύσης ούτε έκείνη τής δραστη-ριότητας. Παραπολλοί μηχανιστές καί Ιδεαλιστές φιλόσο-φοι έκαναν τό λάθος νά τήν άνάγουν σέ ένα άπόλυτο.

Αύτό είναι ένα σόφισμα πού μπορεί νά άποφευχθεί περνώντας άπό τήν θεώρηση τού μεμονωμένου προϊόντος στή θεώρηση τού Αθροίσματος τών προϊόντων, άπό τή θε-ώρηση τής μερικής δραστηριότητας στήν κίνηση τής δ-λοκληρωμένης δραστηριότητας. Ή δραστηριότητα δέν κα-

148

ταργεί τήν άντίφαση, ζεί χάρη σ'αύτή. Τήν ίδια άκρι-βώς στιγμή πού προσπαθεί νά τήν μειώσει, τήν κουβα-λάει μέσα της. Μπορεί νά τήν φέρει κάτω άπό τόν έ-λεγχό της καί ν<5 δημιουργήσει μιάν άνώτερη ένότητα μό-νον κάνοντάς την νά ξαναγεννηθεί μέ μιάν πιό βαθιά ύ-παρξη.

'Απομένει ένας τεράστιος τομέας έξω άπό τόν έλεγ-χο τοΟ άνθρώπου. "Οσο άφορά τή Φύση αύτόςόάνεξέλεγ-κτος τομέας είναι, γιά τόν άνθρωπο, τό μοιραίο ή ή βά-ναυση τύχη. Μέσα στόν ίδιο τόν άνθρωπο είναι γνωστός σάν καθαρός αύθορμητισμός, τό άσυνείδήτο, ή διαφορε-τικά σάν τήν ψυχολογική καί κοινωνική του μοίρα. Πε-ριλαμβάνει καθετί πού ή άνθρώπινη δραστηριότητα δέν κατάφερε μέχρι τώρα νά προσανατολίσει καί νά παγιώσει, καθετί πού δέν έχει άκόμα "παραχθεί" μέσω τού άνθρώ-που καί γιά τόν άνθρωπο. Αύτό σημαίνει ένα τεράστιο μέρος τής πραγματικότητας γύρω καί μέσα στόν άνθρωπο τόν ίδιο πού δέν έχει έξανθρωπιστεί, δέν έχει άκόμα γίνει άντικείμενο γιά τήν Πράξη. Ή δραστηριότητα τής παραγωγής περιέχει μέσα της αύτή, τήν πιό βαθιά άπ'ό-λες τίς άντιφάσεις: τή γεμάτη άγωνία άντίθεση άνάμε-σα στή δύναμη τοΰ άνθρώπου καί στήν άδυναμία του, ά-νάμεσα στήν ύπαρξη ένός τομέα τής πραγματικότητας πού έχει μπεί ύπό έλεγχο κι έχει παγιωθεί άπό τόν άνθρω-πο καί ένός άλλου πού βρίσκεται άκόμα στήν φυσική του κατάσταση, άνάμεσα σ'αύτό πού δίνει τή ζωή στόν άν-θρωπο καί σ' έκείνο πού προκαλεί τόν θάνατό του. Σέ κά-θε στιγμή ό άνθρωπος βρίσκεται άποκομμένος άπό αύτό πού τοΰ δίνει τή ζωή του κι άπό αύτό πού δέν έχει κα-ταφέρει νά ύποδουλώσει. "Ετσι ή ούσία του άπειλείται ζωτικά, είναι διαχωρισμένη καί ξεριζωμένη άπό τήν ύ-παρξη. Πνευματικά ή ύλικά, ό άνθρωπος πεθαίνει.

Αύτός ό άνεξέλεγκτος τομέας άκόμα περιλαμβάνει, δυστυχώς, σχεδόν τό σύνολο τής φυσικής καί βιολογικής ζωής τοΰ άνθρώπου, σχεδόν τό σύνολο τής ψυχολογικής καί κοινωνικής του ζωής. Ή δύναμή του, πού φαινόταν

149

τόσο μεγάλη, ξαφνικά έμφανίζεται άπέραντα εΟθραστη καί εύαίσθητη. Αύτός ό τομέας προσδιορίζεται άρχικά σάν ύπαρξη, ή έξωτερική πραγματικότητα, καί»μπορούμε άμέσως νά διαπιστώσουμε ότι είναι αύτή ή ύπαρξη πού είναι ή πιό έσωτερική καί οικεία.

Μπορούμε ν'άντιμετωπίσουμε αύτόν τόν άνεξέλεγκτο τομέα μέ διάφορους τρόπους: νά τόν έξερευνήσουμε μέ μή-έπιστημονικά μέσα, νά τόν έρμηνεύσουμε, ή νά προ-βάλουμε λίγο-πολύ αύθαίρετα πάνω του μιά συνείδηση πού άνήκει στόν έλεγχόμενο τομέα. Αύτά τά φαινόμενα, τής έξερεύνησης, έρμηνείας καί σύγχυσης ή προβολής, έμφα-νίστηκαν μόλις άπόκτησε ύπαρξη ό έλεγχόμενος τομέας. Ή έξερεύνηση έγινε μέ μεθόδους φιλολογικής ή ποιητι-κής έκφρασης. Ή έρμηνεία καί ή προβολή γέννησαν μύ-θους καί θρησκείες, πού είναι ούσιαστικά στοιχεία τών ιδεολογιών6.

"0 πρωτόγονος νούς, δμως, περιείχε δρθολογιστικά στοιχεία στό μέτρο πού έκανε φανερή τή νεογέννητη δρα-στηριότητα τής παραγωγής καί τή σχέση της μέ τόν κό-σμο. Ό πρωτόγονος άνθρωπος είχε μιάν περισσότερο ά-ναπτυγμένη αίσθηση τής μοναδικότητας τού κόσμου (σύγ-κρινε: Μάνα τών κοινωνιολόγων) άπ'δτι ό άποσπασμα-τικός άνθρωπος τής σημερινής μας κοινωνίας. Είχε μιά συγκεχυμένη άλλά ζωτική άντίληψη τής ένότητας τών ά-ντ ι θέσεων. Αύτήν πού όνομάζουμε "προ-λογική" νοοτρο-πία (πού γι' αύτήν τά άντιφατικά όντα είναι δυνατό ν' άποτελέσουν μιάν ένότητα) περιείχε ένα στοιχείο άλή-θειας πού δέν άναγνωρίζεται άπό τούς έθνογράφους, πού τήν έκριναν στά πλαίσια τών αύστηρών κριτηρίων τής τυπικής λογικής.

'Αντιμέτωπη μέ τόν τεράστιο τομέα πού βρίσκεται έ-ξω άπό τόν έλεγχο τού άνθρώπου, αύτή ή πρωτόγονη νο-οτροπία έπίσης περιέχει μιάν στάση έμπνευσμένη άτίτόν τομέα πού βρίσκεται ύπό έλεγχο καί άπό τήν συνείδηση πού ταιριάζει σ'αύτόν τόν τομέα. Γιά νά είμαστε πιό άχριβείς, έπεκτείνει αύθαίρετα τήν συνείδηση πού δα-

150

νείστηκε άπό τόν έλεγχόμενο τομέα στόν άνεξέλεγκτο το-μέα. Ό πρωτόγονος νοΟς πιστεύει ότι μπορεί νά πετύ-χει Αποτελέσματα μέ αύθαίρετες τεχνικές. Μέ διάφορες μορφές μαγείας. Αύτή ή μαγεία ήτανε ταυτόχρονα μιά έρ-μηνεία τής Πράξης (ό πρωτόγονος άνθρωπος άπαντούσε στό έρώτημα: γιατί έχουμε τό τάδε καί τάδε άποτέλεσμα μέ τήν τάδε καί τάδε δράση ;), μιά άπατηλή δμως ένθαρ-ρυντική έπέκταση τής δύναμης τών τεχνικών πάνω στίς πραγματικότητες πού είναι καί άγνωστες καί άπειλητι-κές, μιά προβολή τής άνθρώπινης συνείδησης πάνω σ" δ-λον τόν κόσμο, καί τέλος, μια' έξερεύνηση τού άγνω-στου, ποιητικά καθώς καί, κατά καιρούς, πρακτικά,στήν περίπτωση τής ίατρικής, τής άλχημείας,κλπ. Οί διάφο-ρες μορφές μαγείας καί θρησκείας δέν φαίνεται νά κα-τάγονται άπό μιάν "προ-λογική νοοτροπία" (Λεβί-Μπρύλλ), ούτε άπό μιάν άρχική μαγεία άπ' τήν όποια προήλθαν κι* οί έπιστήμες (Φραίηζερ), ούτε, τέλος, άπό μιάν θρη-σκεία κοινωνικής καταγωγής πού ένέπνευσε τό σύνολο τής πρωτόγονης συμπεριφοράς (Ντουρκχάιμ). Οί μορφές πού τώρα είναι χωρισμένες ή άντιτίθενται —θρησκεία, έπι-στήμη, τέχνη— προέκυψαν άπό τήν κοινωνιολογικά προσ-διορισμένη διαφοροποίηση τής παραγωγικής δραστηριό-τητας. * Η άνθρώπινη συνείδηση, βασισμένη σ'αύτήν τήν δραστηριότητα, άλλά μπλεγμένη στήν γεμάτη άγωνία σύγ-κρουση άνάμεσα σ'αύτήν καί τόν κόσμο πού είναι έξω ά-πό τόν άνθρώπινο έλεγχο (πού περιλαμβάνει τίς φυσιο-λογικές καί σεξουαλικές όρμές μας, κλπ.) άναζήτησε μιά λύση στή θρησκεία καί στήν αίσθητική έκφραση. "Ο-λες αύτές οί μορφές δραστηριότητας έξυπακούουν ένα εί-δος έμμεσης προσπάθειας γιά τήν άντίληψη καί τή δια-κυβέρνηση τού κόσμου πού βρίσκεται έξω άπό τόν έλεγ-χό μας. Ή έπιστημονική γνώση μόνον μπορεί νά πραγ-ματώσει όλοκληρωμένα αύτήν τήν κυριαρχία.

"Αν δμως ύπήρχαν λογικά στοιχεία στόν πρωτόγονο νού (στοιχεία διαίσθησης μέ σκοπό νά συμπληρώσουν τήν τυ-πική λογικΛ), τότε, άντίστροφα, ό σύγχρονος νοΰς πε-

151

ριέχει άμέτρητους πρωτόγονους τρόπους σκέφης πού έ-χουν έπιζήσει. *Η παρουσία τοΟ άνεξέλεγκτομ,τομέα εί-ναι. πι,ό συναρπαστική καί πιό τρομαχτική γιά μάς άπ' ό-τι γιά τόν πρωτόγονο άνθρωπο. "Η έξουσία μας ύπονο-μεύεται, ό όρθολογισμός μας άπειλείται. Φαίνεται ότι πρέπει, μέ κάθε θυσία καί κάθε μέσο, νά κατακτήσουμε αύτόν τόν άνεξέλγκτο τομέα. Ή μυθική δραστηριότητα, κατά συνέπεια, παραμένει. Δέν.είμαστε ικανοποιημένοι άπλώς μέ τό νά έξερευνούμε αύτόν τόν τομέα μέ μεθό-δους πού διαλαλούνε τήν κατάκτησή του, όπως κάνουν ό-ρισμένες ψυχολογικές μέθοδοι. Ούτε είμαστε ικανοποι-ημένοι μέ τό νά τόν έκφράζουμε αίσθητικά. Θέλουμε ά-κόμα νά τόν άπεικονίσουμε στούς έαυτούς μας, νά πα-ρηγορηθούμε ή διαφορετικά νά τόν άφοπλίσουμε, νά τόν κάνουμε άβλαβή. Έτσι έξηγεϋται ή έπιμονή τής θρησκεί-ας, ή έφεύρεση καινούργιων μύθων καί καινούργιων μορ-φών μαγείας. Μπορούμε νά δούμε πόσο δύσκολο είναι τό νά ύπερασπιστοΰμε τήν λογική σέ καθαρά όρθολογιστικές βάσεις. Είτε ή Λογική είναι μιά ζωντανή δύναμη, μιά δραστηριότητα πού παλεύει νά κατακτήσει καί τόν κό-σμο καί τόν άνθρωπο, μιά δύναμη δημιουργικής τάξης καί ένότητα, ή άλλοιώς είναι μιά άδύναμη μορφή, προ-ορισμένη ν'άνοίξει δρόμο σέ μυϊκές έρμηνεΐες πού κά-νουν φετίχ τά στοιχεΕα τής Φύσης ή τά κοινωνικά προ-ϊόντα ή καί τά δυό μαζί (τή γή, τό είδος, τό Κράτος). "Αν ή Λογική παραμείνει καθαρά έσωτερική, τότε άναπό-φευκτα θά ύποκύφει στήν έξωτερική έξουσίαση.

152

Φυσικός ντετερμινισμός

"Ενας τέτοιος ντετερμινισμός δέν μπορεί νά είναι άπό-λυτος. Είναι σχετικός καί γι'αύτό κατά προσέγγιση. Εί-ναι σχετικός πρός τήν άνθρώπινη κλίμακα, πρός τήν δρα-στηριότητα τοΟ άνθρώπου καί τούς σκοπούς αύτής τής δραστηριότητας. Πρέπει σταθερά νά τόν έπεκτείνουμε καί νά τόν κάνουμε πιό πλήρη, καί νά συνδέουμε νέες αίτιατές σειρές καί νέα τμήματα τού κόσμου μέ θεωρί-ες καί άντικειμενικούς σκοπούς πού προχωρούν δλο καί πιό μακριά. Κατά συνέπεια πρέπει σταθερά νά έξετάζου-με μέ κριτικό πνεύμα τόν βαθμό ντετερμινισμού πού έ-χουμε φτάσει, πού ή άλήθεια του μπορεί νά βρεθεί μό-νο σέ μετέπειτα, περισσότερο έκτεταμένους προσδιορι-σμούς, στούς όποίους ή κριτική αύτοΰ τού ντετερμινι-σμού Εαναενώνεται μέ τήν άνάλυση τής δραστηριότητας πού τόν παρήγαγε. Κατά συνέπεια τόν βαθμό ντετερμινι-σμού πού φτάνει κάποια έπιστήμη μπορούμε νά τόν σκε-φτούμε μόνον σάν μιά στιγμή. Μ'άλλα λόγια, κάθε μαθη-ματικός, φυσικός, χημικός, μίολογικός, κλπ. ντετερ-μινισμός παραμένει πάντοτε άνοιχτός άπό τήν μιά μεριά πρός τό σύνολο τής Φύσης κι άπό τήν άλλη μεριά, πρός

153

τήν δραστηριότητα τών άνθρώπων. Έδώ ξανασυναντάμε τήν ίδέα τής διαμόρφωσης καί πα

γ ίωσης ένός κόσμου —τοΟ κόσμου μας, σ'αύτόν πού εί-μαστε. Αύτή ή παγίωση είναι σχετική καί κατά προσέγ-γιση. Ό κόσμος μας όργανώνεται καί σταθεροποιείται σχετικά, μόνον δμως άνοίγοντας τόν έαυτό του καί έ-πεκτείνοντάς τον πρός έκεϊνες τίς πραγματικότητες τής Φύσης πού είναι σέ μιάν κλίμακα διαφορετική άπό τήν άνθρώπινη. Τέτοιες άλλαγές κλίμακας θέτουν καινούργια προβλήματα. Οί "λεπτές" αιτίες κινούνται στό πρώτο πλάνο τής έρευνάς μας. Οί σχέσεις πού έπιτυγχάνονται μ' αύτόν τόν τρόπο δέν είναι μόνον σχέσεις τού μέρους πρόςτόδλο. Ό έπιστήμονας εισάγει τήν έννοια τού στα-τιστικού ντετερμινισμού καί διατυπώνει νόμους πού δέν είναι δυνατό νά έξαχθούν άπό τούς νόμους πού ισχύουν σέ μιάν άλλη κλίμακα. Αύτή ή έπέκταση τού κόσμου μας έχει κατά συνέπεια σημαδευτεί άπό τήν άνακάλυψη τών ποιοτικά διακριτών βαθμών πραγματικότητας, πού οί νό-μοι τους είναι στατιστικοί σέ σχέση μέ τά ποσοστικά στοιχεία άπό τά όποία άποτελούνται, άλλά, μέ τή σει-ρά τους, "άτομικοί" σέ σχέση μέ τούς άνώτερους βαθ-μούς καί τά σύνολα7.

"Ετσι δ κόσμος τού άνθρώπου έμφανίζεται σάν νά εί-ναι φτιαγμένος άπό νέα στοιχεία, άπό μορφές (μέ τήν έλαστική έννοια τού δρου) καί άπό ρυθμούς πούγεννιώ-νται στή Φύση καί παγιώνονται έκεί σχετικά, ένώ σύγ-χρονα προϋποθέτουν τό Γίγνεσθαι στή Φύση. "Υπάρχει έ-νας άνθρώπινος χώρος' καί ένας άνθρώπινος χρόνος, πού ή μιά πλευρά του είναι στή Φύση καί ή άλλη είναι ά-νεξάρτητη άπ'αύτήν. Είναι προφανές, γιά παράδειγμα, δτι οί άνθρώπινοι ρυθμοί (ό βιολογικός, ό φυσιολογι-κός καί οί κοινωνικές χρονικές κλίμακες —ή χρονική κλίμακα τού δικού μας όργανισμού κι έκείνη τού ρολο-γιού) προσδιορίζουν τόν τρόπο μέ τόν όπο ίο άντ ι λαμβα-νόμαστε καί συλλαμβάνουμε τόν κόσμο, άκόμα καί τούς νόμους πού άνακαλύπτουμε μέσα του. "Ομως ό άνθρώπινος

154

χρόνος εϋναι Αφηρημένος μόνον άπό μιάν σκοπιά (ή με-ταβλητή t τών φυσικών). Άπό μιάν άλλη εϋναι ένα γε-γονός τής Φύσης. Οί νόμοι πού άνακαλύπτουμε μπορεί άντανακλοΟν τήν όική μας διάρκεια, όμως έπίσης έχουν μιάν άντικειμενική σημασία. Γιά νά χρησιμοποιήσουμε μιάν Χεγκελιανή διατύπωση, ή ήρεμία των φαινομένων μετριέται μέ τόν δικό μας ρυθμό, δμωςόδικός μας ρυθ-μός βυθίζεται μέσα στούς ρυθμούς τής Φύσης, καί γι' αύτό εϋναι δυνατή ή πρόβλεψη καί ή έπαγωγή.

Δέν πρέπει ν" άπεικονίζουμε τή φυσική Φύση στούς έ-αυτούς μας σά μιάν άντιπαράθεση ή ένα άθροισμα ντε-τερμινισμού άσχετων μεταξύ τους. Κάθε ντετερμινισμός εϋναι ένα προϊόν: όχι μιά άφηρημένη δομή τής καθαρής διανόησης άλλά ένα προϊόν τής Πράξης. "Ετσι τό δλικό άθροισμα τών ντετερμινισμών εϋναι ένα τεράστιο προϊ-όν τής δραστηριότητας, ένα τεράστιο άντικείμενο: δ Κό-σμος. Αύτό τό άντικείμενο πρέπει νά γίνεται κατανοη-τή έν μέρει στά πλαίσια τής Φύσης κι' έν μέρει στά πλαί-σια τής παραγωγικής δραστηριότητας, πού εϋναι αύτή καθ' έαυτή ένα σύνολο δχι άπόλυτα χωρισμένο άπό τή Φύ-ση. Είναι παράλογο, δπωσδήποτε, νά προσπαθούμε καί ν' άπεικονίζουμε τή Φύση "αύτή καθ'έαυτή". Στά πλαίσια τού ντετερμινισμού δέν εϋναι δυνατό ή Φύση νά είναι ούτε άπροσδιόριστη ούτε προσδιορισμένη. Ή "καθαρή" Φύση, αύτή ή ύπέρτατη συγκεκριμένη ύπαρξη, είναι έ-πίσης, γιά μάς, ή πιό κενή άπό τίς άφαιρέσεις. Βρί-σκεται άπό αύτήν τήν πλευρά δλων τών προσδιορισμών, σάν άδιαφορία ή σάν ένα αύθόρμητο Γίγνεσθαι (Selbst-bewegung), δμως σάν άπροσδιόριστη γιά μάς, έκτός άπό τούς πιό γενικούς καί άφηρημένους νόμους τής διαλε-κτικής. Τό νά έπιμένουμε στόν προσδιορισμό τής Φύσης άνεξάρτητα άπό τήν δραστηριότητα πού -βασισμένη στήν Φύση— τήν διαπερνάει καί τήν "καταλαβαίνει" ένώνοντας τά σκόρπια της στοιχεία όργανικά μαζί, είναι σά νά βά-ζουμε ένα άλυτο πρόβλημα, ένα μεταφυσικό πρόβλημα πού μπορεί ν'άπαντηθεί μόνον μ'έναν μύθο. Είναι σά νά προ-

155

σπαθούμε καί νά φανταζόμαστε 6ναν κόσμο άνεξάρτητα ά-πό τίς συνθήκες κάτω άτιό τίς δποίες ένας κόσμος μπορεϋ νά ύπάρξει, άνεξάρτητα άπό τήν 'Ιδέα τοΟ κόσμου.

Ή πολλαπλότητα τών ντετερμινισμών θέτει τό πρό-βλημα τής ένότητάς τους. Ή δραστηριότητα τής παρα-γωγής διασπά τό φυσικό άντικείμενο σ' αύτούς τούς ντε-τερμινισμούς, πού ή πολλαπλότητά τους είναι σχετική μέ τίς διάφορες έπιστήμες, τεχνικές καί ειδικευμένες μορφές γνώσης. Ό σύνδεσμος μεταξύ τους είναι, κατά συνέπεια, δ άνθρωπος, δ πραγματικός, ένεργητικός άν-θρωπος. Γιά νά καταφέρει νά διαμορφώσει τόν κόσμο του καί νά ξεπεράσει τή Φύση άναγκάστηκε νάκατατμήσει τή δραστηριότητά του καί τά άντικείμενα τής δραστηριότη-τάς του. Άναγκάστηκε νά θεωρήσει τόν έαυτό του άπό διάφορες σκοπιές: σάν ένα φυσικό, χειροπιαστό καί δ-ρατό δν. Εάν ένα βιολογικό δν. Σάν έξαρτημένο άπό μα-θηματικούς ύπολογισμούς, κλπ. Καί τό ίδιο έκανε μέ τά άλλα δντα τού σύμπαντός του. Ή πολλαπλότητα τών ντε-τερμινισμών άποκαλύπτει Αντικειμενικούς τρόπους έκ-φρασης τού σύμπαντος, καί είδικά τήν ύπαρξη τών βαθ-μών πού έχουν μιάν ειδική πραγματικότητα. Παρόλ' αύτά, δέν πρέπει νά θεωρηθεί σάν άπόλυτη. Αύτή ή πολλαπλό-τητα είναι μόνον στιγμιαία, γιατί ό άνθρωπος είναι έ-νας καί ό κόσμος γύρω του ένα σύνολο. Ή διάσπαση τού σύμπαντος σέ μερικότερους ντετερμινισμούς σταθερά ξε-περνιέται στή ζωή καί στήν πρακτική, καί ή διαλεκτι-κή ένότητα συνέχεια άναπαράγεται. Αύτό θά τείνει πρός τήν άνώτερη ένότητα στό μέτρο πού ό άνθρωπος καταφέρ-νει νά πραγματώσει τόν έαυτό του, νά τόν κάνει μιάν είδική ένότητα πού νά περιβάλει τή Φύση. Τότε, "οί φυ-σικές έπιστήμες θά ύποταχθούν στήν έπιστήμη τού άν-θρώπου. Ή έπιστήμη τού άνθρώπου θά ύποταχθε t στήν φυ-σική έπιστήμη. Οί δυό θά σχηματίσουν μιάν καί μοναδι-κή έπιστήμη" (Μ).

Οί αίτιατές σειρές καί οί ντετερμινισμοί ξεκινούν άπό τόν άνθρωπο καί όδηγούν πάλι σ'αύτόν. Αύτή ή ά-

156

νάλυση μπορεί νά συνοψιστεί σέ μιάν διατύπωση: ό φυ-σικός ντετερμινισμός είναι ό άνθρωπος στή Φύση. Αύτός ό όρισμός πρέπει νά νοηθεί διαλεκτικά.Τονίζοντας αύ-τό πού είναι άντικειμενικό στό ντετερμινισμό δείχνει δτι κάθε ντετερμινισμός έντσπίζεται μέσα στήν πραγ-ματική δραστηριότητα ένός φυσικού δντος πού δρά πάνω στή Φύση —τού ζωντανού άνθρώπου.

Γιά νά γίνουν κατανοητές στήν πολλαπλότητά τους— γιά νά γίνει άντιληπτή ή άντικειμενικότητά τους καί, ταυτόχρονα, νά προσδιοριστεί ή ένότητά τους— οί έπι-στήμες άπαιτοΰν μιά διαλεκτική θεωρία τής γνώσης καί τής παραγωγικής δραστηριότητας.

157

Κοινωνικός ντετερμινισμός

Ό Μάρξ συνόψισε τόν διαλεκτικό, σύνθετο καί γεμάτο γεγονότα χαρακτήρα τού ίστορικού Γίγνεσθαι σέ μιάν έ-ντυπωσιακή διατύπωση: τά άνθρώπινα πράγματα έχουν γε-νικά προοδέψει άπό τήν κακή τους πλευρά."Η προϋπόθε-ση γιά τούς περισσότερους μεγάλους πολιτισμούς ήτανε ή δουλεία. 'Επαναστάσεις καί πόλεμοι χρειάστηκαν γιά νά καταστραφούν καί νά ξεπεραστούν περιορισμένοι πο-λιτισμοί. Ή παρακμή τού άρχαίου κόσμου ήτανε άναγκαία γιά νά σβηστούν οί περιορισμοί του άπό τήν σκοπιά τής σκέψης καί τής κοινωνικής δομής. Ή "κακή πλευρά"ρο-κανίζει καί καταστρέφει αύτό πού ύπάρχει, προκαλώντας τήν κρίση καί τήν παρακμή του, καί κάνοντας τά στοι-χεία μιάς νέας κοινωνικής πραγματικότητας _νά έμφανι-στούν. Ετήν άρχή τό άρνητικό είναι μιά τυχαία έκδή-λωση, στή συνέχεια γίνεται μιά καινούργια ούσία,' πού έμφανίζετάι πρώτα μέ μιά ταπεινή, έξωτερική καί σπο-ραδική μορφή. Άπό τή στιγμή πού τάάρχικάΑπομονωμέ-να καί άδύναμα στοιχεία του αύξάνονται σέ άριθμό, έ-πιβάλλεται σάν ένας καινούργιος βαθμός πραγματικότητας "Ετσι οί πρώτοι έμποροι τού Μεσαίωνα γέννησαν τήν άστ ι -

158

κή τάξη, ένώ où πρώτοι προλετάριοι ήταν καταστραμμέ-νοι τεχνίτες, λίγοι στήν άρχή τοΟ δέκατου έκτου αίώ-να, προοδευτικά έγιναν πολυάριθμοι μέχρι πού ή νέα κοινωνική πραγματικότητα, ή καινούργια τάξη έμφανί-στηκε.

' Η πραγματικότητα ένός κοινωνικού άντικείμενου μπο-ρεί νά συγκριθεί μ'έκείνη τών ύλικών άντικειμένων:έ-να κοινωνικό άντικείμενο είναι προϊόν τής δραστηριό-τητας, άφηρημένη άπό μιά σκοπιά, πραγματική καί συγ-κριμένη άπό μιάν άλλη, πού πάνω της μπορούμε νά δρά-σουμε γιά τόν λόγο άκριβώς ότι είναι άντικειμενική καί άνθεκτική, άλλά όχι μιά πραγματικότητα δοσμένη σέ μάς στήν φυσική της κατάσταση.

"Ενα τυπικό κοινωνικό άντικείμενο -ή άγορά— άκόμα καί σήμερα έξασκεί μιάν έξουσία πάνω στά άνθρώπινα ό-ντα άκριβώς, δπως έκείνη τών πραγματικοτήτων τού ά-νεξέλεγκτου τομέα τής Φύσης. Μέσα του κρύβονται, τό γνωστό καί τό άγνωστο, τό φαινόμενο καίή πραγματικό-τητα. Μπορεί νά προκαλέσει τήν έφαρμογή μιάς δύναμης ή μιάς είδικής μεθόδου δράσης, πού τό διαμορφώνει.

Πιό γενικά, τά ύλικά άντικείμενα παρεμβάλλονται στήν άνθρώπινη κοινωνία: είναι "άγαθά". Είναι ένα έ-ρέθισμα γιά τήν κοινωνική δραστηριότητα, τίς άνθρώπι-νες άνάγκες καί σχέσεις, άλλά έπίσης έπιβάλλουν όρι-σμένους προσδιορισμούς σ'αύτήν τή δραστηριότητα. Συγ-κεκριμένα, ή σπανιότητα τών άναλωτών άντικειμένων έ-ξαπόλυσε, εύθύς άπό τούς πρώτους χρόνους μέχρι σήμε-ρα (άν καί τώρα μπαίνουμε στόν αιώνα τής άφθονίας) ά-γώνες καί άνταγωνισμούς πού έπέκτειναν τήν φυσική πά-λη γιά ζωή στόν κοινωνικό χώρο. Τά άντικείμενα ή τά προϊόντα τής άνθρώπινης δραστηριότητας δέν χάνουν αύ-τό τό άρχικό χαρακτηριστικό όταν γίνονται οί',φορείς κοινωνικών σχέσεων, ή δταν γεννούν ειδικά κοινωνικά άντικείμενα δπως ή άγορά. Συνεχίζουν νά προσδιορίζουν άγώνες καί άντίφάσεις μέσα στή δραστηριότητα τού άν-θρώπου. Άπό τόν γενικό άνταγωνισμό ξεπηδούν οί άγώ-

159

νες όρισμένων ίσχυρών όμάδων: των κοινωνικών τάξεων. Τά άντικείμενα κατά συνέπεια προσδιορίζουν τό κοι

νωνικό-οίκονομικό Γίγνεσθαι καί τήν κοινωνική δραστη-ριότητα στό μέτρο πού είναι ύλικά άντικείμενα άρχικά καί άργότερα, μιλώντας πιό σωστά, κοινωνικά άντικεί-μενα όπως τά έμπορεύματα σάν σύνολο ή ή άγορά. Ή πο-λιτική δράση άντιστοιχεί στό άνθρώπινο πεδίο, καί ό-σο άφορά στίς κοινωνικές σχέσεις, στήν πρακτική δρά-ση πάνω στή Φύση. 'Ενεργεί μέσω τών κοινωνικών τχέ-σεων καί πάνω τους έπεμβαίνει στίς συγκρούσεις καί χρησιμοποιεί τίς συγκρουόμενες δυνάμεις. Εέ καμιά έ-ποχή τής ίστορίας δέν ύπήρξαν άπόλυτες διαχωριστικές γραμμές άνάμεσα στίς έποχές, τούς πολιτισμούς ή τίς τάζεις. Ή κοινωνικο-οίκονομική κίνηση ήτανε πάντοτε σύνθετη. Ή .ολιτική δράση προσπάθησε σταθερά νά πε-ρικλείσει αύτήν τήν κίνηση μέσα σέ προσδιορισμένες μορφές καί, μ'αύτόν τόν σκοπό, νά έξαλείψει τά στοι-χεία πού προκαλούν ρήξεις. Προσπάθησε πάντα νά έπεμ-βαίνει γιά νά χαράζει "παγιωμένες" δομές στό αύθόρμη-το Γίγνεσθαι: τίς μορφές Κυβέρνησης, πού είναι προϊ-όντα τής δράσης πού έφαρμόζεται στίς κοινωνικές σχέ-σεις χρησιμοποιώντας άντιτιθέμενες δυνάμεις, καί κα-τά συνέπεια έφαρμόζεται πάντοτε πρός όφελος τών πιό ίσχυρών άπό αύτές τίς δυνάμεις. "Ομως έδώ πάλι, αύ-τές οί προσπάθειες προκάλεσαν, μέχρι καί σήμερα, τήν έμφάνιση άκόμα βαθύτερων άντιφάσεων καί προετοίμασαν τό δρόμο τής έμφάνισης καινούργιων δυνάμεων καί μορ-φών.

Αύτή ή άνάλυση έπίσης μπορεί νά συνοψιστεί σέ μιάν διατύπωση: ό κοινωνικός ντετερμινισμός είναι ή Φύση στόν άνθρωπο. Ό κοινωνικός ντετερμινισμός στήν πραγ-ματικότητα είναι αύτό πού κάνει μιά είδικά άνθοώπινη δραστηριότητα δυνατή. Τήν ρυθμίζει, άλλά έπίσης τήν περιορίζει. Ό κοινωνικός ντετερμινισμός κάνει δυνα-τή τήν έλευθερία τοΰ άνθρώπου, δμως έπίσης τής άντι-τίθεται. Γεννιέται άπό τήν φυσική άντικειμενικότητα,

160

πού έπεκτείνεται στήν Αντικειμενικότητα τών φετίχ καί τήν είδική αντικειμενικότητα τών κοινωνικών σχέσεων. Γεννιέται έπίσης Ατιό τούς φυσικούς προσδιορισμούς : τήν σπανιότητα τών Αγαθών, τήν φυσική πΑλη γιά ζωή. Οί κοινωνικές πραγματικότητες καί τά κοινωνικά άντικεί-μενα έμφανίζονται σάν συνέπεια αύθόρμητων διαδικασι-ών πού μπορούν νά συγκριθούν μέ έκεΕνες πού άποκαλύ-πτονται άπό τίς έπιστήμες τής Φύσης σάν τά στατιστι-κά άποτελέσματα τών στοιχειωδών φαινομένων.

"Ετσι ό κοινωνικός ντετερμινισμός είναι τό άπάνθρω-πο μέσα στό άνθρώπινο, ή συνέχεια μέσα στό άνθρώπινο τών φυσικών συγκρούσεων καί βιολογικών πραγματικοτή-των. Είναι ό άνθρωπος πού δέν έχει δμως πραγματοποι-ηθεί ή Φύση στόν άνθρωπο.

161

Ό ολοκληρωμένος άνθρωπος

Ό άνθρωπος ξεκινάει σάν ένα ταπεινό κομμάτι τής Φύ-σης, τό πιό άδύναμο καί γυμνό άπ'όλα τά βιολογικά ό-ντα. "Ομως αύτό τό πιό άδύναμο άπ όντα μπαίνε ι στή μάχη μέ γενναιότητα. Γίνεται μιά "ούσία" χωρισμένη ά-πό τήν φυσική ύπαρξη, ταυτόχρονα τρωτή άλλά καί δυ-νατή. Αύτός ό δααχωρισμός είναι θεμελιώδης. "0 άνθρω-πος δέν είναι πιά, ούτε μπορεί νά είναι ή Φύση. "Ομως ύπάρχει μόνον μέσα καί χάρη στή Φύση. Αύτή ή άντίφα-ση άναπαράγεται καί γίνεται πιό βαθιά κατά τήν διάρ-κεια τής πραγματικής διαδικασίας πού πρέπει νά όδη-γήσει τόν άνθρωπο στό ξεπέρασμά της. Ό άνθρωπος εί-ναι δημιουργική δραστηριότητα. Παράγει τόν έαυτό του μέσα άπό τή δραστηριότητά του. Παράγει τόν έαυτό του, όμως δέν είναι αύτό πού παράγει. Ειγά-σιγά ή δραστη-ριότητά του φέρνει τή Φύση κάτω άπό έλεγχο, άλλά αύ-τή ή κυριαρχία του στρέφεται έναντίον του, γιά ν' ά-ποκτήσει τά χαρακτηριστικά μιάς έξωτερικής φύσης καί νά τόν μπλέξει μέσα στόν κοινωνικό ντετερμινισμό πού θά τόν κάνει νά ύποφέρει τρομερά. Ό άνθρωπος δέν εί-ναι αύτός ό ντετερμινισμός —καί δμως χωρίς αύτόν εί-

162

ναι, ένα τίποτα. Ετήν άρχή τό άνθρώπινο υπάρχει, μόνον μέσα στό άπάνθρωπο καί χάρη σ" αύτό. "Οχι μόνον έξαρ-τάται ό άνθρωπος άπό τή Φύση, άλλά είναι τό πιό άδύ-ναμο στοιχείο άκόμα καί τής κοινωνίας. *0 άνθρωπος ά-ντιτίθεται στήν βιολογική βαναυσότητα, στήν όποία ύ-πόκειται έξίσου βάναυσα: στό Νόμο, τήν 'Ηθική καί τήν Θρησκεία.

"Ετσι ό άνθρωπος είναι βαθιά διαιρεμένος, δμως μό-νο χάρη σ" αύτήν τή διαίρεση μπορεί νά διαμορφώσει τόν έαυτό του. Ετήν άρχή ύπάρχει μόνον μιά άντίφαση άνά-μεσα σ'αύτόν καί τή Φύση. Μέσα σ'αύτήν τήν άντίφαση οί δυό δροι έπιδρούν μεταξύ τους άμοιβαΐα, τά χαρα-κτηριστικά τού ένός περνούν μέσα στόν άλλο. Μετά άπό κάθε διάλυση ή άντίφαση ξαναεμφανίζεται μέ μιάν δλο καί πιό πολύ βαθιά καί δραματική μορφή, έπειδή ή έ-νότητα πού είχε έπιτευχθεϋ ήτανε άνώτερη καί πιό συ-νειδητή.

Μέχρι τώρα, έκεΕνες οί δραστηριότητες πού στήν πραγματικότητα ξεπερνούν τίς φυσ *ές μορφές άνταγω-νισμού (ή Πράξη, ή σκέψη, ό Νούς, πού περιέχει μιάν κάποιαν έμφυτη ένότητα καί κυριαρχεί στόν έξωτερικό κόσμο) χρησίμευσαν μόνον στό νά χειροτερέψουν τίς δι-αιρέσεις καί τίς συγκρούσεις τού άνθρώπου καί νά τόν κάνουν νά τίς αίσθάνεται πολύ πιό έντονα.

'Ακόμα καί σήμερα φαίνεται ότι τό άνθρώπινο δέν ύ-πάρχει, δτι είναι μόνον μιά αύταπάτη ή μιά παρηγοριά. Ομως ό άνθρωπος ήδη ύπάρχει. Μάς φανερώνεται μόλις θε-ωρήσουμε τήν άνθρώπινη δραστηριότητα σάν ένα σύνολο καί πάψουμε νά βλέπουμε κάθε άντικείμενο, γεγονός καί άτομο σύμφωνα μέ τίς έφήμερες ιδιορρυθμίες τους. 'Αρ-χικά ή ούσία τού άνθρώπου είναι μιά άφηρημένη δυνατό-τητα: ένας έσωτερικός διχασμός ή διαχωρισμός. Φαίνε-ται σάν αύτή ή ούσία νά έχει, μέχρι τώρα, μόνον μιά ιδανική, μεταφυσική ύπαρξη. "Ομως κάθε πρόβλημα πού δημιουργείται άπό μιάν άντίφαση ζητάει τήν'λύση του, κινείται πρός αύτήν τή λύση, προσδιορίζει μιά δραστη-

163

ριότητα πού θά τό ύπερβεί κι έτσι θέτει ένα καινούρ-γιο βαθμό πραγματικότητας γιά τήν άνθρώπινη ούσία. Κάθε φορά πού λύνεται μιά άντίφαση, ό ζωντανός άνθρω-πος πλησιάζει περισρότερο αύτήν τήν ούσία. Μοιάζει σά νά είναι αύτή ή τελευταία, ή αιώνια κινητήρια δύναμη τής ίστορίας καί τής δραματικής κίνησης τών άνθρώπι-νων πραγμάτων. 'Η άνακάλυφη καί ή δημιουργία συμπί-πτουν: τό άνθρώπινο ταυτόχρονα δημιουργείται (παράγε-ται ) καί άνακαλύπτεται.

Ό ιδεαλισμός άπομονώνει έκείνο τό μέρος τού άν-θρώπου πού έμφανίζεται βαθμιαία, θεωρώντας το "αύτό καθ' έαυτό", άνεξάρτητο άπό τίς συνθήκες τής ύπαρξής του, σάν νά είχε "πετύχει" έκ τών προτέρων —γιά πα-ντα. Μ*αύτόν τόν τρόπο ό ιδεαλισμός κάνει τή γέννηση τού άνθρώπου νά φαίνεται χωρίς δραματικότητα.

Ό άνθρωπος γεννιέται καί καταλαβαίνει τόν έαυτό του σ'αύτό πού είναι "διαφορετικός" άπό αύτόν, σ'αύ-τόν, πού τόν άρνιέται καί πού άρνιέται κι αύτός, κι ό-μως είναι πολύ στενά συνδεδεμένος μαζί του: τή Φύση. Συγχωνεύεται μέ τή Φύση, δμως σιγά-σιγά άρχίζει καί τήν έξουσιάζει, δημιουργώντας γιά τόν έαυτό του μιάν άνθρώπινη φύση.

"Ετσι δπως χρησιμοποιείτε "ύτός ό δρος έχει γί-νει άπατηλά οικείος καί ή άληθινή του σημασία έχει άλ-λοιωθεί. Ή Φύση γίνεται άνθρώπινη. Γύρω στόν άνθρω-πο καί μέσα του γίνεται ένας κόσμος, μιά όργανωμένη έμπειρία. Καί ό άνθρωπος γίνεται φύση, μιά συγκεκρι-μένη ύπαρξη, μιά δύναμη. 'Η άνθρώπινη έργασία έξαν-θρωπίζει τό φυσικό περιβάλλον τού άνθρώπου. Καίή Φύ-ση έσωτερικεύεται άπό τόν άνθρωπο καί γίνεται μιά όρ-θολογιστική ζωή-δύναμη, μιά ένστικτώδης ένέργεια ά-πελευθερωμένη άπό τούς περιορισμούς τού φυσικού καί παθητικού ένστικτου. Ή άνθρώπινη φύση είναι μιά έ-νότητα, μιά άνταλλαγή τού "Οντος, μιά ύπέρβαση τού Διαχωρισμού.

Ή έργασία -οικονομική παραγωγή— δέν είναι αύτο-

164

σκοπός. "Τό ούσιαστικό Αποτέλεσμα τής παραγωγής... είναι ή ύπαρξη τοΟ άνθρώπου" (Μ).

Ή Φύση είναι τό άνόργανο σώμα τού άνθρώπου... Ό άνθρωπος ζει άπό αύτήν, πράγμα πού σημαίνει: ή Φύση είναι τό σώμα του, πού μ'αύτό πρέπει νά μένει ένωμέ-νος μέ μιά σταθερή διαδικασία γιά νά μήν πεθάνει. Τό ότι πρέπει ή φυσική καί πνευματική ζωή τού άνθρώπου νά είναι σ'έπαφή μέ τή Φύση, σημαίνει άπλώς ότι ή Φύ-ση είναι σ' έπαφή μέ τόν έαυτό της, γιατί ό άνθρωπος είναι μέρος τής Φύσης... "Ομως μ'αύτήν τήν έπεξεργα-σία τού κόσμου τών άντικείμενων ό άνθρωπος έπιβεβαι-ώνεται σάν είδικό δν. Αύτή ή παραγωγή είναι ή ένερ-γητική ζωή τοΰ είδους του, καί χάρη σ'αύτήν ή Φύση έμ-φανίζεται σάν τό χειροτέχνημά του, καί ή πραγματικό-τητά του. Τό άντικείμενο τής έργασίας είναι κατά συ-νέπεια ή άντικειμενικοποίηση καί ή είδική ζωή τοΰ άν-θρώπου —στό μέτρο πού κάνει τόν έαυτό του διττό, δχι διανοητικά, δπως στή συνείδηση, άλλά πραγματικά, στή δράση, καί θεωρεί τόν έαυτό του σ'έναν κόσμο δημιουρ-γημένο άπ'αύτόν... (Μ).

Ή κοινωνική ίστορία είναι ή ιστορία τής οικειο-ποίησης τής Φύσης καί τής δικής του φύσης άπό τόν άν-θρωπο. Ή κοινωνική έργασία καί ή οίκονομική δραστη-ριότητα είναι τά μέσα αύτής τής οίκειοποίησης,ούσια-στικές στιγμές τής άνθρώπινης ούσίας —έφόσον έχουν έ-λεγχθεί καί ένσωματωθεί άπό αύτήν τήν ούσία. Αύτά καθ έαυτά δέν είναι αύτή ή ούσία. Ό οίκονομικός άνθρω-πος πρέπει νά ξεπεραστεί, έτσι ώστε νά μπορέσει νά έκ-δηλωθείήέλευθερία τοΰ όλοκληρωμένου άνθρώπου: "ό άν-θρωπος οίκειοποιείται γιά τόν έαυτό του τήν πολλαπλή του ούσία (Allseitiges) ... στό μέτρο πού είναι όλοκλη-ρωμένος άνθρωπος" (Μ).

Ή συνολική κίνηση διασπάται άπό τή δράση καί τήν σκέψη. Αύτός ό διαχωρισμός δέν μπορεί νά είναι άπόλυ-

165

τος, δμως έχει μιάν σχετική πραγματικότητα πού βασί-ζεται στήν πάλη τού άνθρώπου ένάντια στή Φύση. Ό φυ-σικός ντετερμινισμός έξαρτάται άπό τόν άνθρωπο πού 6ρά μέσα στή Φύση καί πάνω σ'αύτήν. Ό κοινωνικός ντετερ-μινισμός έπεκτείνει τή Φύση μέσα στόν άνθρωπο. Ή άν-θρώπινη Φύση λύνει αύτές τίς συγκρούσεις, άναπτύσσει μιάν άνώτερη ένότητα καί ύπερβαίνέι τούς ντετερμινι-σμούς όργανώνοντάς τους. "Οπως άκριβώς ή Φύση δταν θε-ωρείται στό σύνολό της, έτσι ή άνθρώπινη φύση είναι ένας αύθορμητισμός (Selbstbewegung), δμως όργανωμέ-νος καί όρθολογιστικός. Ό όλοκληρωμένος άνθρωπος εί-ναι "δλη ή Φύση". Μέσα του περιέχει δλες τίς ένέργει-ες τής ύλης καί τής ζωής καί δλο τό παρελθόν καί τό μέλλον τού κόσμου. "Ομως μεταμορφώνει τή Φύση σέ θέ-ληση καί έλευθερία.

Τά προϊόντα καί οί δυνάμεις τής παραγωγής είναι τό "άλλο" αύτοΟ τού όλοκληρωμένου άνθρώπου, πού μέσα του μπορεί νά καταστραφεί. Ή άνεξαρτησία τών οικο-νομικών δυνάμεων —ή μοίρα τού σύγχρονου άνθρώπου—πρέ-πει νά γίνει άντιληπτή καί νά έλεγχθεί. Μόλις αύτή ή άντικειμενικότητα τής κοινωνικής διαδικασίας όρισθεΐ έτσι, τότε ξεκινάει κιόλας ή ύπέρβασή της. "Ενώνεται μέ τή δραστηριότητα τού ένεργητικοΰ καί ήδη άντικει-μενικού άνθρώπινου ύποκείμενού, καί τού δίνει ένα και-νούργιο άντικειμενικό περιεχόμενο. "Ύποκειμενικοποι-είται" μέσα του, άλλά μόνον μέ σκοπό νά δημιουργηθεί μιά περισσότερο άντικειμενική άνθρώπινη δραστηριότη-τα, πού θά μπορεί νά θεωρήσει τόν έαυτό της πιό άπο-τελεσματικά σάν τό άντικείμενο μιάς δράσης, νά τόν πα-ράγει πιό δρθολογιστικά καί νά νίνει ή δική της συ-νειδητή δημιουργία.

Οί διάφορες μορφές μοίρας ήτανε πάντοτε αύτό τό "άλλο" τοΰ άνθρώπου. Ή ιστορία ήτανε άνεπανόρθωτα αι-ματηρή καί τραγική έπίσης ώστε καμιά μοίρα δέ μπορεί νά δικαιολογηθεί σέ σχέση μέ κείνους πού τήν ύπόφε-ραν, άλλά μόνον άπό τό άνθρώπινο μέλλον, τό όποίο προ-

166

ετοιμάζει, καί παραλύει ταυτόχρονα όλες τίς μορφές μοί-ρας. "Ομως ή ιστορία 6έν ήτανε ένα χάος χωρίς νόημα άπό μεμονωμένα γεγονότα καί πράξεις βίας. Μιά τέτοια άποψη περί ιστορίας άρνιέται τήν ίστορία, πού μπορεί νά υπάρξει αύτή καθ' έαυτή μόνον χάρη στό ζωντανό της ύποκείμενο, τόν όλοκληρωμένο άνθρωπο πού διαμορφώνε-ται μέσα άπό τήν ίστορία.

Ό άνθρωπος δέν έχει άκόμα γεννηθεί, βρίσκεται ά-κόμα στίς ώδίνες τού τοκετού. Εάν ένότητα καί πρόθε-ση μόλις καί μετά βίας είναι ένα προαίσθημα. Μέχρι τώρα ύπάρχει μόνον μέσα στό καί μέσω τού άντίθετού: τό άπάνθρωπο μέσα του. Μέχρι τώρα, βρίσκεται διασκορ-πισμένος στίς πολλαπλές δραστηριότητες καί τίς είδι-κευμένες μορφές παραγωγής πού μέσα τους ή πραγματικό-τητα καί ή νιογέννητη συνείδηση τής άνθρώπινης φύσης διασπώνται. Μέχρι τώρα, συνειδητοποιεί τόν έαυτό του σ'αύτό πού είναι διαφορετικό άπ'αύτόν: στίς Ιδεολο-γίες.

Άπό τή στιγμή πού ή δημιουργική δραστηριότητα δια-φοροποιείται ό κοινωνικός άνθρωπος έξακολουθεε ν'άνα-καλύπτει τόν έαυτό του στά άποτελέσματα τής δράσης του, δμως τά προϊόντα πού έφοδιάζονται μέ συνείδηση, παύουν νά είναι άμεσα, δπως είναι γιά τόν πρωτόγονο άνθρωπο ή τά παιδιά. Γίνονται κοινωνικά καί άφηρημέ-να. "Ενα καινούργιο είδος προϊόντων έμφανίζεται: τά πνευματικά προϊόντα. Κι άπό έκεϋ καί μπρός ύπάρχουν τρεΕς βαθμοί έξωτερικής άλλά ούσιαστικής παραγωγής: τά ύλικά προϊόντα, τά κοινωνικά άντικείμενα δπως σωστά όνομάζονται καί τά πνευματικά προϊόντα. Άπό μιά σκο-πιά αύτά τά τελευταεα είναι άντικείμενα, είναι άσχε-τα μέ τή συνείδηση τών άνθρώπινων άτόμων. Άπό μιάν άλλη σκοπιά έξαρτώνται αύστηρά άπό τήν δραστηριότητα σ'ένα δεδομένο κοινωνικό πλαίσιο σέ μιά συγκεκριμένη στιγμή τής ίσορροπίας. Αύτές οί ιδεολογίες έκφράζουν καί τήν παγκόσμια δραστηριότητα τών κοινωνικών όμάδων, τό έπίπεδο πού έπιτυγχάνεται άπό τήν πρακτική τους δύ-

167

ναμη καί τή διάσπαση τοΟ κόσμου καί τής συνείδησης σ* άποσπασματικές δραστηριότητες. Κρύβουν τίς άληθινές σχέσεις. Ή δραστηριότητα πού προσπαθεί νά συνειδητο-ποιήσει τόν έαυτό της μέσα σ'αύτές, ξεριζώνεται άπό τόν έαυτό της καί, άς πούμε, μεταφέρεται έξω άπό αύ-τόν. Οί ιδεολογικές παραστάσεις μεταθέτουν τό άνθρώ-πινο στό πεδίο τών πραγμάτων, τών έξωτερικών ούσιών: θεοί, μοίρα, άπόλυτη μεταφυσική άλήθεια.Αύτά τά πνευ-ματικά πράγματα θρονιάζονται πάνω στά ύλικά άντικεί-μενα, πού μ'αύτά δέν έχουν καμιά συνειδητή σχέση, μέ-χρι πού νά κάνουν τούς άνθρώπους νά χάσουν κάθε συ-νειδητοποίηση τής δικής τους δημιουργικής δραστηριό-τητας. Ή άντικειμενικότητα τών πνευματικών προϊόνΐων περιέχει ένα' στοιχείο άπάτης, δμως αύτό τό φαινόμενο μετατρέπεται σέ πραγματικότητα: οί άνθρωποι πιστεύουν δτι οί κοινωνικές τους παραστάσεις έχουν μιάν ύπερ-βατική καταγωγή καί όργανώνονται σύμφωνα μ'αύτές, μιά καί αύτή ή πεποίθηση έχει χρησιμοποιηθεί καί έχει γί-νει άντικείμενο έκμετάλλευσης άπό τήν πολιτική. "Ετσι, ή θεωρητική άλλοτρίωση γίνεται πρακτική άλλοτρίωση, άντιδρώντας στήν πράξη. Οί Μύθοι καί τά Φετίχ φαίνο-νται νά έχουν προικιστεί μέ μιάν πραγματική δύναμη — τή δύναμη πού οί άνθρωποι στήν πραγματικότητα τούς ά-πένειμαν καί πού δέν είναι τίποτ'άλλο παρά ή δική τους δύναμη πού έχει στραφεί έναντίον τους.

Άπό μιάν άλλη σκοπιά, αύτά τά προϊόντα περιέχουν μιάν άλήθεια. 'Εκφράζουν τήν συγκεκριμένη άνθρώπινη ζωή μεταθέτοντάς την. Γίνονται τά στοιχεία τρόπων ζω-ής ή πολιτισμών, πού πάντα είχαν μιά μερική ισχύ καί πού όρισμένοι άπό αύτούς (ειδικά ή άρχαία 'Ελληνική ζωή καί ό πολιτισμός) μπορούν ίσως νά ένσωματωθοΰν στόν σύγχρονο κόσμο, άπό τή στιγμή πού έχει όργανωθεί καί άνανεωθεί. Γενικά, τέτοιοι τρόποι ζωής προέκυψαν άπό τήν έπανάληψη καί τή σώρευση τών ταπεινότερων δραστη-ριοτήτων τής πρακτικής ζωής. Ή ιστορία έπιδεικνύει, παρόλ' αύτά, στούς περισσότερους μεγάλους πολιτισμούς,

168

μιάν λυπηρή άντίφαση άνάμεσα στή μεγαλοπρέπεια τών Ι-δεολογικών δικαιολογιών, έθίμων καί λέξεων, καί στήν μονοτονία τών καθημερινών δραστηριοτήτων. Μόνον τό μέλ-λον θά μπορέσει νά διαλύσει αύτή τή μορφή άντίφασης άνάμεσα στή συνείδηση καί τήν πραγματικότητα.

Οί ίδεολογίες είναι ούσιαστικά άποτελεσματικές,' γιατί ό κόσμος τίς πιστεύει. "Ομως, λίγο-λίγο, Λ συ-νείδηση άποτραβιέται άπό τέτοια προϊόντα καί κατακτά πάλι τόν έαυτό της μέσα άπό τόν συλλογισμό καί μέσα άπό τήν έξέλιξη μιάς πραγματικής έξουσίασης τοΰ κό-σμου. "Ολες οί ίδεολογίες ξεπεράστηκαν στήν ίστορία, μετά άπό μιάν λίγο ή πολύ μακριά περίοδο "δυστυχισμέ-νης συνείδησης". Ή σκέψη καί ή άνθρώπινη πραγματικό-τητα διαμορφώνονται μέσα άπό τίς ιδεολογίες, δμως μό-νον ύπερβαίνοντάς τες καί άπελευθερωνόμενες άπ* αύτές, έτσι ώστε νά μπορέσουν τελικά νά έδραιωθοΰν σάν πραγ-ματικές δραστηριότητες.

Άκόμα καί σήμερα, σέ μιάν έποχή δπου ή κυριαρχία του πάνω στή Φύση είναι κιόλας μεγάλη, ό ζωντανός άν-θρωπος είναι περισσότερο παρά ποτέ τό θύμα τών Φετίχ, πού αύτός ό ίδιος άνάθρεψε, αύτών τών παράξενων ύπάρ-ξεων, πού συνάμα είναι άφηρημένα καί πραγματικά, βά-ναυσα ύλικά καλυμμένα δμως άπό ιδεολογίες, πού είναι δελεαστικές καί μερικές φορές ίσως μαγευτικές. Μιά καινούργια συνείδηση είναι άναγκαϋα, συνεκτική, όρ-θολογιστική καί γεμάτη σκέψη,γιά νά άποκαλυφτοΰνε αύ-τά τά Φετίχ καί γιά νά μή ξεφύγει ή λογική άπό τόν έ-λεγχο. Ό διαλεκτικός ύλισμός προσπαθεί νά γίνει ή έκ-φραση καί τό δργανο αύτής τής συνείδησης.

Οί ζωντανοί άνθρωποι άκόμα δέν έχουν καταλάβει πλήρως τήν ούσία τους καί τήν άληθινή τους μεγαλοπρέ-πεια. "Η άνάλυση τής παραγωγής άπό τόν ίδιο τόν άν-θρωπο δείχνει δτι δλοι οί φιλοσοφικοί όρισμοΐ τής ού-σίας τοΰ άνθρώπου άντιστοιχούν σέ στιγμές αύτής τής παραγωγής. Ό δρος "παραγωγή" είναι ούσιαστικός για-τί περιέχει τούς άλλους δρους καί τούς έξηγεί: γιατί

169

ττερίέχει καί προϋποθέτει στόν άνθρωπο τή Φύση,-ςή δρά-ση καί τή γνώση. Είναι μιά λέξη πού συχνά τήν κατα-λαβαίνουμε σάν πολύ άσήμαντη, γιατί χρησιμοποιείται μέ τήν πιό περιορισμένη της έννοια, δμως ύποδηλώνει δλη τήν μεγαλοπρέπεια τού άνθρώπου.* Η άλήθεια της δέν είναι άκόμα αύταπόδεικτη, έπειδή άκόμα καί σήμερα ή άνθρώπινη ζωή δέν παράγεται συνε-ιδητά καί δέν άντι-λαμβάνεται τήν δική της παραγωγή. Κινείται μέσα στό Φετιχισμό, σάν έναν τρόπο ύπαρξης καί συνείδησης.

Τό άντικείμενο πού παράγεται μέ τήν έργασία... ά-ντιτίθεται στόν άνθρωπο σάν ένα άλλότριο δν, σάν μιά άνεξάρτητη δύναμη. "Οπως άκριβώς, στή θρησκεία, ή αύ-θόρμητη δραστηριότητα τής φαντασίας, τοΰ νού καί τής άνθρώπινης καρδιάς, έπιδρά στό άτομο μ'έναν τρόπο πού είναι άνεξάρτητος άπό αύτόν, σάν μιάάλλότρια δραστη-ριότητα, είτε θεϊκή είτε διαβολική, έτσι καί ή δρα-στηριότητα τοΰ παραγωγού δέν είναι ή δική του αύθόρ-μητη δραστηριότητα... Ή ζωτική του δραστηριότητα, ή παραγωγική ζωή τοΟ άνθρώπου, έμφανίζεται σ'αύτόν μό-νον σάν ένα μέσο, γιά νά ίκανοποιήσει μιάν άνάγκη:τή φυσική άνάγκη έπιβίωσης... 'Η ίδια ή Ζωή έμφανίζεται μόνον σάν ένα μέσο..." (Μ).

""Ολη ή παραγωγή είναι μιά οίκειοποίηση τής Φύ-σης άπ' τό άτομο, μέσα σέ μιά κοινωνική μορφή καί μέ τήν βοήθειά της" (ΚΡΟ) . Αύτό πού λέμε ότι σήμερα ή ούσία τοΟ άνθρώπου είναι άκόμα "άλλοτριωμένη", σημαί-νει πάνω άπ'δλα δτι οί μορφές τής κοινωνίας μας δέν έπιτρέπουν αύτήν τήν οίκειοποίηση τής Φύσης άπό τό ά-τομο. Αύτό πού θά έπρεπε (μιλώντας ήθικά) νά είναι έ-νας "αύτοσκοπός" είναι άκόμα μόνον ένα μέσο: ή δημι-ουργική δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου, ή ούσία του, ήά-τομικότητά του.

Ή σημερινή κατάσταση είναι άφόρητη, έπειδή ή άν-θρώπινη πραγματικότητα είναι βαθύτερα διασπασμένη πα -

170

pd ποτέ. Σήμερα φαίνεται, σάν νά έχουν μαζευτεί μαζί όλες οί δυνατές ποικιλίες διαίρεσης, διασποράς καί ά-ντίφασης, σά νά έχουν συγκλίνει μέ σκοπό νά προκαλέ-σουν στόν άνθρωπο άνείπωτο πόνο. *Η πραγματικότητα τοΟ άνθρώπινου βρίσκεται σέ κίνδυνο, συγχέεται μέσα στό νοΟ μας καί άπειλεΐται στήν συγκεκριμένη της ύ-παρξη .

"Εχει φτάσει μιά έποχή "όπου δ,τι δ άνθρωπος θεω-ρούσε άναλλοτρίωτο έχει γίνει άντικείμενο συναλλαγής ή άνταλλαγής καί μπορεί νά άλλοτριωθεί". Ήάρετήκαί ή συνείδηση, ή άγάπη καί ή γνώση, πού μέχρι τώρα προ-σφέρονταν γενναιόδωρα, σάν ένα δώρο, έχουν έμπορικο-ποιηθεί. "Αύτή είναι ή έποχή τής γενικής διαφθοράς, τού παγκόσμιου άργυρώνυτου" (ΜΡ). Ή άνάγκη γιά χρή-μα είναι ή μόνη άληθινή άνάγκη "πού δημιουργήθηκε ά-πό τήν πολιτική οίκονομία", μέ άποτέλεσμα δτι "ή πο-σότητα τού χρήματος γίνεται όλο καί περισσότερο ήπιό ούσιαστική ίδιότητα τού άνθρώπου". Αύτή ή άλλοτρίωση δημιουργεί, μερικές φορές καί μέσα στά ίδια τά άτομα, ταυτόχρονα έκλεπτυσμένες καί τεχνητές μορφές άπληστί-ας καί μιάν κτηνώδη άπλοποίηση τών άναγκών τους. Ό άνθρωπος πέφτει πιό χαμηλά κι άπό τά ζώα. Μπαίνει στήν μοναξιά. Μερικές φορές φτάνει σέ σημείο νά χάνει ά-κόμα καί τήν έπιθυμία γιά άληθινό έμπόριο μέ τούς συ-νανθρώπους του. Τό σύνολο τής ζωής είναι γι' αύτόν, μιά άλλότρια δύναμη πού τήν αισθάνεται "νά γλιστράει μέ«7 άπό τά χέρια του". Ή κοινωνική ούσία είναι άπάνθρω-πη, είναι πολύ άπλά χρήμα. Μ" αύτόν τόν τρόπο είναι ά-κριβώς μιά οίκονομική ούσία: "τά μέσα τής συντήρησής μου άνήκουν σέ κάποιον άλλον. 'Οποιοδήποτε κι άν εί-ναι τό άντικείμενο τής έπιθυμίας μου είναι ή άπρόσι-τη κατοχή κάποιου άλλου. Καθετί είναι διαφορετικό ά-πό τόν έαυτό του. 'Ακόμα καί ή δραστηριότητά μου εί-ναι διαφορετική. Τελικά —καί αύτό ίσχύει καί γιά τόν καπιταλιστή— μιά άπάνθρωπη δύναμη έξουσιάζει τό σύνο-λο" (ΜΡ). Τό άπάνθρωπο είναι άκριβώς αύτή ή ύπεροχή

171

τοΟ οικονομικού: ή ούσία τοΟ Ανθρώπου έχει παραδοθεί σ'ένα πράγμα, στό χρήμα, στό Φετίχ. (Είναι άρκετά χα-ρακτηριστικό σύμπτωμα τής σημερινής Αντιστροφής τών Α-ξιών τό γεγονός ότι ό Μάρξ κατηγορήθηκε γιά "άπόλυτον οίκονομικισμό", ένώ ό ούσιαστικός σκοπός τής φιλοσο-φίας του είναι νά ύπερβεϋ τόν οικονομικό άνθρωπο).

Εάν άτομο, ό καπιταλιστής εϋναι ένας άνθρωπος "ά-ποστερημένος" άπό καθετί έκτός άπό τό χρήμα. "Ομως αύτός πού δέν είναι καπιταλιστής δοκιμάζει μιάν πιό βάναυση στέρηση, μιά καί τό κοινωνικό περιεχόμενο κι' ή ζωντανή του ούσία είναι άσχετες μέ τό άτομο. Δέν έ-χει χρήμα, πού αύτό είναι ή μοναδική έννοια μιάς κοι-νωνικής ζωής πού βασίζεται στό κέρδος. *0 άνθρώπινος άνθρωπος είναι άδιανόητος έξω άπό μιάν κοινότητα. "Ο-λες οί κοινωνικές δομές έχουν προσδιορίσει μιάν κά-ποια ένότητα. Παρόλ'αύτά, όποτε μιά κοινότητα διχάζε-ται άπό έσωτερικές συγκρούσεις, είτε λανθάνουσες εί-τε έμφανείς, παύει νά είναι μιά άληθινή κοινότητα.Ό άνθρωπος ξαναγυρίζει στήν κατάσταση τού ζώου γιά τόν άνθρωπο, καί στή συνέχεια Αλλοτριώνεται τό Ανθρώπινο καί .ή Ανθρώπινη κοινότητα.

Ή σημερινή πολύμορφη Αλλοτρίωση τού Ανθρώπου καί τής κοινότητας βασίζεται στήν Απάνθρωπη κατάσταση ό-ρισμένων κοινωνικών όμάδων, πού ή πιό σημαντική άπό αύτές είνα), τό σύγχρονο προλεταριάτο. Αύτή ή κοινωνι-κή όμάδα άποκλείεται άπό τήν κοινότητα, ή διαφορετι-κά γίνεται δεκτή μόνον φαινομενικά, μέ τά λόγια —μέ σκοπό νά γίνει δυνατή ή πολιτική της έκμετάλλευση. Ούτε στήν ύλική της ούτε στήν πνευματική της κατάστα-ση συμμετέχει στήν κοινότητα, καί όποτε ένεργεί γιά νά τό πετύχει οί έχθροί της λένε ότι καταστρέφει τήν κοινότητα.

Εέ μιάν κοινωνική δομή βασισμένη στήν ιδιωτική ι-διοκτησία τών κύριων μέσων παραγωγής, τό προλεταριά-το είναι άπλώς ένα όργανο άνάμεσα σέ πολλά, ένα "προ-σάρτημα στή μηχανή" (ΜΑΝ). "0 σύγχρονος έργάτης πρέ-

172

πει. νά πουλήσει τήν έργασία-δύναμή του, γίνεται ένα έμπόρευμα, ένα πράγμα άνάμεσα σέ άλλα πράγματα.'Η έρ-γασία είναι μιά έΕωτερική δύναμη, "άσκείται πάνω στό άτομο δπως πάνω σ' ένα πράγμα" (Κ III).

"Οσο περισσότερο παράγει δ έργάτης μέ τήν έργασία του (δ ΜάρΕ είχε ήόη γράψει στά 1844), τόσο περισσό-τερο ίοχυρός γίνεται δ άλλότριος κόσμος τών άντικει-μένων πού δημιουργεί άντίθετα σ' αύτόν, καί τόσο πε-ρισσότερο ψτωχαίνει ό έσωτερικός του κόσμος... *Η έρ-γασία του είναι άσχετη μέ τόν έργάτη. Δέν έπιβεβαιώ-νει τόν έαυτό του μέ τήν έργασία του άλλά τόν άρνιέ-ται καί αίσθάνεται δυστυχισμένος... Αίσθάνεται τόν έ-αυτό του μόνον έ£ω άπό τήν έργασία του. Κατά συνέπεια ή έργασία του δέν είναι ή ικανοποίηση μιάς άνάγκης άλ-λά μόνον ένα μέσο Ικανοποίησης άναγκών άνεΕάρτητων ά-πό αύτόν... Ή δραστηριότητα τοΰ έργάτη, λοιπόν, δέν είναι ή αύτο-δραστηριότητά του. 'Ανήκει σέ κάποιον άλλον, είναι ή άπώλεια τού έαυτοΰ του. Εάν άποτέλε-σμα, ό άνθρωπος πού έργάζεται δέν αίσθάνεται πιό έλεύ-θερος παρά μόνον στίς ζωώδεις λειτουργίες του: φαγη-τό, πιοτό, άναπαραγωγή. Ετίς άνθρώπινες λειτουργίες του αίσθάνεται δτι δέν είναι τίποτ'άλλο παρά ένα ζώο. "Αληθινά, τό φαγητό, τό πιοτό καί ή άναπαραγωγή είναι κι αύτά αύθεντικάάνθρώπινες λειτουργίες. 'Ομως μέ τήν άφαίρεση πού τά διαχωρίζει άπό τίς άλλες σφαίρες τής δραστηριότητας καί τά μετατρέπει σ' έναν σκοπό, γίνο-νται ζωώδη... Αύτή ή σχέση είναι έκείνη τοΰ έργάτη καί τής δικής του δραστηριότητας στό μέτρο πού είναι άλ-λότρια γι αύτόν (Μ).

"Ετσι οί παραγωγοί (καί σάν άτομα καί σάν όμάδα), άποχωρί ζονται καί στερούνται τά άγαθά πού "έχουν δη-μιουργήσει. Οί παραγωγοί σάν σύνολο δέν δέχονται τά ύλικά προϊόντα σάν σύνολο μέ σκοπό νά τά καταναλώσουν. Ή οίκονομική συνέπεια αύτού είναι ή σχετική ύπερπαρα-

173

γωγή τιού μετατρέπει τήν άφθονία, πού σήμερα είναι μιά δυνατότητα, σέ στέρηση —σέ κρίση, σέ πολιτικές καί οι-κονομικές συγκρούσεις.

Ή ζωή τής άνθρώπινης κοινότητας διασπάται. Ή δη-μιουργική δραστηριότητα γίνεται ένα μέσο γιά τό άτο-μο, πού μ'αύτόν τόν τρόπο διαχωρίζεται άπό τήν κοι-νότητα. Συγκεκριμένα, ή κοινότητα είναι μόνον ένα μέ-σο γιά τά άτομα πού κατέχουν τά μέσα παραγωγής.

Μ'αύτόν τόν τρόπο ή άλλοτρίωση έπεκτείνεται στό σύνολο τής ζωής, καί τό άτομο δέν μπορεί νά τής ξεφύ-γει. "Οποτε προσπαθεί νά άπελευθερωθεί άπομονώνεται στόν έαυτό του, πράγμα πού ôév είναι παρά μιά έντονη μορφή άλλοτρίωσης. *Η άνθρώπινη ούσία προκύπτει άπό τήν όλότητα τής κοινωνικής διαδικασίας. Τό άτομο μπο-ρεί νά τήν φτάσει μόνον άν έχει μιάν όρθολογιστική καί συνεπή σχέση μέ τήν κοινότητα. Δέν πρέπει ούτε νά διαχωρίσει τόν έαυτό του άπό τήν κοινότητα, ούτε νά χαθεί μέσα της. Παρόλ'αύτά, στήν δική μας κοινωνία, στήν όποία οί σχέσεις φαίνεται νά έχουν άντιστραφεί, τό άτομο μπορεί νά πιστεύει ότι πραγματώνει τόν έαυ-τό του άπομονώνοντάς τον, καί σ'αύτήν τήν περίπτωση είναι άκόμα πιό βαθιά "στερημένος" καί άποκομμένος ά-πό τή βάση του, άπό τίς κοινωνικές του ρίζες. Μπορεί νά συλλάβει τόν έαυτό του μόνον σάν μιά θεωρητική ά-φαίρεση (σάν ψυχή, έσώτερη ζωή, ίδανικό) ή σάν ένα βιολογικό δν (σώμα, σεξουαλική έπιθυμία). Υίοθετεί καί άναπαράγει μέσα του, μέ μιάν πιό έντονη μορφή, τή διάσπαση τής κοινότητας. "Η άντίφαση μέσα του είναι πολύμορφη: άνάμεσα στό άσυνείδητο καί τή συνείδηση,ά-νάμεσα στό φυσικό καί τό άνθρώπινο, άνάμεσα στό κοι-νωνικό καί τό άτομικό, άνάμεσα στό ένστικτο καί τόν όρθολογισμό, άνάμεσα στό περιεχόμενο καί τή μορφή —ά-νάμεσα στήν πρακτική καί τήν θεωρία.

Τό προλεταριάτο είναι τό συγκεκριμένο στοιχείο αύτής τής κοινωνίας, ή πρακτική της πλευρά. Μέσω τής έργασίας του βρίσκεται σέ σταθερή έπαφή μέ τήν ύλικό-

174

τητα καί τήν Αντοχή τών πραγμάτων, μέ τίς Αντιφάσεις τής δεδομένης ύπαρξης. Ό διαλεκτικός ύλισμός διαμορ-φώθηκε σάν έκφραση τοΟ προλεταριάτου, άν καί ύπερβαί-νει τούς περιορισμούς τής προλεταριακής κατάστασης ά-κριβώς συνειδητοποιώντας τες, στό δνομα τής φιλοσοφι-κής κουλτούρας, τής οικονομικής έπιστήμης καί δλων τών έλπίδων τών κοινωνικών μεταρρυθμιστών. Τό προλε-ταριάτο κατά συνέπεια κατέχει δρισμένα ούσιαστικά στοιχεία τού άνθρώπινου. Άπό τήν άλλη μεριά, ήάστι-κή τάξη κατέχει κάποια άλλα έξίσου ούσιαστικά στοι-χεία: τόν δρθολογισμό καί τήν κουλτούρα. Αύτά τά τε-λευταία, άπλώς έπειδή έχουν διαχωριστεί άπό τά πρώτα, έχουν γίνει άφηρημένα καί τυπικά. * Η κοινότητα τού άν-θρώπου έχει άντικατασταθεί άπό τήν λίγο ή πολύ καλυμ-μένη άσκηση βίας πάνω σ' ένα ούσιαστικό μέρος τού άν-θρώπου -άπό τήν άπέραντη διασπορά μέσα στόν άτομικι-σμό καί τόν άνταγωνισμό τών συναγωνιζομένων άτόμων. Αύτή ή διασπορά έκδηλώθηκε άκόμα καί μέσα στήν ίδια τήν άτομικότητα. Τό συγκεκριμένο, πρακτικό ή φυσικό στοιχείο έχει διαχωριστεί άπό τό δρθολογιστικό ή τό πολιτιστικό. Ό δρθολογισμός έλέγχει τό συγκεκριμένο περιεχόμενο μέ τή βία. Οί πνευματικές δυνάμεις, στε-ρημένες περιεχόμενου, λειτουργούν άφηρημένα. Τό καλ-λιεργημένο άτομο έγινε ό "θεωρητικός άνθρωπος" πού πε-ριέγραφε δ Νίτσε.

Ή ύλική καί πνευματική διάσπαση τής κοινωνίας μας μπορεί μόνον νά χειροτερέφει. "Εχει μπεί άναγκαστικά στήν παρακμή της (δπως έπιβεβαιώνεται άπό τήν είδική οίκονομική άνάλυση). Γιά νά μπεί ένα τέλος σ'αύτήν τήν κατάσταση πρέπει νά ύπερβούμε τήν κοινωνική δομή πού ύποτάσσει τήν μιά τάξη στήν άλλη, καί ύποδουλώνει-τό ένα βαθύ στοιχείο τής άνθρώπινης πραγματικότητας στό άλλο, έπειδή αύτά τά άνθρώπινα στοιχεία τά χειρί-ζοντας συγκρουόμενες όμάδες. Πρέπει νά ξεπεράσουμε μιάν οίκονομική όργάνωση πού μέσα σ' αύτήν τό προλεταριάτο είναι μόνον ένα δργανο παραγωγής καί δπου, άντίστοι-

175

χα, ή πραγματικότητα τής παραγωγής ύποτιμάται. Συγκε-κριμένα, γιά νά λύσουμε τήν άντίθεση άνάμεσα στόν άτο-μικό καί τό κοινωνικό, γιά νά άνακαλύψουμε τόν σύν-δεσμο καί τήν ένότητα άνάμεσα στά στοιχεία τού περιε-χόμενου, πρέπει νά συνειδητοποιήσουμε όλοκληρωμένα τήν πράξη. 'Εφόσον οί περιορισμοί τής συνείδησής μαΓ, βα-σίζονται αύτοί καθ' έαυτοί σέ μιάν όρισμένη πράξη (έ-κείνη τής δικής μας οικονομικής καί κοινωνικής δομής), αύτό πρέπει νά ξεπεραστεί ώστε νά μπορέσουμε νά δημι-ουργήσουμε μιάν καινούργια πράξη, μιά συνεπή, "σχε-διασμένη ".

Μπορεί στήν πραγματικότητα νά είμαστε κοντά στό νά φτάσουμε τήν άνθρώπινη ούσία σ' αύτήν τήν άκραία δια-σπορά καί άντίφαση, στήν ύλική καί πνευματική μας"ά-θλια κατάσταση . Αύτή ή ούσία θά φτάσει σέ μιάν πλου-σιότερη ένότητα έπειδή έχει Αλλοτριωθεί σέ μιάν τέ-τοια πολλαπλότητα. Είναι τόσο βαθιές οί άντιφάσεις ώστε κάνουνε τήν ένότητα έπιτακτική.

Μ" αύτόν τόν τρόπο, στόν ύλιστικό άνθρωπισμό, οί ίδέες τού ιδεαλιστή γίνονται άκόμα πιό άκριβείς: τό En-Soi καί τό Pour-Soi, ό σπόρος καίήέκπλήρωση, ή άλ-λοτρίωση καί ή ύπέρβαση, τό άντικείμενο καί τό ύποκεί-μενο, ή ούσία καί ή ύπαρξη. Ξεκινώντας άπό μιάν άνά-λυση τής Πράξης, είναι δυνατό νά δείξουμε πώς οί στιγ-μές τής δραστηριότητας άποκτούν ύπαρξη, καθώς καί οί κατηγορίες τής σκέψης καί τής δράσης, καί οί διάφορες σφαίρες τής γνώσης. Ή διαλεκτική έννοια τής άλλοτρί-ωσης έξουσιάζει καί συνοψίζει αύτήν τήν περιγραφή τού άνθρώπου στό Γίγνεσθαι του. Λαμβάνει υπόψη τό σημερι-νό δράμα καί τό ιστορικό δράμα τού άνθρώπινου. Δίνει μιάν τελική σημασία στήν Πράξη. 'Αντίστροφα,ή άνάλυ-ση τής Πράξης δίνει έναν θετικό χαρακτήρα σ'αύτή τήν έννοια.

*0 όλοκληρωμένος άνθρωπος είναι καί τό ύποκείμενο καί τό άντικείμενο τού Γίγνεσθαι. Είναι τό ζωντανό ύ-ποκείμενο πού άντιτίθεται στό άντικείμενο καί ξεπερ-

176

νάει αύτήν τήν Αντίθεση. Είναι τό ύποκείμενο πού δια-σπάται σέ μερικότερες δραστηριότητες καί σκόρπιους προσδιορισμούς καί πού ξεπερνάει αύτήν τήν διάσπαση. Είναι τό ύποκείμενο τής δράσης, καθώς καί τό τελικό της άντικείμενο, τό προϊόν της άκόμα κι άν φαίνεται ότι παράγει έξωτερικά άντικείμενα. *0 όλοκληρωμένος άνθρωπος είναι τό ζωντανό ύποκείμενο-άντικείμενο, πού πρίν άπ'όλα κομματιάζεται, διασπάται καί δένεται μέ τήν άνάγκη καί τήν άφαίρεση. Μέσα άπό τό κομμάτιασμά του, κινείται πρός τήν έλευθερία. Γίνεται Φύση, άλλά έλεύθερη. Γίνεται μιά όλότητα, όπως ή Φύση, δμως έ-λέγχοντάς τη\>. Ό όλοκληρωμένος άνθρωπος είναι "άπο-άλλοτριωμένος" άνθρωπος.

Μιά πρακτική καί ύλιστική φιλοσοφία δέν μπορεί νά προσφέρει ένα ύπερβατικό Cδανικό. Τό Ιδανικό της πρέ-πει νά είναι μιά λειτουργία τής πραγματικότητας. Πρέ-πει νά έχει τίς ρίζες της μέσα σ'αύτήν τήν πραγματι-κότητα, καί νά ύπάρχει ήδη έκεί, σάν μιά δυναμικότη-τα. Τό ίδανικό τού όλοκληρωμένου άνθρώπου ικανοποιεί αύτήν τήν άπαίτηση. 'Επιπλέον, ή πραγματικότητα αύ-τοΰ πού είναι άνθρώπινα δυνατό μπορεί νά προσδιορι-στεί έπιστημονικά, μέ είδικά οίκονομική ή κοινωνιο-λογική έρευνα.

Ή άνθρώπινη άλλοτρίωση θά πάψει μέ "τήν έπιστρο-φή τοΰ άνθρώπου στόν έαυτό του", δηλαδή μέ τήν ένότη-τα δλων τών στοιχείων τοΰ άνθρώπινου. Αύτόςό "τέλει-ος νατουραλισμός" συμπίπτει μέ τόν άνθρωπισμό. Θά δη-μιουργήσει τόν άνθρώπινο άνθρωπο διατηρώντας όλόκλη-ρο τό περιεχόμενο τής έξέλιξής του. "Αύτό είναι τό ά-ληθινό τέλος τής διαμάχης άνάμεσα στήν ύπαρξη καί τήν ούσία, άνάμεσα στήν άντικειμενικοποίηση καί τήν έπι-βεβαίωση τοΰ έαυτοΰ, άνάμεσα στήν έλευθερία. καί τήν άνάγκη, άνάμεσα στό άτομο καί τό είδος. Λύνει τό μυ-στήριο τής ιστορίας καί ξέρει δτι τό λύνει"®.

Αύτή ή όργάνωση τής άνθρώπινης κοινότητας δέν θά βάλει γέλος στήν ιστορία, άλλά μάλλον στήν "προ-ιστο-

177

ρία" τοΟ άνθρώπου, τήν "φυσική του ίστορία", προτοΟ διαφοροποιηθεί πλήρως άπό τά ζώα. Θά έγκαινιάσει τήν έποχή μιάς αύθεντικής άνθρωπότητας, στήν όποια ô άν-θρωπος θά έλέγχει τήν δική του μοίρα καί θά προσπαθεί έπιτέλους νά λύσει τά είδικά άνθρώπινα προβλήματα:έ-κείνα τής εύτυχίας, τής γνώσης, τήςάγάπης καί τού θά-νατου. Θά έχει άπελευθερωθεί άπό τίς συνθήκες πού έ-καναν αύτά τά προβλήματα άλυτα. Γιά παράδειγμα,ή βιο-λογική άνισότητα άνάμεσα στά άτομα είναι ίνα άναμφι-σβήτητο γεγονός, δμως είναι τερατώδες νά χρησιμοποι-ούμε αύτό τό γεγονός, ή νά τό τονίζουμε, μέ σκοπό νά έπωφεληθούμε. Σέ μιάν άνθρώπινη κοινωνία τέτοια προ-βλήματα θά τίθενται καί θά έΕετάζονται μέ σκοπό νά λυ-θούν πρακτικά. Ή συγκεκριμένη κοινωνική ίσότητα δέν θά καταργήσει τίς φυσικές άνισότητες άλλά, άντίθετα, θά τίς φανερώσει, δίνοντας τήν εύκαιρία στά άτομικά ταλέντα νά έκπληρωθοΰν. Μετά άπό αύτό ό πόλεμος πρέ-πει νά συνεχιστεί στό βιολογικό στοιχείο, γιά νά έ-λεγχθεί καί γιά ν'άνακαλυφθούν καί νά κατακτηθούν οί άνάγκες πού πηγάζουν άπό τήν κληρονομικότητα, τό γεω-γραφικό ή φυλετικό άναπόφευκτο, κλπ.

Μ'αύτόν τόν όρισμό, δ άνθρωπισμός έχει μιά ποσο-τική πλευρά: βασίζεται στήν έΕέλιΕη τών δυνάμεων τής παραγωγής. "Εχει έπίσης μιά ποιοτική πλευρά. Κάθε άν-θρώπινη κοινότητα έχει μιάν Ιδιότητα ή ένα στύλ. Οί άνθρώπινες κοινότητες καί τά στύλ ύπάρχουν ήδη: σάν έθνη, πολιτισμοί καί παραδόσεις. Όδλοκληρωμένος άν-θρωπισμός δέν σκοπεύει νά καταστρέφει αύτές τίς κοι-νότητες άλλά άντίθετα νά τίς άπελευθερώσει άπό τούς περιορισμούς τους, νά τίς έμπλουτίσει, ώστε νά τεί-νουν πρός μιάν συγκεκριμένη παγκοσμιότητα χωρίς νά χά-σουν καθόλου τή πραγματικότητά τους. Ή συνολική κί-νηση πρέπει νά συνεχιστεί, άναπτύσσοντας καί περιέχο-ντας τό περιεχόμενο τού σήμερα.

Γιά έναν τέτοιον άνθρωπισμό, ό ύπέρτατος σκοπός δέν είναι ή κοινωνία, άλλά δ δλοκληρωμένος άνθρωπος.

178

Ό όλοκληρωμένος άνθρωπος είναι ίνα έλεύθερο Ατομο μέ-σα σέ μιάν έλεύθερη κοινότητα. Είναι μιά άτομικότητα πού άνθισε μέσα στήν άπεριόριστη ποικιλία τών δυνα-τών άτομικοτήτων.

"Ομως αύτό δέν είναι τό ά ν α π ό φ ε υ κ τ ο άποτέλε-σμα τής άνθρώπινης προϊστορίας, δέν είναι δυνατό νά παραχθεί άπό τόν οίκονομικό φαταλισμό, ούτε άπό κά-ποια μυστηριακή τελικότητα τής ιστορίας, ούτε άπό έ-να νόμο τής "κοινωνίας". Τά ζωντανά άτομα πού δρούν γιά λογαριασμό της μπορεί νά νικηθούν. Ή άνθρωπότη-τα μπορεί νά φτάσει σέ κατάσταση σύγχυσης καί χάους. Ή λύση βρίσκεται μέσα στή συνολική κίνηση. Δίνει μιάν κατεύθυνση στήν θεώρησή μας τού μέλλοντος, στίς δρα-στηριότητές μας καί στή συνείδησή μας, άλλά δέν τίς καταργεί. Πώς θά ήτανε δυνατό ό οικονομικός καί κοι-νωνικός αύτοματισμός νά φτάσει σ' ίνα τέλος αύτόματα;

Ή τέχνη πάντοτε είχε μέσα της μιάν ένταση, μιάν προσπάθεια γιά μιάν δλοκληρωμένη πράξη. Ετήν μουσική ένα μερικότερο στοιχείο τής αίσθησης-συνείδησής μας-ήχος - τείνει νά έπεκταθεί στά μέτρα τού περιεχόμε-νου τής συνείδησης: σάν ρυθμός, κίνηση, πάθος, έρωτι-σμός ή πνευματισμός. Τό ίδιο ίσχύει καί γιά τήν ζω-γραφική μέ τό όπτικό στοιχείο. Ή τέχνη τών περασμέ-νων έποχών, πού ή κοινωνική τους δομή δέν έχε ι πιά κα-μιά πρακτική σημασία γιά μάς, παραμένει άναντικατά-στατης άξιας. Καί στήν πιό μυστικιστική ποίηση μπο-ρούμε έπίσης νά βρούμε κάποιες προαισθήσεις αύτής τής όλοκληρωμένης πράξης, πού είχε δνομαστεί τό Θεϊκό ή τό "Υπεράνθρωπο, καί είχε πάντα προβληθεί έξωάπότόν άνθρωπο στό δνομα τών ύπερκόσμιων συναισθημάτων ταυ-τόχρονα φλογερών καί σκοτεινών. Μέχρι τώρα,ή προσπά-θεια γιά μοναδικότητα σχεδόν πάντοτε έκδηλώθηκε στήν Αλλοτρίωση. Ό άνθρωπος έλπιζε νά βρει ένότητα και συμφιλίωση μέ τόν έαυτό του, νηφαλιότητα καί σωτηρία, σέ κάποια έξωτερική πεποίθηση. "II ένότητα τού άνθρώ-που μέ τήν κοινότητα Αναζητήθηκε σέ θρησκε'-τι»:ές τε-

1 7 9

λετουργίες ή ήθικές προσταγές. 'Η ένότητα τοΟ άνθρω-που μέ τό σύμπαν φαινόταν νά έχει κατορθωθεί σέ όρι-σμένες στιγμές έκστατικής έπικοινωνίας, μέ τήν όποια ή συνείδηση ξεπρόβαλε άπό τόν έαυτό της καί πού ή έ-ντασή της ήτανε δυνατή μόνον σάν τίμημα μιάς μακριάς αύτοπειθαρχίας. Τέτοια πετάγματα δέν δίνουνε μιάν ά-ληθινή λύση. Ή στιγμή τής άλλαγής θρησκείας, τής κοι-νωνίας ή τής έκστασης, άπό τή στιγμή πού παύει, φέρ-νει τό άνθρώπινο δν πίσω στήν άθλιότητά του, πιό βα-θιά κομματιασμένο καί πιό άπελπισμένο παρά ποτέ: τό δν του ήτανε έξω άπό τό άνθρώπινο. Άπ'δλες αύτές τίς προσπάθειες μόνον ή τέχνη είναι αύτή πού διατήρησε τήν μεγαλύτερη άξία γιά μάς.

Ή ίδέα τού όλοκληρωμένου άνθρώπου έπεκτείνει αύ-τές τίς προσπάθειες, άλλά σέ θετικό καί άποτελεσματι-κό έπίπεδο. Περιέχει μέσα της τίς πιό ψηλές άξιες τού παρελθόντος, ειδικά τήν τέχνη, σάν μιά παραγωγική μορ-φή έργασίας άπελευθερωμένης άπό τά χαρακτηριστικά τής άλλοτρίωσης, σάν ένότητα τού προϊόντος καί τού παρα-γωγού, τού άτομικού καί τού κοινωνικού, τού φυσικού "Οντος καί τού άνθρώπινου δντος.

Αύτό τό ύψιστο ιδανικό δίνει στό Γίγνεσθαι μιάν σημασία, έπειδή περιέχεται μέσα στό ίδιο τό Γίγνεσθαι. *0 όλοκληρωμένος άνθρωπος είναι ή Ίδέα,έκείνη ή ίδέα πού ό ιδεαλισμός ύποβάθμισε μονόπλευρα στή θεωρητική δραστηριότητα, καί πού τήν άντιλήφθηκε σάν έξωτερική ζωή, έτοιμη μέσα άπ" τό άπόλυτο.

Τελικά, ή δλοκληρωμένη πράξη θά είναι ύπέρταταά-τομικοποιημένη καί θά έπεκτείνεται στά μέτρα τής δύ-ναμης τής ζωής, ύπέρτατα δρθολογιστική καί ύπέρτατα άνθρώπινη. "Ομως, βυθισμένη στούς ρυθμούς τής Φύσης, θά είναι μιά μοναδική παρουσία.

"Ομως ή άνώτερη, ή πιό βαθιά άνθρώπινη καί δλοκλη-ρωμένη συνείδηση, μπορεί άκόμα μόνον νά τονίσει καί πιό βαθιά άπό τίς άντιφάσεις: έκείνη άνάμεσα στό "Ον

180

καί τό Τίποτα, ή άνάμεσα στή ζωή καί τό θάνατο. Δέν χωράει άμφιβολία ότι ό άνθρωπος ποτέ 6έ θά καταφέρει τελικά νά κατακτήσει τόν θάνατο καί νά κατέχει τό όν του χωρίς τό φόβο ότι θά τό χάσει. "Ομως ό άνθρωπος παλεύει ένάντια στό θάνατο. Ό άνθρώπινος άνθρωπος εί-ναι έκείνος πού έχει δεχτεί αύτήν τήν πρόκληση. Καί δέν είναι μόνον μπροστά του πού βρίσκει τήν άσύλλη-πτη δύναμη τοΰ Τίποτα, γιατίό θάνατος έχει συνένοχους μεταξύ τών άνθρώπων. Ό άνθρώπινος άνθρωπος άπορρί-πτει κάθε συνενοχή μέ τό θάνατο καί ύπό-σχεται κατά συ-νέπεια στόν έαυτό του νά παλαίψει ένάντια στούς συνέ-νοχους τοΰ θανάτου.

Τό φθαρτό άτομο έχει, μέσα στό "Εγώ του, κάτι πε-ρισσότερο άπό τόν έαυτό του: έχει άνθρωπο, νού καί Ον. Ό άνθρώπινος άνθρωπος θά προσπαθήσει νά διαβιβά-σει καί νά διαιωνίσει αύτό τό "Ov, νά τό κάνει πιό έκ-τεταμένο καί πιό βαθύ, νά "συμμετάσχει " στό "Ov όσο τό δυνατό περισσότερο. Μ'αύτόν τόν τρόπο πολεμάει τό θά-νατο μέσα του.

"Ετσι ό "θεωρητικός άνθρωπος" πρέπει νά ύποσχεθεΐ στόν έαυτό του νά ξαναβρεί, νά διασαφηνίσει καί νά ύ-περβεί μιάν τεράστια άνθρώπινη πραγματικότητα.Πρέπει ν'άνοίξει τό άφηρημένο θεωρητικό καί τυπικό του 'Εγώ στόν κόσμο. Ή νέα φιλοσοφία έξαρτάται άπό μιάν πραγ-ματική πράξη καί μιάν έπιτακτική άνάγκη, όχι άπό μιάν προϋπόθεση, μιάν άφηρημένη έναλλακτική λύση, μιάν αύ-θαίρετη διαλεγμένη άξία ή έναν μύθο. Όάγώνας του εί-ναι νά "κάνει άποτελεσματικές" τίς συνδέσεις πού ύ-πάρχουν άνάμεσα σ' όλα τά στοιχεία καί τίς πλευρές τού περιεχόμενου τής άνθρώπινης συνείδησης καί τοΰ "Οντος. Γι' αύτό τό πρόβλημα, τό μοναδικό κριτήριο είναι πρα-κτικό: νά έξαλείφθεί ότιδήποτε σταματάει τήν κίνηση, ότιδήποτε διαχωρίζει καί διασπά, ότιδήποτε έμποδίζει τήν 'Υπέρβαση.

181

Πρός τό ολοκληρωμένο περιεχόμενο

Ό φιλοσοφικός νοΟς καί ή δράση πού δέν Ικανοποιούνται μέ μιάν άπλώς τυπική τοποθέτηση ή μιάν πλήρως θεωρη-τική άποψη, μποροΟν νά προσπαθήσουν νά άποφύγουν τό χάσμα άνάμεσα στή μορφή καί τό περιεχόμενο συλλαμβά-νοντας άμέσως ένα όρισμένο συγκεκριμένο περιεχόμενο. "Αν δμως ή κίνηση γιά τή σύλληψη ένός μερικότερου πε-ριεχόμενου περιοοίζεται σ'αύτό το £να στοιχείο τοΰ πραγματικού, άναγκαστικά τό κάνει άπόλυτο. Τό μετα-τρέπει σέ μιά μορφή φετίχ. Γιά παράδειγμα, μπορούμε νά συλλάβουμε σάν περιεχόμενο: τήν ψυχολογική πραγ-ματικότητα τοΰ άτόμου, τήν έθνική κοινότητα,τήν πνευ-ματική πραγματικότητα τοΰ άνθρώπου, τήν άνθρώπινη ά-νάγκη γιά ένότητα καί πραγματικότητα. Κάθε μιά άπό αύ-τές τίς "στιγμές" τοΰ πραγματικού, άπό τήν στιγμή πού άπομονώνεται καί γίνεται ύπόσταση, γίνεται δ άρνητής τών άλλων στιγμών καί στή συνέχεια δ άρνητής τού ί-διου τού έαυτού της. Περιορισμένο καί μετατιθέμενο σέ μιά μορφή, τό περιεχόμενο καταπιέζει καί καταστρέφει τή δική του πραγματικότητα. "Ετσι ό έθνικισμός γίνε-ται ό έχθρός τών έθνικών πραγματικοτήτων, ό φιλελευ-

182

θερισμός άφήνει τήν έλευθερία νά χαθεί,ό πνευματικι-σμός γίνεται, δ άντίπαλος τοΟ ζωντανού πνεύματος καί δ Ατομικισμός άντίπαλος τού συγκεκριμένου άτόμου, ένώ ό "δλοκληρωτισμός" άντιτίθεται στήν δλοκληρωμένη πραγ-μάτωση τοΟ άνθρώπου.

Φιλοσοφικά, ή πορεία μ'αύτόν τόν τρόπο μετατρέπει μιά μερική άλήθεια σέ σφάλμα άκριβώς μέ τό νά τήν το-ποθετεί στό άπόλυτο. Δημιουργεί ένα μετα-κάτι. Όφυ-λετισμός είναι μιά μετα-βιολογία, ή θεcopia τοΟ έθνι-κισμοΟ μιά μετα-ίστορία ή μετα-κοινωνιολογία. Μιά τέ-τοια πορεία έχει μέσα της όλους τούς κινδύνους τής με-ταφυσικής. 'Απορρίπτοντας ένα μέρος τοΟ περιεχόμενου έγκρίνει καί χειροτερεύει τήν διάσπαση τών στοιχείων τοΟ πραγματικού. "Αγνοεί τήν συμβολή τών άλλων σφαι-ρών, καί έτσι έμφανίζεται σάν μιά ειδικευμένη ή κομ-ματική πορεία. 'Εκφράζει ένα μηχανισμό άμυνας τοΟ ά-τόμου ή τής όμάδας του μάλλον, παρά ένα νοΟ πού κα-τευθύνεται πρός τή λύση.

Γιά τό νού πού πραγματικά άνησυχεί καί θέλει τήν λύση αύτών τών προβλημάτων μόνον ένας δρόμος ύπάρχει: πρέπει νά προσπαθήσει νά συλλάβει τό όλοκληρωμένο πε-ριεχόμενο. Αύτή ή προ«.ιχαθεια είναι πού θά δώσει τόν όρισμό τής φιλοσοφικής ζωής.

Παρίσι, 1938

183

ΣΗΜΕΙΒΣΕΙΣ 1. Μερικές φορές συνδέεται u' ένα μεταφυσικό

Ατομισμό (Ντύρινγκ), μέ μιάν θεωρία πνευ-ματικές δομής (ΧοΟσερλ) Λ μέ μιάν όντολο-γία τής αίσθησης (φυσική Σχολή τής Βιέν-νης), άλλάποτέδέν είναι έλεύθερη άηό δογ-ματισμό πού κατανοεί ένα περιορισμένο μέ-ρος τοΟ περιεχόμενου.

2. Σ'ένα άρθρο πάνω στόν Προυντόν στό "SOZIAL DEMOKRAT".

3. Βλέπε έπίσης, Φώΰερμπαχ: '"Grundsâtze der Philosophie der Zukunft".

4. Βλέπε, Χέγκελ: "Ή έπιστήμη τής Λογικής", βιβλίο III καί "Ενγκελς: "Διαλεκτική τής Φύσης".

5. Στά τελευταία έκατό χρόνια, δπως εΓχε προ-βλέψει όΜάρΕ, οί έπιστήμες κινήθηκαν πρός τήν ένότητα. Οί' φυσικές έπιστήμες άνθισαν συνειδητοποιώντας τήν άνθρώπινη πραγματι-κότητα (θεωρία τής πάλης γιά ζωή, ιστορι-κή συνείδηση, στατιστική έπιστήμη κλπ.).

6. "Ή πιό δύσκολη πρόοδος τοΟ άνθρώπινου νοΟ πρέπει νά θεωρέϋται έκείνη μέ τήν όποία ή φ α ν τ α σ ί α ύ π ο δ ο ύ λ ω ν ε τό πραγμα-τικό καί πού μέσα της ή σ υ ν έ χ ε ι α των π ε ι ρ α μ α τ ι κ ώ ν έ π ι σ τ η μ ώ ν διαμορφώ-θηκε, χάρη στήν όποία τό άνθρώπινο είδος θά όλοκληρώσει τήν κυριαρχία τής σκέψης πά-νω στόν πλανήτη πού κάτοικεC...". "'Ηπρό-οδος τοΟ κόσμου προχωρεΓ άπ' τά όνειρα, τούς μάγους καί τίς μαντεεες, άπ' τούς χρησμούς καί τούς προφήτες, μέσα άπό τήν χρυσή πύ-λη τής καλλιτεχνικής φαντασίας, πρός τόν κόσμο μιάς παγκόσμια έγκυρης έπιστήμης πού ύποτάσσει τό πραγματικό στήν άνθρώπινη γνώ-ση...". (Βίλχελμ Ντίλτεη , ""Απαντα", 2η έκ-δοση, Λειψία 1921, σελ. 343).

7. Σ'ένα βιβλίο έμπνευσμένο άπ'τόν διαλεκτι-κό ύλισμό ("Φιλοσοφία γιά έναν σύγχρονο άν-θρωπο", Λονδίνο 1938), ô "Αγγλος έπιστή-μονάς, Η. Levy, παρουσιάζει μέ σαφήνεια αύ-τές τίς σχέσεις, χωρίς νά χρησιμοποιεί κα-νένα μαθηματικό μέσο. Πρβλ. είδικά σ. 148 κ. έπ.

8. ΜάρΕ - "Ενγκελς: "'Αρχεία", III.