ΦIEPΩMA Aσκληπις και Yγεία

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 OKTΩBPIOY 1997

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 12 OKTΩBPIOY 1997

2-32 AΦIEPΩMA� Aσκληπις και υγεία.H Aσκληπική Iατρική και τ� θερα-πευτικ� έργ� π�υ επιτελείτ� σταAσκληπιεία.T�υ Σπύρ�υ Mαρκέτ�υ

� Iππ�κράτης � Kώ�ς.Aρ�ές, επιτεύγματα, ηθική καιδια�ρ�νικ�τητα της Iππ�κρατικήςIατρικής.

T�υ Σπύρ�υ Mαρκέτ�υ

� Eλληνιστικ�ί και ρωμαϊκ�ί�ρν�ι.H κυριαρ�ία των Eλλήνων ιατρώνστην Aλε�άνδρεια και τη Pώμη.

Tης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα

� Aρ�αία �ειρ�υργική.Aπ� τ�υς Oμηρικ�ύς ιατρ�ύς έωςτις �ειρ�υργικές επεμ�άσεις τηςIππ�κρατικής περι�δ�υ.

T�υ Στέ�αν�υ Γερ�υλάν�υ

� Yγιεινή δια"ίωση.H σημασία της διατρ�!ής και τηςγυμναστικής στην αρ�αία ελληνικήIατρική.

Tης E�ης Π�υλάκ�υ – Pεμπελάκ�υ

� «K�μμωτικής παν�υργίες».Aρ�αία Eλλάδα: η καλλωπιστικήστην υπηρεσία της Iατρικής.

T�υ Πάν�υ Δ. Aπ�στ�λίδη

� Περί �αρμάκων.Aπ� τ�ν κ�ρυ!αί� !αρμακ�γνώ-στη Δι�σκ�υρίδη έως τ�ν �υ#αντι-ν� Nικ�λα� Mυρεψ�.

T�υ Σκεύ�υ Φιλιάν�υ

� Iατρ�ί στ� Bυ%άντι�.Tα επιτεύγματα της Bυ#αντινήςIατρικής και τ� έργ� των επι!ανέ-στερων ιατρών.

T�υ Aριστ�τέλ�υς Xρ. Eυτυ�ιάδ�υ

� «Xαίρε ύδωρ σωτήρι�ν».M�ρ!ές υδρ�θεραπείας στ� Bυ-#άντι� για σωματική και ψυ�ικήευε�ία.

T�υ Θανάση A. Διαμαντπ�υλ�υ

� Tα ν�σ�κ�μεία τ�υ Bυ%α-ντί�υ.Πρ�τυπα ν�σηλευτικά ιδρύματακαι εκπαιδευτικά ιατρικά κέντρα.

T�υ Iωάννη Λασκαράτ�υ

� Iατρ�σ��ικά �ειργρα�α.Tεκμήρια επι�ίωσης της αρ�αίαςιατρικής γνώσης στ�υς μετα�υ#α-ντιν�ύς �ρ�ν�υς.

T�υ Aγαμέμν�να Tσελίκα

� Iατρική και Aστρ�ν�μία.Iατρ�μαθηματικά: η ιατρική αστρ�-λ�γία στην ύστερη αρ�αι�τητα.Tης Mάρως K. Παπαθανασί�υ

E�ώ�υλλ�: Iππ�κράτης � Kώ�ς. Zωγρα-�ικ�ς πίνακας �ιλ�τε�νημέν�ς απ� άγνω-στ� �υ�αντιν� καλλιτέ�νη τ�υ 14�υ αι.(Eθνική Bι�λι�θήκη Παρισίων).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»:EΛEYΘEPIA TPAΪOY

T υ Σπύρ�υ Mαρκέτ�υ

Kαθηγητή της Iστ�ρίας της Iατρικής στ� Πανεπιστήμιι� Aθηνών, Πρ�έδρ�υ τ�υ Δ.I.I.K.*

O AΣKΛHΠIOΣ και ι λατρευτικ ί να ίτ υ, τα Aσκληπιεία, συνδέθηκαν με τιςρί�ες και ταυτίσθηκαν με την άνθησηκαι την ε�έλι�η της ελληνικής ιατρικήςεπί 2.000 �ρ�νια (απ� τ έτ ς 1500 π.X.έως τ έτ ς 500 μ.X.). Oι μύθ ι, ι θρύ-λ ι, τα αρ�αι λ γικά ευρήματα, ι λα -γρα"ικές παραδ�σεις και ι ιστ ρικέςμαρτυρίες γύρω απ� την ετυμ λ γίατ υ ν�ματ ς, την καταγωγή, την ανα-τρ "ή, τη δια�ρ νική ε�έλι�η και τηνεντυπωσιακή ε�άπλωση της λατρείαςτ υ Aσκληπι ύ είναι π λλ ί και συ�νάαντι"ατικ ί. H #ασική δι� γνωμία έ-γκειται στ γεγ ν�ς �τι άλλ ι μεν θεω-ρ ύν πως είναι ένας «θε�π�ιημέν�ς»"ιλάνθρωπ ς ιατρ�ς, άλλ ι δε υπ στη-ρί� υν �τι είναι ένας «ε�ανθρωπισμέ-ν�ς» θε�ς ή ημίθε ς (ενδιάμεση ερμη-νεία) α" ύ είναι γι ς εν�ς θε ύ καιμιας θνητής γυναίκας. Oλ ι, �μως,συμ"ων ύν και αναγνωρί� υν με θαυ-μασμ� �τι ηρωικ�ς πρ στάτης της ια-ματικής τέ�νης των Eλλήνων ιατρών,�ωρίς να ανήκει στ υς λύμπι υς θε- ύς, αναδεί�θηκε σε παγκ�σμια θερα-πευτική θε�τητα και σε τελευταί πρ�-μα� της αρ�αίας ελληνικής θρησκεί-ας. T �ν μά τ υ έγινε σύμ# λ της -λύμπιας θρησκείας και τα θεραπευτή-ριά τ υ, στα π ία κατέ"ευγαν άρρω-στ ι για να επικαλεσθ ύν την ανθρω-π σωτήρια # ήθειά τ υ, στ υς Eλλη-ν ρωμαϊκ ύς �ρ�ν υς έγιναν τα τε-λευταία μετα�ριστιανικά κατα"ύγιατων θεών των Eλλήνων. E�άλλ υ, μετάτη θεμελίωση της Iππ κρατικής Iατρι-κής (5 ς π.X. αιών), για τ υς κ ιν ύςθνητ ύς τα Aσκληπιεία ήταν μια εναλ-λακτική λύση παρ �ής #άλσαμ υ πα-ρηγ ρίας και ιαματικής # ήθειας απ�ιερείς–θεραπευτές, με τ υς π ί υς ιιππ κρατικ ί ιατρ ί δεν συνεργά� -νταν, αλλά και δεν έρ� νταν π τέ σε α-

ντιπαράθεση, �πως πρ κύπτει (και) α-π� την πρώτη απ καλυπτική παράγρα-" τ υ ιππ κρατικ ύ �ρκ υ:

«Oμνυμι Aπ�λλωνα ιητρ�ν και Aσκλη-πι�ν και Yγείαν και Πανάκειαν και θε�ύς

πάντας τε και πάσας, ίστ�ρας π�ιεύμε-ν�ς...» (Oρκί� μαι στ ν Aπ�λλωνα τ ν ια-τρ� και στ ν Aσκληπι� και στην Yγείακαι στην Πανάκεια και σ’ �λ υς τ υς θε- ύς και τις θέες π υ ρί�ω μάρτυρες...»)

Πρ�–ασκληπική ελληνική ιατρική

H ελληνική ιατρική πρ ϋπήρ�ε τηςθεραπευτικής τέ�νης τ υ Aσκληπι ύ�πως πρ κύπτει απ� ευρήματα της Mι-νωϊκής – Mυκηναϊκής περι�δ υ κατάτην π ίαν, η μεν λαϊκή παραδ σιακήιατρική εί�ε ανακαλύψει π λλά θερα-πευτικά #�τανα, ι δε υγει ν μικέςγνώσεις της επ �ής, γύρω απ� τα ια-ματικά ύδατα και τ απ �ετευτικ� –παρ �ετευτικ� σύστημα των λ υτρών,ήταν π λύ ανεπτυγμένες. Aπ� τ υςπρ γενέστερ υς τ υ Aσκληπι ύ Eλλη-νες ιατρ ύς αρ�αι�τατ ς θεωρείται �τιείναι Mελάμπ υς π υ πρώτ ς �ρησι-μ π ίησε στη θεραπευτική τ καθαρτι-κ� #�ταν ελλέ# ρ ν (μελαμπ�δι ν).Aπ�γ ν ς των Mελαμπ διδών ήταν Aμ"ιάρα ς, πρ ς τιμήν τ υ π ί υ κτί-στηκε στ ν Ωρωπ� Aμ"ιάρει (Aμ"ια-ράει ), π υ ήταν ένα θεραπευτήρι μεαρκετές μ ι�τητες πρ ς τ υς λα-τρευτικ ύς να ύς τ υ Aσκληπι ύ.

O Aσκληπι�ς και η �ικ�γένειά τ�υ

H ρθή ν μασία τ υ –κατά τ νΠλ ύταρ� – είναι Aσκλήπι ς και ��ιAσκληπι�ς. Σύμ"ωνα με την παράδ ση

ν μάστηκε Hπι ς επειδή εί�ε πρά και μειλί�ι �αρακτήρα και επειδή �ρη-σιμ π ι ύσε ήπια μέσα για τη θερα-πεία των αρρώστων.

H σύνθετη ν μασία Aσκ(λ)ηπι�ςπρ έκυψε απ� τις δύ λέ�εις ασκείνκαι ήπι ς («ασκείν ηπίως τ�υς ν�σ�ύ-ντας»). T γράμμα (λ) σύμ"ωνα με αυ-τή την εκδ �ή απ τελεί πλε νασμ� α-νάμεσα στ πρώτ και τ δεύτερ συν-θετικ� τ υ ν�ματ�ς τ υ.

T �ν μά τ υ, ωστ�σ , αναγρά"εταικαι με π ικίλ υς άλλ υς παραλλάσσ -ντες τύπ υς (�πως Aσκλαπι�ς, Aισ�λα-#ι�ς και Aιγλαπι�ς), για τ υς π ί υςέ� υν δ θεί κατά καιρ υς διά" ρες ε-τυμ λ γικές ερμηνείες, �πως είναι ιεπ�μενες:

� Aπ� τη λέ�η «ασκελής» (π υ ση-μαίνει σκληρ�ς) και τη λέ�η «ήπι�ς», ε-πειδή Aσκληπι�ς μπ ρ ύσε να κατα-πραΰνει τ υς σκληρ ύς π�ν υς και νακαθιστά ήπια τα #αριά ν σήματα.

� Aπ� τη λέ�η «Aσκελ�π�ι�ς», μετην π ία �αρακτηρί�εται �π ι ς ε-μπ δί�ει τ υς ανθρώπ υς να αρρω-σταίν υν.

� Aπ� τ �ν μα τ υ άρρωστ υ τύρ-ραν υ της Eπιδαύρ υ «Aσκλή», π ί- ς θεραπεύθηκε απ� τ ν –έως τ�τε– -ν μα��μεν Hπι θε�.

Γρα ική αναπαράστα-ση τ�υ ημι-σμέν�υAσκληπιεί�υτης Περγάμ�υ(απ� τ� �ι�λί�«Art undHeilkunde»τ�υ H.Goerke, M�-να��, 1987).

T� �ικ�γενειακ� δέντρ� τ�υ A-σκληπι�ύ.

Eπιμέλεια α!ιερώματ�ς:

EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Aσκληπι�ς και YγείαH ασκληπική ιατρική και τ� θεραπευτικ� έργ� π�υ επετελείτ� στα Aσκληπιεία

KYPIAKH 12 OKTΩBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

O Eπιδαύρι�ς θε�ς της ιαματικής τέ�νης Aσκληπι�ς. Eργ� 4�υ αι. π.X. (Aρ�αι-�λ�γικ� M�υσεί� Aθηνών).

O Aσκληπι�ς μα!ί με την Yγεία και τα δύ� α�ώριστα σύμ��λά τ�υ: τ�ν � ι καιτη ρά�δ�. Aνάγλυ � σε ελε αντ�στ�ύν 5�υ αι. μ.X. (M�υσεί� Σι�ν, Eλ�ετία).

� Aπ� τη λέ�η «ασπάλα�» ή «σκά-λωψ» (τυ"λ π�ντικας) π υ κατεί�ε ση-μαντική θέση στη λαϊκή παραδ σιακήιατρική.

� Aπ� τη λέ�η «αίγλη» π υ σημαίνειλάμψη "ωτ�ς, με την π ία συνδέθηκετ πρώτ συνθετικ� τ υ ν�ματ�ς τ υ(«Aγλάωρ» ή «Aγλήεις»).

O Aσκληπι�ς ήταν γι ς τ υ λύμπι- υ θε ύ τ υ "ωτ�ς, τ υ μέτρ υ καιτης αρμ νίας Aπ�λλωνα και της νύμ-"ης K ρωνίδ ς π υ ήταν θνητή. Σύ-�υγ�ς τ υ ήταν η Hπι�νη της π ίαςτ �ν μα (απ� τη λέ�η ήπια) ετυμ λ -γικά ταυτί�εται με τ �ν μα τ υAσκληπι ύ.

H ικ γένεια τ υ Aσκληπι ύ απ τε-λείται απ� π λλά παιδιά. Aπ� τ υς γι- υς τ υ �ε�ωρί� υν �ειρ υργ�ς Mα-�άων, παθ λ�γ ς – διαιτ λ�γ ς Π -δαλείρι ς και ν σηλευτής Tελεσ"�-ρ ς ( "έρων εις τέλ ς την ίαση). Aπ�τις κ�ρες τ υ γνωστ�τερες είναι η πα-σίγνωση Yγεία, η Πανάκεια, η Aίγλη, ηIασώ και η Aκεσώ, των π ίων τα ν�-ματα επισημαίν υν τ ευρύτατ "ά-σμα των δραστηρι τήτων τ υ.

O Aσκληπι�ς, σύμ"ωνα με την επι-δαύρια παράδ ση π υ ανα"έρεται α-π� τ ν Πίνδαρ και απ� τ ν π ιητήIσύλλ , γεννήθηκε στη Θεσσαλία πριναπ� την άλωση της Tρ ίας, δηλαδήσε μια περί δ π υ ι ένν ιες τηςθρησκείας, της μαγείας και της ιατρι-κής ήταν σ�εδ�ν ταυτ�σημες και συ-γκε�υμένες. Eπίσης, σύμ"ωνα με τηνπαράδ ση, διδά�θηκε την ιατρική τέ-�νη στ Πήλι της Θεσσαλίας απ� τ νγι τ υ Kρ�ν υ κένταυρ Xείρωνα,

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

T�ι��γρα ία της Π�μπηΐας, 1�υ αι. μ.X., �π�υ εικ�νί!�νται τρεις απ� τ�υς «πρωταγωνιστές» της Aσκληπικής Iατρικής.O Aπ�λλων (αριστερά) παραδίδει τ�ν γι� τ�υ Aσκληπι� στ�ν κένταυρ� Xείρωνα για να τ�υ διδά$ει την ιαματική τέ�νη(Eθνικ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Nεαπ�λεως).


στ ν π ί τ ν εμπιστεύθηκε αμέσωςμετά τη γέννησή τ υ Aπ�λλων π υεθεωρείτ πρ στάτης και σύμ# λ της ιατρικής τέ�νης και κάθε ανθρω-πιστικ ύ ιδανικ ύ.

O κένταυρ ς Xείρων ήταν άριστ ς�ειρ υργ�ς (�ειρώνια έλκη) και # τα-ν λ�γ ς (κενταύρι ν) και δίδα�ε τηθεραπευτική τέ�νη σε θνητ ύς και σεπ λεμικ ύς ήρωες, �πως A�ιλλέαςκαι Iάσ νας. O δάσκαλ ς τ υ Aσκλη-πι ύ ασκ ύσε την ιατρική έ"ιππ ς καιγια τ ύτ εικ νί�εται στις παραστά-σεις με τη μ ρ"ή «ανθρώπ υ–ίππ υ».E�άλλ υ, σύμ"ωνα με τ ν Oμηρ , ηΘεσσαλία ήταν πατρίδα των Aσκλη-πιαδών Mα�ά ν ς και Π δαλείρι υ:«Aσκληπι�ύ δύ� παίδε, ιητήρ’ αγαθώ,Π�δαλείρι�ς ήδε Mα�άων».

Eίναι "ανερ� επ μένως �τι, κατάτ υς μηρικ ύς �ρ�ν υς, η ιατρικήδεν ήταν απλώς λαϊκή τέ�νη και η ε-�άσκησή της δεν γιν�ταν μ�ν απ� ε-μπειρικά άτ μα ή απ� ιερείς θερα-πευτές, αλλά και απ� μη ιερείς–ια-τρ ύς, �πως ήταν τα δύ παιδιά τ υAσκληπι ύ π υ ασκ ύσαν δύ δια" -ρετικές ειδικ�τητες.

Γενικ�τερα ι μηρικ ί ιατρ ί δεν�ρησιμ π ι ύσαν μαγικά μέσα και ε-� ρκισμ ύς, αλλά θεράπευαν με δε-�ι τε�νική ικαν�τητα αρρώστ υς καιτραυματίες με ήπια "άρμακα (κυρίως#�τανα) και με �ειρ υργικές επεμ#ά-σεις (�πως περιδέσεις καταγμάτωνκαι α"αιρέσεις �ένων ργάνων).

Tα Aσκληπιεία

Tα Aσκληπιεία ήταν λατρευτικ ίνα ί και μα�ί θεραπευτικά κέντρα τηςαρ�αίας Eλλάδας. Hταν τεμένη λα-τρείας και ιατρικής # ήθειας α"ιερω-μένα στ ν Aσκληπι�. Δεν ήταν ν σ -κ μεία, αλλά θρησκευτικά καθιδρύ-ματα, �π υ ιερείς–θεραπευτές ( ι λε-γ�μεν ι Aσκληπιάδες) ασκ ύσαν ευ-εργετική ιαματική επίδραση, κυρίωςσε άτ μα π υ έπασ�αν απ� ψυ� σω-ματικές διαταρα�ές. H τελετ υργικήδιαδικασία της πρ ετ ιμασίας των α-σθενών (καθαρι�τητα, λ υτρά, λήψηιστ ρικ ύ, καθ ρισμ�ς δίαιτας, ελα-"ρές ασκήσεις, ψυ�αγωγικ� πρ�-γραμμα) �αλύ#δωνε την πίστη και ε-νίσ�υε την εμπιστ σύνη τ υς για τηναπ τελεσματικ�τητα της θεραπείαςπ υ γιν�ταν με εγκ ίμηση ( νειρ μα-ντεία) στ A#ατ ν (ή Eγκ ιμητήρι ν)των Aσκληπιείων. Kαθ ριστική, επί-

σης, ήταν η συμ# λή τ υ "υσικ ύ πε-ρι#άλλ ντ ς και της τ π θεσίας στην π ία ήταν κτισμέν ι ι μεγαλ πρε-πείς να ί (ειδυλλιακή θέα, υγιειν�κλίμα, μεγάλη ηλι "άνεια, πλ ύσια#λάστηση, καθαρ�ς αέρας, ά"θ ναύδατα, εύ" ρη γη, ιαματικές πηγές)π υ πρ διέθεταν ευν ϊκά τ υς πά-σ� ντες και συνέτειναν ��ι μ�ν στημεγιστ π ίηση τ υ θεραπευτικ ύ α-π τελέσματ ς αλλά και στην έ�αρσητης λατρείας τ υ Aσκληπι ύ...

H λατρεία τ υ Aσκληπι ύ π υ �εκί-νησε απ� τη Θεσσαλία (θεσσαλική κα-ταγωγή) και την Πελ π�ννησ (επι-δαύρι ς καταγωγή), στη συνέ�εια έ-γινε πανελλήνια και κυριάρ�ησε σ’ -λ�κληρη τη Mεσ�γει και τη Mικρά

Aσία, έτσι ώστε να έ� υν καταγρα"είσυν λικά περισσ�τερα απ� 380Aσκληπιεία.

Aπ� τ πλήθ ς των ν μαστώνAσκληπιείων, στα π ία συνέρρεανπρ σκυνητές και άρρωστ ι απ� λ�-κληρ τ ν ελλαδικ� �ώρ , περι"ημ�-τερα ήταν:

� T Aσκληπιεί της Tρίκκης π υ α-π� π λλ ύς θεωρείται �τι ήταν τ αρ-�αι�τερ και επι"ανέστερ («Eστί δ’ημεν Tρίκκη, �π�υ τ� ιερ�ν τ�υ Aσκληπι�ύτ� αρ�αι�τατ�ν και επι�ανέστατ�ν»).

� T Aσκληπιεί της Eπιδαύρ υ απ�τ π ί πρ ήλθαν τα σημαντικ�τεραAσκληπιεία, «Tα γαρ Aσκληπιεία τα επι-�ανέστατα γεγ�ν�τα ε" Eπιδαύρ�υ».

� T Aσκληπιεί της Kω τ π ί

Στρά#ων απ καλεί «σ��δρα ένδ�"�νκαι π�λλών αναθημάτων μεστ�ν».

� T Aσκληπιεί της Περγάμ υ τ υ π ί υ να�ς κ σμείται απ� τρία�ρυσά αγάλματα: τ ν Aσκληπι�ν, τηςYγείας και τ υ Tελεσ"�ρ υ.

H σημασία των επιγρα"ών των ια-μάτων, των αναθηματικών πλακών ήστηλών των Aσκληπιείων είναι π λύμεγάλη γιατί απ τελ ύν την καλύτε-ρη μαρτυρία για τ συντελ ύμεν σεαυτά θε υργικ�–θεραπευτικ� έργ και επι#ε#αιών υν την εγκυρ�τητατων περιγρα"ών των αρ�αίων συγ-γρα"έων, των περιηγητών και των ι-στ ρικών της ιατρικής.

H τα�ύτατη ε�άπλωση της λατρείαςτ υ Aσκληπι ύ, π ί ς στην ύστερηαρ�αι�τητα ανακηρύ�θηκε «σωτήραςτης ικ υμένης», απ δίδεται στ γε-γ ν�ς �τι –σε αντίθεση πρ ς τ υς λύ-μπι υς θε ύς– ανήκε στις κατ’ ε� �ήνπαρήγ ρες θε�τητες και εί�ε τη δύνα-μη να θεραπεύει τ υς αρρώστ υς καινα παρατείνει τη �ωή των ανθρώπων.T ύτ άλλωστε κατα"αίνεται απ� τ σύμπλεγμα τ υ Aσκληπι ύ με τ ν �"ι("ίδι) και τη ρά#δ (#ακτηρία) π υ α-π τελεί τ έμ#λημα της ιατρικής σ�ε-δ�ν σε παγκ�σμια κλίμακα. O �"ις συμ-# λί�ει τη μακρ #ι�τητα και την ανα-νέωση, η ρά#δ ς την υπ στήρι�η καιτην ανακ ύ"ιση των πασ��ντων και τ μεγαλ πρεπές σύν λ τ υ "ι ύ� υAσκληπι ύ, την ανθρωπ σωτήρια δύ-ναμη της θεϊκής τ υ λατρείας π υ τ νανέδει�ε, απ� τ πικ� θεσσαλικ� ήρωασε παγκ�σμι ήρωα–πρ στάτη των ια-τρών και των αρρώστων.

Σημείωση:* Δ.I.I.K.: Διεθνές Iππ�κράτει� Iδρυμα Kω.

O Aμ ιάρα�ς θεραπεύει έναν άρρωστ�, ενώ ένας άλλ�ς αναμένει τη θερα-πεία. Aναθηματικ� ανάγλυ � απ� τ� Aμ ιαράει� τ�υ Ωρωπ�ύ (4�υ αι. π.X.)στ� �π�ί� εικ�νί!εται στιγμι�τυπ� απ� θεραπεία με εγκ�ίμηση.

Aναθηματική επιγρα ή απ� τ�Aσκληπιεί� της Mήλ�υ, α ιερωμένηστ�ν Aσκληπι� και την Yγεία (Bρετα-νικ� M�υσεί�, Λ�νδίν�).

Aγαλμα της Yγείας, κ�ρης τ�υ Aσκληπι�ύ και θεάς τηςυγιεινής, της δημ�σιας υγείας και της πρ�ληπτικήςιατρικής (M�υσεί� Δί�υ)

Aγαλμα τ�υ Π�δαλείρι�υ, γι�υ τ�υ Aσκληπι�ύ καιθε�ύ της παθ�λ�γίας και της διαιτ�λ�γίας (M�υσεί�Δί�υ).

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα


Iππ�κράτης � Kώ�ςAρ�ές, επιτεύγματα, ηθική και δια�ρ�νικ�τητα της Iππ�κρατικής Iατρικής

T�υ Σπύρ�υ Mαρκέτ�υ

Kαθ. της Iστ�ρίας της Iατρικήςστ� Πανεπιστήμι� Aθηνών, Πρ�έδρ�υ τ�υ ΔIIK

H OPΘOΛOΓIKH ιατρική –π�υ έθεσετις �άσεις της επιστημ�νικής ιατρι-κής– θεμελιώθηκε απ� τ�ν Iππ�κρά-τη των Kώ� (460–370 π.X.) κατά τηνπερί�δ� τ�υ Xρυσ�ύ Aιώνα.

H γενεαλ�γία τ�υ Iππ�κράτη έ�εισυνδεθεί με την ελληνική μυθ�λ�-γία. Aνα!έρεται �τι ήταν 20�ς απ�-γ�ν�ς της γενιάς τ�υ ημίθε�υ Hρα-κλή (γι�υ τ�υ Δία) και 18�ς απ�γ�ν�ςτης γενιάς τ�υ ημίθε�υ Aσκληπι�ύ(γι�υ τ�υ Aπ�λλωνα) π�υ αργ�τεραθε�π�ιήθηκε ως θε�ς και πρ�στάτηςτης ιατρικής τέ�νης. Oπωσδήπ�τε,�μως, είναι �έ�αι� �τι πρώτ�ς δά-σκαλ�ς τ�υ υπήρ#ε � πατέρας τ�υ,ιατρ�ς Hρακλείδης και �τι ανάμεσαστ�υς εκπαιδευτές τ�υ συγκαταλέ-γ�νται � Hρ�δικ�ς � Σηλυμ�ριαν�ς,περίδ�#�ς γυμναστής και διαιτ�λ�-γ�ς και � διάσημ�ς ρήτ�ρας Γ�ργίας� Λε�ντίν�ς. H �ι�γρα!ία, ωστ�σ�,τ�υ π�λυτα#ιδεμέν�υ Iππ�κράτη,

π�υ κατά τ�ν Σ�υίδα πέθανε σε �α-θιά γεράματα σε ηλικία 94 ετών κ�-ντά στη Λ�ρισα, έ�ει μερικά κενά καιαμ!ιλεγ�μενα σημεία στα �π�ίαπρ�σπάθησαν να δώσ�υν έμ!ασημερικ�ί π�λέμι�ι τ�υ ιππ�κρατικ�ύπνεύματ�ς, με μ�ναδικ� σκ�π� νααμ!ισ�ητήσ�υν την εγκυρ�τητα καινα διεκδικήσ�υν την πατρ�τητά τ�υ.

Iππ�κρατική

(Kωακή) Σ��λή

Στην Aρ�αία Eλλάδα υπήρ�αν π�λ-λές ιατρικές σ��λές, �πως αυτές τηςKω, της Kνίδ�υ, τ�υ Kρ�τωνα, τηςKυρήνης και της P�δ�υ, απ� τις �-π�ίες #ε�ωρί%�υν �ι τρεις πρώτες.

Oι σ��λές της νήσ�υ Kω και της α-πέναντι �ερσ�νήσ�υ της Kνίδ�υ–π�υ τις �ωρί%�υν ελά�ιστα ναυτικάμίλια στ� N�τι�ανατ�λικ� Aιγαί�– α-ναπτύ�θηκαν κυρίως κατά τ�ν 5�π.X. αιώνα με ηγέτες τ�ν Iππ�κράτηη μία (Σ��λή της Kω) και τ�ν Eυρυ-!ώντα (Σ��λή της Kνίδ�υ) η άλλη. Oιεπιστημ�νικές �μως δια!�ρές π�υ

τις �ώρι%αν ήταν �υσιώδεις. Eνδει-κτικά σημειών�νται:

� Oι Kώ�ι απέδιδαν ιδιαίτερη πρ�-σ��ή στ�ν άρρωστ�, ενώ �ι Kνίδι�ιστην αρρώστια.

� Oι Kώ�ι επέμεναν περισσ�τερ�στην ε#έλι#η και στην πρ�γνωση τωνν�σων, ενώ �ι Kνίδι�ι επικέντρωναντ� ενδια!έρ�ν τ�υς στα διαγνωστι-κά σημεία.

� Oι Kώ�ι μελετ�ύσαν περισσ�τε-ρ� τα κ�ινά �αρακτηριστικά, ενώ �ιKνίδι�ι τα επί μέρ�υς �αρακτηριστι-κά των ν�σων.

� Oι Kώ�ι ε#ήτα%αν λεπτ�μερώςτ� σύν�λ� των ψυ��σωματικών εκ-δηλώσεων, ενώ �ι Kνίδι�ι τα πάσ��-ντα �ργανα των αρρώστων.

� Oι Kώ�ι εί�αν περισσ�τερ� συν-θετική κρίση, ενώ �ι Kνίδι�ι �ρησιμ�-π�ι�ύσαν αναλυτική μεθ�δ�λ�γία.

Παρ’ �λες, �μως, αυτές τις �υσιώ-δεις δια!�ρές, �ι κ�ινές ρί%ες και �ικ�ινές επιδράσεις ήταν π�λύ περισ-σ�τερες, πρ�ερ��μενες κυρίως απ�την ιωνική και την πυθαγ�ρεια !ιλ�-σ�!ία. Eτσι � σ�!�ς Kώ�ς ιατρ�ς α-πάλλα#ε την ιατρική απ� τα μαγικά

στ�ι�εία και τις μετα!υσικές δυνά-μεις, τ�π�θετώντας τα θεμέλια τηςεπιστημ�νικής ιατρικής. Mερικά απ�τα έργα της κωακής ιατρικής ασ!α-λώς απη��ύν τις απ�ψεις της γειτ�-νικής κνιδιακής ιατρικής. Eκείν� �-μως π�υ πρ�έ�ει είναι τ� γεγ�ν�ς �-τι τ� σύν�λ� των έργων της ιππ�κρα-τικής ιατρικής –είτε έ��υν γρα!εί α-π� δασκάλ�υς τ�υ είτε απ� τ�ν ίδι�και συγ�ρ�ν�υς τ�υ είτε απ� μαθη-τές τ�υ– �αρακτηρί%�νται απ� δια-�ρ�νικ�τητα και καλύπτ�υν, ��ι μ�-ν� τη γενική ιατρική, αλλά και τις αρ-�ές των περισσ�τέρων κλάδων και α-π�καλύπτ�υν τις ρί%ες σ�εδ�ν �λωντων ειδικ�τήτων της σημερινής ια-τρικής επιστήμης.

Φυσι�παθ�λ�γία

Oι Eλληνες !ιλ�σ�!�ι (Iωνες καιΠυθαγ�ρει�ι) και ειδικ�τερα τ� σύ-στημα των τεσσάρων κ�σμ�γ�νωνστ�ι�είων (ρι%ωμάτων) απετέλεσαντην γέ!υρα π�υ συνέδεσε τηνπρ�–ιππ�κρατική ιατρική (Aσκληπι-

Mαρμάρινη πρ�τ�μή τ�υ Iππ�κράτη (3�υ αι. π.X.), αγνώστ�υ καλλιτέ�νη(M�υσεί� Oστιας, Pώμη). Στ� �άθρ� της πρ�τ�μής, π�υ θεωρείται η αυθεντι-κ�τερη, είναι �αραγμένη η αρ�ή τ�υ πρώτ�υ α��ρισμ�ύ τ�υ Iππ�κράτη στηνιωνική διάλεκτ�: «O �ί�ς �ρα�ύς η τέ�νη μακρή...».

Eνα απ� τα π�λλά αγάλματα π�υ απ�δίδ�νται στ� θεμελιωτή της �ρθ�λ�γι-κής ιατρικής Iππ�κράτη. Eργ� υστερ�ελληνικών �ρ�νων (Aρ�αι�λ�γικ� M�υ-σεί� Kω).



Eπιτύμ�ια στήλη τ�υ Aθηναί�υ ιατρ�ύ Iάσων�ς (2�ς αι. π.X.). O Eλληνας ια-τρ�ς ε�ετά!ει με τη μέθ�δ� της ψηλα�ήσεως τ� ήπαρ εν�ς μικρ�ύ αρρώ-στ�υ. T� ήπαρ εθεωρείτ� ένα απ� τα τέσσερα κύρια ρυθμιστικά �ργανα της�υσι�παθ�λ�γίας τ�υ �ργανισμ�ύ.

T� κείμεν� τ�υ Iππ�κρατικ�ύ Oρκ�υ σε σταυρ�ειδή διάτα�η. Aπ� �υ!αντιν�κώδικα τ�υ 12�υ αι. Mία απ� τις άπειρες μαρτυρίες π�υ πιστ�π�ι�ύν τη δια-�ρ�νική τ�υ α�ία παρά την άν�δ� τ�υ Xριστιανισμ�ύ και τις ειδωλ�λατρικέςπρ�λήψεις. (Bι�λι�θήκη Bατικαν�ύ).

T� Iππ�κρατικ� �άθρ� με τη ��ήθεια τ�υ �π�ί�υ � Iππ�κράτης πραγμα-τ�π�ι�ύσε ανατά�εις ε�αρθρωμάτων. Aπ� �υ!αντιν� κώδικα 11�υ αι.(Biblioteca Medicale Laurenziana, Φλωρεντία).

Ψη�ιδωτ� (2�υ - 3�υ αι. μ.X.) στ� �π�ί� εικ�νί!εται η ά�ι�η τ�υ θε�ύ της ιαματικήςτέ�νης Aσκληπι�ύ (στ� κέντρ�) στ� νησί της Kω, �π�υ τ�ν υπ�δέ�εται � Iππ�κρά-της και ένας συμπ�λίτης τ�υ Kώ�ς ψαράς. (Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Kω).


O πλάταν�ς τ�υ Iππ�κράτη στην Kω, σύμ��λ� της ιππ�κρατικής διδασκαλίας. Γρα��ύρα τ�υ Choiseul – Gouffier απ� τ� �ι�λί� «Voyage Pittoresque de laCrece», τέλη 18�υ αι.

κή) με την ιππ�κρατική σκέψη καιτην μετα–ιππ�κρατική ιατρική (Γα-ληνική). Eτσι, � μεν �μηρικ�ς ιατρ�ς(Aσκληπική περί�δ�ς) υπηρετεί τηντέ�νη τ�υ στηρι%�μεν�ς στην παρα-δ�σιακή εμπειρία και τη θεραπευτι-κή δε#ι�τε�νία τ�υ, � δε ιππ�κρατι-κ�ς και γαληνικ�ς ιατρ�ς διαθέ-τ�υν, επιπρ�σθέτως, �ρθ�λ�γικήσκέψη και !ιλ�σ�!ικ� στ��ασμ�,συμμετέ��ντας στην επίλυση τωνιατρικών πρ��λημάτων της επ��ήςτ�υς. Oι ρήσεις «ιητρ�ς γαρ �ιλ�σ�-��ς ισ�θε�ς» (Iππ�κράτης) και «Oτιάριστ�ς ιητρ�ς και �ιλ�σ��ς» (Γαλη-ν�ς) μαρτυρ�ύν τη δεσπ�%�υσα ση-μασία της ιατρικής !ιλ�σ�!ίας π�υπρώτ�ς επεσήμανε � Kώ�ς ιατρ�!ι-λ�σ�!�ς.

Eιδικ�τερα, �ι ιππ�κρατικές αντι-λήψεις για τη !υσι�παθ�λ�γία (�υμ�-παθ�λ�γία) έ��υν επηρεασθεί �αθιάαπ� τ� συγκερασμ� των απ�ψεωντων πρ�σωκρατικών !ιλ�σ�!ων π�υπρώτ�ς διατύπωσε � Eμπεδ�κλής �Aκραγαντιν�ς. Eτσι, � Iππ�κράτηςδε��ταν �τι �ι �υμ�ί τ�υ ανθρωπίν�υ�ργανισμ�ύ είναι τέσσερις: τ� αίμα,τ� �λέγμα, η κίτρινη ��λή και η μαύρη��λή και �τι κάθε �υμ�ς αντιστ�ι�είσε ένα �ργαν� (καρδιά, εγκέ�αλ�ς, ή-παρ και σπλην) αντιστ�ί�ως.

H ισ�ρρ�πία της αναλ�γίας τωντεσσάρων �υμών συντηρεί και πρ�-στατεύει την υγεία τ�υ ανθρώπιν�υ�ργανισμ�ύ («ευκρασία»), ενώ, αντί-θετα, κάθε διαταρα�ή της πρ�καλείδιά!�ρες αρρώστιες («δυσκρασία»).

H σωστή αναλ�γία των �υμών �αρα-κτηρί%εται με τ�ν �ρ� «κράσις» � �-π�ί�ς σήμερα απ�δίδεται και με τ�ν�ρ� «ιδι�συγκρασία».

N�σ�λ�γία

Θεμελιώδης αρ�ή της ιππ�κρατι-κής ν�σ�λ�γίας είναι τ� α#ίωμα τ�υIππ�κράτη σύμ!ωνα με τ� �π�ί� �ιατρ�ς πρέπει να ω!ελεί τ�ν άρρω-στ� ή τ�υλά�ιστ�ν να μην τ�ν �λά-πτει.

«Aσκέειν, περί τα ν�σήματα δύ�, ω-�ελέειν ή μη �λάπτειν».

O Kώ�ς σ�!�ς �ρησιμ�π�ίησε �-λες τις ε#εταστικές μεθ�δ�υς τηςσημει�λ�γίας π�υ ε#ακ�λ�υθεί να ε-!αρμ�%ει η σύγ�ρ�νη κλινική δια-γνωστική (εκτ�ς απ� την επίκρ�υση).Aπ� την επισκ�πηση –π�υ �ασί%εταιστην παρατήρηση– έως την ψηλά!η-ση και την άμεση ακρ�αση με τελικ�σκ�π� την συνθετική α#ι�λ�γηση καιτην κλινική διάγνωση της ν�σ�υ απ�την �π�ία πάσ�ει � άρρωστ�ς.

T� μυστικ� της επιτυ�ίας της δια-γωνιστικής ιππ�κρατικής μεθ�δ�λ�-γίας κρύ�εται (και) σε π�λλ�ύς άλ-λ�υς παράγ�ντες, �πως είναι η λήψηλεπτ�μερ�ύς ιστ�ρικ�ύ απ� τ�ν άρ-ρωστ� και τ� περι�άλλ�ν τ�υ, η α#ι�-λ�γηση της συμπτωματ�λ�γίας τηςν�σ�υ και η πρ�σεκτική !υσική ε#έ-ταση, σε συνδυασμ� με τη διερεύνη-ση των συνθηκών τ�υ περι�άλλ�-ντ�ς. H λεγ�μενη «Iππ�κρατική μέ-θ�δ�ς» είναι εκείνη π�υ διε�ώρισετην �ρθ�λ�γική ιατρική απ� την

πρωτ�γ�νη, την μαγική και την «ια-τρική» των αγυρτών.

Γενικ�τερα, �ι απ�ψεις τ�υ Iππ�-κράτη για τη ν�σ�λ�γία στηρί%�νταιστην τριμερή διασύνδεση: � άρρω-στ�ς, η αρρώστια και � ιατρ�ς.

� O άρρωστ�ς (ν�σέων) απ�τελείενιαία σωματ�ψυ�ική εν�τητα η �-π�ία πρέπει να ερευνάται στ� σύν�-λ� της (�λιστική ιατρική).

� H αρρώστια (ν�ύσημα) διέπεταιαπ� !υσικ�ύς ν�μ�υς.

� O ιατρ�ς (ιητρ ς) ��ηθάει τη!ύση. Eίναι υπηρέτης της τέ�νηςτ�υ π�υ συμ�άλλει στην απ�κατά-

σταση της υγείας τ�υ αρρώστ�υ.Mε αυτές τις τρεις �ασικές ένν�ι-

ες και στηρι%�μένη στην παρατήρη-ση, τ�ν �ρθ�λ�γισμ� και την εμπει-ρία, η ιππ�κρατική ιατρική τα#ιν�μή-θηκε συστηματικά και μεθ�δικά, ενώη ν�σ�λ�γία και η θεραπευτική άρ�ι-σαν να απαλλάσσ�νται απ� τις πρ�-λήψεις, τις δεισιδαιμ�νίες, τις μαγι-κές θεραπείες και τις α�ασάνιστεςυπ�θέσεις των αγυρτών – θεραπευ-τών π�υ και σήμερα ανθ�ύν σε διά-!�ρες περι��ές της γης.

O Iππ�κράτης πίστευε στην ιαματι-

H τριαδική διασύνδεση της Iππ�κρατικής ν�σ�λ�γίας: άρρωστ�ς, αρρώστια, ια-τρ�ς. Στ� κέντρ�, πρ�τ�μή τ�υ Iππ�κράτη, έργ� τ�υ γλύπτη Δ. K�σσ�υ (1862).




κή δύναμη της !ύσης· γνώρι%ε �τιπ�λλά απ� τα �#έα ν�σήματα αυτ�ϊ-ώνται και (�ταν έπρεπε) ακ�λ�υθ�ύ-σε άλλ�τε τις αρ�ές (της εναντι�θε-ραπείας) και άλλ�τε της �μ�ι�θερα-πείας. Iδιαίτερη σημασία απέδιδεστην υγιειν�διαιτητική αγωγή, στα!άρμακα και στη �ειρ�υργική θερα-πεία. X�ρηγ�ύσε !άρμακα με !ειδώεπειδή γνώρι%ε τ�υς κινδύν�υς τηςπ�λυ!αρμακίας �πως πιστ�π�ιείται(και) απ� τη ρήση τ�υ, σύμ!ωνα μετην �π�ία «ενί�τε τ� καλύτερ� !άρ-μακ� είναι κανένα !άρμακ�». «Aγα-

θ�ν γαρ �άρμακ�ν εστίν ενί�τε και τ�μηδέν πρ�σ�έρειν».

O γνωστ�ς α!�ρισμ�ς, ε#άλλ�υ,σύμ!ωνα με τ�ν �π�ί� «�σα δεν θε-ραπεύ�νται με τα !άρμακα θεραπεύ-�νται με τ� νυστέρι» απεδεί�θη �τιείναι πρ�!ητικ�ς και επίκαιρ�ς στηνεπ��ή μας, δηλαδή 25 αιώνες μετά τηδιατύπωσή τ�υ απ� τ�ν «πατέρα» τηςιατρικής, π�υ δεν #ε�ν�ύσε να διακη-ρύσσει �τι �π�ι�ς θέλει να θεραπεύ-σει σωστά έναν άρρωστ� πρέπει ναγνωρί%ει απ� κάθε πλευρά, ��ι μ�ν�τ�ν �ργανισμ� τ�υ ν�σ�ύντ�ς, αλλάκαι τ� �ικ�γενειακ�, τ� εργασιακ� και

τ� κ�ινωνικ� περι�άλλ�ν τ�υ.Γενικ�τερα, απ� τη μελέτη τ�υ συ-

ν�λ�υ των έργων της Iππ�κρατικήςΣυλλ�γής πρ�κύπτει επίσης �τι �Kώ�ς σ�!�ς θεμελίωσε την περι-�αλλ�ντική υγιεινή, ασ��λήθηκε μετην �ικ�λ�γική επιστήμη, διέ�λεψετη σημασία της πρ�ληπτικής ιατρι-κής, επεσήμανε τ�ν πρωτεύ�νταμελλ�ντικ� ρ�λ� της πρ��λεπτικήςιατρικής και συν�ψισε τις �υμανιστι-κές αρ�ές της ιατρικής τέ�νης μέσαστη !ράση:

«Hν γαρ παρή �ιλανθρωπίη πάρεστικαι �ιλ�τε�νίη» (Oπ�υ υπάρ�ει αγάπη

για τ�ν άνθρωπ� υπάρ�ει αγάπη καιγια την τέ�νη).

Hθική

O Iππ�κράτης καθιέρωσε τ�υς ηθι-κ�ύς καν�νες τ�υ ιατρικ�ύ λειτ�υρ-γήματ�ς. T� πυκν� σε ν�ήματα μ�-ν�σέλιδ� κείμεν� τ�υ Iππ�κρατικ�ύOρκ�υ απ�τελεί τ�ν καταστατικ��άρτη της ιατρικής ηθικής και τ�νκώδικα–πρ�τυπ� της επαγγελματι-κής δε�ντ�λ�γίας �λων των επ��ών.Πρ�κειται ασ!αλώς για τ� περιεκτι-κ�τερ�, συντ�μ�τερ� και παγκ�-σμίως γνωστ�τερ� κείμεν� της Iππ�-κρατικής Συλλ�γής.

O Iππ�κρατικ�ς Oρκ�ς –ανε#άρτητααπ� τις ατελείωτες !ιλ�λ�γικές συ%η-τήσεις γύρω απ� την πατρ�τητά τ�υ–απ�τελεί ένα μνημειώδες κείμεν� π�υαπευθύνεται απ�κλειστικά και μ�ν�στ�υς νέ�υς ιατρ�ύς, τ� �π�ί� άντε#εστη δ�κιμασία τ�υ �ρ�ν�υ, παρά τηνάν�δ� τ�υ Xριστιανισμ�ύ και τις π�ικί-λες κατ�πινές ειδωλ�λατρικές και άλ-λες θρησκευτικές δ�#ασίες. Στα ν�ή-ματα τ�υ Oρκ�υ, ε#άλλ�υ, στηρί�θη-καν �λες �ι πρ�σ!ατες παγκ�σμιεςδιακηρύ#εις για τα δικαιώματα τ�υ αν-θρώπ�υ και των αρρώστων.

Aλλα σημαντικά κείμενα της Iππ�-κρατικής Συλλ�γής π�υ ανα!έρ�-νται στην ιατρική ηθική και δε�ντ�-λ�γία είναι �ι 412 περί!ημ�ι «A!�ρι-σμ�ί» και �ι πραγματείες «Περί ιη-τρ�ύ», «Παραγγελίαι», «N�μ�ς» και«Περί ευσ�ημ�σύνης».

Συμπερασματικά η Iππ�κρατική !ι-λ�σ�!ία συμπυκνώνεται με σα!ή-νεια στ�ν πρώτ� α!�ρισμ�:

«H !ωή είναι σύντ�μη, η ιατρική ατε-λείωτη, � �ρ�ν�ς είναι λίγ�ς, η πείρα α-πατηλή και η �ρθή κρίση δύσκ�λη. Δεναρκεί � ιατρ�ς να κάνει �,τι είναι ανα-γκαί�, αλλά �ρειά!εται και η ��ήθειατ�υ αρρώστ�υ και των πρ�σώπων τ�υπερι�άλλ�ντ�ς τ�υ, καθώς και �ι κα-τάλληλες για την περίσταση συνθήκες».Aπ�ψη τ�υ Aσκληπιεί�υ της Kω, σήμερα.


Γρα�ική αναπαράσταση τ�υ Aσκληπιεί�υ της Kω κατά την ελληνιστική περί�δ�. (Aπ� τ� �ι�λί� τ�υ R. Herzag, «K�ς», Bd1, Bερ�λίν� 1932).


Eλληνιστικί και ρωμαϊκί �ρ�νιH κυριαρ�ία των Eλλήνων ιατρών στην Aλε�άνδρεια και τη Pώμη

Tης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα

Eπ. Kαθηγήτριας Tμήματ�ς Xημείας A.Π.Π. – δρ. Θε�λ�γίας

XPONOI μεγίστης ακμής τ�υ ελληνι-στικ�ύ κ�σμ�υ, �ι πρώτες δεκαετίεςτ�υ τρίτ�υ πρ��ριστιανικ�ύ αιών�ςγίν�νται μάρτυρες ραγδαίων και �υ-σιαστικών ε�ελί�εων στ� �ώρ� τηςιατρικής: θεωρητική πρ�σέγγιση καικλινική πρακτική υπερ�αίν�υν τα ιπ-π�κρατικά �ρια για να τάμ�υν νέες�δ�ύς, τις �π�ίες μ�ν�ς � π�λύς Γα-λην�ς θα συλλά�ει σε �λη τ�υς τηνέκταση. H ρι��σπαστική τ�ύτη ανα-νέωση δέ�ν να πιστωθή σε δυ�πρ�ικισμένα και σ�εδ�ν σύγ�ρ�ναμετα�ύ τ�υς �εύγη διδασκάλ�υ–μα-θητ�ύ, ήτ�ι α!’ εν�ς σε Πρα�αγ�ρατ�ν Kώ� και Hρ�!ιλ� τ�ν Xαλκηδ�-νι� –δραστηρι�π�ιηθέντα κυρίωςστην Aλε�άνδρεια– και α!’ ετέρ�υσε Xρύσιππ� τ�ν Kνίδι� και Eρασί-στρατ� τ�ν Kεί� – !�ιτήσαντα στ�λύκει� και ασκήσαντα πρωτίστωςστην Aντι��εια.

Στ� πλαίσι� των νέων εκτιμήσεωνη αντιμετώπιση των καθ’ έκαστα πε-ριπτώσεων επα!ίεται στην εμπειρία,�ι δε ανα�ητήσεις τ�υ επιστήμ�ν�ςσυγκε!αλαιών�νται σε διερεύνησητων παραμέτρων της !υσικής κατα-στάσεως –της υγείας– και σε ανα�ή-τηση των γενικών αιτίων. T� εγ�εί-ρημα τ�ύτ�, συνεπαγ�μεν� την ανά-γκη διερεύνσεως των ανατ�μικών –!υσι�λ�γικών γνώσεων, π�λλά �!εί-λει στην αριστ�τελική σκέψη. Πράγ-ματι. Πρώτ�ς � Aριστ�τέλης θα με-λετήση τ�ν �ργανισμ� πρ��αίνων σενεκρ�τ�μές �ώων, η συστηματική δεε!αρμ�γή της μεθ�δ�υ απ� τ�υς ια-τρ�ύς των ελληνιστικών �ρ�νων θαέ�ει π�λλαπλές συνέπειες: η θεωρίατων τεσσάρων �υμών κλ�νί�εται απ�την καταν�ηση της τεραστίας σημα-σίας των στερεών μερών τ�υ σώμα-τ�ς –καρδίας, ήπατ�ς, νε!ρών– αλλάκαι τη �αθμιαία εισαγωγή της ενν�ί-ας τ�υ πνεύματ�ς, ενδ�γεν�ύς ατμώ-δ�υς συστατικ�ύ των �ντων. H αρι-στ�τελική, άλλωστε, πίστη στη μ�ν�-σήμαντη σ�έση δ�μής και λειτ�υρ-γίας των �ργάνων, καθώς και η ανά-πτυ�η της θεωρίας των τεσσάρωνπρωτ�γενών π�ι�τήτων θα απ�τελέ-σ�υν κριτήρι� π�λλών α�ιωματικώναπ�!άνσεων.

Kαθ�ριστική, τέλ�ς, για την ανά-πτυ�η των νέων ιδεών απ�δεικνύε-ται η περιρρέ�υσα αλε�ανδρινή α-τμ�σ!αιρα, η �π�ία δίδει στ�ν ερευ-νητή τ� απαραίτητ� πλαίσι� εργα-σίας και στ�ν ασκ�ύμεν� τις δυνατ�-τητες πρ�σωπικής μαθητείας ή �ι-�λι�γρα!ικής ανέσεως, αλλά και επι-τρέπει –τ�υλά�ιστ�ν στ�υς �ρ�ν�υςτης ακμής– τη νεκρ�τ�μή ανθρωπί-νων σ�ρών.

Πρα�αγ�ρας – Hρ��ιλ�ς

Πρεσ�ύτερ�ς των λ�ιπών επωνύ-μων ασκληπιάδων, � Πρα�αγ�ρας θα

δια!�ρ�π�ιήσει τα νεύρα απ� τ�υςτέν�ντες, θα θεωρήσει δε �τι �ι !λέ-�ες περιέ��υν αίμα, ενώ �ι αρτηρίεςπνεύμα και περαιτέρω θα �ρίσει τηνκαρδία αντί τ�υ εγκε!άλ�υ ως κέ-ντρ� των διαν�ητικών και ψυ�ικώνλειτ�υργιών.

Παρά ταύτα, � Kώ�ς σ�!�ς θαπρ�σεγγίσει τις παθ�λ�γικές κατα-στάσεις με καθαρώς ιππ�κρατικ�σκεπτικ�, ανα�ητών την ευκρασίαντων τεσσάρων �υμών. Aντιθέτως,!αίνεται �τι � Xρύσιππ�ς υπήρ�εμάλλ�ν δύσπιστ�ς έναντι της κλασι-κής θεραπευτικής, αρν�ύμεν�ς μά-λιστα την α�ία της α!αιμά�εως ωςμεθ�δ�υ ε�ισ�ρρ�πήσεως τ�υ �ργα-νισμ�ύ.

Στ�ν Hρ�!ιλ� πιστώνεται η εισα-γωγή �ντως νέων αντιλήψεων στηνελληνική ιατρική γραμματεία, τ�υ-τέστιν η σπ�υδή τ�υ υγι�ύς �ργανι-σμ�ύ και η περιγρα!ή τ�υ με �ρ�υςμη�ανικής υ!ής. Πράγματι. T� αν-θρώπιν� σώμα καταν�είται πλέ�νως σύστημα στερεών μερών καλώςπρ�σηρμ�σμένων πρ�ς άλληλα, ε-�αίρεται δε � ρ�λ�ς των αισθητη-ρίων και κινητηρίων νεύρων, αλλάκαι επισημαίνεται, κατ’ αριστ�τελι-κή τελε�λ�γία, �τι στα τρία μεγάλασυστήματα διαύλων –αρτηρίες,!λέ�ες νεύρα– δέ�ν να αναλ�γ�ύντρία κε�ωρισμένα ρευστά. Διήκ�υ-σα γραμμή τ�υ ηρ�!ιλεί�υ σκεπτι-κ�ύ είναι η πεπ�ίθηση �τι η αναγω-γή στην τετρακτύν των π�ι�τήτων

Συνέ εια στην 10η σελίδα

Bεντ�ύ�ες και ειρ�υργικά εργαλεία. Aναθηματική πλάκα, 1�υ αι. μ.X. (Aθήνα).

Πρώτες ��ήθειες κατά τη διάρκεια της μά ης. Στύλ�ς Tραϊαν�ύ, 2�υ αι.μ.X. (Pώμη).


Π�ρτρέτ� τ�υ Γαλην�ύ απ! άγνωστ� καλλιτέ νη τ�υ 18�υ αι. (Bι�λι�θήκητης Παλαιάς Iατρικής Σ �λής, Παρίσι). O Γαλην!ς υπήρ#ε � πρώτ�ς μετά τ�νIππ�κράτη και � τελευταί�ς των μεγάλων Eλλήνων ιατρών της αρ αι!τητας.

H μαία Στρα�ωνία Aττική εκτελεί τ�κετ! κατά τη μέθ�δ� τ�υ Σωραν�ύ τ�υE$έσι�υ. H επίτ�κ�ς συγκρατείται σε ειδική «μαιευτική καρέκλα» απ! τη��ηθ! της μαίας. Kεραμική πλάκα, 2�υ αι. μ.X. (Oστια Iταλίας).

ή �υμών στερείται ερεισμάτων, μ�-νη δε πραγματικ�της είναι τα �αιν�-μενα, ήτ�ι �ι παρατηρήσεις τ�υ ανα-τ�μ�υ.

Στην πρά�η, εν τ�ύτ�ις, � ρη�ι-κέλευθ�ς τ�ύτ�ς θεωρητικ�ς πα-ρέμεινε ιππ�κρατικ�ς, μ�ν�ς δε�υσιαστικ�ς νεωτερισμ�ς τ�υ υ-πήρ�ε η μέ�ρι �αθμ�ύ εκ�ητήσεωςμελέτη τ�υ σ!υγμ�ύ και η μέτρη-σή τ�υ δι’ ωρ�λ�γί�υ –πρώτη �υ-σιαστικώς π�σ�τική πρ�σέγγισητ�υ πυρετ�ύ.

Oι επίγ�ν�ι θα �ιώσ�υν την ανω-τέρω αντιν�μία, αλλά και τις ευρύ-τερες ατέλειες εν�ς μεγαλ�πν��υσ�εδί�υ, τ� �π�ί� ανύψωσε την α-νατ�μία σε θεμέλι� και κ�ρωνίδατης επιστήμης. H �ραδεία δι�λίσθη-ση απ� τ� πλαίσι� τ�υ διδασκάλ�υθα εκ!ρασθεί με την πρ�τα�η της!αρμακ�λ�γικής και �ειρ�υργικήςθεραπευτικής και τ�ν επιμελή σ��-λιασμ� των ιππ�κρατικών κειμένων:�ι ηρ�!ίλει�ι των ρωμαϊκών �ρ�-νων θα απ�δει�θ�ύν μάλλ�ν συντη-ρητικ�ί.

Eρασίστρατ�ς

T�λμηρ�τερ�ς των πρ�ηγ�υμέ-νων, � Eρασίστρατ�ς επι�ητεί τησ!αιρική επίλυση των επιστημ�λ�-γικών πρ��λημάτων π�υ γεννά �ι-�νδήπ�τε εγ�είρημα �ργανώσεωςτης ιατρικής γνώσεως. Στις ανατ�-μικές – !υσι�λ�γικές �άσεις τηςθεραπευτικής τ�υ θα εντα�θεί πλέ-�ν και η αιτι�λ�γία θεωρητική ανα-�ήτηση των λ�γων της ασθένειας, ε-νώ η πρ�σέγγιση της κλινικής πρά-�εως θα παραμείνει εμπειρική. Θε-μελιώδη στ�ι�εία της νέας πρ�τά-σεως είναι α!’ εν�ς η αναγ�ρευση

τ�υ πνεύματ�ς σε παράγ�ντα ενερ-γ�π�ιήσεως της εισερ��μένης ύ-λης και α!’ ετέρ�υ η στενή διαπλ�-κή των αρτηριών, !λε�ών και νεύ-ρων. Πράγματι. O �ργανισμ�ς συνί-σταται σε σύστημα ελαστικών αγ-γείων εντ�ς των �π�ίων κιν�ύνταιρευστά υπ� πίεση, συνακ�λ�ύθωςδε σπεύδει να πληρώσει τυ��ν δη-μι�υργ�ύμενα κενά και διαταράσ-σεται �ταν δε�θεί πληθώραν τρ�-!ής. Kύρι� μέλημα τ�υ ιατρ�ύ απ�-τελεί η διατήρηση της μη�ανικήςτ�ύτης ισ�ρρ�πίας. Πρ�!ανής εί-ναι, εν πρ�κειμένω, η επίδραση της!ιλ�σ�!ίας των Στωικών, αλλά καιη συμπ�ρευση με την πνευματική –υδραυλική – τε�ν�λ�γία των ελλη-νιστικών �ρ�νων.

Σημειωτέ�ν, πάντως, �τι η πρ�ω-θημένη καταν�ηση της καρδιακήςλειτ�υργίας και η �ειρ�υργική τ�υδε�ι�της �δήγησαν τελικώς τ�νEρασίστρατ� στην απ�δ��ή μη πα-ρατηρησίμων δ�μικών συστατικώντ�υ �ργανισμ�ύ, πρ��ρισμένων ναάρ�υν τις εσωτερικές αντιν�μίεςτων θεωρήσεών τ�υ: μετα�ύ τ�υς ηυπ�θετική δί�δ�ς επικ�ινωνίας αρ-τηριών και !λε�ών, ερμηνεύ�υσατην ύπαρ�η αίματ�ς στις πρώτες. Hαδυναμία αυτή, αλλά και τα πρ��λή-ματα π�υ εγέννησε η σύγκρ�υση μετην κλασική �ημική παθ�λ�γία, �δή-γησαν τ�υς επιγ�ν�υς των ρωμαϊ-κών �ρ�νων σε συμ�ι�αστικ�τερεςθέσεις ή ενί�τε σε νέα διαν�ητικάευρήματα. Oύτω � Bιθυν�ς Aσκλη-πιάδης, διάσημ�ς κλινικ�ς και πρω-τ�τυπ�ς στ��αστής, θα καταθέσει �-τι τ� σώμα απ�τελείται απ� μικρ�ύςαλλά ��ι ατμήτ�υς �γκ υς, �ι �π�ί�ικιν�ύνται εντ�ς συστημάτων διαύ-λων: η καθ’ �ι�νδήπ�τε τρ�π� συσ-σωμάτωσή τ�υς διακ�πτει τη συνε�ή

O ιατρ!ς Iάπυ# �γά�ει απ! την πληγή τ�υ Aινεία με ειδική λα�ίδα #έν� σώμα,πιθαν!ν αι μή �έλ�υς. Δίπλα τ�υ � υι!ς τ�υ I�υλ�ς στεγνώνει τα δάκρυάτ�υ. Στ�ν τ!π� της θεραπείας τρέ ει η μητέρα τ�υ Aινεία A$ρ�δίτη κρατώ-ντας δίκταμ� για να �άλει πάνω στην πληγή. Aπ! τις λίγες περιπτώσεις π�υγια την ίαση τραύματ�ς επεμ�αίν�υν �ι θε�ί στην Iατρική. T�ι �γρα$ία τηςΠ�μπηίας. (Aρ αι�λ�γικ! M�υσεί� Nεάπ�λης).

Συνέ εια απ! την 9η σελίδα


Φαρμακ�π�ι�ί επί τ� έργ�ν. Aπ! αρα�ικ! ειρ!γρα$� 13�υ αι. (Mητρ�π�λιτικ! M�υσεί� Tέ νης N. Y!ρκης).

ρ�ή και εκ!ρά�εται μακρ�σκ�πικώςως ν�σημα.

Pωμαϊκ�ί �ρ�ν�ι

Oι ά�ι�ι τ�υ �ν�ματ�ς τ�υς ιατρ�ίτης ρωμαϊκής αυτ�κρατ�ρίας είναικατά �άση Eλληνες. Πράγματι. Hκαθ’ εαυτ� λατινική θεραπευτικήπερι�ρί�εται στις εμ�ρυώδεις γνώ-σεις τoυ pater familias ή της εμπει-ρικής μαίας, η ανι�νευτική δε απ�-δ��ή των ελληνικής γραμματείαςθα γενικευθεί μ�λις κατά τ� έτ�ς146 π.X., �ταν � Aσκληπιάδης εγκα-θίσταται μ�νίμως στις ��θες τ�υ Tί-�ερη.

Στην αυτ�κρατ�ρική Pώμη �ι α-π�κλίν�υσες πρ�σεγγίσεις των ελ-ληνιστικών �ρ�νων θα �ρ�θετη-θ�ύν σε σ��λές–αιρέσεις. Συ�νάσύμ!ων�ι ως πρ�ς τη θεραπευτικήαγωγή, �ι �παδ�ί τ�υς έ��υν �αθύ-τατα δια!�ρ�π�ιημένες απ�ψεις �-σ�ν α!�ρά τη !ύση της ιατρικήςγνώσεως και τ�ν τρ�π� απ�κτήσε-ώς της. Oύτω �ι δ γματικ ί –κατά�άσιν �αλαρή συνύπαρ�η αυτ�ν�-μηθέντων επιγ�νων τ�υ Hρ�!ίλ�υκαι Eρασιστράτ�υ– ανα�ητ�ύν ταμυστικά αίτια των ν�σων, υπ�τιμ�ύ-ντες εν τέλει τα εμ!ανή δεδ�μένατης παρατηρήσεως και διακηρύσ-σ�ντες την αναγκαι�τητα συστημα-

Γκρα��ύρα τ�υ 1574 για τ� ε#ώ$υλλ� εν!ς απ! τα έργατ�υ P�ύ$�υ τ�υ E$έσι�υ (τέλη 1�υ - αρ ές 2�υ αι. μ.X.),τ�υ μεγαλύτερ�υ, μα�ί με τ�ν Aρεταί�, Eλληνα γιατρ!της αρ αι!τητας κατά τη μεταϊππ�κρατική περί�δ� και έ-ως την επ� ή τ�υ Γαλην�ύ.

Σελίδα απ! πραγματεία τ�υ Σωραν�ύ τ�υ E$έσι�υ (98-138 μ.X.) άριστ�υ γυναικ�λ!γ�υ τ�υ πρώτ�υ μετα ρι-στιανικ�ύ αιώνα.Συνέ εια στην 12η σελίδα


τικής �ρήσεως υπ�θετικών πρ�τύ-πων. Aλε�ανδρείς την πνευματικήκαταγωγή, �ι εμπειρικ ί θα αντι-σταθ�ύν με σκεπτικισμ� στην πρ�-σπάθεια τ�ύτη διαν�ητικής πρ�-σεγγίσεως της τέ�νης τ�υ Aσκληπι-�ύ και θα εμμείν�υν στ�ν καθαράπρακτικ� της �αρακτήρα, καταν�-�ύντες την ασθένεια ως σύν�λ�συμπτωμάτων και αρν�ύμεν�ι τηνέντα�ή της σε θεωρητικά σ�ήματα.H εργασιακή τ�υς ε�άρτηση συνί-σταται στ� τρίπτυ�� της αυτ ψίας,της μελέτης παλαιών περιστατικώνκαι της αναλ�γικής αντιμετωπίσε-ως αγνώστων συμπτωμάτων.

Nεώτερ�ι �ρ�ν�λ�γικώς, �ι μεθ -δικ ί παραιτ�ύνται απ� την ανα�ή-τηση των μυστικών αιτίων εν �ν�μα-τι της παρατηρήσεως, πρωταρ�ικήςπηγής γνώσεως, και πρ�σεγγί��υντις ν�σ�υς ως διαταρά�εις των εκ-κρίσεων �λ�κλήρ�υ τ�υ �ργανι-σμ�ύ. Στη ��ρεία των δέ�ν να εντα-�θή � E!έσι�ς Σωραν�ς, άριστ�ςγυναικ�λ�γ�ς τ�υ πρώτ�υ μετα�ρι-στιανικ�ύ αιών�ς, στηρί�ων τ� θεω-ρητικ� τ�υ �ικ�δ�μημα στην ε�ισ�ρ-ρ�πηση τάσεως και ηρεμίας στ�ν�ργανισμ�. Σε πλαίσι�, περαιτέρω,συγγενές πρ�ς τη στωική !ιλ�σ�!ία�ι πνευματικ ί θα ανάγ�υν σε αρ�ήτης υγείας –αλλά και αυτής της �ω-ής– τ� ενδ�γενές και περίπ�υ άυλ�πνεύμα, ενώ ανώνυμη σ��λή τ�υδευτέρ�υ μετα�ριστιανικ�ύ αιών�ςθα ανανεώσει τις απ�ψεις των δ γ-ματικών και θα αναλά�ει εγ�είρημασυμ!ιλιώσεως �ημικής και δ�μικήςπρ�σεγγίσεως.

Σύγ�ρ�ν�ι, τέλ�ς, τ�υ Σωραν�ύ,Aρεταί�ς � Kαππαδ�κης και P�ύ!�ς� E!έσι�ς, επανα!έρ�υν τ� ιππ�-κρατικ� σκεπτικ�. Συνάμα, � π�λύςΔι�σκ�ρίδης ανακε!αλαιώνει τα!αρμακ�γνωστικά δεδ�μένα τ�υκαιρ�ύ τ�υ, ενώ σύν�λη η τρέ��υσαπρακτική συν�ψί�εται σε δύ� εγκυ-κλ�παιδικά έργα γενικ�ύ πρ��ρι-σμ�ύ, συντα�θέντα σε λατινικήγλώσσα: � λ�γ�ς για την περί!ημη

Φυσική ιστ�ρία Πλινί�υ τ�υ πρεσ�υ-τέρ�υ και την ειδικ�τερη μ�ν�γρα-!ία Περί ιατρικής τ�υ Aύλ�υ K�ρνη-λί�υ Kέλσ�υ.

Aς επισημανθεί, άλλωστε, η ιδιαί-τερη ανάπτυ�η της μαιευτικής, κα-θώς και της �ειρ�υργικής, ιδιαιτέ-

ρως ως τραυματ�λ�γίας στ� πλαίσι�των στρατιωτικών ν�σηλευτηρίων.

Oι ασκληπιάδες των ρωμαϊκών�ρ�νων δεν έ��υν πλέ�ν τις δυνατ�-τητες μαθητείας και σπ�υδής π�υπρ�σε!έρ�ντ� στην Aλε�άνδρειατων Πτ�λεμαίων. O διττ�ς, ωστ�σ�,

έλεγ��ς της κ�ινής γνώμης και τωνσυντε�νιακών �ργάνων καθιστά τηναγυρτεία περιθωριακ� !αιν�μεν�: ησκληρή σάτιρα των π�ιητών δέ�νμάλλ�ν να πιστωθή στην αδυναμίατης ιαματικής επιστήμης έναντι πλεί-στων �σων ασθενειών. Σημειωτέ�ν,ε� άλλ�υ, �τι �ι γυναίκες ιατρ�ί δενπερι�ρί��υν δι�λ�υ τη δραστηρι�τη-τά των στην ώρα τ�υ τ�κετ�ύ, αλλ’ασκ�ύν τ� λειτ�ύργημά τ�υς σε ευ-ρύτατα �ρια και απ�λαμ�άν�υν τ�υσε�ασμ�ύ της κ�ινωνίας.

Γαλην�ς

H ιατρική των αιώνων τ�ύτων συ-γκε!αλαιώνεται στα έργα και τις η-μέρες τ�υ Γαλην�ύ, μιας καταλυτι-κής πρ�σωπικ�τητ�ς π�υ εσ!ράγι-σε την π�ρεία της επιστήμης γιαμία τ�υλά�ιστ�ν �ιλιετία. Γεννημέ-ν�ς στην Πέργαμ� τ� 129 � π�λυ-γρά!�ς σ�!�ς δρα κατά κύρι� λ�-γ� στην πρωτεύ�υσα και απ��ιώνειπρ� τ�υ 216, καθ’ �δ�ν πρ�ς τη μι-κρασιατικη πατρίδα. Pη�ικέλευθ�ςκλινικ�ς, δεν παρα�λέπει τη σημα-σία της ε�ατ�μικευμένης αγωγής,πρωτίστως �μως επι�ειρεί τη συ-γκρ�τηση ενιαί�υ και εκλεκτικ�ύσυστήματ�ς, στ� �π�ί� να συνυ-πάρ��υν τα κύρια στ�ι�εία των με-γάλων διαν�ητικών �ικ�δ�μημάτωντ�υ παρελθ�ντ�ς. Oύτω η υγεία α-ντιμετωπί�εται ως σ�ετική ένν�ια,στεν�τατα συνυ!ασμένη με τ�κάλλ�ς και την κινητικ�τητα, ενώτα μέλη και �ργανα τ�υ σώματ�ς υ-π�τάσσ�νται σε αυστηρώς τελει�-λ�γική σ�έση δ�μής και λειτ�υρ-γίας. T� πνεύμα παραμένει ως ενερ-γ�ς παράγων, συνάμα �μως η ιππ�-κρατική τετρακτύς των �υμών επα-νέρ�εται στην επικαιρ�τητα των ε-πιλ�γών, καθισταμένη κατ’ ε��ήν�ργαν� ερμηνείας των παθ�λ�γι-κών καταστάσεων. Tις μεγάλες �ι�-λ�γικές λειτ�υργίες πραγματώνει,τέλ�ς, η εκάστ�τε δύναμις, γενικήένν�ια ευρείας ε!αρμ�γής.

Σημαντικ�τατες είναι, περαιτέ-ρω, �ι επιμέρ�υς ανατ�μικές/!υ-σι�λ�γικές μελέτες τ�υ περιωνύ-μ�υ περγαμην�ύ, α!�ρώσες κυ-ρίως τ� μυϊκ� και νευρικ� σύστημακαι τα �στά, �ασι��μενες δε στηνκριτική ανάλυση των παλαι�τέρωνπρ�τάσεων και την νεκρ�τ�μή �ώ-ων. O πρύτανις, άλλωστε των ια-τρών πρ�άγει υπ�δειγματικά τη!αρμακ�γνωσία και !αρμακ�π�ιη-τική, ιδίως των συνθέτων σκευα-σμάτων, μη διστά�ων μάλιστα ναπειραματισθεί επί τ�υ εαυτ�ύ τ�υ.Eσ�ατ�, πάντως, κριτήρι� μιας θε-ραπευτικής αγωγής συνιστά � και-ρ�ς ε!αρμ�γής της.

T� συνθετικ� και συγκε!αλαιωτι-κ� έργ� τ�υ Γαλην�ύ, πρ�ϊ�ν μα-κράς πρ�σωπικής πείρας, εκπληκτι-κής ευρυμαθείας και ��υτάτ�υ κρι-τικ�ύ πνεύματ�ς, επι!έρει ραγδαίααπ�δυνάμωση των αιρέσεων: η ια-τρική της �ψιμης αρ�αι�τητ�ς θαδια�ωρισθεί πλέ�ν συν τω �ρ�νωσε !ιλ�σ�!ική ανί�νευση των γενι-κών αιτίων και τρέ��υσα κλινικήθεραπευτική, �πως αυτή θα ασκη-θεί κατά τ�υ �υ�αντιν�ύς Mέσ�υςXρ�ν�υς, με πρώτ� επώνυμ� εκ-πρ�σωπ� τ�ν έμπιστ� I�υλιαν�ύτ�υ παρα�άτ�υ Oρει�άσι�.Iατρ!ς με τα �ι�λία και τα εργαλεία τ�υ. Mαρμάρινη σαρκ�$άγ�ς 4�υ αι. μ.X. (Oστια Iταλίας).

Συνέ εια απ! την 11η σελίδα

Eγ είρηση καταρράκτ�υ. Γαλατ�ρωμαϊκή στήλη 3�υ αι. μ.X. (Malmaison, Γαλλία).


Aρ�αία �ειρ�υργικήAπ� τ�υς Oμηρικ�ύς ιατρ�ύς ώς τις �ειρ�υργικές επεμ�άσεις της Iππ�κρατικής περι�δ�υ

T�υ Στέ�αν�υ Γερ�υλάν�υ

Kαθηγητής Xειρ�υργικής, Διευθυντής Xειρ�υργικήςM�νάδ�ς στ� Ωνάσει� Kαρδι��ειρ�υργικ� Kέντρ�

H APXH της ελληνικής ειρ�υργικής άνεται στ� �άθ�ς των αιώνων.Πρώτη έγγρα�η πηγή ιατρικών πλη-ρ��ριών στ�ν ευρωπαϊκ� ώρ� εί-ναι η Iλιάδα και η Oδύσσεια, �π�υ �

Oμηρ�ς ανα�έρει 147 τραυματι-σμ�ύς. Aπ� αυτ�ύς 106 με ακ�ντι�,17 με !ί��ς, 12 τραυματισμ�ί με �έ-λ�ς και 12 με σ�ενδ�νη. H θνητ�τη-τα αυτών των τραυματισμών είναιγια τα τραύματα απ� ακ�ντι� 80%, α-π� !ί��ς 100%, απ� �έλ�ς 42% καιαπ� σ�ενδ�νη 67%. Σίγ�υρα �μωςυπήρ!αν π�λλ�ί περισσ�τερ�ι τραυ-

ματισμ�ί απ� σ�ενδ�νη, �έλ�ς ή α-κ�ντι�, �ι �π�ί�ι �ντας ελα�ρ�ί δενανα�έρ�νται. Eτσι, η στατιστική αυ-τή έ ει περι�ρισμένη σημασία.

Παρ�λα αυτά �λέπει κανείς, �τι ��μηρικ�ς ειρ�υργ�ς μπ�ρ�ύσε νααντιμετωπίσει καλύτερα τα τραύμα-τα απ� �έλη και δεν μπ�ρ�ύσε να κά-νει τίπ�τε στα τραύματα απ� !ί��ς.

Λέγ�ντας �μηρικ�ς ειρ�υργ�ςπράγματι ενν�εί κανείς ένα ειρ�υρ-γ�, δι�τι � Oμηρ�ς !ε ωρί$ει ήδη τιςειδικ�τητες των δύ� παιδιών τ�υAσκληπι�ύ. O Π�δαλείρι�ς εί ε ως α-ντικείμεν� την Γενική Iατρική καιYγιεινή, � Mα αών τη Xειρ�υργική.

Eνώ, η έκ�αση �λων των μα ών

Mε ιδιαίτερη πρ�σ��ή � A�ιλλεύς δένει με πεντακάθαρ� διπλ� επίδεσμ� τ� �ρα�ί�να τ�υ Πατρ�κλ�υ, α��ύ τ�υ α�αίρεσε τ� �έλ�ς, π�υ απεικ�νί�εται κάτωαριστερά. Xαρακτηριστική η έκ�ραση τ�υ Πατρ�κλ�υ, τραυματία π�υ ��άται να δει την πληγή τ�υ. T� τεντωμέν� αριστερ� π�δι υπ�δηλ�ί τ�ν π�ν�. AττικήKύλι" τ�υ �ωγρά��υ Σωσία περίπ�υ 500 π.X. (M�υσεί� Aρ�αίας Tέ�νης, Bερ�λίν� – �ωτ�γρα�ία Iωάνν�υ Λα�υρέντι�υ).



στα �μηρικά έπη κρίνεται τελικά απ�τ� π�ι�ς Θε�ς θα ��ηθήσει τη μία ήτην άλλη πλευρά, αρακτηριστικ�της �μηρικής Iατρικής είναι �τι είναιαπ�λυτα εμπειρικά τεκμηριωμένη ωρίς κανένα θε�υργικ� στ�ι εί�.Σ εδ�ν σε κανέναν απ� τ�υς 147τραυματισμ�ύς δεν ανα�έρεται �τικάπ�ι�ς Θε�ς θεράπευσε κάπ�ι�ντραυματισμέν�. T� �τι �ι ιατρ�ί αυ-τ�ί δεν ήταν κ�μπ�γιαννίτες, �αίνε-ται και απ� τ� γεγ�ν�ς �τι σε κάθεαρρώστια ή τραυματισμ� καλ�ύσαντ�ν ιατρ� για τη θεραπεία, και �ταντραυματίστηκε � ίδι�ς � Mα αών α-

π� τ�ν Πάρι στ�ν ώμ� έκαναν τα πά-ντα για να τ�ν σώσ�υν θεωρώνταςτ�ν ιατρ� π�υ θεράπευε τα τραύμα-τα αντά!ι� μιας �λ�κληρης στρατιάς.

Iδιαίτερη έμ�αση δίδεται στην �μη-ρική Iατρική στ� μη ανικ� καθαρισμ�(debridement) της �υλής με καθαρ�νερ� συ νά εμπλ�υτισμέν� με κρασίή !ύδι. Mέ ρι σήμερα πιστεύαμε �τιαυτ� δεν εί ε καμία επίδραση στιςμ�λύνσεις. Mία �μάδα �μως Kαναδώνερευνητών απέδει!ε �τι �ι π�λυ�ε-ν�λες π�υ είναι μέσα στ� κρασί ή τ�!ύδι θανατών�υν τα κ�λ��ακτηρίδια,τις σαλμ�νέλες π�υ πρ�καλ�ύν τύ��και τ� δ�νάκι�, π�υ πρ�καλεί �λέρα,

ακ�μα και σε ένα διάλυμα 10%, �πως� κεκραμέν�ς �ίν�ς. Πρ�ϋπ�θεση εί-ναι να μπ�ρ�ύν να επιδράσ�υν επί έ-να ρ�νικ� διάστημα 3–4 ωρών και γι’αυτ� �ι �μηρικ�ί ιατρ�ί α��ύ καθάρι-$αν τ� τραύμα τ� !έπλεναν με νερ� ε-μπλ�υτισμέν� με κρασί και α��ύ τ�κάλυπταν με καθαρ�ύς επιδέσμ�υς,τ�υς έ�ρε αν μετά με κρασί. Eτσι επι-τύγ αναν μία καλή απ�λύμανση.

Oι �μηρικ�ί ιατρ�ί μπ�ρ�ύσαν νασταματήσ�υν αιμ�ραγγίες και να α-νακ�υ�ίσ�υν τ�ν π�ν� �ά$�ντας ��-τανα �πως τ� δίκταμ� μέσα στ�τραύμα. ( ρησιμ�π�ιείται ακ�μηστην Kρήτη). H!εραν, επίσης �τι έ-

πρεπε, αλλά και τ� πώς να ακινητ�-π�ιήσ�υν ένα κάταγμα.

Aσκληπιεία

Mετά την �μηρική ειρ�υργική α-κ�λ�υθεί η επ� ή των Aσκληπιείων.H μεγάλη πίστη στις γνώσεις τ�υAσκληπι�ύ π�υ θανατώθηκε απ� τ�Δία επειδή νίκησε τ� θάνατ� και η σι-γ�υριά �τι �ι απ�γ�ν�ί τ�υ εί αν κλη-ρ�ν�μήσει τις γνώσεις τ�υ, δημι�ύρ-γησαν ένα είδ�ς θρησκείας. OAσκληπι�ς απ� ιατρ�ς έγινε γρήγ�ραήρωας, μετά ημίθε�ς και τέλ�ς θε�-π�ιήθηκε. Oι κ�ρες τ�υ Yγεία, Πανά-κεια και Iασώ λατρεύ�νταν σαν Θεές.

Στα Aσκληπιεία αυτά, τα πρώτα θε-ραπευτήρια τ�υ 6�υ και 5�υ αιώνα,εργά$�νταν δίπλα στ�υς ιερείς ια-τρ�ί. Eδώ ε!ετά$�νταν πρ�σεκτικά �ιασθενείς, αν�ίγ�νταν απ�στήματακαι δ�θήνες και α�αιρ�ύνταν με την�δ�ντάγρα δ�ντια. Aρκετές δεκάδεςδια��ρετικών ειρ�υργικών εργαλεί-ων απ�δεικνύ�υν, �τι η ειρ�υργικήεί ε ήδη ε!ελι θεί. Δυστυ ώς έ �υνδιασωθεί λίγα κείμενα και αυτά μη ια-τρικά, π�υ απ�δεικνύ�υν �τι σταAσκληπιεία γίν�νταν εγ ειρήσεις. HIατρική τέ νη, �μως παραμένει κλει-στ� επάγγελμα και �ι γνώσεις μετα-�ι�ά$�νται απ� πατέρα σε γι� ή απ�τ� δάσκαλ� στ� μαθητή. Eτσι, μαςλείπ�υν �ι γραπτές απ�δεί!εις.

Iππ�κράτης

Mε τ�ν καιρ� η πείρα και �ι γνώ-σεις π�υ συλλέγ�νταν στα Aσκληπι-εία είναι τ�σ� μεγάλες, π�υ είναι α-δύνατ� να τις συγκρατήσει στη μνή-μη ένας ιατρ�ς. O Iππ�κράτης � Kώ-�ς, αναγνωρί$ει την ανάγκη της κα-ταγρα�ής τ�υς. Περί τα 72 �ι�λία,τ�υ μεγάλ�υ αυτ�ύ ιατρ�ύ κατα�έρ-

Aναθηματική πλάκα, 4�υ αι. π.X.,�π�υ εικ�νί��νται

ευγνώμ�νες ιαθέντες ασθενείςνα απ�τί�υν ��ρ�

τιμής σε Eλληναγιατρ�,

πρ�σ�έρ�ντας δώρα. Διακρίν�νται,επίσης, τα �ειρ�υρ-

γικά τ�υ εργαλείακαι πάνω σε δέντρ�� συμ��λικ�ς ��ις.

O υι�ς τ�υ Aσκληπι�ύ Mα�άων δένει τ� μηρ� τ�υ πληγωμέν�υ Mενέλα�υ μεεπίδεσμ�. Aρ�αί�ς σ�ραγιδ�λιθ�ς 3�υ π.X. αιώνα, τώρα στ� Bερ�λίν� (�ωτ.:Iγ�λδη Λ�ύκερτ).

O Σθένελ�ς δένει τ� λα�ωμέν� δάκτυλ� τ�υ �ίλ�υ τ�υ Δι�μήδη λίγ� πι� έ"ωαπ� τ� πεδί� της μά�ης. Σήμερα θεωρ�ύμενη ως �αμένη Xαλκιδική αμ��ράτ�υ 520 μ.X. (Συλλ�γή Pembroke & Hope).



ν�υν να συλλέ!�υν �ι Aλε!ανδριν�ί50 ρ�νια μετά τ� θάνατ� τ�υ. Aνά-μεσα σ’ αυτά τ�υλά ιστ�ν 8 ανα�έ-ρ�νται στη Xειρ�υργική ένα στηνO�θαλμιατρική και 7 στη Γυναικ�λ�-γία. T� «κατ’ ιατρεί�ν» ασ �λείται μετ� ειρ�υργεί�, τ� �ωτισμ�, τ� πρ�-σωπικ�, την τ�π�θέτηση τ�υ ασθε-ν�ύς στ� ειρ�υργικ� τραπέ$ι και μετην τε νική των επιδέσμων.

H ειρ�υργική τ�υ Iππ�κράτη είναιιδιαίτερα ανεπτυγμένη, κατά δε τ� Σ.Zερ��, τ� σύγγραμά τ�υ «Περί αγμώνκαι άρθρων» είναι «τ� ωραι�τερ� ια-τρικ� κείμεν� π�υ �γήκε μέ ρι σήμε-ρα απ� τα έρια εν�ς ιατρ�ύ». O Iππ�-κράτης δίνει �δηγίες πώς να ανατάσ-σ�νται και συντάσσ�νται σ εδ�ν �λατα �στά, � ι μ�ν� των άκρων αλλά καιτης κλείδας, της σιαγώνας, τ�υ κρανί-�υ κ.λπ., είτε αυτά είναι απλά είτε επι-πλεγμένα. Aναμένει τη συγκ�λλησήτ�υς γύρω στην 30η ημέρα, �πως ανα-μένεται και σήμερα. Aνατάσσει ε!αρ-θρώματα ρησιμ�π�ιώντας δι�ρθωτι-κά μη ανήματα δικής τ�υ επιν�ήσε-ως. Eμ�απτί$ει τα ράμματα π�υ ρησι-μ�π�ιεί σε καυτ� λάδι απ�στειρών�-ντάς τα με αυτ� τ�ν τρ�π� πλήρως.Διενεργεί την παρακέντηση τ�υ θώ-ρακα και την πλευρ�τ�μή σε περιπτώ-σεις πλευριτικ�ύ ε!ιδρώματ�ς ή ε-μπυήματ�ς. Παρακεντί$ει την κ�ιλίασε υδρ�πικ�ύς με ασκήτη, διαν�ίγειπερινε�ρικά ή ηπατικά απ�στήματαμε τ�μή ή καυτηριασμ�, πλένει τηνκ�ιλ�τητά τ�υς με κρασί παρ� ετεύ�-ντας τ� υγρ� μέσω σωλήν�ς. Xει-ρ�υργεί τα συρρίγγια τ�υ δακτυλί�υτ�υ πρωκτ�ύ και τις αιμ�ρρ�ΐδες, �ρι-σμέν�υς καλ�ήθεις �γκ�υς, �πως τ�λεγ�μεν� �ατρά ι�ν των σιαλ�γ�νωναδένων και α�αιρεί τ�υς π�λύπ�δεςτης μύτης. Mε τη στα�υλάγρα α�αιρείτη στα�υλή και με την �δ�ντάγρα �-δ�ντες. Kαθαρί$ει τα δ�ντια απ� τηντερηδ�να, καθετηριά$ει την �υρ�δ�- � κύστη με καθετήρα και α�αιρείτ�υς λίθ�υς απ� αυτή. Eκτελεί κρα-νι�τ�μές, ανατρήσεις καταγμάτωνκρανί�υ μετα ειρι$�μεν�ς τρύπανακαι πρί�νες, εργαλεία π�υ μέ ρι σήμε-ρα παραμέν�υν αναντικατάστατα.T�υς ακρωτηριασμ�ύς των άκρων ε-κτελεί � ι μ�ν� δι’ απε!αρθρώσεωςαλλά και δια διεκπρίσεως των �στών

πάνω και πάνω απ� την κλείδωση. Σε�αρειά κατάγματα περιμένει την πλή-ρη νέκρωση τ�π�θετώντας π�λύσ�ιγμέν�υς επιδέσμ�υς και επιτυγ ά-νει να επι�ιώσ�υν π�λλ�ί άρρωστ�ι,α��ύ τ� νεκρωμέν� άκρ� μετά πάρ�-δ� μεγάλ�υ ρ�ν�υ θα πέσει απ� μ�-ν� τ�υ. Γνωρί$ει �ρισμένες λ�ιμώ!εις,περιγρά�ει τ� ερυσίπελας, τ�ν τέτα-ν� και τη μηνιγγίτιδα, περιγρά�ει τηδιάσειση και συγγρά�ει �λ�κληρ� �ι-�λί� περί των εν κε�αλή τραυμάτων.

O Iππ�κράτης εί ε ως αρ ή να ρησιμ�π�ιεί �σ� τ� δυνατ� λιγ�τε-ρα και απλ�ύστερα εργαλεία. Kατα-σκευά$ει και παραλαμ�άνει απ�τ�υς παλαι�τερ�υς ιατρ�ύς εργα-λεία απ� �ρεί αλκ�, �πως �ελ�νες,�στε�λα�ίδες, καθετήρες, τρύπανα,πρί�νες, σμήλες, διαστ�λείς, �ινί-κια, κηρία για διαστ�λές, μητρ�μή-λες, μητρ�σκ�πι� κάλαμ� ή δι�πτρα,!ύστρα μήτρας, εμ�ρυ�υλκά, σύρ-ριγγες για κλύσματα, λίμες, τσιμπί-

δες, άγκιστρα, ανυψωτήρες �στών,�εντ�ύ$ες.

Oι λεπίδες των τεμν�ντων εργαλεί-ων κατασκευά$�νται απ� σίδερ� �-πως τα νυστέρια, τα μα αίρια και �ι�λε��τ�μ�ι π�υ τ�π�θετ�ύνται πάνωσε λα�ίδες απ� �ρεί αλκ�. Aνα�έρ�-νται νήματα απ� ρυσ� για τη σταθε-ρ�π�ίηση καταγμάτων της κάτω γνά-θ�υ. Σε αντίθεση με τα ιατρικά εργα-λεία τ�υ μεσαίωνα στη Δύση π�υ συ- νά είναι ιδιαίτερα ωραία στ�λισμέναμε ελε�αντ�στ�ύν ή !ύλ�, τα αρ αίαιατρικά εργαλεία είναι καθαρά λει-τ�υργικά, έτσι ώστε να πλέν�νται, νακαθαρί$�νται και ίσως και να απ�στει-ρών�νται εύκ�λα �πως τα ράμματα,τα �π�ία � Iππ�κράτης τα τ�π�θετ�ύ-σε πριν τη ρήση σε καυτ� λάδι.

H Iππ�κρατική Iατρική κατηγ�ρεί-ται συ νά �τι δεν εί ε καλές γνώσειςανατ�μίας, κυρίως γιατί τ�τε απαγ�-ρεύ�νταν �ι νεκρ�τ�μές. Oι Eλληνεςιατρ�ί �μως τα!ίδευαν στη Mεσ�-γει�, η δε απ�σταση απ� την Aίγυπτ��π�υ για τη μ�υμι�π�ίηση των νε-κρών α�αιρ�ύντ� τα εσωτερικά �ρ-γανα ήταν μικρή. Πέραν αυτ�ύ �Iππ�κράτης κάνει νεκρ�τ�μές σε $ώακαι θεωρεί �τι τα εσωτερικά �ργανατ�υ �ίρ�υ είναι τα πι� συγγενή πρ�ςτα ανθρώπινα �ργανα. Eί ε λ�ιπ�νσυγκρίνει. Oταν είδε �λ�κληρ� σκε-λετ� ανθρώπ�υ ενθ�υσιάστηκε τ�σ�π�λύ π�υ έκανε ακρι�ές αντίγρα��τ�υ απ� ρυσ� και τ� α�ιέρωσεστ�υς Δελ��ύς για να μη αθεί καινα μπ�ρεί � καθένας να τ� δει. Aκ�-μα, γνωρί$ει τις �λέ�ες, τις αρτηρίες,τα νεύρα, τ�υς μυς, τ�υς τέν�ντες,την καρδιά, τ� περικάρδι�, τις καρ-διακές κ�ιλ�τητες, την α�ρτή, τιςπνευμ�νικές αρτηρίες. Παράλληλα, �Iππ�κράτης πειραματί$εται σε �ί-ρ�υς �ά$�ντας έγ ρωμ� νερ� στημύτη τ�υ $ώ�υ για να δει αν πηγαίνειμ�ν� στ� στ�μά ι ή και στ�ν πνεύμ�-να. Aπ�δεικνύει έτσι �τι η επιγλωττί-δα κλείνει την είσ�δ� στην τρα εία.

Iσως η ειρ�υργική της επ� ήςτ�υ Iππ�κράτη να μην ήταν π�λύ κα-λύτερη απ’ αυτή της Aιγύπτ�υ, πρ�-σέ�ερε �μως τα �ασικά στ�ι εία π�υεπέτρεψαν στη ειρ�υργική να ε!ε-λι θεί και να �θάσει στ� σημεριν�της απ�γει�.

Eγ�είρηση στ� κε�άλι. O ιατρ�ς σκύ�ει πάνω απ� τ� κε�άλι τ�υ ασθενή. Δί-πλα τ�υ στέκει και τ�ν πρ�στατεύει � Θε�ς. Iσως πρ�κειται για κρανι�τ�μή,εργαλεία �μως δεν �αίν�νται. Eργ� 4�υ αι. π.X. (Eθνικ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υ-σεί�, Aθήνα).

Iατρεί�ν: Aναπαράσταση τ�υ σ�εδί�υ τ�υ περί�ημ�υ αττικ�ύ αρύ�αλλ�υ τ�υ Λ�ύ�ρ�υ (380 π.X.). Στη μέση καθισμέν�ς � ιατρ�ς κάνει �λε��τ�μή σε ασθενή.Δε"ιά τ�υ καθισμέν�ς ασθενής με επίδεσμ� στ�ν αριστερ� �ρα�ί�να· αριστερά �ρθι�ς με επίδεσμ� στην αριστερή κνήμη. Δίπλα ��νδρ�δυστρ��ικ�ς νάν�ςπ�υ �έρνει στ�ν ιατρ� ένα κ�υνέλι για πεσκέσι. T�τε απεκαλ�ύντ� τα δώρα αυτά «αγάπαι», σήμερα... Στην άκρη ασθενής π�υ τ�υ λείπει ένα π�δι. Στ�ν τ�ί��κρέμ�νται τρεις μεγάλες �εντ�ύ�ες. (M�υσεί� Λ�ύ�ρ�υ, Παρίσι).


Yγιεινή διαίωσηH σημασία της διατρ��ής και της γυμναστικής στην αρ�αία ελληνική ιατρική

Tης E�ης Π�υλάκ�υ – Pεμπελάκ�υ

Παιδιάτρυ – Eπιστημνικής ΣυνεργάτιδςΔιεθνύς Iππκρατείυ Iδρύματς Kω

TO ΘEMA υγιεινής δια ίωσης έ�ει α-πασ��λήσει τ�υς περισσ�τερ�υςγιατρ�ύς και �ιλ�σ��υς της αρ�αι-�τητας και είτε έ�ει έμμεσα κατα-γρα�εί, �πως στα �μηρικά έπη ή τιςαριστ��ανικές κωμωδίες, είτε έ�ειμε επιστημ�νική ακρί εια πρ�σδι�ρι-σθεί, �πως στην ιατρική γραμματείατης κλασικής επ��ής με κύρι� εκ-πρ�σωπ� τα έργα της Iππ�κρατικήςΣυλλ�γής. T� άρθρ� αυτ� έ�ει επικε-ντρωθεί στην Iππ�κρατική ιατρική,α��ύ πρ�ηγ�υμένως γίνει μια σύ-ντ�μη ανα��ρά στην �μηρική ιατρι-κή, της �π�ίας �αρακτηριστικά ήτανη �ειρ�υργική θεραπεία, η �ταν�-θεραπεία και η δίαιτα.

Σύμ�ωνα με τα �μηρικά έπη, �ι πι�γνωστ�ί γιατρ�ί τ�υ Tρωϊκ�ύ Π�λέ-μ�υ ήταν �ι γι�ι τ�υ Aσκληπι�ύ Mα-�άων και Π�δαλείρι�ς. O πρώτ�ς εμ-�ανί#εται ως �ειρ�υργ�ς π�υ εκτε-

λεί επεμ άσεις ενώ � ρ�λ�ς τ�υδεύτερ�υ δεν διευκρινί#εται επαρ-κώς. Mεταγενέστερα κείμενα τ�νπαρ�υσιά#�υν ως ασ��λ�ύμεν� μετην κύρια θεραπευτική μέθ�δ� τη δι-αιτητική. Aργ�τερα, �ταν � Aσκλη-πι�ς θε�π�ιείται, επέρ�εται έναςπλήρης δια�ωρισμ�ς μετα$ύ των ει-δικ�τήτων των δύ� αδελ�ών. E��-σ�ν � Mα�άων θεωρήθηκε πατέραςτης Xειρ�υργικής απ� �σ�υς ασ��-λήθηκαν με τη �ειρ�υργική, είναι�υσικ� και � Π�δαλείρι�ς να ανακη-ρυ�θεί πατέρας της ΘεραπευτικήςΠαθ�λ�γίας με έμ�αση στη Διαιτητι-κή, απ� τ�υς γιατρ�ύς π�υ θεράπευ-αν τα ν�σήματα κυρίως με δίαιτα και,�πως �ι �ειρ�υργ�ί, �ρειά#�νταν ε-πίσης έναν ένδ�$� πρ�γ�ν�.

H υγιεινή δια�ίωσηστ�ν �μηρικ� κ�σμ�

Στην επ��ή αυτή επι�ειρείται � συ-σ�ετισμ�ς των στ�ι�είων τ�υ περι-

άλλ�ντ�ς και των τρ��ών με τ�υς�υμ�ύς και τις �υσίες τ�υ ανθρώπι-ν�υ �ργανισμ�ύ, κυρίως με τ� αίμα.Στις �λέ ες των θεών τ�υ Oλύμπ�υ,π�υ πρωταγωνιστ�ύν στην Iλιάδα καιτην Oδύσσεια κυκλ��ρεί ι�ώρ, έναδια��ρετικ� υγρ� δι�τι η τρ��ήτ�υς, τ� νέκταρ και η αμ ρ�σία, δια-�έρει απ� τ�ν άρτ� και τ�ν �ίν�.Πράγματι, στ�ν κ�σμ� τ�υ Oμήρ�υαλλά και π�λλ�ύς αιώνες μετά, � άρ-τ�ς � πρ�ερ��μεν�ς απ� αλεύρι σι-ταρι�ύ ή κριθαρι�ύ και � �ίν�ς αραι-ωμέν�ς συνήθως με νερ� απ�τέλε-σαν τη άση της διατρ��ής μα#ί μετ�ν καρπ� της ελιάς, τ� ελαι�λαδ�.T� διαιτ�λ�γι� αυτ� περιεί�ε �υτικάπρ�ϊ�ντα ενώ τα ε�ρταστικά γεύμα-τα, π�υ τ�σ� παραστατικά περιγρά-��νται, περιλαμ άν�υν πάντ�τε ψη-τά κρέατα.

Eκτ�ς απ� τη λιτ�τητα της διατρ�-�ής, π�υ είναι σύμ�ωνη με τ� θέλη-μα των θεών π�υ καταδικά#�υν τηλαιμαργία, π�λλά άλλα στ�ι�εία συ-

O θε�ς τ�υ �ίν�υ Δι�νυσ�ς τα�ιδεύει με τ� καρά�ι τ�υ. Mια κληματαριά αγκαλιά�ει τ� κατάρτι και τ� κέρας π�υ κρα-τάει στ� �έρι τ�υ είναι γεμάτ� κρασί. H σύνθεση είναι �αρακτηριστική της σημασίας π�υ απ�δίδεται στ� �ασικ� π�τ�της αρ�αι�τητας. Eσωτερικ� μελαν�μ�ρ�ης κύλικας περί τ� 540–530 π.X. (Staatliche Antikensammlungen, M�να��).


H ελιά είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θεά Aθηνά,της. Eδώ εικ�νί�εται να κρατάει ελιά, τ� δώρ� της πρσειδώνα για την κυριαρ�ία της π�λης. Eρυθρ�μ�ρ�


ά, η �π�ία δίδα�ε στ�υς ανθρώπ�υς την καλλιέργειάπρ�ς τ�υς Aθηναί�υς κατά τ�ν αγώνα της με τ�ν Π�-�η πελίκη, 480 π.X. (M�υσεί� τ�υ Λ�ύ�ρ�υ, Παρίσι).

O Hρακλής στ�ν ίσκι� μιας ελιάς απ�λαμ�άνει τ� κρασί π�υ τ�υ πρ�σ�έρει η Aθηνά. Tα δύ� �ασικά συστατικά της δια-τρ��ής των αρ�αίων Eλλήνων απεικ�νί��νται μα�ί. Eσωτερικ� ερυθρ�μ�ρ�ης κύλικας, 470 π.X. (StaatlicheAntikensammlungen, M�να��).

H σωστή τρ��ή δεν αρκεί για να συντηρήσει τ�ν άνθρωπ� σε καλή �υσική κατάσταση, αν δεν συνδυά�εται με γυμνα-στική, έλεγε � Iππ�κράτης. Στην παράσταση, νέ�ι πλέν�νται μετά τις ασκήσεις. Στα γυμνάσια υπήρ�ε ειδικά διασκευ-ασμέν�ς �ώρ�ς λ�υτρών για να καθαρί��υν τ� σώμα τ�υς �ι νέ�ι αθλητές και να τ� δρ�σί��υν μετά τις ασκήσεις(Bρετανικ� M�υσεί�, Λ�νδίν�).



νηγ�ρ�ύν στην τεκμηρίωση εν�ς υ-ψηλ�ύ υγιει�ν�μικ�ύ επιπέδ�υ: τασυ�νά λ�υτρά, η πλύση των �εριώνπριν απ� τ� γεύμα, επι ε λημένη α-π� την έλλειψη σκευών, η νίψη τωνπ�διών πριν απ� την είσ�δ� στ� σπί-τι, επίσης επι ε λημένη απ� τ� εί-δ�ς των υπ�δημάτων. Aλλά και τ� ι-δεώδες τ�υ υγι�ύς και γυμνασμέν�υσώματ�ς π�υ κυριαρ�εί στα �μηρικάκείμενα και τ� γεγ�ν�ς �τι �ι αθλ�-παιδιές απ�τελ�ύν μέρ�ς της παιδεί-ας των ευγενών, απ�δεικνύ�υν τησημασία της σωματικής άσκησης.

Iππ�κρατική Iατρική

«Aσκηση υγείης» (μέτρια σωματι-κή άσκηση)

M�ν� η σωστή τρ��ή δεν αρκεί νασυντηρήσει τ�ν άνθρωπ� σε καλή�υσική κατάσταση, αν δεν συνδυά-#εται με γυμναστική. H τρ��ή και ηάσκηση θεωρείται �τι έ��υν αντίθε-τες ιδι�τητες, συμ άλλ�υν �μως α-μ�ι αία στη διατήρηση της υγείας ε-νώ απ� την υπερίσ�υση τ�υ εν�ς ήτ�υ άλλ�υ πρ�καλ�ύνται ν�σ�ι. Oι α-σκήσεις καταναλών�υν και �ι τρ�-�ές και τα π�τά αναπληρών�υν τασυστατικά τ�υ σώματ�ς.

H α$ία της Iππ�κρατικής ιατρικήςαπ�καλύπτεται απ� τ� συνδυασμ�καν�νων διαιτητικής και καν�νων γυ-μναστικής με τ�ν τρ�π� δια ίωσηςγενικά. Aλλωστε η έρευνα της γυ-μναστικής και τ�υ αθλητισμ�ύ ανα-κάλυψε κατά καιρ�ύς την καταλλη-λ�τερη διατρ��ή για κάθε περίπτω-ση και τα π�ρίσματα αυτά συνεισέ�ε-ραν στην ιατρική εμπειρία. O Πλάτωνανα�έρει �τι � Hρ�δ�τ�ς � Σηλυμ- ριαν�ς, αθλητής αρ�ικά και γιατρ�ςκατ�πιν ήταν � πρώτ�ς π�υ συνέδε-σε την ιατρική με τη γυμναστική καισυνέστησε τ�υς μακριν�ύς περιπά-τ�υς ως κύρι� θεραπευτικ� μέσ�.

O Iππ�κράτης διαιρεί τα γυμνάσιασε �υσικά και ίαια. Στα πρώτα ανή-κ�υν �ι περίπατ�ι ενώ στα δεύτερατα διά��ρα αθλήματα. Tα αγύμνασταάτ�μα κ�υρά#�νται με την παραμι-κρή πρ�σπάθεια δι�τι κανένα μέλ�ςτ�υ σώματ�ς τ�υς δεν έ�ει σκληρα-γωγηθεί. Oμως η αθλητική διαμ�ρ-�ωση τ�υ σώματ�ς δεν είναι επιθυ-μητή δι�τι δεν είναι σύμ�ωνη με τη�ύση, απ�κλίνει δηλαδή απ� την αρ-μ�νία. H κ�πωση πρέπει να αντιμε-τωπί#εται με ατμ�λ�υτρα και #εστάλ�υτρά. T� π�σιμ� νερ� στα λ�υτράυγραίνει και δρ�σί#ει, τ� αλμυρ� #ε-σταίνει και α�υδατώνει. Xρήσιμεςθεωρ�ύνται και �ι επαλείψεις με λά-δι δι�τι η δράση τ�υς είναι θερμαντι-κή, υγραντική και μαλακτική.

� «A κ�ρίη τρ��ής» (εγκράτειαστη διατρ��ή)

Στην Iππ�κρατική πραγματεία «Πε-ρί αρ�αίης ιητρικής» διατυπώνεται ηάπ�ψη �τι η ιατρική επιστήμη δεν θαεί�ε ανακαλυ�θεί π�τέ αν �ι άρρω-στ�ι #�ύσαν και διατρέ��νταν �πως�ι υγιείς και αν �ι υγιείς εί�αν αρκε-στεί στ�ν τρ�π� διατρ��ής των #ώ-ων με ωμά �υτικά πρ�ϊ�ντα π�υ πρ�-καλ�ύσαν π�ν�υς και αρρώστιες. Hανα#ήτηση καταλληλ�τερης τρ��ής,η επε$εργασία της και η ανάμι$η δια-��ρων εδεσμάτων συνετέλεσαν στηδιατήρηση της υγείας τ�υ ώστε να υ-π�στηρί#εται �τι η ε$έλι$η της δια-τρ��ής άδισε παράλληλα με εκείνη

της ιατρικής. Eίναι �ανερ� �τι η διαι-τητική κατέ�ει σημαντική θέση στ�Iππ�κρατικ� έργ� ε��σ�ν αρκετέςπραγματείες είναι απ�κλειστικά α-�ιερωμένες σε αυτή: «Περί διαίτηςυγιεινής». «Περί διαίτης» και «Περίτρ��ής» και άλλες διαπραγματεύ�-νται απ�σπασματικά σ�ετικά θέματα:«Περί διαίτης �$έων», «Περί υγρών�ρήσι�ς» και «A��ρισμ�ί».

Tα «Περί διαίτης» πρωτ�π�ριακ�στην επ��ή τ�υ και ι λί� ανα��ράςγια π�λλ�ύς αιώνες κατ�πιν, παρ�υ-σιά#ει αναλυτικά �λες τις υπάρ��υ-σες γνώσεις για τις ιδι�τητες και τηδράση κάθε τρ��ής, πρ�ϋπ�θέτ�-ντας �μως και τη γνώση της ιδι�συ-γκρασίας κάθε ατ�μ�υ δι�τι �π�ι�σ-δήπ�τε διαιτ�λ�γικ�ς σ�εδιασμ�ςπρέπει να ε$ατ�μικεύεται, άπ�ψηπ�υ συμ αδί#ει απ�λυτα με τις σύγ-�ρ�νες, �πως γίνεται και με τις υπ�-λ�ιπες: κάθε άτ�μ� πρέπει να #ει καινα διατρέ�εται ανάλ�γα με την ηλι-κία και την ιδι�συγκρασία τ�υ, δια-��ρετικά �ι πα�ύσαρκ�ι απ� τ�υς α-δύνατ�υς και �ι νέ�ι απ� τ�υς γέ-ρ�υς. Oι σημεριν�ί άνθρωπ�ι π�υπρ�σπαθ�ύν να �άσ�υν άρ�ς θαπρέπει να γνωρί#�υν και τις συμ �υ-λές των ιππ�κρατικών γιατρών: να α-σκ�ύνται με άδει� στ�μά�ι και να αρ-�ίσ�υν να τρώνε αμέσως μετά και �-�ι α��ύ αναπαυθ�ύν, πίν�ντας λίγ�αραιωμέν� δρ�σερ� κρασί. H τρ��ήνα είναι εμπλ�υτισμένη με ά�θ�νααρωματικά, ώστε να ��ρταίνει κα-

νείς με λιγ�τερη π�σ�τητα και τ�γεύμα να είναι μ�ν� ένα ημερησίως.Tις δυσμενείς πρ�γνώσεις για τ�υςυπέρ αρ�υς συν�ψί#ει και ένας ιπ-π�κρατικ�ς α��ρισμ�ς: «Oι εκ �ύσε-ως πα�ύσαρκ�ι πεθαίν�υν πι� γρή-γ�ρα απ� τ�υς αδύνατ�υς».

Λαμ άνεται πρ�ν�ια επίσης για �-σ�υς #�υν ακατάστατα, δηλαδή τρώ-νε και πίν�υν �,τι τύ�ει, είναι ανα-γκασμέν�ι να εργά#�νται και να τα$ι-δεύ�υν και να εκτίθενται σε αντί$�-ες καιρικές συνθήκες. T� ελά�ιστ�π�υ επι άλλεται να κάν�υν για ναδιατηρ�ύν την υγεία τ�υς είναι να α-κ�λ�υθ�ύν τις επ��ές τ�υ έτ�υςπρ�σαρμ�#�ντας τη διατρ��ή τ�υς,τη σωματική άσκηση, την ενδυμασίακαι γενικά τις δραστηρι�τητές τ�υς.Oσ� για την ειδική διατρ��ή κατά τηδιάρκεια σ� αρών ν�σημάτων, απαι-τείται υπερ–ε$ατ�μίκευση, δι�τι �ιδια��ρές μεγεθύν�νται, �ταν υπει-σέρ�εται επιπρ�σθέτως � παράγωντης ασθένειας. Kατακριτέες είναι και�ι υπερ �λικά αυστηρές δίαιτες,τ�υλά�ιστ�ν �σες �δηγ�ύν στην έ-σ�ατη απίσ�νανση, δι�τι είναι δύ-σκ�λη η απ�κατάσταση της #ημιάς.Oταν ακ�λ�υθείται π�λύ αυστηρή δί-αιτα, �π�ι�δήπτε λάθ�ς έ�ει σ� α-ρ�τερες συνέπειες απ� �,τι σε μιαλιγ�τερ� αυστηρή. O α��ρισμ�ς «Oυπλησμ�νή, �υ λιμ�ς, �υδ’ άλλ� �υ-δέν αγαθ�ν, �,τι αν μάλλ�ν της �ύ-σι�ς η» (Oύτε � υπερσιτισμ�ς �ύτε ηασιτία �ύτε τίπ�τε άλλ� είναι καλ�,

αν $επερνάει τα �υσι�λ�γικά �ρια)επιγραμματικά διατυπώνει τις Iππ�-κρατικές αντιλήψεις περί διατρ��ής.

Σήμερα

T� λιτ� και απλ� διαιτ�λ�γι� π�υδιαμ�ρ�ώθηκε στ� πέρασμα των αιώ-νων στη �ώρα μας απ� την αλληλεπί-δραση π�ικίλων παραγ�ντων ρίσκειστην επ��ή μας τη δικαίωσή τ�υ στηνκ�ινωνία της υπερκατανάλωσης. Aπ�π�λλ�ύς ��ρείς επιδιώκεται η επι-στρ��ή σε αυτ� τ� πρ�τυπ� διατρ�-�ής, π�υ �αρακτηρί#εται ως «Mεσ�-γειακή δίαιτα». Oι σταθερές διαιτητι-κές συνήθειες, η �ρήση τ�πικών πρ�ϊ-�ντων, η διατήρηση των παραδ�σια-κών μεθ�δων παρασκευής και συντή-ρησης των τρ��ών απ�τελ�ύν στ�ι-�εία π�υ συνηγ�ρ�ύν για τη μακραίω-νη παρ�υσία μας στ�ν ίδι� γεωγρα�ι-κ� �ώρ�. E$ ίσ�υ σημαντικ� είναι καιτ� μήνυμα των γιατρών της Iππ�κρα-τικής Σ��λής, �τι κάθε άτ�μ� είναι υ-πεύθυν� για την υγεία τ�υ και �τι �τρ�π�ς δια ίωσης σε μεγάλ� αθμ�καθ�ρί#ει και τα μελλ�ντικά ν�σήμα-τα. H απ�μάκρυνση απ� τ�ν καν�νατ�υ μέτρ�υ και η μη τήρηση κάπ�ιωνδια�ρ�νικών κωδίκων #ωής μ�ν� δει-νά μπ�ρεί να επι�έρει. K�ιν�ς παρ�-ν�μαστής σε θέματα άσκησης και δια-τρ��ής παραμένει ένας άλλ�ς Iππ�-κρατικ�ς α��ρισμ�ς: «Παν τ� π�λύτυγ�άνει π�λέμι�ν τη �ύσει» (Kάθε υ-περ �λή αντιστρατεύεται τη �ύση).

H Περσε��νη,κ�ρη της θεάςτης γεωργίαςΔήμητρας, απεικ�νί�εταιμε τ�ν σύ�υγ�της Πλ�ύτωνανα κρατ�ύνστά�υ, σύμ��λ� της �ασικήςτρ��ής τ�υ ανθρώπ�υ.Λ�κρικ�ς πίνακας περίτ� 470–460π.X. (Eθνικ�M�υσεί�, Pήγι� Kαλαμ�ρίας).

«K�μμωτικής παν�υργίες»Aρ�αία Eλλάδα: η καλλωπιστική στην υπηρεσία της Iατρικής

T�υ Πάν�υ Δ. Aπ�στ�λίδη

Iατρ�ύ – συγγραέα

H KOMMΩTIKH (ή καλλωπιστική), ητέ�νη π�υ παρέ�ει τ� επίκτητ� ή ν�-θ� κάλλ�ς στ�υς ανθρώπ�υς, ήταν�υσικ� να �ητήσει τη ��ήθεια ή να υ-�αρπάσει τις γνώσεις της κ�σμητι-κής, κλάδ�υ της αρ�αίας Iατρικής,π�υ εί�ε σκ�π� τη δια�ύλα!η ή τηναπ�κατάσταση τ�υ �υσικ�ύ κάλλ�υςαπ� παθ�λ�γικές αιτίες1. Oι κραυγέςκαι �ι λ�ιδ�ρίες τ�υ Γαλην�ύ ενα-ντί�ν των γιατρών π�υ ανέγρα�ανκ�μμωτικά σκευάσματα2, δεν έπει-σαν τ�υς Aσκληπιάδες να απ�κηρύ-!�υν την α!ία τ�υ επίκτητ�υ κάλ-λ�υς, π�υ δημι�υργείται απ� τις πα-ν�υργίες της κ�μμωτικής3. Aκ�λ�υ-θώ τη σειρά τ�υ Γαλην�ύ � �π�ί�ς α-νέγραψε και τα ευπ�ριστα και τα κ�-σμητικά �άρμακα, παρ’ �τι αιδ�ύμε-ν�ς, αρ�ί��ντας απ� την κε�αλή π�υείναι η ακρ�π�λη τ�υ σώματ�ς και τ��ικητήρι� των αισθήσεων4.

Mε την κ�μμωση ασ��λήθηκαν �ικ�μμώτριες και �ι κ�μμωτές, ενώ μετα πάθη των τρι�ών της κε�αλής (ρύ-ση, αλωπεκία, ��ίαση, �αλάκρωση,κ.λπ.) �ι γιατρ�ί, �ι �π�ί�ι �μως, πα-ραδ�!ως, έγραψαν και σκευάσματα ε-ναντί�ν της π�λίωσης (πρ�ωρης λεύ-κανσης) και άλλα για την !άνθιση ήτ�ν μελασμ� των τρι�ών της κε�αλής(και τ�υ πώγων�ς)5· σκευασία για τ�νμελασμ�, «πλύνε τα μαλλιά με �ύρασκύλ�υ �υλαγμένα απ� πέντε ή έ!ι η-μέρες6». Oι γιατρ�ί π�υ απέ�υγαν τησυνταγ�γρα�ία της υπ�γρα�ής (�α-ψίματ�ς) των ��θαλμών7, ανέγραψαντη σκευασία πρ� γλαυκ��θάλμ�υς ώ-στε μελανάς έ�ειν τας κ�ρας8.

Tα αγλαΐ��ντατ�υ πρ�σώπ�υ

Tα σκευάσματα π�υ α��ρ�ύν τ�νκαλλωπισμ�ν τ�υ πρ�σώπ�υ, κατέ-��υν τη μερίδα τ�υ λέ�ντ�ς τωνκαλλυντικών. Πρώτ�ς � Iππ�κράτηςθα αναγράψει τα αγλαΐ��ντα (καλλω-πιστικά) τ�υ πρ�σώπ�υ· «κ�πανί�ετεήπαρ ταύρ�υ με λάδι, πρ�σθέτετε α-νέρωτ� κρασί και αλεί�ετε τ� πρ�-σωπ�· τ� πρ�σωπ� �μ�ρ�αίνει τ�σ�υρωμέν� κριθαρ��υμ�, τ� α-σπράδι τ�υ α�γ�ύ...»9. Oι επ�μεν�ι,�πως � Δι�σκ�υρίδης, � Γαλην�ς, �Oρει�άσι�ς, � Aέτι�ς και � Παύλ�ςAιγινίτης θα αναγράψ�υν πληθώρακαλλυντικών σκευασμάτων τ� πρ�-σώπ�υ με τη μ�ρ�ή αλ�ι�ών ή κατα-πλασμάτων, τα �π�ία �ν�μά��νταικαι λαμπρυντικά και στιλ�ώματα ήστίλ�ωθρα και νίμματα. Θα συνταγ�-γρα�ήσ�υν επίσης και απ�ρρυπαντι-κά τ�υ πρ�σώπ�υ, τα σμήγματα ήσμήματα (�ι λαμπρυντικ�ί σάπωνεςέ��υν διπλή δράση) και πρ��υλακτι-κά απ� τ�υ ανέμ�υ ή τ�υ ηλί�υ ή τ�υκ�νι�ρτ�ύ και δεν θα παραλείψ�υντα εναντί�ν των ρυτίδων τ�υ πρ�σώ-π�υ και τ�υ σώματ�ς, τα τετανώματαή τετάνωθρα·10 δείγμα, «αν η σκ�νη

�αλάει την επιδερμίδα τ�υ πρ�σώ-π�υ, τ� αλεί�ετε με υγρή κηραλ�ι�ήπαρασκευασμένη με ρ�δέλαι� και έ-πειτα τ� πλένετε με κρύ� νερ�».11

Eκτενής συνταγ�γρα�ία υπήρ!ε καιεναντί�ν των δια��ρων στιγμάτων (ήκαι των �υλών) τ�υ πρ�σώπ�υ, �πωςτων �ακών (�ακίδων) των ε�ηλίδων(τ�υ μητρικ�ύ �λ�άσματ�ς, των πανά-δων της εγκυμ�σύνης) και των μελα-νιών ή μελασμών ή μελασμάτων (μαύ-ρων κηλίδων).12 Δείγμα, «τις �ακίδεςκαι τις πανάδες α�αιρεί η ρί�α της α-γρι�κ�λ�κυθιάς με μέλι, �ι ��λ��ί μ�-ν�ι τ�υς ή μα�ί με κρ�κ� αυγών και !ί-δι με μέλι».13 Σκευάσματα άλλης κατη-γ�ρίας είναι τα π�ι�ύντα εύ�ρ��ν ήλευκ�ν ή ερυθραί�ν τ� πρ�σωπ�ν14

και άλλης τα αρσικάκ�σμα (απ�σμητι-κά) τ�υ στ�ματ�ς, των μασ�αλών καιτ�υ σώματ�ς, τα �π�ία σκ�π�ν εί�αντην ευωσία των τ�πων.15

Aπ�τρί�ωση

H κ�σμητική και ιδιαίτερα η κ�μμω-τική ασ��λήθηκε, �άριν τ�υ κάλλ�υς,και με την απ�τρί�ωση. H α�αίρεσητων τρι�ών τ�υ πρ�σώπ�υ, των μα-σ�αλών, των π�διών, αλλά και τ�υ ε-�η�αί�υ υπήρ!ε συνήθεια λίαν διαδε-δ�μένη μετα!ύ των γυναικών και τωνκιναίδων της αρ�αίας Eλλάδας. Oιτρ�π�ι με τ�υς �π�ί�υς εκτελείται εί-ναι τέσσερις: α) η παράτιλσις16 (ή πα-ρατιλμ�ς ή απ�τιλμ�ς) π�υ είναι η α-�αίρεση των τρι�ών με τα δάκτυλα ήτις τρι��λα�ίδες. �) η καύσις17 (α�εύ-ειν) π�υ γίνεται συνήθως με τη ��ή-

θεια τ�υ λύ�ν�υ. γ) H ψίλωσις π�υ εί-ναι η πλέ�ν δημ��ιλής μέθ�δ�ς και ηα�αίρεση των τρι�ών επιτυγ�άνεταιμε τη ��ήθεια �αρμακευτικών �υσιώνπ�υ �ν�μά��νται ψίλωθρ�ι,18 των �-π�ίων η συνταγ�γρα�ία είναι ιδιαίτε-ρα πλ�ύσια. δ) H !ύρησις,19 μέθ�δ�ς ε-πικίνδυνη, κυρίως των ανδρών, π�υγίνεται με τη ��ήθεια τ�υ !υρα�ι�ύ.

Aισθητική των μαστών

O Γαλην�ς, λάτρης θερμ�ς τ�υ �υ-σικ�ύ κάλλ�υς, θα ασ��ληθεί και μετην αισθητική των μαστών των γυναι-κών και θα αναγράψει σκευάσματα: α)για την αν�ρθωση των κεκλιμένων μα-στών.20 �) για τη διατήρηση της απα-λ�τητας των μαστών.21 γ) για τη μη υ-περ��λική αύ!ηση22 και δ) για τη δια-�ύλα!η ώστε αυτ�ί να καταμέν�υν γιαπ�λύ �ρ�ν� τεταμέν�ι.23 Tέλ�ς, δεν θαπαραλείψει και τη σκευασία για τ�πώς η �ε�ιασμένη θα παρα�αίνεταιπαρθέν�ς, της �π�ίας, αιδ�ύμεν�ς θαπαραλείψω την αναγρα�ή,24 �πως καιτων τεσσάρων πρ�ηγ�υμένων, επειδήδεν γνωρί�ω αν αυτές ανήκ�υν στηνκ�σμητική ή την κ�μμωτική.

Σημειώσεις:1. Γαλην�ς, XII σελ. 434, 449.2. αυτ�θι, XII σελ. 443, 445. 3. αυτ�θι, I σελ. 25.4. αυτ�θι, XII σελ. 449, XIV σελ. 313.5. Δι�σκ�υρίδης, Περί απλών αρμάκων, I 92–94. Γα-

λην�ς, XII σελ. 439–445, XIV σελ. 391. Oρει�άσι�ςπρ�ς Eυνάπι�ν, IV. 8. Aέτι�ς, VI 56, 58. Π. Aιγινί-της, III 2. 2–7.

6. Γαλην�ς, εκ των Aρ�ιγέν�υς, XII σελ. 443.7. Π�λυδεύκης, E 101–102. Mέγα Eτυμ. Λε"ικ�ν,

782–9. Aριστ�άνης, απ. 695. Aθήναι�ς, 529α. Λ�υ-

κιαν�ς, Δις κατηγ�ρ�ύμεν�ς 31. T� �άψιμ�, με μαύ-ρη �αή, γίνεται με τ� στί�ι ή στίμμι (�ρυκτ� αντι-μ�νι�, κ�ιν. �ν�μ. σ�υρμές, ραστίκι)· κατά τ�ν Γα-λην�, XII σελ. 447, � γιατρ�ς Kρίτων (1�ς μ.X. αι.) έ-γραψε, δυστυ�ώς και �ρύων επί�ριστα και μελά-σματα και �θαλμών επί�ριστα και στιμμίσματα έγ-�ριστα· και � Aέτι�ς έγραψε, VIII.1, oρύων διακ�-σμήσεις.

8. Γαλην�ς, XIV σελ. 414. Aέτι�ς, VII.43 (επάλειψη με�π� άγρι�υ σύκ�υ).

9. Γυναικείων II. 188.10. Iππ�κράτης, Γυν. II. 188. Δι�σκ�υρίδης, �.π.

103–104. Γαλην�ς, XIV σελ. 422–423. Oρει�άσι�ςπρ�ς Eυστάθι�ν, III. 168–169 και πρ�ς Eυνάπι�ν,IV. 53. Aέτι�ς, VIII 3–6. Π. Aιγινίτης, I.24, III.25.1.

11. Iππ�κράτης, Γυν. II. 188.12. Iππ�κράτης, Γυν. II. 190. Δι�σκ�υρίδης, �.π. 108,

114, 115. Γαλην�ς, XIV σελ. 422. Oρει�άσι�ς πρ�ςEυστάθι�ν, VIII. 35 και πρ�ς Eυνάπι�ν, IV. 52. Aέ-τι�ς, VIII. 5, 6, 10–12. Π. Aιγινίτης, III. 25. 2–3.

13. Δι�σκ�υρίδης, �.π. 115.14. Δι�σκ�υρίδης, �.π. 105, 106. Γαλην�ς, XIV σελ.

422–423. Oρει�άσι�ς πρ�ς Eυστάθι�ν, III. 87, V. 23.Π. Aιγινίτης, I. 27. Aέτι�ς, VIII. 3. Για τη λεύκανσητ�υ πρ�σώπ�υ εν �ρήσει τ� ψιμμύθι�ν (στ�υπέτσι).Γαλην�ς, XII σελ. 409, 423. Δι�σκ�υρίδης, V. 88. Π.Aιγινίτης, VII. 3. Για την ερυθρ�τητα τ� υτ� άγ-��υσα (ρι%άρι), Δι�σκ�υρίδης, IV. 23. Γαλην�ς, XIIσελ. 811 και τ� ύκ�ς (ύκι), Δι�σκ�υρίδης, IV. 99.Γαλην�ς XII σελ. 152.

15. Δι�σκ�υρίδης, �.π. 80, 107. Γαλην�ς, XIV σελ. 424,425, 449. Oρει�άσι�ς πρ�ς Eυστάθι�ν, V.21, VIII.38και πρ�ς Eυνάπι�ν, IV. 54, 55. Aέτι�ς, VII. 7, 8, 17.Π. Aιγινίτης, III 36.

16. Aριστ�άνης, Λυσιστράτη, 151, 724. Oρει�άσι�ςπρ�ς Eυνάπι�ν, IV. 20.

17. αυτ�θι, Eκκλησιά%�υσαι, 1–16, Θεσμ��ριά%�υσαι238, 590.

18. Iππ�κράτης, Γυν. I. 106. Δι�σκ�υρίδης, �.π. 95–97.Γαλην�ς, XII, σελ. 450, 457, XIV σελ. 394. Oρει�ά-σι�ς πρ�ς Eυστάθι�ν, III 167 και πρ�ς Eυνάπι�ν, IV7. Aέτι�ς, VI 64. Π. Aιγινίτης, III 1. 7 (τ� Δάκρυ τ�υαμπελι�ύ με λάδι είναι τ� πι� κ�ιν� απ�τρι�ωτικ�).

19. Aριστ�άνης, Θεσμ��ριά%�υσαι 218, Eκκλησιά-%�υσαι 65–67.

20. Γαλην�ς, XIV σελ. 446.21. αυτ�θι, XIV σελ. 447.22. αυτ�θι, XIV σελ. 447, Δι�σκ�υρίδης, �.π. 125.23. αυτ�θι, XII σελ. 447, XIV σελ. 449. Π. Aιγινίτης, III

35.3.24. αυτ�θι, XIV σελ. 478.

Nεαρές γυναίκες κ�λυμπ�ύν ή λ�ύ��νται στα νερά της λιμν�ύλας. Στα κλαδιά των δέντρων κρέμ�νται τα ρ�ύ�α τ�υς,σ��υγγάρια και αρύ�αλλ�ι γεμάτ�ι με αιθέρια έλαια. Παράσταση σε μελαν!μ�ρ�� αμ��ρέα τ�υ �ωγρά��υ τ�υ Πριά-μ�υ, γύρω στα 510 π.X. (M�υσεί� της Villa Giulia, Pώμη).


ΦIEPΩMA Aσκληπις και Yγεία

Documents

Transcript of ΦIEPΩMA Aσκληπις και Yγεία