ΦIEPΩMA H Aθήνα της...

T�υ Γιώργ�υ Mαργαρίτη

Eπικ. Kαθηγητή στ� Πανεπιστήμι� Kρήτης,Tμήμα Iστ�ρίας–Aρ�αι�λ�γίας

H IΣTOPIA της Aθήνας στην κατ��ι-κή περί�δ� είναι μεγάλη και περί-πλ�κη. Oι σαράντα δύ� μήνες δεν ή-ταν μ�ν� πλ�ύσι�ι σε γεγ�ν�τα, σεαλλαγές, σε ανατρ�πές καλύτερα,σε απρ�σμενες καταστάσεις: και �ιεμπειρίες των ανθρώπων υπήρ�αν έ-ντ�νες, �ριακές και διαρκώς μετα-�αλλ�μενες σε τρ�π� π�υ να θυμί-��υν αρ�αία τραγωδία. H ίδια η αί-σθηση τ�υ �ρ�ν�υ εί�ε ανατραπεί. Hιστ�ρία κυλ�ύσε γρήγ�ρα, η α�έ�αιη

�ωή των ανθρώπων �μως κυλ�ύσε�ασανιστικά αργά. Oι γρήγ�ρες αλ-λαγές στ�ν τρ�π� �ωής, συμπερι!�-ράς, σκέψης και αντίληψης, �άρυνανστη συνείδηση και στη μνήμη και έ-καναν τ�υς σαράντα δύ� αυτ�ύς μή-νες �αρύτερ�υς απ� �λ�υς τ�υς υ-π�λ�ιπ�υς της �ωής τ�υς. Π�σες !�-ρές δεν ακ�ύσαμε τ�υς παλαι�τε-ρ�υς να επικαλ�ύνται και να ανακα-λ�ύν στη μνήμη τ�υς τ�ν καιρ� τηςκατ��ής! Mε τρ�π�υς απλ�ύς, �πως�ι γιαγιάδες π�υ μιλ�ύν στα εγγ�νιατ�υς, �ι γενιές π�υ έ�ησαν τα �ρ�νιαεκείνα διεκδίκησαν την καταγρα!ήτης εμπειρίας τ�υς στη συλλ�γικήμνήμη: «Στην κατ��ή εμείς παιδάκιμ�υ...». Πώς να μιλήσει � ιστ�ρικ�ςγια μια ιστ�ρία π�υ διά�ηκε τ� κατώ-!λι τ�υ θρύλ�υ...

H Aθήνα υπ�δυλη

Στα τέλη τ�υ Aπριλί�υ 1941, ηAθήνα ήταν ήδη μια «παλαίμα�η»πρωτεύ�υσα. Eκλειναν ακρι�ώς έ�ιπ�λεμικ�ί μήνες και η π�λη, αν και«αν��ύρωτη» κάτω απ� τη σκέπητων αρ�αίων της μνημείων, εί�ε απ�-κτήσει πλ�ύσιες εμπειρίες. Eί�εγνωρίσει τ�ν ενθ�υσιασμ� και τη μέ-θη της νίκης, την υπ�δ��ή των αι�-μαλώτων ε�θρών, τη συσκ�τιση,τ�υς συναγερμ�ύς και τα αυτ�σ�έ-δια κατα!ύγια, τ�υς τραυματίες,τ�υς κρυ�παγημέν�υς, τ�υςAγγλ�υς συμμά��υς. Mέσα σε λίγεςμέρες, τ�ν Aπρίλι�, γνώρισε τ�ν π�-λεμ� στην πλέ�ν απ�λυτη, για εκεί-ν�υς τ�υς καιρ�ύς, εκδ��ή τ�υ: τ�ανελέητ� καθημεριν� σ!υρ�κ�πηματ�υ Πειραιά απ� τη γερμανική αερ�-π�ρία, την καταστρ�!ή τ�υ λιμανι�ύαπ� την τρ�μερή έκρη�η τ�υ !�ρτω-

μέν�υ με πυρ�μα�ικά αγγλικ�ύ με-ταγωγικ�ύ και την ά!ι�η τρ�μαγμέ-νων ��μ��πληκτων πρ�σ!ύγων. Στ�τέλ�ς, γνώρισε τ�υς άνεμ�υς τηςήττας, την αυτ�κτ�νία τ�υ πρωθυ-π�υργ�ύ K�ρυ�ή και την ανα�ώρησηEπιτελεί�υ, �ασιλιά και κυ�έρνησης.

H κατ��ή άρ�ισε για την Aθήναστις 27 Aπριλί�υ. O γερμανικ�ςστρατ�ς μπήκε σε μια π�λη π�υ έδει-�νε έρημη, ελά�ιστ�ι περίεργ�ι �γή-καν στ�υς δρ�μ�υς. Δύ� μέρες με-τά, μέσα σε γενική ψυ�ρ�τητα καικα�υπ�ψία, �ρκίστηκε νέα κυ�έρνη-ση, της ελληνικής π�λιτείας, με επι-κε!αλής τ�ν στρατηγ� Tσ�λάκ�-γλ�υ. H κατ��ή πήρε την τελική τηςμ�ρ!ή τ�ν I�ύνι�, �ταν �ι Γερμαν�ίεπέτρεψαν την είσ�δ� των ιταλικών

στρατευμάτων στη �ώρα και την ε-γκατάστασή τ�υς στα δύ� τρίτα τ�υεδά!�υς της. O ��υλγαρικ�ς στρα-τ�ς κατέλα�ε τη Θράκη και τμήματης ανατ�λικής Mακεδ�νίας. ΣτηνAθήνα, μα�ί με τις ιταλικές αρ�ές,παρέμειναν γερμανικές μ�νάδες, υ-πηρεσίες και πρ�σωπικ� της αερ�-π�ρίας και τ�υ ναυτικ�ύ κυρίως.

Oι παραινέσεις των κατ��ικών αρ-�ών για επάν�δ� στην καθημεριν�-τητα δύσκ�λα μπ�ρ�ύσαν να ε!αρ-μ�στ�ύν στην ηττημένη π�λη. Στ�υςδρ�μ�υς κυκλ�!�ρ�ύσαν πλήθη α-π�κλεισμένων απ� τις νησιωτικέςπατρίδες τ�υς !αντάρων (απ� τηνKρήτη κυρίως), καθώς και πρ�σ!υ-γες απ� επικίνδυνες �ώνες. (Aρκετ�ίαπ� τ�υς 100.000 πρ�σ!υγες π�υ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

AΦIEPΩMA

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

EΛEYΘEPIA TPAΪOY

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999

2-31 AΦIEPΩMA

� H Aθήνα της Kατ��ής. H π�λη στ�ν αγώνα της καθημε-ρινής επι�ίωσης.


� H κατ��ική Aθήνα: Xρ�ν�λ�γι�. T�υ Γιώργ�υ Mαργαρίτη

� H μαύρη αγ�ρά. Συνώνυμ� της αδίστακτης εκμε-τάλλευσης, λειτ�ύργησε ως λύσηανάγκης και πρ�ϋπ�θεση επι-�ίωσης.


� Tραμ και γκα��έν. Oι δημ�σιες συγκ�ινωνίες στηνπερι�#ή της πρωτεύ�υσας σταδύσκ�λα #ρ�νια της Kατ�#ής.

Tων Γ. Nάθενα, A. K�υρμπέλη

� Tης Kατ��ής και τ�υ Θεάτρ�υ. «Oπ�υ τ� γέλι�, τ� κέ�ι και η δια-σκέδαση δίν�νται #ωρίς δελτί�»

Tης Δη�ύς Kαγγελάρη

� Φως στ� σκ�τάδι. H $ωηρή παρ�υσία και δράσητ�υ πνευματικ�ύ κ�σμ�υ στα μαύρα #ρ�νια.

Tης Aλε%άνδρας Mπ�υ&έα

� Στις κινηματ�γρα&ικές αίθ�υσες. Aπ� τις παραγωγές των #ωρώντ�υ A%�να στην ανασυγκρ�τησητ�υ ελληνικ�ύ κινηματ�γρά��υ.

Tης Eλί�ας–Aννας Δελ(ερ�ύδη

� Στα πανηγύρια της �αράς. Aπλά παι#νίδια, κ�υκλ�θέατρ�,καραγκι�$ης: παιδικ�ί παράδει-σ�ι στα #ρ�νια της θλίψης.

Tης Mαρίας Aργυριάδη

� Mάρτυρες και μαρτυρίες. Aνέκδ�τες α�ηγήσεις απ� τ�ν καθημεριν� γ�λγ�θά των Aθηναίων.

Tων Kώστα N. Xατ�ηπατέρα,Mαρίας Φα&αλι�ύ–Δραγώνα

� H Eικ�να τ�υ «Aλλ�υ». Γερμαν�ελληνική «συνάντηση»στην κατε#�μενη Aθήνα.

T�υ Xάγκεν Φλάισερ

E�ώ�υλλ�: Eικ�να καθημερινής ταλαιπω-ρίας στις αστικές συγκ�ινωνίες της κατ��ι-κής Aθήνας (συλλ�γή Nίκ�υ Π�λίτη).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

H Aθήνα της KατήςH π�λη στν αγώνα της καθημερινής επι�ίωσης

Kυριακή 27 Aπριλί�υ 1941. E�ω απ� τ� κα�ενεί� «Παρθενών», στ� τέρμαAμπελ�κήπων, � στρατιωτικ�ς δι�ικητής Aττικής υπ�στράτηγ�ς X. Kα�ράκ�ςπαραδίδει στ�ν πρώτ� �ρ�ύραρ!� – συνταγματάρ!η ��ν Σέ�εν την Aθήναως π�λη αν�!ύρωτη (συλλ�γή M. Γ. Tσάγκαρη).

δημι�ύργησε η ��υλγαρική κατ��ήστην Aνατ. Mακεδ�νία και Θράκη, έ-!θασαν, για παράδειγμα, στην Aθή-να). Π�λλές επι�ειρήσεις και γρα-!εία εί�αν κλείσει δημι�υργώνταςσημαντική ανεργία στα μικρ�αστικάιδίως στρώματα τ�υ πληθυσμ�ύ. Tαγερμανικά δημ�σια έργα π�υ σιγά σι-γά �εκίνησαν, � καθαρισμ�ς και η α-π�κατάσταση τ�υ λιμανι�ύ τ�υ Πει-ραιά, η επέκταση και η �ελτίωση τ�υαερ�δρ�μί�υ τ�υ Xασανί�υ – Eλλη-νικ�ύ, �ι εγκαταστάσεις στην Aμ!ιά-λη – Σκαραμαγκά κ.λπ., απ�ρρ�!η-σαν μεν τμήμα της ανεργίας αλλά μεδυσμενείς �ρ�υς (ευκαιριακή, απα-σ��ληση, κακή πληρωμή κ.λπ.).

H επισιτιστική κρίση

T� κέντρ� της Aθήνας άλλα�ε γρή-γ�ρα μ�ρ!ή καθώς �ι δυσκ�λίες, �-σ� κι αν τις απάλυνε τ� καλ�καίρι,π�λλαπλασια��ντ�υσαν. Oι κεντρι-κ�ί δρ�μ�ι γέμισαν μικρ�πωλητέςστ� μέτρ� μάλιστα π�υ άδεια�αν �ιπρ�θήκες των καταστημάτων. Aυτ�-σ�έδια επαγγέλματα κάθε είδ�υς εμ-!ανίστηκαν, ενώ κ�υρεία και δικηγ�-ρικά γρα!εία απ�κτ�ύσαν πρ��δευ-τικά νέες ιδι�τητες. Mπ�ρ�ύσε να�ρει κανείς εκεί κανένα τενεκέ λάδι,ίσως κάπ�ι� κε!άλι τυρί, ίσως ένασακί αλεύρι. H κυ�έρνηση ανακ�ίνω-σε μέτρα επί μέτρων, �ρι�ε με αυ-στηρ�τητα τιμές και απειλ�ύσε τ�υςκερδ�σκ�π�υς. Oι ελλείψεις �μωςπ�λλαπλασια��ντ�υσαν �ωρίς �ι κυ-�ερνητικ�ί ε��ρκισμ�ί να τις αντιμε-τωπί��υν. Oι υπ�σ�έσεις για σύντ�-μη επίλυση τ�υ επισιτιστικ�ύ έπει-θαν �λ�ένα και λιγ�τερ�υς και �ιAθηναί�ι άρ�ισαν να παίρν�υν πρω-τ��υλίες για να αντιμετωπίσ�υν εκτων εν�ντων τ� αδιέ��δ�.

Tα συσσίτια π�υ �ργανώθηκαν απ�επιτρ�πές, ενώσεις, �ργανισμ�ύς, υ-πηρεσίες ή τ�ν Eρυθρ� Σταυρ� δενμπ�ρεσαν να ανατρέψ�υν την κατά-σταση, καθώς �ι αντικειμενικές δυ-σκ�λίες υπερέ�αιναν τις πρ�θέσεις.Π�λύ λίγα απ� τα τρ�!ιμα της «συ-γκέντρωσης» ή τις μικρές εισαγωγέςτρ�!ίμων απ� την T�υρκία, την Oυγ-γαρία και την Iταλία, έ!θαναν ως τασυσσίτια και τις διαν�μές.

Στις αρ�ές Δεκεμ�ρί�υ, η Eκκλη-σία ίδρυσε τ�ν Eθνικ� Oργανισμ�Xριστιανικής Aλληλεγγύης (EOXA)π�υ, σε συνεργασία με τις αρ�ές, α-νέλα�ε να �ργανώσει την πρ�ν�ια.Aπ�τελέσματα υπήρ�αν π�λύ αργ�-τερα, �ταν απ�καταστάθηκαν κάπως�ι επισιτιστικές ισ�ρρ�πίες.

T� !θιν�πωρ� �ι ελλείψεις μετα-τράπηκαν σε πείνα π�υ πρ��δευτικάαπειλ�ύσε �λ�ένα και περισσ�τερατμήματα τ�υ πληθυσμ�ύ της π�λης.Oι ελπίδες για δι�ικητικές πρωτ�-��υλίες π�υ θα αντιμετώπι�αν τηνκρίση ε�ανεμίστηκαν πλήρως και ηεπι�ίωση στηρί�θηκε στην επιν�ητι-κ�τητα των Aθηναίων και στη γενί-κευση της μαύρης αγ�ράς.

Aπ� τ�ν Oκτώ�ρι� άρ�ισε τα τα�ί-δια τ�υ τ� «K�υρτ�υλ�ύς», τ� τ�υρ-κικ� ατμ�πλ�ι� π�υ έ!ερνε στηνAθήνα τα αγ�ρασμένα στην T�υρκίατρ�!ιμα. T�ν Iαν�υάρι� τ�υ 1942,στην αι�μή της κρίσης, στ� πέμπτ�τ�υ μ�λις τα�ίδι ναυάγησε έ��ντας

!έρει μ�ν� 6.700 τ�νν�υς τρ�!ίμωνστην Aθήνα – σταγ�να στ�ν ωκεαν�των αναγκών της.

Aκ�μα και σήμερα είναι δύσκ�λ�να υπ�λ�γιστεί με ακρί�εια � αριθ-μ�ς των θυμάτων π�υ πρ�κάλεσε ηπείνα στην Aθήνα. O αριθμ�ς των

300.000 νεκρών π�υ έγινε γενικά δε-κτ�ς αμ!ισ�ητείται πλέ�ν έντ�ναστις μέρες μας. Oι ενδεί�εις �δη-γ�ύν στ� συμπέρασμα �τι τα θύματατης πείνας ανήκαν κυρίως στ� �ώρ�των πρ�σκαιρων κατ�ίκων της π�λης(η θνησιμ�τητα ήταν ιδιαίτερα μεγά-

λη ανάμεσα στ�υς απ�κ�μμέν�υςKρήτες !αντάρ�υς), των !τω�ών–π�υ δεν εί�αν τίπ�τε να π�υλήσ�υνή να ανταλλά��υν– των μη ενταγμέ-νων στ�ν κ�ινωνικ� ιστ� (και κατ’ ε-πέκταση στις π�λύμ�ρ!ες �ργανω-

Συνέ!εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

Mάι�ς τ�υ 1941. Eπίσκεψη ανώτατων α�ιωματικών τ�υ γερμανικ�ύ στρατ�ύ κατ�!ής στην Aκρ�π�λη. M�ν� στ�υςπρώτ�υς �κτώ μήνες της Kατ�!ής, 120.000 Γερμαν�ί επισκέ�θηκαν την Aκρ�π�λη, σύμ��λ� τ�υ αρ!αί�υ ελληνικ�ύπνεύματ�ς και της Δημ�κρατίας, σύμ��λ�, επίσης, μιας π�λης και μιας !ώρας, π�υ �ι ίδι�ι �ύθισαν σε ψυ!ικ� σκ�τ�ς(συλλ�γή M. Γ. Tσάγκαρη).

Aθήνα 3 Mαΐ�υ 1941. H επινίκια στρατιωτική παρέλαση των κατακτητών στην πρωτεύ�υσα των κατακτημένων. Mπρ�-στά απ� τ�ν Aγνωστ� Στρατιώτη. M�ναδικ�ί θεατές, �ι �αι�!ίτωνες τ�υ να&ισμ�ύ. Oύτε ένας Aθηναί�ς (συλλ�γή M.Γ. Tσάγκαρη).

τικές πρωτ��υλίες με στ�� την ε-πι�ίωση). Eπίσης σε �σ�υς λ�γω υ-γείας (!υματικ�ί κ.λπ.) δεν μπ�ρε-σαν να αντέ��υν τις συνθήκες υπ�-σιτισμ�ύ, στα �ρέ!η ή τ�υς γέρ�-ντες. H περί�δ�ς της πείνας ήταν μίασκ�τεινή επ��ή π�υ, στις μνήμεςτ�υ π�λέμ�υ, �αρακτήρισε τελικά �-λη την κατ��ική περί�δ� των Aθη-ναίων.

H τραγική περί�δ�ς της πείνας έ-λη�ε στα τέλη της άν�ι�ης τ�υ 1942με μ�ναδικ� στην ιστ�ρία τ�υ παγκ�-


Συνέ!εια απ� την 3η σελίδα

Aθήνα 1941–42. Yπ�σιτισμένη �πως �λες �ι μανάδες της Kατ�!ής, η μητέρα της �ωτ�γρα�ίες θηλά&ει τ� ε�αντλημέ-ν� παιδί της με τ� γάλα της στέρησης. Φωτ�γρα�ία της B�ύλας Παπαϊωάνν�υ (1898 – 1990) της κατ’ ε��!ήν γνωστής�ωτ�γρά��υ της Kατ�!ής. Mε τ� �ακ� της απαθανάτισε την ανα!ώρηση των στρατευμένων Eλλήνων για τ� αλ�ανι-κ� μέτωπ�, τ�υς πρώτ�υς τραυματίες στα ν�σ�κ�μεία της Aθήνας και μετά τη γερμανική εισ��λή, τ� ��ερ� λιμ� τ�υ!ειμώνα 1941–42.

σμι�υ π�λέμ�υ τρ�π�. Oι αντίπαλ�ισυνασπισμ�ί αντιμετώπισαν αρ�ικάτην τραγωδία με αλληλ�κατηγ�ρίες.Για τ�υς Γερμαν�ύς υπαίτι�ι της πεί-νας ήταν �ι Aγγλ�ι και η στρατηγικήτ�υ απ�κλεισμ�ύ π�υ ε!άρμ��αν, ε-νώ για τ�υς Aγγλ�υς υπαίτι�ι ήταν �ιΓερμαν�ί π�υ λεηλατ�ύσαν την κα-τακτημένη �ώρα �ωρίς να μεριμν�ύνγια την τύ�η των κατ�ίκων της. Oτανη τραγωδία έ!θασε στην αι�μή της�ι αντιμα��μεν�ι, !��ύμεν�ι δυσά-ρεστες ε�ελί�εις, απ�!άσισαν να ε-!αρμ�σ�υν ένα σ�έδι� επισιτιστικής��ήθειας πρ�ς την Eλλάδα. Σ�υηδι-κά πλ�ία και Σ�υηδ�ί α�ιωματ�ύ��ι,κάτω απ� την σκέπη τ�υ Eρυθρ�ύΣταυρ�ύ, ανέλα�αν τ� δύσκ�λ� έρ-γ� να μετα!έρ�υν και να διανείμ�υνσημαντικές π�σ�τητες τρ�!ίμωνπερνώντας μέσα απ� τις επικίνδυνεςθάλασσες και αντιμετωπί��ντας, πα-ρά τις συμ!ωνίες, τις κα�υπ�ψίεςτων αντιμα��μένων. H πρώτη διε-θνής ��ήθεια έ!θασε στ�ν Πειραιάτ� Mάρτι� τ�υ 1942, τ�ν I�ύνι� �ι α-ντιμα��μεν�ι συμ!ώνησαν στις λε-πτ�μέρειες και τ�ν Σεπτέμ�ρι� άρ�ι-σαν �ι καν�νικές α!ί�εις τρ�!ίμων.Tα πλ�ία !�ρτωναν στ�ν Kαναδά, σι-τηρά κυρίως. Στην αρ�ή μεγάλ� μέ-ρ�ς των ε��δων καλυπτ�ταν απ� �ρ-γανισμ�ύς, τ�ν ΔEΣ ή την καναδικήκυ�έρνηση. Aπ� τ�ν Iαν�υάρι� �μωςτ�υ 1943 η �ικ�ν�μική συμμετ��ήτης κυ�έρνησης των HΠA επέτρεψετην σταθερ�π�ίηση τ�υ συστήματ�ςκαι την τελική απ�μάκρυνση της α-πειλής της πείνας.

H διαν�μή αυτών των τρ�!ίμωνπρ�καλ�ύσε απ� μ�νη της ένα κ�ι-νωνικ� και π�λιτικ� πρ��λημα, κα-θώς �ι υπάρ��ντες μη�ανισμ�ί, κρα-τικ�ί κυρίως, εύκ�λα μπ�ρ�ύσαν νακατηγ�ρηθ�ύν �τι ασκ�ύν π�λιτικήπρ�ς �!ελ�ς των κατακτητών.

Xρειάστηκαν μεγάλες πρ�σπάθει-ες απ� την πλευρά τ�υ Eρυθρ�ύΣταυρ�ύ για να λειτ�υργήσ�υν πα-ράλληλα λαϊκές επιτρ�πές, σ��λικάσυσσίτια, κρατικές υπηρεσίες και �EOXA της Eκκλησίας. O τελευταί�ςεπικέντρωσε τ� ενδια!έρ�ν τ�υ σταπαιδικά συσσίτια της πρωτεύ�υσας.

Oι Σ�υηδ�ί α�ιωματ�ύ��ι τ�υ Eρυ-θρ�ύ Σταυρ�ύ πρ�έκριναν, πρ��-δευτικά, τη λύση των απευθείας δια-ν�μών τρ�!ίμων μέσω των παντ�-πωλών και των δελτίων, σε αντικατά-σταση των συσσιτίων π�υ απ�ρρ�-!�ύσαν π�λύ πρ�σωπικ�, πρ�καλ�ύ-

σαν άσκ�πες �υρές και καθυστερή-σεις ενώ, συ�νά, �εσπ�ύσαν �λ�γυ-ρά τ�υς πρ�στρι�ές κ�ινωνικ�ύ καιπ�λιτικ�ύ �αρακτήρα.

H «μαλπίηση»της �ωής

H έ��δ�ς των Aθηναίων απ� τησκ�τεινή περί�δ� των στερήσεωνδεν επανέ!ερε τ�υς καν�νικ�ύςρυθμ�ύς της �ωής. H υπ�γεια απέ-�θεια πρ�ς τ�υς κατακτητές, π�υ εί-�ε εκ!ραστεί στις πρώτες κατ��ικέςμέρες με τη συμ��λική και επικίνδυ-νη πρά�η τ�υ κατε�άσματ�ς τηςγερμανικής σημαίας απ� την Aκρ�-π�λη, καθώς και με τις εκδηλώσειςσυμπαράστασης πρ�ς τ�υς Aγγλ�υςαι�μαλώτ�υς ή !υγάδες, πήρε πρ��-δευτικά τη μ�ρ!ή αντιπαράθεσης.Στις 28 Oκτω�ρί�υ 1941, πρώτη επέ-τει� τ�υ π�λέμ�υ της Aλ�ανίας, έγι-ναν μερικές πρώτες περι�ρισμένεςεκδηλώσεις. Λίγ� αργ�τερα �μως,στις 25 Mαρτί�υ τ�υ 1942, �ι διαδη-

λώσεις μεγάλωσαν σε μα�ητικ�τητακαι συμμετ��ή πρ�αναγγέλ�ντας τ�ισ�υρ� διεκδικητικ� κίνημα π�υ ακ�-λ�ύθησε. Oι κινητ�π�ιήσεις άρ�ισαναπ� τ�υς απ�κ�μμέν�υς νησιώτες!αντάρ�υς, τ�υς !�ιτητές και τ�υςστ�ι�αγμέν�υς στα ν�σ�κ�μεία ανά-πηρ�υς τ�υ αλ�ανικ�ύ π�λέμ�υ. Aπ�την άν�ι�η τ�υ 1942 �μως �ι κινητ�-π�ιήσεις με στ�� την ε�ασ!άλισηστ�ι�ειωδών �ρων επι�ίωσης απλώ-θηκαν στ�ν υπαλληλικ� �ώρ�, σε δη-μ�σι�υς υπαλλήλ�υς, τραπε��ϋπάλ-ληλ�υς, στ� πρ�σωπικ� των ν�σ�κ�-μείων και των υπηρεσιών.

Oι απεργίες και �ι διαδηλώσειςκράτησαν �λ�κληρ� τ� 1942 και συ-νε�ίστηκαν την άν�ι�η τ�υ 1943.Πρ��δευτικά πήραν π�λιτικ� και α-ντικατ��ικ� �αρακτήρα με απ�κ�ρύ-!ωμα τις κινητ�π�ιήσεις ενάντιαστην π�λιτική επιστράτευση, τ� Φε-�ρ�υάρι� τ�υ 1943. Oι �ργανώσειςτης αντίστασης, τ� Eθνικ� Aπελευ-θερωτικ� Mέτωπ� ιδιαίτερα, π�λλα-πλασίασαν τις δυνάμεις και τις �ργα-

νώσεις τ�υς μέσα απ� αυτές τις κι-νητ�π�ιήσεις και σε συνδυασμ� μετις ε�ελί�εις στην ύπαιθρ� και τ�ν έ-ν�πλ� αντιστασιακ� αγώνα, �ρέθη-καν στ� κεντρικ� πρ�σκήνι� των π�-λιτικών ε�ελί�εων.

Mε τη ��ήθεια τ�υ Eρυθρ�ύ Σταυ-ρ�ύ, τ� επισιτιστικ� πρ��λημα ε��-μαλύνθηκε. Tα συσσίτια και �ι διαν�-μές π�λλαπλασιάστηκαν και πρ�-σ!εραν μεγαλύτερες μερίδες καιπ�ικιλία. Oι άνθρωπ�ι δεν πέθαινανπλέ�ν απ� την πείνα στην Aθήνα.Aυτ� δεν σημαίνει �τι ��ύσαν σε ε-π��ή α!θ�νίας. Oι στερήσεις ήτανμεγάλες και τ� δελτί� διαν�μής τρ�-!ίμων παρέμεινε �ασικ� εργαλεί�για την πρ�μήθεια αγαθών. Σε π�λλάείδη κυριάρ�ησε η λ�γική τ�υEPZATΣ, τ�υ υπ�κατάστατ�υ. H έλ-λειψη κα!έ για παράδειγμα, �δήγη-σε σε πλήθ�ς συνδυασμ�ύς α!εψη-μάτων π�υ, στην !αντασία τ�υλά�ι-στ�ν, θύμι�αν τις παλιές επ��ές. Tαμετα�ειρισμένα ρ�ύ�α γνώρισαν ε-π��ές δ��ας, ενώ τα παπ�ύτσια δέ-

��νταν συνε�είς αναπαλαιώσεις μευλικά EPZATΣ μάλιστα (τ� σ�λ�δερ-μα ή τ� κα�υτσ�ύκ ήταν δυσεύρεταυλικά).

H κατάσταση των μισθωτών ακ�-λ�υθ�ύσε τις τύ�ες της δρα�μής. Hτελευταία κράτησε την α�ι�πρέπειάτης μέ�ρι τ� !θιν�πωρ� τ�υ 1943παρά την �!ειλ�μενη στην πληρωμήτων «ε��δων κατ��ής» και στ� υπ�-�ρεωτικ� «δάνει�» στ� Pάι�, δημ�-σι�ν�μική κατάρρευση. T� 1944, η α-�ία της δρα�μής κατέρρευσε και μα-�ί της �ι σε �ρήμα αμ�ι�ές. T� μ�ν�α�ι�πιστ� ν�μισμα ήταν η �ρυσή λί-ρα. H αγωνία για ε�ασ!άλιση �ρημα-τικών π�ρων πρ�καλ�ύσε απίστευτηκίνηση στην αγ�ρά ακινήτων. Yπ�λ�-γί��νται σε 60.000 �ι ιδι�κτησίες(σπίτια, �ικ�πεδα, διαμερίσματα)π�υ άλλα�αν �έρια στην Aθήνα τηςKατ��ής. Γνωρί��υμε καλύτερα π�ι-�ι τα πωλ�ύσαν παρά π�ι�ι τα αγ�-ρα�αν. Για τ�υς τελευταί�υς η αγ�-ρά ακινήτων ήταν ένας σίγ�υρ�ςτρ�π�ς απ�θησαύρισης κερδών και«�επλύματ�ς» �ρήματ�ς π�υ πρ�ήλ-θε απ� υπ�γειες ή ανάρμ�στες συ-ναλλαγές. Πηγές μεγάλων εισ�δη-μάτων ήταν η συναλλαγή με τις δυ-νάμεις κατ��ής, τα μεγάλα δημ�σιαέργα π�υ �ι τελευταίες πραγματ�-π�ι�ύσαν (στρατιωτικές εγκαταστά-σεις, αερ�δρ�μια κ.λπ.), αλλά και ημαύρη αγ�ρά.

Παρά τις δυσκ�λίες, τ� �επέρασματης !��ερής εμπειρίας τ�υ �ειμώνα1941–1942 έ!ερε στην Aθήνα μία ν�-τα αισι�δ��ίας, δίψας για τη �ωή θαλέγαμε. H άν�ι�η και τ� καλ�καίριτ�υ 1943 ήταν για τ�υς Aθηναί�υς ηκατ��ική Mπελ Eπ�κ. T� τραγ�ύδι,τα θεάματα, τα νεανικά πάρτι π�λλα-πλασιάστηκαν, έγιναν τρ�π�ς �ωής.Aπρ�σμενη ε�έλι�η �ταν, την ίδια α-κρι�ώς περί�δ�, !�ύντωσε στα ��υ-νά τ� αντάρτικ� και κτίστηκαν �ι �-ρ�ι για τις σκληρές αναμετρήσειςτ�υ 1944.

H γερμανική περίδς

H Iταλία συνθηκ�λ�γησε στις 8 Σε-πτεμ�ρί�υ τ�υ 1943. Στην Aθήνα �ι�ωρίς απ�στ�λή πλέ�ν Iταλ�ί στρα-τιώτες παραδ�θηκαν στ�υς Γερμα-ν�ύς α!�ύ πρώτα εί�αν εκπ�ιήσει

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 5Συνέ!εια στην 6η σελίδα

Δεκέμ�ρι�ς 1941. Συσσίτι� σε κάπ�ια γειτ�νιά της κατε!�μενης Aθήνας. Aρ!ές τ�υ ��ερ�ύ !ειμώνα τ�υ ’41–’42, τ�-τε π�υ η πείνα μέτρησε τα θύματά της κατά !ιλιάδες (�ωτ.: B�ύλα Παπαϊωάνν�υ).


Συνέ!εια απ� την 5η σελίδα

Aθήνα, 25 Mαρτί�υ 1943. Iταλικ� ιππικ� ε��ρμά για να διαλύσει τη μεγάλη διαδήλωση στην πλατεία Συντάγματ�ς. Oι Aθηναί�ι πλημμύρισαν τ�υς δρ�μ�υς τηςπ�λης μετά την απ�λυση της λειτ�υργίας στις εκκλησίες. Oι κατακτητές !τύπησαν με λύσσα και τα θύματα ήταν π�λλά (�ωτ.: Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ�ρτερ).

«Δεν τ� θέλω. Σκ�τωσες, τ�ν μπαμπά μ�υ»: σκίτσ� τ�υ Φωκ. Δημητριάδη απ� την περί�δ� της Kατ�!ής στην Aθήνα.T� μικρ� παιδί αρνιέται την ελεημ�σύνη π�υ τ�υ πρ�σ�έρει Iταλ�ς στρατιώτης (πηγή: Φωκ. Δημητριάδη, «Σκιά πάνωαπ’ την Aθήνα», εκδ. «Mαρή»).

στην μαύρη αγ�ρά �,τι πρ�λα�αν α-π� τα πρ�σωπικά και στρατιωτικάτ�υς είδη. Στην �υσία �ι Γερμαν�ί,εί�αν αναλά�ει τις τύ�ες της κατε-��μενης Eλλάδας αρκετ� καιρ� πριν.

Στις 19 N�εμ�ρί�υ 1942 � πρωθυ-π�υργ�ς Tσ�λάκ�γλ�υ εί�ε αντικα-τασταθεί απ� τ�ν καθηγητή Λ�γ�θε-τ�π�υλ�, διάσημ� για τ� !ιλ�γερμα-νισμ� τ�υ. Στις 7 Aπριλί�υ τ�υ 1943 ηκλ�νισμένη απ� τις κινητ�π�ιήσειςκυ�έρνησή τ�υ αντικαταστάθηκε α-π� την αντίστ�ι�η τ�υ Iωάννη Pάλλη.H τελευταία πρ�ανήγγειλε σύντ�ματην σκλήρυνση τ�υ κατ��ικ�ύ καθε-στώτ�ς με την �ργάνωση εθελ�ντι-κών στρατιωτικών μ�νάδων, τωνTαγμάτων Aσ!αλείας, στην υπηρε-σία των αρ�ών κατ��ής.

H περίδς τυ τρ�μυ

Oι ανατρι�ιαστικές !ήμες απ� τηνεπαρ�ία π�υ πληρ�!�ρ�ύσαν τ�υςAθηναί�υς για την καταστρ�!ή �λ�-κληρων �ωριών και τις μα�ικές εκτε-λέσεις των κατ�ίκων τ�υς (K�μμέν�Aρτας, Kαλά�ρυτα κ.λπ.) πρ�ετ�ίμα-�αν τ�υς Aθηναί�υς γι’ αυτ� π�υ θαεπακ�λ�υθ�ύσε. Oι εκτελέσεις πα-τριωτών –κάτω απ� διά!�ρες κατη-γ�ρίες– πύκνωσαν απ� τ� !θιν�πω-


Aθήνα, 18 Oκτω�ρί�υ 1944. O πρωθυπ�υργ�ς Γεώργι�ς Παπανδρέ�υ υψώνει τη γαλαν�λευκη στ�ν ιστ� της στ�ν Iερ� Bρά!�. Eίναι η στιγμή της συμ��λικήςκ�ρύ�ωσης των αισθημάτων λύτρωσης απ� τ� �ρα!νά τ�υ �ασιστικ�ύ μεσαίωνα.

ρ� τ�υ 1943. Tην Πρωτ�μαγιά τ�υ1944, 200 κρατ�ύμεν�ι στ� στρατ�-πεδ� συγκέντρωσης τ�υ Xαϊδαρί�υ,απ�κλειστικά περίπ�υ κ�μμ�υνι-στές, εκτελέστηκαν στ� Σκ�πευτή-ρι� της Kαισαριανής, πρ�καλώνταςτρ�μ� αλλά και αγανάκτηση στ�υςAθηναί�υς.

Eνδιάμεσα, �ι γερμανικές αρ�ές ε-!άρμ�σαν και στην Aθήνα την «Tελι-κή Λύση». Στις 23 Mαρτί�υ 1944 �ίλι-�ι με �ίλι�ι πεντακ�σι�ι E�ραί�ι τηςAθήνας συγκεντρώθηκαν στη Συνα-γωγή και μετα!έρθηκαν στ� Xαϊδά-ρι. Aπ� εκεί, λίγ� αργ�τερα ένα τρέ-ν� τ�υς μετέ!ερε στ� A�υσ�ιτς καιστ� μαρτυρικ� θάνατ�. Στην Aθήνα�μως, τ� π�σ�στ� των διασωθέντωνE�ραίων υπήρ�ε σημαντικ�. B�ήθη-σε σε αυτ� τ� γεγ�ν�ς �τι δεν διέ!ε-ραν απ� τ�υς υπ�λ�ιπ�υς Aθηναί�υς

στη γλώσσα και στις συνήθειες, �τιαρκετ�ί –εκκλησιαστικ�ί ή κρατικ�ίπαράγ�ντες και απλ�ί π�λίτες– ��ή-θησαν την απ�κρυψή τ�υς, �τι η ε-�ραϊκή κ�ιν�τητα αντιμετώπισε ευέ-λικτα την απειλή και �τι π�λλ�ί �ήτη-σαν κατα!ύγι� στην ύπαιθρ�, στα �-ρεινά, ή διέ!υγαν απ� την Eύ��ιαπρ�ς τα τ�υρκικά παράλια.

T� καλ�καίρι τ�υ 1944 η Aθήνα ή-ταν ένα απέραντ� πεδί� μίσ�υς καισυγκρ�ύσεων. Tα π�λλαπλά κληρ�-δ�τήματα της κατ��ικής περι�δ�υ�ώρι�αν, καθώς πλησία�ε η ώρα τηςαπελευθέρωσης, την π�λη σε δύ�αλληλ�μισ�ύμενα στρατ�πεδα. Xω-ρισμ�ς π�λιτικ�ς και κ�ινωνικ�ςταυτ��ρ�να. Oι πρ�σ!υγικές συν�ι-κίες, �ι γειτ�νιές, �ι παραγκ�υπ�-λεις, ενάντια στ� κέντρ�, στην ε-��υσία, σ’ ένα κ�σμ� π�υ σ�εδία�ε

την παγίωση των ανισ�τήτων π�λ-λές απ� τις �π�ίες εί�αν δημι�υρ-γηθεί στα �ρ�νια της Kατ��ής. T�μίσ�ς �επέρασε εύκ�λα κάθε �ρι�σε μια κ�ινωνία π�υ �ι αγρι�τητεςτ�υ 1944 την εί�αν εθίσει στ� αίμακαι στ� θάνατ�.

Oι κατακτητές, απ� κ�ιν�ύ με ταTάγματα Aσ!αλείας εγκαινίασαν τηνάν�ι�η τα «μπλ�κα», τις επιδρ�μέςδηλαδή σε λαϊκές και πρ�σ!υγικέςσυν�ικίες. K�υκ�υλ�!�ρ�ι υπ�δεί-κνυαν αυτ�ύς π�υ έπρεπε να εκτε-λεστ�ύν, ενώ π�λλ�ί απ� τ�υς άλ-λ�υς έπαιρναν τ�ν δρ�μ� για τ� Xαϊ-δάρι και απ� εκεί για τη Γερμανία,για τα στρατ�πεδα υπ��ρεωτικήςεργασίας ή ε��ντωσης. Bαρύτατ� τί-μημα πλήρωσαν περι��ές �πως ηK�κκινιά, � Yμηττ�ς, η Kαισαριανή, ηKαλλιθέα, τ� Δ�υργ�ύτι. Mετα�ύ άλ-

λων �εκληρίστηκαν �ι Aρμένι�ι πρ�-σ!υγες απ� τ�υς �π�ί�υς, �σ�ι επέ-�ησαν πρ�τίμησαν να !ύγ�υν, μετάτ�ν π�λεμ� για τη σ��ιετική Aρμε-νία. Σε επιστέγασμα των συμ!�ρών,�ι συμμα�ικ�ί ��μ�αρδισμ�ί τ�υ Πει-ραιά, τ� καλ�καίρι τ�υ 1944 γέμισανκαι πάλι άστεγ�υς την Aθήνα.

� � �

H περί�δ�ς της Kατ��ής έκλεισεγια την Aθήνα με τ�ν ίδι� τραγικ�τρ�π� π�υ άν�ι�ε: μέσα στην γενικήα�ε�αι�τητα, τ�ν π�ν� και την τρα-γωδία. H απελευθέρωση δεν έ!ερετ� τέλ�ς των δεινών. Mετά απ� λίγεςμ�ν� ε�δ�μάδες ειρήνης και ελευ-θερίας, η π�λη �ρέθηκε και πάλι στηδίνη τ�υ π�λέμ�υ: στις 4 Δεκεμ�ρί�υτ�υ 1944 άρ�ισε η μά�η της Aθήνας,τα Δεκεμ�ριανά.


Aθήνα, 22 Σεπτεμρί υ 1942. T κτίρι της EΣΠO, στην δ� Πατησίων, αμέσως μετά την ισ�υρή έκρη�η π υ κατέστρεψε τα γρα�εία της �ιλ να!ιστικής αυτής ργάνωσης και εί�ε ως απ τέλεσμα τη διάλυσή της. T �τύπημα ργάνωσε και εκτέλεσε η πατριωτική ργάνωση ΠEAN (απ� Γερμαν� �ωτ γρά� , συλλ γήN. E. T�λη).

H κατ��ική Aθήνα: �ρ�ν�λ γι�1941

Aπρίλι�ς 23 Aνα�ώρηση κυ�έρνησης Tσ�υ-δερ�ύ (� πρωθυπ�υργ�ς K�ρυ-�ής αυτ�κτ�νησε στις 18, �Tσ�υδερ�ς ανέλα�ε στις 20) καιτ�υ �ασιλιά Γεώργι�υ B΄ για τηνKρήτη και απ� εκεί για τηνAγγλία.

Aπρίλι�ς 27 Eίσ�δ�ς των γερμανικών στρα-τευμάτων στην Aθήνα. Aρ�ή τηςκατ��ής της Aθήνας απ� τις δυ-νάμεις τ�υ A!�να.

Aπρίλι�ς 29 Oρκωμ�σία πρώτης κατ��ικήςκυ�έρνησης με πρωθυπ�υργ�τ�ν αντιστράτηγ� Tσ�λάκ�γλ�υ.T� �ασίλει� της Eλλάδας μετα-τρέπεται σε ελληνική π�λιτεία.

Mάι�ς 20 Aρ�ή της μά�ης της Kρήτης. Kα-τάληψη τ�υ νησι�ύ στις 28Mαΐ�υ.

Mάι�ς 31 Kατέ�ασμα της γερμανικής ση-μαίας απ� την Aκρ�π�λη απ�τ�υς "�ιτητές Mανώλη Γλέ��και Aπ�στ�λ� Σάντα. Eρευνεςκαι απειλές των Γερμανών.

I�ύνι�ς 10 Kάθ�δ�ς ιταλικών στρατευμά-των στην Eλλάδα. Xωρισμ�ς της�ώρας σε τρεις �ώνες κατ��ής:γερμανική, ιταλική, ��υλγαρική.

I�ύνι�ς 22 Γερμανική επίθεση κατά της Σ�-

�ιετικής Eνωσης.I�ύλι�ς Παραίτηση τ�υ δημάρ��υ Aθη-

ναίων Aμ�ρ�σί�υ Πλυτά, τ�ν α-ντικατέστησε � Mέρμιγγας π�υαυτ�κτ�νησε λίγες μέρες μετά.H �ηρεία της δημαρ�ίας έλη!εστις 22 Aυγ�ύστ�υ �ταν ανέλα�εδήμαρ��ς � Aγγελ�ς Γεωργά-τ�ς.

I�ύλι�ς 6 Παύση τ�υ Aρ�ιεπισκ�π�υ Xρυ-σάνθ�υ με απ�"αση της IεράςΣυν�δ�υ κατ�πιν ενεργειών τηςκυ�έρνησης (εί�ε αρνηθεί νατην �ρκίσει). Aνάδει!η τ�υ Δα-μασκην�ύ στ�ν αρ�ιεπισκ�πικ�θρ�ν�.

Σεπτέμ�ρι�ς 9 Iδρυση τ�υ Eθνικ�ύ Δημ�κρατι-κ�ύ Eλληνικ�ύ Συνδέσμ�υ στηνAθήνα απ� τ�ν Nαπ�λέ�ντα Zέρ-�α.

Σεπτέμ�ρι�ς 27 Iδρυση στην Aθήνα τ�υ Eθνικ�ύAπελευθερωτικ�ύ Mετώπ�υ απ�τ� K�μμ�υνιστικ� K�μμα Eλλά-δας και τα μικρά κ�μματα: Σ�σια-λιστικ� K�μμα Eλλάδ�ς, EνωσηΛαϊκής Δημ�κρατίας, Aγρ�τικ�K�μμα.

Oκτώ�ρι�ς 28 Eκδηλώσεις για την επέτει� τηςκήρυ!ης τ�υ Eλλην�ϊταλικ�ύ π�-λέμ�υ.

N�έμ�ρι�ς 11 Πρώτη ά"ι!η τ�υ τ�υρκικ�ύ α-

Eικ�να πείνας και ε�αθλίωσης, καθημεριν�τηταστην Aθήνα τ ν τραγικ� �ειμώνα τ υ 1941-42.Eνας στ υς δύ θανάτ υς τ �ειμώνα εκείν στηνAθήνα εί�ε ως άμεσ αίτι την ασιτία. Eμμεσα, ηκατ �ική πείνα πρ κάλεσε π λύ περισσ�τερ υςθανάτ υς καθώς ι υπ σιτισμέν ι υπέκυπταν σω-ρηδ�ν στη �υματίωση, τη γρίπη και άλλες αρρώ-στιες (αρ�εί Nίκ υ Π λίτη).


τμ�πλ�ί�υ K�υρτ�υλ�ύς στ�νΠειραιά με "�ρτί� τρ�"ίμων.

Δεκέμ�ρι�ς 7 Iαπωνική επίθεση στ� Περλ Xάρ-μπ�ρ. Eίσ�δ�ς των HΠA στ�ν π!-λεμ�.

Δεκέμ�ρι�ς 26 Aρ�ή της μεγάλης πείνας στηνAθήνα.

1942

Iαν�υάρι�ς 8 Διαδήλωση αναπήρων τ�υ π�λέ-μ�υ της Aλ�ανίας στ�υς δρ�-μ�υς της Aθήνας για την ε!α-σ"άλιση στ�ι�ειωδών �ρων επι-�ίωσης.

Iαν�υάρι�ς 21 Nαυάγι� τ�υ K�υρτ�υλ�ύς.Mάρτι�ς 20 Πρώτα "�ρτία τρ�"ίμων απ�

διεθνή ��ήθεια στην Aθήνα.Mάρτι�ς 25 Σημαντικές εκδηλώσεις για την

εθνική επέτει� στην Aθήνα.Aπρίλι�ς 12 Aπεργία δημ�σίων υπαλλήλων.Aπρίλι�ς 28 Συμ"ωνία εμπ�λέμων για μερική

άρση τ�υ απ�κλεισμ�ύ στηνEλλάδα.

Aύγ�υστ�ς 30 Πρώτη τακτική ά"ι!η σ�υηδικώνατμ�πλ�ίων με επισιτιστική ��ή-θεια για την Aθήνα.

Σεπτέμ�ρι�ς 7 Mεγάλ� απεργιακ� κύμα στηνAθήνα. Aιτήματα �ι διαν�μέςτρ�"ίμων και η λειτ�υργία συσ-σιτίων.

Σεπτέμ�ρι�ς 22 Iσ�υρή έκρη!η στην �δ� Πατη-σίων, κατέστρεψε τα γρα"είατης "ιλ�–να�ιστικής �ργάνωσηςEΣΠO (Eθνική Σ�σιαλιστική Πα-τριωτική Oργάνωσις). Σκ�τώθη-καν π�λλά άτ�μα και η �ργάνω-ση διαλύθηκε. T� �τύπημα τ� �ρ-γάνωσε και τ� εκτέλεσε η πα-τριωτική �ργάνωση ΠEAN.

Oκτώ�ρι�ς 23 Mά�η τ�υ Eλ Aλαμέιν. Hττα τ�υA"�να στην Aίγυπτ�.

N�έμ�ρι�ς 8 Συμμα�ικές απ��άσεις στη γαλ-λική �!ρεια A$ρική.

N�έμ�ρι�ς 19 Παραίτηση κυ�έρνησης Tσ�λά-κ�γλ�υ. H πρωθυπ�υργία ανατί-θεται απ� τ�υς κατακτητές στ�νκαθηγητή Λ�γ�θετ�π�υλ�.

N�έμ�ρι�ς 25 Aνατίνα"η γέ$υρας Γ�ργ�π�τά-μ�υ.

Δεκέμ�ρι�ς 17 Nέ� απεργιακ� κύμα στην Aθή-να. Σημαντικ�ς �ργανωτικ�ς ρ�-λ�ς τ�υ EAM.

Δεκέμ�ρι�ς Πανελλαδική Συνδιάσκεψη τ�υKKE στην Aθήνα (K�υκάκι). T�κ�μμα είναι ήδη �ασικ�ς παρά-γ�ντας της Aντίστασης και τηςπ�λιτικής �ωής της �ώρας.

1943

Iαν�υάρι�ς 1 H κυ�έρνηση των HΠA αναλαμ-�άνει τη �ρηματ�δ�τηση των α-π�στ�λών τρ�"ίμων μέσω τ�υΔιεθν�ύς Eρυθρ�ύ Σταυρ�ύστην Aθήνα.

Iαν�υάρι�ς 14 Στην �δ� Πατησίων 86 σκ�τώθη-κε σε συμπλ�κή με την ιταλική�ωρ�"υλακή � Γιάννης Tσιγά-ντες, � πλέ�ν δραστήρι�ς πρά-κτ�ρας της ε!�ριστης κυ�έρνη-σης και των συμμά�ων στην Aθή-να. Eπιτυ�ίες της αντικατασκ�-πείας τ�υ A!�να στην Aθήνα.

Φε�ρ�υάρι�ς 4 Συνθηκ�λ!γηση μιας γερμανι-κής Στρατιάς στ� Στάλινγκραντ.

Φε�ρ�υάρι�ς 23 Iδρυση στην Aθήνα της EνιαίαςΠανελλαδικής Oργάνωσης Nε�-λαίας (EΠON), της νε�λαίας τ�υEAM π�υ ε!ελί�θηκε σε μα�ικ�τα-τη νεανική �ργάνωση αντίστασης.

Φε�ρ�υάρι�ς 24 Aρ�ή των μα�ητικών κινητ�π�ιή-σεων ενάντια στην π�λιτική επι-στράτευση π�υ σ�εδία�αν �ι κα-τακτητές και η κατ��ική κυ�έρ-νηση. Oι μα�ητικές διαδηλώσειςκαι συγκρ�ύσεις λήγ�υν στις 5Mαρτί�υ με πλήρη αναδίπλωσητων κατ��ικών αρ�ών. Yπάρ��υν10 ώς 20 νεκρ�ί και πάνω απ�100 τραυματίες.

Φε�ρ�υάρι�ς 27 Θάνατ�ς τ�υ π�ιητή Kωστή Πα-λαμά. H κηδεία τ�υ στ� Πρώτ�Nεκρ�τα"εί� μετατράπηκε σεμεγάλη πατριωτική αντικατ��ικήεκδήλωση.

Aπρίλι�ς 7 Παραίτηση κυ�έρνησης Λ�γ�θε-τ�π�υλ�υ. H πρωθυπ�υργία ανα-τίθεται στ�ν Iωάννη Pάλλη.

I�ύνι�ς 25 Διαδηλώσεις στην Aθήνα ενά-ντια στην τρ�μ�κρατία και τις ε-κτελέσεις.

I�ύνι�ς 29 Aρ�ή στρατ�λ�γίας των Tαγμά-των Aσ"αλείας.

I�ύλι�ς 10 Aπ!�αση των συμμά�ων στη Σι-κελία.

I�ύλι�ς 22 Διαδηλώσεις στην Aθήνα ενά-ντια στην επέκταση της �ώνης��υλγαρικής κατ��ής. Σκληρέςσυγκρ�ύσεις με τ�υς κατακτη-τές. Θύματα με νεκρ�ύς καιτραυματίες.

Σεπτέμ�ρι�ς 8 Συνθηκ�λ�γηση της Iταλίας.A"�πλισμ�ς και αι�μαλωσία Iτα-λών στρατιωτικών απ� τ�υς Γερ-μαν�ύς.

Oκτώ�ρι�ς 10 O Στρατηγ�ς Στρ��π των Eς–Eςανέλα�ε τη δι�ίκηση της Eλληνι-κής Aστυν�μίας, της Xωρ�"υλα-κής και των Tαγμάτων Aσ"αλεί-ας. Πρ�ετ�ιμασία της γενικήςεκστρατείας ενάντια στην Aντί-σταση.

N�έμ�ρι�ς 30 Eπι�είρηση των Tαγμάτων Aσ"α-λείας εναντί�ν των αναπήρωντ�υ Aλ�ανικ�ύ π�λέμ�υ στα ν�-

σ�κ�μεία της Aθήνας.Δεκέμ�ρι�ς 13 Eκτέλεση 1.000 ανδρών και ε$ή-

�ων των Kαλα�ρύτων. Γενίκευσητρ�μ�κρατίας.

1944

Mάρτι�ς 10 Iδρυση της Π�λιτικής Eπιτρ�πήςEθνικής Aπελευθέρωσης (ΠEEA)στην Eυρυτανία.

Mάρτι�ς 23 Συγκέντρωση των E�ραίων τηςAθήνας στη Συναγωγή. Π�λλ�ίδια"εύγ�υν. Περίπ�υ 1.500 �δη-γ�ύνται στα στρατ�πεδα ε!�-ντωσης της Γερμανίας.

Mάι�ς 1 Eκτέλεση 200 κ�μμ�υνιστώνκρατ�υμένων απ� τ� στρατ�πε-δ� Xαϊδαρί�υ στ� Σκ�πευτήρι�της Kαισαριανής.

Mάι�ς 17 Aρ�ή τ�υ Συνεδρί�υ στ� Λί�αν�με εκπρ�σώπ�υς των αντιστα-σιακών �ργανώσεων και της ε"!-ριστης κυ�έρνησης Παπανδρέ-�υ. Συμ$ωνία στις 20 Mαΐ�υ.

Mάι�ς 24 Σύγκληση στ� �ωρι! K�ρυσ�ά-δες της Eυρυτανίας τ�υ Eθνικ�ύΣυμ��υλί�υ με εκλεγμέν�υς εκ-πρ�σώπ�υς απ! τις περισσ!τε-ρες περι��ές της �ώρας.

I�ύνι�ς 6 Aπ!�αση των συμμά�ων στηN�ρμανδία.

Aύγ�υστ�ς 17 T� μεγάλ� «μπλ�κ�» της K�κκι-νιάς.

Σεπτέμ�ρι�ς 26 H Συμ$ωνία της Kα'έρτας. Πρ�-ετ�ιμασία των συνθηκών της α-πελευθέρωσης. Aπαγ!ρευση τηςεισ!δ�υ ανταρτών στην Aττική.

Oκτώ�ρι�ς 12 Aπ��ώρηση των Γερμανών απ�την Aθήνα. Mεγάλες διαδηλώ-σεις τ�υ EAM.

Oκτώ�ρι�ς 18 A"ι!η της Kυ�έρνησης EθνικήςEν�τητ�ς με πρωθυπ�υργ� τ�νΓ. Παπανδρέ�υ στην Aθήνα.

ΓIΩPΓOΣ MAPΓAPITHΣ

Aθήνα, 12 Oκτωρί υ 1944. Oι Γερμαν ί απ �ωρ ύν απ� την π�λη. O τελευταί ς Γερμαν�ς στρατιώτηςεγκαταλείπει την Aκρ�π λη, μετα�έρ ντας τη να!ιστική σημαία. H σάστικα δεν μ λύνει πια τ ν Iερ�Bρά� (�ωτ.: K. Mεγαλ κ ν�μ υ).


H μαύρη αγ�ράΣυνώνυμ� της αδίστακτης εκμετάλλευσης, λειτ�ύργησε ως λύση ανάγκης και πρ�ϋπ�θεση επι�ίωσης

Kατ��ική Aθήνα. Στην �δ� Aθηνάς ένα καμι�νι �ε��ρτώνει κάτι π�λύτιμ�, ίσως ένα ��ρτί� ρύ�ι. Γύρω καραδ�κ�ύν... αδιά��ρα �ι μικρ�ί σαλταδ�ρ�ι, σ�εδιά-��ντας τις κινήσεις τ�υ αι�νιδιασμ�ύ π�υ ίσως τ�υς απ��έρει κάπ�ια πενι�ρή λεία. Στην ισ�ρρ�πία τρ�μ�υ της κατ��ικής επι!ίωσης, �ι σαλταδ�ρ�ι, τα μικράπαιδιά π�υ πηδ�ύσαν στα ��ρτηγά εν κινήσει για μια γρήγ�ρη και επικίνδυνη λα�υραγωγία, ήταν � πι� αδύναμ�ς «εταίρ�ς» στ� παι�νίδι της ανάγκης – � μαυ-ραγ�ρίτης, ��ρτασμέν�ς και αδίστακτ�ς, !ρισκ�ταν στ� απ�λύτως αντίθετ� άκρ�. Φωτ�γρα�ία τ�υ Kώστα Παράσ��υ απ� τ� λεύκωμα «H Kατ��ή», εκδ.«Eρμής», Aθήνα 1997. O παλαίμα��ς δημ�σι�γρά��ς Kώστας Παράσ��ς, δ�υλεύ�ντας στη διάρκεια της Kατ��ής στην ε�ημερίδα «Πρωΐα» και έ��ντας ταυ-τ��ρ�να τ� «��μπυ» της �ωτ�γρα�ίας, τρά!η�ε απ� την κατ��ική �ωή, ιδίως της Aθήνας (1941–1944), γύρω στις 850 �ωτ�γρα�ίες. Σήμερα απ�τελ�ύν έναντ�κ�υμέντ� απ� τα θλι!ερά εκείνα �ρ�νια.


Eπικ. Kαθηγητή στ� Πανεπιστήμι� Kρήτης,Tμήμα Iστ�ρίας – Aρ�αι�λ�γίας

H ZΩH στην Aθήνα της Kατ� ής είναισυνυ�ασμένη, στις αναμνήσεις, τιςμαρτυρίες αλλά και στις επιστημ�νι-κές εργασίες, με τη μαύρη αγ�ρά.Mια αγ�ρά ανεπίσημη, περίπ�υ υπ�-γεια, π�υ λειτ�υργ�ύσε έ�ω απ�τ�υς κρατικ�ύς –μερικές ��ρές καιτ�υς κ�ινωνικ�ύς– καν�νες, δεν ε-λεγ �ταν απ� καμιά αρ ή και δεν α-κ�λ�υθ�ύσε άλλη π�λιτική κ�στ�λ�-γησης πέρα απ� τ� ν�μ� της πρ�-σ��ράς και της �ήτησης.

Πίσω �μως απ� αυτ�ν τ�ν α�αιρε-τικ� �ρισμ�, κρύ!�νται π�λλές δια-��ρετικές καταστάσεις και λειτ�υρ-γίες. Eκείν� π�υ ιδιαίτερα μας εν�- λεί δε, είναι �τι κρύ!�νται τελείωςδια��ρετικά μεγέθη και α�ι�λ�γικάκριτήρια. Kαθώς, η μαύρη αγ�ρά, ά-

�ησε πίσω της κακές ως είριστες α-ναμνήσεις σε �σ�υς την έ�ησαν. Kαι� �ρ�ς μαυραγ�ρίτης έ ει και στιςμέρες μας ακ�μη μάλλ�ν κακή σημα-σία. Mέσα απ� αυτή τη «δικαστική»�δ� !ια��μαστε να αρακτηρίσ�υμεκαι να καταδικάσ�υμε πράγματα π�υλίγ� καταλα!αίν�υμε. Γιατί η μαύρηαγ�ρά στις π�λεις της κατε �μενηςEλλάδας δεν εί ε ένα και μ�ν� πρ�-σωπ�, μια και μ�νη λειτ�υργία. Aςδ�ύμε τα πράγματα απ� κ�ντά.

Aπ� τ� καλ�καίρι τ�υ 1941, λίγ�μετά την κατάρρευση, �ι ελλείψεις!ασικών ειδών διατρ��ής και πρώ-της ανάγκης έγιναν αισθητές στηνAθήνα. Oι λ�γ�ι της πενίας αυτής ή-ταν π�λλ�ί: η διακ�πή των θαλάσ-σιων μετα��ρών και των εισαγωγώναπ� τ� ε�ωτερικ�, η κακή σ�δειά τ�υ1941 αλλά κυρίως, η κατάρρευση τ�υδικτύ�υ μετα��ρών της ώρας, σι-δηρ�δρ�μικ�ύ και �δικ�ύ π�υ έκανε

αδύνατη τη μετα��ρά γεωργικώνπρ�ϊ�ντων στην πρωτεύ�υσα. Στιςσυνθήκες αυτές τ� ν�μικ� και δι�ι-κητικ� πλέγμα μέσα απ� τ� �π�ί� ηκατ� ική κυ!έρνηση τ�υ Tσ�λάκ�-γλ�υ και �ι αρ ές κατ� ής ήλπι�αν �-τι θα !ρ�υν λύσεις στ� επισιτιστικ�αδιέ��δ� π�υ δια�αιν�ταν, κατέρ-ρευσε πλήρως. Aκ�μα και �ταν �ι πα-ραγωγ�ί παρέδιδαν τη συγκ�μιδήτ�υς στις τ�πικές αρ ές, αυτή δενμπ�ρ�ύσε να μετα�ερθεί στην πρω-τεύ�υσα και να διανεμηθεί με �ργα-νωμέν� τρ�π�.

Πρ�ϋπ�θεση επι�ίωσης

Στην θέση της επίσημης π�λιτι-κής και των ρητ�ρικών, στις συνθή-κες της επ� ής, κυ!ερνητικών μέ-τρων, �εκίνησε πρ��δευτικά μιαδιαδικασία απευθείας ανταλλαγώνανάμεσα στ�υς Aθηναί�υς και

στ�υς κατ�ίκ�υς της υπαίθρ�υ. Oιπρώτ�ι, �λ� και συ ν�τερα άρ ισαννα τα�ιδεύ�υν στην επαρ ία, ατ�μι-κά ή σε �μάδες, για να αγ�ράσ�υνμε ρήμα ή να ανταλλά��υν σε εί-δ�ς �ταν τ� τελευταί� έπαψε να εί-ναι επιθυμητ� στ�υς αγρ�τες π�υδεν ή�εραν τι να τ� κάν�υν στις ε-παρ ιακές συνθήκες, τρ��ιμα, λάδι,καλαμπ�κι, στάρι, �σπρια. Aπ� τηνάλλη μεριά �ι αγρ�τες των κ�ντινώνπρ�ς την Aθήνα περι� ών μετέ�ε-ραν τα πρ�ϊ�ντα τ�υς στην π�λη καιτα διέθεταν σε τιμές και σε είδ�ςπ�υ η ανάγκη των Aθηναίων καθ�ρι-�ε. Aπ� την μια πλευρά δημι�υργή-θηκε ένα απίστευτ� ρεύμα ανθρώ-πινης κίνησης π�υ �δηγ�ύσε τ�υςAθηναί�υς ως τ�ν M�ριά, την Θεσ-σαλία ή και την Mακεδ�νία και απ�την άλλη, στις περι�ερειακές –πρ�-σ�υγικές κυρίως– συν�ικίες τηςAθήνας δημι�υργήθηκαν �ώνες α-


νταλλαγών και ευκαιριών. Για να α-�ι�π�ιήσ�υν τις τελευταίες �ι Aθη-ναί�ι και �ι Aθηναίες κυκλ��ρ�ύ-σαν πάντα στ�υς δύσκ�λ�υς αυ-τ�ύς καιρ�ύς με !ασικά ε��δια: σα-κίδι� στην πλάτη ή δί τυ για ψώνιαπάντα έτ�ιμ� στ� έρι.

Kαθώς πρ� ωρ�ύσαν �ι κατ� ι-κές ε!δ�μάδες η μαύρη αγ�ρά έγι-νε τρ�π�ς �ωής και πρ�ϋπ�θεση ε-πι!ίωσης για τ�υς Aθηναί�υς.Eπρ�κειτ� για �αιν�μεν� μα�ικ�, �-π�υ δεκάδες ιλιάδες άνθρωπ�ισυμμετεί αν. Oι αρ ές κατ� ής καιη κυ!έρνηση Tσ�λάκ�γλ�υ ανέ θη-καν ως και ενθάρρυναν μια κατά-σταση ανεπιθύμητη μεν π�λιτικάπ�υ έλυνε �μως, κατά κάπ�ι� τρ�-π�, τα αδιέ��δα π�υ δημι�υργ�ύσεη δική τ�υς αδυναμία. Παρά τη δη-λωμένη πρ�θεσή τ�υς να ελέγ��υνκεντρικά και απ�λυτα την παραγω-γή και την κατανάλωση των !ασικώνειδών, απελευθέρωσαν πρ��δευτι-κά την μετακίνηση μικρ�π�σ�τήτωντρ��ίμων με πρ�σ ημα την ε�υπη-ρέτηση των «�ικ�γενειαρ ών».Aργ�τερα, απ� τ� �θιν�πωρ�, ανέ- θηκαν ή και ενθάρρυναν τη δημι-�υργία καταναλωτικών συνεταιρι-σμών και συσσιτίων, κίνηση π�υ δη-μι�ύργησε �ργανωτικ�ύς ιστ�ύς,π�λλ�ί απ� τ�υς �π�ί�υς ενσωμα-τώθηκαν αργ�τερα στα κινήματα α-ντίστασης.

Oσ�ι δεν εί αν τα μέσα να μπ�υνστ� σύστημα, �ι �τω �ί, �ι πρ�σ�υ-γες, �ι απ�κληρ�ι, �ι �εκ�μμέν�ι�αντάρ�ι, �σ�ι δηλαδή δεν εί αν τί-π�τα να ανταλλά��υν και να π�υλή-σ�υν απ�τέλεσαν τ�ν κύρι� �γκ�των θυμάτων της πείνας τ�ν τρ�με-ρ� ειμώνα 1941–42. Για τ�υς υπ�-λ�ιπ�υς η επι!ίωση μέσα απ� τηνμαύρη αγ�ρά ήταν μια �ικ�ν�μικά ε-πώδυνη ως καταστρ��ική υπ�θεση.Πρ�ίκες και σπίτια π�υλήθηκαν γιανα !ρεθ�ύν �ι αναγκαί�ι για τη συμ-μετ� ή στ� σύστημα π�ρ�ι. Tα ρυ-σα�ικά και �ι ρυσές λίρες ήταν τ�πλέ�ν �ητ�ύμεν�. Oλ�κληρη η π�ληέμ�ια�ε με τεράστι� πα�άρι �π�υ �ιπάντες αγ�ρα�αν και πωλ�ύσαν μεπι� εμ�ανείς τ�υς αυτ�σ έδι�υς μι-κρ�πωλητές π�υ πρ�σ�εραν απ� �ρτα τ�υ !�υν�ύ ως καυσ��υλακαι αυτ�σ έδια γλυκά σε κάθε γω-νιά της π�λης.

«Kαρ�αρίες»Aπ� την άλλη μεριά υπήρ�αν �ι ι-

διαίτερα ευν�ημέν�ι στις συναλλα-γές αυτές. Oσ�ι !ρέθηκαν με απ�-θέματα τρ��ίμων, �αρμάκων καιάλλων απαραίτητων ειδών. Oσ�ι εκ-μεταλλεύθηκαν τις σ έσεις τ�υς μετ�ν κ�σμ� της υπαίθρ�υ για να δη-μι�υργήσ�υν δίκτυα. Π�λλ�ί δικη-γ�ρ�ι, για παράδειγμα, μετέτρεψαντα γρα�εία τ�υς σε κέντρα συναλ-λαγών. Aκ�μα, �σ�ι εί αν σ έσειςμε τις αρ ές και τ� στρατ� κατ� ήςκαι μπ�ρ�ύσαν να ρησιμ�π�ι�ύνάδειες ή και μετα��ρικά μέσα τωνκατακτητών. Oι επι ειρήσεις αυτώντων «καρ αριών» –�πως τ�υς κα-τάγγελναν �ι αντιστασιακές πρ�κη-ρύ�εις– της μαύρης αγ�ράς πήρανμεγάλες διαστάσεις και η κερδ�-σκ�πία τ�υς καταγρά�ηκε με ταπλέ�ν μελανά ρώματα στη μνήμη

των Aθηναίων της κατ� ής.Aργ�τερα απ� τ� καλ�καίρι τ�υ

1942 και μετά, �ταν λύθηκε σε με-γάλ� !αθμ� τ� επισιτιστικ� �ήτημα,η μαύρη αγ�ρά έ ασε την π�λυάν-θρωπη, μα�ική εκδ� ή της έπαψενα α��ρά μ�ν� είδη διατρ��ής καιπρ�σανατ�λίστηκε σε ευρύτερ��άσμα ειδών, δυσεύρετων τ�ν και-ρ� εκείν�. Mπ�ρ�ύσε κανείς να!ρει εκεί �,τι απ�υσία�ε απ� τις

πρ�θήκες των καταστημάτων. Aπ�λυ νίες ραδι��ών�υ ως !εν�ίνηκαι απ� εκλεκτά εδέσματα ως �-πλα. Tα �άρμακα �υσικά, διατήρη-σαν την πρωτ�καθεδρία. Oι στρα-τιώτες των δυνάμεων κατ� ής, �ιIταλ�ί κυρίως και π�λύ λιγ�τερ� �ιΓερμαν�ί συνεισέ�εραν ενεργά σ’αυτήν την δραστηρι�τητα εκπ�ιώ-ντας ακ�μα και στρατιωτικά είδη, ι-διαίτερα στις κρίσιμες γι’ αυτ�ύς ε-

π� ές (στην ιταλική κατάρρευση ήστις παραμ�νές της γερμανικής α-να ώρησης). Στ�ν ίδι� ώρ� κατέ-ληγαν συνήθως και τα είδη π�υ έ- αναν τ�υς ιδι�κτήτες τ�υς σταταραγμένα αυτά ρ�νια, τα πρ�ϊ�-ντα λεηλασιών, κλ�πών και πλιά-τσικ�υ, είδη απ� τις ε!ραϊκές περι-�υσίες κ.λπ. Oι αντιστασιακές �ρ-γανώσεις και τα έν�πλα τμήματάτ�υς στα !�υνά, υπήρ�αν σταθερ�ίκαι σ�!αρ�ί πελάτες της υπ�γειαςαυτής �ικ�ν�μικής κίνησης.

Πρ�ς τ� τέλ�ς της κατ� ής, απ�την άν�ι�η τ�υ 1944 ιδιαίτερα, ημαύρη αγ�ρά γνώρισε μία νέα άν-θηση. H κατάρρευση της αγ�ρα-στικής α�ίας της δρα μής επέ!αλετην τα ύτατη μετατρ�πή των σεδρα μές εσ�δων σε καταναλωτικάή άλλα είδη π�υ διατηρ�ύσαν τηνανταλλακτική α�ία τ�υς. T� σαπ�ύ-νι, λ�γ�υ άρη, ήταν ένα απ� αυτά.Eπρ�κειτ� για έναν ιδι�μ�ρ�� α-γώνα δρ�μ�υ στ�ν �π�ί� επιδίδ�-νταν μισθωτ�ί και άλλ�ι εις ρήμαεισπράττ�ντες, �ι �π�ί�ι έπρεπε α-μέσως να απαλλαγ�ύν απ� τις απα-�ι�ύμενες δρα μές τ�υς μετατρέ-π�ντάς τις σε �τιδήπ�τε. Eιδικά«στέκια» ε�υπηρετ�ύσαν αυτές τιςανάγκες. Σε άλλα «στέκια» �σ�ιπληρων�ντ�υσαν –ως συμπλήρω-μα τ�υ μισθ�ύ κυρίως– σε είδ�ς, έ-σπευδαν να ανταλλά��υν αυτ� τ�αντίτιμ� της εργασίας τ�υς με άλ-λα πι� ρήσιμα αγαθά. Oι καπνερ-γάτες ανέ!αιναν πρ�ς τ�ύτ� στ�κέντρ� της Aθήνας για να ανταλ-λά��υν τ� σε καπν� επίδ�μά τ�υς.

H μαύρη αγ�ρά ήταν για την Aθή-να της κατ� ής, ανάλ�γα με τιςσυνθήκες και την επ� ή, ανάσα καικατάρα, ταυτ� ρ�να.

Π�λύτιμ� απ�κτημα της ελληνικής�ικ�γένειας,τ� ραδι��ων�πήρε νωρίς την άγ�υσαστ�ν πάγκ� τ�υ μαυραγ�ρί-τη για να ικαν�-π�ιηθ�ύν πι� ε-πείγ�υσες !ι�-τικές ανάγκες(αρ�εί�: Nίκ�υΠ�λίτη).

Mαύρη αγ�ρά στ� άπλετ�... �ως της μέρας. Mαυραγ�ρίτες π�υλ�ύν τσιγάρα στην �δ� Πανεπιστημί�υ. Περι�υσίες ε�α-νεμίστηκαν και άλλες περι�υσίες �τιά�τηκαν στη μαύρη αγ�ρά της Kατ��ής, με τ� ν�μ� της πρ�σ��ράς και της �ήτη-σης να λειτ�υργεί στην πι� ακραία και ωμή μ�ρ�ή τ�υ (�ωτ.: Kώστα Παράσ��υ, «H Kατ��ή», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1997).


Oυρά για τ τραμ στην Πατησίων (απ� τ �ωτγρα�ικ� άλμπυμ τυ Kώστα Παράσ�υ «H Kατ�ή – �ωτγρα�ικά τεκμήρια 1941-1944», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1997).

Tραμ και Γκα��ένOι δημ�σιες συγκ�ινωνίες στην περι��ή της πρωτεύ�υσας στα δύσκ�λα �ρ�νια της Kατ��ής

Tων Γ. Nάθενα – A. Kυρμπέλη

Mελών τ�υ Συλλγ�υ Φίλων Σιδηρ�δρμ�υ

H IΣTOPIA των Δημ�σιων Συγκ�ι-νωνιών κατά τη διάρκεια τ�υ Π�λέ-μ�υ και της Kατ��ής είναι αρκετάενδια�έρ�υσα και διαπλέκεταιστενά, �πως είναι �υσικ�, με τιςπεριπέτειες, τα πρ��λήματα καιτην καθημεριν�τητα τ�υ δεινά �ει-μα!�μεν�υ λα�ύ της Aθήνας καιτ�υ Πειραιά. Oταν #εκίνησε η σκλη-ρή αυτή περί�δ�ς (1940–1) δημ�σιασυγκ�ινωνία �ασικά παρεί�αν 3 συ-στήματα:

α) H Hλεκτρική Eταιρεία Mετα-��ρών (HEM), θυγατρική εταιρείατ�υ ελλην�αγγλικ�ύ �μίλ�υ Πά�υ-ερ, π�υ εκμεταλλευ�ταν 17 δρ�-μ�λ�γιακές γραμμές τραμ συν�λι-κ�ύ μήκ�υς 92,6 �λμ και 14 γραμ-μές λεω��ρείων συν�λικ�ύ μή-κ�υς 89,5 �λμ.

�) Oι Eλληνικ�ί Hλεκτρικ�ί Σιδη-ρ�δρ�μ�ι (EHΣ), επίσης θυγατρικήεταιρεία τ�υ �μίλ�υ Πά�υερ, π�υ α-νε#αρτητ�π�ιήθηκε και εκμεταλ-λευ�ταν τη γραμμή τ�υ αστικ�ύ η-λεκτρικ�ύ σιδηρ�δρ�μ�υ Aθηνών –Πειραιώς, μήκ�υς 10 �λμ, και δύ�τρ��ι�δρ�μικές γραμμές στ�ν Πει-

ραιά (τραμ παραλίας και Περάμα-τ�ς), συν�λ. μήκ�υς 12 �λμ.

γ) Λεω��ρειακές γραμμές π�υ τιςεκμεταλλεύ�νταν ιδιώτες λεω��-ρει�ύ��ι, �ργανωμέν�ι σε 16 K�ινέςΔιευθύνσεις, των �π�ίων μία άτυπηεπ�πτεία εί�ε τ� Tαμεί� Πρ�ν�ίαςIδι�κτητών Aυτ�κινήτων Λεω��ρεί-ων (TΠIAΛ). Tην ευρύτερη περι��ήAθηνών ε#υπηρετ�ύσε τέλ�ς και �σιδηρ�δρ�μ�ς τ�υ Λαυρί�υ, π�υ α-π� τ� 1929 ανήκε πλέ�ν στ�υς Σιδη-ρ�δρ�μ�υς Πελ�π�ννήσ�υ (ΣΠAΠ).

Tα τραμ της HEM

Tην 28η Oκτω�ρί�υ 1940 τα τραμ,�πως είναι γνωστ� και απ� τα κινη-ματ�γρα�ημένα επίκαιρα της επ�-�ής, έγραψαν τη δική τ�υς ιστ�ρία.Eίναι κλασικές πλέ�ν �ι εικ�νεςτων υπερ��ρτωμένων τραμ μετ�υς ενθ�υσιώδεις επίστρατ�υςπ�υ σπεύδ�υν να καταταγ�ύν γιανα πάνε στ� μέτωπ�. Για ένα μικρ�διάστημα αργ�τερα σταματ�ύν ναλειτ�υργ�ύν, αλλά απ� τις 30 Aπρι-λί�υ 1941 #ανα�γαίν�υν στ�υςδρ�μ�υς, για να ε#υπηρετήσ�υντ�υς κατ�ίκ�υς της πρωτεύ�υσαςστα δύσκ�λα �ρ�νια της κατ��ής.Tην περί�δ� αυτή και �ταν δεν συ-

νέ�αινε κάπ�ι� απρ��πτ�, η κυ-κλ��ρία τ�υς άρ�ι!ε απ� τις 5.15τ� πρωί και τελείωνε στις 10 τ��ράδυ. Σε γενικές γραμμές τα πρά-σινα και τα κίτρινα τραμ τ�υ στ�-λ�υ της HEM ε#υπηρέτησαν σημα-ντικά τις συγκ�ινωνίες της Aθήνας,τη δύσκ�λη αυτή περί�δ�. Aν καιαρκετά ��ήματα, στις κεντρικέςκυρίως αρτηρίες, εί�αν διατεθεί α-π�κλειστικά για τ�ν στρατ� Kατ�-�ής, τα υπ�λ�ιπα πρ�σέ�εραν τιςυπηρεσίες τ�υς. Oι επι�άτες έ�θα-ναν ώς τα τέρματα και απ� κει περ-πατ�ύσαν αρκετή ώρα για να πάνεστα σπίτια τ�υς, λ�γω έλλειψης άλ-λων μέσων. Tα ��ήματα γέμι!αν α-σ�υκτικά, ��ι μ�νά�α μέσα αλλάκαι απέ#ω. Π�λλ�ί επι�άτες κρέμ�-νταν έ#ω απ� τις π�ρτες και τα πα-ράθυρα τ�υ τραμ σαν στα�ύλια,γατ!ωμέν�ι απ� �π�ι�δήπ�τε στή-ριγμα ή κα�αλώντας πάνω στ�υςπρ��υλακτήρες και τα σκαλάκια(τ� �αιν�μεν� αυτ� �ν�μάστηκε«σκαλ�μαρία»). Στις α�ετηρίες καιτα τέρματα σ�ηματί!�νταν πυκνέςκαι μακρινές �υρές, γιατί τα δρ�-μ�λ�για εί�αν αραιώσει για λ�γ�υςε#�ικ�ν�μησης ρεύματ�ς. Iδιαίτε-ρα τα καλ�καίρια στην πλατεία Συ-

ντάγματ�ς, �ταν π�λύς κ�σμ�ς κα-τέ�αινε τις Kυριακές για μπάνι�στ� Φάληρ� και τ� Eδεμ, η �υράπ�υ σ�ηματι!�ταν ήταν τεράστια.Aρ�ι!ε απ� την �δ� Φιλελλήνων,πρ��ωρ�ύσε σε �λ�κληρ� τ� μή-κ�ς της πλατείας, ανη��ρι!ε στην�δ� Γεωργί�υ A΄ και απ� εκεί συνε-�ι!�ταν πρ�ς τη λεω��ρ� Aμαλίας,στ� απέναντι πε!�δρ�μι� τ�υ«Aγνωστ�υ Στρατιώτη».

H συγκ�ινωνία με τα τραμ αραίω-σε σημαντικά απ� τ�ν Aύγ�υστ�τ�υ 1943, �ταν η μεγάλη πυρκαγιάπ�υ #έσπασε τ�τε στ� αμα#�στά-σι� της Kαλλιθέας κατέστρεψε 93��ήματα. Φαίνεται πως πρ�ήλθε α-π� �ρα�υκύκλωμα. Oι Γερμαν�ί �-μως τ� απέδωσαν σε σαμπ�τά! καισυλλά�ανε 50 �μήρ�υς, π�υ γιααρκετ� διάστημα απειλ�ύσαν νατ�υς εκτελέσ�υν. Mε την ευκαιρίαθα πρέπει να ανα�έρ�υμε �τι ένασημαντικ� π�σ�στ� των τρ��ι�-δρ�μικών συμμετεί�ε ενεργά στηνEθνική Aντίσταση 1941–1944.

Hλθε η Aπελευθέρωση, αλλά ταδεινά της �ώρας και τ�υ λα�ύ συ-νε�ίστηκαν. Tα τραμ π�τε λειτ�υρ-γ�ύσαν και π�τε διέκ�πταν την λει-τ�υργία τ�υς, ιδιαίτερα κατά την

KYPIAKH 25 AΠPIΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 13Συνέ�εια στην 14η σελίδα

περί�δ� των Δεκεμ�ριανών �π�τεαρκετά ��ήματα �ρησιμ�π�ιήθη-καν σαν �δ��ράγματα.

Tρένα και τραμτων EHΣ

Kατά τη διάρκεια της Kατ��ής, ηεπι�ατική κίνηση τ�υ «ηλεκτρικ�ύ»αυ#ήθηκε υπερ��λικά λ�γω μη ύ-παρ#ης άλλ�υ παράλληλ�υ συγκ�ι-νωνιακ�ύ μέσ�υ. Παρά τις κατά και-ρ�ύς επιτά#εις τ�υ απ� τις δυνά-μεις Kατ��ής, � «ηλεκτρικ�ς» απε-τέλεσε τ� �ασικ� συγκ�ινωνιακ�μέσ� για τη διακίνηση των κατ�ί-κων της Aθήνας και τ�υ Πειραιά.Tην επ��ή αυτή ανεστάλησαν σεαρκετά δρ�μ�λ�για �ι σταθμεύσειςστ� M�σ�άτ�, τ� Θησεί� και τ� M�-ναστηράκι, για �ικ�ν�μία στην κα-τανάλωση τ�υ ρεύματ�ς. Θα πρέπειεπίσης να ανα�έρ�υμε �τι η σήραγ-γα τ�υ «ηλεκτρικ�ύ» στην Aθήνα,�ρησιμ�π�ιήθηκε επανειλημμένασαν κατα�ύγι� στη διάρκεια των��μ�αρδισμών.

Στ�ν επισιτισμ� της Aθήνας �ιEHΣ έπαι#αν πρωτεύ�ντα ρ�λ�,γιατί μετέ�εραν απ� τ�ν Πειραιάστην Aθήνα τα ε��δια π�υ έστελνε� Eρυθρ�ς Σταυρ�ς με τ� τ�υρκικ�καρά�ι «K�υρτ�υλ�ύς». T� πλ�ί�αυτ� πλεύρι!ε στην ελευθέρα !ώνητ�υ πειραιώτικ�υ λιμανι�ύ. Eκεί πή-γαινε η υ�ριδική ηλεκτράμα#α τωνEHΣ N� 31 ή 32 με ��ρτάμα#ες, μέ-σω της γραμμής τ�υ τρ��ι�δρ�μ�υΠαραλίας, και παραλάμ�ανε τα ε-��δια (τρ��ιμα, �άρμακα) για να ταμετα�έρει στην Aθήνα, στη συνέ-�εια, μέσω της γραμμής τ�υ «ηλε-κτρικ�ύ». Στ�ν παλι� σταθμ� Θη-σεί�υ (σημεριν� υπηρεσιακ� αμα-#�στάσι� των HΣAΠ) � συρμ�ς #ε-��ρτωνε τα ε��δια στις παρακεί-μενες απ�θήκες τ�υ Eρυθρ�ύΣταυρ�ύ.

Eκτ�ς απ� τ�ν «ηλεκτρικ�», π�-λύτιμες υπηρεσίες πρ�σέ�ερε καιτ� τραμ τ�υ Περάματ�ς π�υ απ�τε-λ�ύσε τ� μ�ναδικ� μέσ� μετα��-ράς πρ�ς τα εργατικά πρ�άστια τ�υΔυτικ�ύ Πειραιά και για τ� λ�γ� αυ-τ� κυκλ��ρ�ύσε πάντα γεμάτ� μεκ�σμ�, π�υ ήταν σκαρ�αλωμέν�ςακ�μα και στην σκεπή των �αγ�-νιών. Σε �λ�κληρη τη διάρκεια τηςKατ��ής τ� τραμ αυτ� κυκλ��-ρ�ύσε καμ�υ�λαρισμέν� σε �ρώ-ματα παραλλαγής. Oι Γερμαν�ί�ρησιμ�π�ίησαν τη γραμμή τ�υσυνδέ�ντάς την με τ� δίκτυ� τωνΣEK (Σιδηρ�δρ�μων Eλλ. Kράτ�υς)και τ� λιμάνι τ�υ Kερατσινί�υ, γιαστρατιωτικές εμπ�ρευματικές με-τα��ρές. Oσάκις εκινείτ� στρατιω-τικ� γερμανικ� τρέν� στη γραμμήΠεράματ�ς, τα τραμ απ�σύρ�νταναπ� την κυκλ��ρία.

Στις 11–1–1944 �ι «Σύμμα��ι»��μ�αρδί!�υν ανηλεώς τ�ν Πειραιάκαι επι�έρ�υν μεγάλες απώλειεςσε άμα�� πληθυσμ� και τεράστιες!ημιές σε διά��ρες �ι�μη�ανικέςκαι λιμενικές εγκαταστάσεις. Mετα-#ύ αυτών καταστρέ��νται σ�εδ�ν�λ�σ�ερώς �ι εγκαταστάσεις καιμεγάλ� μέρ�ς τ�υ τρ��αί�υ υλικ�ύ

Kρεμασμένι απ� τις π�ρτες και τα παράθυρα τυ τραμ της γραμμής 11 (Iππκράτυς - Kλκυνθύς). Aθήνα 1944(�ωτ.: Hνωμένι Φωτρεπ�ρτερς).

Πρσπάθεια επι"ατών να ανέ"υν στη σκεπή τυ καμυ�λαρισμένυ τραμ τυ Περάματς (�ωτ.: Hνωμένι Φωτρε-π�ρτερς, συλλγή N. E. T�λη).

των EHΣ στ�ν Πειραιά (σταθμ�ς,εργ�στάσι�, αμα#�στάσι�, ��ήμα-τα, κ.λπ.). Διακ�πτεται η λειτ�υργίατων σιδηρ�δρ�μων και των τρ��ι�-δρ�μων (τραμ) των EHΣ, για να α-π�κατασταθεί στ�ι�ειωδώς, ύστερααπ� υπεράνθρωπες πρ�σπάθειεςτ�υ πρ�σωπικ�ύ, η μεν σιδηρ�δρ�-μική συγκ�ινωνία στις 7–2–1944, ηδε τρ��ι�δρ�μική στις 25–1–1945.

Iδιωτικά λεω��ρεία– γκα��έν

Oταν κηρύ�τηκε � ελλην�ϊταλι-κ�ς π�λεμ�ς τ�υ 1940, τα ιδιωτικάλεω��ρεία π�υ λειτ�υργ�ύσαν στ�πλαίσι� των K�ινών Διευθύνσεων,επιτά�τηκαν για τις ανάγκες τ�υΣτρατ�ύ και τ�υ Eρυθρ�ύ Σταυρ�ύ.Oι ιδι�κτήτες τ�υς τα ακ�λ�ύθησανστα ��υνά και �σ�ι ε#’ αυτών ήσαντυ�ερ�ί, επέστρεψαν μετά τη λή#ητ�υ μα!ί τ�υς στην Aθήνα.

Kατά τη διάρκεια της Kατ��ής ση-μειώθηκε, �πως ήταν �υσικ�, τερά-στια έλλειψη υγρών καυσίμων. E#αί-ρεση απ�τελ�ύσαν κάπ�ιες μικρέςπ�σ�τητες π�υ μπ�ρ�ύσε να �ρεικανείς στη «μαύρη αγ�ρά» π�υπρ�ήρ��νταν είτε απ� κλ�πές, είτεαπ� πρ�μήθειες στρατιωτών τωνδυνάμεων τ�υ A#�να σε μαυραγ�ρί-τες. Στην περίπτωση αυτή τα καύσι-

μα ήταν ν�θευμένα για να αυ#ηθεί ηπ�σ�τητά τ�υς. Aρκετά απ� τα πρώ-ην λεω��ρεία έ��ντας παρ�υσιάσειπ�λύ μεγάλες �λά�ες μπήκαν σε«τακαρία». Tα υπ�λ�ιπα μετατράπη-καν σε «γκα!�!έν» δηλαδή σε ��ή-ματα π�υ διέθεταν ένα μεγάλ� ντε-π�!ιτ� στη �υρά ή στ� καπ�, �π�υπαρασκευα!�ταν αέρι� #υλ�πνευμααπ� #ηρά απ�στα#η #ύλων ή λιθάν-θρακα, τ� �π�ί� δι��ετευ�ταν στ�νκινητήρα. H παρ��ή ήταν �αμηλήκαι � κινητήρας αδυνατ�ύσε να α-ναπτύ#ει την �ν�μαστική τ�υ ισ�ύ,με απ�τέλεσμα απελπιστικά �αμηλήτα�ύτητα, ιδιαίτερα στις ανω�έρει-ες. Aρ�ικά κυκλ��ρ�ύσαν 350 λε-ω��ρεία (τ� 50% τ�υ πρ�π�λεμικ�ύστ�λ�υ), αλλά στη συνέ�εια λ�γωτης γενικευμένης έλλειψης ανταλ-λακτικών (και ελαστικών) λιγ�στευ-αν σιγά–σιγά. Συγκ�ινωνία εκτελ�ύ-σαν και αρκετά ��ρτηγά, ε��δια-σμένα με πάγκ�υς.

H �ικτρή κατάσταση π�υ επικρα-τ�ύσε �αίνεται και απ� τ� N�μ�θε-τικ� Διάταγμα 220/1941 π�υ ρύθμι!ε!ητήματα της «δια K�ινών Διευθύν-σεων Aυτ�κινήτων Συγκ�ινωνίας».T� διάταγμα αυτ� πρ��λεπε �τι � υ-π�υργ�ς Συγκ�ινωνιών ή � γεν. δι-ευθυντής ή � ν�μάρ�ης μπ�ρεί λ�-γω περι�ρισμ�ύ των εργασιών των«K�ινών Διευθύνσεων» απ� έλλει-ψη καυσίμων ή τρ��αί�υ υλικ�ύ καιανταλλακτικών να πρ��αίνει σε

συγ�ωνεύσεις «K�ινών Διευθύνσε-ων» και μείωση πρ�σωπικ�ύ (ει-σπρακτ�ρων, ελεγκτών). T� ίδι�διάταγμα με τ� άρθρ� 12 πρ�έ�λε-πε την αντικατάσταση τ�υ TΠIAΛ α-π� τ�ν Oργανισμ� Eλέγ��υ της δι’Aυτ�κινήτων Συγκ�ινωνιών (OEAΣ),� �π�ί�ς τ� 1977 αντικαταστάθηκεαπ� τ�ν OAΣ (σημεριν� OAΣA).Aργ�τερα, τ� 1943, με τ� ν�μ� 817ανατέθηκαν στ�ν OEAΣ ευρύτερακαθήκ�ντα ελέγ��υ της δια παντ�ςείδ�υς αυτ�κινήτων (λεω��ρείων,��ρτηγών, πάσης κατηγ�ρίας επι-�ατικών Δ.X. μετά ή άνευ μετρητ�ύ)εκτελ�υμένης αστικής και υπερα-στικής επι�ατικής μετα��ράς.

T� 1943 με τη συνθηκ�λ�γησητης Iταλίας, �ι Iταλ�ί π�υλάνε στ�υςEλληνες καύσιμα και ανταλλακτικάκαι αρκετά γκα!�!έν #ανακιν�ύνταιμε υγρά καύσιμα.

Στ� μετα#ύ �ι πρ�π�λεμικές «K�ι-νές Διευθύνσεις» κατά τη διάρκειατης Kατ��ής διαλύθηκαν και τα λε-ω��ρεία λειτ�υργ�ύσαν ατ�μικά μευπ�τυπώδη έλεγ�� απ� τ�ν OEAΣ.H απελευθέρωση �ρίσκει τις συ-γκ�ινωνίες σε απερίγραπτη κατά-σταση...

T� τρέν� τ�υ Λαυρί�υκαι � Xαλάνδρης

Θα κλείσ�υμε με μια επι�αλλ�-μενη ανα��ρά και στ� τρέν� τ�υ

Λαυρί�υ, π�υ λειτ�υργ�ύσε ανελ-λιπώς μέ�ρι την υπ��ώρηση τωνΓερμανών τ� 1944, �π�τε υπέστηκαταστρ��ές και διεκ�πη για �ρι-σμένα �ρ�νια η λειτ�υργία τ�υ. Στηδιάρκεια της Kατ��ής, λ�γω έλλει-ψης μετα��ρικών μέσων, εκτ�ς α-π� τα δρ�μ�λ�για Aθηνών – Λαυρί-�υ, επαναδρ�μ�λ�γήθηκε και τ�τ�πικ� δρ�μ�λ�γι� Πειραιά – Xα-λανδρί�υ (π�υ υπήρ�ε και παλαι�-τερα, γνωστ� σαν «Xαλάνδρης»στ�υς παλι�ύς σιδηρ�δρ�μικ�ύς).T� τρέν� αυτ� ανα�ωρ�ύσε τ�πρωί απ� τ� Xαλάνδρι και επέστρε-ψε τ� απ�γευμα για να διανυκτε-ρεύσει εκεί. Kάπ�ι�ι γενναί�ι μη�α-ν�δηγ�ί μετέ�εραν κρυ�ά απ�τ�υς Γερμαν�ύς περισσ�τερ� κάρ-��υν� απ’ �σ� �ρεια!�ταν η μη�α-νή τ�υς και τ� μ�ίρα!αν σε �ικ�γέ-νειες της περι��ής για τη θέρμαν-σή τ�υς.

Aυτή είναι συν�πτικά η ιστ�ρίατων δημ�σιων συγκ�ινωνιών στηνπερι��ή Aθηνών – Πειραιώς – Περι-�ώρων κατά τη διάρκεια της Kατ�-�ής. Δεν θα πρέπει �μως να #ε�νά-με �τι λ�γω των αραιών δρ�μ�λ�-γίων ή και της (για διά��ρ�υς λ�-γ�υς) διακ�πής τ�υς αρκετές ��-ρές, καθώς και της γενικ�τερης έλ-λειψης μετα��ρικών μέσων, � �α-σικ�ς ίσως τρ�π�ς μετακίνησηςτων κατ�ίκων της πρωτεύ�υσας ή-ταν � π�δαρ�δρ�μ�ς...


Συνέ�εια απ� την 13η σελίδα

Λεω�ρεί γραμμής Aκαδημίας - N. Σμύρνης κινείται με τ σύστημα «γκα$$έν» κατά τη διάρκεια της Kατ�ής, στην δ� Πανεπιστημίυ (�ωτ.: Hνωμένι Φω-τρεπ�ρτερς).


Συνέ�εια στην 16η σελίδα

Tης Kατ��ής και τ�υ Θεάτρ�υ«Oπ�υ τ� γέλι�, τ� κέ�ι και η διασκέδαση δίν�νται �ωρίς δελτί�»

H Mαρίκα K�τ�π�ύλη με στρατιώτες και τραυματίες, σε εκδήλωση στ� Zάππει� Mέγαρ�, 1941 (�ωτ.: Aρ�εί� Θεατρικ�ύ M�υσεί�υ).

Tης Δη�ύς Καγγελάρη

Θεατρ�λγ�υ

«ΤO ΘEATPO μας αν�ίγει τις π�ρτεςτ�υ –τέτ�ια είναι η διαταγή– μα Τε-τάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή, 23, 24,25 Απριλί�υ, τις �ανακλείνει. Δύ� ει-σιτήρια την Τετάρτη, ένα την Πέ-μπτη, κανένα την Παρασκευή. Τ�Σά��ατ� ανα�άλλ�με απ� τ� πρωί»,σημειώνει � Αιμίλι�ς Βεάκης στ� η-μερ�λ�γι� τ�υ. «... Βγαίνω στ� μπαλ-κ�νι μ�υ και �λέπω: – � Αγκυλωτ�ςΣταυρ�ς κυματί$ει μπρ�στά στ�νΠαρθενώνα στ� ίδι� κ�ντάρι π�υ ώς&θες κυμάτι$ε η Ελληνική Σημαία.Δεν μπ�ρώ να πω τι νιώθω. Eνα κεν�,ένα ��υ�� κεν� μέσα μ�υ»1.

Κυριακή 27 Απριλί�υ 1941, την 8.25π.μ., � Γερμανικ�ς Στρατ�ς «εισήλ-θεν εις Αθήνας»: Η Ιστ�ρία επι�άλλειτη δική της μέγιστη δράση και στα α-θηναϊκά σκηνικά δρώμενα.

Θέατρ� π�λέμ�υ

Hδη απ� τις πρώτες μέρες τ�υ η-ρωικ�ύ �κτάμην�υ αγώνα στα ελλη-ν�αλ�ανικά σύν�ρα, �ι θεατρικέςσκηνές εί&αν άμεσα συντ�νιστεί μετ� «Θέατρ� Π�λέμ�υ». Στις αυθ�ρ-μητες πατριωτικές διαδηλώσεις, π�υανήγγελλαν τη θέληση για αντίστα-ση, συμμετεί&αν και �ι άνθρωπ�ι τ�υθεάτρ�υ. Ανάμεσα στ�υς στρατιώ-

τες π�υ, «πλήρεις ενθ�υσιασμ�ύ καιαυτ�πεπ�ιθήσεως», κατευθύν�ντανπρ�ς τ� σταθμ� και εκείθεν πρ�ς τασύν�ρα, περιλαμ�άν�νταν και νέ�ιηθ�π�ι�ί. 0 ανδρικ�ς πληθυσμ�ςτων θιάσων μειώθηκε, ενώ λ�γω τηςεπιστράτευσης, τ� Εθνικ� Θέατρ� α-νέστειλε για ένα διάστημα τις παρα-στάσεις τ�υ.

Τα θέατρα λειτ�υργ�ύσαν υπ� τ�ν�ρ� «�πως άπαντα τα 6ώτα των είναικεκαλυμμένα �ύτως ώστε να μηνδιακρίνεται ακτίς 6ωτ�ς» και πρ�-σαρμ�$�ντας τις παραστάσεις τ�υςμε τ� ωράρι� κυκλ�6�ρίας, έδινανκατ’ αρ&άς μ�ν�ν απ�γευματινές κα-θώς και κυριακάτικες πρωινές. Πά-ραυτα, � ημικρατικ�ς θίασ�ς Κ�τ�-π�ύλη ανήγγειλε «Τα Π�λεμικά Πα-ναθήναια τ�υ 1940», επιθεώρηση α-νάλ�γη με τα περί6ημα «Π�λεμικάΠαναθήναια τ�υ 1912–13» με μερι-κές απ� τις θρυλικές τ�υς σκηνές(«Εις τα σύν�ρα εμπρ�ς παιδιά» μετην Μαρίκα ως τυμπανιστή, «Ιγώ είμ’ιγώ ηυ$�υνάκι γ�ργ�»), να εμπλέκ�-νται με επεισ�δια εμπνευσμένα απ�τ�ν νέ� π�λεμ�. Τ� ένα θέατρ� μετάτ� άλλ� πρ�ετ�ίμα$αν πυρετωδώςπ�λεμικές επιθεωρήσεις, τα πατριω-τικά ν�ύμερα πρ�καλ�ύσαν $ητω-κραυγές, τα σατιρί$�ντα τ�ν Ιταλ�δικτάτ�ρα τραγ�υδάκια &ειρ�κρ�-τ�ύνταν με ενθ�υσιασμ� και η Σ�6ία

Στις «π�λεμικές επιθεωρήσεις» η Σ��ία Bέμπ� ενθ�υσία!ε τραγ�υδώντας τηνίκη των «Παιδιών» της Eλλάδ�ς στ�ν ελλην�ϊταλικ$ π$λεμ� ή σαρκά!�νταςτ�ν Nτ�ύτσε (�ωτ.: Aρ�εί� Θεατρικ�ύ M�υσεί�υ).

Βέμπ� μετ�ν�μα$�ταν σε τραγ�υδί-στρια της νίκης. Στις 22 Ν�εμ�ρί�υ �ελληνικ�ς στρατ�ς κατέλα�ε τηνΚ�ρυτσά. Τ� ίδι� �ράδυ στ� θέατρ�τ� κ�ιν� παραληρ�ύσε με τα τετρά-στι&α για την κατάληψη της Κ�ρυ-τσάς.

Η Αθήνα μάθαινε να $ει με τ� σύν-θημα τ�υ συναγερμ�ύ και τα θέατρα6ρ�ντι$αν να δια6ημί$�υν τα ασ6α-λή κατα6ύγιά τ�υς. Τ� Εθνικ� μετα-6έρθηκε στ� «Παλλάς» �π�υ �ι έ��-δ�ι κινδύν�υ �δηγ�ύσαν στ� κατα-6ύγι� τ�υ Μετ�&ικ�ύ Ταμεί�υ Στρα-τ�ύ. Στη σκηνή τ�υ ρίγη ενθ�υσια-σμ�ύ πρ��εν�ύσε η ρήση με τ� «Ωπαίδες Ελλήνων, ίτε ελευθερ�ύτεπατρίδ’». Μετά τις π�λεμικές επιθε-ωρήσεις την εμ6άνισή τ�υς έκαναντα «π�λεμικά έργα» αλλά και � «π�-λεμικ�ς 6ασ�υλής». Στα ν�σ�κ�μείαηθ�π�ι�ί με απαγγελίες, επιθεωρη-σιακά ν�ύμερα και τραγ�ύδια, πρ�-σπαθ�ύσαν να διασκεδάσ�υν τ�υςηρωικ�ύς τραυματίες.

Τα &ρ�νια της να$ιστικής και 6ασι-στικής κατ�&ής ήταν &ρ�νια πείνας,συλλήψεων, εκτελέσεων και εκτ�πί-σεων. Oμως, � κ�σμ�ς πήγαινε στ�θέατρ�. Γιατί τ� θέατρ� είναι έναςδημ�σι�ς &ώρ�ς, ένας τ�π�ς συνά-ντησης, και στις στιγμές της υπ�-δ�ύλωσης τ�υ ελληνικ�ύ έθν�υς,αυτή η συνάθρ�ιση ισ�δυναμ�ύσεμε π�λιτική δράση. Για δύ� ώρες �κ�σμ�ς της σκηνής πρ�σέ6ερε μιανάλλη πραγματικ�τητα, παί$�ντας ρ�-λ� δι�ρθωτικ� απέναντι στα α�άστα-&τα ατ�πήματα της Ιστ�ρίας.

Αν �ι Αθηναί�ι, την ίδια επ�&ή, δενέδει&ναν ανάλ�γ� ενδια6έρ�ν καιγια την έ�δ�μη τέ&νη, αυτ� �6ειλ�-ταν, ν�μί$ω, πέρα απ� τ� �τι �ι κινη-ματ�γρά6�ι κατακλύ$�νταν απ�Γερμαν�ύς και Ιταλ�ύς α�ιωματι-κ�ύς και στρατιώτες, στ� γεγ�ν�ς �-τι μ�ν� στ� θέατρ� μπ�ρ�ύσαν να ε-πικ�ινωνήσ�υν άμεσα και μάλισταστη δική τ�υς, ελληνική γλώσσα.Γιατί η παράσταση, ως τέ&νη π�υ δη-μι�υργεί με έμψυ&� υλικ�, είναι και ηπλέ�ν κ�ινωνική. Σ’ αυτά τα &ρ�νιατης 6��έρας, μέσα στις παγωμένεςαίθ�υσες, σε σύμπν�ια ηθ�π�ι�ί καικ�ιν� μάθαιναν να συν�μιλ�ύν μέσααπ� έναν κώδικα υπαινιγμών.

Πλε�να$αν �ι επιθεωρήσεις, �ι α-νάλα6ρες κωμωδίες, �ι �περέτες και�ι �ιεννέ$ικ�υ τύπ�υ μ�υσικές κω-μωδίες, με κάπ�ιες σ6ήνες έργωνκλασικ�ύ ρεπερτ�ρί�υ. Σημασία �-μως δεν εί&ε τ� τι έπαι$αν αλλά τ� �-τι έδιναν τ� «παρών» σ’ αυτή τη συ-νάντηση. Και �ταν απ’ έ�ω η&�ύσε τ�«&ωνί», η παράσταση σταματ�ύσεγια λίγ� ώστε ν’ ακ�υστεί η γενναία6ωνή της Αντίστασης.

Λ�γ�κρισία

0ι θίασ�ι εί&αν να αντιμετωπίσ�υντ� 6��ητρ� της τριπλής λ�γ�κρισίας(γερμανικής, ιταλικής και «ελληνι-κής»)2. 0ι κατακτητές ε6άρμ�$αναρ&ικά τ�ν μετα�ικ� ν�μ� περί ελέγ-&�υ θεατρικών έργων, με συμπληρω-ματικές διατά�εις, ώσπ�υ ε�εδ�θη �αναγκαστικ�ς ν�μ�ς 108/1942 τηςκατ�&ικής κυ�έρνησης.

«Τα διά πρώτην 6�ράν ανα�ι�α$�-

μενα έργα, είτε πρωτ�τυπα είτε με-τα6ρασμένα, ως και τα μεμ�νωμένα“ν�ύμερα” δέ�ν απαραιτήτως να υ-π��άλλ�νται στην Επιτρ�πή Ελέγ-&�υ Θεατρικών Eργων πρ�ς έγκρι-σιν». Στη συνέ&εια, �ι θίασ�ι των �-π�ίων τα έργα εί&αν τύ&ει εγκρίσε-ως, �6ειλαν να καλέσ�υν την επι-τρ�πή στη γενική δ�κιμή «τρεις τ��ραδύτερ�ν ημέρες πρ� της πρώτηςπαραστάσεως». Ωστ�σ� �ι ίδι�ι �ι δι-ευθύν�ντες της «Λαϊκής Δια6ωτίσε-ως» �μ�λ�γ�ύσαν «την παρατηρ�υ-μένην κατα6ανή απρ�θυμίαν πρ�ςσυμμ�ρ6ωσιν εις τας μέ&ρι τ�ύδε υ-π�δεί�εις».

Ειδικές διατά�εις απαγ�ρευανστ�υς θιάσ�υς πρ�$ας να ανε�ά-σ�υν έργα συγγρα6έων συμμα&ικήςκαταγωγής �πως και �π�ιαδήπ�τεμνεία στις &ώρες τ�υς. 0ι μη συμ-μ�ρ6�ύμεν�ι αιτ�ύντες άλλα$αν τηνταυτ�τητα των κειμένων. Στ� ύψ�ςτων περιστάσεων τ� κ�ιν�, �ταν κα-ταλά�αινε περί τίν�ς πρ�κειται, κρα-τ�ύσε επτασ6ράγιστ� τ� μυστικ�.O&ι �μως και � Σπύρ�ς Μελάς, π�υέρι�ε τ� καρ6ί για τ� αγγλικ� έργ�«Σύ$υγ�ι με Δ�κιμές», τ� �π�ί� η κ.Κατερίνα εί&ε ανε�άσει ως γαλλικ�:«Aνήκει μάλλ�ν στις ελα6ρ�τερεςδημι�υργίες άλλ�υ ��ρει�τερ�υ θε-άτρ�υ». «Γεια σ�υ Μελά, 6λ�γερέπατριώτη, π�υ δεν σ�υ �ε6εύγει τί-π�τε», θα τ�ν &αιρετίσει αργ�τερα �ιστ�ρικ�ς τ�υ Νε�ελληνικ�ύ Θεά-τρ�υ Γιάννης Σιδέρης3.

Απαγ�ρευ�ταν τα σκηνικά να ανα-παριστάν�υν ��υνά και πλαγιές γιανα απ�6εύγ�νται �ι συνειρμ�ί με τ�νέν�πλ�, αντιστασιακ� αγώνα, αλλά�ι επιθεωρησι�γρά6�ι μας απέδει-�αν δια��λική ε6ευρετικ�τητα. Eτσικαι μ�ν�ν η ανα6�ρά στ� «τσάι τ�υ��υν�ύ» ενθ�υσία$ε τ� κ�ιν�, θυμά-ται η ηθ�π�ι�ς και συγγρα6έας 0λυ-μπία Παπαδ�ύκα, ή η ανα6�ρά στη�ανίλια–«υπ��ρύ&ι�» για να πιάσειτ� υπ�ν��ύμεν� για τα συμμα&ικά υ-π��ρύ&ια. Πώς λ�ιπ�ν να μην απ�-ρ�ύν �ι �έν�ι λ�γ�κριτές, �ταν α-πρ�σδ�κητα εμ6ανί$�νταν στην πα-ράσταση;

Αν και απαγ�ρευμένη η ανα6�ράστην πείνα, τα ν�ύμερα έκαναν λ�γ�για «ένα μπ�υτάκι γάλακτ�ς», για«συσσίτια», για «έναν μη μαυραγ�ρί-τη». Aλλωστε καμιά 6�ρά, διηγείται� συγγρα6έας Ασημάκης Γιαλαμάς4,�ι επιθεωρησι�γρά6�ι κατ�ρθωνανκαι διά της δωρ�δ�κίας να απ�τρέ-ψ�υν τις περικ�πές.

Παρά τις πιέσεις, λίγα μ�ν�ν έργαΓερμανών συγγρα6έων ανε�άστη-καν κι αυτά �&ι πρ�παγανδιστικά.

Στ� κτίρι� της �δ�ύ Αγί�υ Κων-σταντίν�υ �ι Γερμαν�ί &ειρ�κρ�τ�ύ-σαν Γκαίτε, Λέσινγκ, Σέλερ, �ι Ιταλ�ίΓκ�λντ�νι και αμ6�τερ�ι Μ�λιέρ�(συνθηκ�λ�γηση της Γαλλίας γαρ)γρά6ει � Αλέ�ης Σ�λ�μ�ς5. «0 Ερρί-κ�ς � Ε΄ τ�υ Σαί�πηρ ήταν η τελευ-ταία λέ�η τ�υ Εθνικ�ύ Θεάτρ�υ πριναπ� την υπ�δ�ύλωση (...). Βγά$�ντας

Συνέ�εια απ$ την 15η σελίδα


Γκαίτε «Φά�υστ». Eθνικ$ Θέατρ�, 1942. Πρ�τελευταία σκην�θεσία τ�υ Δημή-τρη P�ντήρη την περί�δ� της Kατ��ής. H Bάσω Mανωλίδ�υ (Mαργαρίτα) και� Nίκ�ς Δενδραμής (Φά�υστ) τ�ν επ$μεν� �ρ$ν� θα σ�ηματίσ�υν θίασ� μετ�ν Γιώργ� Παππά, με τ�ν �π�ί� θα συμπρά'ει και � μεγάλ�ς Bεάκης (Aπ$ τ�*ι*λί� «E'ήντα �ρ$νια Eθνικ$ Θέατρ� 1932–1992», εκδ. «Kέδρ�ς», 1992).

O Kάρ�λ�ς K�υν (Oσ*αλντ) και η Bάσω Mετα'ά (καTέ�νης, 1943 ή πώς ένας νε�σύστατ�ς θίασ�ς απ�δπ�τελέσει συλλ�γικ$ *ίωμα, α��ρμή και απ$δει'ηλ�ς, Aρ�εί� Θεάτρ�υ Tέ�νης).

O Δημήτρης Mυράτ και � Δημήτρης X�ρν στην «Kυγή σπάνι�υ πλ�ύτ�υ για τα δεδ�μένα της επ��ής, 1943, σε διασκευή-σκην�θεσία τ�υ (σκην�θέτη της�ίες («μαγευτικές», «ε'αίσιες») και κ�στ�ύμια («κ�καταγωγής � Eλλην�αυστριακ$ς M$ρντ� εί�ε υπ�γως Pενέ M�ρέλ (Aπ$ τ� *ι*λί� τ�υ Γιώργ�υ Aνεμ�γ


κα Aλ*ινγκ) στ�υς «Bρυκ$λακες» τ�υ Iψεν, Θέατρ��δείκνυε $τι «τ� θεατρικ$ γεγ�ν$ς μπ�ρ�ύσε να α-η �μαδικής σύμπν�ιας» (�ωτ.: Nτίμης Aργυρ$π�υ-

Kυρία με τις Kαμέλιες» τ�υ A. Δ�υμά υι�ύ, παραγω- τ�υ θιάσ�υ K�τ�π�ύλη. Θέατρ� K�τ�π�ύλη - REX,

ης Λυρικής Σκηνής) Pενάτ� M$ρντ� και σκην�γρα-κ�μψ�τε�νήματα») Γιώργ�υ Aνεμ�γιάννη. E*ραϊκής

γράψει τη μ�υσική κωμωδία τ�υ «Aλάτι και Πιπέρι»�γιάννη «Θεατρική περιπέτεια», Aθήνα 1990).

H Mιράντα και η Nτιριντά�υαδιαδηλών�υν. O κύρι�ς $γκ�ςτων ανθρώπωντ�υ θεάτρ�υ έδωσε με αυτα-πάρνηση τ� «παρών» στα κ�ινωνικάδρώμενα (Aπ$ τ� *ι*λί� τ�υ Eυάγγελ�υMα�αίρα «H τέ-�νη της Aντί-στασης», εκδ.«Kαστανιώτης»,Aθήνα 1999).

την παν�πλία τ�υ Ερρίκ�υ μετά τηντελική παράσταση, � Μινωτής μπαρ-κάρει ευθύς για τ� I�λιγ�υντ, �π�υτ�ν περιμένει η Κατίνα Πα�ιν�ύ. 0ιλιγ�τερ� τυ&ερ�ί συνάδελ6�ί τ�υςμέν�υν εδώ για να υπ�στ�ύν τ�υς6��υς, τα �άσανα και τη μαύρη α-γ�ρά της Κατ�&ής».

Συμμετ��ήστην Aντίσταση

Στη συντριπτική τ�υς πλει�ψη6ία�ι ηθ�π�ι�ί και τε&νικ�ί τ�υ Εθνικ�ύήταν �ργανωμέν�ι στην Εθνική Αντί-σταση. Σε συνέλευση �λων των ερ-γα$�μένων, τ�ν Δεκέμ�ρι� τ�υ ’42, �Τ$α�ελλάς Καρ�ύσ�ς κατήγγειλετ�ν Καλλιτε&νικ� Διευθυντή Γ. Γι�-καρίνη ως συνεργάτη των κατακτη-τών, πρ�τείν�ντας στη θέση τ�υ τ�νμέ&ρι τ�τε γραμματέα Aγγελ� Τερ-$άκη, αίτημα τ� �π�ί� έγινε δεκτ�.Επίσης διεκδίκησαν συσσίτια γιατ�υς εν ενεργεία αλλά και για τ�υςσυντα�ι�ύ&�υς ηθ�π�ι�ύς (συνήθωςνερ��ραστα 6ασ�λια και &υλ�ς καιστις διπλές παραστάσεις λίγ� παστέ-λι και στα6ίδες).

Στις ε�αντλημένες απ� την πείνακ�πέλες τ�υ &�ρ�ύ της Εκά�ης, τ�’43, η διεύθυνση και � σκην�θέτης Σ.Καραντιν�ς συνιστ�ύσαν να απ�σύ-ρ�νται διακριτικά στα παρασκήνια.Μια μέρα �ι νεαρ�ί ΕAMίτες ηθ�π�ι-�ί Νίκ�ς Τ$�γιας, Ασπασία Παπαθα-νασί�υ, Αλέκα Παΐ$η και Λ�ύλα Ιωαν-νίδ�υ απ�6ασί$�υν, &ωρίς να τ�π�υν σε κανένα, να διαμαρτυρηθ�ύνγια τ� θέμα της επι�ίωσης με έναν ε-��&ως θεατρικ� τρ�π�: να «λιπ�θυ-μήσει» η Παΐ$η επί σκηνής, �περ καιεγένετ�. «Hταν τέτ�ι� τ� αίσθηματ�υ κινδύν�υ και της ευθύνης, π�υε�αιτίας της αυθυπ��λής αυτής �-ντως αρρώστησα», λέει η Α. Παΐ$η.

Την ίδια &ρ�νιά, η «ελληνική»Ασ6άλεια συνέλα�ε τρεις αγωνί-στριες, την επικε6αλής τ�υ ενδυμα-τ�λ�γικ�ύ συνεργεί�υ τ�υ Εθνικ�ύ,Ευγενία Λαμπριν�ύ, και τις μ�δί-στρες Βάσω Τσάλλα και Ελένη Μισ-σιρλή. Τις παρέδωσαν στην Γκεστά-π� και στάλθηκαν σε γερμανικάστρατ�πεδα συγκέντρωσης. Στη συ-

νέ&εια, η έ6η��ς Μισσιρλή πέθανεστις 6υλακές Α�έρω6.

Στα πρώτα &ρ�νια της Κατ�&ήςλειτ�ύργησε τ� πειραματικ� Θεατρι-κ� Σπ�υδαστήρι� απ� τ�ν ΒασίληΡώτα, � �π�ί�ς αργ�τερα συνέ&ισετη δράση τ�υ στ� «��υν�». Με τακαρ�τσάκια τ�υ Δήμ�υ, π�υ άλλεςώρες μετέ6εραν απ�στεωμένα ή νε-κρά απ� την πείνα παιδιά, η ΕλένηΘε�&άρη–Περάκη και �ι μαθήτριέςτης (ανάμεσά τ�υς και η Aλκη Lέη)μετέ6εραν τις κ�ύκλες τ�υ Μπάρ-μπα–Μυτ�ύση.

Μες στ� σκ�τάδι τ�υ ’42 κυ�6�-ρείται και τ� νέ� �εκίνημα τ�υ θεά-τρ�υ μας. Στ� δωματιάκι μιας αυλής,μέσα στ�υς καπν�ύς των τσιγάρων,� Κάρ�λ�ς Κ�υν μ�ιράστηκε τη στα-6ίδα με παλι�ύς και νέ�υς μαθητέςτ�υ μα$ί με τα θεατρικά και ΕAMικά�νειρα και ίδρυσε τ� Θέατρ� Τέ&νης.Στ� ρεπερτ�ρι� τ�υς τ�λμησαν νασυμπεριλά��υν Γκ�ρκι καθώς καιΚ�λντ�υελ, τ�ν �π�ί�ν μεταμ6ίεσανσε Κλ�ντέλ.

Αλλά θέατρ� παι$�ταν και στα σπί-τια. Για τη &αρά της συνεύρεσης καιγια να συγκεντρωθ�ύν &ρήματα γιατ�ν αγώνα. Μάλιστα � Γιάννης Τσα-ρ�ύ&ης («αρ&ικώς υπέρ της Αντιστά-σεως, μετά υπέρ τ�υ ταμεί�υ μ�υ»)διέπρεψε ως Αΐντα και Τρα�ιάτα, γιατ� κ�στ�ύμι της �π�ίας &ρησιμ�π�ί-ησε την ευ$ωνική 6�υστανέλα τ�υπαππ�ύ και ένα σεντ�νι.

Γενικώς, η ανέ&εια και η μαύρη α-γ�ρά άν�ιγαν τ� δρ�μ� στην ευρεσι-τε&νία. Συνήθως τα κ�στ�ύμια πρ�έ-κυπταν απ� μεταπ�ιήσεις και τα υ-6άσματα δεν τα έκ��αν αλλά ταπρ�σάρμ�$αν με α�ρατες παραμά-νες ώστε να �ανα&ρησιμ�π�ιηθ�ύν.

«Φως, 6ως ε�ησ6αλίσθη διά να6ωτίσει τας απ�γευματινάς παρα-στάσεις των 4–6 μ.μ.». 0ι Γερμαν�ί έ-κ��αν τ� ηλεκτρικ� και �ι θίασ�ι έ-παιρναν τα μέτρα τ�υς. Τ� κ�ιν� κα-ταν��ύσε τα πρ��λήματα και $ητ�ύ-σε τη συνέ&ιση της παράστασης ακ�-μα και �ταν η Γερμανική περίπ�λ�ςαπαιτ�ύσε τ� σ�ήσιμ� των 6ώτων.

«Απ�γευματιναί, λαϊκαί, απ�γευ-ματιναί πρ�ς 300, 200 και 100 δρ&.»δια�ά$�υμε σε δια6ήμιση στ�ν ημε-ρήσι� Tύπ� της 17 Ι�υλί�υ 1942. Στ�

ίδι� 6ύλλ� (τιμή 20 δρ&.) σημειώνε-ται �τι «ενε6ανίσθη τ� πρώτ� αργεί-τικ� πεπ�νι και επωλήθη πρ�ς δρ&.δύ� &ιλιάδας» ενώ η &λωρή στα6ίςμάλλ�ν α6θ�νεί και πωλείται πρ�ς1.100 δρ&. κατ’ �κάν. Αν και �ι τιμέςάλλα$αν συνε&ώς, μπ�ρ�ύμε να συ-μπεράν�υμε απ� τις διαθέσιμες μαρ-τυρίες �τι τα αντίτιμα των εισιτηρίωντ�υ θεάτρ�υ εί&αν διατηρηθεί σε λ�-γικά για την επ�&ή πλαίσια ώστε ναμπ�ρεί � κ�σμ�ς να ανταπ�κριθεί. 0ιεπτά–�κτώ &ειμεριν�ί θίασ�ι π�υ α-ναγρά6�νταν στις στήλες των αθη-ναϊκών θεαμάτων τ�ν Απρίλι� τ�υ’41 πριν απ� τη Γερμανική εισ��λή,έγιναν δεκατρείς στ� τέλ�ς τ�υ ’42και δεκαπέντε στ� τέλ�ς τ�υ ’43. Και�ι κατακτητές έψα&ναν κάθε τ�σ� α-6�ρμή για να κλείν�υν τα θέατρα.

Κάθε τ�σ� γίν�νταν έ6�δ�ι σταθέατρα και συλλήψεις, και κάθε τ�σ�μες στ� σκ�τάδι ε�ακ�λ�υθ�ύσαν ναπετ�ύν πρ�κηρύ�εις. Μετά την πα-ράσταση ηθ�π�ι�ί συνέ&ι$αν στ�υςδρ�μ�υς με τ� «&ωνί». 0ργανώθη-καν πανθεατρικές απεργίες (πρ�ε-δρ�ς τ�υ ΣΕΗ � Σπύρ�ς Πατρίκι�ςκαι γραμματέας � Θ�δωρ�ς Μωρί-δης). Ηθ�π�ι�ί, συγγρα6είς και σκη-ν�θέτες (λυπάμαι π�υ � &ώρ�ς δενεπιτρέπει να τ�υς ανα6έρω �ν�μα-στικά) μέσα απ� τις γραμμές τ�υΕΑΜ, κυρίως, συμμετεί&αν στις με-γάλες κινητ�π�ιήσεις για την επι�ίω-ση, για την... «κάθ�δ�» των Β�υλγά-ρων και κατά της επιστράτευσης τωνEλλήνων εργατών για τ� Ράι&, αντι-μέτωπ�ι με τ�υς Γερμαν�ύς και τ�Ιταλικ� ιππικ�. Συνδέ�ντας την ατ�-μική και καλλιτε&νική τελείωση με τ�συλλ�γικ� διά�ημα συμμετεί&αν ε-νεργά στ� ιστ�ρικ� γίγνεσθαι.

Σημειώσεις: 1,5)Λεύκωμα «60 �ρνια Eθνι-κ Θέατρ�», 1932–1992, εκδ. «Kέδρ�ς»,Aθήνα 1992

2,3) Γ. A Λε�νταρίτη, «T� θέατρ� στην Kα-τ��ή», ε�. «Kαθημερινή», 7 Mαρτί�υ 1993

4) Aσημάκη Γιαλαμά, «E, κάτι κάναμε κι ε-μείς!», εκδ. «Γλάρ�ς», Aθήνα 1991

A�ιερώνω τ� κείμεν� για τ� Θέατρ� στηνKατ��ή, σ’ έναν απ τ�υς αμέτρητ�υς, «α-νώνυμ�υς» ήρωες της Mεγάλης Σκηνήςτης Eθνικής Aντίστασης: Στ�ν θεί� μ�υΦώτη Aπ�στλ�υ $αρ��γιαννπ�υλ�


Φως στ� σκ�τάδιH �ωηρή παρυσία και δράση τυ πνευματικύ κ�σμυ στα μαύρα �ρ�νια

Tης Aλε�άνδρας Mπ�υ�έα

Δρ�ς Φιλ�λ�γίας

ME THN πρ�έλαση των �ιτλερικώνστρατευμάτων στην Eλλάδα κι ενώ η�ενική κατ��ή γίνεται �λ�ένα ασ�υ-κτικ�τερη, � Eλληνισμ�ς αναδιπλώ-νεται κι ανασυντάσσεται. Tη σιωπήκαι τ�ν τρ�μ� των πρώτων ημερώνθα διαδε�θεί � ψίθυρ�ς, η �ωνή, ηκραυγή, μια πρωτ��ανής πνευματι-κή έκρη�η, την �π�ία δεν πρέπει ναπερι�ρίσ�υμε σε �,τι έ��υμε συνηθί-σει να �αρακτηρί��υμε αντιστασιακήλ�γ�τε�νία. Eίναι ένα π�λύμ�ρ��αιν�μεν� πνευματικής παρ�υσίαςκαι εθνικής παρρησίας. Kάπ�ιες πτυ-�ές τ�υ άγνωστες κι αδιερεύνητεςθα επι�ειρήσ�υμε να απ�δώσ�υμεπ�λύ σ�ηματικά και αυτ�ν�ητα απ�-σπασματικά στη συνέ�εια με επίγνω-ση �τι αδικ�ύμε τ� εκπληκτικ� καιμ�ναδικ� αυτ� �αιν�μεν�, πρ�σ�έ-ρ�ντας μια λυμ�ατική και ω�ρή εικ�-να τ�υ.

Oι ε�ημερίδες

T� πνευματικ� κλίμα των ημερώναπ�δίδ�υν στις κύριες εκ�άνσειςτ�υ, παρά τη λ�γ�κρισία, �ι ε�ημερί-δες της επ��ής �π�υ καταγρά�εταιένας παράλληλ�ς πνευματικ�ς αγώ-νας απ� τις πρώτες σπασμωδικές κι-νήσεις, μέ�ρι τ� �έσπασμα και τ� κ�-ρύ�ωμά τ�υ.

Φιλ�λ�γικά και λ�γ�τε�νικά κείμε-να συμπεριλαμ"άν�νται στις σελίδεςτ�υς και � ερευνητής εντυπωσιά�ε-ται απ� τη μα�ητική συστράτευσητ�υ πνευματικ�ύ κ�σμ�υ. A�ι�μνη-μ�νευτα είναι τα πρωτ�σέλιδα �ρ�-ν�γρα�ήματα π�υ υπέγρα�αν στ�Eλεύθερ� Bήμα � Π. Παλαι�λ�γ�ςκαι � Δ. Ψαθάς, στην Πρωία � K. Bάρ-ναλης, στα Aθηναϊκά Nέα � Γρ. 'εν�-π�υλ�ς, στην Kαθημερινή � Σπ. Mε-λάς, στην Aκρ�π�λη � A. Λιδωρίκηςκαι στη Bραδυνή � T. Mωραϊτίνης.

Tακτικές στήλες κριτικής "ι"λί�υδιαθέτ�υν τ� Eλεύθερ� Bήμα (M.P�δάς), η Bραδυνή (K. Mπαστιάς), ταAθηναϊκά Nέα (Γ. 'εν�π�υλ�ς) και ηAκρ�π�λις (A. Παπαδήμας), ενώ επι-�υλλίδες, μελέτες και άρθρα γιαπρ�σωπα και θέματα της λ�γ�τε-�νίας, της ιστ�ρίας, της λα�γρα�ίας�ιλ��εν�ύνται στην Πρωία (απ�6–11–42, καθημερινές συνεργασίεςτων A. Tερ�άκη, Π. Xάρη, H. Bενέ�η,M. Kαραγάτση, Λ. K�υκ�ύλα κ.ά.),στ� Eλεύθερ� Bήμα (K.Θ. Δημαράςκ.ά.), στ�ν Πρωιν� Tύπ� (Π. Xάρηςκ.ά.), καθώς και στην Kαθημερινή (�T. Παπατσώνης δημ�σιεύει σε συνέ-�ειες Σκιαγρα�ήματα 40 �ρ�νων πα-γκ�σμιας λ�γ�τε�νίας 1875–1914).

Aρκετ�ς �ώρ�ς παρα�ωρείται καιγια τη δημ�σίευση μυθιστ�ρημάτωνσε συνέ�ειες. H λ�γ�κρισία και η πε-ρι�ρισμένη π�λιτική ειδησε�γρα�ία�πωσδήπ�τε ευν��ύσαν ανάλ�γες

σελίδες και στήλες στις ε�ημερίδες,είναι �μως σα�ής, �πως πρ�κύπτεικι απ� επιστ�λές αναγνωστών, η δί-ψα τ�υ κ�ιν�ύ για τα πνευματικά �η-τήματα, π�υ παρ�υσιά�εται ως ανα-γκαία πρ�ϋπ�θεση και συνειδητή ε-πιλ�γή για τη διατήρηση της εθνικής�υσι�γνωμίας και π�λιτιστικής πα-ράδ�σης.

Tα �ι�λία

Παρά τις τραγικές συνθήκες τ�υ1942 η αναγνωστική "�υλιμία ��ύνε-ται και «η �ήτησις των "ι"λίων κρίνε-ται ως η πλέ�ν �ανερή εκδήλωσιςτης πνευματικής ανησυ�ίας της επ�-�ής... ερρι�θήκαμε �λ�ι στ� διά"α-σμα, άλλ�ι για να γίν�υν καλλίτερ�ι,άλλ�ι για να παρηγ�ρηθ�ύν, άλλ�ι

για να σκ�τώσ�υν την ώρα τ�υς».(Eλεύθ. Bήμα 18.4.42)

Oι μικρές αγγελίες των ε�ημερί-δων κατακλύ��νται απ� πρ�σ��ρέςγια αγ�ρές και πωλήσεις "ι"λίων–π�λλ�ί ως γνωστ�ν πωλ�ύσαν τα"ι"λία τ�υς για να επι"ιώσ�υν, �πωςλ.�. � Λαπαθιώτης –ή δανεισμ� για α-νάγνωση. Δια"ά��υμε συ�νά: «Δα-νειστική "ι"λι�θήκη. Mε 1.000 δρα�-μές τ� μήνα παίρνετε στ� σπίτι σαςκαι δια"ά�ετε �σα "ι"λία θέλετε»...(Aθηναϊκά Nέα 26.11.42), «Nωρίς στ�σπίτι για να ’σαι ήσυ��ς. Mε ένα καλ�"ι"λί� περνάς θαυμάσια την ώρασ�υ. Διαθέτ�υμε 50 �ιλιάδες "ι"λίαελληνικά και �ένα. Mπ�ρείτε να γρα-�είτε συνδρ�μητές. Δανειστική Γ.Tσ�υκαλά» (Eλεύθερ� Bήμα16–8–44).

Tα "ι"λία πωλ�ύνται σε κεντρικά"ι"λι�πωλεία αλλά και σε υπαίθριακαρ�τσάκια. «Aνθρωπ�ι με τ� τενε-κεδάκι στ� �έρι για την π�θητή �α-σ�λάδα �ε�νι�ύνται μπρ�στά στ�ν �-γκ� των "ι"λίων και ��υν με τη �αράτων περιε��μένων τ�υς. Tα μάτιατ�υς "γά��υν �λ�γες», σημειώνεταιστ� Eλεύθερ� Bήμα (26.6.42), ενώστα Aθηναϊκά Nέα (9.6.42) επισημαί-νεται: «H πνευματική απασ��ληση �-σ� κι αν δεν ισ�δυναμεί με ένα πιάτ�α�νί��υσα �ασ�λάδα, περι�ρ�υρεί�μως την ανθρώπινη ανωτερ�τητα,διακρίνει τ�ν άνθρωπ� απ� τα άλλατετράπ�δα». Xαρακτηριστικ� είναι�τι απ�λ�γιστικά τ� 1942 κρίνεται ωςέτ�ς ��ι γ�νιμ�ν εις έκδ�σιν αλλάγ�νιμ�ν εις κατανάλωσιν "ι"λίων(Πρωιν�ς Tύπ�ς 5.1.43).

Kαλλιτε�νική συντρ��ιά σε αθηναϊκή τα�έρνα, τις πρώτες μέρες της Kατ��ής. Aπ� αριστερά: � Aιμίλι�ς Bεάκης, �ρ-θι�ς, � Παύλ�ς Παλαι�λ�γ�ς, η Eλένη Παπαδάκη και � Δημήτρης Ψαθάς. Στα τραγικά �ρ�νια π�υ ακ�λ�ύθησαν, θα εί-ναι �λ�ι τ�υς παρ�ντες στ� πνευματικ� πρ�σκλητήρι� της αντίστασης στ�υς κατακτητές (αρ�εί� «Kαθημερινής», K.Γ.Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).


H κηδεία τ�υ Kωστή Παλαμά, στις 28 Φε�ρ�υαρί�υ 1943, έδωσε την ευκαιρία σε ένα τεράστι� πλήθ�ς να συγκεντρωθεί στ� A΄ Nεκρ�τα�εί� της Aθήνας, σε μιααυθ�ρμητη εκδήλωση τ�υ αδ�ύλωτ�υ �ρ�νήματ�ς των Eλλήνων. O Aγγελ�ς Σικελιαν�ς, αν και άρρωστ�ς, ήταν παρών για να τιμήσει δημ�σια τ� δάσκαλ�τ�υ. T� εγκώμι� π�υ εκ�ώνησε ήταν ένα σάλπισμα ελευθερίας π�υ διαπέρασε τις ψυ�ές των υπ�δ�υλων: «H�ήστε �ι σάλπιγγες, καμπάνες �ρ�ντερές, δ�νή-στε σύγκ�ρμη τη �ώρα πέρα ώς πέρα...». Kαι τ� πλήθ�ς άρ�ισε να ψέλνει τ�ν Eθνικ� μας Yμν� και να +ητωκραυγά+ει για την Eλλάδα και την Eλευθεριά (�ωτ.:K. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ – αρ�εί� N. Π�λίτη).

1943–44H πνευματική κίνηση κ�ρυ�ώνεται

τ� 1943. Γίνεται λ�γ�ς για πνευματι-κ� �ργασμ� και στ� πλαίσι� της απί-θανης "ι"λι�παραγωγής τ�υ ’43 (Π.Xάρης, Πρ. Tύπ�ς 24.7.43) τ� "ι"λί�θεωρείται πλέ�ν «είδ�ς πρώτης α-νάγκης» (Eλ. Bήμα, 19.5.43», Πρ. Tύ-π�ς, 24.7.43). Kυριαρ��ύν �ι νέεςεκδ�σεις των Eλευθερ�υδάκη, Aε-τ�ύ, Aλ�α και στ�υς εκδ�τες απ�δί-δεται δικαι�λ�γημένα «μερίδι� επαί-ν�υ και τιμής π�υ στέρ�ανε να πει-ραματιστ�ύν, να ριψ�κινδυνεύσ�υνιδίως στις αρ�ές μιας επ��ής τ� ιδε-�λ�γικ� μα�ί και εμπ�ρικ� παι�νίδιτ�υς» (Aκρ�π�λις 21.1.44). H π�σ�-τητα �μως των "ι"λίων δεν συν�-δεύεται και απ� ανάλ�γη π�ι�τητακαι εύλ�γα � Σ. Mελάς επισημαίνει �-τι «αυτ� τ� ενδια�έρ�ν π�υ ��ύντω-σε τ�σ� ραγδαία είναι τώρα σαν έναπλατύ π�τάμι π�υ κατε"ά�ει τα πά-ντα, ακ�μη και λάσπη» (Bραδυνή28.4.43).

Nέ� κύμα "ι"λίων κατακλύ�ει τ�1944. O Π. Παλαι�λ�γ�ς μιλά για «εί-κ�σι πέντε νέα "ι"λία κάθε μέρα»(Eλ. Bήμα 11.1.44), � Mελάς για «�-�εία �ιλ�λ�γίτιδα» (Kαθημερινή29.1.44) και «περί�δ� αναγνωστικ�ύπυρετ�ύ», ενώ � 'εν�π�υλ�ς κ�λυ-μπά «στ�ν ωκεαν� των νέων "ι-

Xαρακτηριστικά νεανικά λ�γ�τε�νικά περι�δικά. H «Φωνή των Nέων» είναι τ� πρώτ� τ�υ είδ�υς. Hταν �ειρ�γρα�η καικυκλ��ρησε απ� τ�ν Mάρτι� τ�υ ’42 ώς τ�ν I�ύνι� ’42 (6 τεύ�η), με εμπνευστές τ�ν T. Λιγνάδη και τ�ν Aλέ�. K�τ+ιά,π�υ έκανε και την εικ�ν�γρά�ηση. H «Nεανική Φωνή» κυκλ��ρησε απ� τ�ν Oκτώ�ρι� τ�υ ’43 έως τ�ν Σεπτέμ�ρι�τ�υ ’44. Συνεργάτες: Γ. Δάλλας, Aλκη Zέη, Mάρι�ς Πλωρίτης, Mανώλης Aναγνωστάκης, Tάκης Λαμπρίας, Kώστας Σκα-λιώρας κ.ά.

"λίων» (Aθ. Nέα 1.5.44). O �ειμώνας’43–44 σημαδεύεται και απ� την ί-δρυση νέων εκδ�τικών �ίκων π�υ �-�ι τυ�αία επιλέγ�υν �ν�ματα π�υ-λιών ως πρ�σωνυμίας τ�υς (Aετ�ς,Γλάρ�ς, Πελαργ�ς, κ.ά.). T� 1943 ι-δρύεται "έ"αια κι � Iκαρ�ς. (Eιδικάγια την εκδ�τική κίνηση "λ. τ� άρθρ�τ�υ Δ. Δασκαλ�π�υλ�υ, «Δια"ά�ω»αρ. 58 1982.)

Tα λγτε�νικάπεριδικά

Πρωτ��ανή ακμή γνωρί�ει � λ�γ�-τε�νικ�ς περι�δικ�ς Tύπ�ς. Xαρα-κτηριστική η διαπίστωση τ�υ Π. Xάρη(Πρ. Tύπ�ς 1.10.43): «Aν μερικ�ί μερωτ�ύσαν τι παράγει � τ�π�ς μαςστη δύσκ�λη αυτή επ��ή θ’ απα-ντ�ύσα �ωρίς δισταγμ� θεατρικά συ-γκρ�τήματα και �ιλ�λ�γικά περι�δι-κά. Tα τελευταία σημαι�στ�λί��υνπανηγυρικά τα κεντρικά κι�σκια τηςAθήνας». Xωρίς υπερ"�λή μ�ν� �Σ�λωμικ�ς στί��ς «τ� �άσμα π’ άν�ι-�ε � σεισμ�ς ευθύς κι εγι�μισε άν-θη», μπ�ρεί να απ�τυπώσει την εκ-δ�τική αυτή ευ��ρία και τ� μ�ναδι-κ� και απ��ασιστικ� ρ�λ� των πε-ρι�δικών. H συγκ�μιδή πρωτ�εκδι-δ�μενων περι�δικών υπερ"αίνει τα35 (21 στην Aθήνα, 2 στη Θεσσαλ�νί-κη, αλλά και � Πύργ�ς, η Mυτιλήνη,η Πάτρα, � B�λ�ς, τα Γιάννενα, ηXαλκίδα, � Πειραιάς έ��υν τη δικητ�υς �ωνή). Στ�ν αριθμ�δεν περι-λαμ"άν�νται η «γηραιά κυρία» τωνγραμμάτων μας, η «N. Eστία», η ετή-σια «Φιλ�λ�γική Πρωτ��ρ�νιά» καιτ� «K�υαντρί"ι�» π�υ εκδ�θηκε απ�τις ιταλικές αρ�ές και πρ�σπάθησενα πρ�σεταιρστεί τ� ελληνικ� πνευ-ματικ� δυναμικ�. Σ’ αυτά πρωτ�εμ-�ανί��νται �λ�ι σ�εδ�ν �ι π�ιητέςκαι πε��γρά��ι της α΄ μεταπ�λεμι-κής γενιάς: Aλε�άνδρ�υ, Aναγνω-στάκης, Δάλλας, A. K�τ�ιάς, A. Zέη,Παπαδίτσας, Πατρίκι�ς, Σιν�π�υλ�ς,Kα�τίτσης, A. Nικ�λαΐδης, Γ. Παυλ�-π�υλ�ς, Θ.Δ. Φραγκ�π�υλ�ς, Kώ-στας Στεργι�π�υλ�ς, Σαμαράκης, K.Kύρ�υ, Λ. Στε�άν�υ, κ.ά. Eδώ θα κα-ταθέσ�υν τις πρώτες ανησυ�ίες και�ι A. Mάνεσης, M. Πλωρίτης, T. Λι-γνάδης, K. Σκαλι�ρας, Eμ. Kάσδα-γλης, κ.ά. O�ι απλώς συνεργά��νται,αλλά πρωτ�στατ�ύν ως εκδ�τες ήμ�νιμ�ι συνεργάτες περι�δικών.Πλάι τ�υς �ι κατα�ιωμέν�ι Mυρι"ή-λης, K�ντ�γλ�υ, Σικελιαν�ς, Kαρα-γάτσης, Eλύτης, κ.ά.

Bασικ�ς κ�ιν�ς στ��ς η ανα�ήτη-ση �ωτικ�ύ �ώρ�υ έκ�ρασης και πα-ράλληλα η πνευματική θωράκιση καισ�υρηλάτηση τ�υ εθνικ�ύ �ρ�νήμα-τ�ς π�υ υπ�ν�μευ�ταν απ� την α�α-λίνωτη �ένη πρ�παγάνδα. Eνα σπ�υ-δαί� μέρ�ς της πνευματικής �ωής, η�ωτεινή �ψη των δύσκ�λων ημερώναπ�τυπώνεται στα περι�δικά π�υ ρί-�ν�νται μπ�τίλιες στ� πέλαγ�ς, με-τα�έρ�ντας μηνύματα τέ�νης, αντί-στασης, �ωής. Tύπ�ς π�υ εκδίδεται«στ� πείσμα των τυράννων» �πωςσημειώνει � Σε�έρης (Mέρες). Πε-ρι�δικά π�υ τυπών�νται σε ευτελές�αρτί, με �ρήμα απ� εισ��ρές ή απ�την ε�αργύρωση της μερίδας τ�υ

συσσιτί�υ και σ�εδιά��νται μυστικά.Bρα�ύ"ια τα περισσ�τερα, τ�σ� ανα-γκαία �μως στη συμπλήρωση τ�υ λ�-γ�τε�νικ�ύ μωσαϊκ�ύ. Eνδεικτικά α-να�έρ�υμε �ρισμέν�υς τίτλ�υς:Kαλλιτε�νικά Nέα, Φιλ�λ�γική Kυ-ριακή, Φιλ�λ�γικά Xρ�νικά, NεανικήΦωνή, Φ�ιτητική Tέ�νη, Παλμ�ς,«Φ�ιτητική τέ�νη», «�εκίνημα τηςNει�της» κ.ά. Eνας πραγματικά μυθι-κ�ς κ�σμ�ς με �ασ�λάδα �ωρίς �α-σ�λια και τιμές περι�δικών απ�10.000 τ� α΄ τεύ��ς μέ�ρι 600 εκα-τ�μμύρια τ� τελευταί� μέσα σ’ ένα�ρ�ν� επιμένει να δίνει τ� πνευματι-κ� «παρών» ακ�μη και με �ι�ύμ�ρκαι αυτ�σαρκασμ�. «Kαταστρεπτικήπλημμύρα σημει�ύται εις τας Aθή-νας. Πρ�κειται περί πλημμύρας �ι-λ�λ�γικών περι�δικών, η �π�ία λύει�ριστικώς τ� πρ�"λημα τ�υ πλήρ�υςσυσκ�τισμ�ύ των Aθηναίων».

Διαλέ�εις – εκδηλώσεις

Xαρακτηριστικ� γνώρισμα τηςπνευματικής κίνησης, και � μεγά-λ�ς αριθμ�ς διαλέ�εων π�υ � Mε-

λάς (Aθ. Nέα 3.4.43) θεωρεί «ένα α-κ�μη δείγμα αντίδρασης τ�υ κ�ιν�ύστην τρ��ιμ�λ�γία της επ��ής».E��υμε πληρ��ρίες για τις διαλέ-�εις των A. Σικελιαν�ύ, Σπ. Mελά,Στ. Mυρι"ήλη, κ.ά. π�υ δ�θηκαν στ�θέατρ� Kυ"έλη και μάλιστα με εισι-τήρι� και εκδ�θηκαν σε �ε�ωριστά�υλλάδια. Aνάλ�γες εκδηλώσειςκαι διαλέ�εις δίν�νταν στ� Θέατρ�Tέ�νης και σε άλλες αίθ�υσες επ’α��ρμή και των εκλιπ�ντων τα �ρ�-νια αυτά (Παλαμά, Γρυπάρη, Mαλα-κάση, κ.ά.).

Συγκεντρώσειςλγτε�νών – νέα

λγτε�νικά σωματεία

Oι πνευματικές �υμώσεις αλλά κυ-ρίως τα ��υμένα "ι�τικά πρ�"λήμα-τα συνετέλεσαν στη σύσ�ιγ�η τωνσ�έσεων των πνευματικών ανθρώ-πων, �ωρίς να λείπ�υν "έ"αια και �ι�ιλ�λ�γικές έριδες και πρ�σωπικέςεπιθέσεις. Oι �ιλικές παρέες τωνλ�γ�τε�νών των Aμπελ�κήπων, της

Kαλλιθέας, των Kρητών κ.ά. είναιευρύτερα γνωστές ("λ. περ. «Δια"ά-�ω» αρ. 58, 1982) και στις περισσ�τε-ρες των περιπτώσεων κατέληγαν σεαντιστασιακές �μάδες. H Bραδυνή(29.10.43) πάντως �ρ�ντι�ε να δια-σκεδά�ει τυ��ν υπ�ψίες των κατα-κτητών για ύπ�πτ�υς σκ�π�ύς γρά-��ντας «επ’ εσ�άτων ήρ�ισαν δημι-�υργ�ύμενα καθ’ εαυτ� λ�γ�τε�νι-κά πάρτυ, �π�υ η �ιλ�λ�γική συ�ή-τησις απ�τελεί τ�ν σκ�π� των συ-γκεντρώσεων απ�κλει�μένων άλ-λων ενασ��λήσεων».

Θρυλικά στη μνήμη των παλαι�τέ-ρων έ��υν μείνει τα περί�ημα «�α-σ�υλάδα–πάρτυ» των νέων ή αυτάπ�υ δι�ργανών�νταν με συνεισ��-ρές πενι�ρών �αγητών (στα�ίδες,ελιές, κ.ά.) και �π�υ με πρ��αση κά-π�ι� λ�γ�τε�νικ� διαγωνισμ� της«Διάπλασης» �ι νέ�ι εί�αν τη δυνα-τ�τητα να συ�ητ�ύν την ίδρυση νέ-ων περι�δικών και να σ�εδιά��υντην αντιστασιακή δράση. Πνευματι-κά στέκια δ�κιμων λ�γ�τε�νών αλλάκαι επίδ��ων νέων "ρίσκ�νταν στηστ�ά της Θεμιστ�κλέ�υς 11 �π�υστεγα��ταν � εκδ�τικ�ς �ίκ�ς Aρ.Mαυρίδη, στ� πατάρι τ�υ "ι"λι�πω-λεί�υ–εκδ. �ίκ�υ Iκαρ�υ, πίσω απ�την Παλιά B�υλή, στ� "ι"λι�πωλεί�Eλευθερ�υδάκη, στ� "ι"λι�πωλεί�της Eστίας, στην τα"έρνα «Mεθυ-σμέν� Kαρά"ι», της �δ�ύ A�ρ�δίτης7 στην Πλάκα καθώς και στα γρα-�εία τ�υ Πρακτ�ρεί�υ ΠνευματικήςΣυνεργασίας τ�υ Mάρι�υ Bαϊάν�υ.M�ναδική ήταν η ατμ�σ�αιρα στιςσκάλες και τα γρα�εία της «Διάπλα-σης των Παίδων» στην �δ� Eυριπί-δ�υ �π�υ συνωστί��νταν �ι �ανατι-κ�ί για γράμματα νέ�ι της επ��ής,π�λλ�ί απ� τ�υς �π�ί�υς πρ��ώρη-σαν σε σύμπη�η διαπλασιακών συλ-λ�γων.

H Eστία Λ�γ�τε�νών �ρ�ντι�ε γιατην ε�ασ�άλιση συσσιτί�υ στα μέλητης Eταιρείας Eλλήνων Λ�γ�τε-�νών, ενώ έντ�νη δραστηρι�τητα α-νέπτυ�ε και � νε�σύστατ�ς Σύνδε-σμ�ς Eλλήνων Λ�γ�τε�νών.

Kλείν�ντας δεν μπ�ρ�ύμε παράνα επισημάν�υμε πως η πνευματικήκίνηση της Kατ��ής δεν ήταν παράη απ�τελεσματικ�τερη �υσική άμυ-να στη "ία, στα πρ�τεταμένα �πλατων κατακτητών, στην πείνα, την τα-πείνωση, τ�ν ε�ευτελισμ�. Oπως εύ-στ��α σημειώνει � Mαν�λης Aνα-γνωστάκης, «μ’ �λη τη δραματικ�τη-τά της η Kατ��ή ήταν μια επ��ή έ-�αρσης, ανάτασης, ελπίδας. Tα αν-θρωπάκια έγιναν �α�νικά Aνθρωπ�ι,� μικρ�ς � ανώνυμ�ς τεντώθηκε στα�ρια τ�υ μεγαλεί�υ. Στην Kατ��ή τ��αμ�γελ� δεν έλειψε απ� τα �είλη,τ� ανέκδ�τ� έπαιρνε κι έδινε, �ι α-ναμνήσεις μας σήμερα μπλέκ�νταιμε πικρές ν�σταλγίες και με ή��υςακ�ρντε�ν. Στα κατ�πινά �ρ�νια υ-π��ρεωθήκαμε να πι�ύμε ώς τ�νπάτ� τ� δηλητήρι� της απανθρω-πιάς. H Kατ��ή είναι ένας π�λύ�ρω-μ�ς πίνακας �π�υ τ� μαύρ� δένειαρμ�νικά με τ� κ�κκιν�, με τ� γαλά-�ι� με �λα τα �ρώματα της ίριδας».

Σημείωση: H κ. Aλε�άνδρα Mπ�υ�έα έ�ειεκπ�νήσει διατρι�ή με θέμα «Tα λ�γ�τε-�νικά περι�δικά της Kατ��ής».



Eνα δείγμα απ� τα π�λυάριθμα �ιλ�λ�γικά–λ�γ�τε�νικά περι�δικά π�υ κυ-κλ��ρησαν στα �ρ�νια της δ�υλείας με κ�ιν� στ�� τη σ�υρηλάτηση τ�υ ε-θνικ�ύ �ρ�νήματ�ς και την υπ�ν�μευση της ασύστ�λης κατ��ικής πρ�πα-γάνδας. Σαν μπ�τίλιες ριγμένες στη θάλασσα, μετέ�εραν στ�υς απ�δέκτεςτ�υς μηνύματα τέ�νης, +ωής, αντίστασης, ελπίδας.



Στις κινηματγρα ικές αίθυσεςAπ� τις παραγωγές των ωρών τ�υ A��να στην ανασυγκρ�τηση τ�υ ελληνικ�ύ κινηματ�γρά��υ

Tης Eλί�ας-Aννας Δελ�ερ�ύδη

Aν. καθηγήτριας στ�ν τ�μέα Θεατρ�λ�γίας-M�υσικ�λ�γίας τ�υ Πανεπιστημί�υ Kρήτης

TA KATOXIKA απ�γεύματα και ρά-δια, � κινηματ�γρά��ς είναι για τ�υςAθηναί�υς η κυρι�τερη εκτ�ς σπιτι-�ύ ψυ�αγωγία, μα�ί με τ� θέατρ�, τ� αριετέ και κάπ�ιες τα έρνες ή ε-στιατ�ρια με μ�υσική. Aν τ� θέατρ�πρ�σελκύει θεατές �άρη στ�υς ιδιαί-τερα δημ��ιλείς ηθ�π�ι�ύς και τ�δραματ�λ�γι� τ�υ, π�υ δεν είναι τ�-σ� ασ�υκτικά ευθυγραμμισμέν� μετις επιταγές των κατακτητών, � κινη-ματ�γρά��ς τ� ανταγωνί�εται με τ�κατά 4-5 ��ρές �θην�τερ� εισιτή-ρι�. Στ� θέατρ� �αίνεται να διατη-ρείται μια επι�ανειακή συνέ�εια καισταθερ�τητα, αλλά στ�ν κινηματ�-γρά�� τα πράγματα έ��υν αλλά"ειπ�λύ. H εγκατάσταση των Γερμανώνστην Eλλάδα επι άλλει αλλαγέςστην πρ�έλευση των εισαγ�μενωνταινιών. Ως τ�τε η ��λιγ�υντιανήκαι, σε αισθητά μικρ�τερ� αθμ�, ηαγγλική παραγωγή κάλυπταν σημα-ντικ� μερίδι� των κινηματ�γρα�ικώνπρ�γραμμάτων· τώρα η εισαγωγήτ�υς απαγ�ρεύεται. Oι ταινίες δεν έ-��υν πια την πρ�κατ��ική ελκυστι-κ�τητα, α��ύ έρ��νται απ�κλειστικάαπ� τις �ώρες τ�υ A"�να. Oι δύ� με-γάλες γερμανικές εταιρείες, η Oύ�ακαι η T�μπις, καθώς και �ι ιταλικές,είναι πλέ�ν �ι ασικ�ί πρ�μηθευτέςταινιών στην Eλλάδα. Λίγες τσε�ικέςπαραγωγές �θάν�υν στις �θ�νες,καθώς και γαλλικές, της «K�ντινε-ντάλ», μετά την επαναλειτ�υργίατων στ�ύντι� τ�υ Παρισι�ύ. Hθ�π�ι-�ί γνωστ�ί και δημ��ιλείς ήδη πριναπ� τ�ν π�λεμ�, �πως � Eμιλ Γιάνιν-γκς, � Bίλι Φριτς και η Zάρα Λεάντερπρ�σπαθ�ύν να πείσ�υν τ� κ�ιν� ναμπει στ�υς κινηματ�γρά��υς.

T�ν �ειμώνα, �ρισμένες κεντρικέςκινηματ�γρα�ικές αίθ�υσες, �πωςτ� «Pε"» και τ� «Σινεάκ», λειτ�υρ-γ�ύν απ� τις 10 τ� πρωί ώς τις 8 τ� ράδυ - η απαγ�ρευση της κυκλ��-ρίας τ�υς κ� ει τις ραδινές παρα-στάσεις. Kαι τα θέατρα, άλλωστε, γιατ�ν ίδι� λ�γ� κάν�υν απ�γευματινήστις 3 και ραδινή στις 5 η ώρα. Λει-τ�υργ�ύν δέκα περίπ�υ αίθ�υσεςστ� κέντρ� της πρωτεύ�υσας και άλ-λες τ�σες σε κ�ντινές και μακρινέςσυν�ικίες, καθώς και πέντε ακ�μαστ�ν Πειραιά. Oι κεντρικές αλλά��υνπρ�γραμμα μία ��ρά την ε δ�μάδα,�ι συν�ικιακές πι� συ�νά. T� καλ�-καίρι � αριθμ�ς των κεντρικών κινη-ματ�γρά�ων μειώνεται στ�υς έ"ι, ε-νώ των συν�ικιακών ανε αίνει στ�υςπενήντα και των πειραϊκών στ�υς ε-πτά.

Δια�ήμιση

Kάθε Kυριακή, παραμ�νή της αλ-λαγής των πρ�γραμμάτων στις κε-

O Aιμίλι�ς Bεάκης και η Kαίτη Πά-ν�υ, πρωτα-γωνιστές στη «Φωνήτης καρδιάς»(1943). (Aρ�εί�Δημήτρη Iω-ανν�π�υλ�υ)

O Γιώργ�ς T�α�έλλας (πλάτη) καθ�δηγεί τη Zινέτ Λακάτ, στα «Xειρ�κρ�τήματα» 1944. (Aρ�εί� Γιώργ�υ T�α�έλλα, α-ναδημ�σίευση απ� τ� Γιώργ�ς T�α�έλλας, 35� Φεστι�άλ Θεσσαλ�νίκης, 1994)



ντρικές αίθ�υσες, �ι ε�ημερίδες γε-μί��υν απ� δια�ημίσεις των νέωνταινιών. Aυτές �ι δια�ημίσεις, εικ�-ν�γρα�ημένες, περιέ��υν τα απα-ραίτητα για την πρ�σέλκυση τ�υ κ�ι-ν�ύ στ�ι�εία, τα �ν�ματα των πρω-ταγωνιστών, �πως επίσης και υπ�-μνηση των μεγάλων επιτυ�ιών τ�υς,μέσα απ� τις �π�ίες τ�υς έ�ει ήδηγνωρίσει τ� κ�ιν�. Oι θεατές ενημε-ρών�νται για τα πρ�γράμματα τωνκεντρικών κινηματ�γρά�ων μέσωαυτών των δια�ημίσεων και για τ�υςσυν�ικιακ�ύς μέσω της στήλης τωνθεαμάτων.

Oρισμέν�ι διαν�μείς πρ�τιμ�ύνμία μικρή κατα�ώριση με κείμεν�,για να δια�ημίσ�υν τις νέες ταινίεςτης εταιρείας π�υ εκπρ�σωπ�ύν.Aυτά τα σύντ�μα κείμενα, �πως και�λιγάριθμα άλλα, εκτενέστερα, σ�ε-τικά με την ανάπτυ"η της κινηματ�-γρα�ικής ι�μη�ανίας στη Γερμανία,έ��υν ��ι απλά δια�ημιστικ�, αλλάπρ�παγανδιστικ� �αρακτήρα. Yπ�-γραμμί��υν την π�ι�τητα των γερμα-νικών παραγωγών, π�υ δεν υστε-ρ�ύν σε τίπ�τε απ� τις αμερικανικές,ακ�μα και σε είδη π�υ θεωρ�ύνται α-π�κλειστικ� πρ�ν�μι� τ�υ X�λιγ�υ-ντ, �πως �ι μ�υσικές ταινίες. Mε αυ-τ�ν τ�ν τρ�π�, παράλληλα με τηνπρ�παγάνδα, επι�ειρ�ύν να ε αιώ-σ�υν μεγαλ�πρεπώς τ�υς θεατές �τιδεν στερ�ύνται τίπ�τε σημαντικ�, α-��ύ η Γερμανία έ�ει κατ�ρθώσει να"επεράσει τη μητρ�π�λη τ�υ κινημα-τ�γρά��υ. Eπίσης, για λ�γ�υς πρ�-παγάνδας γι�ρτά�εται και στην Aθή-να, την 1η Mαρτί�υ 1943, η εικ�σιπε-νταετηρίς της Oύ�α, απ� την διαν�-μέα της «Eλλάς-�ιλμ», στ�ν κινημα-τ�γρά�� «Παλλάς», με πρ�σκεκλη-μέν�υς τα μέλη της εκλεκτής αθη-ναϊκής κ�ινωνίας.

H παρ�υσία τ�υ ιταλικ�ύ κινημα-τ�γρά��υ είναι σα�ώς υπ�δεέστε-ρη. Oι γαλλικές παραγωγές, με πρω-ταγωνιστές γνωστ�ύς και αγαπη-τ�ύς στ� ελληνικ� κ�ιν� �πως ηNτανιέλ Nταριέ, η Eντ ί� Φεγιέρ, �Mισέλ Σιμ�ν, είναι επίσης αριθμητικάπερι�ρισμένες, αλλά δια�ημί��νταιαρκετά.

Mέσα σ’ αυτ� τ� πλαίσι� "εκινάδειλά δειλά η ελληνική κινηματ�γρα-�ική παραγωγή της δεκαετίας. H α-δύνατη πλέ�ν επικ�ινωνία με ταστ�ύντι� της Aιγύπτ�υ, στα �π�ίαγυρί��νταν ελληνικές ταινίες ώς τηνκήρυ"η τ�υ π�λέμ�υ και η άδηλη έ-κ αση της τρέ��υσας κατάστασης ε-πι άλλ�υν την ανασυγκρ�τηση τωνκινηματ�γρα�ικών δυνάμεων καιτην ε"εύρεση λύσεων στ� επίπεδ�της παραγωγής. Oι ελληνικές ταινίεςθα ήταν μια λύση για τη μερίδα τ�υκ�ιν�ύ, π�υ δεν ανέ�εται να λέπειπαραγωγές απ� τις �ώρες τ�υ A"�-να. T� νέ� "εκίνημα τ�υ ελληνικ�ύκινηματ�γρά��υ πρ� άλλεται ως υ-π�θεση εθνικής ανάγκης.

H πρώτη ελληνική ταινία π�υ γυρί-�εται στην κατ��ική Aθήνα είναι, τ�1943, H θύελλα πέρασε, παραγωγήτης «Oλύμπια �ιλμ» τ�υ ΠαναγιώτηΔαδήρα, σε σενάρι� και σκην�θεσίατ�υ Tάκη Mπακ�π�υλ�υ, με πρωτα-γωνιστές τ�υς Γιάννη Aπ�στ�λίδη,E�η Πάλμη, Περικλή Xριστ��ρίδη,

Aνθή Mηλιάδ�υ, Aγγελ� Λάμπρ�υ. Hταινία τ�υ Mπακ�π�υλ�υ κρίνεταιθετικ� ήμα για την ανα�ω�γ�νησητ�υ ελληνικ�ύ κινηματ�γρά��υ, αλ-λά αμέσως επισκιά�εται απ� τη Φωνήτης καρδιάς, παραγωγή τ�υ Φιλ�π�ί-μενα Φίν�υ και τ�υ Γιώργ�υ Kα �υ-κίδη, σε σενάρι� και σκην�θεσία τ�υΔημήτρη Iωανν�π�υλ�υ.

H επιτυ�ία της Φωνής της καρδιάς,μεγαλύτερη απ� κάθε πρ�σδ�κία, �-�είλεται εν μέρει στ�υς συντελε-στές της: τ�ν Aιμίλι� Bεάκη, π�υ ρί-σκεται στην κ�ρυ�ή της σταδι�δρ�-μίας τ�υ, την αισθαντική Kαίτη Πά-ν�υ, τ�ν Λάμπρ� Kωνσταντάρα, τ�νΔημήτρη X�ρν, τη Nίτσα Tσαγανέα,τη Σμαρ�ύλα Γι�ύλη. Eν μέρει επί-σης ��είλεται στ� σενάρι�, μία κλα-σική για τ� μεσ�π�λεμικ� θέατρ�σύγκρ�υση ανάμεσα σε έναν �τω��εργάτη και την ��ι μ�ν� �ικ�ν�μικά,αλλά και κ�ινωνικά ισ�υρή �ικ�γέ-νεια της γυναίκας τ�υ. T� κ�ιν� κα-τά�ερε ίσως να δει πίσω απ� τις ει-κ�νες ένα μήνυμα π�υ τ� ενθ�υσία-σε, μέσα στις συγκεκριμένες περι-στάσεις.

Σε μια πρώτη ανάγνωση, � κυρ-Σπύρ�ς, τ�ν �π�ί� ενσάρκωνε � Bε-άκης, δεν ήταν ένας εγκληματίας,��νιάς για λ�γ�υς τιμής, αλλά έναςάδικα διωκ�μεν�ς άνθρωπ�ς, π�υ ά-"ι�ε να απ�κατασταθεί ηθικά και να ρει αυτ� π�υ τ�υ έ��υν στερήσειτ�σα �ρ�νια, την κ�ρη τ�υ. Σε έναδεύτερ� επίπεδ�, θα μπ�ρ�ύσε κα-νείς να αναγνώσει �τι �ι ταπειν�ί, �-ταν δεν τ�υς λείπει η ψυ�ή και τ�θάρρ�ς, μπ�ρ�ύν να �ρθώσ�υν τ� α-νάστημά τ�υς απέναντι στ�υς ισ�υ-

ρ�ύς, να υπερασπισθ�ύν τ� δίκαι�και την ευτυ�ία των αγαπημένωντ�υς πρ�σώπων, να επι άλ�υν τηθέλησή τ�υς και να κάμψ�υν κάθε ε-μπ�δι�. Xωρίς να πρ��έρει �ύτε μίαλέ"η πατριωτισμ�ύ ή αντίστασης, �κυρ-Σπύρ�ς μπ�ρεσε να ανα�θεί σεσύμ �λ� τ�υ Eλληνα, π�υ υπ�μένειπρ�σωρινά μ�ν� την καταδυνάστευ-ση των ισ�υρ�τέρων. Πέρα ίσως απ�τις πρ�θέσεις των δημι�υργών της,η ταινία λειτ�ύργησε στ� κ�ιν� τηςεπ��ής ως αλληγ�ρία για την επιθυ-μητή έκ αση τ�υ π�λέμ�υ.

Kάτω απ� τη σκιά της επιτυ�ίαςτης Φωνής της καρδιάς πρ� άλλεταικαι η Mάγια η τσιγγάνα, σε παραγω-γή, σενάρι� και σκην�θεσία τ�υΓιάννη Xριστ�δ�ύλ�υ, με πρωταγω-νιστές τ�υς Pίτα Δημητρί�υ, EυγενίαΔανίκα, Σ�ύλα Kαραγιώργη και Kώ-στα Mπέ��.

H παραγωγή της Kατ��ής θα �λ�-κληρωθεί τ� 1944, με μία ακ�μα ται-νία, π�υ απετέλεσε ταυτ��ρ�να ση-μαντικ� καλλιτε�νικ� ήμα για τ�νελληνικ� κινηματ�γρά��, τα Xειρ�-κρ�τήματα, παραγωγή τ�υ Mαυρίκι-�υ N� ακ, σε σενάρι� και σκην�θε-σία τ�υ Γιώργ�υ T�α έλλα. Tα Xει-ρ�κρ�τήματα, σε αντιστ�ι�ία με τηΦωνή της καρδιάς, στηρί��νται κατ’αρ�ήν στην παρ�υσία εν�ς ετερά-ν�υ, τ�υ Aττίκ, π�υ πλαισιώνεται α-π� μια δρ�σερή και π�λλά υπ�σ��-μενη νεαρή γυναικεία παρ�υσία, τηZινέτ Λακά�, και απ� τ�ν ήδη δημ�-�ιλή �εν-πρεμιέ Δημήτρη X�ρν. Στησυνέ�εια "ε�εύγ�υν απ� τ� επίπε-δ� τ�υ αισθηματικ�ύ δράματ�ς,πρ�ς έναν πρ� ληματισμ� για την

ά�αρη μ�ίρα τ�υ καλλιτέ�νη. E��-ντας μαθητεύσει στη σκ�τεινή αί-θ�υσα, � Γιώργ�ς T�α έλλας κατα-�έρνει να επιτύ�ει την απ�δ�ση τηςιστ�ρίας και των πρ� ληματισμώντ�υ με �ρ�υς π�υ ταιριά��υν στ� κι-νηματ�γρα�ικ� μέσ�. H συμπύκνω-ση τ�υ �ρ�ν�υ με τη �ήθεια τωνδιπλ�τυπιών απ�καλύπτει ένανσκην�θέτη με κινηματ�γρα�ική �-πτική, κατακτημένη ήδη απ� ταπρώτα τ�υ ήματα και κάπ�ιες ιδι�-τητες, π�υ θα απ�δει�θ�ύν ιδιαίτε-ρα σπάνιες στ� ελληνικ� καλλιτε-�νικ� τ�πί�.

H ελληνική κινηματ�γρα�ική πα-ραγωγή στη διάρκεια της Kατ��ήςκαλύπτει έναν μ�λις �ρ�ν�, απ� τηνάν�ι"η τ�υ ’43 ώως την άν�ι"η τ�υ’44 και αριθμεί ελά�ιστες ταινίες.Oμως αυτή η παραγωγή δεν στηρί-�εται σε ένα πρ�ϋπάρ��ν, στέρεαδ�μημέν� σύστημα, αλλά στην πρω-τ� �υλία κάπ�ιων ανθρώπων, δύ�απ� τ�υς �π�ί�υς, � Φιλ�π�ίμην Φί-ν�ς και � Γιώργ�ς T�α έλλας, θα α-π�δει�θ�ύν στη συνέ�εια ε"αιρετι-κά σημαντικά κε�άλαια της εθνικήςκινηματ�γρα�ίας. Mέσα σε μία απ�τις πι� κρίσιμες και δραματικές στιγ-μές της πρ�σ�ατης ιστ�ρίας μας, �ελληνικ�ς κινηματ�γρά��ς αν�ίγειένα καιν�ύργι� κε�άλαι�, π�υ αυτήτη ��ρά, σε αντίθεση με τα πρ�π�-λεμικά �ρ�νια, θα έ�ει συνέ�εια.

Σημείωση: T� κείμεν� αυτ� στηρί�εται σε έ-ρευνα π�υ έγινε στα αρ�εία της Kαθημε-ρινής. Eυ�αριστώ θερμά την κυρία BάσηXατ�ηγεωργί�υ και τ�ν κύρι� Θάν� T�α-�έλλα για την παρα�ώρηση τ�υ �ωτ�γρα-�ικ�ύ υλικ�ύ.

Δια&ημιστικές κατα�ωρίσεις 'ένων και ελληνικών ταινιών της επ��ής στην ε&ημερίδα «Kαθημερινή» (1943-1944).

Tης Mαρίας Aργυριάδη

Yπεύθυνης τ�υ Tμήματ�ς Παιδικής Hλικίας και Συλλ�γής Παι�νιδιών τ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη

ΣTA ΔYΣKOΛA �ρνια της Kατ�-�ής, παρ’ λη τη στέρηση, την πεί-να και τ� ��, τα παιδιά της Aθή-νας, πως άλλωστε και λης τηςEλλάδας, ��ύσαν κάπ�ιες ώρες!εν�ιασιάς, �άρη στην επιν�ητι-κτητά τ�υς να �τιά�ν�υν παι�νί-δια απ τ� τίπ�τα. Tα �ι�μη�ανικάκαι �ι�τε�νικά παι�νίδια π�υ �ά-θηκαν για ένα διάστημα απ τηναγ�ρά με τ� κλείσιμ� των λιγ�-στών εργ�στασίων και �ι�τε�νιώνπαραγωγής τ�υς, γρήγ�ρα αντι-καταστάθηκαν με αυτ�σ�έδια, -πως, για παράδειγμα �ι �λ�ι αππηλ π�υ έψηναν τα παιδιά στ�υς��ύρν�υς των πλυσταριών.Eκτς, μως, απ τα παιδιά, υπήρ-!αν και ενήλικες π�υ θεώρησαντ� παι�νίδι αναγκαί� στα κατ��ικά�ρνια, κατά τα �π�ία λα, πληντων τρ��ίμων, ήταν περιττά. Xά-ρη στις πρ�σπάθειές των ανθρώ-πων αυτών, �ι πανηγυριώτικ�ι πά-γκ�ι, τ� πανραμα, τ� κ�υκλ�θέα-τρ� και � καραγκι�ης συνέ�ισαννα δίν�υν �αρά στα παιδιά, π�υ α-ναγκαστικά εί�αν μπλε�τεί στη�ρίκη και τ�ν τρμ� τ�υ π�λέμ�υ.Στ�υς κατασκευαστές παι�νιδιώντης επ��ής εκείνης ανα�έρεταιτ� παρν άρθρ�, α!ι�π�ιώνταςμαρτυρίες ανθρώπων, π�υ παιδιάττε, έ�ησαν ώρες �αράς, �άρη σεαυτ�ύς τ�υς ανθρώπ�υς π�υ πά-λεψαν με τ� δικ τ�υς τρπ� πρ�-σ�έρ�ντας τ� πετραδάκι τ�υςστ�ν κ�ιν αγώνα.

Oι πανηγυράδες

Στην κατ��ική Aθήνα τις ημέρεςτων Xριστ�υγέννων και της Πρω-τ��ρ�νιάς κατά μήκ�ς της �δ�ύAιλ�υ, στήν�νταν �ι πανηγυριώ-τικ�ι πάγκ�ι με παι�νίδια, κατα-σκευασμένα συ�νά απ !υλάκια,�ρωματιστά �αρτιά, άδεια κ�υτιάαπ κ�νσέρ�ες κ.ά., π�υ έ�ρισκαν�ι κατασκευαστές τ�υς στα σκ�υ-πίδια των γερμανικών στρατ�πέ-δων. Eνας απ αυτ�ύς ήταν �

Aνανίας Aνανιάδης. Στην εσωτε-ρική πλευρά των παι�νιδιών π�υκατασκεύα�ε με τσίγκινα κ�υτιάκαι κ�νσέρ�ες, υπήρ�ε η μάρκατης κ�σνέρ�ας.

T� κατάστημα της Mαρίας Σταυ-ρ�π�ύλ�υ στην �δ Aδριαν�ύστην Πλάκα, απ�ρρ��ύσε τα παι-�νίδια και τις κ�ύκλες π�λλώνEλλήνων κατασκευαστών. Oι πε-ρισστερες απ τις κ�ύκλες �τιά-�ν�νταν απ πεπιεσμέν� �αρτί καιύ�ασμα και ντύν�νταν με ρ�ύ�ααπ γυαλιστερές �δρες. Πρ��ρί-��νταν για λα τα παιδιά, ενώ υ-πήρ�αν και διά��ρες �ιλανθρωπι-κές �ργανώσεις π�υ τις αγρα�ανσε π�στητες για να τις δωρί��υνστα παιδιά τα Xριστ�ύγεννα.

O Γιώργ�ς Kατέκ�ς στην �δEρμ�ύ, ήταν ένας μικρ�–κατα-σκευαστής πανηγυριώτικων παι-�νιδιών π�υ ειδικευταν στα π�-λύ�ρωμα μικρά �ωάκια και τις κα-ρικατ�ύρες απ σύρμα σαν αυτπ�υ καθαρί��υν τις πίπες. E�τια-�νε και αραπάκια π�υ ανέ�αινανπάνω σε ένα ��ίνικα. Kακ�γ�υ-στα, αλλά εκείνη την επ��ή ήτανγια εμάς αριστ�υργήματα. Hτανκαι � μν�ς π�υ έ�τια�νε κλωσ-π�υλα, απ μπαμπάκι, με μία �άρ-τινη μύτη, �άρτινα πδια και δύ�σκάγια για μάτια. Tα κλωσπ�υλατα άπλωνε συνήθως λα μα�ί πά-

νω σε ένα μεγάλ� σινί απ λαμαρί-να. O ίδι�ς έ�τια�νε και υ�ασμά-τινα πασ�αλινά αυγά. «T�τε π�υ ή-μ�υν μικρή θυμάμαι π�υ � πατέ-ρας, μ�υ εί�ε �έρει ένα πασ�αλι-ν� αυγ�. Mέσα υπήρ�αν κάτι μι-κρά καραμελάκια απ� κ�ρίανδ�,τα �π�ία εί�α �ν�μάσει μπίρι–μπί-ρι.

T� μικρ� τ� μπίρι–μπίρι θα τ� πεί τ�υ ν�ικ�κύρη να κλειδώσει να αμπαρώσει και ψωμί να μην τ�υς δώσει».

T� κ�υκλ�θέατρ�

Συνάντησα πριν απ εννέα �ρ-νια τ� Nίκ� Aκίλ�γλ�υ, � �π�ί�ςγύρω στα 1935 δημι�ύργησε έναθίασ� κ�υκλ�θεάτρ�υ π�υ �νμα-σε «Θίασ� Mαρι�νετών ZωντανέςK�ύκλες». O ίδι�ς θα ανα�έρει.

«Σπ�ύδασα στην Παπαστράτει�Σ��λή η �π�ία ιδρύθηκε τ� 1929απ τ�ν σύνδεσμ� για τα δικαιώ-ματα της γυναίκας. Συγ�ρνωςπήγα τρία �ρνια στη δραματικήσ��λή τ�υ Kαραντιν�ύ π�υ δίδα-σκε σκην�γρα�ία � Σπύρ�ς Bασι-λεί�υ. Θυμάμαι τι γύρω στ� 1935εί�ε έρθει στην Aθήνα, “T� θέα-τρ� των Piccoli”, ένας θίασ�ς μεμαρι�νέτες τ�υ Vittorio Podreccaκαι έπαι!ε στ� Zάππει� �ρισμένεςπαραστάσεις. Στ� Zάππει� κράτη-

σαν, ταν έ�υγε � θίασ�ς, δύ� α-π τις κ�ύκλες τ�υ και έψα!αν να�ρ�ύν τε�νίτες να τις αντιγρά-ψ�υν. Aπ�τάνθηκαν στη σ��λήμ�υ και επειδή ήμ�υν καλς έ-στειλαν εμένα. Mα�ί με ένα συ-νεργάτη, παί!αμε αρ�ικά για δύ��ρνια στ� Zάππει� και στ� αλ-σύλλι� στ� Περιστέρι. Kαι ενώ τ�πργραμμά μας ήταν να παί!�υμεακμα ένα �ρν�, συνε�ίσαμε τιςπαραστάσεις με τις κ�ύκλες π�υμας �άρισαν απ τ� Zάππει�, των�π�ίων τα κε�άλια και τα σώματα,ήταν απ !ύλ�.

Eμείς τις �τιά!αμε απpapier–mache. Oν�μάσαμε τ� θία-σ μας “Zωντανές κ�ύκλες” και α-π τ� 1935–36 μέ�ρι τ� 1940 δώ-σαμε ελεύθερες παραστάσεις στ�θέατρ� Pε!, στ� θέατρ� M�υσ�ύ-ρη, στ� Φάληρ� και στ� Σεσίλστην Kη�ισιά. Στ�ν πλεμ� τ�υ’40 επιστρατεύτηκα στην Aλ�ανίακαι παράτησα τ� θίασ� στ�υς συ-νεργάτες μ�υ. Παί!ανε για λίγ� ε-δώ στην Aθήνα σε ν�σ�κ�μεία,αλλά επειδή τ� ρεπερτρι� ήταναντι�ασιστικ και αντι�ιτλερικ,κάπ�ια στιγμή ��ήθηκαν και ταπαράτησαν και ταν γύρισα δεν�ρήκα τίπ�τα».

T�ν Nίκ� Aκίλ�γλ�υ τ�ν !ανα-�ρίσκ�υμε τ�υς πρώτ�υς μήνες



Στα πανηγύρια της αράςAπλά παι�νίδια, κ�υκλ�θέατρ�, καραγκι��ης: παιδικ�ί παράδεισ�ι στα �ρ�νια της θλίψης

Λ�ύτρινα, π�λύ�ρωμα μικρά �ωάκια και καρικατ�ύρες τ�υ πανηγυριώτη κα-τασκευαστή Γιώργ�υ Kατέκ�υ. Eπ��ή 1935–45 (M�υσεί� Mπενάκη).

K�ύκλες θεάτρ�υ τ�υ Nίκ�υ Aκίλ�γλ�υ, � �π�ί�ς τ�ν καιρ� της Kατ��ής, έ-δινε παραστάσεις δωρεάν στα παιδικά σισσίτια στην Aθήνα και σε διά!�ρεςσυν�ικίες (M�υσεί� Mπενάκη).

Tσίγκινα και "ύλινα πανηγυριώτικα λαϊκά παι�νίδια. Eπ��ή 1920–1940 (M�υσεί� Mπενάκη).

της Kατ��ής, τ� θλι�ερ �ειμώνατ�υ 1941–42, στη μεγάλη πείνα, ναδίνει παραστάσεις με κ�ύκλες ε-ντελώς δωρεάν στα παιδικά συσ-σίτια. O ίδι�ς θα ανα�έρει:

«Tην περί�δ� της Kατ��ής εί�αμια μν� κ�ύκλα στ� σπίτι, ήτανγαντκ�υκλα και �ι μαρι�νέτα.Hθελα να �τιά!ω κ�ύκλες, αλλάδεν εί�α τα υλικά, κυρίως τ�papier–mache τ� �π�ί� �τιά�νε-ται απ αλευρκ�λλα, παλιά �αρ-τιά ή ε�ημερίδες. Παρ’ λα αυτάμε τ� �υλ π�υ έδιναν στα παιδιάκαι με παλιά �αρτιά και ε�ημερί-δες, έ�τια!α τις κ�ύκλες και έτσιάρ�ισα την πρώτη παράσταση στασυσσίτια των παλαιών πρ�σκ-πων, π�υ ήταν στα απ�δυτήριατ�υ Kαλλιμάρμαρ�υ Σταδί�υ πρ�ςτ� Παγκράτι. Στα πρώτα αυτά σισ-σίτια, π�υ εί�ε ψη�ιστεί να γίν�-νται στην Aθήνα, στ� Π�λυτε�νεί�και τ� M�υσεί�, πήγαινα με τηνταυττητα σαν απ��ιτ�ς τηςσ��λής Kαραντιν�ύ. Σε αυτές τιςπαραστάσεις πρωταγωνιστές ή-ταν τρείς κ�ύκλες, �Mπάρμπα–Γιώργης, � Γαρίδας �E!υπν�ς –πως λέμε για έναν έ-!υπν� άνθρωπ� τ� μάτι σ�υ γαρί-δα– και � Xάν�ς � K�υτ�ύτσικ�ς.

Δεν εί�αμε ρεπερτρι�. Tα έργαμας ήταν αυτ�σ�έδια. Δημι�υρ-γ�ύσαμε τις ιστ�ρίες απ τις κα-ταστάσεις π�υ �ρίσκαμε εκείνη τηστιγμή. Aπ τα πρ��λήματα τωνπαιδιών τα �π�ία μαθαίναμε απτα ίδια, ρωτώντας λίγ� πριν αρ�ί-σει η παράσταση, π�ύ κάθ�νταν,πώς τα λέγανε, ακμα και τ� π�ι�ςήταν και π�ι�ς δεν ήταν � καλςτ�υς �ίλ�ς. Yστερα αρ�ί�αμε τηνπαράσταση κάν�ντας ως επί τ�πλείστ�ν διάλ�γ� με τις κ�ύκλεςκαι τα παιδιά. Δανει�μαστε και ι-στ�ρίες απ τ�ν Kαραγκι�η.

Eτσι άρ�ισε να ακ�ύγεται τ�κ�υκλ�θέατρ μας και διά��ρ�ιλγι�ι και συγγρα�είς θέλησαν ναμας ��ηθήσ�υν. Πρώτ�ς ήταν �Pώτας, � σπάνι�ς αυτς άνθρω-π�ς, � �π�ί�ς έγραψε “T� Πιάν�”,ένα π�λύ μ�ρ�� παραμύθι τ� �-π�ί� παί!αμε πάρα π�λλές ��ρές.

Tρεις ήταν �ι ήρωες τ�υ έργ�υαυτ�ύ: � Σπ�υργίτης κι � Γαρδέ-λης, δύ� αλητπαιδα της Aθήναςπ�υ πάσ�ι�αν να ημερώσ�υν τηνπείνα τ�υς με κ�υτ�π�νηριές, κι �Mπαρμπαγιώργ�ς, � ��ντρ�κ�μ-μέν�ς τσέλιγκας π�υ έ��ντας !ι-παστεί γιατί τα τυρ�κ�μικά πρ�ϊ-ντα τ�υ εί�αν πάρει τ’ αψήλ�υ, ν-μι�ε πως θα μπ�ρ�ύσε να αγ�ρά-σει τα πάντα. H συνάντηση και �ισύγκρ�υση των τριών κατέληγεπάντα σε �ιάσκ�».

T�ν ίδι� καιρ � Nίκ�ς Aκίλ�-γλ�υ εντάσσεται στην αντιστασια-κή �ργάνωση EΠON και με τη ��ή-θεια μαθητών των ΔραματικώνΣ��λών, πως της Aννας *έν�υ,της Aλκης Zέη, τ�υ Γιώργη Σε�α-στίκ�γλ�υ, τ�υ Γιάννη Kύρ�υ καιάλλων, σε συνεργασία με τ� Bασί-λη Pώτα, δίν�υν παραστάσεις σεδιά��ρες συν�ικίες της Aθήνας,κυρίως σε ν�σ�κ�μεία και παιδι-κ�ύς σταθμ�ύς. Aργτερα τ�ν

�ρίσκ�υμε στ� Kαρπενήσι να δίνειπαραστάσεις στην EλεύθερηEλλάδα.

T� Παν�ραμα

«Kαμιά ��ρά ερ��ταν και τ� Πα-ν�ραμα και �λέπαμε σκηνές απ�παραμύθια».

T� Πανραμα π�υ θα μπ�ρ�ύσα-με να τ� κατατά!�υμε στα �πτικάπαι�νίδια, ήταν ιδιαίτερ� παι�νίδιστα πανηγύρια τ�ν καιρ της Kα-τ��ής. Hταν μια απλ�ύστατη μ�ρ-�ή κινηματ�γρά��υ π�υ απ�τελεί-τ� απ έναν !ύλιν� κύλινδρ� μεπ�λλές σκαλιστές και �ωγρα�ισμέ-νες παραστάσεις απ παραμύθια ήσκηνές απ την καθημερινή �ωή. Oκύλινδρ�ς ήταν τ�π�θετημέν�ς σεέναν κεντρικ !ύλιν� ά!�να, π�υκατέληγε σε μια !ύλινη �άση καισυνδεταν με ένα !ύλιν� γρανά�ικαι μια μανι�έλα. Γυρνώντας τη

μανι�έλα, λες �ι παραστάσεις τ�υκυλίνδρ�υ περν�ύσαν διαδ��ικάμπρ�στά στ� θεατή. T� �ράδυ μέ-σα στ�ν κύλινδρ� κρεμ�ύσαν τιςπερισστερες ��ρές ένα αναμμέ-ν� �αναράκι ή κερί, έτσι ώστε να�αίν�νται �ι παραστάσεις σανσκιές πάνω σε ένα τεντωμέν� σε-ντνι.

O Kαραγκι��ης

Διάσημ�ι καραγκι��παίκτες, -πως � Mλλας, � Mανωλπ�υλ�ςή Γκανής, � M. P�ύλιας κ.ά., δεν έ-παψαν να στήν�υν τ� μπερντέτ�υς και να παί��υν καραγκι�η,με ιστ�ρίες τις �π�ίες δανεί��-νταν απ’τα γεγ�ντα της επ��ής.Hταν μεγάλ�ι καραγκι��παίκτεςπ�υ διασκέδα�αν τα παιδιά, δίν�-ντάς τ�υς τ� έναυσμα να �ρ�ύν α-πασ�ληση μιμ�ύμενα τ� έργ� καιτα κατ�ρθώματα τ�υ καραγκι�η,

με παραστάσεις πως: O Mπαρ-μπαγιώργ�ς και � Kαραγκι�!ης��μ�αρδί!�υν την Pώμη, Kαρα-γκι�!ης και M�υσ�λίνι, τ� υπ�-�ρύ�ι� «Παπανικ�λής».Kαι τ� έρ-γ� τ�υ Mλλα, � Θάνατ�ς τ�υAθανάσι�υ Διάκ�υ.

«Παί!αμε κι’ εμείς καραγκι�!η.Mε ένα σεντ�νι κάθε �ραδάκι πα-ρ�υσιά!αμε τις ιστ�ρίες τ�υ κα-ραγκι�!η στ�υς πιτσιρικάδες π�υερ��ντ�υσαν και πλήρωναν μιαδεκάρα. Yπήρ�αν κάτι �ι�λιαρά-κια με ιστ�ρίες και �ιγ�ύρες τ�υκαραγκι�!η τα �π�ία αγ�ρά!αμεαπ� τ� ψιλικατ!ίδικ�. Tις �ιγ�ύ-ρες τις κ�λλ�ύσαμε πάνω σε ένα�αρτ�νι και τις σκαλί!αμε με ένακ�πίδι π�υ εί�αμε �τιά$ει απ� μιαπρ�κα την �π�ία �ά!αμε στηγραμμή τ�υ τράμ. Oταν πέρναγετ� τράμ πάνω απ’την πρ�κα την έ-κανε κ��τερή σαν κ�πίδι».

«O Kαραγκι�!ης ήταν ένα π�λύαγαπητ� μας παι�νίδι. Eιδικά κάτιμικρά καραγκι�!άκια π�υ �ρίσκα-με σε πανηγυριώτικ�υς πάγκ�υς.Tα καραγκι�!άκια αυτά ήταν συ-νήθως $ύλινα ή �άρτινα. Aπ� τα�έρια τ�υς περν�ύσε ένας λεπτ�ςσπάγκ�ς �ι δύ� πλευρές τ�υ �π�ί-�υ ήταν δεμένες σε δύ� παράλλη-λα μικρά �ρωματιστά $υλάκια. Mεκάπ�ι� είδ�ς τε�νικής, �ταν πίε-!ες πρ�ς τα μέσα τα δύ� αυτά $υ-λάκια τ� καραγκι�!άκι άρ�ι!ε νακάνει τ�ύμπες γύρω απ� τ�ν εαυ-τ� τ�υ».

Mαρτυρίες Eλένης Mπίστικα, Kυριάκ�υNτελ�π�υλ�υ, Aιμίλι�υ M�σ��νά, Σιμ�-νης Mπ�τέρ�υ, E�ί�ι�υ Mπ�τέρ�υ.

Σημείωση: Eκθεση με παι�νίδια της Kατ�-�ής, τ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη, θα παρ�υ-σιαστεί τ�ν I�ύλι� στα Aνώγεια της Kρή-της, ένα �ωρι� π�υ �λ�σ�ερώς κατέστρε-ψαν �ι Γερμαν�ί, στη γι�ρτή των Yακιν-θίων, μα�ί με άλλες πλ�ύσιες εκδηλώσεις.


Συνέ�εια απ� την 23η σελίδα O διάσημ�ς κα-ραγκι��παί-κτης M�λλας(!ωτ.), μα�ί με τ�ν Mανωλ�-π�υλ� (Γκανή)και τ�ν M. P�ύ-λια, δεν έπαψαννα στήν�υν τ�ν μπερντέτ�υς και να παί-��υν καραγκι�-�η με ιστ�ρίες εμπνευσμένεςαπ� τις δυσκ�-λίες της Kατ�-�ής.

Mικρά !υλλάδια με κείμενα παραστάσεων τ�υ Kαραγκι��η πατριωτικ�ύ περιε-��μέν�υ, κατά τη διάρκεια τ�υ ελλην�ϊταλικ�ύ π�λέμ�υ (M�υσεί� Mπενάκη).



Mάρτυρες και μαρτυρίεςAνέκδ�τες α�ηγήσεις απ� τ�ν καθημεριν� γ�λγ�θά των Aθηναίων

Tων Kώστα N. Xατ�ηπατέραMαρίας Φα�αλι�ύ – Δραγώνα

META τ� θρυλικ� εγγ��λημα τηςδ��ας τ�υ Σαράντα ήρθε τ� πένθιμ�λυκ� ως της Kατ��ής. H άλωση τηςAθήνας απ� τ�υς Γερμαν�ύς στις 27Aπριλί�υ 1941 εσήμανε την απαρ�ήτης τετρά�ρ�νης στυγνής δ�υλείας.T� Kλειν�ν Aστυ, επίκεντρ� παγκ�-σμιας αίγλης, �υθίστηκε σε ψυ�ικ�σκ�τ�ς. Aκάνθιν�ς γίνεται � δά νι-ν�ς στέ αν�ς. H πείνα, �ι στερήσεις,η εκπ�ρθηση της εθνικής και ανθρώ-πινης α�ι�πρέπειας, η αυτ�άμυνα. Hμά�η στ� μέτωπ� γίνεται τώρα μά�ηαυτ�συντήρησης. Aντί δ�ρυ, ασπίδα.H #ωή εν τά ω.

Oμως η πρ�άσπιση της ελευθερίαςαπ�τελεί για τ�ν Eλληνα #ωτική ανά-γκη. Tα κλειστά παντ#�ύρια �ταν έ-μπαινε η θωρακισμένη μεραρ�ία τ�υστρατάρ�η Λιστ στην πρωτεύ�υσα,ήταν η πρώτη αντιστασιακή πρά�ητ�υ ελληνικ�ύ λα�ύ. Σε λίγες μέρες,� Mανώλης Γλέ#�ς και � Λάκης Σά-ντας, �ερί#ωναν με τα �έρια, με ταδ�ντια τ�υς, τη �ιτλερική σημαίαπ�υ κυμάτι#ε στην Aκρ�π�λη.

Bαριά η σκιά της ε�θρικής σημαί-ας, �αρύς � στεναγμ�ς τ�υ σκλα�ω-μέν�υ λα�ύ. Oμως, η σημαία με τ�ναγκυλωτ� σταυρ� δεν άντε�ε στ�ν�ρ�ν�. Aμείλικτη η ρήση τ�υ ΓιάννηTσαρ�ύ�η: «Θυμάμαι τις �ιτλερικέςσημαίες, κατακ�κκινες, π�υ δεν ται-ριά#ανε με την απαλ�τητα τ�υ αττι-κ�ύ τ�πί�υ. O ήλι�ς τις επέπλη�ε καιτις ετιμώρησε, �εθωριά#�ντάς τις,κάν�ντάς τις κεραμιδιές, σαν τ��ρώμα τ�υ νερωμέν�υ κ�κκιν�υκρασι�ύ. Tις μετέτρεψε σε ταπεινά�ρώματα». H γαλαν�λευκη, αν καικρυμμένη στα σεντ�ύκια, νικ�ύσεσιωπηλά τ� σύμ��λ� της �ίας, για νακυματίσει και πάλι θριαμ�ικά στην α-πελευθέρωση.

Oι παρακάτω ανέκδ�τες μαρτυ-ρίες απ�τελ�ύν αυθεντικά τεκμήριατης τ�τε επ��ής. Mνήμες αειθαλείςπ�υ δεί�ν�υν, με ανάγλυ � ρεαλι-σμ�, την υπερ��ή τ�υ πνεύματ�ς επίτης �ίας.

Eνας Nε��ηλανδ�ς θυμάται

Tραυματίστηκα στη Mά�η της Kρή-της. Oι Γερμαν�ί με μετέ εραν αε-ρ�π�ρικώς στην Aθήνα σ’ ένα πρώηνπαρθεναγωγεί� π�υ εί�ε μετατραπείσε ν�σ�κ�μεί� για αι�μαλώτ�υς π�-λέμ�υ. Eνώ τα τραύματά μ�υ επ�υ-λών�νταν, έμαθα για ίλ�υς Eλλη-νες έ�ω, π�υ ήταν έτ�ιμ�ι να μας��ηθήσ�υν. Στ� μετα�ύ μετα έρθη-κα σ’ ένα στρατ�πεδ� αι�μαλώτωνστην K�κκινιά, ��ι μακριά απ� τ� ν�-σ�κ�μεί�. Eκεί μάθαμε περισσ�τεραγια τις ιλικές διαθέσεις των Aθη-ναίων π�υ έστελναν μυστικά μηνύ-

Στιγμι�τυπ� απ� τις πρώτες μέρες της Kατ��ής στην Aθήνα: Γερμαν�ί υπα�ιωματικ�ί και στρατιώτες σε τραπε�άκιακεντρικ�ύ κα�ενεί�υ της Aθήνας, στην �δ� Πανεπιστημί�υ. M�ιά��υν ενσωματωμέν�ι σε μια ήρεμη καθημεριν�τητα,π�υ �μως πριν περάσει καιρ�ς θα έ�ει μετα%ληθεί σε ε�ιάλτη για τ�υς Aθηναί�υς (συλλ�γή M. Γ. Tσάγκαρη).

27 Aπριλί�υ 1941, η είσ�δ�ς των γερμανικών στρατευμάτων στην Aθήνα. Tην ίδια μέρα υψώνεται η να�ιστική σ%άστι-κα στ�ν Iερ� Bρά��. «Θυμάμαι τις �ιτλερικές σημαίες, κατακ�κκινες, π�υ δεν ταιριά�ανε με την απαλ�τητα τ�υ αττι-κ�ύ τ�πί�υ. O ήλι�ς τις επέπλη�ε και τις ετιμώρησε, �εθωριά��ντάς τις...», Γιάννης Tσαρ�ύ�ης.

ματα πρ�σ ερ�μεν�ι να μας ��ηθή-σ�υν και μας έκαναν ν�ήματα απ�ταράτσες τ�υ έ�ω δρ�μ�υ. Πράγμα-τι, ��ήθησαν μερικ�ύς απ� τ�υς συ-ντρ� �υς μ�υ, π�υ πέτυ�αν να πε-ράσ�υν έρπ�ντας κάτω απ� τ� συρ-ματ�πλεγμα.

H κατάσταση τ�υ π�δι�ύ μ�υ δεν�ελτιων�ταν και μ’ έστειλαν πίσωστ� ν�σ�κ�μεί� αι�μαλώτων π�λέ-μ�υ. Eνα ηλι�λ�υστ� απ�γευμα πα-ρατήρησα απ� την ταράτσα �τι �ιΓερμαν�ί σκ�π�ί αίν�νταν νυσταγ-μέν�ι. Aρπα�α τ� δισάκι μ�υ της α-π�δρασης π�υ περιελάμ�ανε μεταμ- ίεση με π�λιτικά ρ�ύ�α, ένα �άρτηκαι τρ� ή. Kαι σύρθηκα κάτω απ� τ�συρματ�πλεγμα �ωρίς να με αντιλη- θ�ύν �ι σκ�π�ί.

Πήγα σ’ ένα κ�ντιν� πρ�άστι� καιμ�υ δ�θηκε κατα ύγι� μέ�ρι να νυ-�τώσει απ� μια Eλληνίδα ν�ικ�κυρά.T� ίδι� �ράδυ � άντρας της με πήγεσ’ ένα απ� τα σπίτια κ�ντά στ� στρα-τ�πεδ�, �π�υ εί�α δει ιλικά ν�ήμα-τα. Mε υπ�δέ�τηκε μια κ�πέλα Eλλη-νίδα π�υ με �δήγησε στ� εμπ�ρικ�τμήμα της K�κκινιάς. Eκεί με έκρυψεένας �δ�ντίατρ�ς μα#ί με δυ� απ�τ�υς συντρ� �υς μ�υ π�υ εί�ανδραπετεύσει νωρίτερα. Hταν μέλ�ςτης �μάδας της Λέλας Kαραγιάννησε ένα τ�μέα π�υ δι�ικ�ύσε � Aγγε-λ�ς A�έρω . O Hλίας και � αδελ �ςτ�υ Σωτήρης, αρτ�π�ι�ί, � Kα#άρσης�ετεράν�ς τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέ-μ�υ και μετά καταστηματάρ�ης και ηHλέκτρα Kαραγιάννη, η κ�ρη της.

Oταν �ι Γερμαν�ί άρ�ισαν να ψά-�ν�υν την περι��ή μετα ερθήκαμεστ�ν Πειραιά και μετά, με τα�εία με-τα �ρά και με λεω �ρεί�, στ� σπίτιτ�υ Πασ�άκη. H κυρία Kαραγιάννη, �A�έρω , ένας κ�σμηματ�πώλης π�υτ�ν έλεγαν Πάλλη και � Παπαστρά-τ�ς, � καπν��ι�μή�αν�ς καν�νισανγια �ρήματα να αγ�ραστεί ένα καΐκι.Aπ��ι�αστήκαμε νύ�τα απ� τ�ν Πει-ραιά κάτω απ� την πρ�στατευτική ε-πιτήρηση της ελληνικής αστυν�μίας.T� πλήρωμά μας ήταν ένας ακ�μηHλίας και � Λευτέρης � μη�ανικ�ς,δέκα Eλληνες, ένας E�ραί�ς, έναςAυστραλ�ς και δύ� Bρεταν�ί, συ-μπεριλαμ�αν�μέν�υ τ�υ εαυτ�ύμ�υ. Mε π�λύ λίγα τρ� ιμα, περι�ρι-σμέν� νερ� και ανεπαρκή πρ�μήθεια�εν#ίνης, �εκινήσαμε.

Nιώθω αιώνια ευγνωμ�σύνη γιατ�υς Eλληνες, π�υ ρισκάρισαν τ�σαπ�λλά για �άρη μ�υ και για �άρη τωνάλλων συμμά�ων στρατιωτών κατάτ�ν B΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ�. Παρ’ �λητην πείνα, εγώ π�τέ μ�υ δεν πείνα-σα... Δεν θα μπ�ρ�ύσε κανένας άλ-λ�ς λα�ς να είναι πι� θαρραλέ�ς.

Roy Farran, Nέα ZηλανδίαMετά�ραση Δημήτρη Bρεττάκ�υ

Ψάλλ�υν τ�ν Eθνικ� Yμν�

Tρίτη 28 Oκτω�ρί�υ. Σαν σήμεραένα �ρ�ν� πριν. Π�ι�ς μπ�ρ�ύσε νατ� ανταστεί; Π�ι�ς;

*εκίνησα πε#ή για την Aθήνα. T�αυτ�κίνητ� τ�υ Ψυ�ικ�ύ �άλασε πρ�ημερών. Πρ��ωρώντας πρ�ς τη λε-ω �ρ� Πανεπιστημί�υ, είδα μπρ�ς

στ� άγαλμα τ�υ Πατριάρ�η Γρηγ�ρί-�υ E΄ γ�νατιστ�ύς π�λλ�ύς �ιτη-τές. Πλησίασα και στάθηκα και εγώ.Eκείνη τη στιγμή άρ�ισαν να ψάλ�υντ�ν Eθνικ� Yμν�. Θέλησα κι εγώ νατραγ�υδήσω, αλλά λυγμ�ί έπνιγαντη ωνή μ�υ. Σαν τελείωσε � ύμν�ς

σηκώθηκαν �ρθι�ι και με μια ωνή ώνα�αν «Zήτω η Eλλάς»!

Hμερ�λ�γι� Mαρίας Mαρκ�γιάννη

«Kακή συμπερι��ρά»

Στ�υς «Zώναρς» μια κυρία �γά#ει

ένα τσιγάρ�, τ� �ά#ει στα �είλη τηςκαι επιδεικτικά ψά�νει στ� σάκ�της, ανερά για σπίρτα. Eνας γαλά-ντης Γερμαν�ς α�ιωματικ�ς ανά�ειτ�ν αναπτήρα τ�υ και της πρ�σ έ-ρει ωτιά. Eκείνη �ερά αρνείται και#ητεί στ� γκαρσ�νι π�υ περνά την ί-



Oι ανήμπ�ρ�ι, τα ανήλικα παιδιά, �ι απ�καμωμένες γυναίκες, �λ�ι στ�ν καθημεριν� αγώνα της επι%ίωσης, στ�ν κα-θημεριν� θάνατ� μιας �ωής π�υ δεν έλπι�ε σε κάπ�ι� μέλλ�ν και π�υ μετρ�ύσε την ύπαρ�η μέρα με τη μέρα (αρ�εί�Aργίνης Γ�ύτ�υ).

Kαθημερινή εικ�να στην κατε��μενη Aθήνα. Aνε%ασμέν�ι �πως �πως σε ένα ερειπωμέν� καμι�νι, Aθηναί�ι κατευθύ-ν�νται απ� τ� κέντρ� της π�λης, στην �δ� Pήγα Φεραί�υ, μετα�ύ Eθνικής Bι%λι�θήκης και Πανεπιστημί�υ, πρ�ς τησυν�ικία τ�υ Bύρωνα (συλλ�γή N. E. T�λη).

δια ώρα ένα σπίρτ�. Aυτή η ιστ�ρίαέγινε αιτία παραπ�νων και έ τασεμέ�ρι πρωθυπ�υργ�ύ Tσ�λάκ�-γλ�υ, ως δείγμα της «κακής συμπε-ρι �ράς» μας.

Hμερ�λ�γι� Aλε�άνδρας Aντ. Παπαδ�π�ύλ�υ

O «σαλταδ�ρ�ς»

T� είδα με τα μάτια μ�υ. Eνα γερ-μανικ� αυτ�κίνητ�, �ρτηγ�, γεμάτ�κ�υραμάνες (ψωμί) κατε�αίνει τη λε-ω �ρ� Aθηνάς και στρί�ει για ναμπει Eρμ�ύ. K��ει τα�ύτητα. O σω- έρ διευθύνει απ� ένα σκεπασμέν�κ�υ��ύκλι�, αν�ι�τ� μπρ�στά καιστη μέση τ� κ�υ��ύκλι�ν έ�ει έναμικρ� παραθυράκι. Bέ�αια, υπάρ�ει� καθρέ της π�υ �λέπει � �δηγ�ςπίσω και πλάι. Λ�ιπ�ν, στη στρ� ήτ�υ αυτ�κινήτ�υ ένα Eλλην�π�υλ�αναρρι�άται στ� αμά�ι και πετά, ρί-�νει στ�ν πεινασμέν� κ�σμ� κ�υρα-μάνες. Bέ�αια, τ� παληκάρι έ�ει καιτην παρέα τ�υ. Θα έρρι�αν πάνω απ�15 κ�υραμάνες και αθ�ρυ�α πηδάκάτω στ� δρ�μ�, ή μάλλ�ν στ� πε#�-δρ�μι�, γεμάτ�ς �αρά και ψυ�ραιμία!Aυτ�ύ τ�υ είδ�υς τ� σαμπ�τά# �ανα-γένηκε π�λλές �ρές. Kαι επανελή- θη εναντί�ν των Iταλών, π�υ κ�υ-

�αλ�ύσαν κ�υραμάνες με αν�ι�τά �ρτηγά αμά�ια.

Περικλής Παπα�ατ�ιδάκης

Tα παιδιά τ�υ Iησ�ύ

Aυτά τα παιδιά άρ�ισαν να πληθαί-ν�υν σιγά σιγά, να κατε�αίν�υν κ�-παδιαστά απ� τις συν�ικίες πρ�ςτ�υς κεντρικ�ύς δρ�μ�υς και νατ�υς πλημμυρί#�υν τ�ύ ες τ�ύ ες,�πως �ι μύγες στ�υς ακάθαρτ�υς�ώρ�υς. Σ�ηματί#�υν μεγάλες �μά-δες, πεινασμένες αγέλες π�υ μετα-κιν�ύνται διαρκώς, κάθ�νται, ε�α-ντλημένα �πως είναι απ� την πείνα,και �ανασηκών�νται. Oρί#�υνε τ�υςαρ�ηγ�ύς τ�υς.

H ευ υΐα της δυστυ�ίας ανι�νεύειτην π�λη. «Στη Mητρ�π�λη μετά τηλειτ�υργία της Kυριακής, μ�ιρά#�υναντίδωρ�». T� αντίδωρ� είναι �έ�αιαμια μπ�υκιά ψωμί π�υ συμ��λί#ει τ�σώμα τ�υ Xριστ�ύ και μ�ιρά#εταιστ�υς �ριστιαν�ύς. Eνας λ��ς απ�σκελετωμένα παιδιά, περιμένειμπρ�στά στην Aγία Πύλη τ�ν ιερέα,να �γει με τ� δίσκ� τ�υ. Φτάνει η με-γάλη στιγμή. Oρμάνε απάνω τ�υ, γί-ν�νται �λα ένα κ�υ�άρι κάτω στ�δάπεδ�, πάνω απ� τις μπ�υκιές.

O Xριστ�ς δεν θα έπρεπε να λά�ει

θέση στ� επεισ�δι�, μια π�υ επρ�-κειτ� για τ� δικ� τ�υ σώμα. Aν μπ�-ρ�ύσε ωστ�σ�, να �λέπει και να σκέ- τεται πάνω απ� την εικ�να τ�υ, θα’πρεπε να έ�ει συγκινηθεί. Θα ήταναυτή μια απ� τις λίγες �ρές π�υ τ�σώμα τ�υ δεν θα πήγε �αμέν�.«A ετε τα παιδία ελθείν...». Aλλά, α-π� την επ�μενη Kυριακή, �ι �ωρ� ύ-λακες δεν τα ά ηναν.

Nικη��ρ�ς Bρεττάκ�ς

Kατάθεση

Kαθώς πεινάγαμε στην Kατ��ήη Mάνα κι � Πατέρας μ�υπ�ύλησαν για να #ήσ�υμετ’ ασημικά και τα �ρυσα ικά τ�υς

Eτσι, δε μ’ ά ησαν θυμητικ�άλλ� απ’ τη �ρυσή καρδιά τ�υς.

Xρήστ�ς E. Kατσιγιάννης

Για μια μπ�υκάλα λάδι

Mια μέρα κατε�αίναμε με τη μητέ-ρα μ�υ απ� τ� πράσιν� τραμ στ� τέρ-μα Iππ�κράτ�υς. Mα#ί μας τα�ίδευεκαι μια γυναικ�ύλα �λωμή και κακ�-μ�ιριασμένη, π�υ κρατ�ύσε σαν π�-λύτιμ� θησαυρ� μια μπ�υκάλα λάδι.Tην επ��ή εκείνη, �πως είναι γνω-

στ�, τ� λάδι τ� π�υλ�ύσαν στη μαύ-ρη αγ�ρά και ήταν κάτι σαν �ρυσά ι.

Tην ώρα π�υ κατε�αίναμε, δεν κα-τάλα�α πως κάπ�ι�ς ίσως την έ-σπρω�ε τη γυναίκα, και η μπ�υκάλατης γλύστρισε απ� τα �έρια και έπε-σε σπά#�ντας με κρ�τ� πάνω στιςπλάκες τ�υ πε#�δρ�μί�υ. T� λάδιάρ�ισε να �ύνεται αθ�ρυ�α και α-σταμάτητα. H γυναικ�ύλα αλα ια-σμένη, �υρλιά#�ντας, έπεσε στα γ�-νατα και με τις ��ύ τες της πρ�σπα-θ�ύσε –μάταια �έ�αια– να περισώσει�,τι μπ�ρ�ύσε απ� τ� π�λύτιμ� υ-γρ�. Mε σπαρα�τικές κραυγές, μετρελές κινήσεις, υπακ�ύ�ντας σεμια παράλ�γη λ�γική, γεμάτη ανα ι-λητά, έσερνε τις ��ύ τες της πάνωστις πλάκες πρ�σπαθώντας να κα-τ�ρθώσει τ� ακατ�ρθωτ�, ενώ τ� λά-δι αδιά �ρα �υν�ταν και �υν�τανκάτω απ’ τα σαστισμένα �λέμματατων περαστικών π�υ μα#εύτηκαν καικ�ιτ�ύσαν αναστατωμέν�ι, γιατί �λ�ιή�εραν π�λύ καλά πως τ� τίμημα γιαένα μπ�υκάλι λάδι ήταν π�λύ �αρύ –άλλ�τε η πρ�ίκα της κ�ρης, �ρυσα- ικά, έπιπλα, λίρες κι �,τι μικρ� θη-σαυρ� έ�ει ένας άνθρωπ�ς για ώραανάγκης.

Λένα Παππά


H πείνα της Kατ��ής, η κυνική καταδίκη εν�ς �λ�κληρ�υ λα�ύ στ�ν αργ� θά-νατ� απ� υπ�σιτισμ�. O σπαραγμ�ς και η εγκαρτέρηση των μανάδων, τα α-�ανισμένα παιδιά με τα άσαρκα μέλη και τις πρησμένες κ�ιλιές. Oι πεσ�ντεςστ� τελευταί� �αράκωμα της ανθρωπιάς, για τ�υς �π�ί�υς δεν στήθηκε π�τέεπίσημ� μνημεί� (αρ�εί� Aργίνης Γ�ύτ�υ).

Στα στερημένα �ρ�νια της Kατ��ής τ� λάδι τ� π�υλ�ύσαν στη Mαύρη Aγ�ράκαι ήταν κάτι σαν �ρυσά�ι για τ�υς καταπ�νημέν�υς, απ� την επισιτιστικήκρίση και την πείνα τ�υ ’41–’42, Aθηναί�υς (πηγή: Bάσ�υ Π. Mαθι�π�υλ�υ,«Eικ�νες Kατ��ής», εκδ. «Eρμής», Aθήνα 1990).

Παρά λίγ�: Eκτέλεση

Eνας κα ετ#ής και θεατρίν�ςπρ�π�λεμικά θέλησε να κλείσει τ�νπατέρα μ�υ για παραστάσεις στ�κα ενεί� τ�υ. O κ�σμ�ς �έ�ναγετην πείνα τ�υ με τ�ν Kαραγκι�#η.Παλι�τερα, �ταν � Kαραγκι�#ης μι-λ�ύσε για πείνα, �λ�ι γελ�ύσανε.Eνώ στην κατ��ή πειν�ύσανε �ι θε-ατές, πειν�ύσε κι � Kαραγκι�#ης. Oκαραγκι�#�παίκτης �μως επηρέα#ετ�ν κ�σμ� με ηρωικά έργα τ�υ ’21.E�γαινε στ� πανί ένας καπετάνι�ςκαι τ�ν κατα�ειρ�κρ�τ�ύσε, γιατί �σκλα�ωμέν�ς τ�ν έ�λεπε σαν δικ�τ�υ απελευθερωτή απ� τ�υς Γερ-μαν�ύς.

Eπειτα απ� λίγ� καιρ�, αρρώστησε� πατέρας μ�υ και τ�ν αντικατέστη-σα εγώ, �ωρίς να �έρω καλά καλά α-π� παράσταση. Eτσι �εκίνησα και τε-λικά παρέμεινα, παί#�ντας π�λλά η-ρωικά έργα παρμένα απ� την ιστ�-ρία μας. Mια μέρα, #ωγρα ί#αμε μετ�ν πατέρα μ�υ την α ίσα εν�ς έρ-γ�υ μ�υ, της «καταστρ� ής τ�υΔράμαλη». Πίσω απ� τη σκηνή υπήρ-�ε μια κ�υ#ίνα κι ένα δωμάτι�. *α -νικά έρ�εται � γι�ς τ�υ θεατρίν�υ, �Σπύρ�ς. «Zωγρά ι#ε εσύ», μ�υ λέει.T�ν παίρνω απ� πίσω και �λέπω ναρί�νει σ’ ένα τσ�υ�άλι �ειρ��μ�ί-δες, σ αίρες κι ένα πιστ�λι π�υ τα’�ε κρυμμένα μέσα στα �ύρναλακαι να πηδάει απ� τ� παράθυρ�.Eπειτα απ� δέκα λεπτά έρ�εται ένας�ωρ� ύλακας με δυ� κ�μμαντα-τ�ύρ και με πάνε γραμμή στην Aθή-να, με την κατηγ�ρία �τι σκ�τωναΓερμαν�ύς στην παράσταση. Eυτυ-�ώς με ή�ερε � διερμηνέας, � �π�ί-�ς ε�ήγησε στ� Φρ�ύραρ�� τι είμαικαλλιτέ�νης τ�υ θεάτρ�υ Σκιών, μεεγκωμίασε και γλύτωσα, γιατί εκείμέσα �π�ι�ς πάταγε τ� π�δι τ�υ, πή-γαινε κατευθείαν για εκτέλεση.

Eυγένι�ς Σπαθάρης

H εκδρ�μή �γήκε !ινή

27 I�υνί�υ 1943, ημέρα Kυριακή. Hπλατεία Συντάγματ�ς γεμάτη νε�-λαία, σαν κάθε κυριακάτικ� πρωιν�,έ�ει μετατραπεί σε γήπεδ� αθλ�παι-διών. Eδώ μια παρέα παί#ει ��λεϊ,παρακεί π�δ�σ αιρ�, άλλ�ι έ��υνστήσει �άμω τ� γραμμ� ων� και ��-ρεύ�υν, άλλ�ι παί#�υν μπι#, και ανά-μεσά τ�υς τρέ��υν πιτσιρίκια παί#�-ντας κυνηγητ�. Στ� πι� �αμηλ� ση-μεί� της πλατείας, ακρι�ώς απέναντιαπ� την Eρμ�ύ, είναι η α ετηρία τωντραμ για τ� Φάληρ�.

Eμείς, μια μικρή παρέα απ� τη μα-θητική νε�λαία της EΠON, έ��υμεέρθει εδώ απ� π�λύ νωρίς. Σκ�ύντα�ρ�ντα μπήκαμε στ� τραμ. Oύλεν,Φλ�ίσ��ς, Mπάτης, Eδεν. Eδώ τελει-ώνει η διαδρ�μή. Στ� Eδεν δεν μαςάρεσε να μείν�υμε. Π�λυκ�σμία, εί-παμε, και πρ��ωρήσαμε με τα π�διαπρ�ς τ�ν Aλιμ�. H πλα# �ρίσκ�ντανσε πλήρη εγκατάλειψη. K�λυμπήσα-με, παί�αμε τις ��υτιές, μ�υλιάσαμεμέ�ρι π�υ παπ�υδιάσαμε κι �ταν μαςέ#ωσε η πείνα για καλά απ� ασίσαμενα �γ�ύμε. Bρεγμέν�ι �πως είμα-σταν και δρ�σερ�ί αρ�ίσαμε να �ετυ-λίγ�υμε τα πακετάκια μας με τα α-

γιά: «Tι έ ερες εσύ; Tαραμ�σαλάτααπ� ελιές;» «Eγώ έ ερα ρε�υθ�κε- τέδες.» «Kι εγώ κε τέδες έ ερα,μα είναι απ� σ�ύπα τ�υ μπακάλη.»Aν�ίγω κι εγώ τ� δικ� μ�υ αγητ�.Σε ένα τσικλετάκι έ�ω ασ�λια σα-λάτα, πιά#ι π�υ τα λέμε εμείς �ι Π�λί-τες, με μπ�λικες ελιές. Aπλώσαμε�άμω τα αγιά μας σε κ�ιν� τραπέ#ι,κρατ�ύμε κ�ντά μας μ�ν� τη μερίδαμας τ� ψωμί.

Δεν εί�αμε πρ�λά�ει να �άλ�υμε

μπ�υκιά στ� στ�μα μας ακ�μα, �ταν�α νικά ακ�ύμε ένα μπ�υμπ�υνιτ�,ένα κακ�, κι αμέσως μετά κάτι σανκεραυν�ύς να πέ τ�υνε δίπλα μας.«Πέστε �λ�ι �άμω! B�μ�αρδισμ�ςστ� αερ�δρ�μι�!» Φωνές, τσιρίδες.Eμείς �μως δεν �αστι�μασταν. Tρέ-�αμε ως τ� τέρμα της πλα# πρ�ς τ�αερ�δρ�μι� και πεσμέν�ι στα τέσ-σερα σκαρ αλώσαμε ως τ� ύψ�ςτ�υ δρ�μ�υ απ� κάτι �υμένα μπά#ακαι �ώματα π�υ �ρήκαμε εκεί. Aκρι-

�ώς απέναντι άρ�ι#ε τ� αερ�δρ�μι�.Kάτι αερ�πλάνα παρκαρισμένα κ�-ντά στ� δια�ωριστικ� συρματ�πλεγ-μα εί�αν πάρει ωτιά και τα π�λυ��-λα τ�υς π�υ εί�αν ανάψει κι αυτάγύρι#αν γύρω - γύρω αδειά#�νταςτις σ αίρες τ�υς. Πι� πέρα �αθειάμέσα στ� αερ�δρ�μι� εί�ε ντ�υμα-νιάσει � τ�π�ς, καπν�ί, κ�υρνια-�τ�ς. Παραληρ�ύσαμε απ� �αρά.Eπιτέλ�υς �ι σύμμα��ι απ� άσισαννα ασ��ληθ�ύν και με μας. Λες να ε-τ�ιμά#�νται για απ��αση;

Mπρ�στά πρ�ς τ� Φάληρ� έτρε�εκ�σμ�ς π�λύς. Oι πι� π�λλ�ί ήτανεργάτες απ� τ� αερ�δρ�μι� κι ανά-μεσά τ�υς μικρά παιδιά π�υ δ�ύλευ-αν κι αυτά εκεί για την κ�υραμάνα.Θυμάμαι μάλιστα ένα απ� αυτά ναπρ�σπαθεί να τρέ�ει σέρν�ντας τ�π�δαράκι τ�υ στην άσ αλτ�, α ήν�-ντας πίσω αιματ�κηλίδες. Δεν ήταν �μ�ν�ς τραυματίας. Mέσα στ�υς ερ-γάτες αίνεται πως εί�ε γίνει μεγά-λη θραύση.

Nέλλη I�ρδανίδ�υ

Eδιναν �,τι εί"αν

Eί�ε καταρρεύσει � M�υσ�λίνι καιεί�ε αναλά�ει � Mπαντ�λι�. Oι Γερ-μαν�ί, εκδικ�ύμεν�ι έπλη�αν τ�υςIταλ�ύς στρατιώτες αι�μαλώτ�υςτων στην Eλλάδα �αναύσως. Eνθυ-μ�ύμαι ήταν πρωιν�, την ώρα π�υ �ιυπάλληλ�ι και �ι εργάτες επήγαινανστην εργασία τ�υς. Oι Γερμαν�ί, α- �ύ α �πλισαν τ�υς Iταλ�ύς, τ�υςπήγαιναν σε στρατ�πεδ� συγκε-ντρώσεως, στ� Γ�υδί.

Kατά μήκ�ς της �δ�ύ B. Σ� ίας, ή-ταν συγκινητικ� να �λέπεις �λ�υςτ�υς παρατυγ�άν�ντας Eλληνας ναδίδ�υν �,τι εί�αν, στ�υς αι�μαλώ-τ�υς των Γερμανών Iταλ�ύς στρα-



Γερμανικ� μπλ�κ� σε λαϊκή γειτ�νιά της Aθήνας. Σκίτσ� τ�υ Φωκίωνα Δημητριάδη. Tα αι�νιδιαστικά μπλ�κα, � απ�-κλεισμ�ς �λ�κληρων συν�ικιών με στ�� τη συγκέντρωση �λων των ανδρών στην πλατεία και τις συλλήψεις υπ�πτωνμε υπ�δει�η των κ�υκ�υλ��ρων καταδ�τών, ήταν ένας μ�νιμ�ς ε�ιάλτης π�υ σκία�ε τη %ασανισμένη καθημεριν�-τητα της Aθήνας στην Kατ��ή (πηγή: Φωκ. Δημητριάδη, «Σκιά πάνω απ’ την Aθήνα», εκδ. «Mαρή», Aθήνα).

«Λαέ της Aθήνας...» καλ�ύσαν τα συνθήματα στ�υς τ�ί��υς της π�λης. OιAθηναί�ι ανταπ�κρίθηκαν �λ�ψυ�α. Kαι με μα�ητικές κινητ�π�ιήσεις π�υκράτησαν πάνω απ� δέκα μέρες, μπ�ρεσαν να ανατρέψ�υν τα σ�έδια των κα-τακτητών και της κατ��ικής κυ%έρνησης για π�λιτική επιστράτευση. Hταν μιαμ�ναδική νίκη, μια ηρωική ε�αίρεση σε �λ�κληρη την κατε��μενη Eυρώπη,π�υ τ� τίμημά της ήταν τ� αίμα σ�εδ�ν είκ�σι νεκρών και πάνω απ� εκατ�τραυματιών π�λιτών (πηγή: Kώστα Παράσ��υ, «H κατ��ή», εκδ. «Eρμής»,Aθήνα 1997).


12 Oκτω%ρί�υ 1944, μια καθημερινή π�υ μεταμ�ρ�ώθηκε σε γι�ρτή: �ι Γερμαν�ί εγκαταλείπ�υν την Aθήνα, ένα απ� τα τελευταία ��ήματά τ�υς διασ�ί�ει την�δ� Πανεπιστημί�υ με κατεύθυνση την Eλευσίνα. O ήλι�ς μεσ�υρανεί, η σ%άστικα έ�ει ε�α�ανιστεί απ� την Aκρ�π�λη, η ελληνική σημαία κυματί�ει πάνω α-π� τ� αέτωμα της Eθνικής Bι%λι�θήκης. Πριν περάσ�υν λίγα λεπτά, η π�λη θα πλέει στη γαλαν�λευκη και τ� τεράστι� πλήθ�ς θα παραληρεί απ� �αρά (�ωτ.:Hνωμέν�ι Φωτ�ρεπ�ρτερ).

τιώτες: τ� κ�λατσι� τ�υς, τα τσιγάρατ�υς, σπίρτα, αναπτήρες, �ρήματα.

Tάσ�ς Παρπαίρης

Πρ�μήνυμα θανάτ�υ

Hμ�υν στη υλακή, κρατ�ύμεν�ςτων Γερμανών. Tην παραμ�νή τηςτραγικής Πρωτ�μαγιάς τ�υ 1944 διε-δ�θη, �τι θα έπαιρναν για εκτελέσειςκαι απ� τ�ν δικ� μας θάλαμ�. M�ν�ν�σ�ι #ήσανε αυτή την αγωνία μπ�-ρ�ύν να νιώσ�υν τη θέση μας εκείνητη �ραδιά. Iδιαιτέρως θυμάμαι την �-λ�νύκτια τρεμ�ύλα και τ�ν ψυ�ικ�τρανταγμ� εν�ς γνωστ�ύ τ�τε ηθ�-π�ι�ύ, � �π�ί�ς έτρεμεν �λη τη νύ-�τα, ωσάν να εί�ε πάρει μήνυμα απ�τ�ν ίδι� τ� θάνατ�. T� πρωί πήραν α-π� τ�ν θάλαμ� μας δύ� κρατ�υμέ-ν�υς: ένα 17�ρ�ν� νέ� και τ�ν άτυ��ηθ�π�ι�.

Θανάσης Mί�ας

Mπλ�κ� στην Πλατεία Aγάμων

Συνέ�η λίγ�υς μήνας πριν ανα�ω-ρήσ�υν �ι Γερμαν�ί. Hμ�υν στ� B�-

τανικ�, �ταν πήρα ένα επείγ�ν τηλε- ώνημα απ� την αδελ ή μ�υ π�υ μεεπληρ� �ρει �τι �λ�κληρ�ς η Πλα-τεία Aγάμων, �π�υ ήταν η κατ�ικίαμας, εί�ε μπλ�καρισθεί απ� μη�αν�-κίνητα και τεράστι� αριθμ� Γερμα-νών π�υ κρατ�ύσαν π�λυ��λα καιάλλα �αρέα �πλα. Kαι τ� αγωνιώδεςτηλε ώνημα της αδελ ής μ�υ (π�υεγνώρι#ε �τι μερικάς ασελήν�υς νύ-κτας μετά την τακτικήν μ�υ πε#�π�-ρίαν εί�α τ� ��μπυ να γρά ω στ�υςτ�ί��υς τας λέ�εις EAM και NAΦHΓOYN OI ΓEPMANOI και μάλιστααν�ρθ�γρα �ν για να αίνεται �τιείναι επιτακτική ανάγκη και απαίτη-σις τ�υ αγραμμάτ�υ και αδ�υλώτ�υΛα�ύ) εγένετ� με τ�ν σκ�π�ν να μά-θει, εάν εις τ� σπίτι διατηρώ τίπ�τεπρ�κηρύ�εις πατριωτικ�ύ περιε��-μέν�υ, ώστε να τας κάψει. «Δεν έ�ωτίπ�τε εν��π�ιητικ�ν» της είπα.«Mην κάψεις τίπ�τα. Eάν θέλεις σώ-νει και καλά να κάψεις κάτι, κάψε τ�νκ�υ�ά. Tην ��ύρτσαν άστην ανέπα- �ν. Eάν κάν�υν έρευνα, πες τ�υς�τι είμαι εικαστικ�ς και άνθρωπ�ςτ�υ �ρωστήρ�ς. Eρ��μαι».

Σε μισή ώρα ήμ�υν στην πλατεία,ανάστατ�ς και καταϊδρωμέν�ς. Oι

Γερμαν�ί π�υ ε ρ�ντι#αν για την υ-γείαν τ�υ Λα�ύ, έ ερ�ν �αρέως τ�γεγ�ν�ς �τι υπήρ��ν λαδέμπ�ρ�ιπ�υ έκρυπτ�ν τ� λάδι και εις έναδένδρ�ν εί�αν κρεμάσει δύ� εμπ�-ρ�υς π�υ εί�αν απ�θήκη λαδι�ύ, γιανα κτυπήσ�υν απ�τελεσματικά τ�νμαυραγ�ριτισμ�ν. Kαθείς μπρ�στάτ�υ εί�εν μία πινακίδα π�υ έγρα ενEXΘPOΣ TOY ΛAOY. Tα ρ�ύ�α τ�υςέμ�ια#αν με πυτ#άμες και ε αίν�νται�τι εί�αν �ασανισθεί.

Mπ�στ (Xρύσανθ�ς Mπ�σταντ��γλ�υ)

Kαι πάλι ελεύθερ�ι

12 Oκτω�ρί�υ 1944. Στ� δρ�μ�πρ�ς τ� κέντρ� της π�λεως ακ�ύγα-με ψιθιριστά απ� τ�υς δια�άτας πως�ι Γερμαν�ί εύγ�υν σήμερα, πως �ιστρατιωτικ�ί έ��υν ήδη ύγει κ.λπ.Mια στιγμή �λως τυ�αίως, συναντή-σαμε τ�ν Δήμαρ��ν Aθηνών και ειςερώτημά μας για τις παραπάνω ειδή-σεις, μας απαντά: «Nαι, είναι αλή-θεια. Σε λίγ� θα πάμε στ�ν Aγνωστ�για μια σύντ�μη τελετή για την απ�-�ώρησή των».

Kατά τας 11 περίπ�υ, έ��ντες πά-ντα τα �λέμματα εστραμμένα πρ�ς

την Aκρ�π�λιν, είδαμε πως η σημαίαπ�υ θύμι#ε κάθε στιγμή την σκλα�ιάμας δεν ήταν πια στην θέση της.

*α νικά γέμισε η Σταδί�υ απ� διά- �ρ� κ�σμ� παραληρ�ύντα απ� εν-θυσιασμ�, ενώ απ� τα διά �ραμπαλκ�νια υψων�τανε η Γαλαν�-λευκη. Δεν έμεινε μάτι �ωρίς να δα-κρύσει.

Hμερ�λ�γι� Δημ. M. ΔαμαλάAνακ�ίνωση Δημ. N. Λαϊνά

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Oι μαρτυρίεςπ�υ παρ�υσιά��νται στ� κείμεν� αυτ�πρ�έρ��νται απ� τ� αρ�εί� και τ� υπ� ε-τ�ιμασία %ι%λί� των Kώστα N. Xατ�ηπα-τέρα και Mαρίας Φα�αλι�ύ – Δραγώνα,με θέμα «Mαρτυρίες 41–44, H Aθήνα τηςKατ��ής». Tην επ��ή 1940–44 πραγμα-τεύ�νται και τα κάτωθι %ι%λία π�υ συνυ-π�γρά��υν �ι ίδι�ι:

� «Mαρτυρίες 40–41», εκδ. «Kέδρ�ς», Aθήνα1982.

� «Mαρτυρίες 40–44, Π�λεμ�ς – Kατ��ή»,εκδ. «Kέδρ�ς», Aθήνα 1988.

� «Crete 1941 Eyewitnessed», εκδ. «Eυστα-θιάδη», Aθήνα, 1989.

� «Hμέρες Kρήτης 1941, Eπι�είρηση Eρμής»,εκδ. «Eυσταθιάδη», Aθήνα 1991.

� «Mαρτυρίες Kρήτη 1941», εκδ. «Kέδρ�ς»,Aθήνα 1993.

� «Greece 1940 – 1941 Eyewitnessed», εκδ.«Eυσταθιάδη», Aθήνα 1995.


H Eικ�να τ�υ «Aλλ�υ»Γερμαν�–ελληνική «συνάντηση» στην κατε��μενη Aθήνα

T�υ Xάγκεν Φλάισερ

Kαθηγητή Nετερης Eυρωπαϊκής Iστ�ρίαςΠανεπιστημί�υ Aθηνών

ΣTIΣ 27 Aπριλί�υ 1941 τα πρώτα τμή-ματα της Bέρμα�τ εισήλθαν στηνAθήνα. H γερμανική πρ�παγάνδα, α-π� την πρώτη μέρα της εισ��λής, εί-�ε διακηρύ�ει �τι δεν στρε��ταν ε-ναντί�ν των Eλλήνων, αλλά απ�κλει-στικά «κατά των Aγγλων επί ελληνι-κ�ύ εδά��υς». Πράγματι, �ι Γερμα-ν�ί εί�αν εντυπωσιασθεί απ� την α-πρ�σδ�κητα σθεναρή αντίσταση τ�υελληνικ�ύ στρατ�ύ, ιδίως �ταν αντε-λή�θησαν με π�ια πενι�ρά μέσα εί-�αν ταπεινωθεί �ι Iταλ�ί εταίρ�ι. H ε-κτίμηση για τ�υς πρώτ�υς και η απ�-στρ��ή για τ�υς δεύτερ�υς συνδυά-#�νται σε τέτ�ι� �αθμ�, ώστε σύντ�-μα � M�υσ�λίνι να αγανακτήσει π�υ�ι Γερμαν�ί εί�αν «αυτ�ανακηρυ-�θεί σε πρ�στάτες των Eλλήνων».

Στη Aθήνα, για π�λλ�ύς Γερμα-ν�ύς δρ�ύσε επιπλέ�ν � παράγωντ�υ αρ�αί�υ μεγαλεί�υ. M�ν� στ�υςπρώτ�υς ��τώ μήνες της Kατ��ής,120.000 Γερμαν�ί επισκέ�θηκαν τηνAκρ�π�λη. Oι περισσ�τερ�ι δεν αι-σθάν�νταν παρείσακτ�ι, α��ύ στηνέα γερμαν��ωνη ε�ημερίδα διά�α-#αν �τι η Bέρμα�τ ανανέωνε την π�-λιτιστική απ�στ�λή των αρ�αίων ελ-ληνικών �ύλων π�υ επίσης εί�αν ει-σ�άλει στη �ώρα απ� ��ρρά, ενώ καιτ�τε � γηγενής πληθυσμ�ς αρ�ικά έ-�ερνε �αρέως την εισ��λή. T� πρ�-�λημα εντ�πι#�ταν στ� �τι �ι σύγ-�ρ�ν�ι «γηγενείς» αντλ�ύσαν �ν�-μα, κληρ�ν�μιά και καταγωγή απ� έ-ναν π�λιτισμ� τ�ν �π�ί� και � Xίτλερδιεκδικ�ύσε ως συγγενικ�.

Oι να#ιστικές θεωρίες εί�αν απ�ρ-ρίψει τη �υλετική συνέ�εια των Nε�-ελλήνων, έως �τ�υ διπλωματικέςσκ�πιμ�τητες (�ι Oλυμπιακ�ί Aγώ-νες τ�υ Bερ�λίν�υ) επέ�αλαν μιαμερική αναθεώρηση. Oταν �ι λ�γ�ιαυτ�ί ε�έλιπαν, επικρατ�ύσε σύγ�υ-ση επί τ�υ πρ�κειμέν�υ. Πέραν απ�τις «π�λεμικές αρετές» π�λλ�ί ανα-γνώρι#αν στ�υς Nε�έλληνες «στακαλά και στα κακά, τα �αρακτηριστι-κά των αρ�αίων Eλλήνων». Π�λεμι-κ�ς ανταπ�κριτής-συγγρα�έας έ-�λεπε μια αρμ�νική σ�έση ανάμεσαστα αρ�αία κατάλ�ιπα και τ�ν σύγ-�ρ�ν� περίγυρ�: Kαι η μ�ντέρνα π�-λη είναι καθαρή, �ι λεω��ρ�ι «κ�μ-ψ�ί και ευρύ�ωρ�ι», �ι Aθηναί�ι ε-ντυπωσιά#�υν με την αεικίνητη ε-νεργικ�τητά τ�υς. Aνάμεσά τ�υς«κλασικές �υσι�γνωμίες, γυναίκεςμε αριστ�κρατικ� κάλλ�ς και τέλειεςαναλ�γίες». H Aθήνα εμ�ανί#εται ωςαθάνατη, αιωνία: «μια π�λη στην �-π�ία � πνευματικ�ς κ�σμ�ς �λέπειτ� κέντρ� τ�υ - μια π�λη, κ�μψή καικαλλιεργημένη, π�υ κλείνει μέσατης τη σύγ�ρ�νη �ωή».

Aλλες περιγρα�ές �μως τ�νι#αν �-τι η �ιτρίνα αυτή ήταν απατηλή: T�

�ενύ�τι, η κίνηση στα ακρι�ά κέντρακ.λπ. τρ��δ�τ�ύνταν απ� στ�ι�είαπαρασιτικά, �ι κ�μψές κυρίες στιςκ�μψές �ίλες ανήκαν στην «αγγλ�-δ�υλη πλ�υτ�κρατία»- την �π�ία�ώρι#ε �ά�ς απ� τ�ν �τω�� λα� (π�υτ�ν εί�ε �μως παρασύρει στ�ν π�λε-μ�). Ωστ�σ�, �ι λαϊκές μά#ες έδινανστη μεγαλ�ύπ�λη τ�ν «ανατ�λίτικ�»�αρακτήρα π�υ εν��λ�ύσε π�λλ�ύςλάτρεις μιας ε�ιδανικευμένης αρ�αί-ας Eλλάδας, �ι �π�ί�ι #�ύσαν τ� ελ-ληνικ� �νειρ� τ�υς στις «υγιέστερεςσυνθήκες» της επαρ�ίας, σε ��υκ�-λικά και «αρ�έγ�να» στιγμι�τυπα.Eτσι, � υπα�ιωματικ�ς Eρ�αρτ Kέ-στνερ παραπ�νι�ταν στ�ν μέντ�ράτ�υ, Γκέρ�αρτ Xά�υπτμαν (22.7.41),λησμ�νώντας �τι π�λλά μεμπτά ση-μεία πήγα#αν απ� τ� καθαυτ� γεγ�-ν�ς της Kατ��ής: «H σύγ�ρ�νη Aθή-να είναι τερατ�ύργημα. Συνωστι-σμ�ς και τύρ�η στ�υς δρ�μ�υς, στρι-μω!ίδι, �ρισίδι. Mπ�υλ�ύκια ανθρώ-πων κρέμ�νται στα τραμ. Πείνα. Eπίώρες, τρε�άλα για λίγες ντ�μάτες.Bαλκάνια σκέτα. Λε�αντίν�ι αυτ�ί ε-δώ στην Aθήνα: Kάθε άλλ� παράEλληνες»! O Kέστνερ, π�υ μεταπ�-λεμικά θα ε�ελι�θεί στ�ν υπ’ αριθμ�ένα «�ιλέλληνα» συγγρα�έα τηςΓερμανίας, αναγνώρι#ε πάντως �τι �λα�ς, αν και «εντελώς άσ�ετ�ς» μετ�υς αρ�αί�υς (�πως και με τ� σα-π�ύνι!), ήταν «απλ�ς, έ�υπν�ς και�ιλικ�ς».

Ωστ�σ�, εί�ε ήδη επέλθει μια ψυ-�ρ�τητα στ� μ�ν�πλευρ� ειδύλλι�.Oι αυθ�ρμητες εκδηλώσεις συμπά-θειας των Aθηναίων πρ�ς τ�υς Bρε-ταν�ύς αι�μαλώτ�υς, η έμπρακτηαλληλεγγύη με τ�ν αγώνα των Kρη-τικών (η �π�ία �ρίσκει κτυπητή έκ-�ραση στ� κατέ�ασμα της μισητήςσ�άστικας στην Aκρ�π�λη) ε��ργι-σαν τη γερμανική δι�ίκηση π�υ παίρ-νει συλλ�γικά «αντίπ�ινα» (περι�ρι-σμ� κυκλ��ρίας) κατά των Aθηναί-ων, επειδή περι�ρ�ν�ύσαν συστη-ματικά τις �ιλικές πρ�σεγγίσεις τηςBέρμα�τ... Hδη �μως π�λλές αυθαι-ρεσίες, ατ�μικές και συλλ�γικές,των εκπρ�σώπων της «Nέας Tά�ης»συνέτειναν στ� να κλ�νιστεί � «θ�-λ�ς θαυμασμ�ς» π�υ υπήρ�ε γιατ�υς Γερμαν�ύς [Θε�τ�κάς]. H πί-κρα μεγάλωνε με την παράδ�ση τ�υμεγαλύτερ�υ μέρ�υς της �ώραςστ�υς Iταλ�ύς, π�υ εί�αν ηττηθεί,και στ�υς B�υλγάρ�υς, π�υ δεν εί-�αν π�λεμήσει καθ�λ�υ, αλλά και μετη μα#ική πείνα τ�υ πρώτ�υ κατ��ι-κ�ύ �ειμώνα.

Eτσι, παρ’ �λ� π�υ «π�λλά παλι-κάρια» της Bέρμα�τ «ως άτ�μα εί-ναι συμπαθητικά και α!ι�πρεπή» έ-πρεπε να απ��ευ�θεί κάθε πρ�σπά-θεια διάκρισης: «Aν αρ�ίσ�υμε ν’ α-να�ητ�ύμε την ενδε��μενη ανθρω-πιά τ�υ κάθε Γερμαν�ύ, θα κινδυνέ-ψ�υμε να μην πρ�σέ��υμε πια �σ�πρέπει –και πρέπει απ�λυτα– την α-

πανθρωπιά τ�υ γερμανικ�ύ λα�ύπρ�ς τ�υς άλλ�υς λα�ύς και πρ�ςτ�ν δικ� μας» [Xρηστίδης]. T� πρ�-�λημα της ευθύνης τ�υ γερμανικ�ύλα�ύ, αν δηλαδή ήταν συνέν��ς ήεπίσης θύμα, απασ��λ�ύσε ιδίωςτ�υς γερμαν�τρα�είς. T� συναί-σθημα έκλινε πρ�ς τη δεύτερη εκ-δ��ή, η λ�γική στην πρώτη, α��ύ«και σ’άλλες �ώρες υπάρ��υν �ρε-ν��λα�είς, αλλά δεν τ�υς παραδί-δ�υν �ι λα�ί την ε!�υσία!». Eπειτα,«η ψυ��θ�ρα μη�ανή τ�υ Hitlerκατ�ρθωσε να μετατρέψει τ�ν εύ-πλαστ� �αρακτήρα τ�υ deutscheMichel σ’ένα ηθικ� ��ρ��ρ�» καιπ�λλ�ύς ιδίως νέ�υς στρατιώτες σεκτήνη. Eντ�ύτ�ις ήλπι#αν �τι η με-ταμ�ρ�ωση αυτή ήταν πρ�σκαιρη,και �τι η «αληθινή Γερμανία» θα συ-νέλθει απ� τη «νάρκη τ�υ νατσιστι-κ�ύ δηλητηρί�υ» [Δ�ύνιας].

Aπ�ρεί �μως κανείς �ταν, μετά τιςπανωλεθρίες της Bέρμα�τ στα τέλητ�υ 1942 (Eλ Aλαμέιν, Στάλινγκρα-ντ), �ι ημερ�λ�γι�γρά��ι αισθάν�-νται «κάπ�ια λύπη» για τ�ν «άμ�ιρ�»γερμανικ� λα�, για τις τεράστιες α-πώλειες σε αίμα και για «τ� τι τ�ν πε-ριμένει –δικαι�λ�γημένα �έ�αια». H«παρά�ενη συμπ�ν�ια» συμπληρω-ν�ταν �μως με την «έκδηλη �αιρεκα-κία» των Aθηναίων π�υ επισημαί-ν�υν �ι Γερμαν�ί επιτελείς καταλή-γ�ντας στην ανάγκη μιας σκληρ�τε-ρης στάσης, επειδή �ι Eλληνες θα ε-

Aθήνα, Mέγαρ� Mα�ίμ�υ, αρ�ές τ�υ 1943: Tιμητικ� άγημα ευ�ώνων απ�δίδει τιμές στ� Γερμαν� πρέσ�η Aλτενμπ�υρ-γκ (αριστερά) και τ�ν πρέσ�η της !ασιστικής Iταλίας, Γκίτ�ι. Στην κ�ρυ!ή της σκάλας � κατ��ικ�ς πρωθυπ�υργ�ς Λ�-γ�θετ�π�υλ�ς. Tην ίδια επ��ή � γερμαν�ς πρέσ�ης σημείωνε �τι τ� 95% των Eλλήνων �ρισκ�ταν πλέ�ν στ� συμμα-�ικ� στρατ�πεδ�, ε�αιτίας της εσ!αλμένης και συ�νά αυθαίρετης π�λιτικής των τριών δυνάμεων κατ��ής – κυρι�λε-κτικά, μετά τις απανωτές εκτελέσεις Eλλήνων �μήρων και τις αιματηρές αντι!ασιστικές διαδηλώσεις.


κλάμ�αναν κάθε διαλλακτικ�τητα ωςδείγμα αδυναμίας. Στ� πλαίσι� της ί-διας αντίληψης και με γνώμ�να τη«συλλ�γική ευθύνη» �ι Γερμαν�ί(στη �άση αυτή μα#ί με τ�υς Iτα-λ�ύς) ε�άρμ�#αν, μετά απ� πρά�ειςδ�λι��θ�ράς, με αυ�αν�μεν� ρυθμ�την εκτέλεση �μήρων. O εκ��ι-σμ�ς λειτ�υργ�ύσε μ�ν� εν μέρει.Mετά τ�ν τ�υ�εκισμ� �κτώ �μήρων,τ�ν I�ύνι� 1942, αντιστασιακή ε�η-μερίδα σ��λίασε: «Oι Oύνν�ι !έσπα-σαν! Oλα τ�υς τα άγρια και αιμ��ραένστικτα π�υ �ωλιά��υν μέσα στηνψυ�ή τ�υς, �λ� τ� θανάσιμ� μίσ�ς ε-ναντί�ν της �υλής μας, �γήκε στηνεπι�άνεια». Mετά ένα δεύτερ� πα-ρ�μ�ι� γεγ�ν�ς, αρ�ές 1943, � γερ-μαν�ς πρέσ�ης σημείωσε �τι τ� 95%τ�υ πληθυσμ�ύ �ρισκ�ταν πλε�νστ� συμμα�ικ� στρατ�πεδ�, ε�αιτίαςτης εσ�αλμένης και συ�νά αυθαίρε-της π�λιτικής των τριών δυνάμεωνκατ��ής. Nέες εκτελέσεις πρ�κάλε-σαν, τ�ν I�ύνι� τ�υ 1943, κύμα απερ-γιών και αιματηρών διαδηλώσεωνστην πρωτεύ�υσα, και η στρατιωτικήδι�ίκηση συμπεραίνει και αυτή �τι �ιντ�πι�ι, «στην τεράστια πλει�ψη�ίατ�υς» έ��υν συμπαρατα�θεί με τ�υςΣυμμά��υς και επ�μένως έπρεπε«να αντιμετωπιστ�ύν ως ε�θρ�ί».

Δι��γνωμίαΣτ� σημεί� αυτ� ανα�ύεται μάλι-

στα ενδ�γερμανική δι��γνωμία, �-πως �άνηκε με την απ�συρση τηςδιαταγής για π�λιτική επιστράτευσηλ�γω των πρωτ��ανών απεργιακώνκινητ�π�ιήσεων π�υ εί�αν πρ�κλη-θεί. H στρατιωτική ηγεσία πρ�ειδ�-π�ιεί �τι η πρ�σκαιρη υπ��ώρησηδεν σήμαινε μ�νιμη «αν��ή της τε-μπελιάς των Eλλήνων». Oταν �μωςθέλησαν να επανα�έρ�υν τη γενικήυπ��ρέωση τ�υ (άεργ�υ) πληθυ-σμ�ύ για πρ�σ��ρά εργασίας, � «ει-δικ�ς πληρε��ύσι�ς» N�ιμπα�ερ ε-πενέ�η με τ� επι�είρημα �τι �ι Eλλη-νες δεν έπρεπε να θεωρ�ύνται συλ-λή�δην ε�θρ�ί και δεν ήταν δυνατ�νσυνεπώς να ε�αναγκαστ�ύν σε αγ-γαρεία. H άπ�ψη αυτή υπερίσ�υσεαυτής της Bέρμα�τ ιδίως στην Aθή-να, ε�άρυνε �μως λιγ�τερ� σε απ�-μακρυσμένες περι��ές, �π�υ τ�πι-κ�ί σατράπες επέ�αλαν τ�ν θεσμ�της αγγαρείας.

T� γεγ�ν�ς αυτ� γίνεται περισσ�-τερ� εμ�ανές μετά την ιταλική συν-θηκ�λ�γηση (8.9.43) π�υ ά�ηνε τ�υςΓερμαν�ύς και τυπικά μ�ν�κράτ�-ρες. Στην ύπαιθρ�, η Bέρμα�τ πρ�έ-�αινε σε αιματηρές «εκκαθαριστι-κές» επι�ειρήσεις, ενώ στην Aθήνα�εκιν�ύσε εκστρατεία καλής θελή-σεως, �π�υ �ι Γερμαν�ί πρ��άλλ�-νταν ως �ι αταλάντευτα �ιλέλληνες–σε αντίθεση με τ�υς πρώην εταί-ρ�υς π�υ έτρε�αν ιμπεριαλιστικές�λέψεις σε �άρ�ς της Eλλάδας. Tέ-τ�ιες πρ�σεγγίσεις δεν πρ�έρ��-νταν μ�ν� απ� την ηγεσία. Kαι απλ�ίστρατιώτες, «απαλλαγμέν�ι απ� τηνιταλική υπ�θήκη», πρ�σπαθ�ύσαν να«κάν�υν camarades» κάπ�τε με επι-τυ�ία –και ��ι μ�ν� με δ�σίλ�γ�υς.Eνδια�έρ�ν είναι τ� σ�ετικ� «π�ρι-σμά» τ�υ Θε�τ�κά: «Oι Γερμαν�ί εί-ναι π�λύ σκληρ�ί, �μως νιώθεις πωςη σκληρ�τητά τ�υς δεν πρ�έρ�εται

απ� μίσ�ς... Aν δεν τ�υς πατήσειςτ�ν κάλ�, δε σε πειρά��υν... (Aν �-μως..., τετέλεσται.) – Oι Iταλ�ί έδει-�ναν περισσ�τερ� ανθρωπισμ�, αι-σθηματισμ�ύς, συμπ�ν�ια, τρυ�ερ�-τητες, �μως ένιωθες αδιάκ�πα τη�αθιά αντιπάθειά τ�υς για καθετί ελ-ληνικ�. Oι καλ�σύνες τ�υς α��ρ�ύ-σαν άτ�μα, απέναντι στην εθν�τητα�μως εί�αν μια εμπάθεια... Aμέσωςμετά τ�ν π�λεμ� δε θα δυσκ�λευ�-μ�υν καθ�λ�υ να !αναπιάσω πρ�σω-πικές σ�έσεις και �ιλίες με τ�υςΓερμαν�ύς, θα ήθελα μάλιστα νατ�υς γνωρίσω καλύτερα, ενώ μετ�υς Iταλ�ύς αισθάν�μαι καταστά-σεις θ�λές, δυσπιστία, και την ιδιαί-τερη εκείνη αντιπάθεια π�υ �ωρί�ει

συ�νά �ικ�γένειες στενών συγγε-νών».

Bέ�αια, τ� «π�ρισμα» αυτ� πρ�η-γείται �ρ�νικά των περισσ�τέρωνμαύρων γεγ�ν�των της Kατ��ής π�υεπισκιά#�υν ώς σήμερα τις γερμαν�-ελληνικές σ�έσεις. Mε τη γενικ�τε-ρη επιδείνωση της στρατιωτικής κα-τάστασης, η Bέρμα�τ πρ�σ�εύγει σε�λ� και σκληρ�τερα «αντίπ�ινα»- ��ιμ�ν� στα «κέντρα τ�υ συμμ�ριτι-σμ�ύ» αλλά και στην καρδιά τηςAθήνας. Oι απαγ��νισμέν�ι παρέμε-ναν στα δένδρα «για παραδειγματι-σμ�», ενώ «λίγ� παραπέρα, μια πα-ρέα αγ�ρια έπαι�αν π�δ�σ�αιρ� σανα μη συνέ�αινε τίπ�τα. O αθηναϊ-κ�ς λα�ς συνήθισε και τ� κρέμασμα,

τα συνήθισε �λα.» (Θε�τ�κάς). Aυτήν ακρι�ώς την εντύπωση έδι-

νε η γερμανική ηγεσία στ�υς �αντά-ρ�υς �τι δηλαδή και στην Eλλάδα, �-πως στις σλα�ικές �ώρες, «μια αν-θρώπινη �ωή συ�νά δεν μετράει και� εκ��ισμ�ς πετυ�αίνεται μ�ν� μεασυνήθιστη σκληρ�τητα». H �α�νικήπρ��λή των θέσεων τ�υ Φαλμερά-γερ στ��ευε να υπ�σκάψει τ�ν διά-�υτ� ακ�μη σε�ασμ� για τ� παρελ-θ�ν των Eλλήνων («�π�ία αντίθεση:η αρ�αία Eλλάς και �ι Nε�-Γραικ�ί»).Tαυτ��ρ�να «ν�μιμ�π�ι�ύσε» τις αι-ματηρές αναλ�γίες εκτελεσμένωνEλλήνων με τις �π�ίες «ε�ιλεώνε-ται» κάθε ��ν�ς Γερμαν�ύ.

Λαμ�άν�ντας υπ�ψη την επακ�-λ�υθη κλιμάκωση της κατ��ικής�ίας, εκπλήττει η τελευταία (αυτ)α-πάτη των κατακτητών. Oταν, στις12.10.1944, η Bέρμα�τ εκκενώνει τηνAθήνα, ένα τιμητικ� άγημα επιστρέ-�ει συμ��λικά τ� κλειδί της Aθήναςκαι καταθέτει στε�άνι στ�ν άγνωστ�Στρατιώτη, «για να γίνει εμ�ανές �τι�ι Γερμαν�ί δεν εί�αν έλθει ως ε-�θρ�ί». Oι «�ιλικές» �ειρ�ν�μίεςτ�υ 1941 επαναλαμ�άν�νται, μετά α-π� τριάμιση �ρ�νια σκληρής Kατ�-�ής, σαν μακά�ρια �άρσα. Mετά τηναπ�μάκρυνση των Γερμανών, �ι πα-ρευρισκ�μεν�ι Aθηναί�ι, π�υ δεν ταεί�αν «συνηθίσει �λα», έσκισαν καιπ�δ�πάτησαν τ� κί�δηλ� σύμ��λ�.

Σημείωση: T� κείμεν� αυτ �ασί�εται στιςπηγές της Bέρμα�τ, στα γραπτά κατάλ�ι-πα Γερμανών στρατιωτικών και απ ελλη-νικής πλευράς ιδίως στα ημερ�λγια τωνΓ. Θε�τ�κά, Xρ. Xρηστίδη, Mίν�υ Δ�ύ-νια. Για τ� ευρύτερ� πλαίσι�, π�.: XάγκενΦλάισερ, «Στέμμα και Σ�αστικά. H Eλλά-δα της Kατ��ής και της Aντίστασης 1941-44» (Eκδ. Παπα�ήση, έ��υν κυκλ�&�ρή-σει δύ� τμ�ι).

Γερμανικ� τανκ σε κεντρικ� δρ�μ� της Aθήνας, !ρ�υρεί κτίρι� επιταγμέν� για τις ανάγκες τις κατ��ικής δι�ίκησης.Tα αισθήματα των Eλλήνων – εκτ�ς απ� τ�υς δ�σίλ�γ�υς και τ�υς γερμαν�τρα!είς – πρ�ς τ�υς Γερμαν�ύς ήταν α-κρι�ώς τα αισθήματα τ�υ κατακτημέν�υ πρ�ς τ�ν υπερ�πτη κατακτητή: απ�στρ�!ή π�υ μεταμ�ρ!ων�ταν καθημερι-νά σε ε�θρ�τητα, �σ� πλήθαιναν �ι γερμανικές ωμ�τητες και �ι εκδηλώσεις των πραγματικών αισθημάτων τ�υ κατα-κτητή απέναντι σε ένα λα� «τεμπέλη» και απείθαρ�� π�υ έπρεπε να αντιμετωπιστεί «ως ε�θρ�ς».

Oι Γερμαν�ί λάτρεις μιας ε�ειδανικευμένης αρ�αίας Eλλάδας ένιωθαν εν�-�λημέν�ι απ� αυτ� π�υ έ�λεπαν στην κατ��ική Aθήνα, αλλά για τ� �π�ί� �ι ί-δι�ι ήταν �ι πρώτ�ι υπεύθυν�ι: «... Συνωστισμ�ς στ�υς δρ�μ�υς, στριμω�ίδι,�ρισίδι. Mπ�υλ�ύκια ανθρώπων κρέμ�νται στα τραμ. Πείνα... Bαλκάνια σκέ-τα... Kάθε άλλ� παρά Eλληνες».

ΦIEPΩMA H Aθήνα της...

Documents

Transcript of ΦIEPΩMA H Aθήνα της...