Ερευνητική Εργασίαhms.org.gr/wp-content/uploads/2016/10/ORIGINAL-ARTICLE... ·...

217

ΤΟΜΟΣ 61 • ΤΕΥΧΟΣ 3, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2016

Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή Ε ρ γ α σ ί α( Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Μ ι κ ρ ο β ι ο λ ο γ ί α ς )

Περίληψη

Η παρούσα ερευνητική εργασία ασχολείται με τη δεύτερη σε συχνότητα αιτία θανάτων στην Αθήνακατά τη Γερμανική Κατοχή (1941-1944), η οποία ήταν τα λοιμώδη νοσήματα. Έως σήμερα, η πλει-οψηφία των ερευνών, είχε επίκεντρο το μεγάλο λιμό του 1941-42, με τα χιλιάδες θύματα που άφησεπίσω του. Αν και η πείνα ήταν η κυριότερη αιτία θανάτου, δεν εξέλιπαν τα λοιμώδη νοσήματα καιτα νοσήματα φθοράς. Η μελέτη βασίστηκε σε αρχειακό υλικό από τα βιβλία εισαγωγών ασθενώνκαι τα πεπραγμένα Αθηναϊκών νοσοκομείων, αλλά και κρατικά έγγραφα της Περιφέρειας της Αθή-νας. Από τη μελέτη των αρχείων φαίνεται ότι η φυματίωση, η ελονοσία, ο εξανθηματικός τύφος, οτυφοειδής πυρετός και η μηνιγγίτιδα, ήταν τα σημαντικότερα αίτια νοσηρότητας και θνησιμότητας.Κατά την περίοδο αυτή η φυματίωση και η ελονοσία αυξήθηκαν σε πολύ υψηλά επίπεδα. Παράλ-

Κωνσταντίνος Τσιάμης1, Γεωργία Βρυώνη1, Ευάγγελος Βογιατζάκης2, Έφη Πουλάκου-Ρεμπελάκου3,Καλλιόπη Θεοδωρίδου1, Δημήτριος Ανωγιάτης-Pelé4, Αθανάσιος Τσακρής1

1Εργαστήριο Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών2Εργαστήριο Μικροβιολογίας ΓΝNΘΑ «Η Σωτηρία», Αθήνα3Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών4Τμήμα Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο Κέρκυρας

Λοιμώδη νοσήματα στην Αθήνα κατά τη Γερμανική Κατοχή (1941-1944)

Εισαγωγή

Η αρχική ευφορία της νίκης στον Ελληνο-Ιταλικό πό-λεμο θα δώσει τελικά τη θέση της στην απόγνωση καιστην αβεβαιότητα για το μέλλον, μετά την υπογραφήτης συνθηκολόγησης με τη Γερμανία. Στις 27 Απριλίου1941, η γερμανική σημαία υψώνεται στην Ακρόπολη,σηματοδοτώντας την έναρξη μιας ζοφερής περιόδουτης Ελληνικής Ιστορίας. Η Ελλάδα πλέον θα τελούσευπό τριπλή Κατοχή (Γερμανική-Ιταλική-Βουλγαρική)και η περίοδος 1941-1944, θα σημαδέψει για πάντα τησυλλογική μνήμη ενός ολόκληρου λαού. Το θέαματων φορτηγών και των κάρων που μετέφεραν νε-κρούς από την πείνα, τις εκτελέσεις και τις ασθένειες,θα ήταν πλέον ένα καθημερινό φαινόμενο σε όλη τηχώρα. Η ιστορική έρευνα έχει πλέον αποκαταστήσειτην αλήθεια και έχει καταρρίψει το μύθο που ήθελετους κατοίκους της επαρχίας να υποφέρουν λιγότεροαπό τους κατοίκους των αστικών κέντρων. Εξάλλου,ας μην λησμονούμε ότι η πείνα έπληττε και την επαρ-χία, αφού οι επιτάξεις των τροφίμων ξεκινούσαν απότις γεωργικές και κτηνοτροφικές περιοχές.

Η Αθήνα θα δοκιμαζόταν σκληρά και όσοι έζησαν

τις μέρες της Κατοχής θα έφεραν για πάντα τα σημά-δια της περιόδου εκείνης. Στο άκουσμα της Γερμανι-κής Κατοχής, στο μυαλό όλων έρχεται αμέσως οφοβερός χειμώνας και ο λιμός του 1941-42. Αν και ηπείνα ήταν η κυριότερη αιτία θανάτου, στην ΚατοχικήΑθήνα δεν εξέλιπαν ούτε τα λοιμώδη νοσήματα αλλάούτε και τα νοσήματα φθοράς. Η παρούσα μελέτη πα-ρουσιάζει τα λοιμώδη νοσήματα, ως τη δεύτερη σεσυχνότητα αιτία θανάτων, στην Αθήνα κατά τη Γερμα-νική Κατοχή.

Περιγραφή και αξιοπιστία των αρχειακώνπηγών

Η εργασία βασίστηκε σε πρωτογενές αρχειακό υλικό,μέρος του οποίου παραμένει αδημοσίευτο. Πιο συγ-κεκριμένα, η έρευνα επικεντρώθηκε αρχικά σε τρειςμεγάλες αρχειακές συλλογές: α) τα Βιβλία Εισαγωγώντου Νοσοκομείου «Σωτηρία» (1941-1944)1, β) τα Βι-βλία Κλήσεων, τα Βιβλία Προσερχομένων και τα ΒιβλίαΧειρουργείου του Σταθμού Α΄ Βοηθειών του Ελληνι-κού Ερυθρού Σταυρού (1941-44)2 και γ) το Αρχείο της

218

Κ. ΤΣΙΑΜΗΣ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Ε. ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ, Ε. ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Κ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ, Δ. ΑΝΩΓΙΑΤΗΣ-PELÉ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 61 • ISSUE 3, July-September 2016

ληλα εντοπίστηκαν επιδημικές εξάρσεις εξανθηματικού τύφου (1941), ελονοσίας (1942) και τρο-φικών δηλητηριάσεων μικροβιακής αιτιολογίας (1941, 1942, 1943). Στις βιβλιογραφικές πηγές εν-τοπίστηκε επίσης αύξηση της σύφιλης, των κονδυλωμάτων, της φθειρίασης και της ψώρας. Η τοπογραφική μελέτη των πηγών απέδειξε ότι οι νοτιοδυτικές και νοτιοανατολικές συνοικίες τουΔήμου Αθηναίων, αλλά και οι όμοροι σε αυτές δήμοι ήταν περιοχές με πολύ μεγάλη αύξηση τωνλοιμωδών περιστατικών. Οι περιοχές αυτές ήταν τόπος κατοικίας των εργατικών στρωμάτων καιτων προσφύγων από την Μικρά Ασία (1922). Η αύξηση της νοσηρότητας και της θνησιμότητας σεαυτές της περιοχές, μπορεί να εξηγηθεί με το κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο των συνθηκών δια-βίωσης, από την εποχή του Μεσοπολέμου, οι οποίες επιδεινώθηκαν στην Κατοχή, και από την με-γάλη πυκνότητα του πληθυσμού. Το νοσολογικό φάσμα της Κατοχικής Αθήνας ουσιαστικά δενδιαφέρει από αυτό του Μεσοπολέμου. Η διαφορά έγκειται στην αύξηση των κρουσμάτων, λόγωτων άθλιων συνθηκών διαβίωσης και της κατάρρευσης των κρατικών μηχανισμών ελέγχου τωνλοιμωδών νοσημάτων.

Λέξεις κλειδιάΑθήνα, Γερμανική Κατοχή, Δημόσια Υγεία,Ιστορία Μικροβιολογίας, Λοιμώδη νοσήματα

Υπεύθυνος αλληλογραφίαςΑθανάσιος Τσακρής

Καθηγητής ΜικροβιολογίαςΔιευθυντής Εργαστηρίου ΜικροβιολογίαςΙατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Μ. Ασίας 75, 115 27 ΑθήναΤηλ.: 210-7462011Fax: 210-7462210

e-mail: [email protected]

Νομαρχίας Αττικοβοιωτίας (1941-43)3. Επιπλέον, με-λετήθηκαν οι ανακοινώσεις της Ιατρικής ΕταιρείαςΑθηνών, που αφορούσαν αναδρομικές μελέτες και οιοποίες δημοσιεύθηκαν μετά το 1945. Οι ανακοινώσειςαυτές κρίνονται ιδιαίτερης σημασίας και αφορούν τηδιακύμανση των θανάτων κατά την περίοδο της Κα-τοχής. Η καταγραφή των θανάτων πραγματοποιήθηκεύστερα από εισήγηση του καθηγητή Γεώργιου Ιωακεί-μογλου, ο οποίος έφερε το ζήτημα στο Ανώτατο Υγει-ονομικό Συμβούλιο. Παρά τις φοβερές ελλείψεις,ακόμα και σε γραφική ύλη, οι ιατροί των νοσοκομείωντης Αθήνας ανταποκρίθηκαν με αυταπάρνηση στο κά-λεσμα. Συμπληρωματικές πηγές πληροφόρησης απο-τέλεσαν επίσης τα βιβλία εισαγωγών και διάφορεςαναδρομικές μελέτες που αφορούσαν νοσοκομεία καιιδρύματα όπως το Σανατόριο Νταού Πεντέλης «ΗΖωοδόχος Πηγή», το Νοσοκομείο Δερματικών καιΑφροδισίων Νοσημάτων «Ανδρέας Συγγρός», το Θε-ραπευτήριο «Ευαγγελισμός», το Νοσοκομείο Παίδων«Αγία Σοφία», το Δημοτικό Βρεφοκομείο, καθώς καιτα πεπραγμένα των Ψυχιατρείων «Αιγινήτειο» και«Δρομοκαΐτειο». Σημαντικά στοιχεία εντοπίστηκανεπίσης στις ληξιαρχικές πράξεις θανάτων και στα έγ-γραφα αποστολής των δεδομένων με τις αιτίες θανά-των από τους διάφορους δήμους και κοινότητες προςτη Νομαρχία Αττικοβοιωτίας. Στον πίνακα που ακο-λουθεί αναφέρεται το σύνολο των πηγών που χρησι-μοποιήθηκαν στην εκπόνηση της μελέτης. (Πίνακας 1)

Το αρχειακό υλικό παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέ-ρον για τη Δημόσια Υγεία της Ελλάδας εκείνη τηνεποχή, ενώ ο συνδυασμός των υγειονομικών ευρη-μάτων έρχεται να επιβεβαιώσει τις λοιπές ιστορικέςπηγές. Μολονότι είναι σαφές ότι όλα αυτά τα αρχεία,που αφορούν διαγνώσεις και αιτίες θανάτου, προέρ-χονται από νοσοκομεία και από κρατικές υπηρεσίες,καταγράφονται και διαγνώσεις οι οποίες αναγκαστικάυπόκεινται στη διαδικασία της διερεύνησης της ορ-θότητάς τους. Ειδικότερα, για το αρχείο του Νοσοκο-μείου «Σωτηρία», όπου υπήρχε η δυνατότητα εργα-στηριακής διάγνωσης της νόσου και ανεύρεσης τωνμυκοβακτηριδίων, δεν μπορεί να τεθεί θέμα αμφισβή-τησης των διαγνώσεων. Για τα υπόλοιπα όμως λοι-μώδη νοσήματα, που καταγράφονται, υπάρχει μια μι-κρή επιφύλαξη για την ακρίβεια των διαγνώσεων.Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της ελονοσίας,της οποίας όπως είναι γνωστό η διάγνωση τίθεται βά-σει των εργαστηριακών ευρημάτων ανεύρεσης τωνπλασμωδίων και όχι βάσει των κλινικών συμπτωμάτων.Στην περίπτωση αυτή, που το αρχείο του Σταθμού Α΄Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. βρίθει από ελονοσόπληκτους, δενείμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν η διάγνωση ήτανεργαστηριακή. Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγο-νός ότι οι αδιάγνωστοι ασθενείς είναι ελάχιστοι, γε-γονός που ίσως μας δείχνει τη μεγάλη εξοικείωση των

ιατρών και γνώση του φάσματος των λοιμωδών νο-σημάτων της πρωτεύουσας. Σίγουρα δεν θα προκα-λούσε δυσκολία η αναγνώριση του επιλόχειου πυρε-τού ή η διφθερίτιδα ενός βρέφους. Εξακολουθούνόμως να προβληματίζουν οι περιπτώσεις όπου στηδιαφορική διάγνωση εμπλέκονταν ποικίλα πιθανά λοι-μώδη αίτια πού έχρηζαν εργαστηριακής επιβεβαί-ωσης, με δεδομένο τις λειτουργικές δυσκολίες τωννοσοκομείων της εποχής. Ενδιαφέρον πάντως παρου-σιάζει το φαινόμενο καταγραφών στο αρχείο τουΣταθμού Α΄ Βοηθειών, στις οποίες τίθεται η διάγνωσηκάποιου λοιμώδους νοσήματος, αλλά οι ασθενείς αρ-νούνται να παραμείνουν. Ελάχιστες ημέρες μετά τηνπρώτη επίσκεψη, οι ίδιοι ασθενείς επανέρχονται στοΣταθμό με βαρύτερα κλινικά συμπτώματα της αρχικήςδιάγνωσης.

219

ΛΟΙΜΩΔΗ ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΑΘΗΝΑ


Νοσοκομειακά Αρχεία και μελέτεςΒιβλία Εισαγωγών• Νοσοκομείο «Σωτηρία» • Σταθμός Α΄ Βοηθειών Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού• Σανατόριο Νταού Πεντέλης• Αιγινήτειο ΝοσοκομείοΠεπραγμένα• Νοσοκομείο «Ανδρέας Συγγρός»• Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία»• Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός»• Δημοτικό Βρεφοκομείο• Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Δρομοκαΐτειο

Αρχείο Νομαρχίας Αττικοβοιωτίας(Γ.Α.Κ. 1941- 1943, Φ.22/23, Αταξινόμητο)• Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου• Αναφορές Φυσικής Κίνησης Πληθυσμού«Κατάστασις εμφαίνουσα τας γεννήσεις και τους θανά-τους και την αιτία αυτών» των ακόλουθων Δήμων καιΚοινοτήτων:Δήμοι:Βύρωνας, Καισαριανή, Καλλιθέα, Κηφισιά, Μοσχάτο,Νέα Ιωνία, Νέα Σμύρνη, Νίκαια, Παλαιό Φάληρο, Πει-ραιάς, Περιστέρι, Ταύρος, ΧαλάνδριΚοινότητες:Αίγινα, Άγιος Ιωάννης Ρέντης, Αιγάλεω, Μαρούσι, Γλυ-φάδα, Δάφνη, Δραπετσώνα, Ζωγράφου, Νέο Ηράκλειο,Κερατσίνι, Κορυδαλλός, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέο Φά-ληρο, Χαϊδάρι

Λοιπές αρχειακές πηγές• Υποβολή στατιστικής κινήσεως Ασύλων Αθηνών-

Πειραιώς• Υπηρεσία Περιστολής Επαιτείας και Αλητείας• Φιλανθρωπική Εταιρεία Αθηνών

Αρχειακές πηγές περιόδου 1941-1944Πίνακας 1

Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι οι πηγές των Ληξιαρ-χείων, των Δήμων, του Σταθμού Α΄ Βοηθειών, της «Σω-τηρίας» και της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, μαςπαρέχουν τη δυνατότητα της μελέτης των ηλικιακώνομάδων που επλήγησαν. Αναφορικά με τα δεδομένατης Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών πρέπει να σημει-ώσουμε την προσπάθεια των ιατρών της εποχής ναομαδοποιήσουν τις αιτίες θανάτου. Η ταξινόμηση πε-ριείχε τα νοσήματα του αναπνευστικού, του πεπτικού,του κυκλοφορικού, του νευρικού και του ουροποιητι-κού συστήματος, τα νεοπλάσματα και τους βίαιουςθανάτους. Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινισθείότι η κατηγορία των «Βίαιων Θανάτων», τουλάχιστονστις ταξινομήσεις της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, δεναφορούσε τους θανάτους από τα βασανιστήρια, τιςδολοφονίες και τις εκτελέσεις που επιδόθηκαν οι δυ-νάμεις Κατοχής, αλλά τους θανάτους από την πείνα.Το πρόβλημα που παρουσιάζουν τα δεδομένα της Ια-τρικής Εταιρείας Αθηνών συνίσταται στο μικρό εύροςτου αναφερόμενου λοιμώδους φάσματος. Παρόλααυτά, οι οντότητες που περιγράφονται αφορούν τιςσημαντικότερες που έπληξαν τον Αθηναϊκό πληθυ-σμό. Σχετικά με τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτων πρέ-πει να σημειώσουμε ότι πολλές από αυτές είχανεκδοθεί μετά την απελευθέρωση και αφορούσαν τουςετεροχρονισμένους θανάτους κατά την Κατοχή. Αυτόέχει ως αποτέλεσμα την πιθανή διαφυγή της πραγμα-τικής αιτίας θανάτου, αφού πολλές ληξιαρχικές πρά-ξεις συντάσσονταν με βάση την προφορική μαρτυρίατων συγγενών. Παρόλα αυτά, ακόμα και σε αυτές τιςπεριπτώσεις, λογικά οι συγγενείς θα ήταν γνώστες τωνχρόνιων νοσημάτων του εκλιπόντα (π.χ. ελονοσία, φυ-ματίωση) ή θα είχαν λάβει κάποια ενημέρωση αναφο-ρικά με το αίτιο θανάτου.

Το λοιμώδες φάσμα της Αθήνας

Από τη φύση των πηγών που αναφέρθηκαν γίνεταιαντιληπτό ότι τα δεδομένα προκύπτουν από δύο δια-φορετικές κατηγορίες αρχείων, αυτά της γενικής νο-σηρότητας (π.χ. Ε.Ε.Σ, Ιατρική Εταιρεία Αθηνών,Νομαρχεία Αττικής κτλ.) και αυτά της εξειδικευμένηςνοσηρότητας (π.χ. φυματίωση-Σωτηρία/Νταού Πεντέ-λης, σύφιλη-Ανδρέας Συγγρός, κτλ.). Το γενικό λοιμώ-δες φάσμα της πρωτεύουσας προκύπτει από τοσυνδυασμό των ανωτέρω αρχείων, τα οποία ουσια-στικά αλληλοκαλύπτουν και επιβεβαιώνουν τη γενικήτάση του επιπολασμού συγκεκριμένων νοσολογικώνοντοτήτων.

Η μελέτη των αρχείων των Ελληνικών υγειονομικώνυπηρεσιών και των νοσοκομείων, κατά τη διάρκειατου Μεσοπολέμου, έχει αναδείξει το φάσμα των λοι-μωδών νοσημάτων στην επικράτεια και την πρω-

τεύουσα. Τα νοσήματα που επικρατούσαν στην Ελ-λάδα, από τις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν ουσιαστικάοι κλασσικές μάστιγες της εποχής, όπως η ελονοσία,η φυματίωση και ο τύφος. Επίσης, η έτερη μεγάλη μά-στιγα της ανθρωπότητας, η ευλογιά, εμφανιζότανστην Ελλάδα με τη μορφή επιδημικών εκρήξεων. Ηέλευση των Ελλήνων προσφύγων της Μικράς Ασίαςαύξησε τα ποσοστά της νοσηρότητας των λοιμωδώννοσημάτων, κυρίως της φυματίωσης και της ελονο-σίας, λόγω της αναλογικής αύξησης του πληθυσμούτης χώρας και της επιδείνωσης των συνθηκών δια-βίωσης, αλλά και λόγω της εγκατάστασης των προ-σφύγων σε περιοχές με «ανθυγιεινές» περιβαλλοντικέςσυνθήκες (π.χ. έλη). Η περίοδος του Μεσοπολέμουστην Ελλάδα σημαδεύτηκε επίσης από τη μεγάλη επι-δημία του δάγκειου πυρετού, το 1927, η οποία απο-τέλεσε το έναυσμα για την υγειονομική μεταρρύθμισητης χώρας.4-8

Από τη μελέτη των πηγών, το πρώτο εξαγόμενο εύ-ρημα είναι ότι η πείνα ήταν το πρώτο αίτιο θανάτουστην Αθήνα. Αν και οι εκτιμήσεις των πηγών διαφέ-ρουν, (Έκθεση Δοξιάδη, Έκθεση Ερυθρού Σταυρού,Ληξιαρχεία κτλ.), υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τουςστο λιμό περίπου 150.000 άνθρωποι, ίσως και περισ-σότεροι.9-11 Ταυτόχρονα, ως δεύτερη αιτία θανάτουαναδεικνύονται τα λοιμώδη νοσήματα.12 Τα στοιχείατης Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών συνηγορούν στο στα-θερά υψηλό αριθμό θανάτων λοιμώδους αιτιολογίαςκατά την περίοδο 1941-1944.13 (Εικόνα 1)

Πολύτιμη πηγή για τη διεύρυνση του λοιμώδουςφάσματος, εκτός των αναμενόμενων οντοτήτων τηςφυματίωσης και της ελονοσίας, αποδείχθηκε το αρ-χείο του Σταθμού Α΄ Βοηθειών. Πρέπει να σημειωθείότι το εν λόγω αρχείο παρέχει πλήθος δημογραφικώνκαι ιατρικών δεδομένων. Τα υποδείγματα των ΒιβλίωνΠροσερχομένων και Έσω Κλήσεων περιέχουν τα στοι-χεία του ασθενούς, την ώρα κλήσης, τα στοιχεία τουατόμου που κάλεσε το τηλεφωνικό κέντρο ή συνό-δευσε τον ασθενή, τα στοιχεία του πληρώματος τουασθενοφόρου, τα συμπτώματα του ασθενή, τη διά-γνωση και την έκβασή του, αλλά και το νοσοκομείοπου διακομίσθηκε. Η πληρότητά του αλλά και η λε-πτομερής συμπλήρωσή του από τους ιατρούς απο-δεικνύει, όχι μόνο την ευσυνειδησία του προσωπικού, αλλά και την αλληλεγγύη των Ελλήνων εκείνα τα δύ-σκολα χρόνια. Στις σελίδες του αρχείου ήταν πάραπολλές οι καταγραφές των πολιτών που μετέφεραντους ασθενείς από μακρινές συνοικίες στο Σταθμό τηςΓ΄ Σεπτεμβρίου 21, στην Πλατεία Ομονοίας. Πρέπειεπίσης να διευκρινισθεί ότι ο Σταθμός αποτελούσε ου-σιαστικά το κέντρο διαλογής των ασθενών όλης τηςΑττικής. (Εικόνα 2)

Πάντως, αυτός ο τρόπος λειτουργίας του Σταθμούκαι η συρροή ασθενών από όλη την Αθήνα, μας έδωσε

220



την επιπλέον δυνατότητα της χαρτογράφησης των νο-σολογικών οντοτήτων, ανά διαμέρισμα της πρω-τεύουσας. Αν και δεν βρέθηκαν επαρκή στοιχεία, μιαπιθανή υπόθεση, που θα μπορούσε να διατυπωθεί γιατον τόπο διαλογής, είναι πως ίσως ο συγκεκριμένοςΣταθμός ορίστηκε κατόπιν διαταγής της ΓερμανικήςΔιοίκησης. Υποθέτουμε, ότι ίσως σχετιζόταν με τονέλεγχο της κίνησης των ασθενών, κυρίως των τραυ-ματιών, που διέφευγαν από τα Γερμανικά μπλόκα καιέχρηζαν ιατρικής βοήθειας, προκειμένου να είναι ευ-κολότερος ο εντοπισμός τους και το νοσοκομείο πουδιακομίσθηκαν.

ΦυματίωσηΑπό τη μελέτη των αρχείων, η φυματίωση αναδείχθηκεως η σημαντικότερη αιτία νοσηρότητας και θνησιμό-τητας στην Κατοχική Αθήνα. Κατά την προπολεμικήπερίοδο (1938-1940) καταγράφηκαν στην Αθήνα11.228 θάνατοι από φυματίωση ενώ, μεταξύ των ετών1941-1943, ο αριθμός τους ανήλθε στους 17.395, δη-λαδή εμφάνισε αύξηση 46,4%.14-16 Η έκταση που πήρεη φυματίωση κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν ανά-λογη των συνθηκών που επικράτησαν στη χώρα, με

τους πάσχοντες να αυξάνονται κατά 150.000, ενώ οιχαρακτηριζόμενοι σε «προφυματική» κατάσταση αυ-ξήθηκαν κατά 250.000 περιπτώσεις. Από στατιστικήτου Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού προκύπτει ότι, απότον Αύγουστο του 1944 έως τον Απρίλιο του 1945, σεέλεγχο πτυέλων που πραγματοποιήθηκε σε 160.483παιδιά και νέους, έως 20 ετών, 3.631 παιδιά (2,63%)έπασχαν από φυματίωση.16-17

Η αυξητική τάση της φυματίωσης φαίνεται αναμφι-σβήτητα μέσα από τις εισαγωγές του μεγαλύτερουΝοσοκομείου-Σανατορίου «Σωτηρία». Σύμφωνα με ταβιβλία εισαγωγών οι 2.509 νοσηλευόμενοι το 1941 αυ-ξήθηκαν το 1942 σε 3.517.18 Τα δύο επόμενα έτη οι ει-σαγωγές στη Σωτηρία εξακολουθούν να αυξάνονται.Όπως προκύπτει από τα μητρώα ασθενών, οι νοση-λευόμενοι την περίοδο 1943-44 ανέρχονταν σε 5.449ενώ από την επεξεργασία των δεδομένων φαίνεται ότιο μέσος όρος εισαγωγών μηναιαίως ανέρχονταν περίτους 200 ασθενείς.16 Εκτός της μεγάλης συρροήςασθενών στη Σωτηρία, το Σανατόριο Νταού Πεντέληςήταν μια άλλη εναλλακτική λύση νοσηλείας αφού τοΣανατόριο της Πάρνηθας είχε επιταχθεί. Ακόμα καιστο μικρό αρχείο της Πεντέλης, η αύξηση των εισαγω-

221



Εικόνα 1 Θάνατοι από λοιμώδη νοσήματα στην Αθήνα (Επεξεργασία δεδομένων Ιατρικής ΕταιρείαςΑθηνών Μάιος 1941- Οκτώβριος 1943)

Εικόνα 2

Παραπεμπτικό ιατρούτης Wehrmacht προς τοΣταθμό Α΄ Βοηθειών τουΕ.Ε.Σ. για Έλληνα ασθενή,από τα επιταγμένα Ναυπη-γεία Σκαραμαγκά. Ο ασθενήςδιακομίσθηκε τελικά από τοΣταθμό στο Τζάνειο Νοσο-κομείο (12/7/1943)

γών είναι εμφανής. Από 13 ασθενείς το 1941, σε 99 το1943 και 148 το 1944.19 Το ηλικιακό φάσμα πουέπληττε η νόσος φαίνεται από τις καταγραφές των αρ-χείων και αφορούν τις ηλικίες 11-20, 21-30, 31-40 και41-45 χρονών και στα δύο φύλα. (Εικόνες 3 και 4) Οικαταγραφές δεν αλλάζουν κάτι στο ήδη γνωστό ηλι-κιακό φάσμα που έπληττε η νόσος παγκοσμίως καιαφορούσε τις νεαρές και ενεργά εργασιακές ηλικίες.Η εικόνα του αρχείου του Σταθμού του Ε.Ε.Σ. με το ηλι-κιακό φάσμα των ασθενών που διαγνώσθηκαν εκεί,παρουσιάζει επίσης την ίδια εικόνα. (Γράφημα 5)

Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα από τις εισαγωγές,είναι ο χρόνος εισόδου στη Σωτηρία. Πιο συγκεκρι-μένα, υψηλά ποσοστά νοσηρότητας το 1941 για τουςάντρες παρατηρήθηκαν το Σεπτέμβριο και τον Οκτώ-βριο, ενώ για τις γυναίκες κατά τον Αύγουστο και το

Σεπτέμβριο. Το 1942, πιο υψηλά ποσοστά νοσηρότη-τας κατεγράφησαν για τους άντρες στους μήνες Απρί-λιο, Μάιο, Ιούνιο, και για τις γυναίκες στους μήνεςΙούνιο, Ιούλιο, Αύγουστο. Ο συνολικός αριθμός τωνΚλινικών στο Νοσοκομείο «Η Σωτηρία» ήταν 15, μεσυνολική δύναμη 1.992 κλινών. Η συρροή των ασθε-νών ξεπερνούσε τις δυνατότητες του Νοσοκομείου μεαποτέλεσμα ο συγχρωτισμός των ασθενών να επιβα-ρύνει ακόμα περισσότερο την υγεία τους. Όπως ανα-φέρθηκε, η θνητότητα από φυματίωση ήταν υψηλήκαι δυστυχώς αποτυπώνεται με το χειρότερο τρόποστα αρχεία. Από τους εισελθόντες στο νοσοκομείοκατά τα έτη 1941-1942, εξήλθε κατά τα ίδια έτη μόνοτο 17,29% των εισερχομένων. Το ποσοστό της θνητό-τητας στη Σωτηρία από 27,80% το 1940, ανήλθε σε49,90% το 1942.15 (Εικόνα 6)

222



Εικόνα 3 Κατανομή κρουσμάτων φυματίωσης ανά ηλικιακή ομάδα των ασθενών του Νοσοκομείου«Σωτηρία» (1941-1942)

Εικόνα 4 Κατανομή κρουσμάτων φυματίωσης ανά ηλικιακή ομάδα των ασθενών του Νοσοκομείου«Σωτηρία» (1943-1944)

Αντίστοιχα, την περίοδο 1943-44, απεβίωσαν στη«Σωτηρία» 2.491 ασθενείς. Οι πληροφορίες από τιςσυνολικά 5.449 εγγραφές βοηθούν και στην ταξινό-μηση των εκβάσεων, οι οποίες δεν διαφέρουν ουσια-στικά με τις αντίστοιχες της περιόδου 1941-1942. Οικυρίαρχες κατηγορίες ήταν οι «Αποβιώσαντες» και οι«Εξερχόμενοι», και η πλειοψηφία των δεύτερων έφερεστη στήλη των παρατηρήσεων την επισήμανση «Οι-κειοθελώς». Από όσους πήραν εξιτήριο, μόνο 11 περι-πτώσεις χαρακτηριζόταν ως «μη πάσχοντες εκ φυμα-τιώσεως».20 (Εικόνα 7)

Γίνεται αντιληπτό ότι οι εκατοντάδες των ασθενώνπου εξέρχονταν από τη «Σωτηρία» με διάγνωση «ση-μαντικώς ή ουσιαστικώς βελτιωθέντες» απείχαν πολύαπό την πραγματική θεραπεία και λύτρωση από τηνόσο. Πάντως, τα δεδομένα της Ιατρικής ΕταιρείαςΑθηνών δίνουν ένα σταθερά μηνιαίο αριθμό θανάτωνάνω των διακοσίων πολιτών, από το 1941 έως το κα-λοκαίρι του 1943. (Εικόνα 8) Η τραγικότητα που ανα-

δεικνύουν οι αριθμοί της Σωτηρίας και της ΙατρικήςΕταιρείας Αθηνών συμπληρώνονται από την τραγικό-τητα του αρχείου του Σταθμού Α΄ Βοηθειών. Εκεί, συ-ναντούμε καταγραφές ανθρώπων που προσποιούνταιτους φυματικούς προκειμένου να νοσηλευθούν στηΣωτηρία και να εξασφαλίσουν το πενιχρό συσσίτιοτου νοσοκομείου. Τέλος, αναφέρουμε ότι και στα αρ-χεία του Αιγινητείου αλλά και του Δρομοκαϊτείου, ηφυματίωση ήταν η σημαντικότερη αιτία θανάτου τωνψυχικά ασθενών, μετά βέβαια από την κυρίαρχη αιτία,την πείνα.

Η κατάσταση του επικρατούσε στην Κατοχή απο-τυπώνεται και στις μελέτες των πρώτων μεταπολεμι-κών ετών. Το 1947, θετικές Mantoux ανευρίσκοντανστο 76% των νεοσύλλεκτων του Ελληνικού Στρατού.21

Επίσης, την περίοδο 1946-1949 εξετάστηκαν στηνΑθήνα, 56.645 ενήλικες και 10.879 παιδιά, με τη μέ-θοδο της μικροακτινογράφησης. Οι εξετάσεις στο σύ-νολο των εξεταζομένων εντόπισαν 1.616 ενήλικες

223



Γράφημα 5 Ηλικιακό φάσμα ασθενών που διαγνώσθηκαν με φυματίωση στο ΣταθμόΑ΄ Βοηθειών του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (1941-1944)

Εικόνα 6 Κατανομή θανάτων ανά ηλικιακή ομάδα στο Νοσοκομείο«Σωτηρία» (1941-1942)

Εικόνα 7 Εκβάσεις ασθενών στο Νοσοκομείο «Σωτηρία» (1943-1944)

ασθενείς (2,85%) και 216 ασθενή παιδιά (1,98%).22

Άλλη μελέτη του 1948, από το «Ινστιτούτο ΕρεύνηςΣτηθικών Νοσημάτων», κατέδειξε σε σύνολο 4.811 εξε-ταζομένων την ύπαρξη 112 πασχόντων (2,53%). Σύμ-φωνα με τα δεδομένα της έρευνας, τα 112 άτομα ήτανθετικά σε εξετάσεις πτυέλων και σε καλλιέργειες γα-στρικού υγρού.23 Τέλος, ενδεικτική της κατάστασηςπου επικρατούσε στη μεταπολεμική Αθήνα, αλλά καιτην Ελλάδα γενικότερα, ήταν και τα ποσοστά της φυ-ματίωσης και της «αδενίτιδας» των παιδιών κατά τηντετραετία 1945-1948.24 (Πίνακας 2)

ΕλονοσίαΗ ελονοσία ανέκαθεν αποτελούσε μια από τις μάστι-γες της Αθήνας. Κατά τη διάρκεια των ετών 1860-1905, η Αθήνα υπέφερε από 14 μεγάλες επιδημίες,ενώ η νόσος ήταν ενδημική σε πολλές συνοικίες τηςπρωτεύουσας με τη νοσηρότητα να αγγίζει το 95%.25

Έως το 1910, το φαινόμενο των επιδημικών εκρήξεωνστο κέντρο της Αθήνας (Χαυτεία, Πολυτεχνείο) ήτανάκρως ντροπιαστικά για μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.Η ελονοσία άγγιζε το 93% του παιδικού πληθυσμούκαι μηδενίστηκε το 1910 ύστερα από το πρόγραμματης μαζικής χορήγησης κινίνης από το «Σύλλογο προςΠεριστολήν των Ελωδών Νόσων» του καθηγητή της Μι-κροβιολογίας Κωνσταντίνου Σάββα και του παιδία-τρου Ιωάννη Καρδαμάτη.26 Η μαζική χορήγηση όμωςτης κινίνης δεν έλυνε το πρόβλημα, αφού τα έργα

αποστράγγισης των ελών στην πρωτεύουσα, αλλά καιη ύπαρξη των ποταμών Ιλισού και Κηφισού συντηρού-σαν το ενδημικό πρόβλημα.

Η έλευση των προσφύγων της Μικράς Ασίας επιδεί-νωσε ξανά το πρόβλημα της ελονοσίας στην Αθήνα,αφού στους προσφυγικούς συνοικισμούς ήταν παντε-λής η έλλειψη αποστραγγιστικών έργων, με αποτέλε-σμα τη μόνιμη συσσώρευση μικροσυλλογών νερού.Επιπλέον, η εγκατάσταση των προσφύγων στις όχθεςτου Ιλισού, κατέστησαν τα Ιλίσια, την Καισαριανή, τοΒύρωνα, το Παγκράτι (γνωστό και ως Βατραχονήσι),και το Δουργούτι (περιοχή Φιξ), ως τις πλέον ελονο-σογόνες περιοχές της Αθήνας. Το πρόβλημα της ελο-νοσίας στην Ελλάδας είχε και οικονομική προέκταση.Από τις μελέτες της εποχής φαίνεται ότι, από το 1921έως το 1937, οι ημεραργίες κυμάνθηκαν από 20-40εκατομμύρια ετησίως και οι άμεσες οικονομικές ζη-μίες για το κράτος από τη νόσο ανέρχονταν ετησίωςσε 28 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ (δολάρια του1940).27

Σύμφωνα με τα ελληνικά επιδημιολογικά δεδομένααπό την εποχή του προπολεμικού ανθελονοσιακούαγώνα έως το 1940, το 38% των ασθενών είχαν μολυν-θεί από Plasmodium falciparum, το 35% από Plasmo-dium vivax και το 27% από Plasmodium malariae. Στιςεπιδημίες ελονοσίας ανιχνευόταν κυρίως το Plasmo-dium falciparum, ενώ στις ενδημικές περιοχές εμφανί-ζονταν τα Plasmodium vivax και Plasmodium malariae.

224



Έτος Εξετασθέντα Πάσχοντα Πάσχοντα Πάσχοντα Πάσχοντα Σύνολο παιδιά από από μέτρια από αδενίτιδα από έντονη παιδιών φυματίωση αδενίτιδα αδενίτιδα με αδενίτιδα

1945 2.486 6,3% 38,5% 14,5% 4,2% 57,2%1946 4.266 5,3% 27,6% 16,4% 3,4% 47,4%1947 3.493 1,9% 25,1% 10,0% 1,7% 36,8%1948 2.268 1,3% 28,5% 11,9% 1,9% 42,3%

Ποσοστά φυματίωσης και σοβαρότητας αδενίτιδας σε παιδιά της Αθήνας, που είχαν μολυνθεί στηνΚατοχή.Πίνακας 2

Εικόνα 8

Διακύμανση θανάτων απόφυματίωση σύμφωνα με ταστοιχεία της Ιατρικής Εται-ρείας Αθηνών (1941-1943)

Σχετικά με τη μηνιαία κατανομή της ελονοσίας είχεδιαπιστωθεί ότι η νόσος έπληττε τους πληθυσμούςαπό τα τέλη Ιουλίου έως τον Οκτώβριο. Αυτό το φαι-νόμενο έκανε την Ελλάδα να ξεχωρίζει από τις υπό-λοιπες Ευρωπαϊκές χώρες, των οποίων τα κύματαείχαν μικρότερο εύρος. Η εξήγηση της περίπτωσηςτης Ελλάδας σχετιζόταν με την ύπαρξη των κουνου-πιών Anopheles superpictus, των οποίων η αύξησηκατά τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο επιμήκυνε τηνπερίοδο του κύματος. Όσο για την εποχική διακύ-μανση των πλασμωδίων, οι μελέτες έδειχναν ότι τηνάνοιξη και στις αρχές του καλοκαιριού εμφανιζότανκυρίως το Plasmodium vivax και κατά τη φθινοπωρινήπερίοδο επικρατούσε το Plasmodium falciparum.28

Κατά την Κατοχή, λόγω της κατάρρευσης του κρα-τικού μηχανισμού και της εύρυθμης λειτουργίας τηςΣχολής Δημόσιας Υγείας, η κατάσταση με την ελονο-σία ξέφυγε ξανά πέρα από κάθε έλεγχο. Σύμφωνα μετις εκτιμήσεις της UNRRA (United Nations Relief andRehabilitation Administration), όταν προσήλθε στηνΕλλάδα το 1944, το 87% της έκτασης της χώρας υπέ-φερε από την ελονοσία ενώ οι ασθενείς υπολογίζον-ταν σε τρία εκατομμύρια.29

Αναφορικά με την περιοδικότητα της ελονοσίαςστην Αθήνα, και στην περίοδο της Κατοχής η νόσοςακολούθησε γενικά το ίδιο χρονικό πλαίσιο εμφάνισηςαπό τους καλοκαιρινούς μήνες έως και τον Οκτώβριο.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ιατρικής Εταιρείας Αθη-νών, φαίνεται η ύπαρξη και μιας επιδημικής έκρηξηςμε παρατεταμένη περίοδο (Ιούλιος-Δεκέμβριος 1942)που άφησε πίσω της 205 θύματα. (Εικόνα 9)

Μια έμμεση πληροφορία για την ελονοσία στηνΑθήνα την περίοδο της Κατοχής εντοπίζεται το 1945,όταν η Σχολή Δημόσιας Υγείας καταστρώνει μαζί μετην UNRRA τα σχέδια του ανθελονοσιακού αγώνα μετη χρήση του D.D.T. Κατά το σχεδιασμό των δράσεωντου 1945, και με βάση τα στοιχεία της περιόδου 1943-44, οι Έλληνες «ελονοσιολόγοι» είχαν υπολογίσει ότι,αν δεν ξεκινούσαν οι ψεκασμοί του D.D.T. το 1945, οεπιπολασμός της ελονοσίας θα αύξανε δραματικά τηνεπόμενη τριετία. Οι προβλεπτικές αυτές μελέτες βα-σίζονταν και στα κλιματολογικά δεδομένα του 1944,αφού οι καιρικές συνθήκες είχαν ευνοήσει την αύξησητων κουνουπιών.30 Τέλος, αναφορικά με τις ηλικίες τωνασθενών, σύμφωνα με τα στοιχεία του Σταθμού Α΄Βοηθειών, η νόσος έπληττε κυρίως τις ηλικιακές ομά-δες 11-20, 21-30 και 31-40 ετών. (Εικόνα 10)

Εξανθηματικός (επιδημικός) τύφος Ο εξανθηματικός τύφος κατέχει ιδιαίτερη θέση ανά-μεσα στις μάστιγες της ανθρωπότητας και συνδέθηκεκυρίως με τους πολέμους και τα παρελκόμενα τουςόπως, οι προσφυγικές ροές και το χαμηλό επίπεδοπροσωπικής υγιεινής. Ο αιτιολογικός παράγοντας είναι

225



Εικόνα 9

Διακύμανση θανάτωναπό ελονοσία(ΣτοιχείαΙατρικής ΕταιρείαςΑθηνών, 1941-1943)

Εικόνα 10

Κατανομή κρουσμάτωνελονοσίας ανά ηλικιακήομάδα των ασθενών πουπροσήλθαν στο ΣταθμόΑ΄ Βοηθειών (1941-1944)

η Rickettsia prowazekii, η οποία μεταδίδεται από άτομοσε άτομο μέσω της ψείρας του σώματος Pediculus hu-manus corporis.31 Στην περίπτωση της Αθήνας, η νόσοςπαρουσιάστηκε σε περίοδο πολέμου, αλλά πριν τηΓερμανική Κατοχή. Η επιδημία του εξανθηματικού τύ-φου του 1941 είχε ξεκινήσει από τη Φλώρινα για ναεπεκταθεί διαδοχικά στη Στερεά Ελλάδα και τηνΑθήνα. Σύμφωνα με τα στοιχεία, η νόσος εμφανίσθηκεστην Αθήνα στις 16 Μαρτίου 1941, με τα δύο πρώτακρούσματα να σημειώνονται στο Κερατσίνι και στοΒύρωνα από ασθενείς που είχαν πρόσφατα επισκεφθείτην πληγείσα Θεσσαλία. Πρέπει να σημειωθεί ότι ηνόσος εξέλιπε στην Αθήνα, από το 1931.

Όταν οι Γερμανοί εισέρχονταν στην Αθήνα, η επι-δημία διένυε τον τρίτο της μήνα. Μέχρι το τέλος του1941 είχαν καταγραφεί 270 κρούσματα και 31 θάνατοι.Κρούσματα καταγράφηκαν ακόμα και σε νοσοκομεία,με χαρακτηριστικότερη την περίπτωση των δώδεκακρουσμάτων σε προσωπικό και ασθενείς στον Ευαγ-γελισμό. Όπως φαίνεται από τα στοιχεία της Διεύθυν-σης Υγιεινής, η νόσος εξαπλώθηκε σε όλη την πόλη,από το Παγκράτι, τους Αμπελόκηπους και το Κολω-νάκι, έως την Καλλιθέα και το Αιγάλεω. Κατά τους κα-λοκαιρινούς μήνες η νόσος εξαπλώθηκε στην ανατο-λική Αττική έως την Κηφισιά και στη δυτική έως τονΑσπρόπυργο.32-33 Η επιδημία σταδιακά ολοκλήρωσετον κύκλο της στα τέλη του 1941, αλλά κατά τα έτη1942-1944 εξακολούθησαν να καταγράφονται σπο-ραδικά κρούσματα.

Σύμφωνα με το αρχείο του Σταθμού του Ε.Ε.Σ., κατάτα έτη 1943 και 1944, τα κρούσματα μειώθηκαν, όπωςαποδεικνύει και η καταγραφή των μόλις 32 ασθενών.Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαπίστωση ότι στην επι-δημία του 1942 η νόσος έπληξε κυρίως το ηλικιακόφάσμα 15-35 ετών, ενώ τα επόμενα δύο χρόνια ηνόσος περιορίζεται στις ηλικίες 10-20 ετών.

Σε κάθε περίπτωση ανεύρεσης κρούσματος οασθενής μεταφερόταν στο Νοσοκομείο ΛοιμωδώνΝοσημάτων, με ευθύνη του Δημόσιου Απολυμαντη-ρίου. Όπως γίνεται αντιληπτό, η πρώτη ενέργεια τωναρχών ήταν η αποφθειρίαση. Προφανώς, οι αρχέςέδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην αποφθειρίαση όπωςφαίνεται και από τρεις πηγές: τις Στατιστικές κινήσεωςΑσύλων Αθηνών-Πειραιώς, την Υπηρεσία ΠεριστολήςΕπαιτείας και Αλητείας, και τη Φιλανθρωπική ΕταιρείαΑθηνών. Σύμφωνα με τις αναφορές, όλοι όσοι περι-συλλέγονταν από τους δρόμους αποφθειριάζοντανάμεσα κατά εκατοντάδες. Όσο για την Υπηρεσία Πε-ριστολής Επαιτείας και Αλητείας, στις εκθέσεις τηςαναφέρεται ότι ο αριθμός των συλληφθέντων άρα καιαποφθειριασθέντων (ουσιαστικά άστεγων Αθηναίωνκαι όχι κατ’ ανάγκη «αλητών» κατά το γράμμα τουνόμου), σταδιακά μειωνόταν λόγω «της μη διάθεσηςαυτοκινήτου ελλείψει βενζίνης…».

Τυφοειδής πυρετός (κοιλιακός τύφος)Ο τυφοειδής πυρετός αποτελούσε ένα σοβαρό κίν-δυνο για τη Δημόσια Υγεία και παρουσίαζε υψηλήθνητότητα. Η μετάδοση του τυφοειδούς και παρατυ-φοειδούς πυρετού γίνεται μέσω της εντερο-στοματι-κής οδού με την κατανάλωση μολυσμένων τροφών ήύδατος από κόπρανα και ούρα ασθενών ή φορέων. Ηνόσος προκαλείται συνήθως από στελέχη δύο ορότυ-πων, Salmonella enterica typhi και Salmonella entericaparatyphi A, B ή C. Η θνητότητα της νόσου ανέρχεταιστο 20%.31 Σύμφωνα με τις αρχειακές καταγραφές, ηνόσος ήταν συχνότερη στην παιδική και εφηβική ηλι-κία, ακολουθούμενη από τα ηλικιακά φάσματα 21-30και 31-40 χρονών. (Εικόνα 11) Σε όλη τη διάρκεια τηςΚατοχής καταγράφονται κρούσματα και θάνατοι απότυφοειδή πυρετό, μεμονωμένα ή στο πλαίσιο μικρώνεπιδημικών εκρήξεων. (Εικόνα 12)

226



Εικόνα 11 Κατανομή κρουσμάτων τυφοειδούς πυρετού ανά ηλικιακή ομάδα των ασθε-νών που προσήλθαν στο Σταθμό Α΄ Βοηθειών (1941-1944)

227



Επίσης, εκτός από τον κοιλιακό τύφο, στο αρχείοτου Σταθμού καταγράφηκαν και κάποιες σποραδικέςπεριπτώσεις παράτυφου Α΄. (Εικόνες 13 & 14)

ΜηνιγγίτιδαΗ μηνιγγίτιδα αποτέλεσε ένα ακόμα αίτιο νοσηρότη-τας και θνησιμότητας στην Αθήνα. Σύμφωνα με τα αρ-χεία του Σταθμού, η νόσος έπληξε κυρίως τις παιδικέςηλικίες. (Εικόνα 15) Με δεδομένο τις ηλικιακές ομάδεςπου έπληξε μπορούμε να υποθέσουμε τα πιθανότερααίτια. Η επίπτωση της πνευμονιοκοκκικής μηνιγγίτιδαςείναι μέγιστη σε δύο ηλικιακές ομάδες: τα παιδιά κάτωτων 3 ετών και τους ενήλικους ηλικίας, άνω των 45ετών.31 (Εικόνα 16) Η ενδεδειγμένη μέθοδος θεραπείαςπου εφαρμοζόταν εκείνη την εποχή ήταν η οροθερα-πεία με τη χορήγηση ειδικού ορού σε συνδυασμό μεσουλφαμίδες.34 Κατά τη διάρκεια της Κατοχής δεν κα-ταγράφηκαν επιδημικές εκρήξεις της νόσου.

Δερματολογικά νοσήματα μικροβιακής αιτιολογίας Σύμφωνα με τις μελέτες των πρώτων μεταπολεμικώνετών, υποστηρίχθηκε η άποψη ότι τα δερματολογικάνοσήματα παρουσίασαν γενικά μείωση κατά την πε-ρίοδο 1940-1944. Αν απομονώσουμε κάποιες νοσο-λογικές οντότητες από τις μελέτες, οι οποίες σχετίζον-ται με μικροοργανισμούς, διαπιστώνουμε ιδιάζουσεςδιαφορές σε σχέση με τα ποσοστά την προπολεμικήπερίοδο. Η ροδόχρους πιτυρίαση (HSV-7), η οποία εμ-φανιζόταν με μορφή μικρών επιδημιών και επί τουσυνόλου των ασθενών στα Δερματολογικά Ιατρείατων Αθηναϊκών νοσοκομείων, εμφάνιζε ποσοστό10,6%, κατά τα επόμενα έτη παρουσίασε αισθητή μεί-ωση η οποία όμως δεν εξηγήθηκε ικανοποιητικά απότους ιατρούς της εποχής (3,8% το 1941, 2,6% το1942).35-36 Κατά τα έτη 1943 και 1944 τα ποσοστά άρ-χισαν πάλι να αυξάνονται αλλά δεν έφτασαν τα προ-πολεμικά ποσοστά (6% το 1943, 5,3% το 1944).35-36 Ιδι-

Εικόνα 12 Θάνατοι από τυφοειδή πυρετό σύμφωνα με τα στοιχεία της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών(1941-1943)

Εικόνα 13 Περίπτωση κοιλιακού τύφου (Σταθμός Α΄ Βοη-θειών, 1943)

Εικόνα 14 Περίπτωση παράτυφου Α΄ (Σταθμός Α΄ Βοηθειών,1943)

αίτερη περίπτωση ήταν και αυτή της ποικιλόχροουπιτυρίασης (Malassezia spp, πρώην Pityrosporum). Μεδεδομένο ότι η εφίδρωση είναι ένας από τους προ-διαθεσικούς παράγοντες της ανάπτυξης του μύκητα,η οντότητα αυτή ήταν σύνηθες εύρημα στους φυμα-τικούς ασθενείς, λόγω των συχνών εφιδρώσεων. Παράτον υψηλότατο αριθμό κρουσμάτων φυματίωσης, γε-νικά η νόσος παρουσίασε μείωση από 13,8% το 1940σε 11,3% το 1941.35-36 Τα επόμενα έτη εμφάνισε αυξο-μειώσεις, αλλά όπως και στην περίπτωση της ροδό-χρου πιτυρίασης, έτσι και η ποικιλόχρους πιτυρίασηδεν επέστρεψε, μέσα στην Κατοχή, στα προπολεμικάτης ποσοστά (6,5% το1942, 7,3% το 1943, 6,4% το1944).35-36

Μείωση επίσης εμφάνισαν οι τριχοφυτίες της κεφα-λής (Tinea capitis), του γενείου (Tinea barbae) και τουψιλού δέρματος (Tinea corporis), το ποσοστό τωνοποίων μειώθηκε στο 12,6%, ενώ προπολεμικά κυμαι-νόταν στο 15-22%. Το μολυσματικό κηρίο, ο ψευδάν-θρακας και ο δοθιήνας (Staphylococcus aureus)παρέμειναν σταθερά έως το 1943, για να ακολουθήσει

μια εκρηκτική αύξηση της τάξης του 249%, το 1944.Η ψώρα (Sarcoptes scabiei) ήταν το νόσημα το οποίοπαρουσίασε μεγάλη αύξηση περιστατικών σε όλη τηδιάρκεια της Κατοχής. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το1940, τα κρούσματα ψώρας στο «Ανδρέας Συγγρός»ήταν 540, ενώ σταδιακά ανήλθαν σε 1.065 (1941),1.229 (1942), 1.473 (1943) και 2.194 (1944).35-36

Η φθειρίαση παρουσίασε κατά τα έτη 1941-1942αύξηση 19% για να ακολουθήσει μείωση κατά τα επό-μενα έτη της Κατοχής. Η αύξηση σχετίζεται κυρίως μετην προαναφερόμενη επιδημία του εξανθηματικούτύφου στην Αττική. Επίσης, μια έμμεση πληροφορία,περί δερματικών εμφανίσεων, από το ΔερματολογικόΙατρείο του Ευαγγελισμού και τα πεπραγμένα του Νο-σοκομείου «Ανδρέας Συγγρός», μας υποδηλώνει έναμικρό αριθμό κρουσμάτων του έρπητα ζωστήρα.35-36

Σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματαΤο Νοσοκομείο «Ανδρέας Συγγρός» ήταν ο τόποςστον οποίο διαχρονικά κατέληγαν οι ασθενείς των«αφροδίσιων νοσημάτων». Σύμφωνα με τα δεδομένα,

228



Εικόνα 15

Κατανομή κρουσμάτωνμηνιγγίτιδας ανά ηλικιακήομάδα των ασθενών πουπροσήλθαν στο Σταθμό Α΄Βοηθειών (1941-1944)

Εικόνα 16

Περίπτωση μηνιγγίτιδαςΈλληνα κρατούμενου στο

στρατόπεδο συγκέντρωσηςτου Τατοΐου (Σταθμός Α΄

Βοηθειών, 1943)

τους πρώτους μήνες της Κατοχής καταγράφηκε μικρήαύξηση των περιστατικών γονόρροιας, αλλά, αντίθετασημαντική αύξηση στα περιστατικά των οξυτενώνκονδυλωμάτων, της τάξης του 6,1% το 1941 και 14,6%το 1943.35-36 Το μεγάλο πρόβλημα της εποχής, η σύ-φιλη, θα εκτοξεύσει τις εισαγωγές έως το 1943, για ναακολουθήσει μια μείωση το 1944. Η διάλυση του κρά-τους και των υποδομών του κατέστησαν αδύνατο τονέλεγχο του νοσήματος. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το1941 σημειώθηκαν 675 εισαγωγές στο «Ανδρέας Συγ-γρός», οι οποίες σταδιακά αυξήθηκαν σε 989 το 1942και 2.909 το 1943. Όπως αναφέρθηκε, μια μείωση κα-ταγράφηκε μόνο το 1944 (1.077 εισαγωγές).

Το πρόβλημα της σύφιλης στους στρατιώτες απα-σχόλησε έντονα τη Γερμανική και την Ιταλική Διοίκηση.Μάλιστα, οι Γερμανικές αρχές θα συλλάβουν το διευ-θυντή του νοσοκομείου, καθηγητή Γεώργιο Φωτεινό,με την κατηγορία της προσπάθειας της διασποράςτης νόσου στα στρατεύματα, μέσω των ιεροδούλων.Τελικά, η Γερμανική διοίκηση της Αθήνας πείστηκεαπό τα στοιχεία του Φωτεινού για το αυτονόητο. Οιστρατιώτες, συχνά μεθυσμένοι, εισέβαλλαν στο Νο-σοκομείο και κακοποιούσαν τις ασθενείς, ενώ η φύλαξητων ιερόδουλων ήταν αδύνατη. Μάλιστα, όταν τατρόφιμα του Νοσοκομείου μειώθηκαν, πολλές εξαυτών εγκατέλειψαν το «Ανδρέας Συγγρός» και κατέ-φυγαν σε οίκους ανοχής των Γερμανών και των Ιταλώνστρατιωτών διασπείροντας τη νόσο.37

Οι περιπτώσεις της σύφιλης σε ιερόδουλες πουανευρέθηκαν στα βιβλία προσερχόμενων του ΣταθμούΑ΄ Βοηθειών, αφορούσαν κυρίως νεαρές γυναίκες μεδηλωμένους ως τόπους διαμονής διάφορα ξενοδοχείατης περιοχής της Ομόνοιας, ενώ κατεγράφησαν συν-λοιμώξεις φυματίωσης-σύφιλης. Στα βιβλία του Σταθμούέχει καταγραφεί επίσης μια ιδιαίτερη περίπτωση οξυ-τενών κονδυλωμάτων και υποκείμενο νόσημα σύν-δρομο Reiter (18 xρ. ♀, 1944). Το σύνδρομο Reiter(αρθρίτιδα, επιπεφυκίτιδα, ουρηθρίτιδα/τραχηλίτιδα)μπορεί να εμφανιστεί μετά από μια λοίμωξη του ου-ροποιητικού συστήματος με Chlamydia trachomatis.Άλλα βακτήρια που είναι γνωστό ότι προκαλούν αντι-δραστική αρθρίτιδα και των οποίων οι μολύνσεις είναιπολύ κοινές είναι τα Ureaplasma urealyticum, Salmonellaspp, Shigella spp, Yersinia spp και Campylobacter spp.31

Λοιπά λοιμώδη νοσήματα ΓρίπηΣύμφωνα με τις πηγές εντοπίστηκαν δύο περίοδοι μεαυξημένη συρροή κρουσμάτων με συμπτώματα γρί-πης και αφορούσαν το Μάιο του 1941 και τους μήνεςΙανουάριο και Φεβρουάριο του 1944.

ΠολιομυελίτιδαΣύμφωνα με τα πεπραγμένα του Νοσοκομείου Παί-

δων «Αγία Σοφία» οι περιπτώσεις πολιομυελίτιδας δενπαρουσίασαν κάποια ιδιαίτερη μεταβολή. Το 1941 ει-σήχθησαν δύο παιδιά, το 1942 τέσσερα, ενώ κατά ταέτη 1943 και 1944 έξι κα πέντε αντίστοιχα. Όλες οι πε-ριπτώσεις αφορούσαν παιδιά στα πρώτα τρία χρόνιατης ζωής τους.38

ΕχινοκοκκίασηΗ εχινοκοκκίαση ήταν μια ακόμα νοσολογική οντό-τητα που εμφανίζεται στις πηγές. Συνολικά καταγρά-φηκαν οκτώ περιπτώσεις, οι οποίες κάλυπταν μεγάλοηλικιακό εύρος, από 8 έως 55 ετών και στα δυο φύλα.Οι περιοχές που εντοπίστηκαν αφορούσαν το κέντροτης πόλης, την Αγία Βαρβάρα και τον Κορυδαλλό, καικαταγράφηκαν την περίοδο 1941-1943.

ΛεϊσμανίασηΕντοπίστηκαν τρεις περιπτώσεις διάγνωσης καλα-αζάρ και σημειώθηκαν στις περιοχές του Παγκρατίου-Καισαριανής.

ΨευδάνθρακαςΚαταγράφηκαν πέντε περιπτώσεις που αφορούσανκυρίως γυναίκες της τέταρτης δεκαετίας της ζωήςτους και εντοπίστηκαν στο Παλαιό Φάληρο, το Κέντροκαι την Αγία Παρασκευή.

Ερυσίπελας Οι περιπτώσεις ερυσιπέλατος που εντοπίστηκανανήλθαν στις πέντε και αφορούσαν κατοίκους τουΚέντρου ή άστεγους στην Ομόνοια ηλικίας 30-55ετών.

ΛύσσαΕντοπίστηκαν τρεις περιπτώσεις δηγμάτων από σκύ-λους οι οποίες παραπέμφθηκαν στο Κρατικό Λυσσια-τρείο χωρίς να γνωρίζουμε τις εκβάσεις. Το πιο ενδια-φέρον στην περίπτωση της λύσσας είναι η κατακόρυφηπτώση του αριθμού των δηγμάτων. Ενδεικτικά ανα-φέρεται ότι την περίοδο 1931-1938, μόνο στο Αντι-λυσσικό Ιατρείο του Νοσοκομείου «Ο Ευαγγελισμός»,είχαν προσέλθει 537 άτομα. Η εξήγηση βέβαια τηςμείωσης είναι απλή και οι μεμονωμένες περιπτώσειςδηγμάτων δείχνουν την τραγικότητα της ζωής στηνΚατοχική Αθήνα. Μετά το μεγάλο λιμό, τα τετράποδαήταν πλέον είδος προς εξαφάνιση αφού για πολλούςπολίτες αποτέλεσαν την έσχατη λύση στην αναζήτησητροφής. Πάντως από την έρευνα δεν διαπιστώθηκανστην Αθήνα καταγεγραμμένοι θάνατοι από λύσσα.

Η περίπτωση του Δημοτικού ΒρεφοκομείουΚατά τη διάρκεια της Κατοχής γράφτηκαν οι πιο με-λανές σελίδες της ιστορίας του Δημοτικού Βρεφοκο-μείου. Οι εισαγωγές των βρεφών στην Κατοχή αυξή-

229



θηκαν σε σχέση με αυτές πριν τον πόλεμο, εκτός του1943, ενώ η βρεφική θνησιμότητα έφθασε σε πολύυψηλά επίπεδα. (Πίνακας 3)

Μετά την πείνα, η δεύτερη σε συχνότητα αιτία θα-νάτων ήταν τα λοιμώδη νοσήματα. Από αυτά ξεχωρί-ζουν η γρίπη, η διφθερίτιδα, η ελονοσία, η μηνιγγίτιδα,η ιλαρά, η οστρακιά, ο κοκίτης και ο τυφοειδής πυρε-τός. Το 1,5 % των παιδιών είχαν τράχωμα, ενώ το 5%των παιδιών από το Γκάζι είχαν ελονοσία με υψηλόσπληνικό δείκτη.39

Νοσοκομείο ΠαίδωνΣτην Κατοχή, το Νοσοκομείο Παίδων στεγάσθηκε στοαναρρωτήριο του Πατριωτικού Ιδρύματος ΚοινωνικήςΠρόνοιας και Αντίληψης Πεντέλης- (ΠΙΚΠΑ) και γιατο λόγο αυτό εξηγείται ο μικρός αριθμός των εισαγω-γών, λόγω της δυσχερούς πρόσβασης στο νοσοκομείοκαι του μικρού αριθμού κλινών. Τα δε εξωτερικά ια-τρεία του Νοσοκομείου Παίδων είχαν στεγασθεί στοΝοσοκομείο «Ελπίς». Το 1944, το Νοσοκομείο Παίδωνμεταφέρθηκε στη Ριζάρειο Σχολή (Νοσοκομείο Οιδη-μάτων) πριν μεταφερθεί οριστικά στη σημερινή τουθέση μετά το τέλος του πολέμου. Παρά τις δυσκολίες

μεταφοράς, στα πεπραγμένα καταγράφηκαν 958 ει-σαγωγές το 1942, 849 το 1943 και 776 το 1944.40 Σύμ-φωνα και με τα στοιχεία της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνώντα νοσήματα που έπληξαν το παιδικό πληθυσμό ήτανκυρίως η οστρακιά, ο κοκίτης, η διφθερίτιδα και ηιλαρά. (Εικόνα 17)

Μεμονωμένα ευρήματαΕκτός των γνωστών νοσημάτων καταγράφηκαν καιορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις ασθενών, οιοποίες έχουν ιδιαίτερη αξία για το ευρύτερο μικρο-βιολογικό φάσμα της εποχής. Από αυτές ξεχωρίζουμεμια περίπτωση ληθαργικής εγκεφαλίτιδας στο κέντροτης Αθήνας (30 χρ. ♂, 1943), μια στοματίτιδα, ως μιατυπική επιπλοκή της αντισυφιλιδικής θεραπείας τηςεποχής (17 χρ. ♀, 1943), μια περίπτωση αμοιβάδωσης(25 χρ. ♂, 1944), δύο διαγνώσεις ηπατίτιδας, τρεις πε-ριπτώσεις κυνάγχης Vincent και έξι περιπτώσεις επι-λόχειου πυρετού. Επίσης, εντοπίστηκαν πέντε περι-πτώσεις τετάνου σε ασθενείς από 4 έως 35 ετών, όλεςαπό το Κέντρο της Αθήνας. Τέλος, στις εικόνες 18-21αποτυπώνονται διάφορες νοσολογικές οντότητες,όπως αυτές εντοπίστηκαν στις αρχειακές πηγές.

230



Έτος Εισαγωγές Θάνατοι Βρεφική Θνησιμότητα (λοιμώδη και άλλα αίτια)1941 555 477 148‰1942 633 494 231‰1943 266 191 Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία1944 356 282 Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία

Διακύμανση εισαγωγών και θνησιμότητας στο Δημοτικό Βρεφοκομείο(1941-1944)Πίνακας 3

Εικόνα 17 Θάνατοι από οστρακιά, κοκίτη, διφθερίτιδα και ιλαρά σύμφωνα με τα στοιχείατης Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών (1941-1943)

231



Εικόνα 21

Κατάσταση θανόντων με αιτίεςθανάτου του μηνός Μαΐου1943 (Δήμος Ταύρου)

Εικόνα 19 Ληξιαρχική πράξη θανάτου νεογέννητου 11 ημερώναπό εντερίτιδα το 1944. (Ληξιαρχείο Λαυρίου, 1946)

Εικόνα 20 Ληξιαρχική πράξη θανάτου νήπιου 3 ετών από καλα-αζάρ το1942. (Ληξιαρχείο Παλαιού Φαλήρου, 1946)

Εικόνα 18 Περίπτωση διφθερίτιδας σε βρέφος 18 μηνών (Σταθ-μός Α΄ Βοηθειών, 1943)

Τροφιμογενείς δηλητηριάσεις βακτηριακήςαιτιολογίαςΈνα σοβαρό πρόβλημα υγείας που αντιμετώπισε οΕλληνικός λαός στην Κατοχή ήταν αυτό των τροφικώνδηλητηριάσεων. Χιλιάδες άνθρωποι μέσα στην από-γνωση της πείνας κατανάλωναν άκρως επικίνδυνεςτροφές οι οποίες οδηγούσαν συχνά στο θάνατο. Στηνπαρούσα ενότητα θα περιοριστούμε στις τροφιμογενείςδηλητηριάσεις βακτηριακής φύσης. Το δράμα του με-γάλου λιμού, το οποίο καμιά άλλη ευρωπαϊκή πρω-τεύουσα δεν βίωσε σε τέτοιο βαθμό όπως η Αθήνα,κινητοποίησε τις ουδέτερες στον πόλεμο χώρες, Σουη-δία και Ελβετία, να αναλάβουν τη διαχείριση της αν-θρωπιστικής κρίσης. Στη Μεσόγειο, Γερμανοί, Βρετανοίκαι Ιταλοί έχουν επιδοθεί σε έναν ανηλεή υποβρυχιακόπόλεμο που καθιστούσε αδύνατη τη διέλευση εμπο-ρικών πλοίων. Ταυτόχρονα, η ανθρωπιστική οργάνωσηOxford Committee for Famine Relief στη Μεγάλη Βρε-τανία, η οποία το 1965 μετονομάστηκε στη διεθνούςκύρους Μ.Κ.Ο. Oxfam Great Britain, πίεσε την Βρετανικήκυβέρνηση να άρει το ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας,επιτρέποντας την ασφαλή διέλευση πλοίων ουδέτερωνχωρών που θα μετέφεραν τρόφιμα.41 Στη συνείδησητου Αθηναϊκού λαού την εποχή της Κατοχής έμεινεεπίσης για πάντα χαραγμένο και το «Κουρτουλούζ»,το τουρκικό πλοίο που είχε ναυλώσει η Ερυθρά Ημι-σέληνος και Τουρκικές ανθρωπιστικές οργανώσεις,και μετέφερε τρόφιμα στην Αθήνα. Η βύθισή του μά-λιστα εν μέσω θαλασσοταραχής, κατάφορτο με τρόφιμαστα στενά των Δαρδανελίων, σκόρπισε απογοήτευσηστους Αθηναίους.

Τελικά, κατόπιν μεγάλης διπλωματικής δραστηριό-τητας και συνεννόησης μεταξύ των εμπολέμων, θαδοθεί η άδεια μεταφοράς τροφίμων στην Αθήνα. Ηκατάσταση που επικρατούσε στην Αθήνα γίνεται αν-

τιληπτή από τις αναφορές του Σουηδού διπλωματικούακόλουθου, Paul Mon, και Προέδρου της ΕπιτροπήςΔιαχειρίσεως Βοηθημάτων του Διεθνούς ΕρυθρούΣταυρού στην Ελλάδα. Την περίοδο εκείνη, στα πενι-χρά λαϊκά συσσίτια ήταν εγγεγραμμένοι 900.000 άν-θρωποι, ανάμεσά τους 250.000 παιδιά.42

Σύμφωνα με τις συρροές των κρουσμάτων, ηπρώτη επιδημική έκρηξη εμφανίζεται τον πρώτο κιό-λας μήνα της Κατοχής, ενώ τα κρούσματα που είχανμολυνθεί από συσσίτια σε διαφορετικά σημεία τηςπόλης συνεχίστηκαν έως τον Ιούλιο του 1941. Η επό-μενη επιδημική έκρηξη φαίνεται ότι σημειώθηκε τονΙούλιο του 1942. Η πλέον αξιοσημείωτη επιδημικήέκρηξη καταγράφηκε τον Ιούνιο του 1943, με 183 δη-λητηριάσεις. (Εικόνα 22)

Τα κρούσματα των δηλητηριάσεων κατά τουςμήνες ανάμεσα στις επιδημικές εκρήξεις αφορούσανκυρίως οικογενειακές ή μεμονωμένες περιπτώσεις.Στην περίπτωση της επιδημικής έκρηξης του 1943,όλοι οι ασθενείς ανέφεραν ότι είχαν παραλάβει τρό-φιμα από το ίδιο συσσίτιο, και δεν ήταν άλλο από αυτόπου οργάνωσε η Γερμανική Διοίκηση θέλοντας να δεί-ξει το «ανθρωπιστικό» της πρόσωπο. Τα συχνότερατρόφιμα που καταγράφηκαν από την έρευνα αφορού-σαν τα γιαούρτια, τις κονσέρβες ψαρικών, τα αυγά, τοτυρί, και το κοτόπουλο. Αναφορικά με τα ψάρια, συχνάοι ασθενείς είχαν καταναλώσει παλαμίδες ή σαρδέλες.Στο γενικότερο πλαίσιο των αλλοιωμένων τροφίμων,αλλά χωρίς βακτηριακή συνδρομή, καταγράφηκανεπίσης οι πατάτες, οι λαχανίδες και η μπομπότα. Οι κα-ταγραφές που εντοπίσαμε στο αρχείο του Σταθμού Α΄Βοηθειών, έρχονται να επιβεβαιώσουν τις μαρτυρίεςκαι τις κατηγορίες των διεθνών οργανώσεων κατά τηςΓερμανικής Διοίκησης, η οποία κρατούσε δεσμευμέναγια σημαντικό χρονικό διάστημα τα τρόφιμα στα υγρά

232



Εικόνα 22 Επιδημικές εκρήξεις τροφιμογενών δηλητηριάσεων (Απρίλιος 1941-Δεκέμβριος 1943)

αμπάρια των πλοίων στον Πειραιά, πριν αυτά φθά-σουν στην αγορά, με αποτέλεσμα την αλλοίωσή τους.

Υγειονομική περίθαλψη-Διακομιδές λοιμωδώνκρουσμάτωνΗ συστηματική ιατρική περίθαλψη των Ελλήνων κατάτην περίοδο της Κατοχής ήταν ανέφικτη. Τα νοσοκομείαεπιτάχθηκαν από τους κατακτητές ή υπολειτουργούσανλόγω έλλειψης στοιχειωδών μέσων όπως φάρμακα,τρόφιμα και καύσιμα. Όσο για τις υγειονομικές υπο-δομές, αυτές διαλύθηκαν ή υπολειτουργούσαν ή τέλος,υπάχθηκαν σε στρατιωτικές υγειονομικές μονάδεςτων Γερμανών με χαρακτηριστικότερη περίπτωσηαυτή των σταθμών επιδημιολογικής επιτήρησης πουχρησιμοποιούσαν οι Ελληνικές ανθελονοσιακές ομάδεςκαι τις οποίες είχε εγκαταστήσει κατά το Μεσοπόλεμοτο ίδρυμα Rockefeller.43-45

Από τα μόνιμα και πρόσκαιρα Στρατιωτικά Νοσο-κομεία που λειτούργησαν κατά τον Ελληνο-Ιταλικό καιΕλληνο-Γερμανικό πόλεμο, παρέμειναν σε λειτουργίατο 1ο Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο, το 2ο Στρατιω-τικό Νοσοκομείο (Μονή Πετράκη), το ΝοσοκομείοΑναπήρων (Ελπίς) και το ΝΙΜΤΣ. Παραρτήματα για τηνπερίθαλψη τραυματιών λειτουργούσαν στον Ευαγγε-λισμό, το Αρεταίειο και το Σανατόριο Μελισσίων γιατους φυματικούς ασθενείς. Στα εν λόγω νοσοκομείανοσηλεύονταν οι άνδρες των Σωμάτων Ασφαλείας καιτης Πυροσβεστικής.46

Στα διαγράμματα που ακολουθούν και τα οποίασυντάχθηκαν από τα στοιχεία του Σταθμού Α΄ Βοη-

θειών, φαίνεται τόσο η συνολική όσο και η ανά νόσημακατανομή των διακομιδών των λοιμωδών νοσημάτων.Όπως μαρτυρούν τα διαγράμματα, ένα ποσοστό 21%των ασθενών, παρά τη λοιμώδη φύση της νόσου τουςδεν διακομίζονταν αλλά επέστρεφαν στις οικίες τουςμετά από μια βραχεία νοσηλεία στο Σταθμό. Όπουκρίνονταν αναγκαίες οι διακομιδές φαίνεται ότι αυτέςκατέληγαν κυρίως στον Ερυθρό Σταυρό (13%), στοΛαϊκό (10,7%), στη Νέα Ιωνία (10%), στο Λοιμωδών(8,5%), στον Ευαγγελισμό (7,6%) και στο Γενικό Κρα-τικό (7,3%). (Εικόνα 23)

Αναφορικά με τα επιμέρους νοσήματα, τα περιστα-τικά του εξανθηματικού τύφου διακομίζονταν κυρίωςστον Ερυθρό Σταυρό (26%) και στο Λοιμωδών (18,5%).(Εικόνα 24) Οι ασθενείς με τυφοειδή πυρετό διακομί-ζονταν κυρίως στον Ερυθρό Σταυρό (19,3%) και στοΛαϊκό (19%) αλλά και στο Γενικό Κρατικό (13,6%) καιτο Δημοτικό Νοσοκομείο (13,6%). (Εικόνα 25)

Σχετικά με τη μηνιγγίτιδα, τα μισά περιστατικά δια-κομίσθηκαν στο Λοιμωδών (50%), ακολουθούμενααπό αυτά που μεταφέρθηκαν στο Λαϊκό (20%). Με δε-δομένο το παιδικό ηλικιακό φάσμα που έπληττε η νό-σος, οι διακομιδές στο Παίδων ακολουθούν με 10%.(Εικόνα 26) Βέβαια, όπως αναφέρθηκε η μεταφοράτου Νοσοκομείου στην Πεντέλη και η δυσκολία πρό-σβασης περιόρισε τον αριθμό των παιδιών που νο-σηλεύθηκαν εκεί. Έτσι, στο αρχείο του Σταθμού, κα-ταγράφηκαν πολλές περιπτώσεις παιδιών που τελικάδιακομίσθηκαν σε νοσοκομεία του Κέντρου μαζί μεενήλικες.

233



Εικόνα 23

Ποσοστιαία κατανομή διακο-μιδών από το Σταθμό Α΄ Βοη-θειών προς τα Αθηναϊκά νοσο-κομεία (1941-1944)

234



Εικόνα 24 Ποσοστιαία κατανομή διακομιδών κρουσμάτων εξανθηματικού τύφου (1941-1944)

Εικόνα 25 Ποσοστιαία κατανομή διακομιδών κρουσμάτων τυφοειδούς πυρετού (1941-1944)

Εικόνα 26 Ποσοστιαία κατανομή διακομιδών κρουσμάτων μηνιγγίτιδας (1941-1944)

Οι διακομιδές των περιστατικών της ελονοσίας πα-ρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα, αφού συνηθισμένοςτόπος συγκέντρωσης των ασθενών ήταν το νοσοκο-μείο της Νέας Ιωνίας (25,7%). Σημαντικό μερίδιο στιςδιακομιδές της ελονοσίας επιφορτίστηκαν το Λαϊκό(18%), ο Ερυθρός Σταυρός (18%), ο Ευαγγελισμός(15,4%) και το Ιπποκράτειο (10%). (Εικόνα 27) Σε αντί-θεση με τα άλλα νοσήματα, όπου η επιλογή των νο-σοκομείων δεν σχετίζεται με τον τόπο κατοικίας, ηπερίπτωση της ελονοσίας είναι ιδιαίτερη. Όπως φαί-νεται στο αρχείο από τους δηλωμένους τόπους κατοι-κίας, οι ασθενείς των βορειοανατολικών δήμων καικοινοτήτων διακομίζονταν στο νοσοκομείο της ΝέαςΙωνίας, ενώ αυτοί του κέντρου και των ανατολικών συ-νοικιών διακομίζονταν στα υπόλοιπα νοσοκομεία πουαναφέρθηκαν. Σίγουρα η διευκόλυνση των συγγενών,λόγω των περιορισμένων μετακινήσεων των αστικώνσυγκοινωνιών στην Αθήνα, δεν ήταν το κριτήριο τωνιατρών στην επιλογή του νοσοκομείου όπου θα δια-κομισθεί ένας ασθενής. Όμως, το φαινόμενο της εγ-γύτητας του νοσοκομείου με το τόπο κατοικίας τωνασθενών είναι ιδιαίτερο και εμφανίζεται μόνο στην πε-ρίπτωση των ελονοσόπληκτων, π.χ. ασθενείς από ΝέαΦιλαδέλφεια, Νέα Χαλκηδόνα, Χαλάνδρι να διακομί-ζονται μόνο στη Νέα Ιωνία και ασθενείς από Καισα-ριανή, Βύρωνα, Παγκράτι μόνο στα γνωστά κοντινάνοσοκομεία (Λαϊκό, Ευαγγελισμός, Ιπποκράτειο).

Αναφορικά με τα πιο εξειδικευμένα νοσοκομεία, η«Σωτηρία» συνεχίζει να δέχεται φυματικούς κατά εκα-τοντάδες, όπως αναφέρθηκε ήδη, και στο «ΑνδρέαςΣυγγρός» καταλήγουν τα κρούσματα σύφιλης. Πάν-τως, φαίνεται ότι ακόμα και μέσα στην πλήρη απο-διοργάνωση των υγειονομικών μηχανισμών, υφίσταν-ται ακόμα οι προπολεμικές «κατευθυντήριες οδηγίες»διαχείρισης των ασθενών, και της διαφύλαξης της

υγείας των ασθενών αλλά και του νοσηλευτικού προ-σωπικού. Ενδεικτική είναι η εύρεση μιας βεβαίωσηςστο αρχείο του Σταθμού Α΄ Βοηθειών αναφορικά μετη διακομιδή ενός εμπύρετου ασθενή προς τον Ερυ-θρό Σταυρό με ασθενοφόρο. Οι ιατροί του ΕρυθρούΣταυρού διαπιστώνουν εκεί ότι ο ασθενής είναι φυ-ματικός, ο οποίος λόγω της νόσου του «δεν δύναταινα εισέλθει εις το Νοσοκομείον», και το ασθενοφόροτου Σταθμού συνεχίζει την πορεία του προς τη γειτο-νική «Σωτηρία». (Εικόνα 28)

235



Εικόνα 27 Ποσοστιαία κατανομή διακομιδών κρουσμάτων ελονοσίας (1941-1944)

Εικόνα 28 Βεβαίωση από το νοσοκομείο του Ε.Ε.Σ. για τηναδυναμία νοσηλείας φυματικού ασθενή (1943)

Νοσολογικός χάρτης της Αθήνας

Όπως αναφέρθηκε, η καταγραφή του τόπου διαμονήςστα διάφορα αρχεία αποτέλεσε το έναυσμα μιας προ-σπάθειας χαρτογραφικής αποτύπωσης των λοιμωδώννοσημάτων, ανά διαμέρισμα της Αθήνας. Στους χάρ-τες που ακολουθούν, αποτυπώθηκαν οι συρροές τωνκρουσμάτων των σημαντικότερων νοσημάτων όπωςφυματίωση, μηνιγγίτιδα, εξανθηματικός τύφος, τυφο-ειδής πυρετός και ελονοσία. Στο σημείο αυτό πρέπεινα διευκρινισθεί ότι οι συρροές ομαδοποιήθηκαν σεαυτές του Δήμου Αθηναίων και σε αυτές των λοιπώνδήμων και κοινοτήτων.

Για τις ανάγκες της εργασίας, ο όρος «Κέντρο» συ-νίσταται ουσιαστικά στο γνωστό μας και ως «ΙστορικόΚέντρο» των Αθηνών το οποίο αποτελεί τον πυρήνατης πόλης. Σύμφωνα με το ΦΕΚ 567Δ/79, η περιοχήτου Ιστορικού Κέντρου συμπεριλαμβάνει την Πλάκα(Άνω Πλάκα, Κάτω Πλάκα, Αναφιώτικα), το Θησείο, τηνπεριοχή της πλατείας Ψυρρή, τον Κεραμικό, το Μετα-ξουργείο, το Κολωνάκι και τα Εξάρχεια. Μέσα σε αυτήντην έκταση εντοπίζεται και ο πυρήνας του ΙστορικούΚέντρου, το λεγόμενο «Εμπορικό Τρίγωνο», το οποίοδιαχρονικά ήταν η καρδιά της οικονομικής ζωής τηςπόλης, ακόμα και στις δύσκολες μέρες της Κατοχής.Το Εμπορικό Τρίγωνο καθορίζεται από τρεις άξονες(Αθηνάς-Μητροπόλεως-Σταδίου) και εντάσσεται στομεγαλύτερο τρίγωνο του Κέντρου Ερμού-Σταδίου-Πει-ραιώς. Βέβαια, δεν πρέπει να συγχέουμε την Αθήνατου 1940 με αυτήν των ημερών μας. Σήμερα, έχουμεσυνδέσει το Κέντρο της Αθήνας κυρίως ως τόπο εμ-πορικής και οικονομικής κίνησης, αλλά εκείνη τηνεποχή και για μερικές δεκαετίες αργότερα, το κέντροήταν ένας πολυπληθής οικιστικός χώρος, με μόνιμουςκατοίκους.

Σε μια προ-αντιβιοτική εποχή, όπου η θεραπευτικήμέθοδος εκλογής ήταν η οροθεραπεία, είναι φυσικόνα αποδεκατιστεί ο πληθυσμός μιας πόλης από τα λοι-μώδη νοσήματα. Όμως, τα λοιμώδη νοσήματα στηνΚατοχική Αθήνα δεν μπορούν να μελετηθούν απο-σπασματικά, αλλά ούτε και να αποδεσμευθούν απότις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της ύφεσης τουΜεσοπολέμου, με την «γκετοποίηση» γειτονιών στοΚέντρο και των προσφυγικών καταυλισμών, οι οποίεςεν πολλοίς διαμόρφωσαν και το νοσολογικό χάρτη τηςπόλης. Επίσης, η πυκνότητα του πληθυσμού ορισμέ-νων διοικητικών διαμερισμάτων της πρωτεύουσας θααποτελούσε μια ακόμα παράμετρο στην εμφάνιση καιτη θνησιμότητα των λοιμωδών νοσημάτων. Γενικά,από τις αρχές του αιώνα η Αθήνα παρουσίασε μια στα-διακή αύξηση της μέσης πληθυσμιακής πυκνότητάςτης, η οποία όμως απείχε αρκετά από τις αντίστοιχεςτων μεγάλων ευρωπαϊκών πρωτευουσών. Η μεγάληόμως αύξηση της μέσης πληθυσμιακής πυκνότητας

από το 1920 έως το 1940 (αύξηση κατά 64%) δεν συ-νοδεύτηκε με ανάλογη επέκταση του σχεδίου τηςπόλης, με συνέπεια την αύξηση της πύκνωσης τουπληθυσμού της κατά 20%. Πιο συγκεκριμένα, η μέσηπληθυσμιακή πυκνότητα των 163,5 ατόμων/εκτάριοτο 1920, ανήλθε στα 195,8 άτομα/εκτάριο το 1940.47

Τον Οκτώβριο του 1940, η Περιφέρεια ΔιοικήσεωςΠρωτευούσης είχε 1.124.109 κατοίκους, από τουςοποίους οι 481.225 ήταν εγγεγραμμένοι στο ΔήμοΑθηναίων και οι 205.404 στο Δήμο Πειραιώς, συγκεν-τρώνοντας το 61% του συνολικού πληθυσμού.11 Η κοι-νωνική σύνθεση των περιμετρικών του ΔήμουΑθηναίων δήμων ήταν ποικίλη. Στη νοτιοανατολικήΑθήνα, στους προσφυγικούς δήμους του Βύρωνα καιτης Καισαριανής, οι περίπου 45.000 κάτοικοι διαβιού-σαν σε άθλιες συνθήκες από το 1923. Το ίδιο συνέ-βαινε και δυτικότερα, στους μεγάλους εργατικούςδήμους του Περιστερίου, του Ταύρου και του Κερα-τσινίου. Η διασπορά του εξανθηματικού τύφου απότο Αιγάλεω έως την Κηφισιά, και η ελονοσία στον Πο-δονύφτη και στον Ιλισό είναι εύκολα κατανοητές. Τοίδιο μπορεί να γίνει αντιληπτό και για τη φυματίωση,μόνο που στην περίπτωσή της ο προσδιορισμόςεκείνη την εποχή ως «ταξική» νόσος, ίσως να έχει μιαιδιαίτερη σημασία. Οι καταγραφές των τόπων γέννη-σης και κατοικίας των Αθηναίων φυματικών στα αρ-χεία της Σωτηρίας ανέδειξε ένα ενδιαφέρον στοιχείο.Από το σύνολο των νοσηλευμένων κατά την περίοδο1943-1944, το 60% των ασθενών είχαν γεννηθεί καικατοικούσαν στις κλασσικές περιοχές του Κέντρουπου κατοικούνται από τα φτωχά εργατικά στρώματατης πόλης, αλλά και τους πρόσφυγες που έχουν εγκα-τασταθεί σε αυτές. Σε απόλυτη αντιδιαστολή έρχονταιτα ποσοστά των ασθενών από τον Βόρειο Τομέα Αθη-νών και περιοχές όπως ο Χολαργός, το Μαρούσι ή ηΚηφισιά, όπου το ποσοστό των ασθενών αντιστοι-χούσε μόλις στο 0,2% των νοσηλευομένων.16

Από τη χαρτογράφηση των λοιμωδών κρουσμάτωνανά δήμο και κοινότητα, είναι εμφανές ότι η ελονοσίαείχε συγκεκριμένο γεωγραφικό προσανατολισμό στανοτιοανατολικά και βορειοανατολικά προάστια. Όσογια τον τυφοειδή πυρετό, σχεδόν πάντα έπληττε όμο-ρους δήμους, εκτός της περίπτωσης του απομακρυ-σμένου Χαλανδρίου. Από τη Νέα Σμύρνη έως τουΖωγράφου (νοτιοδυτική-νοτιοανατολική κατεύθυνση)και από το Περιστέρι έως το Χαλάνδρι (βορειοδυτική-βορειοανατολική κατεύθυνση), συναντούμε όλο τοφάσμα των λοιμωδών νοσημάτων που αναφέρθηκαν.Επίσης, σχεδόν στο σύνολο των περιπτώσεων, σεόποιο δήμο επιπόλαζε η ελονοσία συνυπήρχε και ηφυματίωση. (Εικόνα 29)

Αναφορικά με τον Κεντρικό Τομέα Αθηνών, οι πηγέςκαταγράφουν συγκεκριμένες συνοικίες οι οποίες πλήτ-τονται συνεχώς από τα ίδια νοσήματα, καθιστώντας

236



την παρουσία τους ενδημική σε μεγάλα δημοτικά δια-μερίσματα. (Εικόνα 30)

Για τις ανάγκες μιας αναλυτικότερης τοπογραφικής

προσέγγισης και του διαχωρισμού του ΚεντρικούΤομέα Αθηνών, χρησιμοποιήθηκε το σύστημα Καλλι-κράτης. (Πίνακας 4)

237



Δημοτικές Γεωγραφικός ΣυνοικίεςΚοινότητες Προσανατολισμός

1η Κέντρο Σύνταγμα, Κολωνάκι, Ιλίσια, Εξάρχεια, Ομόνοια, Μοναστηράκι, Πλάκα, Κουκάκι

2η Νοτιοανατολικός Νέος Κόσμος, Παναθηναϊκό Στάδιο, Παγκράτι

3η Νοτιοδυτικός Βοτανικός, Πετράλωνα, Κεραμεικός, Μεταξουργείο, Θησείο

4η Δυτικός Κολωνός, Ακαδημία Πλάτωνος, Σεπόλια μέχρι Κάτω Πατήσια

5η Βορειοδυτικός Κάτω Πατήσια μέχρι Προμπονά

6η Βόρειος κεντρικός Πλ. Αττικής, Πλ. Αμερικής, Κυψέλη

7η Βορειοανατολικός Αμπελόκηποι, Γκύζη, Πολύγωνο, Ερυθρός Σταυρός, Γουδί, Ελληνορώσων

Εσωτερικός διαχωρισμός Κεντρικού Τομέα Αθηνών-Περιφέρειας Αττικής (Καλλικράτης)Πίνακας 4

Εικόνα 29 Συρροές κρουσμάτων ανά δήμους σύμφωνα με τουςτόπους κατοικίας από τα Βιβλία Προσερχόμενωνστο Σταθμό Α΄ Βοηθειών (1941-1944). ΣτοιχείαΧάρτη: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος,Περιφέρεια Πρωτευούσης 1963, Κλίμακα1:100.000 Πηγή Χάρτη: Συλλογή Ιστορικής Γεω-γραφίας, Τμήματος Ιστορίας, Ιόνιο ΠανεπιστήμιοΚέρκυρας

Εικόνα 30 Συρροές κρουσμάτων ανά διαμέρισμα του ΔήμουΑθηναίων σύμφωνα με τους τόπους κατοικίας απότα Βιβλία Προσερχόμενων του Σταθμού Α΄ Βοη-θειών (1941-1944). Στοιχεία Χάρτη: ΓεωγραφικήΥπηρεσία Στρατού, Αθήναι-Πειραιεύς 1980, Κλί-μακα 1:10.000 Πηγή Χάρτη: Συλλογή ΙστορικήςΓεωγραφίας, Τμήματος Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπι-στήμιο Κέρκυρας

Τα ευρήματα της μελέτης επιβεβαιώνουν την ενδη-μικότητα της ελονοσίας σε συγκεκριμένες περιοχές. Ηελονοσία δυστυχώς στην Κατοχική Αθήνα επανήλθεχωροταξικά στις συνοικίες που ανέκαθεν έπληττε απότις αρχές του αιώνα. Οι συρροές των κρουσμάτων τηςελονοσίας εντοπίζονταν αριθμητικά κυρίως στα Πα-ριλίσια διαμερίσματα. Παρόλα αυτά εντοπίστηκανασθενείς με τόπους κατοικίας από τα Εξάρχεια έως τοΒοτανικό. (Εικόνα 31) Η φυματίωση, αν και η δια-σπορά της εντοπίζεται σε όλη την Αθήνα, φαίνεται ότιπλήττει κυρίως τους νοτιοδυτικές φτωχογειτονιές τουΚεντρικού Τομέα, στον οποίο συγκαταλέγονται ο Βο-

τανικός, τα Πετράλωνα, ο Κεραμεικός, το Γκαζοχώρι(Γκάζι), το Μεταξουργείο και το Θησείο. (Εικόνα 32) Οτυφοειδής πυρετός, όπως αναφέρθηκε, εμφανίσθηκεστην Κατοχή με τη μορφή μικρών επιδημικών εκρή-ξεων. Και σ’ αυτήν την περίπτωση, η νόσος έπληξε τιςυποβαθμισμένες συνοικίες της Αθήνας. (Εικόνα 33) Ηκυριαρχία και του εξανθηματικού τύφου στις ίδιες πε-ριοχές δεν μπορεί να θεωρείται πλέον τυχαία. Από τηστιγμή που σταμάτησε η επιδημία του 1942, οι συρ-ροές των μεμονωμένων κρουσμάτων εντοπίζοντανπλέον στις νοτιοδυτικές συνοικίες των κέντρου τωνΑθηνών. (Εικόνα 34)

238



Δημοτικές Γεωγραφικός ΣυνοικίεςΚοινότητες Προσανατολισμός1η Κέντρο Σύνταγμα, Εξάρχεια, Ομόνοια,

Μοναστηράκι, Κουκάκι2η Νοτιοανατολικός Νέος Κόσμος, Παγκράτι3η Νοτιοδυτικός Βοτανικός, Πετράλωνα, Κεραμει-

κός, Θησείο4η Δυτικός Κάτω Πατήσια 7η Βορειοανατολικός Αμπελόκηποι, Γκύζη

Δημοτικές Γεωγραφικός ΣυνοικίεςΚοινότητες Προσανατολισμός1η Κέντρο Σύνταγμα, Κολωνάκι, Εξάρχεια,

Ομόνοια, Μοναστηράκι, Κουκάκι2η Νοτιοανατολικός Νέος Κόσμος 3η Νοτιοδυτικός Βοτανικός, Πετράλωνα, Κεραμει-

κός, Μεταξουργείο, Θησείο4η Δυτικός Κολωνός 7η Βορειοανατολικός Αμπελόκηποι

Εικόνα 31 Δημοτικές Κοινότητες του ΚεντρικούΤομέα Αθηνών με τις μεγαλύτερες συρ-ροές κρουσμάτων ελονοσίας

Εικόνα 32 Δημοτικές Κοινότητες του ΚεντρικούΤομέα Αθηνών με τις μεγαλύτερες συρ-ροές κρουσμάτων φυματίωσης

ΣυμπεράσματαΚατά την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα τα λοι-μώδη νοσήματα αποτέλεσαν τη δεύτερη αιτία θανά-του μετά την πείνα. Λοιμώδη νοσήματα όπως ηφυματίωση, η ελονοσία, ο εξανθηματικός τύφος, ο τυ-φοειδής πυρετός και η μηνιγγίτιδα, ήταν τα σημαντι-κότερα αίτια νοσηρότητας και θνησιμότητας. Η Αθήναφαίνεται ότι ήταν ένας άκρως νοσογόνος χώρος όπουεπιπόλαζαν όλα εκείνα τα νοσήματα που παραδο-σιακά έπλητταν την πρωτεύουσα. Το νοσολογικόφάσμα της Κατοχικής Αθήνας δε διαφέρει ουσιαστικάαπό αυτό του Μεσοπολέμου. Η διαφορά έγκειται ου-σιαστικά στην εκτίναξη των ποσοστών ορισμένων

λοιμωδών νοσημάτων λόγω των άθλιων συνθηκώνδιαβίωσης, της ανύπαρκτης πλέον κρατικής μέριμναςκαι της κατάρρευσης των μηχανισμών ελέγχου. Ση-μαντική αύξηση κρουσμάτων και θυμάτων παρου-σίασε η φυματίωση. Αντίστοιχα, αυξήθηκε η ελονοσίακαι ο τυφοειδής πυρετός, εμφανίζοντας επιδημικέςεκρήξεις. Ο εξανθηματικός τύφος αποτελεί μια ιδιαί-τερη περίπτωση αφού η επιδημία που εμφανίσθηκεστην πόλη είχε ενσκήψει πριν την Γερμανική εισβολήαλλά συνεχίστηκε για αρκετούς ακόμα μήνες του1941. Σημαντικός ήταν ο αριθμός των κρουσμάτωναπό τις τροφιμογενείς γαστρεντερίτιδες με χαρακτη-ριστική περίπτωση την επιδημική έκρηξη τον Ιούνιο

239



Δημοτικές Γεωγραφικός ΣυνοικίεςΚοινότητες Προσανατολισμός1η Κέντρο Ομόνοια, Πλάκα 2η Νοτιοανατολικός Νέος Κόσμος, Παγκράτι3η Νοτιοδυτικός Πετράλωνα, Κεραμεικός, Μετα-

ξουργείο, Θησείο4η Δυτικός Κολωνός, Κάτω Πατήσια7η Βορειοανατολικός Αμπελόκηποι

Εικόνα 33 Δημοτικές Κοινότητες του ΚεντρικούΤομέα Αθηνών με τις μεγαλύτερες συρ-ροές κρουσμάτων τυφοειδούς πυρετού

Δημοτικές Γεωγραφικός ΣυνοικίεςΚοινότητες Προσανατολισμός1η Κέντρο Ομόνοια, Κουκάκι2η Νοτιοανατολικός Νέος Κόσμος3η Νοτιοδυτικός Κεραμεικός

Εικόνα 34 Δημοτικές Κοινότητες του ΚεντρικούΤομέα Αθηνών με τις μεγαλύτερες συρ-ροές κρουσμάτων εξανθηματικού τύφου

του 1943. Η σύφιλη, ήταν επίσης ένα ακόμα νόσηματο οποίο εμφάνισε μεγάλη αύξηση όπως και τα κον-δυλώματα. Για τα υπόλοιπα δερματολογικά νοσήματαμε εμπλοκή μικροοργανισμών, όλα σχεδόν παρουσία-σαν μια μείωση εκτός της ψώρας και της φθειρίασης.

Η νοσολογική χαρτογράφηση της πόλης κατέδειξεκαι την τοπογραφία των λοιμωδών εστιών. Η πλειοψη-φία των ασθενών με φυματίωση προέρχονταν από τιςγειτονιές του Κεντρικού Τομέα Αθηνών, εκεί που κα-τοικούσαν τα φτωχά εργατικά στρώματα και οι πρό-σφυγες της Μικράς Ασίας. Η ελονοσία ήταν ενδημικήστους συνοικισμούς των δύο παραποτάμιων αξόνων(Κηφισός-Ιλισσός) και αφορούσε κυρίως τη Νέα Φιλα-δέλφεια-Νέα Ιωνία και Παγκράτι-Νέο Κόσμο. Όσο γιατον τυφοειδή πυρετό, αυτός έπληττε ως επί των πλεί-στον όμορους δήμους της νοτιοδυτικής και νοτιοανα-τολικής Αθήνας. Η τοπογραφική απεικόνιση ανέδειξετο Κέντρο, τις νοτιοδυτικές και νοτιοανατολικές συνοι-κίες με τους περιμετρικούς τους δήμους, ως τις πλέοννοσογόνες περιοχές της πρωτεύουσας. Αυτό μπορείνα εξηγηθεί στο πλαίσιο των ήδη βεβαρυμένων συν-θηκών διαβίωσης από την εποχή του Μεσοπολέμου,οι οποίες επιδεινώθηκαν στην περίοδο της ΓερμανικήςΚατοχής. Η πυκνότητα του πληθυσμού αποτέλεσε μιαακόμα αιτία για την επικράτηση κάποιων λοιμωδώννοσημάτων στις περιοχές αυτές. Πάντως και οι δύοαυτές αιτίες, πρέπει να εξεταστούν στο ευρύτεροπλαίσιο της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας τηςΑθήνας κατά το Μεσοπόλεμο.

Επίλογος

Γίνεται αντιληπτό ότι η ύπαρξη και η μελέτη των αρ-χείων προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες οι οποίεςεπιβεβαιώνουν και ενισχύουν τις γραπτές ιστορικέςπηγές και τις προφορικές μαρτυρίες. Τα νοσοκομειακάαρχεία αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία αρχείων ταοποία μπορούν να βοηθήσουν τη μελέτη της ιστορίαςμιας πόλης, μιας χώρας και ενός ολόκληρου λαού. Επι-πλέον, οι πηγές ενίσχυσαν την ήδη γνωστή μας αντί-ληψη για τον άνισο και τιτάνιο αγώνα των Ελλήνωνιατρών. Συχνά με κίνδυνο της ζωής τους, οι Έλληνεςιατροί πάλευαν με όσα μέσα διέθεταν για τη σωτηρίακαι την περίθαλψη των ασθενών. Ως ελάχιστος φόροςτιμής, η παρούσα εργασία αφιερώνεται στους Έλληνεςκαι Ελληνίδες ιατρούς, νοσηλευτές/τριες και λοιπόυγειονομικό προσωπικό, που πρόσφεραν τις υπηρε-σίες τους στο δοκιμαζόμενο Ελληνικό λαό κατά τηδιάρκεια της Γερμανικής Κατοχής.

ΕυχαριστίεςΘερμές ευχαριστίες στον Ομότιμο Καθηγητή Ψυχια-τρικής κ. Δημήτριο Πλουμπίδη καθώς και στην Προ-ϊσταμένη του Τμήματος Βιβλιοθήκης και Αναγνωστη-ρίου της Κεντρικής Υπηρεσίας των Γενικών Αρχείωντου Κράτους, Αμαλία Παππά και στις αρχειονόμουςΓεωργία Τσουρή, Άννα Κουλικούρδη, Κατερίνα Ζω-γράφου και Ελένη Μαμμά, για την πολύτιμη βοήθειάτους όλα αυτά τα χρόνια στον εντοπισμό και τη συγ-κέντρωση του αρχειακού υλικού.

240



Summary

Infectious diseases in Athens during the German Occupation (1941-1944)

Constantinos Tsiamis1, Georgia Vrioni1, Evangelos Vogiatzakis2, Effie Poulakou-Rebelakou3,Kalliopi Theodoridou1, Dimitrios Anoyatis-Pelé4, Athanassios Tsakris1

1Department of Microbiology, Medical School, National and Kapodistrian University of Athens, Athens, Greece 2Department of Microbiology, General Chest Hospital “Sotiria”, Athens, Greece3Department of History of Medicine, Medical School, National and Kapodistrian University of Athens,Athens, Greece4Faculty of History, Ionian University, Corfu, Greece

The aim of the study is to present the second most frequent cause of death in Athens, during theGerman Occupation (1941-1944), which was the infectious diseases. Until now the majority of stu-

241



Key wordsAthens, German Occupation, History of Microbiology,Infectious diseases, Public Health

dies have focused to the great famine of 1941-42 with thousands of victims. Although the faminewas the main cause of death, a significant number of cases were due to infection diseases or non-communicable diseases. The study was based on the archives, such as the books of admissions ofthe hospitals located in Athens, but also to the official public records of the Prefecture of Athens.From the study of the archival material it is evident that tuberculosis, malaria, epidemic typhus,typhoid fever and meningitis, were the most important causes of morbidity and mortality. Duringthe German Occupation, tuberculosis and malaria significantly increased. While epidemic outbre-aks reported of epidemic typhus (1941), malaria (1942) and food-born poisoning of bacterial etio-logy (1941, 1942 and 1943). It is worth mentioning that there was an increase of syphilis, genitalwarts, pediculosis and scabies.The topographic study indicated that the southwest and southeast areas of the Municipality ofAthens, and the bordering Municipalities, were areas with higher morbidity and mortality. Theseareas were the residence of the working social class and the refugees from the Asia Minor (1922).The increase of morbidity and mortality in these areas can be explained by the low social-econo-mic living conditions, since the Interwar period, the deterioration due to the Occupation, and thepopulation density. The spectrum of the infectious diseases in Athens was not significantly diffe-rent from that of Interwar. The difference was the increase of the cases due to the miserable livingconditions and the collapse of the public services for the surveillance and control of the infectiousdiseases.

1. Γενικά Αρχεία του Κράτους-Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Νο-σοκομείου «Η Σωτηρία» (αταξινόμητο), Βιβλία 214-217(Μητρώα Ασθενών).

2. Γενικά Αρχεία του Κράτους-Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Α΄Σταθμού Βοηθειών Ερυθρού Σταυρού (αταξινόμητο), Βι-βλία 52-56, 101-115, 117-120, 122.

3. Γενικά Αρχεία του Κράτους-Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Νο-μαρχίας Αττικής (αταξινόμητο), Βιβλία 22, 23, 92.

4. Κοπανάρης Φ. Η Δημόσια Υγεία εν Ελλάδι. Τύποις Χρονό-πουλου Χρ., Αθήνα 1933: 181-199, 210-230,317-320,486-496.

5. Τσιάμης Κ, Βρυώνη Γ,Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε, ΑνδρούτσοςΓ, Τσακρής Α. Έλεγχος εισαγόμενων λοιμωδών νοσημάτωνστην Ελλάδα: από τον μεσοπόλεμο στην μεταπολεμικήΕυρώπη. Δελτίον Ελληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας2014; 59:43-56.

6. Τσιάμης Κ, Βρυώνη Γ.Η επιδημία του δάγκειου πυρετού στηνΕλλάδα (1927-1928) ως μοντέλο για τη μελέτη της ανοσίαςλοιμώξεων από αρμποϊούς. Δελτίον Ελληνικής Μικροβιο-λογικής Εταιρείας 2010; 55:413-419.

7. Σάββας Κ, Καρδαμάτης Ι. Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα Πε-πραγμένα του Συλλόγου (1914-1928). Σύλλογος Προς Πε-

ριστολήν των Ελωδών Νοσημάτων. Τυπογραφείον ΛεώνηΠ. Εν Αθήναις 1928:17, 12-15, 731-765, 489-496, 413-414.

8. Τσιάμης Κ, Βρυώνη Γ, Βογιατζάκης Ε, Τσακρής Α. Η δια-χρονική εξέλιξη των λοιμωδών νοσημάτων και της Μικρο-βιολογίας στην Ελλάδα τον 20ό αιώνα μέσα από τιςεπιστημονικές ανακοινώσεις της Ιατρικής Εταιρείας Αθη-νών (1900-1935). Δελτίον Ελληνικής ΜικροβιολογικήςΕταιρείας 2016; 61:145-155.

9. Χιονίδου Β. Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα(1941-1944). Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2011.

10. Δοξιάδης Κ. Αι θυσίαι της Ελλάδος στον Β΄ Παγκόσμιο Πό-λεμο (Έκθεση προς τα Ηνωμένα Έθνη). Αθήνα 1946.

11. Μπουρνόβα Ε. Θάνατοι από πείνα-Η Αθήνα το χειμώνα του1941-1942. Αρχειοτάξειο 2005; 7: 52-73.

12. Tsiamis C, Poulakou-Rebelakou E, Anoyatis-Pelé D. AMedical and Demographic Approach to Mortality in Ger-man Occupied Athens during World War II. MediterraneanChronicles 2012; 2:241-253.

13.Βαλαώρας Β. Οι θάνατοι εν Αθήναις και Πειραιεί κατά τηντετραετίαν 1940-1943. Δελτίον της Ιατρικής Εταιρείας Αθη-νών (Μάρτιος-Απρίλιος- Μάιος) 1945: 182-192.

Βιβλιογραφία

242



14. Αηδονίδης Α. Δημογραφική μελέτη των ασθενών του σα-νατορίου «Σωτηρία» για τα έτη 1936-1940. Τετράδια Ιστο-ρικής Δημογραφίας 2014;10:55-74.

15. Παπαβλασοπούλου Χ. Δημογραφική μελέτη των ασθενώντου σανατορίου «Σωτηρία» για τα έτη 1941-42. Διπλωμα-τική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών«Ιστορική Δημογραφία», Τμήμα Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπι-στήμιο, Κέρκυρας 2014.

16. Χουλαδάκη Σ. Δημογραφική μελέτη των ασθενών του σα-νατορίου «Σωτηρία» για τα έτη 1943-1945. Τετράδια Ιστο-ρικής Δημογραφίας 2014;10:75-90.

17. Helger B. Revitallement de la Grèce pendant l’ occupation1941-1944 et pendant les cinq Mois après la liberation,Athènes 1949: 614-615.

18. Ζαχαριάς Κ., Η εξέλιξη της φυματίωσης στην Ελλάδα κατάτον τελευταίο αιώνα, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπι-στήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Αθήνα 2007: 204.

19. Χουλαδάκη Σ. Συγκριτική μελέτη της νοσηλευτικής κίνη-σης των Σανατορίων «Πάρνηθας Γ. Σταύρου και Γ. Φουγκ»(1928-1939) και «Νταού Πεντέλης Ζωοδόχου Πηγής»(1939-1956). Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μετα-πτυχιακών Σπουδών «Ιστορική Δημογραφία», Τμήμα Ιστο-ρίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο Κέρκυρας 2014.

20. Λειβαδάρου Ε. Δημογραφικό προφίλ των ασθενών του σα-νατορίου «Σωτηρία», 1943. Διπλωματική Εργασία, Πρό-γραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ιστορική Δημογραφία»,Τμήμα Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρας 2014.

21. Δημοηλιόπουλος Ι, Μπούρος Δ, Δασκαλόπουλος Γ, Κων-σταντόπουλος Σ, Διέννης Δ, Δημοηλιόπουλος Δ. και συν.Ο φυματινικός δείκτης στους νεοσύλλεκτους στρατιώτεςκατά την περίοδο 1981-1988: Σύγκριση με την περίοδο1934-1980. Ιατρική 1992; 62:492-495.

22. Παπανικολάου Β, Ιωαννίδης Ε, Παπασταθόπουλος Γ. Συγ-κριτική έρευνα φυματιώσεως δια της ομαδικής μικροακτι-νογραφήσεως της περιοχής Αθηνών-Πειραιώς των ετών1946-1949. Αρχεία Υγιεινής 1950;4:174-189.

23. Μαντέκος Α, Γέπης Χ. Συχνότης πνευμονικής φυματιώσεωςεπί μιας ομάδος φαινομενικώς υγιούς πληθυσμού Αθηνών:ευρήματα ομαδικής μικροακτινογραφήσεως και μικροβιο-λογικής ερεύνης. Ιατρική Εταιρεία Αθηνών Δελτίον Πρα-κτικών 1950: 25-33

24. Εμμανουήλ Τ. Ταχεία εξάπλωσις της φυματιώσεως εις τηνπαιδικήν ηλικίαν κατά την Γερμανοϊταλικήν Κατοχήν(1941-1944). Νοσοκομειακά Χρονικά 1952; 13: 29-32.

25. Τσιάμης Κ, Πιπεράκη Ε, Τσακρής Α. Σταθμοί στην ιστορίατου ανθελονοσιακού αγώνα στην Ελλάδα (1905-1940).Δελτίον Ελληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας 2013;58:57-65.

26. Καρδαμάτης Ι. Σύλλογος προς Περιστολήν των Ελωδώννόσων. Λογοδοσία των ετών 1912 και 1913. Ιατρική Πρό-οδος 1914;19:15-17.

27. Λιβαδάς Γρ. Ο Ανθελονοσιακός αγών εις την Ελλάδα καιτα εξ αυτού διδάγματα, Ελληνική Ιατρική 1954;7:569-581.

28. Balfour M. Malaria studies in Greece. Am J Trop Med 1935;s1-15:301-330.

29. Wright D. Mobilized against malaria. Greek Red CrossBulletin 1945;2: 208-210.

30. Vine J. Malaria control with D.D.T. on a National Scale-Greece 1946 Proceedings of Royal Society of Medicine1947;841:43-50.

31. Greenwood D. et al. Ιατρική Μικροβιολογία. Επιμ. ΤσακρήςΑ. Εκδ. Πασχαλίδης, Αθήνα 2010: μηνιγγίτιδα 236, τυφο-ειδής πυρετός 331, σύνδρομο Reiter 338, εξανθηματικόςτύφος 488.

32. Τριανταφύλλου Τρ. Ο επιδημικός εξανθηματικός τύφος εντη περιφερεία του Υγειονομικού Κέντρου Αττικοβοιωτίαςκατά το έτος 1942. Αρχεία Υγιεινής 1950; 4: 393-424.

33. Πετζετάκης Μ. Κλινικαί, πειραματικαί, ανατομοπαθολογικαίκαι στατιστικαί έρευναι κατά την επιδημίαν του εξανθη-ματικού τύφου του 1942 (μετ’ επιδείξεων μικροφωτογρα-φιών ιστολογικών παρασκευασμάτων). Δελτίον της ΙατρικήςΕταιρείας Αθηνών (Μάρτιος-Απρίλιος- Μάιος) 1945:46-53.

34. Χαροκόπος Σπ. Η θεραπεία της επιδημικής μηνιγγίτιδος ειςτο Νοσοκομείον Παίδων. Αρχεία Ελληνικής ΠαιδιατρικήςΕταρείας 1947; 2:143.

35. Δούκας Χ. Παρατηρήσεις επί των δερματικών και τωναφροδισίων νοσημάτων της δεκαετίας 1937-1946. Νοσο-κομειακά Χρονικά 1951;10 (1): 5-14.

36. Μπραζιώτης Κ. Υπάρχει αύξησις των αφροδισίων νοσημά-των εις την Ελλάδα; Επίσημα στατιστικά δεδομένα. Ια-τρική Εταιρεία Αθηνών Δελτίον Πρακτικών 1954:230-238.

37. Φωτεινός Γ. Έκθεσις των Πεπραγμένων εν τω ΝοσοκομείωΑνδρέου Συγγρού κατά τους χρόνους της Κατοχής καιμετά την Απελευθέρωσιν. Αρχεία Νοσοκομείου ΑνδρέουΣυγγρού 1946:1-30.

38. Χαροκόπος Σ, Παπαθωμάς Α. Αι εις το Νοσοκομείον Παί-δων «Αγία Σοφία» νοσηλευθείσαι περιπτώσεις πολιομυε-λίτιδος κατά τα έτη 1930-1945. Κλινική 1949; 11:581-582.

39. Σκιαδάς Ε. Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών 1859-1999.Αθήνα 2002.

40. Παδιατέλλης Κ., Αθανασιάδης Θ., Ζουμπουλάκης Δ. Έκ-θεσις πεπραγμένων Παιδιατρικής Κλινικής Εθνικού Πα-νεπιστημίου Αθηνών των ετών 1926 έως 1954. Δελτίοντης Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών1955;2:343-345.

41. Barnett M. Empire of Humanity: A History of Humanitar-ianism. Cornell University Press, New York 2011.

42. Mon P. Imter arma caritas. Η αποστολή μου στην Κατεχό-μενη Ελλάδα. Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2000.

43. Τριανταφύλλου Τρ. Η εξέλιξις της Κρατικής ΥγειονομικήςΥπηρεσίας της Ελλάδος και η σημερινή θέσις αύτης. Αρ-χεία Υγιεινής 1950;7-9:247-271.

44. UNRRA, Health Division, Region EG, File Greece, Box 36,UN Archives.

45. Gardika K. Relief work and malaria in Greece, 1943-1947.J Contemp Hist 2008; 43: 493-508.

46. Γοργογιάννης Σ. Η Ιατρική περίθαλψη κατά τη διάρκεια τηςΓερμανοϊταλικής Κατοχής (1941-1944). Ιατρική Επιθεώ-ρηση Ενόπλων Δυνάμεων 1995;29: 45-50.

47. Μπουρνόβα Ε. Οι κάτοικοι των Αθηνών 1900-1960, Δημο-γραφία. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών,Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Οι-κονομικών Επιστημών.E-Publishing, Αθήνα 2016.

Ερευνητική Εργασίαhms.org.gr/wp-content/uploads/2016/10/ORIGINAL-ARTICLE... ·...

Documents

Transcript of Ερευνητική Εργασίαhms.org.gr/wp-content/uploads/2016/10/ORIGINAL-ARTICLE... ·...