ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (19ος & 20ος αι.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14ο - ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ (1944-1974)

ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

Λογοτεχνική μαρτυρία

"Αντιλογοτεχνικότητα"

Στρατευμένος συγγραφέας

Μυθιστόρημα διαμόρφωσης/ αντι-διαμόρφωσης

Σπονδυλωτό μυθιστόρημα

Κύκλος διηγημάτων

Έκλαμψη αυτοσυνειδησίας

Πολλαπλή εστίαση

Πρόληψη/ Ανάληψη

Ουτοπία, ουτοπικός/ Δυστοπία, δυστοπικός

Εξπρεσιονισμός

Αντιμυθιστόρημα

Γλωσσική κατασκευή της πραγματικότητας

Εξουσιαστικοί λόγοι

Μυθιστόρημα τεκμηρίων

1

14.1. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Κοινά χαρακτηριστικά έργων:

1. Δημοσίευση μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο

2. Ρεαλιστική καταγραφή της αλήθειας των ιστορικών γεγονότων της εποχής

3. Αξιώσεις αυθεντικότητας της μαρτυρίας.

Εκπρόσωποι:

1. Σωτήρης Πατατζής, Ματωµένα Χρόνια (1946),

2. Ρόδης Ρούφος, Χρονικό μιας σταυροφορίας,

3. Ρένος Αποστολίδης, Πυραµίδα 67 (1950)

Ποιο είναι το πλέον σύνηθες θέμα της μεταπολεμικής πεζογραφίας;

1. Τα ατομικά και συλλογικά βιώματα του πολέμου, της Κατοχής, της Αντίστασης

και του Εμφυλίου,

2. καθώς και ο αντίκτυπος τους στην αντίληψη της ιστορικής και κοινωνικής

πραγματικότητας.

3. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής: υπήρξαν και περιπτώσεις όπου μέσα από τη

λογοτεχνία εκφράστηκαν τάσεις φυγής και ενδοσκόπησης.

4. Μετά την Απελευθέρωση: ακολούθησε η διαπάλη των διαφορετικών

ιδεολογικών χώρων για την κατάκτηση της εξουσίας, εξέλιξη που οδήγησε στην

ανάδυση του αιτήματος της συγγραφής μαρτυρίας, που προερχόταν άλλοτε

περισσότερο και άλλοτε λιγότερο από συγγραφείς στρατευμένους σε έναν

συγκεκριμένο πολιτικό χώρο.

2

Ποιος πεζογράφος της Γενιάς του 30 έδωσε το έναυσμα για τη συγγραφή

μαρτυριών;

1. Το 1946 ένας πεζογράφος της γενιάς του ‘30, ο Γ. Μπεράτης, δημοσίευσε δύο

βιβλία μαρτυρίες: Το πλατύ ποτάµι και το Οδοιπορικό του 43.

2. Τα έργα αυτά θεωρείται ότι έδωσαν το έναυσμα σε νεότερους συγγραφείς για να

δημοσιεύσουν «ντοκουμέντα» ή μυθιστορηματικές αφηγήσεις των πρόσφατων

πολεμικών εμπειριών (Beaton).

Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά των μεταπολεμικών έργων, που

συγκαταλέγονται στον τύπο της λογοτεχνικής µμαρτυρίας;

1. Δημοσιεύονται στα πρώτα χρόνια μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο

2. Εκδηλώνουν µια τάση για ρεαλιστική καταγραφή της αλήθειας των πρόσφατων

γεγονότων.

3. Περισσότερο ή λιγότερο στρατευμένα µε τη µια ή την άλλη παράταξη, τα έργα

αυτά χαρακτηρίζονται από:

1. την άνιση λογοτεχνική τους αξία και

2. τις αξιώσεις αυθεντικότητας της μαρτυρίας που καταθέτουν.

Η λογοτεχνική μαρτυρία του Σ. Πατατζή;

1. Ο Σωτήρης Πατατζής (1914-1991) πρωτοεµφανίστηκε στο χώρο της πεζογραφίας

το 1946 µε τη συλλογή διηγημάτων Ματωμένα χρόνια.

2. Τα κείμενα αυτά αφορούν στη μεγάλη πλειοψηφία τους περιστατικά της Κατοχής

ή του αντάρτικου και παρουσιάζουν κατά κανόνα την αφύπνιση λαϊκών

ανθρώπων, που βρίσκονται αντιμέτωποι µε την αντίξοη πραγματικότητα του

κατακτητή.

3. Μολονότι επιδιώκουν να αναδείξουν την ηρωική διάσταση της εποχής, τα

διηγήματα αυτά εστιάζουν περισσότερο στο δραματικό, ανθρώπινο στοιχείο,

χωρίς να τους λείπει και το χιούμορ.

4. Από άποψη αφηγηματικών τεχνικών η ρεαλιστική αυτή συλλογή δεν κομίζει

κάποια καινοτομία ωστόσο, ο συγγραφέας χειρίζεται µε επιδεξιότητα τις

3

συμβάσεις του παραδοσιακού διηγήματος και οδηγεί µε επιτυχία την πλοκή στην

κορύφωση.

Το είδος που προτιμάται κυρίως στην μεταπολεμική πεζογραφία

1. Ειδικά σε έργα που ανήκουν στον τύπο της μαρτυρίας προτιμάται το διήγημα.

2. Η επιλογή αυτή έχει ερμηνευθεί

1. ως απάντηση στις επείγουσες ανάγκες έκφρασης λόγω της συντομίας του

2. ως προϊόν αντιπροσωπευτικό της δυσκολίας να συλληφθούν σε ένα ευρύτερο

σύνολο οι κατακερματισμένες εμπειρίες αυτής της εποχής.

Η λογοτεχνική μαρτυρία του Δημήτρη Χατζή;

1. Το πρωτόλειο μυθιστόρημα του Δημήτρη Χατζή (1913-1981) Φωτιά (1946)

αποτυπώνει την πορεία μιας χωριατοπούλας προς τη συνειδητοποίηση

2. Μέσα από την εμπλοκή της στην Αντίσταση η ηρωίδα «μαθαίνει να σκέφτεται

μοναχή της».

3. Ο συγγραφέας, όντας στρατευμένος στην Αριστερά, θα αναδειχθεί αργότερα σε

έναν από τους πιο σημαντικούς της περιόδου.

Η λογοτεχνική μαρτυρία του Ρόδη Ρούφου;

1. Ο Ρόδης Ρούφος (1924-1972) (µε το ψευδώνυµο Ρόδης Προβελέγγιος)

εκπροσωπεί τη δεξιά παράταξη στο χώρο της λογοτεχνικής μαρτυρίας και

επιχειρεί να δικαιώσει τη δική της συμμετοχή στην Αντίσταση.

2. Το 1954 γράφει το μυθιστόρημα Η ρίζα του μύθου, το 1955 το Πορεία στο

σκοτάδι και το 1958 το Η άλλη όχθη, τα οποία δημοσιεύει στη μυθιστορηματική

τριλογία Χρονικό μιας σταυροφορίας.

3. Το ογκώδες έργο είναι αρκετά άνισο και ανόμοιο, στο βαθμό που συναρτάται µε

τη σταδιακή ωρίμανση του νεαρού συγγραφέα του

4. Θέμα : παρακολουθεί µια ομάδα φοιτητών στους φιλοσοφικούς και αισθητικούς

προβληματισμούς της, στις αντιπαραθέσεις της µε την αντίπαλη φοιτητική

παράταξη, αλλά και στη στράτευση της σε εθνικιστικές ομάδες του βουνού.

4

5. Ο όρος «χρονικό» που καλύπτει ολόκληρη την τριλογία είναι αρκετά συχνός σε

τίτλους ή υπότιτλους βιβλίων, που κυκλοφορούν εκείνη την εποχή, και

παραπέμπει σε µια πρόθεση αντικειμενικότητας, µμολονότι το έργο δεν έχει

αμιγή χαρακτήρα μαρτυρίας και μολονότι στον πρόλογο της Ρίζας του μύθου ο

νεαρός συγγραφέας σημειώνει ότι «ο τραυματίας δεν κοιτάζει τις πληγές του

αντικειμενικά, όπως ο γιατρός».

6. Είναι ωστόσο εμφανής στο έργο η αξία που δίνεται στο διάλογο, αφενός µε το

μεγάλο πλήθος των συζητήσεων μεταξύ των φίλων-συμφοιτητών, αφετέρου µε

την απόπειρα να παρουσιαστεί και η οπτική των κομμουνιστών.

Η λογοτεχνική μαρτυρία του Ρένου Αποστολίδη;

1. Ο Ρένος Αποστολίδης (1924-2004) πρωτοτύπησε στο χώρο της λογοτεχνικής

μαρτυρίας, καθώς μετατόπισε τη θεματική από την Αντίσταση στον Εμφύλιο.

2. Το 1950 δημοσίευσε την Πυραμίδα 67, ένα βιβλίο-σταθμός για την εποχή του,

καθώς είναι το πρώτο που πραγματεύεται ευθέως τα ακανθώδη γεγονότα της

εποχής.

3. Πρόκειται για καταγραφές εμπειριών του συγγραφέα από την υποχρεωτική θητεία

του στον Εθνικό Στρατό.

4. Όπως δηλώνει ο ίδιος τα κείμενα που απαρτίζουν το βιβλίο, γραμμένα µε επιμονή

μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες είναι ουσιαστικά τα ημερολόγια που κρατούσε

και τα γράμματα που έστελνε στους δικούς του σε όλη τη διάρκεια της θητείας

του.

5. Το βιβλίο δεν επιβάλλει εκ των υστέρων κάποιο «σχήμα» σε αυτές τις

καταγραφές -δίνοντάς τους λ.χ. τη μορφή διηγημάτων ή συναρθρώνοντάς τες σε

μυθιστόρημα- και έτσι γίνεται φανερή µια «αντι-λογοτεχνική» διάθεση, που

φέρνει το έργο πιο κοντά στο είδος της αμιγούς μαρτυρίας.

6. Αυτή η «αντι-λογοτεχνικότητα» συνεπάγεται βέβαια ένα άνισο έργο:

1. Από τη µια λειτουργεί ως τεκμήριο αυθεντικότητας, καθώς πρόκειται για µια

μαρτυρία «εν θερμώ», που δεν έχει δεχτεί επεξεργασία, ενώ και το πλήθος

5

των πραγματολογικών σημειώσεων, που προστέθηκαν στις μεταγενέστερες

εκδόσεις λειτουργεί ως τεκμηρίωση, που ενισχύει την αξιοπιστία του.

2. Από την άλλη γίνεται το όχημα μιας άναρχης και ατιθάσευτης κριτικής

διάθεσης απέναντι στην ανθρώπινη κατάπτωση, που εν μέρει επέφερε και εν

μέρει ανέδειξε ο Εμφύλιος.

14.2. Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Κοινά χαρακτηριστικά έργων:

1. Δυναμική παρουσία των γυναικών και ως συγγραφέων και ως λογοτεχνικών

ηρωίδων

2. Θέμα : η διαμόρφωση της γυναικείας ταυτότητας και η ανάδυση της γυναίκας ως

υποκειμένου στη νέα κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα της εποχής.

3. Έργα με αξιόλογες λογοτεχνικές αξιώσεις που αξιοποιούν, άλλα περισσότερο

άλλα λιγότερο, νεωτερικούς αφηγηματικούς τρόπους.

Εκπρόσωποι:

1. Μαργαρίτα Λυµπεράκη, Τα ψάθινα καπέλα (1946)

2. Μιμίκα Κρανάκη, Contre-temps [Αντιχρονισµός], (1947)

3. Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, Αλλάζουµε; (1957), Και ιδού ίππος χλωρός (1963),

Ποιο έργο σηματοδοτεί την εμφάνιση της γυναίκας ως λογοτεχνικού

υποκειμένου;

1. Τα ψάθινα καπέλα (1946) της Μαργαρίτας Λυµπεράκη (1919-2001). Πρόκειται

για το δεύτερο μυθιστόρημα της συγγραφέως.

2. Η δράση του εκτυλίσσεται στα χρόνια της Κατοχής (και/ή λίγο μετά) χωρίς

ωστόσο να γίνεται αναφορά στα γεγονότα και το ιδιαίτερο κλίμα της.

3. Αντίθετα το κείμενο πραγματεύεται την ειρηνική πορεία τριών αδερφών προς την

ωριμότητα σύμφωνα µε τις συμβάσεις του «μυθιστορήματος διαμόρφωσης»

(Bildungsroman).

4. Στα πρόσωπα των τριών ηρωίδων (Μαρία, Ινφάντα και Κατερίνα) διαγράφονται

οι δρόμοι, που ανοίγονται για τις γυναίκες της εποχής, δηλαδή ή ο γάμος, ή η

6

μοναχική επιδίωξη της «τελειότητας» ή η περιπλάνηση και η καλλιτεχνική

δημιουργία.

5. Το μυθιστόρημα αυτό διαφέρει από τα μυθιστορήματα διαμόρφωσης ή εφηβείας

που είχαν καταθέσει πρόσφατα οι άντρες εκπρόσωποι της γενιάς του '30 (Κοσμάς

Πολίτης Eroica, (1937), Γιώργος Θεοτοκάς, Λεωνής, (1940), Αγγέλος Τερζάκης,

Ταξίδι µε τον Έσπερο, (1946), καθώς,

1. Τα υποκείμενα της διαμόρφωσης εδώ δεν είναι άντρες αλλά γυναίκες

2. Η ωρίμανση δε συνδέεται, όπως σ' εκείνα, µε κάποια θρηνούμενη

απώλεια (αθωότητας, ιδεαλισμού, ακόμα και ζωής) αλλά µε την

αισιοδοξία της δημιουργικότητας σε κάθε έκφανση της (Farinou, 1988).

6. Αυτή η θετική αντιμετώπιση της γυναικείας ωρίμανσης και δημιουργικότητας σε

επίπεδο πλοκής υποστηρίζεται και από την αφηγητική επιλογή της

πρωτοπρόσωπης αφήγησης, καθώς παίρνει το λόγο η μικρότερη από τις τρεις

αδερφές, εκείνη που θα καταλήξει να γίνει συγγραφέας (η Κατερίνα).

7. Τα ψάθινα κάπελα είναι από τα πρώτα ελληνικά λογοτεχνικά έργα όπου το

γυναικείο αφηγηματικό εγώ αποτυπώνεται σε ένα µη ιδιωτικό είδος γραφής,

ξεφεύγοντας δηλαδή από τον τύπο των επιστολών, του ημερολογίου ή και του

σιωπηρού εσωτερικού μονολόγου (Camatsos, 2005).

Η λογοτεχνική παρουσία της Μιμίκας Κρανάκη

1. Μετά Τα ψάθινα καπέλα, η γυναικεία παρουσία γίνεται πιο δυναμική και ως

συγγραφέων, αλλά και ως λογοτεχνικών ηρωίδων.

2. Το 1947 εμφανίζεται για 1η φορά η Μιμίκα Κρανάκη, η οποία γράφει τα

μυθιστόρημα Contre-temps [Αντιχρονισµός].

3. Στο έργο αυτό παρακολουθεί την ηρωίδα από την παιδική ηλικία ως την

ενηλικίωση, µε μηδαμινές αναφορές στα σύγχρονα γεγονότα.

4. Η χειραφετημένη ηρωίδα αναζητώντας τον ιδανικό έρωτα και την ψυχική

ολοκλήρωση, καταλήγει στη διαπίστωση ενός αντιχρονισµού (όρος δανεισµένος

από τη μουσική) ανάμεσα στις επιθυμίες και τις εκπληρώσεις τους, που έρχονται

πολύ νωρίς ή πολύ αργά.

7

5. Επομένως, αυτή η ήπια αισιοδοξία που έδιναν τα Ψάθινα καπέλα αντικαθίσταται

εδώ από την πικρή επίγνωση της ανέφικτης πλήρωσης.

6. Η δράση αποδίδεται από την οπτική γωνία της ηρωίδας, ωστόσο η αφήγηση

γίνεται στο τρίτο πρόσωπο.

Η λογοτεχνική παρουσία της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ

1. Μυθιστόρημα διαμόρφωσης ή µάλλον αντι-διαμόρφωσης γράφει και η Τατιάνα

Γκρίτση-Μιλλιέξ στα 1957 µε το Αλλάζουμε; (Φαρίνου, 1988).

2. Εδώ η ηρωίδα του μυθιστορήματος καταλήγει στην ερήμωση και την αποξένωση.

3. Η πανέξυπνη, αλλά άσχημη πρωταγωνίστρια ακολουθεί ένα ανδρικό πρότυπο

ωρίμανσης (πανεπιστήμιο, πνευματικά ενδιαφέροντα, επιλογή σεξουαλικού

συντρόφου), σε µια πορεία κατά την οποία διερευνάται η δημιουργία μιας

σύγχρονης γυναικείας ταυτότητας και οι συνέπειες της.

4. Ο ερωτηματικός τίτλος, απηχώντας την παιδική προτίμηση της ηρωίδας για

ομορφιά αντί της εξυπνάδας, θέτει υπό αμφισβήτηση το κατά πόσο η έκβαση

αυτής της χειραφέτησης είναι αίσια.

5. Κι εδώ η αφήγηση γίνεται σε τρίτο πρόσωπο, δηλαδή η γυναίκα δεν

αναδεικνύεται σε φορέα της δικής της αφήγησης.

6. Ωστόσο το σπονδυλωτό αυτό μυθιστόρημα αναπτύσσεται μέσα από έξι

επιμέρους, σχεδόν αυτόνομες ιστορίες που υιοθετούν διαφορετικές οπτικές

γωνίες, δίνοντας µια πιο ολοκληρωμένη αντίληψη για τη διάσταση ανάμεσα στο

πώς αντιλαμβάνονται οι άλλοι την ηρωίδα και πώς η ίδια τον εαυτό της.

7. Η Γκρίτση-Μιλλιέξ έγραψε συνολικά δεκαέξι βιβλία και έτσι αναδείχτηκε µια

πολυγράφος συγγραφέας.

8. Ένα ακόμα πολύ αξιόλογο έργο της, και για κάποιους το σημαντικότερο, είναι το

μυθιστόρημα Και ιδού ίππος χλωρός (1963).

8

9. Σ' αυτό καταγράφεται η κινητοποίηση και το πέρασμα μιας γυναίκας στη δράση

μέσα από τη συνειδητοποίηση που επιφέρουν τα δραματικά γεγονότα της

Κατοχής.

10.Έχοντας μείνει μόνη μετά την αυτοκτονία του άντρα της στην αρχή της Κατοχής,

η ηρωίδα βρίσκεται να μεγαλώνει το παιδί της υπό την προστασία του αυστηρού,

όσο και καταπιεσμένου, αδερφού του άνδρα της.

11.Το μυθιστόρημα διαγράφει µε ακρίβεια, µε την εκτενή χρήση εσωτερικού

μονολόγου και ανεξάρτητου πλάγιου λόγου αλλά και µε εναλλαγή των οπτικών

γωνιών, τον αντίκτυπο που έχουν τα γεγονότα στους χαρακτήρες, και κυρίως στη

γυναίκα.

12.Η σκοτεινή περίοδος φέρνει την κατάδυση στις δικές της βαθύτερες επιθυμίες και

ανάγκες, απ’ όπου αντλεί έμπνευση αλλά και µια νέα δύναμη.

13.Ενδιαφέρουσα είναι ωστόσο κι εδώ η αποκλιμάκωση του τέλους, όταν µε την

απελευθέρωση, η γυναίκα επιστρέφει στα «ίδια και τα ίδια» της μικρής της

καθημερινότητας.

9

14.3. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Κοινά χαρακτηριστικά έργων:

1. Διερεύνηση των σχέσεων του Ανθρώπου µε τις ιστορικές δυνάμεις:

1. η θέση του ατόμου απέναντι στις προκλήσεις της νέας εποχής,

2. ο προβληματισμός για τη σχετικότητα της γνώσης των ιστορικών γεγονότων

και της ενεργούς διαμόρφωσης της ιστορίας.

Εκπρόσωποι (1 η μεταπολεμική γενιά) :

1. Δημήτρης Χατζής,

1. Το τέλος της μικρής µας πόλης (1963): οι ήρωες βρίσκονται αντιμέτωποι με

τις προσκλήσεις της νέας εποχής και οι επιλογές τους οριοθετούν με σαφήνεια

τις εξελίξεις που ακολουθούν.

2. Το διπλό βιβλίο (1976): μαρτυρεί την αδυναμία να συντεθεί ένας ενιαίος μύθος

που να συνδέει με συνεκτικό τρόπο το ιστορικό παρελθόν με ό,τι προέκυψε

από αυτό.

2. Στρατής Τσίρκας, Ακυβέρνητες πολιτείες (1960-1965): η μυθιστορηματική

τριλογία προβάλλει ήδη έναν σχετικισμό όσον αφορά τόσο την αντίληψη των

ιστορικών γεγονότων όσο και τη δυνατότητα της ενεργούς διαμόρφωσης των

ιστορικών εξελίξεων.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των έργων που προβάλλουν τη σχέση του

ανθρώπου µε την ιστορία;

10

1. Οι κοινωνικοί προσδιορισμοί του φύλου δεν παραγνωρίζονται, π.χ. στη διαγραφή

των προσώπων

2. Αλλά οι χαρακτήρες τείνουν να είναι αντιπροσωπευτικοί, καθώς οι συγγραφείς

αποδύονται σε µια διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου µε τις ιστορικές

δυνάμεις, µε καθολικότερες επιδιώξεις.

3. Ο Δημήτρης Χατζής και ο Στρατής Τσίρκας, από τους σημαντικότερους

συγγραφείς της περιόδου, θέτουν στο κέντρο της δημιουργίας τους τον Άνθρωπο

ως γενική κατηγορία, γεννήτορα δράσης και νοήματος.

4. Οι δύο συγγραφείς, µε όλες τις επιμέρους διαφορές που τους διακρίνουν, έχουν

επίσης κοινή την ιδεολογική τους καταγωγή, καθώς υπήρξαν και οι δυο µέλη του

κομμουνιστικού κόμματος, γεγονός που καθόρισε σημαντικά τον χαρακτήρα του

έργου τους.

5. Στα έργα τους διερευνώνται οι σχέσεις του Ανθρώπου µε τις ιστορικές δυνάμεις.

6. Στο Τέλος της μικρής µας πόλης του Χατζή οι ήρωες βρίσκονται αντιμέτωποι µε

τις προκλήσεις της νέας εποχής και οι επιλογές τους οριοθετούν µε σαφήνεια τις

εξελίξεις που ακολουθούν.

7. Η μυθιστορηματική τριλογία του Τσίρκα Ακυβέρνητες πολιτείες προβάλλει ήδη

έναν σχετικισμό όσον αφορά τόσο την αντίληψη των ιστορικών γεγονότων όσο

και τη δυνατότητα της ενεργούς διαμόρφωσης των ιστορικών εξελίξεων.

8. Τέλος, Το διπλό βιβλίο του Χατζή μαρτυρεί την αδυναμία να συντεθεί ένας

ενιαίος μύθος που να συνδέει µε συνεκτικό τρόπο το ιστορικό παρελθόν µε ό,τι

προέκυψε από αυτό.

11

Η λογοτεχνική παρουσία του Δημήτρη Χατζή;

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΗΣ ΜΑΣ ΠΟΛΗΣ

1. Έδωσε ένα από τα αξιολογότερα έργα της περιόδου, Το τέλος της μικρής µας

πόλης (α' εκδ. 1953. β' αναθεωρημένη και συμπληρωμένη. 1963).

2. Το έργο αυτό ανήκει στο ασύνηθες είδος του κύκλου διηγημάτων.

3. Κύκλος διηγημάτων : µια συλλογή διηγημάτων µε ιδιαίτερη συνοχή, την οποία

εξασφαλίζει ένα πρόσωπο ή ένας τόπος κοινά σε όλα τα διηγήματα - εδώ η μικρή

µας πόλη ως τόπος και ως συλλογικός πρωταγωνιστής, αλλά και το πρόσωπο του

αφηγητή που λειτουργεί ως ένα είδος ξεναγού σ' αυτήν.

4. Τα διηγήματα επισκέπτονται διάφορα πρόσωπα της πόλης, στα χρόνια γύρω από

την Κατοχή.

5. Παρακολουθώντας τους χαρακτήρες μέσα στο κοινωνικό τους περιβάλλον µε

τρόπο που παραπέμπει μερικές φορές στην παλαιότερη ηθογραφία, τα κείμενα

οδηγούν αβίαστα, και κάποτε αριστοτεχνικά, σε στιγμές κατά τις οποίες εκείνοι

έρχονται αντιμέτωποι µε την πρόκληση που συνιστούν οι κοινωνικοπολιτικές

αλλαγές, που μεταβάλλουν οριστικά τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, τον παλιό

κόσμο και τις αξίες του.

6. Οι κορυφώσεις αυτές -που έχουν κάποτε τη μορφή εκλάμψεων αυτοσυνειδησίας,

κατά τις οποίες αποκαλύπτεται στον χαρακτήρα µια αλήθεια για τον εαυτό του

άγνωστη ως τότε- αναδεικνύουν τα πρόσωπα μέσα στις δυνάμεις και τις

αδυναμίες τους, σαν τους πιο ευαίσθητους παλμογράφους των δυνάμεων της

ιστορίας.

12

7. Οπωσδήποτε απέναντι, στις προκλήσεις προβάλλονται θετικά οι πιο προοδευτικές

επιλογές έναντι των πιο συντηρητικών, ωστόσο η συλλογή διατηρεί πάντοτε τον

αντιδογματικό της χαρακτήρα.

8. Όσον αφορά τα µορφικά χαρακτηριστικά, ο κύκλος διηγημάτων δίνει στο

συγγραφέα τη δυνατότητα:

1. να εστιάσει σε πολλούς διαφορετικούς πρωταγωνιστές παρατηρώντας µε

ακρίβεια το στενότερο περιβάλλον τους και τις μικροδυνάμεις που

λειτουργούν σ’ αυτό, και

2. να συνθέσει ένα συλλογικά, αντιπροσωπευτικό πορτραίτο μιας μικρής

επαρχιακής πόλης στο μεταίχμιο της νέας εποχής.

9. Οι αφηγηματικοί τρόποι φαίνεται να υπηρετούν το ίδιο σχέδιο καθώς η οπτική

γωνία εναλλάσσεται μεταξύ του παντογνώστη αφηγητή, που είναι όμως

ταυτόχρονα και µέλος της κοινότητας και των χαρακτήρων, επιτρέποντας στον

αναγνώστη να δει τα πράγματα μέσα από τα µάτια των τελευταίων αλλά και να

τους τοποθετήσει στο ευρύτερο πλαίσιο όπου ανήκουν.

ΤΟ ΔΙΠΛΟ ΒΙΒΛΙΟ

1. Το δεύτερο έργο του Δημήτρη Χατζή είναι Το διπλό βιβλίο (1976), που καταθέτει

ήδη από τον τίτλο του τις ανυπέρβλητες δυσκολίες της σύνθεσης έστω ενός

ενιαίου έργου.

2. Επιστρέφοντας στο θέμα του Τέλους της μικρής µας πόλης, την υποχώρηση του

παλιού κόσμου και την ανάδυση ενός καινούριου, ιδωμένο όμως τώρα από τη

σκοπιά της ήττας που ακολούθησε τον Εμφύλιο, το Διπλό βιβλίο επιχειρεί να

αποτυπώσει το παλιό και το νέο, διερευνώντας παράλληλα την ίδια τη μετάβαση.

3. Η μετανάστευση, και πιο συγκεκριμένα η ζωή του Έλληνα µμετανάστη στην

ευνομούμενη καπιταλιστική Γερμανία, µε το καθοριστικό οικογενειακό του

παρελθόν, το υπό διαμόρφωση παρόν και το μέλλον του νόστου ή της

μεταναστευτικής συνέχειας, αναδεικνύεται σε πρόσφορο θέμα για µια τέτοια

διερεύνηση.

4. Το βιβλίο παραμένει σε μεγάλο βαθμό ακριβώς αυτό: διερευνητικό.

13

5. Ο συγγραφέας, από αόρατος γνώστης των ιστορικών νόμων και της τύχης των

ηρώων του, γίνεται εδώ ένας ακόμη χαρακτήρας που ζητά τη βοήθεια των

υπόλοιπων για να ολοκληρώσει το έργο του.

6. Ζητά τις επιμέρους ατομικές ιστορίες τους για το «ρωμαίικο» και παραδέχεται την

αδυναμία του να τις συνθέσει σε έναν ενιαίο μύθο κατά τρόπο, που να προσδίδει

ένα ξεκάθαρο νόηµα στην πρόσφατη ιστορία και να προβλέπει µια κατάληξη για

τους δευτεραγωνιστές της.

7. Σαν τελευταίος σπόνδυλος στις ιστορίες που συναπαρτίζουν το μυθιστόρημα, ο

επίλογος µε τις σκόρπιες σημειώσεις του συγγραφέα έχει τη θέση προλόγου για

το «δεύτερο» βιβλίο, εκείνο του καινούριου κόσμου, που μένει τελικά στους

ήρωες του να το γράψουν.

Η λογοτεχνική παρουσία του Στρατή Τσίρκα;

1. Ο Στρατής Τσίρκας (1911-1980) κάνει τις πρώτες του ποιητικές εμφανίσεις ήδη

από τη δεκαετία του '30, συνεχίζοντας αργότερα µε αξιόλογες συλλογές

διηγημάτων: Αλλόκοτοι άνθρωποι (1944), Ο Απρίλης είναι ο πιο σκληρός (1947),

Ο ύπνος τον θεριστή, (1954) και τη νουβέλα Νουρεντίν Μπόµπα (1957). Τα έργα

αυτά έδειχναν την πολιτική στράτευση του συγγραφέα στο πλευρό των

καταπιεσμένων αλλά και τις αποστάσεις του από µια «εργαλειακή» αντίληψη της

τέχνης.

2. Μέσα στη δεκαετία του '60 δημοσιεύει την τριλογία Ακυβέρνητες πολιτείες, που

αποτελείται από τα μυθιστορήματα Η λέσχη (1960), Αριάγνη (1962) και Η

νυχτερίδα (1965), µε τα οποία κάνει την πιο ουσιαστική και καινοτόμα

συγγραφική του κατάθεση.

3. Η κύρια δράση τοποθετείται αντίστοιχα στα Ιεροσόλυμα, το Κάιρο και την

Αλεξάνδρεια κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, από το 1942 ως το 1944.

4. Κεντρικό πρόσωπο της τριλογίας είναι ο Μάνος Σιµωνίδης (µε ψευδώνυμο στη

Λέσχη Καλογιάννης), ένας ανήσυχος διανοούμενος αλλά και στρατευμένος

κομμουνιστής.

5. Στη διαδρομή του από τη αποχή απ' την κομματική δράση ως την ενεργό

συμμετοχή του στο αντιφασιστικό κίνημα της Μέσης Ανατολής, ο διανοούμενος

14

αγωνιστής προσπαθεί να προσδιορίσει τη θέση του αφενός ανάμεσα στη θεωρία

και στην πράξη, και αφετέρου -και πολύ περισσότερο- ανάμεσα στην ευρωπαϊκή

διανόηση και τις παρακμιακές συνδηλώσεις της, και στην κομματική αδιαλλαξία

που υποστηρίζει το όραμα της Επανάστασης παραμελώντας κάποτε αξίες του

ουμανισμού.

6. Μέσα από την πορεία του κεντρικού χαρακτήρα (όχι όμως αποκλειστικά μέσα

από τα µάτια του), αποκαλύπτεται, µια ευρύτατη και συναρπαστική τοιχογραφία

του καιρού και του τόπου: κάθε είδους πρόσφυγες από την κατεχόμενη Ευρώπη,

εκπρόσωποι της Βρετανικής Αντικατασκοπίας, κομματικά στελέχη από την

Ελλάδα, ντόπιοι εκπρόσωποι όλων των τάξεων παρουσιάζονται να δρουν και να

αλληλεπιδρούν μέσα σ’ αυτήν την κρίσιμη ιστορική καμπή.

7. Μέσα ακριβώς απ' αυτήν την τοιχογραφία, διερευνώνται οι μηχανισμοί που

κινούν τις πράξεις των ανθρώπων και την ιστορική εξέλιξη γενικότερα και

οδηγούν, μεταξύ άλλων, ειδικότερα, στην αποτυχία του αντιφασιστικού

κινήματος του Απρίλη του 1944.

8. Η επιλογή συγκεκριμένων αφηγηματικών τρόπων παίζει βασικό ρόλο στην

επιτυχημένη ολοκλήρωση αυτού του φιλόδοξου εγχειρήματος.

9. Με εντονότερο τρόπο στη Λέσχη, αλλά µε συνέπεια και στα υπόλοιπα μέρη της

τριλογίας, χρησιμοποιείται µια ποικιλία νεωτερικών αφηγηματικών τεχνικών που

έλκουν την καταγωγή τους από το μοντερνιστικό μυθιστόρημα.

10. Η εστίαση είναι πολλαπλή, δηλαδή τα τεκταινόμενα φτάνουν στον

αναγνώστη μέσα από την οπτική γωνία πολλών διαφορετικών χαρακτήρων.

11. Η επιλογή αυτή συνεπάγεται µια έντονη ειρωνική διάσταση, που αφενός

προβάλλει τη σχετικότητα της «αλήθειας» των πραγμάτων και αφετέρου

αποτυπώνει τις δυσκολίες που δημιουργεί η αναπόφευκτη μερικότητα της

αντίληψης και της γνώσης όταν πρόκειται για τη λήψη αποφάσεων και τη χάραξη

μιας πολιτικής πορείας, όπως αυτή που οδήγησε στο κίνημα του Απρίλη.

12. Όσον αφορά τον αφηγητή, υπάρχει µια συμμετρία στα τρία μυθιστορήματα:

Υπάρχουν τρεις αφηγητές σε καθένα απ' αυτά, που αφηγούνται

αντιστοίχως σε α’ πρόσωπο (ο Μάνος, σε ολόκληρη την τριλογία), σε β'

πρόσωπο (µια απ' τις πολύ σπάνιες χρήσεις αυτού του προσώπου στη

λογοτεχνία, που δίνει εδώ μερικά κατορθωμένα δείγματα εσωτερικού

15

μονολόγου - αυτός ο τύπος δεν υπάρχει στο δεύτερο μυθιστόρημα) και σε γ'

πρόσωπο.

13. Δημιουργούν µια πολυφωνία αρκετά σπάνια στην ελληνική λογοτεχνική

παραγωγή:

1. Οι διαφορετικοί αφηγητές,

2. η πολλαπλή εστίαση, αλλά και

3. η παρουσία ενός πλήθους χαρακτήρων στο έργο.

14. Η πολυφωνία αυτή, χωρίς να απειλεί κατ' ουσίαν το αξιακό σύστημα που

εμφανώς υποστηρίζει η τριλογία, ανοίγει ωστόσο το έργο στην ετερότητα και

διευκολύνει σ' αυτό την αναγνώριση του Άλλου, διατηρώντας μεταξύ άλλων την

επικαιρότητα του για τη σύγχρονη εποχή (Παπαθεοδώρου, 2001).

15. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι τέλος και ο χειρισμός του χρόνου:

1. η δράση δεν εξελίσσεται πάντοτε γραμμικά αλλά µε πολλές αναδρομές

(αναλήψεις) και κάποια άλματα στο μέλλον (προλήψεις),

2. που εξυπηρετούν (υπόρρητα, κατά κανόνα) είτε την αναζήτηση αιτίων και

σπερμάτων των τωρινών στα περασμένα, είτε παραλληλισμούς και συστοιχίες

ανάμεσα σε γεγονότα που συνέβησαν σε διαφορετικές περιόδους, µε

αποτέλεσμα την προσθήκη μιας διάστασης βάθους στα τεκταινόμενα, η οποία

εμπλουτίζεται εξάλλου και µε τη χρήση μυθικών αναφορών (Προκοπάκη,

1995).

16. Η συγγραφική επιλογή μιας τριλογίας μυθιστορημάτων µε πολλαπλή εστίαση και

πολλαπλούς αφηγητές μαρτυρεί στις Ακυβέρνητες πολιτείες την αναγνώριση της

«θεμελιώδους σχετικότητας της ανθρώπινης αντίληψης και εμπειρίας» (Beaton).

16

14.4. ΑΠΟ ΤΗ ΧΑΜΗΛΗ ΣΚΟΠΙΑΑ

Κοινά χαρακτηριστικά των έργων:

Προβολή των αντι-ηρωικών όψεων και των παραλειπόμενων από τα καθοριστικά

ιστορικά γεγονότα της εποχής.

Εκπρόσωποι (2 η μεταπολεμική γενιά):

1. Γιώργος Ιωάννου:

1. Για ένα φιλότιμο (1964),

2. Η σαρκοφάγος (1971),

3. Η μόνη κληρονομιά (1974)

2. Κώστας Ταχτσής, Το τρίτο στεφάνι (1962),

3. Μάριος Χάκκας, Ο Μπιντές κι άλλες ιστορίες (1970), κα

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των έργων που παρουσιάζουν την

πραγματικότητα από «τη χαμηλή σκοπιά»;

1. Είναι γραμμένα από νεότερους συγγραφείς, της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς.

17

2. Τείνουν να εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στα υποκείμενα που υφίστανται τις

εξελίξεις και αποτυπώνουν τη ζωή που συνεχίζεται στο παρασκήνιο τους, μαζί µε

τους νέους όρους διαβίωσης οι οποίοι αναδύονται σταδιακοί και συνθέτουν τον

μεταπολεμικό κόσμο.

3. Τα έργα αυτά επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στις αντιηρωικές όψεις και στα

παραλειπόμενα των καθοριστικών ιστορικών γεγονότων της σύγχρονης εποχής

καθώς και στον κόσμο που αναδύθηκε μέσα από αυτά, υιοθετώντας απέναντι του

μιαν άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο κριτική στάση.

Ποια είναι η λογοτεχνική παρουσία του Γ. Ιωάννου;

1. Ο Γιώργος Ιωάννου (1927-1985) είναι ένας σημαντικός και πρωτότυπος

συγγραφέας.

2. Διακρίθηκε σε ένα είδος σύντομου εξομολογητικού κειμένου, που βρίσκεται στο

μεταίχμιο διηγήματος, χρονογραφήματος και δοκίμου, το οποίο ο ίδιος ονόμαζε

πεζογράφημα.

3. Οι τρεις πρώτες συλλογές του Για ένα φιλότιµο (1964), Η Σαρκοφάγος (1971),

και Η μόνη κληρονομιά (1974) βρήκαν γενικά πολύ ευνοϊκή αποδοχή από την

κριτική και επηρέασαν αρκετούς κατοπινούς συγγραφείς.

4. Αποτυπώνουν την κατοχική και μεταπολεμική ανθρωπογεωγραφία, ιδιαίτερα της

Θεσσαλονίκης, από τη σκοπιά ενός ευαίσθητου περιθωριακού παρατηρητή.

5. Λαμβάνοντας ως αφηγηματικό κέντρο ένα πρόσωπο, ένα χώρο, ένα αντικείμενο ή

ένα θέμα, τα κείμενα του εγκολπώνουν μικρές, περαστικές και ασήμαντες

ιστορίες και παγιδεύουν αθέατες όψεις της καθημερινής ζωής.

6. Η ιδιαιτερότητα των πεζογραφημάτων του Ιωάννου συνίσταται εν πολλοίς στον

τρόπο µε τον οποίο ο αφηγητής διηθεί το συλλογικό μέσα από το εντελώς

18

προσωπικό, αναδεικνύοντας μέσα από το καθημερινό, το ασήμαντο ή το

ακατάγραπτο έναν πλούτο μεταφορικών σημασιών µε ευρύτερη εμβέλεια.

7. Παραδόξως, φαίνεται πως ό,τι δίνει στα γραπτά του Ιωάννου το γενικότερο

ενδιαφέρον και την ισχύ τους είναι ακριβώς η προσήλωση του στο ιδιωτικό και το

συγκεκριμένο, µε µέσο µια γραφή που έχει εύστοχα χαρακτηριστεί «σωματική»

(Βακαλόπουλος, 1985).

8. Στα έργα του που ακολούθησαν, τα οποία είναι αρκετά και προωθούν το

αυτοσχέδιο είδος του πεζογραφήματος προς διαφορετικές κατευθύνσεις, ο

συγγραφέας προχώρησε σε τολμηρές διερευνήσεις της ταυτότητας του

περιθωριακού υποκειμένου που πρωταγωνιστεί στις αφηγήσεις του και

υπερασπίστηκε τη διαφορετικότητα µε τρόπο του οποίου ο πρωτοποριακός

χαρακτήρας δεν αναγνωρίστηκε πάντοτε από την κριτική.

Ποια είναι η λογοτεχνική παρουσία του Κώστα Ταχτσή;

1. Το μυθιστόρημα που καθιέρωσε ως συγγραφέα τον Κώστα Ταχτσή (1927-1988)

είναι Το τρίτο στεφάνι (1962), το οποίο βρίσκεται στον αντίποδα της

εσωστρέφειας και της «σωματικής» γραφής του Ιωάννου.

2. Το πεζογραφικό του έργο περιλαμβάνει ακόμα δυο συλλογές διηγημάτων, Τα

ρέστα (1972) και Η γιαγιά µου η Αθήνα (1979) και ορισμένα αυτοβιογραφικά

κείμενα που κυκλοφόρησαν μετά τον θανατά του.

3. Στο Τρίτο στεφάνι παρακολουθούμε τις ακατάπαυστες εξιστορήσεις δυο

γυναικών, της Νίνας και της κυρά-Εκάβης, που μοιράζονται μεταξύ τους τα

καθέκαστα της ζωής τους.

4. Μέσα από τον ασταμάτητο και άναρχα δομημένο λόγο τους αναδύεται µια

νεοελληνική μικροαστική καθημερινότητα µε τους έρωτες, τους γάμους, τα

διαζύγια, τις αρρώστιες και τους θανάτους, τις οικονομικές επιτυχίες και τις

καταστροφές που συμβαίνουν, ενόσω εκτυλίσσονται τα μεγάλα γεγονότα της

πρόσφατης ιστορίας, από το Μακεδονικό Αγώνα ως την Κατοχή και τα

Δεκεμβριανά.

19

5. Το μυθιστόρημα κέρδισε την κριτική αποδοχή -αν και αρκετά χρόνια μετά την

πρώτη δημοσίευση του- κυρίως για την ακρίβεια και τη ζωντάνια µε την οποία

αποτυπώνει ένα αναδυόμενο μικροαστικό ήθος μέσα από τον λόγο δύο

αναγνωρίσιμων γυναικείων «τύπων».

6. Πράγματι, οι εκφραστικοί τρόποι, τα στερεότυπα, οι λαϊκές εκφράσεις και τα

λόγια απολιθώματα μιας «καλής εκπαίδευσης» πλάθουν για τον αναγνώστη τους

χαρακτήρες που μιλούν, πολύ περισσότερο από όσο το πετυχαίνει το άτακτο

πλήθος των περιστατικών της ζωής τους κι έτσι προοιωνίζει µια τάση που θα

διερευνηθεί περισσότερο σε κατοπινότερα έργα της μεταπολεμικής πεζογραφίας.

Η λογοτεχνική παρουσία και φυσιογνωμία του Μάριου Χάκκα

1. Το πεζογραφικό έργο του Μάριου Χάκκα (1931-1972), αν και λιγοστό, τον έχει

τοποθετήσει στη χορεία των αξιοσημείωτων διηγηματογράφων.

2. Αυτός ο πρόωρα χαμένος συγγραφέας εξέδωσε τρεις συλλογές; Τυφεκιοφόρος,

του εχθρού (1966), Ο Μπιντές και άλλες ιστορίες (1970), Το κοινόβιο (1972),

από τις οποίες οι δύο τελευταίες αποτελούν και την πιο ιδιαίτερη κατάθεση του.

3. Όπως συμβαίνει και µε τα σύντομα πεζογραφήματα του Ιωάννου, δεν συναντά

κανείς σ' αυτές την κλασική διηγηματική φόρμα, που απαιτεί επικέντρωση στους

χαρακτήρες και κλιμάκωση της δράσης.

4. Συχνότερα παρακολουθούμε το βλέμμα και το στοχασμό ενός πρωτοπρόσωπου

αφηγητή απέναντι στις απογοητευτικές εξελίξεις του μεταπολεμικού κόσμου.

5. Η ανθρωπογεωγραφία των κειμένων αυτών εστιάζεται κυρίως στην Καισαριανή,

µια παραδοσιακά αριστερή συνοικία της Αθήνας.

6. Η ευθέως ανατρεπτική διάθεση απέναντι στον μικροαστισμό, κοινή σε αρκετά

από τα διηγήματα (όπως στο χαρακτηριστικό από αυτή την άποψη «Ο μπιντές»),

αποκτά βάθος, όταν διαβαστεί μαζί µε γειτονικά τους κείμενα, που, υπό την

20

απειλή ενός επερχόμενου θανάτου, αντικρίζουν στοχαστικά αλλά και µε ένα

ιδιότυπο χιούμορ τον κόσμο χωρίς το φόρτο ή τον εξωραϊσμό της ιδεολογίας.

7. Στα δεύτερα αυτά, μπορεί κανείς να διακρίνει τον πρωτεύοντα ρόλο που παίζει η

αυθεντική ζωή στην καταξίωση της γραφής, την απαξίωση κάθε είδους λόγου

(βεβαίως και λογοτεχνικού), που είναι κενός από ουσιαστικό ανθρώπινο

περιεχόμενο.

8. Η αντίληψη αυτή αφενός φωτίζει από µια διαφορετική πλευρά τον

προβληματισμό που αποτυπώνει η «σωματική γραφή» του Ιωάννου, και αφετέρου

φέρνει τα διηγήματα του Χάκκα κοντά στα ζητήματα ποιητικής που απασχολούν

μεταπολεμικούς ποιητές, όπως κατεξοχήν ο Τάκης Σινόπουλος.

14.5. «Η ΣΥΜΒΟΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ» -

Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕ ΕΝΑ ΟΠΟΙΟΔΗΠΟΤΕ ΑΛΛΟ ΟΝΟΜΑ.

Κοινά χαρακτηριστικά έργων:

1. Απομάκρυνση από το ιδίωμα του ρεαλισμού

2. Μεταφορά της εμπειρίας και των προβληματισμών του μεταπολεμικού κόσμου σε

έναν φαινομενικά απροσδιόριστο χωροχρόνο,

3. μέσα από αφηγηματικές επιλογές που προέρχονται από τον μοντερνισμό, τον

υπερρεαλισμό (εναλλασσόμενες οπτικές γωνίες, εσωτερικός μονόλογος) και τον

εξπρεσιονισμό.

Εκπρόσωποι:

1. Ανδρέας Φραγκιάς, Ο λοιμός (1972),

2. Ε.Χ Γονατάς, Η κρύπτη (1959),

3. Νίκος Καχτίτσης, Ο εξώστης (1964),

4. Γιώργος Χειµωνάς, Ο Γιατρός Ινεότης (1971), κ.α.

21

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των έργων που παρουσιάζουν την

πραγματικότητα συμβολοποιημένα ή μετωνυμικά;

1. Το θέμα και το νόημα τους είναι λιγότερο εύκολα αναγνωρίσιμο, έτσι ώστε να

δίνουν συχνά την εντύπωση ότι συνορεύουν µε το φανταστικό.

2. Ο χωρόχρονος είναι κατά κανόνα αόριστος, η ταυτότητα των προσώπων όχι.

πάντα ευδιάκριτη, και η δράση πολλές φορές παράδοξη ή και εντελώς παράλογη.

3. Οι συγγραφείς απομακρύνονται από το ρεαλισμό και μεταφέρουν την εμπειρία

και τους προβληματισμούς του μεταπολεμικού κόσμου σε έναν φαινομενικά

απροσδιόριστο χωροχρόνο, μέσα από αφηγηματικές επιλογές που προέρχονται

από τον μοντερνισμό, τον υπερρεαλισμό και τον εξπρεσιονισμό.

4. Ανδρέας Φραγκιάς: έκανε λόγο για «συμβολοποίηση» της πραγματικότητας, µια

προέκταση ουσιαστικά του ρεαλισμού που προκύπτει από την επιλεκτική έμφαση

σε ορισμένα στοιχεία της: «Η ίδια η πραγματικότητα, µε την ένταση της

συμβολοποιεί ορισμένα στοιχεία της, εάν σ' αυτά επιμείνουμε».

5. Αν και ο τρόπος εργασίας, οι στόχοι και οι λογοτεχνικές επιρροές των

συγγραφέων ποικίλλουν σημαντικά, στο υπόστρωμα των παράλογων,

δυστοπικών, παράδοξων, ακόμα και εντελώς εξαρθρωμένων αφηγήσεων τους που

εξετάζουμε, παραμένουν πολλές φορές μείζονα ιστορικά γεγονότα αλλά εξίσου

και κάθε είδους ιδιωτικά βιώματα, όπως και ακραίες εμπειρίες της συνείδησης.

Η λογοτεχνική παρουσία και φυσιογνωμία του Ανδρέα Φραγκιά;

1. Ο Ανδρέας Φραγκιάς (1921-2002) ξεκίνησε γράφοντας έργα που

χαρακτηρίστηκαν νεορεαλιστικά Άνθρωποι και σπίτια (1955), Η Καγκελόπορτα,

1962), καθώς εστίαζαν στο μεταπολεμικό μικρόκοσμο της αθηναϊκής

φτωχογειτονιάς.

2. Ακολούθησαν Ο Λοιμός (1972), αλλά και Το πλήθος (2 τόµοι: 1985. 1986), έργα

τα οποία ανέδειξαν το παράλογο που ελλοχεύει στη μεγέθυνση ακριβώς της

λεπτομέρειας, τόσο από πλευράς θεματικής όσο και από άποψη μορφής.

3. Ο δυστοπικός (κατ' αντίθεση προς το ουτοπικός) Λοιµός παρουσιάζει µια

απομονωμένη κοινωνία κρατουμένων υπό ολοκληρωτικό καθεστώς το οποίο

22

ρυθμίζει τη ζωή τους σε απόλυτο βαθμό, φτάνοντας έτσι µε ευκολία στο

παράλογο.

4. Από την άλλη πλευρά η μεγέθυνση της λεπτομέρειας σε ό,τι αφορά τη μορφή του

μυθιστορήματος έχει ως συνέπεια την κατάλυση εν πολλοίς των δομών, που

συνέχουν το παραδοσιακό μυθιστόρημα, δηλαδή της χρονικότητας και της

αιτιότητας, καθώς το έργο αποτελείται κυρίως από ασύνδετες σκηνές.

5. Το ρεαλιστικό υπόβαθρο του μυθιστορήματος γίνεται όμως κυρίως φανερό στην

κριτική που αυτό απευθύνει απέναντι στον ολοκληρωτισμό και η οποία απηχεί τη

«θητεία» του συγγραφέα στο στρατόπεδο ανεπιθύμητων της Μακρονήσου κατά

το 1950.

6. Ο Φραγκιάς οδηγείται στο παράλογο και στην αλληγορία μέσα από μια υπερβολή

του ρεαλισμού.

Η λογοτεχνική παρουσία και φυσιογνωμία του Ε. Χ. Γονατά

1. Ο Γονατάς έγραψε παράξενες ιστορίες που έλκουν την καταγωγή τους:

1. από τον υπερρεαλισμό,

2. τον εξπρεσιονισμό, όπου εσωτερικές -ψυχικές και νοητικές- καταστάσεις του

ανθρώπου εκφράζονται εξωτερικά µε ανοίκειες εξελίξεις της πλοκής ή

γενικότερα στρέβλωση των αντικειμενικών χαρακτηριστικών του κόσμου

3. και µια παράδοση παραδοξογραφίας που εκτείνεται μέχρι την αρχαιότητα.

2. Ο Γονατάς (1924-2006) εξέδωσε τρία αυτοτελή αφηγήματα, Ο Ταξιδιώτης (1945),

Ο φιλόξενος καρδινάλιος (1986) και το μικρό αριστούργημα Η προετοιμασία

(1991), αλλά και τέσσερις αφηγηματικές συλλογές, Η κρύπτη (1959), Το

βάραθρο (1963), Οι αγελάδες (1963), και Οι τρεις δεκάρες (2006), από τις οποίες

οι δύο πρώτες έχουν συζητηθεί από ένα μέρος της κριτικής και ω; ποιητικές.

3. Παρά το πλήθος τους τα βιβλία αυτά συνθέτουν συνολικά ένα ολιγοσέλιδο έργο

µε επανερχόμενα χαρακτηριστικά.

23

4. Τα σύντομα κείμενα του Γονατά χαρακτηρίζονται γενικά από µια

«ποιητικότροπη» γραφή (Δάλλας. 2005) και στην αφηγηματική τους εξέλιξη

μπορεί κανείς να διακρίνει συχνά τη μηχανική των ονείρων.

5. Η αμηχανία που δημιουργούν στον αναγνώστη έγκειται εν πολλοίς στη

φυσικότητα µε την οποία περιγράφουν παράδοξες καταστάσεις, έξω από χωρο-

χρονικούς προσδιορισμούς, αλλά και στην έλλειψη ενός σαφούς συμπεράσματος

ή οποιουδήποτε «κλεισίματος» που να βοηθά στη μεταφορική ερμηνεία των

ιστοριών και να δικαιώνει τον παράξενο μύθο τους.

6. Μέσα σε µια ατμόσφαιρα που καλύπτει το υπαρξιακό άγχος µε µια ιδιότυπη

γοητεία, επανερχόμενο είναι το θέμα της έμμονης προσπάθειας και της

επαναληπτικής αποτυχίας των ηρώων να ολοκληρώσουν µια δράση µε ορισμένο

νόημα ή να επιτύχουν έναν στόχο, συχνά εντελώς αυθαίρετο.

7. Ωστόσο αυτή ακριβώς η αδυναμία ολοκλήρωσης και οριστικοποίησης εκθέτει

τους χαρακτήρες -ίσως και τον αναγνώστη- στον πλούτο των αέναων

μεταμορφώσεων της εμπειρίας αλλά και στο ηθικό βίωμα, που συνιστά η

συνάντηση µε την ανυπότακτη, αναπαλλοτρίωτη ετερότητα των πραγμάτων.

Η λογοτεχνική παρουσία και φυσιογνωμία του Νίκου Καχτίτση

1. Το έργο του Νίκου Καχτίτση (1926-1970) συγγενεύει με την πεζογραφία του

Γονατά όσο αφορά την ένταση του υπαρξιακού άγχους και τη σύνδεση µε τον

εξπρεσιονισμό.

2. Το αμιγώς μυθοπλαστικό έργο του περιλαμβάνει τρία αφηγήματα: Ποιοι οι φίλοι,

(1959), Η οµορφάσχηµη (1960), Το ενύπνιο (1960), τη νουβέλα Ο εξώστης

(1964) και το μυθιστόρημα Ο ήρωας της Γάνδης (1967).

3. Η παραδοξότητα στα έργα του δεν έγκειται τόσο στις καταστάσεις καθαυτές που

αντιμετωπίζουν τα πρόσωπα, όσο στην αμφισημία η οποία περιβάλλει τα

τεκταινόμενα και στις επαναληπτικά ανεπαρκείς εξηγήσεις για τα αισθήματα

αγωνίας και ενοχής που κατακλύζουν κατά κανόνα τα κείμενα του. Ο ομότεχνος

του Γ. Ιωάννου τον χαρακτήρισε εύστοχα «ένα είδος Κάφκα» (Ιωάννου, 1982).

4. Τόσο Ο εξώστης όσο και Ο ήρωας της Γάνδης έχουν ως φαινομενικό άξονα τη

διαλεύκανση ανομολόγητων πράξεων του παρελθόντος.

24

1. Ο εξώστης παρουσιάζεται ως μετάφραση ενός φλαμανδικού χειρογράφου

χωρίς στοιχεία συγγραφέα, που βρέθηκε τυχαία στο υπόγειο ενός

βιβλιοπωλείου και παραδίδεται στο ελληνικό κοινό από τον Εκδότη που

υπογράφει τη σχετική εισαγωγή.

2. Ο αφηγητής παραμένει πράγματι αγνώστου ταυτότητας -αποκαλύπτεται µόνο

µε τα αρχικά του, Σ.Π.- όμως άγνωστα παραμένουν τελικά και τα επαίσχυντα

εγκλήματα που τον στοιχειώνουν στην αφρικανική αποικία όπου έχει

καταφύγει και τα οποία υποτίθεται ότι αποτελούν το καθαυτό αντικείμενο της

αφήγησης-εξομολόγησης του.

3. Ο ήρωας της Γάνδης είναι ένα είδος συνέχειας του Εξώστη, όπου ο ίδιος

Εκδότης παρουσιάζει την εκτενή επιστολή ενός πρώην υπηρέτη του

Στοππάκιου Παπένγκους (όπως αποκαλύπτεται τελικά ότι είναι το πλήρες

όνομα του αφηγητή του Εξώστη).

4. Ο υπηρέτης έχοντας πληροφορηθεί το ενδιαφέρον του εκδότη για την

ταυτότητα του πρώην εργοδότη του, έρχεται να αποκαλύψει την «αλήθεια»

για τη δράση και το ποιόν αυτού του δωσίλογου κατά τον Α΄ Παγκόσμιο

Πόλεμο.

5. Και αυτή όμως η προσδοκία δεν εκπληρώνεται παρά µόνο εν μέρει.

5. Και τα δύο έργα, μολονότι φαινομενικά ενδιατρίβουν µε κάθε σχολαστικότητα

στα γεγονότα, κατά κύριο λόγο αποτυπώνουν την εσωτερική ζωή των προσώπων.

6. Παρά τις οφειλές του συγγραφέα στη λεγόμενη «σχολή της Θεσσαλονίκης» το

µέσο αυτής της αποτύπωσης δεν είναι ο εσωτερικός μονόλογος του

μοντερνισμού, αλλά είναι:

1. η εξαντλητική και «ουδέτερη» καταγραφή και της πιο μικρής λεπτομέρειας

των πραγμάτων και των γεγονότων αλλά και των συνειδησιακών εντάσεων,

των φαντασιώσεων και των ονείρων των προσώπων,

2. η επιστροφή σε προηγουμένως διηγημένα για επανορθώσεις και

3. οι μεγάλες παρεκβάσεις χάριν της ακρίβειας, που συνθέτουν συνολικά ένα

«µη- ύφος ύφος» όπως το ονόμαζε ο ίδιος ο συγγραφέας (Αγγελάτος. 2003),

και που το σπρώξιμο του μέχρι την ακραία λογική του συνέπεια θα δούμε

αργότερα στο Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου.

25

Νίκος Καχτίτσης, η γραφή του συνδέεται με αυτή του Στέλιου Ξεφλούδα και του

Ν.Γ. Πεντζίκη. Τα πεζογραφήματα του παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της

ιδιόρρυθμης αφήγησης, μέσα στην οποία συνυπάρχουν το όνειρο και η φαντασία με

τον ρεαλιστικό τρόπο, καθώς και ο εσωτερικός μονόλογος του συγγραφέα με τις

αφηγήσεις ή τις επιστολές τρίτων προσώπων.

Η λογοτεχνική παρουσία και φυσιογνωμία του Γιώργου Χειμωνά

1. Ο Γιώργος Χειμωνάς (1936-2000) έγραψε ριζοσπαστικά πεζογραφήματα

2. Η παραδοξότητα παίρνει µια εντελώς διαφορετική χροιά, καθώς η δυσχέρεια του

αναγνώστη επεκτείνεται συχνά ακόμα και στην πρωτογενή κατανόηση της

πλοκής.

3. Οι χαρακτήρες είναι, εν πολλοίς προσχηματικοί και τα κίνητρα της δράσης τους

όχι πάντοτε προφανή, ενώ ακόμα και η σύνταξη των προτάσεων είναι συχνά

διαταραγμένη.

Ήρωας των πεζογραφημάτων του «είναι πάντοτε οι μάζες, τα πλήθη των

ανθρώπων»

«Κυρίως θέμα» τίποτα λιγότερο από τη «συντέλεια του κόσμου»

(Γαραντούδης, 2004).

26

Θεματική σταθερά : η εξερεύνηση του οριακού - το τέλος του πολιτισμού, το

όριο του ανθρώπου

Η διαστροφή του λόγου επιχειρεί : να αποτυπώσει ακριβώς το ρυθμό και τις

βιωματικές και διανοητικές εντάσεις που συνεπάγεται αυτό το όριο.

Ταυτόχρονα η διερεύνηση τέτοιων θεμάτων συνοδεύεται από την κατάλυση

αφενός του συνεκτικού μύθου και της γραμμικής αφήγησης και αφετέρου

των μυθιστορηματικών ηρώων ως διακριτών προσωπικοτήτων.

4. Με άλλα λόγια

1. το ίδιο το θέμα,και

2. η αποσπασματικότητα του μύθου, των χαρακτήρων και του ίδιου του

λόγου,

αποτυπώνουν μιαν εικόνα του κόσμου σε οριακό σημείο,

κερματισμένου τόσο, που δεν είναι δυνατόν να συλληφθεί σε µια

ολότητα µέσω των παραδοσιακών μεθόδων οργάνωσης της ανθρώπινης

εμπειρίας σε λογοτεχνία.

5. Παράλληλα, όμως, τα ίδια αυτά μέσα του Χειμωνά, που έλκουν την καταγωγή

τους από τις κατακτήσεις και τους προβληματισμούς του ευρωπαϊκού

μοντερνισμού, εκφράζουν εξίσου και την υπέρβαση, τη φαντασμαγορία, την

Αποκάλυψη.

1. Ο Γιατρός Ινεότης (1971) είναι το τέταρτο από τα εννέα βιβλία που εξέδωσε ο

Χειμωνάς, εκείνο που τον εδραίωσε στην αναγνωστική συνείδηση ως μείζονα

συγγραφέα. Είχαν προηγηθεί τα Πεισίστρατος (1960), Η εκδρομή (1964),

Μυθιστόρημα, (1966).

2. Το πεζογράφημα αυτό καταγράφει την πορεία προς έναν βασανιστικό αφανισμό

ολόκληρου του ανθρωπίνου γένους προκειμένου να έρθει ένα νέο είδος

ανθρώπων.

3. Ο γιατρός Ινεότης (που το όνομα του παραπέμπει στη νεότητα) θα γίνει το

όργανο αυτού του αφανισμού, ένα είδος ανεστραμμένου Μεσσία που «έχει το

ανθρώπινο όριο», που έχει δηλαδή, όπως εξηγεί ο Χειμωνάς «αγγίξει τα πέρατα

της συνείδησης του κόσμου, έχοντας εξαντλήσει όλες τις νοητικές και τις ψυχικές

της αντοχές».

27

14.6. Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Κοινά χαρακτηριστικά των έργων:

1. έμφαση στο ρόλο της γλώσσας ως φορέα πολιτισμικών παραστάσεων και αξιών,

όσον αφορά την αντίληψη και καταγραφή της πραγματικότητας.

Εκπρόσωποι:

1. Άρης Αλεξάνδρου, Το κιβώτιο (1974),

2. Αλέξανδρος Κοτζιάς, Αντιποίησις αρχής (1979),

3. Θανάσης Βαλτινός, Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60 (1989)

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των έργων που προβάλλουν τη γλωσσική

κατασκευή της πραγματικότητας;

28

1. Τα κείμενα αυτής της κατηγορίας επανέρχονται στην πρόσφατη ιστορία, αλλά

από µια διαφορετική οπτική.

2. Διερευνούν σε επίπεδο θέματος και μορφής:

1. αν και µε ποιο τρόπο είναι δυνατόν να φτάσει κάνεις στον πυρήνα των

γεγονότων,

2. να εντοπίσει από τι εντέλει αποτελείται η αλήθεια τους και

3. πως μπορεί κανείς να τη συλλάβει και να την αναδείξει.

3. Στην πορεία αυτής τους της διερεύνησης, τα μυθιστορήματα αυτής της

κατηγορίας φέρνουν στο προσκήνιο τη σημασία της γλώσσας γενικά, αλλά και

των κάθε είδους κοινωνικών λόγων και ιδιολέκτων ειδικότερα, όσον αφορά την

αντίληψη, και ουσιαστικά την κατασκευή, της πραγματικότητας.

4. Με άλλα λόγια, στα κείμενα αυτά η αλήθεια και η πραγματικότητα φαίνεται να

είναι:

1. όχι τόσο αυτό που θα λέγαμε ζήτημα υποκειμενικό,

2. όσο µάλλον ζήτημα κοινωνικό και πολιτισμικό,

3. στο βαθμό που το «υποκειμενικό» δεν είναι ποτέ παρθενικό,

4. αλλά καθορίζεται πάντοτε από το πώς έχουν συλλάβει και περιγράψει την

πραγματικότητα προγενέστεροι λόγοι (γλωσσικοί και µη),

5. όπως π.χ. αυτοί της θρησκείας, του (οποιουδήποτε) Κόμματος, των

επιστημών, των εφημερίδων, της λογοτεχνίας, της ζωγραφικής, του

κινηματογράφου, των παραδοσιακών εθίμων.

5. Από την άποψη της έμφασης που δίνουν στην αδυναμία άμεσης πρόσβασης σε

µια κοινά αποδεκτή πραγματικότητα και –αντίθετα- στη διαμεσολάβηση της από

τις πολιτισμικές της αναπαραστάσεις (τους διάφορους λόγους που

προαναφέρθηκαν), τα έργα αυτά ήδη περνούν στο χώρο των μεταμοντέρνων

προβληματισμών.

6. Πρόκειται για µια θεώρηση των πραγμάτων (στη λογοτεχνία αλλά και σε άλλους

χώρους) που άρχισε να κερδίζει έδαφος στην Ευρώπη μεταπολεμικά και να

διαδίδεται ευρύτερα μετά τη δεκαετία του ‘60 η οποία, μεταξύ άλλων, αμφισβητεί

την άποψη ότι η πραγματικότητα, αλλά και το υποκείμενο, είναι κατά κάποιο

τρόπο ενιαία και ότι η γλώσσα απλώς τα αναπαριστά (Travers. 2005).

29

7. Συνεπώς, τα έργα αυτά χαρακτηρίζονται από την έμφαση που δίνουν στο ρόλο

της γλώσσας ως φορέα πολιτισμικών παραστάσεων και αξιών, όσον αφορά την

αντίληψη και καταγραφή της πραγματικότητας.

8. Στο Κιβώτιο του Αλεξάνδρου η αναζήτηση της αλήθειας γύρω από τη μεταφορά

της άδειας κάσας, και εντέλει του νοήματος της, υπάγεται στα διαφορετικά

αξιακά συστήματα που κατευθύνουν τη σκέψη, τη μνήμη κι εντέλει την

ατελέσφορη αφήγηση.

9. Στο Αντιποίησις αρχής του Κοτζιά γίνεται πιο εμφανής ο τρόπος με τον οποίο η

γλώσσα, και πιο συγκεκριμένα οι διαφορετικές κοινωνικές ιδιόλεκτοι μεταφέρουν

ένα ιδεολογικό φορτίο που διαμορφώνει τους ανθρώπους και την αλληλεπίδραση

τους με την πραγματικότητα.

10. Τέλος, στα «μυθιστορήματα τεκμηρίων» του Βαλτινού, όπως είναι τα Στοιχεία

για τη δεκαετία του '60, τα αμετουσίωτα παραθέματα καλούν τον αναγνώστη να

αναλάβει ενεργό ρόλο για να ανασυστήσει την αφήγηση που λείπει και να

ολοκληρώσει την αναπαράσταση που υπονοείται.

Η εκπροσώπηση του Άρη Αλεξάνδρου στο χώρο της γλωσσικής κατασκευής της

πραγματικότητας

1. Ο Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978), κυρίως ποιητής, έγραψε Το κιβώτιο (1974),

που είναι το μοναδικό πεζογραφικό έργο του, αλλά ίσως και αυτό που αποτελεί

την πιο καίρια συνεισφορά του στη ελληνική λογοτεχνία.

2. Το έργο αυτό έχει χαρακτηριστεί αντιμυθιστόρημα, λόγω της αντισυμβατικής

του μορφής και των απαιτήσεων που θέτει στον αναγνώστη για την ανασύνθεση

της «πραγματικής» ιστορίας.

3. Πρόκειται για µια σειρά αναφορών ενός εγκλείστου.

4. Ο αφηγητής, όντας µέλος ενός 40µελούς αποσπάσματος του Δημοκρατικού

Στρατού σε µια κρίσιμη αποστολή, τη μεταφορά ενός κιβωτίου από την πόλη Ν.

30

στην πόλη Κ. το καλοκαίρι του 1949, φτάνει τελικά στον προορισμό ως

μοναδικός επιζών και φυλακίζεται μόλις παραδίδει το κιβώτιο, που είναι άδειο!

5. Ο καφκικός αυτός ήρωας αγνοεί από την αρχή ως το τέλος τους λόγους, αλλά και

τους υπεύθυνους του εγκλεισμού του και συντάσσει αναφορές επιχειρώντας να

εκθέσει ουδέτερα τα καθέκαστα και να αποσείσει όλα τα είδη κατηγοριών που

υποθέτει, ότι θα μπορούσαν να του αποδίδονται.

6. Το εγχείρημα αυτό οδηγεί στη σύνταξη 18 αναφορών, οι οποίες συνθέτουν έναν

ευρύτερο απολογισμό και ταυτόχρονα τον από-συνθέτουν µέσα από

αλλεπάλληλες αναιρέσεις της κομμουνιστικής -και όχι µόνο- δράσης του ήρωα,

αποκαλύπτοντας διαφορετικές κάθε φορά πτυχές των πραγμάτων.

7. Οι παλινωδίες του αφηγητή, τα ανακόλουθα της εξιστόρησης του, καθώς

επιστρέφει συνεχώς στα γεγονότα, για να τα διορθώσει σύμφωνα µε τη µία ή την

άλλη οπτική, έχουν ως συνέπεια µια διαρκή μετατόπιση της αλήθειας που

αναδεικνύει τη δυσκολία, και εντέλει την αδυναμία να ειπωθεί η «πραγματική»

ιστορία.

8. Οι επαναληπτικές επιστροφές της μνήμης στα γεγονότα αλλά και η

νοηματοδότηση τους μέσα από διαφορετικούς κώδικες κάθε φορά αποδεικνύουν

την προσπάθεια άσκοπη (σε σισύφεια), καθώς φαίνεται πως απαιτείται «µια ζωή

στο τετράγωνο», όπως λέει ο αφηγητής (µια ζωή επί µια ζωή δηλαδή),

προκείμενου να καταγραφεί µία μοναδική ζωή.

9. Καθώς δηλαδή η μνήμη επιστρέφει στα συμβάντα όχι µόνο επιλεκτικά -ανάλογα

µε τις συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκεται το υποκείμενο που θυμάται- αλλά και

φωτίζοντας τα από διαφορετική οπτική γωνία. ανάλογα µε το αν τα σκέφτεται

κανείς ως µέλος του κόμματος, ως στρατιώτης σε αποστολή, ως φίλος κ.ο.κ.,

γίνεται φανερό ότι. για να περιγραφεί από κάθε δυνατή πλευρά και µε κάθε

ακρίβεια έστω και ελάχιστο μέρος ενός βιώματος, απαιτούνται άπειρες

επιστροφές της μνήμης σ' αυτό.

10.Η προσπάθεια λοιπόν να περιγραφεί και να κατανοηθεί η πολύνεκρη μεταφορά

ενός εντέλει άδειου κιβωτίου (τόσο στο κυριολεκτικό όσο και στο μεταφορικό της

νόημα) δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος.

11.Το μυθιστόρημα θα μπορούσε να συνεχίζεται επ’ άπειρον, αναπτύσσοντας το

θέμα της ατέρμονης και ατελέσφορης αναζήτησης μέσα σε έναν κόσμο όπου όλα

αντιμετωπίζονται ως σημεία (σημάδια) που επιδέχονται διαφορετικές ερμηνείες.

31

12.Πρόκειται για µια οπτική (ή, ορθότερα ίσως, µια συγγραφική πρακτική) που

έρχεται σε ρήξη µε τις αρχές της αναπαραστατικής γραφής (η οποία προϋποθέτει

µια λίγο-πολύ σταθερή, αναγνωρίσιμη πραγματικότητα που μπορεί να περιγραφεί

-ρεαλιστικά ή όχι- και να συζητηθεί), καθώς υπογραμμίζει την αναπόφευκτη

διαμεσολάβηση της πραγματικότητας από τους πολιτισμικούς κώδικες (λ.χ.

κομματική πίστη, στρατιωτική πειθαρχία, φιλία) µέσω των οποίων την

προσλαμβάνει κανείς κάθε φορά.

13.Σ' ένα τέτοιο πλαίσιο το εγώ του αφηγητή αναδεικνύεται κι αυτό ως µια σειρά

από προσωπεία. Παρά το αδιάκοπο παραλήρημα του, το πραγματικό πρόσωπο

φαίνεται στην ουσία να σωπαίνει και στη θέση του να μιλά τελικά η ίδια η

γλώσσα.

Η εκπροσώπηση του Αλέξανδρου Κοτζιά στο χώρο της γλωσσικής κατασκευής

της πραγματικότητας

1. Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς (1926-1992) έγραψε το μυθιστόρημα Αντιποίησις αρχής

(1979) που η κριτική αναγνώρισε ομόφωνα ότι είναι το αρτιότερο του έργο και

εκείνο στο οποίο αποκρυσταλλώνεται η ιδιαιτερότητα της πεζογραφικής του

συνεισφοράς.

2. Στο έργο αυτό προσεγγίζεται η πρόσφατη ελληνική ιστορία, από µια, όμως,

απροσδόκητη οπτική, την οποία κάνει δυνατή η σημασία που δίνεται στη γλώσσα.

3. Το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται στις τρεις ημέρες της εξέγερσης του Πολυτεχνείου,

14-16 Νοεμβρίου 1973, μέσα από τα µάτια ενός χαφιέ της αστυνομίας.

4. Πρόκειται για έναν αρνητικό ήρωα -τυπικό για τα έργα του Κοτζιά- που εμποδίζει

την ταύτιση του αναγνώστη μαζί του.

32

5. Η χρήση τέτοιων ηρώων από τα πρώτα ήδη μυθιστορήματα του συγγραφέα

(Πολιορκία (1953), Μια σκοτεινή υπόθεση (1954) δημιούργησε αρχικά

σημαντικές παρανοήσεις όσον αφορά τις θέσεις του ίδιου, που θεωρήθηκαν

αντιδραστικές.

6. Ωστόσο οι σκοτεινοί αυτοί πρωταγωνιστικοί χαρακτήρες επιτρέπουν µια

διεισδυτική ματιά στην κοινωνική και πολιτική παθολογία της εποχής που ο

συγγραφέας ονόμασε «νεοελληνικό Τριακονταετή Πόλεμο», δηλαδή την

ταραγμένη τριακονταετία 1943-1973, από την αρχή του εμφυλιοπολεμικών

συγκρούσεων ως τη δικτατορία και τα γεγονότα του Πολυτεχνείου.

7. Το Αντιποίησις αρχής, μολονότι περιορίζεται από άποψη δράσης σε τρεις µόνο

μέρες, στην πραγματικότητα εκτείνεται µε αναλήψεις (αναδρομές) σε όλο το

βάθος αυτής της τριακονταετίας και αναδεικνύει την παθογένεια της μέσα από τη

συνείδηση του κύριου χαρακτήρα Μένιου Κατσαντώνη.

8. Η αφηγηματική τεχνική που χρησιμοποιείται για να αποτυπωθεί η ροή της

συνείδησης του ήρωα δεν είναι (όπως θα περίμενε κανείς) ο εσωτερικός

μονόλογος, αλλά ο ελεύθερος πλάγιος λόγος, η χρήση δηλαδή του τρίτου

προσώπου στην αφήγηση, το οποίο όμως εκφράζεται µε το λεξιλόγιο και τις

εκφράσεις που προσιδιάζουν στον ήρωα που περιγράφεται.

9. Αυτήν ακριβώς την τεχνική εκμεταλλεύεται µε μεγάλη επιδεξιότητα ο

συγγραφέας για να αναδείξει τους διαφορετικούς εξουσιαστικούς λόγους από

τους οποίους έχει διαμορφωθεί και συγκροτείται η προσωπικότητα αυτού του

σκοτεινού χαρακτήρα.

10.Για την αποτύπωση των παραστάσεων που προσλαμβάνει ο Μένιος

χρησιμοποιείται μεταξύ άλλων

1. ο λόγος ενός κλέφτικου μυθιστορήματος (του Ι862) που εξαίρει το εθνικό

φρόνημα και τον αγώνα για την Ελληνική Επανάσταση και που ο

Κατσαντώνης «το 'χει διαβάσει εξήντα εκατό μπορεί κι ως εκατόν εξήντα

φορές»,

2. ο προστακτικός λόγος των Γερμανών κατακτητών,

3. ο επίσημος γραφειοκρατικός αλλά και ο τραμπούκικος λόγος της αστυνομίας

και των παντοειδών «οργάνων»,

4. ο λόγος των αντίπαλων κομμουνιστών,

5. ο λόγος των οικογενειακών απαιτήσεων.

33

11.Το πολυφωνικό αυτό γλωσσικό σύμπαν, περισσότερο και από το να συμβάλει

στην αληθοφανή αναπαράσταση του εσωτερικού κόσμου του χαρακτήρα,

αποκαλύπτει την ιστορική του διαμόρφωση εν μέρει ως συγκεκριμένου προσώπου

και εν μέρει, ως τύπου που εκπροσωπεί µια ορισμένη παθογένεια της ελληνικής

κοινωνίας.

Η λογοτεχνική παρουσία και φυσιογνωμία του Θανάση Βαλτινού;

1. Η πεζογραφία του Θανάση Βαλτινού (1932) αναπτύσσει µια συγγενή

προβληματική, μολονότι από διαφορετική οπτική γωνία.

2. Πρωτοεμφανίστηκε το 1963 µε την εντυπωσιακή νουβέλα Η κάθοδος των εννιά.

Η πρώτη του αυτή νουβέλα, όπως και το Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη (1964)

είναι τα πιο συμβατικά από τα έργα του, καθώς έχουν τη μορφή φαινομενικά

αυτούσιων προφορικών μαρτυριών των αντίστοιχων πρωταγωνιστών τους, µε

τρόπο που θυμίζει την προγενέστερη Ιστορία ενός αιχμαλώτου (1929) του Δούκα.

3. Ο συμβατικός χαρακτήρας των έργων αυτών επανεξετάστηκε από την κριτική µε

αφορμή τα μυθιστορήματα, Τρία ελληνικά μονόπρακτα (1978), Στοιχεία για τη

δεκαετία του'60 (1989) και Ορθοκωστά (1994).

34

4. Τα έργα αυτά είναι κάπως προκλητικά υποτιτλισμένα ως μυθιστορήματα και

έχουν, επιπλέον, την ιδιαιτερότητα ότι αποτελούνται αποκλειστικά από

«ντοκουμέντα» χωρίς να διέπονται από µια προφανή οργανωτική αρχή.

5. Έτσι, μέχρι σήμερα μοιάζουν να συντίθενται από ό,τι θα ονόμαζε κανείς υλικό

αρχείου: προφορικές μαρτυρίες, απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις, κάθε

είδους επιστολές, επίσημα έγγραφα, αποκόμματα εφημερίδων, ακόμα και

ενημερωτικά φυλλάδια οικιακών συσκευών: αυτή είναι η πρώτη αλλά συχνά και η

μοναδική τους υλη.

6. Αυθεντικά ή επινοημένα, τα «ντοκουμέντα» αυτά παίρνουν τη θέση της

παραδοσιακής αφήγησης και ο ρόλος του συγγραφέα φαίνεται να περιορίζεται

στη διάταξη, την ενορχήστρωση αυτού του υλικού.

7. Επομένως, κοινή σε αυτά τα κείμενα είναι η έλλειψη επεξεργασίας και ένταξης σε

µια εξιστόρηση των «στοιχείων» που παρατίθενται, µε άλλα λόγια η φαινομενική

απουσία μιας ερμηνευτικής θέσης εκ μέρους του συγγραφέα απέναντι στο υλικό

του.

8. Κοινό επίσης ανάμεσα σ' αυτά τα έργα είναι και το κυρίαρχο ενδιαφέρον, που

έχουμε ξανασυναντήσει σε παλαιότερα κείμενα της περιόδου (Ιωάννου, Ταχτσής,

Χάκκας) για τους άσημους της ιστορίας, αυτούς που την υφίστανται περισσότερο

παρά τη δημιουργούν (Χαραλαμπίδου, 1999)

9. Μολονότι φαινομενικά τα τεκμήρια που συναπαρτίζουν τα έργα αυτά μένουν

ασχολίαστα, ωστόσο ανακαλούν εύγλωττα τα κοινωνικά τους συμφραζόμενα.

10.Αν και οι ήρωες δεν περιγράφονται από έναν παραδοσιακό αφηγητή, ο λόγος

τους, όπως αποτυπώνεται λ.χ. στις επιστολές τους από τη φυλακή (στα Τρία

ελληνικά μονόπρακτα), ή προς την Επιτροπή μετανάστευσης και την αισθηματική

ραδιοφωνική εκπομπή της κυρίας Μίνας (στα Στοιχεία για τη δεκαετία του ‘60),

ή στις απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις, που ανακαλούν την περίοδο του

Εμφυλίου (στο Ορθοκωστά), τους συστήνει -µε όλες τις ακυριολεξίες, τους

καθωσπρεπισμούς, την αμηχανία, το κοφτό ύφος- µε μαγνητοσκοπική ακρίβεια,

τη στιγμή του δράματος ή του προβληματισμό τους.

11.Από την άλλη πλευρά, οι οδηγίες χρήσης μιας οικιακής συσκευής, οι ειδήσεις, οι

διαφημίσεις, τα ψιλά των εφημερίδων, ανασυστήνουν αντίστοιχα το κοινωνικό

πλαίσιο από τα οποίο έχουν αποσπαστεί.

35

12.Το αποτέλεσμα είναι ο αναγνώστης να βρίσκεται αντιμέτωπος µε κομμάτια ζωής

αμετουσίωτα, ολοζώντανα, παρόντα μέσα από τη γλωσσική τους έκφραση, τα

οποία καλείται να συνθέσει ο ίδιος σε κάποιου είδους αφήγηση.

13.Μια ολόκληρη εποχή, όπως η δεκαετία του '60, ή και επιμέρους θέματα, όπως η

συμμετοχή στα τάγματα ασφαλείας, παριστάνονται έτσι όχι μέσα από µια

παραδοσιακή αφηγηματική οπτική αλλά μέσα από τους ποικίλους και συχνά

αντιφατικούς λόγους που τα απαρτίζουν.

14.Τα μέσα του συγγραφέα έχουν γίνει εδώ λιγότερο φανερά, και αφορούν την

επιλογή, τη σιωπηρή επεξεργασία και κυρίως την ενορχήστρωση αυτών των

λόγων, ενώ καλείται να έρθει στην επιφάνεια ο πάντοτε ενεργός, κριτικός ρόλος

του αναγνώστη.

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ:

1. Στρατής Τσίρκας (1911-1980)

"Η λέσχη" (649)

2. Δημήτρης Χατζής (1913-1981)

"Το διπλό βιβλίο" (659)

3. Σωτήρης Πατατζής (1914-1991)

"Ιχ... τέσσερα!" (663)

"Ιχ... Σούμπλις!" (676)

36

4. Μαργαρίτα Λυμπεράκη (1919-2001)

"Τα ψάθινα καπέλα" (678)

5. Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιεξ (1920-2005)

"Και ιδού ίππος χλωρός" (684)

6. Ανδρέας Φραγκιάς (1921-2002)

"Ο λοιμός" (692)

7. Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978)

"Το κιβώτιο" (697)

8. Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς (1924-2006)

"Το είδωλο" (703)

9. Ρένος [Αποστολίδης] (1924-2004)

"Πυραμίδα 67: Το βιβλίο του Εμφυλίου" (704)

10. Ρόδης Ρούφος (1924-1972)

"Η άλλη όχθη, Χρονικό μιας σταυροφορίας" (709)

11. Νίκος Καχτίτσης (1926-1970)

"Ο εξώστης" (715)

12. Αλέξανδρος Κοτζιάς (1926-1992)

"Αντιποίησις αρχής" (721)

13. Γιώργος Ιωάννου (1927-1985)

"Ο Μπάτης" (724)

"Η σαρκοφάγος" (726)

14. Κώστας Ταχτσής (1927-1988)

37

"Το τρίτο στεφάνι" (729)

15. Μάριος Χακκας (1931-1972)

"Το τρίτο νεφρό" (733)

"Ο μπιντές" (736)

16. Θανάσης Βαλτινός (1932)

"Στοιχεία για τη δεκαετία του '60" (739)

17. Γιώργος Χειμωνάς (1936-2000)

"Ο Γιατρός Ινεότης" (744)

38