ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (19ος & 20ος ΑΙΩ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο

Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗ

ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

Ποίημα ποιητικής: τα ποιήματα που πραγματεύονται θέματα της ποιητικής τέχνης

και της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Αναφορά, σχολιασμός στη λειτουργία της

ποίησης

Ποιητική: οι κανόνες μέσα από τους οποίους ο λογοτέχνης δημιουργεί το

λογοτεχνικό κείμενο:

Τροπικότητα

Τεχνικές

Ειδολογικά χαρακτηριστικά

Ειρωνεία: Δομικό στοιχείο της ποιητικής του Καβάφη και βασική πηγή συγκίνησης.

Το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της είναι η αντίφαση ανάμεσα σε αυτό που φαίνεται

και σε αυτό που πραγματικά είναι (Βαγενάς). Η ειρωνεία στο καβαφικό έργο

συμποσούνται στην χρήση της δραματικής / τραγικής και της λεκτικής ειρωνείας.

Δραματική ή τραγική ειρωνεία: Η κατάσταση όπου ο άνθρωπος έρχεται

αντιμέτωπος με την αδυσώπητη (προσωπική αλλά και κοινή) μοίρα, με το δόλο των

θεών, με τη νομοτελειακά προαποφασισμένη πορεία προς το τέλος. Η δραματική /

τραγική ειρωνεία αποτελεί σταθερό στοιχείο της θεματικής της καβαφικής ποίησης

και μαζί με την σωκρατική ειρωνεία θεωρούνται οι πρώτες χρονολογικά μορφές

ειρωνείας, τις οποίες προσοικειώθηκαν η λογοτεχνία και η κριτική. Πρόκειται

εξάλλου για μια εκδοχή της Ειρωνεία των καταστάσεων.

1

Λεκτική ειρωνεία: Στην καβαφική ποίηση πραγματώνεται με μια συγκεκριμένη και

ιδιαίτερα μελετημένη ρητορική. Κυρίως χρησιμοποιεί τεχνάσματα που στηρίζονται:

1. στο μέτρο

2. στη ρίμα

3. στη στίξη

4. στη γλώσσα (συγκερασμός γλωσσικών επιπέδων)

5. στη γραμματική

6. στη σύνταξη και στη δομή του λόγου

7. σε σχήματα λόγου: υπερβολή, υποκριτική άγνοια, χρήση προσωπείου

Ειρωνεία των καταστάσεων: ο ήρωας είναι θύμα μιας κατάστασης που ο ίδιος, σε

αντίθεση με τον ποιητή και τους αναγνώστες, την αγνοεί, ζώντας σε μια αυταπάτη.

Έτσι, αυτό που φαίνεται είναι διαφορετικό από αυτό που είναι και η τραγικότητα

αναδεικνύεται την στιγμή που αποκαλύπτεται στον ήρωα η απόσταση μεταξύ είναι

και φαίνεσθαι.

2

7.1. Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΌ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΌ ΚΑΙ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΌ ΠΛΑΙΣΙΟ

7.1.1 Το γεωγραφικό και το πνευματικό στίγμα του ποιητή

Ποιητής του μείζονος ελληνισμού (1863-1933).

Καταγόταν από αστική οικογένεια.

Έζησε:

Αλεξάνδρεια, όπου και γεννήθηκε στις 29/4/1863: πλούσια οικονομικά,

απομονωμένη πνευματικά, βάραινε η μνήμη του ελληνιστικού παρελθόντος.

1872-1878: στην Αγγλία για 6 χρόνια, από 9-15 ετών, (κλίση προς τα

Γράμματα)

1882-1885: στην Πόλη για 3 χρόνια, από 19-22 ετών, (φυλετισμός,

ψυχολογία απόδημου).

1882 : Με την επιστροφή του στην Αλεξάνδρεια παίρνει την ελληνική

υπηκοότητα και εγκαταλείπει την αγγλική. Εργάζεται ως δημόσιος

υπάλληλος για 30 χρόνια, 1892-1922, από 29-59 ετών.

Γλωσσομαθής, αυτοδίδακτος, αγαπούσε με πάθος την Ιστορία.

Όσο ζούσε ακολούθησε μια δική του τακτική έκδοσης, ιδιωτική:

1. 1891-1904: τυπώνει τα ποιήματα του χωριστά σε μονόφυλλα

2. 1904-1911: τυπώνει τα ποιήματα του σε τεύχη

3. 1912 : τυπώνει την πρώτη χρονολογική συλλογή

4. 1917 τυπώνει την πρώτη θεματική συλλογή

5. 1935 : μετά θάνατον κυκλοφορεί για πρώτη φορά ολόκληρο το σώμα των

αναγνωρισμένων ποιημάτων του

Αναγνωρισμένα ποιήματα: όσα ποιήματα ενέκρινε ο Καβάφης από το σύνολο των

ποιημάτων που έγραψε. Τα αναγνωρισμένα ποιήματα είναι μόλις 154, αριθμός που

κάνει το αναγνωρισμένο ποιητικό έργο του, αριθμητικά πολύ περιορισμένο.

Αποκηρυγμένα ποιήματα : τα 24 ποιήματα που απέκλεισε ο ίδιος ο ποιητής από το

ποιητικό του corpus, αποκηρύσσοντας τα ρητά. Τα ποιήματα αυτά γράφτηκαν την

περίοδο 1886-1898.

Ανέκδοτα ποιήματα: τα 75 «ανέκδοτα» ποιήματα που δημοσιεύτηκαν μετά το 1948.

Ατελή ποιήματα: ποιήματα που έγραψε την περίοδο 1918-1932

3

7.1.2 Από τις πρώτες προσπάθειες στα χρόνια της ωριμότητας

ΠΕΡΙΟΔΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ:

1. Τα πρώτα ποιήματα γράφονται όσο είναι στην Πόλη (1882-1885, 19-22).

Καθώς είναι αποκομμένος από την Αθήνα, δεν έρχεται σε επαφή με τη Γενιά

του 1880, με αποτέλεσμα οι επιρροές του να προέρχονται από το

φαναριωτισμό και τον αθηναϊκό ρομαντισμό:

χρήση καθαρεύουσα, ύφος στομφώδες, ρητορεία, απαισιόδοξη διάθεση

και πεισιθάνατη θεματολογία.

Αντιπροσωπευτικό έργο της περιόδου Οι κτίσται.

2. Π ρώιμη φάση (1891-1900): επηρεάζεται από τον γαλλικό συμβολισμό, απ’ όπου

ίσως κατάγεται η ευκρίνεια των εικόνων και η ρυθμική εκφορά του στίχου.

Αντιπροσωπευτικά έργα από τα πλέον δημοφιλή: Κεριά (1893), Στην ίδια

πόλη (1894), μετεξέλιξη του Η Πόλις, Τείχη (1896) και Περιμένοντας τους

Βαρβάρους (1899) κ.ά.

3. Νέα φάση (1900- 1911): βρίσκει ολοένα και πιο καθαρά τη δική του φωνή.

1901: επισκέπτεται την Αθήνα από την οποία ζούσε αποκομμένος και

συγκλονίζεται.

Η ανάγκη του να συστηματοποιήσει την ποιητική του τέχνη γεννά την

«Ποιητική» (1903, εκδ. 1963), το σημαντικότερο πεζό του κείμενο αυτής της

εποχής.

4. Ώριμη φάση (από 1911 κ.ε.): ορίζει πλέον την ποιητική του περιοχή και κατακτά

όλο και πιο τολμηρά εκφραστικά μέσα.

Είναι η περίοδος του ρεαλισμού που θα κορυφωθεί το 1917-8 κ.ε.., οπότε

απελευθερωμένος από κάθε είδους κοινωνικές δεσμεύσεις διατυπώνει με

μεγαλύτερη τόλμη, δηλ. με ρεαλισμός και νεοτερικότητα, το ερωτικό όραμα

και την πολιτική του κριτική.

Γνωρίζεται με δύο άτομα που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη ζωή του: τον

Άγγλο μυθιστοριογράφος Forster (1914), ο οποίος τον συστήνει στο

αγγλικό κοινό το 1919, και τον Αλέκο Σεγκόπουλο (κατ’ άλλους ερωτικός

σύντροφος, κατ’ άλλους νόθος γιός) το 1917.

4

1922 : παραιτείται και αφοσιώνεται στο ποιητικό του έργο.

1930 : προσβάλλεται από ασθένεια του λάρυγγα που εξελίσσεται σε

καρκίνο

1932 : έρχεται στην Αθήνα για να υποβληθεί σε τραχειοτομία

1933 : πεθαίνει ανήμερα των 70ών του γενεθλίων

5

7.2. ΤΟ ΕΡΓΟ

7.2.1. Η θεματική

Η ποιητική περιοχή του Καβάφη ορίζεται από 3 μεγάλους θεματικούς κύκλους,

όπως τους υπέδειξε ο ίδιος:

1. Φιλοσοφικός

2. Πολιτικός/ιστορικός

3. Ηδονικός/ερωτικός

Ο διαχωρισμός αυτός ισχύει με την επιφύλαξη ότι αναφέρεται στην

ποιητική έκφραση, κι όχι στο σημασιολογικό περιεχόμενο. Όχι στεγανός ο

διαχωρισμός, καθώς ο καβαφικός κόσμος είναι ενιαίος. Το ότι ένα ποίημα

είναι στην εξωτερική του μορφή «ιστορικό» δε σημαίνει ότι δεν είναι

«φιλοσοφικό» ή «ερωτικό» (Πολίτης 230-233).

1. Φιλοσοφικός Κύκλος:

Θέματα : αναπόφευκτη ανθρώπινη μοίρα, η μοιραία καταφορά της τύχης, η

έννοια του χρέους, της ορθής εκτίμησης, η αδικία των θεών, η πάλη χριστιανών

και εθνικών κ.ά., καθώς και τα ποιήματα ποιητικής (ποιήματα που

πραγματεύονται θέματα της ποιητικής τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας)

Βασική συντεταγμένη της έμπνευσης του ποιητή: η σχέση του ανθρώπου με το

χρόνο και οι συνακόλουθες αλλαγές που αυτός επιφέρει τόσο στο σώμα όσο και

στις επιλογές του.

Το βασικό corpus : αποτελείται από ποιήματα κυρίως συμβολιστικής

τεχνοτροπίας, γραμμένα κατά την πρώιμη φάση, δηλ. πριν το 1900.

2. Πολιτικός/Ιστορικός Κύκλος:

Θέματα: κινείται στην ελληνιστική εποχή και την περιοχή της ανατολικής

Μεσογείου, «από τις κατακτήσεις Μ. Αλεξάνδρου έως την Άλωση της Κων/πολης

το 1453», σύμφωνα με τον Beaton 1996:132. Εκεί τοποθετεί τα πρόσωπα του,

υπαρκτά ή πλασματικά.

6

Κυρίως τον ενδιαφέρει: οι συμπεριφορές των προσώπων σε σχέση με τον ρου

της Ιστορίας, και η αποτυχία που καραδοκεί ανεξάρτητα από τις εφήμερες νίκες,

ακυρώνοντας την ανθρώπινη βούληση.

3. Ηδονικός/Ερωτικός Κύκλος :

Ασχολούνται: κυρίως με την ηδονή

Βασική συντεταγμένη: η μνήμη (7.2.2.).

Το corpus :

1. ο ιδιόμορφος ερωτισμός του ποιητή τροφοδοτεί τα ηδονικά του ποιήματα με

ινδάλματα ωραίων εφήβων.

2. Η ερωτική του μνήμη μνημειώνει πρόσωπα της ιστορίας ή τυχαία ερωτικά

συναπαντήματα και τα καθιστά ζωογόνο πηγή της τέχνης του

3. Συχνά συνδυάζει την ιστορική αίσθηση και την ηδονική μνήμη

δημιουργώντας μια εντελώς προσωπική ποιητική.

Σεφέρης: «έργο εν προόδω», όλο το ποιητικό έργο του Καβάφη. Ενιαίο έργο που

δημιουργείται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Πράγματι τα ποιήματα του

συνδιαλέγονται μεταξύ τους, λειτουργούν παράλληλα ή αλληλοσυμπληρώνονται.

7

7.2.2. Η ποιητική

Η ποίηση του Καβάφη συναιρεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο τα κυρίαρχα αισθητικά

ρεύματα της εποχής του. Από αυτά, πιο αισθητά είναι:

1. ο ρομαντισμός: από αυτόν επηρεάστηκε κυρίως στα χρόνια διαμονής του στην

Κων/λη (από όπου είχαν έλθει και οι πρώτοι εκπρόσωποι της Αθηναϊκής

Ρομαντικής σχολής, οι Αφοί Σούτσοι και ο Ραγκαβής). Σημεία επίδρασης του

ρομαντισμού είναι η χρήση της καθαρεύουσας ή τύπων της, το στομφώδες και

ρητορικό ύφος και απαισιόδοξη διάθεση.

2. ο (γαλλικός) συμβολισμός: Σημεία επίδρασης του είναι η κυρίαρχη θέση του

συμβόλου μέσα στο ποίημα, η ευκρίνεια των εικόνων, αλλά και η ρυθμική

εκφορά και η ακουστική ποιότητα του στίχου,

3. ο (γαλλικός) παρνασσισμός: Σημεία επίδρασης του είναι η αγάπη για την

εκφραστική οικονομία (δηλ. κάθε λέξη, επίθετο, ουσιαστικό, ρήμα, κ.α., έχουν

συγκεκριμένη λειτουργία και θέση), την ακρίβεια και την ισορροπία της μορφής,

σε σημείο που κάποτε να οδηγεί σε μια αίσθηση ψυχρότητας

4. ο (όλο και πιο τολμηρός) ρεαλισμός: κυριαρχεί κυρίως στην ώριμη ποιητική

φάση του Καβάφη και εκδηλώνεται με την ελεύθερη έκφραση του ερωτισμού και

των πολιτικών ιδεών του. πρόκειται για την προσωπική του φωνή που τον κάνει

να ξεχωρίζει από τους συγχρόνους του.

Ο Καβάφης επινοεί συγκεκριμένες τεχνικές, οι οποίες με τον καιρό

τελειοποιούνται και διαμορφώνουν μια ποίηση καινοφανή και μοναδική.

Ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται και χορδίζονται μέσα στην ποίηση του

πρόσωπα, ιδέες και αισθήσεις εξαρτάται κυρίως από την εφαρμογή των

τεχνασμάτων αυτών.

Βασικές παράμετροι των τεχνικών, μέσω των οποίων εκδηλώνει την ποιητική του

πρόθεση είναι :

1. Η χρήση της ιστορίας: η ιστορία των προσώπων του ποιήματος, η ιστορία

του ελληνισμού και οι προσωπικές εμπειρίες του ποιητή μετουσιώνονται και

αναβιώνουν μέσα από ευκρινείς και ζωηρές εικόνες και καταστάσεις.

2. Η χρήση του συμβόλου: Τα σύμβολα επέχουν κεντρική θέση στην ποίηση του

Καβάφη. Αυτά είναι άλλοτε πρόσωπα και άλλοτε αντικείμενα, αλλά πάντα

αποσκοπούν στο να μεταφέρουν μετουσιωμένη την εμπειρία του ποιητή.8

3. Η μνήμη: η προσωπική (ερωτική κυρίως), η ιστορική και η εθνική αποτελούν

σταθερά θεματικά μοτίβο, ακόμα και όταν δεν αποτελούν κεντρικό πυρήνα του

ποιήματος.

4. Η φαντασία: ο κόσμος της φαντασίας υπάρχει πάντα παράλληλα με τον

πραγματικό και είναι αξεδιάλυτα δεμένος μαζί του.

5. Ο ιδιότυπος λυρισμός του: αποδίδεται έμμεσα και υπαινικτικά, πίσω από τις

ρεαλιστικές περιγραφές και τις ακριβείς λέξεις.

ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ:

«Εγώ είμαι ποιητής ιστορικός»: Ο Καβάφης αγαπούσε ιδιαίτερα την ιστορία

και κυρίως την αρχαία, την ελληνορωμαϊκή και την πρώτη χριστιανική περίοδο.

Η αγάπη του Καβάφη για την ιστορία και η ελληνική του συνείδηση πηγάζουν

από την εμπειρία του απόδημου και από τη ζωή του στην περιφέρεια του

Ελληνισμού (Αλεξάνδρεια, Κων/λη).

Ιδίως στα ιστορικά του ποιήματα κυριαρχούν μορφές βγαλμένες από την εποχή

του Μ. Αλέξανδρου και από τα ρωμαϊκά χρόνια.

Το ιστορικό στοιχείο διαπερνά και τα φιλοσοφικά, αλλά και τα ερωτικά του

ποιήματα, στα οποία εκφράζεται η ερωτική του ιδιαιτερότητα.

Η επιστράτευση της Ιστορίας, ωστόσο, δεν εκπορεύεται μόνο από αυτή την

αγάπη, αλλά επιδιώκει :

1. να καταδείξει την κοινή ανθρώπινη μοίρα, που δεν επηρεάζεται από την

αλλαγή των χρόνων και των καταστάσεων,

2. να αναδείξει διαχρονικές και πανανθρώπινες αξίες,

3. να πάρει αφορμή για να σχολιάσει (πάντα έμμεσα και συγκεκαλυμμένα)

πρόσωπα και καταστάσεις της δικής του εποχής.

4. Εξάλλου τον γοητεύει η συνάντηση των πολιτισμών και των ιδεολογιών, το

μεταίχμιο, οι κρίσιμες στιγμές της ιστορίας.

5. Ελληνιστική εποχή: σκηνικό πολλών ποιημάτων γιατί αποτελεί ένα κράμα

από κάθε άποψη, αλλά κι ένα μεταβατικό στάδιο της ιστορίας, όταν αυτός ο

τεράστιος κόσμος καταλύθηκε με τη σειρά από τη Ρ.Α.

Μέσα στη νομοτέλεια της ιστορίας, που είναι για τον Καβάφη η ήττα και

συντριβή, αυτό που έχει σημασία και στο οποίο επικεντρώνεται είναι ποιότητες

και συμπεριφορές διαχρονικής αξίας: 9

1. αξιοπρέπεια,

2. αποδοχή της ατομικής μοίρας

3. συναίσθηση της αδύναμης ανθρώπινης φύσης

4. συναίσθηση της ματαιότητας των μεγαλείων και του ευμετάβλητου της

κοινής για όλους τους ανθρώπους μοίρας.

Σε ορισμένα ιστορικά ποιήματα κατορθώνει τη σύντηξη παρελθόντος και

παρόντος, αφού για να στηλιτεύσει ή να σχολιάσει σύγχρονες καταστάσεις

επιλέγει από το παρελθόν παράλληλες στιγμές της ιστορίας και στήνει ένα

σκηνικό αντίστοιχο με το σημερινό. Το ποίημα έτσι κινείται σε δύο επίπεδα:

1. Πρωταγωνιστεί κάποιο πρόσωπο ή εκτυλίσσεται κάποια σκηνή της

ελληνιστικής, κυρίως, εποχής.

2. Ο αναγνώστης αναγνωρίζει πρόσωπα, γεγονότα ή καταστάσεις της σύγχρονης

ιστορίας.

Σημαντικό επίτευγμα του Καβάφη:

Ο τρόπος που συνδυάζει την ιστορική ενόραση με το ερωτικό του όραμα,

δημιουργώντας μια συγκροτημένη μυθολογία.

Τα αποθέματα των ιστορικών πηγών μπολιάζονται γόνιμα από την

ιδιαιτερότητα της ερωτικής του ιδιοσυγκρασίας για να βαθύνουν τον

αντιφατικό χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης και να προσδώσουν

διαχρονική ισχύ στις συμπεριφορές των ηρώων του.

Η παραπάνω τεχνική έχει δώσει από τα δραστικότερα ποιήματα της

νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας.

Οι ήρωες του Καβάφη δεν έχουν μια σταθερή ταυτότητα, είναι άλλοτε :

1. πρόσωπα γνωστά από την ιστορία ή άγνωστα ή δευτερεύοντα,

2. πραγματικά, υπαρκτά ή «ψευδοϊστορικά», δημιουργήματα δηλαδή του ίδιου,

3. προερχόμενα από διάφορες φάσεις της ελληνικής ιστορίας, την αρχαία, την

ελληνορωμαϊκή, την αλεξανδρινή ή την σύγχρονη του ποιητή.

4. Στο μεγάλο μέρος τους είναι ανδρικές και εφηβικές μορφές.

10

ΣΥΜΒΟΛΟ

1. Η χρήση των συμβόλων στον Καβάφη διαφαίνεται ήδη από την πρώιμη φάση του

2. Τα σύμβολα αυτά, πρόσωπα, αντικείμενα, καταστάσεις, αποτελούν πυρήνες όπου

συμπυκνώνεται και μέσω των οποίων μεταδίδεται στον αναγνώστη αρτιωμένη η

εμπειρία του ποιητή. (Χρησιμοποιεί σύμβολα γιατί πιστεύει ότι είναι το πιο

κατάλληλο μέσο μετάδοσης της εμπειρίας του ποιητή).

3. Η κάμαρα, τα ρούχα, τα τείχη, ο καθρέπτης, τα παράθυρα είναι κάποια απ’ αυτά

τα σύμβολα.

4. Τα σύμβολα του Καβάφη συνήθως αποκωδικοποιούνται εύκολα. Ωστόσο κάποιες

φορές είναι πιο σύνθετη η ερμηνεία τους και απαιτεί προσοχή.

Η ΕΙΡΩΝΕΙΑ

1. Η ειρωνεία: ένα ρητορικό σχήμα που εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες

απόκρυψης, προσποίησης και αντίθεσης ανάμεσα στο φαινόμενο και στην

πραγματικότητα.

2. Πρωταγωνιστικός ο ρόλος της

3. Καβαφική ειρωνεία και γερμανικός ρομαντισμός (Βελούδης 1983)

4. Προϋπόθεση για την εμφάνιση της ειρωνείας είναι η αποστασιοποίηση του

καλλιτέχνη από το αναπαριστώμενο αντικείμενο.

5. Στον Καβάφη και κυρίως στο ώριμο έργο του υπάρχουν, σύμφωνα με το Ν.

Βαγενά, δύο είδη ειρωνείας:

1. η λεκτική ειρωνεία , που εμφανίζεται με τη χρήση λέξεων που δηλώνουν

έννοιες και συναισθήματα, αλλά εννοούν αντιφατικές έννοιες και νοήματα

2. η ειρωνεία των καταστάσεων (τραγική ή δραματική ειρωνεία), με τη

δημιουργία αντιφατικών καταστάσεων οι οποίες, όταν αποκαλύπτεται η

πραγματικότητα, δείχνουν πως οι απόψεις που έχουν οι ήρωες για την

πραγματικότητα είναι τραγικές αυταπάτες. Όταν το θύμα δε γνωρίζει ότι είναι

θύμα.

Για την επίτευξη της λεκτικής ειρωνείας γίνεται χρήση γλωσσικών τεχνικών και

εκφραστικών σχημάτων που προωθούν το συγκινησιακό αποτέλεσμα (βλ. άσκηση

αυτοαξιολόγησης)

11

Πρώιμη περίοδος: ειρωνεία ανοιχτή, μονοεπίπεδη, σατιρική, παιγνιώδης, εύκολα

αναγνωρίσιμη. προθέσεις διδακτισμού

Ώριμη περίοδος:

η ειρωνεία γίνεται πολυεπίπεδη και δύσκολη, υπάρχει σύνθεση αντιθέσεων,

πολυφωνία. Απαιτεί την εμπλοκή του αναγνώστη στη λειτουργία της και αν

δεν αποκωδικοποιηθεί σωστά, τον μετατρέπει σε θύμα της. Απαραίτητη η

γνώση του ιστορικού πλαισίου προκειμένου να αποκαλυφθεί η ειρωνική

σχέση προσωπείου-ποιητή.

Η καβαφική ειρωνεία εκμοντερνίζεται, γίνεται ατμοσφαιρική,

φιλοσοφικότερη. Φιλοσοφία του "εν μέρει", συναίρεση ιστορικού με

αισθητικό, παλαιού με σύγχρονο. Συχνά αίρεται από την ανάγνωση άλλου

ποιήματός του, καθώς τα ποιήματα του Καβάφη συνδιαλέγονται μεταξύ τους

περισσότερο από εκείνα οποιουδήποτε άλλου ν.ε. ποιητή. Πλέον

βρισκόμαστε στην περιοχή του μοντερνισμού.

ΑΣΚΗΣΗ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ 1 η : τα βασικότερα είδη ειρωνείας που

συναντούμε στην καβαφική ποίηση:

1. Λεκτική ειρωνεία : . Αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτό που διατυπώνεται και σ’ αυτό που

εννοείται.

2. Ειρωνεία των καταστάσεων: προκαλείται από την αντίθεση ανάμεσα στα

γεγονότα και τις προσδοκίες του θύματος. Εκφάνσεις της:

Τραγική ή δραματική ειρωνεία : όταν ένα πρόσωπο, σε αντίθεση με τον

αναγνώστη ή θεατή, δε γνωρίζει πως είναι θύμα μιας κατάστασης

Ειρωνεία της μοίρας : προκαλείται από την αντίθεση ανάμεσα στην

πεπερασμένη ανθρώπινη φύση και την ανάγκη της για την ψευδαίσθηση της

αιωνιότητας.

Οι βασικές αυτές εκδοχές ειρωνείας στο καβαφικό έργο προωθούνται με διάφορες

τεχνικές ειρωνείας, όπως:

1. Μάσκα/προσωπείο : πρόκειται για μια ειρωνική τεχνική κατά την οποία

χρησιμοποιείται ένας αφηγητής που είναι άλλοτε αμφίθυμος, άλλοτε

12

στοχαστικός και άλλοτε ευθέως ειρωνικός απέναντι στο πρόσωπο για το οποίο

γίνεται λόγος στο ποίημα.

2. Παρένθετος χρόνος: ένα ειρωνικό σχόλιο που γίνεται ανάμεσα σε παρενθέσεις

ή παύλες

3. Υπερβολή

4. Επαναλήψεις

5. Μέτρο

6. Ρίμα

7. Στίξη

8. Συγκερασμός διαφόρων γλωσσικών επιπέδων

9. Σύνταξη και δομή του λόγου

10.Υποκριτική άγνοια

11.Υποκριτική αμφιβολία

Απόψεις μελετητών για την καβαφική ειρωνεία:

1. Η ποίηση του Καβάφη αποτελεί το δεύτερο δείγμα προσοικείωσης της ειρωνείας

από την ελληνική λογοτεχνία (προηγούμενό της είναι η σωκρατική των

πλατωνικών κειμένων).

2. Πρώτος που έθεσε σοβαρά το ζήτημα της ερμηνείας ήταν ο Βελουδής, ο οποίος

τη συνέδεσε με την οπτική του γερμανικού ρομαντισμού.

3. Ο Βαγενάς θεωρεί ότι η μοναδικότητα της καβαφικής ειρωνείας βρίσκεται στη

σύντηξη της λεκτικής με την καταστασιακή ειρωνεία και αποτελεί κύρια πηγή

συγκίνησης.

4. Ο ίδιος ο ποιητής («Αυτοεγκώμιο», από τα Ανέκδοτα Πεζά Κείμενα) πιστεύει ότι

η ειρωνεία σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία της ποιητικής του, τον κάνουν

ποιητή «υπερμοντέρνο».

13

ΛΥΡΙΣΜΟΣ

Λυρισμός : ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται ο εσωτερικός κόσμος, οι

εντυπώσεις και τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου

Από τα πλέον σημαντικά στοιχεία της ποιητικής του

Ιδιότυπος ο λυρισμός του Καβάφη : ξεκινά πάντα από το εξωτερικό γεγονός ή

αντικείμενο και μέσω της ρεαλιστικής του αποτύπωσης οδηγείται στην ποιητική

συνείδηση μένοντας εντός των ορίων της κοινής εμπειρίας.

Συχνά μόλις υποδηλώνεται ή υπονοείται η συγκίνηση του ποιητή, ο οποίος

πολλές φορές απλά καταγράφει το γεγονός ή το αντικείμενο που την προκάλεσε.

Η εσωτερική διάθεση του ποιητικού υποκειμένου έχει υποχωρήσει στο βάθος του

ποιήματος, ενώ στην επιφάνεια αναπαριστώνται με ακρίβεια οι συνθήκες της

πραγματικότητας που υπέθαλψαν τη συγκεκριμένη διάθεση.

Μέσα με τα οποία πραγματώνεται ο ιδιότυπος λυρισμός τους: διαφάνεια

περιγραφών, ορθολογική αντίληψη, σπανιότητα παρομοιώσεων και μεταφορών,

εντελώς ιδιαίτερη χρήση του επιθέτου.

«Η ποίηση του Καβάφη κρατιέται σε μια ισορροπία ανάμεσα στην υποκειμενική

εμβάθυνση των εντυπώσεων και στο ρεαλισμό», Νικολαρεΐζης.

Η ΓΛΩΣΣΑ

Η γλώσσα των ποιημάτων του είναι άρτια και επεξεργασμένη

. Βασικά χαρακτηριστικά: η λιτότητα των εκφραστικών μέσω και η οικονομία.

Προχωρά σε επιμειξία λεκτικών επιλογών:

Δημοτικής

Καθαρεύουσας

Αρχαΐζουσας

Τοπικών ιδιωμάτων (Πόλης, Πόντου)

Το κριτήριο επιλογής του γλωσσικού του οργάνου είναι καλλιτεχνικό και όχι

ιδεολογικό. # με Γενιά 1880, που είχαν αναγάγει το δημοτικισμό σε σε ιδεολογική

βάση της ποιητικής δημιουργίας.

Βασικά γλωσσικά χαρακτηριστικά: ευκρίνεια περιγραφής, ορθολογική

αντίληψη των πραγμάτων, έλλειψη παρομοιώσεων και μεταφορών, ελάχιστη και

14

ιδιαίτερη χρήση επιθέτων, δραστικότητα του ρήματος, παρασιώπηση, ακρίβεια

και ρεαλιστική διατύπωση.

ΤΟ ΜΕΤΡΟ

Όπως η γλώσσα έτσι και η στιχουργική του Καβάφη θεωρήθηκε αντιποιητική ενώ

το πεζολογικό στοιχείο έχει τροφοδοτήσει αρνητικά σχόλια.

Στιχουργικά γνωρίσματα καβαφικής ποίησης:

1. Ελάχιστα ποιήματα θεωρούνται «κανονικά», σύμφωνα δηλ. με τους κανόνες

της αυστηρής παραδοσιακής στιχουργικής.

2. Τα ποιήματα του παρουσιάζουν κάποια χαρακτηριστικά μοναδικά στη ν.ε.

γραμματεία

3. Μέτρο : ιαμβικό, το κατεξοχήν ελληνικό, το πλησιέστερο μέτρο στον

προφορικό λόγο (διαδοχή δισύλλαβων ενοτήτων, όπου τονίζονται οι ζυγές

συλλαβές..). Ωστόσο το χρησιμοποιεί με μεγάλη ελευθερία, φτάνοντας στα

όρια της την τονική του ελαστικότητα, με παρατονισμούς, καταργώντας την

τομή ή χρησιμοποιώντας της ανορθόδοξα, επιτρέποντας χασμωδίες.

4. Η οργάνωση σε στίχους και στροφές γίνεται ελεύθερα με βάση τη λογική

ολοκλήρωση του νοήματος κι όχι τη στιχουργική συμμετρία.

5. Η στιχουργική του τίθεται στην υπηρεσία του φραστικού ρεαλισμού, της

επιδίωξης για ρεαλιστική διατύπωση και ακρίβεια.

6. Εάν υπάρχει ομοιοκαταληξία είναι φθαρμένη ή επιφανειακή, μένοντας στο

επίπεδο της παρήχησης, σπανίως είναι συστηματική και ευρηματική (π.χ.

Ούτος εκείνος), συχνά είναι διάσπαρτη μέσα στο ποίημα (π.χ. Μέρες του

1896), ενώ άλλοτε μέσω της ομοηχίας φτάνει ως τον εμπαιγμό και την

παρωδία (π.χ. Τείχη).

7. Ρυθμός καβαφικής ποίησης: ιδιαίτερα έντονος.

8. Παρά τη στιχουργική ανορθοδοξία, ή και μέσω αυτής, κατορθώνει με τη

συνδρομή της στίξης και των λεκτικών του επιλογών, να να δημιουργήσει

ένα έργο με έντονη μουσικότητα.

9. Συχνά ο τρόπος με τον οποίο παραβιάζεται το μέτρο αποτελεί ένα βασικό

τέχνασμα της καβαφικής ειρωνείας.

15

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 η

Θάλασσα του πρωιού (Καβάφης) - Τ' ολόχρυσο ποτάμι (Παλαμά): Πού συγκλίνουν και

πού αποκλίνουν τα δύο ποιήματα.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ :

Σύγκλιση: στο θέμα τους: το ποιητικό υποκείμενο που, όντας μέσα στη φύση,

αντικρίζει τον έρωτα. Και στα δύο το ποιητικό υποκείμενο ατενίζει τη φύση.

Διακρίνεται μια εκδοχή του παραλληλισμού που κάνει ο Beaton ανάμεσα στα

"ερωτικά" ποιήματα του Καβάφη και στο "λυρισμό του εγώ" του Παλαμά. Η θητεία

τους στον Παρνασσισμό και η έμφαση που δίνουν στην τελειότητα της μορφής,

καθώς βλέπουν το ποίημα σαν «ένα λεπτοφτιαγμένο απρόσωπο δημιούργημα»

Θάλασσα του πρωιού (Καβάφης)

Τ' ολόχρυσο ποτάμι: προσεκτικά αρχιτεκτονημένο σονέτο, από 2 τετράστιχες και 2

τρίστιχες στροφές, με ποικίλη ομοιοκαταληξία μέσα στην ίδια στροφή, ή πιο τολμηρά

και ανάμεσα σε διαφορετικές στροφές. Οι ομοιοκαταληξίες πλουτίζουν περισσότερο

τις εικόνες (δειλά- χαμογελά) ακόμα και με αντιθέσεις (μαυρίζει-ροδίζει)

Αποκλίσεις:

Παλαμάς: «μεγάλος λυρικός ποιητής» αφιερώνει στην περιγραφή της φύσης πολύ

μεγαλύτερο μέρος του ποιήματος. Χρησιμοποιεί όλο το παραδοσιακό οπλοστάσιο

(πλήθος εικόνων, προσωποποιήσεις, μεταφορές) για να αποτυπώσει την έξαρση των

συναισθημάτων που του δημιουργεί, μια έξαρση που κορυφώνεται με τη φύση να

προσωποποιεί τον ίδιο τον έρωτα.

Καβάφης: (φιλοσοφικό-σχέση φύσης/τέχνης), μετά τη λιτή αποτύπωση της ομορφιάς

του τοπίου στην πρώτη στροφή, καταλήγει να αγνοήσει τη φύση για χάρη των δικών

του εσωτερικών "ινδαλμάτων της ηδονής" που δεν αντικατοπτρίζονται στην ομορφιά

της αλλά την ξεπερνούν. Πολλοί υπερδεσμοί σχολιάζουν τη στάση του Καβάφη

απέναντι στη φύση και το ιδιαίτερο βλέμμα του απέναντι της (ποίημα ποιητικής).

Εκδοχή καβαφικής αποστασιοποίησης –αν κι όχι η τυπικότερη-, αρκετά ειρωνικός

εξαρχής, επιχειρεί να εναρμονιστεί με τη θεματική και οπτική των συναδέλφων του,

16

για να καταλήξει διαφοροποιημένος τόσο από εκείνους όσο και από την ίδια τη φύση

που τον περιβάλλει.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2 η

Σε ποιον ή σε ποιους από τους 3 γνωστούς θεματικούς κύκλους του Καβάφη ανήκει

το καθένα από τα παρακάτω ποιήματα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Η πόλις (337): συμβολικό/φιλοσοφικό (πρώιμη φάση-μετεξέλιξη Στην ίδια πόλη

(1894), πραγματεύεται το θέμα του εγκλεισμού και της μόνωσης)

Τείχη (337): αλληγορικό/φιλοσοφικό (πρώιμη φάση - πραγματεύεται το θέμα του

εγκλεισμού και της μόνωσης)

Ιθάκη (338): κατεξοχήν φιλοσοφικό, από τα πλέον δημοφιλή, στο μεταίχμιο της

ωριμότητας του (1911). Χρησιμοποιεί ένα σύμβολο, κοινό τόπο της

αρχαιοελληνικής γραμματείας, την ομηρική Ιθάκη.

Αλεξανδρινοί βασιλείς (339): ιστορικό/συμβολικό λόγω των ονομάτων που

χρησιμοποιεί, ώριμη ποιητική φάση. Ο Καισαρίων συμβολικό πρόσωπο στην

καβαφική ποίηση.

Θάλασσα του πρωιού (341): φιλοσοφικό/σχέση φύσης-τέχνης, ώριμη ποιητική

φάση. Ποίημα ποιητικής.

Θυμήσου σώμα… (343): ηδονικό/ερωτικό, ώριμη ποιητική φάση. Ποίημα

ποιητικής.

Ο Δαρείος (343): ψευδοϊστορικό και φιλοσοφικό. Ποίημα ποιητικής.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3 η

Μελετήστε το ποίημα Καισαρίων. Περιγράψτε τον τρόπο με τον οποίο ο ποιητή

χειρίζεται εδώ το ιστορικό παρελθόν.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Ποίημα ιστοριογενές όπου συναντώνται και οι τρεις θεματικοί κύκλοι.

Αφορμή: τα ιστορικά ενδιαφέροντα και η περιέργεια του ποιητή.

Σχολαστικός, επιστημονικός. Ωστόσο το ενδιαφέρον τραβάει μια μνεία μικρή και

ασήμαντη που δίνει αφορμή για μια ερωτική ονειροπόληση.

17

Ερωτική φαντασία που χρωματίζεται από μια ευρύτερη αντίληψη για τον ρου της

ιστορίας, τις αιφνίδιες αλλαγές της τύχης, την κατανόηση της ματαιότητας των

μεγαλείων.

Διαστολή του χρόνου που του επιτρέπει την αναγωγή της πραγματικότητας στην

κριτική διάσταση της Ιστορίας.

Για περισσότερα Εγχειρίδιο σελ. 252

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4 η

Διαβάστε το ποίημα Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες (348), καθώς και το

κείμενο του Σεφέρη από το ΑΚΚ. Καταγράψτε τις 3 ιστορικές στιγμές (ή τα τρία

χρονικά επίπεδα) και δοκιμάστε να συνοψίσετε την πρόταση του Σεφέρη σχετικά με

τον "χρονικό συνταυτισμό".

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Ιστοριογενές

Το ποίημα αναφέρεται σε δύο ιστορικές στιγμές:

1. το έτος που έπεσαν οι Αχαιοί πολεμιστές (μάχη Λευκόπετρας, 146 π.Χ.)

2. το έτος που ο υποθετικός και ανώνυμος Αχαιός ποιητής συνέθεσε το

επίγραμμα (έβδομο έτος Πτολεμαίου Λαθύρου, επομένως 109 π.Χ.)

3. Ο γ' ιστορικός χρόνος, που προσλαμβάνει ιδιαίτερη σημασία στην

ανάγνωση του Σεφέρη, είναι ο χρόνος της γραφής του καβαφικού ποιήματος

(1922, παραμονές μικρασιατικής καταστροφής).

Εντοπίζουμε λοιπόν 3 χρονικά επίπεδα:

1. ο χρόνος της ιστορίας στην οποία αναφέρεται το ποίημα (146 π.Χ.)

2. ο χρόνος της πλασματικής αφήγησης της ιστορίας από τον Αχαιό (109 π.Χ.)

3. ο χρόνος της γραφής του καβαφικού ποιήματος που διαβάζουμε (2/1922).

Σύμφωνα με το Σεφέρη, ο Καβάφης «ταυτίζει συναισθηματικά» τις τρεις

αυτές ιστορικές στιγμές, «ως εποχές εξευτελισμού, κατάντιας και

ανεξάντλητης ραδιουργίας».

Υποστηρίζει ότι το «αίσθημα του χρόνου» στον Καβάφη είναι «ένα αίσθημα

χρονικού συνταυτισμού».

18

Επομένως, σύμφωνα με την πρόταση του Σεφέρη, η αναφορά του Καβάφη

στο ιστορικό παρελθόν αποτελεί έμμεση –και εν μέρει κρυπτογραφική-

αναφορά στο ιστορικό παρόν.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 5 η

Διαβάστε τα ποιήματα Ο Δαρείος και Πτολεμαίος Ευεργέτης (ή Κακεργέτης).

Α) Εντοπίζονται κι εδώ 3 ιστορικές στιγμές και ποιες είναι αυτές; Άλλες σημαντικές

αναλογίες με το ποίημα Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες;

Β) Επαληθεύεται η άποψη Σεφέρη και στα δύο αυτά ποιήματα; Μπορεί η πρόταση

που ανέπτυξε παραπάνω να μας οδηγήσει σε έλλογη και βάσιμη ερμηνεία και αυτών

των ποιημάτων.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

1. Και τα δύο ποιήματα παρουσιάζουν μια μορφή ιστορικής διαστρωμάτωσης

ευθέως ανάλογη προς το Υπέρ της…

Ο Δαρείος (343)

1. Χρόνος ιστορίας: 521 π.Χ., όταν ο Δαρείος γίνεται βασιλιάς

2. Χρόνος αφήγησης: μάλλον το 74 π.Χ. όταν ο Φερνάζης συνθέτει «το

σπουδαίον μέρος/του επικού ποιήματος του».

3. Χρόνος γραφής καβαφικού ποιήματος: 1917 (δημ. 1920) --

ιστορικοφανές- και σκηνή πιθανότατα φανταστική-σύγκρουση ποίησης

και ιστορίας (Μαρωνίτης)

Πτολεμαίος Ευεργέτης (ή Κακεργέτης):

1. Χρόνος ιστορίας: 396 π.Χ., η εκστρατεία του Σπαρτιάτη βασιλιά

Αγησιλάου κατά των Περσών

2. Χρόνος αφήγησης: 145-116 π.Χ., όταν βασιλιάς της Αιγύπτου είναι ο

συγκεκριμένος.

3. Χρόνος γραφής καβαφικού ποιήματος: φαίνεται πως είναι το 1922,

καθώς δεν ολοκληρω΄θηκε και δε δημοσιεύτηκε από τον Καβάφη.

Πρόκειται για φιλολογική αποκατάσταση βασισμένη στα σχεδιάσματα

που βρέθηκαν στο γραφείο του ποιητή.

19

Άλλες αναλογίες η εστίαση σε φανταστικούς ποιητές του απόμακρου

ιστορικού παρελθόντος, που συνθέτουν έργα που αναφέρονται σε ακόμη

προγενέστερη εποχή.

Ο ενδιάμεσος χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στη γραφή του καβαφικού

ποιήματος και στην απώτερη ιστορική στιγμή στην οποία αναφέρεται το

ποίημα, καταλαμβάνεται από τη σύνθεση ενός ποιήματος ιστορικού

χαρακτήρα.

Διαπιστώνουμε έτσι ότι σε ότι αφορά την ιστορική τους σκηνοθεσία τα τρία

ποιήματα έχουν την ίδια βασική δομή.

2. Διαφορές : Ο Καβάφης ταυτίζεται με τους ενδιάμεσους ποιητές/χρόνο. Δεν

εκφράζουν όμως μια συναισθηματική κατάσταση. Οι χαρακτήρες των δύο

ποιημάτων και το ποιητικό τους εγχείρημα βρίσκονται εμφανώς στο στόχαστρο

της πολυδιάστατης καβαφικής ειρωνείας.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 6 η

Μακριά, Θάλασσα του πρωιού, Καισαρίων, Θυμήσου, σώμα… Διαβάστε τη μελέτη

του Δημαρά στο ΑΚΚ. Διακρίνεται κάποια κοινή παράμετρο της καβαφικής ποίησης

στα παραπάνω ποιήματα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ :

Κοινή παράμετρος σε πολλά ποιήματα του Καβάφη είναι η ιστορική μνήμη, η

ερωτική ανάμνηση και η φαντασία. Συνήθως πρόκειται για ποιήματα

ποιητικής, γιατί αποκαλύπτουν ή σχολιάζουν την πηγή έμπνευσης και τον

τρόπο σύνθεσης του ποιήματος.

Συχνά ο καβάφης ξεκινά από την ιστορία για να δώσει ερωτική έκβαση στο

ποίημα, π.χ. στον Καισαρίων.

Άλλοτε την αφορμή δίνει το περιβάλλον, π.χ. Θάλασσα του πρωιού, ποίημα

ποιητικής με εξαιρετική σημασία λόγω της ιδιάζουσας σχέσης του Καβάφη με

τη φύση.

Εξάλλου ο ποιητής χρησιμοποιεί συχνά στα ποιήματα του τις λέξεις «μνήμη»,

«ανάμνηση», «φαντασία», ή λέξεις με συναφές περιεχόμενο. Π.χ. τα ποιήματα

Μακριά, Θυμήσου, σώμα…, ποιήματα ασφαλώς ηδονικά, αποτελούν συνάμα

20

ανατομία της ποιητικής πράξης, εφόσον ο ποιητής ουσιαστικά μετατρέπει

μπροστά στα μάτια του αναγνώστη την ερωτική ανάμνηση σε ποιητικό λόγο.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 7 η

Εντοπίστε το είδος και τη λειτουργία της ειρωνείας στα παρακάτω ποιήματα.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Σε όλα τα υπό εξέταση ποιήματα υπάρχει έντονη ειρωνεία, τόσο λεκτική όσο

ειρωνεία των καταστάσεων. Ο Καβάφης χρησιμοποιεί μεγάλη κλίμακα ειρωνικών

τεχνασμάτων με διαφορετικό στόχο και φυσικά διαφορετικό αισθητικό αποτέλεσμα.

Στα περισσότερα αποστασιοποιείται από τις αντιθετικές οπτικές που παρουσιάζει,

δημιουργώντας μια εντύπωση ουδετερότητας και αναδεικνύοντας τον πολυφωνικό

χαρακτήρα του κειμένου. Αυτή η νεωτερική διάσταση αποτελεί ένα νεωτερικό

χαρακτηριστικό της ποίησης του Καβάφη.

1. Εν τη μεγάλη ελληνική αποικία (348) – ιστορικοφανές

1. Η ειρωνεία είναι σύνθετη και στρέφεται εναντίον των πολιτικών

αναμορφωτών, της λογικής της εξουσίας και της πολιτικής ολιγωρίας της

Αποικίας.

2. Η χρονολογία σηματοδοτεί μια φάση καμπής, όταν στο προσκήνιο

εμφανίζονται οι Ρωμαίοι, ως διαιτητές των υποθέσεων του Ελληνισμού.

3. Η ειρωνική γλώσσα του Καβάφη στηρίζεται σε ποικίλες τεχνικές ειρωνείας

που αφορούν τη δομή του ποιήματος, το λεξιλόγιο, τη στίξη και τη στιχουργία.

4. Σημαντικότερες :

1. η μίξη δύο διαφορετικών γλωσσικών ιδιολέκτων (του αφηγητή και των

αναμορφωτών),

2. η μίξη δημοτικής και καθαρεύουσας,

3. οι διασκελισμοί («ιστορία/ μεγάλη»),

21

4. η ευρηματική ομοιοκαταληξία, που δημιουργεί ζεύγη σημαντικά για το

νόημα του ποιήματος («Αναμορφωταί/ ποτέ») η παιγνιώδες κλίμα που δε

συνάδει με τη σοβαρότητα της κατάστασης.

2. Ας φρόντιζαν (350) - ιστορικοφανές

Στιγματίζεται ο τυχοδιωκτισμός και ο πολιτικός αριβισμός ενός προσώπου

που τοποθετείται μεταξύ 128-123 π.Χ.

Βασική τεχνική: το προσωπείο του αφηγητή-πρωταγωνιστή που

ενσαρκώνει την αντίληψη του ποιητή για την πολιτική αναλγησία της

εποχής.

Ο Καβάφης δημιουργεί ένα πλέγμα ειρωνικών σχέσεων, μέσω της

δημιουργία του φανταστικού προσωπείου αλλά και αναφορών σε ιστορικά

πρόσωπα που απαντούν και σε άλλα ποιήματα του.

3. Από τη σχολήν του περιωνύμου φιλοσόφου (346) – ιστορικοφανές

Παρόμοια με το παραπάνω λειτουργεί η ειρωνεία και σε αυτό το ποίημα

Τέχνασμα ειρωνείας: προσωπείο.

Μέσω του προσωπείου του ανώνυμου μαθητή ο Καβάφης στηλιτεύει την

ασυνειδησία και τον συβαριτισμό μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης.

4. Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας (353) – ιστορικοφανές

το τελευταίο ποίημα που έγραψε ο ποιητής,

ακόμη πιο σύνθετη παρουσιάζεται η ειρωνεία

Επικρίνει τον Ιουλιανό, ιστορικό πρόσωπο, το οποίο ενοικεί και σε άλλα

του ποιήματα

Τέχνασμα ειρωνείας: προσωπείο

1. Ο ποιητής υιοθετεί ένα χριστιανικό προσωπείο προσκειμένου να

φέρει στην επιφάνεια του ποιήματος τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο

αντιθετικές θρησκευτικές στάσεις. Τρόποι: μέσω της ρητορικής:

μίξη λαϊκής "τσουχτερής" γλώσσας και στερεότυπων θρησκευτικών

εκφράσεων, επαναλήψεις φράσεων.

Η ειρωνεία εκδηλώνεται πρώτα στο επίπεδο της ρητορικής: μίξη λαϊκής

«τσουχτερής» γλώσσας και στερεότυπων θρησκευτικών εκφράσεων,

καθώς και επαναλήψεις φράσεων.

22

Ειρωνική όμως και η αντίθεση, που σκηνοθετείται σε ολόκληρη της του

ποιήματος, ανάμεσα στη βαρβαρότητα, που χαρακτηρίζει τις σκέψεις και

τις πράξεις κι των δύο ομάδων, και στη θρησκευτική τους ιδιότητα.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 8 η

Πώς λειτουργεί ο λυρισμός στο ποίημα Ο ήλιος του απογεύματος;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Το ποίημα είναι κατεξοχήν λυρικό.

Καταγράφει τις εντυπώσεις και τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου

σχετικά με έναν χωρισμό που συνέβη στο παρελθόν.

Η έκφραση των συναισθημάτων δεν είναι άμεση αλλά έμμεση (εξαίρεση το

Αλλοίμονο).

Η εσωτερική διάθεση έχει υποχωρήσει στο βάθος του ποιήματος ενώ στην

επιφάνεια αναπαριστώνται με ακρίβεια οι συνθήκες της πραγματικότητας που

υπέθαλψαν τη συγκεκριμένη διάθεση, δηλ:

1. Η ερωτική κάμαρα που άδεια πλέον προσφέρεται προς ενοικίαση δίνει την

αφορμή στον ομιλητή να αναπολήσει το χώρο όπως τον γνώρισε ο ίδιος.

2. Η λεπτομέρεια και η ακριβολογία της περιγραφής, χαρακτηριστικά της

καβαφικής ποίησης, αναιρούν τη διάκριση παρελθόντος-παρόντος,

υπηρετώντας τη μνήμη κατά τον καλύτερο τρόπο.

3. Ταυτόχρονα η νοητική οργάνωση και ορθολογική αναπαράσταση του

χώρου όπως ήταν στο παρελθόν οδηγεί σταδιακά στο κομβικό σημείο, το

κρεβάτι, και μάλιστα όπως το μισοφώτιζε, στην ακριβή θέση όπου

βρισκόταν, ο ήλιος του απογεύματος.

4. Σ’ αυτό το σημείο η τυπική περιγραφή ήδη ανασύρει και προβάλλει στον

παρόντα άδειο χώρο τον (απογευματινό) χρόνο του έρωτα που είναι όμως

πια αξεδιάλυτος από τον χρόνο του χωρισμού.

23

5. Αυτό είναι και το σημείο όπου εκδηλώνεται ανοιχτά, καθώς κορυφώνεται, η

συγκρατημένη συγκίνηση που διατρέχει όλο το ποίημα.

Παρατήρηση : η αποστασιοποίηση του Καβάφη από τις οπτικές που παρουσιάζει

δημιουργεί μια εντύπωση ουδετερότητας αναδεικνύοντας τον πολυφωνικό χαρακτήρα

του έργου του. Αυτή η ειρωνική διάσταση αποτελεί ένα νεωτεριστικό χαρακτηριστικό

της ποίησης του Καβάφη.

24