ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 1ου αι. π.Χ.

Gaius Iulius CaesarΈργοα) Λόγοι: αναγνωριζόταν ως μεγάλος ρήτορας.β) Commentarii belli gallici ή Commentarii de bello gallicoκαιγ) Commentarii belli civilis ή Commentarii de bello civili

Πηγές-ΠρότυπαΤο Υπόμνημα είχε μακρά ιστορία ως λογοτεχνικό είδος και δεν είναι κάτι

καθαρά ρωμαϊκό. Στην Ελλάδα ο όρος περιελάμβανε πρακτικά, διοικητικές αναφορές,επίσημα έγγραφα, ιδιωτικά έγγραφα ή ακόμα και ημερολόγια. Επρόκειτο γιααφηγηματικές εκθέσεις γεγονότων με ιστορικό σκοπό. Διακρινόταν από την Ιστορία,η οποία είχε ένα ηθικολογικό πλαίσιο και ενσυνείδητη λογοτεχνική μορφή.

Οι Commentarii του Καίσαρα εξωτερικά μόνο έχουν τη μορφή υπομνήματος, ενώστην πραγματικότητα αποτελούν ολοκληρωμένα ήδη έργα. Ο Καίσαρας ταανάγει σε λογοτεχνικό είδος.

Ομοιότητες με Ξενοφώντα:α) Αναφέρεται στον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο, θέλοντας να προσδώσει στο έργοέναν αέρα αντικειμενικότηταςβ) δεν έχει προοίμιαγ) επιδιώκει ξεχωριστή λιτότητα στο ύφος

Commentarii belli gallici (7 βιβλία + ένα που πρόσθεσε ο Hirtius): καλύπτει ταγεγονότα της περιόδου 58-52 (τα πρώτα εφτά βιβλία) με την ολοκλήρωση τηςκαθυπόταξης της Γαλατίας. Πιθανότατα γράφηκε σταδιακά και πήρε την τελική τουμορφή για έκδοση το 51 π.Χ.

Με αυτό ο Καίσαρας πέτυχε την παράταση της ανθυπατείας του, έτσι ώστε νααποφύγει τις διώξεις εναντίον του.

Κάθε βιβλίο καλύπτει τα γεγονότα ενός χρόνου, είναι αυτοτελές και δενπεριέχει αναφορά σε μεταγενέστερο βιβλίο.

Χρησιμοποίησε για τα γεγονότα στα οποία δεν ήταν παρών τις αναφορές καιτις σημειώσεις αξιωματικών, υποβάλλοντάς τις βέβαια σε μια εν μέρει πολιτική καιεν μέρει λογοτεχνική επεξεργασία.

[2]

Commentarii belli civilis (3 βιβλία)Καταγραφή της εμφύλιας διαμάχης του με τον Πομπήιο. Ο Καίσαρας εμφανίζεταιδίκαιος απέναντι στους αντιπάλους του και αρκετά αντικειμενικός στο χειρισμότων γεγονότων.

Δε χαρακτηρίζεται βέβαια από απόλυτη αμεροληψία. Στόχος του δεν ήτανμόνο να εκθέσει τα γεγονότα, αλλά και να προβάλει στους σύγχρονούς του τιςυπηρεσίες του προς την πολιτεία και την αχαριστία που συνάντησε.

Λογοτεχνική τεχνικήΥπάρχουν εκτεταμένες παρεκβάσεις, λόγοι, ατομικές περιγραφές προσώπων,διαλογισμός. Παρουσιάζει τον εαυτό του ως τον κατ’ εξοχήν διορατικό στρατηγό, ενώτους αντιπάλους του ως αλαζόνες, τυφλωμένους, μανιακούς. Στις αποτυχίες τηδιοίκηση δεν ασκεί ο ίδιος αλλά η Τύχη (Fortuna), ενώ στις επιτυχίες τονίζει το consilium(σχέδιο).

Γλώσσα-ΎφοςΔιαύγεια και απλότητα, βραχύτητα και χάρη. Είναι καθαρολόγος με τάση προςτην τυποποίηση (μία λέξη για ένα πράγμα και τυποποιημένες εκφράσεις). Αναζητείσε κάθε περίπτωση την κατάλληλη λέξη (verbum proprium). Χρησιμοποιεί κατά κόροντην αφαιρετική απόλυτη (συμπύκνωση).

Φιλοσοφικός στοχασμόςΟι ηθικές αξίες για τον Καίσαρα δεν είναι απόλυτες και υποβιβάζονται σε

απλά μέσα της στρατηγικής του για την επιτυχία. Έχει συνεχώς στο μυαλό του τηνεπίδραση στο κοινό.

Τονίζει την υπέρτερη στρατηγική του ικανότητα, την αφοσίωση καιγενναιότητα του στρατεύματός του, τη νομιμότητα των πολέμων που διεξάγει και τααρνητικά χαρακτηριστικά των αντιπάλων του.

Υπογραμμίζει διαρκώς στο De bello civili την ετοιμότητά του γιαδιαπραγματεύσεις και την αγάπη του για την ειρήνη. Προβάλλει την προσωπική τουdignitas και ισχυρίζεται με επιμονή ως στρατηγός ότι ενεργεί σύμφωνα με τιςπαραδόσεις της ρωμαϊκής πολιτικής.

Η clementia (επιείκεια) προβάλλεται ως φυσικό γνώρισμα του χαρακτήρα του. Οίδιος προτιμάει τους όρους misericordia, lenitas και liberalitas. Την αρετή αυτή εφαρμόζεικυρίως προς τους συμπολίτες του στον εμφύλιο πόλεμο και όχι σε αλλόφυλουςαντιπάλους (π.χ. τους Γαλάτες).

Έργα του Ιουλίου Καίσαρα που δε σώζονται:

[3]

De analogia (μια γραμματική αφιερωμένη στον Κικέρωνα, 55 ή 54 π.Χ.),Iter (περιγραφή της πορείας του προς Ισπανία, 46 π.Χ.),Anticato (σε δύο βιβλία, απάντηση στον Cato του Κικέρωνα, 45 π.Χ.).Corpus Caesarianum: α) το όγδοο βιβλίο του De bello Gallico, β) το Βellum Alexandrinum,γ) το Βellum Africum, δ) το Βellum Hispaniense.

Gaius Sallustius Crispus

Ζωή: Αμιτέρνο της Σαβίνης το 86 π.Χ. - 35 π.Χ.Δεν ανήκει στην τάξη των συγκλητικών αλλά στην αριστοκρατία μιας μικρής πόλης.Είχε έντονη δημόσια ζωή, αλλά όχι ιδιαίτερα αξιοπρεπή ή διαπρεπή. Υπήρξε πιστόςοπαδός του Καίσαρα. Διαγράφηκε από τις τάξεις των συγκλητικών από τον ΆππιοΚλαύδιο, οπαδό του Πομπήιου. Ο Καίσαρας τον αποκατέστησε, του ανέθεσε τηναρχηγία μέρους του στρατού του ενάντια στον Πομπήιο στο Ιλλυρικό και αργότερασυμμετείχε στον πόλεμο της Αφρικής. Μετά τον πόλεμο διορίστηκε έπαρχος στοβασίλειο του Ιούβα και πλούτισε. Γύρισε στη Ρώμη και αποσύρθηκε στη χλιδή και τησυγγραφή των έργων του.

Έργοα) Bellum Catilinae (περίπου 42 π.Χ.)β) Bellum Iugurthinum (περίπου 40 π.Χ.), για τον πόλεμο εναντίον του Ιουγούρθα (111-105 π.Χ.)γ) Historiae (στα τελευταία χρόνια της ζωής του).

Τα δύο πρώτα είναι μονογραφίες, ενώ το τρίτο, που σώζεται αποσπασματικά,καλύπτει την περίοδο από το 78 (θάνατος του Σύλλα) μέχρι το 67 π.Χ., συνεχίζονταςέτσι το έργο του Σισήννα.Appendix sallustiana: Νόθα έργα α) Invectiva ad Ciceronem, β) δύο Epistulae ad Caesarem(ένας κέντρων από φράσεις του Σαλλούστιου).

Πηγές και πρότυπαΠρομηθεύεται το υλικό του από δικούς του μορφωμένους απελεύθερους. Επίσης:πρακτικά της Συγκλήτου και επιστολές, Ρωμαίους ιστοριογράφους, τααπομνημονεύματα του Σύλλα και του Ρουτίλιου Ρούφου καθώς και τον Έλληναφιλόσοφο και ιστορικό Ποσειδώνιο. Σημαντικότερο ρωμαϊκό του πρότυπο είναι οΚάτων ο Πρεσβύτερος, κυρίως στην ηθικολογική του κριτική. Πιθανόν χρησιμοποίησε

[4]

και καρχηδονιακά συγγράμματα. Τον ενδιαφέρει περισσότερο η λογοτεχνικήεπεξεργασία και η ηθικοπολιτική ερμηνεία και λιγότερο η έρευνα των γεγονότων.

Μεγάλο πρότυπο του Σαλλούστιου αποτέλεσε ο Θουκυδίδης.Κοινά σημεία:και στα τρία έργα υπάρχει ένας πρόλογος και μια «αρχαιολογία», ένας μεγάλος λόγοςως εναρκτήριος τόνος, στις δυο μονογραφίες μια πολιτική παρέκβαση και στονΚατιλίνα μια συζήτηση με αντιτιθέμενους λόγους και με τις κρίσεις ηγετικώνπροσωπικοτήτων.Το ύφος του παραπέμπει στο Θουκυδίδη. Το χαρακτηρίζει η βραχυλογία και ησυντομία, η πυκνή έκφραση, η στρυφνότητα, η αρχαϊκή χροιά, ο διδακτικός τόνοςαλλά και η ευγλωττία.Μοιράζεται με το Θουκυδίδη το πρόβλημα της ανθρώπινης φύσης και των αιτίων πουπροκαλούν τις εσωτερικές αντιπαραθέσεις του κράτους.

Τα έργα του είναι στην πραγματικότητα περισσότερο πολιτικά φυλλάδια παράκαθαυτό ιστορία. Ρέπει στην ηθικολογία, μολονότι τα διδάγματά του δε συμβάδιζανμε τη ζωή του.Δεν ερευνά τις πηγές του και παρουσιάζει ανακρίβειες. Θέλει να γνωρίζει τηναλήθεια και τις βαθύτερες αιτίες των γεγονότων, αλλά του λείπει η ενόραση και ηδιεισδυτική ικανότητα.

Cornelius Nepos

Ζωή. Από το Ticinum. Γεννήθηκε γύρω στο 100 π.Χ. Συμπατριώτης και φίλος τουΚάτουλλου, ο οποίος του απευθύνει το πρώτο του ποίημα. Είναι ένας καλλιεργημένοςάνθρωπος των γραμμάτων από την τάξη των ιππέων. Φίλος του Κικέρωνα και τουΑττικού, του Ορτήνσιου και ίσως του Βάρρωνα, αλλά κατώτερός τους λογοτεχνικά.

Έργο: Κύριο έργο του η βιογραφία, θεωρείται ο δημιουργός της λογοτεχνικήςβιογραφίας στη Ρώμη. Ο Υγίνος συνεχίζει την παράδοση και αργότερα ο Σουητώνιος.

α) Chronica, σε τρία βιβλία, τα οποία επαινεί ο Κάτουλλος για τη συντομία τους (μεσυγχρονικό τρόπο τα κύρια γεγονότα της ελληνικής και της ρωμαϊκής ιστορίας).

β) Exempla (συλλογή ηθικών παραδειγμάτων, ένα νέο λογοτεχνικό είδος για τη Ρώμη,πιθανόν διαρθρωμένα σε ρωμαϊκά και ελληνικά).

[5]

γ) ξεχωριστά δημοσίευσε Βίους του Κάτωνα και του Κικέρωνα.

δ) De viris illustribus. 16 τουλάχιστον βιβλία για ρήτορες, ιστορικούς, γραμματικούς,ποιητές, βασιλείς, στρατηγούς και δυο άλλες κατηγορίες που δεν κατονομάζονται)ξένους και Ρωμαίους. Στόχος του να γίνει σύγκριση ανάμεσα στους επιφανείς άνδρεςτης Ρώμης και τους ξένους.

Από αυτό το τελευταίο έργο σώζεται ο Liber de excellentibus ducibus exterarum gentium,μια συλλογή 22 βιογραφιών Ελλήνων (με την εξαίρεση του Πέρση Δατάμη και τωνΚαρχηδόνιων Αμίλκα και Αννίβα) ηγεμόνων (με την εξαίρεση των βίων του Αττικούκαι του Κάτωνα, που προέρχονται από το βιβλίο για τους Λατίνους ιστορικούς.

ε) Μικρά ποιήματα και ένα γεωγραφικό έργο.

Οι βιογραφίες πολιτικών είναι καινοτομία, όπως επίσης και η βιογραφία προσώπου ενζωή, του Αττικού.

Πηγές-Πρότυπα. Για τα Chronica πρότυπο ήταν τα Χρονικά του Απoλλόδωρου απότην Αθήνα (2ος αι. π.Χ.), για τα Exempla η παράδοση των ελλήνων παραδοξογράφων.Για τις βιογραφίες πηγές ήταν μια σειρά ιστορικών έργων: Θουκυδίδης, Ξενοφώντας,Θεόπομπος, Τίμαιος κ.ά.

Λογοτεχνική τεχνική. Στη Ρώμη δεν υπήρχε αυστηρή διάκριση ανάμεσα στηλογοτεχνική και την πολιτική βιογραφία.

Γλώσσα και ύφος. Εμφανής η επίδραση της καθομιλουμένης. Δε διακρίνεται γιαυπέρμετρη φροντίδα στη γλώσσα του, ενώ παρουσιάζει και κάποια αρχαϊκά στοιχεία.Είναι αττικιστής και κινείται στο χώρο του genus tenue, με σπάνιες ρητορικές εξάρσεις.

Λογοτεχνικός στοχασμός. Τους βίους του χαρακτηρίζει ηθικολογική τάση. Δεναπευθύνεται σε ιστορικούς και μορφωμένους αλλά στο πλατύ κοινό (vulgus).Δεν ξέρει καλά ελληνικά και το έργο του βρίθει από ανακρίβειες και λάθη.

Φιλοσοφικός στοχασμός. Αντιμετωπίζει με ασυνήθιστη ευρύτητα πνεύματος τονελληνικό πολιτισμό. Δεν είναι ο υπερσυντηρητικός αρχαϊκός Ρωμαίος.

[6]

Marcus Terentius Varro (116 π.Χ.- 27 π.Χ.)

Ο μεγαλύτερος πολυμαθής που ανέδειξε η Ρώμη. Έγραψε επί παντός επιστητού,εκτός από μαθηματικά. Μεγαλοκτηματίας και συγκλητικός. Διακρίθηκε στο πλευρότου Πομπήιου στον πόλεμο κατά των πειρατών, αργότερα παραδόθηκε στον Καίσαραστην Ισπανία χωρίς περιττή αιματοχυσία.

Ο Καίσαρας του αναθέτει τη συλλογή και ταξινόμηση όλης της ελληνικής καιλατινικής λογοτεχνίας για μια μελλοντική δημόσια βιβλιοθήκη. Το 38 π.Χ. τιμάται,μόνος αυτός εν ζωή, με μια προσωπογραφία του στην πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη τηςΡώμης, του Γ. Ασίνιου Πολλίωνα. Με τον Αύγουστο δεν ήρθε ποτέ σε ρήξη.

Έργο: Έχει σωθεί το De re rustica και 10 βιβλία του De lingua latina.

1. Eγκυκλοπαιδικά συγγράμματα: Disciplinae = μία εγκυκλοπαίδεια των ΕλευθερίωνΤεχνών (9 βιβλία, ένα για κάθε κλάδο γνώσης: trivium=Γραμματική, Διαλεκτική,Ρητορική, quadrivium= Γεωμετρία, Αριθμητική, Αστρονομία, Μουσική, και επιπλέονΙατρική, Αρχιτεκτονική).

2. Γραμματικά συγγράμματα: De lingua latina = αφιερωμένο στον Κικέρωνα.Σώζονται τα 5-10 για την ετυμολογική πρακτική και το σχηματισμό λέξεων με τηνκλίση. To πάθος του για την ετυμολογία οφείλεται σε επίδραση του Στωικισμού. Τουπόλοιπο έργο ασχολιόταν με τη σύνταξη και άλλα γλωσσολογικά θέματα.

3. Γραμματολογικά συγγράμματα:De comoediis Plautinis (καθόρισε τις 21 γνήσιες κωμωδίες του Πλαύτου), De poetis(στον τύπο της επιστημονικής αλεξανδρινής βιογραφίας), De poematis (διάλογος σετρία βιβλία για τα είδη της ρωμαϊκής ποίησης με βάση τα μέτρα και τα θέματα),

De imaginibus ή Hebdomades (ένα είδος εικονογραφημένου βιογραφικού λεξικού, 15βιβλία με 700 πορτρέτα διάσημων Ελλήνων και Ρωμαίων). Πραγματείες για τοθέατρο: De scaenicis originibus, De actionibus scaenicis, De actis scaenicis. Άλλα έργα: Debibliothecis.

4. Αρχαιοδιφικά-ιστορικά και γεωγραφικά συγγράμματα: Antiquitates rerumhumanarum et divinarum= μια ιστορική εγκυκλοπαίδεια για τα κοσμικά πράγματατης Ρώμης και τις θρησκευτικές πρακτικές και λατρείες χωρισμένη σε δύο μέρη: 1-25res humanae, 26-41 res divinae.

[7]

5. Ρητορικά συγγράμματα.

6. Νομικά συγγράμματα.

7. Φιλοσοφικά συγγράμματα. Liber de philosophia (θεωρητικά είναι δυνατές 288διαφορετικές φιλοσοφικές σχολές), De principiis numerorum, Logistorici (76 βιβλία,ανάπτυξη εκλαϊκευμένης φιλοσοφίας σε διάλεξη ή διάλογο)

8. De re rustica: σε μορφή αριστοτελικού διαλόγου, ύφος φλύαρο και απεριποίητο,σοφία πληθωρική

9. Ποιητικά έργα.

Saturae Menippeae = κατά μίμηση της Μενίππειας σάτιρας (εκλαϊκευμένεςηθικολογικές συζητήσεις σε πεζό λόγο διανθισμένες με ποιήματα) έγραψε και ο ίδιοςσάτιρες. Παρουσιάζει ένα εντυπωσιακά ευρύ φάσμα από χαρακτήρες και περιστάσειςαπό τη ρωμαϊκή ζωή και τη μυθολογία.

Πηγές-Πρότυπα

Παίρνει από όλες τις φιλοσοφικές σχολές ό,τι θεωρεί πολύτιμο. Αξιοποιεί και τηνκυνική ιδεολογία και τους περιπατητικούς, τους στωικούς, τους νεοπυθαγόρειους.

Φιλοσοφικός στοχασμός

Διαθέτει εξαιρετικό ζήλο για μάθηση και διδασκαλία. Είναι πρακτικός και εθνικάπροσανατολισμένος. Βέβαια, η συγγραφική του πληθωρικότητα δε συμβαδίζει με τηνκριτική διείσδυση. Ωστόσο είναι συστηματικός και επιλέγει στοιχεία ουσιώδη για τουςΡωμαίους αναγνώστες.

Marcus Tullius Cicero

– Γεννήθηκε το 106 π.Χ. στο Αρπίνο, από οικογένεια ιππέων. Ήταν ένας novus homoκαι έλαβε καλή και σφαιρική μόρφωση. Ήταν στη θεωρία ένας Ακαδημικός και στηνπράξη ένας μετριοπαθής Στωικός. Για τον Επικουρισμό ένιωθε πάντα αρκετήπεριφρόνηση.

[8]

– Γνωρίστηκε και συνδέθηκε με τον Πομπήιο. Το 81 π.Χ. εκφώνησε τον πρώτο λόγοτου, το Pro Quinctio, και την επόμενη χρονιά το Pro Roscio Amoerino, ερχόμενος σεσύγκρουση με τον πανίσχυρο Σύλλα.– Έφυγε από τη Ρώμη και σπούδασε στην Αθήνα, τη Μικρά Ασία και τη Ρόδο (79-77π.Χ.). Επέστρεψε το 77 π.Χ., παντρεύτηκε την Τερεντία και την επόμενη χρονιάεκλέχτηκε quaestor και έζησε στη Σικελία ως αναπληρωτής-κυβερνήτης.– Το 69 π.Χ. έγινε αγορανόμος (aedilis curulis)και το 66 π.Χ. έγινε δικαστής (praetor). Ωςύπατος το 63 π.Χ. αποκάλυψε και κατέπνιξε το κίνημα του Κατιλίνα. Με ενέργειες τουΚαίσαρα εξορίστηκε το 58 π.Χ., αλλά την επόμενη χρονιά ανακλήθηκε από τηνεξορία.– Στον εμφύλιο πήρε το μέρος του Πομπηίου, αλλά μετά τη μάχη των Φαρσάλων,στην οποία δεν ήταν παρών, συμφιλιώθηκε με τον Καίσαρα (47 π.Χ.).– Το 46 π.Χ. χώρισε με την Τερεντία. Λίγο αργότερα πέθανε η κόρη του Τυλλία (45π.Χ.), γεγονός που τον βύθισε σε μεγάλη θλίψη, γιατί ήταν το αγαπημένο του παιδί σεαντίθεση με τον μέτριο Μάρκο.– Παρηγοριά βρήκε στη μελέτη και συγγραφή φιλοσοφικών και ρητορικώνσυγγραμμάτων. Όλα τα έργα του, εκτός από τις δημηγορίες και τις επιστολές, είναιπροϊόν της πολιτικής του αδράνειας.– Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα τέθηκε στο πλευρό του Οκταβιανού καιλειτούργησε ως η ανεπίσημη κεφαλή του κράτους, εκτοξεύοντας τους Φιλιππικούςτου εναντίον του Μάρκου Αντώνιου το 43 π.Χ. Όταν η Τριανδρία προχώρησε σεεκκαθάριση των αντιπάλων της, δολοφονείται από οπαδούς του Αντώνιου στις 7Δεκεμβρίου του 43 π.Χ. (το κεφάλι και τα χέρια του εκτίθενται σε κοινή θέα στοForum).– Κατηγορήθηκε ότι υπήρξε διαδοχικά δημοκρατικός, αριστοκρατικός και όργανο σταχέρια των μοναρχών. Όμως ήταν ιππέας και προκειμένου να υπερασπιστεί τασυμφέροντα της τάξης του ήταν υποχρεωμένος να μεταβάλλεται πολιτικά.

Έργο

α) Ρητορικοί λόγοιβ) Ρητορικές πραγματείεςγ) Φιλοσοφικές πραγματείεςδ) Επιστολέςε) Ποιήματα

[9]

Ρητορικοί λόγοι- Κατατάσσονται σε δέκα περιόδους. Οι Ρωμαίοι ήξεραν καλά ότι οι δημοσιευμένοιλόγοι που διάβαζαν δεν ήταν επί λέξει αντίγραφα.- Οι ελληνικοί δικανικοί λόγοι γράφονταν σύμφωνα με το χαρακτήρα του διαδίκουπου θα τους εκφωνούσε. Στη Ρώμη η προσωπικότητα και το κύρος του δικηγόρουείχαν μεγάλη βαρύτητα.- Προτιμούσε το ρόλο του συνηγόρου. Πίστευε ότι ήταν λάθος να κατηγορεί κανείςκάποιον που θεωρούσε ότι ήταν αθώος, αλλά δεν ήταν σφάλμα να υπερασπίζεταικανείς κάποιον που ίσως ήταν ένοχος (εκτός να ήταν κατά κάποιον άλλο τρόποδιεφθαρμένος).- Γράφει κυρίως πολιτικούς και δικανικούς λόγους.- Πρότυπό του ο Δημοσθένης και ως προσωπικότητα και ως συγγραφέας.

Δομή των λόγων– exordium (προοίμιο, captatio benevolentiae, εισαγωγή στην περίπτωση)– narratio (έκθεση των γεγονότων με σαφήνεια),– argumentatio (επιχειρηματολογία με κατάλληλη διάταξη των ισχυρών θέσεων στηναρχή και το τέλος και των αδύναμων στη μέση),– peroratio (επίλογος, πρόκληση της οργής ή του ελέους των δικαστών συχνά μεεξορκισμούς πλήρεις πάθους)

Γλώσσα και ύφος– Επιδιώκει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός συγκεκριμένου κάθε φορά κοινούκαι στην ιδιαιτερότητα της κάθε περίπτωσης. Οι επικλήσεις στο θείο είναι πολύσυχνότερες στους λόγους προς το λαό. Οι συγκλητικοί λόγοι περιέχουνπερισσότερους ελληνισμούς, ενώ οι λαϊκοί λόγοι είναι γραμμένοι σε καθαρότεραλατινικά.– Διαφορές ύφους υπάρχουν και στο εσωτερικό των λόγων: στο προοίμιο ταιριάζει οευχάριστος τρόπος γραφής και λεξιλόγιο με μέτρο και κομψότητα, αποφεύγεται τοπάθος και προτιμάται το μέσο ύφος προς τέρψη του ακροατή. Στη διήγηση και τηνεπιχειρηματολογία επικρατεί το ισχνό ύφος (εκφράσεις σύντομες, απλό λεξιλόγιο). Οεπίλογος προσεγγίζει το υψηλό ύφος (πάθος, εικόνες, ανακόλουθη σύνταξη, λέξειςθρησκευτικού περιεχομένου).

– Ανάμεσα στις δύο τάσεις που επικρατούσαν στον πεζό λόγο της εποχής, τονΑσιανισμό (περίτεχνες και επιδέξιες διατυπώσεις, απόσταση από τον καθημερινόλόγο) και τον Αττικισμό (αποφυγή εκκεντρισμών και εξεζητημένης φρασεολογίας,απλό ύφος που προσομοιάζει τον καθημερινό λόγο), ο Κικέρωνας προτίμησε να

[10]

ακολουθήσει τη μέση οδό, αποφεύγοντας έτσι την υπερβολική προσποίηση τουπρώτου και την ατονία του δεύτερου.

Ο Κικέρωνας αποδεσμεύτηκε από τον αρχικό του ασιανισμό και χωρίς ναπεριπέσει σε μια υπερβολική καθαρολογία (purismus), βρήκε το δρόμο τηςκλασικιστικής μίμησης των ελληνικών προτύπων, μεταξύ των οποίων εκτιμούσειδιαίτερα το Δημοσθένη.

Λόγοι: Pro Quinctiο, Pro Roscio comoedo, In Verrem I-V, Pro Cluentio, De lege agraria, InCatilinam I-IV, Pro Archia poeta, Pro Sestio, Pro Caelio, Pro Marcello, Pro Ligario, Pro regeDeiotaro, Philippicae, κλπ.

Ρητορικές πραγματείεςΣτις ρητορικές του όπως και στις φιλοσοφικές του μελέτες προτιμούσε τονεκλεκτικισμό. Αξιοποίησε τη γνωριμία του με τους μεγάλους ηθοποιούς, το Ρώσκιοκαι τον Αίσωπο, που του έδωσαν οδηγίες δραματικής απαγγελίας.De inventione (2 βιβλία, 81-80): ανεπαρκές έργο, της νιότης του. Συγκέντρωσηκανόνων από τα ελληνικά για την εύρεση του υλικού.De oratore (3 βιβλία, 55): μανιφέστο για τις ρητορικές του ιδέες. Κύριο θέμα του είναι ηπαιδεία, η μορφωτική εκπαίδευση ή ευρύτερα η humanitas.Partitiones oratoriae (γύρω στο 53 π.Χ.): μια μικρή κατήχηση στη ρητορική για το γιοκαι τον ανιψιό του, η δραστηριότητα του ρήτορα, ο λόγος και τα μέρη του και ηδιδασκαλία για το θέμα (quaestio).Brutus: (46), συζήτηση για τη ρητορεία στην Ελλάδα και τη Ρώμη μεταξύ τουΚικέρωνα, του Βρούτου και του Αττικού.Orator: (46), πραγματεία περί κατάλληλου ρητορικού ύφους. Ο τέλειος ρήτοραςπρέπει να διακρίνεται από φιλοσοφική παιδεία και να κατέχει και τις τρεις μορφέςύφους: genus tenue, medium και grande. Αποκρούει τους αττικιστές.De optimo genere oratorum: (46;), ενάντια στους νεοαττικιστές, γνήσιο πρότυπο ύφουςόχι ο Λυσίας αλλά ο Δημοσθένης.Paradoxa Stoicorum (46): εφαρμογές στη ρητορική γνωστών στωικών αποφθεγμάτωνTopica: περίληψη του ομώνυμου αριστοτελικού έργου, όπου ο Αριστοτέλης ταξινομείτις «αποδείξεις», τους τόπους εύρεσης των επιχειρημάτων.

Φιλοσοφικές πραγματείες– Οι μεγάλοι αριστοτέχνες Πλάτωνας και Αριστοτέλης αποτελούν το υπόβαθρο.– Ως πρωταρχική μορφή επέλεξε το διάλογο, όχι όμως τον πλατωνικό, στον οποίο τασυμπεράσματα βγαίνουν από μια συζήτηση, αλλά τον αριστοτελικό, στον οποίο οι

[11]

διάφοροι χαρακτήρες εκφράζουν, σε λόγους που μπορεί να είναι εκτεταμένοι,απόψεις που ήδη έχουν διαμορφωθεί.– Ο ίδιος δεν υπήρξε φιλόσοφος και δεν είχε την ικανότητα να σκέφτεται πρωτότυπασ’ αυτόν τον τομέα γνώσης. Έλεγε πως τα έργα του ήταν αντίγραφα.– Ήταν εκλεκτικιστής χωρίς συστηματική φιλοσοφία και ηθικολόγος.

Μετάφραση του Οικονομικού του ΞενοφώνταΜετάφραση του Πρωταγόρα του ΠλάτωναDe republica (6 βιβλία, 54-51): μανιφέστο για τις πολιτικές του ιδέες. Συζήτηση για τοποιο είναι το ιδανικό καθεστώς και ο καλύτερος τρόπος να κυβερνηθεί η πολιτεία.Εξετάζονται τα τρία πολιτεύματα, δημοκρατία, αριστοκρατία και μοναρχία, καθώςκαι οι εκφυλισμένες τους μορφές, και προκρίνεται η σύνθεση των τριών, όπως γίνεταιστη Ρώμη. Το έργο κλείνει με το περίφημο somnium Scipionis, που προαναγγέλλει τηνανταμοιβή του πολιτικού άνδρα στη μεταθανάτια ζωή.De legibus (2 βιβλία): διάλογος για τη νομική θεωρία της εποχής, τους άριστουςνόμους με βάση το ρωμαϊκό υπόδειγμα.Hortensius: (45), παραίνεση για τη μελέτη της φιλοσοφίας.Academica priora et posteriora (45): τα δόγματα της Ακαδημίας σε διαλογική μορφή,συζητείται η βεβαιότητα απόκτησης γνώσης.Timaeus: μετά τα Academica, μάλλον μετάφραση του πλατωνικού διαλόγουDe finibus bonorum et malorum (45), 5 βιβλία περί των ορίων ανάμεσα στο καλό και τοκακό.Tusculanae disputationes (45): ζητήματα ηθικής, όχι φόβος για το θάνατο, ο πόνοςείναι υποφερτός, η λύπη υπερνικιέταιDe natura deorum (45, 3 βιβλία): διάλογος περί θεών ανάμεσα στον ΕπικούρειοΒελλήιο, τον ακαδημεικό Κόττα και το Στωικό Βάλβο. Αναπτύσσονται τα υπέρ και τακατά κάθε άποψης χωρίς τη λήψη οριστικής απόφασης.De divinatione (αμέσως μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, 2 βιβλία): συζήτηση περίμαντικής και προφητείας, στην οποία παρουσιάζονται οι αντικρουόμενες θεωρίεςΣτωικών και Ακαδημεικών.De fato: Ο Κικέρωνας υποστηρίζει την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης.Consolatio: παραμυθητικός για το θάνατο της κόρης του ΤυλλίαςDe senectute (πριν τη δολοφονία του Καίσαρα, αρχικός τίτλος Cato maior): συζήτηση γιατα γηρατειά, που ανασκευάζει κατηγορίες για αυτά.De amicitia (44, ή Λαίλιος): συζήτηση του Λαίλιου με τον Γάιο Φάννιο και το ΜούκιοΣκαιόλα για τον απελθόντα Σκιπίωνα, τις υποχρεώσεις και τα όρια της φιλίας.De officiis (3 βιβλία, απευθύνεται στο γιο του): έργο στωικό σε έμπνευση, όχι διάλογοςαλλά άμεση παραίνεση.

[12]

Πηγές-ΠρότυπαΓια τις ρητορικές και φιλοσοφικές πραγματείες οι μεγάλοι αριστοτέχνες Πλάτωναςκαι Αριστοτέλης αποτελούν το υπόβαθρο. Επίσης οι ακαδημικοί δάσκαλοι τουΚικέρωνα, Φίλωνας και Αντίοχος, καθώς και ο Ισοκράτης. Γνωρίζει τους επικούρειουςΦιλόδημο και Φαίδρο (δάσκαλός του) και τον ακαδημικό Καρνεάδη. Έχει επίσηςπολυάριθμες στωικές πηγές (Παναίτιος, Ποσειδώνιος).

Στον Αριστοτέλη οφείλει περισσότερα από λογοτεχνική και λιγότερα απόφιλοσοφική πλευρά: έτσι αρχίζει με ένα προσωπικό προοίμιο και διαρθρώνει το λόγοέτσι ώστε σε μεγάλα διαστήματα ο κάθε συνομιλητής αναπτύσσει τις απόψεις τουστα πλαίσια μιας εκτενέστερης ομιλίας.

Γλώσσα και ύφοςΤο λεξιλόγιο των πραγματειών, ρητορικών και φιλοσοφικών, διαφέρει από τουςρητορικούς λόγους. Στα διαλογικά μέρη εμφανίζονται στοιχεία της καλλιεργημένηςκαθημερινής γλώσσας, ενώ ειδικοί όροι αφθονούν στα μέρη όπου δίνονται «τεχνικές»πληροφορίες. Ο Κικέρωνας εμπλούτισε το φιλοσοφικό και ρητορικό λεξιλόγιο τηςλατινικής. Γενικά η γλώσσα και το ύφος του υπακούουν στους νόμους του πρέποντος(aptum).

Φιλοσοφικός στοχασμός– Γενικά ο Κικέρωνας ακολουθεί μια στάση που αναζητεί, ανάλογα με τηνπερίπτωση, τα ταιριαστά κάθε φορά επιχειρήματα και τις κατάλληλες έννοιες σ’εκείνον το φιλοσοφικό χώρο που τελικά του τα προσφέρει.– Η φιλοσοφία αποτελεί γι’ αυτόν καταφύγιο στα χρόνια της ακούσιας απραγίας (55-51 π.Χ.), τον παρηγορεί για το θάνατο της κόρης του Τυλλίας και αποτελεί γενικά τοθεμέλιο της προσφοράς ολόκληρης της ζωής του.– Θέλησε να προσφέρει στη νεολαία μια φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια στα λατινικά.

Επιστολές– Αρχείο εμπειριών, σε ασυνήθιστα δύσκολους καιρούς, μιας εκπληκτικήςπροσωπικότητας που βρισκόταν στο επίκεντρο των πραγμάτων.– Σώζονται τέσσερις συλλογές, δύο μεγάλες και δύο μικρές:1) Ad Atticum (16 βιβλία). Ύφος οικείο, απαλλαγμένο από τυπικότητες.2) Ad familiares (16 βιβλία): περιλαμβάνει και κάποιες απαντήσεις3) Ad Quintum fratrem (3 βιβλία)4) Ad Brutum (2 βιβλία, από τον τελευταίο χρόνο ζωής του)

[13]

– Το περιεχόμενό τους παρουσιάζει εξαιρετική πολυμορφία και κυμαίνεται απόεπίσημες επιστολές και φυλλάδια ως προχειρογραμμένες σημειώσεις.

Γλώσσα και ύφος. Συχνή εμφάνιση στοιχείων της καθημερινής ομιλίας,υποκοριστικά και ελλειπτικές εκφράσεις.

ΠοίησηΩς ποιητής ο Κικέρωνας δε διακρίθηκε ιδιαίτερα. Χειριζόταν επιδέξια το μέτρο, αλλάτου έλειπε το ποιητικό ταλέντο.

Έργα: Glaucus pontius, Halcyones, Thalia maesta, De consulatu meo, De temporibus meis,Limon, Marius, Aratea, Prognostica.

Ανήκουν στο είδος της διδακτικής ποίησης και του πανηγυρικού έπους. To λεξιλόγιότους βρίσκεται περισσότερο στην παράδοση του Έννιου.

Χαμένα έργαLaudationes, δηλ. πανηγυρικοί για πρόσωπα που είχαν πεθάνει πρόσφατα, ένας γιατον Κάτωνα και ένας για τη γυναίκα του Βρούτου, Πορκία. De iure civili in artemredigendo, Chorographia, De auguriis, Admiranda.

Titus Livius

Γεννήθηκε στο Patavium (Πάδοβα) το 59 π.Χ.

Ο Πολλίωνας αναφέρεται στην patavinitas του Λίβιου. Πιθανές ερμηνείες του όρου:a) η ηθική τοποθέτηση του συγγραφέαb) η γλώσσα του (Koϊντιλιανός)c) η αποστασιοποίησή του από τη Ρώμη.

Φέρει έντονη τη σφραγίδα της καταγωγής του. Βλέπει τη ρωμαϊκή ιστορία όχι εκ τωνέσω, αλλά ως πολίτης μιας επαρχιακής πόλης. Σε αντίθεση με τον Πολύβιο, από τοΛίβιο απουσιάζει η πολιτική εμπειρία. Μετά τη νίκη του Αύγουστου βρίσκεται στηΡώμη και έχει προσωπική γνωριμία με τον ηγεμόνα. Πέθανε στο Patavium το 17 μ.Χ.

Έργο. 142 βιβλία Ab urbe condita (ρωμαϊκή ιστορία από τις αρχές της μέχρι το θάνατοτου Δρούσου το 9 π.Χ.)

[14]

– Σώζονται μόνο τα βιβλία 1-10 και 21-45. Το υπόλοιπο μας είναι γνωστό απόπεριγραφές του περιεχομένου (periochae), περιλήψεις (epitomae) ή σπαράγματα.

– Πρέπει να είχε σχεδιάσει το έργο του για 150 βιβλία, αλλά δεν πρόλαβε. Έγραφε σεενότητες των πέντε βιβλίων, όσο δηλαδή το μέγεθος ενός παπυρικού κυλίνδρου.

– Δεν ήταν δημόσιο πρόσωπο, δε γνώριζε με λεπτομέρεια τον τρόπο διακυβέρνησηςτου κράτους και δεν είχε πρόσβαση σε μεγάλο μέρος του υλικού. Προσέγγιζε τηνιστορία όχι με πολιτικούς όρους αλλά με ηθικούς.

Πηγές-ΠρότυπαΣτηρίζεται λιγότερο σε ντοκουμέντα απ’ ό,τι σε δευτερεύουσες πηγές: Πολύβιος,Κλαύδιος Κοαδριγάριος, Φάβιος Πίκτωρ, Διονύσιος Αλικαρνασσεάς, Βαλέριος Αντίας,Λικίνιος Μάκερ, Αίλιος Τυβέρων, Καίλιος Αντίπατρος, Καλπούρνιος Πείσων,Ποσειδώνιος, Σεμπρώνιος Ασελλίων, Σύλλας, Σισήννας, Καίσαρας, Σαλλούστιος,Ασίνιος Πολλίων.

Ακολουθεί συνήθως έναν ιστορικό από μνήμης, μέχρις ότου να εξαντλήσει ένασυγκεκριμένο θέμα, οπότε στρεφόταν σε άλλον ιστορικό για το επόμενο τμήμα.

Διατυπώνει στερεότυπες συλλογικές κρίσεις για ολόκληρους λαούς (οιΚαρχηδόνιοι που αθετούν το λόγο τους, οι παρηκμασμένοι Έλληνες κ.ο.κ.), ενώδείχνει ενδιαφέρον και για τη γυναικεία ψυχολογία.

Δεν εκπληρώνει τις αξιώσεις του Πολύβιου για κριτική μελέτη των δεδομένων,αυτοψία των τόπων δράσης, ατομική πολιτική εμπειρία.

Ουσιαστικά η ιστορική αξία των μαρτυριών του ανταποκρίνεται βασικά στοεκάστοτε πρότυπό του.

Τα στρατιωτικά πράγματα ελάχιστα τα αντιλαμβάνεται. Θεωρείται ο «ΡωμαίοςΗρόδοτος».

Η ρωμαϊκή χρονογραφία στο έργο του επιτυγχάνει την ολοκλήρωσή της.

Γλώσσα-Ύφος- Χρησιμοποιεί τη γλώσσα της εποχής του.- Ο Κοϊντιλιανός είπε ότι το ύφος του διαθέτει ένα «γαλακτώδη πλούτο» (lacteaubertas), ο Λίβιος είναι αξιόλογος για τη μεγάλη ποικιλία ύφους που διακρίνει τακείμενά του.

Φιλοσοφία. Δεν είναι αυστηρός στωικός, αλλά αποδίδει κάποια βαρύτητα στηνπαντοδυναμία της απρόσωπης τύχης.

[15]

Εθνικορωμαϊκή άποψη. Δε γράφει παγκόσμια ιστορία αλλά ρωμαϊκή, γι’ αυτό καιαποκλείει τα γεγονότα στα οποία δεν έλαβαν μέρος οι Ρωμαίοι. Δεν είναι πάντααντικειμενικός και δίκαιος.Φιλοσυγκλητική τοποθέτηση. Ο Λίβιος εξιδανικεύει τη Σύγκλητο και δε φέρνει στοφως τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά παρασκήνια. Δεν αντιλαμβάνεται τουςμηχανισμούς της.