Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Κ Α Ι ΠΡΑΞΗ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

Διεύθυνση σειράς:

Δημ. Λυπουρλής, Θεόδ. Μαυρόπουλος, Κ ω ν . Ζήτρος

Φιλμ-μοντάζ: Μιιΐϋϊπιοοίία Α . Ε .

Εκτύπωση: ΙΚΙδ Α . Ε .

Ι 8 Β Ν : 060-442-696-6 5 Ε Τ : 960-442-695-8

© 2001 Εκδόσεις Ζήτρος

Ειδική ίίκδοση, προσφορά για την εκπαίδευση, της εφη|ΐερ£δας ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΟΞΕΩΝ

ΠΕΡΙ ΙΕΡΗΣ ΝΟΥΣΟΥ

Μετάφραση - εισαγωγή - σχόλια

Δημήτριος Λυπουρλής

ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΖΗΙΡΟΣ

Στους μαθητές μου,

που παρακολουθούσαν πάντοτε με ενδιαφέρον

τις φιλολογικές μου επιλογές και αναζητήσεις.

Π Ε Ρ I Ε Χ Ο Μ Ε

Α Τ Ο Μ Ο Υ

Ν Α

Π Ρ Ο Λ Ε Γ Ο Μ Ε Ν Α ι ι

Γ Ε Ν Ι Κ Ή Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η ι 5

Π Ε Ρ Ι Α Ρ Χ Α Ι Η Σ Ι Η Τ Ρ Ι Κ Η Σ 37

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 49

Π Ε Ρ Ι Α Ε Ρ Ω Ν Υ Δ Α Τ Ω Ν Τ Ο Π Ω Ν ι ο ί

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η ί ϊ ϊ

Π Ρ Ο Γ Ν Ω Σ Τ Ι Κ Ο Ν 179

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η I 8ρ

Π Ρ Ο Λ Ε Γ Ο Μ Ε Ν Α

Ο ΤΟΜΟΣ ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΡΩΤΟΣ μιας σειράς πέντε

τόμων. Οι πέντε αυτοί τόμοι θα επιχειρήσουν να πα­

ρουσιάσουν στο ελληνικό κοινό τα πιο αντιπροσωπευ­

τικά από τα εξήντα περίπου έργα που μας παραδόθη­

καν από την αρχαιότητα με το όνομα του Ιπποκρά­

τη. Ούτε όμως και τα αντιπροσωπευτικά αυτά έργα

θα προσφερθούν στο αναγνωστικό κοινό στο σύνολο

τους* και από αυτά θα επιλεγούν για την παρουσίαση

αυτή τα αντιπροσωπευτικότερα, ίσως αυτό θα πει: τα

πιο σημαντικά τους μέρη.

Ένα απάνθισμα λοιπόν θα φτάσει τελικά στα χέρια

του αναγνώστη - αυτός όμως μπορεί να έχει τη βε­

βαιότητα ότι από τον ευρύτερο λειμώνα της Ιπποχρα-

I I

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τικής συλλογής θα επιλεγούν για χάρη του, «μετά

λόγου γνώσεως», πανέμορφα, ποικίλων χρωμάτων

άνθη.

Στο κέντρο της προσπάθειας μας βρίσκεται, φυσικά,

η απόδοση των παλαιών αυτών κειμένων στον σύγ­

χρονο νεοελληνικό μας λόγο. Τα αποτελέσματα μιας

πρώτης μεταφραστικής μ,ου προσπάθειας σε κείμενα

της Ιπτυοκρατικής συλλογής, σε πολύ περιορισμένη

τότε έκταση, τα είχα παρουσιάσει πριν από εικοσιο-

χτώ χρόνια - οι καρποί της παλιότερης εκείνης μετα­

φραστικής μου δουλειάς θα χρησιμοποιηθούν, φυσι­

κά, και στο σημερινό, πολύ μεγαλύτερης τώρα έκτα­

σης, εγχείρημα μου.

Δεν μπορεί να μη το προσέξει κανείς: Οι άλλες προ­

σπάθειες μετάφρασης έργων της Ιπποκρατικής συλ­

λογής που έγιναν στον τόπο μας, σχεδόν στο σύνολο

τους, δεν ανήκουν σε φιλολόγους (το ενδιαφέρον των

φιλολόγων αρχίζει, πάντως, να γίνεται ζωηρότερο

τα τελευταία χρόνια). Δεν θα υποστήριζα πως οι φι­

λόλογοι είναι οι αρμοδιότεροι να κατανοήσουν τα

κείμενα αυτά. Με πολλή ωστόσο επιμονή, που τη δι­

καιολογεί η πολύχρονη αναστροφή μου με τα δυσκο­

λότατα αυτά κείμενα, θα υποστήριζα πως οι μη φιλό­

λογοι μελετητές τους, το θέλουν δεν το θέλουν, βρί­

σκονται πολύ συχνά αμήχανοι και άοπλοι μπροστά

12

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

τους. Μακάρι να ερχόταν η ημέρα που φιλόλογοι και

γιατροί θα συνεργάζονταν για την κατανόηση - πρώ­

τα - των κειμένων αυτών (αυτό οι φιλόλογοι το λένε

«ερμηνεία») και για τη σωστή - ύστερα - απόδοση

τους στη νεοελληνική μας γλώσσα (αυτό δηλώνεται

με τη λέξη «μετάφραση»). Το βέβαιο αυτή τη στιγμή

είναι πως το ενδιαφερόμενο ελληνικό αναγνωστικό

κοινό δεν μπορεί να μείνει άλλο στα αποτελέσματα,

κι αυτά άλλωστε δυσεύρετα, της μεταφραστικής προ­

σπάθειας των μη φιλολόγων Ελλήνων μελετητών

της Ιπποκρατικής συλλογής.

Η προσπάθεια που αρχίζω με τον τόμο αυτό δεν

μπορεί παρά να έχει στο νου της δύο κατηγορίες ανα­

γνωστών: πρώτα το μεγάλο κοινό, που επιθυμεί - και

πρέπει - να έχει έγκυρες πληροφορίες (μέσα σ' αυτό

και οι φιλόλογοι, φυσικά, και οι γιατροί που δεν έχουν

ασχοληθεί ιδιαίτερα με τα θέματα αυτά), και ύστερα

τους ανθρώπους που, αμέσως μετά από τις πρώτες

πληροφορίες, θα ήθελαν να έχουν την απαραίτητη κα­

θοδήγηση για παραπέρα - προσωπικότερη πια - ενη­

μέρωση και εμβάθυνση. Οι χρήστες της δουλειάς μου

αυτής είμαι βέβαιος ότι θα διακρίνουν την προσπάθεια

που έκανα - την ίδια θα κάνω και στους τόμους που

θα ακολουθήσουν - να ανταποκριθώ στις προσδοκίες

των αναγνωστών και των δύο κατηγοριών. Ο υπο-

13

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

χρεωτικός αυτός στόχος 7:ροσδιορίζει, φυσικά, στο τέ­

λος, τη μορφή και το περιεχόμενο και των εισαγωγι­

κών μου σημειωμάτων και των σχολίων με τα οποία

συνοδεύω το κάθε παρουσιαζόμενο έργο. Η γενική

(για ολόκληρη την Ιπποκρατική συλλογή) και η ειδι­

κή (για τα επιμέρους έργα) βιβλιογραφία που επιλέ­

γ ω , ελπίζω πάντως ότι θα αποδειχθεί χρησιμότατο

εργαλείο στα χέρια των αναγνωστών μου της δεύτε­

ρης κατηγορίας.

Για τ7] φιλοξενία της δουλειάς μου στη σειρά «Αρ­

χαίοι συγγραφείς» των εκδόσεων «Ζήτρος» θερμές

εκφράζού ευχαριστίες στον διευθυντή των εκδόσεων κ.

Κ. Ζήτρο. Στο μεράκι και την ευαισθησία των συνερ­

γατών του οφείλεται η λαμπρή εμφάνιση του βιβλίου.

Τους ευχαριστώ θερμά.

14

ΓΕΝΙΚΉ ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ Κ Α Ι Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Ι Κ Η Σ Υ Λ Λ Ο Γ Η

Στις 27 του μηνός Αγριανίου (που στο ημερολόγιο

της Κ ω φαίνεται ότι αντιστοιχούσε στον δικό μας Ια­

νουάριο) του έτους 460 π.Χ. πρωτοείδε το φως του ή­

λιου ο άνθρωπος που το όνομα του επρόκειτο να συν­

δεθεί τόσο στενά με τη θεμελίωση της επιστημονικής

ιατρικής, ώστε δικαιολογημένα να αποκληθεί αργότε­

ρα ο πατέρας της. Παιδί του Ηρακλείδη και της Φαι-

ναρέτης ο Ιπποκράτης άρχισε να πρωτογνωρίζει τα

μυστικά της τέχνης της ίασης δίπλα στον γιατρό πα­

τέρα του. Όταν, με τα χρόνια, έγινε και ο ίδιος κάτο­

χος της τέχνης αυτής, φαίνεται πως την άσκησε με

τον τρόπο που ήταν ο συνήθης στην εποχή του, ταξι­

δεύοντας δηλαδή από τόπο σε τόπο, ακόμη και σε μέ-

15

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ρη πολύ μακρινά. Στις αρχές του Πελοποννησιακού

πολέμου η δραστηριότητα του πρέπει να είχε φτάσει

στην ακμή της. Φαίνεται ότι πέθανε σε βαθιά γεράμα­

τα, ίσως στη Θεσσαλία: στη Λάρισα έδειχναν τον τά­

φο του ως τον 2ο αι. μ.Χ.

Αυτά τα τόσο λίγα φαίνεται πως είναι όλα όσα θα

μπορούσε να πει κανείς με βεβαιότητα για τη ζωή του

Ιπποκράτη. Όχι πως δεν έφτασαν ως εμάς και άλλες

πληροφορίες για τη ζωή του* πάμπολλες πράγματι

πληροφορίες περιέχονται α) σε μια βιογραφία του με­

γάλου γιατρού που είχε γράψει στον 2ο αι. μ.Χ. ο για­

τρός Σωρανός και έφτασε ως εμάς σε μια συντομευ­

μένη μορφή 1, β) στη Σούδα, το γνωστό βυζαντινό ε­

γκυκλοπαιδικό λεξικό, γ) στις Χιλιάδες του Τζέτζη 2 ,

βυζαντινού λογίου του 12ου αι., δ) σε μια λατινικά

γραμμένη βιογραφία του3 σε ένα χειρόγραφο που πε­

ριέχει έργα του Πρισκιανού και φυλάσσεται στις Βρυ­

ξέλλες, ε) στο αρχαίο «μυθιστόρημα» που, σε μορφή

επιστολών τις οποίες ανταλλάσσουν μεταξύ τους διά­

φορα πρόσωπα, μας παραδόθηκε στα πλαίσια της Ιπ­

ποκρατικής συλλογής* όλες ωστόσο οι πληροφορίες

που περιέχονται σ' αυτές τις πηγές πιο πολύ μας βο­

ηθούν να αντιληφθούμε πόσο νωρίς ο πιο μεγάλος

γιατρός του 5ου αι. π.Χ. είχε γίνει πρόσωπο του θρύ­

λου 4: για τον Ιπποκράτη ως πρόσωπο ιστορικό τίπο-

ι ό

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τε το ουσιαστικό δεν θα μπορούσε στην πραγματικό­

τητα να μάθει κανείς από αυτές, ή τουλάχιστο τίποτε

που να μπορούσε να ελεγχθεί ιστορικά.

Και τι δεν θα δίναμε να είχαμε πληροφορίες ή κρί­

σεις γι' αυτόν από τους συγγραφείς της εποχής του.

Δύο - όλες κι όλες - τέτοιες μαρτυρίες μας προσφέρουν

απλώς μια ευχάριστη πρόγευση* τίποτε περισσότερο.

- (Το πράγμα μοιάζει φυσικό: οι αρχαίοι συγγραφείς

δεν έγραφαν για μας* εκείνοι απευθύνονταν στους

συγχρόνους τους, που τον ήξεραν βέβαια πολύ καλά

τον Ιπποκράτη* συγγραφείς και αναγνώστες μπορού­

σαν επομένως να συνεννοούνται μεταξύ τους και μό­

νο με υποδηλωτικές, ακόμη και με υπαινικτικές - αυ­

τό θα πει: λειψές για μας τους άλλους - φράσεις.)

Στον Πλάτωνα χρωστούμε την πρώτη από τις δύο

αυτές μαρτυρίες. Στον Φαιδρό του η συζήτηση Σ ω -

κράτη-Φαίδρου είναι κάποια στιγμή για τη «φύση»

της ψυχής5: «Φαντάζεσαι πως είναι δυνατό να κατα­

νοήσουμε ικανοποιητικά τη φύση της ψυχής χωρίς τη

φύση του όλου;», ρωτά ο Σωκράτης τον συνομιλητή

του* κι εκείνος του απαντά: «Αν πρέπει να πιστέψου­

με τον Ασκληπιάδη Ιπποκράτη, ούτε και του σώμα­

τος τη φύση δεν μπορούμε να κατανοήσουμε χωρίς

αυτή τη μέθοδο». Τι ήθελε τάχα να πει ο Πλάτωνας;

Ποια ακριβώς διδασκαλία του Ιπποκράτη υπαινισσό-

17

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ταν; Ο ίδιος και οι αναγνώστες του θα ήξεραν ασφα­

λώς τι εννοούσε ο Ιπποκράτης με τη λέξη όλον, εμείς

όμως τι να υποθέσουμε: ότι η λέξη σήμαινε το σύμ-

παν\ ότι σήμαινε το σώμα ως σύνολο7; ότι σήμαινε

κάτι άλλο; Στην πρώτη περίπτωση η ιατρική θεωρία

του Ιπποκράτη θα ξεκινούσε από την πίστη ότι η ερ­

μηνεία των όσων συμβαίνουν στον ανθρώπινο οργα­

νισμό είναι δυνατή μόνο αν ο ανθρώπινος οργανισμός

αντιμετωπισθεί σαν ένα μέρος του σύμπαντος και ε­

φαρμοσθούν και σ' αυτόν οι νόμοι που ισχύουν σ' εκεί­

νο. Σ τ η δεύτερη περίπτωση η κατανόηση και η αντι­

μετώπιση των επιμέρους προβλημάτων του σώματος

μας πρέπει να στηρίζεται στη σύλληψη του ανθρώπι­

νου σώματος ως συνόλου. Φυσικά ούτε το ένα ούτε το

άλλο θα ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα, αν

ήταν άλλο - στο τέλος - το νόημα της πλατωνικής

φράσης. Πώς να μην πεις ότι φτάνεις δίπλα σχεδόν

στο δροσερό νερό κι εκείνο χάνεται την τελευταία

στιγμή, αφήνοντας σε διψασμένον8;

Η δεύτερη μαρτυρία είναι από τον Αριστοτέλη.

Στην πραγματικότητα άλλο δεν μαθαίνουμε από αυ­

τήν παρά πως στην εποχή που ο Αριστοτέλης έγραφε

τα Πολιτικά του (σ' αυτό το έργο του Αριστοτέλη υ­

πάρχει η σχετική μαρτυρία)9 ο Ιπποκράτης λογαρια­

ζόταν πια και ονομαζόταν «μεγάλος»: είναι φανερό

ι δ

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ότι η φήμη του μεγάλου γιατρού ήταν ακόμη ζωντα­

νή, την ίδια όμως στιγμή πρέπει να υποθέσουμε πως

άρχιζε σιγά σιγά η δημιουργία του θρύλου «Ιπποκρά­

της».

ϊ{ί >|5

Με το όνομα του Ιπποκράτη έφτασαν ως εμάς ένα

πλήθος από έργα, περίπου εξήντα, όλα τους γραμμέ­

να σε ιωνική διάλεκτο. Στη διάδοση των έργων αυ­

τών ως συλλογής πρέπει να υποθέσουμε ότι σημαντι­

κό ρόλο έπαιξε η περίφημη βιβλιοθήκη της Αλεξάν­

δρειας των Πτολεμαίων/Ισως μάλιστα εκεί για πρώ­

τη φορά τα έργα αυτά να συνδέθηκαν και με το όνο­

μα του Ιπποκράτη. Γιατί μπορούμε να είμαστε βέ­

βαιοι ότι τα έργα αυτά, τα έργα που μας παραδόθη­

καν με το όνομα του Ιπποκράτη, δεν μπορεί να είναι

όλα τους γραμμένα από τον μεγάλο γιατρό* είναι τό­

σο μεγάλη η ποικιλία των θεμάτων με τα οποία α­

σχολούνται και είναι τόσο πολλές οι διαφορές - γλωσ­

σικές και πραγματικές - που παρουσιάζουν μεταξύ

τους ώστε είναι αληθινά πολύ δύσκολο να προέρχο­

νται όλα τους από έναν άνθρωπο* άλλωστε, ήδη οι

αρχαίοι μελετητές τους (υπομνηματιστές 1 0, λεξικο-

19

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γράφοι1 1 κλπ.) είχαν ταχθεί εναντίον της σύνδεσης ό­

λων αυτών των έργων με το όνομα του Ιπποκράτη.

Όλα αυτά δεν σημαίνουν βέβαια πως τα έργα αυτά

δεν θα μπορούσαν να είχαν πάρει τη μορφή συλλογής

και προτού να φτάσουν στη βιβλιοθήκη της Αλεξάν­

δρειας" η επικρατέστερη μάλιστα σήμερα γνώμη είναι,

ότι τα έργα αυτά αποτελούσαν μέρος μιας βιβλιοθή­

κης που ήταν όργανο εργασίας στη σχολή της Κω* ο

ρόλος της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας θα πρέπει

τότε - σύμφωνα με μια θεωρία - να περιορίζεται στο

ότι εκεί για πρώτη φορά τα έργα αυτά συνδέθηκαν με

το όνομα του Ιπποκράτη, πράγμα που ήταν το φυσι­

κότερο να συμβεί από τη στιγμή που τα έργα αυτά θα

είχαν φτάσει εκεί ανώνυμα.

Ο αναγνώστης ας μη ξαφνιαστεί: Με το όνομα του

Ιπποκράτη μάς παραδόθηκαν εξήντα περίπου έργα 1 2,

κι εμείς σήμερα δεν είμαστε για κανένα από αυτά βέ­

βαιοι ότι είναι έργο του Ιπποκράτη! Το είχε πει ήδη

στις αρχές του αιώνα μας ο λ^ίΐ&πκηνίΐζ, ένας αληθι­

νά πολύ μεγάλος φιλόλογος: «Ο Ιπποκράτης είναι

για την ώρα ένα μεγάλο όνομα, που η φήμη του όμως

δεν στηρίζεται ούτε σε ένα γραπτό έργο». 1 3 Όχι πως

δεν σημειώθηκε από τότε πρόοδος και δεν έγιναν από

τότε χρησιμότατες συζητήσεις για τη σχέση των έρ­

γων της συλλογής με τον Ιπποκράτη ή για το ποια α-

20

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πό τα έργα της συλλογής θα μπορούσαμε να τα θεω­

ρήσουμε - με πολλές πιθανότητες ότι πετυχαίνουμε το

σωστό - έργα του μεγάλου γιατρού. Στα εισαγωγικά

σημειώματα για τα επιμέρους έργα ο αναγνώστης θα

έχει την ευκαιρία να κατατοπίζεται - όσο το επιτρέπει

ο χαρακτήρας της έκδοσης αυτής - γι' αυτού του εί­

δους τις συζητήσεις. Ας μην επιμείνουμε λοιπόν εδώ

σε λεπτομέρειες. Ένα μόνο ας μην παραλείψουμε να

το πούμε* πως με εξαίρεση μερικά μόνο από τα έργα

της συλλογής, που πρέπει να ανήκουν σε πολύ μετα­

γενέστερη εποχή, ο κύριος όγκος των έργων της συλ­

λογής ανήκει, όπως δείχνουν γλωσσικά και άλλα χα­

ρακτηριστικά τους, στη χρονική περίοδο από το δεύ­

τερο μισό του 5ου αι. ως το δεύτερο τρίτο του 4ου αι.

π.Χ.: άλλος ένας λόγος για να ξαναβεβαιωθούμε πως

δεν μπορεί όλα τα έργα της συλλογής να είναι γνήσια

παιδιά του Ιπποκράτη.

Μπορούμε ωστόσο να είμαστε βέβαιοι ότι πολλά α­

πό τα έργα της συλλογής είναι πνευματικά του τέκνα,

και άλλο δεν θέλει να πει η διατύπωση αυτή παρά ό­

τι πολλά από τα έργα της συλλογής αντικαθρεφτίζουν

πράγματι την ιατρική όπως την αντιλαμβανόταν και

την ασκούσε ο ίδιος ή - με άλλη διατύπωση - η σχο­

λή του, η σχολή της Κ ω .

Ισως όμως με αυτά θα έχω τώρα γεννήσει και μιαν

21

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

άλλη α7ΐορία στον αναγνώστη μου: Ώστε δεν αντίκα-

θρεφτίζουν την ιατρική της σχολής της Κ ω όλα τα έρ­

γα της Ιπποκρατικής συλλογής, Η απάντηση μοιά­

ζει να είναι, δυστυχώς, και αυτή τη φορά: Όχι. Γιατί

σήμερα έχει σοβαρά υποστηριχθεί ότι μέσα στη συλ­

λογή έργων που μας παροίδόθηκε με το όνομα του Ιπ­

ποκράτη υπάρχουν και έργα που εκπροσωπούν του­

λάχιστο άλλη μία ιατρική σχολή, τη σχολή της Κνί-

δου, της πόλης που βρισκόταν στη μικρασιατική ακτή

απέναντι από την Κ ω . Ας μην κάνουμε όμως περισ­

σότερο λόγο για το θέμα αυτό τώρα: ο αναγνώστης

θα έχει την ευκαιρία να διαβάσει περισσότερα για το

θέμα αυτό στο σημείωμα που θα τον εισαγάγει στο

Περί διαίτης οξέων.

Η* Η* Η*

Ο αναγνώστης θα το κατάλαβε ήδη: Όσο κι αν θα

θέλαμε να ξέρουμε ποιες ήταν οι διδασκαλίες του ίδιου

του Ιπποκράτη, αυτές που τον έκαναν άξιο να θεωρεί­

ται θεμελιωτής ενός καινούργιου πνεύματος στον χώ­

ρο της ιατρικής, το πράγμα καταντά σχεδόν αδύνατο,

όσο δεν γνωρίζουμε ποια από τα έργα που μας παρα­

δόθηκαν με το όνομα του θα μπορούσαν πράγματι να

22

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

είναι δικά του. Κάτι άλλο όμως είναι ίσως ευκολότε­

ρο: να πούμε τι από όσα διαβάζουμε στα έργα που συ-

ναποτελούν την Ιπποκρατική συλλογή πρέπει να ή­

ταν θεμελιώδεις διδασκαλίες της σχολής του Ιππο­

κράτη. Ιδού λοιπόν οι κυριότερες από αυτές:

α) Παρ' όλη την επίδραση που άσκησαν πάνω σε ο­

ρισμένες απόψεις και αντιλήψεις της σχολής αυτής

παλαιότερες, προσωκρατικές δηλαδή, φιλοσοφικές δι­

δασκαλίες, η σχολή του Ιπποκράτη ήταν εναντίον

μιας ιατρικής θεωρίας και πράξης που θα βασιζόταν

σε αρχές της φιλοσοφικής σκέψης. Η μεγάλη σημασία

που έδωσε η σχολή αυτή στην παρατήρηση ήταν - τό­

τε - η φυσικότερη συνέπεια.

β) Η σχολή αυτή ήταν επίσης αντίθετη σε κάθε εί­

δους υπερφυσική εξήγηση στο θέμα της προέλευσης

των ασθενειών {«έκαστον νόσημα φύσιν έχει και

πρόφασιν»)' φυσικά, την ίδια στιγμή ήταν αντίθετη

σε κάθε θεραπευτική αγωγή του ίδιου τύπου.

γ) Η σχολή απέδιδε θεμελιώδη σημασία στην επί­

δραση που ασκεί στον άνθρωπο, κυρίως από την άπο­

ψη της υγείας του, το περιβάλλον στο οποίο ζει (αέ­

ρας, νερό, τοποθεσία) καθώς και ο τρόπος με τον ο­

ποίο αυτός τρέφεται: στους εξωτερικούς αυτούς παρά­

γοντες αναζητούσαν όχι μόνο την αρχή των ασθε­

νειών, αλλά και τις αρχές για τη θεραπεία τους. Επι-

23

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σήμαιναν πάντως ότι η βλάβη που τελικά θα προξε­

νήσουν οι εξωτερικές αυτές αιτίες στον οργανισμό ε­

ξαρτάται και από την ιδιοσυγκρασία του οργανισμού*

από την άποψη αυτή τόνιζαν την ιδιαίτερη σημασία

της κληρονομικότητας.Όσο για τη θεραπεία, μολονό­

τι θεωρούσαν κυριότερον θεραπευτικό παράγοντα την

φύσιν, δεν παρέλειπαν να ενισχύουν ή και να διορθώ­

νουν τον αμυντικό μηχανισμό του οργανισμού, χρη­

σιμοποιώντας κυρίως τα «εναντία» (βλ. το κεφ. 21

του έργου Περί ιερής νούσού).

δ) Τ α κύρια συστατικά στοιχεία του ανθρώπινου

σώματος είναι τέσσερεις χυμοί: το αίμα, το φλέγμα,

η κίτρινη και η μαύρη χολή. Οι τέσσερεις αυτοί χυμοί

βρίσκονται στο κέντρο της «ιπποκρατικής» νοσολο­

γίας: Η υγεία οφείλεται κατά κύριο λόγο στη σωστή

ανάμειξη των χυμών του ανθρώπινου σώματος (κρα-

σις). Γιαυτό και η υγεία χαρακτηρίζεται ως ευκρασία.

Κάθε διαταραχή της ισορροπίας των χυμών στον αν­

θρώπινο οργανισμό προκαλεί την εμφάνιση της αρ­

ρώστιας (δυσκρασία). Μόλις εμφανιστεί η αρρώστια,

η φύσις του ατόμου καταβάλλει κάθε προσπάθεια ώ­

στε να αποκατασταθεί στον οργανισμό του η κράσις.

Η διαδικασία με την οποία ο οργανισμός αποκαθιστά

την κρασινείναι η πεφις. Πεφις(ρήματα: πέσσω ή πε-

παίνω) ονομάζεται η βαθμιαία μεταβολή που παθαί-

24

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

νουν οι χυμοί του σώματος ώστε να ξαναβρούν την

φυσινπον είχαν στην κατάσταση της υγείας. Το απο­

κορύφωμα σ' αυτόν τον αγώνα που διεξάγει ο οργα­

νισμός για την αποκατάσταση της υγείας είναι η κρί-

σις, το ξεδιάλυμα - θετικό ή αρνητικό - της κατάστα­

σης 1 4 (οι μέρες στις οποίες γίνεται η κρίσις ονομάζο­

νται κρίσιμες. - Ο Γαληνός βεβαίωνε ότι η περί κρί­

σεως και κρισίμων ήμερων διδασκαλία αποτελούσε

μεγάλη συμβολή του ίδιου του Ιπποκράτη, κι εμείς

δεν έχουμε καμία άλλη αρχαία μαρτυρία που να α­

ναιρεί αυτή την πληροφορία του Γαληνού. - Κρίσιμες

ήμερες είναι συνήθως η τέταρτη και η έβδομη από την

αρχή της αρρώστιας, βλ. όμως και το κεφ. 20 του

Προγνωστικού), Όταν η πεφις έχει πια συντελεσθεί

και η κράσιςτων χυμών έχει αποκατασταθεί, τα κα­

τάλοιπα της πεφεως αποβάλλονται από τον οργανι­

σμό με τον ιδρώτα, τον έμετο, τα πτύελα, τα κόπρα­

να ή τα ούρα. Αν ο οργανισμός δεν καταφέρει να απο­

βάλει με έναν από τους φυσικούς αυτούς τρόπους το

βλαβερό υλικό, τότε αυτό μαζεύεται σε ένα ορισμένο

σημείο του σώματος. Στην πραγματικότητα πρόκει­

ται για μετατόπιση της αρρώστιας από τη θέση στην

οποία αρχικά παρουσιάστηκε σε μιαν άλλη θέση του

σώματος (άπόστασις). Η άπόστασις συχνά προαναγ­

γέλλει την ίαση, τίποτε όμως δεν αποκλείει η αρρώ-

25

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

στια να οδηγηθεί με την απόστασιν σε νέες περιπλο­

κές ή και να ξαναγυρίσει στην αρχική της εστία {πα-

λινδρομεΐν).Υί απόστασις μπορεί να παρουσιασθεί με

τις πιο διαφορετικές μορφές: με πυρετό, με φλεγμονές,

με εκκρίσεις κλπ.

ϊ*< ί|ΐ

Πολύ συζητήθηκε στα τελευταία χρόνια το «επίπε­

δο» της ιπποκρατικής ιατρικής. Τις συζητήσεις τις

προκάλεσαν άρθρα και βιβλία - γιατρών κυρίως -

που, άκριτα μάλλον, βιάστηκαν να διακηρύξουν - μέ­

σα σε μια ατμόσφαιρα που ξέρει να τη δημιουργεί ο

ενθουσιώδης λόγος - ότι «από την ιπποκρατική ιατρι­

κή ως την ιατρική των ημερών μας συνεχίζει να υ­

πάρχει το ίδιο πνεύμα, η ίδια μέθοδος, το ίδιο επιστη­

μονικό ιδεώδες». Η αντίθετη άποψη υποστήριξε πως

«δεν είναι αρκετό μια ιατρική να έχει σπάσει τους δε­

σμούς της με τη μαγεία και τη θρησκεία για να χαρα­

κτηρισθεί υποχρεωτικά και μόνο γι' αυτό το λόγο ε­

πιστημονική* μια τέτοια ιο:τρική είναι βέβαια ορθολο­

γιστική, ανάμεσα όμως στον ορθολογισμό και στην ε­

πιστήμη μπορεί ακόμη να υπάρχει άβυσσος». Η μέση

οδός, που σε τέτοιες περιπτώσεις είναι πάντοτε η κα-

26

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λύτερη, μοιάζει να υποδείχτηκε με μια διατύπωση ό­

πως η ακόλουθη: «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλά

από αυτά που διαβάζουμε στα έργα της Ιπποκρατι­

κής συλλογής μάς φαίνονται σήμερα παράξενα, μπο­

ρεί και γελοία, το γεγονός όμως ότι η ιατρική επιστή­

μη μπόρεσε να φτάσει στις μέρες μας σε ένα επίπεδο

τόσο υψηλό, οφείλεται κατά ένα μεγάλο μέρος στον

Ιπποκράτη. Μπορεί πράγματι οι γνώσεις του να έ­

χουν σε πολλά ξεπερασθεί, είναι όμως απόλυτα βέ­

βαιο ότι από εκείνον ξεκίνησαν οι πρώτες ωθήσεις για

πολλές από τις κατακτήσεις της σημερινής ιατρικής ε­

πιστήμης».

Τ α έργα της Ιπποκρατικής συλλογής αποτελούν έ­

να από τα σημαντικότερα κεφάλαια στην ιστορία της

αρχαίας ελληνικής γραμματείας, την ίδια όμως στιγ­

μή αποτελούν και ένα από τα σημαντικότερα κεφά­

λαια στην ιστορία της ιατρικής επιστήμης. Όταν το

σκεφθεί κανείς έτσι, εύκολα καταλαβαίνει ότι ούτε οι

φιλόλογοι μπορούν να είναι - μόνοι τους - οι καλύτε­

ροι αναγνώστες των κειμένων αυτών, ούτε, φυσικά,

μόνοι τους οι γιατροί. Ας ευχηθούμε, εκδόσεις όπως

αυτή να γνωρίσουν επιτυχία και προς αυτή την κα­

τεύθυνση: της δημιουργίας διπλού ενδιαφέροντος - φι­

λολόγων και γιατρών - για τα κείμενα αυτά. Μόνο

με ένα τέτοιο, διπλό ενδιαφέρον, σε παγκόσμιο φυσι-

27

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κά επίπεδο, θα ρθει κάποτε η ημέρα της οριστικότερης

ερμηνείας των δύσκολων αυτών κειμένων και μαζί -

επιτέλους! - η ημέρα της σωστότερης αξιολόγησης

τους.

28

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ι. Μπορείς να βρεις το κείμενο αυτό στον τέταρτο τόμο της

σειράς Ο ο Γ ρ π δ Μ ε ά ί ε ο η ι η ι ΟΓί ΐεεοΓί ιη ι , Β ε Γ ΐ ί η / Γ ε ΐ ρ ζ Ϊ £ 1927,

σσ. 175-178 (εκδότης: }ο1ι. Ιίβειτξ)· βλ. και στο βιβλίο μου Ιπ­

ποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 5 6 .

2. VII 9 4 4 - 9 ^ 9 -

3· Τ η δημοσίεψε ο Η . δ ε ί ι δ η ε στο περιοδικό Κΐοβίηί$εΙοβ$Μιι-

5611771 5 8 (1903) 5^-66.

4· Βλ. σ. 63 εξ. του βιβλίου μου ποτε, Θεσσαλονίκη 1 9 9 8 .

5. 2 7 0 ο.

6. Γ ι α την ερμηνεία αυτή βλ. π.χ. Μ . ΡοΗΙεηζ, Ηίρροίζταΐβ$

ιιηά άίβ Ββξνύπάΐίηξ άβν ιυί55βη5βΙοαβ:ΙίβΙοβη Μβάίζϊη, Β ε Λ η

1 9 3 8 , σσ. 75-76*

7. Γ ι α την ερμηνεία αυτή βλ. π.χ. ΡβαΙβηβγβΙοράάίβ, δαρρί .

Μ . στ. 1318 (Γ. Εύε ΐδ ί ε ίη ) .

8. Χρήσιμο και κατατοπιστικό παραμένει πάντοτε το άρθρο

του Κ. ]ο\γ, Γα φ ΐ ε δ ΐ ί ο η η ί ρ ρ ο ε Γ α π η ι ι ε εϋ 1ε ϊ :έπιοί§ηα§ε άιχ

Ρίοβάνβ στο περιοδικό Κβνιιβ άβ$ Είηάβζ Ονβεφιβ5 74 (1961) 6 9 -

9 2 . Από τότε βλ.: Μ . ν ε ^ ε π ί , Γα π ι ε ί ϋ ά η α ί η Ρΐαΐοηε, IV: Ρε-

άνο, ΚίνίΒία εήίκα άί 5ίοήα άβΙΙα ΡΗοζοβα 24 (1969) 3-22· Η .

Η ε ι τ ε Γ , Τ Η ε Ρί-οΒΙεπιαπε Μ ε η π ο η ο( ΗίρροοΓαΐεδ ί η Ρΐαΐο'δ

Ρίοαβάηιβ, ΙΙΙιηοΐ5 ΟΙαχΐβαΙ $ίηάίβ$ ι (1976) 22-42* ]· Ιοι ιαηηα,

Γα Ο ο ΐ ΐ ε ε ά ο η Κ ί ρ ρ ο ο Γ α ΐ ϊ ^ α ε ε ι Ρ ί ο ι ο η {Ρίοβάνβ, 269^-2722),

Κβνηβ άβ5 Εΐιιάβ$ ΟτββψΑ,βΒ 9 0 ( ι 9 7 7 ) 1 5 - 2 8 · ]. ΜαηδίεΜ, Ρΐα-

ΐο ζηά Α ε Με ΐΗόά ο£ Η ίρροεπ ί ΐ εδ , Οτ<?4 Κοτηαη αηά Β)>-

ζαηύηβ 8ΐηάίβ5 2 ΐ ( 1 9 8 0 ) 3 1 1 - 3 6 2 · Κ. ]ο\γ, Ρΐαΐοη, Ρηέ^Γε ε ι

29

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Η ί ρ ρ ο ε Γ α ΐ ε : ν ίη§Γ αηδ αριτέδ, στο: ΡοττηβΒ άβ ρβη$ββ άαη$ Ια

ΟοΙΙβεύοη ίοϊρροοταύηηε. Αοΐ€$ άη ΊΥβ εοΙΙοψιβ ίηΐβτηαήοηαί

Ηρροοταίίφιβ (Γαιίδαηηε 21-26 δερΐειηΒΓε 1981). Ο ε η έ ν ε 1 9 8 3 ,

σσ. 4 0 7 - 4 2 1 ' ϋ . Τδε&οιίΓαΙάδ, Ρΐαϋο'δ Ρηαεόπΐδ αηά ΐ η ε Ηοΐ ίδ ΐ ίο

ν ί ε ν / ρ ο ί η ί ί η Ηίρροοαΐεδ' ΤΗεΓαρεαπεδ, ΒΙ05 3 § ( ΐ 9 9 3 ) ·

9. Η 4· 1326 3. 13 εξ·

.10. Ο Γαληνός π.χ. (σε πολλά σημεία των υπομνημάτων που

έγραψε για να ερμηνεύσει επιμέρους έργα της Ιπποκρατικής

συλλογής).

ι ι . Ο Ερωτιανός π.χ. , που στα χρόνια του αυτοκράτορα Νέ­

ρωνα έγραψε ένα λεξικό ασυνήθιστων ιπποκρατικών όρων

(Των παρ7 Ίπποχράτει λέξεων συναγωγή0 το εξέδωσε ο Ε .

Ναοηηιαί ιδοη, Γίρρδαΐα 1918) ,

12. Παραθέτουμε εδώ τους τίτλους των έργων αυτών: ΤΙερί

άγμών, Περί αδένων, Περί αέρων υδάτων τόπων, Περί αίμμο-

ροΐδων, Περί ανατομής, Περί άρθρων εμβολής, Περί άρχαίης

ίητρικής, Αφορισμοί, Περί άφορων, Περί γονής, Περί γυναι-

κείης φύσιος, Περί γυναικείων Ι-ΙΙ, Περί διαίτης Ι-ΙΥ, Περί

διαίτης οξέων, Περί διαίτης οξέων (νόθα), Περί διαίτης υ­

γιεινής, Περί εβδομάδων, Περί έγκατατομής εμβρύου, Περί ελ­

κών, Περί των εντός παθών, Έπιδημίαι /-VII, Περί έπικυήσιος,

Περί επταμήνου, Περί εύσχημοσύνης, Περί ιερής νούσου, Περί

Ίητροΰ, Περί καρδίης, Κατ' ίητρειον, Περί τών εκ κεφαλή τρω­

μά τω ν, Περί κρισίμων, Περί κρισίων, Κωακαί προγνώσεις,

Μοχλικόν, Νόμος, Περί νουσων Ι-ΐν. Περί όδοντοφυ'ίής, Περί

οκταμήνου, Όρκος, Περί όστέων φύσιος, Περί όφιος, Περί πα­

θών, Παραγγελίαι, Περί παρθενίων, Προγνωστικόν, Προρρη-

τικόν I, Προρρητικόν II, Περί σαρκών, Περί συριγγών, Περί

τέχνης, Περί τόπων τών κατ7άνθρωπο ν, Περί τροφής, Περί

φύσιος ανθρώπου, Περί φύσιος παιδιού, Περί φυσών, Περίχρή-

σιος υγρών, Περί χυμών.

30

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΐ3· υ . ν. Λ^ίΙαιτιον^Ιΐζ-ΜοεΙΙεηάοΓβί, Ο ί ε ηίρρο1α:αΠ5<:ηε

δ ε η π ί ϋ Περί ίρής νουσου, Ξηζηη^ώβήώΐβ άβτ Ρτβηβί$ώβη

Αίζαάβηιίβ άβτ^ί$$βη$ώέφ6η, Βε ιτϋη 19.01, σ. 22.

ΐ 4 · Βλ. Περί παθών δ (= V I 2 ΐ6 , 4 1ΛΧΧΧ€): κρίνεσθαι δε εστίν

εν τήσι νούσοισιν, όταν αΰξωνται αί νοΰσοι η μαραίνονται, ή

μεταπίπτωσιν ες έτερον νοΰσημα, ή τελευτώσιν.

3ΐ

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α) Εκδόσεις (μερικές και με μετάφραση)

Ε. ΙΑχχτέ, ΟβΗντ65 ωτηρίβίβζ άΉίρροιταίβ (με πολύτιμες εισα­

γωγές κο:ι γαλλική μετάφραση), Ραπδ 1 8 3 9 " 1 δό ι ( ί ο τόμοι' ο

δέκατος τόμος απαρτίσθηκε κατ' αποκλειστικότητα από πολυτι­

μότατους πίνακες). - Φωτοτ. επανέκδοση: Αηίδΐειχίαηα (Ηα1?;-

\ζεχ.Χ) 1961.

Ε Ζ . ΕΓΏΐοΓΪηδ, Ηΐρροοταήχ βί αΒοτητη τηβάίοοΓΗτη νβΐβτητη νε-

Ιΐηηίαβ, Ίτα^οϋ &ό Κ η ε η ι ι ι η ι 5 5 9 - Ι δ 6 4 (3 τόμοι).

Η. ΚύΜε\νείη, Ηίρροοταϊώ ορβτα %ηαβ βτΓΗηίΗτ οτηηζα, \1-

ρδί&ε (ΤειιΒηεΓ) 1 8 9 4 - 1 9 ° 2 (2 τόμοι. Εκδόθηκαν τα έργα Περί

άρχαίης ίητριχής, Περί αέρων υδάτων τόπων, Προγνωστιχόν,

Περί διαίτης οξέων, Περί διαίτης οξέων (νόθα), Επιδημιών Α

χαι Γ - Περί τών εν χεφαλή τρωμάτων, Κατ' ίητρεΐον, Περί

άγμών, Περί άρθρων εμβολής, Μοχλιχόν. Η έκδοση δεν ολο­

κληρώθηκε).

0 }λ->. Ηείοει :£ άρχισε την έκδοση έργων της Ιπποκρατικής

συλλογής στη σειρά Οονρη$ Μβάίωτητη Οταβωτητη με έναν τό­

μο (Ηίρρο<ταή5 ορβτα, νοί. I, ΒεΓΐΐη/Εεΐρζί§ 1927) που περιέλα­

βε τα έργα Όρχος, Νόμος, Περί τέχνης, Περί ίητρου, Περί εύ-

σχημοσύνης, Παραγγελία ι, Περί άρχαίης ίητριχής, Περί αέρων

υδάτων τόπων, Περί τροφής, Περί υγρών χρήσιος, Περί φυ-

32

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σων. Η σειρά συνεχίστηκε ως τις μέρες μας με την έκδοση -από

διάφορους εκδότες- μερικών ακόμη έργων.

Η αγγλ ική σειρά Τ η ε ΕοεΒ Οαδδίο&Ι ΙΛ>Γ&Γγ παρουσίασε αρ­

χικά σε τέσσερεις τόμους ορισμένα από τα έργα της Ιπποκρατι­

κής συλλογής (με χρήσιμα εισαγωγικά - και άλλα - σημειώμα­

τα και με αγγλ ική μετάφραση). 0 πρώτος τόμος (\^.Η.δ. }οηεδ,

1923) περιέλαβε τα έργα Περί άρχαίης ίητριχής, Περί αέρων υ­

δάτων τόπων, Επιδημιών Α χα ι Γ, Όρχος, Παραγγελία ι, Πε­

ρί τροφής' ο δεύτερος τόμος (ν7.Η.δ. }οηεδ, 1923) τα έργα Προ­

γνωστιχόν, Περί διαίτης οξέων, Περί ιερής νουσου, Περί τέ­

χνης, Περί φυσώ ν, Νόμος, Περί εύσχημοσυνης, Περί ίητρου

(κεφ. ι ) , Περί όδοντοφυΐης' ο τρίτος τόμος (Ε.Τ. Μ ώ ί η § ΐ ο η ,

1928) τα έργα Περί τών εν χεφαλή τρωμάτων, Κατ'' ίητρειον,

Περί άγμών, Περί άρθρων, Μοχλιχόν' ο τέταρτος τόμος (ν7,

Η.δ. }οηεδ, Ι 9 3 1 ) τ α έργα Περί φυσιος άνθρωπου, Περί διαίτης

υγιεινής. Περί χυμών, Αφορισμοί, Περί διαίτης. Σ την ίδια σει­

ρά ο Ρ. ΡοΐΐεΓ παρουσίασε σε τρεις τόμους ( 1 9 6 8 - 9 5 ) τα έργα

Περί παθών, Περί νουσων Α, Περί νου σων Β (πέμπτος τόμος).

Περί νουσων Γ, Περί τών εντός παθών, Περί διαίτης οξέων

(νόθα) (έκτος τόμος), Περί τόπων τών χατ'άνθρωπον, Περί α­

δένων, Περί σαρχών, Προρρητιχός I, Προρρητιχός II, Περί ίη­

τρου, Περί υγρώνχρήσιος, Περί έλχών, Περί αιμορροΐδων, Πε­

ρί συριγγών (όγδοος τόμος), ενώ στον έβδομο τόμο' ( 1994) 0

\^.Ό. δ ι ι ι ί ώ παρουσίασε τα έργα Επιδημία ι 2, 4? 5? 6, 7·

Στην (ϋοΐΐεοΐίοη Ο. ΒικΙέ («Ιχδ ΒεΙΙεδ Εεΐίτεδ») έχουν εκδοθεί

τα ακόλουθα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής (με πολύτιμες

εισαγωγές και γαλλ ική μετάφραση): τόμος II, Ιο μέρος (].

}οιιαηηα, 1990) Περί άρχαίης ίητριχής, 2ο μέρος 0. }οιιαηηα,

1996) Περί αέρων υδάτων τόπων, τόμος V, Ιο μέρος (]. }οπαη-

33

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ηα, 1 9 8 8 ) Περί φυσώ ν, Περί τέχνης·' τόμος V I , Ιο μέρος (Κ. } ο -

1γ, 1967) Περί διαίτης' τόμος V I , 2ο μέρος (Κ. ]οΙγ, 1972) Πε­

ρί διαίτης οξέων, Περί διαίτης οξέων (νόθα), Περί τροφής, Πε­

ρί υγρώνχρήσιος' τόμος V I I I (Μ.-Ρ. ϋ ι ι η ι ί η ϋ , 1998) Περί ελ­

κών, Περί όστέων φύσιος, Περί καρδίης, Περί ανατομής' τόμος

Χ , 2ο μέρος (]. Ιοααηηα, 1983) Περί νουσων Β' τόμος X I (Κ.

]οΙγ, 197θ) Περί γονής, Περί φύσιος παιδιού, Περί νούσων Δ,

Περί οκταμήνου"τόμος XIII (Κ. ]οΙγ, 1978) Περί τόπων τών

κατ7 άνθρωπον, Περί αδένων, Περί συριγγών, Περί αιμορ­

ροΐδων, Περί οφιος, Περί σαρκών, Περί όδοντοφυΐης.

β) Μεταφράσεις

Κ. ΡιιοΚδ, ΗίρροΙ?ταίε$, ΞάτηΐΙίώε ^/βνίζβ, ίηδ ϋ ε ι ί ί δ ο η ε ϋΒει*-

δ£ΐζΐ υ ι κ ί αυδήαηΓίίοη εοπιπ ιεηάεπ: ν ο η ..., Μ α η α η ε η 1895-

1900 (3 τόμοι).

Κ. Καρ&Γ6Γ, Όιβ ^/ετίζε άε$ ΗίρροΙζγαΐε$, Οίε ίοίρροίζηιύκίοε

ΞώήββηςατητηΙΐΐηζ ίη ηειιετ άεηκώετ ϋί?εηείζηη£, ΚΓ§§. ν ο η

..., \ιηΐ€ϊ ΜίΓ\νΐΓΐ<:αη§ ν ο η Ο. δποΐκΐ', Ξιηη^αϊΐ 1933-1940

τόμοι).

Ρ. Αοίαιηδ, Τΐοε Οεηηίηε ^7Ότ}ζ$ οβ Ηίρροεταίε5, α ηε\ν πταηδία-

ά ο η Βγ ..., Ε ο η ά ο η 1939·

]. Ο&ζάν/ϊάζ-^ν.Ν. Μ α η η , Τΐοβ ΜεάίεαΙ ΨοτΙ?$ οβΗίρροενα-

ί€$, 3. ηε \ν ΐΓαηδΙαίίοη ίτοηι Λ ε οπ^ίηαΐ Οιτεεί: ιτιαχίε εδρεοίαΐ-

Ιγ £ΟΓ Εη§1ίδΚ τεζάεΐε Βγ ώ ε οοΙΙαΒοΓοχΐοη ο£ ..., Οχίοτά

( Β ω σ ν ε 1 1 ) Ί 9 5 0 .

Ο. Εαηαΐα, Ιρροεταΐε. Ορα;€ ; Ιηαχχΐι ιζίοηε, π ^ ι ι ζ ί ο η ε £ ηοΐ€

<ϋ . . . , Τ ο π η ο (Βοπη^Β ί επ) ι ρ 6 ι .

34

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Γ . Κ . Πουρναρόπουλου, Ιπποκράτους τα άπαντα, Αθήνα ( « Β ι ­

βλιοθήκη Παπύρου») 193 7 - 4 1 ·

Καίσ. Εμμανουήλ, Ιπποκράτης. Άπαντα τα έργα, Αθήνα (Α.

Μαρτίνος) 1 9 6 7 ·

γ) Ανθολόγια (επιλεγμένα κείμενα σε μετάφραση)

Η . ΟίΠεΓ, ΗίρροΙζγαΐε$. $ώτψβη. Βίε Απ/απ^ε άετ αύεηά-

Ιαηάΐ5ε})εη Μεάίζϊη, ΗαπιΒι ΐΓ§ (Κο\νοΚ1ΐ5 Κΐ^δδ&εΓ) 1962.

Κ. ]ο\γ, Ηίρροεταΐε, Μέάεείηε ξτεεψιε, Ρ^χίδ (ΟαΙΙϊηιαΓίΙ,

Ο ο ΐ ΐ ε α ί ο η 1<ίε€δ 65) 1964.

Μ . νεξαύ, Ορετε άί Ιρροεταΐε, Τ ο π η ο ( υ . Τ . Ε . Τ ) 1965 (με

πολυσέλιδη πολύτιμη ε ισαγωγή).

Ε.<£ Ο.Ε.Κ. Ιλογά, Ηίρροεταήε Ψτίήη^ (σε μεταφράσεις των

]. Οιζάν/Ίόί-Ψ.Ν. ΜΆΪΙΠ, Ε.Τ. ^ ί ΐ η ί η § ΐ ο η , Ι.Μ. Εοηϊε ) στη

σειρά Ρεη^αίηΒοοΙ^δ (1978) .

δ) Βοηθήματα

Ο . ΡΓ€Ο1ΓΪΟΚ, ΗίρροΙζγαύ$είοε υηίεγ$ηε1οηη£εη, ΒεΓί ίπ (ΡΗίΙο-

1ο§ίδοηε υηΐΐ€Γδαο1ιαη§εη 15) 1899.

Η . Οοδδεη, άρθρο «Ηίρρο1?γαΐε5» στην ΚεαΙεηεγεΙοράάίε, VIII

2 ( 1 9 1 3 ) 1 7 8 0 - 1 8 5 2 .

Ε. Εάε ίδ ί ε ίπ , Περί αέρων ηηάάίε 5ατητηΙηη£ άεν ίοίρροΙζγαύ-

$είοεη 5εΙογίβεη} Βε ιΊ ίη (ΡιοΜεπιαΐ^ 4) 1931 -

Κ. ΟεϊοΚ^ΓαΒεΓ, Βίε Ερίάεπιίεη ηηά άα$ Οογρη$ Ηίρροεγαή-

εητη. Υογηηΐεγ$ηεΙοηηξεη ζη εϊηετ Οε$είοΐείοΐε άετ Ιζοϊ$είοεη Ανζΐε-

35

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

$ε1οηΙε,Υ>^χ\\η 1933.

Ε. Εοΐείδΐείη, άρθρο «ΗίρροΙζταΐε$» στην ΚεαΙεηε^ιεΙοραάίε,

δαρρί. V I ( ι 9 3 5 ) , 1 2 9 0 - 1 3 4 5 -

Μ . ΡοΗΙεηζ, Ηίρροίζταΐε$ ηηά άίε Βε^τηηάηηξ άεν ιυί$$εη-

$εΙοαβΙίε!?εη Μεάίζίη, Β ε ι ί ί η Ι 9 3 & -

Ε. ΒουίΓ§εν, Οί?5ετναύοη εϊ εχρέτίεηεε εΙοεζ Ιε$ τηέάεείη$ άε Ια

€οΙΙεεύοη Ιοίρροεταήηηε, Ρ^πδ Ι 9 5 3 -

Κ. ]ο\γ, Ιε ηίνεαη άε Ια $είεηεε Ηρροεναύφιε, Ραπδ (Εεδ Βε ΐ-

Ιεδ ΕεΐΐΓεδ) 1966.

Ρ. Εαίη ΕηΐΓ^1§ο, Ια πιεάίείηα Ιοίροεναήεα, Μαοίπά 1 9 7 0 .

Δ . Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη 1 9 7 2 .

Δ . Λυπουρλής, Δυο διαλέξεις και μια εισήγηση για τον Ιππο­

κράτη, Θεσσαλονίκη 1 9 9 ^ ·

}. Ιοα^αηα, Ηίρροεταίε, Ραπδ 1 9 9 2 (τώρα και σε ελληνική με­

τάφραση).

ε) Λεξι,κό

Ιηάεχ Ηίρροεναήεη$ [με την εποπτεία των ]. Η . Κ α Κ η και Ό.

ΡΐείδοΕεΓ και με κύριους συντάκτες τούς συνεργάτες τού Τ Ι ι ε -

δαιίΓαδ Ε ίη§υαε ΟΓαεοαε (Αμβούργο) Κ. ΑίρεΓδ, Α . Αηαδΐ3.δδΐ-

οιι , Ό . ΙιταεΓ, V . 5ε1ιπιί(1ΐ:], Οδα : ίη§εη ( ν α ι κ Ι ε η Κ ο ε ^ & Κα-

ρΓεεΗΐ), τεύχος I: Α-Δ ( 1 9 8 6 ) , τεύχος II: Ε-Κ ( 1 9 8 7 ) , τεύχος I-

III: Λ - Π ( ΐ 9 8 8 ) , τεύχος IV: Π-Ω ( 1 9 8 9 ) .

36

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

37

Ο Τ Α Ν ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΟΥ ΔΕΚΑΕΤΙΑ πριν από τα μέσα

του περασμένου αιώνα θεμελιώνονταν στην Ευρώ­

πη οι ιπποκρατικές σπουδές με τον πιο σωστό που

θα μπορούσε να ευχηθεί κανείς τρόπο, με μια φρο­

ντισμένη δηλαδή έκδοση όλων των έργων της Ιππο­

κρατικής συλλογής, η πίστη πως το Περί άρχαίης ίη­

τριχής είναι γνήσιο έργο του Ιπποκράτη ήταν από­

λυτη. 1 Σήμερα έχει πλέον κλονισθεί και αυτή η πί­

στη: μια από τις σημαντικότερες μελέτες που αφιε­

ρώθηκαν στο έργο γύρω στα μέσα του δικού μας

αιώνα, κάνοντας σύντομο λόγο για την προσωπι­

κότητα του συγγραφέα του έργου, δεν μνημόνευσε

ούτε μια φορά το όνομα του Ιπποκράτη 2.

Μιλώντας για τον Ιπποκράτη επισημάναμε (βλ.

σ. 23) πως η σχολή του ήταν ριζικά αντίθετη σε κά­

θε ιδέα να βασισθεί η ιατρική θεωρία και πράξη σε

αρχές της φιλοσοφικής σκέψης. Δεν είναι γιαυτό δύ­

σκολο, μόλις διαβάσει κανείς το Περί άρχαίης ίη-

ι. Βλ . Ε. ΕίΐΓΓέ, Οβηντβ$ ωτηρΐΗβ5 άΉίρροϋταΐβ, Ρ^πδ 1 8 3 9 ,

τόμ. I , σ. 557 εξ'.

2. Πρόκειται γ ια το β ιβλ ίο του Α . - ] . Ρεδαι^ίέΓε (βλ. σ. 45)·

39

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τριχής, να αντιληφθεί γιατί το έργο αυτό, που α­

σκεί έντονη κριτική εναντίον μιας ιατρικής αντίλη­

ψης η οποία ξεκινούσε από κάποια συγκεκριμένη

φιλοσοφική διδασκαλία, είχε αποδοθεί -όχι βέβαια

μόνο για τον λόγο αυτό, πάντως χαι για τον λόγο

αυτό- στον Ιπποκράτη.

Σ τ η γνωστή παλιά διδασκαλία του Ηράκλειτου (±.

500 π.Χ.) για την αδιάκοπη αλλαγή, που ισοδυνα­

μούσε με την αποδοχή ενός αέναου «γίγνεσθαι»,

είχε απαντήσει, όπως είναι γνωστό, ο ιδρυτής και

κύριος εκπρόσωπος της Ελεατικής σχολής, ο Παρ­

μενίδης (γεννήθηκε γύρω στο 54Ο π.Χ.), με την άρ­

νηση για την περιοχή-της αλήθειας και της πραγ­

ματικότητας κάθε γένεσης και φθοράς: η γένεση και

η φθορά, έλεγε ο Παρμενίδης, υπάρχει μόνο στον

ψεύτικο κόσμο των φαινομένων, γιατί το ον είναι

στην πραγματικότητα αιώνιο και αμετάβλητο. Τον

συμβιβοισμό των δύο αυτών αντίθετων αντιλήψεων

δοκίμασε να τον πετύχει ο Ακραγαντίνος Εμπεδο­

κλής (μέσα του 5ου αι. π.Χ.). Δεν υπάρχει -δίδασκε

ο Εμπεδοκλής- γένεση και φθορά*3 εκείνο που υ­

πάρχει 4 είναι τέσσερα αιώνια, ποιοτικά αμετάβλη-

3. ΟίεΙδ-ΚΓ^ηζ, Όίβ Ρναξπιεπΐβ άβτ νοηο&ναύίζβτ, 31 Β Ι 2 ·

πβλ . και 31 Β 8 .

40

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

τα στοιχεία, το πυρ, ο αήρ, το ΰδωρ και η γή -η

σχέση με του παλαιούς φυσικούς φιλοσόφους και τις

διδασκαλίες τους για τα στοιχεία, την αρχήν των ό­

ντων, είναι φανερή. (Στα τέσσερα αυτά στοιχεία α­

ντιστοιχούν οι τέσσερεις βασικές ποιότητες, το θερ­

μό, το ψυχρό, το υγρό και το ξηρό). Αγέννητα και ά­

φθαρτα τα στοιχεία αυτά γεννούν τα επιμέρους

πράγματα με την ένωση τους* ο χωρισμός τους, ή

μάλλον η αλλαγή των αναλογιών στη σύνθεση τους,

είναι που δημιουργεί την εντύπωση της φθοράς. Η

ανάμειξη πάντως των στοιχείων στις σωστές ανα­

λογίες δημιουργεί κατά τον Εμπεδοκλή την αρμονία

στον κόσμο* μια τέτοια «αρμονία» είναι και η υγεία,

και ίδιος επομένως ο τρόπος με τον οποίο αυτή γεν­

νιέται.

Σήμερα μπορούμε μάλλον να είμαστε βέβαιοι ότι η

φιλοσοφική αυτή διδασκαλία για τα τέσσερα στοι­

χεία υπήρξε το υπόδειγμα (κατά την επικρατέστερη

μάλιστα άποψη, στη σχολή της Κω) για την ιατρι­

κή διδασκαλία των τεσσάρων χυμών (του αίματος,

του φλέγματος, της κίτρινης και της μαύρης χολής),

που είναι πάντοτε παρόντες στο ανθρώπινο σώμα (η

κάθε εποχή του έτους οδηγεί στην επικράτηση ενός

4- ϋ ί ε Ι δ - Κ Γ α η ζ , ό.π., 31 Β ι / , ι 8 , 2 Γ πβλ . και 31 Β 6.

4 ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

από αυτούς), όπως είναι πάντοτε παρούσες στον κό­

σμο -ανάλογα πάλι με την εποχή του έτους- οι τέσ-

σερεις ποιότητες, το θερμό, το ψυχρό, το υγρό και το

ξηρό.5

Αυτήν ακριβώς τη δογματική φιλοσοφική διδασκα­

λία, που ξεκινώντας από την «άνευ ετέρου» παρα­

δοχή ότι υπάρχει ένας ορισμένος αριθμός πρωταρχι­

κών στοιχείων υποστήριζε ότι οι τέσσερεις ποιότητες

για τις οποίες μιλήσαμε πιο πάνω είναι οι αιτίες των

ασθενειών, πολεμά ο συγγραφέας τού Περί άρχαίης

ιητρικής. Πολεμά μάλιστα τη διδασκαλία αυτή ως

«νέα μόδα» στον χώρο της ιατρικής. Ο ίδιος είναι ο­

παδός και υποστηρικτής μιας παλιότερης ιατρικής,

που αναπτύχθηκε βασισμένη κατά κύριο λόγο στην

παρατήρηση και τη μελέτη των δεδομένων της ε-

μπειρίοίς. Πιστεύει και αυτός πως το ανθρώπινο σώ­

μα περιέχει διάφορους χυμούς, δεν δέχεται όμως

πως αυτοί είναι μόνο οι τέσσερεις που μνημονεύσα­

με πιο πάνω* γιαυτό και δεν είναι -κατά την αντίλη­

ψη του- το θερμό και το ψυχρό, το υγρό και το ξηρό

που παίζουν τον σημαντικότερο ρόλο στο σώμα του

ανθρώπου" πολύ σημαντικότερος είναι ο ρόλος που

παίζουν το αλμυρό, το πικρό, το γλυκό, το ξινό, το

5· Π β λ . και σχόλ. ι ι στο Περί φύσιος άνθρωπου \ι. τόμος) .

42

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

στυφό και οι τόσες άλλες «δυνάμεις» (^ποιότητες)

που ενυπάρχουν στο σώμα του ανθρώπου* από τη

σχέση των «δυνάμεων» αυτών μεταξύ τους ξεκινά

στο τέλος τέλος η υγεία ή η αρρώστια των ανθρώ­

πων: Η εγκατάλειψη του σχήματος των τεσσάρων

ποιοτήτων προς όφελος ενός -εξαιρετικά μάλιστα-

μεγάλου αριθμού παραγόντων είναι φανερή. Οι «δυ­

νάμεις» όμως αυτές, το αλμυρό, το πικρό, το γλυκό,

το ξινό, το στυφό και οι τόσες άλλες, ενυπάρχουν και

στις τροφές, και έχει μεγάλη σημασία για το άτομο

ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούν οι ενυπάρχουσες

στο σώμα του «δυνάμεις» απέναντι στις «δυνάμεις»

που ενυπάρχουν στις τροφές. Γιαυτό και καταντά να

έχει τόσο μεγάλη σημασία για τον γιατρό η μελέτη

του θέματος «Ανθρώπινο σώμα και τροφές». Η κύ­

ρια, λοιπόν, θεραπευτική βοήθεια που μπορεί η ια­

τρική να προσφέρει σε κάθε επιμέρους αρρώστια εί­

ναι να καθορίζει την κατάλληλη διαιτητική αγωγή,

πράγμα που άλλο δεν σημαίνει στην πραγματικότη­

τα παρά τη μελετημένη αντικατάσταση των βαρύτε­

ρων τροφών με άλλες τροφές ελαφρότερες* ακριβώς

έργο της ιατρικής είναι να βρίσκει το σωστό μέτρο

τροφής στην κάθε συγκεκριμένη περίπτωση: αν ένα

λάθος στο θέμα της τροφής προκαλεί διαταραχές στο

πεπτικό σύστημα του υγιούς, ένα λόγο παραπάνω

43

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

στην περίπτωση του αρρώστου" γιαυτό και η ιατρι­

κή τέχνη πρέπει να φτάνει, από την άποψη αυτή,

στη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Αν, λοιπόν, σω­

στή ιατρική είναι αυτή που είναι σε θέση να προσφέ­

ρει πάντοτε τη σωστότερη θεραπεία, είναι φανερός ο

εξατομικευμένος χαρακτήρας της προτεινόμενης α­

γωγής.

Ελπίζω πως ο αναγνώστης θα έχει πλέον αντιλη­

φθεί γιατί -όπως λέγαμε στην αρχή του εισαγωγι­

κού αυτού σημειώματος- δεν γίνεται σήμερα δεκτή η

απόδοση του έργου αυτού στον Ιπποκράτη. Από την

άλλη μεριά, συγκεκριμένα στοιχεία του έργου -που

επισημάνθηκαν από ειδικούς μελετητές- οδήγησαν

στην άποψη ότι το έργο δεν μπορεί να ανήκει στα τέ­

λη του 5°υ αι. π.Χ." πολύ πειστικότερη εμφανίζεται

στις μέρες μας η γνώμη ότι το έργο είναι δημιούρ­

γημα -από τα σημαντικότερα- των μέσων του επό­

μενου αιώνα.

44

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

Ειδική βιβλιογραφία

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοή­

θεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που α­

ναγράφονται στις σελίδες 32-35 ( α ' ϊ ) ·

Μ . ΡοΗΙεηζ, ϋαδ ζ\ναηζί§δίε Καρΐ ι ε ί ν ο η Ηίρροΐατ^ΐεδ ϋ ε

ρπδεα η ιεά ίάπα, Ηενπιε5 53 (1918) 3 9 6 - 4 2 1 .

Μ . ^ ε ΐ ί π ι α η η , Ο ί ε ρδ. η ίρροΙα^Πδεηε $άιύίζ Περί άρχαί­

ης ίητρικής, ΞιιάΙοοββ Ανώίν βατ Οβ$ώίώΐ€ άετ Μβάίζίπ 23

( ΐ 9 3 θ ) 2 9 9 - 3 0 5 ·

Κ. Οείεηφ-^ΒεΓ, Ζ ι ι Ηίρρο^Γαΐεδ' Περί άρχαίης ίητρικής 9 ,

Ηβνπΐ€8 68 ( ΐ 9 3 3 ) 3 5 6 - 3 5 $ ·

Μ ϋ π , Περί άρχαίης ίητρικής, Καρ. 9, Ηενπιε$ γι (1936)

4 6 7 - 4 6 9 ·

Η . ^ α η η ε Γ , 5ίηάιεη ζιι Περί άρχαίης ίητρικής, ΖαποΗ' Ι939-

Ρ. Ε&ίη ΕηίΓ3 ΐ§ο, ΕΙ εδεπΐο « Ο ε ρπδοα π ι εά ίαηα» 7 5α ναΙοΓ

ηΐδΓοπο§Γ3.β<:ο, Επιεήΐα 12 ( ΐ 9 4 4 ) ι - 2 8.

^ . Η . 5 . | ο η ε δ 5 ΡΗΙο$ορ^ αηά Μεάίείηε ίη Αηείεηί Οτεεεε.

ν^ίώ αη εάιύοη οβΠερι άρχαίης ίητρικής, ΒαΙπηιοΓε 1946.

Α.-} . Ρεδΐα§ίεΓε, Ηίρροεναΐε. Σ 'αηείεηηε πιέάεειηε. Ιηΐτοάηε-

ύοη, ΐταάηεήοη ει εοπιπιεηΐαίτε, Ραπδ (Εΐ ΐκίεδ ε ΐ (Ζΐοΐϊίπιεη-

ί3.ΐΓεδ 4) 1 9 4 8 . (Πολυτιμότατος ο λεπτομερειακός σχολιασμός).

Η . ^ . ΜίΠεΓ, Οη Αηείεηί Μεάίείηε αηοΐ ιΚε Ο π § ί η ο ί Μ ε -

(Ι ΐάηε , Τταη$αεύοη$ αηά Ρτοεεεάίηξϊ οβΐΐοε Απιετίεαη ΡίοίΙοΙο-

ξίεαΐΑ$$οείαύοη 8 0 ( 1 9 4 9 ) 1 ^ 7 - 2 0 2 .

Η . ϋίΠεΓ, Η ι ρ ρ ο ΐ ί π ι ά δ ε η ε Μ ε ά ί ζ ί η ιιη<1 ααΐδεηε Ρηί ίοδο-

45

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ρ η ί ε , ΗετητβΒ δο (1952) 3 8 5 - 4 0 9 ·

Η . ^ . ΜίΙΙεΓ, Ογηατηπ ζηά Ρίογ$ί$ ί η Οη Αηείεηΐ Μεάίείηε,

Τταη$αεήοη$ αηά Ρτοεεεάίη<£$ οβώε Απιετίεαη ΡίοίΙοΙοξίεαΙ Α$-

$οείαύοη 83 (1952) 1 8 4 - 1 9 7 ·

Η . ^ . ΜίΙΙεΓ, Τ ε ο η η έ αη<ί (ΙίδεονεΓγ ί η Οη αηείεηί πιεάίεί-

ηε, Τταη$αεύοη$ αηά Ρτοεεεάϊηξ$ οβώε Απιετίεαη ΡίοίΙοΙο^ίεαΙ

Αζϊοάαύοη 8 6 ( 1 9 5 5 ) 5 1 - 6 2 .

} . Η . Κ ΐ ί η η , 5γ5ΐετη- ηηά Μεώοάεηρτοί?Ιεπιε ίπι Οοτριι$ Ηίρ-

ροεταύεηπι, ^ ί ε δ β α ο ΐ ε η (Ηεηηε* -Εϊηζά$άιή{χ€η 11) 1956.

Α. ϋ ί η ΐ ε , Κχίΐίδοη-εχε^εΐίδοΐιε Βεη ι εΓ ία ιηξεη ΖΙΙΓ δοηπθ: ϋ -

ΒεΓ <ϋε αΐΐε Ηείΐίαιηδΐ:, Μη$εηπι ΗεΙνεύεηπι 2 0 (1963) 135-150.

Η . ΗεΓ£€Γ, ϋ ί ε ΙαιΙίαΓηίδΐοπδοηε Τ η ε ο π ε <1εΓ ηίρρο1α:αΐί-

δοηεη δοΐ ιτ ίή Υ ο η ΑΖΪ αΐϋεη Μεά ίζ ίη , Μαία 15 (1963) 464-483·

Ο.Ε .Κ . Εΐογ<1, ^ίίΤιο ίδ α α α ^ ε ί ΐ ί η Ο η Αηείεηΐ Μεάίείηεϊ,

Ρ^τοηε$ί$ 8 (1963) 1 0 8 - 1 2 6 .

Κ. ν ο η Ρπΐζ , Ε ί η ί ^ ε Β ε η ι ε Γ ΐ α ι η § ε η ΖΙΙΓ ϋ Β ε ι 1 ί ε ί ε π ι η § ιιη<1

Τεχΐΐατίΐί^ ν ο η Περί άρχαίης ίητριχής, ^7ίβηετ 5ίηάίεη 79

(1966) 1 6 5 - 1 7 8 .

V. άϊ Βεηεάε ΐ ΐο , II <1εΒίΐο (ΙεΙΓΑηάεα ιτιε<1ίάη3. ηε ί εοη ί τοη-

ΐ ί άά Κ ε § ί η ι ε οίεΐΐε ηιαίααίε αοιίΐε, 5ίζ/^ώ ΟΙα$$ίεί ε ΟτίεηΐαΙί 19-

2 0 ( 1 9 7 0 - 7 1 ) 4 3 0 - 4 4 1 .

Α. Εαιηί., Ι Ι η ' ε εο <ϋ ΟΟΓ§Ϊ3. ί η Αηϋοα ηιε<ϋαηα, Οτίύεα $ΐο-

τίεα 14 ( ΐ 9 7 7 ) 567-574-

.]. Ρί§εαιΐ(1, Ο α εδΓ-εε φ ΐ έ π ε ιηαΐ3.(1ε? Ο α ε ί φ ί ε δ τέΠεχίοηδ

δΐΐΓ 1ε δεηδ <1ε Ια ηια1α<ϋε άζη$ Α η ά ε η η ε ΜέοΙεάηε , στο: Οοτ-

ρη$ Ηίρροεταΐίεηπι. Αείε$ άη (^οΙΙο^ηε Ιοίρροεταύεραε άε Μοη$

(22-26 δερΐεηιΒΓε ΐ975)? Μοηδ Ι977? σσ. 196-219.

5.Ε . Καοΐΐ, Ζ ι ι Περί άρχαίης ίητρικής, Μηεπΐ05$ηε 32 ( ΐ 9 7 9 )

7 5 - ι ι δ .

46

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

Μ . Ραηΐαζζί, ναπαηζα € ΐεηααα (Ιεΐ ροίαν ώίηΐζίηβ χιά ϋ ε

ρπδεα πιε ίϋε ίηα ρδε ικΙοίρροεΓ^άεο, στο: Ρονπιβ$ άβ ρβη$ββ

άαη$ Ια ΟοΙΙβεήοη Ιοίρροβναήψιβ. Αεΐβ$ άιι IV" εοΙΙοφιε ίηίετ-

ηαήοηαΐΜρροεταύφιε (Εαυδαηηε 21-26 δερΐειτΛΓε 1 9 8 1 ) , Ο ε -

η έ ν ε 1 9 8 3 , σσ. 2 3 3 - 2 4 7 ·

}. ί ο η § π § § , [ΗίρροοταΓεδ] Αηείεηί πιεάίείηε αηά Ίΐ$ ί η ι ε ί -

Ιεαιιιαΐ οοηΐεχΐ:, στο: Ροττηε$ άε ρεη$έε κλπ. (βλ. παραπάνω,

Μ . Ραηιαζζί), σσ. 2 4 9 - 2 5 6 .

Δ . Τσεκουράκης, άρχαίης ίητρικής, Θεσσαλονίκη 1 9 9 4 ·

47

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

49

I Όκόσοι επεχείρησαν περί ίητρικής λέγειν ή

γράφειν, υπόθεσιν1 σφίσιν αυτέοισιν ύποθέμενοι

τω λόγω, θερμόν ή φυχρόν ή ύγρόν ή ξηρόν ή αλλ '

δ τι αν εθέλωσιν,2 ες βραχύ άγοντες, την αρχήν

της αίτίης τόΐσιν άνθρώποισι τών νουσων τε και

του θανάτου, και πάσι την αύτέην, εν ή δύο προ-

θέμενοι, εν πολλοΐσι μεν και οίσι λέγουσι κατα-

ψανέες είσιν άμαρτάνοντες' μάλιστα δε άξιον

μέμφασθαι, δτι άμφι τέχνης3 εούσης,4 ή χρέονταί

τε πάντες έπι τοΐσι μεγίστοισι και τιμώσι μάλιστα

5ο

ι Ορισμένοι από αυτούς που μίλησαν ή έγραψαν για

την ιατρική, αποδέχτηκαν ως βάση των λόγων τους

τη λογική τής μιας αρχής - το θερμό ή το ψυχρό, το υ­

γρό ή το ξηρό, ή ό,τι άλλο προτιμά ο καθένας τους -,

τοποθετώντας έτσι μέσα σε ένα πολύ περιορισμένο

πλαίσιο το θέμα της πρωταρχικής αιτίας των ασθε­

νειών και του θανάτου των ανθρώπων* δέχτηκαν μά­

λιστα μία και την αυτή αιτία για όλες τις περιπτώσεις,

αφού έβαλαν ως βάση των λόγων τους μία μόνο ή δύο

από τις υποθετικές αυτές αρχές. Είναι φανερό ότι οι

άνθρωποι αυτοί κάνουν από πολλές απόψεις λάθος σ'

αυτά που λένε* το πιο αξιόμεμπτο όμως είναι ότι όλα

αυτά τα λένε για μια τέχνη που πραγματικά υπάρχει,

μια τέχνη που όλοι μας προσφεύγουμε σ' αυτήν σε πο­

λύ σημαντικές στιγμές της ζωής μας και που τους αν­

θρώπους που την ασκούν και τη γνωρίζουν καλά τους

περιβάλλουμε, όλοι μας, με τις μεγαλύτερες τιμές. Α-

5ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τους αγαθούς χειροτέχνας και δημιουργούς. Είσι

δε δημιουργοί οί μεν φαύλοι,5 οι δε πολλόν δια­

φέροντες' όπερ, ει μή ην ίητρική όλως, μηδ' εν

αύτέη έσκεπτο μηδ' εύρητο μηδέν, ουκ αν ην,

άλλα πάντες αν ομοίως αύτέης άπειροι τε και

άνεπιστήμονες ήσαν, και τύχη αν πάντα τά τών

καμνόντων διωκέετο. Νυν δ'ούχ ούτως έχει, αλλ'

ώσπερ και τών άλλων τεχνέων πασέων οί δημι­

ουργοί πολλόν αλλήλων διαφέρουσι κατά χείρα

και κατά γνώμην, ούτω δη και επί ίητρικής. Διό

ουκ ήξίουν έγωγε κενής αύτέην ύποθέσιος δέε-

σθαι, ώσπερ τά άφανέα τε και άπορεόμενα' περί

ών ανάγκη, ήν τις ίπιχειρή τι λέγειν, υποθέσει

χρέεσθαι' οίον περι τών μετεώρων ή τών υπό

γήν' ά εί τις λέγοι και γινώσκοι ώς εχει, ούτ' άν

αύτέω τω λέγοντι ούτε τοΐσιν άκούουσι δήλα άν

είη, εί τε άληθέα εστίν είτε μή' ου γάρ έστι προς

52

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

πό τους ανθρώπους που την ασκούν μερικοί είναι βέ­

βαια πολύ μικρής αξίας, υπάρχουν όμως και οι αληθι­

νά εξαίρετοι, πράγμα που θα ήταν αδύνατο αν η ιατρι­

κή ήταν ανύπαρκτη ως τέχνη και αν στον χώρο της

δεν είχαν γίνει έρευνες και ανακαλύψεις* τότε θα ήταν,

πράγματι, όλοι στον ίδιο βαθμό αδαείς και αμαθείς

και η θεραπεία των αρρώστων θα ήταν κυριολεκτικά

αφημένη στην τύχη. Τώρα όμως δεν είναι έτσι τα

πράγματα, αλλά όπως και σε όλες τις άλλες τέχνες οι

άνθρωποι που τις ασκούν διαφέρουν πολύ ο ένας από

τον άλλον στην επιδεξιότητα του χεριού και στο μυα­

λό, το ίδιο ακριβώς και στην ιατρική. Αυτός είναι ο λό­

γος που δεν το βρήκα πρωτύτερα σωστό για την ιατρι­

κή να χρειάζεται την, κατά τη γνώμη μου, δίχως κα­

μιά σημασία λογική της μιας αρχής* μια λογική που

τη χρειάζονται, αντίθετα, τα αόρατα πράγματα για

τα οποία δεν ξέρουμε τίποτε. Αν πράγματι επιχειρήσει

κανείς να μιλήσει γι 9 αυτά - για τα ουράνια πράγμα­

τα π.χ. ή για τα πράγματα που βρίσκονται κάτω από

τη γη -, δεν μπορεί παρά να τη χρειαστεί τη λογική

της μιας αρχής. Αληθινά, αν μιλούσε κανείς γι' αυτά

και έλεγε τη γνώμη του για το πώς είναι, ούτε ο ίδιος,

πιστεύω, ούτε το ακροατήριο του θα ήταν σε θέση να

πουν αν όλα αυτά είναι αλήθεια ή όχι" γιατί δεν υπάρ­

χει ένα μέτρο για να μετρήσεις πάνω σ' αυτό και να

53

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

δ τι χρή άνενέγκαντα είδέναι τό σαφές.

2 Ίητρική δε πάντα πάλαι υπάρχει, και αρχή

και οδός εύρημένη, καθ' ήν τά εύρημένα πολλά τε

και καλώς έχοντα ευρηται εν πολλω χρόνω, και

τά λοιπά εύρεθήσεται, ήν τις ικανός τε εών και τά

εύρημένα είδώς, εκ τουτέων ορμώμενος ζητέη.

Όστις δε ταύτα άποβαλών και άποδοκιμάσας

πάντα, ετέρη όδω και έτέρω σχήματι έπιχειρέει

ζητέειν, και φησί τι εύρηκέναι, έξηπάτηται και

έζαπατάται' αδύνατον γάρ. Δι' ας δε άνάγκας

αδύνατον, εγώ πειρήσομαι έπιδεΐξαι, λέγων και

δεικνύς την τέχνην ό τι εστίν. Έκ δε τουτέου

καταφανές εσται αδύνατα έόντα άλλως πως του­

τέων εύρίσκεθαι. Μάλιστα δε μοι δοκέει περί

ταύτης δεΐν λέγοντα τής τέχνης γνωστά λέγειν

54

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

κερδίσεις έτσι τη σιγουριά.

2 Η ιατρική όμως από πολύν καιρό τώρα έχει στη

διάθεση της όλα όσα χρειάζεται μια τέχνη: έχει βρεθεί

η αφετηρία της, όπως έχει επίσης βρεθεί και ο δρόμος

της, και πάνω σ' αυτόν έχουν γίνει, μέσα σε μια μεγά­

λη περίοδο χρόνου, πολλές και επιτυχημένες ανακα­

λύψεις - πάνω στον ίδιο αυτό δρόμο θα ανακαλυφθούν

στο μέλλον και τα υπόλοιπα, φτάνει να υπάρξει ο

προικισμένος άνθρωπος που, κατέχοντας αυτά που έ­

χουν ως τώρα ανακαλυφθεί, θα συνεχίσει την έρευνα

με αυτά ως αφετηρία. Όποιος όμως τα έχει απορρίψει

όλα αυτά και τα έχει περιφρονήσει και ύστερα δοκιμά­

ζει να κάνει την ερευνά του ακολουθώντας άλλον δρό­

μο και άλλο σχήμα και έρχεται και μας λέει πως έκανε

κάποια ανακάλυψη, ο άνθρωπος αυτός υπήρξε - και

συνεχίζει να είναι - θύμα απάτης, για τον απλό λόγο

ότι το πράγμα είναι αδύνατο: τους λόγους που το κά­

νουν να είναι υποχρεωτικά αδύνατο, θα προσπαθήσω

να τους κάνω φανερούς σ' αυτόν το λόγο μου, εξηγώ­

ντας και δείχνοντας τι είναι η τέχνη* έτσι θα γίνει ο­

λοφάνερο ότι με τρόπο διαφορετικό από αυτόν οποια­

δήποτε ανακάλυψη είναι αδύνατη. Εν πάση περιπτώ­

σει, έχω την εντύπωση ότι, όταν μιλά κανείς για την

τέχνη αυτή, έχει ιδιαίτερα μεγάλη σημασία να λέει

πράγματα που εύκολα μπορεί να τα κατανοήσει το με-

55

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τόίσι δημότησιν. Ού γάρ περί άλλων τινών ούτε

ζητέειν προσήκει ούτε λέγειν ή περί τών παθημά­

των ών αυτοί ούτοι νοσέουσί τε και πονεουσιν.

Αυτούς μεν ούν τά σφέων αύτέων παθήματα κα-

ταμαθεΐν, ώς γίνεται και παύεται, και δι' οίας

προφάσιας αυξεταί τε και φθίνει, δημότας εόντας,

ού ρηΐδιον' ύπ' άλλου δ' εύρημένα και λεγόμενα

εύπετές. Ουδέν γάρ έτερον ή άναμιμνήσκεται έ­

καστος ακούω ν τών έωυτω Συμβαινόντων. Εί δέ

τις τής τών ίδιωτέων γνώμης άποτεύξεται και μή

διαθήσει τούς άκούΌντας ούτως, του εόντος άπο-

τεύξεται. Και διά ταύτα ούν ουδέν δέεται ύποθέ-

σιος.

3 Τήν γάρ αρχήν ούτ' άν ευρέθη ή τέχνη ή ίη-

τρική ούτ' άν έζητήθη (ουδέν γάρ αύτέης έδει), εί

τοΐσι κάμνουσι τών ανθρώπων, τά αυτά διαιτω-

μένοισί τε και προσφερομένοισιν, άπερ οι ύγιαί-

νοντες έσθίουσί τε και πίνουσι και τάλλα διαιτέ-

56

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

γάλο κοινό. Τίποτε άλλο, πράγματι, δεν αξίζει να γί­

νει αντικείμενο των ερευνών μας και των λόγων μας

όσο αυτά που συμβαίνουν σ' αυτούς τους ανθρώπους

όταν αρρωσταίνουν και υποφέρουν. Να εξηγήσουν οι

άνθρωποι αυτοί από μόνοι τους - έτσι απλοί άνθρωποι

που είναι - με ποιον τρόπο γεννιούνται οι αρρώστιες

τους και με ποιον τρόπο περνούν, για ποιον λόγο πη­

γαίνουν καλύτερα και για ποιον χειρότερα, δεν είναι

βέβαια εύκολο πράγμα* είναι όμως απλό, αν ένας άλ­

λος τα έχει ανακαλύψει όλα αυτά και τους τα εξηγή­

σει* γιατί ο καθένας, ακούοντας, δεν κάνει τίποτε άλ­

λο από το να φέρνει στη θύμηση του αυτά που έτυχαν

στον ίδιο. Όποιος όμως δεν καταφέρει να κάνει τους

απλούς αυτούς ανθρώπους να τον καταλάβουν και δεν

μπορέσει να οδηγήσει το μυαλό των ακροατών του σ'

αυτό το σημείο, ο άνθρωπος αυτός θα έχει αποτύχει

στην ουσία των πραγμάτων. Και γι' αυτούς λοιπόν

τους λόγους η ιατρική δεν τη χρειάζεται τη λογική της

μιας αρχής.

3 Και πρώτα πρώτα η ιατρική τέχνη δεν θα είχε πο­

τέ ανακαλυφθεί ούτε θα είχαν γίνει σχετικές έρευνες -

δεν θα υπήρχε πράγματι καμιά ανάγκη να γίνουν -, αν

έκαμνε καλό στους αρρώστους να ζουν και να τρέφο­

νται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που τρων, πίνουν και

οργανώνουν γενικότερα τη ζωή τους οι υγιείς, και αν

57

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ονται, ξυνέφερε, και εί μή ή ν έτερα τουτέων βελ­

τίω. Νυν δ' αυτή ή ανάγκη ίητρικήν έποίησε ζη-

τηθήναί τε καϊ εύρεθήναι άνθρώποισιν, δτι τόίσι

κάμνουσι ταύτα προσφερομένοισιν, άπερ οί ύγι-

αίνοντες, ού ξυνέφερεν, ώς ουδέ νυν ξυμφέρει.'Έτι

δ' άνωθεν έγωγε άξιώ ούδ'άν την τών ύγιαινόν-

των διαιτάν τε και τροφήν, ή νυν χρίονται, ευρε­

θήναι, εί έξήρκεε τω άνθρώπω ταύτα έσθίοντι και

πίνοντι βοίτε και ίππω και πάσιν έκτος άνθρω­

που, οίον τά έκ τής γής φυόμενα, καρπούς τε και

ύλην και χόρτον' άπό τουτέων γάρ και τρέφονται

και αύξοντα ι και άπονοι διάγουσιν, ουδέν προσ-

δεόμενοι άλλης διαίτης. Και τοι τήν γε αρχήν

έγωγε δοκέω και τον άνθρωπον τοιαύτη τροφή

κεχρήσθαι. Τά δέ γε νυν διαιτήματα εύρημένα

και τετεχνημένα έν πολλω χρόνω γεγενήσθαίμοι

δοκέει.6ίΩς γάρ έπασχον πολλά τε και δεινά άπό

ισχυρής τε και θηριώδεος διαίτης, ώμά τε και ά-

κρητα7 και μεγάλας δυνάμιας8 έχοντα έσφερόμε-

58

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

δεν υπήρχαν άλλα πράγματα για τους αρρώστους κα­

λύτερα από αυτά" τώρα όμως η ίδια η ανάγκη έκανε

τους ανθρώπους να αναζητήσουν και να βρουν την ια­

τρική, γιατί είδαν ότι δεν ωφελούσε τους αρρώστους

να παίρνουν τις ίδιες τροφές με τους υγιείς, όπως δεν

τους ωφελεί και σήμερα. Πηγαίνοντας σε ακόμη πα­

λιότερες εποχές κρίνω ότι ούτε και ο τρόπος ζωής και

διατροφής που εφαρμόζουν σήμερα οι υγιείς δεν θα εί­

χε βρεθεί, αν ο άνθρωπος αρκούνταν να τρώει και να

πίνει τα ίδια με το βόδι, με το άλογο και με όλα τα άλ­

λα - εκτός από τον άνθρωπο - ζώα, αν έτρωγε π.χ. ό­

σα παράγονται από τη γη: φρούτα, θάμνους, χόρτα*

με αυτά, πράγματι, τρέφονται τα ζώα, με αυτά μεγα­

λώνουν και με αυτά ζουν δίχως πόνους τη ζωή τους,

μη έχοντας ανάγκη από κανένα άλλο είδος τροφής.

Είμαι λοιπόν της γνώμης ότι τέτοια ήταν, στην αρχή

τουλάχιστο, και του ανθρώπου η τροφή: η σημερινή

ποικιλία στη διατροφή μας έχω τη γνώμη πως είναι

μια ανακάλυψη, κι ακόμη το αποτέλεσμα επεξεργα­

σιών που έγιναν σε μια μεγάλη περίοδο χρόνου. Πραγ­

ματικά, την εποχή εκείνη οι άνθρωποι υπέφεραν από

πολλές και βαριές αρρώστιες, αφού οι τροφές που έ­

τρωγαν ήταν βαριές και μόνο για ζώα κατάλληλες* τις

έτρωγαν, βλέπεις, ωμές, ασυγκέραστες και με παρού­

σες όλες τις ισχυρές ιδιότητες τους - όπως ακριβώς θα

59

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νοι, οίά περ άν και νυν ύπ'αύτέων πάσχοιεν, πό-

νοισίτε ίσχυροίσι και νούσοισι περιπίπτοντες, και

διά τάχεος θανάτοισιν.Ήσσονμεν ούν ταύτα τότε

εικός ήν πάσχειν διά την συνήθειαν' ισχυρώς δε

και τότε' και τούς μεν πλείστους τε και ασθενέ­

στερη ν φύσιν έχοντας άπόλλυσθαι εικός, τούς δε

τουτέων υπερέχοντας πλείω χρόνον άντέχειν'

ώσπερ και νυν εκ τών ισχυρών βρωμάτων οί μεν

ρήΐδίως απαλλάσσονται, οί δε μετά πολλών πό­

νων τε και κακών. Διά δη ταύτην την αιτίην και

ούτοι μοι δοκέουσι ζητήσαι τροφήν άρμόζουσαν

τη φύσει, και εύρέΐν ταύτην, ή νυν χρεόμεθα' εκ

μεν ούν τών πυρών, βρέξαντες και πτίσαντες και

καταλέσαντες πάντα, και διασήσαντες, και φορύ-

ξαντες, και όπτήσαντες, απετέλεσαν άρτον, εκ δε

τών κριθέων μάζαν' άλλα τε πολλά περι ταύτα

πρηγματευσάμενοι ήφησάν τε και ώπτησαν, και

έμιξαν, και έκέρασαν τά ισχυρά τε και άκρητα

τόίσιν άσθενεστέροισι, πλάσσοντες πάντα προς

την του άνθρωπου φύσιν τε και δύναμιν, ήγεύμε-

νοι, όσα μεν άν ισχυρότερα ή, ή δυνήσεται κρα-

τέειν ή φύσις, ήν εμφέρηται, άπό τουτέων δ' αύ-

6ο

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

υπέφεραν και σήμερα οι άνθρωποι εξαιτίας τους, θύμα­

τα δυνατών πόνων, ασθενειών και γρήγορου θανάτου*

κι όσο κι αν ήταν φυσικό όλα αυτά οι άνθρωποι να τα

πάθαιναν τότε σε μικρότερο βαθμό, μια και τις είχαν

συνηθίσει τις τροφές αυτές, πάντως και τότε υπέφεραν

πολύ: το πιθανότερο είναι ότι οι περισσότεροι - οι άν­

θρωποι με την ασθενέστερη κράση - θα πέθαιναν, ενώ

οι ισχυρότεροι θα άντεχαν περισσότερο - όπως ακρι­

βώς και σήμερα, που με τις δυνατές τροφές άλλοι τα

βγάζουν πέρα εύκολα και άλλοι μόνο με πολλούς και

δυνατούς πόνους. Αυτός ακριβώς σκέφτομαι πως είναι

ο λόγος που οι άνθρωποι της εποχής εκείνης έψαξαν

να βρουν μια διατροφή που να ταίριαζε στη φύση τους

και βρήκαν αυτήν που ακολουθούμε σήμερα. Έτσι πή­

ραν το σιτάρι, το μούσκεψαν, το λίχνισαν, το άλεσαν,

το κοσκίνισαν, το ζύμωσαν, το έψησαν, και έκαναν το

ψωμί* με τον ίδιο τρόπο έκαναν και το κριθαρόψωμο.

Συνεχίζοντας με πολλούς άλλους τρόπους τους πειρα­

ματισμούς τους στα τρόφιμα χρησιμοποίησαν το βρά­

σιμο, το ψήσιμο, την ανάμειξη, συγκέρασαν τα δυνατά

και άκρατα με άλλα ηπιότερα, προσαρμόζοντας τα ό­

λα στη φύση και στη δύναμη του ανθρώπου, με τη σκέ­

ψη πως, αν η τροφή που εισάγεται στον οργανισμό του

είναι πολύ δυνατή για να την αφομοιώσει η ανθρώπι­

νη φύση, θα προέλθουν από αυτήν πόνοι, αρρώστιες

6ι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τέων πόνους τε και νούσους και θανάτους έσε-

σθαι' όσων δ' αν δύνηται έπικρατέειν, άπό του­

τέων τροφήν τε και αυζησιν και ύγιειην. Τω δ'

ευρήματι τούτω και ζητήματι τι άν τις οΰνομα

δικαιότερον ή προσήκον μάλλον θείη ή ίητρικήν;

ότι γε εύρηται έπι τή του άνθρωπου ύγιείτ] τε και

τροφή καϊ σωτηρίη, άλλαγμα κείνης τής διαίτης,

εξ ης οί πόνοι και νοΰσοι και θάνατοι έγίνοντο.

4 Εί δε μη τέχνη αΰτη νομίζεται είναι, ουκ ά-

πεικός' ης γάρ μηδείς έστιν ιδιώτης, άλλά πάντες

επιστήμονες διά την χρήσίν τε και ανάγκην, ου

προσήκει ταύτης ούδένα τεχνίτην καλέεσθαι' έπει

τό γε εύρημα και μέγα και πολλής τέχνης τε και

σκέφιος.Έτι γοΰν και νυν οί τών γυμνασίων τε

και άσκησίων9 έπιμελόμενοι αίεί τι προσεξευρί-

σκουσι, κατά την αυτέην όδόν ζητέοντες ό τι έ-

σθίων τεκαϊ πίνων επικρατήσει τε αύτοΰμάλιστα

και ισχυρότερος αυτός εωυτοΰ έσται.

62

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

και θάνατος, ενώ από αυτές που θα μπορέσει να αφο­

μοιώσει, θα τραφεί, θα αυξηθεί και θα κερδίσει υγεία.

Σ ' αυτήν την έρευνα και σ' αυτήν την ανακάλυψη ποιο

όνομα θα μπορούσε να δοθεί σωστότερο και πιο ται­

ριαστό αν όχι το όνομα «Ιατρική», αφού βρέθηκε

πράγματι για το καλό της υγείας του ανθρώπου, της

σωτηρίας του και της διατροφής του, στη θέση εκείνου

του τρόπου ζωής από τον οποίο προέρχονταν οι πόνοι,

οι αρρώστιες και ο θάνατος;

4 Κι αν υπάρχουν άνθρωποι που λένε πως αυτή δεν

είναι τέχνη, δεν είναι και τόσο παράδοξο* πραγματι­

κά, τη στιγμή που δεν υπάρχει ούτε ένας που να είναι

ανίδεος και άσχετος με αυτήν - αφού η ανάγκη τούς υ­

ποχρέωσε όλους, χρησιμοποιώντας την να μάθουν ό­

λα της τα καθέκαστα -, είναι αταίριαστο κάποιους αν­

θρώπους να τους αποκαλούμε τεχνίτες αυτής της τέ­

χνης. Εν πάση περιπτώσει, η ανακάλυψη ήταν μια με­

γάλη ανακάλυψη, που προϋπέθετε πολλές αναζητή­

σεις και πολλές δεξιότητες. Αποδεικτικό παράδειγμα,

ακόμη και σήμερα, αυτοί που ασχολούνται με τη γυ­

μναστική και τις σωματικές ασκήσεις, που συνεχίζουν

να ανακαλύπτουν πάντοτε κάτι καινούργιο, ψάχνο­

ντας να βρουν - με την ίδια μέθοδο - τι τρώγοντας και

τι πίνοντας ο άνθρωπος μπορεί να το αφομοιώνει κα­

λύτερα και έτσι να γίνεται δυνατότερος από ό,τι ήταν

πριν.

6 3

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

5 Σκεφώμεθα δε και την ομολογουμένως ίη­

τρικήν, την άμψι τούς κάμνοντας εύρημένην, ή

και ουνομα και τεχνίτας έχει, ήρά τι και αύτη

τών αύτέων εθέλει,10 και οπόθεν ποτε ήρκται. Έ-

μοι μεν γάρ, όπερ εν αρχή είπον, ούδ' άν ζητήσαι

δοκέοι ίητρικήν ουδείς, εί ταύτα διαιτήματα τοΐσί

τε κάμνουσι και τοΐσιν ύγιαίνουσιν ήρμοζεν.'Έτι

γούν και νυν όσοι ίητρικήμη χρέονται, οϊ τε βάρ­

βαροι και τών Ελλήνων ένιοι, τον αυτόν τρόπον,

δν περ οί ύγιαίνοντες, διαιτέονται προς ήδονήν,

και ουτ άν άπόσχοιντο ούδενός ών έπιθυμέουσιν

οΰθ' ύποστείλαιντο άν. Οί δε ζητήσαντές τε και

εύρόντες ίητρικήν, την αύτέην κείνοισι διάνοιαν

έχοντες περ ι ών μοι ό πρότερος λόγος εϊρηται,

πρώτον μεν, οίμαι, ύψεϊλον του πλήθεος τών σι-

τίων αύτέων τουτέων, και άντι πλεόνων όλίγιστα

εποίησαν' επει δ' αύτέοισι τούτο έστι μεν ότε

πρός τινας τών καμνόντων ήρκεσε και φανερό ν έ-

γένετο ωφέλησαν, ού μέντοι πάσί γε, άλλ' ήσαν

τίνες ούτως έχοντες, ώςμη ολίγων σιτίων δύνα-

64

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

5 Ας εξετάσουμε όμως και την από όλους γενικά α­ναγνωρισμένη ως ιατρική, αυτήν που βρέθηκε για τη θεραπεία των αρρώστων, που και όνομα έχει και τους ειδικούς της επίσης: έχει άραγε και αυτή τους ίδιους με εκείνην σκοπούς, και ποια είναι τάχα η αρχή της; Ε ­μένα λοιπόν η γνώμη μου είναι - το είπα ήδη στην αρ­χή - πως ούτε καν θα είχε ψάξει κανείς να βρει την ια­τρική, αν ο ίδιος τρόπος ζωής ταίριαζε και στους αρ­ρώστους και στους υγιείς. Ας μην ξεχνούμε πως ακό­μη και σήμερα οι λαοί που δεν έχουν την ιατρική τέ­χνη - μέσα σ' αυτούς και κάποιοι Έλληνες - ακολου­θούν, όταν είναι άρρωστοι, τον ίδιο τρόπο ζωής που α­κολουθούν οι υγιείς, αφού κριτήριο τους είναι η από­λαυση: δεν υπάρχει περίπτωση ούτε να απόσχουν από τα πράγματα που επιθυμούν ούτε να μετριάσουν τη χρήση τους. Αυτοί όμως που με τις έρευνες τους βρή­καν την ιατρική, ξεκίνησαν από τις ίδιες σκέψεις μ' ε­κείνους για τους οποίους μίλησα πρωτύτερα: πρώτα πρώτα, φαντάζομαι, περιόρισαν την ποσότητα των τροφών -οι τροφές συνέχισαν να είναι πάντοτε οι ίδιες-κάνοντάς τες, από πολλές που ήταν, ελάχιστες" όταν είδαν καθαρά ότι σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό ήταν αρκετό για κάποιους αρρώστους (που φανερά ωφελή­θηκαν), δεν έγινε όμως το ίδιο σε όλες τις περιπτώσεις (αφού υπήρχαν και άρρωστοι που η κατάσταση τους

65

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σθαι έπικρατέειν, ασθενέστερου δε δή τίνος οι τοι-

οίδε έδόκεον δέεσθαι, εύρον τά ρυφήματα, μίξαν-

τες ολίγα τών ισχυρών πολλω τω ύδατι, και ά-

φαιρεόμενοι το ίσχυρόν τή χρήσει τε και έφήσει.

Όκόσοι δε μηδέ τών ρυφημάτων έδύναντο έπι-

κρατέειν, άφεΐλον και ταύτα, και άφίκοντο ες πό-

ματα, και ταύτα τήσί τε κρήσεσι και τω πλήθεί

διαψυλάσσοντες ώς μετρίως εχοι, μήτε πλείω

τών δεόντων μήτε άκρητέστερα προσφερόμενοι

μη δ' ενδεέστερα.

7 Τι ούν φαίνεται έτεροϊον διανοηθείς ό καλεύ-

μενος ίητρός και όμολογεομένως χειροτέχνης, ός

έξεύρε την άμφι τούς κάμνοντας δίαιτα ν τε και

τροφή ν, ή κείνος ό άπ' αρχής τοΐσι πάσιν άνθρώ-

ποισι τροφήν, ή νυν χρεόμεθα, εξ εκείνης τής ά-

66

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

ήταν τέτοια ώστε ούτε και τη λίγη τροφή να μην μπο­ρούν να αφομοιώσουν και έτσι φάνηκε ότι χρειάζονται ακόμη ελαφρότερη τροφή), τότε βρήκαν τις ρευστές τροφές, ανακατεύοντας μια μικρή ποσότητα από τις ι­σχυρές τροφές με πολύ νερό, πράγμα που τους βοηθού­σε να αφαιρούν από την τροφή τη δύναμη της με την αραίωση και το βράσιμο. Κι αν ήταν και μερικοί που δεν μπορούσαν ούτε τις ρευστές τροφές να χωνέψουν, τις κατάργησαν κι αυτές, και έφτασαν έτσι στα διάφο­ρα ροφήματα: φροντίζοντας να είναι μετρημένη η α­ραίωση τους και κανονική η ποσότητα τους τα πρό­σφεραν έτσι ώστε ούτε η ποσότητα τους να ήταν μεγα­λύτερη από αυτήν που χρειαζόταν ούτε και να ήταν περισσότερο από ό,τι χρειαζόταν άκρατα - φυσικά, ού­τε πάλι να είχαν τις δύο αυτές ιδιότητες σε βαθμό μι-κρότερον από αυτόν που χρειαζόταν.

6 Βασική αρχή της δίαιτας: από τη βαρύτερη στην ελαφρότε­

ρη τροφή.

7 Τ ι διαφορά λοιπόν φαίνεται να είχαν στις προθέ­σεις τους αυτός που τον ονομάζουμε γιατρό και τον α­ναγνωρίζουμε ως ειδικό, αυτός δηλαδή που ανακάλυ­ψε τον τρόπο ζωής και τη διατροφή που ταιριάζει στους αρρώστους, κι εκείνος ο παλιός που βρήκε και παρασκεύασε, από μιας αρχής, για όλους τους ανθρώ­πους την τροφή που χρησιμοποιούμε σήμερα, βάζο-

6/

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γρίης και θηριώδεος εύρων τε και παρασκευάσας

διαίτης; έμοΐμέν γάρ φαίνεται ώυτός λόγος, και

εν τι και όμοιον το εύρημα. Ό μεν, όσων μη ηδύ-

νατο ή φύσις ή ανθρωπινή έπικρατέειν ύγιαίνου-

σα εμπιπτόντων διά την θηριότητά τε καϊ άκρη-

σίην, ό δε, όσων ή διάθεσις, εν όίη άν εκάστοτε

έκαστος τύχη διακείμενος, μη δύνηται επικρα­

τεειν, ταύτα εζήτησεν άφελείν. Τι δη τοΰτ' εκεί­

νου διαφέρει άλλ' ή πλέον11 το γε είδος, και ότι

ποικιλώτερον, και πλέονος πραγματείης, άρχή δε

κείνη ή πρότερον γενομένη;

8 Εί δέ τις σκέπτοιτο την τών καμνόντων δίαι-

ταν προς την τών ύγιαινόντων, εύροι άν την τών

θηρίων τε και τών άλλων ζώων ού βλαβερωτέρην

προς την τών ύγιαινόντων.12 Άνήρ γάρ κάμνων

νουσήματι μήτε τών χαλεπών τε και άπορων μήτ'

αύ τών παντάπασιν εύηθέων, άλλ 7 ό τι αύτέω έξ-

αμαρτάνοντι μέλλει επίδηλον έσεσθαι, εί έθέλοι

68

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

ντάς την στη θέση εκείνου του παλιού άγριου τρόπου ζωής που ήταν ίδιος με των ζώων; Εμένα πάντως μου φαίνεται ότι ο τρόπος της σκέψης τους ήταν ο ίδιος και η ανακάλυψη τους μία και η αυτή: ο ένας έψαξε να βρει τρόπο να αφαιρέσει από τη διατροφή του ανθρώπου ό­σα η υγιής ανθρώπινη φύση, έτσι ωμά και ασυγκέρα-στα που ήταν, δεν θα μπορούσε να τα αφομοιώσει, ε­νώ ο άλλος όσα το άτομο δεν θα μπορούσε να αφο­μοιώσει λόγω της κατάστασης στην οποία είναι ενδε­χόμενο να βρίσκεται κάθε φορά η υγεία του. Πού είναι λοιπόν η διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές έρευνες, αν δεν πρόκειται παρά για μια εξωτερική κατά κύριο λό­γο διαφορά, κι αν η δεύτερη δεν είναι παρά απλώς πιο περίπλοκη, μια έρευνα δηλαδή που απαιτεί περισσότε­ρη σοβαρή απασχόληση, τέλος αν εκείνη που προηγή­θηκε χρονικά δεν ήταν παρά απλώς το πρώτο ξεκίνη­μα;

8 Αν συγκρίναμε τον τρόπο διατροφής των υγιών με τον τρόπο διατροφής των αρρώστων, θα διαπιστώνα­με ότι δεν είναι βλαβερότερος από ό,τι θα ήταν για τον υγιή άνθρωπο ο τρόπος διατροφής των άγριων και ή­μερων ζώων. Ας μιλήσουμε για έναν άνθρωπο που πάσχει από μιαν αρρώστια η οποία δεν είναι από τις βαριές ή τις αθεράπευτες, ούτε όμως και από τις ολό­τελα ελαφρές, που κάθε σφάλμα του όμως στη θερα-

69

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

καταφαγεΐν άρτο ν και χρέας ή άλλο τι ών οί

ύγιαίνοντες έσθίοντες ώφελέονται, μή πολλόν,

άλλά πολλω έλασσον ή ύγιαινων άν ήδύνατο,

άλλος τε τών ύγιαινόντων φύσιν έχων μήτε παν-

τάπασιν άσθενέα μήτ' αύ ίσχυρήν φάγοι τι ών

βοΰς ή ϊππος φαγών ώφελεοιτό τε και ίσχύοι, ό-

ρόβους ή χριθάς ή άλλο τι τών τοιουτέων μή πο­

λύ άλλά πολλφ μεΐον ή δύναιτο, ούχ άν ήσσον ό

ύγιαίνων τούτο ποιήσας πονήσειέ τε χαι χινδυ-

νεύσειε χείνου του νοσέοντος, ός τον άρτον ή τήν

μάζαν άχαίρως προση νέγκατο. Ταύτα δή πάντα

τεκμήρια, ότι αύτη ή τέχνη πάσα ή ίητρική τή

αύτέη όδω ζητεομένη εύρίσκοιτο άν.

9 Καϊ εί μεν ην απλούν, ώσπερ ύφήγητο, όσα

μεν ήν ισχυρότερα, έβλαπτεν, όσα δ3 ήν ασθενέ­

στερα, ώφέλεέ τεκαι έτρεφε καϊ τον κάμνοντα και

τον ύγιαινοντα, εύπετές άν ήν το πρήγμα' πολ­

ιό

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

πευτική του αγωγή θα γινόταν αμέσως αισθητό* ας υ­ποθέσουμε ότι ο άνθρωπος αυτός θέλει να φάει ψωμί ή κρέας ή ό,τι άλλο από αυτά που τρώνε οι υγιείς και τους ωφελούν, και μάλιστα όχι σε μεγάλη ποσότητα, αλλά σε μια ποσότητα που είναι πολύ μικρότερη από αυτήν που θα μπορούσε να φάει αν ήταν υγιής* ας υ­ποθέσουμε επίσης ότι κάποιος άλλος, υγιής αυτός, που η φυσική του κατάσταση δεν είναι ούτε ολότελα ασθε­νική ούτε πάλι ισχυρή, έτρωγε κάτι από αυτά που αν τα έτρωγε ένα βόδι ή ένα άλογο θα ωφελούνταν και θα κέρδιζε δύναμη, λαθούρι, επί παραδείγματι, ή κριθάρι ή κάτι παρόμοιο, και μάλιστα όχι σε μεγάλη ποσότη­τα, αλλά σε μια ποσότητα που είναι πολύ μικρότερη από αυτήν που θα μπορούσε να φάει: είναι βέβαιο ότι ο υγιής που θα έκαμνε αυτό το πράγμα δεν θα ένιωθε λιγότερους πόνους ούτε θα διέτρεχε μικρότερο κίνδυνο από εκείνον τον άρρωστο που είπαμε, εκείνον που σε ακατάλληλη στιγμή έφαγε το σιταρίσιο ψωμί ή το κρι-θαρόψωμο.Όλα αυτά είναι αποδείξεις πως, αν η έρευ­να συνεχιζόταν με την ίδια μέθοδο, η τέχνη αυτή, η ια­τρική, θα μπορούσε να ανακαλυφθεί στο σύνολο της.

9 Αν όλα ήταν τόσο απλά, όπως τα παρουσίασα, και τα ισχυρότερα έβλαπταν, ενώ τα ασθενέστερα ωφε­λούσαν και έτρεφαν και τον άρρωστο και τον υγιή άν­θρωπο, το πράγμα θα ήταν εύκολο: δεν θα χρειαζόταν

71

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

λρν γάρ τού άσφαλέος άν έδει περιλαμβάνοντας

άγει ν έπι το άσθενέστερον. Νυν δε ουκ έλασσον

αμάρτημα, ουδέ ήσσον λυμαίνεται τον άνθρωπον,

ήν ελάσσονα και ενδεέστερα τών ικανών προσφέ-

ρϊμαΓ το γάρ του λιμού μένος δύναται ισχυρώς

εν τή φύσει του άνθρωπου και γυιώσαι και άσθε-

νέα ποιήσαι και άποκτεΐναι. Πολλά δέ και άλλα

κακά έτερόΐα τών άπό πληρώσιος, ούχ ήσσον δέ

δεινά, και άπό κενώσιος' διότι πολλόν ποικιλώ-

τερά τε και διά πλέονος άκριβείης εστί Δει γάρ

μέτρου τινός στοχάσασθαι' μέτρον δέ ούτε αρι­

θμόν ούτε σταθμόν άλλον, προς δ αναφερών είσγ}

τό ακριβές, ουκ άν εύροίης άλλ' ή του σώματος

την αίσθησιν' διό έργον ούτω καταμαθείν άκρι-

βέως, ώστε σμικρά άμαρτάνειν ένθα ή ένθα' κάν

εγώ τούτον τον ίητρόν ισχυρώς έπαινέοιμι τον

σμικρά άμαρτάνοντα. Τό δ'άτρεκές όλιγάκις έστι

κατιδείν' έπει οί πολλοί γε τών ίητρών ταύταμοι

72

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

άλλο παρά να προσφεύγουμε στις ασθενέστερες τροφές για να εξασφαλίζουμε ένα σημαντικό- ποσοστό σιγου­ριάς. Τώρα όμως δεν είναι μικρότερο το σφάλμα ούτε είναι μικρότερη η ζημιά για τον άνθρωπο, αν τρώει λι­γότερα και λειψά σε σχέση με αυτά που του είναι απα­ραίτητα* γιατί η δύναμη της πείνας έχει τεράστιες συ­νέπειες στη φύση του ανθρώπου: μπορεί να του πάρει τη δύναμη από τα μέλη, μπορεί να τον εξασθενίσει, μπορεί να τον σκοτώσει. Πολλά είναι τα κακά που προέρχονται από το άδειο στομάχι, διαφορετικά από αυτά που προκαλεί το πολύ γεμάτο, όχι όμως λιγότε­ρο επικίνδυνα. Ακριβώς γι ' αυτόν το λόγο το πράγμα είναι πιο περίπλοκο και απαιτεί προσεκτικότερη διε­ρεύνηση. Στην πραγματικότητα χρειάζεται να στο­χεύουμε σε κάποιο μέτρο. Κανένα όμως μέτρο - αριθ­μό ή ζύγι -, για να αναφερόμαστε σ' αυτό και έτσι να φτάνουμε σε ακριβή γνώση, δεν θα βρίσκαμε, σκέφτο­μαι, καλύτερο από την αντιληπτική ικανότητα του σώματος μας. Γιαυτό και είναι δύσκολο να αποκτήσει κανείς τόσο ακριβείς γνώσεις, ώστε να κάνει μικρά μό­νο λάθη εδώ κι εκεί. Γ ι ' αυτόν πάντως το γιατρό, αυ­τόν που κάνει τα μικρά μόνο λάθη, εγώ θα είχα να πω έναν πολύ μεγάλο έπαινο. Το απόλυτα σωστό είναι, άλλωστε, από τα πράγματα που μόνο σπάνια μπορείς να τα δεις. Στην πραγματικότητα με τους περισσότε-

73

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

δοκέουσι τοΐσι κακοϊσι κυβερνήτησι πάσχειν' και

γάρ εκείνοι όταν εν γαλήνη κυβερνώντες άμαρ-

τάνωσιν, ου καταφανέες είσίν' όταν δέ αυτούς

κατάσχτ] χειμών τε μέγας καϊ άνεμος εξώστης,

φανερώς ήδη πάσιν άνθρώποισι δι'άγνωσίηνκαϊ

άμαρτίην δήλοι είσιν άπολέσαντες την ναύν. Ού­

τω δη και οί κακοί τε καϊ πλείστοι ίητροί, όταν

μεν θεραπεύωσιν ανθρώπους μηδέν δεινόν έχον­

τας, ες ους άν τις τά μέγιστα άμαρτάνων ουδέν

δεινόν έργάσαιτο, πολλά δέ τά τοιαύτα νουσήμα-

τα και πολύ πλείω τών δεινών άνθρώποισι ξυμ-

βαίνει, εν μεν δη τοΐσι τοιούτοισιν άμαρτάνοντες

ού καταφανέες είσι τοίσιν ίδιώτησιν' όκόταν δ3

έντύχωσι μεγάλω τε και ίσχυρω και έπισφαλέί

νουσήματι, τότε σφέων τά αμαρτήματα καϊ ή ά-

τεχνίη πάσι καταφανής έστιν' ού γάρ ές μακρόν

αύτέων έκατέρου αί τιμωρίαι, άλλά διά τάχεός

πάρε ι σι ν.

74

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

ρους γιατρούς μου φαίνεται οτι συμβαίνει ο,τι και με τους κακούς καπετάνιους: κι εκείνων τα λάθη μένουν απαρατήρητα όσο κυβερνούν το καράβι σε μια θάλασ­σα γαλήνια" όταν όμως τους βρει μεγάλη φουρτούνα και άνεμος ορμητικός που τους βγάζει από την πορεία τους, όλος πια τότε ο κόσμος το βλέπει καθαρά πως με την άγνοια και με τα λάθη τους οδηγούν το καράβι στην καταστροφή. Έτσ ι ακριβώς και οι κακοί γιατροί - στην πραγματικότητα οι περισσότεροι: όταν φροντί­ζουν ανθρώπους που δεν πάσχουν από σοβαρή αρρώ­στια, αρρώστους δηλαδή που και τα μεγαλύτερα σφάλματα να έκαμνε κανείς σε βάρος τους δεν θα τους προξενούσε κανένα κακό (είναι πολλές αυτού του εί­δους οι αρρώστιες και είναι πολύ πιο συχνές από τις σοβαρές αρρώστιες στους ανθρώπους), τα σφάλματα τους σ' αυτού του είδους τις αρρώστιες μένουν απαρα­τήρητα στους απλούς και αμύητους ανθρώπους* όταν όμως βρεθούν αντιμέτωποι με μια μεγάλη, σοβαρή και επικίνδυνη αρρώστια, τότε τα σφάλματα τους και η ανεπάρκεια τους στην τέχνη γίνεται ολοφάνερη σε ό­λους: και στη μια και στην άλλη περίπτωση η τιμωρία δεν αργεί, αλλά έρχεται αμέσως.

ι ο Τροφή περισσότερη από τη συνηθισμένη αλλά και τροφή λι­

γότερη από τη συνηθισμένη έχουν εμφανείς δυσάρεστες επιπτώ­

σεις και στους υγιείς ανθρώπους.

75

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

12 ...Χαλεπόν δέ τοιαύτης άχριβειης13 έούσης

περί την τέχνην τυγχάνειν αίεϊ του άτρεκεστά-

του'13 πολλά δέ εϊδεα14 χατ'ίητριχήν ες τοσαύτην

άχρίβειαν ήχει, περ ι ών είρήσεται.15 Ού φημι δη

διά τούτο δεΐν την τέχνην ώς ούχ έούσαν ουδέ

χαλώς ζητεομένην την άρχαίην άποβάλλεσθαι, εί

μή έχει περι πάντα άχρίβειαν, άλλά πολύ μάλλον

διά τό εγγύς οίμαι τοΰ άτρεχεστάτου δύνασθαι ή-

χειν λογισμω έχ πολλής άγνωσίης θαυμάζειν τά

έξευρημένα, ώς χαλώς χάι ορθώς έξεύρηται χαϊ

ούχ άπό τύχης.

13 Έπι δέ τών τον χαινόν τρόπον τήν τέχνην

εξ ύποθέσιος ζητεόντων τον λόγον έπανελθεΐν

βούλομαι. Εί γάρ τί έστι θερμόν ή φυχρόν ή ξη­

ρό ν ή ύγρόν τό λυμαινόμενον τον άνθρωπον, χαι

δει τον ορθώς16 ίητρεύοντα βοηθέειν τω μεν θερμω

76

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

11 Εξήγηση αυτών των φαινομένων.

12 ... Σ ε θέματα στα οποία απαιτείται τόσο μεγάλη ακρίβεια είναι δύσκολο για την τέχνη να πετυχαίνει πάντοτε το πιο σωστό" παρ" όλα αυτά πολλοί τομείς της ιατρικής έχουν φτάσει σ' αυτό το σημείο ακρίβειας - θα μιλήσω αργότερα για το θέμα αυτό. Είμαι ωστό­σο βέβαιος ότι δεν είναι σωστό η ιατρική τέχνη να α­πορρίπτεται ως μη-υπάρχουσα, ή ότι στην παλαιότε­ρη εποχή η σχετική έρευνα έγινε με λανθασμένο τρό­πο, και όλα μάλιστα αυτά με το αιτιολογικό ότι δεν πέτυχε την ακρίβεια σε όλους τους τομείς. Κατά τη δι­κή μου γνώμη: αφού η ιατρική, ξεκινώντας από μια μεγάλη άγνοια, μπόρεσε να φτάσει με τη βοήθεια της λογικής τόσο πολύ κοντά στη βεβαιότητα, είναι πολύ σωστότερο να εκφράζουμε το θαυμασμό μας για τις α­νακαλύψεις της, ανακαλύψεις που δεν οφείλονται στην τύχη, αλλ' είναι το αποτέλεσμα σωστής και μεθοδικής έρευνας.

13 Στο σημείο αυτό επιθυμώ να επαναφέρω το λό­γο μου σ' εκείνους που ασκούν τις έρευνες τους στην ια­τρική τέχνη με τον μοντέρνο τρόπο, σ' αυτούς δηλαδή που ξεκινούν από την αποδοχή της μιας αρχής. Αν λοιπόν αυτό που βλάπτει τον άνθρωπο είναι κάτι το ζεστό ή ψυχρό ή ξηρό ή υγρό, είναι φανερό ότι αυτός που επιδιώκει να θεραπεύει σωστά έχει την υποχρέω-

77

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

έπι τό φυχρόν, τώ δέ φυχρώ έπϊ τό θερμόν, τώ δέ

ζηρω έπϊ τό ύγρόν, τω δ' ύγρω έπϊ τό ξηρόν.'Έστω

μοι άνθρωπος μή τών ισχυρών φύσει, άλλά τών

ασθενέστερων0 ούτος δέ πύρους έσθιέτω, ους άν

άπό τής άλω άνέλγ], ώμους και αργούς, καϊ κρέα

ώμά και πινέτω ύδωρ. Ταύτη χρεωμένος τή δι-

αίτγ) ευ οίδ'ότι πείσεται πολλά και δεινά'και γάρ

πόνους πονήσει και τό σώμα ασθενές εσται καϊ ή

κοιλίη φθαρήσεται και ζην πουλύν χρόνο ν ού δυ-

νήσεται. Τι δή χρή βοήθημα παρασκευάσασθαι

ώδ' εχοντι; θερμόν ή φυχρόν ή ξηρόν ή ύγρόν;

δήλον γάρ ότι τουτέων τι. Ει γάρ τό λυμαινόμε-

νόν έστι τουτέων τό έτερον, τω ύπεναντίω προσ­

ήκει λύσαι, ώς ό εκείνων λόγος έχει. Τό μέν γάρ

βεβαιότατόν τεκαι προφανέστατον φάρμακον, ά-

φελόντα τά διαιτήματα οίσιν έχρήτο, άντι μέν

τών πυρών άρτον διδόναι, άντι δέ τών ωμών

κρεών έφθά, πιέίν τε έπι τούτοισιν οίνου' ταύτα

μεταβαλόντα ούχ οίον τε μή ύγιέα γενέσθαι, ήν

78

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

ση να καταπολεμά το ψυχρό με το θερμό, το θερμό με το ψυχρό, το υγρό με το ξηρό, το ξηρό με το υγρό. Ας πάρουμε λοιπόν την περίπτωση ενός ανθρώπου που η φυσική του κατασκευή τον εντάσσει όχι στους ισχυρούς αλλά μάλλον στους αδύναμους κι ας πούμε ότι ο άν­θρωπος αυτός τρώει σιτάρι ωμό και ανεπεξέργαστο -έτσι όπως θα το έπαιρνε από το αλώνι -, ότι τρώει κρέας ωμό, και ότι για ποτό πίνει νερό. Είμαι βέβαιος ότι ακολουθώντας αυτόν τον τρόπο διατροφής ο άν­θρωπος αυτός θα πάθει πολλά δυσάρεστα πράγματα: θα έχει πόνους, το σώμα του θα εξασθενήσει, το πεπτι­κό του σύστημα θα γίνει άνω κάτω, δεν θα μπορέσει να ζήσει πολύ χρόνο. Ποια βοήθεια λοιπόν πρέπει να του προσφερθεί στην κατάσταση που βρίσκεται; Κάτι ζεστό, κάτι ψυχρό, κάτι ξηρό ή κάτι υγρό; Είναι φανε­ρό πως πρέπει να είναι κάτι από αυτά" γιατί αν αυτό που τον βλάπτει είναι ένα από όλα αυτά, το αντίθετο του θα έπρεπε να το καταπολεμά, σύμφωνα με τη θε­ωρία τους. Στην πραγματικότητα το πιο σίγουρο και προφανέστατο φάρμακο είναι να του σταματήσουμε τον τρόπο διατροφής που ακολουθούσε και, αντί για σιτάρι, να του δώσουμε ψωμί, αντί για το ωμό κρέας, κρέας βρασμένο, και μαζί με αυτά να του δώσουμε να πιει και λίγο κρασί. Αν κάνει αυτές τις αλλαγές, δεν εί­ναι δυνατό να μη γίνει καλά, αν βέβαια δεν τον έχει

79

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γε μή παντάπασιν ή διεφθαρμένος υπό χρόνου τε

και της διαίτης. Τί δη φήσομεν; πότερον αύτέω

υπό φυχροΰ κακοπαθέοντι θερμά ταύτα προσε-

νέγκαντες ωφέλησαν ή τάναντία; οίμαι γάρ έγω­

γε πολλήν άπορίην τω έρωτηθέντι παρασχεΐν' ό

γάρ τον άρτον παρασκευάζων τών πυρών τό θερ­

μόν ή τό φυχρόν ή τό ξηρόν ή τό ύγρόν άφείλατο;

'Ό γάρ και πυρι και ύδατι δέδοται και άλλοις

πολλοΐσιν εϊργασται, ών έκαστον ίδίην δύναμιν

και φύσιν έχει, τά μέν τών υπαρχόντων άποβέ-

βληκεν, άλλοισι δέ κέκρηται και μέμικται.

14 ... Ουκ άν ούν έτερα τουτέων χρησιμώτερα

ούδ' αναγκαιότερα είη είδε ναι δη που, ώς δέ κα­

λώς και λογισμω προσήκοντι ζητήσαντες προς

την του άνθρωπου φύσιν ευρον αυτά οί πρώτοι

εύρόντες, και ωήθησαν άξίην την τέχνην θεώ προσ-

θεϊναι, ώς και νομίζεται.17 Ού γάρ τό ξηρόν ουδέ

τό ύγρόν ουδέ τό θερμόν ουδέ τό φυχρόν ούδ'άλ­

λο τουτέων ουδέν ήγησάμενοι ούτε λυμαίνεσθαι

δο

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

τελείως φθείρει ο μακρός χρόνος που πέρασε με αυτόν τον λανθασμένο τρόπο ζωής. Τ ι θα πούμε λοιπόν; Θα πούμε τάχα πως ο άνθρωπος υπέφερε εξαιτίας του ψυ­χρού και μεις του προσφέραμε θερμά και ωφελήθηκε; Θα πούμε το αντίθετο; Υποθέτω πως σ' όποιον θα κά­ναμε την ερώτηση αυτή, θα τον φέρναμε σε μεγάλη α­μηχανία. Αλήθεια, ο άνθρωπος που κάνει το ψωμί, τι αφαιρεί από το σιτάρι: το θερμό ή το ψυχρό ή το ξηρό ή το υγρό; Στην πραγματικότητα, αν ένα πράγμα έ­χει εκτεθεί στην επίδραση της φωτιάς και του νερού και έχει βρει μια επεξεργασία με τη βοήθεια πολλών άλλων πραγμάτων που το καθένα τους έχει τις δικές του φυσικές ιδιότητες, το πράγμα αυτό πρώτον χάνει κάποιες από τις ιδιότητες του και δεύτερον αναμιγνύ­εται και συνδυάζεται με κάποιες άλλες ιδιότητες.

14 ...Δεν υπάρχουν, λέω, πράγματα, άλλα από αυ­τά, πιο χρήσιμα και πιο απαραίτητα για τον άνθρωπο να τα μάθει, κι ακόμη να μάθει ότι οι πρώτοι που τα βρήκαν όλα αυτά, τα βρήκαν στην πραγματικότητα ε­πειδή έκαναν σωστά την έρευνα τους, προσανατολίζο­ντας - όπως έπρεπε - τη σκέψη τους προς την ανθρώ­πινη φύση, και θεώρησαν πως θα άξιζε να προσγρά-ψουν την τέχνη αυτή σ' έναν θεό, όπως είναι και σήμε­ρα η πίστη. Εκείνοι δεν θεώρησαν ότι αυτό που βλά­πτει τον άνθρωπο είναι το ξηρό ή το υγρό, το θερμό ή

δι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ούτε προσδέεσθαι ούδενός τουτέων τον άνθρω-

πον, άλλά τό ισχυρό ν εκάστου καϊ τό κρέσσον της

φύσιος της άνθρωπείης' ού μή ήδύνατο κρατέειν,

τούτοβλάπτειν ήγήσαντο και τούτο εζήτησαν ά-

φελέειν. Ίσχυρότατον δέ έστι του μεν γλυκέος τό

γλυκύτατο ν, τοΰ δε ΐζικροΰ τό πικρότατον, τοΰ δέ

οξέος τό οξύτατο ν, εκάστου δέ πάντων τών

έόντων ή άκμή' ταύτα γάρ έώρω ν καϊ τω άνθρώ-

πω ένεόντα και λυμαινόμενα τον άνθρωπον. Ένι

γάρ άνθρώπω και αλμυρό ν και πικρό ν και γλυκύ

καϊ οξύ και στρυφνόν και πλαδαρόν και άλλα μύ­

ρια, παντοίας δυνάμιας έχοντα, πλήθος τε και ι­

σχύ ν. Ταύτα μέν μεμιγμένα καϊ κεκρημένα άλ-

λήλοισιν ούτε φανερά έστιν ούτε λυπέει τον άν-

θρωπον' όταν δέ τι τουτέων άποκριθή καϊ αυτό

έφ' έωυτοΰ γένηται, τότε καϊ φανερόν έστι καϊ

λυπέει τον άνθρωπον.18 Τούτο δέ, τώνβρωμάτων

δσα ήμίν άνεπιτήδειά έστι και λυμαίνεται τον

άνθρωπον έμπεσόντα, τουτέων έκαστον ή πικρόν

έστιν ή άλμυρόν ή οξύ ή άλλο τι άκρητόν τε καϊ

ισχυρό ν, καϊ διά τούτο ταρασσόμεθα ύπ' αύτέων,

82

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

το ψυχρό ή κάτι άλλο παρόμοιο με αυτά, ούτε ότι ο άνθρωπος χρειάζεται κάτι από όλα αυτά για την υγεία του. Αντίθετα* ό,τι μέσα στην κάθε τροφή είναι ισχυρό και ανώτερο από την ανθρώπινη φύση, σε βαθμό που αυτή να μην μπορεί να το αφομοιώσει, αυτό εκείνοι θε­ώρησαν πως είναι το βλαβερό και αυτό έψαξαν να βρουν τρόπο να το απομακρύνουν από το σώμα του ανθρώπου. Το πιο γλυκό στο γλυκό είναι το γλυκύτα­το, στο πικρό το πικρότατο, στο ξινό το ολόξινο, γενι­κά σε καθεμιά από τις ιδιότητες που ενυπάρχουν στον άνθρωπο το αποκορύφωμα της: αυτά έβλεπαν εκείνοι πως είναι τα συστατικά του ανθρώπου και ότι αυτά εί­ναι που τον βλάπτουν. Υπάρχει πράγματι στον άν­θρωπο το αλμυρό, το πικρό, το γλυκό, το ξινό, το στυ­φό, το άνοστο και χιλιάδες άλλα, εφοδιασμένα με κά­θε λογής ιδιότητες - ποσοτικά και ποιοτικά. Όλα αυ­τά αναμειγμένα και συνδυασμένα το ένα με το άλλο ούτε φαίνονται ούτε βλάπτουν τον άνθρωπο* αν όμως κάποιο από αυτά ξεχωρίσει από τα άλλα και βρεθεί μόνο του, τότε και φαίνεται και βλάπτει τον άνθρωπο. Από την άλλη: καθεμιά από τις τροφές που είναι ακα­τάλληλες για μας και βλάπτουν τον άνθρωπο που τις τρώει είναι ή πικρή ή αλμυρή ή ξινή ή έχει κάποια άλ­λη ισχυρή και ξεχωριστή από όλες τις άλλες ιδιότητα. Αυτός είναι ο λόγος που μας ενοχλούν, με τον τρόπο

83

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ωσπερ και υπο των εν τω σώματι αποκρινομε-

νων...

20 Λέγουσι δέ τίνες ίητροι και σοφιστάι ώς ουκ

ένι δυνατόν ίητρικήν είδέναι όστις μή οίδεν ό τί

εστίν άνθρωπος, άλλά τοΰτο δει καταμαθεΐν τον

μέλλοντα ορθώς19 θεραπεύσειν τούς ανθρώπους.

Τείνει δέ αύτέοισιν ό λόγος ές φιλοσοφίην,20 κα-

8 4

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

ακριβώς που μας ενοχλεί οποιοδήποτε από τα συστα­τικά μας, αν ξεχωρίσει σε βάρος όλων των άλλων μέ­σα στο σώμα μας...

15 Αυτή η γνώση είναι, στην ουσία, που πρέπει να αποτελεί

την αφετηρία της θεραπείας.

ι 6 Οι επιμέρους αντίθετες ιδιότητες, το φυχρόκαι το θερμό

π.χ., βρίσκονται σε πλήρη ισορροπία στο σώμα του ανθρώπου.

Αν διαταραχθεί η ισορροπία τους, καμιά εξωτερική επέμβαση

δεν χρειάζεται για την αποκατάσταση της: αυτή πετυχαίνεται

στον οργανισμό μας από μόνη της.

17 Όταν η διαταραγμένη ισορροπία δεν αποκαθίσταται, θα πει

πως άλλες ιδιότητες - πέρα από το φυχρό και το θερμό - ευθύ­

νονται για την αρρώστια: απόδειξη πως η αιτία που κάνει τους

ανθρώπους να υποφέρουν είναι, στην πραγματικότητα, αυτές οι

ιδιότητες.

ι δ Ένα παράδειγμα: η περίπτωση του συναχιού.

19 Αλλα παραδείγματα. - Όλα αυτά τα παραδείγματα δεί­

χνουν τη σημασία των άλλων αυτών ουσιών για την αρρώστια

(= η κάθε επιμέρους αρρώστια οφείλεται στην έντονη παρουσία

μιας συγκεκριμένης ουσίας) και για την υγεία (= η αποκατάστα­

ση της οφείλεται στην ανάμειξη της ουσίας που προκάλεσε την

αρρώστια με άλλες ουσίες).

20 Λένε ορισμένοι γιατροί και φιλόσοφοι πως είναι αδύνατο να καταλάβει την ιατρική όποιος δεν ξέρει τι είναι ο άνθρωπος, και ότι αυτό είναι που πρέπει να μά­θει όποιος θέλει να θεραπεύει σωστά τις αρρώστιες των ανθρώπων. Με αυτά όμως που λένε περνούν, στην πραγματικότητα, στον χώρο της φιλοσοφίας: με αυ-

85

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θάπερ Εμπεδοκλής ή άλλοι δι περί φύσιος γεγρά-

φασιν εξ αρχής δ τι έστιν άνθρωπος, και δπως έ-

γένετο πρώτον και δπως ξυνεπάγη. Έγώ δέ τού­

το μέν, όσα τινι εϊρηται σοφιστή ή ίητρω ή γέ-

γραπται περί φύσιος, ήσσον νομίζω τή ίητρική

τέχντ) προσήκειν ή τή γραφική.21 Νομίζω δέ περ ι

φύσιος γνώναί τι σαφές ούδαμόθεν άλλοθεν είναι

ή έξ ίητρικής. Τούτο δέ οίον τε καταμαθείν, όταν

αύτέην τις την ίητρικήν ορθώς πάσαν περιλάβη'

μέχρι δέ τουτέου πολλού μοι δοκέει δεΐν' λέγω δέ

την ίστορίην ταύτην είδέναι, άνθρωπος τίέστι καϊ

δι' οίας αιτίας γίνεται καϊ τάλλα άκριβέως. Έπεί

τούτο γέ μοι δοκέει άναγκαΐον είναι παντϊ ίητρω

περϊ φύσιος είδέναι, καϊ πάνυ σπουδάσαι ώς είσε-

ται, εΐπερ τι μέλλει τών δεόντων ποιήσειν, ό τίτέ

έστιν άνθρωπος προς τά έσθιόμενα καϊ πι νόμε να,

καϊ ό τι προς τά άλλα επιτηδεύματα, καϊ ό τι άφ3

εκάστου έκάστω ξυμβήσεται. Καϊ μή απλώς ού-

86

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

τον ακριβώς τον τρόπο ο Εμπεδοκλής και άλλοι που έγραψαν για τη φύση αναρωτήθηκαν τι είναι από μιας αρχής ο άνθρωπος, πώς ήρθε για πρώτη φορά στην ύ­παρξη και από ποια στοιχεία συναποτελέσθηκε. Ο ί­διος πιστεύω, πρώτον, ότι όσα φιλόσοφοι ή γιατροί εί­παν ή έγραψαν για τη φύση έχουν λιγότερη σχέση με την ιατρική από ό,τι με τη ζωγραφική. Πιστεύω επί­σης ότι από πουθενά αλλού δεν είναι δυνατό να απο­κτήσει κανείς κάποιες σίγουρες γνώσεις για τη φύση παρά μόνο από την ιατρική, οι γνώσεις όμως αυτές εί­ναι δυνατό να αποκτηθούν, μόνο αν καταφέρει να α­γκαλιάσει κανείς με τον σωστό τρόπο την ιατρική στο σύνολο της* ώσπου να φτάσουμε όμως ως εκεί, έχω την εντύπωση πως μας χρειάζονται ακόμη πολλά" θέ­λω να πω: ώσπου να φτάσουμε να αποκτήσουμε αυτή τη γνώση: τι είναι ο άνθρωπος, ποιες αιτίες προσδιο­ρίζουν την ύπαρξη του, και όλα τα άλλα με κάθε λε­πτομέρεια. Γιατί αυτό τουλάχιστο μου φαίνεται πως είναι απαραίτητο για έναν γιατρό να το ξέρει ενσχέσει με τη φύση - να κάνει μάλιστα το παν για να το μά­θει, αν θέλει να ανταποκριθεί με κάποιον τρόπο στις υ­ποχρεώσεις του: τ ι είναι ο άνθρωπος στη σχέση του με ό,τι τρώει και πίνει, στη σχέση του με όλες γενικά τις συνήθειες του, και τι επίδραση ασκεί το καθετί στο κά­θε συγκεκριμένο άτομο. Και όχι μόνο να λέει: « Τ ο τυ-

8/

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τως' πονηρόν έστιν βρώμα τυρός' πόνον γάρ φέ­

ρει τω πληρωθέντι αύτέου, άλλά τίνα τε πόνον

καϊ διά τί καϊ τίνι τών έν τω άνθρώπω ένεόντων

άνεπιτήδειον/Έστι γάρ καϊ άλλα πολλάβρώμα-

τα καϊ πόματα πονηρά, ά διατίθησι τον άνθρω­

πον ού τον αυτόν τρόπον. Οντως ούν μοι έστω τω

λόγω οίον οίνος άκρητος πολύς ποθείς διατίθησι

πως τον άνθρωπον' καϊ άπαντες άν οί είδότες

τούτο γνοίησαν, ότι αύτη ή δύναμις οίνου καϊ αυ­

τός έστιν αίτιος" καϊ οΐσί γε τών έν τω άνθρώπω

τούτο μάλιστα γε δύναται, οίδαμεν. Τοιαύτην δη

βούλομαι άληθείην καϊ περϊ τών άλλων φανήναι.

Τυρός γάρ, επειδή τουτέω σημείω έχρησάμην, ού

πάντας ανθρώπους ομοίως λυμαίνεται, άλλ'είσϊν

οΐτινες αύτέου πληρεύμενοι ούδ' ότιοΰν βλά­

πτονται, άλλά και ισχύ ν, οίσιν άν ξυμφέρη, θαυ-

μασίως παρέχεται' είσϊ δέ δι χαλεπώς άπαλλάσ-

σουσι' διαφέρουσι δέ τουτέων αί φύσιες' διαφέ-

ρουσι ούν κατά τοΰτο' όπερ έν τω σώματι ένεστι

πολέμιον τυρω, ύπό τοιουτέου εγείρεται τε και

88

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

ρί είναι βλαβερή τροφή, επειδή προκαλεί πόνους σ' ε­κείνον που έφαγε μεγάλη ποσότητα», αλλά τι λογής πόνο και για ποιο λόγο και σε τι στο εσωτερικό του ανθρώπου είναι βλαβερό. Γιατί υπάρχουν και άλλα πολλά βλαβερά τρόφιμα, όπως επίσης και ποτά, που δεν επενεργούν όλα με τον ίδιο τρόπο στον άνθρωπο. Ας είναι λοιπόν κάπως έτσι η διατύπωση: «Μεγάλη ποσότητα άκρατου κρασιού φέρνει τον άνθρωπο σ' αυ­τήν και σ' αυτήν την κατάσταση»* στην περίπτωση αυτή όλοι εκείνοι που το ξέρουν θα καταλάβαιναν ότι πρόκειται, φυσικά, για την επίδραση του κρασιού και ότι αυτό είναι που φταίει* και, βέβαια, μας είναι γνω­στό σε τι κυρίως στο εσωτερικό του σώματος ασκεί αυ­τή του την επίδραση. Με τέτοιο τρόπο θέλω και σε ό­λες τις άλλες περιπτώσεις να φανεί η αλήθεια. Γιατί το τυρί - μια και αυτό πήρα για παράδειγμα - δεν βλά­πτει με τον ίδιο τρόπο όλους τους ανθρώπους: υπάρ­χουν άνθρωποι που όσο πολύ τυρί κι αν έχουν φάει, δεν τους πειράζει καθόλου* αντίθετα, τους δίνει θαυμα­στή δύναμη - αυτούς βέβαια που τους κάνει καλό" άλ­λοι όμως το χωνεύουν με πολλή δυσκολία. Το συμπέ­ρασμα είναι ότι η φυσική κατάσταση αυτών των αν­θρώπων διαφέρει, και μάλιστα η διαφορά τους βρίσκε­ται στο ότι στη δεύτερη περίπτωση υπάρχει στο σώμα τους κάτι εχθρικό προς το τυρί, κάτι που με την επί-

89

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κινέεται' οίσιν 6 τοιούτος χυμός τυγχάνει πλείων

ενεών και μάλλον ένδυναστεύων εν τω σώματι,

τουτέους μάλλον και κακοπαθέειν εικός. Εί δέ

πάσγι τή ανθρωπινή φύσει ή ν κακόν, πάντας άν έ-

λυμαίνετο. Ταύτα δέ εΐ τις είδείη, ουκ άν πάσχοι

τάδε.22

24 Περί δέ δυναμίων χυμών, αύτέων τε έκα­

στος ό τι δύναται ποιέειν τον άνθρωπον έσκέφθαι,

ώσπερ και πρότερον είρηται, και την ξυγγένειαν

ώς έχουσι προς αλλήλους. Λέγω δέ τό τοιούτον0

εί γλυκύς χυμός έών μεταβάλλοι ές άλλο είδος,

μή άπό ξυγκρήσιος, άλλ ' αυτός έξιστάμενος, ποίος

τις άν πρώτος γένοιτο, πικρός ή αλμυρός ή στρυ­

φνός ή οξύς; Οίμαι μέν, οξύς. Ο άρα οξύς χυμός

90

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

δράση του τυριού ξεσηκώνεται και αρχίζει να κινείται: στα άτομα που ο χυμός αυτός συμβαίνει να υπάρχει μέσα τους σε μεγαλύτερη ποσότητα και που η επικυ­ριαρχία του στο σώμα τους είναι μεγαλύτερη, αυτοί εί­ναι φυσικό να υποφέρουν πιο πολύ. Αν όμως το τυρί ή­ταν γενικά κακό για την ανθρώπινη φύση, θα τους πεί­ραζε όλους ανεξαίρετα. Όποιος τα ξέρει αυτά, δεν υ­πάρχει περίπτωση να πάθει όλα τούτα.

21 Τις ενοχλήσεις που ταλαιπωρούν τους αρρώστους ανίδεοι

γιατροί τις αποδίδουν συχνά σε απίθανες αιτίες από άγνοια της

ανθρώπινης φύσης.

22 Ανατομικά χαρακτηριστικά των οργάνων στο εσωτερικό

του ανθρώπινου σώματος. Περιγραφή και εξήγηση της λειτουρ­

γίας τους.

23 Ανατομικές διάφορες από άτομο σε άτομο και οι συνέπειες

τους από την πλευρά της υγείας και της αρρώστιας.

24 Πρέπει επίσης να μελετούμε τις ιδιότητες των χυμών, και για να δούμε τι είδους επίδραση ασκεί ο καθένας τους στον άνθρωπο - για το πράγμα αυτό μί­λησα και πρωτύτερα -, αλλά και για να διαπιστώσου­με τι είδους σχέση υπάρχει μεταξύ τους. Και νά τι εν­νοώ: αν ένας γλυκός χυμός αλλάξει και πάρει μιαν άλ­λη μορφή - όχι ύστερα από ανάμειξη του με κάτι άλ­λο, αλλά έτσι, από μόνος του -, τι θα γίνει άραγε πρώ­τα πρώτα: πικρός, αρμυρός, στυφός ή ξινός; Φαντάζο­μαι, ξινός. Αυτό θα πει ότι ο. ξινός χυμός θα ήταν από

91

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

άνεπιτήδειος προσφέρειν άν τών λοιπών μάλιστα

είη, είπερ ό γλυκύς γε πάντων άνεπιτηδειότα-

τος.23 Ούτως, εί τις δύναιτο ζητέων έξωθεν επι-

τυγχάνειν, και δυναιτ'άν πάντων εκλέγεσθαι αίει

τό βέλτιστον' βέλτιστον δέ έστι τό προσωτάτω

τοΰ άνεπιτηδείου άπέχον.

92

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

όλους τους άλλους ο πιο ακατάλληλος να προσφερθεί, αν ο γλυκός χυμός είναι από όλους ο λιγότερο κατάλ­ληλος. Όποιος λοιπόν μπορεί, κάνοντας έρευνες έξω από το σώμα του ανθρώπου, να πετυχαίνει το σωστό, θα μπορεί και να επιλέγει πάντοτε, ανάμεσα σε διάφο­ρα άλλα, το καλύτερο. Και το καλύτερο είναι αυτό που βρίσκεται όσο γίνεται πιο μακριά από το ακατάλληλο.

93

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Σ Χ Ο Λ Ι Α

ι. Η λέξη δεν έχε ι εδώ τ η σημασία της προϋπόθεσης, ούτε τ η σημασία της «υπόθεσης εργασίας» που προορίζεται να ε­παληθευτεί στον χώρο της εμπειρίας και της πράξης. Η λέξη ΰπόθεσις σημαίνει εδώ την λογ ικά αποδεκτή προκε ιμένη, τ η λ ο γ ι κ ή αρχή που θα αποτελέσει τ η βάση γ ια τον συλλογισμό (ροδίυΐαΐυπι).

2. Πρόσεξε το σαρκαστικό ύφος του συγγραφέα, εδώ και στο κεφ. 13 (βλ. και το σχόλ. 4 στο Περί διαίτης οξέων).

3· Β λ . σχόλ. ι στο Περί τέχνης (2ος τόμος). 4· Γ ι α την «ύπαρξη» της ( ιατρικής) τέχνης γ ίνετα ι λόγος

και στα κεφ. ι - 2 του έργου Περί τέχνης. 5. Μ ε τ η λέξη φαύλος δεν δηλωνόταν αρχικά ο κακός, αλ­

λά ο ευτελής, ο ελάχιστης αξίας, ο ανάξιος λόγου (για πράγ­ματα και πρόσωπα).

6. Ό π ω ς σωστά παρατηρήθηκε (βλ. τ η σημε ίωση που έγρα­ψε γ ια το χωρίο μας ο ΜΜ^ΧΧί στο έργο του που μνημονεύ­εται στη σ.·35)? 0 συγγραφέας μάς παρουσιάζει εδώ τα κεντρι­κά σημεία της θεωρίας του γ ια την πρόοδο: α) στην αρχή δεν υπήρχε άλλο από την ανάγκη, την άμεση ανάγκη γ ια διατρο­φή και ε ΐ ί ΐβ ίωση" σιγά σιγά ο άνθρωπος, χρησιμοποιώντας όλο και πιο σωστές μεθόδους επεξεργασίας των φυσικών τρο­φών, βρήκε συνθετότερους και καταλληλότερους τρόπους διατροφής* β ) έτσι συντελέσθηκε, βαθμιαία, η ανακάλυψη και διαμόρφωση των τεχνών, που σημαίνει ότι τέθηκαν σε λε ι ­τουργία οι λογικές ικανότητες του ανθρώπου" γ ) όλες, βέ­βαια, αυτές οι εξελίξεις βρίσκονται σε απόλυτη συνάρτηση προς τον χρόνο' δ) καθώς η αρρώστια επαναφέρει τον άνθρω-

94

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

πο στην αρχική κατάσταση της ανάγκης, κύριος εγγυητής

της ανθρώπινης προόδου παραμένει ο γιατρός. (Πβλ . και: Α­

ναξαγόρα, Όίείδ-Κπιηζ, Όι'β Ρτα§πιβηΐβ άβΓ ΥΟΓΒΟΑΓ^ίιλβΓ,

59 Β 2 ΐ β : Άλλ'έν πάσι τούτοις ατυχέστεροι τών θηρίων έ-

σμέν, εμπειρία δέ και μνήμη και σοφία και τέχνη κατά Άνα-

ξαγόραν σφών τε αυτών χρώμεθα και βλίττομεν (= μαζεύου­

με το μέλ ι ) και άμέλγομεν και φέρομε ν και άγομεν συλλαμ­

βάνοντες, και Αρχέλαο, Όίε ίδ-Κπιηζ, ό.π., 6 ο Α 4* και διε-

κρίθησαν άνθρωποι άπό τών άλλων (ενν. ζώων) και ηγεμό­

νας και νόμους και τέχνας και πόλεις και τά άλλα συνέστη­

σαν.

7· Τ η σημασία με την οποία ο συγγραφέας μας χρησιμο­

ποιεί το επίθετο άκρητος (που στο χωρίο μας χρησιμοποιε ί­

ται γ ια στερεές τροφές, αλλού όμως στο ίδιο έργο - βλ. κεφ.

5 και 2 0 - και γ ια ποτά) τ η μαθαίνουμε καλά στο κεφ.14, ό­

που ο λόγος γ ια το αρμυρό, το πικρό, το γλυκό, το ξινό κλπ.

που υπάρχουν στο σώμα του ανθρώπου αλλά και στις τροφές

που εισάγονται σ' αυτό: αν είναι σωστός ο συνδυασμός τους

(κεκρημένα=κεκραμένα), καμιά β λ ά β η δεν προκύπτει γ ια τον

άνθρωπο* ο άνθρωπος βλάπτετα ι , όταν το καθένα τους κάνει

την εμφάνιση του μόνο του, ασυνδύαστο με τα άλλα (άκρη-

τον=άκρατον\ με όλη του επομένως τ η δύναμη.

8. Γ ι α τ η λέξη δύναμις και τις σημασίες με τις οποίες τ η

χρησιμοποιε ί στο έργο του ο συγγραφέας μας βλ. - ανάμεσα

σε πολλές άλλες - τις εργασίες των ^ . Η . δ . } ο π 6 5 (βλ. πίνακα

βιβλιογραφίας της σ. 45? σελίδες 93~96) και Η."ν7.Μί1ΐ6Γ

( 1 9 5 2 ) (βλ. πίνακα βιβλιογραφίας της σ. 4 6 ) . - Γεν ικά γ ια τ η

σημασία και τ η χρήση της λέξης δύναμις στην Ιπποκρατική

συλλογή βλ. Ο. ΡΙ&πΛδοΙί, Όγηαηιΐ5 ίηι €οτρη5 ΗίρροϋΓαίί-

αιηι, ^ ί ε δ β α ά ε η 1 9 6 4 ·

9. Τ η γυμναστ ική , που έτσι κι αλλιώς αποτελούσε μέρος

95

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

του γενικότερου τρόπου ζωής που συνιστούσε η ιατρική του

5ου αι. π . Χ . , την έκανε κέντρο της θεραπευτικής του αγωγής

ένας περίφημος «δ ια ι τητ ικός» γ ιατρός, ο Ηρόδικος από τ η

Σ η λ ύ μ β ρ ι α (μνημονεύεται μεταξύ των δασκάλων του Ιππο­

κράτη" ο Πλάτωνας μ ίλησε γ ι ' αυτόν κυρίως στην Πολιτεία

του, 4θ6<ι εξ.).

ί ο . Μ ε εκείνην δηλαδή που φρόντιζε γ ια τον σωστότερο τρό­

πο ζωής που έπρεπε να ακολουθούν οι υγιείς (βλ. και κεφ. γ).

ι ι . Δεν ε ίμαστε βέβαιοι ότι το κείμενο μας διασώθηκε στο

σημείο αυτό στην αρχική του μορφή. Οι φιλόλογοι έκαναν

διάφορες επεμβάσεις στο κείμενο και πρότειναν διάφορες ερ­

μηνείες. Ο λόγος πάντως φαίνεται να είναι γ ια την έλλε ιψη

ουσιαστικής διαφοράς" καλύτερα: γ ια την ύπαρξη διαφοράς

μόνο κατά την κρίση των πιο επιφανειακών παρατηρητών.

12. Πλήρης είναι η αβεβαιότητα μας γ ια το αρχικό κείμενο

του συγγραφέα στο σημείο αυτό: οι εκδότες, ακολουθώντας

τον έναν ή τον άλλο κλάδο της χειρόγραφης παράδοσης, μας

προσφέρουν ο καθένας το κατά τ η γ ν ώ μ η του ορθότερο κεί­

μενο - και η ερμηνεία τους είναι, φυσικά, ανάλογη. Δεν φαί­

νεται , ωστόσο, να είναι αβέβαιο το νόημα του χωρίου = «ο

τρόπος διατροφής των υγ ιών ανθρώπων είναι τόσο βλαβερός

γ ια τους αρρώστους, όσο ο τρόπος διατροφής των άγριων

ζώων είναι βλαβερός γ ια τους υγιε ίς ανθρώπους».

Ι3 · Σ ω σ τ ά είπαν (βλ. π .χ . ν ε ^ ε ΐ ί ί , ό.π., σ . 143) ότι η αρ­

χαία λέξη ακρίβεια σημαίνει την ακρίβεια με την οποία πρέ­

πει να γ ίνονται οι παρατηρήσεις και οι συλλογισμοί , ενώ μ ε

το (ουσιαστικοποιημένο) ουδέτερο γένος του επιθέτου άτρε-κής δηλώνεται η βεβαιότητα των συμπερασμάτων που προ­

κύπτουν ο:πό τις έρευνες που έγιναν με άκρίβειαν. Ι4 · Γ ι α τ η σημασία αυτή της λέξης είδος βλ . Α.Ε.Ταγ1θΓ,

Υαήα 5οεΓα(ίοα, Οχϊοχά 1 9 1 1 , σ .214 (το πέμπτο κεφάλαιο

96

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

του πολύ ενδιαφέροντος αυτού β ιβλ ίου - σ' αυτό το κεφάλαιο

ανήκει η σελίδα της παραπομπής μας - έχει τον τ ίτλο «Τΐ ιε

ΛνοΓάδ είδος, ιδέα ί η ρΓ€-ρ1αΐοηίο Ι ί ί επ ι ΐ ι ίΓε») .

15- Τέτοιος λόγος δεν γ ίνεται στη συνέχεια του έργου (βλ.

και το σχόλ. 13 στο Περί φύσιος ανθρώπου, 2ος τόμος) .

ι ό . Β λ . το σχόλ. γ στο Περί τέχνης, 2ος τόμος).

17. Οι πρώτοι εύρεταί, οι άνθρωποι που με τ η σοφία τους

δημιούργησαν τις τέχνες και συνέβαλαν έτσι στην πρόοδο της

ανθρωπότητας, δεν παρέλειπαν να συνδέουν την τ έ χ ν η τους

με κάποιον θεό (στην περ ίπτωση της τέχνης της ίασης τέτοιος

θεός ήταν π .χ . ο Απόλλωνας ή ο Ασκληπιός) . Αξίζει στο ση­

μείο αυτό να θυμηθούμε τ η διδασκαλία του Προδίκου, πως σε

μ ια π ρ ώ τ η φάση οι άνθρωποι ονόμασαν θεούς όλα όσα «τους

έτρεφαν και τους ωφελούσαν», και ύστερα «τούς εύρόντας ή

τροφάς ή σκέπας ή τάς άλλας τέχνας» (βλ. Ό ί ε ί δ - Κ ο η ζ , ΌΙβ

ΡΓΗ§ΩΊ€Ω(€ άβΓ ΥΟΉοΑΓίΙίΐάβΓ 84 Β 5).

ι δ . Ο αναγνώστης αξίζει να θυμηθεί ότι πρώτος ο Αλκμαί-

ων ο Κροτωνιάτης (η γέννηση του τοποθετείται στο τελευταίο

τρίτο του 6ου αι. π . Χ . ) ε ίχε συλλάβει την υγεία ως ισορροπία

(ισονομία) αντίθετων δυνάμεων και την αρρώστια ως τη συ­

νέπεια της επικράτησης της μιας από τις δύο - κάθε φορά - α­

ντίθετες δυνάμεις (μοναρχία) (βλ. Όίε ίδ -Κπιηζ , ό.π., 24 Β 4).

Ι9 · Β λ . το σχόλ. ι 6 .

20. Γ ι α τ η σημασία που ε ίχε η λέξη φιλοσοφία στον 5ο α ι .

π.Χ. βλ. Α.Ε .Τ&γΙοΓ (βλ .παραπάνω, σχόλ. 14), σ.152 σ η μ . ι ,

και Μ.ΡοΜεηζ, σ. 409 της εργασίας που αναγράφεται στον

πίνακα β ιβλ ιογραφίας της σ. 45·

2 ΐ . Σ τ η ν εποχή που πρέπει να είναι γραμμένο το Περί άρ­

χαίης ίητρικής η λέξη γραφική δήλωνε τ η ζωγραφική αλλά

και την τ έχνη της γραφής. Σ τ ο χωρίο μας ταιριάζουν, στην

πραγματ ικότητα, και οι δύο σημασίες, αφού και στις δύο πε-

97

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ριπτώσεις τ η βάση την αποτελούν ορισμένα επιμέρους «στοι­χ ε ί α » : το; χρώματα στη ζωγραφική, τα «στο ιχε ία του αλφα­βήτου» στη γραφή. Ή δ η ο Εμπεδοκλής παρομοίασε τ η γένε­ση των επιμέρους όντων από την ένωση των στοιχε ίων με τ η δουλειά του ζωγράφου (βλ. ϋίθΙδ-Κταηζ, ό.π., 31 Β 2 3 ) : ώς δ' οπόταν γραφέες αναθήματα ποικίλλωσιν / άνέρες άμφΐ τέ­χνης υπό μήτιος ευ δεδαώτε, / οΐτ' έπεϊ ου ν μάρφωσι πολυ-χροα φάρμακα χερσίν, / άρμονίη μείξαντε τά μεν πλέω, άλλα δ' έλάσσω, /..., /οΰτω μή σ' άπατη φρένα καινύτω άλλοθεν είναι /θνητών, δσσα γε δήλα γεγάκασιν άσπετα, πηγήν. Οι ατομικοί φιλόσοφοι από την άλλη , μ ιλώντας γ ια τους συν­δυασμούς των ατόμων που οδηγούν στη γένεση του πλήθους των όντων, τους παρομοίαζαν με τους συνδυασμούς των γ ρ α μ μ ά τ ω ν που οδηγούν στη γ ρ α π τ ή παράσταση του π λ ή ­θους των λέξεων (βλ. Αριστοτέλη , Μετά τά φυσικά Α 4. 9&5

Β 13 εξ.). - Ε ίνα ι φανερό ότι η προτ ίμηση της ζωγραφικής στη μετάφραση μας δεν έχει άλλον λόγο από την τόσο κοντι­νή , στο κε ίμενο, αναφορά στον Ε μ π ε δ ο κ λ ή .

2 2 . Σ ε όλα τα χειρόγραφα που μας διέσωσαν το Περί άρ­χαίης ίητρικής Ύ\ τελευταία φράση του κεφαλαίου 2 0 τ ελε ιώ­νει με τη λέξη πάσχοι (= «όποιος τα ξέρει όλα αυτά, δεν πρό­κε ιται να υποφέρει») . Τ ο επόμενο κεφάλαιο αρχίζει λοιπόν -σε όλα τα χειρόγραφα - με τις λέξεις τά δ', μ ια έκφραση που, στη θέση αυτή, δεν θα μπορούσε παρά να έχει τ η σημασία «αφ' ετέρου, από την ά λ λ η μερ ιά» . Σ ε διόρθωση του Οοπι-ρεΓΖ οφείλεται η ανάγνωση τάδ' (= τάδε) - με παράλληλη με­τακίνηση της λέξης αυτής στο τέλος του κεφ. 2 0 , ώστε η αι­τ ιατ ική αυτή να πάρει τ η θέση του αντικειμένου του ρήματος πάσχοι.

23- Σ τ ι ς διαφορές που παρουσιάζουν στο σημείο αυτό μετα­ξύ τους τα επιμέρους χειρόγραφα που μας διέσωσαν το Περί

98

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΗΣ ΙΗΤΡΙΚΗΣ

άρχαίης ίητρικής οφείλονται οι διάφορες μορφές με τις οποίες

το χωρίο εκδόθηκε από τους ως τώρα εκδότες του έργου: ά-

νεπιτήδειος - επιτηδειότατος ( Ι ί ΐ ΐΓέ , Ρ€5ΐ ι ι§ΐ6Γ€), επιτήδειος

- έπιτηδειότατος (Κϋ11ΐ6\ν6ίη), επιτήδειος - άνεπιτηδειότα-

τος (Η6ΐΙ)€Γ§), άνεπιτήδειος - άνεπιτηδειότατος ( }οηεδ). Οι

μεταφραστές ακολούθησαν, φυσικά, άλλος τον έναν και άλλος

τον άλλο εκδότη. Ο ]οη€5 (που στην έκδοση του βασίστηκε η δι­

κή μας μετάφραση) δικαιολογεί με το ακόλουθο συλλογιστικό

σχήμα τ η μορφή του κειμένου που αποδέχτηκε ως ορθή: «α) Η

υγεία είναι κρασις όλων των χυμών, αυτό θα πει ότι κανενός η

ποσότητα δεν είναι υπερβολική ενσχέσει με τους άλλους" β) ο

γλυκός χυμός εύκολα γίνεται ξινός* γ ) επομένως, αν το γλυκό

είναι το λιγότερο κατάλληλο ως φάρμακο (καθώς είναι ήδη πα­

ρόν σε υπερβολική ποσότητα), το ξινό (που είναι πιθανό να έχει

ενισχυθεί από το γλυκό) είναι το αμέσως επόμενο λιγότερο κα­

τάλληλο» .

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

ΙΟΙ

Ι Δ Ι Α Ι Τ Ε Ρ Ο -και για τη δική μας εποχή- ενδιαφέρον παρουσιάζει το έργο που μας παραδόθηκε με τον τί­τλο Περί αέρων υδάτων τόπων, καθώς πραγματεύ­εται την επίδραση που ασκεί στον άνθρωπο το φυσι­κό του περιβάλλον (αυτός είναι και ο λόγος που ξέ­νοι μελετητές του έργου το μνημονεύουν συνήθως με τον τίτλο «Γ ια το περιβάλλον»). Την επίδραση μά­λιστα αυτή ο συγγραφέας του έργου τη μελετά από τη μια ως παράγοντα που ρυθμίζει την υγεία του κα­θενός ανθρώπου χωριστά και από την άλλη ως πα­ράγοντα που διαμορφώνει τις σωματικές και ψυχικές ιδιότητες των λαών. Έτσ ι το έργο χωρίζεται σε δύο μέρη: τα κεφάλαια Ι - Ι Ι είναι αφιερωμένα στο πρώ­το θέμα, ενώ στο δεύτερο θέμα είναι αφιερωμένα τα κεφάλαια 12-24.

Ο συγγραφέας του έργου είναι ασφαλώς γιατρός που έχει ασκήσει για πολλά χρόνια το ιατρικό του έργο περιοδεύοντας από τόπο σε τόπο -ακριβώς ό­πως ήταν τότε ο κανόνας. Έχοντας λοιπόν κερδίσει πολύτιμη ιατρική πείρα και, προπαντός, έχοντας ο ί­διος σκεφθεί πολύ πάνω στο θέμα των γενικότερων

103

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

παραγόντων που ρυθμίζουν αποφασιστικά την υγεία των ανθρώπων, είναι τώρα έτοιμος, συγγράφοντας το έργο αυτό να θέσει όλη του αυτή τη σοφία στη διάθεση των ομοτέχνων του για δύο κυρίως λόγους: πρώτον για να διορθώσει την περί ιατρικής αντίλη­ψη πολλών συναδέλφων του, και δεύτερον για να ε­φοδιάσει τους ομοτέχνους του με έναν πολυτιμότα­το συνοδό στη δουλειά τους, ένα χρήσιμο για κάθε περιοδευτή γιατρό εγκόλπιο (βλ. παρακάτω το σχό­λιο 2 στο κείμενο, αλλά και την εισαγωγή στο Προ-

γνωστικόν). Χάρη σ' αυτές τις οδηγίες, όταν ο για­τρός θα φτάνει σ' έναν -καινούργιο κάθε φορά- τόπο, θα είναι σε θέση να προσέχει και να αποτιμά σωστά -από την ιατρική πλευρά- το κλίμα του τόπου, τα νερά που πίνουν εκεί οι άνθρωποι, την ποιότητα του εδάφους, μαζί και τον τρόπο με τον οποίο οι κάτοι­κοι του τόπου έχουν οργανωμένη γενικά τη ζωή τους" έτσι ο γιατρός θα μτυορεί να ξέρει -προτού ακό­μη επισκεφθεί τον πρώτο του ασθενή- από ποιες αρ­ρώστιες πάσχουν οι άνθρωποι σ' αυτόν τον τόπο και ποια πορεία ακολουθούν εκεί οι αρρώστιες.

Άνθρωπος της καθημερινής ιατρικής πράξης λοιπόν ο συγγραφέας του έργου αυτού* παράλληλα όμως και άνθρωπος της θεωρητικής διερεύνησης των επι­μέρους θεμάτων της ιατρικής τέχνης, πράγμα που

104

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

βιάζεται να το υποδηλώσει ο ίδιος από την αρχή κιό­λας του έργου του, καθώς διαλέγει για την έκθεση του λέξεις που ανήκουν στον γενικότερο χώρο των φιλοσοφικών αναζητήσεων (π.χ. ζητεΐν, ορθώς, ένθυ-

μεΐσθαι).

Να ήταν τάχα ο άνθρωπος αυτός ο μεγάλος Ιππο­κράτης; Το μόνο που μπορούμε να πούμε με βεβαιό­τητα είναι ότι το έργο αυτό είχε κερδίσει, τόσο λόγω του περιεχομένου του όσο και λόγω των εκφραστι­κών και υφολογικών αρετών του, ήδη από την αρ­χαιότητα τον θαυμασμό των αναγνωστών του. Αυ­τός όμως ήταν και ο λόγος -ο μόνος- που ως τις αρ­χές του αιώνα μας κυριαρχούσε ακλόνητη η πίστη ό­τι το Περί αέρων υδάτων τόπων είναι γνήσιο έργο του Ιπποκράτη: μόνο σ' αυτόν μπορούσαν να ανή­κουν οι αρετές αυτές και αυτές οι ιδιότητες!

Μ ε το όνομα του \ΧΤ1αηιο\ν1ίζ, ενός από τους πιο μεγάλους φιλολόγους των χρόνων μας, σχετίζεται η πρώτη αμφισβήτηση. Το έργο -υποστήριξε ο ^ ί ΐα-πιο^ί ίζ- 1 πρέπει να είναι παλαιότερο από τον Ιππο­κράτη: ο συγγραφέας του -κατά τον ^ίίαπιολνίίζ συγγραφέας και του Περί ιερής νουσου- πρέπει να ή­ταν σύγχρονος του Περικλή.

ι. Β λ . στον πίνακα βιβλιογραφίας της σ. 109.

105

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Η γνώμη του ^ ί ί α ι η ο ^ ί ΐ ζ δεν βρήκε οπαδούς. Τ ο θέμα ωστόσο της γνησιότητας είχε πια οριστικά τε­θεί. Πραγματικά,λ ίγοι μόνο από τους ερευνητές που ασχολήθηκαν με το έργο αυτό ύστερα από τον ^ ί -1απΐ0Λ\άΐζ δέχτηκαν να υποστηρίξουν τη γνώμη που ήταν η κοινά αποδεκτή πριν από εκείνον. Πιο ενδια­φέρον πάντως είναι ότι το έργο μελετήθηκε τώρα συ­στηματικότατα από δύο ερευνητές που στη συνέχεια αναδείχτηκαν σε δύο απο τους πιο σημαντικούς ιπ-ποκρατιστές των χρόνων μας. Ο πρώτος, ο Ε . Ε(Μ-5ί6ίη, υποστήριξε2 ότι ο συγγραφέας των έντεκα πρώ­των κεφαλαίων του έργου δεν μπορεί να είναι ο ίδιος με τον συγγραφέα των υπόλοιπων κεφαλαίων* στην πραγματικότητα πρόκειται για δύο, ξεχωριστές αρ­χικά, πραγματείες, που η πρώτη είναι γραμμένη από γιατρό, ενώ η δεύτερη θα μπορούσε να έχει για συγ­γραφέα της κάποιον γεωγράφο* θέμα της πρώτης η επίδραση του κλίματος στους κατοίκους ενός τόπου* θέμα της δεύτερης οι γεωφυσικές διαφορές Ασίας και Ευρώπης και οι μορφολογικές διαφορές Ασιατών και Ευρωπαίων* αν σήμερα έχουμε ένα ενιαίο έργο, αυ­τό είναι αποτέλεσμα -λέει ο Εάεΐδίθίιι- του ενδιαφέ­ροντος που είχε κάποιος μεταγενέστερος για τα θέ-

2. Β λ . στον πίνακα βιβλιογραφίας της σ. 1 0 9 .

ιοό

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

ματα των δύο πραγματειών, πράγμα που οδήγησε στη συνένωση τους σε ένα έργο. 0 δεύτερος ερευνη­τής, ο Η. ΟίΙΙβΓ, μίλησε και αυτός -στη συνέχεια των απόψεων του Εάβΐδίείη- για «ξεχωριστά έργα» δύο συγγραφέων, που ο πρώτος είναι περιοδευτής για­τρός, ενώ ο δεύτερος αναζητεί τις αιτίες των διαφο­ρών που παρουσιάζουν μεταξύ τους οι λαοί της Ευ­ρώπης και της Ασίας, είναι επομένως εκπρόσωπος της λεγόμενης αιτιολογικής γραμματείας. Ο ίδιος ε­ρευνητής υποστήριξε τελικά την ταύτιση του συγγρα­φέα του πρώτου μέρους του Περί αέρων υδάτων τό­

πων με τον συγγραφέα του Περί ιερής νουσου.

Δεν είναι πάντως αδικαιολόγητη η απορία που έ­μεινε και ύστερα από τις έρευνες αυτές: γιατί τάχα δεν θα μπορούσε να είναι ένας ο συγγραφέας, που να παρουσιάζεται όμως με δύο διαφορετικές ιδιότητες του στα δύο μέρη του έργου του; Αναπάντητο στην ουσία συνεχίζει επίσης να παραμένει το ερώτημα ποιο από τα δύο έργα Περί ιερής νουσου και Περί αέ­

ρων υδάτων τόπων είναι το παλαιότερο και ποιο το νεότερο.

Να γνωρίζεις όσο γίνεται πιο πολλά για την προ­σωπικότητα του ανθρώπου που έγραψε ένα τόσο σπουδαίο έργο, δεν είναι ασφαλώς από τα μικρής ση­μασίας πράγματα. Όμως προς το παρόν θα μπορού-

107

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σε, σκέφτομαι, ο αναγνώστης μου να παραιτηθεί α­πό την επιθυμία να εισχωρήσει -με τη βοήθεια των ειδικών φιλολόγων- σε όλα τα μυστικά που ο χρόνος κρατάει ακόμη διπλοσφράγιστα για τον συγγραφέα του αξιόλογου αυτού έργου. Στο κάτω κάτω δεν εί­ναι καθόλου λίγο να δοκιμάσει κανείς, διαβάζοντας -με πολλή, είμαι βέβαιος, ευχαρίστηση- το έργο, να πλάσει ο ίδιος μέσα του την προσωπικότητα του αν­θρώπου που το έγραψε. Αυτό είναι ακριβώς που συ­στήνω ο:υτή τη στιγμή στον αναγνώστη μου.

ιοδ

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

Ειδική βιβλιογραφία

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοή­

θεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που α­

ναγράφονται στις σελίδες 32-35 ( α _ γ) ·

Ιπποκράτους Περί αέρων υδάτων τόπων. Τπάΐέ οΓΗίρροατα-

ΑίΓδ, <ΐ€$ Ε^αχ €ΐ «Ιεδ Ε ί ε ι ι χ ραΓ Οοΐζγ, Ρ^Γΐδ ι δοο (2

τόμοι: λαμπρή υπομνηματισμένη έκδοση).

υ . ν. ^ίΙαιηολνΐϋζ-ΜοϋΙΙεηίΙοΓίί, ϋ ΐ € ηίρρο1α:αϊ:ίδ<:η€ δοηηίτ

ίρής νουσου, Ξίΐζηη^εήεΙοίε άετ Ρνβιιβί$ώβη ΑΗαάεπιιε

άετ νΡίΗέηςεύαβεη, Βεάϊη 1 9 0 1 , σσ. 2 - 2 3 .

Ρ. ]3.οο\)γ, Ζ α Ηίρρο1α·3ΐ€δ 77^/ αέρων υδάτων τόπων, Ηετ-

πιε$ 46 ( ι 9 1 1 ) 5 1 8 - 5 6 7 .

Ο . Κ£§€πΒ泥η, 5)/τηί?οία Ηίρροεταίεα, Οίδδ. Β ε Γ ί ί η 1 9 1 4 ·

Κ. ΡΓεικΙεπι&ηη, Βείΐτα^ε ζιιτ ϋί?εΗίεβεηιηξ άετ Ιοίρροίζναή-

5είοεη Αί>Ι?αηάΙπηξ Περ ι αέρων υδάτων τόπων, Οίδδ. Τ ϋ Β ί η -

£€Π 1922.

Ο. Ι^οοΒί, Περί αέρων υδάτων τόπων. ϋα$ ξοΐάεηε Βηείο άε$

Ηίρροίζγ(ΐίε$. Είπε πιεάίζίηί$εΙοε Οεο^ναρΗε αη$ άεπι Αΐΐετΐητη,

§τ\χχχ%ζχι 1 9 3 0 .

Ε. ΕοΙεΙδΓείη, Περί αέρων ηηά άίε 5ατητηΙηηξ άετ Ιοίρροίζναή-

$ε1οεη Ξείοήβεη, Β ε Γ ί ί η (ΡΓοΜεηιαΐ:^ 4) 1 9 3 1 - (Βλ. και την κριτι­

κή του βιβλίου από τον ]. Μ ε ν / α ϊ ^ , Ώεηΐ$είοε ΣιίεγαΐητζεΗηηζ

53 ( ΐ 9 3 2 ) 254 εξ·)· Η . Οίΐΐα:, Ζ)ζ> ϋί?εΗίεβηιη£ άεν Ηρροίζταύζείοεη 5εΙοήβ Πε-

109

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ρί αέρων υδάτων τόπων, Ε ε ί ρ ζ ί § (ΡΐοίΙοΙο%κ$, δ ι ιρρ ί . 2 3 . 3 )

1 9 3 2 .

Η . ϋϊΙΙεΓ, νΡαηάβνανζΐ ηηά ΑίήοΙοξε. Ξΐηάίβη ζην ίοΐρροΗτα-

ή$ώβη 5ώνφ περί αέρων υδάτων τόπων, Ε ε ί ρ ζ ί ^ {ΡΗΙοΙθ£η$,

δυρρ ί . 2 6 . 3 ) 1 9 3 4 -

Κ. Ζειΐ£;δ\\Γ6ΐΐ6Γ, Ώΐε ΕίηΙοείί: άβτ Ηρροίζταύ$ε1οεη 5εί)ήβ πε­

ρί αέρων υδάτων τόπων, ϋ ίδδ . ^ 7 ϊ ε η Ι 9 3 9 -

Α . Κίίδί : > Μοηο^ναρΗε άεν 5ρναώβ άε$ Ηρρο&ταή$ώβη Ττα-

Ιζϊαίβζ περί αέρων υδάτων τόπων, ϋ ίδδ ΡΓειΒαΓ§/5ε1τννείζ 195%·

Η . ϋ ίΙΙεΓ, Ηίρρο&ταΐε$, ()1?ετ άίε ΙΙπιιυεΙΐ, ηειταιίδξε^εΒεη χχηά

ϋΒ€Γδ£ίζί νοη . . . , Β ε Λ η (Οοφι ΐδ Με<1ίεοΓΐΐΓη Οταεεοπιπι I 1,

2 ) 1 9 7 0 .

Δ . Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη 1 9 7 2 , σσ.

Ι 7 9 - 2 7 Ι -

Βαοΐϋιαιίδ, Όετ ΗεΙΙεηεη-Β^ΓΒαΓεη-Οε^εηδαΐζ αη<1 άιε

Γΐίρρο1α·3.ΐίδεΓΐ€ δ ε Κ η ή Περί αέρων υδάτων τόπων, Ηίϊΐοήα

2 5 ( ΐ 9 7 6 ) 1 7 0 - 1 8 5 .

Η . Ο Γ ε η δ ε η ι α η η , Όζ§ 24. Κ^ρί ΐε ΐ ν ο η Όβ αεήί?η$, αφιί$, Ιο-

ά$ αηά <ϋε Ε ί η η ε ί ΐ άετ δεηπ ίτ , Ηεττηε$ ιογ ( ι 9 7 9 ) 4 2 3 - 4 4 * ·

Α . Τη ίνε ΐ , Ε ' εχρί ϊεαποη (ίεδ ηια1α<1ίεδ <1αηδ 1ε πζιΐέ Β ί ρ ρ ο -

ε Γ ^ ΐ ί φ ΐ ε Ε)εδ αΪΓδ, <1εδ εααχ ε ΐ <1εδ Ι ίε ι ιχ, ΑηηαΙε$ άβ Ια ΡαεηΙίέ

άε$ Εεητεζ εί 5είεηεε$ ίοηπιαίηε$ άε Νίεε 1 9 8 5 , σ σ · 1 2 9 - 1 3 8 .

Ι Ι Ο

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

I I I

ι Ιητρικήν όστις βούλεται ορθώς ζητέειν, τάδε

χρή ποιέειν' πρώτον μεν ένθυμεεσθαι τάς ώρας

του ετεος, δ τι δύναται άπεργάζεσθαι εκάστη' ού

γάρ εοίκασιν άλλήλγ]σιν ουδέν, άλλά πουλύ δια-

φέρουσιν αύται τε έφ} έωυτέων και έν τγ}σι μετα-

βολήσιν1 έπειτα δέ τά πνεύματα τά θερμά τε και

τά φυχρά, μάλιστα μεν τά κοινά πάσιν άνθρώ­

ποισι ν9 έπειτα δέ και τά εν εκάστη χωρη έπιχώ-

ρια εόντα. Δει δέ καϊ τών υδάτων ένθυμεεσθαι

τάς δυνάμιας' ώσπερ γάρ έν τω στόματι διαφέ-

ρουσι και έν τώ σταθμω, ούτω και ή δύναμις διά­

τα

ι Αν επιθυμείς εμβαθύνοντας συνεχώς να φτάσεις σε μια ορθή σύλληψη της ιατρικής, οφείλεις να προχωρή­σεις ως εξής: πρώτον οφείλεις να μελετήσεις το θέμα των εποχών του έτους, να δεις τι είδους επιδράσεις έ­χει τη δύναμη να ασκεί η καθεμιά τους. Γιατί οι επο­χές του έτους δε μοιάζουν καθόλου η μια με την άλλη* αντίθετα, παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές: α) είναι διαφορετικές καθ' εαυτές* β) διαφέρουν στον τρόπο με τον οποίο γίνεται το πέρασμα από τη μια στην άλλη. Έπειτα θα πρέπει να απασχολήσουν τη σκέψη σου οι άνεμοι, οι θερμοί και οι ψυχροί, κατά κύριο βέβαια λό­γο οι άνεμοι που είναι κοινοί σε όλους τους τόπους, ύ­στερα όμως και εκείνοι που επιχωριάζουν στον κάθε συγκεκριμένο τόπο. Τέλος είναι ανάγκη να μελετήσεις το θέμα «τ ι επίδραση μπορούν να ασκούν τα νερά». Γιατί όπως διαφέρουν στη γεύση και στο βάρος, έτσι είναι πολύ διαφορετική και η επίδραση που ασκεί το

113

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φέρει πουλύ εκάστου.

Ωστε ες πάλιν έπειδάν άφίκηταί τις2 ής άπειρος

έστι, διαφροντίσαι χρή την θέσιν αύτέης, δκως

κέεται και προς τά πνεύματα και προς τάς ανα­

τολάς τοΰ ήλιου' ού γάρ τωύτό δύναται ήτις προς

βορέην κέεται, και ήτις προς νότο ν, ο ύδ3 ήτις προς

ήλιον άνίσχοντα, ούδ' ήτις προς δύνοντα. Ταύτα

δέ χρή ένθυμεεσθαι ώς κάλλιστα, και τών υδάτων

πέρι ώς έχουσι, πότερον έλώδεσι χρέονται και

μαλακοΐσιν, ή σκληροΐσί τε και έκ μετεώρων και

έκ πετρωδέων, είτε άλυκόΐσι καϊ άτεράμνοισιν'

καϊ τήν γήν, πότερον φιλή τε και άνυδρος, ή δα­

σεία και έφυδρος, και είτε έγκοιλός έστι και πνι­

γηρή είτε μετέωρος καϊ φυχρη' καϊ τήν δίαιταν

τών ανθρώπων, όκοίτ] ήδονται, πότερον φιλοπό-

ται και άριστηταϊ3 καϊ άταλαίπωροι, ή φιλογυ-

μνασταίτε καϊ φιλόπονοι, και έδωδοϊ καϊ άποτοι.

2 Καϊ άπό τουτέων χρή ένθυμεεσθαι έκαστα. Εί

γάρ ταύτα είδείη τις καλώς, μάλιστα μέν πάντα,

ι ΐ 4

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

κάθε είδος τους. Συμπέρασμα: μόλις ένας γιατρός φτάσει σε μια πό­

λη που του είναι άγνωστη, πρέπει να εξετάσει με προ­σοχή τη θέση της: πώς είναι προσανατολισμένη α) σε σχέση με τους ανέμους, β) σε σχέση με την ανατολή του ήλιου. Γιατί δεν έχει βέβαια την ίδια σημασία αν η πόλη είναι στραμμένη προς το βορρά ή προς το νό­το, προς την ανατολή ή προς τη δύση. Όλα αυτά οφεί­λει να τα μελετήσει ο γιατρός με τη μεγαλύτερη δυνα­τή προσοχή, και ακόμη το νερό, να δει τι ιδιότητες έ­χει το νερό που πίνουν οι άνθρωποι σ' αυτόν τον τόπο: είναι άραγε στάσιμο και μαλακό ή μήπως είναι σκλη­ρό και έρχεται από μέρη ψηλά και βραχώδη ή, τέλος, είναι αλμυρό και δυσκολοχώνευτο. Αλλά και το έδα­φος, είναι άραγε γυμνό και στεγνό ή μήπως είναι πυ-κνοφυτεμένο και υγρό, και ο τόπος βρίσκεται σε κοί­λωμα, όπου η ζέστη δυσκολεύει την αναπνοή, ή μή­πως βρίσκεται σε μέρος ψηλό και ψυχρό. Τέλος, ποιον τρόπο ζωής προτιμούν οι κάτοικοι: αγαπούν το πολύ κρασί και το πολύ φαί και αποφεύγουν κάθε είδους σω­ματική άσκηση ή μήπως αγαπούν τη γυμναστική και γενικά τους σωματικούς κόπους, τρων πολύ και πί­νουν λίγο;

2 Από αυτά τα στοιχεία ξεκινώντας θα πρέπει να ε­ξετάζει ο γιατρός τα διάφορα επιμέρους προβλήματα.

ι ΐ 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

εί δέ μή, τά γε πλείστα, ουκ άν αυτόν λανθάνοι ές

πόλιν άφικνεόμενον, ής άν άπειρος ή, οΰτε νου-

σήματα έπιχώρια, οΰτε τών κοινών ή φύσις όκοίη

τις έστιν' ώστε μή άπορέεσθαι έν τή θεραπείη τών

νούσων, μηδέ διαμαρτάνειν, ά εικός έστι γίγνε­

σθαι, ήν μή τις ταύτα πρότερον είδώς προφροντί-

σγ] περι έκαστου' τοΰ δέ χρόνου προϊόντος και τοΰ

ένιαυτοΰ, λέγοι άν όκόσα τε νουσήματα μέλλει

πάγκο ι να τήν πόλιν κατασχήσειν ή θέρεος ή χει-

μώνος, όκόσα τε ίδια έκάστω κίνδυνος γίγνεσθαι

έκ μεταβολής της διαίτης. Είδώς γάρ τών ώρέων

τάς μεταβολάς και τών άστρων έπιτολάς τε καϊ

δύσιας, καθότι έκαστον τουτέων γίγνεται, προει-

δείη άν τό έτος όκοΐόν τι μέλλει γίγνεσθαι.

ι ι 6

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

Γιατρός που γνωρίζει καλά αυτά τα πράγματα - αν εί­ναι δυνατό, όλα* αν όχι, τουλάχιστο τα πιο πολλά -, κάθε φορά που θα φτάνει σε μια καινούργια πόλη που την επισκέπτεται για πρώτη φορά, δεν θα είναι, νομί­ζω, εκτεθειμένος στον κίνδυνο να του διαφύγουν ούτε οι ιδιαίτερες αρρώστιες των ανθρώπων αυτού του τό­που ούτε ο χαρακτήρας με τον οποίο παρουσιάζονται εδώ οι κοινές σε όλους τους τόπους αρρώστιες" οπότε ούτε σε αμηχανία θα βρίσκεται κατά τη θεραπεία των ασθενειών ούτε και σφάλματα θα κάνει, πράγμα που είναι επόμενο να συμβαίνει αν ο γιατρός δεν έχει από πριν αυτές τις γνώσεις και αν δεν έχει από πριν εξετά­σει με προσοχή την κάθε επιμέρους λεπτομέρεια. Και καθώς θα περνά ο καιρός και μαζί και οι εποχές του έ­τους, θα φτάσει ο γιατρός να μπορεί να προβλέπει όχι μόνο ποιες αρρώστιες θα προσβάλουν την πόλη στο σύνολο της, το καλοκαίρι ή το χειμώνα, αλλά και ποιες αρρώστιες υπάρχει φόβος να προσβάλουν χωρι­στά το κάθε άτομο, σαν συνέπεια μιας αλλαγής στον τρόπο της ζωής του. Πράγματι* αν ο γιατρός γνωρί­ζει την εναλλαγή των εποχών του έτους και, ακόμη, την ανατολή και τη δύση των άστρων, τον τρόπο γε­νικά με τον οποίο συμβαίνουν αυτά τα φαινόμενα, θα μπορεί, πιστεύω, να προβλέψει πώς θα είναι, κατά πά­σα πιθανότητα, ολόκληρη η χρονιά.

117

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ούτως άν τις έννοεύμενος καϊ προγιγνώσκων

τους καιρούς μάλιστ' άν ε'ιδείη περ ι εκάστου, και

τά πλείστα τυγχάνοι της ύγιειης, και κατορθοίη

ούκ ελάχιστα έν τή τέχνη. Εί δέ δοκέοι τις ταύτα

μετεωρολόγα4 είναι, εί μετασταίη5 της γνώμης,

μάθοι άν δτι ούκ ελάχιστον μέρος Συμβάλλεται

άστρονομίη6 ές ίητρικήν, άλλά πάνυ πλείστον.

"Αμα γάρ τήσιν ώρησι και αί νοΰσοι καϊ αί κοιλίαι

μεταβάλλουσι τόΐσιν άνθρώποισιν.

3 Όκως δέ χρή έκαστα τών προειρημένων σκο-

πέειν και βασανίζειν, έγώ φράσω σαφέως. Ήτις

μέν πόλις προς τά πνεύματα κέεται τά θερμά -

ταύτα δ' έστι μεταξύ της τε χειμερινής ανατολής

του ήλιου και τών δυσμέων τών χειμερινών- 7 καϊ

αύτέη ταύτα τά πνεύματα έστι ξύννομα, τών δέ

άπό τών άρκτων πνευμάτων σκέπη, έν ταύτη τή

ι ι δ

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

Αν έτσι σκέφτεται ο γιατρός και φροντίζει να έχει α­πό πριν τις απαραίτητες γνώσεις, θα είναι πάντοτε σε θέση να διακρίνει με την πιο μεγάλη σιγουριά ποια εί­ναι στην κάθε συγκεκριμένη περίπτωση η πιο κατάλ­ληλη στιγμή για να επέμβει* ακόμη θα πετυχαίνει, τις πιο πολλές φορές, να διασφαλίζει την υγεία των αν­θρώπων* τέλος, θα γνωρίζει όχι μικρές επιτυχίες στην άσκηση της τέχνης του. Αν όμως υπάρχει κανείς που νομίζει ότι όλα αυτά αφορούν μόνο τη μετεωρολογία, αυτός φτάνει να θελήσει να σταθεί σε κάποια απόστα­ση από τη γνώμη αυτή, και τότε θα κατανοήσει ότι δεν είναι καθόλου μικρή, ίσα ίσα είναι πολύ μεγάλη η συμ­βολή της αστρονομίας στην ιατρική. Γιατί μαζί με τις εποχές του έτους αλλαγές σημειώνονται και στις αρ­ρώστιες των ανθρώπων, όπως και στη λειτουργία των οργάνων του πεπτικού τους συστήματος.

3 Θα εκθέσω λοιπόν τώρα με σαφήνεια πώς πρέπει να γίνεται η εξέταση και ο έλεγχος όλων των επιμέ­ρους στοιχείων για τα οποία μίλησα πιο πάνω. Αν η πόλη είναι εκτεθειμένη στους θερμούς ανέμους (αυτό θα πει: στους ανέμους που φυσούν ανάμεσα στη χειμε­ρινή ανατολή του ήλιου και τη χειμερινή του δύση) και οι άνεμοι αυτοί είναι εκεί φαινόμενο καθημερινό, ενώ από τους βορινούς ανέμους υπάρχει πάντα προφύλα­ξη, τα νερά είναι στην πόλη αυτή -αναγκαστικά- ά-

ι ΐ 9

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πάλει τά τε ύδατα πολλά και ύφαλικά ανάγκη εί­

ναι και μετέωρα, του μεν θέρεος θερμά, του δέ

χειμώνος φνχρά, τούς τε ανθρώπους τάς κεφάλας

ύγράς εχειν και φλεγματώδεας, τάς τε κοιλίας

αύτέων πυκνά έκταράσσεσθαι, άπό της κεφαλής

τοΰ φλέγματος έπικαταρρέοντος τά τε είδεα έπϊ

τό πλήθος αύτέων άτονώτερα είναι' έσθίειν δ3 ούκ

αγαθούς είναι ουδέ πίνειν' όκάσοι μέν γάρ κεφά­

λας άσθενέας έχουσιν, ούκ άν είησαν αγαθοί πί­

νειν' ή γάρ κραιπάλη μάλλον πιέζει' νουσήματά

τε τάδε έπιχώρια είναι' πρώτον μέν τάς γυναίκας

νοσεράς και ροώδεας είναι' έπειτα πολλάς άτο­

κους υπό νούσου, και ού φύσει, έκτιτρώσκεσθαί τε

πυκνά' τοΐσί τε παιδίοισιν έπιπίπτειν σπασμούς

τε καϊ άσθματα καϊ ά νομίζουσι τό τε θείον ποιέ-

εινκαϊ ίερήν νοΰσον είναι' τοΐσι δέ άνδράσι δυσ­

εντερίας καϊ διάρροιας καϊ ήπιάλους καϊ πυρετούς

πολυχρονίους χειμερινούς και έπινυκτίδας πολ­

λάς καϊ αιμορροΐδας έν τή έδργ}. Πλευρίτιδες δέ

καϊ περιπλευμονίαι καϊ καύσοι καϊ όκόσα οξέα

120

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

φθονα και υφάλμυρα, βρίσκονται λίγο μόνο κάτω από

την επιφάνεια του εδάφους και είναι, επομένως, ζεστά

το καλοκαίρι και κρύα το χειμώνα. Οι κάτοικοι έχουν

το κεφάλι τους υγρό και γεμάτο φλέγμα, και το πεπτι­

κό τους σύστημα έχει συχνές διαταραχές καθώς το

φλέγμα κατεβαίνει από το κεφάλι προς τα κάτω. Το

παρουσιαστικό τους, των πιο πολλών, έχει κάτι το ά­

τονο. Ούτε στο φαί ούτε στο πιοτό είναι γεροί: άνθρω­

ποι που έχουν αδύναμο το κεφάλι τους δε θα μπορού­

σαν να είναι γεροί πότες, μια και η ζάλη που φέρνει το

κρασί είναι σ' αυτούς πολύ πιο πιεστική. Σε μια τέτοια

πόλη, ενδημικές είναι -υποχρεωτικά- οι ακόλουθες αρ­

ρώστιες: οι γυναίκες είναι καταρχήν φιλάσθενες και υ­

περβολικές στις εκκρίσεις τους" έπειτα, πολλές τους εί­

ναι στείρες, όχι γιατί είναι έτσι η φύση τους αλλά εξαι­

τίας της κακής τους υγείας" συχνές είναι σ' αυτές και οι

αποβολές. Τα παιδιά προσβάλλονται από σπασμούς

και δύσπνοιες καθώς και από την αρρώστια που όλοι

πιστεύουν ότι οφείλεται σε επενέργεια του θείου και τη

θεωρούν ιερή. Οι άνδρες προσβάλλονται από δυσεντε­

ρίες, διάρροιες, πυρετούς με ρίγος, μακροχρόνιους πυ­

ρετούς κατά το χειμώνα, πολυάριθμες φλύκταινες που

φέρνουν πόνους τη νύχτα, και από αιμορροΐδες. Σπά­

νιες είναι, αντίθετα, οι πλευρίτιδες, οι περιπνευμονίες,'

οι καύσοι και, γενικά, οι λεγόμενες οξείες αρρώστιες*

121

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νουσήματα νομίζονται είναι ούκ έγγίγνονται

πολλά9 ού γάρ οίον τε, δκου άν κοιλίαι ύγραι έ-

ωσι, τάς νούσους ταύτας ισχύει ν. Όφθαλμίαι τε

έγγίγνονται ύγραι και ού χαλεπαί, όλιγοχρόνιοι,

ήν μή τι κατάσχγ] νούσημα πάγκοινον εκ μετα­

βολής μεγάλης. Και όκόταν τά πεντήκοντα ετεα

ύπερβάλλωσι, κατάρροοι επιγενόμενοι εκ τοΰ εγ­

κεφάλου παραπληκτικούς ποιέουσι τούς ανθρώ­

πους, όκόταν εξαίφνης ήλιωθεωσι τήν κεφαλήν ή

ριγώσωσι. Ταύτα μέν τά νουσήματα αύτέοισιν έ-

πιχώριά έστιν' χωρίς δέ, ή ν τι πάγκοινον κατά-

σχγ] νούσημα έκ μεταβολής τών ώρέων, καϊ του-

τέου μετέχουσιν.

4 Οκόσαι δ' άντικέονται τουτέων προς τά

πνεύματα τά φυχρά τά μεταξύ τών δυσμέων τών

θερινών τοΰ ήλιου καϊ τής ανατολής της θερινής,8

καϊ αύτέησι ταύτα τά πνεύματα έπιχώριά έστιν,

τοΰ δέ νότου καϊ τών θερμών πνευμάτων σκέπη,

ώδε έχει περϊ τών πολιών τουτέων. Πρώτον μέν

τά ύδατα σκληρά τε καϊ φυχρά ώς έπϊ τό πλήθος

έγγίγνεται. Τούς δέ ανθρώπους έντονους τε καϊ

σκελιφρούς ανάγκη είναι, τούς τε πλείους τάς

122

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

πράγματι, οι αρρώστιες αυτές δεν είναι δυνατό να επι­κρατούν σε μέρη όπου η κοιλιά των ανθρώπων είναι υ­γρή. Παρουσιάζονται επίσης υγρές οφθαλμίες όχι βα­ριάς μορφής, που κρατούν λίγο μόνο χρόνο, φτάνει να μην παρουσιαστεί καμιά επιδημία ύστερα από βίαιη καιρική μεταβολή. Τέλος, όταν πια οι άνθρωποι αυτοί έχουν περάσει τα πενήντα, υγρά ρέουν από τον εγκέ­φαλο τους προς τα κάτω και τους προκαλούν αποπλη­ξία, αν τύχει και εκτεθεί ξαφνικά το κεφάλι τους στον ήλιο ή αν τους διαπεράσει δυνατό κρύο.

Αυτές είναι οι αρρώστιες που προσβάλλουν τους κα­τοίκους αυτών των πόλεων. Αλλά και πέρα από τις αρρώστιες αυτές: αν με την αλλαγή των εποχών πα­ρουσιασθεί καμιά επιδημία, μετέχουν και σ' αυτήν.

4 Στις πόλεις που έχουν τον αντίθετο με τις προη­γούμενες προσανατολισμό και είναι εκτεθειμένες στους ψυχρούς ανέμους, αυτούς που φυσούν ανάμεσα στη θε­ρινή δύση του ήλιου και τη θερινή του ανατολή, όπου οι ψυχροί άνεμοι είναι το κύριο χαρακτηριστικό του τόπου, ενώ από το νοτιά και, γενικά, από τους θερ­μούς ανέμους υπάρχει προφύλαξη, σ' αυτές τις πόλεις τα πράγματα έχουν ως εξής: Πρώτον τα νερά είναι ως επί το πλείστον σκληρά και ψυχρά. Οι κάτοικοι είναι νευρώδεις και ισχνοί (δε θα μπορούσε να μην ήταν)* στους πιο πολλούς η κάτω περιοχή του πεπτικού τους

123

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κοιλίας άτεράμνους έχειν και σκληράς τάς κάτω,

τάς δε άνω εύροωτέρας' χολώδεάς τε μάλλον ή

φλεγματίας είναι. Τάς δε κεφάλας ύγιηράς έχουσι

και σκληράς' ρηγματίαι τε είσιν έπι τό πλήθος.

Νοσεύματα δέ αύτέοισιν έπιδημέει τάδε' πλευρί­

τιδες τε πολλαί, αί τε όξείαι νομιζόμεναι νοϋσοι.9

Ανάγκη δέ ώδε εχειν, όκόταν αί κοιλίαι σκληραϊ

εωσιν' εμπυοί τε πολλοί γίγνονται άπό πάσης

προφάσιος' τουτέου δέ αίτιον έστι τοΰ σώματος ή

έντασις, και ή σκληρότης της κοιλίης' ή γάρ ξη-

ρότης ρηγματίας ποιέει είναι, και τοΰ ύδατος ή

φυχρότης.'Ε δω δ ους δέ ανάγκη τάς τοιαύτας φύ-

σιας είναι, καϊ ού πολυπότας' ού γάρ οίον τε άμα

πολυβόρους τε είναι και πολυπότας' όφθαλμίας

τε γίγνεσθαι μέν διά χρόνου, γίγνεσθαι δέ σκλη­

ράς και ίσχυράς, και ευθέως ρήγνυσθαι τά όμμα­

τα' αίμορροίας δέ έκ τών ρ ι νέων τοΐσι νεώτερο ισι

124

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

συστήματος είναι σφιχτή, είναι λοιπόν δυσκοίλιοι, ενώ

η πάνω περιοχή του είναι πιο χαλαρή. Η ιδιοσυγκρα­

σία τους δεν προσδιορίζεται τόσο από το φλέγμα όσο

από τη χολή. Τα κεφάλια τους είναι υγιή και σφιχτά,

και έχουν, σε μεγάλο βαθμό, μια τάση για εσωτερι­

κούς τραυματισμούς. Οι εξής αρρώστιες παρουσιάζο­

νται σ' αυτούς: α) πολλές πλευρίτιδες, β) οι λεγόμενες

οξείες αρρώστιες. Φυσικά δεν θα μπορούσε να μην εί­

ναι έτσι το πράγμα, αφού το πεπτικό τους σύστημα εί­

ναι σφιχτό. Πολλοί παρουσιάζουν επίσης εμπυήματα,

με την παραμικρότερη μάλιστα αφορμή. Αιτία αυτού

του φαινομένου είναι η ένταση του σώματος τους και

το σφιχτό πεπτικό τους σύστημα: ακριβώς, η ξηρότη­

τα του σώματος και, μαζί, η ψυχρότητα του νερού εί­

ναι που κάνουν ώστε να παρουσιάζονται εύκολα στους

ανθρώπους αυτούς οι εσωτερικοί τραυματισμοί. Ά ν ­

θρωποι με τέτοια ιδιοσυγκρασία τρων κατανάγκην

πολύ και πίνουν λίγο* είναι, πράγματι, αδύνατο να εί­

ναι κανείς συγχρόνως και τα δύο, και πολυφάγος και

πολυπότης. Οι οφθαλμίες δεν είναι συχνές στους αν­

θρώπους αυτούς, όταν όμως παρουσιασθούν, είναι

κατανάγκην ξηρές και επίμονες, και η ρήξη του οφθαλ­

μού γίνεται μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Όσοι δεν έχουν

ακόμη συμπληρώσει τα τριάντα τους χρόνια, υποφέ­

ρουν το καλοκαίρι από ισχυρές αιμορραγίες της μύτης.

125

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τριήκοντα έτέων γίγνεσθαι ίσχυράς τοΰ θέρεος'

τά τε ιερά νοσεύματα καλεύμενα, ολίγα μεν ταύ­

τα, ισχυρά δέ. Μακρόβιους δέ τούς ανθρώπους

τουτέους μάλλον εικός είναι τών έτέρων' τά τε

έλκεα ού φλεγματώδεα έγγίγνεσθαι, ουδέ άγρι-

ούσθαι' τά τε ήθεα άγριώτερα ή ήμερώτερα. Τοΐ­

σι μέν άνδράσι ταύτα τά νουσήματα έπιχώριά έ­

στιν' και χωρίς, ή ν τι πάγκοινον κατάσχγ] έκ με­

ταβολής τών ώρέων' τήσι δέ γυναιξί'' πρώτον μέν

στερίφαι πολλαί γίγνονται διά τά ύδατα έόντα

σκληρά τε και άτέραμνα και φυχρά' αί γάρ κα-

θάρσιες ούκ έπιγίγνονται τών έπιμηνίων έπιτή-

δειαι, άλλά όλίγαι και πονηραί.Έπειτα τίκτουσι

χαλεπώς' έκτιτρώσκουσί τε ού σφόδρα. Οκόταν

δέ τέκωσι, τά παιδία αδύνατοι τρέφειν είσΐν' τό

γάρ γάλα άποσβέννυται άπό τών υδάτων της

σκληρότητος και άτεραμνίης' φθίσιες τε γίγνον­

ται συχνάι άπό τών τοκετών' ύπό γάρ βίηςρήγ­

ματα ΐσχουσι και σπάσματα. Τοΐσι δέ παιδίοισιν

ύδρωπες έγγίγνονται έν τοΐσιν όρχεσιν, έως σμι­

κρά γι' έπειτα, προϊούσης τής ήλικίης, άφανίζον-

1 2 0

ΠΕΡΙ ΛΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

Παρουσιάζονται επίσης και οι αρρώστιες που τις λένε

ιερές, πολύ σπάνια βέβαια, πάντοτε όμως σε πολύ βα-.

ριά μορφή. Όπως είναι επόμενο, οι άνθρωποι αυτών

των πόλεων ζουν περισσότερο από τους άλλους. Οι

πληγές τους δεν παρουσιάζουν φλεγμονές και δεν κα­

κοφορμίζουν. Ο χαρακτήρας τους είναι μάλλον άγριος

παρά ήμερος. Αυτές είναι οι αρρώστιες που προσβάλ­

λουν τους άνδρες σ' αυτές τις πόλεις* εκτός όμως από

τις αρρώστιες αυτές, μαζί και κάθε επιδημική αρρώ­

στια που μπορεί να παρουσιαστεί με την αλλαγή των

εποχών του έτους. Όσο για τις γυναίκες, πρώτα πρώ­

τα πολλές γίνονται στείρες από το νερό, που είναι

σκληρό, δυσκολοχώνευτο και κρύο, πράγμα που κάνει

φυσικά να μην είναι κανονική η μηνιαία τους κάθαρση:

τα εκκρινόμενα υγρά είναι και λίγα στην ποσότητα και

κακά στην ποιότητα. Έπειτα, γεννούν με δυσκολία -

οι αποβολές, ωστόσο, είναι στις γυναίκες αυτές σπά­

νιες. Όταν γεννήσουν, δεν είναι σε θέση να θρέψουν τα

παιδιά τους, γιατί το γάλα τους στερεύει, ακριβώς ε­

πειδή τα νερά είναι σκληρά και δυσκολοχώνευτα. Συ­

χνές είναι και οι φθίσεις στις γυναίκες αυτές μετά τον

τοκετό: οι δυσκολίες ακριβώς του τοκετού προκαλούν

ρήξεις και θλάσεις. Τα αγόρια, όσο είναι μικρά, προ­

σβάλλονται από ύδρωπες των όρχεων, καθώς όμως

προχωρεί η ηλικία τους, οι ύδρωπες εξαφανίζονται.

127

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ται' ήβώσί τε όφέ έν ταύτη τή πάλει.

5 Περί μέν ούν τών θερμών πνευμάτων και τών

φυχρών και τών πολιών τουτέων ώδε έχει ώς

προείρηται.

Όκόσαι δέ κέονται προς τά πνεύματα τά μετα­

ξύ τών θερινών άνατολέων τοΰ ήλιου και τών

χειμερινών/0και όκάσαι τό εναντίον τουτέων, ώδε

έχει περί αύτέων.

Οκόσαι μέν προς τάς ανατολάς τοΰ ήλιου κέον­

ται, ταύτας εικός είναι ύγιεινοτέρας τών προς τάς

άρκτους έστραμμένων, και τών προς τά θερμά, ήν

και στάδιον11 τό μεταξύ ή. Πρώτον μέν γάρ με-

τριώτερον έχει τό θερμόν και τό φυχρόν. "Επειτα

τά ΰδατα όκόσα προς τάς τοΰ ηλίου ανατολάς

έστι, ταύτα λαμπρά τε είναι ανάγκη και εύώδεα

και μαλακά και ερατεινά έγγίγνεσθαι έν ταύτη τή

πόλει' ό γάρ ήλιος κωλύει άνίσχων και κατα-

λάμπων' τό γάρ έωθινόν εκάστοτε αυτός ό ήήρ

επέχει ώς έπϊ τό πουλύ. Τά τε είδεα τών άν-

128

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

Τέλος, σε μια τέτοια πόλη η εφηβεία αρχίζει με καθυ­

στέρηση.

5 Έτσι λοιπόν, ακριβώς όπως τα περιέγραψα πιο

πάνω, έχουν τα πράγματα σχετικά με τους θερμούς

και τους ψυχρούς ανέμους και τις πόλεις που έχουν αυ­

τόν τον προσανατολισμό. Ιδού τώρα τι συμβαίνει στις

πόλεις που είναι έτσι προσανατολισμένες ώστε να βρί­

σκονται κάτω από την επίδραση των ανέμων που φυ­

σούν ανάμεσα στη θερινή και τη χειμερινή ανατολή

του ήλιου, καθώς και σ' εκείνες που έχουν τον αντίθε­

το ακριβώς προσανατολισμό.

Πόλεις που είναι προσανατολισμένες προς την ανα­

τολή του ήλιου: οι πόλεις αυτές είναι, φυσικά, υγιεινό­

τερες από εκείνες που βλέπουν προς το βορρά και από

όσες είναι στραμμένες προς τους θερμούς ανέμους, α­

κόμη και όταν η μεταξύ τους απόσταση δεν είναι με­

γαλύτερη από ένα στάδιο. Πρώτα πρώτα η ζέστη και

το κρύο είναι στις πόλεις αυτές πιο μετριασμένα. Έ ­

πειτα τα νερά, στραμμένα καθώς είναι προς την ανα­

τολή του ήλιου, δεν μπορεί παρά να είναι διαυγή, ευω-

διαστά, μαλακά και γλυκόπιοτα σε μια τέτοια πόλη.

Πράγματι, ο ήλιος ανεβαίνοντας ψηλά και σκορπίζο­

ντας παντού τη λάμψη του, εμποδίζει κάθε αλλοίωση

τους, τη στιγμή που σε κάθε άλλο μέρος επικρατεί συ­

νήθως νωρίς το πρωί ομίχλη. Η όψη των ανθρώπων

129

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θρώπων εύχροά τε και ανθηρά έστι μάλλον ή άλ­

λη, ήν μή τις νοΰσος κωλύη. Λαμπρόφωνοί τε οί

άνθρωποι, οργή ν τε και ξύνεσιν βελτίους είσι τών

προς βορεην, ήπερ και τά άλλα τά έμψυόμενα ά-

μείνω έστιν. Έοικέ τε μάλιστα ή ούτω κειμένη

πόλις ήρι κατά τήν μετριότητα του θερμού και

του φυχροΰ' τά τε νοσεύματα έλάσσω μέν γίγνε-

ται και ασθενέστερα, έοικε δέ τόΐσιν έν τήσι πό-

λεσι γιγνομένοισι νοσεύμασι τήσι προς τά θερμά

πνεύματα έστραμμένγισιν. Αί τε γυναίκες αυτόθι

άρικύμονές είσι σφόδρα, και τίκτουσι ρηίδίως.

7 Περί δέ τών λοιπών υδάτων βούλομαι διηγή-

σασθαι, ά τέ έστι νοσώδεα, και ά υγιεινότατα, και

όκόσα άφ' ύδατος κακά εικός γίγνεσθαι, και όσα

αγαθά' πλείστον γάρ μέρος ξυμβάλλεται ές τήν

ύγιείην.

Οκόσα μέν ούν έστιν έλώδεα και στάσιμα και

λιμναία, ταύτα ανάγκη τοΰ μέν θέρεος είναι θερ-

130

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

έχει ζωηρότερο χρώμα και είναι ανθηρότερη εδώ πα­

ρά οπουδήποτε αλλού, φτάνει να μην είναι εμπόδιο

καμιά αρρώστια. Η φωνή των ανθρώπων είναι καθα­

ρή, ο χαρακτήρας τους καλύτερος και η εξυπνάδα τους

ανώτερη σε σύγκριση με τους κατοίκους των πόλεων

που είναι στραμμένες προς το βορρά: ακριβώς όπως εί­

ναι καλύτερο το καθετί που γεννιέται σ' αυτόν τον τό­

πο. Μια πόλη με τέτοιο προσανατολισμό μοιάζει πο­

λύ με την άνοιξη, αφού η ζέστη και το κρύο είναι εκεί

μετριασμένα. Οι αρρώστιες είναι στις πόλεις αυτές

σπανιότερες και ελαφρότερες και μοιάζουν με τις αρ­

ρώστιες που είδαμε ότι παρουσιάζονται στις πόλεις

που είναι εκτεθειμένες στους θερμούς ανέμους. Τέλος,

οι γυναίκες είναι εκεί εξαιρετικά γόνιμες και γεννούν

με ευκολία.

6 Νερά, ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων, αρρώστιες, όταν η

πόλη βλέπει προς τη δύση.

7 Θέλω τώρα να συμπληρώσω την έκθεση μου σχε­

τικά με τα νερά, για να δείξω α) ποια νερά είναι ανθυ­

γιεινά και ποια είναι πολύ υγιεινά, β) τι κακό και τι

καλό πρέπει να περιμένουμε από το νερό. Γιατί, ασφα­

λώς, η υγεία των ανθρώπων εξαρτάται κατά ένα με­

γάλο ποσοστό από το νερό.

Νερά ελών, λιμνών, και γενικά νερά στάσιμα: τα νε­

ρά αυτά, ακριβώς επειδή δεν είναι τρεχούμενα, δεν

ΐ 3 ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

μά καϊ παχέα καϊ όδμήν έχοντα, άτε ούκ άπόρ-

ρυτα έόντα' άλλά τοΰ τε όμβρίου ύδατος έπιφε-

ρομένου αίεϊ νέου τοΰ τε ηλίου καίοντος ανάγκη

άχροά τε είναι και πονηρά και χολώδεα' τοΰ δε

χειμώνος, παγετώδεά τε και φυχρά και τε θολω­

μένα ύπό τε χιόνος και παγετών, ώστε φλεγμα-

τωδέστατα είναι και βραγχωδέστατα' τοΐσι δέ

πίνουσι σπλήνας μέν αίει μεγάλους είναι καίμε-

μυωμένους, και τάς γαστέρας σκληράς τε και λε-

πτάς και θερμάς, τούς δέ ώμους και τάς κληΐδας

και τό πρόσωπον καταλελεπτυσθαι' ές γάρ τον

σπλήνα αί σάρκες ξυντήκονται, διό και ισχνοίεί-

σιν' έδωδούς τε είναι τούς τοιουτέους και διφη-

ρούς' τάς τε κοιλίας ξηροτάτας και τάς άνω καϊ

τάς κάτω έχειν, ώστε τών φαρμάκων ισχυρότε­

ρων δέεσθαι. Τοΰτο μέν τό νούσημα αύτέοισι

ξύντροφόν έστι καϊ θέρεος καϊ χειμώνος. Προς δέ

τουτέοισιν οί ύδρωπες πλείστοι τε γίγνονται καϊ

θανατωδέστατοι' τοΰ γάρ θέρεος δυσεντερίαι τε

πολλαϊ έμπίπτουσι καϊ διάρροιαι καϊ πυρετοί τε-

132

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

μπορεί παρά να είναι το καλοκαίρι ζεστά, παχύρρευ­

στα και κάκοσμα* καθώς μάλιστα έρχονται συνεχώς

να προστεθούν από πάνω τα νερά της βροχής και ο ή­

λιος τα καίει αδιάκοπα, τα νερά αυτά έχουν θαμπό

χρώμα, είναι βλαβερά και ερεθίζουν τη χολή" αντίθε­

τα, το χειμώνα είναι παγωμένα, κρύα και θολά από το

χιόνι και τους πάγους* αποτέλεσμα: το χειμώνα τα νε­

ρά αυτά προκαλούν αύξηση του φλέγματος και ισχυρό

βράχνιασμα. Όσοι πίνουν από αυτά, καταντούν στο

τέλος να έχουν σπλήνα μεγάλη και σκληρή, στομάχι

σκληρό, λεπτό και θερμό, ενώ στην περιοχή των ώ­

μων, των κλειδοκόκκαλων και του προσώπου είναι υ­

περβολικά αδύνατοι: στην πραγματικότητα, τις σάρ­

κες τους τις απορροφά η σπλήνα τους* γιαυτό είναι α­

δύνατοι. Οι άνθρωποι αυτοί, όπως είναι φυσικό, τρων

και πίνουν πάντοτε πολύ. Τα όργανα του πεπτικού

τους συστήματος, και τα επάνω και τα χαμηλότερα,

είναι υπερβολικά ξερά, σε σημείο που οι άνθρωποι αυ­

τοί να χρειάζονται ισχυρότερα καθαρτικά. Αυτή είναι

μια αρρώστια πολύ συχνή στους ανθρώπους αυτούς

καλοκαίρι και χειμώνα. Εκτος όμως από αυτήν πολύ

συχνές είναι εκεί και οι υδρωπικίες, που οδηγούν μά­

λιστα πολύ συχνά στο θάνατο. Το καλοκαίρι δηλαδή οι άνθρωποι αυτοί προσβάλλονται συχνά από δυσε­

ντερίες, διάρροιες και μακροχρόνιους τεταρταίους πυ-

133

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ταρταΐοι πολυχρόνιοι9 ταύτα δέ τά νοσεύματα

μηκυνθέντα τάς τοιαύτας φύσιας ές ύδρωπας κα-

θίστησι και άποκτείνει. Ταύτα μέν αύτέοισι τοΰ

θέρεος γίγνεται' τοΰ δέ χειμώνος, τοΐσι νεωτέροι-

σι μέν περιπλευμονίαι τε και μανιώδεα νοσεύμα­

τα' τοΐσι δέ πρεσβυτέροισι καύσοι διά τήν τής

κοιλίης σκληρότητα. Τήσι δέ γυναιξιν οιδήματα

έγγίγνεται και φλέγμα λευκό ν' και έν γαστρι ϊ-

σχουσι μόλις, και τίκτουσι χαλεπώς' μεγάλα τε

τά έμβρυα και οίδέοντα' έπειτα έν τήσι τροφήσι

φθινώδεά τε και πονηρά γίγνεται' ή τε κάθαρσις

τγ}σι γυναιξί ν ούκ έπιγΐγνεται χρηστή μετά τον

τόκον. Τοΐσι δε παιδιοισι κήλαι έπιγίγνονται μά­

λιστα, καϊ τοΐσιν άνδράσι κιρσοί καϊ έλκεα έν τήσι

κνήμησιν, ώστε τάς τοιαύτας φύσιας ούχ οίον τε

μακρόβιους είναι, άλλά προγηράσκειν τοΰ χρόνου

τοΰ ίκνευμένου.Έτι δέ αί γυναίκες δοκέουσιν έ­

χε ι ν έ ν γαστρι, και όκόταν ό τόκος ή, αφανίζεται

τό πλήρωμα της γαστρός' τούτο δέ γίγνεται ό­

κόταν ύδρωπιήσωσιν αί ύστέραι.

Τά μέν τοιαύτα ύδατα νομίζω μοχθηρά είναι

προς άπανχρήμα' δεύτερα δέ, όσων είεν αί πηγάι

134

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

ρετούς: αυτές ακριβώς οι αρρώστιες, αν κρατήσουν πο­

λύ, κάνουν ώστε οι άνθρωποι αυτοί, άνθρωποι με τέ­

τοια ιδιοσυγκρασία, να καταλήξουν σε υδρωπικία, που

τελικά τους οδηγεί στο θάνατο. Αυτές είναι οι αρρώ­

στιες τους το καλοκαίρι. Το χειμώνα οι νέοι προσβάλ­

λονται από περιπνευμονίες και μανικές αρρώστιες, ε­

νώ στους ηλικιωμένους παρατηρούνται καύσοι, που ο­

φείλονται στη σκληρότητα των οργάνων του πεπτικού

τους συστήματος. Οι γυναίκες παρουσιάζουν οιδήμα­

τα και λευκόρροια, συλλαμβάνουν σπανίως και γεν­

νούν με δυσκολία" τα παιδιά γεννιούνται μεγάλα και

πρησμένα, ύστερα όμως, κατά το θηλασμό, χάνουν

βάρος και γίνονται κάτισχνα" η κάθαρση, τέλος, των

γυναικών δεν γίνεται μετά τον τοκετό με τρόπο ομα­

λό. Στα παιδιά η πιο συνηθισμένη αρρώστια είναι οι

κήλες, στους άνδρες οι κιρσοί και οι πληγές στις κνή­

μες" αποτέλεσμα: άνθρωποι με τέτοια ιδιοσυγκρασία

δεν μπορεί να είναι μακρόβιοι" υποχρεωτικά γεράζουν

πριν από την ώρα τους. Επίσης, οι γυναίκες έχουν συ­

χνά την εντύπωση ότι είναι έγκυες, όταν όμως έρθει η

ώρα του τοκετού, το πρήξιμο της κοιλιάς τους εξαφα­

νίζεται. Αυτό συμβαίνει όταν η μήτρα πάσχει από υ­

δρωπικία.

Πιστεύω λοιπόν ότι τα νερά για τα οποία μίλησα εί­

ναι από κάθε άποψη βλαβερά. Αμέσως ύστερα από αυ-

135

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

έκ πετρέων' σκληρά γάρ ανάγκη είναι' ή εκ γης

δκου θερμά ύδατα έστιν, ή σίδηρος γίγνεται ή

χαλκός ή άργυρος ή χρυσός ή θείον ή στυπτηρίη

ή άσφαλτον ή νίτρον' ταύτα γάρ πάντα υπό βίης

γίγνονται τοΰ θερμού. Ού τοίνυν έκ τοιαύτης γης

οίον τε ύδατα αγαθά γίγνεσθαι, άλλά σκληρά και

καυσώδεα, διουρέεσθαί τε χαλεπά και προς τήν

διαχώρησιν εναντία είναι.

Άριστα δέ όκόσα έκ μετεώρων χωρίων ρέει και

λόφων γεηρών' αυτά τε γάρ έστι γλυκέα και λευ­

κά και τον οίνον φέρειν ολίγον οίά τέ έστι' τοΰ δέ

χειμώνος θερμά γίγνεται, τοΰ δέ θέρεος φυχρά'

ούτω γάρ άν εϊη έκ βαθύτατων πηγέων. Μάλιστα

δέ έπαινέω ών τά ρεύματα προς τάς ανατολάς

τοΰ ήλιου έρρώγασι, και μάλλον προς τάς θερι-

νάς'12 ανάγκη γάρ λαμπρότερα είναι και εύώδεα

και κούφα. Οκόσα δέ έστιν άλυκά και άτέραμνα

και σκληρά, ταύτα μέν πάντα πίνειν ούκ αγαθά.

Είσι δ 'ένιαι φύσιεςκαι νοσεύματα, ές ά επιτήδεια

έστι τά τοιαύτα ύδατα πινόμενα, περι ών φράσω

136

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

τά έρχονται τα νερά που οι πηγές τους βρίσκονται σε

βράχους (τα νερά αυτά είναι κατανάγκην σκληρά) ή σε

έδαφος όπου υπάρχουν θερμές πηγές ή όπου περιέχε­

ται σίδηρος ή χαλκός ή άργυρος ή χρυσός ή θειάφι ή

στύψη ή πίσσα ή σόδα: όλων αυτών των υλών η πα­

ρουσία οφείλεται στην πολύ υψηλή θερμοκρασία. Λο­

γική συνέπεια: νερά που έχουν την πηγή τους σε τέτοιο

έδαφος, δεν μπορεί να είναι καλά νερά* κατανάγκην εί­

ναι σκληρά και θερμαντικά, διουρούνται δύσκολα και

προκαλούν δυσκοιλιότητα.

Άριστο είναι το νερό όταν κατεβαίνει από ψηλούς

τόπους ή από γεώδεις λόφους: δεν είναι μόνο ότι είναι

γλυκό και λαμπερό αυτό το νερό" επιπλέον δεν έχει α­

νάγκη να αναμειχθεί και με μεγάλη ποσότητα κρα­

σιού. Τα νερά αυτά είναι ζεστά το χειμώνα και κρύα

το καλοκαίρι: αυτό ακριβώς θα περίμενε κανείς για νε­

ρά που έχουν πολύ βαθιά την πηγή τους. Ιδιαίτερα ε­

παινώ τα νερά που το ρεύμα τους έχει κατεύθυνση

προς την ανατολή του ήλιου, και μάλιστα προς τη θε­

ρινή. Τα νερά αυτά είναι κατανάγκην πιο καθαρά,

ευωδιαστά και ελαφρά. Νερά που είναι αλμυρά, δυ-

σκολοχώνευτα και σκληρά, γενικά δεν κάνουν καλό ό­

ταν τα πίνεις. Υπάρχουν ωστόσο μερικές ιδιοσυγκρα­

σίες και μερικές αρρώστιες, όπου η χρήση τέτοιου νε­

ρού κάνει καλό. Θα μιλήσω γι' αυτό αμέσως τώρα.

137

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

αύτίκα. Έχει δέ καϊ περϊ τουτέων ώδε' όκόσων

μέν αί πηγαϊ προς τάς ανατολάς έχουσι, ταύτα

μέν άριστα αυτά έωυτέων έστίν' δεύτερα δέ τά

μεταξύ τών θερινών άνατολέων έστι τοΰ ήλιου

καϊ δύσεων,13 καϊ μάλλον τά προς τάς άνατολάς'

τρίτα δέ τά μεταξύ τών δυσμέων τών θερινών καϊ

τών χειμερινών'Μ φαυλότατα δέ τά προς τον νό­

το ν τά μεταξύ της χειμερινής ανατολής καϊ δύ-

σιος,15 καϊ ταύτα τοΐσι μέν νοτίοισι πάνυ πονηρά,

τοΐσι δέ βόρειο ισιν ά μείνω.

Τουτέοισι δέ πρέπει ώδε χρέεσθαι9 όστις μέν υ­

γιαίνει τε καϊ έρρωται, μηδέν διακρίνειν, άλλά

πίνειν αίεϊ τό παρεόν. Όστις δέ νούσου είνεκα

βούλεται τό έπιτηδειότατον πίνειν, ώδε άν ποιέ-

ων μάλιστα τυγχάνοι τής ύγιείης' όκόσων μέν αί

κοιλίαι σκληραί είσι, καϊ ξυγκαίειν άγαθαί, του­

τέοισι μέν τά γλυκύτατα ξυμφέρει καϊ κουφότατα

καϊ λαμπρότατα9 όκόσων δέ μαλακαϊ αί νηδύες

καϊ ύγραι είσι καϊ φλεγματώδεες, τουτέοισι δέ τά

138

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

Και στις περιπτώσεις αυτές ισχύουν τα ακόλουθα: τα

νερά που οι πηγές τους βλέπουν προς την ανατολή, εί­

ναι τα καλύτερα από όλα. Αμέσως μετά έρχονται τα

νερά που ρέουν ανάμεσα στη θερινή ανατολή του ήλιου

και τη θερινή του δύση (όσο πιο πολύ προς την ανατο­

λή, τόσο καλύτερα). Τρίτα στη σειρά είναι όσα ρέουν

ανάμεσα στη θερινή και τη χειμερινή δύση. Τα χειρό­

τερα όλων είναι όσα ρέουν προς νότον ανάμεσα στη

χειμερινή ανατολή και τη χειμερινή δύση του ήλιου*

τα νερά μάλιστα αυτά είναι ιδιαίτερα βλαβερά για ό­

σους κατοικούν προς νότον, ενώ είναι λιγότερο βλαβε­

ρά για όσους κατοικούν προς βορράν.

Ιδού τώρα τι πρέπει να ξέρουμε σχετικά με τη χρήση

αυτών των νερών: Ο υγιής και δυνατός δεν έχει ανά­

γκη να κάνει διακρίσεις* μπορεί να πίνει το νερό που έ­

χει πρόχειρο κάθε φορά. Όταν όμως είναι κανείς υπο­

χρεωμένος από κάποια αρρώστια να αναζητήσει το

πιο κατάλληλο για την κατάσταση του νερό, αυτός θα

προσφέρει την πιο καλή ασφαλώς υπηρεσία στην υγεία

του αν θελήσει να ενεργεί με τον ακόλουθο τρόπο: σε

όλους εκείνους που τα όργανα του πεπτικού τους συ­

στήματος είναι σκληρά και έχουν μια τάση να φλογί­

ζονται, κάνει καλό να πίνουν νερά όσο γίνεται πιο

γλυκά, πιο ελαφρά και πιο διαυγή* αντίθετα, σ' εκεί­

νους που η κοιλιά τους είναι μαλακή, υγρή και γεμά-

139

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σκληρότατα και άτεραμνότατα και τά ύφαλυκά'

ούτω γάρ άν ξηραίνοιντο μάλιστα0 όκόσα γάρ

ύδατα έστιν εφειν άριστα καϊ τακερώτατα, ταύτα

και τήν κοιλίην διαλύειν εικός μάλιστα και δια-

τήκειν' όκόσα δέ έστιν άτέραμνα και σκληρά και

ήκιστα έφειν αγαθά, ταύτα δέ ξυνίστησι μάλιστα

τάς κοιλίας και ξηραίνει. Άλλά γάρ φευσάμενοί

είσι ν οί άνθρωποι τών αλμυρών υδάτων πέρι δι'

άπειρίην, καϊ ότι νομίζεται διαχωρητικά' τά δέ

έναντιώτατά έστι προς τήν διαχώρησιν' άτέρα­

μνα γάρ και άνέφανα, ώστε και τήν κοιλίην ύπ'

αύτέων στύφεσθαι μάλλον ή τήκεσθαι.

Ι Ο Περί μέν ούν τουτέων ώδε έχει ή ότι του­

τέων εγγύτατα. Περί δέ τών ώρέων ώδε άν τις

140

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

τη από φλέγμα, κάνουν καλό τα πιο σκληρά και τα πιο δυσκολοχώνευτα νερά, καθώς και τα υφάλμυρα: αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να απορροφηθεί η υγρασία. Πράγματι, τα νερά που είναι τα πιο κατάλ­ληλα για τη μαγειρική και για να διαλύσουμε κάτι, φυσικό είναι τα ίδια να υγραίνουν επίσης και να χαλα­ρώνουν την κοιλιά μας με τον καλύτερο τρόπο' αντί­θετα, όσα είναι δυσκολοχώνευτα, σκληρά και πολύ λί­γο κατάλληλα για τη μαγειρική, αυτά σφίγγουν όσο τίποτε άλλο τα όργανα του πεπτικού μας συστήματος και τα κάνουν ξερά. Στην πραγματικότητα, οι άνθρω­ποι βρίσκονται - από άγνοια - σε πλάνη ως προς τις ι­διότητες των αλμυρών υδάτων* μια τέτοια πλάνη εί­ναι και η πίστη πως τα νερά αυτά διευκολύνουν τις κε­νώσεις* στην πραγματικότητα, τα αλμυρά νερά έχουν την αντίθετη ακριβώς ιδιότητα: καθώς είναι δυσκολο­χώνευτα και ακατάλληλα για τη μαγειρική, επόμενο είναι το πεπτικό μας σύστημα μάλλον να σφίγγει από αυτά παρά να χαλαρώνει.

8 Βρόχινα νερά - νερά από χιόνια και πάγους: η σημασία τους

για την υγεία των ανθρώπων.

9 Τα νερά και οι λίθοι στην κύστη.

ΙΟ Αυτή λοιπόν είναι η αλήθεια για όλα αυτά, ή - έ­στω - η αλήθεια βρίσκεται πολύ κοντά σ' αυτά που εί­πα. Σχετικά τώρα με τις εποχές του έτους: ιδού ποια

Ι 4 ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ένθυμεύμενος διαγιγνώσκοι όκοΐόν τι μέλλει έ-

σεσθαι τό έτος, είτε νοσερόν είτε ύγιηρόν.'Ήνμέν

γάρ κατά λόγο ν γένηται τά σημεία έπϊ τοΐσι ά-

στροισι δύνουσί τε χαι έπιτέλλουσιν, έν τε τω με-

τοπώρω ύδατα γένηται, χάι όχειμών μέτριος, χάι

μήτε λίην εύδιος, μήτε υπερβάλλων τονκαιρόν τω

φυχει, έν τε τω ήρι ύδατα γένηται ωραία, και έν

τω θέρει, οϋτω τό έτος ύγιεινότατον εικός είναι.

Ήν δέ ό μέν χειμών αυχμηρός χάι βόρειος γένη­

ται, τό δέ ήρ έπομβρον χάι νότιον, ά ν άγχη τό θέ­

ρος πυρετώδες γίγνεσθαι χάι όψθαλμίας χάι δυσ­

εντερίας έμποιέειν.'Οχόταν γάρ τό πνίγος έπιγέ-

νηται εξαίφνης, της τε γης υγρής έούσης υπό τών

όμβρων τών εαρινών χαι υπό τοΰ νότου, άνάγχη

διπλόον τό καύμα είναι υπό τε της γης διάβροχου

έούσης χάι θερμής χάι υπό τοΰ ηλίου χαίοντος,

τών τε κοιλιών μή ξυνεστηκυιών τοΐσιν άνθρώ­

ποισι, μήτε τοΰ εγκεφάλου άνεξηρασμένου' ού

γάρ οίον τε, τοΰ ήρος τοιουτέου έόντος, μή ού

142

ΠΕΡΙ ΛΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

πορεία πρέπει να ακολουθεί η σκέψη μας, αν θέλουμε να διαπιστώνουμε πώς θα είναι η ερχόμενη χρονιά: πλούσια άραγε σε αρρώστιες ή μήπως ευνοϊκή για την υγεία των ανθρώπων. Δηλαδή: αν τα φαινόμενα που σχετίζονται με τη δύση και την ανατολή των άστρων είναι κανονικά* αν το φθινόπωρο είναι βροχερό* αν ο χειμώνας είναι μέτριος (αυτό θα πει: ούτε υπερβολικά γλυκός ούτε πέρα από το κανονικό ψυχρός)* αν τόσο στην άνοιξη όσο και στο καλοκαίρι οι βροχές είναι α­νάλογες με το μέτρο που θεωρείται το σωστό γι ' αυτές τις εποχές, τότε η χρονιά θα είναι κατά πάσα πιθανό­τητα πάρα πολύ καλή για την υγεία των ανθρώπων. Αν όμως ύστερα από έναν χειμώνα ξερό και με βό­ρειους ανέμους ακολουθήσει μια άνοιξη βροχερή και με νότιους ανέμους, το καλοκαίρι θα φέρει αναγκαστικά πυρετούς και θα προκαλέσει οφθαλμίες και δυσεντε­ρίες. Πράγματι, όταν ο καύσων του καλοκαιριού έρ­χεται ξαφνικά, όσο ακόμη η γη είναι υγρή από τις α­νοιξιάτικες βροχές και από το νοτιά, η ζέστη αναγκα­στικά διπλασιάζεται: από τη μια είναι η ζέστη που προέρχεται από τη γη , η οποία είναι κάθυγρη και θερμή - καίγεται άλλωστε και από τον ήλιο -, από την άλλη η κοιλιά των ανθρώπων δεν είναι σφιχτή και ο εγκέφαλος τους δεν έχει στεγνώσει - γιατί με τέτοιου είδους άνοιξη δεν είναι βέβαια δυνατό να μην είναι το

143

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πλαδάν τό σώμα και τήν σάρκα' ώστε τούς πυρε­

τούς επιπιπτειν οξυτάτους άπασι, μάλιστα δέ

τοΐσι φλεγματίησιν. Καϊ δυσεντερίας εικός έστι

γίγνεσθαι καϊ τήσι γυναιξί καϊ τοΐσι ν εΐδεσι τοΐσι ν

ύγροτάτοισιν. Καϊ ήν μέν έπϊ κυνός έπιτολγ}16 ύ­

δωρ έπιγένηται καϊ χειμών καϊ οί έτη σία ι17 πνεύ-

σωσιν9 έλπις παύσασθαι, καϊ τόμετόπωρον ύγιη-

ρόν γενέσθαι' ήν δέ μή, κίνδυνος θανάτους τε γε­

νέσθαι τοΐσι παιδίοισι καϊ τήσι γυναιξί, τοΐσι δέ

πρεσβύτγ]σιν ήκιστα, τούς τε περιγενομένους ές

τεταρταίους άποτελευτάν, καϊ έκ τών τεταρταίων

ές ύδρωπας. "Ην δ' ό χειμών νότιος γένηται καϊ

έπομβρος καϊ εύδιος, τό δέ ήρ βόρειόν τε καϊ αύ-

χμηρόν καϊ χειμέριον, πρώτον μέν τάς γυναίκας,

όκόσαι άν τύχωσιν έν γαστρι έχουσα ι, καϊ ό τόκος

αύτέγ)σιν ή προς τό ήρ, έκτιτρώσκεσθαι' όκόσαι δ3

άν και τέκωσιν, άκρατέα τά παιδία τίκτειν καϊ

νοσώδεα, ώστε ή αύτίκα άπόλλυσθαι, ή ζώσι λε­

πτά τε έόντα καϊ άσθενέα καϊ νοσώδεα. Ταύτα

μέν τήσι γυναιξίν. Τοΐσι δέ λοιποΐσι δυσεντερίας,

144

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

σώμα και ειδικότερα οι σάρκες πλαδαρές από την υ­

γρασία* το αποτέλεσμα είναι να προσβάλλονται όλοι

οι άνθρωποι από υψηλότατους πυρετούς, ιδίως τα

φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας άτομα. Φυσικό είναι επί­

σης να παρουσιάζονται και δυσεντερίες στις γυναίκες,

και γενικά σε ανθρώπους με υγρή ιδιοσυγκρασία. Και

εάν μεν η επιτολή του Κυνός φέρει βροχές και θύελλες

και αρχίσουν τα μελτέμια, μπορεί να προβλέψει κανείς

ότι οι αρρώστιες θα σταματήσουν και το φθινόπωρο θα

είναι ευνοϊκό για την υγεία των ανθρώπων. Αλλιώς υ­

πάρχει κίνδυνος οι αρρώστιες αυτές να αποβούν θανα­

τηφόρες για τα παιδιά και τις γυναίκες (για τους με­

γάλους στην ηλικία ο κίνδυνος είναι ελάχιστος)* γι'

αυτούς που θα επιζήσουν, ο κίνδυνος είναι να καταλή­

ξουν σε τεταρταίους πυρετούς και από τους τεταρταί-

ους σε υδρωπικία.

Αν, αντίθετα, ύστερα από έναν χειμώνα μαλακό, με

νότιους ανέμους και βροχές, ακολουθήσει μια άνοιξη

ξερή, με βόρειους ανέμους και θύελλες, πρώτα πρώτα

οι έγκυες γυναίκες που περιμένουν να γεννήσουν την

άνοιξη διατρέχουν τον κίνδυνο να αποβάλουν* όσες τε­

λικά θα γεννήσουν, τα παιδιά τους γεννιούνται αδύνα­

μα και αρρωστιάρικα, τόσο ώστε ή να πεθαίνουν αμέ­

σως ή να ζουν μεν, είναι όμως αδύνατα, αδύναμα και

φιλάσθενα. Αυτά για τις γυναίκες. Για όλους τους άλ-

145

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

και όφθαλμίας ξηράς' καϊ ένίοισι κατάρρους άπό

τής κεφαλής επί τον πλεύμονα. Τοΐσι μεν ούν

φλεγματίησι τάς δυσεντερίας εικός γίγνεσθαι, καϊ

τήσι γυναιξί, φλέγματος έπικαταρρυέντος άπό

τοΰ εγκεφάλου, διά τήν ύγρότητα τής φύσιος'

τοΐσι δέ χολώδεσιν όφθαλμίας ξηράς διά τήν θερ­

μότητα καϊ ξηρότητα τής σαρκός' τοΐσι δέ πρε-

σβύτησι κατάρρους διά τήν αραιότητα καϊ τήν

έκτηξιν τών φλεβών, ώστε εξαίφνης τούς μέν ά-

πόλλυσθαι, τούς δέ παραπλήκτους γίγνεσθαι τά

δεξιά ή τά αριστερά. Όκόταν γάρ, τοΰ χειμώνος

έόντος νοτίου καϊ θερμού τό σώμα μή ξυνίστηται

μηδέ αί φλέβες, τοΰ ήρος επιγενομένου βορείου

καϊ αυχμηρού καϊ φυχροΰ, ό εγκέφαλος, όπηνίκα

αυτόν έδει άμα τω ήρι διαλύεσθαι καϊ καθαίρεσθαι

ύπό τε κορύζης καϊ βράγχων, τηνικαΰτα πήγνυ-

ταί τε καϊ ξυνίσταται, ώστε εξαίφνης τοΰ θέρεος

επιγενομένου καϊ τοΰ καύματος, καϊ τής μεταβο­

λής επιγενόμενης, ταύτα τά νοσεύματα έπιπί-

πτειν. Καϊ όκόσαι μέν τών πολιών κέονταί γε

146

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

λους προβλέπονται δυσεντερίες, ξηρές οφθαλμίες, και για μερικούς κατάρροι από το κεφάλι στους πνεύμο­νες. Συγκεκριμένα: στα φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας άτομα και στις γυναίκες πρέπει να αναμένονται δυσε­ντερίες, γιατί τα άτομα αυτά έχουν από φυσικού τους υγρασία και το φλέγμα ρέει από τον εγκέφαλο προς τα κάτω' αντίθετα, στα άτομα στα οποία επικρατέστερος χυμός είναι η χολή πρέπει να αναμένονται ξηρές ο­φθαλμίες, για το λόγο ότι το κρέας τους είναι θερμό και ξερό* στα ηλικιωμένα, τέλος, άτομα πρέπει να α­ναμένονται κατάρροι, επειδή οι φλέβες τους είναι πια λεπτές και χαλαρές, με αποτέλεσμα άλλοι να πεθαί­νουν ξαφνικά και άλλοι να γίνονται ημιπληγικοί από -τη δεξιά ή την αριστερή τους πλευρά. Κάθε φορά δη­λαδή που ύστερα από έναν χειμώνα με νότιους ανέ­μους και θερμό -οπότε όχι το σώμα γενικά αλλά ούτε οι φλέβες δεν έχουν τη δυνατότητα να δέσουν- ακολου­θεί μια άνοιξη με βόρειους ανέμους, ξερή και ψυχρή, ο εγκέφαλος πήζει και δένει -αναγκαστικά- στην αρχή της άνοιξης, επομένως σε μια εποχή που θα έπρεπε να χαλαρώνει και να καθαρίζεται με το συνάχι και το βράχνιασμα" μόλις λοιπόν αρχίσει ξαφνικά το καλο­καίρι με τη ζέστη του, η μεταβολή αυτή προκαλεί τις αρρώστιες για τις οποίες μίλησα πρωτύτερα. Οι πό­λεις βέβαια που είναι καλά προσανατολισμένες ως

147

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

καλώς τοΰ ηλίου και τών πνευμάτων, ΰδασί τε

χρίονται άγαθοΐσιν, αύται μέν ήσσον αισθάνονται

τών τοιουτίων μεταβολέων' όκόσαι δέ ΰδασί τε

έλείοισι χρίονται και λιμνώδεσι, κίονταί τε μή

καλώς τών πνευμάτων και τοΰ ήλιου, αύται δέ

μάλλον. Κήν μέν τό θέρος αύχμηρόν γένηται,

θάσσον παύονται αί νοΰσοι' ήν δέ επομβρον, πο­

λυχρόνιοι γίγνονται' και ψαγεδαίνας κίνδυνος

έγγίγνεσθαι άπό πάσης προφάσιος, ήν έλκος έγ-

γίνηται' και λειεντερίαι18 και ύδρωπες τελευτώσι

τοΐσι νοσεύμασιν έπιγίγνονται' ού γάρ αποξη­

ραίνονται αί κοιλίαι ρηϊδίως. Ήν δέ τό θέρος ε­

πομβρον γένηται και νότιον και τό μετόπωρον,

χειμώνα ανάγκη νοσερόν είναι, και τοΐσι φλεγ-

ματίησι και τοΐσι γεραιτεροισι τεσσαράκοντα

έτίων καύσους γίγνεσθαι εικός, τοΐσι δέχολώδεσι

πλευρίτιδας και περιπλευμονίας. Ήν δέ τό θέρος

αύχμηρόν γένηται και βόρειο ν, τό δέ μετόπωρον

επομβρον και νότιον, κεφαλαλγίας ές τον χειμώ­

να και σφακελους τοΰ εγκεφάλου εικός γίγνεσθαι,

και προσέτι βράγχους και κορύζας και βήχας,

Ι4δ

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

προς τον ήλιο και τους άνεμους και έχουν καλα νερα, αισθάνονται σε μικρότερο βαθμό αυτού του είδους τις μεταβολές* όσες όμως έχουν νερά στάσιμα και από έ­λη, και επιπλέον ο προσανατολισμός τους ως προς τους ανέμους και τον ήλιο δεν είναι καλός, τις αισθά­νονται σε μεγαλύτερο βαθμό. Και εάν μεν το καλοκαί­ρι τύχει να είναι ξερό, οι αρρώστιες σταματούν σχετι­κά γρήγορα* αν όμως είναι βροχερό, τότε παρατείνο­νται πολύ* υπάρχει επίσης ο κίνδυνος, κάθε φορά που παρουσιάζεται πληγή να μεταβάλλεται - με την παρα-μικρότερη αφορμή - σε καρκίνωμα. Στο τέλος της αρ­ρώστιας παρουσιάζονται επίσης λειεντερίες και υδρω-πικίες, γιατί η κοιλιά αυτών των ανθρώπων δεν ξη­ραίνεται εύκολα. Αν όμως το καλοκαίρι τύχει να είναι βροχερό και με νότιους ανέμους και το ίδιο και το φθι­νόπωρο, ο χειμώνας θα είναι αναγκαστικά γεμάτος α­πό αρρώστιες" οι πιθανότητες είναι: τα φλεγματικής ι­διοσυγκρασίας άτομα και οι άνω των 40 ετών να προσβληθούν από υψηλούς πυρετούς" τα άτομα χολώ­δους ιδιοσυγκρασίας από πλευρίτιδες και περιπνευμο-νίες. Αν το καλοκαίρι τύχει να είναι ξερό και με βό­ρειους ανέμους και το φθινόπωρο βροχερό και με νό­τιους ανέμους, είναι πιθανό να παρουσιασθούν το χει­μώνα κεφαλαλγίες και γάγγραινες στον εγκέφαλο, χαι

κοντά σ' αυτά βραχνάδες*, συνάχι και βήχας* σε ορι-

149

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ένίοισι δέ καϊ φθίσιας.'Ήν δέ βόρειόν τε η καϊ ά­

νυδρου, και μήτε υπό κύνα επομβρον, μήτε έπϊ τω

άρκτου ρω, τοΐσι μέν φλεγματίτησι φύσει ξυμφέρει

μάλιστα, καϊ τοΐσιν ύγροΐσι τάς φύσιας, καϊ τήσι

γυναιξίν" τοΐσι δεχολώδεσι τούτο πολεμιώτατον

γίγνεται' λίην γάρ άναξηραίνονται, καϊ όφθαλ-

μίαι αύτέοισιν έπιγΐγνονται ξηραί, καϊ πυρετοί

όξέες και πολυχρόνιοι, ένίοισι δέ καϊ μελαγχο-

λίαι.19 Τής γάρ χολής τό μέν ύγρότατον καϊ υδα-

ρέστατον άναξηραίνεται και αναλίσκεται, τό δέ

παχύτατον καϊ δριμύτατον λείπεται, καϊ τοΰ αί­

ματος κατά τον αυτόν λόγον' άφ' ών ταύτα τά

νοσεύματα αύτέοισι γίγνεται. Τοΐσι δέ φλεγματί-

7]σ& πάντα ταύτα αρωγά έστιν' αποξηραίνονται

γάρ καϊ ές τον χειμώνα άφικνέονται ού πλαδών-

τες, άλλά άνεξηρασμένοι.

12 Περϊ μέν τουτέων ούτως έχει. Βούλομαι δέ

περϊ τής Άσίης20 καϊ τής Ευρώπης δεΐξαι όκόσον

διαφέρουσιν αλλήλων ές τά πάντα και περϊ τών

έθνέων τής μορφής, ότι διαλλάσσει καϊ μηδέν έοι-

150

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

σμένα μάλιστα άτομα και φθίση. Αν όμως φυσούν βό­ρειοι άνεμοι και είναι και αναβροχιά και δεν πέσουν βροχές ούτε με την επιτολή του Κυνός ούτε με την ε-πιτολή του Αρκτούρου, οι καιρικές αυτές συνθήκες εί­ναι πολύ ευνοϊκές για τα φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας άτομα, για τα άτομα υγρής ιδιοσυγκρασίας και για τις γυναίκες. Απεναντίας, είναι εντελώς αντίθετες για την υγεία των ατόμων χολώδους ιδιοσυγκρασίας, γιατί τα άτομα αυτά ξηραίνονται τότε υπερβολικά και προ­σβάλλονται από ξηρές οφθαλμίες, από πυρετούς οξείς και πολυχρόνιους, μερικοί μάλιστα και από μελαγχο­λία. 0 λόγος είναι ο εξής: το πιο υγρό και το πιο υδα­ρές μέρος της χολής ξηραίνεται και αναλίσκεται, ενώ το παχύτερο και το πιο αψύ της μέρος μένει* το ίδιο γί­νεται και με το αίμα* σαν συνέπεια έρχονται τότε αυ­τές οι αρρώστιες" για τα φλεγματικής όμως ιδιοσυ­γκρασίας άτομα όλα αυτά είναι πολύ ωφέλιμα, αφού με τον τρόπο αυτό ξηραίνονται, με αποτέλεσμα να α­ντιμετωπίζουν το χειμώνα με το σώμα τους όχι πλα­δαρό από την υγρασία αλλά ξερό.

11 Επικίνδυνες περίοδοι κατά τη διάρκεια του έτους.

12 Αυτά σχετικά με τις εποχές. Πρόθεση μου είναι τώρα, συγκρίνοντας την Ασία και την Ευρώπη να δεί­ξω πόσο πολύ οι δύο αυτοί τόποι διαφέρουν μεταξύ τους από κάθε άποψη, και ιδίως στην εξωτερική μορ-

Ι5ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κεν άλλήλοισιν. Περϊ μεν ούν απάντων πολύς άν

είη λόγος, περϊ δέ τών μεγίστων καϊ πλείστον

διαφερόντων έρέω ώς μοι δοκέει εχεφιν. Τήν Άσίην

πλείστον διαφέρειν φημϊ τής Ευρώπης ές τάς φύ­

σιας τών ξυμπάντων, τών τε έκ τής γής φυομέ-

νων καϊ τών ανθρώπων πολύ γάρ καλλίονα καϊ

μείζονα πάντα γίγνεται έν τη Άσίη' ή τε χώρη

τής χώρης ήμερωτέρη, καϊ τά ήθεα τών ανθρώ­

πων ήπιώτερα καϊ εύοργητότερα. Τό δέ αίτιον

τουτέων ή κρήσις τών ώρέων, ότι του ήλιου έν

μέσω τών άνατολέων κέεται προς τήν ήώ, τοΰ τε

φυχροΰπορρωτέρω' τήν δέ αύξησιν και ήμερότη-

τα παρέχει πλείστον απάντων, όκόταν μηδέν η

έπικρατέον βιαίως, άλλά παντός ίσομοιρίη δυνα-' 21

στευη.

Έχει δέ κατά τήν Άσίην ού πανταχή ομοίως,

άλλ' όση μέν τής χώρης έν μέσω κέεται τοΰ θερ­

μού καϊ τοΰ φυχροΰ22 αύτη μέν εύκαρποτάτη έστι

καϊ εύδενδροτάτη και εύδιεστάτη, καϊ ύδασικαλ-

152

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

φή των λαών τους, που είναι τελείως διαφορετικοί και δεν μοιάζουν καθόλου μεταξύ τους. Να μιλήσω για ό­λους, θα με οδηγούσε ασφαλώς πολύ μακριά" θα πω λοιπόν τι πιστεύω για τους πιο σημαντικούς και πιο διαφορετικούς μεταξύ τους.

Η Ασία - μπορώ να το βεβαιώσω - είναι τελείως δια­φορετική από την Ευρώπη ως προς τη φύση όλων των πραγμάτων: και αυτών που βλαστάνουν από τη γη αλλά και των ανθρώπων. Πράγματι, στην Ασία τα πάντα γεννιούνται πολύ πιο όμορφα και πολύ πιο με­γάλα* η μια περιοχή είναι πιο ήμερη από την άλλη, και οι άνθρωποι είναι πιο ήπιοι και πιο καλόκαρδοι. Η αιτία για όλα αυτά είναι το εύκρατο κλίμα: η Ασία βρίσκεται στην Ανατολή, στη μέση ακριβώς ανάμεσα στη μια (τη χειμερινή) και την άλλη (τη θερινή) ανα­τολή του ήλιου, και επιπλέον σε μεγαλύτερη απόστα­ση από τις ψυχρές περιοχές. Η ευδοκίμηση και η ημε-ρότητα, για τις οποίες μίλησα πρωτύτερα, είναι κάτι που υπάρχει τότε κυρίως, όταν δεν υπάρχει ένα στοι­χείο που να επιβάλλεται βίαια, αλλά σε όλα βασιλεύει ισορροπία.

Οπωσδήποτε, οι συνθήκες στην Ασία δεν είναι πα­ντού οι ίδιες, αλλά η περιοχή που βρίσκεται σε ίση α­πόσταση από τις θερμές και τις ψυχρές ζώνες έχει τους καλύτερους καρπούς, τα καλύτερα δέντρα και το ηπιό-

153

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

λΐστοισι κέχρηται τοΐσίτε ούρανίοισι και τοΐσι ν εκ

τής γής. Ούτε γάρ υπό τοΰ θερμού έκκέκαυται λί-

ην, οΰτε υπό αύχμών και άνυδρίης άναξηραίνε-

ται, οΰτε υπό φύχεος βεβιασμένη οΰτε νοτίη τε

και διάβροχος έστιν υπό τε όμβρων πολλών και

χιόνος,23 τά τε ώραΐα αυτόθι πολλά εικός γίγνε­

σθαι, Οσα τε άπό σπερμάτων, και όκόσα αυτή ή

γή άναδιδοΐ φυτά, ών τοΐσι καρποΐσι χρέονται

άνθρωποι, ήμεροΰντες έξ άγριων καϊ ές έπιτή-

δειον μεταφυτέοντες' τά τε έντρεφόμενα κτήνεα

εύθηνέειν εικός, καϊ μάλιστα τίκτειν τε πυκνότατα

καϊ έκτρέφειν κάλλιστα' τους τε ανθρώπους εύ-

τραφέας' είναι, καϊ τά εΐδεακαλλίστους, καϊ μεγέ-

θεα μέγιστους, καϊ ήκιστα διαφόρους ές τά τε εΐ­

δεα αύτέων καϊ τά μεγέθεα' εικός τε τήν χώρην

ταύτην τοΰ ήρος εγγύτατα είναι κατά τήν φύσιν

καϊ τήν μετριότητα τών ώρέων. Τό δέ ανδρείο ν

καϊ τό ταλαίπωρον καϊ τό έμπονον καϊ τό θυμο-

ειδές ούκ άν δύναιτο έν τοιαύτη φύσει έγγίγνεσθαι

154

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

τερο κλίμα, και τα νερά της - και αυτά που πέφτουν α­πό τον ουρανό και αυτά που αναβλύζουν από τη γ η -είναι εξαιρετικά. Πράγματι, η περιοχή αυτή ούτε από τη ζέστη φλέγεται ώστε να στεγνώνει από την ξηρα­σία και τη λειψυδρία ούτε από το κρύο υποφέρει ή την υπερβολική υγρασία που φέρνουν οι πολλές βροχές και τα χιόνια. Έπειτα σ' έναν τέτοιο τόπο είναι φυσικό τα αγαθά της γης να συνάζονται όλες τις εποχές του έ­τους άφθονα, και αυτά που προϋποθέτουν σπορά και όσα είναι από φυτά που μόνη της η γη τα αναδίνει και που τους καρπούς τους τους χρησιμοποιούν οι άνθρω­ποι, κάνοντας τα ήμερα από άγρια και μεταφυτεύο-ντάς τα σε τόπο πρόσφορο. Και τα ζώα που τρέφουν εκεί οι άνθρωποι είναι φυσικό να ευδοκιμούν, και μά­λιστα να γεννούν πολύ συχνά και να είναι ικανότατα στο να μεγαλώνουν τα μικρά τους. Και οι άνθρωποι δεν μπορεί παρά να είναι καλά θρεμμένοι, με πολύ ό­μορφη εμφάνιση, πολύ ψηλοί και με ελάχιστες διαφο­ρές ο ένας από τον άλλο στη μορφή και στο ύψος. Εί­ναι φανερό πως μια τέτοια χώρα έχει πολλές ομοιότη­τες με την άνοιξη, αν λάβουμε υπόψη μας το χαρακτή­ρα των εποχών και την ευκρασία του κλίματος. Η αν­δρεία όμως, η αντοχή στις δυσκολίες της ζωής, η ερ­γατικότητα και η ορμητικότητα δεν θα μπορούσαν να αναπτυχθούν κάτω από αυτές τις συνθήκες, ούτε

155

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ούτε ομοφύλου οΰτε αλλοφύλου,24 άλλά τήν ήδο-

νήν ανάγκη κρατέειν <...> διότι πολύμορφα γί­

γνεται τά εν τοΐσι θηρίοισιν.25

13 Περϊ μέν ούν Αιγυπτίων και Λιβύων ούτως

εχειν μοι δοκέει. Περϊ δέ τών έν δεξιή τοΰ ήλιου

τών άνατολέων τών θερινών μέχρι Μαιώτιδος

λίμνης26 (ούτος γάρ όρος τής Ευρώπης και τής

Άσίης) ώδε έχει περϊ αύτέων' τά δέ έθνεα ταύτα

ταύτη διάφορα αυτά έωυτέων μάλλον έστι τών

προδιηγημένων διά τάς μεταβολάς τών ώρέων

καϊ τής χώρης τήν φύσιν. Έχει δέ και κατά τήν

γήν ομοίως άπερ και κατά τούς άλλους ανθρώ­

πους. Όκου γάρ αί ώραι μεγίστας μεταβολάς

ποιέονται και πυκνοτάτας, εκεί και ήχώρη άγρι-

ωτάτη καϊ άνωμαλωτάτη εστίν' καϊ εύρήσεις ό-

ρεά τε πλείστα καϊ δάσεα καϊ πεδία καϊ λειμώνας

έόντας' όκου δέ αί ώραι μή μέγα άλλάσσουσιν,

έκείνοις ή χώρη όμαλωτάτη εστίν. Ούτω δέ έχει

καϊ περϊ τών ανθρώπων, εί τις βούλεται ένθυ­

μεεσθαι. Είσι γάρ φύσιες αί μέν όρεσιν έοικυΐαι

δενδρώδεσί τε και έφύδροισιν, αί δέ λεπτοΐσί τε

καϊ άνύδροισιν, αί δέ λειμακεστέροισί τε και έλώ-

156

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

στους ντόπιους κατοίκους ούτε στους ξένους που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εκεί" αναγκαστικά η ηδονή θα κατευθύνει τα πάντα,... έτσι εξηγείται η πολυμορφία των ζώων εκεί.

13 Αυτή είναι η γνώμη μου για τους κατοίκους της Αιγύπτου και της Λιβύης. Όσο για τους λαούς που ζουν στα δεξιά της θερινής ανατολής του ήλιου ως τη Μαιώτιδα λίμνη, η οποία χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία, τα πράγματα έχουν έτσι: οι λαοί που ζουν σ' αυτήν την περιοχή της γης παρουσιάζουν πολύ με­γαλύτερες διαφορές μεταξύ τους από ό,τι οι λαοί για τους οποίους μίλησα πρωτύτερα. Αυτό οφείλεται στις κλιματικές μεταβολές και στη φύση του τόπου. Συμ­βαίνει δηλαδή και με τη γη ό,τι συμβαίνει γενικά με τους ανθρώπους: όπου οι κλιματικές μεταβολές είναι πολύ μεγάλες και πολύ συχνές, είναι και ο τόπος εξαι­ρετικά άγριος και ανώμαλος: εκεί θα βρεις πάρα πολ­λά βουνά, δάση, πεδιάδες και λιβάδια* όπου όμως οι εποχές του έτους δεν φέρνουν μαζί τους μεγάλες αλλα­γές, εκεί η περιοχή είναι ομαλότατη. Το ίδιο συμβαί­νει και με τους ανθρώπους, φτάνει να θελήσει κανείς να το προσέξει. Υπάρχουν πράγματι ιδιοσυγκρασίες που μοιάζουν με βουνά γεμάτα από δάση και νερά, και άλ­λες που μοιάζουν με βουνά γυμνά και άνυδρα* υπάρ­χουν επίσης ιδιοσυγκρασίες που θυμίζουν περιοχές με

157

• \

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

δεσιν, αί δέ πεδίω τε καϊ φιλη καϊ ξηρή γη. Αί γάρ

ώραι αί μεταλλάσσουσαι τής μορφής τήν φύσιν

είσι διάφοροι' ή ν δέ διάφοροι έωσι μέγα σφέων

αύτέων, διαφοράι και πλείονες γίγνονται τοίσιν

εΐδεσιν.

15 Περϊ μέν ούν τουτέων ούτως εχειν μοι δο­

κέει. Περϊ δέ τών έν Φάσει'27 ήχώρη εκείνη έλώ-

δης έστι και θερμή και ύδατεινή και δασεία' όμ-

βροι τε αυτόθι γίγνονται πάσαν ώρην πολλοί τε

και ισχυροί" ή τε δίαιτα τοίσιν άνθρώποισιν έν

τοίσιν έλεσιν έστιν' τά τε οικήματα ξύλινα και

καλάμινα έν τοίσιν ΰδασι μεμηχανημένα' όλίγη

τεχρέονται βαδίσει κατά τήν πόλιν και τό έμπο­

ρων, άλλά μονοξύλοισι διαπλέουσιν άνω καϊ κά­

τω" διώρυγες γάρ πολλαίείσιν. Τά δέ ύδατα θερ­

μά καϊ στάσιμα πίνουσιν ύπό τε τού ηλίου σηπό-

μενα καϊ ύπό τών όμβρων έπαυξανόμενα. Αυτός

τε ό Φάσις στασιμώτατος πάντων τών ποταμών

καϊ ρέων ήπιώτατα' οί τε καρποί γιγνόμενοι

αυτόθι πάντες άναλδέες είσι καϊ τεθηλυσμένοι καϊ

158

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

άφθονα λιβάδια και έλη, και άλλες που θυμίζουν πε­διάδα και τόπο φαλακρό και ξερό. Γιατί οι εποχές του έτους, που μεταβάλλουν τα χαρακτηριστικά της αν­θρώπινης μορφής, διαφέρουν η μια από την άλλη* όσο πιο μεγάλες είναι αυτές οι διαφορές, τόσο περισσότερες διαφορές παρουσιάζονται και στις μορφές των ανθρώ­πων.

14 Ένας περίεργος λαός: οι Μακροκεφαλοι. Εξήγηση του πε­

ρίεργου φαινομένου.

15 Αυτή είναι η γνώμη μου γι ' αυτούς τους ανθρώ­πους. Και τώρα για τους κατοίκους της περιοχής του Φάση. Ο τόπος είναι εκεί γεμάτος από έλη, ζεστός, με άφθονα νερά και δασωμένος. Βροχές πέφτουν στη χώρα αυτή πολλές και ραγδαίες όλες τις εποχές του έτους. Οι άνθρωποι ζουν στα έλη, και τα σπίτια τους -από ξύλα και καλάμια- είναι χτισμένα μέσα στα νε­ρά* πολύ λίγο κινούνται με τα πόδια: μόνο στην πόλη και στο λιμάνι* τις περισσότερες φορές κινούνται επά­νω κάτω με μονόξυλα, γιατί υπάρχουν εκεί πολλά κα­νάλια. Τα νερά που πίνουν είναι θερμά και στάσιμα: ο ήλιος που τα χτυπά συνεχώς, τα αλλοιώνει, και οι βροχές, τα πληθαίνουν. 0 ίδιος ο Φάσης είναι το πιο ή­ρεμο ποτάμι του κόσμου και το ρεύμα του είναι αργό-τατο. Οι καρποί που παράγονται στη χώρα αυτή είναι όλοι αμέστωτοι, μαλακοί και αγίνωτοι λόγω της με-

159

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

άτελέες ύπό πολυπληθείης τοΰ ύδατος" διό και ού

πεπαίνονται' ήήρ τε πουλύς κατέχει τήν χώρην

άπό τών υδάτων. Διά ταύτας δή τάς προφάσιας

τά εϊδεα άπηλλαγμένα τών λοιπών ανθρώπων

έχουσιν οί Φασιηνοί' τά τε γάρ μεγέθεα μεγάλοι,

τά πάχεα δ' ύπερπάχητες' άρθρον τε κατάδηλον

ουδέν, ουδέ φλέφ' τήν τε χροιήν ώχρήν έχουσιν,

ώσπερ ύπό ίκτερου έχόμενοι' φθέγγονταίτε βα­

ρύτατοι ανθρώπων, τω ήέρι χρεωμένοι ού λαμ-

πρω, άλλά νοτώδει τε και θολερω' πρός_ τε τό τα-

λαιπωρέειν τό σώμα αργότεροι πεφύκασιν' αί τε

ώραι ού πολύ μεταλλάσσουσιν, ούτε προς τό πνί­

γος, ούτε προς τό φΰχος' τά τε πνεύματα τά πολ­

λά νότια, πλήν αύρης μιής έπιχωρίης' αύτη δέ

πνέει ενίοτε βίαιος και χαλεπή και θερμή, και

κέγχρονα όνομάζουσι τούτο τό πνεύμα. Ό δέ βο-

ρέης ού σφόδρα άφικνέεται' όκόταν δέ πνέη,

ασθενής και βληχρός.

16 Περϊ μέν τής φύσιος τής διάφορης και τής

μορφής τών έν τη Άσίη [καϊ τή Ευρώπη]28ούτως

έχει.

Περϊ δέ τής άθυμίης τών ανθρώπων καϊ τής ά-

νανδρείης, ότι άπολεμώτεροί είσι τών Εύρω-

ι6ο

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

γάλης ποσότητας νερού που υπάρχει εκεί* αυτός είναι ο λόγος που οι καρποί δεν ωριμάζουν. Εξαιτίας επίσης των νερών η χώρα καλύπτεται από πολλή καταχνιά. Γ ια όλους αυτούς τους λόγους οι κάτοικοι της περιο­χής του ποταμού Φάση διαφέρουν από όλους τους υ­πόλοιπους ανθρώπους στη σωματική κατασκευή: είναι ψηλοί στο ανάστημα, στο πάχος υπερβολικοί, σε ση­μείο που να μην μπορείς να διακρίνεις επάνω τους ού­τε αρθρώσεις ούτε φλέβες* το χρώμα τους είναι κίτρι­νο όπως αυτών που έχουν ίκτερο* κανένας λαός στον κόσμο δεν έχει τη βαριά φωνή τους, που τη χρωστούν στο ότι ο αέρας που αναπνέουν δεν είναι διαυγής, αλ­λά γεμάτος υγρασία και θαμπός* τέλος, είναι ελάχιστα πρόθυμοι για σωματικές ταλαιπωρίες. Το κλίμα δεν παρουσιάζει εκεί μεγάλες διακυμάνσεις, ούτε προς τη ζέστη ούτε προς το κρύο. Οι άνεμοι είναι κατά κανόνα υγροί, εκτός από έναν τοπικό άνεμο που φυσά μερικές φορές πολύ δυνατά και βίαια και είναι ζεστός* για τον άνεμο αυτό οι ίδιοι έχουν το όνομα «ο κέγχρων». Ο βοριάς σπάνια φτάνει ως εκεί, και όταν φυσά, είναι μα­λακός και δίχως δύναμη.

16 Αυτά για τις διαφορές που παρουσιάζουν οι λαοί της Ασίας ως προς την ιδιοσυγκρασία και τη μορφή. Όσο για το ότι οι άνθρωποι είναι εκεί άψυχοι και ά­νανδροι, η κυριότερη αιτία που οι Ασιάτες είναι πιο α-

ιόι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

παίων οί Άσιηνοϊ καϊ ήμερώτεροι τά ήθεα αί ώ­

ραι αϊτιαι μάλιστα, ού μεγάλας τάς μεταβολάς

ποιεύμεναι ούτε έπϊ τό θερμόν ούτε έπϊ τό φυ­

χρόν, άλλά παραπλήσιας Ού γάρ γίγνονται έκ-

πλήξιες τής γνώμης, οΰτε μετάστασις ισχυρή τοΰ

σώματος, άφ \ ότων εικός τήν όργήν άγριοΰσθαί

τε, και τοΰ αγνώμονος και θυμοειδέος μετέχειν

μάλλον ή έν τω αύτέω αίει έόντα. Αί γάρ μεταβο-

λαίείσι τών πάντων αί έπεγείρουσαι τήν γνώμην

τών ανθρώπων, και ούκ έώσαι άτρεμίζειν. Διά

ταύτας έμοι δοκέει τάς προφάσιας άναλκες είναι

τό γένος τό Άσιηνόν' καϊ προσέτι διά τούς νό­

μους" τής γάρ Άσίης τά πολλά βασιλεύεται. Όκου

δέ μή αύτοϊ έωυτέων είσι καρτεροι άνθρωποι

μηδέ αυτόνομοι, άλλά δεσπόζονται, ού περϊ του-

τέου αύτέοισιν ό λόγος εστίν, όκως τά πολέμια

άσκήσωσιν, άλλ' όκως μή δόξωσι μάχιμοι είναι.

Οί γάρ κίνδυνοι ούχ όμοιοι είσιν' τούς μέν γάρ

στρατεύεσθαι εικός καϊ ταλαιπωρέειν καϊ άπο-

102

ΠΕΡΙΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

πόλεμοι από τους Ευρωπαίους και πιο μαλακοί στο χαρακτήρα είναι το κλίμα, που δεν παρουσιάζει μεγά­λες διακυμάνσεις ούτε προς τη ζέστη ούτε προς το κρύο αλλά έχει μια σταθερότητα. Έτσι η ψυχή δεν δοκιμά­ζει τους ζωηρούς εκείνους κλονισμούς ούτε το σώμα τις βίαιες εκείνες μεταβολές που είναι φυσικό να κάνουν τον χαρακτήρα πιο ατίθασο, πλουτίζοντας τον με πε­ρισσότερη αποκοτιά και θάρρος σε σύγκριση με έναν άνθρωπο που ζει κάτω από τις ίδιες πάντοτε συνθήκες. Γιατί είναι οι αλλαγές που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο διεγείρουν την ψυχή του ανθρώπου και δεν τον αφήνουν να ησυχάσει. Αυτοί μου φαίνεται πως είναι οι λόγοι που οι λαοί της Ασίας είναι απόλεμοι, μια δεύ­τερη όμως αιτία είναι και η πολιτική κατάσταση που επικρατεί εκεί. Πράγματι, οι περισσότεροι από τους λαούς της Ασίας βρίσκονται κάτω από την εξουσία βα­σιλιάδων. Όπου όμως οι άνθρωποι δεν έχουν οι ίδιοι την εξουσία του εαυτού τους και δεν καθορίζουν οι ίδιοι τους νόμους που διέπουν τη ζωή τους, αλλά βρίσκο­νται κάτω από την εξουσία ενός αφέντη, ο νους τους δεν είναι στο πώς θα ασκηθούν στην τέχνη του πολέ­μου, αλλά - αντίθετα - στο πώς δεν θα φανεί καθόλου η πολεμική τους ικανότητα. Γιατί δεν μπαίνουν βέ­βαια σε ίδιου τύπου κίνδυνο: οι υποταγμένοι σε άλλους είναι φυσικό να πηγαίνουν στον πόλεμο υποχρεωμένοι

ι 6 3

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θνησκειν εξ ανάγκης υπέρ τών δεσποτέων, άπό τε

παιδιών και γυναικός έόντας και τών λοιπών φί­

λων' και όκόσα μέν άν χρηστά και ανδρεία έργά-

σωνται, οί δεσπόται άπ' αύτέων αυξονταί τε και

έκφύονται' τούς δέ κίνδυνους και θανάτους αυτοί

καρπούνται.29Έτι δέ προς τούτοισι τών τοιούτων

ανθρώπων ανάγκη έρημούσθαι τήν γήν ύπό τε

πολεμίων και άργίης' ώστε και εί τις φύσει πέφυ-

κεν ανδρείος και εύφυχος, άποτρέπεσθαι τήν

γνώμην ύπό τών νόμων.30 Μέγα δέ τεκμήριον

τουτέων' όκόσοι γάρ έν τή Άσίη Έλληνες ή βάρ­

βαροι μή δεσπόζοντας άλλ' αυτόνομοι είσι καϊ

έωυτέοισι ταλαιπωρεΰσιν, ούτοι μαχιμώτατοί

είσι πάντων" τούς γάρ κινδύνους έωυτέων πέρι

κινδυνεύουσιν, καϊ τής άνδρείης αύτέοι τά άθλα

φέροντας καϊ τής δειλίης τήν ζημίην ωσαύτως.

Εύρήσεις δέ καϊ τούς Άσιηνούς διαφέροντας

αυτούς έωυτέων, τούς μέν βελτίονας, τούς δέ

φαυλότερους έόντας' τουτέων δέ αί μεταβολαϊ

αϊτιαι τών ώρέων, ώσπερ μοι εϊρηται έν τοΐσι

προτέροισιν.

ι64

ΠΕΡΙΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

να υπομένουν όλες τις ταλαιπωρίες και να πεθαίνουν μακριά από τα παιδιά, τη γυναίκα και τα αγαπημένα τους πρόσωπα για χάρη του αφέντη τους. Αν κάνουν πράξεις σπουδαίες και γενναίες, είναι οι αφέντες τους που μεγαλώνουν και προκόβουν από αυτές* η δική τους η σοδειά είναι μόνο οι κίνδυνοι και ο θάνατος. Και κάτι άλλο όμως κοντά σ' αυτά: αυτών των αν­θρώπων τα χωράφια μεταβάλλονται αναγκαστικά σε έρημο, είτε από τους εχθρούς είτε γιατί μένουν αδού­λευτα* έτσι, και όταν ακόμη είναι κανείς γεννημένος ανδρείος και γενναίος, η πολιτική κατάσταση διώχνει από την ψυχή του τη διάθεση να δείξει αυτές τις αρε­τές του. Ιδού και μια μεγάλη απόδειξη για όλα αυτά: οι Έλληνες ή οι βάρβαροι της Ασίας που δεν ζουν υ­ποταγμένοι σε μονάρχη, αλλά είναι αυτόνομοι και κο­πιάζουν για το δικό τους μόνο συμφέρον, είναι οι πο-λεμικότεροι όλων* γιατί τους κινδύνους τους αναλαμ­βάνουν για τον ίδιο τον εαυτό τους* τα βραβεία εξάλ­λου της ανδρείας τους τα κερδίζουν οι ίδιοι* το ίδιο και την τιμωρία της δειλίας τους. Φυσικά, και τους Ασιά­τες θα τους βρεις να διαφέρουν ο ένας από τον άλλον: άλλοι είναι γενναιότεροι και άλλοι λιγότερο γενναίοι. Αιτία γι ' αυτό - όπως το έχω ήδη πει - είναι οι μετα­βολές του κλίματος.

17 Ένας περίεργος Σκυθικός λαός: οι Σαυρομάτες με τις

ι 6 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

24 Τό μέν ου ν όλον και τό άπαν ούτως έχει πε­

ρί τε τής Ευρώπης καϊ τής Άσίης. "Ε ν είσι δε και

έν τη Ευρώπη φύλα διάφορα έτερα έτέροισι και

τά μεγέθεα και τάς μορφάς και τάς ανδρείας' τά

δέ διαλλάσσοντα ταΰτάέστιν, άκαϊ έπϊ τών πρό­

τερο ν εΐρηται' έτι δέ σαφέστερο ν φράσω.

Όκόσοι μέν χώρην όρεινήν τε οίκέουσι και τρη-

χείην και ύφηλήν και εΰυδρον, και αί μεταβολαϊ

αύτέοισι γίγνονται τών ώρέων μέγα διάφοροι,

ενταύθα εικός εϊδεα μεγάλα είναι, και προς τό

ταλαίπωρον και τό άνδρεΐον ευ πεφυκότα' και τό

ι66

ΠΕΡΙΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

ασκημένες για τον πόλεμο γυναίκες τους.

ι δ Οι υπόλοιποι Σκύθες: ο τόπος όπου ζουν και ο τρόπος της

ζωής τους.

19 Η σωματική κατασκευή των Σκυθών άμεση συνέπεια της

φύσης και του κλίματος του τόπου τους.

20 Η υγρότητα του σώματος τους, ένα ιδιαίτερο φυλετικό

γνώρισμα των Σκυθών.

21 Η περιορισμένη γονιμότητα των Σκυθών συνέπεια της υ­

γρής ιδιοσυγκρασίας τους.

22 Η ανικανότητα συχνό φαινόμενο στους άντρες της Σκυθί-

ας: εξήγηση του φαινομένου.

23 Οι υπόλοιποι λαοί της Ευρώπης: η επίδραση του κλίματος

στη διαμόρφωση της σωματικής κατασκευής και του χαρακτή­

ρα τους.

24 Αυτά είχα να πω, σε γενικές γραμμές και περι­ληπτικά, για την Ευρώπη και την Ασία. Ζουν όμως και στην Ευρώπη λαοί που διαφέρουν μεταξύ·τους στο ανάστημα, στη μορφή, στις ιδιότητες που χαρακτηρί­ζουν έναν άντρα. Οι αιτίες που προκαλούν τις διαφο­ρές αυτές είναι αυτές ακριβώς που ανέφερα πρωτύτερα για άλλους λαούς, θα μιλήσω όμως και τώρα γι ' αυ­τές με ακόμη μεγαλύτερη σαφήνεια.

Άνθρωποι που ζουν σε τόπο ορεινό, τραχύ, ψηλό και με άφθονα νερά, όπου η εναλλαγή των εποχών συνο­δεύεται από μεγάλες μεταβολές, είναι φυσικό να έχουν μεγάλα σώματα, προικισμένα από τη φύση με αντοχή στους κόπους και στα έργα της αντρειοσύνης' τέτοιες

ι 6 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τε άγριο ν καϊ τό θηριώδες αί τοιαΰται φύσιες ούχ

ήκιστα έχουσιν' όκόσοι δέ κοίλα χωρία καϊ λει-

μακώδεα και πνιγηρά και τών θερμών πνευμά­

των πλέον μέροςμετέχουσιν ή τών φυχρών, ΰδα­

σί τε χρέονται θερμοΐσιν, ούτοι δέ μεγάλοι μέν

ούκ άν εϊησαν ουδέ κανονιάς ές εύρος δέ πεφυ-

κότες καϊ σαρκώδεες και μελανότριχες, και αυτοί

μέλανες μάλλον ή λευκότερος φλεγματίαι τε ήσ­

σον ή χολώδεες' τό δέ ανδρείο ν καϊ τό ταλαίπω­

ρο ν έν τη φυχη φύσει μέν ούκ άν ομοίως ένείη,

νόμος δέ προσγενόμενος άπεργάζοιτ' άν. Καϊ εί

μέν ποταμοί ένείησαν έν τη χώρη, οΐτινες έκ τής

χώρηςέξοχετεύουσι τότε στάσιμονκαϊ τό όμβρι­

όν, ούτοι, άν ύγιηροί τε εϊησαν καϊ λαμπροί' εί

μέντοι ποταμοί μέν μή εϊησαν, τά δέ ύδατα λι­

μναία τε καϊ στάσιμα πίνοιεν καϊ έλώδεα, ανάγκη

τά τοιαύτα εϊδεα προγαστρότερα είναι καϊ σπλη-

νώδεα. Όκόσοι δέ ύφηλήν οίκέουσι χώρην καϊ

λείην καϊ άνεμώδεα καϊ εύυδρον, είεν άν εϊδεα

μεγάλοι καϊ έωυτέοισι παραπλήσιοι' άνανδρότε-

ραι δέ καϊ ήμερώτεραι τουτέων αί γνώμαι' όκό-

ιόδ

ΠΕΡΙΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

φύσεις χαρακτηρίζονται, σε όχι μικρό βαθμό, από α­γριότητα και ωμότητα. Αντίθετα, οι κάτοικοι των κοι­λάδων, οι άνθρωποι που ζουν σε τόπους με πνιγερά λιβάδια, όπου φυσούν κατά κύριο λόγο θερμοί άνεμοι παρά ψυχροί, όπου το νερό που πίνουν είναι ζεστό, δεν είναι δυνατό να είναι ψηλοί και ευθυτενείς: αυτοί μεγα­λώνουν σε φάρδος, είναι εύσαρκοι και έχουν μαύρα μαλλιά" το δέρμα τους είναι μάλλον σκούρο παρά α­νοιχτό και η ιδιοσυγκρασία τους προσδιορίζεται μάλ­λον από τη χολή παρά από το φλέγμα. Η αντρεία και η αντοχή δεν μπορούν βέβαια να υπάρχουν εκ φύσεως στην ψυχή αυτών των ανθρώπων με τον ίδιο όπως στους άλλους τρόπο, είναι όμως δυνατό να γεννηθούν κάτω από την επίδραση πολιτικών συνθηκών. Και αν μεν διασχίζουν τον τόπο τους ποτάμια που να συμπα­ρασύρουν τα στάσιμα και τα βρόχινα νερά, οι άνθρω­ποι αυτοί είναι δυνατό να είναι υγιείς και με λαμπερή όψη* αν όμως δεν υπάρχουν στον τόπο τους ποτάμια και αυτοί πίνουν στάσιμα νερά-από λίμνες και έλη, δεν μπορεί παρά να αποκτούν στο τέλος εξογκωμένο στο­μάχι και πρησμένη σπλήνα. Όσοι πάλι ζουν σε τόπο ψηλό και ομαλό, όπου φυσούν άνεμοι και υπάρχουν ά­φθονα νερά, είναι βέβαια μεγαλόσωμοι και όμοιοι με­ταξύ τους, ο χαρακτήρας τους όμως είναι μαλακότε­ρος και όχι τόσο αρρενωπός. Τέλος, όσοι ζουν σε τόπο

169

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σοι δέ λεπτά τε καϊ άνυδρα καϊ φιλά, τησι δέ με-

ταβολησι τών ώρέων ούκ εύκρητα, έν ταύτη τη

χώρη τά εϊδεα εικός σκληρά τε είναι καϊ έντονα,

καϊ ξανθότερα ή μελάντερα, καϊ τά ήθεα καϊ τάς

οργάς αύθάδεάς τε καϊ ίδιογνώμονας. Όκου γάρ

μεταβολαί είσι πυκνόταται τών ώρέων καϊ πλεί­

στον διάφοροι αύται έωυτέησιν, εκεί καϊ τά εϊδεα

καϊ τά ήθεα και τάς φύσιας εύρήσεις πλείστον

διαφέρουσας.

Μέγιστα ι μέν ούν είσι ν αύται τής φύσιος αί δι-

αλλαγαί' έπειτα δέ καϊ ή χώρη έ ν ή άν τις τρέ-

φηται καϊ τά ύδατα' εύ ρήσεις γάρ έπϊ τό πλήθος

τής χώρης τη φύσει άκολουθέοντα καϊ τά εϊδεα

τών ανθρώπων καϊ τούς τρόπους. Όκου μέν γάρ

ή γή πιειρα καϊ μαλακή καϊ εύυδρος, καϊ τά ύδα­

τα κάρτα μετέωρα, ώστε θερμά είναι τού θέρεος

καϊ τοΰ χειμώνος φυχρά, καϊ τών ώρέων καλώς

κέεται, ενταύθα καϊ οί άνθρωποι σαρκώδεές είσι

καϊ άναρθροι καϊ ύγροϊ καϊ άταλαίπωροι καϊ τήν

φυχήν κακοί ώς έπϊ τό πουλύ' τό τε ράθυμο ν καϊ

170

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

λεπτό, άνυδρο και φαλακρό, όπου το κλίμα δεν είναι εύκρατο, είναι φυσικό τα σώματα των ανθρώπων να είναι στον τόπο αυτό στεγνά και ρωμαλέα, το χρώμα τους μάλλον ξανθό παρά σκούρο, ενώ στον χαρακτή­ρα και στα φυσικά τους είναι άνθρωποι με αυτοπεποί­θηση και ανεξαρτησία γνώμης. Γιατί όπου το κλίμα μεταβάλλεται πολύ συχνά - με αποτέλεσμα να είναι κάθε φορά εντελώς διαφορετικό -, εκεί βρίσκει κανείς και τις μεγαλύτερες διαφορές στη σωματική κατα­σκευή, στον χαρακτήρα και στην ιδιοσυγκρασία.

Αυτοί είναι λοιπόν οι σπουδαιότεροι παράγοντες που διαφοροποιούν τους ανθρώπους από την άποψη της ι­διοσυγκρασίας* αμέσως μετά έρχεται ο τόπος όπου ζει κανείς και μεγαλώνει, καθώς και τα νερά. Εύκολα, πράγματι, μπορεί κανείς να κάνει τη διαπίστωση ότι στον ιδιαίτερο χαρακτήρα ενός τόπου αντιστοιχεί κα­τά κανόνα και η σωματική κατασκευή και ο χαρακτή­ρας των κατοίκων του: όπου η γη είναι παχιά, μαλα­κή και με άφθονα νερά, με τις πηγές μάλιστα των νε­ρών πολύ κοντά στην επιφάνεια του εδάφους (ώστε τα νερά να είναι ζεστά το καλοκαίρι και κρύα το χειμώ­να), και με ευχάριστες κλιματικές συνθήκες, εκεί και οι άνθρωποι είναι παχύσαρκοι -σε σημείο μάλιστα που να μη διακρίνονται οι αρμοί του σώματος τους-, υ­γροί, χωρίς καθόλου αντοχή, και στην ψυχή δειλοί κα-

Ι7ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τό ύπνηρόν εστίν έν αύτέοισιν ίδεΐν' ες τε τάς τέ-

χνας παχέες καϊ ού λεπτοί ούδ'1 όξέες. Όκου δ' έ­

στιν ή χώρη φιλή τε καϊ άνυδρος και τρηχείη και

ύπό τοΰ χειμώνος πιεζόμενη, και ύπό τοΰ ηλίου

κεκαυμένη, ένταΰθα δέ σκληρούς τε και ισχνούς

καϊ διηρθρωμένους καϊ έντονους καϊ δασέας άν

ϊδοις' τό τε έργατικόν ένεόν έν τη φύσει τή τοιαύ­

τη καϊ τό άγρυπνον, τά τε ήθεα καϊ τάς οργάς

αύθάδεας καϊ ίδιογνώμονας, τοΰ τε άγριου μάλ­

λον μετέχοντας ή τοΰ ήμερου, ές τε τάς τέχνας

οξύτερους τε καϊ ξυνετωτέρους καϊ τά πολέμια

άμείνους εύρήσεις' καϊ τάλλα τά έν τη γη φυό-

μενα πάντα ακόλουθα έόντα τή γη.

Αι μέν έναντιώταται φύσιές τε καϊ ιδέα ι έχουσιν

ούτως' άπό δέ τουτέων τεκμαιρόμενος τό λοιπά

ένθυμεεσθαι, καϊ ούχ άμαρτήση.

172

ΠΕΡΙ ΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

τά κανόνα.Εύκολα διακρίνει κανείς σ' αυτούς τους αν­θρώπους μια νωθρότητα και μια υπνηλία* όσο για τις τέχνες και τα επαγγέλματα, το μυαλό τους είναι χο­ντρό: δεν είναι καθόλου λεπτοί ούτε έξυπνοι. Αντίθε­τα, όπου ο τόπος είναι φαλακρός, άνυδρος και τρα­χύς, που τη μια φορά τον δέρνει ο χειμώνας και την άλλη τον καίει ο ήλιος, εκεί θα δεις ανθρώπους στε­γνούς, ισχνούς, με ευδιάκριτες τις αρθρώσεις του σώ­ματος τους, ρωμαλέους και δασύτριχους. Μια άγρυ­πνη φιλεργία είναι ευδιάκριτη σ' αυτούς τους ανθρώ­πους, ενώ στον χαρακτήρα και στα φυσικά τους είναι άνθρωποι με αυτοπεποίθηση και ανεξαρτησία γνώ­μης, μάλλον άγριοι παρά ήμεροι" στις τέχνες και στα επαγγέλματα θα τους βρεις πιο έξυπνους και πιο εύ­στροφους, και στα πολεμικά ανώτερους. Άλλωστε, και όλα τα προϊόντα που παράγει η γ η θα τα βρεις να έχουν ιδιότητες αντίστοιχες με τις ιδιότητες της γης.

Αυτές είναι οι κατηγορίες των ανθρώπων που πα­ρουσιάζουν τις μεγαλύτερες μεταξύ τους διαφορές από την άποψη της ιδιοσυγκρασίας και της μορφής. Από αυτές ξεκινώντας μπορείς να επεκτείνεις τα συμπερά­σματα και τους συλλογισμούς σου και σε όλα τα υπό­λοιπα, και δεν πρόκειται να κάνεις λάθος.

173

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Σ Χ Ο Λ Ι Α

ι. Ο Γαληνός μάς βεβα ιώνε ι {Ύπόμν. εις Ίπποκρ. Άφορι-σμοΰςΧνίΙ 2, 563 εξ. ΚϋΙιη) ότι ο όρος μεταβολή τών ώρέων ε ίχε δύο σημασίες* σήμαινε α) τις αλλαγές που συνεπάγεται το πέρασμα από τ η μ ια εποχή στην ά λ λ η , β) τ ις αλλαγές του καιρού κατά τ η διάρκεια της κάθε εποχής.

2. Από την Οδύσσεια του Ομήρου μαθαίνουμε ότι ήδη στην εποχή γ ια την οποία μας μ ιλά ο ποιητής υπήρχαν επαγγελ­ματίες γ ιατροί (δημιοεργοί), και μάλιστα περιοδευτές (ρ 384). Μ ε τον ίδιο αυτόν τρόπο, γυρίζοντας δηλαδή από τό­πο σε τόπο, ασκούσαν το ε π ά γ γ ε λ μ α τους οι γ ιατροί και στου Ιπποκράτη την εποχή . Γ ι α έναν τέτοιο γ ιατρό, που πήγαινε κάθε τόσο να ασκήσει την τ έ χ ν η του σε μιαν άγνωστη στον ίδιο πόλη , ήταν, επομένως, εξαιρετικά χρήσιμο ένα εγκόλπιο που θα του έδινε πληροφορίες γ ια το θέμα της επίδρασης που ασκούν στον άνθρωπο το κλ ίμα , οι εποχές του έτους, τα νε­ρά, ο γενικότερος τρόπος ζωής, καθώς οι πληροφορίες αυτές θα του επέτρεπαν να ανακαλύψει από ποιες αρρώστιες θα έ­πρεπε να περιμένει ότ ι θα πάσχουν οι άνθρωποι σ' αυτόν τον τόπο" την ίδια σ τ ι γ μ ή το εγκόλπιο θα του έδινε και συγκεκρι­μένες χρήσιμες οδηγίες, στις οποίες στηριγμένος ο γιατρός θα πετύχαινε να εντυπωσιάσει τους κατοίκους της πόλης και να κερδίσει το θαυμασμό και την εμπιστοσύνη τους, τόσο απα­ραίτητα γ ια τ η διευκόλυνση του έργου του. Αυτόν ακριβώς τον χαρακτήρα απέδωσε ο Εάείδ ΐβ ίη (βλ. στον πίνακα της βι­βλιογραφίας της σ. 1 0 9 ) στα έντεκα πρώτα κεφάλαια του Πε­ρί αέρων υδάτων τόπων.

3. Οι Έ λ λ η ν ε ς στην εποχή του Ιπποκράτη έτρωγαν κανο-

174

ΠΕΡΙΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

νικά μόνο μια φορά την ημέρα, το βράδυ. Αν σ' αυτό πρόσθε­ταν άλλο ένα γεύμα το μεσημέρι , αυτό λογαριαζόταν μεγά­λ η πολυτέλεια. Αν θυμηθούμε πως το μεσημεριανό φαγητό λεγόταν άριστον, εύκολα θα καταλάβουμε πώς η λέξη άριστη-τής, που δήλωνε τον άνθρωπο που τρώει δύο φορές την ημέ­ρα, έφτασε να σημαίνει τον πολυφάγον.

4· Βλ . Ψ. Οιρε ί ΐ ε , Μετέωρος-μετεωρολογία, ΡΜο1ο§υ5 γι (1912) 4 1 4 εξ.' \ ν . Βπ ιηη , ΗίρροΙ^Γαΐβδ υηά άίε ιη€ίεοΐΌΐο§ί5(:1ιε Μεάίζίη, Οβδηβτυδ 3 ( ΐ 9 4 6 ) Ι5-Ι-Ι73? 4 ( ΐ 9 4 7 ) ι - ι& και 6 5 - 8 5 .

5 · Από το αρχαίο αυτό ρήμα (μεθίσταμαί), που σ ή μ α ι ν ε « μ ε ­τακινούμαι , αλλάζω τ ό π ο » , προήλθε το ουσιαστικό μετάστα­ση - μ ια φοβερή και στις μέρες μας λέξη!

6. Η λέξη δεν ε ίχε βέβαια στο χωρίο αυτό τ η σημασία που έχε ι και σήμερα: με τ η λέξη αστρονομία δηλώνεται εδώ α­πλώς η γνώση των σχέσεων που έχουν οι ανατολές και οι δύ­σεις των άστρων με τον καιρό.

7· Ο προσανατολισμός δίνεται επί τ η βάσει των τεσσάρων σημείων της ανατολής και της δύσης του ήλιου τον χε ιμώνα και το καλοκαίρι . Έ τ σ ι : α)«ανάμεσα στη χε ιμερ ινή ανατολή του ήλιου και τ η χε ιμερ ινή του δύση» = από ΑΝΑ προς ΔΝΔ" β) «ανάμεσα στη θερινή δύση του ήλιου και τ η θερινή του α­νατολή» = από ΔΒΑ προς ΑΒΑ" γ ) «ανάμεσα στη θερινή και τ η χε ιμερ ινή ανατολή του ήλ ιου» = από ΑΒΑ προς ΑΝΑ.

8. Β λ . παραπάνω, σχόλ. γ. 9· Β λ . παρακάτω, σ. 2 4 3 εξ. ί ο . Β λ . παραπάνω, σχόλ. / · ι ι . στάδιον = 1 9 2 μ. 12. Προς ΑΒΑ. 13 · Β λ . παραπάνω, σχόλ. γ. Ι4 · Προς δυσμάς. 15* Β λ . παραπάνω, σχόλ. γ.

175

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ι 6 . Χρησιμότατος γ ια κάθε αναγνώστη της Ιπποκρατικής

συλλογής είναι ο πίνακας των «καιρών» κατά τους οποίους

γ ίνονται «αί άνατολαί και αί δύσεις τών σαφώς άλλοιούντων

τον αέρα αστέρων», όπως μας τον δίνει ο Αέτιος ο Αμιδηνός

στο τρίτο β ιβλ ίο του έργου του Ιατρικοί λόγοι ( § 1 6 4 , εκδ. Α.

Ο Ι Μ Θ Π , ΟοΓρυδ Μβάίοοηιιη ΟΓαβοοΓυιη V I I I ι, σ. 3 3 5 εξ.).

ι / . Βόρειοι άνεμοι (βορειοδυτικοί κατά το ψευδοαριστοτε-

λικό έργο Περί κόσμου 395 & 2) που πνέουν στο Αιγα ίο με

τρόπο κανονικό: αρχίζουν με την επ ι τολή του Σε ιρ ίου και δι­

αρκούν 3 0 ως 4 0 μέρες.

ι δ . Σ τ η ν λειεντερίατ] τροφή περνάει τα έντερα και αποβάλ­

λεται προτού να έχει ολοκληρωθεί η πέψη.

Ι9 · Β λ . Η. ΡΙαδΗ&Γ, Μβίαηεηοΐϊε υηά ΜοΙαηεήοΙί&βΓ ίη άβη

ηιεόίζίηίεοήεη Τήεοηβη άβΓ Αηίί&β, ΒεΓίίη 1 9 6 6 .

2 0 . Εννοε ίτα ι κυρίως η Μ . Ασία.

2 ΐ . Μ ε τ α φ ο ρ ά στη γεωργ ία της θεωρίας γ ια την αρμονία

των επιμέρους ποιοτήτων (υγρού-ξηρού, ψυχρού-θερμού, π ι-

κρού-γλυκού χ\π.)' απηχήσεις της θεωρίας αυτής μπορείς να

δεις στο κεφ. 14 του έργου Περί άρχαίης ίητρικής.

2 2 . Τ ο πιθανότερο είναι ότι ο λόγος είναι γ ια τ ις ακτές της

Ιωνίας στη Μ . Ασία.

2 3 . Γ ι α το απαράμιλλο κ λ ί μ α αυτών των περιοχών μ ιλάε ι

και ο Ηρόδοτος στο πρώτο β ιβλ ίο των Ιστοριών του (§ 142) .

Τ ο ενδιαφέρον είναι ότι οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται

στην περιγραφή του Ηροδότου είναι αντίστοιχες με τ ις εκ­

φράσεις που διαβάζουμε στο χωρίο μας.

24- Ο λόγος θο; έπρεπε να είναι (και μάλιστα αν είναι σω­

στό ό,τι υποστηρίζεται στο σχόλιο 22) γ ια τους Ασιάτες κα­

τοίκους της περιοχής και γ ια τους Έ λ λ η ν ε ς αποίκους.

25- Οι περισσότεροι από τους φιλολόγους που ασχολήθη­

καν με το Περί αέρων υδάτων τόπων δέχτηκαν ότι το κε ίμε-

176

ΠΕΡΙΑΕΡΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΠΩΝ

νο μας παραδόθηκε στο σημείο αυτό με κάποιο κενό. Ε ν ώ ό­μως πολλοί από τους φιλολόγους αυτούς τοποθετούν το κε­νό ύστερα από τ η λέξη κρατεΐν, άλλοι το θέλουν ύστερα από τ η λέξη έγγίνεσθαι. Σ τ η ν π ρ ώ τ η περ ίπτωση: α) η φράση άλ­λα τήν ηδονή ν ανάγκη κρατεΐν αναφέρεται στους κατοίκους της Ιωνίας" β) στο κενό ο λόγος θα ήταν γ ια τους Αιγυπτ ίους και τους Λίβυες (βλ. την αρχή του επόμενου κεφαλαίου)* στο τέλος αυτής της ενότητας θα γινόταν λόγος και γ ια την πο­λυμορφία των ζώων σ' αυτές τις περιοχές. Σ τ η δεύτερη περί­π τ ω σ η : α) ύστερα από τ η λέξη έγγίνεσθαι, ο λόγος θα ήταν γ ια την Αίγυπτο και τ η Λιβύη" β) ό,τι έχουμε εμείς σήμερα ύστερα από τ η λέξη έγγίνεσθαι δεν είναι παρά ένα μέρος - το τελευταίο - μιας φράσης που ακολουθούσε μετά την περιγρα­φή της Αιγύπτου και της Λιβύης* τ ι θα διάβαζαν στην αρχή αυτής της φράσης οι παλιότεροι αναγνώστες του Περϊ αέρων υδάτων τόπων το μαθαίνουμε από μια φράση του όγδοου βι­βλίου των Περϊ τά ζώα ιστοριών του Αριστοτέλη ( 6 θ 6 β ι 8 εξ." πβλ . και Περί ζώων γενέσεως746 β 7 εξ.): πολυμορφότα-τα δ7 έν τή Λιβύη' και λέγεται δέ τις παροιμία, Οτι άεΐ Λιβύη φέρει τι καινόν' διά γάρ τήν άνομβρίην μίσγεσθαι δοκεϊ απαν­τώ ντα προς τά ύδάτια και τά μη ομόφυλα.

2 6 . Η σημερινή Αζοφική θάλασσα.

27- Π ο τ ά μ ι της Κολχ ίδας , στα νότια του Καυκάσου (σήμε­ρα Ρ ιόν) . Χύνετα ι στον Εύξεινο Πόντο. Από την περ ιοχή αυ­τ ή οι αρχαίοι Αθηναίοι προμηθεύονταν τους φασιανούς τους. Γνώρισε άραγε την περ ιοχή του ποταμού Φ ά σ η και τους κα­τοίκους του ό ίδιος ο συγγραφέας του Περϊ αέρων υδάτων τό­πων; Ενθουσιαστικά καταφατική ήταν η απάντηση που έδω­σε στο ερώτημα αυτό ο Μ. ΡοΜεηζ στη σ . ι ό του β ιβλ ίου του που μνημονεύσαμε παραπάνω, στη σ. 3 6 : δεν θα μπορούσε να σημαίνει τ ίποτε άλλο - ε ίπε - το γεγονός ότι οι περιγραφές

177

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

που διαβάζουμε στο Περί αέρων υδάτων τόπων γ ια την πε­

ρ ιοχή του Φάση συμπίπτουν απόλυτα με τις περιγραφές ενός

σύγχρονου μας π ε ρ ι η γ η τ ή που γνώρισε τις ίδιες περιοχές στις

αρχές του αιώνα μας: ΜεΓζβαεΙιεΓ, Αυδ άβηΗοοήΓββΐοηβη

όβ5 Καυ1ία8υ8,1 66 και 2 7 9 εξ·

28. Ο λόγος ήταν ως εδώ μόνο γ ια την Ασία (η Ε υ ρ ώ π η

μνημονευόταν μόνο γ ια σύγκριση)* ο ειδικός λόγος γ ια την

Ε υ ρ ώ π η αρχίζει στο κεφάλαιο ιγ. Φαίνεται λοιπόν μάλλον

σωστή η εικασία ότι πρέπει να απαλειφθούν εδώ οι λέξεις χαί

τγιΕύρώπτβ.

2 9 . Π β λ . Ηρόδ. Ε 7 δ : « . . . οι Αθηναίοι όσο είχαν την τυραν­

νία, δεν ήσαν διόλου καλύτεροι από τους γείτονες τους στα

πολεμικά έργα* αλλά όταν ελευθερώθηκαν από τους τυράν­

νους, γρήγορα έγιναν πολύ καλύτεροι από τους άλλους. Τ ο ύ ­

το σημαίνει ότι όσο ήσαν σκλαβωμένοι , δεν ενδιαφέρονταν να

είναι γενναίοι , γ ιατ ί μόνον ο αφέντης τους θα ωφελούνταν, ε­

νώ μόλις ελευθερώθηκαν, ο καθένας προσπαθούσε να κάμε ι

ό,τι καλύτερο μπορούσε γ ια τον εαυτό του» (μετάφρ. ' Α γ γ .

Βλάχου) .

3 θ . Γ ι α την εκτεταμένη στην αρχαιότητα συζήτηση γύρω α­

πό τ η δ ιαλεκτ ική σχέση φύσεως (= του από τ η φύση επιβαλ­

λόμενου) και νόμου (= του από τους ανθρώπους οριζόμενου)

βλέπε (από την τεράστια σχετ ική β ιβλιογραφία) κυρίως το βι­

βλίο του Ρ.Ηθίηίιιιαηη, Νοιηο5 ηηά Ρηγ5ΐ5. Ηβτ&ηηίί ηηά Ββ-

ά6ηΐηη§ βι'ηβτ ΑηΙίίήβΒβ ίηι ^ήβεήΐδοήβη Όβη&οη άβ5 β. ^ήτ-

ήηηάβτΐδ, Βαδεί 1945 (ανατύπ. Όαπηδίαάΐ 1965)" βλ. επίσης

Μ. Ροΐιίεηζ, Νοιηοδ ηηά Ρΐιγδίδ, Ηβτηιβδ δ ι ( ΐ 9 5 3 ) 4 ΐ δ ~ 4 3 δ .

178

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

179

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ Περί αέρων υδάτων τόπων (βλ. σ. 103 εξ.) είχαμε την ευκαιρία να θυμηθούμε τον πιο συνηθισμένο τρόπο με τον οποίο ασκούνταν το ιατρι­κό επάγγελμα εκείνη την εποχή: ο γιατρός πρόσφερε τις υπηρεσίες του γυρίζοντας από τόπο σε τόπο. Οτι ένας τέτοιος τρόπος δουλειάς είχε τις δυσκολίες του, είναι βέβαια φανερό, φαίνεται όμως ότι αυτή καθεαυ-τήν η μετακίνηση ήταν το τελευταίο που απασχο­λούσε τον γιατρό. Πολύ πιο μεγάλη σημασία πρέπει να είχε γ ι ' αυτόν πώς θα μπορούσε -άγνωστος κάθε φορά ανάμεσα σε αγνώστους- να πείθει τους ανθρώ­πους, ασθενείς και υγιείς, για την ποιότητα των υπη­ρεσιών που ήταν σε θέση να προσφέρει. Αυτό που χρειαζόταν ήταν να κερδίζει -όσο πιο γρήγορα μπο­ρούσε- την εμπιστοσύνη τους, κι αυτό γινόταν ευκο­λότερα, αν κατάφερνε γρήγορα να τους εντυπωσιάζει και να κερδίζει τον θαυμασμό τους. Βιβλία-οδηγοί σαν το πρώτο μέρος του Περϊ αέρων υδάτων τόπων

ήταν από την άποψη αυτή χρησιμότατα: έχοντας ο γιατρός προλάβει να μελετήσει -σύμφωνα με τις οδη­γίες τους- τα γεωφυσικά και κλιματολογικά χαρα-

ι8ι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κτηριστικά του καινούργιου τόπου καθώς και τις συ­νήθειες των ανθρώπων που ζούσαν εκεί, μπορούσε πλέον να αισθάνεται έτοιμος να δεχθεί τους πρώτους αρρώστους-πελάτες του, πιστεύοντας ότι θα τους βρει να πάσχουν από τις αρρώστιες που ο ίδιος περί­μενε.

Ό μ ω ς κι αυτό πάλι δεν ήταν το σημαντικότερο. Στο κάτω κάτω για τον άρρωστο δεν είχε και τόση σημασία να μάθαινε το όνομα της αρρώστιας του ή τι έγινε μέσα του και γεννήθηκε η αρρώστια του: αν θα γινόταν καλά και σε πόσον καιρό* αν θα μπορού­σε να έχει ακόμη ελπίδες. Τ ο πρώτο η σημερινή ια­τρική το λέει διάγνωση, ενώ το δεύτερο η αρχαία ια­τρική το ονόμαζε πρόγνωση.1

Τ ι εννοούσαν οι αρχαίοι γιατροί με τον όρο πρό­

γνωση μας το περιγράφει παραστατικά ένας από τους σημαντικότερους μελετητές των προγνωστικών έργων της Ιπποκρατικής συλλογής, ο I. ΕάΘΐδίείη.2

Ας τον παρακολουθήσουμε: «Στην ιπποκρατική ιατρική, όπως σε κάθε ιατρική,

ι. Π β λ . Η . 5ί§€Πδ1:, Αηή&β ΗβϋΜηηάβ, Μ ϋ η ο ΐ ι ε η 1 9 2 7 , σ·

ί ο εξ.

2. Σ τ ο β ιβλ ίο του που αναγράφεται παρακάτω στον πίνα­

κα βιβλιογραφίας (βλ. σ. 1 8 7 ) , από τ η σελίδα 6 0 και πέρα.

182

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

πρόγνωση είναι, πριν από όλα, η πρόβλεψη και η πρόρρηση της έκβασης της αρρώστιας καθώς και των διακυμάνσεων και των μεταβολών της. Με το νόη­μα αυτό η πρόγνωση είναι πρόληψη του μέλλοντος.

Στην αρχαία όμως ιατρική η πρόγνωση περιλαμ­βάνει επίσης α) τη γνώση της τωρινής κατάστασης του αρρώστου, και β) τη γνώση των παλαιότερων συμπτωμάτων του. Με το νόημα αυτό η πρόγνωση είναι πρόληψη αυτών που θα μπορούσε να πει ο άρ­ρωστος ή κάποιος άλλος για το παρόν ή το παρελ­θόν.

Τέλος, η πρόγνωση περιλαμβάνει τη διαπίστωση του γιατρού αν ο άρρωστος ακολούθησε ή όχι τις ο­δηγίες του και με ποιο τρόπο τις παρέβη. Και στην περίπτωση αυτή η πρόγνωση είναι πρόληψη γεγονό­των που ο γιατρός θα μπορούσε να τα μάθει από κά­ποιον άλλον. Όταν η πρόγνωση δεν αναφέρεται στο μέλλον αλλά

στο παρόν και στο παρελθόν, χρησιμεύει στο να κά­νει τον γιατρό ανεξάρτητο ν από τις περιγραφές και τις πληροφορίες άλλων. Η ικανότητα του να προσ­διορίζει ο ίδιος -χωρίς να προσφεύγει σε άλλους- την παρούσα και την παρελθούσα κατάσταση του αρρώ­στου, τον βοηθεί ώστε να μην ξεγελιέται από ατελείς περιγραφές. Τ ο γεγονός ότι χωρίς να ρωτήσει κανέ-

ιδ3

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ναν γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει τώρα στον άρρω­στο και τι του είχε συμβεί ως τώρα, προκαλεί την έκ­πληξη και τον θαυμασμό, και έτσι ο γιατρός κερδίζει αμέσως την εμπιστοσύνη του κόσμου. Δεν διατρέχει τον κίνδυνο να εξαπατηθεί από αρρώστους που του κρύβουν το ότι δεν υπάκουσαν στις οδηγίες του, και αποφεύγει -σε περίπτωση κακής έκβασης της αρρώ­στιας- τις κατηγορίες που θα μπορούσαν να διατυ­πώσουν εναντίον του οι άρρωστοι (παρόλο ότι είναι αυτοί που ευθύνονται για την αποτυχία) ή και άλλοι.

Αν όμως ο γιατρός γνωρίζει από πριν ποια πορεία θα ακολουθήσει η αρρώστια, έχει το κέρδος ότι μπο­ρεί να προετοιμασθεί καλύτερα για την αντιμετώπι­ση αυτού που πρόκειται να συμβεί/Οταν ο γιατρός έ­χει την ασφαλή γνώση μιας επιτυχούς έκβασης, ενερ­γεί με περισσότερη σιγουριά και ηρεμία* ξέροντας α­πό πριν τις φάσεις από τις οποίες θα περάσει η αρρώ­στια, δεν πρόκειται να ξαφνιαστεί ούτε να βρεθεί α­προετοίμαστος μπροστά σε νέες καταστάσεις -κάτι που έχει πολύ μεγάλη σημασία για την προσωπική του αξιοπρέπεια/Οταν ο άρρωστος έχει πια αποκτή­σει εμπιστοσύνη στον γιατρό καθώς αυτός του περι­γράφει την παρελθούσα και την παρούσα κατάσταση του, η πρόβλεψη μιας ευτυχούς έκβασης της αρρώ­στιας είναι επόμενο να τον καθησυχάσει και να του

184

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

αυξήσει ακόμη πιο πολύ την εμπιστοσύνη* αν πάλι ο γιατρός, αναλαμβάνοντας τη φροντίδα του αρρώ­στου, προβλέψει θανατηφόρα έκβαση, αυτό τον α­παλλάσσει από κάθε ευθύνη γι ' αυτό που πρόκειται να συμβεί.

Η πρόγνωση και η πρόρρηση έχουν επομένως ση­μασία για τους ανθρώπους (για τον γιατρό και για τον άρρωστο), και μόνο μέσω αυτών για την ίαση της αρρώστιας. Στην πορεία επομένως της θεραπείας η πρόγνωση δεν έχει σημασία ως γνώση από την ο­ποία θα προέλθει άλλη γνώση* η σημασία της είναι καθαρά ψυχολογική.»

Στην πραγματικότητα, το πιο μεγάλο μέρος από ό­σα διαβάσαμε πιο πάνω για το περιεχόμενο του όρου «πρόγνωση» περιέχονται στο πρώτο κεφάλαιο του έργου που μας παραδόθηκε στα πλαίσια της Ιππο­κρατικής συλλογής με τον τίτλο Προγνωστικόν. Τα υπόλοιπα 24 κεφάλαια του έργου είναι γεμάτα από χρησιμότατες πληροφορίες προγνωστικού χαρακτή­ρα: Στον γιατρό της καθημερινής ιατρικής πράξης γί­νονται χρησιμότατες υποδείξεις για το τι πρέπει να προσέχει και πώς πρέπει να αποτιμά επιμέρους κα­ταστάσεις και συμπτώματα του αρρώστου: τα χαρα­κτηριστικά που εμφανίζει το πρόσωπο του, τι σημαί­νουν η θέση του αρρώστου στο κρεβάτι, ο τρόπος που

ι δ 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κουνά τα χέρια του, το είδος της αναπνοής του, ο ιδρώτας του, ο πυρετός του, ο τρόπος που κοιμάται, η όψη που παρουσιάζουν οι κάθε λογής εκκρίσεις του σώματος κ.ά. Ο αναγνώστης που θυμάται τον τρόπο με τον οποίο ασκούσε το επάγγελμα του ο αρχαίος γιατρός, είναι τώρα σε θέση να καταλάβει γιατί κα­νένα από τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής δεν χρησιμοποιήθηκε τόσο πολύ από τους γιατρούς -σε όλον τον κόσμο και ίσαμε το ιδοο! - όσο το Προγνω­

στικόν. Και ακόμη, γιατί το έργο αυτό δεν έπαψε πο­τέ σχεδόν να θεωρείται -με την τόσο πλούσια ιατρι­κή εμπειρία που περιέχει και με το τόσο υψηλού επι­πέδου θεωρητικό υπόβαθρο που προδίδει- γνήσιο έρ­γο του μεγάλου Ιπποκράτη. Ακόμη και στα πιο πρό­σφατα χρόνια, που επικράτησε ένας -καθόλου αδι­καιολόγητος- σκεπτικισμός αν μπορούμε πράγματι να αποδώσουμε στον Ιπποκράτη τα έργα που μας παραδόθηκαν με το όνομα του, το Προγνωστικόν

λογαριάζεται ένα από τα ελάχιστα έργα που έχουν τις πιο πολλές πιθανότητες να είναι γραμμένα από το χέρι του Ιπποκράτη. Και οι διστακτικότεροι πά­ντως μελετητές είναι βέβαιοι πως το έργο δεν μπορεί παρά να δείχνει τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της ιατρικής όπως τη δίδασκε και την ασκούσε η σχολή της Κω.

ι86

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

Ειδική βιβλιογραφία

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοή­

θεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που α­

ναγράφονται στις σελίδες 32-35 (α-γ).

Μ. ΝειΛιιτ§ει : , ΖΙΙΓ ΕηίΛ^ίοΗηηβδξεδεηίεηΐε άεΓ ΡΓο^ποδύ^,

ΜΡϊβηβΓ ?ηβάί%ίηί$ώβ Ρτβηβ 4 8 (1907) ι εξ.

ΤΗ. Μεγει:~5ΐ:είηε£, Β ί ε Βεάευ ΐ ι ιη§ ά€Γ Ρι:ο§ηοδε ί η ά ε η η ίρ-

ρο\ζϊζύ$άιεΏ. δ ε η π ί ϊ ε η , Λτώιν /ΗΓ άίβ Οβ$ώϊώΐβ άβτ Ναίΐίτ-

ινί$5. ηηά άβτ ΤβώηίΜ 6 ( ι 913) 258 εξ.

Ε. Εάείδ ΐε ίη , Περί αέρων ηηά άίβ Ξατηρίΐαη^ άβτ ΜρροΜταή-

$ώβη Ξώήββη, Β ε ι ί ί η (ΡΪΟΗΟΎΙΆΪΆ 4) 1931 (κυρίως το δεύτερο

κεφάλαιο).

Κ. Όείεη^Γ&οει:, Πρΐάβτηίβη ηηά άα$ €οτρη* Ηίρρο-

οταήοίϊη. νοτηηΐβηηώηη&βη %η βΐηβτ Οβχώίώίβ άβτ Μοήώβη

Ατ^ϊβχώηΙβ, Βειτίίη Ι933»

Μ. Ροηΐεηζ , Ηίρρο&ταϊβχ ηηά άίβ Ββ£τήηάηη£ άβτ η>ί$$βη-

ίώαβίιώβη Μβάίϊζίη, Βει:1ΐη 19 3 3 ·

Β. ΑΙεχαηάεΓδοη, Ρ / > ύίρρο&ταήχώβ Ξώήβ Ρτο^ηοχήΜοη.

ϋ/?βτ/ίββτηη£ ηηά Ύβχί. (5αι<1ώ (τΓαεεα ε ι Εαώια Ο ο ώ ο -

ΗπΓ§εηδία XVII). Αεΐα υηίνεΓδί&ΐίδ ΟοώοΒυτ§εηδίδ 1963.

Ο ι . Είεηΐεηΐηαείε ι : , Ο ε ΡέεοηοηΊίε ώι ΡΓοηοδίίε άΉίρροα:α-

ΐε , Ομαίήβιηβ ιβήβ άΈϊηάβχ Βίρροεταή(%ηβ$ (σ. 4 * εξ.)?

ηένε-Ραήδ 1 9 6 3 ·

ΟΗ. ΕίεηίεηΐηαεΙεΓ, ΎΙοησγάιάβ βί ΡΠρροοταίβ νηχρατηη Μχίο-

ήβη-τηβάβάη, Ο ε η έ ν ε 1965 .

ι 8 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Δ . Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη 1972, σσ.

2 7 3 - 3 5 0 .

Δ . Λυπουρλής, έλπίσας μέγαν τε εσεσθαι. Ο Θουκυδίδης και η

ιπποκρατική πρόγνωση, Φίλτρα. Τιμητικός τόμος Σ.Γ. Καφω-

μενου. Θεσσαλονίκη Ι975? σσ. 8 7 - 1 0 5 (τώρα και στο: Πέντε φι­

λολογικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη [Παρατηρητής, Κλασικά

Γράμματα ι] 1 9 8 6 , σσ. 113 - 1 4 5 ) ·

Ρι\ ΚΐκΐΗεη, ΌΑ5 Οόΐΐΐ ίοηε πηά άίε Ν&ΐατ ίηι η ί ρ ρ ο ^ ϋ δ ο η ε η

ΡΓθ§ηο5ηΊ^οη, Ηβτηιβ* 105 ( ΐ 9 7 7 ) 2 6 8 - 2 7 4 ·

Γ ι α το έργο αυτό έγραψε -χρησιμότατο για μας- ερμηνευτικό

υπόμνημα ο Γαληνός, βλ. Ώαηάϋ ΟαΙβηι ορβνα οτηπία, τόμ.

X V I I I 2, Λειψία 1 8 3 Ο , εκδότης Ο.Ο. Κ ύ ΐ ι η (=Οοη?υδ Μεάίεο-

ΠΙΠΙ ΟΓ&ΟΟΟΠΗΙΙ, τόμ. 9-2. Λε ιψ ία/Βερολίνο 1915? εκδότης }.

Η ε € β ) .

ι88

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

189

ι Τον ίητρόν δοκέει μοι άριστον είναι πρόνοιαν

έπιτηδεύειν' προγιγνώσκων γάρ και προλέγων

παρά τοΐσι νοσέουσι τά τε παρεόντα και τά προ-

γεγονότα και τά μέλλοντα έσεσθαι9 όκόσα τε πα-

ραλείπονσιν οι άσθενέοντες εκδιηγεύμενος, πι-

στεύοιτ' άν μάλλον γιγνώσκειν τά τών νοσεόν-

των πρήγματα9 ώστε τολμάν επιτρέπειν τους αν­

θρώπους σφέας έωυτούς τω ίητρω. Τήν τε θερα-

πείην άριστα άν ποιέοιτο προειδώς τά εσόμενα εκ

τών παρεόντων παθημάτων/Υγιέαςμέν γάρ ποι-

έειν απαντάς τούς νοσέοντας αδύνατον τούτο γάρ

και του προγιγνώσκειν τά μέλλοντα άποβήσεσθαι

κρέσσον άν ήν' επειδή δέ οί άνθρωποι άποθνή-

190

ι Γ ια έναν γιατρό το πιο σημαντικό κατά τη γνώ­μη μου είναι να μπορεί να κάνει προγνώσεις. Γιατί αν προλαβαίνει και ανακαλύπτει, αυτός από μόνος του, την τωρινή, την προηγούμενη και τη μελλοντική κα­τάσταση των αρρώστων του και αρχίζει να τους μιλά γ ι ' αυτήν προτού ακόμη του μιλήσουν οι ίδιοι* αν μά­λιστα μπορεί να περιγράφει με λεπτομέρεια όσα οι άρρωστοι παραλείπουν να πουν, κερδίζει, νομίζω, την εμπιστοσύνη τους πως ξέρει πιο καλά κι από τους ί­διους την αρρώστια τους, και έτσι παίρνουν το θάρρος οι άνθρωποι να εμπιστευθούν τον εαυτό τους στα χέ­ρια του. Αλλά και τη θεραπεία, θα την κάνει κι αυτήν με τον πιο σωστό τρόπο, αν από τα συμπτώματα που βλέπει μπορεί να προβλέπει τα όσα θ' ακολουθήσουν. Να ξανακάνει κανείς γερούς όλους τους ανθρώπους είναι βέβαια αδύνατο (αν και αυτό θα ήταν, φυσικά, καλύτερο και από την πρόβλεψη της μελλοντικής πο­

ιοι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σκουσιν} οι μεν πριν ή καλέσαι τον ίητρόν ύπό τής

ισχύος τής νουσου, οί δέ και έσκαλεσάμενοι πα­

ραχρήμα έτελεύτησαν, οί μεν ήμέρην μίην ζή-

σαντες, οί δέ όλίγω πλέονα χρόνον, πριν ή τον

ίητρόν τη τέχνη προς έκαστον νούσημα άνταγω-

νίσασθαι' γνώναι ου ν χρή τών πα θέων τών τοι-

ουτέων1 τάς φύσιας, όκόσον υπέρ τήν δύναμίν είσι

τών σωμάτων, άμα δέ και ει τι θείον2 ένεστιν έν

τήσι νούσοισι, και τουτέων τήν πρόνοιαν έκμαν-

θάνειν. Ούτω γάρ άν τις θαυμάζοιτό τε δικαίως

και ίητρός αγαθός άν εϊη' και γάρ ούς οίον τε πε-

ριγενέσθαι έτι μάλλον δύναιτ' άν ορθώς διαφυ­

λάσσει ν έκ πλείονος χρόνου προβουλευόμενος

προς έκαστα καϊ τούς άποθανουμένους τε και σω-

θησομένους προγιγνώσκων και προαγορεύων α­

ναίτιος άν εϊη.

2 Σκέπτεσθαι δέ χρή ώδε έν τοίσιν όξέσι νου-

σήμασι' πρώτον μέν τό πρόσωπον3 του νοσέοντος,

192

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

ρείας της αρρώστιας), όμως μια και οι άνθρωποι πε­θαίνουν, άλλοι προτού να προλάβουν καν να καλέ­σουν το γιατρό - τόσο βαριά ήταν η αρρώστια τους -και άλλοι αφού πρώτα έχουν ζητήσει και έχει έρθει στο σπίτι τους γιατρός (καμιά φορά ζουν μια μέρα α­κόμη, άλλοτε πάλι λίγο περισσότερο), πάντως προ­τού ο γιατρός να έχει μπορέσει με την τέχνη του να παλέψει με την αρρώστια, βγαίνει το συμπέρασμα πως είναι ανάγκη να γνωρίσει κανείς τον χαρακτήρα αυτών των ασθενειών, για να ξέρει ως ποιο σημείο εί­ναι ανώτερες από την αντοχή του οργανισμού* ακό­μη, αν υπάρχει τίποτε το θεϊκό στις αρρώστιες* γενι­κά, για να ξέρει όλα ανεξαιρέτως τα σχετικά με την πρόγνωση τους. Μόνο έτσι μπορεί κανείς να κερδίσει δίκαια τον θαυμασμό των άλλων και να είναι και κα­λός γιατρός. Γιατί και τους αρρώστους που μπορούν να νικήσουν την αρρώστια θα είναι σε θέση να τους φυλάξει πιο αποτελεσματικά από τον κίνδυνο, αν α­πό πολύν καιρό πιο πριν κάθεται και σκέφτεται πώς θα αντιμετωπίσει το κάθε ενδεχόμενο, και ο ίδιος θα είναι απαλλαγμένος από κάθε ευθύνη, όταν θα ξέρει από πριν και θα προλέγει ποιος είναι να πεθάνει και ποιος θα γλυτώσει.

2 Στις περιπτώσεις οξείας αρρώστιας την προσοχή μας θα πρέπει να τη στρέφουμε στα ακόλουθα σημεία:

193

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

εί όμοιο ν έστι τοΐσι τών ύγιαινόντων,4 μάλιστα

δέ, εί αυτό έωυτέω. Ούτω γάρ άν εϊη άριστον, τό

δ' έναντιώτατον τοΰ ομοίου δεινότατο ν. Εϊη δ' άν

τό τοιόνδε' ρις οξεία, οφθαλμοί κοίλοι, κρόταφοι

ξυμπεπτωκότες, ώτα φυχρά και Συνεσταλμένα,

και οί λοβοί τών ώτων άπεστραμμένοι, και τό

δέρμα τό περί τό μέτωπο ν σκληρό ν τεκαι περιτε-

ταμένον και καρφαλέον έόν και τό χρώμα του

ξύμπαντος προσώπου χλωρόν ή μέλαν5 έόν.'Ήν

μέν ούν έν άρχη τής νούσου τό πρόσωπον τοι­

ούτον ή, και μήπω οίον τε ή τοίσιν άλλοισι ση-

μείοισι ξυντεκμαίρεσθαι, έπανερέσθαι χρή, μή ή-

γρύπνηκεν ό άνθρωπος, ή τά τής κοιλίης έξυγρα-

σμένα ήν ισχυρώς, ή λιμώδές τι έχει αύτόν' κήν

μέν τι τουτέων όμολογέη, ήσσον νομίζειν δεινόν

είναι' κρίνεται6 δέ έν ήμερη τε καϊ νυκτί, ήν διά

ταύτας τάς προφάσιας τό πρόσωπον τοιούτον η.

Ήν δέ μηδέν τουτέων φη, μηδέ έν τφ χρόνω τω

προειρημένω καταστη, είδέναι τούτο τό σημεΐον

ΐ9Α

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

Πρώτα πρώτα στο πρόσωπο του αρρώστου, να δού­με αν μοιάζει με το πρόσωπο των ανθρώπων που εί­ναι χαλά σ τ η ν υγεία ^ους, κυ^ως όμως να δούμε αν \0 πρόσω τ^ ου. 4-̂ που ^,χρ συνήθως, Αν οότ-1 }"^η ^α ε* να* το > < >* γ < >*ιμα?' τ * τ ι ο εττ^οη3ο θα είνα:.5 αν η διάφορο -'να*, τελεία Στην περίπτωση αυτή τα χαρακτηριστικά του 9α είναι τα εξής: μύτη σουβλερή, μάτια βαθουλωμένα, κρόταφοι βουλιαγμέ­νοι, αυτιά κρύα και μαζεμένα και οι λοβοί των αυτιών γυρισμένοι προς τα πίσω, το δέρμα στην περιοχή του μετώπου σκληρό, τεντωμένο και ξερό, και το χρώμα γενικά του προσώπου ωχρό ή μαύρο. Αν το πρόσω­πο παρουσιάζει αυτήν την όψη στην αρχή της αρρώ­στιας και δεν υπάρχει ακόμη δυνατότητα να βγάλου­με συμπεράσματα και από τα υπόλοιπα συμπτώμα­τα, θα πρέπει να ρωτήσουμε τον άρρωστο μήπως δεν κοιμήθηκε καλά ή μήπως είχε μεγάλη διάρροια, ή, τέ­λος, μήπως υποφέρει από πείνα. Αν απαντήσει κατα­φατικά σε μια από τις ερωτήσεις μας αυτές, μπορού­με να μη θεωρήσουμε και τόσο σοβαρή την κατάστα­ση. Θα ξεδιαλύνει οπωσδήποτε μέσα σε μια μέρα και μια νύχτα αν το πρόσωπο πήρε την όψη αυτή γ ι ' αυ­τούς τους λόγους. Αν όμως απαντήσει αρνητικά σε ό­λες αυτές τις ερωτήσεις κι από την άλλη δεν δούμε καλυτέρευση μέσα στον χρόνο που είπαμε, πρέπει να

195

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θανατώδες εάν. "Ην δέ και παλαιοτέρου έόντος

του νουσήματος ή τριταίου τό πρόσωπον τοι­

ούτον η, περϊ τουτέων έπανερέσθαι, περϊ ών καϊ

πρότερο ν έκέλευσα, καϊ τάλλα σημεία σκέπτε­

σθαι, τά τε έν τω ξύμπαντι σώματι καϊ τά έν τοί­

σιν όφθαλμοΐσιν.'Ήν γάρ τήν αύγήν φεύγωσιν ή

δακρύωσιν ή διαστρέφωνται ή ό έτερος τοΰ ετέ­

ρου έλάσσων γίγνηται ή τά λευκά ερυθρά ϊσχωσιν

ή πελιδνά ή φλέβια μέλανα έν έωυτέοισιν έχωσιν

ή λήμαι φαίνωνται περϊ τάς όφιας ή καϊ έναιω-

ρεύμενοι ή έξίσχοντες ή έγκοιλοι ισχυρώς γιγνό-

μενοι η τό χρώμα τοΰ ξύμπαντος προσώπου ήλ-

λοιωμένον η, ταΰτα πάντα κακά νόμιζε ι ν καϊ ο­

λέθρια είναι. Σκοπέειν δέ χρή καϊ τάς ύποψάσιας

τών οφθαλμών έν τοίσιν ύπνοισιν' ήν γάρ τι ύπο-

φαίνηται συμβαλλομένων τών βλεφάρων τοΰ

λευκού, μή έκ διαρροίης ή φαρμακοποσίης έόντι,

ή μή είθισμένω ούτω καθεύδειν, φλαΰρον τό ση-

μεΐον καϊ θανατώδες σφόδρα. "Ην δέ καμπύλον

γένηται, ή πελιδνόν βλέφαρον ή χείλος ή ρις μετά

196

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

ξέρουμε πως αυτό είναι σημάδι θανάτου. Στην περί­πτωση πάλι που το πρόσωπο έχει αυτή την όψη και η αρρώστια είναι παλιότερη από τριών ημερών, θα κάνουμε στον άρρωστο τις ερωτήσεις που σύστησα πρωτύτερα και επιπλέον θα προσέξουμε και τα άλλα συμπτώματα που παρουσιάζει σε ολόκληρο γενικά το σώμα του και ιδιαίτερα στα μάτια. Αν δηλαδή απο­φεύγουν το φως ή δακρύζουν ή στραβίζουν ή το ένα γίνεται μικρότερο από το άλλο ή το άσπρο τους γίνε­ται κόκκινο ή μελανό, ή εμφανίζονται μικρές μαύρες φλέβες μέσα τους ή τσίμπλα γύρω τριγύρω ή δεν μέ­νουν ήσυχα ούτε μια στιγμή ή είναι πεταγμένα προς τα έξω ή έχουν χωθεί βαθιά προς τα μέσα, ή αν το χρώμα γενικά του προσώπου έχει αλλοιωθεί, όλα αυ­τά θα πρέπει να τα θεωρήσουμε κακά σημάδια που προμηνύουν άσχημο τέλος. Και κάτι άλλο ακόμη θα πρέπει να προσέξουμε: αν την ώρα του ύπνου φαίνο­νται κάπως μέσα από τα βλέφαρα τα μάτια. Αν δη­λαδή τα βλέφαρα αφήνουν, και όταν είναι κλειστά, να φαίνεται λίγο από το άσπρο του ματιού, χωρίς ο άρ­ρωστος να είχε διάρροια ή να είχε πάρει φάρμακο κα­θαρτικό, ή χωρίς να είναι αυτός ο συνηθισμένος του τρόπος να κοιμάται, το σημάδι είναι κακό και δείχνει πολύ κοντινό το θάνατο. Αν τα βλέφαρα, τα χείλια ή η μύτη στραβώσουν ή μελανιάσουν και μαζί υπάρχει

197

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τίνος τών άλλων σημείων, είδέναι χρή εγγύς

έόντα τοΰ θανάτου. [Θανατώδες δέ καϊ χείλεα α­

πολυόμενα και κρεμάμενα καϊ φυχρά και έκλευ-

κα γιγνόμενα].

5 Πνεύμα δε πυκνό ν μέν έόν πόνον σημαίνει ή

φλεγμονήν έν τοίσιν υπέρ τών φρενών χωρίοισι'

μέγα δέ άναπνεόμενον και διά πολλού χρόνου

παραφροσύνην δηλοΐ' φυχρόν δέ έκπνεόμενον έκ

τών ρινών και τοΰ στόματος όλέθριον κάρτα ήδη

γίγνεται. Εύπνοιαν δέ χρή νόμιζε ι ν κάρτα μεγά-

λην δύναμιν έχειν ές σωτηρίην έν άπασι τοίσιν ό-

ξέσι νουσήμασιν, όσα ξύν πυρετοΐσίν έστι και έν

τεσσαράκοντα ήμέρησι κρίνεται.

6 Οί δέ ιδρώτες άριστοι μέν είσι ν έν πάσι τοίσιν

όξέσι νουσήμασιν, όκόσοι έν ήμέρησίτε κρισίμοισι

γίγνονται και τελείως τοΰ πυρετού άπαλλάσσου-

σιν.}Αγαθοί δέ και όκόσοι διά παντός τοΰ σώμα­

τος γιγνόμενοι απέδειξαν τον άνθρωπον εύπετέ-

στερον φέροντα τό νούσημα. Οί δ' άν μή τοιούτον

τι έξεργάζωνται, ού λυσιτελέες. Κάκιστοι δέ οί

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

κι ένα από τα άλλα σημάδια, πρέπει να ξέρουμε πως ο άρρωστος βρίσκεται κοντά στο θάνατο. [Σημάδι θα­νάτου είναι και τα χείλια τα άτονα και κρεμασμένα, τα παγωμένα, που παίρνουν ν ασπρίζουν.]

3 Π θέση που παίρνει ο άρρωστος στο κρεβάτι του. Τρίξιμο

των δοντιών. Πληγές.

4 Κίνηση των χεριών.

5 Γρήγορη αναπνοή σημαίνει πόνο ή φλεγμονή στις περιοχές πάνω από το διάφραγμα. Βαθιές αναπνοές που απέχουν πολύ η μια από την άλλη δείχνουν σά-λεμα του νου. Αέρας που βγαίνει κρύος από τα ρου­θούνια και το στόμα είναι κιόλας πολύ κακό σημάδι. Αντίθετα, η κανονική αναπνοή πρέπει να ξέρουμε πως έχει πολύ μεγάλη σημασία για τη σωτηρία του αρρώ­στου σε όλες τις περιπτώσεις οξείας αρρώστιας, όσες συνοδεύονται από πυρετό και η κρίση τους γίνεται μέ­σα σε σαράντα μέρες.

6 Από τις εφιδρώσεις οι πιο καλές για τις περιπτώ­σεις οξείας αρρώστιας είναι όσες γίνονται στις κρίσι­μες ημέρες και απαλλάσσουν τελείως τον άρρωστο α­πό τον πυρετό του. Καλός όμως είναι και ο ιδρώτας που, καλύπτοντας όλο το σώμα, κάνει τον άρρωστο να υπομένει με πιο μεγάλη ευκολία την αρρώστια του. Ιδρώτες που δεν φέρνουν τέτοια αποτελέσματα, δεν είναι ωφέλιμοι. Εκείνος όμως που κάνει το μεγα-

199

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φυχροί τε και μοΰνον περϊ τήν κεφαλήν γιγνόμε-

νοι και τον αύχένα' ούτοι γάρ ξύνμέν όξεΐπυρετω

θάνατον προσημαίνουσι, ξύν δέ πρηύτέρω μήκος

νουσου.

9 Κεφαλή δέ και χείρες και πόδες φυχρά έόντα

κακόν, τής τε κοιλίης και τών πλευρών θερμών

έόντων. "Αριστον δέ και όλον τό σώμα θερμόν τε

είναι και μαλθακό ν όμαλώς.

Στρέφεσθαι δέ χρή ρηΐδίως τον νοσέοντα και έν

τοΐσι μετεωρισμοΐσιν ελαφρό ν είναι' ει δέ βαρύς

έών φαΐνοιτο και τό άλλο σώμα και τάς χείρας

και τούς πόδας, έπικινδυνότερον. Εί δέ προς τω

βάρει και οί όνυχες καϊ οί δάκτυλοι πελιδνοί γί­

γνονται, προσδόκιμος ό θάνατος παραυτίκα' με-

λαινόμενοι δέ παντελώς οί δάκτυλοι καϊ οί πόδες

ήσσον ολέθριοι τών πελιδνών είσιν" άλλά καϊ

τάλλα σημεία σκέπτεσθαι χρή' ή ν γάρ εύπετέως

φέρων φαίνηται τό κακόν ή καϊ άλλο τι τών

200

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

λύτερο κακό είναι ο κρύος ιδρώτας που παρατηρείται μόνο στο κεφάλι και στο λαιμό. Αυτός ο ιδρώτας μα­ζί με υψηλό πυρετό σημαίνει θάνατο, ενώ με χαμηλό­τερο πυρετό δηλώνει πως η αρρώστια θα πάει σε μά­κρος.

7 Υποχόνδριο. Οιδήματα και αποστήματα στην περιοχή της

κοιλιάς.

8 Υδρωπικίες.

9 Αν το κεφάλι, τα χέρια και τα πόδια είναι κρύα, το σημάδι είναι κακό, αν την ίδια στιγμή η κοιλιά και τα πλευρά είναι ζεστά. Το καλύτερο βέβαια είναι αν ολόκληρο το σώμα του αρρώστου είναι το ίδιο ζεστό και το ίδιο μαλακό.

Ο άρρωστος πρέπει να μπορεί να γυρίζει εύκολα, και ακόμη να είναι ελαφρός όταν θέλει να σηκωθεί. Όταν όμως βλέπεις ότι και το σώμα του γενικά είναι βαρύ και ιδιαίτερα τα χέρια και τα πόδια του, ο κίνδυνος εί­ναι τότε μεγαλύτερος. Αν μάλιστα εκτός από τη δυ­σκινησία του μελανιάζουν τα νύχια και τα δάχτυλα, ο θάνατος πρέπει να αναμένεται από στιγμή σε στιγ­μή. Αντίθετα, δάχτυλα ή πόδια που μαυρίζουν τελεί­ως είναι λιγότερο επικίνδυνα από τα μελανιασμένα. Πρέπει ωστόσο να προσέχουμε και τα υπόλοιπα ση­μάδια. Αν δηλαδή ο άρρωστος φαίνεται να υπομένει με ευκολία την αρρώστια του ή αν, κοντά στα συμ-

201

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

περιεστικών σημείων προς τουτέοισι επιδείκνυα,

τό νούσημα ες άπόστασιν7 τρέπεσθαι, ώστε τον

μέν άνθρωπον περιγενέσθαι, τά δέ μελανθέντα

τοΰ σώματος άποπεσέίν. "Ορχιες δέ και αιδοία

άνεσπασμένα πόνον σημαίνει ή θάνατον.

10 Περί δέ ύπνων, ώσπερ κατά φύσιν ξύνηθες

ήμΐν έστι, τήν μέν ήμέρην έγρηγορέναι χρή, τήν

δέ νύκτα καθεύδειν.'Ήν δέ τοΰτο μεταβεβλημένον

ή, κάκιον' ήκιστα δ' άν λυπέοιτο, εί κοιμωτο τό

πρωί ές τό τρίτον μέρος τής ήμέρης'8 οί δέ άπό

τουτέου τοΰ χρόνου ύπνοι πονηρότεροι είσι' κά-

κιστον δέ μή κοιμάσθαι μήτε τής νυκτός μήτε τής

ήμερης' ή γάρ ύπό οδύνης τε και πόνων άγρυ-

πνοίη άν ή παραφρονήσει9 άπό τουτέου τοΰ ση­

μείου.

11 Διαχώρημα δέ έστιν άριστον τό μαλθακόν τε

και ξυνεστηκός και τήν ώρην ήνπερ και ύγιαίνον-

τι διεχώρεε, πλήθος δέ προςλόγον τών έσιόντων'

τοιαύτης γάρ έούσης τής διεξόδου ή κάτω κοι-

λίη10 ύγιαίνοι άν. Ει δέ εϊη ύγρόν τό διαχώρημα,

202

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

πτώματα που αναφέραμε, παρουσιάζει χαι άλλα που

δηλώνουν καλυτέρευση, η αρρώστια τρέπεται σε από­

σταση. Το αποτέλεσμα: ο άνθρωπος σώζεται, τα μέ­ρη όμως ι;ον σώματος ^ου πο^ τ-χαν μαυοίσει, νεκρω

νοντα :χ. Όρχ.·,ς χα^ αιδοίο ανεσπασμένα

σημαίνουν πόνο ή θάνατο»

ί ο Όσο για τον ύπνο, ο άρρωστος πρέπει - ακολου­

θώντας τη συνήθεια που μας όρισε η φύση - να μένει

ξυπνητός την ημέρα και να κοιμάται τη νύχτα. Αν υ­

πάρξει αλλαγή στο σημείο αυτό, το σημάδι είναι μάλ­

λον κακό. Ωστόσο, θα μπορούσε να μην έχει και τόσο

δυσάρεστες συνέπειες, αν ο άρρωστος κοιμάται το πρωί ίσαμε το ένα τρίτο της ημέρας* ύπνος από αυτό

το σημείο και ύστερα είναι ακόμη πιο κακό σημάδι.

Το χειρότερο είναι αν ο άρρωστος δεν κοιμάται ούτε

την ημέρα ούτε τη νύχτα* γιατί ή θα πει ότι πονάει

και υποφέρει και γιαυτό μένει ξάγρυπνος ή είναι ση­

μάδι ότι ο νους του θα σαλέψει.

ι ι Τ α κόπρανα είναι άριστα όταν είναι μαλακά,

στερεά και έρχονται την ώρα ακριβώς που έρχονταν

και όταν ο άρρωστος ήταν καλά στην υγεία του" όσο

για την ποσότητα, πρέπει να είναι ανάλογη με την

τροφή που πήρε ο άρρωστος. Αν οι κενώσεις έχουν

αυτά τα χαρακτηριστικά, η κάτω κοιλιά θα είναι υ­

γιής. Αν όμως τα κόπρανα είναι υγρά, καλό σημάδι

203

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ .

ξυμφέρει μήτε τρύζειν μήτε πυκνόν τε και κατ3ο­

λίγον διαχωρέειν' κοπιών γάρ ό άνθρωπος υπό

τής ξυνεχέος έξαναστάσιος άγρυπνοίη άν' εί δέ

αθρόο ν πολλάκις διαχωρέει, κίνδυνος λιποθύμη­

σα ι. Αλλά χρή κατά τό πλήθος τών έσιόντων ή

δις ή τρις τής ήμερης ύποχωρέειν, καϊ τής νυκτός

άπαξ, πλείστον δέ τό πρωί, ώσπερ ξυνηθες ήν τω

άνθρώπω. Παχύνεσθαι δέ χρή τό διαχώρημα

ίούσης προς κρίσιν τής νουσου. Ύπόπυρρον δέ

έστω και μή λίην δυσώδες. Έπιτήδειον δέ καϊ έλ-

μινθας στρογγύλας διεξιέναι μετά του διαχωρή-

ματος, προς κρίσιν ίούσης τής νούσου. Δει δέ έν

παντι νουσήματι λαπαρήν τήν κοιλίην είναι καϊ

εύογκον.1 Υδαρές δέ κάρτα ή λευκό ν ή χλωρόν ι­

σχυρώς ή αφρώδες διαχωρέειν, πονηρά ταύτα

πάντα. "Έτι δέ πονηρόν καϊ σμικρόν τε έόν καϊ

γλίσχρον καϊ λευκόν καϊ ύπόχλωρον και λεΐον.

Τουτέων δέ θανατωδέστερα άν εϊη τά μέλανα ή

2 0 4

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

είναι μήτε γουργουρητά να ακούγονται απο την κοι­

λιά μήτε να έχει συχνές και σε μικρή ποσότητα κενώ­

σεις* γιατί εξαντλείται ο άρρωστος όταν σηκώνεται

και βγαίνει συχνά, με ενδεχόμενο αποτέλεσμα την α­

ϋπνία* με τις συχνές εξάλλου και σε μεγάλη ποσότη­

τα κενώσεις υπάρχει κίνδυνος λιποθυμίας για τον άρ­

ρωστο. Οπωσδήποτε, ο άρρωστος πρέπει να έχει δύο

ή τρεις κενώσεις την ημέρα - ανάλογα με την ποσότη­

τα της τροφής που πήρε - και μία τη νύχτα* η μεγα­

λύτερη όμως ποσότητα να είναι το πρωί, όπως ήταν,

άλλωστε, και η συνήθεια του. Όσο η αρρώστια θα

πλησιάζει προς την κρίση της, τα κόπρανα θα πρέπει

να γίνονται όλο και στερεότερα. Τ ο χρώμα τους θα

πρέπει να είναι ξανθοκόκκινο, και η οσμή τους όχι πο­

λύ άσχημη. Καλό είναι επίσης μαζί με τα κόπρανα να

βγαίνουν και στρογγυλά σκουλήκια, καθώς η αρρώ­

στια θα πλησιάζει προς την κρίση της. Σε κάθε αρρώ­

στια η κοιλιά πρέπει να είναι μαλακή και ο όγκος της

κανονικός. Αν τα κόπρανα είναι ολωσδιόλου νερουλά

ή άσπρα ή πάρα πολύ προς το πρασινοκίτρινο ή α­

φρώδη, όλα αυτά είναι κακά σημάδια. Κακό σημάδι

είναι και όταν τα κόπρανα βγαίνουν σε μικρή ποσό­

τητα, και αυτά γλοιώδη και λευκά και κιτρινωπά και

γλιστερά. Εκείνα όμως που πιο πολύ από όλα δεί­

χνουν πως είναι κοντινός ο θάνατος είναι τα μαύρα

2 0 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

λιπαρά ή πελιδνά ή ίώδεα ή κάκοδμα. Τά δέ ποι­

κίλα χρονιώτερα μεν τουτέων, ολέθρια δέ ουδέν

ήσσον, [έστι δέ τά τοιαύτα ξυσματώδεα και χο-

λόίδϊζ κα πραο,^ιδέα και μέλανχ. Γ υ Γ$ ,α<· υυ,ού

ό: * "ιυχ.,,^-^Ύ, το7υ δε κζ~α -.^ρ

Φΐσαν δέ άνευ φόφου και ποαδήσιος διεξιέναι

άριστον' κρέσσον δέ και ξύν φόφω διελθεΐν ή αυ­

τού άνειλέεσθαι' και ούτω διελθοΰσα σημαίνει ή

πονέειν τι τον άνθρωπον, ή παραφρονέειν, ήν μή

εκών ό άνθρωπος ούτω τήν άφεσιν τής φύσης

ποιήσηται. Τούς δέ έκ τών υποχονδρίων πόνους

τε και κυρτώματα, ήν ή νεαρά και μή ξύν φλεγ­

μονή, λύει βορβορυγμός έγγενόμενος έν τω υπο­

χονδρία), και μάλιστα μέν διεξιών ξύν κόπρω τε

και οΰρω' ήν δέ μή, καϊ αυτός δή περαιωθείς' ώ-

φελέει δέ και ύποκαταβάς ές τά κάτω χωρία.

12 Τό δέ ούρον άριστον έστιν, όταν η λευκή τε

2θ6

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

κόπρανα ή τα λιπαρά ή τα μελανά και κάκοσμα, ενώ τα ποικιλόχρωμα δείχνουν αρρώστια που θα κρατή­σει περισσότερο χρόνο, που δεν θα είναι όμως λιγότε­ρο επικίνδυνη. [Είναι τα κόπρανα που φέρουν μαζί τους ξύσματα εντέρου, που έχουν το χρώμα της χο­λής ή του πράσου ή είναι μαύρα: άλλοτε όλα αυτά τα είδη βγαίνουν μαζί και άλλοτε πάλι το ένα ύστερα α­πό το άλλο.]

Τ α αέρια που μαζεύονται στα έντερα καλό είναι να βγαίνουν έξω χωρίς θόρυβο και ξεφυσήματα, εν πάση όμως περιπτώσει είναι πολύ καλύτερο να βγαίνουν, ας είναι και με ήχο, παρά να στριφογυρνούν εκεί μέ­σα. Οπωσδήποτε, αν ο αέρας βγαίνει έξω με αυτόν τον τρόπο, είναι σημάδι ότι υποφέρει ο άνθρωπος ή ό­τι έχει παραφρονήσει* εκτός αν επίτηδες αφήσει τον αέρα να βγει από μέσα του με αυτόν τον τρόπο. Πό­νοι και φουσκώματα στο υποχόνδριο, αν είναι πρό­σφατα και δεν συνοδεύονται από φλεγμονή, περνούν, αν ο άρρωστος παρουσιάσει γουργουρητά στο υπο­χόνδριο* το καλύτερο είναι αν αυτά καταλήξουν να βγουν μαζί με κόπρανα και ούρα* και μόνα τους όμως να περάσουν και να βγουν είναι καλό. Ωφέλιμο είναι και όταν κατεβαίνουν απλώς προς τις κάτω περιοχές του σώματος.

12 Τα ούρα είναι άριστα, όταν το ίζημα τους είναι

2 0 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ή ύπόστασις καϊ λείη καϊ ομαλή παρά πάντα τον

χρόνον, έστ' άν κριθή ή νοΰσος' σημαίνει γάρ ά-

σφάλειάν τεκαίτό νούσημα όλιγοχρόνιον εσεσθαι.

Εί δε διαλείποι, καϊ ποτέ μέν καθαρόν ούρέοιτο,

ποτέ δέ υφίσταται τό λευκόν καϊ λεΐον, χρονιω-

τερη γίγνεται ή νούσος καϊ ήσσον ασφαλής. Εί δέ

εϊη τό τε ούρον ύπέρυθρον καϊ ή ύπόστασις υπέ­

ρυθρος τε καϊ λείη, πολυχρονιώτερον μέν τούτο

τοΰ πρώτου γίγνεται, σωτήριον δέ κάρτα. Κρι-

μνώδεες δέ έν τοίσιν ούροισιν αί ύποστάσιες, πο-

νηραί' τουτέων δέ είσι κακίους αί πεταλώδεες' αί

λευκαϊ δέ καϊ λεπταϊ κάρτα φλαΰραι' τουτέων δ1

έτι κακίους είσϊν αί πιτυρώδεες. Νεφέλαι δέ έναι-

ωρούμεναι τοίσιν ούροισι, λευκαϊ μέν άγαθαί, μέ-

λαιναι δέ φλαΰραι/Εστ'άν δέ πυρρόν τε ή τό ού­

ρον και λεπτόν, σημαίνει τό νούσημα άπεπτον11

είναι' εί δέ καϊ πουλυχρόνιον εϊη τοιούτον έόν,

κίνδυνος μή ού δυνήσεται ό άνθρωπος διαρκέσαι,

έστ άν πεπανθή ή νούσος. Θανατωδέστερα δέ

τών ούρων τά τ ε ύδατώδεα και δυσώδεα καϊ μέ-

2 0 8

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

λευκό, λείο και ομοιόμορφο σε όλη την περίοδο ώ­σπου να κριθεί η αρρώστια (γιατί αυτό σημαίνει ότι η σωτηρία του αρρώστου είναι βέβαιη και ότι η αρρώ­στια θα κρατήσει λίγο χρόνο)" αν όμως κατά διαλείμ­ματα τη μια τα ούρα του αρρώστου είναι διαυγή και την άλλη παρουσιάζεται το λευκό και λείο ίζημα, η αρρώστια κρατάει τότε πιο πολύ και η βεβαιότητα μας για την καλή της έκβαση γίνεται μικρότερη. Αν τα ούρα είναι κοκκινωπά και το ίζημα επίσης κοκκι­νωπό και λείο, η αρρώστια θα κρατήσει περισσότερο ν καιρό, η σωτηρία όμως του αρρώστου είναι τώρα πο­λύ πιο βέβαιη/Ιζημα στα ούρα που μοιάζει με χο-ντροαλεσμένο κριθάρι είναι κακό σημάδι, χειρότερο ό­μως κι από αυτό είναι το ίζημα σε σχήμα φύλλου. Λε­πτό, λευκό ίζημα είναι πολύ κακό, χειρότερο όμως κι απ' αυτό είναι το ίζημα που μοιάζει με πίτυρο. Νεφέ­λες που αιωρούνται στα ούρα είναι καλό σημάδι αν εί­ναι χρώματος ανοιχτού, κακό όμως σημάδι αν το χρώμα τους είναι σκούρο. Όσο τα ούρα είναι ξανθο-κόκκινα και λεπτά, θα πει πως η αρρώστια ακόμη δεν ωρίμασε* αν μάλιστα τα ούρα κρατήσουν για πολύν καιρό αυτές τις ιδιότητες, υπάρχει κίνδυνος ο άρρω­στος να μη βρει τη δύναμη να αντέξει ώσπου να ωρι­μάσει η αρρώστια του. Οπωσδήποτε, τα ούρα που πε­ρισσότερο από όλα τα άλλα δείχνουν κοντινό το θά-

209

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

λα να καϊ παχέα' έστι δέ τοΐσι μέν άνδράσι καϊ

τγ\σι γυναιξί τά μέλανα τών ουρών κάκιστα, τοΐσι

δέ παιδίοισι τά υδατώδεα. Οκόσοι δ' άν ούρα λε­

πτά και ώμά ούρέωσι πουλύν χρόνο ν, ήν τάλλα

σημεία ώς περιεσομένοισιν ή, τουτέοισιν άπόστα-

σιν δει προσδέχεσθαι ές τά κάτω τών φρενών

χωρία. Καϊ τάς λιπαρότητας δέ τάς άνω έφιστα-

μένας άραχνοειδέας μέμφεσθαι' ξυντήξιος γάρ

σημεία. Σκοπέειν δέ χρή τών ουρών έν οίσιν αί

νεφέλαι, ήν τε άνω ήν τε κάτω έωσι, καϊ τά χρώ­

ματα δκοΐα ϊσχουσι, καϊ τάς μέν κάτω φερομένας

ξύν τοΐσι χρώμασιν, οίσιν έίρηται, άγαθάς είναι

νομίζειν καϊ έπαινέειν, τάς δέ άνω ξύν τοΐσι χρώ­

μασιν, οίσιν έίρηται, κακάς είναι καϊ μέμφεσθαι.

Μή έξαπατάτω δέ σε, ήν γε ή κυστις τι νούσημα

έχουσα τών ούρων τά τοιαύτα άποδιδω' ού γάρ

τοΰ όλου σώματος σημεΐόν έστιν, άλλ ' αυτής καθ'

εωυτην.

13 Έμετος δέ ώφελιμώτατος ό φλέγματος καϊ

210

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

νατο είναι τα νερουλά, τα δύσοσμα, τα σκούρα και τα παχύρρευστα: για τους άντρες και τις γυναίκες από ό­λα τα είδη ούρων τα σκούρα είναι το χειρότερο σημά­δι, ενώ για τα παιδιά είναι τα νερουλά. Άρρωστοι που ουρούν πολύν καιρό ούρα λεπτά που δεν έχουν ακόμη χωνέψει, αν τα υπόλοιπα συμπτώματα δείχνουν πως η αρρώστια θα περάσει, σ' αυτούς πρέπει να περιμέ­νουμε απόσταση στις χώρες κάτω από το διάφραγμα. Και τις λιπαρές ουσίες, που, όμοιες με ιστό αράχνης, μένουν ψηλά στην επιφάνεια, πρέπει επίσης να τις θε­ωρούμε ύποπτες: δείχνουν εξάντληση και μαρασμό. Στα ούρα που μέσα στους αιωρούνται οι νεφέλες πρέ­πει να εξετάζουμε να δούμε αν οι νεφέλες βρίσκονται προς τα κάτω ή προς τα επάνω, και ακόμη τι λογής είναι τα χρώματα που έχουν: αν κατεβαίνουν προς τα κάτω και έχουν τα χρώματα που είπαμε, να τις θεω­ρούμε καλό σημάδι και να είμαστε ευχαριστημένοι* αν όμως αιωρούνται επάνω επάνω και έχουν τα χρώμα­τα που είπαμε, να τις θεωρούμε κακό σημάδι και να μας βάζουν σε υποψίες. Πρόσεξε ωστόσο μην ξεγελα­στείς: μπορεί και η κύστη η ίδια να έχει κάποια αρρώ­στια και αυτή να δίνει στα ούρα τα χαρακτηριστικά αυτά* το σημάδι δεν είναι τότε για ολόκληρο το σώμα αλλά μόνο για την κύστη.

13 Ο έμετος τότε κυρίως κάνει καλό, όταν αποτε-

211

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

χολής ξυμμεμιγμένων ότι μάλιστα" και μή παχύς

κάρτα έμεέσθω' οί γάρ άκρητέστεροι κακίους εί-

σίν. Εί δε εϊη τό έμεύμενον πρασοειδές ή πελιδνοί/

ή μέλαν, δ τι άν η τουτέων τών χρωμάτων, νο­

μίζει ν χρή πονηρόν είναι' εί δε και πάντα τά

χρώματα ό ωύτός άνθρωπος έμέοι, κάρτα ολέ­

θρων τούτο γίγνεται9 τάχιστον δέ θάνατον ση­

μαίνει τό πελιδνόν τών έμεσμάτων, εί όζει δυσώ-

δες. Πασαι δέ αί ύπόσαπροι και δυσώδεες όσμαι

κακάι έπι πάσι τοίσιν έμεομένοισιν:

14 Πτύελονχρή έπϊ πάσι τοίσιν άλγήμασι τοΐσι

περϊ τον πλεύμονα και τάς πλευράς ταχέως τε ά-

ναπτύεσθαι και εύπετέως, ξυμμεμιγμένον τε φαί-

νεσθαι τό ξανθόν ισχυρώς τω πτυέλω. Εί γάρ

πολλω ύστερον μετά τήν αρχήν τής οδύνης άνα-

πτύοιτο, ξανθόν έόν ή πυρρόν ή πολλήν βήχα

παρέχον ή μή ισχυρώς ξυμμεμιγμένον, κάκιον

γίγνεται' τό τε γάρ ξανθόν άκρητον έόν κινδυνώ-

δες, τό δέ λευκόν και γλίσχρον και στρογγύλον

αλυσιτελές. Κακόν δέ καϊ τό χλωρόν έόν κάρτα

212

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

λείται από φλέγμα και χολή που έχουν αναμειχθεί ό­σο το δυνατό καλύτερα* καλό είναι να μην είναι και παχύρρευστος.Όσο πιο άκρατος ο έμετος, τόσο χειρό­τερα. Αν ό,τι βγαίνει με τον έμετο έχει το χρώμα του πράσου ή είναι μελανό ή μαύρο, όποιο από τα χρώ­ματα αυτά κι αν έχει, θα πρέπει να το θεωρούμε επι­κίνδυνο σημάδι, εξαιρετικά όμως επικίνδυνο καταντά το πράγμα αν ο ίδιος άνθρωπος βγάζει στον εμετό του όλα μαζί αυτά τα χρώματα. Θάνατο που θα έρ­θει πολύ σύντομα δείχνει το μελανό χρώμα του εμε­τού, αν η οσμή του είναι άσχημη. Γενικά οι σάπιες και άσχημες οσμές είναι σε κάθε περίπτωση εμετού κακό σημάδι.

14 Τα πτύελα, πάντοτε όταν ο άρρωστος πονά στον πνεύμονα και στα πλευρά του, πρέπει να απο­βάλλονται γρήγορα και εύκολα, και το κίτρινο χρώ­μα πρέπει να φαίνεται πολύ καλά αναμειγμένο με τα πτύελα* γιατί αν πολύν καιρό ύστερα από την αρχή του πόνου ο άρρωστος παρουσιάσει πτύελα ξανθά ή ξανθοκόκκινα ή πτύελα που συνοδεύονται από δυνα­τό βήχα ή που δεν είναι πολύ καλά αναμειγμένα, το σημάδι είναι μάλλον κακό* γιατί και το κίτρινο χρώ­μα, όταν δεν είναι ανάμεικτο με άλλα, είναι επικίνδυ­νο, και τα λευκά, γλοιώδη και στρογγυλά πτύελα δεν είναι από εκείνα που έχουν χρήσιμο αποτέλεσμα. Κα-

213

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

καϊ τό αφρώδες' ει δε εϊη ούτως άκρητον ώστε και

μέλαν φαίνεσθαι, δεινότερόν έστι τούτο εκείνων,

[κακόν δέ και ήν μηδέν άνακαθαΐρηται, μηδέ

προϊή 6 πλεύμων, άλλά πλήρης έών ζεγ) έν τή

φάρυγγι.] Κορύζας δέ καϊ πταρμούς έπϊ πάσι τοΐ­

σι περϊ τον πλευμονα νουσήμασι προγεγονέναι, ή

έπιγενέσθαι, κακόν' άλλ7έν τοίσιν άλλοισι νου­

σήμασι τοΐσι θανατώδεσιν οί πταρμοϊ λυσιτελέ-

ουσιν. Αϊματι δέ ξυμμεμιγμένον μή πολλω πτυ-

ελον ξανθόν έν τοΐσι περιπλευμονικοΐσιν, έν αρχή

μέν τής νουσου πτυόμενον, περιεστικόν κάρτα"

έβδομαΐω δέ έόντι ή παλαιοτέρω ήσσον ασφαλές.

Πάντα δέ πτύελα πονηρά έστιν όκόσα άν τήν ό-

δύνην μή παύγ}, κάκιστα δέ τά μέλανα, ώς διαγέ-

γραπται. Τά δέ παύοντα όδύνην, πάντων άμείνω

άναπτυόμενα.

214

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

κό σημάδι είναι και όταν τα πτύελα είναι πολύ πρά­σινα και έχουν αφρούς" αν μάλιστα είναι τόσο αμιγή ώστε να φαίνονται και μαύρα, τότε αυτό είναι ακόμη πιο επίφοβο. [Κακό είναι και όταν ο πνεύμονας δεν α­φήνει τίποτε να βγει προς τα έξω" έτσι δεν καθαρίζε­ται καθόλου, και μένει γεμάτος από ουσίες που βρά­ζουν μέσα στον φάρυγγα.] Το συνάχι και το φτάρνι-σμα είναι κακό σε όλες τις πνευμονικές παθήσεις, είτε υπήρχε πριν από αυτές είτε παρουσιάζεται μετά" στις υπόλοιπες όμως βαριές αρρώστιες το φτάρνισμα κά­νει καλό. Σ ε περιπτώσεις φλεγμονής των πνευμόνων: κίτρινα πτύελα ανάμεικτα με λίγο αίμα στην αρχή της αρρώστιας είναι πολύ καλό σημάδι, αν όμως ο άρρωστος έχει συμπληρώσει εφτά ή και περισσότερες ημέρες αρρώστιας, κάποιος κίνδυνος αρχίζει να υπάρ­χει. Γενικά: πτύελα που δεν σταματούν τον πόνο εί­ναι κακά, τα χειρότερα όμως είναι τα μαύρα, όπως το καθόρισα πιο πάνω. Αντίθετα, πτύελα που σταμα­τούν τον πόνο είναι στο σύνολο τους καλύτερο σημά­δι.

15 Εμπυήματα στην περιοχή του στήθους.

16 Υπολογισμός της αρχής του εμπυήματος. Καθορισμός της

θέσης του.

ιγ Γενικές παρατηρήσεις για τα εμπυήματα.

ι δ Πνευμονικές παθήσεις, αποστάσεις.

19 Αρρώστιες του διαφράγματος και της κύστης.

215

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

2 0 Οί δέ πυρετοί κρίνονται13έν τήσιν αύτέησιν

ήμέρησι τον αριθμόν, έζ ών τε περιγίγνονται οί

άνθρωποι και έξ ών άπόλλυνται. Οί τε γάρ εύη-

θέστατοι τών πυρετών και έπϊ σημείων ασφαλέ­

στατων βεβώτες τεταρταίοι παύονται, ή πρόσθεν'

οί τε κακοηθέστατοι και έπϊ σημείων δεινότατων

γιγνόμενοι τεταρταίοι κτείνουσιν, ή πρόσθεν. Η

μέν ούν πρώτη έφοδος αύτέων ούτω τελευτα' ή δέ

δεύτερη ές τήν έβδόμην περιάγεται' ή δέ τρίτη ές

τήν ένδεκάτην' ή δέ τετάρτη ές τήν τεσσαρεσκαι-

δεκάτην' ή δέ πέμπτη ές τήν έπτακαιδεκάτην' ή

δέ έκτη ές τήν είκοστήν. Αύται μέν ούν διά τεσ­

σάρων ές τάς είκοσι ν έκ προσθέσιος τελευτώσιν.

Ού δύναται δέ δλησιν ήμέρησιν ουδέν τουτέων ά-

ριθμέεσθαι άτρεκέως' ουδέ γάρ ό ένιαυτός τε καϊ

οί μήνες όλησιν ήμέρησι πεφύκασιν άριθμέεσθαι.14

Μετά δέ ταύτα έν τω αύτέω τρόπω κατά τήν αύ-

τέην πρόσθεσιν ή πρώτη περίοδος τεσσάρων καϊ

τριήκονθ' ήμερέων, ή δέ δεύτερη τεσσαράκοντα

ήμερέων, ή δέ τρίτη έξήκονθ' ήμερέων.15 Τουτέων

δ' έν άρχήσίν έστι χαλεπώτατον προγιγνώσκειν

τά μέλλοντα έν πλείστω χρόνω κρίνεσθαι9 όμοιό-

2 ΐ 6

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

20 Όλοι οι πυρετοί, και εκείνοι ύστερα από τους ο­ποίους οι άρρωστοι γίνονται πάλι υγιείς και εκείνοι α­πό τους οποίους οι άρρωστοι πεθαίνουν, κρίνονται τις ίδιες ακριβώς ημέρες. Πράγματι* οι πιο ήπιες μορφές πυρετού, όσες είναι εδραιωμένες πάνω σε ασφαλέστα­τα σημάδια, υποχωρούν την τέταρτη ημέρα ή και πιο πριν* αλλά και οι πιο κακοήθεις, που συνοδεύονται α­πό τα πιο επικίνδυνα σημάδια, προκαλούν τον θάνα­το την τέταρτη ημέρα ή και πιο πριν. Η πρώτη τους λοιπόν προσβολή τελειώνει με αυτόν τον τρόπο, ενώ η δεύτερη φτάνει ως την έβδομη ημέρα, η τρίτη ως την ενδέκατη, η τέταρτη ως την δέκατη τέταρτη, η πέμπτη ως την δέκατη έβδομη, η έκτη ως την εικο­στή: με την προσθήκη κάθε φορά τεσσάρων ημερών καταλήγουν έτσι στις είκοσι ημέρες. Οπωσδήποτε, έ­νας ακριβής υπολογισμός κατά πλήρεις ημέρες είναι στις περιπτώσεις αυτές αδύνατος: ούτε και το έτος ή οι μήνες λογαριάζονται κατά πλήρεις ημέρες. Από το σημείο αυτό και ύστερα - με την ίδια μέθοδο και προ­σθέτοντας τον ίδιο αριθμό ημερών - η πρώτη περίο­δος συμπληρώνεται στις τριαντατέσσερεις ημέρες, η δεύτερη στις σαράντα, η τρίτη στις εξήντα. Στην αρ­χή των περιόδων αυτών είναι εξαιρετικά δύσκολο να κάνει κανείς προγνώσεις για καταστάσεις που θα κρι­θούν ύστερα από τόσο πολύ χρόνο* ο λόγος είναι ότι

217

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ταται γάρ αί άρχαί είσιν αύτέων' άλλά χρή άπό

τής πρώτης ήμερης ένθυμεεσθαι, και καθ'έκάστην

τετράδα προστιθεμένην σκέπτεσθαι' και ού λήσε-

ται όπτ) τρέφεται τό νούσημα. Γίγνεται δέκάι τών

τεταρταίων κατάστασις έκ τοΰ τοιούτου κόσμου.

Τά δέ έν έλαχίστω χρόνω μέλλοντα κρίνεσθαι,

εύπετέστερα γιγνώσκεσθαι' μέγιστα γάρ τά δια­

φέροντα άπ' αρχής αύτέων εστίν' οί μέν γάρ πε-

ριεσόμενοι εύπνοοί τε και ανώδυνοι είσι, και κοι-

μώνται τάς νύκτας, τά τε άλλα σημεία έχουσιν

ασφαλέστατα" οί δέ άπολούμενοι δύσπνοοι γί­

γνονται, άλλοφάσσοντες, άγρυπνέοντες, τά τε

άλλα σημεία κάκιστα έχοντες. Ώς ούν τουτέων

ούτω γιγνομένων ξυμβάλλεσθαι χρή κατά τε τον

χρόνο ν κατά τε τήν πρόσθεσιν έκάστην έπι τήν

κρίσιν ιόντων τών νουσημάτων. Κατά δέ τον αυ­

τόν τρόπον και τήσι γυναιξί ν αί κρίσιες έκ τών

τόκων γίγνονται.

2 ΐ δ

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

οι αρχές τους είναι απόλυτα όμοιες. Πρέπει, ωστόσο, ήδη από την πρώτη μέρα να δίνουμε μεγάλη προσο­χή, και με κάθε καινούργια τετράδα που θα προστίθε­ται να κάνουμε τις παρατηρήσεις μας, και τότε δεν πρόκειται να κάνουμε λάθος για την τροπή που θα πάρει η αρρώστια. Η ίδια τάξη ρυθμίζει και την πο­ρεία των τεταρταίων πυρετών. Στις περιπτώσεις ό­μως οι οποίες πρόκειται να κριθούν μέσα σε συντομό­τατο χρόνο η πρόγνωση είναι ευκολότερη, γιατί οι διαφορές τους ήδη από την αρχή είναι πολύ μεγάλες: όσοι θα γίνουν καλά έχουν εύκολη αναπνοή, δεν υπο­φέρουν από πόνους, κοιμούνται τις νύχτες, γενικά πα­ρουσιάζουν τα πιο ασφαλή συμπτώματα, ενώ εκείνοι που θα πεθάνουν υποφέρουν από δύσπνοια, λεν άλλα αντ' άλλων, δεν έχουν ύπνο, γενικά τα συμπτώματα που παρουσιάζουν είναι τα χειρότερα. Γνωρίζοντας λοιπόν ότι όλα αυτά γίνονται με αυτόν τον τρόπο, πρέπει να βγάζουμε κάθε φορά τα συμπεράσματα μας μετρώντας τις μέρες και προσέχοντας τον ρυθμό με τον οποίο η αρρώστια προχωρεί προς την κρίση της. Τον ίδιο νόμο ακολουθούν στις γυναίκες και οι κρίσεις μετά τον τοκετό.

2 ΐ Εμπύρετοι πονοκέφαλοι.

22 Πόνοι στα αυτιά με πυρετό.

23 Έλκη στον φάρυγγα. Φλεγμονές στον λαιμό.

219

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

2 4 Όκόσοισι δ' άν οί πυρετοί παύωνται μήτε

σημείων γενομένων Χυτηρίων μήτε εν ήμέρησι

κρισίμησιν, υποστροφή ν προσδέχεσθαι χρή του-

τέοισιν."Οστις δ' άν τών πυρετών μηκύνη περιε-

στιχώς διακειμένου τοΰ άνθρωπου, μήτε οδύνης

έχουσης διά φλεγμονήν τινα μήτε διά πρόφασιν

άλλην μηδεμίην έμφανέα, τουτέω προσδέχεσθαι

άπόστασιν μετ'οιδήματος τε και οδύνης ές τι τών

άρθρων, και ούχ ήσσον τών κάτω. Μάλλον δέ

γίγνονται και έν έλάσσονι χρόνω αί τοιαΰται α­

ποστασίες τοΐσι νεωτέροισι τριήκοντα έτέων' ύ-

ποσκέπτεσθαι δέ χρή ευθέως τά περϊ τής άπο-

στάσιος, ήν εϊκοσιν ημέρας ό πυρετός έχων ύπερ-

βάλλτη' τοΐσι δέ γεραιτέροισιν ήσσον γίγνεται πο-

λυχρονιωτέρου έόντος τοΰ πυρετού. Χρή δέ τήν

μέν τοιαύτην άπόστασιν προσδέχεσθαι ξυνεχέος

έόντος τοΰ πυρετού,16 ές δέ τεταρταΐον καταστή-

σεσθαι, ήν διαλείπγ} τε και καταλαμβάνη πεπλα-

νημένον τρόπον, και ταύτα ποιέων τω φθινοπώ-

ρω προσπέλαση."Ωσπερ δέ τοΐσι νεωτέροισι τών

τριήκοντα έτέων αί αποστασίες γίγνονται, ούτως

οί τεταρταίοι μάλλον τοΐσι τριήκοντα έτέων και

220

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

24 Στις περιπτώσεις που ο πυρετός υποχωρεί χω­ρίς σημάδια θεραπείας και όχι σε μέρες κρίσιμες, θα πρέπει να αναμένεται υποτροπή. Αν όμως ο πυρετός πηγαίνει σε μάκρος, ενώ παράλληλα ο άρρωστος πα­ρουσιάζει σημάδια θεραπείας, χωρίς να έχει πόνους α­πό κάποια φλεγμονή ή από κάποιαν άλλη φανερή αι­τία, στον άρρωστο αυτόν πρέπει να περιμένουμε από­

σταση με οίδημα και πόνο σε κάποια από τις αρθρώ­σεις του, ιδιαίτερα στις κάτω. Αυτού του είδους οι α­

ποστάσεις παρουσιάζονται συχνότερα, και σε πιο σύ­ντομο διάστημα, σε άτομα ηλικίας κάτω των τριάντα χρονών. Θα πρέπει μάλιστα το μυαλό μας να πηγαί­νει αμέσως στην απόσταση, αν ο πυρετός συνεχίζει να υπάρχει και πέρα από τις είκοσι μέρες. Στους ηλικιω­μένους όμως οι αποστάσεις αυτές είναι λιγότερο συ­χνές και όταν ακόμη ο πυρετός έχει κρατήσει περισ­σότερες ημέρες. Μια τέτοια απόσταση θα πρέπει να την περιμένουμε αν ο πυρετός είναι συνεχής, θα πρέ­πει όμως να περιμένουμε μετατροπή σε τεταρταίο, αν ο πυρετός σταματά και ξαναρχίζει χωρίς καμία τάξη, και μάλιστα αν ο πυρετός εκδηλώνεται με αυτόν τον τρόπο ενώ πλησιάζει το φθινόπωρο. Και όπως οι α­

ποστάσεις παρουσιάζονται σε άτομα ηλικίας κάτω των τριάντα χρονών, έτσι και οι τεταρταίοι είναι πιο συχνοί σε άτομα ηλικίας τριάντα χρονών και άνω.

221

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γεραιτέροισιν. Τάς δε αποστασίας είδέναι χρή του

χειμώνος μάλλον γιγνομένας χρονιώτερόν τε

παυομένας, ήσσον δε παλινδρομεύσας.

"Οστις δ3άν έν πυρετωμή θανατώδει φγ) τήν κε­

φαλήν άλγέειν και όρφνώδές τι προ τών οφθαλ­

μών φαίνεσθαι, ήν καϊ καρδιωγμός τουτέω προσ-

γένηται, χολώδης εμετός παρέσται' ήν δέ και ρί­

γος έπιλάβη και τά κάτω μέρεα τοΰ υποχονδρίου

φυχρά ή, καϊ θάσσον έτι ό έμετος παρέσται' ήν δε

τι πίη ή φάγη ύπό τούτον τον χρόνον, κάρτα

ταχέως έμέεται. Τουτέων δέ οίσιν άν άρξηται ό

πόνος τή πρώτη ήμερη γίγνεσθαι, τεταρταίοι πι-

εζεύνται μάλιστα καϊ πεμπτάίοι, ές δέ τήν έβδό-

μην απαλλάσσονται9 οί μέντοι πλείονες αύτέων

άρχονται μέν πονέεσθαι τριταίοι, χειμάζονται δέ

μάλιστα πεμπτάίοι, απαλλάσσονται δέ ένατάίοι

ή ένδεκαταΐοι' δι δ' άν άρξωνται πεμπτάίοι πο­

νέεσθαι, και τάλλακατά λόγον αύτέοισι τών πρό-

σθεν γίγνηται, ές τήν τεσσαρεσκαιδεκάτην κρίνε­

ται ή νούσος. Γίγνεται δέ ταύτα τοΐσι μέν άνδρά-

σι και τήσι γυναιξιν έν τοΐσι τριταίοισι μάλιστα'

222

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

Πρέπει επίσης να ξέρεις ότι το χειμώνα οι αποστάσεις παρουσιάζονται συχνότερα και διαρκούν και περισσό­τερο, συμβαίνουν όμως τότε σε μικρότερο βαθμό υπο­τροπές.

Όταν ο άρρωστος, ενώ έχει πυρετό όχι επικίνδυνο, λέει ότι αισθάνεται πόνους στο κεφάλι και ότι βλέπει σκότος μπρος στα μάτια του, αν δίπλα σε όλα αυτά του παρουσιασθεί και στομαχόπονος, θα κάνει έμετο χολώδη" αν όμως προστεθεί και ρίγος και οι περιοχές κάτω από το υποχόνδριο είναι ψυχρές, ο έμετος θα ρθει ακόμη γρηγορότερα* αν, τέλος, πιει ή φάει κάτι στο μεταξύ, ο έμετος θα ρθει αμέσως. Αν στις περι­πτώσεις αυτές ο πόνος αρχίζει την πρώτη μέρα, οι άρ­ρωστοι έχουν τις περισσότερες ενοχλήσεις την τέταρ­τη και την πέμπτη μέρα και απαλλάσσονται την έ­βδομη. Οι περισσότεροι όμως από αυτούς αρχίζουν να έχουν πόνους την τρίτη μέρα" τις πιο δύσκολες στιγ­μές τους οι άρρωστοι αυτοί τις περνούν την πέμπτη μέρα και απαλλάσσονται από τους πόνους την ένατη ή την ενδέκατη. Όταν όμως αρχίζουν να υποφέρουν την πέμπτη μέρα και όλα τα υπόλοιπα εξελίσσονται αντίστοιχα με αυτά που περιγράψαμε πρωτύτερα, η αρρώστια τους φτάνει στην κρίση της τη δέκατη τέ­ταρτη μέρα. Στους άντρες και στις γυναίκες οι ενο­χλήσεις αυτές παρουσιάζονται συνήθως σε τριταίους

223

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τοΐσι δέ νεωτέροισι γίγνεται μέν και έν τουτέοισι,

μάλλον δέ έν τοΐσι ξυνεχεστέροισι πυρετοΐσι και

έν τοΐσι γνησίοισι τριταίοισιν.17

Οίσι δ' αν έν τοιουτοτρόπω πυρετω κεφαλήν άλ-

γέουσιν άντι μέν τοΰ όρφνώδές τι προ τών οφθαλ­

μών φαίνεσθαι άμβλυωγμός γίγνηται ή μαρμα-

ρυγαϊ προφαίνωνται, άντι δέ τοΰ καρδιώσσειν έν

τω ύποχονδρίω έπϊ δεξιά ή έπ' αριστερά ξυντεί-

νηταί τι μήτε ξύν οδύνη μήτε ξύν φλεγμονή, αίμα

διά τών ρινών τουτέοισι ρυήναι προσδόκιμον άντι

τοΰ έμέτου. Μάλλον δέ καϊ ένταΰθα τοΐσι νέοισι

τοΰ αίματος τήν ρήξιν προσδέχεσθαι' τοΐσι δέ

τριηκονταετέσι καϊ γεραιτέροισιν ήσσον, άλλά

τούς έμέτους τουτέοισι προσδέχεσθαι.

Τοΐσι δέ παιδίοισι σπασμοί γίγνονται, ήν ό πυ­

ρετός οξύς 7], καϊ ή γαστήρ μή διαχωρέγ}, και ά-

γρυπνέωσί τε καϊ έκπλαγέωσι, καϊ κλαυθμυρίζω-

σι, καϊ τό χρώμαμεταβάλλωσι καϊ χλωρόν ή πε-

λιδνόν ή έρυθρόν ϊσχωσιν. Γίγνεται δέ ταΰτα έξ

ετοιμότατου μέν τοΐσι παιδίοισι τοΐσι νεωτάτοι-

σιν ές τά επτά έτεα' τά δέ πρεσβύτερα τών παι­

διών καϊ οί άνδρες ούκ έτι έν τοΐσι πυρετοΐσι ν ύπό

τών σπασμών άλίσκονται, ήν μή τι τών σημείων

προσγένηται τών ισχυρότατων τε καϊ κάκιστων,

224

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

πυρετούς" στους νεότερους παρουσιάζονται, βέβαια, και σ' αυτούς τους πυρετούς, κατά προτίμηση όμως σε συνεχέστερους πυρετούς και σε γνήσιους τριταίους. Όταν όμως ο άρρωστος, έχοντας τέτοιου είδους πυ­

ρετό, αισθάνεται μεν πόνους στο κεφάλι, αντί όμως να βλέπει σκότος μπρος στα μάτια του, έχει απλώς αμ-βλύτερη την όραση του ή βλέπει λαμπυρίσματα μπρο­στά στα μάτια του, και αντί να έχει πόνους στο στο­μάχι αισθάνεται κάτι σαν τέντωμα στο υποχόνδριο, στα δεξιά ή στα αριστερά, χωρίς πόνο και χωρίς φλεγμονή, σ' αυτόν τον άρρωστο αντί για έμετο θα πρέπει να περιμένουμε αιμορραγία από τη μύτη. Και στην περίπτωση αυτή την αιμορραγία θα πρέπει να την περιμένουμε κατά προτίμηση στους νέους, όχι τό­σο σε όσους είναι τριάντα χρονών και άνω: σ' αυτούς θα πρέπει να περιμένουμε μάλλον τον έμετο.

Στα παιδιά παρουσιάζονται σπασμοί, αν έχουν υψη­λό πυρετό, δεν ενεργούνται, δεν μπορούν να κοιμη­θούν, κατέχονται από φόβο και κλαιν δυνατά, αλλά­ζουν χρώμα και γίνονται κίτρινα, μελανά ή κόκκινα. Αυτά συμβαίνουν παρά πολύ εύκολα στα πολύ μικρά παιδιά, ως τα εφτά τους χρόνια* τα μεγαλύτερα παι­διά και οι άντρες δεν παρουσιάζουν πια σπασμούς στους πυρετούς τους, αν δεν προστεθεί και κάποιο α­πό τα πιο βαριά και πιο κακά συμπτώματα, όπως α-

225

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

οίά περ εν τήσι φρενίτισι γίγνεται. Τούς δ' άπο-

λουμένους τε και περιεσομένους τών παιδιών τε

και τών άλλων τεκμαίρεσθαι τοΐσι ξύμπασι ση-

μείοισιν, ώς έφ} έκάστοισιν έκαστα διαγέγραπται.

Ταύτα δέ λέγω περί τε τών οξέων νουσημάτων

και δσα έκ τουτέων γίγνεται.

25 Χρή δέ τον μέλλοντα ορθώς προγιγνώσκειν

τούς περιεσομένους και τούς άποθανουμένους, ό­

σο ισί τε αν μέλλη πλέονας ημέρας παραμένειν τό

νούσημα και όσοισιν άν έλάσσους, τά σημεία έκ-

μανθάνοντα πάντα18 κρίνειν έκλογιζόμενον τάς

δυνάμιας αύτέων προς άλλήλας, ώσπερ διαγέ­

γραπται περί τε τών άλλων και τών ούρων και

τών πτυέλων. Χρή δέ και τάς φοράς τών νουση­

μάτων τών αίει έπιδημεύντων ταχέως ένθυμεε­

σθαι και μή λανθάνειν τής ώρης τήν κατάστασιν.

Εύ μέντοι χρή είδέναι περί τε τών τεκμηρίων και

τών άλλων σημείων/9 ότι έν παντϊ έτει και πάση

ώρη τά τε κακά κακόν σημαίνει και τά χρηστά α­

γαθόν, έπει και έν Λιβύη και έν Δήλω και έν

226

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

κριβώς συμβαίνει στις φρενίτιδες. Αν τα παιδιά και οι άλλοι άρρωστοι θα πεθάνουν ή θα γίνουν καλά, αυτό θα πρέπει να το συμπεραίνεις από το σύνολο των συμ­πτωμάτων, έτσι όπως τα περιέγραψα χωριστά στην καθεμιά περίπτωση. Αυτά έχω να πω για τις οξείες αρρώστιες και τα επακόλουθα τους.

25 0 γιατρός που θέλει να προβλέπει σωστά ποιοι άρρωστοι θα γίνουν καλά και ποιοι θα πεθάνουν, σε ποιους η αρρώστια θα κρατήσει περισσότερες ημέρες και σε ποιους λιγότερες, πρέπει να είναι σε θέση να ε­ξετάζει και να μελετά με προσοχή όλα τα συμπτώμα­τα και να τα αποτιμά, σταθμίζοντας, ύστερα από σύ­γκριση του ενός με το άλλο, τη σημασία τους - ακρι­βώς με τον τρόπο που περιέγραψα πιο πάνω, ιδιαίτε­ρα στην περίπτωση των ούρων και των πτυέλων. Πρέπει επίσης να είναι σε θέση να συλλαμβάνει αμέ­σως την εξέλιξη που θα παρουσιάσουν οι αρρώστιες που προσβάλλουν κατά καιρούς τον τόπο* τέλος, δεν πρέπει να ξεχνά τις καιρικές συνθήκες. Οπωσδήποτε, πρέπει να ξέρει για όλα τα συμπτώματα, ασφαλή και βοηθητικά, ότι σε κάθε χρονιά και σε κάθε εποχή του έτους τα κακά συμπτώματα δηλώνουν κάτι κακό και τα καλά κάτι καλό, όπως φαίνεται από το γεγονός ό­τι τα συμπτώματα για τα οποία μιλήσαμε πιο πάνω αποδεικνύονται αληθινά και στη Λιβύη και στη Δήλο

227

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Σκυθίη φαίνεται τά προγεγραμμένα άληθευοντα

σημεία. Εύ ούν χρή είδέναι δτι εν τοίσιν αύτέοισι

χωρίοισιν ουδέν δεινόν τό μή ού τά πολλαπλάσια

αύτέων έπιτυγχάνειν, ήν έκμαθών τις αυτά κρί-

νειν τε και έκλογίζεσθαι20 ορθώς έπίστηται. Πο-

θέειν δέ χρή ούδενός νουσήματος ουνομα, δ τι μή

τυγχάνγ) ένθάδε γεγραμμένον' πάντα γάρ όκόσα

έν τοΐσι χρόνοισι τοΐσι προειρημένοισι κρίνεται,

γνώση τοίσιν αύτέοισι σημείοισιν.

228

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

και στη Σκυθία. Πρέπει λοιπόν να γίνει κατανοητό ό­τι στους ίδιους τόπους δεν υπάρχει κανένας απολύτως φόβος να μην έχει επιτυχίες ο γιατρός στις πιο πολ­λές από τις περιπτώσεις, αν έχει μάθει καλά τα συ­μπτώματα και ξέρει να τα ζυγίζει και να τα αποτιμά σωστά. Και μη λυπάσαι, αν δεις να λείπει από την έκ­θεση μου αυτή το όνομα καμιάς αρρώστιας* γιατί με τα ίδια αυτά συμπτώματα θα είσαι σε θέση να ανα­γνωρίζεις όλες τις αρρώστιες, όσες φτάνουν στην κρί­ση τους στους ίδιους χρόνους που μνημόνευσα πιο πά­νω.

229

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Σ Χ Ο Λ Ι Α

ι. Οι αρρώστιες γ ια τις οποίες μ ίλησε αμέσως πιο πάνω ο συγγραφέας δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία: θέμα του έργου του θα είναι τα οξέα νοσήματα (βλ. και την αρχή του κεφ. 2). (Γ ια το νόημα του όρου αυτού βλ. παρακάτω, σ. 243 εξ·)· Σ τ η ν ερώτηση γ ιατ ί , τότε , δεν λε ίπε ι από το έργο και ο λό­γος γ ια χρόνια νοσήματα, ένας παλιός σχολιαστής του έργου δίνει την απάντηση «δη ούχ ώς χρονιών περϊ τούτων διαλέ­γεται, άλλ9 ώς έκ μεταπτώσεως όξέων γεγονότω ν».

2. Η παρουσία εδώ της λέξης θεΐον προκάλεσε μακρότατες συζητήσεις μεταξύ των ερμηνευτών του έργου, ήδη από την αρχαιότητα. Κ α ι ήταν φυσικό. Αν, πράγματ ι , το Προγνω­στικόν είναι έργο ιπποκρατικό, αν δηλαδή ανήκει στην ίδια « σ χ ο λ ή » από την οποία προήλθαν έργα όπως το Περί ιερής νουσου και το Περι αέρων υδάτων τόπων, τότε πώς θα εξηγη­θεί το γεγονός ότι στα έργα εκείνα συναντούμε μ ια διδασκα­λία ολοφάνερα αντ ίθετη; Ο Γαληνός υποστήριζε ότι με τ η λέ­ξη θεΐον δηλώνεται στο χωρίο αυτό του Προγνωστικού η επί­δραση που ασκούν στον ανθρώπινο οργανισμό οι ατμοσφαι­ρικές γενικά συνθήκες {«ή τοΰ περιέχοντος ημας αέρος κατά-στασις»). Από τους νεότερους ερευνητές υποστηρίχθηκαν γνώμες όπως οι ακόλουθες: α) ο Ιπποκράτης μετέβαλε ιδέες στον χρόνο που κύλησε από την ε π ο χ ή που έγραψε το Προ­γνωστικόν ως την ε π ο χ ή που έγραψε το Περι αέρων υδάτων τόπων (ΙίΐΐΓέ)' β) το Προγνωστικόνδεν μπορεί να είναι έργο του Ιπποκράτη (Επτίξπηδ)" γ ) πρέπει να αθετήσουμε τ η φρά­ση αυτή ως ανάξια του επιστημονικού πνεύματος ενός Ιππο­κράτη (ΚϋΚΐ6\ν6ίη, ^ η 6 δ ) ' δ) με το «θεΐον» δηλώνονται εδώ

230

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

οι κάθε λογής μετεωρολογικές επιδράσεις, απέναντι στις ο­

ποίες ο άνθρωπος στέκεται τελε ίως αδύναμος (Νεδίΐε)* ε) η

λέξη «θείον» αποτελεί απλόν υπαιν ιγμό σε περιπτώσεις ανί­

ατες (Ροΐι ίβηζ). - Σ ίγουρα αποτελεί υπερβολή να θεωρήσου­

με - μόνο εξαιτίας της λέξης «θείον» - το Προγνωστικόν πα­

λαιότερο από τα Περι ιερής νουσου χαι Περί αέρων υδάτων

τόπων. Δεν αποκλείεται η λέξη «θεΐον» να έχει εδώ τ η σημα­

σία « το ανεξήγητο» , « το πέρα από τις ανθρώπινες δυνατό­

τ η τ ε ς » : με αυτό το νόημα η λέξη δεν είναι καθόλου αταίρια­

στη στο στόμα ενός γιατρού που πρέπει να είναι κάθε φορά σε

θέση να προσδιορίζει ο ίδιος τα όρια των δυνατοτήτων του ή

τα όρια της επιστήμης του.

3· Σ τ ο κεφάλαιο αυτό περιγράφεται η όψη που παρουσιάζει

το πρόσωπο του ετοιμοθάνατου. Η περίφημη, πια, αυτή πε­

ριγραφή είναι σήμερα γ ν ω σ τ ή με τον όρο «Ιπποκρατ ικό προ­

σωπε ίο» ή - στον διεθνή χώρο - με τον όρο «Ραοίεδ Ιιίρροοπι-

4· Μ ι α από τις βασικότερες αρχές της ιπποκρατικής πρό­γνωσης ήταν η σύγκριση του αρρώστου με τους υγιείς ή - α­κόμη καλύτερα - με τον ίδιο τον εαυτό του σε κατάσταση υ­γείας. Τ ο πράγμα μάς είναι γνωστό από πολλά χωρία της Ιπποκρατικής συλλογής. Δύο τέτοια χωρία αξίζει να τα μνη­μονεύσουμε εδώ - το πρώτο και γ ια τον επ ιγραμματ ικό του χαρακτήρα: Κατ' ίητρεΐον ι (= III 2 / 2 , ι ΙίΐΐΓέ): η Ομοια ή α­νόμοια εξ αρχής (= να εξετάζεις τον άρρωστο αμέσως από την αρχή γ ια να δεις σε τ ι μοιάζει και σε τ ι διαφέρει από το κα­νονικό), Περϊ άρθρων εμβολής 10 (= IV 1 0 2 , 10 εξ ΥλΧΧτ€)\ πα­ραδείγματι χρήσθαι δεΐτω ύγιεΐπρός τό μη υγιές, και τω μη ύ-γιεΐπρός τό υγιές, μη τά αλλότρια... καθορώντα άλλά του αυ­τού τοΰκάμνοντος, ην άνόμοιον ή τό υγιές τω κάμνοντι.

5· Β λ . σχόλ. ί ο στο Περι φύσιος άνθρωπου (2ος τόμος).

231

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

6. Γ ι α τ η σημασία του όρου κρίσΐζ(άρα χαι του ρ. κρίνομαι)

βλ. σ. 2 5 , διάβασε όμως και το κεφ. 2 θ του ίδιου αυτού έργου,

καθώς και τα κεφάλαια 2 0 του Περι κρισίων (= IX 2 8 2 , 2 4 εξ.

Ι ί ί ΐ Γ ό ) και 2 6 (= 12) των Επιδημιών Κ {- II 6 7 8 , 5 εξ. ΙΛίΐΓέ).

7 · Γ ι α τ η σημασία του όρου βλ . παραπάνω, σ. 2 5 .

8 . Γ ι α μας η καινούργια μέρα αρχίζει τα μεσάνυχτα (όπως

και στους Ρωμαίους* βλ. Αυΐ. Οεΐΐ ί ι ΐδ, ΝοοίβΒ Αΐΐίοαε III ι)'

επομένως το πρώτο τρίτο της ημέρας συμπληρώνεται γ ια

μας στις 8 το πρωί. Γ ι α τους αρχαίους Έ λ λ η ν ε ς - τουλάχι­

στο της εποχής του Προγνωστικού - η καινούργια μέρα άρχι­

ζε μ ε τ η δύση του ήλιου. Δεν θα μπορούσε επομένως η φρά­

ση αυτή του Προγνωστικού να αναφέρεται στο τέλος του

πρώτου τρίτου του 2 4 ω ρ ο υ , αφού η αφύπνιση θα έπρεπε τό­

τε να γ ίνεται (ανάλογα με την εποχή) γύρω στις 2 ή τις 4 το

πρωί! Ποια είναι λοιπόν η σημασία της φράσης του Προγνω­

στικού; Αν ξεκινήσουμε από το ότι η λέξη ήμερη δεν δηλώνε ι

στη φράση αυτή το 2 4 ω ρ ο , αλλά το δ ιάστημα από την ανα­

τ ο λ ή του ήλιου ως τ η δύση του (τέτοια είναι η σημασία της

λέξης στην αρχή του κεφαλαίου), ο λόγος θα είναι ή α) γ ια ύ­

πνο που αρχίζει το πρωί (με την ανατολή του ήλιου) και κρα­

τάει ώσπου να συμπληρωθεί το ένα τρίτο της ημέρας (του

φωτεινού δηλαδή τμήματος του 2 4 ω ρ ο υ ) , επομένως γ ια συ­

νολικό ύπνο τεσσάρων περίπου ωρών, ή β) γ ια ύπνο που συ­

νεχίζεται και πέρα από την ανατολή του ήλιου, ώσπου να συ­

μπληρωθε ί το ένα τρίτο της ημέρας. Κατά τ η γ ν ώ μ η μου,

πρόκειται γ ια το δεύτερο: το πρώτο δεν θα ανήκε, ασφαλώς,

στα « ήκιστα λυπέοντα».

9 · Ό π ω ς σημείωσε ήδη ο }οηεδ (στον πρώτο τόμο της έκ­

δοσης έργων της Ιπποκρατικής συλλογής στη σειρά Ι,οέίο

Οΐαδδίεαΐ Ιί ΐ>Γ3Γγ, σ. Ο Χ ) , στην Ιπποκρατ ική συλλογή χρησι­

μοποιε ίται ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός λέξεων για

232

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

να δηλωθεί η κατάσταση εκείνη κατά την οποία ο άνθρωπος

έχει χάσει τον έλεγχο του εαυτού του: έκμαίνομαι, παρα-

κρουω, παραλέγω, παραληρώ, παρανοώ, παραφέρομαι, παρα­

φρονώ, λήρος, μανία, παρακοπή, παράληρος, παραφροσύνη,

φρενΐτις. Σ ή μ ε ρ α δεν ε ίμαστε πια σε θέση να διακρίνουμε ού­

τε ποιαν ακριβώς διαφορά παρουσιάζουν ο ένας από τον άλ­

λον οι επιμέρους αυτοί όροι ούτε τ ι ακριβώς εννοείται με τον

καθέναν από αυτούς. Μ ε τον όρο παραφροσύνη π.χ. δεν δη­

λώνετα ι μόνο η απώλε ια των φρενών, η τρέλα' καμιά φορά

η λέξη δηλώνει κάτι πολύ λ ιγότερο: απλώς την απώλε ια των

αισθήσεων. Θα πρέπει επίσης να δεχτούμε ότι οι επιμέρους

συγγραφείς θα είχαν ασφαλώς προτιμήσεις γ ια τον έναν ή

τον άλλον από τους όρους αυτούς, πράγμα που ασφαλώς θα

συνετέλεσε στην επίδοση - κατά εποχές - αυτού ή εκείνου του

όρου.

Ι Ο . Έ ν α ς από τους παλαιούς σχολιαστές του Προγνωστικού

μας πληροφορεί ότι «κάτω κοιλίαν έκάλεσε νυν τήν γαστέρα

και τά έντερα προς άντιδιαστολήν τοΰ θώρακος».

ι ι . Β λ . παραπάνω, σ. 24-

12. Ό π ω ς έχει ή δ η υποδειχθεί , στο χωρίο αυτό γ ίνεται ι­

διαίτερα φανερός ο αληθινός χαρακτήρας του Προγνωστικού:

ο συγγραφέας του έργου δεν ενδιαφέρεται γ ια επιμέρους όρ­

γανα και επιμέρους αρρώστιες* ό,τι κυρίως τον ενδιαφέρει εί­

ναι το πώς αντιδρά ο οργανισμός ως σύνολο στις διάφορες

αρρώστιες, και ιδιαίτερα στις οξείες. Από αυτήν ασφαλώς την

ιπποκρατική αντ ίληψη θα ήταν επηρεασμένος ο Πλάτωνας

όταν υποστήριζε ότι σωστή θεραπευτική α γ ω γ ή δεν είναι ε­

κείνη που επιδ ιώκει την ίαση του άρρωστου μέλους, αλλά ε­

κείνη που επιζητεί την ίαση αυτού του μέλους με την ίαση ο­

λόκληρου του σώματος (Χαρμίδης 156 &-<:).

Ι3 · Β λ . παραπάνω, σχόλ. 6.

233

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ι4· Ο λόγος είναι γ ια το ηλιακό έτος (365Υ2 μέρες) και γ ια

τον σεληνιακό μήνα (27^/2 μέρες).

Ι5 · Σ τ ο κεφάλαιο 2 0 τον Προγνωστικού, κρίσιμες ημέρες

γ ια τους πυρετούς ορίζονται οι ακόλουθες: 4 η , 7 ^ ι ί η , Ι47)?

Ι 7 η , 2 θ ή , 34η , 4 °ή? 6 θ ή . Σ τ ο κεφάλαιο όμως 26 (= 12 Ε.) των

Επιδημιών Α τα πράγματα καθορίζονται με τον ακόλουθο

τρόπο: α) αρρώστιες που έχουν παροξυσμούς πυρετού σε άρ­

τιες ημέρες, κρίνονται στις ακόλουθες άρτιες ημέρες: 4η? 6η ,

8 η , ΐΟη, 1 4 η , 2 θ ή , 2 4 η , 3 θ ή , 4 θ ή , 6 θ ή , 8 θ ή , ΐ 2 θ ή ' β) αρρώ­

στιες που έχουν παροξυσμούς πυρετού σε περιττές ημέρες κρί­

νονται στις ακόλουθες περιττές ημέρες: 3Ή, 5*Π? 7η? 9^1, Ι Ι Τ ί ?

Ι 7 η , 2 ΐ η , 2 7 η , 31^- ( Γ ια το όλο θέμα βλ. Κ. Ό€ίοΗ§Γ&ΐ3€Γ, Ζ2/£

Ερΐάβηιίβη ιιηά άαδ Οοτρηδ Ηίρροοταύαιηι, ΒΟΓΗΠ Ι933? σ ·

19 εξ.).

ι ό . Β λ . το σχόλιο 2 στο ιερής νουσου.

ιγ. Αν των γνήσιων τριταίων το γνώρισμα είναι η πλήρης,

περιοδική, υποχώρηση του πυρετού, τότε αυτοί διακρίνονται

από εκείνους που χαρακτηρίζονται από α π λ ή με ίωση του πυ­

ρετού.

χ8. Γ ι α την πρόγνωση του ο ιπποκρατικός γιατρός «χρε ια­

ζόταν όλα ανεξαιρέτως τα συμπτώματα* και το παραμικρό-

τερο σύμπτωμα θα μπορούσε να αποδειχθεί αποφασιστικής

σημασίας: ο γιατρός παρακολουθούσε την πορεία της αρρώ­

στιας παρατηρώντας τις μεταβολές του συνόλου των συ­

μ π τ ω μ ά τ ω ν , ακόμη και του πιο ασήμαντου» (5 ί§€Πδί) .

Ι9 · Πρέπε ι να έχουν δίκαιο όσοι υποστήριξαν ότι με τ η λέ­

ξη τεκμήρια νοούνται τα «ασφαλή, προσδιοριστικά σημάδ ια» ,

ενώ με τ η λέξη σημεία τα υπόλοιπα, κάθε λογής «βοηθητ ικά

σημάδ ια» .

2 0 . Σ τ ι ς έντονες, τα τελευταία χρόνια, συζητήσεις γ ια τις

σχέσεις του Θουκυδίδη με την ιπποκρατική ιατρική (πιο συγ-

234

ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ

κεκριμένα: γ ια τ η σχέση που μπορεί να έχει με την ιπποκρα­

τ ική πρόγνωση ο προγνωστικός χαρακτήρας της θουκυδί-

δειας ιστορίας) συχνά τονίσθηκε η παρουσία ιπποκρατικής ο­

ρολογίας (και μάλιστα από τον χώρο της πρόγνωσης) στον

λόγο του ιστορικού: σημεία, τεκμήρια, κρίνειν, έκλογίζεσθαι,

σημαίνει ν, ελπίζει ν, προσδέχεσθαι. Οι σχετικές έρευνες παρου­

σιάζουν, πιστεύω, εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον και μπο­

ρούν να οδηγήσουν σε χρησιμότατα συμπεράσματα και γ ια

τους δύο «γραμματε ιακούς» χώρους.

235