Ιπποκρατησ ιατρικά θέματα τόμος β'

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ ΙΑΤΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ

ΕΠΙΔΗΜΙΑ! ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ

ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ

ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΩΝ - ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΜΩΝ

Μετάφραση - εισαγωγή - σχόλια

Δημήτριος Λυπουρλής

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Ζ Η Τ Ρ Ο Σ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

Διεύθυνση σειράς: Δημ. Λυπουρλής, Θεόδ. Μαυρόπουλος, Κων. Ζήτρος

Φιλμ-μοντάζ: Μιιΐάηιο&α 'Α.Ε.

Εκτύπωση: ΙΚΙδ Α.Ε.

Ι5ΒΝ: 960-442-691-5 5ΕΤ: 960-442-689-3 © 2000 Εκδόσεις Ζήτρος

.ΕιΒιχή Ικ8©0% προσφορά για την εκπαίδευση, της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος

Π Ε . Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε

Β Τ Ο Μ Ο Υ

Ν Α

Π Ε Ρ Ι Τ Ε Χ Ν Η Σ 235 Κείμενο - Μετάφραση 243 Π Ε Ρ Ι Φ Τ Σ Ι Ο Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Υ 2/7 Κείμενο - Μετάφραση 28 / Π Ε Ρ Ι Δ Ι Α Ι Τ Η Σ Υ Γ Ι Ε Ι Ν Η Σ 3 3 ι Κείμενο - Μετάφραση 33 7 Π Ε Ρ Ι Κ Ρ Ι Σ Ι Ω Ν - Κ Ρ Ι Σ Ι Μ Ω Ν 3 5 3

Κείμ,ενο - Μετάφραση 3 59

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

207

Σ Ω Σ Τ Α ΤΟ ΕΙΠΑΝ: ΤΟ ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ ΕΙΝΑΙ ένα από τα

πιο περίεργα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής. Και ήθελαν με αυτό να πουν πολλά: άλλοι π ω ς πρόκειται γ ια ένα έργο που δεν πήρε ποτέ την οριστική του μορφή, ένα έργο-σημειώσεις λοιπόν, που έμεινε τελικά - α ν ο λ ο κ λ ή ρ ω τ ο - στη μορφή με την οποία το έχουμε κι εμείς* άλλοι π ω ς είναι ένα έργο της σχολής της Κ ω , που πρέπει —μάλλον— να γράφτηκε με την επίβλεψη του Ιπποκράτη" άλλοι π ω ς είναι μια ενσυνείδητη παραποίηση: κάποιος δημιούργησε το έργο αυτό κάνοντας περιλήψεις από διάφορα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής (κυρίως από τις Επιδημίες I, από το Προγνωστικόν και από το Περί αέρων υδάτων τόπων)" άλλοι π ω ς είναι μια τυχαία συλλογή αποσπασμάτων από έργα της συλλογής καμωμένη από έναν, μπορεί προσεκτικό, πάντως δ ίχως κριτικό πνεύμα βιβλιοθηκάριο* άλλοι π ω ς το έργο παρουσιάζει στενές σχέσεις με τις Επιδημίες Υ καιΛΉ* άλλοι άλλα. Ό , τ ι από όλα αυτά κι αν είναι η αλήθεια, ένα είναι σίγουρο: το έργο —μπορεί και γι ' .αυτούς μάλιστα τους λόγ ο υ ς - είναι πολύ δύσκολο να κατανοηθεί και να ερμη-

209

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νευθεί. Πολλές από τις επιμέρους προτάσεις του θαρρείς π ω ς είναι ολωσδιόλου αδύνατο να τις μεταφράσεις -μπορεί, βέβαια, να φταίει γ ι ' αυτό και η παράδοση του κειμένου.

Υπάρχει όμως και κάτι άλλο, επίσης σίγουρο: τον τίτλο του έργου δεν τον δικαιολογεί καθόλου το περιεχόμενο του (το φαινόμενο δεν είνα, βέβαια, ούτε σπάνιο ούτε άγνωστο" δεν ήταν, πράγματ ι , καθόλου λ ίγα τα έργα που ο τίτλος τους διαμορφώθηκε - σε εποχή μακριά από τη στιγμή της γένεσης τους- με τρόπο απόλυτα μηχανιστικό: απλώς με τη χρήση κάποιας από τις λέξεις της πρώτης πρώτης φράσης τους -έτσι ακριβώς και εδώ ( Τ6 χρώμα των χυμών... ώσ-περ ανθέων ~ «το χ ρ ώ μ α των χυμών ... είναι σαν των λουλουδιών»).

Τ ο κατεξοχήν, βέβαια, ιπποκρατικό έργο γ ια τους χυμούς του ανθρώπινου σώματος είναι το Περί φυ-σιος ανθρώπου. Σ τ ο έργο αυτό ο αναγνώστης (βλ. παρακάτω, σ. 279 εξ.* βλ. εκεί και τα σχόλια ι ι και 12) θα γνωρίσει τους τέσσερεις χυμούς (το αίμα, το φλέγμα, την ξανθή και τη μαύρη χολή), την αντιστοιχ ία τους με τα τέσσερα βασικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται το ανθρώπινο σώμα (τη φωτιά, το νερό, τον αέρα, τη γη) , τις ιδιότητες τους (το θερμό, το ψυχρό, το ξηρό, το υγρό), τέλος τη σχέση τους με τις

210

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

εποχές του έτους. Αν τα θυμίσαμε όλα αυτά, είναι γ ιατί απλώς μας το επέβαλε ο τίτλος του νέου έργου που θα διαβάσουμε εδώ. Ο αναγνώστης ας είναι, λοιπόν, ειδοποιημένος: όταν θα έχει διαβάσει τις ενότητες που επιλέξαμε από το έργο αυτό και, τελικά, δεν θα βρει σ' αυτές καμιά αναφορά στους χυμούς του ανθρώπινου σώματος, να μη βιαστεί να βγάλει το συμπέρασμα πως ήταν δική μας επιλογή να παραλείψουμε τις ενότητες όπου ο συγγραφέας μιλάει γ ια τους χυμούς" απλούστατα, τέτοιες ενότητες δεν υπάρχουν στο έργο.

Εν πάση περιπτώσει το έργο διαβάστηκε, χρησιμοποιήθηκε και υπομνηματίσθηκε πολύ στην αρχαιότητα, προφανώς λ ό γ ω του προγνωστικού κυρίως χαρακτήρα του. Ο σημαντικότερος στα νεότερα χρόνια μελετητής και εκδότης των έργων της Ιπποκρατικής συλλογής, ο Γάλλος Εΐϊΐιΐε Ιίΐϋτέ, έγραψε γ ια το έργο αυτό μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα: «Ευχαρίστως θα έδινα στο μικρό έργο Περί χυμών τον τίτλο Έπιδημίαι VIII, γ ιατί προσφέρει μια σειρά από ασύνδετες μεταξύ τους παρατηρήσεις που παρουσιάζουν πολλές σχέσεις με τις σημειώσεις που ανευρίσκουμε στα περισσότερα από τα βιβλία των Επιδημιών. Οι παρατηρήσεις, αυτές, που συχνά είναι διατυπωμένες με έναν λόγο υπερβολικά σύντομο, ανήκουν όλες στην

211


ιπποκρατική διδασκαλία, δηλαδή στη διδασκαλία γ ια την κράση, την κρίση και την κίνηση των χυμών.»

Κάποιες λοιπόν ενότητες του έργου δεν θα μπορούσαν να λείψουν και από τη δική μας ανθολόγηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο αναγνώστης παραπέμπεται στα γενικά (για την Ιπποκρατική

συλλογή) βιβλιογραφικά βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες

32-35 (α-ϊ) του πρώτου τόμου.

212

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

213

4 Τά διαχωρέοντα, η ρέπει, άναφρα, πέπονα, ωμά, φυχρά, δυσώδεα, ξηρά, υγρά. Μη καυσώδεσι δίφα πρόσθεν μη ένεοΰσα, μηδέ καύμα, μηδέ άλλη πρόφασις, ούρον, ρινός ύγρασμός. Την έρριφιν, και τον αύασμόν, και το άσύμπτωτον, και το θολερόν πνεύμα, ύποχόν-δριον, άκρεα, όμματα προσκακούμενα, χρώματος μεταβολή, σφυγμοί, φύξιες, παλμοί, σκληρυσμός δέρματος, νεύρων, άρθρων, φωνής,1 γνώμης,1 σχήμα εκούσιο ν, τρίχες, όνυχες, το εύφορον, ή μή, οία δει. Σημήια ταύτα, όδμαϊ χρωτός, στόματος, ώτός, διαχωρήματος, φύσης,

214

ι Φυσιολογική και μη φυσιολογική κατάσταση και πορεία των χυμών.

2 Τι δεν πρέπει να παραλείπει εν γένει να προσέχει ο γιατρός. 3 Τι άλλο δεν πρέπει να παραλείπει να προσέχει ο γιατρός.

4 Οι κενώσεις (να εξετάζονται) ως προς τη φυσική τους πορεία* (αν είναι) δ ίχως αφρούς, ώριμες, ωμές, ψυχρές, κάκοσμες, ξηρές, υγρές. Σε πυρετούς που δεν είναι του τύπου του καύσου (να εξετάζεται αν υπάρχει) δίψα που δεν υπήρχε πριν και δεν οφείλεται ούτε σε μεγάλη ζέστη ούτε σε κάποια άλλη αιτία* επίσης τα ούρα και η υγρασία της μύτης. (Ακόμη να παρακολουθούμε) την κατάπτωση των σωματικών δυνάμεων, την αποξήρανση του σώματος, την αντίσταση στην πίεση, τη δύσκολη ανάσα, το υποχόνδριο, τα άκρα, τα πειραγμένα μάτια, την αλλαγή στο χρώμα , τους σφυγμούς, τις ψύξεις, τους παλμούς, τη σκλήρυνση του δέρματος, τ ω ν τενόντων, των αρθρώσεων, της φωνής, του νου, τη θέση που παίρνει με τη θέληση του, τις τρίχες, τα νύχια, τη δύναμη -ή την έλλειψη

215


ούρου, ελκεος, ίδρώτος, πτυάλου, ρινός, χρως αλμυρός, ή πτύαλον, ή ρις, ή δάκρυον, ή άλλοι χυμοί' πάντη όμοια τά ώφελέοντα, τά βλάπτοντα. Ενύπνια οία αν όρέη, και εν τόϊσιν ύπνοισιν οία αν ποιέγ}, ήν άκούτ} οξύ, και πυθέσθαι προθυμέηται...

5 Κατάστασιν δε της νούσου εκ των πρώτων αρχομένων ό τι αν εκκρίνηται, εκ των ούρων όκόΐα αν έτη, καϊ όίη τις σύμπτωσις, χροιής άπάλλαξις, πνεύματοςμινύ-θησις, και τάλλα μετά τούτων επιθεωρέειν. Το μεν ει όμοια τά άπιόντα, δει είδέναι, διέξοδοι, ούρα, καθ' υστέρας, πτύαλα, κατά ρίνας, όμματα, ίδρώς, εκ ψυμά-των, η τρωμάτων, η εξανθημάτων, όκόσα αυτόματα, όκόσα τέχνγισιν, ότι όμοια άλλήλοισι πάντα τά κρίνοντα, καϊ τά ώφελέοντα, και τά βλάπτοντα, και τά άπο-λύοντα, ώς τά μεν περιφεύγων άποτρέπγ], τά δε προσ-

2 ΐ 6

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

δύναμης- να υπομείνει αυτά που πρέπει. Σημάδια: η μυρωδιά της επιδερμίδας, του στόματος, των αυτιών, τ ω ν κοπράνων, τ ω ν αερίων, των ούρων, τ ω ν ελκών, του ιδρώτα, των πτυέλων, της μύτης, η αλμυρότητα του δέρματος, των πτυέλων, της μύτης, των δακρύων ή τ ω ν άλλων υγρών. Γενικά όσα ωφελούν είναι όμοια, το ίδιο και όσα βλάπτουν. Τα όνειρα που βλέπει και όσα κάνει στον ύπνο του* αν η ακοή του είναι οξεία και αν έχει ενδιαφέρον να ζητάει πληροφορίες...

5 Γ ια τον προσδιορισμό του χαρακτήρα της αρρώστιας να προσέχουμε τις εκκρίσεις από την π ρ ώ τ η π ρ ώ τ η κιόλας αρχή, τι λογής είναι τα ούρα, τι λογής κατάπτωση των σωματικών δυνάμεων υπάρχει, κάποια αλλαγή στο χρώμα , εξασθένηση της αναπνοής και όλα τα άλλα δίπλα και πέρα από αυτά. Από τη μια πρέπει να διαπιστώνουμε αν τα εκκρίματα είναι τώρα ίδια με τα παλιότερα: τα κόπρανα, τα ούρα, τ α έμμηνα, τα πτύελα, οι εκκρίσεις της μύτης, των ματ ιών, ο ιδρώτας, οι εκκρίσεις τ ω ν οιδημάτων, τ ω ν τραυμάτων, των εξανθημάτων (τόσο τα φυσικά όσο και τα τεχνητά), γ ιατί είναι όμοια μεταξύ τους όλα τα σημάδια της κρίσης, και αυτά που σώζουν, και αυτά που βλάπτουν , και αυτά που οδηγούν στο θάνατο: τα κακά να τα αποφεύγουμε και να τα απομακρύνουμε,

217


καλίων και άγη και δέχηται. Καϊ τάλλα δε ούτω, δέρματος, άκρέων, υποχονδρίων, άρθρων, όμματος, στόματος, σχημάτων, ύπνων, οία κρίνει2, και ότε τά τοιαύτα δει μηχανάασθαι. Και έτι όσαι τοιαΰται αποστασίες3 γίνονται, οίαι ώφελέουσι, βρώμασι, πόμασιν, όδ-μήσιν, όράμασιν, άκούσμασιν, έννοήμασιν, άφόδοισιν, θάλφει, φύζει, ύγρόΐσι, ζηροΐσιν, ύγρήναι, ξηρήναι, χρί-σμασιν, εγχρίσμασιν, επιπλάστοισιν, εμπλάστοισιν, έ-πιπάστοισιν, επιδέτοισιν, επιθέτοισι, σχήματα4, άνά-τριφις, ϊησις, πόνος, άργίη, ύπνος, άγρυπνίη, πνεύμασιν άνωθεν, κάτωθεν, κοινοΐσιν, ίδίοισι, τεχνητόίσιν, εν τοϊσι παροξυσμόΐσι μήτε εούσι, μήτε μέλλουσι, μήτ' εν ποδών φύξει, άλλ' εν καταρρόπω τη νούσω*

2 ΐ δ

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

τα καλά να τα προκαλούμε, να τα παράγουμε, να τα δεχόμαστε. Το ίδιο και με τα άλλα συμπτώματα: του δέρματος, των άκρων, των υποχονδρίων, των αρθρώσεων, των ματιών, του στόματος, των στάσεων του σώματος, του ύπνου, αυτά που προαναγγέλλουν την κρίση της αρρώστιας, και πότε αυτού του είδους συμπτώματα πρέπει να προκαλούνται. Τις αποστάσεις που ωφελούν να τις προκαλούμε με τροφές, με ποτά, με οσμές, με θεάματα, με ακούσματα, με σκέψεις, με κενώσεις, με θέρμανση, με ψύξη, με υγρά ή ξηρά πράγματα , με ύγρανση, με ξήρανση, με αλοιφές, με επιχρίσματα, με έμπλαστρα, με σκόνες, με επιδέσμους, με επιθέματα* ειδικές στάσεις, εντριβές, φάρμακα, κούραση, ανάπαυση, αϋπνία* με αέρια από πά νω, αέρια από κ ά τ ω -με γενικά, με ειδικά ή με τεχνητά μέσα-, όχι πάντως όταν ο άρρωστος βρίσκεται σε παροξυσμό ή επίκειται παροξυσμός, ούτε όταν τα πό δια του είναι παγωμένα , αλλά σε στιγμή υποχώρησης της αρρώστιας.

6 Γενικές (αφοριστικού τύπου) οδηγίες προς τους γιατρούς. 7 Και άλλες τέτοιου είδους οδηγίες. 8 Ο γιατρός οφείλει να γνωρίζει σε ποιες εποχές επικρατούν

οι επιμέρους χυμοί, ποιες αρρώστιες προκαλούν και ποια τα συμπτώματα τους.

219


9 Ψυχής, άκρασίη ποτών και βρωμάτων, ύπνου, ε-γρηγόρσιος, ή δι*ερωτάς τινας, οίον κύβων, ή διά τέ-χνας ή δι' άνάγκας καρτερίη πόνων, και ώντινων τεταγμένη ή άτακτος' αί μεταβολαι εξ οίων ες οία. Έκ τών ήθέων, φιλοπονίη φυχής, ή ζητέων, ή μελετέων, ή ορέων, ή λέγων, ή εΐ τι άλλο, οίον λΰπαι, δυσοργησίαι, επιθυμίαι' τά άπό συγκυρίηςλυπήματα γνώμης, ή διά τών ομμάτων, ή διά της άκοής' οία τά σώματα, μύλης μεν τριφθείσης προς έωυτήν, οδόντες ήμώδησαν, παρά τε κοίλον παριόντι σκέλεα τρέμει, όταν τε τγ]σι χερσί τις, ών μη δέίται, αίρτη, αύται τρέμουσιν, όφις εξαίφνης 6-φθέιςχλωρότητα εποίησεν. 01 φόβοι, αισχύνη, λύπη, ηδονή, οργή, τάλλα τοιαύτα, ούτως υπακούει εκάστω το προσήκον τού σώματος τή πρήξει, εν τούτοισιν ιδρώτες, καρδίης παλμός, και τά τοιαύτα τών δυναμίων.

220

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

9 Τη γενική ψυχική κατάσταση επηρεάζουν: η κατάχρηση στο πιοτό, στο φαΐ, στον ύπνο, στην αγρύπνια, η επιμονή στους κόπους (είτε από κάποιο π ά θος, από το πάθος π.χ . γ ια τα ζάρια, είτε από λόγους επαγγέλματος ή ανάγκης), η τάξη ή η αταξία στους κόπους, οι αλλαγές από μια κατάσταση σε μιαν άλλη. Με τον χαρακτήρα σχετίζονται η πνευματική φιλοπονία (έρευνα, άσκηση, παρατήρηση, λόγος) και επίσης οι στενοχώριες, οι εκρήξεις, οι έντονες επιθυμίες* καθετί που συμπτωματικά θλίβει την ψυχή (από πράγματα που το άτομο βλέπει ή ακούει)* επίσης το π ώ ς συμπεριφέρεται το σώμα: αν τριφτεί η μύλη, μουδιάζουν τα δόντια* αν κανείς βαδίζει στην άκρη ενός γκρεμού, τα πόδια του τρέμουν" όταν σηκώνει με τα χέρια του πράγματα που δεν θα έπρεπε, τα χέρια του τρέμουν" αν δει ξαφνικά φίδι, χλωμιάζει . Φόβος, ντροπή , στενοχώρια, ευχαρίστηση, οργή και άλλα παρόμοια: στο καθένα από αυτά αποκρίνεται με την ενέργεια του το σχετικό όργανο του σώματος* κάτω από αυτές τις συνθήκες εμφανίζονται οι ιδρώτες, οι παλμοί της καρδιάς και τα άλλα παρόμοια φαινόμενα. .

ίο Χρήσιμες για εναν γιατρό πληροφορίες.

221


I I "Ωσπερ τόϊσι δένδρεσιν ή γή, οΰτω τόϊσι ζώοισιν ή γαστήρ' και τρέφει, και θερμαίνει, και φυχει, φυχει μέν κενούμενη, θερμαίνει δε πληρουμένη' ώσπερ γή κο-πρευομένη χειμώνος θερμή, ούτω και ήκοιλίη. Δένδρεα φλοιόν λεπτόν ξηρόν έχει, έσωθεν δέ ξηρόσαρκα, ύγιη-ρά, άσηπτα, χρόνια, και ζώων, οίον χελώνα ι, και ό τι τοιούτον. Ήλικίησιν, ώρησιν, ένιαυτοΐσιν όμοια τά ζώντα' ου τρίβεται, χρωμένοισι μετρίωςβελτίω' ώσπερ ύδρήιον νέον διαπηδα, παλαιουμενον στέγει, ούτω και ή γαστήρ διίει την τροφήν, και ύποστάθμην ϊσχει ώσπερ αγγείο ν.5

13 "Ωρης δέ οΐαι έσονται αί νοΰσοι και καταστάσιες, έκ τώνδε' ην αί ώραι ώραίως, εύτάκτως, εύκρινέας νου-σους ποιέουσιν' αί δέ έπιχώριοι τησιν ώργ]σι νοΰσοι δη-λαι τους τρόπους' ό τι δ' αν έξαλλάξη ή ώρη, όμοια ή

222

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

11 Ό , τ ι είναι γ ια τα δέντρα το χ ώ μ α , είναι γ ια τα ζώα το στομάχι τους: τρέφει, θερμαίνει, ψύχει. Άδειο ψύχει, γεμάτο θερμαίνει. Ό π ω ς το χ ώ μ α κοπρισμένο είναι ζεστό τον χειμώνα, το ίδιο και το στομάχι. Τα δέντρα έχουν έναν λεπτό, ξερό φλοιό, από μέσα όμως είναι ξηρόσαρκα, υγιή, δ ίχως σαπίλα, ανθεκτικά στον χρόνο* τέτοια είναι, μεταξύ των ζώων, η περίπτωση της χελώνας και των παρόμοιων της. Οι ηλικίες των ζωντανών οργανισμών μοιάζουν με τις εποχές και με τα χρόνια. Δεν φθείρονται, αλλά με τη μέτρια χρήση βελτ ιώνονται /Οπως μια στάμνα, όταν είναι καινούργ ια , αφήνει το νερό να περάσει, το συγκρατεί όμως όσο παλιώνει , έτσι και το στομάχι αφήνει την τροφή να περάσει και σαν αγγείο κρατάει ένα κατακάθι.

12 Είδη ασθενειών και αιτίες που τις προκαλούν.

13 Ποιος θα είναι ο χαρακτήρας των ασθενειών και των καταστάσεων μιας εποχής μπορεί να προβλεφθεί από τα ακόλουθα σημάδια: Αν οι εποχές προχωρούν ομαλά και κανονικά, παρουσιάζουν αρρώστιες με εύκολη κρίση. Οι αρρώστιες που προσιδιάζουν στις επι-μέρους εποχές έχουν φανερά χαρακτηριστικά* ανάλογ α όμως με τις μεταβολές που θα παρουσιάσει η εποχ ή , οι αρρώστιες που θα παρουσιαστούν σ' αυτήν θα

223


ανόμοια έσται τά νουσήματα, οία έν τη ώρη ταύτη γίνεται9 ήν δ' ομοίως άγη, τοιουτότροπα καϊ έπϊ τοιούτο είλκυσμένα, οίον ϊκτερον φθινοπωρινόν' φύχεα γάρ εκ θαλπέων, και θάλπος εκ φύχεος' και ήν τό θερινό ν χολώδες γένηται, και αύζηθέν έγκαταλειφθη, και ύπό-σπληνοι/Όταν ούν και ή ρ ούτως άγάγη, καϊ ήρος γίνονται ίκτεροι' έγγυτάτω γάρ αύτη ή κίνησις6 τη ώρη κατά τούτο τό είδος έστιν/Όταν δέ θέρος γένηται ήρι όμοιον, ιδρώτες έν τοΐσι πυρετόΐσι, και εύτροποι, καϊ ού κατοξέες, ουδέκατάξηροι γλώσσησιν.'Όταν δέχειμέριον γένηται ήρ και όπισθοχειμών, χειμεριναι και αί νοΰσοι, και βηχώδεες, και περιπλευμονικαι, καϊ κυναγχικαί Και φθινοπώρου, ήν μη έν ώρη καϊ εξαίφνης χειμάση, μή ξυνεχέως τοιαύτας νούσους ποιέει διά τό μή έν ώρη ήρχθαι, άλλά ανώμαλα γίνεται' διόπερ και αί ώραι άκριτοι καϊ ακατάστατοι γίνονται, ώσπερ καϊ αί νοΰσοι, έάν προεκρηγνύωνται, ή προκρίνωνται, ή έγκαταλεί-πωνται' φιλυπόστροφοι γάρ καϊ αί ώραι γίνονται, ούτω

224

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

είναι όμοιες ή ανόμοιες με τη συνηθισμένη τους φύση* αν η εποχή προχωρεί δ ίχως αλλαγές, δ ίχως αλλαγές ή σχεδόν δίχως αλλαγές ως προς τον συνηθισμένο χαρακτήρα τους θα είναι και οι αρρώστιες -παράδειγμα ο φθινοπωρινός ίκτερος, γ ιατί το κρύο διαδέχεται τη ζέστη και η ζέστη το κρύο. Αν το καλοκαίρι είναι χολώδες και η αυξημένη χολή παραμείνει μέσα στο σώμα, θα παρουσιαστούν και αρρώστιες της σπλήνας. Αν είναι τέτοια και της άνοιξης η κατάσταση, θα πα ρουσιαστούν ίκτεροι και την άνοιξη, γ ιατί σ' αυτή την αρρώστια η διαταραχή αυτή βρίσκεται σε απόλυτη συνάρτηση προς την εποχή. Αν το καλοκαίρι μοιάζει με άνοιξη, οι πυρετοί συνοδεύονται από ιδρώτα, είναι ήπιοι, καθόλου οξείς και δεν ξηραίνουν τη γλώσσα. Αν η άνοιξη είναι χειμωνιάτικη, κάτι σαν καθυστερημένος χειμώνας, χειμωνιάτικες είναι και οι αρρώστιες, με βήχα, περιπνευμονίες και κυνάγχες. Το ίδιο και το φθινόπωρο: αν δεν έρθει στην ώρα του και ξαφνικά χειμωνιάσει, τα συμπτώματα δεν είναι συνεχώς φθινοπωρινά αλλά ανώμαλα, επειδή η αρχή δεν ήταν κανονική/Ετσι και οι εποχές, όπως οι αρρώστιες, δεν παρουσιάζουν κρίση ή είναι ακατάστατες, αν εκδηλώνονται ή κρίνονται πρόωρα ή ζεμένου ν* γιατί και οι εποχές παρουσιάζουν υποτροπές, γεννώντας έτσι αρρώστιες. Πρέπει λοιπόν να λαμβάνεται επίσης υπόψη

225


νοσοποιέουσαι. Προσλογιστέον ούν, δκοίως αν έχοντα τά σώματα αί ώραι παραλαμβάνωσιν.

15 Αί μεταβολαϊ μάλιστα τίκτουσι νουσήματα, και αί μέγισται μάλιστα, και εν τησιν ώρησιν αί μεγάλαι με-ταλλαγαί, και εν τοΐσιν άλλοισιν' άί δ' εκ προσαγωγής γίνονται, αί ώραι αύται άσφαλέσταται, ώσπερ και δίαι-ται και φΰχος και θάλπος μάλιστα εκ προσαγωγής, και ήλικίαι οΰτω μεταβαλλόμεναι.

16 Φυσιες δέ ώς προς τάς ώρας, αί μέν προς θέρος, αί δέ προς χειμώνα ευ και κακώς πεψύκασιν, αί δέ προς χώρας και ηλικίας καϊ δίαιτας καϊ τάς άλλας καταστά-σιας τών νου σων άλλα ι προς άλλας ευ καϊ κακώς πεφύ-κασι, καϊ ήλικίαι προς ώρας καϊ χώρας καϊ δίαιτας καϊ

226

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

σε ποια κατάσταση βρίσκεται το σώμα όταν το συναντούν οι εποχές.

14 Τα διάφορα είδη άνεμων προκαλούν διαφορετικές αρρώ

στιες.

15 Οι μεταβολές είναι η κύρια αιτία γ ια τη γένεση των ασθενειών, και μάλιστα οι πιο μεγάλες: οι μεγάλες μεταβολές και στις εποχές και σε όλα τα άλλα. Ό ταν όμως οι μεταβολές στις εποχές γίνονται βαθμιαία, αυτές οι εποχές είναι οι πιο ασφαλείς, ακριβώς όπως είναι ασφαλείς οι βαθμιαίες μεταβολές στη δίαιτα, στο ψύχος ή τη ζέστη* το ίδιο και οι μεταβολές από τη μια ηλικία στην άλλη.

ιό Οι οργανισμοί τ ω ν ανθρώπων στη σχέση τους προς τις εποχές του έτους: άλλοι είναι σε καλή ή κακή κατάσταση το καλοκαίρι και άλλοι τον χειμώνα* άλλοι είναι καλά ή άσχημα διατεθειμένοι απέναντι σε κάποιους τόπους, σε κάποια ηλικία, σε κάποιον τρόπο ζωής ή στις διάφορες καταστάσεις των ασθενειών (άλλοι έτσι και άλλοι αλλιώς)* το ίδιο και οι επιμέρους ηλικίες απέναντι σε τόπους, απέναντι στις επιμέρους εποχές του έτους, απέναντι στους διάφορους τρόπους ζωής και απέναντι στις διάφορες καταστάσεις

227


προς χαταστάσιας νούσων' χαι έν τησιν ώρησι, δίαιται, χαι αιτία, χαι ποτά, ό μέν γάρχειμών αργός έργων, χαι πέπονα τά έσιόνταχαι άπλα, μέγα γάρ χαι τούτο' αί ό-πώραι δέ εργάσιμοι, ήλιώσιες, τά πινόμενα πυχνά, ά-χατάστατα σιτία, οίνοι, άχρόδρυα.

17 "Ωσπερ δέ έχ τών ώρέων τάς νου σους έστι τεχμή-ρασθαι, έστι ποτέ χαϊ έχ τών νούσων ύδατα χαι άνεμους χαι ανυδρίας προγινώσχειν, οίον βόρεια, νότια' έστι γάρ ευ μαθόντι χαι ορθώς, όθεν σχεπτέα, οίον χαϊ λέπραι τινές χαι περί τά άρθρα πόνοι, ύδατα όταν μέλλγ}, χνη-σμώδεές είσι, χαι άλλα τοιαύτα.

19 Τά χρώματα ούχ όμοια έν τησιν ώρτησιν, ουδέ έν

228

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

των ασθενειών* ανάλογα επίσης προς τις εποχές του έτους ποικίλλουν ο γενικότερος τρόπος ζωής, οι τροφές, τα ποτά: ο χειμώνας δεν προσφέρεται γ ια δουλειά, οι τροφές είναι ώριμες και απλές (έχει και αυτό μεγάλη σημασία)" η εποχή των φρούτων ευνοεί τη δουλειά και την έκθεση στον ήλιο, τα ποτά είναι πολλά, οι τροφές ποικίλες, κρασί, φρούτα.

17 Ό π ω ς από τις εποχές μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα γ ια τις αρρώστιες που θα εμφανισθούν, έτσι και από τις αρρώστιες μπορούμε μερικές φορές να προβλέψουμε τις βροχές, τους ανέμους, τις ανομβρίες -π .χ . τους βοριάδες ή τους νοτιάδες. Ό ποιος, πράγματ ι , έχει αποκτήσει καλές και σωστές γνώσεις γ ια τα επιμέρους συμπτώματα , έχει στη διάθεση του στοιχεία από τα οποία να ξεκινά η σκέψη του" τέτοια είναι π .χ . η περίπτωση μερικών ειδών λέπρας ή η περίπτωση των πόνων στις αρθρώσεις, που, όταν πρόκειται να βρέξει, παρουσιάζουν έντονο κνησμό -υπάρχουν, βέβαια, και άλλα τέτοια παραδείγματα.

ι δ Οι καιρικές συνθήκες και μεταβολές και η σχέση τους με τις αρρώστιες.

19 Το χ ρ ώ μ α των ανθρώπων δεν είναι το ίδιο στις

229


βορείοισι και νοτίοισιν, ούδ' εν τησιν ήλικίησιν αυτός προς εωυτον, ουο άλλος αλλω ουοενι. Σκεπτεον οε ες ών ϊσμεν και παρεόντων και άτρεμεόντων περι χροιών, και ότι αί ήλικίαι τήσιν ώρησιν εμφερέες ει σι και χροιη και τρόπω.

230

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

διάφορες εποχές του έτους, ούτε όταν φυσούν βόρειοι ή νότιοι άνεμοι* οι ίδιοι, επίσης, άνθρωποι δεν παρουσιάζουν το ίδιο χ ρ ώ μ α στις διάφορες ηλικίες, ούτε ο ένας μοιάζει με οποιονδήποτε άλλον. Τη γ ν ώ μ η μας γ ια το χ ρ ώ μ α των ανθρώπων θα πρέπει να τη διαμορφώνουμε με βάση αυτά που ξέρουμε και γ ια την παρούσα και γ ια τ η μόνιμη κατάσταση τους, και ακόμη να ξέρουμε ότι οι ηλικίες βρίσκονται σε αντιστοιχία προς τις εποχές του έτους και ως προς το χ ρ ώ μ α και ως προς τα γενικότερα χαρακτηριστικά.

2 0 Συμπτώματα που δηλώνουν βελτίωση ή σωτηρία.

231

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Με τη μορφή που μας σώθηκε σ' αυτό το σημείο το κείμενο, οι γενικές φωνής και νου προσδιορίζουν, βέβαια, το ουσιαστικό σκληρυσμός (όπως και οι τρεις γενικές δέρματος, νεύρων, άρθρων που προηγούνται). Αν λοιπόν είναι σωστή στο σημείο αυτό η χειρόγραφη παράδοση μας, τότε πρέπει να θεωρήσουμε ότι στην περίπτωση των δύο γενικών που μας απασχολούν η λέξη σκληρυσμός έχει πλέον μεταφορική σημασία. (Μέσα στα γενικότερα, πάντως, συμφραζόμενα ίσως θα λειτουργούσαν πράγματι σωστότερα οι ονομαστικές φωνή χαι νους).

2. Βλ. σ. 25 του πρώτου τόμου, αλλά και στον παρόντα τόμο

σ. 355 εξ· 3· Βλ. σ. 25 του πρώτου τόμου. 4· Εντυπωσιακή είναι, βέβαια, εδώ η παρουσία των ονομα

στικών ανάμεσα στις δοτικές που προηγούνται κ<κι έπονται. Μερικοί εκδότες θεώρησαν ότι οι λέξεις αυτές πρέπει τελικά να απαλειφθούν από το παραδομένο κείμενο μας, με το αιτιολογικό ότι αποτελούν μάλλον προσθήκη που προήλθε από τις σημειώσεις ενός σχολιαστή στο περιθώριο. Το πράγμα δεν είναι, βέβαια, και τόσο εύκολο, με δεδομένο μάλιστα τον ιδιότυπο χαρακτήρα του έργου (βλ. όσα λέγονται στην Εισαγωγή).

5· Για τη δύσκολη αυτή παρομοίωση (στην οποία δεν είναι εύκολα διακριτοί οι δύο συγκρινόμενοι όροι) προτάθηκε η ακόλου-

. θη εξήγηση: «Καινούργιο το αγγείο αφήνει τα υγρά να περάσουν, όταν όμως παλιώσει, τα κρατά* έτσι ακριβώς και το στο-

232

ΠΕΡΙ ΧΥΜΩΝ

μάχι: στα νεανικά χρόνια αφήνει την τροφή να περάσει στο σώμα (εξού και η γρήγορη αύξηση), ενώ στην προχωρημένη ηλικία γίνεται μια σημαντική κατακράτηση (εξού το σταμάτημα της αύξησης και ο μαρασμός).» Εν πάση περιπτώσει πρέπει μάλλον να το θεωρήσουμε βέβαιο ότι η παράδοση δεν μας διέσωσε εδώ το αρχικό κείμενο.

6. Η διαταραχή δηλαδή των χυμών, η οποία προκαλεί τον ίκτερο.

233

ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ

235

Δ Ε Ν ΗΤΑΝ, ΦΑΙΝΕΤΑΙ, ΛΙΓΟΙ στον 50 αιώνα π . Χ . αυτοί που πίστευαν -και διακήρυσσαν- πω ς τέχνη με το όνομα ιατρική δεν υπάρχει -και ήθελαν, βέβαια, να πουν τέχνη σαν τις άλλες τέχνες, με τους κανόνες της, τους στόχους, τις μεθόδους της. Ό χ ι πω ς δεν είχαν δει αρρώστιες να θεραπεύονται από ανθρώπους που έλεγαν π ω ς ήταν κάτοχοι αυτής της τέχνης" απλώς προτιμούσαν να υποστηρίζουν π ω ς σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η θεραπεία ήταν αποτέλεσμα της τύχης* δεν ήταν άλλωστε -έλεγαν- λίγες οι φορές που η θεραπεία των ασθενειών ερχόταν και χωρίς κανενός γιατρού τη βοήθεια* και αντίθετα, δεν ήταν καθόλου λίγες οι φορές που οι άρρωστοι πέθαιναν παρ ' όλη τη βοήθεια των γιατρών* τέλος, επισήμαιναν περ ιπτώσεις ασθενειών που οι γιατροί ούτε καν ανελάμβαναν τη θεραπεία τους: τι άλλο πρέπει να σημαίνει αυτή η στάση των γ ιατρών -έλεγαν-, αν όχι ότι οι ίδιοι πα ραδέχονται την αδυναμία τους;

Ο συγγραφέας του έργου που μας σώθηκε με τον τίτλο Περί τέχνης ακριβώς αυτό ανέθεσε ως πρώτο καθήκον στον εαυτό του: να αντικρούσει αυτές τις κατη-

237


γορίες που ακούγονταν εναντίον της ίητριχής τέχνης. Αμέσως μετά αισθάνθηκε π ω ς θα ευκόλυνε τους αναγνώστες του να συμφωνήσουν μαζί του, αν χώριζε τις αρρώστιες σε δύο κατηγορίες: στις εξωτερικές, αυτές δηλαδή που μπορούμε να τις διακρίνουμε με τα μάτια μας, και στις εσωτερικές, αυτές που τα μάτια μας δεν μας βοηθούν καθόλου να τις διακρίνουμε στο εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος* είναι φανερό -λέει ο συγγραφέας του έργου- ότι τις μεγαλύτερες δυσκολίες στη θεραπεία ο γιατρός τις συναντά στις αρρώστιες της δεύτερης κατηγορίας" την ίδια όμως στιγμή γίνεται επίσης φανερό πού οφείλονται πολλές από τις αποτυχίες των γ ιατρών: όχι ασφαλώς στην τέχνη που εκπροσωπούν, αλλά στον χαρακτήρα και τη δύναμη των ασθενειών, καθώς και στις περιστάσεις.

Ο αναγνώστης του έργου γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι διαβάζει ένα αξιόλογο, αλλά περίεργο έργο. Δεν είναι μόνο ότι ο ίδιος ο συγγραφέας δηλώνει π ω ς δεν είναι γιατρός* και η δομή γενικά του έργου, το λεξιλόγιο και το ύφος αφήνουν να φανεί ότι ο συγγραφέας είναι ένας άνθρωπος απόλυτα εξοικειωμένος με τη ρητορική, και μάλιστα τη ρητορική των σοφιστών. Αυτός είναι ο λόγος που οι σύγχρονοι ερευνητές αναζήτησαν τον «πατέρα» του έργου ανάμεσα στους σοφιστές: γ ια μερικούς θα μπορούσε να είναι ο Π ρ ω τ α -

2 3 δ


γόρας 1 , γ ια άλλους ο Ιππ ίας 2 , ενώ σύμφωνα με μιαν άλλη άποψη 3 συγγραφέας του έργου θα μπορούσε να είναι ο Ηρόδικος ο Σηλυμβριανός, ένας «κρύφιος» σοφιστής (βλ. γ ι ' αυτόν και στο σχόλ. 9 στο ΤΖζ^ άρχαί-ης ιητρικής). Προβλήματα όμως όπως αυτό, είπε σωστά κάποιος, 4 τις πιο πολλές φορές δεν έχουν λύση.

Ι σ ω ς γ ι ' αυτό μπορεί κανείς να αρκείται -μαζί με έναν από τους μελετητές του έργου- στη γενική δ ιατύπωση ότι «το Περί τέχνης μπορεί να θεωρείται έργο ενός από τους μεγάλους σοφιστές, του οποίου μάλιστα δείχνει τη σοβαρότητα και την ευφυία»5* χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πρέπει κανείς να συμμερίζεται και τον σκεπτικισμό άλλων 6 , που δεν μπόρεσαν να μη λάβουν σοβαρά υπόψη τους ότι «αυτού του είδους η ρη-

ι . Για τον ΤΗ. Ο ο π ι ρ ε Γ ζ π.χ. (βλ. πίνακα βιβλιογραφίας στη σ. 2 4 ΐ ) .

2. Βλ. Ε. ΟαρΓ£€ΐ, Εε$ $ορΙοί$ΐβ$, ΝεικΜίΕΐ 1 9 4 8 , σσ. 2 4 2 - 2 5 1 ,

και ^ Η . 8. |οη£δ, Ηίρροεταΐεζ, ΕοεΒ Οαδδίααΐ ΙΛΒΓΟΓ}̂ τόμ. II,

σ. ιδδ. 3. Την υποστήριξε η ]. Οαεαάΐΐοη (βλ. παρακάτω, πίνακα βιβλιογραφίας, σ. 241) .

4· Ο Κ. ]ο\γ (βλ. σ. 2 2 4 του βιβλίου του που αναγράφεται στη σ. 35 του πρώτου τόμου). 5. Ε. ΌυρΓ&Ι, ό.π., σ. 2 5 1 .

6. Του Η. ΟΧΙΙΞΓ π.χ. (βλ. σ. ι 8 8 του βιβλίου του που αναγράφεται στη σ. 35 του πρώτου τόμου).

239


τορική, που ανελάμβανε να υπερασπιστεί ένα πρόσωπο ή ένα π ρ ά γ μ α περισσότερο ή λιγότερο αμφισβητούμενο, δεν έπαψε να καλλιεργείται ίσαμε τον 40 αιώνα» . Ό λ α αυτά σημαίνουν ότι η συγγραφή του έργου πρέπει να τοποθετηθεί κάπου, μέσα στην περίοδο από τα τέλη -ίσως από το τελευταίο τέταρτο- του 5 ου ως τα μέσα του 4ου α ιώνα π.Χ.

240

ΕΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια

στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγρά

φονται στις σελίδες 32-35 (α-γ) του πρώτου τόμου.

ΤΗ. Ο ο π ι ρ ε Γ ζ , Οίε ΑροΙοζίε άετ ΗείΙΗηη$ί. Είπε £ήεε/ιί$εΙ?ε 8ορΙοΐ5ΐεητεάε άε$βίηββη νοτείοή$ύίείοεη ]αΙογίοηηάεγΐ$, 1?εατΙ?ειΐεΐ}

ϋ&εηείίζΐ, ετίαηΐετΐ ηηάειηξείειΐεΐ νοη ..., ί ά ρ ζ ΐ § 21910. ]. ΗΪΓδοΗΒ€Γ§, ΑτζιΙίοΗε ΒεπιεΓίαιη^εη ίίΒεΓ άίε ίπ άετ Ηίρρο-

Ια-αΠδοΗεη 5ατηπι1αη§ ϋΒειΙίείεΓΐε 5<:Ηπίΐ περι τέχνης, ΑτεΙοιν βηγ άίε Οε$εΗείοΐε άετ Ναίηγτυί$$εη$είοαβεη ηηά άετ Τεείοηίΐζ 6 (1913) 163-173.

]. Ό. ΟεηηίδΓοη, Νοίε οη Ηίρροαταΐεδ Περί τέχνης 5, €1α$-ήεαίΚενίειν 43 (1929) 125.

Μ. νε§εαί, ΤεοΗηαί ε βίοδοβα ηεΐ ρεή ΐεείοηε$ ρδεικίοίρρο-€ Γ ^ ΐ ΐ € θ , Αίή άεΙΙα Αεεαάεητία άεΙΙέ Ξείεηζε άί Τοήηο, Οαδδε άι δοίεηζε ΠΙΟΓΟΙΙ, δεοηαΗε ε βΙοΙο^ίοΗε 98 (1963-64) 308-380.

]. ϋαεαΐίΐΐοη, Οιιί εδ£ ΓαιιΐειίΓ άη ιτύΐέ Κφροοΐζήψιε άε ΓΑτι?, στο: €οτρη$ Ηιρροεταήεηπι. Αεΐε$ άη ϋοΙΙοηηε Ηρροετα-ήφιε άε Μοη$ (22-26$ερΐετηΙ)γε 1975), Μοηδ 1977, σσ. 148-158.

Ρ. ΡαΗπηι - Α. Εαταί, II ριοΒΙεπια «Ιεΐΐα Ιίη^ιια ηεΐΐο δοπαο ίρ-ροοΓααοο Ιλ? αηε, Κινίνα εήήεα άί 8ΐοήα άεΙΙα ΡίΙοζοβα 34 (1979) 123-133.

}. ]ουαηηα, ΚΗεΓαπψιε εΐ ηηεοΐεαηε (Ιαηδ Ια Οοΐΐεαίοη Ηίρ-ροεΓαάηιιε. ΟοηατίΗαάοη 3. ΓΗίδΐοίχε άε Ια ΓΗέίοΓίψαε αιι V" δίέ-ο1ε? 7&ζ^ άε5 Είηάε$ Οτεεφιε$ 97 (1984) 26-44.

241


243

ι Εισί τίνες οι τέχνη ν πεποίηνται τό τάς τέχνας1 αί-σχροεπεΐν, ώς μέν οίονται οι τούτο διαπρησσόμενοι, ούχ ο εγώ λέγω, άλλ' ίστορίης οίκείης έπίδειξιν ποιεύ-μενοι. Έμοι δέ τό μέν τι τών μή εύρημένων εξευρίσκει ν, δ τι και εύρεθέν κρέσσον -η η άνεξεύρετον, ξυνέσιος δο-κέει έπιθύμημά τε καϊ έργον είναι, και τό τά ήμίεργα ές τέλος έξεργάζεσθαι ωσαύτως' τό δέ λόγων ου καλών τέχνη τά τοις άλλοις εύρημένα αίσχύνειν προθυμέεσθαι, έπανορθοΰντα μέν μηδέν, διαβάλλοντα δέ τά τών είδό-

244

ι Είναι μερικοί που έχουν κάνει τέχνη και επιστήμη το να κακολογούν τις τέχνες και τις επιστήμες. Φυσικά, οι ίδιοι δεν θέλουν να πιστέψουν ότι κάνουν αυτό που εγώ τους επιρρίπτω: κατά τη γ ν ώ μ η τους δεν κάνουν άλλο από μια απλή επίδειξη των γνώσεων και της σοφίας τους. Η δική μου ωστόσο γ ν ώ μ η είναι ότι το να ανακαλύπτουμε πράγματα που δεν είχαν πιο πριν ανακαλυφθεί -όποια κι αν είναι αυτά που η ανακάλυψη τους είναι προτιμότερη από τη μη ανακάλυψη τους- είναι ακριβώς ο επιθυμητός στόχος και το έργο της νοητικής μας ικανότητας* το ίδιο και το να επεξεργαζόμαστε τα ημιτελή και να τα οδηγούμε στην τελείωση. Τ ο να σπεύδουμε όμως να μειώνουμε με την τέχνη της κακολογίας τις ανακαλύψεις των άλλων, χωρίς καμιά από μέρους μας συμβολή με κά-

245


των προς τους μή είδότας εφευρήματα, ούχέτι δοχέει ξυνέσιος έπιθύμημά τε χαϊ έργον είναι, άλλα χαχαγγε-λίημάλλον φυσιος ή άτεχνίη'μούνοισι γάρ τοΐσιν άτε-χνοισιν ή έργασίη αύτη αρμόζει, φιλοτιμεομένων μέν, ούδαμά δέ δυναμένων χαχιτ] ύπουργέειν εις τό τά τών πέλας έργα ή ορθά έόντα διαβάλλειν, ή ούχ ορθά μω-μέεσθαι. Τους μέν ου ν ες τάς άλλας τέχνας τούτω τω τρόπω εμπίπτοντας, οίσι μέλει τε, χαι ών μέλει, οι δυνάμενοι χωλυόντων' ό δέ παρεών λόγος τοΐσιν ές ίη-τριχήν ούτως έμπορευομένοις έναντιώσεται, θρασυνό-μενος μέν διά τούτους ους φέγει, εύπορέων δέ διά την τέχνην γ} βοηθέΐ, δυνάμενος δέ διά σοφίην η πεπαίδευ-ται.2

2 Δοχέει δη μοι τό μέν σύμπαν τέχνη είναι ουδεμία

246


ποια θετική κριτική παρατήρηση, απλώς συκοφαντώντας μπροστά στους μη ειδήμονες τις ανακαλύψεις των ειδημόνων, αυτό δεν μπορεί κατά τη γ ν ώ μ η μου να είναι ο επιθυμητός στόχος και το έργο της νοητικής μας ικανότητας* μάλλον είναι φανέρωμα του κακού εαυτού μας ή απόδειξη της απουσίας της τέχνης* γιατί βέβαια μόνο σε άτεχνους ανθρώπους - ανθρώπους που έχουν φιλοδοξίες, όχι όμως και ικανότητες-ταιριάζει μια τέτοια συμπεριφορά* υπηρετώντας δηλαδή την κακία τους να συκοφαντούν τα έργα των συνανθρώπων τους, αν είναι καλά, και να τα κατακρίνουν με πάθος, αν δεν είναι καλά. Όλους λοιπόν αυτούς που κάνουν με αυτόν τον τρόπο τις επιθέσεις τους εναντίον των άλλων τεχνών, ας τους σταματήσουν αυτοί που μπορούν, οι ειδικοί στις τέχνες αυτές, ο καθένας στον τομέα που τον ενδιαφέρει. Ο παρών λόγος θα εναντιωθεί σε όσους επιτίθενται με αυτόν τον τρόπο εναντίον της ιατρικής τέχνης" το θάρρος του το αντλεί από τον χαρακτήρα αυτών τους οποίους κατηγορεί* τα επιχειρήματα του, καθόλου λ ίγα , τα έχει από την τέχνη που υπερασπίζεται* τη δύναμη του τη χρωστά στη σοφία μέσα στην οποία εκπαιδεύτηκε.

2 Ας το π ω με μια πολύ γενική διατύπωση: Δεν νο-

247


ουκ έοΰσα' καϊ γάρ άλογον τών έόντων τι ήγεΐσθαι μή έόν' έπεϊ τών γε μή έόντων τίνα αν τις ούσίην θεησά-μενος άπαγγείλειεν ως εστίν; ει γάρ δή έστι γ' ίδέίν τά μή έόντα, ώσπερ τά έόντα, ουκ οίδ' όπως άν τις αυτά νομίσειε μή έόντα, ά γε εΐη και όφθαλμοΐσιν ίδεΐν και γνώμη νοήσαιώς έστιν' άλλ ' όπως μή ουκ ή τούτο τοιούτον άλλά τά μέν έόντα αίει όράταί τε και γινώσκε-ται, τά δέ μή έόντα ούτε όράται ούτε γινώσκεται. Γι-νώσκεται τοίνυν δεδειγμένων ήδη τών τεχνέων3, και ουδεμία έστι ν ή γε έκ τίνος είδεος ούχ όράται. Οίμαι δ' έγωγε και τά ονόματα αύτάς διά τά εϊδεαλαβείν' άλογον γάρ άπό τών ονομάτων τά εΐδεα ήγεΐσθαι βλαστά-νειν, και άδύνατον' τά μέν γάρ ονόματα ψύσιος νομο-

248


μίζω ότι υπάρχει τέχνη μη-υπάρχουσα. Πραγματικά, είναι παράλογο, κάτι που υπάρχει να το θεωρούμε μη υπάρχον. Αλήθεια, ποια «ουσία» των μη υπαρχόντων θα μπορούσε κανείς (και ποιος) να την έχει δει γ ια να μας πει πως υπάρχουν; Γιατί αν βέβαια ήταν δυνατό να δει κανείς τα μη-υπάρχοντα, όπως είναι δυνατό να δει τα υπάρχοντα, δεν ξέρω π ώ ς θα μπορούσε να θεωρήσει μη-υπάρχοντα αυτά που θα μπορούσε και με τα μάτια του να τα δει και με το νου του να σκεφτεί π ω ς υπάρχουν. Φοβούμαι όμως π ω ς δεν μπορεί να είναι έτσι το πράγμα . Αντίθετα: τα υπάρχοντα τα βλέπουμε πάντοτε και τα γνωρίζουμε, ενώ τα μη-υπάρχοντα ούτε τα βλέπουμε ούτε τα γνωρίζουμε. Τ η γνώση λοιπόν τ ω ν υπαρχόντων την έχουμε από τη στ ιγμή που έχουν πια φανεί οι τέχνες και οι επιστήμες, και γ ια καμιά από τις τέχνες που έχουν κάνει την εμφάνιση τους δεν μπορείς να πεις π ω ς δεν σχετίζεται με κάτι που υπάρχει. Και τα ονόματα που έχουν, εγ ώ νομίζω π ω ς τα χρωστούν σ' αυτό που πράγματ ι είναι* γ ιατ ί θα ήταν παράλογο να δεχτούμε ότι τα π ρ ά γ μ α τ α προέρχονται από τις λέξεις με τις οποίες τα λέμε* και όχι μόνο αυτό: θα ήταν επίσης και αδύνατο* γιατί οι λέξεις με τις οποίες λέμε τα πράγματα δεν είναι παρά συμβάσεις που κάνουν μεταξύ τους οι άνθρωποι, ενώ τα πράγματα δεν είναι συμβάσεις που

249


θετήματά έστι, τάδέεϊδεαού νομοθετήματα, άλλάβλα-στήματα.4

3 Περί μέν ούν τούτων εϊ γέ τις μή ίκανώς έκ τών εί-ρημένων ξυνίησιν, έν άλλοισιν αν λόγοισι σαφέστερον διδαχθείη. Περί δέ ίητρικής, ες ταύτη ν γάρ ό λόγος, ταύτης ούν τήν άπόδειζιν ποιήσομαι, και πρώτον γε διοριεΰμαι δ νομίζω ίητρικήν είναι, τό δή πάμπαν ά-παλλάσσειν τών νοσεόντων τούς καμάτους, και τών νοσημάτων τάς σφοδρότητας άμβλύνειν, και τό μή έγ-χειρέειν τόϊσι κεκρατημένοισιν υπό τών νοσημάτων, ει-δότας ότι ταύτα ού δύναται ίητρική. Ώς ούν ποιέει τε ταύτα, καϊ όίη τέ έστι διά παντός ποιέειν, περϊ τούτου μοι δή ό λοιπός εσται λόγος' έν δέ τη της τέχνης αποδείξει άμα και τούς λόγους τών αίσχύνειν αυτήν οιομέ-νων άναιρήσω, ή αν έκαστος αυτών πρήσσειν τι οίόμε-νος τυγχάνη.

250


κάνουν μεταξύ τους οι άνθρωποι, αλλά γεννήματα της φύσης.

3 Αν υπάρχει κανείς που από όσα έ χω πει δεν έχει ακόμη σχηματίσει μέσα του αρκετά σαφή εικόνα γ ια το θέμα αυτό, αυτός θα μπορούσε να τα μάθει όλα αυτά με μεγαλύτερη ακρίβεια σε άλλες πραγματείες. Ό σο γ ια την ιατρική -γιατί γ ι ' αυτήν είναι ο λόγος μου-θα προχωρήσω τώρα στην ανάλυση της. Και πρώτα θα ορίσω με ακρίβεια τι πιστεύω πω ς είναι η ιατρική.

Έ ρ γ ο λοιπόν της ιατρικής είναι: να διώχνει τελείως από τους αρρώστους ό,τι τους κάνει να υποφέρουν, να αμβλύνει τη σφοδρότητα των ασθενειών τους και, ακόμη, με πλήρη συνείδηση π ω ς η ιατρική δεν έχει τη δύναμη να κάνει το παν, να μην επεμβαίνει στις περιπτώσεις που οι άρρωστοι έχουν πια τελείως νικηθεί από την αρρώστια τους. Ό τ ι η ιατρική τα πραγματοποιεί όλα αυτά και ότι είναι σταθερά σε θέση να τα πραγματοποιεί , αυτό θα είναι από δ ω και πέρα το θέμα του λόγου μου. Και καθώς θα επιχειρώ την ανάλυση αυτής της τέχνης, την ίδια στιγμή θα αναιρέσω και όσα λένε γ ι ' αυτήν εκείνοι που φαντάζονται ότι μπορούν να τη μειώσουν* θα επιμείνω μάλιστα στα σημεία στα οποία ο καθένας τους πιστεύει π ω ς έχει κάποια επιτυχία.

251


4 Έστι μέν ούν μοι αρχή του λόγου, ή και όμολογη-θήσεται παρά πάσιν' ότι μέν ένιοι εξυγιαίνονται τών θεραπευομένων υπό ίητρικής όμολογέεταΓ ότι δέ ού πάντες, έν τούτω ήδη φέγεταΐή τέχνη, και φασιν οι τά χείρω λέγοντες διά τούς άλισκομένους ύπό τών νοσημάτων τούς αποφεύγοντας αυτά τύχη άποφεύγειν και ού διά τήν τέχνη ν. Έγώ δέ ούκ άποστερέω μέν ούδ' αυτός την τύχην έργου ούδενός, ήγεΰμαι δέ τόϊσι μέν κακώς θεραπευομένοισι νουσήμασι τά πολλά τήν άτυχίην έπεσθαι, τόϊσι δέ ευ τήν εύτυχίην. Έπειτα δέ και πώς οίον τέ έστι τοις ύγιασθεΐσιν άλλο τι αίτιήσασθαι ή τήν τέχνην, εΐπερ χρώμενοι αύτη και ύπουργέοντες ύγιά-σθησαν; τό μέν γάρ της τύχης είδος φιλόν ούκ ήβουλή-θησαν θεήσασθαι, ένώ τη τέχνη έπέτρεφαν σφάς αυτούς, ώστε της μέν ες τήν τύχην άναφορής άπηλλαγμένοι είσί, της μέντοι ές τήν τέχνην ούκ άπηλλαγμένοι' έν ω

252


4 Η αρχή λοιπόν του λόγου μου είναι κάτι στο οποίο θα βρεθούν σύμφωνοι όλοι. Δεν υπάρχει πράγματι κανείς που να μην το παραδέχεται ότι από αυτούς που η ιατρική προσπαθεί να θεραπεύσει κάποιοι ξαναβρίσκουν την υγεία τους. Ό χ ι βέβαια όλοι, και ακριβώς από δω ξεκινά η επίκριση της τέχνης. Ισχυρίζονται μάλιστα οι επικριτές της -ακριβώς επειδή υπάρχουν κι αυτοί που υποκύπτουν στις αρρώστιες- ότι κι αυτοί που σώζονται, χρωστούν τελικά τη σωτηρία τους στην τύχη τους και όχι στην τέχνη. Φυσικά ούτε και εγώ θα αρνηθώ στην τύχη ότι ασκεί κι αυτή την επενέργεια της, είμαι όμως της γνώμης ότι τις περισσότερες φορές η κακή τύχη ακολουθεί τις λαθεμένες θεραπείες των ασθενειών, ενώ η καλή τις επιτυχημένες. Έ π ε ι τ α π ώ ς είναι δυνατό, άνθρωποι που ξανα-βρήκαν την υγεία τους, να θεωρούν αιτία γι ' αυτό καθετί άλλο εκτός από την τέχνη, τη στιγμή που έγιναν καλά με τη δική της βοήθεια και σύμφωνα με τις δικές της οδηγίες -άνθρωποι λοιπόν που δε θέλησαν να στρέψουν το βλέμμα τους μόνο στης τύχης την όψη, όπως φαίνεται κι από το ότι εμπιστεύθηκαν τον εαυτό τους στην τέχνη;Έτσι , ενώ είναι απαλλαγμένοι από κάθε υποχρέωση προς την τύχη, δεν είναι απαλλαγμένοι από την υποχρέωση προς την τέχνη: από τη

253


γάρ έπέτρεφαν καϊ έπίστευσαν αύτη σφάς αυτούς, έν τούτω αυτής και τό είδος* έσκέφαντο και τήν δύναμιν, περανθέντος τοΰ έργου, έγνωσαν.

5 Έρεΐδή ενταύθα ό τάναντία λέγων, ότι πολλοί ήδη και ού χρησάμενοι ίητρω νοσέοντες ύγιάσθησαν, και έγώ τω λόγω ούκ άπιστέω' δοκέει δέ μοι οίον τε είναι και ίητρω μή χρωμένους ίητρικη περιτυχέίν, ού μήν ώστε είδέναι ό τι ορθόν έν αύτη ένειη και ό τι μή ορθόν, άλλ' ώστ' αν έπιτύχοιεν τοιαύτα θεραπεύσαντες έωυ-τούς, όποΐά περ αν έθεραπεύθησαν, ει και ίητροΐσιν έ-χρώντο. Και τούτο γε τεκμήριον μέγα τη ούσίη της τέχνης, ότι έοΰσά τέ έστι και μεγάλη, όπου γε φαίνονται καϊ οι μή νομίζοντες αυτήν είναι σωζόμενοι δι' αύτήν' πολλή γάρ ανάγκη και τούς μή χρωμένους ίητρόΐσι νοσήσαντας δέ και ύγιασθέντας είδέναι, ότι ή δρώντές τι ή μή δρώντες ύγιάσθησαν0 ή γάρ άσιτίη ή πολυφαγίη ή πότω πλείονι η δίφη, ή λουτρόϊσιν ή άλουσίη, ή πόνοι-σιν ή ήσυχίη, ή ύπνοισιν ή άγρυπνίη,6 ή τη απάντων τούτων ταραχή χρώμενοι ύγιάσθησαν' και τω ώφελή-

254


στιγμή που παρέδωσαν τον εαυτό τους σ' αυτήν και της έδειξαν εμπιστοσύνη, από εκείνη τη στιγμή και την ύπαρξη της αναγνώρισαν και τη δύναμη της είδαν καθαρά με την ολοκλήρωση του έργου της.

5 Θα πει φυσικά εδώ ο αντίπαλος ότι πολλοί ήδη άρρωστοι έγιναν καλά και δ ίχως να προσφύγουν στο γιατρό, κι ε γώ δεν το αμφισβητώ αυτό καθόλου" θεω ρ ώ ωστόσο ότι είναι δυνατό, ακόμη και δ ίχως να καλέσει κανείς γιατρό, να κάνει χρήση της ιατρικής, όχι με το νόημα ότι ξέρει τι είναι σύμφωνα με τους κανόνες της σωστό και τι δεν είναι, αλλά με το νόημα ότι χάρη σε κάποια καλή τύχη πρόσφερε στον εαυτό του τις φροντίδες ακριβώς που θα του προσφέρονταν από τον γιατρό, αν τον είχε καλέσει. Αυτό βέβαια είναι μια μεγάλη απόδειξη γ ια την ύπαρξη της τέχνης, ότι πράγματ ι υπάρχει και ότι η δύναμη της είναι μεγάλη , αφού είναι φανερό ότι με τη δύναμη της σώζονται ακόμη κι εκείνοι που δεν πιστεύουν στην ύπαρξη της. Γιατί αναγκαστικά όλοι οι άρρωστοι που, δ ίχως να καλέσουν γιατρό, έγιναν καλά δεν μπορεί παρά να ξέρουν ότι έγιναν καλά επειδή έκαναν κάτι ή επειδή δεν έκαναν κάτι* έγιναν πράγματ ι καλά ή με την απ ο χ ή από τροφές ή με την άφθονη χρήση τους, ή με τη μεγαλύτερη από το συνηθισμένο χρήση υγρών ή με

255


σθαι πολλή ανάγκη αυτούς εστίν έγνωκέναι 6 τι ήν τό ωφέλησαν, καϊ, δτε έβλάβησαν, τω βλαβήναι, δ τι ήν τι τό βλάφαν. Τά γάρ τω ώφελήσθαι και τά τω βεβλάφθαι ώρισμένα ού πάς ικανός γνώναι' ει τοίνυν επιστήσεται η επαινεειν ή φέγειν ό νοσήσας τών διαιτημάτων τι οίσιν ύγιάσθη, πάντα ταύτα της ίητρικής όντα εύρήσει' και εστίν ουδέν ήσσον τά άμαρτηθέντα τών ώφελησάν-των μαρτύρια τη τέχνη ές τό είναι' τά μέν γάρ ώφελή-σαντα τω ορθώς7 προσενεχθήναι ωφέλησαν, τά δέ βλ άφαντα τω μηκέτι ορθώς προσενεχθήναι έβλαφαν. Και το ι όπου τό τε ορθόν και τό μή ορθόν όρον έχει έκά-τερον, πώς τούτο ούκ αν τέχνη εϊη;8 τούτο γάρ έγωγέ φημι άτεχνιην είναι, όπου μήτε ορθόν ένι μηδέν μήτε

256


τη δίψα, ή με τα πολλά λουτρά ή με την αποφυγή τους, ή με τις κοπιαστικές ασκήσεις ή με την ανάπαυση, ή με τον πολύ ύπνο ή με την αγρύπνια, ή τέλος με την ανάμειξη όλων αυτών* και έχοντας ωφεληθεί, δεν μπορεί παρά αναγκαστικά να αντιλήφθηκαν τι ήταν αυτό που τους ωφέλησε, και όταν πάλι βλάφτηκαν, ακριβώς επειδή βλάφτηκαν, δεν μπορεί παρά να αντιλήφθηκαν τι ήταν αυτό που τους έβλαψε* γιατί δεν είναι ο καθένας σε θέση να διακρίνει ποια πράγματα είναι προορισμένα γ ια την ωφέλεια και ποια γ ια τη βλάβη. Αν λοιπόν ο άρρωστος φτάσει να ξέρει τι να επαινεί και τι να ψέγει από τα θεραπευτικά μέσα που χρησιμοποίησε και έγινε καλά, θα βρει πως όλα αυτά ανήκουν στην ιατρική/Επειτα, ό,τι από αυτά αποδείχτηκε βλαβερό, αποτελεί απόδειξη γ ια την ύπαρξη της τέχνης άλλο τόσο όσο και ό,τι αποδείχτηκε ωφέλιμο* γιατί ό,τι από αυτά ωφέλησε, ωφέλησε επειδή ορίστηκε και εφαρμόστηκε σωστά, ενώ ό,τι έβλαψε, έβλαψε επειδή δεν ορίστηκε ούτε εφαρμόστηκε σωστά. Ό π ο υ όμως το ορθό και το μη ορθό έχουν το καθένα τους τον δικό τους ακριβή ορισμό, π ώ ς να μην πεις ότι εκεί υπάρχει τέχνη και επιστήμη: Γιατί ε γώ τουλάχιστον αυτό λέω π ω ς είναι η απουσία της τέχνης και της επιστήμης: η έλλειψη του ορθού και του μη ορθού* όπου όμως είναι παρόντα και το ένα και το άλλο, ε-

257


ούκ ορθόν' όπου δε τούτων ένεστιν έκάτερον, ούκ έτι αν τούτο έργον άτεχνίης εϊη.

6 Έτι τοίνυν ει μέν υπό φαρμάκων τών τε καθαιρόν-των και τών ίστάντων ή ϊησις τη τε ίητρική και τοΐσιν ίητροΐσι μοΰνον έγίνετο, ασθενής ήν αν ό έμός λόγος' νΰν δέ δή φαίνονται τών ίητρών οίμάλιστα έπαινεόμε-νοι και διαιτήμασιν ίώμενοι και άλλοισί γε εϊδεσιν, ά ούκ άν τις φαίη, μή ότι ιητρός, άλλ3 ουδέ ιδιώτης άνε-πιστήμων άκουσας, μή ού της τέχνης είναι. Όπου ούν ουδέν ούτε έν τοις άγαθοΐσι τών ίητρών ούτε έν τη ίη-τρικήαύτη9 άχρεΐόν έστιν, άλλ3έν τόϊσι πλείστοισι τών τε φυομένων και τών ποιευμένων ένεστι τά εϊδεα τών θεραπειών και τών φαρμάκων, ούκ έστιν έτι ούδενι τών άνευ ίητρού ύγιαζομένων τό αύτόματον αίτιήσασθαι όρθω λόγω' τό μέν γάρ αύτόματον ουδέν φαίνεται έόν

2 5δ


κει δεν μπορεί, λέω, να είναι απούσα η τέχνη και η επιστήμη.

6 Έ π ε ι τ α , αν η ίαση γινόταν από την ιατρική και τους γιατρούς μόνο με τη βοήθεια φαρμάκων, καθαρτικών ή στυπτικών, η επιχειρηματολογία μου δεν θα ήταν και τόσο ισχυρή* τώρα όμως όλοι το βλέπουμε π ω ς οι ονομαστότεροι γιατροί χρησιμοποιούν γ ια τη θεραπεία των ασθενειών επιπλέον είτε τη μέθοδο της γενικότερης ρύθμισης του τρόπου ζωής των ασθενών τους είτε διάφορα άλλα μέσα, γ ια τα οποία κανένας -να μην πούμε γιατρός, αλλά κι ο πιο ανίδεος και άσχετος άνθρωπος που θα άκουγε γ ι ' αυτά- δεν θα έφτανε στο σημείο να πει πω ς δεν αποτελούν μέρος της ιατρικής τέχνης. Τ η στιγμή λοιπόν που δεν υπάρχει τ ίποτε που να είναι άχρηστο στους καλούς γιατρούς ή στην ιατρική την ίδια* τη στ ιγμή που στα περισσότερα πράγματα , είτε αυτά γεννιούνται από τη φύση είτε είναι δημιουργήματα του ανθρώπινου χεριού, ενυπάρχουν ουσίες με θεραπευτικές ή φαρμακευτικές ιδιότητες, καμιά δεν υπάρχει δικαιολογία γ ια κανέναν από όσους γίνονται καλά δ ίχως τη βοήθεια γιατρού να αποδώσει τη γιατρειά του στην τύχη. Πραγματ ι κά, με μια αυστηρά λογική ανάλυση γίνεται φανερό ότι τύχη δεν υπάρχει* μια τέτοια ανάλυση θα έδειχνε

259


ελεγχόμενου' πάν γάρ τό γινόμενον διά τι εύρίσκοιτ'άν γινόμενον, και εν τω διά τι τό αύτόματον ού φαίνεται ούσίην έχον ούδεμίην, άλλ ' ή οΰνομα μοΰνον' ή δέ ίη-τρική καϊ έν τόϊσι διά τι καϊ έν τόϊσι προνοουμένοισι φαίνεται τε και φανειται αιει ουσιην έχουσα:

7 Τόϊσι μέν ούν τη τύχη τήν ύγιείην προστιθεΐσι, της δέ τέχνης άφαιρέουσι, τοιαΰτ' άν τις λέγοι' τούς δ' έν τησι τών αποθνησκόντων ξυμφορήσι τήν τέχνην αφανί

ζοντας θαυμάζω, ότεω έπαιρεόμενοι άξιοχρέω λόγω τήν μέν τών αποθνησκόντων άκρισίην11 ούκ αιτίην καθι-στάσι, τήν δέ τών τήν ίητρικήν μελετησάντων12 ξύνεσιν αιτίην' ώς τόϊσι μέν ίητρόϊσιν ένεστι τά μή δέοντα έπι-τάξαι, τόϊσι δέ νοσέουσιν ούκ ένεστι τά προσταχθέντα παραβήναι. Και μήν πολύ γε εύλογώτερον τόϊσι κά-μνουσιν άδυνατέειν τά προστασσόμενα ύπουργέειν, ή τοΐσιν ίητροΐσι τά μή δέοντα έπιτάσσειν' οι μέν γάρ ύ-

200


ότι καθετί που συμβαίνει, συμβαίνει εξαιτίας κάποιου πράγματος: με αυτό ακριβώς το «εξαιτίας κάποιου πράγματος» γίνεται φανερό ότι η τύχη δεν είναι κάτι που υπάρχει, αλλά μια λέξη μόνο και τ ίποτε άλλο. Η ιατρική όμως τέχνη με τα «εξαιτίας κάποιου πράγ ματος» και με τις βασισμένες στη λογική προβλέψεις της δείχνει, και θα το δείχνει πάντοτε, π ω ς είναι κάτι το υπαρκτό.

7 Αυτή λοιπόν θα μπορούσε να είναι η απάντηση σε όλους αυτούς που αποδίδουν την αποκατάσταση της υγείας στην τύχη αφαιρώντας την από την τέχνη. Ό σο γ ι ' αυτούς που αρνούνται την ύπαρξη της τέχνης επειδή υπάρχουν και οι περιπτώσεις των αρρώστων που πεθαίνουν από την αρρώστια τους, δεν καταλαβαίνω σε ποιο άξιο λόγου επιχείρημα στηριγμένοι εκδίδουν απαλλακτική απόφαση γ ια την ακρισία αυτ ώ ν που πεθαίνουν και γίνονται καταδικαστικοί γ ια το μυαλό και τις γνώσεις αυτών που άσκησαν την τέχνη της ίασης, δήθεν π ω ς οι γιατροί και βέβαια είναι δυνατό να δώσουν λαθεμένες οδηγίες, ενώ οι άρρωστοι είναι αδύνατο να μην ακολουθήσουν τις οδηγίες του γιατρού. Και όμως είναι βέβαια πολύ πιο πιθανό οι άρρωστοι να μην μπορούν να εκτελούν τις οδηγίες που τους δίνονται παρά οι γιατροί να δίνουν λαθεμέ-

201


γιαινούση γνώμη μεθ' υγιαίνοντας σώματος έγχειρέ-ουσι, λογισάμενοι τά τε παρεόντα, τών τε παροιχομέ-νων τά ομοίως διατεθέντα τοΐσι παρεοΰσιν, ώστε ποτέ θεραπευθέντα ειπείν, δτι απήλλαξαν' οι δέ ούτε ά κά-μνουσιν ούτε δι'άκάμνουσιν, οΰθ'ό τι έκ τών παρεόν-των έσται, οΰθ' ό τι έκ τών τουτέοισιν ομοίων γίνεται, είδότες, επιτάσσονται, άλγέοντες μέν έν τω παρεόντι, φοβεύμενοι δέ τό μέλλον, και πλήρεες μέν της νούσου, κενεοι δέ σιτίων, εθελοντές τά προς τήν νοΰσον ηδέα μάλλον ή τά προς τήν ύγιείην προσδέχεσθαι, ούκ άπο-θανεΐν έρώντες, άλλά καρτερέΐν άδυνατέοντες. Ούτω δέ διακειμένους πότερον εικός τούτους τά υπό τών ίητρών έπιτασσόμενα [μή] ποιέειν, ή άλλα ποιέειν, ά ούκ έπε-τάχθησαν, ή τούς ίητρούς τούς έκείνως διακειμένους ώς ό πρόσθεν λόγος ήρμήνευσεν έπιτάσσειν τά μή δέοντα;

202


νες οδηγίες: οι γιατροί προσέρχονται στο έργο τους απόλυτα υγιείς στο μυαλό και στο σώμα, έχοντας σκεφτεί πολύ πάνω στην περίπτωση που έχουν μπροστά τους, καθώς και πάνω σε παλιότερες περιπτώσεις που παρουσίαζαν κοινά με την τωρινή χαρακτηριστικά, ώστε να μπορούν να πουν γ ια τους αρρώστους που κάποτε άλλοτε θεράπευσαν με ποιον τρόπο τους βοήθησαν και γιατρεύτηκαν* ενώ οι άρρωστοι ούτε από τι πάσχουν ξέρουν ούτε ποια είναι η αιτία της αρρώστιας τους ούτε πού θα οδηγήσει η τωρινή τους κατάσταση ούτε τι εξέλιξη έχουν συνήθως οι περιπτώσεις που είναι όμοιες με τη δική τους* απλώς δέχονται οδηγίες, υποφέροντας αυτή τη στιγμή, έχοντας φόβους γ ια το μέλλον, γεμάτοι από την αρρώστια, άδειοι από τροφή, προτιμώντας να τους προσφέρεται ό,τι θα τους ανακουφίσει αυτή τη στιγμή από την αρρώστια παρά ό,τι θα τους κάνει καλά -όχι βέβαια γιατί επιθυμούν να πεθάνουν, αλλά γιατί δεν μπορούν να κάνουν υπομονή. Υ π ' αυτούς τους όρους τι είναι πιο πιθανό γ ια τους αρρώστους: να εκτελέσουν τις εντολές τ ω ν γ ιατρών ή να κάνουν άλλα, διαφορετικά από τις εντολές που τους δόθηκαν; Κι ακόμη* είναι πράγματ ι πιθανό οι γιατροί, οι άνθρωποι με τα χαρακτηριστικά που περιέγραψα προηγουμένως, να δώσουν λαθεμένες οδηγίες; Δεν είναι τ ά χ α πολύ πιο πιθανό, οι γ ια-

26 3


άρ' ού πολύ μάλλον, τούς μέν δεόντως έπιτάσσειν, τούς

δέ είκότως άδυνατέειν πείθεσθαι, μή πειθομένους δέ πε-

ριπίπτειν τοΐσι θανάτοισιν, ών οί μή ορθώς λογιζόμενοι

τάς αιτίας τοις ουδέν αίτίοις άνατιθέασι, τούς αιτίους έ-λευθεροΰντες;

8 Είσι δέ τίνες όί και διά τούς μή έθέλ ο ντας έ γχειρέει ν

τοΐσι κεκρατημένοισιν υπό τών νουσημάτων μέμφονται

την ίητρικήν, λέγοντες ως ταύτα μέν καϊ αυτά ύφ' εαυ

τών άν έξυγιάζοιτο ά έγχειρέουσιν ίήσθαι, ά δ"έπικου-

ρίης δεΐται μεγάλης ούχ άπτονται, δεϊν δέ, εϊπερ ήν ή

τέχνη, πάνθ' ομοίως ίήσθαι. Οί μέν ούν ταύτα λέγοντες,

ει έμέμφοντο τοις ίητροΐς, ότι αύτέων τοιαύτα λεγόν

των ούκ επιμελούνται ώς παραφρονεύντων, είκότως άν

έμέμφοντο μάλλον ή εκείνα μεμφόμενοι' εί γάρ τις ή

τέχνην, ές ά μή τέχνη, η φύσιν, ές ά μη φύσις πέφυκεν,

204


τροί να δίνουν τις σωστές οδηγίες, οι άρρωστοι όμως να μην μπορούν -εντελώς φυσικά- να υπακούσουν, και έτσι, ακριβώς επειδή δεν υπακούουν, να βρίσκουν το θάνατο, έναν θάνατο που οι άνθρωποι που δεν είναι σε θέση να σκέφτονται σωστά τις αιτίες των πραγμάτων τον φορτώνουν σ9 αυτούς που δεν έχουν καμιά ευθύνη, βγάζοντας την ίδια στιγμή αθώους τους ενόχους;

8 Κάποιοι άλλοι κατηγορούν την ιατρική επειδή υπάρχουν γιατροί που δεν αναλαμβάνουν αρρώστους που τους έχει π ια οριστικά νικήσει η αρρώστια τους" -το επιχείρημα που χρησιμοποιούν είναι ότι οι αρρώστιες που αναλαμβάνουν οι γιατροί να θεραπεύσουν θα μπορούσαν να θεραπευθούν και από μόνες τους, ενώ εκείνες στις οποίες υπάρχει μεγάλη ανάγκη γ ια βοήθεια, αυτές ούτε τις εγγίζουν" -το σωστό θα ήταν, προσθέτουν, οι γιατροί να γιάτρευαν όλες τις αρρώστιες, αν υπήρχε πράγματ ι η τέχνη. Αν οι άνθρωποι που τα λένε όλα αυτά κατηγορούσαν τους γιατρούς πως , μολονότι λένε τέτοια πράγματα , δεν τους φροντίζουν ως παράφρονες, η κατηγορία τους θα ήταν πολύ πιο δικαιολογημένη από αυτήν που τους απευθύνουν τώρα. Πραγματικά, ο άνθρωπος που το βρίσκει σωστό να ζητά από μια τέχνη να μπορεί να κά-

2 6 5


άξιώσειε δύνασθαι, αγνοεί άγνοιαν άρμόζουσαν μανίη

μάλλον ή άμαθίη. Ίθν γάρ εστίν ήμΐν τοΐσι τε τών φυ-

σίων τόϊσι τε τών τεχνέων όργάνοις έπικρατέειν, του-

τέων εστίν ήμΐν δημιουργοϊς είναι, άλλων δέ ούκ εστίν.

'Όταν ου ν τι πάθη άνθρωπος κακόν δ κρέσσον έστι τών

έν ίητρική οργάνων, ουδέ προσδοκάσθαι τοΰτό που δει ύπό ίητρικήςκρατηθήναι άν' αύτίκα γάρ τών έν ίητρική

καιόντων τό πυρ εσχάτως καίει, τουτέου δέ ήσσον καϊ

άλλα πολλά' τών μέν ούν ησσόνων τά κρέσσω ούπω

δηλονότι άνίητα' τών δέ κρατίστων τά κρέσσω πώς ού

δηλονότι άνίητα; ά γάρ πύρ ού δημιουργεει, πώς ού τά

τούτω μή άλισκόμενα δηλονότι άλλης δεΐται τέχνης,

266


νει πράγματα πέρα από αυτά γ ια τα οποία έχει δημιουργηθεί, ή από τη φύση να μπορεί να κάνει πράγματα που δεν της ανήκουν, ο άνθρωπος αυτός έχει μιαν άγνοια που συγγενεύει περισσότερο με την τρέλα παρά με την αμορφωσιά. Σ τ α πράγματα που μας έχει δοθεί η δυνατότητα να τα κυβερνούμε είτε με της φύσης μας τα όργανα είτε με των τεχνών τα όργανα, σ' αυτά μπορούμε πράγματ ι να κάνουμε τον μάστορη, σε άλλα όμως, πέρα από αυτά, αυτό είναι αδύνατο. Ό τ α ν λοιπόν ο άνθρωπος πάσχει από μιαν αρρώστια που η δύναμη της είναι ανώτερη από τη δύναμη των οργάνων που διαθέτει η ιατρική τέχνη, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρέπει ούτε καν να περιμένουμε π ω ς η αρρώστια αυτή θα υπερνικηθεί από την ιατρική τέχνη. Παραδείγματος χάριν: από τα καυστικά μέσα που διαθέτει η ιατρική η φωτιά είναι που έχει τη μεγαλύτερη καυστική ικανότητα, ενώ πολλά άλλα έχουν τη δύναμη αυτή σε μικρότερο βαθμό* αρρώστιες λοιπόν που η δύναμη τους είναι ανώτερη από τη δύναμη των μικρότερης καυστικής ικανότητας μέσων δεν μπορείς ακόμη να πεις π ω ς είναι ανίατες* αρρώστιες όμως που η δύναμη τους είναι ανώτερη από τη δύναμη και των πιο δυνατών μέσων, αυτές δεν είναι πια φανερό ότι είναι ανίατες; Δεν είναι πράγματι φανερό π ω ς οι αρρώστιες στις οποίες η φωτιά χρησιμο-

207


και ού ταύτης, ης ένι τό πΰρ όργανον; ωύτός δέ μοι

λόγος και υπέρ τών άλλων, όσα τη_ ίητρική ξυνεργέει,

ών απάντων φημι δεΐν εκάστου μή κατατυχόντα τον

ίητρόν τήν δύναμιν αίτιάσθαι τοΰ πάθεος, μή τήν τέ

χνην. Οί μέν ούν μεμφόμενοι τοΐσι κεκρατημένοισι μή

έγχειρέοντας παρακελεύονται και ών μή προσήκει ά-

πτεσθαι ουδέν ήσσον ή ών προσήκει' παρακελευόμενοι

δέ ταύτα υπό μέν τών ούνόματι ίητρών θαυμάζονται,

υπό δέ τών και τέχνη καταγελώνται. Ού μήν ούτως α

φρόνων οί ταύτης της δημιουργίης έμπειροι ούτε μω-

μητών οΰτ' επαινετών δέονται, άλλά λελογισμένων

προς ό τι αί εργασία ι τών δημιουργών τελευτώμεναι

πλήρεις είσι, καϊ ότευ ύπολειπόμεναι ενδεείς, έτι τε τών

268


ποιήθηκε δίχως κανένα αποτέλεσμα χρειάζονταν μιαν άλλη τέχνη και όχι αυτήν που έχει γ ια όργανο της τη φωτιά: Τ ο ίδιο ακριβώς έ χω να π ω και γ ια τα άλλα βοηθητικά μέσα που χρησιμοποιεί η ιατρική: κάθε φορά που ο γιατρός χρησιμοποιεί δ ίχως επιτυχία κάποιο από αυτά, δεν πρέπει -υποστηρίζω- υπεύθυνη να θεωρείται η τέχνη, αλλά η δύναμη της αρρώστιας. Ό -σοι λοιπόν κατηγορούν τους γιατρούς που δεν αναλαμβάνουν αρρώστους οι οποίοι έχουν οριστικά νικηθεί από την αρρώστια τους, στην πραγματικότητα τους ζητούν να αναλαμβάνουν τις περιπτώσεις στις οποίες η επέμβαση του γιατρού δεν έχει νόημα με τον ίδιο τρόπο που αναλαμβάνουν εκείνες στις οποίες η επέμβαση του έχει νόημα. Η απαίτηση τους αυτή, ενώ κινεί τον θαυμασμό αυτών που είναι μόνο στο όνομα γιατροί, τους κάνει καταγέλαστους στα μάτια εκείνων που είναι πραγματικοί κάτοχοι αυτής της τέχνης. Οι έμπειροι πάντως κάτοχοι αυτού του επαγγέλματος δεν χρειάζονται τόσο άφρονες ούτε επικριτές ούτε επαινετές, αλλά ανθρώπους που έχουν με πολλή ακρίβεια διαλογισθεί σε ποιες περιπτώσεις η δουλειά αυτών των τεχνιτών έφτασε στον τελικό της στόχο και είναι πλήρης και σε ποιες έμεινε μακριά από αυτόν και είναι λειψή, και ακόμη, ποιες από τις ελλείψεις πρέπει να βαρύνουν τους τεχνίτες και ποιες

269


ένδειών, άς τε τοις δημιουργούσα άναθετέον,άς τε τοΐσι

δημιουργεομένοισιν.

9 Τά μεν ούν κατά τάς άλλας τέχνας άλλος χρόνος

μετ άλλου λόγου δείξει' τά δε κατά τήν ιητρικήν οίά τε

εστίν ώς τε κριτέα, τά μεν ό παροιχόμενος, τά δε ό πα

ρεών διδάξει λόγος. Έστι γάρ τοΐσι ταύτην τήν τέχνην

ίκανώς είδόσι τά μέν τών νοσημάτων ούκ έν δυσόπτω

κείμενα και ού πολλά, τά δ' ούκ έν εύδήλω και πολλά

έστι' τά μέν γάρ προς τά εντός τετραμμένα έν δυσόπτω,

τά δ' έξανθεύντα ές τήν χροιήν ή χροιή ή οίδήμασιν έν

εύδήλω' παρέχει γάρ έωυτών τη τε δφει τω τε φαύσαι

της στερεότητος και της ύγρότητος αίσθάνεσθαι, και ά

τε αυτών θερμά ά τε φυχρά, ών τε εκάστου ή παρουσίη

ή άπουσίτ) τοιαύτα έστιν. Τών μέν δή τοιούτων πάντων

270


αυτούς στους οποίους οι τεχνίτες εφάρμοσαν την τέχνη τους.

9 Τ α σχετικά λοιπόν με τις άλλες τέχνες θα τα πραγματευθεί άλλος λόγος σε άλλη περίσταση* όσα όμως έχουν σχέση με την ιατρική -ποιος είναι ο πραγ ματικός τους χαρακτήρας και π ώ ς πρέπει να τα κρίνουμε-, ένα μέρος τους το έχει ήδη πραγματευθεί το τμήμα του λόγου μου που προηγήθηκε* τα υπόλοιπα θα τα πραγματευθεί το τμήμα του λόγου μου που αρχίζει τώρα. Σύμφωνα λοιπόν με αυτούς που έχουν ικανοποιητική γνώση αυτής της τέχνης, άλλες αρρώστιες έχουν την έδρα τους σε μέρη που δεν είναι κρυμμένα από τα μάτια μας -αυτές είναι λίγες-, και άλλες σε μέρη που δεν είναι φανερά στα μάτια μας -αυτές είναι πολλές. Φανερές στα μάτια μας είναι αυτές που αναφαίνονται στην επιφάνεια του δέρματος μας με τη μορφή εξανθημάτων ή οιδημάτων* μας δίνεται πράγ ματι στις περιπτώσεις αυτές η δυνατότητα να διαπιστώσουμε, με την όραση ή την αφή, τον βαθμό σκληρότητας ή υγρότητας, θερμότητας ή ψυχρότητας, καθώς και τους παράγοντες που στην παρουσία ή την απουσία τους οφείλονται κάθε φορά τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τους. Ό λ ω ν αυτών των ασθενειών η θεραπεία πρέπει να γίνεται, σε όλες τις περιπτώσεις,

271


έν άπασι τάς άκέσιας άναμαρτήτους δει είναι., ούχ ώς

ρηϊδίας, άλλ' δτι εξεύρηνται' εξεύρηνται γε μην ού τοΐσι

βουληθεΐσιν, άλλά τουτέων τοΐσι δυνηθεΐσι' δύνανται δέ

οίσι τά τε της παιδείηςμή εκποδών τά τε της φύσιοςμή

ταλαίπωρα.

272


δίχως σφάλμα, όχι γιατί είναι εύκολη, αλλά γιατί έ

χει βρεθεί και την ξέρουμε' έχει όμως βρεθεί όχι βέ

βαια από ανθρώπους που απλώς το ήθελαν, αλλά α

πό ανθρώπους που, πέρα από τη θέληση, διέθεταν και

τη δύναμη να το κάνουν* και φυσικά τη δύναμη τη

διαθέτουν αυτοί που και η ανάλογη μόρφωση δεν τους

λείπει και τα φυσικά τους χαρίσματα δεν είναι καθό

λου ασήμαντα.

ί ο «Τοπογραφία» του εσωτερικού του ανθρώπινου σώματος. Σημεία στα οποία εδράζονται οι «κρυφές» (= εσωτερικές) αρρώστιες.

11 Και των «κρυφών» (= εσωτερικών) ασθενειών η θεραπεία δεν είναι αδύνατη' απλώς απαιτεί περισσότερο κόπο και χρόνο.

12 Στην περίπτωση των «κρυφών» (= εσωτερικών) ασθενειών είναι πιο δικαιολογημένος ο θαυμασμός για τη θεραπεία τους παρά η μομφή που διατυπώνεται εναντίον γιατρών που δεν αναλαμβάνουν να τις θεραπεύσουν.

13 Η ιατρική διαθέτει τρόπους αναγνώρισης των «κρυφών» (— εσωτερικών) ασθενειών.

14 Ανακεφαλαίωση.

273

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Η δυσκολία να αποδοθεί στις σημερινές γλώσσες η σημασία αυτής της λέξης είναι γνωστή σε όλους όσοι ασχολούνται με την αρχαία ελληνική γλώσσα. Τη δυσκολία αυτή την αισθάνθηκαν, φυσικά, εντονότατα και οι μεταφραστές του έργου μας στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες: πώς να αποδώσουν στη γλώσσα τους τον τίτλο του έργου; Για χάρη, πάντως, του αναγνώστη ας αρκεσθούμε εδώ στο να θυμίσουμε πως με τη λέξη αυτή δηλώνονταν στην αρχαιότητα: α) η ιδιαίτερη εξυπνάδα και ικανότητα στην εργασία, β) το σύστημα των κανόνων που πρέπει να εφαρμόζονται προκειμένου να γίνει κάτι (αντίθετη έννοια: εμπειρία), γ) το σύνολο των ειδικών γνώσεων για κάτι (στο σημείο αυτό εμείς αρχίζουμε, φυσικά, να θυμούμαστε τη δική μας λέξη επιστήμη), δ) το επάγγελμα.Έτσι με τη λέξη τέχνη έφτασε κάποτε να δηλώνεται -σίγουρα στην εποχή του συγγραφέα του έργου μας- μια σύνθεση «επιστήμης» και «τεχνικής» -ίσως μάλιστα αυτός να ήταν τελικά ο χαρακτήρας της ιατρικής στην εποχή που γράφτηκε το έργο που μας απασχολεί. -Ένα επίθετο πριν από το ουσιαστικό τέχνη δήλωνε, φυσικά, κάθε φορά τη συγκεκριμένη τέχνη, ένα επίθετο που καταντούσε περιττό, όταν οι ομότεχνοι μιλούσαν μεταξύ τους για την τέχνη τους. -Καθώς συντάσσομαι με αυτούς που πιστεύουν πως ο συγγραφέας τού Περί τέχνης δεν ήταν γιατρός, βρίσκω πως μια μετάφραση του τίτλου του της μορφής Υπεράσπιση της ιατρικής (έτσι ήδη ο ΟοιτιρθΓζ) θα ήταν ασφαλώς η σωστότερη.

2. Πρόσεξε πώς στην τελευταία αυτή ενότητα ο «λόγος» ταυ-

274


τίζεται σιγά σιγά με τον «λέγοντα» (το ρήμα πεπαίδευται π.χ. ταιριάζει μόνο για πρόσωπο).

3-Ένα από τα δυσκολότερα, ασφαλώς, χωρία του Περί τέχνης. Ο αναγνώστης ας ειδοποιηθεί πάντως ότι η γραφή δεδει-γμένων δεν είναι η μόνη που συναντούμε στη χειρόγραφη παράδοση του έργου. Άλλες γραφές: δεδεγμένων, δεδιδαγμένων (τις ακολούθησαν ήδη μερικοί από τους εκδότες και μεταφραστές του έργου). - Ο ΟοιηρεΓΖ προσπάθησε να ξεπεράσει κάποιες από τις δυσκολίες του χωρίου διορθώνοντας το: ύστερα από τη λέξη ήδη πρόσθεσε τη λέξη είδεα.

4· Για την «ύπαρξη» της ίητρικής τέχνης εκτενής λόγος γίνεται και στο έργο Περί άρχαίης ίητρικής ( § § Ι - Ι 2 , 1ος τόμος).

5· Λίγες σειρές πιο πάνω η λέξη είδος, χρησιμοποιημένη μάλιστα δίπλα στο ρήμα θεώμαι, δεν μπορεί παρά να είχε τη σημασία που δηλώνεται και από την ετυμολογία της (ίδεΤν): όψη, πρόσωπο (της τύχης* μήπως τότε καλύτερα: της Τύχης;), ενώ εδώ, χρησιμοποιημένη η λέξη για την τέχνη, δηλώνει την (υπάρχουσα) μορφή, την ύπαρξη. (Βλ. και το σχόλιο 14 στο Περί άρχαίης ίητρικής, 1ος τόμος ).

6. Όλα αυτά τα παραδείγματα ξαναβρίσκονται στα έργα Περί άρχαίης ίητρικής και Περί διαίτης οξέων.

7. Πριν από τους σοφιστές το επίθετο ορθός ήταν λέξη της περιοχής της ηθικής: με αυτήν χαρακτηρίζονταν οι πράξεις των ανθρώπων. Με τους σοφιστές η λέξη ορθός άρχισε να χρησιμοποιείται με έναν εντελώς καινούργιο τρόπο: με τη λέξη αυτή δηλωνόταν τώρα η ορθότητα του λόγου από άποψη καθαρά λογική (θυμήσου την ορθότητα των λέξεων και του λόγου στον Πρόδικο). Στους σοφιστές λοιπόν έχει την αρχή της η σημασία με την οποία η λέξη χρησιμοποιήθηκε, σαν όρος πλέον, στην πε-

275


ριοχή της επιστήμης: η επιστήμη είναι ορθή (αυτό θα πει: δεν βρίσκεται σε αντίθεση με την καθημερινή, εμπειρική πραγματικότητα), όταν αντέχει στον έλεγχο της λογικής. Πβλ., δείγματος χάριν, χαι Περί αέρων υδάτων τόπων (αρχή της § ι) και Προγνωστικόν (αρχή της § 2 5 , και τα δύο στον Ιο τόμο).

8. 0 αναγνώστης μπορεί να προσέξει ότι το χωρίο αυτό βρίσκεται σε απόλυτη συστοιχία προς όσα λέγονται στην πρώτη παράγραφο του έργου Περί άρχαίης ίητρικής (1ος τόμος).

ο. Πρόσεξε την ταύτιση της ιατρικής με τους καλούς γιατρούς. ίο. Ο αναγνώστης δεν μπορεί να μην προσέξει το επιστημο

νικό πνεύμα από το οποίο διαπνέεται ο συγγραφέας.. Είναι αληθινά εντυπωσιακή η πίστη του στη λογική και, συνακόλουθα, στην αιτιώδη σχέση των πραγμάτων, μια σχέση που επιτρέπει, άλλωστε, και την πρόγνωση (ο αναγνώστης ας προσφύγει σε όσα λέγονται στη σ. ι δ 2 εξ. του 1ου τόμου για την ιπποκρατική πρόγνωση).

11 . Φαίνεται πως το χωρίο μάς παραδόθηκε άσχημα: άκρα-σίην, άκρησίην, άκρισίην, άτυχίην. Είναι φανερό πως η προτίμηση μου για τη γραφή άκρισίην έχει την εξήγηση της στο περιεχόμενο της φράσης ώς τοΐσι μεν ίητροΐς ένεστι τά μή δέοντα επιτάξαι, τοΐσι δέ νοσέουσιν ούκ ένεστι τά προσταχθέντα παρα-βήναι.

12. Όλοι οι μεταφραστές τού Περί τέχνης μεταφράζουν ωσάν το κείμενο να είχε στο σημείο αυτό τη λέξη μελετώ ντω ν (ή, το πολύ πολύ, τη λέξη μεμελετηκότων). Ο αόριστος μελετησάντων μου φαίνεται ότι υποδηλώνει ότι πρόκειται για τους συγκεκριμένους γιατρούς που απασχολήθηκαν με την αρρώστια των συγκεκριμένων αρρώστων, αυτών που τελικά πέθαναν,,

2 7 6

Π Ε Ρ Ί Φ Τ Σ Ι Ο Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Υ

277

ΣΕ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΖΩΟΛΟΓΙΚΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑ, στο περίφημο

Περί τά ζώα ίστορίαι, ο Αριστοτέλης μας παρουσιάζει 1 μερικές από τις περιγραφές της κυκλοφορίας του αίματος στο ανθρώπινο σώμα όπως τις είχαν κάνει παλαιότεροι μελετητές του θέματος. Μια από τις περιγραφές αυτές, η τρίτη στη σειρά, είναι του Πόλυβου 2 . Ο Αριστοτέλης μνημονεύει το όνομα αυτό με τρόπο που αφήνει να φανεί πω ς ήταν πολύ γνωστό στους αναγνώστες του.

Ή τ α ν πράγματ ι πασίγνωστος γιατρός ο Πόλυβος' λένε μάλιστα πως ήταν και γαμπρός του Ιπποκράτη. Τ ο ενδιαφέρον γ ια μας είναι ότι την ίδια αυτή περιγραφή της κυκλοφορίας του αίματος, αυτήν δηλαδή που μας δίνει με το όνομα του Πόλυβου ο Αριστοτέλης, τη διαβάζουμε στο έργο που μας παραδόθηκε στο πλαίσιο της Ιπποκρατικής συλλογής με τον τίτλο

ι. Γ 2. 5 ΐ ι , 23 εξ. 2. Οι άλλες δύο είναι οι περιγραφές που είχαν κάνει ο Συέννε-σις ο Κύπριος και ο Διογένης ο Απολλωνάτης. (Βλ. και σχόλ. 11 στο Περί ιερής νούσου, 1ος τόμος).

279


Περί φύσιος ανθρώπου. Του ίδιου αυτού έργου, άλλωστε, την αρχή την παρουσιάζει ως τυπική διδασκαλία του Πόλυβου και ο άγνωστος σε μας συγγραφέας ενός δοξογραφικού έργου των π ρ ώ τ ω ν αυτοκρατορικών χρόνων, που οι φιλόλογοι τον μνημονεύουν με το συμβατικό όνομα «Ο ανώνυμος του Λονδίνου» 3 . Τ ο περίεργο είναι ότι ο ίδιος αυτός «Ανώνυμος» παραθέτει, πιο κάτω στο κείμενο του, μια ενότητα από κεφάλαιο του Περί φύσιος ανθρώπου, τη

φορά αυτή ως διδασκαλία του Ιπποκράτη.

Αναζητώντας αρχαίες μαρτυρίες γ ια τον Ιπποκράτη είχαμε την ευκαιρία (βλ. σ. ιγ του πρώτου τόμου) να θυμηθούμε ένα σημαντικό χωρίο από τον Φαιδρό του Πλάτωνα . Η στιγμή είναι κατάλληλη να διαβάσουμε από τον πλατωνικό αυτό διάλογο τη συνέχεια του χωρίου εκείνου (σε ελεύθερη απόδοση): «Δες λοιπόν τι λένε γ ια τη φύση ο Ιπποκράτης και η λογική. Είμαι σίγουρος π ω ς θα συμφωνήσεις και συ π ω ς έτσι πρέπει να σκεφτόμαστε γ ια τη φύση οποιουδήποτε πράγματος: Πριν από όλα πρέπει να εξετάζουμε αν το πράγμα που θέλουμε να γνωρίσουμε είναι απλό η

3. Αηοη)>ηηΐ5Σοηάίηβηή$, ζά. Η. ϋίεΐδ (δαρρίεπϊαιπιπι III), Βειίπι ιδ93· Πβλ. και \ ^Η .5 . ]οη£53 ΤΐοβΜβάκαΙ Ψτίήηξ5 ο£Αηοηνιηη$ Σοηάϊηβηήζ, 02.ταϋήάξ& Χ 947°

2 δ θ

ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

σύνθετο* αν είναι απλό, πρέπει να ζητούμε να δούμε τι επίδραση μπορεί να ασκήσει και σε τι, ή τι επίδραση μπορεί να δεχτεί και από τι" αν πάλι είναι σύνθετο, πρέπει πρώτα να αριθμήσουμε ένα ένα αυτά από τα οποία αποτελείται, και αμέσως μετά να κοιτάξουμε να δούμε στο κάθε ένα από αυτά που το αποτελούν εκείνο που κοιτάξαμε να δούμε στο απλό, τι επίδραση δηλαδή μπορεί να ασκεί ή ποια επίδραση μπορεί να δέχεται». Δεν μπορούμε λοιπόν να μην προσέξουμε ότι αυτά που μόλις τώρα θυμηθήκαμε από τον πλατωνικό Φαιδρό βρίσκονται σε εντυπωσιακή αντιστοιχ ία προς τον τρόπο με τον οποίο εργάστηκε ο συγγραφέας τού Περί φύσιος ανθρώπου: στην αρχή του έργου του γίνεται η διαπίστωση ότι η ανθρώπινη φύση είναι σύνθεση περισσότερων πραγμάτων" αμέσως μετά απαριθμούνται τα επιμέρους αυτά πράγματα* τέλος επισημαίνεται η επίδραση που αυτά δέχονται από τις γύρω φυσικές συνθήκες και η επίδραση που τα ίδια τους ασκούν στην υγεία του ατόμου.

Τ ο Περί φύσιος ανθρώπου φέρεται στα χειρόγραφα που μας το διέσωσαν ενωμένο με το έργο Περί διαίτης υγιεινής.4 Αλλά και στην αρχαιότητα τα δύο αυ-

4· Ο τίτλος οφείλεται στον Ε. Ιλχχιέ.

28ΐ


τά έργα φέρονταν ως ένα ενιαίο έργο. Στο ενιαίο αυτό έργο είναι, άλλωστε, αφιερωμένο και το σωζόμενο ερμηνευτικό υπόμνημα του Γαληνού. Μόνο που ο Γαληνός διαίρεσε το υπόμνημα του σε τρία μέρη: στο πρώτο ερμήνευσε τα κεφάλαια ι -8 του έργου, στο δεύτερο τα κεφάλαια 9-ΐ5? ε ν > ώ σ τ ο τρίτο ερμήνευσε τα κεφάλαια 16-24, το δικό μας δηλαδή Περί διαίτης υγιεινής. Τ ο ενδιαφέρον είναι ότι ο Γαληνός θεωρούσε ασυζητητί έργο του Ιπποκράτη τα πρώτα οχτώ κεφάλαια, και ήταν απόλυτα βέβαιος π ω ς είναι ανάξια του Ιπποκράτη τα κεφάλαια 9~ι5 («μεμπτά πάντη»)' για τα υπόλοιπα κεφάλαια, μολονότι θεωρεί ότι «έχοντα ι της Ιπποκρατικής στοιχειώσεως», δεν θα είχε αντίρρηση να αποδοθούν στον Πόλυβο, «χαθ'οτι πολλοίς εδοξεν» (=όπως είναι και η γ ν ώ μ η των πολλών) .

Είναι φανερό ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα δύσκολο πρόβλημα: Έγκυρες αρχαίες μαρτυρίες αποδίδουν το Περί φύσιος ανθρώπου στον Πόλυβο' άλλο τόσο έγκυρη η πλατωνική μαρτυρία (που αργότερα βρήκε σθεναρή ενίσχυση στο πρόσωπο του Γαληνού ενσχέσει προς τα πρώτα ο χ τ ώ κεφάλαια του έργου 5)

5· Εις Ιπποκράτους περί φύσιος άνθρωπου υπόμνημα, έκδ.

ΚϋΚη, τόμ. X V , σ. 9: διό και θαυμάσειεν άν τις εκείνων, όσοι νομίζουσι τό περί φύσιος άνθρωπου βιβλίον ούκ είναι τών

282


μοιάζει να σχετίζει το έργο με τον Ιπποκράτη. Ποια από τις δύο αυτές απόψεις να δεχτούμε ως ορθή; Οι ειδικοί μελετητές του έργου δεν μπόρεσαν ως σήμερα να δώσουν ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα. Φαίνεται πως , όσο κι αν βρισκόμαστε μπροστά στο μοναδικό έργο της Ιπποκρατικής συλλογής που μας παραδόθηκε με όνομα συγγραφέα, είμαστε υποχρεωμένοι να αρκεσθούμε -προς το παρόν τουλάχιστο- στη βεβαιότητα πως το έργο εκπροσωπεί, πάντως, τη σχολή της Κ ω . Μια προσθήκη δεν είναι, ίσως, δ ίχως νόημα: το έργο (τουλάχιστο τα ο χ τ ώ πρώτα κεφάλαια του) πρέπει να ήταν από τα σπουδαιότερα της σχολής, αν κρίνει κανείς από την επίδραση που άσκησε στην κατοπινή ιατρική σκέψη.

γνησίων Ιπποκράτους, άλλ9 ώς αυτοί καλεΐν είώθασι, νόθο ν' σ. 11: τό μέν Ολον τό βιβλίον έκ τούτων σύγκειται, τό δέ πρώτον αυτού μέρος άπάσης της Ιπποκράτους τέχνης έχει τήν οΐον κρηπΐδα, διό και θαυμάζειν εψην ένίων άποξενούντων αυτό τής του Ιπποκράτους έννοιας, οί πλείστοι μέν γάρ τών γνόντων Ιπποκράτειο ν τέχνην τοις γνήσιο ις αυτό συγκατα-ριθμοΰσι, νομίζοντες του μεγάλου Ιπποκράτους σύγγραμμα, τινές δέ Πολύβου του μαθητού τε άμα και διαδεξαμένου τήν τών νέων διδασκαλίαν, ός ουδέν όλως φαίνεται μετακινήσας τών Ιπποκράτους δογμάτων έν ούδενί τών εαυτού βιβλίων.

283


Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες 32-35 (α~Ύ) τ ο υ 1° υ τόμου.

Ο. Έτεάήάι, ΰε ΙΪΙΡΤΟ περί φύσιος ανθρώπουρςεηάίρροεταΐεο, Οοΐώι§αε 1894·

Ο. ΡΓε<1π<:η, Ηίρροίζναΐκώβ ΙΙηΐεηηεΙιηηξεη, Βειί ίη (Ρηίΐοΐο-

§ίδοηε υηΐεΓδαεηαη§εη 15) ιδ99? <*· 13 £ ξ·

Ο . νίΐΐατεί:, Ηίρροεταή$ Όε ηαΐητα 1οοτηίηί$ Ιίί?ετ αά εοάίεητη βάετη τεεεη$νΐη5, Οίδ$. ΒεΓίίη 1911.

Κ. Οείοη^ΓαΒειτ, Όίε Ερίάεπιίεη ηηά άα$ Οοτρη$ Ηιρροεταύ-εηπι. νοτηηΐετ$ηεΙοηηξεη ζη είηετ Οε$εΗεΙοΐε άετ &οί$είοεη Ατζΐε-Βείοηΐε, ΒειΊίη Ι933> σ. 105 εξ.

] . Ιοααηηα, Καρροαδ εηατε ΜέΙίδδΟδ άε δαπιοδ εΓ Οίο§έηε

<1Άρο11οηίε α Ια ΙαηιίέΓε άη ιχαίΐέ ΚίρροοΓαπ^ιιε Ο ε ηαπίΓα Η ο

ιηίηΐδ, Κενηε άβ$ Εΐηάε$ Αηείεηηε$ 6γ (1965) 3°6-3 2 3·

Η . ΟΓεηδείϊΐαηη, ΌεΓ Ατζΐ Ρο1γΒοδ αΐδ νειίαδδεΓ Κίρροΐατ^ίί-

$ς;ηεΓ δοηπίΐεη, ΚύίοαηάΙηηξεη άετΑ&αάετηίε άετ ^ΐ55εη5εΙοαβεη ηηά άετ Πΐεταΐητ [Μαίηζ] Οεί$ΐε$- ηηά 5οζίαίιυίΜεη$ε/?αβΙίε/ιε Κΐα$5ε, Μαίηζ 1968, σσ. 53"95·

] . Ιοααηηα, Γε πιέάεάη Ρο1γΒοδ εδί-ίΐ ΓααίειίΓ ά& ρΙιΐδίειίΓδ

οιτντα^εδ (1ε Ια Οοΐΐεαίοη ηίρρο€Γαπη ιαε?, Κενηε άε5 Εΐηάεζ

Οτεεφιεζ 82 (1969) 552-562.

] . }οιιαηηα3 Ηίρροεταΐκ Βε ηαΐητα Ιοοηύηίζ, ΒεΓίίη (Οοφίΐδ

ΜεώεοΓαπι ΟΓαεοοπιηι I 1.3) 1975 ( = έκδοση της διδακτορι-

284


κής διατριβής του, Παρίσι 1967* βλ. Κ. ]ο\γ, 5ατ αηε ηοανεΐΐε έάιύοη άε «Γα ηααυτε οίε ΓΚοΓηηιε», Ε ΑηύφιΗέ εΙα5$ίηηβ 3 8

[1969] 1 5 0 - 1 5 7 ) ·

Η. νοη δΓαίεη, Α Νε\ν ΤεδΠΐΏοηίαηι αΒοα: ΡοΙγΒιΐδ, Ηβττηβς 104 ( ι 9 7 6 ) 4 9 4 - 4 9 6 .

Α. Κοδείΐί, Ηίρροοταΐεδ, Οε ηαπίΓα ηοπιΐηίδ. 1. ΟδδεΓναζίοηί δαίΐα ΐεαιίεα ατξοπιεηΓαάνα, ΑηηαΙί άβϊία ΡαωΙίά άι ΣεηβΥβ β Ρί-Ιο$οβα άβΐΐ υηινβηηά άί 5ίβηα 1 9 8 5 , ι -11 .

Δ. Τσεκουράκης, Περί φύσιος άνθρωπου, Αθήνα 1996.

2 δ 5


287

I Όστις μέν εϊωθεν άκούειν λεγόντων άμφι της φύσιος

της ανθρωπινής προσωτέρω ή δκόσον αύτέης ές ίητρι-

κήν έφήκει, τουτέω μέν ούκ επιτήδειος δδε ό λόγος α

κούει ν' ούτε γάρ τό πάμπαν ήέρα! λέγω τον άνθρωπον

είναι, ούτε πύρ,2 ούτε ύδωρ/ ούτε γήν,4 ούτ'άλλο ουδέν

δ τι μή φανερό ν έστιν ένεόν έν τω άνθρώπω' άλλα τοΐσι

βουλομένοισι ταύτα λέγειν παριημι. Δοκέουσι μέντοι

μοι ούκ ορθώς γινώσκειν οί τά τοιαύτα λέγοντες" γνώ

μη μέν γάρ τη αύτέη πάντες χρέονται, λέγουσι δέ ού

ταύτά' άλλά της μέν γνώμης τον έπίλογον τον αυτόν

ποιέονται. Φασίτε γάρ έν τι είναι δ τίέστι, καϊ τούτ3εί

ναι τό έν τε και τό πάν, κατά δέ τά ούνόματα ούχ όμο-

2δδ

ι Όποιος έχει συνηθίσει να παρακολουθεί πραγματείες για την ανθρώπινη φύση που προχωρούν πέρα από ό,τι ενδιαφέρει την ιατρική, αυτός δεν θα βρει ασφαλώς χανένα ενδιαφέρον στην παρούσα πραγματεία. Ε γ ώ , βλέπεις, καθόλου δεν λέω πως ο άνθρωπος είναι αέρας ή πυρ ή νερό ή γη ή ό,τι άλλο δεν είναι φανερό συστατικό του ανθρώπου" τέτοιες διαβεβαιώσεις τις αφήνω σ' εκείνους που τους αρέσει να τις κάνουν. Εν πάση περιπτώσει, η γνώμη μου είναι πως οι άνθρωποι που κάνουν αυτού του είδους τις διαβεβαιώσεις δεν κρίνουν σωστά τα πράγματα" ενώ όλοι τους ξεκινούν από την ίδια βασική ιδέα, δεν καταλήγουν να λένε όλοι τα ίδια* ο επίλογος βέβαια της διδασκαλίας τους είναι σε όλους ο ίδιος" όλοι τους, πράγματι, υποστηρίζουν ότι αυτό που υπάρχει είναι ένα και ότι αυτό το ένα είναι και η βάση των πάντων, στη λέξη όμως που χρησιμοποιούν για να το ονοματίσουν δεν βρίσκονται όλοι σύμφωνοι: αυτό που υπο-

289


λογέουσιν' λέγει δ' αύτέων ό μέν τις φάσκων ήέρα είναι

τούτο τό εν τε καϊ τό πάν, ό δέ πυρ, ό δέ ύδωρ, ό δέ γήν,

και επιλέγει έκαστος τω έωυτοϋ λόγω μαρτύρια τε και

τεκμήρια, α γέ έστιν ουδέν. Ότε γάρ τη μέν αύτέη

γνώμη πάντεςχρέονται, λέγουσι δ' ού τά αυτά, δήλον

δτι ουδέν5 γινώσκουσι.6 Γνοίη δ' άν τις τάδε μάλιστα

παραγενόμενος αύτέοισιν άντιλέγουσιν' προς γάρ αλ

λήλους άντιλέγοντες οί αύτοι άνδρες τών αύτέων εναντίον άκροατέων ουδέποτε τρις εφεξής ό αυτός περιγίν-

εται έν τω λόγω, άλλά ποτέ μέν ούτος έπικρατέει, ποτέ

δέ ούτος, ποτέ δέ ώ άν τύχη μάλιστα ή γλώσσα έπιρρυ-

έίσα προς τον όχλο ν. Καίτοι δίκαιον έστι τον φάντα

ορθώς γινώσκειν άμφι τών π ρηγμάτων παρέχειν αίει

έπικρατέοντα τόνλόγον τον έωυτού, είπερ έόντα γινώ-

σκει καϊ ορθώς αποφαίνεται. Άλλ'έμοί γε δοκέουσιν οί

τοιούτοι άνθρωποι αύτοι έωυτούς καταβάλλειν έν τοΐ

σιν όνόμασι τών λόγων αύτέων ύπό άσυνεσίης, τον δέ

290


στηρίζουν πως είναι «ένα και μαζί η βάση των πάντων» ο ένας το λέει αέρα, ο άλλος το λέει πυρ, ο άλλος νερό, ο άλλος γη' στο τέλος ο καθένας τους στηρίζει τη διδασκαλία του με επιχειρήματα και αποδείξεις που ισοδυναμούν βέβαια με το τίποτε: άνθρωποι που, παρόλο ότι ξεκινούν από την ίδια βασική ιδέα, δεν καταλήγουν να λένε όλοι τα ίδια, είναι φανερό ότι έχουν γνώσεις που ισοδυναμούν με το τίποτε. Ο καλύτερος τρόπος για να βεβαιωθεί κανείς γι' αυτό είναι να παραβρεθεί στις συζητήσεις τους, όπου ο ένας αντικρούει τον άλλον: ενώ συζητούν οι ίδιοι άνθρωποι μπροστά στο ίδιο ακροατήριο, δεν υπάρχει περίπτωση να βγει νικητής στον λόγο τρεις φορές στη σειρά ο ίδιος άνθρωπος* τη μια φορά νικητής είναι ο ένας, την άλλη ο άλλος, την άλλη αυτός που θα τύχει η γλώσσα του να τρέχει νεράκι -περισσότερο από οποιουδήποτε άλλου- μπρος στο συγκεντρωμένο πλήθος. Το σωστό όμως είναι, αυτός που λέει πως έχει σωστές γνώσεις για τα πράγματα, αυτουνού ο λόγος να βγαίνει πάντοτε νικητής -αν οι γνώσεις του ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και αν ο ίδιος είναι σε θέση να τις παρουσιάζει με σωστό τρόπο. Κατά τη γνώμη μου, οι άνθρωποι αυτοί, ανίκανοι στην πραγματικότητα να κατανοήσουν τα πράγματα, κατατροπώνουν οι ίδιοι τον εαυτό τους με τις λέξεις που χρη-

291


Μέλισσου λόγον όρθούν.7

2 Περίμέν ούν τουτέων άρκέει μοι τά είρημένα. Τών δέ ίητρών οί μέν τίνες λέγουσιν, ώς ώνθρωπος αίμα μοΰνόν έστιν, οί δ' αύτέων χολήν φασιν είναι τον άν-θρωπον, ένιοι δέ τίνες φλέγμα' έπίλογον δέ ποιεΰνται και ούτοι πάντες τον αυτόν' έν γάρ τι είναι φασιν, δ τι έκαστος αύτέων βούλεται όνομάσας, και τούτο έν έόν μεταλλάσσειν τήν ίδέην και τήν δύναμιν, άναγκαζόμε-νον ύπό τε τού θερμού καϊ τού φυχρού, και γίνεσθαι γλυκύ και πικρό ν και λευκό ν και μέλαν και παντοίο ν τι άλλο. Έμοι δέ ουδέ ταύτα δοκέει ώδε έχειν' οί μέν ούν πλείστοι τοιαύτα τινα και έτι εγγύτατα τουτέων αποφαίνονται. Έγώ δέ φημι, εί έν ήν ό άνθρωπος, ούδέποτ' άν ήλγεεν' ουδέ γάρ άν ήν ύφ' ότου άλγήσειεν έν έών' εί δ' ούν καϊ άλγήσειεν, ανάγκη και τό Ίώμενον έν είναι ' νυνι δέ πολλά' πολλά γάρ έστιν έν τω σώματι ένε-όντα, ά, όκόταν υπ' αλλήλων παρά φύσιν θερμαίνηταί τεκαι φύχηται, και ξηραίνηταί τε και ύγραίνηται, νού-

292


σιμοποιούν στους λόγους τους, χαι μαζί επιβεβαιώνουν τη διδασκαλία του Μέλισσου.

2 Αρκετά όσα είπα γι ' αυτούς. Ό σ ο γ ια τους γ ιατρούς, ορισμένοι από αυτούς λένε πως ο άνθρωπος δεν είναι άλλο από αίμα, άλλοι π ω ς ο άνθρωπος είναι χολή , κάποιοι άλλοι πως είναι φλέγμα. Κι αυτοί επίσης καταλήγουν -όλοι τους- στο ίδιο συμπέρασμα. Υποστηρίζουν δηλαδή ότι υπάρχει μια βασική ουσία -ο καθένας τους διαλέγει όποια λέξη θέλει γ ια να την ονοματίσει- και ότι αυτή, όντας μία, αλλάζει μορφή και ιδιότητες με την επίδραση που ασκεί επάνω της το θερμό και το ψυχρό με αποτέλεσμα να γίνεται γλυκιά, πικρή, άσπρη, μαύρη και ό,τι άλλο. Κατά τη δική μου γ ν ώ μ η ούτε κι αυτά είναι σωστά» Τ ο ξέρω π ω ς οι περισσότεροι γιατροί υποστηρίζουν τέτοιου είδους απόψεις ή πάρα πολύ όμοιες με αυτές, ο ίδιος όμως λέω· π ω ς αν ο άνθρωπος ήταν όλος από μια ουσία, δεν θα υπέφερε ποτέ από πόνους, αφού δεν θα υπήρχε τ ίποτε που να τον έκανε να πονέσει, μια και 8α ήταν όλος από μια ουσία. Αλλά κι αν πονούσε, αναγκαστικά και

η γιατρειά θα ήταν μία 9 ενώ τώρα οι τρόποι γιατρειάς είναι πολλοί. Υπάρχουν πράγματι στο σ ώ μ α μας πολλές ουσίες που, με την επίδραση που ασκούν η μια

στην ά λ λ η , θερμαίνονται ή ψύχονται, ξηραίνονται ή

293


σους τίκτει0 ώστε πολλά ι μέν ιδέα ι τών νουσημάτων,

πολλή δέ και ή ΐησις αύτέων έστιν. Άξιώ δέ έγωγε τον

φάσκοντα αίμα είναι μοΰνον τον άνθρωπον, και άλλο

μηδέν, δεικνύναι αυτόν μή μεταλλάσσοντα τήν ίδέην

μηδέ γίνεσθαι παντοίο ν, άλλ ' ή ώρη ν τινά τού ένιαυτού

ή της ήλικίης της τού άνθρωπου, έν ή αίμα ένεόν φαίνε

ται μοΰνον έν τω άνθρώπω' εικός γάρ είναι μίαν γέ τινα

ώρην, έν η φαίνεται αυτό έφ'έωυτού ένεόν' τά αυτά δέ

λέγω και περι τού φάσκοντος φλέγμα μοΰνον είναι τον

άνθρωπον, και περί τού χολή ν φάσκοντος είναι, Έγώ

μέν γάρ αποδείξω, ά άν φήσω τον άνθρωπον είναι, και

κατά τον νόμον καϊ κατά τήν φύσιν,8 άεϊ τά αυτά έόντα

ομοίως, καϊ νέου έόντος καϊ γέροντος, καϊ της ώρης

φυχρής έούσης καϊ θερμής, καϊ τεκμήρια παρ έξω, και

άνάγκας άποφανώ, δι' άς έκαστο ν αύξεταί τε καϊ φθίνει

έν τω σώματι.

294


υγραίνονται πέρα από αυτό που όρισε ως κανονικό η φύση, με αποτέλεσμα να γεννιούνται οι αρρώστιες. Γιαυτό υπάρχουν πολλών ειδών αρρώστιες, και γιαυ-τό είναι πολλών ειδών και η θεραπεία τους. Με τον τρόπο που εγώ κρίνω τα πράγματα, αυτός που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι μόνο αίμα και τίποτε άλλο, είναι υποχρεωμένος να μας παρουσιάσει έναν άνθρωπο που δεν αλλάζει μορφή' κάτι παραπάνω: είναι υποχρεωμένος να μας δείξει κάποια εποχή του χρόνου ή κάποια ηλικία στη ζωή του ανθρώπου που να φαίνεται καθαρά πως μέσα του δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά μόνο αίμα* γιατί θα ήταν, βέβαια, φυσικό να υπάρχει μια κάποια εποχή στην οποία να φαινόταν καθαρά πως μόνο αυτό υπάρχει μέσα στον άνθρωπο. Τ α ίδια έχω, φυσικά, να πω και για κείνον που υποστηρίζει πως ο άνθρωπος είναι μόνο φλέγμα, όπως και για κείνον που υποστηρίζει πως είναι μόνο χολή. Γιατί εγώ από τη μεριά μου θα αποδείξω πως ό,τι πω ότι είναι ο άνθρωπος -και κατά τη γλωσσική σύμβαση των ανθρώπων και κατά τη φύση-, είναι πάντοτε ίδιο και αναλλοίωτο, και στον νέο και στον ηλικιωμένο, και σε ψυχρή και σε θερμή εποχή του έτους* θα φέρω και αποδεικτικά στοιχεία, και θα παρουσιάσω τις αναγκαστικές αιτίες και της αύξησης και της φθοράς που παρουσιάζει το καθετί στο σώμα μας.

295


3 Πρώτον μέν ούν ανάγκη τήν γένεσιν γίνεσθαι μή

άφ' ένός' πώς γάρ άν εν γ' έόν τι γεννήσειεν, εί μή τινι

μιχθείη;9 έπειτα ούδ', έάν μή ομόφυλα έόντα μίσγηται

και τήν αυτήν έχοντα δύναμιν, γεννά, ούδ' άν ταύτα

ήμΐν ξυντελέοιτο. Και πάλιν, εί μή τό θερμό ν τω φυχρω

και τό ξηρό ν τω ύγρω μετρίως προς άλληλα έξει καϊ

ίσως, άλλά θάτερον θατέρου πουλύ προ έξει καϊ τό ισχυ

ρότερο ν τού ασθενέστερου, ή γένεσις ούκ άν γένοιτο.

"Ωστε πώς-εικόςάπό ενός τι γεννηθήναι, δτε γε ούδ'άπό

τών πλειόνων γεννάται, ήν μή τύχη καλώς έχοντα της

κρήσιος της προς άλληλα; Ανάγκη τοίνυν, της φύσιος

τοιαύτης ύπαρχούσης καϊ τών άλλων απάντων καϊ της

τού άνθρωπου, μή έν είναι τον άνθρωπον, άλλ' έκαστο ν

τών ξυμβαλλ ο μέν ω ν ές τήν γένεσιν έχειν τήν δύναμιν έν

τω σώματι, οϊην περ ξυνεβάλετο. Καϊ πάλιν γε ανάγκη άποχωρέειν ές τήν έωυτού φύσιν έκαστο ν, τελευτώντος

τού σώματος τού άνθρωπου, τό τε ύγρόν προς τό ύγρόν

και τό ξηρό ν προς τό ξηρό ν καϊ τό θερμόν προς τό

296


3 Το πρώτο λοιπόν που έχω να πω είναι πως γένεση από το ένα υποχρεωτικά δεν μπορεί να υπάρχει: πώς θα μπορούσε το ένα, έτσι μοναχό του, να γεννήσει, αν δεν ενωθεί με κάτι άλλο; Δεύτερον: Αν τα δύο που ενώνονται δεν ανήκουν στο ίδιο είδος και δεν έχουν τις ίδιες ιδιότητες, επίσης δεν υπάρχει γένεση* και από αυτήν επομένως την πλευρά δεν θα είχαμε κανένα αποτέλεσμα. Τρίτον: Αν το θερμό και το ψυχρό, το ξηρό και το υγρό δεν είναι αναμειγμένα το ένα με το άλλο με σχέση ισότητας, αλλά το ένα υπερτερεί καταπολύ ως προς το άλλο, το ισχυρότερο ως προς το ασθενέστερο, γένεση δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Πώς γίνεται λοιπόν να το βρίσκουμε λογικό να μπορεί να γεννηθεί κάτι από το ένα, τη στιγμή που δεν μπορεί να υπάρξει γένεση από τα πολλά, αν δεν είναι αναμειγμένα στη σωστή μεταξύ τους αναλογία; Υποχρεωτικά λοιπόν, αφού τέτοια είναι η φύση και όλων των άλλων και του ανθρώπου, δεν μπορεί ο άνθρωπος να είναι ένα μόνο πράγμα, αλλά καθένα από αυτά που συμβάλλουν στη διαδικασία της γένεσης έχει μέσα στο σώμα την ιδιότητα που έχει συνεισφέρει. Επίσης, όταν πεθαίνει το σώμα του ανθρώπου, το καθετί υποχρεωτικά επιστρέφει στη φύση του, το υγρό στο υγρό, το ξηρό στο ξηρό, το θερμό στο θερμό, το

297


θερμό ν καϊ τό φυχρόν προς τό φυχρόν. Τοιαύτη δέ καϊ

τών ζώων έστιν ή φύσις, καϊ τών άλλων πάντων" γίνε

ται τε ομοίως πάντα καϊ τελευτα ομοίως πάντα' ξυνί-

σταταίτε γάρ αύτέων ή φύσις άπό τουτέων τών προει-

ρημένων πάντων, καϊ τελευτα κατά τά είρημένα ές

τωύτό δθεν περ ξυνέστη εκαστον, ενταύθα ούν καϊ άπε-

χώρησεν.

4 Τό δέ σώμα τού άνθρωπου έχει έν έωυτω αίμα καϊ

φλέγμα καϊ χολήν ξανθήν τε καϊ μέλαιναν,10 καϊ ταύτ'

έστιν αύτέω ή φύσις τού σώματος, καϊ διά ταύτα άλγέει

καϊ υγιαίνει. Υγιαίνει μέν ούν μάλιστα, όκόταν μετρίως

έχη ταύτα της προς άλληλα κρήσιος καϊ δυνάμιος καϊ

τού πλήθεος, καϊ μάλιστα μεμιγμένα η' άλγέει δέ όκό

ταν τι τουτέων έλασσον ή πλέον ή ήχωρισθή έν τω σώ

ματι καϊ μή κεκρημένον ή τοΐσι ξύμπασιν. Ανάγκη γάρ,

όκόταν τι τουτέων χωρισθή καϊ έφ' έωυτοΰ στη, ού μό

νον τούτο τό χωρίον, ένθεν έξέστη, έπίνοσον γίνεσθαι,

άλλά καϊ ένθα άν στη και έπιχυθη, ύπερπιμπλάμενον

208


ψυχρό στο ψυχρό. Παρόμοια είναι και των ζώων η φύση, καθώς και όλων των άλλων* όλα γεννιούνται με τον ίδιο τρόπο και όλα πεθαίνουν με τον ίδιο τρόπο* γιατί η φύση τους αποτελείται από όλα αυτά που ανέφερα πρωτύτερα, και το καθετί τελειώνει -σύμφωνα με όσα έχω πει- σ' αυτό από το οποίο γεννήθηκε* εκεί πράγματι επιστρέφει.

4 Το σώμα του ανθρώπου έχει μέσα του αίμα, φλέγμα, κίτρινη και μαύρη χολή: αυτά συνιστούν τη φύση του ανθρώπινου σώματος και σ' αυτά έχουν την αρχή τους ο πόνος και η υγεία. Ο άνθρωπος λοιπόν έχει την υγεία του, κατά κύριο λόγο όταν αυτά τα συστατικά του στοιχεία είναι αναμειγμένα με σωστή αναλογία ιδιοτήτων και ποσότητας και όταν η ανάμειξη είναι τέλεια. Αντίθετα ο άνθρωπος αισθάνεται πόνους, όταν κάποιο από τα συστατικά αυτά στοιχεία είναι λιγότερο ή περισσότερο από το κανονικό ή όταν ξεχωρίσει μέσα στο σώμα του και δεν είναι πια ανα-μειγμένο με όλα τα υπόλοιπα. Πραγματικά, όταν κάποιο από αυτά ξεχωρίσει και βρεθεί μοναχό του, υποχρεωτικά αρρωσταίνει το μέρος που έμεινε δίχως αυτό* και μάλιστα όχι μόνο αυτό το μέρος του σώματος, αλλά και σε όποιο άλλο μέρος χυθεί και εγκατασταθεί, προκαλεί υποχρεωτικά και εκεί, με την υπερβολι-

299


όδύνην τεκαϊ πόνον παρέχειν. Καϊ γάρ όταν τι τουτέων

έξω τού σώματος έκρυή πλέον τού έπιπολάζοντος, όδύ-

νην παρέχει ή κένωσις. Ήν τ' αυ πάλιν ποιήσηται έσω

τήν κένωσιν και την μετάστασιν και τήν άπόκρισιν άπδ

τών άλλων, πολλή αύτέω ανάγκη διπλήν τήν όδύνην

παρέχειν κατά τά είρημένα, ένθεν τε έξέστη και ένθα

ύπερέβαλεν.

5 Είπον δή, ά άν φήσω τον άνθρωπον είναι, άποφα-

νέϊν αίέι ταύτα έόντα καϊ κατά νόμον καϊ κατά φύσιν'

φημϊ δή είναι αίμα καϊ φλέγμα καϊ χολήν ξανθήν τε καϊ

μέλαιναν. Καϊ τουτέων πρώτον μέν κατά νόμον τά

ούνόματα διωρίσθαι φημϊ καϊ ούδενϊ αύτέων τωύτό ού-

νομα είναι, έπειτα κατά φύσιν τάς ιδέαςκεχωρίσθαι, καϊ

ούτε τό φλέγμα ουδέν έοικέναι τω αϊματι, ούτε τό αίμα

τη χολη, ούτε τήν χολήν τω φλέγματι. Πώς γάρ άν

έοικότα εϊη ταύτα άλλήλοισιν, ών ούτε τά χρώματα δ-

3οο


κή του ποσότητα, πόνους και ενοχλήσεις -αφού κι όταν κάποιο από αυτά χύνεται έξω από το σώμα σε ποσότητα μεγαλύτερη από το πλεόνασμα, η κένωση αυτή προκαλεί πόνο* αν λοιπόν, αντίθετα, η κένωση, η μετατόπιση και το ξεχώρισμα από τα υπόλοιπα συστατικά στοιχεία γίνουν στο εσωτερικό του σώματος, δεν είναι δυνατό, σύμφωνα με όσα είπα, να μην προκληθεί διπλός πόνος: και στο μέρος που έμεινε δίχως αυτό το στοιχείο και στο μέρος όπου το στοιχείο αυτό χύθηκε σε μεγάλη ποσότητα.

5 Είχα πει πως τα στοιχεία που θα υποστηρίξω ότι συνιστούν τον άνθρωπο θα δείξω ότι είναι πάντοτε τα ίδια και κατά τη γλωσσική σύμβαση των ανθρώπων και κατά τη φύση. Η άποψη μου είναι τώρα γνωστή: τα στοιχεία αυτά είναι το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη και η μαύρη χολή. Το πρώτο λοιπόν που θέλω να πω είναι πως με κοινή συμφωνία των ανθρώπων το καθένα από αυτά έχει το ξεχωριστό του όνομα και κανενός το όνομα δεν είναι ίδιο με το όνομα ενός άλλου. Το δεύτερο είναι ότι σύμφωνα με τη φύση το καθένα έχει τη δική του ξεχωριστή μορφή: ούτε το φλέγμα έχει οποιαδήποτε ομοιότητα με το αίμα, ούτε το αίμα με τη χολή, ούτε η χολή με το φλέγμα. Τι ομοιότητα, αλήθεια, να υπάρχει μεταξύ τους, τη στιγμή που

30ΐ


μοια φαίνεται προσορώμενα, ούτε τη χειρϊ φαύοντι όμοια δοχέει είναι; ούτε γάρ θερμά ομοίως εστίν, ούτε φυχρά, ούτε ξηρά, ούτε υγρά. Άνάγχη τοίνυν, δτε τοσούτον διήλλαχται αλλήλων τήν ίδέην τε χαϊ τήν δύναμιν, μή εν αυτά είναι, εϊπερ μή πΰρ τε χαι ύδωρ έν τεχαι ταύτόν έστιν. Γνοίης δ' άν τοΐσδε δτι ούχ εν ταύτα πάντα εστίν, άλλ ' έχαστον αύτέων έχει δύναμιν τε χαϊ φύσιν τήν έωυτέου' ήν γάρ τινι διδως άνθρώπω φάρμα-χον δ τι φλέγμα άγει, έμέεταί σοι φλέγμα, χαϊ ήν διδως φάρμαχον δ τι χολήν άγει, έμέεταί σοι χολή. Κατά ταύτα δέ χαϊ χολή μέλαινα χαθαίρεται, ήν διδως φάρμαχον δ τι χολήν μέλαιναν άγει' χαϊ ήν τρώσης αυτού τού σώματος μέρος τι ώστε έλχος γενέσθαι, ρυήσεται αύτέω αίμα. Καϊ ταύτα ποιήσει σοι πάντα πάσαν ήμέ-ρηνχαϊ νύχτα χαϊ χειμώνος χαϊ θέρεος, μέχρις άν δυνατός ή τό πνεύμα έλχειν ές έωυτόν χαϊ πάλιν μεθιέναι, ή έστ' άν τίνος τουτέων στερηθη τών ξυγγεγονότων. Ξυγγέγονε δέ ταύτα τά είρημένα' πώς γάρ ού ξυγγέγο-νε; Πρώτον μέν φανερός έστιν ώνθρωπος έχων έν έωυ-τω ταύτα πάντα αίεϊ έως άν ζή,11 έπειτα δέ γέγονεν έξ

302


ούτε όμοια χρώματα παρουσιάζουν στην όραση μας ούτε μας αφήνουν την ίδια εντύπωση όταν τα αγγίζουμε με το χέρι μας; Δεν είναι πράγματι το ίδιο θερμά ή ψυχρά ή ξηρά ή υγρά. Αφού λοιπόν είναι τόσο διαφορετικά μεταξύ τους και στη μορφή και στις ιδιότητες, δεν μπορεί με κανέναν τρόπο όλα αυτά να είναι ένα, όπως δεν είναι ένα και το αυτό η φωτιά και το νερό. Ότι δεν είναι όλα αυτά ένα, αλλ' ότι το καθένα τους έχει τις δικές του ιδιότητες και τη δική του φύση, μπορείς, σκέφτομαι, να το καταλάβεις από τα ακόλουθα: Αν δώσεις σ' έναν άνθρωπο φάρμακο φλεγ-μαγωγό, θα σου εμέσει φλέγμα, ενώ αν του δώσεις φάρμακο χολαγωγό, θα σου εμέσει χολή. Με τον ίδιο τρόπο στην κένωση θα βγει χολή, αν του δώσεις φάρμακο χολαγωγό, όπως κι αν τραυματίσεις κάπου το σώμα του ώστε να γίνει πληγή, θα του τρέξει αίμα. Και όλα αυτά θα δεις να συμβαίνουν έτσι οποιαδήποτε μέρα και οποιαδήποτε νύχτα, το χειμώνα και το καλοκαίρι, όσο ο άνθρωπος θα είναι σε θέση να εισπνέει τον αέρα και ύστερα πάλι να τον εκπνέει, ή ως τη στιγμή που θα του λείψει ένα από τα στοιχεία αυτά που γεννήθηκαν μαζί του -μαζί του γεννήθηκαν αυτά που είπα πρωτύτερα. Αλήθεια, πώς να μην πεις

• ότι γεννήθηκαν μαζί του; Πρώτα πρώτα είναι φανερό πως ο άνθρωπος όσο ζει τα έχει όλα αυτά πάντοτε

303


• άνθρωπου ταύτα πάντα έχοντος, τέθραπταί τε εν άν-

θρώπω ταύτα πάντα έχοντι, όκόσα εγώ νύν φημί τε καϊ

άποδείκνυμι.

6 Οί δέ λέγοντες ώς έν έστιν ώνθρωπος, δοκέουσίμοι

ταύτη τη γνώμη κεχρήσθαι' όρέοντες τούς πίνοντας τά

φάρμακα καϊ άπολλυμένους έν τήσιν ύπερκαθάρσεσι,

τούς μέν χολήν έμέοντας, τούς δέ τινας φλέγμα, τούτο

έκαστο ν αύτέων ένόμισαν είναι τον άνθρωπον, δ τι

καθαιρόμενον είδον αυτόν αποθανόντα" καϊ οί τό αίμα

φάντες είναι τον άνθρωπον τη αύτέη γνώμη χρέονται'

όρέοντες άποσφαζομένους τούς ανθρώπους καϊ τό αίμα

ρέον έκ τού σώματος, τούτο νομίζουσιν είναι τήν φυχήν

τω άνθρώπω' καϊ μαρτυρίοισι τουτέοισι πάντες χρέον-

ται έν τοΐσι λόγο ι σι ν. Καίτοι τό μέν πρώτον.έν τήσιν

ύπερκαθάρσεσιν ουδείς πω απέθανε χολήν μούνον κα

θ αρθείς' άλλ ' όκόταν τις πίη φάρμακο ν δ τι χολήν άγει,

πρώτον μέν χολήν έμέει, έπειτα δέ φλέγμα' έπειτα δέ

έπϊ τούτοισιν έμέουσι χολήν μέλαιναν άναγκαζόμενοι,

τελευτώντες δέ καϊ αίμα έμέουσι καθαρόν. Τά αυτά δέ

304


μαζί του* έπειτα γεννήθηκε από άνθρωπο που τα είχε όλα αυτά, και τράφηκε μέσα σε άνθρωπο που τα είχε όλα αυτά, αυτά για τα οποία είναι εδώ ο λόγος μου καθώς και οι αποδείξεις που φέρνω.

6 Αυτοί που λένε πως ο άνθρωπος αποτελείται από μία μόνο ουσία έχω τη γνώμη πως σκέφτονται με τον ακόλουθο τρόπο: Βλέποντας πως οι άνθρωποι που πήραν κάποια φάρμακα και πέθαναν από ακατάσχετες καθάρσεις έβγαζαν στον εμετό τους άλλοι χολή, άλλοι φλέγμα, πίστεψαν πως ο άνθρωπος δεν είναι παρά αυτή η μία κάθε φορά ουσία που βγάζοντας την από μέσα του τον είδαν να πεθαίνει. Κι αυτοί που λένε πως ο άνθρωπος είναι μόνο αίμα, με τον ίδιο τρόπο σκέφτονται: βλέποντας αυτούς που χτυπήθηκαν θανάσιμα να τρέχει αίμα από το σώμα τους, πίστεψαν πως αυτή είναι η αρχή της ζωής στον άνθρωπο. Αυτές είναι οι αποδείξεις που χρησιμοποιούν όλοι στους λόγους τους. Και όμως, πρώτον: στις ακατάσχετες καθάρσεις κανείς ως σήμερα δεν πέθανε βγάζοντας στον εμετό του μόνο χολή, αλλά αν ένας έχει πάρει φάρμακο χολαγωγό, βγάζει στον εμετό του πρώτα χολή, ύστερα όμως βγάζει και φλέγμα* μετά από αυτά, αν υποχρεωτικά συνεχίσουν, βγάζουν μαύρη χολή, στο τέλος και καθαρό αίμα. Τ α ίδια παθαί-

305


πάσχουσι καϊ υπό τών φαρμάκων τών τό φλέγμα α

γόντων' πρώτον μέν γάρ φλέγμα έμέουσιν, έπειτα χο

λήν ξανθήν, έπειτα μέλαιναν, τελευτώντες δέ αίμα κα

θ αρόν, και έν τωδε άποθνήσκουσιν. Τό γάρ φάρμακο ν,

όκόταν έσέλθη ές τό σώμα, πρώτον μέν άγει δ άν αύτέω

κατά φύσιν μάλιστα ή τών έν τω σώματι ένεόντων,

έπειτα δέ και τάλλα έλκει τε και καθαιρεί. Ώς γάρ τά

φυόμενά τε και σπειρόμενα, όκόταν ές τήν γήν έλθη,

έλκει έκαστον τό κατά φύσιν αύτω ένεόν έν τη γή, ένι δέ

καϊ οξύ καϊ πικρό ν και γλυκύ καϊ αλμυρό ν καϊ παν-

τοΐον' πρώτον μέν ούν πλείστον τουτέου εΐλκυσεν ές

έωυτό, δ τι άν η αύτω κατά φύσιν μάλιστα, έπειτα δέ

έλκει καϊ τάλλα' τοιούτον δέ τι καϊ τά φάρμακα ποιέει

έν τω σώματι0 όκόσα άν χολήν άγη, πρώτον μέν άκρη-

τεστάτην έκάθηρε τήν χολήν, έπειτα δέ μεμιγμένην' καϊ

πάλιν τά τού φλέγματος φάρμακα πρώτον μέν άκρητέ-

στατον τό φλέγμα άγει, έπειτα δέ μεμιγμένον'καϊ τοΐ

σιν άποσφαζομένοισι πρώτον μέν τό αίμα ρέει θερμότα

το ν τε καϊ έρυθρότατον, έπειτα δέ ρέει φλεγματωδέστε-

ρον καϊ χολωδέστερον.

306


νουν και με τα φλεγμαγωγά φάρμακα: στην αρχή βγάζουν με τον εμετό τους φλέγμα, ύστερα κίτρινη χολή, στη συνέχεια μαύρη, στο τέλος καθαρό αίμα, και τότε πια πεθαίνουν. Γιατί το φάρμακο, μόλις μπει στο σώμα, τραβάει πρώτο πρώτο εκείνο από τα συστατικά του σώματος με το οποίο έχει τη μεγαλύτερη συγγένεια* στη συνέχεια τραβάει και τα υπόλοιπα και τα κάνει να βγουν από το σώμα. Ό π ω ς ακριβώς συμβαίνει και με ό,τι φυτεύουμε και σπέρνουμε: μόλις βρεθούν μέσα στο χώμα, το καθένα τους τραβάει εκείνο από τα συστατικά που υπάρχουν στο χώμα με το οποίο έχει τη μεγαλύτερη συγγένεια (στο χώμα υπάρχει το ξινό, το πικρό, το γλυκό, το αρμυρό και όλα τα άλλα)* πρώτα λοιπόν τραβάει σε μεγαλύτερη ποσότητα εκείνο το συστατικό με το οποίο έχει τη μεγαλύτερη συγγένεια" στη συνέχεια τραβάει και τα άλλα. Ανάλογη είναι και των φαρμάκων η δράση στο σώμα: τα χολαγωγά κάνουν να βγει από το σώμα πρώτα πεντακάθαρη χολή και στη συνέχεια ανάμεικτη, ενώ τα φλεγμαγωγά φάρμακα κάνουν να βγει πρώτα πεντακάθαρο φλέγμα και στη συνέχεια ανάμεικτο* σ' αυτούς, τέλος, που χτυπήθηκαν θανάσιμα το αίμα τρέχει στην αρχή πολύ ζεστό και κατακόκκινο και στη συνέχεια σε μεγαλύτερο βαθμό ανάμεικτο με φλέγμα και χολή.

3 0 /


7 Αύζεται δέ εν τω άνθρώπω τό μέν φλέγμα του χει-

μώνος' τούτο γάρ τω χειμώνι κατά φύσιν έστι μάλιστα

τών έν τω σώματι ένεόντων, φυχρότατον γάρ έστιν.

Τεκμήριον δέ τουτέου, δτι τό μέν φλέγμα φυχρότατον,

ει έθέλεις φαΰσαι φλέγματος καϊ χολής και αίματος, τό

φλέγμα εύρήσεις φυχρότατον έόν' καίτοι γλισχρότατόν

έστι και βίη μάλιστα άγεται μετά χολήν μέλαιναν' ό

κόσα δέ βίγ] έρχεται, θερμότερα γίνεται, άναγκαζόμενα

υπό τήςβίης'άλλ'δμωςκαι προς πάντα ταύτα φυχρό

τατον έόν τό φλέγμα φαίνεται ύπό τής φύσιος τής

έωυτού. Ότι δέ ό χειμών πληροί τό σώμα φλέγματος,

γνοίης άν τοΐσδε' οί άνθρωποι πτύουσί τε και άπομύσ-

σονται φλεγματωδέστατον τούχειμώνος, και τά οιδή

ματα αύτέοισι λευκά γίνεται μάλιστα ταύτην τήν ώρην,

καϊ τάλλα νοσήματα φλεγματώδεα. Τού δέ ήρος τό

φλέγμα έτι μένει ίσχυρόν έν τω σώματι, καϊ τό αίμα

αύζεται9 τά τε γάρ φύχεα έζανίει, καϊ τά ύδατα έπιγί-

3οδ


7 Η ποσότητα του φλέγματος γίνεται μεγαλύτερη στο σώμα του ανθρώπου το χειμώνα* αυτό είναι πράγματ ι από τα συστατικά του σώματος το πιο συγγενικό με τον χειμώνα, δεδομένου ότι είναι ψυχρότατο. Απόδειξη γ ια το ότι το φλέγμα είναι ψυχρότατο: Αν θέλεις, πιάσε φλέγμα, χολή και αίμα" θα βρεις ότι το φλέγμα είναι ψυχρότατο. Και όμως είναι πολύ γλοιώδες και, αν εξαιρέσουμε τη μαύρη χολή , είναι αυτό γ ια το οποίο χρειάζεται να ασκηθεί πολύ μεγάλη βία γ ια να βγει από το σώμα. Τ α πράγματα βέβαια που μπαίνουν σε κίνηση με την άσκηση βίας, γίνονται, ακριβώς εξαιτίας της βίας, θερμότερα" και όμως, παρ 9 όλα αυτά, βλέπουμε το φλέγμα να είναι ψυχρότατο, εξαιτίας της ίδιας του της φύσης. Ό τ ι ο χειμώνας γεμίζει το σώμα μας με φλέγμα, μπορείς να το καταλάβεις από τα εξής: τα πτύελα των ανθρώπ ω ν καθώς και τα υγρά που τρέχουν από τις μύτες τους είναι το χε ιμώνα πλουσιότατα σε φλέγμα* τα οιδήματα επίσης κυρίως σ9 αυτήν την εποχή γίνονται άσπρα, και γενικά οι αρρώστιες παρουσιάζουν τότε τα συμπτώματα που οφείλονται στο φλέγμα. Την άνοιξη το φλέγμα συνεχίζει να είναι ακόμη ισχυρό στο σώμα μας.και παράλληλα αρχίζει να αυξάνει η ποσότητα του αίματος" ο λόγος είναι ότι τα κρύα αρχίζουν

309


νεται, τό δέ αίμα κατά ταΰτα αύξεται υπό τε τών όμ-

βρων και τών θερμημεριών' κατά φύσιν γάρ αύτέω

ταύτα έστι μάλιστα τού ένιαυτοΰ' ύγρόν τε γάρ έστι και

θερμό ν. Γνοίης δ' άν τόΐσδε' οί άνθρωποι τού ήρας και

του θέρεοςμάλιστα ύπό τε τών δυσεντεριών άλίσκονται,

και έκ τώνρινέων τό αίμαρεΐ αύτέοισι, και θερμότατοι

είσι και έρυθροί' τού δέ θέρεος τό τε αίμα ισχύει έτι, και

ή χολή άείρεται έν τω σώματι και παρατείνει ές τό φθι

νόπωρο ν' έν δέ τω φθινοπώρω τό μέν αίμα ολίγον γί

νεται, εναντίον γάρ αύτέου τό φθινόπωρον τή φύσει

έστίν' ή δέ χολή τήν θερίην κατέχει τό σώμα καϊ τό

φθινόπωρον. Γνοίης δ' άν τοΐσδε' οί άνθρωποι αυτόμα

τοι ταύτη ν τήν ώρη ν χολήν έμέουσι, και έν τήσι φαρμα-

κοποσίησι χολωδέστατα καθαίρονται, δήλον δέ και

τοΐσι πυρετοΐσι καϊ τοΐσι χρώμασι τών ανθρώπων. Τό

δέ φλέγμα τής θερίης άσθενέστατόν έστιν αυτό έωυτοΰ'

έναντίη γάρ αύτέου τη φύσει έστιν ή ώρη, ξηρή τε γάρ

έστι καϊ θερμή. Τό δέ αίμα τού φθινοπώρου ελάχιστον

3ΐο


να υποχωρούν, ενώ παράλληλα αρχίζουν οι βροχές* παρακολουθώντας τα όλα αυτά το αίμα αρχίζει, με τις βροχές και τον ζεστό καιρό, να γίνεται όλο και περισσότερο, γιατί αυτή η περίοδος του έτους, υγρή και ζεστή καθώς είναι, είναι η πιο συγγενική με τη φύση του. Αυτό μπορείς να το καταλάβεις από τα εξής: κυρίως την άνοιξη και το καλοκαίρι οι άνθρωποι προσβάλλονται από δυσεντερίες, το αίμα τρέχει από τη μύτη τους και είναι πολύ ζεστοί και κόκκινοι. Το καλοκαίρι το αίμα συνεχίζει ακόμη να έχει ισχύ και παράλληλα αρχίζει να ανεβαίνει στο σώμα μας η χολή, κι αυτό κρατάει ως το φθινόπωρο* το φθινόπωρο το αίμα λιγοστεύει (γιατί το φθινόπωρο είναι αντίθετο προς τη φύση του), ενώ η χολή έχει την υπεροχή στο σώμα κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και του φθινοπώρου. Αυτό μπορείς να το καταλάβεις από τα εξής: χωρίς να πάρουν κανένα φάρμακο οι άνθρωποι αυτήν την εποχή βγάζουν χολή στον εμετό τους, κι αν πάρουν καθαρτικά φάρμακα, τα απεκκρίματά τους είναι γεμάτα από χολή" το πράγμα γίνεται φανερό κι από τους πυρετούς των ανθρώπων, καθώς κι από το χρώμα του προσώπου τους. Αντίθετα, το φλέγμα βρίσκεται στην καλοκαιρινή περίοδο στο ασθενέστερο σημείο του, γιατί η εποχή αυτή του έτους, ξερή και ζεστή καθώς είναι, είναι αντίθετη με τη φύση του. Το

3ΐ ι


γίνεται έν τώ άνθρώπω, ξηρόν τε γάρ έστι τό φθινοπώ

ρου και φύχειν ήδη άρχεται τον άνθρωπον ή δέ μέλαινα

χολή του φθινοπώρου πλείστη τε καϊ ισχυρότατη έστιν.

Όκόταν δέ ό χειμών καταλαμβάνη, ή τε χολή φυχομένη

όλίγη γίνεται, και τό φλέγμα αυζεται πάλιν υπό τε τών

ΰετών του πλήθεος και τών νυκτών του μήκεος. Έχει

μέν ούν ταύτα πάντα αίει τό σώμα τού άνθρωπου, υπό

δέ τής περιισταμένης ώρης ποτέ μέν πλείω γίνεται αυτά έωυτέων, ποτέ δέ έλάσσω, έκαστα κατά μέρος καϊ κατά

φύσιν.12 Ως γάρ ό ένιαυτόςμετέχει μέν πάς πάντων καϊ

τών θερμών καϊ τών φ υ χρω ν καϊ τών ξηρών καϊ τών

υγρών, ού γάρ άνμείνειε τουτέων ουδέν ούδέναχρόνον

άνευ πάντων τών έν έόντων έν τωδε τω κόσμω, άλλ' εί

έν τι γε έκλίποι, πάντ' άν άφανισθείη' άπό γάρ τής αύ-

τέης ανάγκης πάντα ξυνέστηκέ τε καϊ τρέφεται ύπ'αλ

λήλων' ούτω δέκαϊ εί τι έκ τού άνθρωπου έκλίτΓοι του

τέων τών ζυγγεγονότων, ούκ άν δύναιτο ζην ώνθρω-

πος. Ισχύει δέ έν τω ένιαυτω τοτέ μέν ό χειμών μάλι

στα, τοτέ δέ τό ήρ, τοτέ δέ τό θέρος, τοτέ δέ τό φθινό-

312


αίμα το φθινόπωρο φτάνει στην πιο μικρή του ποσότητα στον άνθρωπο, γιατί το φθινόπωρο είναι ξερό και ήδη αρχίζει να ψύχει το σώμα του ανθρώπου. Αντίθετα, η μαύρη χολή παρουσιάζει το φθινόπωρο την πιο μεγάλη της ποσότητα και τη μεγαλύτερη ισχύ της. Μόλις όμως ενσκήψει ο χειμώνας, η χολή ψύχεται και λιγοστεύει, ενώ το φλέγμα αρχίζει πάλι να περισσεύει με τις πολλές βροχές και τις μεγάλες νύχτες. Ό λ α αυτά λοιπόν τα έχει πάντοτε μέσα του το σώμα του ανθρώπου, καθώς όμως κυλούν οι εποχές του έτους, τη μια γίνονται περισσότερα και την άλλη λιγότερα, το καθένα τους με τη σειρά του και σύμφωνα με τη φύση του. Γιατί καθώς το έτος ως σύνολο συμμετέχει σε όλα τα στοιχεία, και στα θερμά και στα ψυχρά και στα ξηρά και στα υγρά -γιατί κανένα από αυτά δεν θα μπορούσε να υπάρξει ούτε μια στιγμή δίχως όλα τα άλλα που υπάρχουν σ' αυτόν τον κόσμο, αλλά και ένα μόνο, οποιοδήποτε από αυτά, να έλειπε, θα εξαφανίζονταν τα πάντα για το λόγο ότι η ίδια ανάγκη έκανε τα πάντα να αποτελούν ένα σύνολο και να είναι το ένα τροφή για το άλλο-, έτσι αν έλειπε κι από τον άνθρωπο ένα από αυτά τα στοιχεία που γεννήθηκαν μαζί του, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να ζει. Στη διάρκεια του έτους τη μεγαλύτερη ισχύ τη μια φορά την έχει ο χειμώνας, την άλλη η άνοιξη, την

313


πωρον' ούτω δέ καϊ έν τώ άνθρώπω τοτέ μέν τό φλέγμα ισχύει, τοτέ δέ τό αίμα, τοτέ δέ ή χολή, πρώτον μέν ή ξανθή, έπειτα δ' ή μέλαινα καλεομένη. Μαρτύριον δέ σαφέστατον, εί έθέλεις τω αύτέω άνθρώπω δούναι τό αυτό φάρμακον τετράκις τού ένιαυτοΰ, έμέεταί σοι τού μέν χειμώνος φλεγματωδέστατα, τού δέ ήρος ύγρότα-τα, τού δέ θέρεος χολωδέστατα, τού δέ φθινοπώρου μελά ντατα.

8 'Οφείλει ούν, τουτέων ώδε εχόντων, όκόσα μέν τών νουσημάτωνχειμώνος αύξεται, θέρεοςλήγειν, όκόσα δέ θέρεος αύξεται, χειμώνος λήγειν, όκόσα μή αύτέων έν περιόδω ήμερέων απαλλάσσεται" τήν δέ περίοδον αύθις φράσω τήν τών ήμερέων.13Όκόσα δέ ήρος γίνεται νου-σήματα, προσδέχεσθαι χρή φθινοπώρου τήν άπάλλαξιν έσεσθαι αύτέων' όκόσα δέ φθινοπωρινά νουσήματα, τουτέων τού ήρος ανάγκη τήν άπάλλαξιν γενέσθαι' δ τι δ' άν τάς ώρας ταύτας ύπερβάλλη νούσημα, είδέναι χρή ώς ένιαύσιον αυτό έσόμενον. Καϊ τον ίητρόν ούτω χρή Ίήσθαι τά νουσήματα ώς εκάστου τουτέων14 ισχύοντος

314


άλλη το καλοκαίρι, την άλλη το φθινόπωρο: έτσι και στον άνθρωπο τη μια φορά την ισχύ την έχει το φλέγμα, την άλλη το αίμα, την άλλη η χολή, πρώτα η κίτρινη και ύστερα αυτή που τη λέμε μαύρη. Νά και η μεγαλύτερη απόδειξη: Αν θέλεις, δώσε στον ίδιο άνθρωπο το ίδιο φάρμακο τέσσερεις φορές το χρόνο" θα δεις τον εμετό του το χειμώνα να είναι εντελώς φλεγ-ματώδης, την άνοιξη υγρότατος, το καλοκαίρι εντελώς χολώδης, το φθινόπωρο κατάμαυρος.

δ Αφού λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα, επόμενο είναι, αρρώστιες που δυναμώνουν το χειμώνα, να υποχωρούν το καλοκαίρι, κι εκείνες που δυναμώνουν το καλοκαίρι, να υποχωρούν το χειμώνα -αν δεν είναι από εκείνες που περνούν μέσα σε μια συγκεκριμένη περίοδο ημερών (γι' αυτήν την «περίοδο ημερών» θα μιλήσω αργότερα). Οι αρρώστιες που εμφανίζονται την άνοιξη πρέπει να περιμένουμε ότι θα περάσουν το φθινόπωρο, ενώ οι φθινοπωρινές αρρώστιες αναγκαστικά θα περάσουν την άνοιξη. Αρρώστια που θα ξεπεράσει το όριο των εποχών που είπα, πρέπει να ξέρουμε ότι θα κρατήσει έναν ολόκληρο χρόνο. Και ο γιατρός, επομένως, έτσι πρέπει να θεραπεύει τις αρρώστιες, έχοντας συνεχώς στο νου του πως η καθεμιά τους παρουσιάζει τη μεγαλύτερη δύναμη της στο σώ-

315


εν τω σώματι κατα την ωρην την αυτω κατα φυσιν εου-

σαν μάλιστα.15

I I Αί παχύταται16 δέ τών φλεβών ώδε πεφύκασιν'

τέσσαρα ζεύγεά έστιν έν τω σώματι, καϊ έν μέν αύτέων

άπό τής κεφαλής όπισθεν διά τού αύχένος, έξωθεν έπϊ

τήν ράχιν ένθεν τε καϊ ένθεν παρά τά ισχία άφικνέεται

καϊ ές τά σκέλεα, έπειτα διά τών κνημέων έπϊ τών σφυ

ρών τά έξω καϊ ές τούς πόδας διήκει. Δει ούν τάς φλε

βοτομίας τάς έπϊ τών άλγημάτων τών έν τω νώτω και

τοΐσιν ίσχίοισιν άπό τών ίγνύων ποιέεσθαι καϊ άπό τών

σφυρών έξωθεν. Αί δ' έτεραι φλέβες έκ τής κεφαλής πα

ρά τά ούατα διά τού αύχένος, αί σφαγίτιδες καλεόμεναι,

έσωθεν παρά τήν ράχιν εκατέρωθεν φέρουσι παρά τάς

φόας ές τούς όρχιας καϊ ές τούς μηρούς, καϊ διά τών

ίγνύων έκ τού έσωθεν μέρεος, έπειτα διά τών κνημέων

316


μα του ανθρώπου την εποχή του χρόνου που είναι η πιο συγγενική με τη φύση της.

9· Η θεραπεία πρέπει να βασίζεται στη θεωρία περί των εναντίων. Η διαπίστωση επομένως της αιτίας της αρρώστιας είναι η πρώτη και κύρια απαίτηση.

ί ο . Η εξέλιξη της αρρώστιας βρίσκεται σε άμεση σχέση προς το όργανο στο οποίο αυτή πρωτοεμφανίστηκε.

11 Από τις φλέβες μας οι πιο χοντρές είναι διαμορφωμένες ως εξής: Υπάρχουν τέσσερα ζευγάρια στο σώμα μας. Έ ν α από αυτά ξεκινά από το πίσω μέρος της κεφαλής μας, διασχίζει τον αυχένα, συνεχίζει εξωτερικά δεξιά και αριστερά της σπονδυλικής στήλης, φτάνει στους γοφούς και στους μηρούς και, περνώντας μέσα από τις κνήμες, καταλήγει στην εξωτερική πλευρά των σφυρών και στα πέλματα των ποδιών μας. Οι φλεβοτομίες επομένως για πόνους στην πλάτη και στους γοφούς πρέπει να γίνονται πίσω από τα γόνατα ή στο ύψος των σφυρών εξωτερικά. Το δεύτερο ζευγάρι φλεβών ξεκινά από το κεφάλι μας στην περιοχή των αυτιών, διασχίζει τον αυχένα -είναι οι λεγόμενες σφαγίτιδες φλέβες-, συνεχίζει εσωτερικά δεξιά και αριστερά της σπονδυλικής στήλης, παρακολουθώντας τους μυς των γοφών φτάνει στους όρχεις και στους μηρούς, περνά από το μέσα μέρος των γο-

317


παρά τά σφυρά τά έσωθεν και ες τους πόδας. Δει ούν

τάς φλεβοτομίας προς τάς όδύνας ποιέεσθαι τάς άπό

τών φοών και τών όρχίων, άπό τών Ιγνύων και άπό

τών σφυρών έσωθεν. Αί δε τρίται φλέβες εκ τών κροτά

φων διά τού αύχένος υπό τάς ώμοπλάτας, έπειτα ξυμ-

φέρονται ες τον πλεύμονα και άφικνέονται ή μέν άπό

τών δεξιών ές τά αριστερά, ή δέ άπό τών αριστερών ές

τά δεξιά, και ή μέν δεξιή άφικνέεται έκ τού πλεύμονος

ύπό τον μαζόν καϊ ές τον σπλήνα καϊ ές τον νεφρόν, ή

δέ άπό τών αριστερών ές τά δεξιά έκ τού πλεύμονος ύπό

τον μαζόν καϊ ές τό ήπαρ καϊ ές τον νεφρόν, τελευτώσι

δέ ές τον άρχόν αύται έκάτεραι. Αί δέ τέταρται άπό τού

έμπροσθεν τής κεφαλής καϊ τών οφθαλμών ύπό τον

αυχένα καϊ τάς κληΐδας, έπειτα δέ υπέρ τών βραχιόνων

άνωθεν ές τάς ξυγκαμπάς, έπειτα δέ διά τών πήχεων

έπϊ τούς καρπούς καϊ τούς δακτύλους, έπειτα άπό τών

δακτύλων πάλιν διά τών στηθέων17 καϊ τών πήχεων

άνω ές τάς ξυγκαμπάς, καϊ διά τών βραχιόνων τού

3 ΐ 8


νάτων και, διασχίζοντας τις κνήμες, καταλήγει στην εσωτερική πλευρά των σφυρών και στα πέλματα των ποδιών μας. Οι φλεβοτομίες επομένως για ανακούφιση από πόνους στους μυς των γοφών και στους όρχεις πρέπει να γίνονται πίσω από τα γόνατα ή στο ύψος των σφυρών εσωτερικά. Το τρίτο ζευγάρι των φλεβών ξεκινά από τους κροτάφους, διασχίζει τον αυχένα, περνά κάτω από τις ωμοπλάτες, στη συνέχεια οι δύο φλέβες συναντιούνται στους πνεύμονες έχοντας κατεύθυνση η δεξιά προς τα αριστερά και η αριστερή προς τα δεξιά* η δεξιά, συνεχίζοντας από τον πνεύμονα, φτάνει, περνώντας κάτω από τον μαστό, στη σπλήνα και στο νεφρό, ενώ η αριστερή, προχωρώντας από τον πνεύμονα προς τα δεξιά, περνά κάτω από τον μαστό και φτάνει στο ήπαρ και στο νεφρό* και οι δύο φλέβες καταλήγουν στο απευθυσμένο έντερο και στον πρωκτό. Το τέταρτο ζευγάρι φλεβών ξεκινά από το μπρος μέρος της κεφαλής και από τα μάτια μας, περνά κάτω από τον αυχένα και το κλειδοκόκκαλο, διατρέχει την επάνω επιφάνεια των βραχιόνων ως τους αγκώνες, συνεχίζει, περνώντας μέσα από τους πήχεις, προς τους καρπούς των χεριών και προς τα δάχτυλα, από τα δάχτυλα γυρίζει πίσω ξανά προς τους αγκώνες περνώντας μέσα από τη στηθωτή βάση του αντίχειρα και μέσα από τους πήχεις, στη συνέχεια

319


κάτωθεν μέρεος ες τάς μασχάλας, και άπό τών πλευ-

ρέων άνωθεν ή μέν ές τον σπλήνα άφικνέεται, ή δέ ές τό

ήπαρ, έπειτα υπέρ τής γαστρός ές τό αιδοίο ν τελευ-

τώσιν άμφότεραι. Και αί μέν παχέαι τών φλεβών ώδε

έχουσιν. Είσι δέ καϊ άπό τής κοιλίης φλέβες άνά τό

σώμα πάμπολλαί τε καϊ παντοΐαι, καϊ δι' ών ή τροφή

τω σώματι έρχεται. Φέρουσι δέ καϊ άπό τών παχεών

φλεβών ές τήν κοιλίην καϊ ές τό άλλο σώμα καϊ άπό

τών έξω καϊ άπό τών εϊσω, καϊ ές άλλήλας διαδιδόα-

σιν18 αϊ τ ε εϊσω θ εν έξω καϊ αί έξωθεν εϊσω.19 Τάς ούν

φλεβοτομίας δέϊ ποιέεσθαι κατά τουτέους τούς λόγους'

έπιτηδεύειν δέ χρή τάς τομάς ώς προσωτάτω τάμνειν

άπό τών χωρίων, ένθα άν αί όδύναι μεμαθήκωσι καϊ τό

αίμα ξυλλέγεσθαι' ούτω γάρ άν ή τε μεταβολή ήκιστα

μεγάλη γίνοιτο έξαπίνης, καϊ τό έθος μεταστήσαις άν

ώστε μηκέτι ές τό αυτό χωρίον ξυλλέγεσθαι.

320


παρακολουθώντας την κάτω επιφάνεια των βραχιόνων φτάνει στις μασχάλες* ψηλά από τα πλευρά οι φλέβες κατεβαίνουν η μια στη σπλήνα και η άλλη στο ήπαρ* τέλος, περνώντας πάνω από την κοιλιά, καταλήγουν και οι δύο στο αιδοίο. Αυτή είναι η διάταξη των χοντρών φλεβών μας. Υπάρχουν όμως και πάμπολλες άλλες και πολλών ειδών φλέβες που ξεκινούν από την κοιλιά και απλώνονται σε όλο το σώμα: με τη βοήθεια τους η τροφή φτάνει σε όλο το σώμα. Υπάρχουν επίσης φλέβες που οδηγούν από τις χοντρές φλέβες στην κοιλιά και στο υπόλοιπο σώμα, και εξωτερικά και εσωτερικά* επικοινωνούν επίσης η μια με την άλλη, οι μέσα με τις έξω και οι έξω με τις μέσα. Στις φλεβοτομίες επομένως που θα κάνουμε πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας αυτά τα στοιχεία και οι τομές να φροντίζουμε να γίνονται όσο το δυνατό μακρύτερα από τις περιοχές όπου συνήθως παρουσιάζονται οι πόνοι και μαζεύεται το αίμα, γιατί με τον τρόπο αυτό α) η μεταβολή θα ήταν λιγότερο βίαιη και ξαφνική, και β) ο γιατρός θα πετύχαινε να αλλάξει τη συνήθεια, ώστε το αίμα να μη μαζεύεται πλέον στο ίδιο μέρος.

12 Νοσηρές αλλοιώσεις των χυμών του σώματος. Σχηματισμός λίθω ν στα παιδιά και στους ε νήλικες. .

13 Ίαση της αρρώστιας σημαίνει πάντοτε καταπολέμηση της

321


15 Οί πλείστοι τών πυρετών γίνονται άπό χολής*

εϊδεα δέ σφέων έστι τέσσαρα, χωρίς τών έν τήσιν όδύ-

νησι γινομένων τήσιν άποκεκριμένησιν' ούνόματα δ'

αύτέοισίν έστι ξύνοχος, άμφημερινός, τριταίος, τεταρ-

ταίος. Ό μέν ούν ξυνοχος καλεόμενος γίνεται άπό πλεί

στης χολής καϊ άκρητεστάτης, και τάς κρίσιας έν έλα-

χίστω χρόνω ποιέεται' τό γάρ σώμα ού διαφυχόμενον

ούδέναχρόνον συντήκεται ταχέως, άτε ύπό πολλού τού

θερμού θερμαινόμενον. Ό δέ άμφημερινός μετά τον

ξύνοχον άπό πλείστης χολής γίνεται, και απαλλάσσε

ται τάχιστα τών άλλων, μακρύτερος δέ έστι τού ξυνό-

χου, όκόσω άπό ελάσσονος γίνεται χολής, και δτι έχει

άνάπαυσιν τό σώμα, έν δέ τω ξυνόχω ούκ αναπαύεται

ούδένα χρόνον. Ό δέ τριταίος μακρότερός έστι τού άμ-

φημερινού, και άπό χολής ελάσσονος γίνεται' όκόσω δέ

πλείονα χρόνον έν τω τριταίω ή έν τω άμφημερινω τό

σώμα διαναπαύεται, τοσούτω χρονιώτερος ούτος ό πυ

ρετός τού άμφημερινοΰ έστιν. Οί δέ τεταρτάΐοι τά μέν

322


αιτίας που την προκάλεσε. 14 Διαφόρων ειδών ιζήματα στα ούρα: η εξήγηση της εμφά

νισης τους.

15 Οι περισσότεροι πυρετοί έχουν την αρχή τους στη χολή. Τα είδη τους είναι τέσσερα (αν δεν λογαριάσουμε τους πυρετούς που παρουσιάζονται σε ειδικούς πόνους). Τα ονόματα τους είναι σύνοχος, αμφη-μερινός, τριταίος, τεταρταίος. Ο λεγόμενος σύνοχος πυρετός α) γεννιέται όταν η χολή είναι πάρα πολλή και τελείως αμιγής, β) η κρίση του γίνεται σε ελάχιστο χρόνο* πράγματι, καθώς το σώμα δεν περνά περιόδους ψύξης, φθείρεται γρήγορα, δεδομένου ότι θερμαίνεται από την πολλή ζέστη. Ο αμφημερινός είναι -ύστερα από τον σύνοχο- ο πυρετός που γεννιέται από υπερβολική ποσότητα χολής, υποχωρεί γρηγορότερα από τους άλλους, διαρκεί όμως περισσότερο από τον σύνοχο, α) γιατί γεννιέται από λιγότερη χολή, β) γιατί το σώμα έχει μια κάποια ανάπαυλα (ενώ στον σύνοχο πυρετό δεν υπάρχει για το σώμα καμιά απολύτως ανάπαυση). Ο τριταίος διαρκεί περισσότερο από τον αμφημερινό και γεννιέται όταν η ποσότητα της χολής είναι μικρότερη: δεδομένου ότι στον τριταίο το σώμα έχει μεγαλύτερη περίοδο ανάπαυσης από ό,τι στον αμφημερινό, ο πυρετός αυτός διαρκεί περισσότερο από τον αμφημερινό. Οι τεταρταίοι έχουν από κά-

323


άλλα κατά τον αυτόν λόγον, χρονιώτεροι δέ μάλα τών

τριταίων είσιν, όκόσω έλασσον τι μέρος μετέχουσι χο

λής τής τήν θερμασίην παρεχούσης, του τε διαφύχεσθαι

τό σώμα πλέον μετέχουσιν' προσγίνεται δέ αύτέοισιν

άπό μέλαινης χολής τό περισσόν τούτο και δυσαπάλ-

λακτον' μέλαινα γάρ χολή τών έν τω σώματι ένεόντων

χυμών γλισχρότατον, και τάς έδραςχρονιωτάτας ποι-

έεται. Γνώση δέ έν τωδε, δτι οί τεταρταΐοι πυρετοί με

τέχουσι του μελαγχολικού9 φθινοπώρου γάρ μάλιστα οί

άνθρωποι άλίσκονται ύπό τών τεταρταίων καϊ έν τή

ήλικίη τή άπό πέντε και εϊκοσιν έτέων έως τών πέντε

και τεσσαράκοντα, ότι καϊ ή ήλικίη αύτη ύπό μέλαινης

χολής κατέχεται μάλιστα πασέων τών ηλικιών, ή τε

φθινοπωρινή ώρη μάλιστα πασέων τών ώρέων έπιτη-

δειοτάτη/Οκόσοι δ' άν άλώσιν έξω τής ώρης ταύτης και

τής ήλικίης ύπό τεταρταίου, ευ χρή είδέναι μή χρόνιο ν

έσόμενον τον πυρετόν, ήν μή άλλο τι κακουργήται ών-

θρωπος.20

324


θε άλλη άποψη ανάλογη προς τους τριταίους συμπεριφορά, διαρκούν όμως πολύ περισσότερο από αυτούς, α) γιατί μετέχουν κατά μικρότερο μέρος στη χολή που προκαλεί τη θερμότητα, β) γιατί προσφέρουν στο σώμα σε μεγαλύτερο βαθμό την ευκαιρία να ψυχθεί" φυσικά η ξεχωριστή τους αυτή διάρκεια οφείλεται στη μαύρη χολή" γιατί η μαύρη χολή είναι η πιο γλοιώδης από όλους τους χυμούς του σώματος, και επομένως εκείνος που μένει κολλημένος και αμετακίνητος στη θέση του γ ια περισσότερο χρόνο/Οτι οι τε-ταρταίοι πυρετοί σχετίζονται περισσότερο από τους άλλους με τη μαύρη χολή θα το καταλάβεις καλύτερα, αν θυμηθείς τούτο, ότι από τεταρταίους πυρετούς οι άνθρωποι προσβάλλονται κυρίως το φθινόπωρο, και ανάμεσα στα εικοσιπέντε και στα σαρανταπέντε χρόνια τους: αυτή ακριβώς η ηλικία είναι που βρίσκεται περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κάτω από την κυριαρχία της μαύρης χολής, και από όλες τις εποχές του έτους το φθινόπωρο. Όπο ιος λοιπόν προσβληθεί από τεταρταίο πυρετό έξω από αυτήν την επ ο χ ή και έξω από αυτήν την ηλικία, μπορείς να είσαι βέβαιος ότι ο πυρετός του δεν θα κρατήσει πολύ, αν φυσικά δεν πέσει θύμα και κάποιας άλλης αρρώστιας.

325

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Για τον αέρα ως στοιχείο ν και αρχήν πρωτομίλησε ο Μι-λήσιος Αναξιμένης (6ος αι. π.Χ.)' στη διδασκαλία αυτή επανήλθε αργότερα ο Διογένης ο Απολλωνιάτης (5ος αι. π.Χ.).

2. Για το πυρ ως στοιχείο ν χαι αρχήν πρωτομίλησε ό Εφέσιος Ηράκλειτος (± 500 π.Χ.).

3· Για το ύδωρ ως στοιχεΐον και αρχήν πρωτομίλησε ο Μι-λήσιος Θαλής (6ος αι. π.Χ.), ο «αρχηγός» της Ιωνικής φιλοσοφίας.

4· Δεν θα ξέραμε να πούμε ποιος ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που πρότεινε την γήν ως πρωταρχικό στοιχείο, βρίσκουμε όμως το στοιχείο αυτό μαζί με τα άλλα τρία στη διδασκαλία του Α-κραγαντίνου Εμπεδοκλή (γύρω στα μέσα του 5ου αι. π.Χ.):

5· Η παράδοση έχει τη γραφή ουδέ. Σε ορισμένα χειρόγραφα ύστερα από το ρήμα γινώσκουσι υπάρχει η λέξη αυτά. Η διόρθωση σε ουδέν οφείλεται στον ^ϋαπιολνίΓζ. Τελικά, παρόλο που ο ]οπ6$ εκδίδει ότι ουδέ γινώσκουσιν αυτά, ο ίδιος προτίμησα την ανάγνωση δτι ουδέν γινώσκουσι, επειδή με αυτή τη γραφή μου φαίνεται ότι βρισκόμαστε σε λογικότερη συνάφεια προς τα προηγούμενα.

6. Ο αναγνώστης μπορεί να παραβάλει την πολεμική που ασκείται εδώ με εκείνην που ασκείται στην αρχή του Περι άρχαίης ίητρικής.

7· Μαθητής του Παρμενίδη ο Σάμιος Μέλισσος (± 440 π.Χ.) υπήρξε ένας από τους φιλοσόφους της Ελεατικής σχολής, που δέχονταν το ένα και μοναδικό ο ν (το θεωρούσαν αγέννητο, ά-

326


πείρο και αμετάβλητο), και επομένως ήταν αντίθετοι προς τα επιμέρους στοιχεία των άλλων φιλοσόφων. -Η πολεμική που ασκείται εδώ δεν αναφέρεται βέβαια στους παλιούς φιλοσόφους, που με τη διδασκαλία τους για τα πρωταρχικά στοιχεία προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τη σύσταση του κόσμου, αλλά στους φυσιολόγους του τύπου του Διογένη του Απολλωνιάτη (βλ. Οίείδ-Κταηζ, Πίβ Ρταρηβηΐβ άζτ νοηοίζταύΐζεγ 64 Β 2. 5· 6) και του Ίππωνα (Οίείδ-Κταηζ, ό.π., 38 Α 11), καθώς και στους γιατρούς του τύπου του συγγραφέα τού ΖΓ^' φυσώ ν.-

8. Για το αντιθετικό ζευγάρι φόσις-νόμος§\. το σχόλ. 30 στο 77^/ αέρων υδάτων τόπων (1ος τόμος). Στην περίπτωση πάντως του χωρίου μας το «καθιερωμένο» μεταξύ των ανθρώπων αναφέρεται στην «καθιερωμένη» για τη δήλωση κάποιου πράγματος λέξη.

9· Για τη γένεση ως «μείξη» πβλ. Εμπεδοκλή (Οίείδ-Κταηζ, Όίβ Ρναξίηβηΐβ, άετ ΥοηοΙζγαύΙζβτ 31 Β 8): άλλο δέ σοι έρέω' φύσις ούδενός έστιν απάντων /θνητών, ουδέ τις ούλομένου θανά-τοιο τελευτή, /αλλά μόνον μίξις τε διάλλαξίς τε μιγέντων /εστί, φύσις δ' επί τοις ονομάζεται άνθρωποισιν, και Αναξαγόρα (Οίείδ-Κταηζ, ό.π., 59 Β 17): τό δέ γίνεσθαι και άπόλλυσθαι ούκ ορθώς νομιζουσιν οί Έλληνες' ουδέν γάρ χρήμα γίνεται ουδέ άπόλλυται, άλλ' άπό έόντων χρημάτων συμμίσγεταί τε και διακρίνεται, και ούτως αν ορθώς καλοΐεν τό τε γίνεσθαι συμμί-σγεσθαι και τό άπόλλυσθαι διακρίνεσθαι.

ίο. Συχνή στην Ιπποκρατική συλλογή η χρήση του επιθέτου μέλας με τη σημασία «πολύ σκούρος», «σκοτεινού χρώματος», π.χ. μέλανα ούρα. Στο Περί νούσωνII, κεφ. 73 (= VII ι ι ο 14 εξ. Παχέ) ονομάζεται μέλαινα νούσοςη αρρώστια που προκαλεί εκκρίσεις σκούρου χρώματος.

327


11. Ο συγγραφέας μας, διδάσκοντας ότι και οι τέσσερεις αυτοί χυμοί είναι πάντοτε παρόντες στο ανθρώπινο σώμα, όπως είναι παρούσες στον κόσμο οι τέσσερεις ποιότητες {θερμόν, φυχρόν, ύγρόν, ξηρόν) από όπου εξαρτώνται αυτοί οι χυμοί, και ακόμη ότι η επικράτηση του ενός ή του άλλου χυμού ανάλογα με την εποχή οφείλεται στην επικράτηση της μιας ή της άλλης ποιότητας την ίδια εποχή (βλ. κεφ. 7 και σχόλ. 12), άνοιξε το δρόμο για τη γένεση της χυμοπαθολογίας και της θεωρίας για τις τέσσερεις ιδιοσυγκρασίες (για τη θεωρία αυτή βλ. Ο. Ριτεά-ποΗ, Ηίρρο}ζγαύ$ώβ υηίεηιιώΐίηξεη, ΒεΓίίη ι8αα? σελ. 33 ε ? · :

«Όιβ ΕβΙοτβ'νοη άεη νίβτΤετηρεναηιβηίεη»* βλ. επίσης & Ύοξ6ΐ9

Ζην ΕηΚΐεΙοιιηξτ άετ Ηρρο)ζταύ$ώ€η νίετζάβείεύτε, ϋ Ϊ 5 5 . ΜΟΓ-

ΒΙΙΓ§ 1956).

12. Το σχήμα, επομένως, είναι: χειμώνας: φυχρόν, ύγρόν -φλέγμα / άνοιξη: ύγρόν, θερμόν -αίμα / καλοκαίρι: θερμόν, ζηρόν -ξανθή χολή /φθινόπωρο: ξηρόν, φυχρόν -μέλαινα χολή.

Ι3· Η υπόσχεση δεν εκπληρώνεται στο Περί φύσιος ανθρώπου. Ο αναγνώστης θα σημείωσε ήδη (βλ. σχόλ. 19 στο Περί διαίτης οξέων πβλ. και σχόλ. 15 στο Περί άρχαίης ίητρικής -και τα δύο στον πρώτο τόμο) ότι δεν είναι λίγες οι 7&αρόμοιες περιπτώσεις στην Ιπποκρατική συλλογή* όπως δεν είναι λίγες και οι περιπτώσεις που η πραγμάτευση αυτών των εξαγγελλόμενων θεμάτων ανευρίσκεται σε άλλο έργο της συλλογής. - Εν-σχέσει με την «περίοδον ημερών» βλ. το κεφ. 20 του Προγνωστικού (1ος τόμος).

Ι4· Στη μετάφραση μου συντάχθηκα με τους ερμηνευτές που θεωρούν πως η γενική τουτέων αναφέρεται στα νοσήματα. Μια άλλη ερμηνεία ξεκινά από την πίστη πως με τη γενική τούτων δηλώνονται τα βασικά συστατικά στοιχεία του ανθρώπινου

328


σώματος, αυτά για τα οποία ο συγγραφέας μάς μιλά ήδη από το τέταρτο κεφάλαιο του έργου του.

ΐ5·Όπως σημειώσαμε και στην Εισαγωγή μας στο έργο αυτό, εδώ τελειώνει για τον Γαληνό το πρώτο μέρος του έργου. Αξίζει να μεταφέρουμε εδώ την ακόλουθη, τουλάχιστο, σκέψη του Γαληνού από το σημείο αυτό του υπομνήματος του (XV 104 εξ· ΚίίΚη): άλλα ταύτα Πλάτωνος ούτωσί γράφαντος έπι-δειξάτω τις ήμΐν έν τίνι βιβλίω του Ιπποκράτους έτέρω παρά τό περί φύσιος άνθρωπου τήν μέθοδο ν ταύτη ν εστίν εύρειν, ή εϊ-περ ούκ έχει, μηδένα ζητείτω Πλάτωνος άξιοπιστότερον μάρτυρα του γνήσιο ν είναι τό βιβλίο ν τούτο, τά τε γάρ άλλα και τοις χρόνοις έγγυτάτω γέγονεν ό Πλάτων τοις Ιπποκράτους μαθηταΐς, ών εΐ τίνος ήν τό βιβλίο ν, έπεγέγραπτο άν του γρά-φαντος αυτό τοΰνομα.

ι6. Με την έκφραση του αυτή ο συγγραφέας αναφέρεται, φυσικά, στις φλέβες με το μεγαλύτερο διαμέτρημα.

Ι7· Είναι φανερό ότι η λέξη στήθος χρησιμοποιείται στο σημείο αυτό μεταφορικά: ο λόγος είναι για το έξαρμα στο πάνω μέρος της παλάμης, ακριβώς κάτω από τον αντίχειρα (ήδη ο Γαληνός -XVIII 2. 364 ΚίίΚη- το ονόμαζε θεναρ).

ιδ. Βλ. σχόλ. ι ι στο Περί ιερής νούσου (1ος τόμος). ίο. Ο λόγος είναι για την επικοινωνία των φλεβών που βρί

σκονται βαθύτερα στο σώμα μας με αυτές που βρίσκονται στην εξωτερική του επιφάνεια.

20. Βλ. σχόλ. 2 στο Περί ιερής νούσου (1ος τόμος).

329

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ

331

Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΠΟΤ ΕΡΧΕΤΑΙ από το Περί φύσως ανθρώπου γνωρίζει ήδη ορισμένα πράγματα για το Περί διαίτης υγιεινής για τον τρόπο, π.χ. με τον οποίο μας παραδόθηκε το κείμενο αυτό, για τη σχέση του με το Περί φύσιος ανθρώπου ή για την ταυτότητα του συγγραφέα του. Δίνοντας λοιπόν, ύστερα από αυτά, στον αναγνώστη μου την πληροφορία ότι άλλοι εκδότες προτίμησαν να εκδώσουν τελικά τις εννιά αυτές παραγράφους ως παραγράφους 1 6 - 2 4 του Περί φύσιος ανθρώπου και άλλοι ως έργο ξεχωριστό, επιθυμώ να τον βεβαιώσω ότι ο τρόπος που επέλεξα για την παρουσίαση του κειμένου αυτού στον παρόντα τόμο δεν υποδηλώνει τόσο μια συγκεκριμένη τελική στάση μου απέναντι στο πρόβλημα που συζητά χρόνια τώρα η σχετική φιλολογική έρευνα (πώς, αλήθεια, να πεις οριστικό λόγο για ένα τόσο δύσκολο πρόβλημα;), όσο την επιθυμία μου να προβάλω με έναν όσο γίνεται πιο χτυπητό τρόπο το ιδιαίτερο περιεχόμενο του κειμένου αυτού, που δεν είναι άλλο από την αναγνώριση -τόσο πρώιμη- της μεγάλης σημασίας που έχει η προληπτική ιατρική. Η πρώτη λέξη της πρώτης

333


παραγράφου του κειμένου αυτού είναι η λέξη ιδιώτης, μια λέξη που δεν έχει εδώ, όπως αλλού, τη σημασία του μη ειδικού, αλλά πιο πολύ τη σημασία του απλού, του συνηθισμένου καθημερινού ανθρώπου" ο Γαληνός έδωσε στη λέξη το νόημα «ό τά ίδια πράττω ν, 6 ίδιοπραγών», και φαίνεται πως με τις λέξεις αυτές ήθελε να δηλώσει τα άτομα που οι καθημερινές ασχολίες τους δεν απαιτούν μια ειδική δίαιτο: και μια ειδική άσκηση* τέτοια άτομα πρέπει να είχε στο νου του ο συγγραφέας του κειμένου αυτού* γι" αυτούς προόριζε τους απλούς και χρήσιμους κανόνες του για έναν υγιεινό τρόπο ζωής: να ξέρουν ποιον τρόπο διατροφής να προτιμούν στην κάθε εποχή, σε συσχετισμό μάλιστα προς την ηλικία τους και τη σωματική τους διάπλαση, και ακόμη πώς να ρυθμίζουν τη σχέση τους με τον κόπο και την κούραση, είτε την κούραση της δουλειάς είτε την κούραση της γυμναστικής άσκησης. Σήμερα, βέβαια, με την «προληπτική ιατρική» εννοούμε την ανάγκη να προσφεύγει το άτομο -σε κατάσταση υγείας ακόμη- στον γιατρό προκειμένου με κατάλληλες εξετάσεις να διαγνωσθεί έγκαιρα μια ενδεχόμενη απειλή για την υγεία του -η θεραπευτική επέμβαση του γιατρού θα είναι τότε, ασφαλώς, επιτυχέστερη και, επομένως, αποτελεσματικότερη. Κατά την ιπποκρατική, αντίθετα, αντίληψη -το

334


είδαμε πιο πάνω- «προληπτική ιατρική» θα πει να καθοδηγεί ο γιατρός το άτομο πώς να ζει .= πώς να τρέφεται και, γενικότερα, πώς να οργανώνει την καθημερινή του ζωή για να προλαβαίνει την εμφάνιση των ασθενειών. Είναι φανερό ότι με το νόημα αυτό το συγκεκριμένο κείμενο αποκτά μια ιδιαίτερη αξία και, προπαντός, μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της ιατρικής. Εν πάση περιπτώσει όμως πρέπει να το δηλώσω: όλα αυτά δεν σημαίνουν, κατά τη γνώμη μου, ότι πρέπει να δεχτούμε υποχρεωτικά ότι το κείμενο αυτό απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό, ότι θα μπορούσε δηλαδή να είναι ένα είδος λαϊκού αναγνώσματος, ένα κείμενο για απλούς ανθρώπους* προσωπικά το βρίσκω πιο πιθανό να απευθύνεται και αυτό σε γιατρούς, για να τους υποδείξει πώς να καθοδηγούν - αυτοί πια- τους «τά ίδια πράττοντας» ανθρώπους (έτσι δεν πρέπει μάλλον να ερμηνευθεί και ο τίτλος που έδωσε στο υπόμνημα που έγραψε για το κείμενο αυτό ο Γαληνός: Εις τ δ περί διαίτης υγιεινής τών ιδιωτών;). Και φυσικά δεν αισθάνομαι καθόλου να με εμποδίζει για μια τέτοια σύλληψη του κειμένου αυτού η τελευταία παράγραφος του, που έτσι κι αλλιώς είναι ένα κομμάτι από την αρχή ενός άλλου έργου της Ιπποκρατικής συλλογής.

335

ΕΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες 32-35 ( α ' ϊ ) τ ο υ πρώτου τόμου.

Ο αναγνώστης παραπέμπεται στην ειδική για το έργο Περί φύσιος

άνθρωπου βιβλιογραφία (βλ. παραπάνω, σ. 284).

336


337

ι Τούς Ιδιώτας ώδε χρή διαιτάσθαι' του μεν χειμώνος έσθίειν ώς πλείστα, πίνειν δ' ώς ελάχιστα, είναι δέ τό πόμα οίνον ώς άκρητέστατον, τά δέ σιτία άρτον και τά δφα όπτά πάντα, λαχάνοισι δέ ώς έλαχίστοισι χρέεσθαι κατά ταύτην τήν ώρην' ούτω γάρ άν μάλιστα τό σώμα ξηρόν τε εΐη καϊ θερμόν/Οκόταν δέ τό έαρ έπιλαμβάντ], τότε χρή πόμα πλέον πίνειν οίνον ύδαρέστερον και κατ3

ολίγον, και τοΐσι σιτίοισι μαλακωτέροισι χρέεσθαι και έλάσσοσι, και τον άρτον άφαιρέονταμάζαν προστιθέναι, και τά δφα κατά τον αυτόν λόγον άφαιρέειν, και έκ τών

338

ι Οι κανονικοί καθημερινοί άνθρωποι πρέπει να ακολουθούν τους εξής κανόνες διατροφής: Τον χειμώνα να τρώνε όσο το δυνατόν περισσότερο και να πίνουν όσο το δυνατόν λιγότερο. Το ποτό τους να είναι κρασί όσο γίνεται πιο άκρατο και η τροφή τους ψωμί και όλα τα κρεατικά ψητά. Λαχανικά να καταναλώνουν αυτήν την εποχή όσο το δυνατόν λιγότερα. Έτσι το σώμα τους θα είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό ξηρό και θερμό. Ό τ α ν όμως αρχίζει να πλησιάζει η άνοιξη, τότε πρέπει να αυξάνουν την ποσότητα του ποτού τους, αυτό όμως να είναι αραιωμένο με περισσότερο νερό και να το πίνουν μοιρασμένο σε μικρές ποσότητες. Η τροφή τους να είναι τώρα πιο μαλακή και λιγότερη" να λιγοστεύουν το σιταρένιο ψωμί και να περισσεύουν το κριθαρένιο" ανάλογα να μειώνουν και τα κρεατικά"

339


όπτών πάντα έφθά ποιέεσθαι, και λαχάνοισιν ήδη χρέεσθαι του ήρος όλίγοισιν, δκως ες τήν θερίην καταστή-σεται ώνθρωπος τοΐσι τε σιτίοισι μαλακωτέροισι χρεωμένος και τοΐσιν δφοισιν έφθοΐσι και λαχάνοισιν έφθοΐσι και ώμοΐσιν' ωσαύτως και τοΐσι πόμασιν, ώς υδαρε-στάτοισι και πλείστοισιν, άλλ 1 δκως μή μεγάλη ή μεταβολή έσται κατά μικρόν μή έξαπίνηςχρεωμενω. Του δε θέρεος τη τε μάζγ} μαλακή τρέφεσθαι και τω ποτω ύδα-ρέι και πολλω και τοΐσιν δφοισι πάσιν έφθοΐσι ν' δει γάρ χρέεσθαι τουτέοισιν, όκόταν τό θέρος η, δκως φυχρόν η τό σώμα και μαλακόν' και γάρ ή ώρη θερμή τε και ξηρή, και ποιέει τά σώματα καυματώδεα και αυχμηρά' δει ου ν τοΐσιν έπιτηδεύμασι τουτέοισιν άλέξασθαι. Κατά δέ τον αυτόν λόγον, ώσπερ έκ του χειμώνος ές τό ήρ, ουτω και έκ του ήρος ές τό θέρος καταστήσεται, τών μέν σιτίων άφαιρέων, τω δέ ποτω προστιθείς' και ουτω τά εναντία ποιέοντα καταστήσαι έκ του θέρεος ές τον χειμώνα.Έν δέ τω φθινοπώρω πάλιν τά μέν σιτία πλέω ποιευμενον και ξηρότερα και τά δφα κατά λόγον, τά δέ ποτά έλάσσω τεκαι άκρητέστερα, δκως δ τεχειμών αγαθός έσται και ώνθρωπος διαχρήσεται τοΐσι τεπόμα-

34ο


αυτά μάλιστα να τα τρώνε τώρα όχι πια ψητά αλλά βραστά. Λαχανικά, όταν έρθει η άνοιξη, να τρώνε λίγα, ώστε να προετοιμαστούν για το καλοκαίρι τρώγοντας πιο μαλακές τροφές, κρεατικά βραστά, και λαχανικά βραστά και ωμά" και το ποτό τους επίσης να είναι αραιωμένο με όσο γίνεται περισσότερο νερό και σε πολύ μεγάλη ποσότητα, φροντίζοντας ώστε η μεταβολή να μην είναι μεγάλη ούτε ξαφνική αλλά βαθμιαία. Το καλοκαίρι να τρέφονται με μαλακό κριθαρένιο ψωμί, το κρασί τους να είναι νερωμένο και άφθονο και τα κρεατικά να τα τρώνε όλα βραστά. Έτσι πρέπει να τρέφονται το καλοκαίρι, για να γίνει το σώμα τους ψυχρό και μαλακό. Η εποχή, βλέπεις, είναι ζεστή και ξερή και, επομένως, υπερθερμαίνει τα σώματα και τα ξεραίνει* όλα αυτά πρέπει να καταπολεμούνται με έναν τέτοιο τρόπο ζωής. Με ανάλογο τρόπο, το πέρασμα από την άνοιξη στο καλοκαίρι θα προετοιμασθεί όπως είχε προετοιμασθεί το πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη: λιγοστεύοντας την τροφή και αυξάνοντας το ποτό. Κάνοντας τα αντίθετα θα προετοιμασθεί το πέρασμα από το καλοκαίρι στον χειμώνα. Το φθινόπωρο η τροφή πρέπει πάλι να αυξηθεί και να γίνει ξηρότερη, το ίδιο και τα κρεατικά. Το ποτό να γίνει λιγότερο και πιο άκρατο, ώστε να έχουν έναν καλό χειμώνα, με τα ποτά πιο άκρατα

341


σινάχρητεστέροισι χαι όλίγοισι χαι τοΐσι σιτΐοισιν ώς πλείστοισί τε χαι ξηροτάτοισιν' ούτω γάρ άν χαι ύγιαί-νοι μάλιστα χαι ριγώη ήχιστα' ή γάρ ώρη λίαν φυχρή τε χαι υγρή.

2 Τοΐσι δέ εΐδεσι τοΐσι σαρχώδεσι χαι μαλθαχοΐσι χαι έρυθροΐσι ξυμφέρει δη τον πλείονα χρόνον του ένιαυτοϋ ξηροτέροισι διαιτήμασι χρέεσθαι' υγρή γάρ ή φύσις τών είδέων τουτέων. Τούς δέ στρυφνούς χαι προσεσταλμέ-νους χαι πυρρούς χαι μέλανας τη υγρότερη διαίτγ] χρή τό πλεΐον τού χρόνου ένδιαιτάσθαι' τά γάρ σώματα τοιαύτα υπάρχει ξηρά έόντα. Και τοΐσι νέοισι τών σωμάτων ξυμφέρει μαλαχωτέροισί τε χαι ύγροτέροισι χρέεσθαι τοΐσι διαιτήμασιν' ή γάρ ήλιχίη ξηρή, χαι τά σώματα πέπηγεν. Τούς δέ πρεσβυτέρους τω ξηροτέρω χρή τρόπω τό πλέον του χρόνου διάγει ν' τά γάρ σώματα έν ταύτη τη ήλιχίη υγρά χαι μαλθαχά χαι φυχρά! Δει ούν προς τήν ήλιχίην χαι τήν ώρην χαι τό έθοςχαι τήν χώρην χαι τά εϊδεατά διαιτήματα ποιέεσθαΐέναν-τιούμενον τοΐσι χαθισταμένοισι χαι θάλπεσι χαι χειμώ-σιν' ούτω γάρ άν μάλιστα ύγιαίνοιεν.

3 Και όδοιπορέειν του μέν χειμώνος ταχέως χρή, του

342


και λίγα και τις τροφές όσο γίνεται πιο πολλές και πιο ξερές. Με αυτόν τον τρόπο θα είναι κανείς πολύ υγιής και θα κρυώνει ελάχιστα, δεδομένου ότι η εποχή είναι πολύ ψυχρή και υγρή.

2 Οι παχύσαρκοι άνθρωποι με σώμα μαλακό και κόκκινο καλό είναι το μεγαλύτερο διάστημα του χρόνου να ακολουθούν μια μάλλον ξερή δίαιτα, αφού η φύση τους είναι υγρή. Οι ισχνοί όμως και νευρώδεις, κοκκινωποί και μελαχρινοί, πρέπει τον πιο πολύ καιρό να ακολουθούν μια πιο υγρή δίαιτα, γιατί αυτών των ανθρώπων το σώμα είναι εκ φύσεως ξερό. Και τα νεαρά άτομα καλό είναι να ακολουθούν μια πιο μαλακή και πιο υγρή δίαιτα, γιατί σ' αυτήν την ηλικία τα σώματα είναι ξερά και σφιχτά. Αντίθετα, των ηλικιωμένων η δίαιτα πρέπει να είναι τον περισσότερο καιρό ξερή, γιατί σ' αυτήν την ηλικία τα σώματα είναι υγρά, μαλακά και ψυχρά. Η δίαιτα λοιπόν πρέπει να ρυθμίζεται σύμφωνα με την ηλικία, την εποχή του έτους, τη συνήθεια, τον τόπο και τη σωματική διάπλαση, και πάντως σε αντίθεση προς τις συνθήκες ζέστης ή κρύου που επικρατούν κάθε φορά -έτσι εξασφαλίζεται η καλύτερη υγεία.

3 Το περπάτημα πρέπει να είναι γρήγορο το χειμώ-

343


δέ θέρεος ήσυχη, ήν μή διά καύματος όδοιπορέγι' δει δέ και τούς μέν σαρκώδεας θάσσον όδοιπορέειν, τούς δέ Ισχνούς ήσυχέστερον. Λουτροΐσι δέ χρή πολλόϊσι χρέεσθαι τού θέρεος, τού δέ χειμώνος έλάσσοσι, χρή δέ τούς στρυφνούς μάλλον λούεσθαι τών σαρκωδέων., Ήμφιέ-σθαι δέ χρή τού μέν χειμώνος καθαρά ιμάτια, του δέ θέρεος έλ α ι ο πι νέα/

4 Τούς δέ παχέαςχρή και δσοι βούλονται λεπτοί γενέσθαι τάς ταλαιπωρίας άπάσας νήστιας έόντας ποιέε-σθαι, και τοΐσι σιτίοισιν έπιχειρέειν έτι ασθμαίνοντας έκ τού κόπου και μή άνεφυγμένους και προπεπωκότας οίνον κεκρημένον και μή σφόδρα φυχρόν, και τά δφα σκευάζειν σησάμοισιν ή ήδύσμασι και τοΐσιν άλλοισι τοΐσι τοιουτοτρόποισιν'και πίονα έστω τά προσαγόμε-να δφα, ούτω γάρ άν άπό ελαχίστων έμπιπλαΐντο' άλλα και μονοσιτέειν και άλουτέειν και σκληροκοιτέειν και γυμνόν περιπατέειν δσον οίον τε μάλιστ' άν Οκόσοι δέ βούλονται λεπτοί έόντες παχέες γενέσθαι, τά τε άλλα ποιέειν τάναντία κείνοισιν οίσιν έφην, και νήστιας μη-δεμίην ταλαιπωρίην ποιέεσθαι.

344


να και αργό το καλοκαίρι -εκτός βέβαια αν περπατάει κανείς κάτω από μεγάλη ζέστη. Οι παχύσαρκοι πρέπει να περπατούν πιο γρήγορα, ενώ οι αδύνατοι πιο αργά. Τα λουτρά να είναι πολλά το καλοκαίρι και λιγότερα το χειμώνα. Οι ισχνοί να λούζονται πιο συχνά από τους παχύσαρκους. Το καλοκαίρι τα ρούχα τους να είναι λαδωμένα, το χειμώνα όμως όχι.

4 Οι παχύσαρκοι και όσοι, γενικά, θέλουν να γίνουν λεπτοί πρέπει να εκτελούν όλες τις εργασίες τους νηστικοί και να αρχίζουν να τρώνε ενώ είναι ακόμη λαχανιασμένοι από την κούραση και προτού κρυώσουν, έχοντας πάντως πιει κρασί αναμειγμένο με νερό και όχι πολύ ψυχρό. Τα φαγητά τους πρέπει να παρασκευάζονται με σουσάμι ή με καρυκεύματα και με άλλα παρόμοια πράγματα* δεν πειράζει να είναι και λιπαρά* γιατί έτσι θα χορταίνουν έχοντας φάει ελάχιστη ποσότητα. Πρέπει επίσης να τρώνε μία μόνο φορά την ημέρα, να μένουν άλουστοι, να κοιμούνται σε σκληρό κρεβάτι και να περπατούν ελαφρά ντυμένοι όσο το δυνατόν πιο πολύ. Όσοι όμως είναι λεπτοί και θέλουν να παχύνουν, πρέπει γενικά να κάνουν τα αντίθετα από αυτά που είπα και να μην κάνουν καμιά εργασία νηστικοί.

345


7 Τούς γυμναζομένους χρή τού χειμώνος και τρέχειν

και παλαίειν, τού δέ θέρεος παλαίειν μέν ολίγα, τρέχειν

δέ μή, περιπατέειν δέ πολλά κατά φΰχος. Οκόσοι κοπι-

ώσιν έκ τών δρόμων, τούτους παλαίειν χρή' δκόσοι δέ

παλαίοντες κοπιώσι, τούτους χρή τρέχειν' ούτω γάρ άν

ταλαιπωρέων τω κοπιώντι τού σώματος διαθερμαί-

νοιτο και ξυνιστωτο και διαναπαύοιτο μάλιστα. 'Οκό-

σους γυμναζομένους διάρροιαι λαμβάνουσι, και τά ύπο-

χωρήματα σιτώδεα και άπεπτα, τουτέοισι τόϊν τε γυ

μνασίων άφαιρέειν μή έλάσσω τού τρίτου μέρεος, και

τών σιτίων τοΐσιν ήμίσεσι χρέεσθαι' δήλον γάρ δή δτι ή

κοιλίη ξυνθάλπειν ού δύναται ώστε πέσσεσθαι τό πλή

θος τών σιτίων' έστω δέ τουτέοισι τά σιτία άρτος ώς

έζοπτότατος, έν οΐνω έντεθρυμμένος, καϊ τά ποτά ώς ε

λάχιστα και άκρητέστατα, και περιπάτοισι μή χρεέ-

σθωσαν άπό τού σιτίου' μονοσιτέειν δέ χρή ύπό τούτον

τον χρόνον' ούτω γάρ άν μάλιστα ξυνθάλποιτο ή κοι

λίη, και τών έσιόντων έπικρατοίη. Γίνεται δέ ό τρόπος

346


5 Κανόνες για τους εμετούς και για τα κλύσματα. 6 Ειδικότερες παρατηρήσεις για τη φροντίδα παιδιών και γυ

ναικών.

7 Οι γυμναζόμενοι πρέπει το χειμώνα και να τρέχουν και να παλεύουν, το καλοκαίρι όμως να παλεύουν λίγο, να μη τρέχουν καθόλου και στις δροσερές ώρες της ημέρας να περπατούν πολύ/Οσοι κουράζονται από το τρέξιμο, αυτοί να παλεύουν* όσοι πάλι κουράζονται από την πάλη, αυτοί να τρέχουν: ασκούμενοι με αυτόν τον τρόπο ζεσταίνουν, τονώνουν και ξεκουράζουν τα κουρασμένα μέρη του σώματος. Σε όσους η άθληση προκαλεί διάρροια και παρουσιάζουν άπεπτες κενώσεις που θυμίζουν την τροφή τους, αυτοί να μειώνουν τις ασκήσεις τους τουλάχιστο κατά το ένα τρίτο και την τροφή τους στο μισό, αφού είναι φανερό ότι η κοιλιά τους δεν μπορεί να αναπτύξει τη θερμότητα που είναι απαραίτητη για να χωνέψει τη μεγάλη ποσότητα της τροφής. Αυτών των αθλητών η τροφή να είναι ψωμί -όσο το δυνατόν καλύτερα ψημένο-θρυμματισμένο σε κρασί, το κρασί τους όσο γίνεται μικρότερης ποσότητας και όσο το δυνατόν πιο άκρατο και να μη κάνουν περιπάτους μετά το φαγητό. Στο διάστημα αυτό να τρώνε μόνο μια φορά τη μέρα* με αυτόν κυρίως τον τρόπο η κοιλιά θα μπορεί να αναπτύσσει τη θερμότητα που είναι απαραίτητη για να

347


ούτος τής διαρροίης τών σωμάτων τοΐσι πυκνοσάρκοισι

μάλιστα, όκόταν άναγκάζηται ώνθρωπος κρεηφαγέειν,

τής φύσιος ύπαρχούσης τοιαύτης' αί γάρ φλέβες πυ-

κνωθεΐσαι ούκ αντιλαμβάνονται τών σιτιων τών έσι-

όντων' έστι δέ αύτη μέν όξέη ή φύσις, και τρέπεται έφ'

έκάτερα, και ακμάζει ολίγον χρόνον ή εύεξίη έν τοΐσι

τοιουτοτρόποισι τών σωμάτων. Τά δέ αραιότερα τών

είδέων καϊ δασύτερα καϊ τήν κρεηφαγίην δέχεται, καϊ

τάς ταλαιπωρίας μάλλον υπομένει, καϊ χρονιώτεραι

γίνονται αύτέοισιν αί εύεξίαι. Καϊ όκόσοι τά σιτία άνε-

ρεύγονται τη ύστεραίη, καϊ τά υποχόνδρια μετεωρίζεται

αύτέοισιν ώς άπεπτων τών σιτιων έόντων, τουτέοισι

καθεύδειν μέν πλείονα χρόνον ξυμφέρει, τη δέ άλλη τα-

λαιπωρίη άναγκάζειν χρή αυτών τά σώματα, και τον

οίνον άκρητέστερον πινόντων καϊ πλείω, καϊ τοΐσι σιτί-

οισιν έλάσσοσι χρέεσθαι ύπό τούτον τον χρόνον' δήλον

γάρ δή ότι ή κοιλίη ύπό άσθενείης καϊ φυχρότητος ού

δύναται τό πλήθος τών σιτιων καταπέσσειν. Όκόσους

δέ δίφαι λαμβάνουσι, τουτέοισι τών τε σιτιων καϊ τών

ταλαιπωριέων άφαιρέειν, καϊ τον οίνον πινόντων ύδα-

34%


χωνεύει τις τροφές. Αυτό το είδος της διάρροιας παρουσιάζεται κατά κύριο λόγο στα σωματώδη άτομα, όταν είναι αναγκασμένα, ως εκ της ιδιοσυστασίας τους, να τρώνε κρέας. Οι φλέβες τους, βλέπεις, καθώς συμπιέζονται, δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα με την εισερχόμενη τροφή. Ιδιοσυστασία αυτού του τύπου έχει σε μεγάλο βαθμό την ιδιότητα να στρέφεται πότε προς τη μια (την καλή) και πότε προς την άλλη (την κακή) κατεύθυνση: στα άτομα αυτής της ιδιοσυστασίας η ευεξία διατηρείται υψηλή για ένα μικρό μόνο χρονικό διάστημα. Τα ισχνότερα όμως και πιο δα-σύτριχα άτομα και στην κρεοφαγία αντέχουν περισσότερο και την κούραση την υπομένουν ευκολότερα και η ευεξία τους κρατάει περισσότερο χρόνο. Σ' αυτούς που εμούν την τροφή τους την επόμενη μέρα και έχουν πρησμένα τα υποχόνδρια εξαιτίας των άπεπτων τροφών κάνει καλό να κοιμούνται περισσότερο, κατά τα άλλα όμως πρέπει να υποβάλλουν το σώμα τους σε κοπιαστικές εργασίες, να πίνουν το κρασί τους μάλλον άκρατο και σε μεγαλύτερη ποσότητα, το ίδιο όμως αυτό διάστημα να μειώνουν την ποσότητα της τροφής, επειδή είναι φανερό ότι η κοιλιά τους, λόγω της αδυναμίας και της ψυχρότητας της, δεν καταφέρνει να χωνέψει την πολλή τροφή. Τα άτομα που παρουσιάζουν δίψα πρέπει να ελαττώνουν και την τροφή

349


ρέα τεκάι ότι φυχρότατον/Οκόσοισι δέ όδυναι γίνονται

τών σπλάγχνων ή έκ γυμνασίης ή έξ άλλης τινός τα-

λαιπωρίης, τουτέοισι ξυμφέρει άναπαύεσθαι άσίτοισι,

πόματι δέ χρέεσθαι δ τι ελάχιστον ές τό σώμα έσελθόν

πλείστον ούρον διάξει, δπως αί φλέβες αί διά τών

σπλάγχνων πεφυκυΐαι μή κατατείνωνται πληρευμεναι'

έκ γάρ τών τοιουτέων τά τε φύματα γίνονται και οί πυ

ρετοί

93 "Ανδρα δέ χρή, ός έστι συνετός, λογισάμενον ότι

τοΐσιν άνθρώποισι πλείστου άξιον έστιν ή ύγιείη, έπί-

στασθαι έκ τής έωυτοΰ γνώμης έν τησι νούσοισιν ώφε-

λέεσθαι.

350


και τις κοπιαστικές εργασίες, και να πίνουν το κρασί τους νερωμένο και όσο γίνεται πιο κρύο. Σ' αυτούς που παρουσιάζουν πόνους στα σπλάχνα λόγω γυμναστικής ή κάποιας κοπιαστικής εργασίας κάνει καλό να ξεκουράζονται νηστικοί και να πίνουν ποτό που, ελάχιστης το ίδιο ποσότητας, θα προκαλέσει την αποβολή μεγάλης ποσότητας ούρων* έτσι οι φλέβες που διασχίζουν τα σπλάχνα δεν διογκώνονται από την πλήρωση -και είναι, ως γνωστόν, οι τέτοιου είδους καταστάσεις που δημιουργούν τα οιδήματα και τους πυρετούς.

δ 4 Συμπτώματα ασθενειών που έχουν την αρχή τους στον εγκέφαλο.

9 Ο φρόνιμος άνθρωπος, συνειδητοποιώντας ότι το πολυτιμότερο για τον άνθρωπο αγαθό είναι η υγεία, οφείλει να μάθει να αντιμετωπίζει επωφελώς τις αρρώστιες του με τη δική του σκέψη.

35ΐ

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Κατά τον Γαληνό σωστότερο θα ήταν, αν τα χαρακτηριστικά των ηλικιών προσδιορίζονταν ως εξής: α) παιδιά: ηλικία υγρή και θερμή' β) ακμάζοντες: ηλικία ξερή και θερμή' γ) παρακμάζοντες: ηλικία ξερή και ψυχρή" δ) γέροντες: ηλικία υγρή και ψυχρή.

2. «Στην ιπποκρατική συλλογή, ιδιαίτερα στις πραγματείες της ιατρικής σχολής της Κω, τον πρώτο ρόλο στη θεραπεία των ασθενειών, αλλά και στη διατήρηση της υγείας, παίζει αναμφισβήτητα η σωστή διατροφή. Τα φάρμακα και τα άλλα μέσα θεωρούνται δευτερεύουσας σημασίας. Η δίαιτα όμως που ορίζεται από το γιατρό δεν είναι η ίδια για όλες τις περιπτώσεις: ο κάθε άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως μια συγκεκριμένη περίπτωση και, εκτός από την ηλικία, το φύλο, τις συνήθειες του και τις σωματικές του ιδιαιτερότητες, εξετάζονται και εξωτερικοί παράγοντες του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζει το άτομο, η εποχή του έτους κατά την οποία συνιστάται η δίαιτα, ο τόπος διαμονής κ.ά.» (Τσεκουράκης).

3· Ο Γαληνός εκφράζει την απέχθεια του για την υπόδειξη του ιπποκρατικού γιατρού, το καλοκαίρι τα ρούχα να εμποτίζονται με λάδι. Ο επιδιωκόμενος σκοπός (το σώμα να μένει δροσερό) μπορεί, λέει, να επιτευχθεί και με άλλον τρόπο: με λεία και πυ-κνοϋφασμένα καθαρά ρούχα.

4· Η παράφραφος αυτή είναι απόσπασμα από την παράγραφο 1 του έργου Περί νουσωνΒ.

5· Η παράγραφος αυτή είναι απόσπασμα από την αρχή της παραγράφου 1 του έργου Περί παθών.

352

ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΩΝ - ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΜΩΝ

353

ΑΠΟ ΤΑ ΕΡΓΑ ΠΟΤ ΠΕΡΙΛΗΦΘΗΚΑΝ στον προηγούμενο τόμο αλλά και από τα προηγούμενα έργα του παρόντος τόμου έγιναν στον αναγνώστη μου οικείοι δύο βασικότατοι όροι της ιπποκρατικής ιατρικής: από τη μια ο όρος κρίσις χαι από την άλλη ο όρος κρίσιμος ήμερα - κρίσιμοι ήμέραι. Το περιεχόμενο των όρων αυτών το δήλωσα στον αναγνώστη μου με μια σύντομη έκθεση στη σ. 25 του πρώτου τόμου. 1 Εκεί του θύμισα και τον καλύτερο ορισμό της κρίσεως, αυτόν που διαβάζουμε στην παράγραφο δ του έργου Περί παθών: κρίνεσθαι δέ έστιν έν ταΐς νοΰσοις, δταν αυξωνται αί νοΰσοι ήμαραίνωνται, ήμεταπίπτωσιν ές έτερον νου-σημα, ή τελευτώσιν. Η στιγμή είναι κατάλληλη να πληροφορήσω τον αναγνώστη μου ότι στη διευκρίνιση του περιεχομένου των όρων αυτών είναι αφιερωμένα δύο έργα της Ιπποκρατικής συλλογής που φέρουν ως τίτλο τους τους δύο αυτούς όρους αντίστοιχα. Η αλήθεια είναι ότι και τα δύο αυτά έργα δεν είναι, στην πραγματικότητα, παρά απλά συμπιλήματα,

ι. Βλ. εκεί και το σχόλιο 14 στο κεφ. 2 θ του Προγνωστικού.

355


«έργα» δηλαδή που δημιουργήθηκαν με τη συνένωση ενοτήτων από άλλα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής: το Περί χρισίων κατά κύριο λόγο από τα έργ α Προγνωστιχόν, Επιδημίας Αφορισμοί χαι Κωα-χαι προγνώσεις ( έτσι εξηγείται και ο γενικότερος αφοριστικός χαρακτήρας του «έργου»), και το Περί κρισίμων κυρίως από τα έργα Επιδημίαι Γ, Περί τών εντός παθών χαι Περί νουσων Γ.2 Αυτός είναι και ο λόγος που στον παρόντα τόμο θα παρουσιάσουμε κατά κύριο λόγο τις παραγράφους που δεν μπορούν να ανευρεθούν σε άλλα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής. 0 αναγνώστης θα έχει, ασφαλώς, την ευκαιρία να προσέξει ό,τι είπε γι' αυτές ο ΪΛχχιέ: «Τα χωρία αυτά ή παρουσιάζουν ίχνη αλλοίωσης ή προσφέρουν φράσεις ολοφάνερα διαμορφωμένες με πρότυπο φράσεις που υπάρχουν αλλού».

2. Στον ένατο τόμο της μνημειώδους συνολικής έκδοσης των έργων της Ιπποκρατικής συλλογής από τον Ε. Ιλχζϊέ, όπου εκδίδονται τα δύο αυτά «έργα», ο ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει την ακριβή προέλευση των επιμέρους παραγράφων τους.

356


Ο αναγνώστης παραπέμπεται στα γενικά (για την Ιπποκρατική

συλλογή) βιβλιογραφικά βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες

32-35 (α-γ) του πρώτου τόμου.

357


359

Περί χρισίων

I Περί χρισίων ξυντόμων έπϊ τό άμεινον τά μέν πλείστα ταύτα έστιν άπερ ές ύγίην σημεία. Ίδρωτες γάρ άριστοι είσιν και τάχιστα, πυρετό ν παύοντες οί έν τη σι κρισίμησιν ήμέρησι γινόμενοι και τ ελέω ς τον πυρετό ν άπαλλάσσοντες' άγαθοι δέ και όσοι διά παντός του σώματος γενόμενοι εύπετεστέρως τό νόσημα φέρειν ποιήσουσιν' οί δ' άν τουτέων τι μή έργάσωνται, ού λυ-σιτελέσουσι γινόμενοι.

4 Τοΐσιν έλαχίστω χρόνωμέλλουσιν ύγιάζεσθαι μέγιστα σημεία άπαξ γίνεται" άπονώτεροι γάρ διατελοΰσιν

ι (.= Προγνωστ. 6 ) Στις κρίσεις που οδηγούν σε σύντομη βελτίωση της υγείας τα περισσότερα συμπτώματα είναι τα ίδια με αυτά που οδηγούν στην οριστική αποκατάσταση της υγείας. Οι καλύτεροι ιδρώτες, που ρίχνουν τάχιστα τον πυρετό, είναι αυτοί που γίνονται στις κρίσιμες μέρες και διώχνουν τελείως τον πυρετό" καλοί είναι και αυτοί που, καλύπτοντας ολόκληρο το σώμα, κάνουν τον άρρωστο να υπομένει με πιο μεγάλη ευκολία την αρρώστια του. Ιδρώτες που η εμφάνιση τους δεν φέρνει τέτοια αποτελέσματα, δεν είναι ωφέλιμοι.

4 Αυτοί που πρόκειται να γίνουν καλά σε ελάχιστο χρόνο, παρουσιάζουν -όλα μαζί- τα ακόλουθα σημαντικότατα συμπτώματα: ο πόνος τους υποχωρεί, ο

3 6 ι


και ακίνδυνοι, και τάς νύκτας κοιμέονται, και τά άλλα

σημεία προφαίνουσιν άσφαλέα.

- 5 Οίς εν πυρετω μή θανατώδει κεφαλής άλγημα και

τά άλλα περιεστικά σημεία, χολή τουτέων κρατεί.

8 Έν τοΐσι καύσοισι τά αγαθά σημεία γινόμενα, οία

έν τοΐσιν ύγιεινοΐσι γέγραπται, μείοναμέν έόντα ές τρί-

την άνεσιν δηλοΐ, παχύτερα δέ αύριον, πάνυ παχέα δέ

αυθημερόν.

9 Έν τοΐσι καύσοισιν ήν έβδομαίω ύστερον έπιγένηται

ίκτερος, δήλον άνίδρωτος' τό γάρ νόσημα ού φιλέει έτι

ίδρούν, ουδέ άλλη άφίστασθαι ούδαμη, άλλά υγιής γί

νεται.

ΐ δ Ούρων δέ ήν τό μέν ούρηθέν καθαρόν ή, τό δ' ύπό-

στημα λευκόν τε και λεΐον έχη, χρονιωτέρη ή κρίσις, ή

και ήσσον ασφαλές τού βέλτιστου ούρου' ήν δέ ποτε ύ-

362

ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΩΝ

κίνδυνος απομακρύνεται, κοιμούνται τη νύχτα, και επίσης εμφανίζονται τα υπόλοιπα συμπτώματα, αυτά που αποτελούν σίγουρα καλό σημάδι. -

5 Σε όσους στη διάρκεια μη θανατηφόρου πυρετού εμφανιστεί πονοκέφαλος και μαζί τα υπόλοιπα σημάδια που δηλώνουν σωτηρία, σ' αυτούς κυρίαρχη είναι η χολή.

8 Αν στους καύσους εμφανιστούν τα καλά σημάδια όπως αναγράφονται στις «Συμβουλές υγείας», τότε: αν αυτά δεν είναι και τόσο δυνατά, σημαίνουν ύφεση της αρρώστιας την τρίτη μέρα* αν είναι δυνατότερα, η ύφεση είναι γ ια την άλλη μέρα" αν είναι πολύ δυνατά, τότε την ίδια μέρα.

9 Αν στους καύσους επακολουθήσει την έβδομη μέρα ίκτερος, προφανώς θα είναι δ ίχως ιδρώτα, γ ιατί η αρρώστια δεν παρουσιάζει π ια συνήθως ιδρώτα ούτε απόσταση σε κανένα άλλο μέρος του σώματος, αλλά ο άρρωστος γίνεται καλά.

ι δ (= Προγνωστ. α) Αν τα αποβαλλόμενα ούρα είναι διαυγή, το ίζημα τους όμως λευκό και λείο, η κρίση καθυστερεί και η βεβαιότητα γ ια καλή έκβαση εί-

363


πέρυθρον [τό] ούρον καϊ τό ύπόστημα ύπέρυθρον και

λεΐον, πουλυχρονιώτερον μέν τούτο του προτέρου, σω-

τήριον δέ κάρτα.

25 "Ην αρχόμενα ούρα μή όμοια η, άλλα γένηται πα-

χέα έκ λεπτών και παντελώς λεπτά, δύσκριτα και αβέβαια τά τοιαύτα.

29 Κήν πυρέσσοντι ίδρώς έπιγένηται μή έκλείποντος

τού πυρετού, κακόν'μηκύνει γάρ ή νούσοςκαι ύγρασίην

σημαίνει.

34 Και οί παλμοί έν τήσι χερσϊ πουλυχρονίου πυρε

τού ση μείον ή κρίσεως ξυντόμου έπϊ τό κάκιον' και έπϊ

τούτων τά πλείστα άπερ ές θάνατον.

35 Τοΐσιν έλαχίστωχρόνωμέλλουσιν άπόλλυσθαι μέ

γιστα σημεία άπ' αρχής γίνεται' δυσπνόητοι γάρ είσιν

364


ναι μικρότερη απο αυτήν που παρέχουν τα άριστα ουρά. Αν όμως συμβεί τα ούρα να είναι κοκκινωπά και το ίζημα κοκκινωπό και λείο, η αρρώστια θα κρατήσει περισσότερο χρόνο από ό,τι στην προηγούμενη περίπτωση, η σωτηρία όμως του αρρώστου είναι απολύτως βέβαιη.

25 Αν στην αρχή τα ούρα δεν είναι συνεχώς ομοιόμορφα, αλλά από λεπτά γίνονται παχύρρευστα και εντελώς λεπτά, όλα αυτά δηλώνουν δύσκολη κρίση και αβέβαιη.

29 (= Αφορισμοί IV 56) Ιδρώτας στη διάρκεια πυρετού που δεν οδηγεί σε πτώση του πυρετού είναι κακό σημάδι, αφού παρατείνεται η αρρώστια και είναι σημάδι υγρασίας στο σώμα.

34 Παλμοί στα χέρια είναι σημάδι μακροχρόνιου πυρετού ή επικείμενης κρίσης προς το χειρότερο. Στις περιπτώσεις αυτές τα περισσότερα συμπτώματα είναι αυτά ακριβώς που δηλώνουν θάνατο.

35 Αυτοί που πρόκειται να πεθάνουν σε πολύ λίγο χρόνο, παρουσιάζουν από την αρχή πολύ σοβαρά συμπτώματα: αναπνέουν δύσκολα, δεν κοιμούνται τις

36 5


καϊ ού κοιμέονται τάς νύκτας και τά σημεία προφαίνου-

σιν επικίνδυνα.

36 Ξυνεχοΰς δέ πυρετού έάν τεταρταΐος πονήται και

έβδομάίος, καϊ μή κριθή ένδεκατάίος, ολέθριος ώς τά

πολλά.

39 Ύποστροφαϊ λαμβάνονται οίς άν άπυρέτοισι γενο-

μένοισιν άγρυπνίαι έρρωμέναι προσγίνωνται. ή ύπνοι

ταραχώδεες, ή άρρωστίη τού σώματος, ή άλγήματα

ενός εκάστου τών μελέων, καϊ δσοις άν οί πυρετοί παύ-

σωνται, μήτε σημείων γενομένων λυτηρίων μήτ' έν ή-

μέρησι κρισίμησι' καϊ έάν, έκλελοιπότος τού πυρετού

καϊ ίδρώτος επιγενομένου, πυρρόν ούρον ούρηση, λευ-

κήν ύπόστασιν έχον, προσδέχου τούτοις ύποστροφήν

πυρετού αυθημερόν αύται δέ αί ύποστροφαϊ Ίζεμπτάΐαι

κρίνονται ακίνδυνοι. Καϊ ήν, κρίσιος έκγενομένης, ούρον

ερυθρό ν ούρηση ύπόστασιν έχον ερυθρή ν, και τουτέοις

υποστροφή γίνεται τού πυρετού αυθημερόν, καϊ ολίγοι

έκ ταύτης σώζονται. "Οταν ύποστρέφη ό καύσος, τά

πολλά καϊ έξιδροίκαϊ ήν ημέρας λάβη ύποστρέφας όσας

τό πρώτον' υποτροπιάζει δέ καϊ τρις [ό ] πυρετός, ή ν μή

366


νύχτες και τα σημάδια που παρουσιάζουν δείχνουν κίνδυνο.

3 6 Αν σε συνεχή πυρετό η κατάσταση του αρρώστου παρουσιάζει επιβάρυνση την τέταρτη και την έβδομη μέρα και δεν υπάρχει κρίση την ενδέκατη, ο άρρωστος συνήθως πεθαίνει.

39 Τποτροπές έχουμε σε άτομα που μετά την υποχώρηση του πυρετού παρουσιάζουν μεγάλες αϋπνίες ή ταραγμένο ύπνο ή σωματική αδυναμία ή πόνους σε όλα τα μέλη του σώματος" επίσης στα άτομα στα οποία έπεσε ο πυρετός δίχως να παρουσιάσουν ούτε σημάδια θεραπείας ούτε σε μέρες κρίσιμες. Αν ο άρρωστος, όταν περάσει ο πυρετός και παρουσιαστεί ιδρώτας, ουρήσει ούρα ξανθοκόκκινα με λευκό ίζημα, να περιμένεις υποτροπή του πυρετού μέσα στην ίδια μέρα: αυτές οι υποτροπές κρίνονται την πέμπτη μέρα δίχως κίνδυνο. Αν με την ολοκλήρωση της κρίσης ο άρρωστος ουρήσει κόκκινα ούρα με κόκκινο ίζημα, και σ' αυτήν την περίπτωση παρατηρείται υποτροπή μέσα στην ίδια μέρα: λίγοι σώζονται από αυτήν την υποτροπή. Όταν υποτροπιάζει ο καύσος, τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από ιδρώτα, ακόμη κι αν με την υποτροπή κρατήσει τόσες μέρες όσες στην αρχή* ο πυ-

36/


περισσή ήμερη αφή ύποτροπιάσας. Τά πολλά έάν, άπεπτων έόντων τών ουρών, και τών άλλων σημείων μή

κατά λόγο ν έόντω ν, ή νούσος [μή] κρίσιμη ήμερη [άφη,]

υποτροπιάζει' ότέ δέ και υποστρέφει έν κρίσιμη ήμερη, τουτέων καταλειπομένων τοιούτων.

368

ΠΕΡΙΚΡΙΣΙΩΝ

ρετός μπορεί να υποτροπιάσει και τρεις φορές, αν υποτροπιάζοντας δεν υποχωρήσει σε μέρα περιττή. Τις περισσότερες φορές, αν τα ούρα δεν είναι ώριμα και αν τα υπόλοιπα σημάδια δεν είναι τα κανονικά, η αρρώστια τις περισσότερες φορές υποτροπιάζει, αν δεν υποχωρήσει σε μέρα κρίσιμη -μερικές φορές υποτροπιάζει και σε μέρα κρίσιμη, με τα πράγματα να παραμένουν ίδιας λογής.

369


Περί κρισίμων

11 Περϊ δε κρισίμων ήμερέων ήδη μέν μοι και πρόσθεν

λέλεκται' κρίνονται δέ οί πυρετοί τεταρτάίοι, έβδομαίοι,

ένδεκατάΐοι, τεσσαρεσκαιδεκατάίοι, έπτακαιδεκαταΐοι,

εικοστή προς τή μια' έκ δέ τούτων τών οξέων τριακο-

<σταίοι9 είτα τεσσαρακοσταΐοι, είτα έξηκοσταίοι' δταν δέ

τούτους τούς αριθμούς ύπερβάλλη, χρονίη ήδη γίνεται ή

κατάστασις τών πυρετών.

37ο

ΠΕΡΙ ΚΡΙΣΙΜΩΝ

11 Για τις κρίσιμες μέρες μίλησα και προηγουμένως. Οι πυρετοί κρίνονται την τέταρτη, την έβδομη, την ενδέκατη, τη δέκατη τέταρτη, τη δέκατη έβδομη, την εικοστή πρώτη μέρα* ύστερα από αυτούς τους οξείς πυρετούς κρίση έχουμε στις τριάντα μέρες, ύστερα στις σαράντα και ύστερα στις εξήντα μέρες. Ό τ α ν ο πυρετός περάσει αυτόν τον αριθμό ημερών, η κατάσταση του γίνεται π ια χρόνια.

371

Ιπποκρατησ ιατρικά θέματα τόμος β'

Documents

Transcript of Ιπποκρατησ ιατρικά θέματα τόμος β'