ειίδα 1 από 8

ΑΡΥΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΥΧΡΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΔΙΑ ΣΟΤ ΒΟΛΟΤ ΚΑΙ ΣΗ ΔΤΡΤΣΔΡΗ ΠΔΡΙΟΥΗ Σης αρταιολόγοσ Ασπασίας Ντίνα

ΚΑΣΡΟ ΣΟΤ ΒΟΛΟΤ Ο ιφθνο Κάζηξν ηνπ Βφινπ βξίζθεηαη ζηελ είζνδν ηεο πφιεο ζε κηθξή απφζηαζε απφ ηε ζάιαζζα. Οιφθιεξε ε έθηαζε θαιχπηεηαη απφ νηθήκαηα ηεο ζχγρξνλεο ζπλνηθίαο "Παιηά". Οη αλαζθαθέο έρνπλ αξρίζεη απφ ην 1900 θαη ζπλερίδνληαη απφ ηελ ΗΓ Δθνξεία Πξντζηνξηθψλ θαη Κιαζηθψλ Αξρ/ησλ θαη έρνπλ απνθαιχςεη φηη ν ιφθνο είλαη δεκηνχξγεκα ζπλερνχο θαηνίθεζεο. Α. Πξψηκε επνρή ηνπ Υαιθνχ, 3ε ρηιηεηία π.Υ. Β. Μέζε επνρή ηνπ Υαιθνχ, 1900-1550 π.Υ. Γ. Ύζηεξε επνρή ηνπ Υαιθνχ (ΤΔ Η, II, III), κέζα 16νπ - 11ν αη.π.Υ. Ο κνλαδηθφο νηθηζκφο ζηελ πεξηνρή ηνπ Βφινπ θαηά ηελ ηειεπηαία θάζε ηεο κπθελατθήο επνρήο θαη ζηελ ζπλέρεηα θαηά ηε γεσκεηξηθή θαη θιαζηθή επνρή γηα κηα πεξίπνπ ρηιηεηία (1230-280 π.Υ.) σο ηελ ίδξπζε ηεο ειιεληζηηθήο Γεκεηξηάδνο. Γ. Πξσηνγεσκεηξηθή Πξψηκε, ηέινο 11νπ - 10ν αη. π.Υ. Δ. Γεσκεηξηθή Δπνρή (9νο - 7νο αη. π.Υ.). Οηθίεο κε νξζνγψληα θάηνςε. Νεθξνηαθεία ζηα δπηηθά ηνπ ιφθνπ (πεξηνρή Καπαθιί) κε πινχζηα θηεξίζκαηα. ΓΣ.Κιαζηθή Δπνρή. Σάθνη θηβσηηφζρεκνη θαη ζνισηνί ζηελ πεξηνρή ηνπ εξγνζηαζίνπ Οηλνπλεχκαηνο θαη ηνπ Καπαθιί. Ε. Διιεληζηηθή θαη Ρσκατθή Δπνρή. πλερίδεη λα θαηνηθείηαη. Κεξακνζθεπείο θαη ρηηζηνί ηάθνη. Σα επξήκαηα ησλ αλαζθαθψλ καο δίλνπλ ζηνηρεία φηη ε πεξηνρή θαηνηθήζεθε θαη θαηά ηελ παιαηνρξηζηηαληθή, βπδαληηλή θαη κεηαβπδαληηλή πεξίνδν. Έρνπλ επηζεκαλζεί θαηά ηηο αλαζθαθέο ηεο 7εο Δθνξείαο Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ ηα εμήο: 1) Σκήκαηα ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ ηείρνπο 2) Παιαηνρξηζηηαληθή βαζηιηθή θαηά ηηο εξγαζίεο δηακφξθσζεο ηεο πιαηείαο Αγίσλ Θενδψξσλ, λφηηα απφ ηνλ ζχγρξνλν λαφ πάλσ ζε αξραηφηεξν θηίζκα. Ζ βαζηιηθή εθηείλεηαη ζε γεηηνληθφ ηδησηηθφ νηθφπεδν, απφ ηελ αλαζθαθή ηνπ νπνίνπ έρνπλ πξνέιζεη πνιιά αξρηηεθηνληθά κέιε θαη ςεθηδσηφ δάπεδν. 3) Παιαηνρξηζηηαληθφ ινπηξφ ησλ αξρψλ ηνπ 4νπ αη. κ.Υ. ζηελ νδφ νπιίνπ. 4) Σκήκα επίζεο ινπηξνχ ζηελ νδφ Φεξψλ ίδηαο επνρήο κε ην πξνεγνχκελν. Νεθξνηαθείν ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνχ νηθηζκνχ δπηηθά ηνπ ιφθνπ ησλ Αγίσλ Θενδψξσλ ζηε ζέζε ηνπ εξγνζηαζίνπ Οηλνπλεπκαηνπνηίαο φπνπ βξηζθφηαλ θαη ην αξραίν λεθξνηαθείν. Νεθξνηαθείν, επίζεο βφξεηα ηνπ ιφθνπ ζηε ζπλνηθία ηεο Νέαο Ησλίαο. Πνιιά θηεξηαθά ζηνηρεία ηνπ εζσηεξηθνχ ηνπ νηθηζκνχ κε ρξήζε αξραίνπ πιηθνχ ζηελ ηνηρνπνηία ηνπο. 5) Καηά ην έηνο 1991 ζε νηθφπεδν ηνπ Γήκνπ Βφινπ, φπνπ

επξόθεηην λα αλεγεξζεί ε Τπεξηνπηθή Αγνξά απνθαιύθζεθαλ ε λνηηναλαηνιηθή γσλία ηεο νρύξσζεο ζε κήθνο 40κ. Σν

ηκήκα ηεο νρύξσζεο απηήο απνηειείηαη από ηείρνο πιάηνπο 2,50κ. θαη δύν ηεηξάγσλνπο πύξγνπο. Ζ ηνηρνπνηία ηνπ

ηείρνπο παξνπζηάδεη 3 θάζεηο:

α) Ζ θαηώηεξε ζε θνηλή ηνηρνπνία κε ρξήζε ιίζσλ ειαθξά θαηεξγαζκέλσλ δηαθόξσλ δηαζηάζεσλ αιιά θαη παιαηόηεξνπ

πιηθνύ ζε κεγάιεο δηαζηάζεηο κε ζπλδεηηθό κείγκα θνπξαζάλη.

β) Εώλε ύςνπο 1,20κ. κε ρξήζε αξραηόηεξνπ πιηθνύ κε ζπλδεηηθό κείγκα θνπξαζάλη.

γ) Ζ πςειόηεξε θάζε από θνηλή ηνηρνπνηία κε αθαηέξγαζηνπο ιίζνπο θαη αζβεζηνθνλία γηα ζπλδεηηθό κείγκα. Έρνπλ

ρξεζηκνπνηεζεί ζπνξαδηθά θαη καξκάξηλα κέιε πνπ ρξνλνινγνύληαη ζηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν. Από ηε ζηάζκε ηνπ

λεξνύ ην ύςνο ηνπ ζσδόκελνπ ηείρνπο είλαη 2,50κ. πεξίπνπ.

ε ζύγθξηζε κε ηκήκαηα ηεο νρύξσζεο πνπ ζώδνληαη ζηε βόξεηα θαη δπηηθή πιεπξά ηεο αξραίαο πόιεο θαίλεηαη όηη ην

ηείρνο είρε αθόκε πνιύ ύςνο πνπ κπνξεί λα ππνινγηζζεί ζηα 7-8κ.

Οη δύν ηεηξάγσλνη πύξγνη δελ ζπλδένληαη νξγαληθά κε ην ηείρνο πξάγκα πνπ ζεκαίλεη ηελ πξνζζήθε ηνπο ζε

κεηαγελέζηεξε επνρή. Ζ νρύξσζε έρεη θαηαζθεπαζζεί πάλσ ζε αξραηόηεξα θηήξηα πηζαλόλ ηεο ύζηεξεο ξσκαηνθξαηίαο.

ε απόζηαζε 11,50κ. αλαηνιηθά ηνπ ηείρνπο απνθαιύθζεθε ηνηρνπνηία κε θαηεύζπλζε παξάιιειε πξνο απηό θαη κε ηελ

αλαηνιηθή πιεπξά ζθαξπσηή. Απνηεινύζε έλα είδνο προτειχίσματος.

ε απόζηαζε 14,50κ. αλαηνιηθά ηνπ πξνηεηρίζκαηνο βξέζεθαλ ιείςαλα άιιεο ηνηρνπνηίαο παξάιιειεο. Μεηαμύ ησλ δύν

ηνίρσλ δεκηνπξγείην τάυρος.

ην ρώξν κεηαμύ ηνπ θπξίσο ηείρνπο θαη ηνπ πξνηεηρίζκαηνο βξέζεθαλ ζηε ζέζε ηνπο 17 πήιηλα πηζάξηα. Ζ παιαηόηεξε

θάζε ηνπ ηείρνπο κπνξεί λα ηνπνζεηεζεί ζηα πξώηκα παιαηνρξηζηηαληθά ρξόληα θαηά ηελ νπνία πθίζηαην ζπλνηθηζκόο

αθκαίνο επί ηνπ Φξνπξίνπ ηνπ Βόινπ.

Δπηζθεπέο ηεο νρύξσζεο έγηλαλ, ζύκθσλα κε ηνλ Πξνθόπην (Πξνθνπίνπ, Πεξί θηηζκάησλ, IV, 3,5 "θάζηξνλ

Γεκήηξηνο"), ζηελ επνρή ηνπ Ηνπζηηληαλνύ - ε δώλε κε ην αξραίν πιηθό. Δπηζθεπή θαη ζπκπιήξσζε έγηλε θαηά ηελ

βπδαληηλή πεξίνδν. Γύξσ ζην ηέινο ηεο βπδαληηλήο πεξηόδνπ ζα πξνζηέζεθαλ νη 2 πύξγνη γηα κεγαιύηεξε ελίζρπζε θαη

πηζαλώο ην πξνηείρηζκα θαζώο θαη ε ηάθξνο. Σειεπηαία επηζθεπή θαη ζπκπιήξσζε ηνπ ηείρνπο πηζαλώο έγηλε κεηά ηελ

θαηαζηξνθή ηεο νρύξσζεο από ηνλ Μνξνδίλε ην 1655.

πκπεξαίλεηαη ινηπόλ όηη παξάιιεια κε ηα ηειεπηαία ρξόληα δσήο ηεο αξραίαο Γεκεηξηάδαο (5νο αη. κ.Υ.) παξαηεξείηαη

κεγάιε αλάπηπμε ηνπ νηθηζκνύ ζηα "Παιεά" Βόινπ, ε νπνία θαίλεηαη όηη ζπλεηέιεζε ζηελ νξηζηηθή εγθαηάιεηςε ηεο

Γεκεηξηάδαο θαη ζηε κεηαθνξά ησλ δξαζηεξηνηήησλ από ην λόηην ηκήκα ηνπ θόιπνπ ηνπ Βόινπ ζην βόξεην. Δπεηδή

όκσο ην όλνκα ηεο Γεκεηξηάδαο αλαθέξεηαη θαη πνιύ αξγόηεξα από ηνλ 6ν αη,κ.Υ., ζα πξέπεη λα ζεσξήζνπκε ηελ

ππόζεζε ηνπ Ρ. Marzolff όηη ην όλνκα ηεο Γεκεηξηάδαο είρε από ηα ρξόληα ηνπ Ηνπζηηληαλνύ ηνπιάρηζηνλ θαη κεηά ν

νηθηζκόο ζηα "Παιεά".

Δπνκέλσο, ζηα ρξόληα ηνπ Ηνπζηηληαλνύ ζα πξέπεη λα ρξνλνινγεζεί ε παιαηόηεξε θάζε ηνπ ηείρνπο ησλ Παιαηώλ θαη λα

ηαπηηζζεί κε ην ηείρνο ηεο Γεκεηξηάδνο πνπ αλαθέξεη ν Πξνθόπηνο, αθνύ ζηε ζέζε ηεο ειιεληζηηθήο πόιεο δελ

δηαπηζηώζεθε επηζθεπή ησλ ηεηρώλ ηελ επνρή εθείλε ζύκθσλα κε ηα ζηνηρεία πνπ καο δίλνπλ νη αλαζθαθείο ηνπ ρώξνπ

ειίδα 2 από 8

Α. Αξβαληηόπνπινο, Ρ. Marzolff, Αλζή Δπζηαζίνπ. Όια δε ηα ηκήκαηα ζηα νπνία ρξεζηκνπνηήζεθαλ παιαηόηεξα

αξρηηεθηνληθά κέιε ζα πξέπεη λα αλήθνπλ ζην Ηνπζηηληάλεην ηείρνο.

Σν πιηθό απηό πξνέξρεηαη από κία πόιε πνπ ζεκείσζε κεγάιε αλάπηπμε θαηά ηνλ 3ν, 2ν, 1ν, αη. π.Υ. θαη είλαη ε

Γεκεηξηάδα. ηνλ νηθηζκφ ησλ Παιαηψλ δελ έρνπκε ελδείμεηο φηη ππήξρε αλζεξή πφιε θαηά ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν. ην νηθφπεδν Γ. Πνπιηνχ ππάξρεη καμαροζκέπαζηο ημιερειπωμένο κηίζμα ην νπνίν εθάπηεηαη θαηά ηε βνξεηναλαηνιηθή ηνπ

γσλία ζην παιαηνρξηζηηαληθφ ηείρνο. Σν αλσηέξσ θηίζκα κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ηκήκα πηζαλφλ ππξηηηδαπνζήθεο ή νπινζηάζην ηνπ ζπγθξνηήκαηνο ηεο παξαθείκελεο πχιεο πνπ είλαη γλσζηή κε ην φλνκα Καξά Κάπνπ θαηά ηε βπδαληηλή θαη κεηαβπδαληηλή πεξίνδν. ην νηθφπεδν ηνπ Π. Βελεηφ ζην ρψξν φπνπ ζε λεφηεξε επνρή ππήξρε Υάλη απνθαιχθζεθε ηκήκα κσκλικού πύργοσ ηνπ

Κάζηξνπ ηνπ Βφινπ θαζψο θαη ιείςαλα βπδαληηλνχ θηεξίνπ. Σα ηείρε ηνπ Φξνπξίνπ Βφινπ έρνπλ ππνζηεί δηάθνξεο επηζθεπέο αλά ηνπο αηψλεο. Ηδίσο δε επηζθεπάζζεθαλ θαηά ηνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο. Απηφ πνπ δηαζψζεθε κέρξη ηηο κέξεο καο είλαη ην βπδαληηλφ κε πξνζζήθεο δπν ή ηξηψλ πξνκαρψλσλ ηεηξαπιεχξσλ ζηε ΒΑ γσλία, ζηε βφξεηα θαη δπηηθή επί Σνπξθνθξαηίαο. Καηά ηνλ 14ν αη. αλαθέξεηαη γηα πξψηε θνξά ην θξνχξην σο Γάινο απφ ηνλ Καληαθνπδελφ, φπνπ ζεκεηψλεηαη φηη ην 1333 ν Κσλζηαληίλνο ν Μνλνκάρνο "είιε ηνλ Γφινλ θαη ην Καζηξίλ". Σν Φξνχξηνλ ηνπ Βφινπ ήηαλ ηεηξάπιεπξν, ηεηξαγψλνπ ζρήκαηνο κε θακππινχκελεο γσλίεο. ηελ αλαηνιηθή πιεπξά ππήξρε πχιε. Καηά ηελ αλαηνιηθή θαη δπηηθή γσλία ηεο αλαηνιηθήο πιεπξάο ππήξρε απφ έλαο ζηξνγγπιφο πχξγνο ή πξνκαρψλαο. Ζ πχιε νδεγνχζε ζε εκπνξηθή ζθάια, φπνπ απφ ηνλ 17ν αη. άξρηζε λα ηδξχεηαη ε εκπνξηθή δψλε ηεο πφιεο πνπ ζηέγαδε ηα εκπνξηθά καγαδηά, ην παδάξη θαη ην ηεισλείν ελψ ζηε βφξεηα πιεπξά ππήξρε πχιε νλνκαδφκελε ηνπξθηθά Καξά - Κάπνπ (Μαχξε ζχξα) απφ φπνπ ήηαλ ε έμνδνο πξνο ηε Λάξηζα θαη ηελ ππφινηπε Θεζζαιία. Οη ηξεηο πιεπξέο πξνζηαηεπφηαλ απφ ηεηξάγσλνπο πχξγνπο, επάιμεηο θαη κηθξή ηάθξν. Γηαηξείην ζε εζσηεξηθφ θαη εμσηεξηθφ. Ζ ΒΑ γσλία ηνπ ηείρνπο πεξηβαιιφηαλ απφ άιιε ζεηξά ηείρνπο θαη κία πχιε, νπνία απνηεινχζε ηελ αθξφπνιε ηνπ Φξνπξίνπ. Σν Φξνχξην θπξηεχζεθε απφ ηνλ Βελεηφ λαχαξρν Μνξνδίλε ην 1655 θαη ν Coronelli θάλνληαο ηελ πεξηγξαθή ηεο λαπκαρίαο παξαζέηεη θαη άπνςε ηνπ Φξνπξίνπ, ζην νπνίν θαίλνληαη νη απνζήθεο, ηα ηδακηά, νη νηθίεο θ.ι,π. θαζψο θαη θάηνςε ηνπ. Σν 1889 θαηεδαθίζηεθαλ κεγάια ηκήκαηα ηνπ Φξνπξίνπ. Σνπξθηθφ ηέκελνο ππήξρε κέζα ζην Φξνχξην θαη είλαη γλσζηφ απφ εηθφλα ζην ζχγγξακκα ηνπ Coronelli ηνπ έηνπο 1686. Καηά ηνλ Ν. Γηαλλφπνπιν ε νηθνδφκεζε ηνπ αλάγεηαη ζηα κέζα ηνπ 16νπ αη., φηαλ θηίζηεθαλ θαη ηα πεξηζζφηεξα ηδακηά ζηε Θεζζαιία. Απφ ηα αξρηηεθηνληθά γιππηά πνπ ππήξραλ ζην πξναχιην ρψξν θαζψο θαη ίρλε ηνηρνπνηίαο αξραηφηεξνπ θηίζκαηνο έβγαιε ην ζπκπέξαζκα φηη ην ηδακί ζα θηίζηεθε πάλσ ζε βπδαληηλή εθθιεζία. Ύζηεξα απφ ηελ θαηαζηξνθή ηνπ θαηά ηελ επίζεζε ηνπ Μνξνδίλε ην 1655, μαλαθηίζηεθε πξνο ηα ηέιε ηνπ 17νπ αη. Παξέκεηλε ζηελ ζέζε ηνπ θαη χζηεξα απφ ηελ έληαμε ηνπ Βφινπ ζην Διιεληθφ θξάηνο (1881) θαη ηελ θαηεδάθηζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Φξνπξίνπ (1889) έσο ηελ ηειηθή θαηαζηξνθή απφ ηνπο ζεηζκνχο ηνπ 1955. χγρξνλεο επνρήο κε ην ηέκελνο είλαη θαη ην λοσηρό - ταμάμ πνπ ηκήκα ηνπ ζψδεηαη δπηηθά ηνπ νηθνπέδνπ ηεο Τπεξηνπηθήο

Αγνξάο. ΓΟΡΙΣΑ

Ο ιφθνο είλαη γλσζηφο σο ρψξνο πεξηπάηνπ αιιά θαη απφ ηελ εθθιεζία ηεο Εσνδφρνπ Πεγήο, ζηελ θνξπθή ηνπ. Ζ ζεκεξηλή εθθιεζία πήξε ηε ζέζε παιαηφηεξνπ ρξηζηηαληθνχ λανχ ηνπ 18νπ αηψλα, ελψ ππάξρνπλ ελδείμεηο γηα ηε χπαξμε ζηε ίδηα ζέζε αξραίνπ ηεξνχ. ην ιφθν απηφ θηίζηεθε θαη θαηνηθήζεθε ζηα κέζα ηνπ 4νπ αηψλα π.Υ. κηα κεγάιε πφιε. χκθσλα κε ηηο επηζηεκνληθέο ελδείμεηο, ε πφιε άξρηζε λα θαηνηθείηαη ζηα κέζα ηνπ 4νπ αηψλα π.Υ. Σν απζηεξά νξγαλσκέλν πνιενδνκηθφ ζχζηεκα θαλεξψλεη φηη ε θαηνίθεζε πάλσ ζην ιφθν ππήξμε πξντφλ ζπγθεθξηκέλεο κειέηεο θαη έγηλε αθνινπζψληαο πξνδηαγξαθέο ζπγθξνηεκέλνπ ζρεδίνπ. Πίζσ απφ ηε ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή είλαη πνιχ πηζαλφ λα βξίζθεηαη ν Φίιηππνο Β', ν νπνίνο ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν έθαλε νρπξψζεηο ζηε Μαγλεζία. Ωζηφζν, ην ηείρνο ηεο πφιεο, φπσο ζψδεηαη ζηηο κέξεο καο, ζα πξέπεη λα νινθιεξψζεθε ζηα ρξφληα ηνπ Κάζζαλδξνπ (κεηαμχ 316 θαη 298 π.Υ.). Λίγν αξγφηεξα, ην 294 π.Υ., νπφηε ν Γεκήηξηνο Πνιηνξθεηήο ίδξπζε ηελ αξραία πφιε ηεο Γνξίηζαο άξρηζε ζηαδηαθά λα εξεκψλεη. Έλαλ αηψλα κεηά ηελ ίδξπζε ηεο, ην 250 π.Υ., ε πφιε εγθαηαιείθζεθε νξηζηηθά. Απφ ηελ εμέηαζε ηεο πεξηνρήο πξνέθπςε φηη ηα ζπίηηα ηεο πφιεο ήηαλ ζπλήζσο ηεηξάγσλα. Αλάκεζα ζηα νηθνδνκηθά ηεηξάγσλα πνπ ζρεκαηίδνληαλ απφ ηνπο νξηδφληηνπο θαη θάζεηνπο δξφκνπο δηαπηζηψζεθε ε χπαξμε ηξηψλ ειεχζεξσλ ρψξσλ (πιαηεηψλ) πνπ πξνθαλψο ζπλδένληαλ κε ηε δεκφζηα δσή ηεο πφιεο. Ηδηαίηεξα πξνζεγκέλν ήηαλ ην ακπληηθφ ζχζηεκα ηεο πφιεο. Σν ηείρνο ηεο πφιεο θαηά ην ςεπδντζφδνκν ζχζηεκα έρεη ζπλνιηθφ κήθνο 2,5 πεξίπνπ ρικ. ελψ εληζρχεηαη απφ 33 πχξγνπο. Σκήκα ηεο νρχξσζεο απνηειεί θαη ε αθξφπνιε, ζην ρακειφηεξν ζεκείν ηνπ ιφθνπ, ζηε ζέζε φπνπ βξίζθεηαη ζήκεξα ν λαφο ηεο Εσνδφρνπ Πεγήο. Έρεη κήθνο πεξίπνπ 135κ. θαη πιάηνο 80κ. Ηδηαίηεξε πξνζηαζία ππήξρε ζηηο 3 πχιεο. Σν ζεκαληηθφηεξν νρπ-ξσκαηηθφ έξγν ν πξνκαρψλαο 14 ζην πιένλ επάισην θαη πξνζπειάζηκν ζεκείν ηεο νρχξσζεο, εθεί πνπ ελψλεηαη ν ιφθνο ηεο Γνξίηζαο κε ην Πήιην θαη ζπγρξφλσο πξνζηάηεπε θαη ηε βφξεηα πχιε. Έμσ απφ ηα ηείρε ηεο πφιεο βξίζθνληαη θαη ηα δχν κεγάια λεθξνηαθεία, ην δπηηθφ θαη ην αλαηνιηθφ. Κνληά ζηελ αλαηνιηθή πχιε, εμσηεξηθά ηνπ ηείρνπο, εληνπίζηεθε κηθξφ θπζηθφ ζπήιαην. ηα ηνηρψκαηα ηνπ ππάξρεη ε επηγξαθή "ΓΗΟ ΜΔΗΛΗΥΗΟΤ", ε νπνία νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ζηελ πεξηνρή ιαηξεπφηαλ ν Γίαο. Σα ιαηνκεία ηνπ 4νπ αηψλα π.Υ. ζψδνληαη ζε 30 ζεκεία ηνπ ιφθνπ.

ΠΑΓΑΔ Γεμηά ηνπ δξφκνπ Βφινπ - Αικπξνχ, αλάκεζα ζην Λφθν ηνπ Πξνθήηε Ζιία, ην Αινγνπάηη, ην Νηακάξη, βνξεηφηεξα απφ ην "Λπγαξφξεκα", ήηαλ ρηηζκέλε ε αξραία πφιε Παγαζαί, πνπ έδσζε ην φλνκα ηεο ζηνλ Παγαζεηηθφ Κφιπν. Έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηελ πεξηνρή θαηνηθήζεθε ήδε απφ ηελ ηξίηε ρηιηεηεξίδα π.Υ., ηε κπθελατθή πεξίνδν ε έθηαζε σο ηα Πεπθάθηα ήηαλ επίζεο θαηνηθεκέλε. Απφ ηνλ 6ν αηψλα, νη Φεξαίνη, πνπ ήζειαλ λα εηζάγνπλ θαη εμάγνπλ ηα πξντφληα κέζσ ηεο ζάιαζζαο, θαηέιαβαλ ηελ αθηή απφ ηα Πεπθάθηα σο ηα αθξσηήξη Αγθίζηξη θη έθαλαλ επίλεην ηνπο ηηο Παγαζέο. Σνλ 4ν αηψλα νη Παγαζέο πνπ αλαπηχζζνληαλ παξάιιεια κε ηηο Φεξέο, θηάλνπλ ζηε κεγαιχηεξε ηνπο αθκή. Κχξηα ζεφηεηα ζηηο Παγαζέο ήηαλ ν Απφιισλ Παγαζαίνο. Λαηξεχνληαλ, σζηφζν θη άιινη ζενί, φπσο ν Πνζεηδψλ, ν Γηφλπζνο ν "πειάγηνο" θαη ηηκσ-ξφο ησλ πεηξαηψλ θαη ε Άξηεκηο ε "Παγαζίηηο".

ειίδα 3 από 8

ηα 353 π.Υ. νη Παγαζέο θπξηεχηεθαλ απφ ηνλ καθεδφλα βαζηιηά Φίιηππν, πνπ ηηο αθαίξεζε απφ ηηο Φεξέο. Απφ ηφηε μεθηλά θαη ε παξαθκή ηεο πφιεο, θαζψο νη Φεξαίνη έθαλαλ ιηκάλη ηνπο ηηο Φζηψηηδεο Θήβεο (Νέα Αγρίαινο). ηηο αξρέο ηνπ 3νπ αηψλα ν πεξίθεκνο καθεδφλαο βαζηιηάο Γεκήηξηνο Πνιηνξθεηήο ίδξπζε ζηε ζέζε ηεο έλα νρπξσκέλν επίλεην ηνπ εζσηεξηθνχ ηεο Θεζζαιίαο, ηε Γεκεηξηάδα. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ησλ Παγαζψλ απνηέιεζε ηκήκα ηεο θαηλνχξγηαο πφιεο.

ΓΗΜΗΣΡΙΑΓΑ Ο αξραηνινγηθφο ρψξνο βξίζθεηαη ελάκηζε ρικ. λφηηα ηνπ θχξηνπ πνιενδνκηθνχ ηζηνχ ηεο ζεκεξηλήο πφιεο θαη κέζα ζηα φξηα ηνπ Γήκνπ Βφινπ. πλδέεηαη άκεζα κε ηνπο γεηηνληθνχο αξραηνινγηθνχο ρψξνπο ηνπ έζθινπ θαη ηνπ Γηκελίνπ, ησλ Παγαζψλ θαη ηνπ Κάζηξνπ ηνπ Βφινπ ζηε ζπλνηθία "Παιηά". Ο ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο πξντζηνξηθφο νηθηζκφο ζηε Μαγνχια "Πεπθάθηα", ηα επξήκαηα ηεο κπθελατθήο πεξηφδνπ, ηεο αξρατθήο, θιαζηθήο θαη ειιεληζηηθήο επνρήο αιιά θαη ησλ ξσκατθψλ θαη παιαηνρξηζηηαληθψλ ρξφλσλ απνδεηθλχνπλ φηη ν ρψξνο θαηνηθήζεθε αδηάιεηπηα απφ ηα πξντζηνξηθά ρξφληα ελψ ε ηζηνξία ηνπ θαιχπηεη φιεο ηηο πεξηφδνπο ηεο αξραηφηεηαο. ηηο αξρέο ηνπ 3νπ π.Υ. αηψλα ν Γεκήηξηνο ν Πνιηνξθεηήο απνθάζηζε λα ηδξχζεη ηε Γεκεηξηάδα, ηε δεχηεξε πξσηεχνπζα ηνπ καθεδνληθνχ θξάηνπο, ζε κηα πξνλνκηαθή ζέζε, κε ζέα ην Πήιην θαη ηνλ Παγαζεηηθφ θφιπν. Γεκηνχξγεζε κηα πφιε ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο, κε νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δχλακε, ππνρξεψλνληαο ηνπο θαηνίθνπο ησλ κηθξψλ νηθηζκψλ ηεο πεξηνρήο λα κεηνηθίζνπλ. Ππξήλαο ηεο ήηαλ νη "Παγαζέο", πφιε ηεο θιαζηθήο πεξηφδνπ. Σελ πφιε πξνζηάηεπαλ πεξηκεηξηθά ηείρε ελψ ν ζρεδηαζκφο ηνπ πνιενδνκηθνχ ηεο ηζηνχ έγηλε κε ην Ηππνδάκεηα ζχζηεκα. Γεκφζηα θηίξηα φπσο ην ανάκηορο, ηο θέαηρο, ιερά λαηρείας, η αγορά και ηο ηρώο ζπκπιεξψλνπλ ηελ εηθφλα ηεο αξραίαο πφιεο. Ζ πφιε ήθκαζε θαη θαηά ηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν. Λακπξά δείγκαηα απηήο ηεο επνρήο νη δχν βαζηιηθέο: Ζ βαζηιηθή ηεο Γακνθξαηίαο θαη ε βαζηιηθή ηνπ Πξνθήηε Ζιία.

ΑΜΦΑΝΔ Βξίζθνληαη ζηε ζεκεξηλή ζέζε "σξφο". Οη αλαθνξέο ηεο πφιεο, ηφζν απφ ηα θείκελα αξραίσλ ζπγγξαθέσλ αιιά θαη απφ ηηο αλαζθαθέο ζηελ πεξηνρή, καο πιεξνθνξνχλ φηη ε χπαξμε ηεο αλάγεηαη ηνπιάρηζηνλ ζηελ πζηεξναξράίθή επνρή. Ζ πφιε ησλ Ακθαλψλ ήηαλ πάληνηε έλαο κηθξφο ζπλνηθηζκφο, ρσξίο βέβαηα απηφ λα κεηψλεη ηε ζηξαηεγηθή ηεο ζέζε θαη ηνλ εκπνξηθφ ραξαθηήξα πνπ πξέπεη λα είρε, ιφγσ αθξηβψο ηεο ζέζεο ηεο απηήο. Ζ πφιε πξσηναλαζθάθζεθε ζηηο αξρέο ηνπ πξνεγνχκελνπ αηψλα απφ ηνλ Αξβαληηφ-πνπιν, ν νπνίνο εληφπηζε έλα θπθιηθφ νρπξσκαηηθφ ηείρνο γχξσ απφ ηε βξαρψδε θνξπθή ηεο αθξφπνιεο. Αλαηνιηθά θαη δπηηθά ηεο Αθξφπνιεο δηαθξίλνληαη ίρλε ηεο θάησ Πφιεο. Ίρλε θαηνηθηψλ δηαθαίλνληαη ζε αθηηλσηή δηάηαμε θαη πάλσ ζην ιφθν ηεο Αθξφπνιεο. Έμσ απφ ηα ηείρε ηεο πφιεο, ζην λφηην ηκήκα ηεο Αθξφπνιεο κπνξεί θαλείο λα δεη έλα ζεκαληηθφ νηθνδφκεκα πνπ απφ ηηο δηαηξέζεηο ηνπ δηαθαίλεηαη φηη πξφθεηηαη γηα λαφ. Ζ εηδηθή ηνπ αμία είλαη φηη δελ παξνπζηάδεη ην θαλνληθφ ζρήκα ελφο θιαζηθνχ λανχ, αιιά έλα πην αξρατθφ, ηνπ ιεγφκελνπ ηχπνπ ηνπ λανχ κε "εζράξα". ηα βνξεηνδπηηθά ηεο αξραίαο πφιεο, ζηελ παξαιία σο ηηο Αιπθέο, εθηεηλφηαλ ην λεθξνηαθείν ηεο. εκαληηθφο αξηζκφο ηαθψλ θηινμελνχζαλ θαηά βάζε αηνκηθέο ηαθέο. Οη ιηγνζηνί πνιιαπινί ηάθνη ήηαλ απνηέιεζκα αθξαίσλ θαηαζηάζεσλ. Ζ ρξνλνιφγεζε ησλ ηάθσλ απφ ην λεθξνηαθείν ησλ Ακθαλψλ, πνπ ζπκπίπηεη κε ηε δηάξθεηα δσήο ηεο πφιεο, θαλεξψλεη ηε δηαθνπή ηεο εγθαηνίθεζήο ηεο ζηηο αξρέο ηνπ 3νπ αηψλα π.Υ. , επνρή θαηά ηελ νπνία ν καθεδφλαο βαζηιηάο Γεκήηξηνο Πνιηνξθεηήο, κε ππξήλα ηελ θιαζηθή πφιε ησλ Παγαζψλ, έθηηζε ηελ πφιε πνπ πήξε ην φλνκα ηνπ ηδξπηή ηεο.

ΔΚΛΟ Ο πξντζηνξηθφο νηθηζκφο ηνπ έζθινπ αλαπηχρζεθε πάλσ ζην ιφθν "«αζηξάθη" θαζψο θαη ζηε γχξσ πεξηνρή, θνληά ζην ζεκεξηλφ ρσξηφ έζθιν. Οη πξψηεο αλαζθαθέο ζην λενιηζηθφ νηθηζκφ ηνπ έζθινπ έγηλαλ ην 1901-1902 απφ ηνλ Υξ. Σζνχληα. Αξγφηεξα (1956) ν Γ.Ρ. ζενράξεο άξρηζε λέα αλαζθαθηθή έξεπλα ζην ιφθν θαη ζηε γχξσ πεξηνρή, πνπ θξάηεζε κέρξη ην 1977. Σν έζθιν θαηνηθήζεθε γηα πξψηε θνξά ζηα κέζα ηεο 7εο ρηιηεηίαο. Σα αξρηηεθηνληθά ιείςαλα απηήο ηεο επνρήο είλαη ζπάληα. Πξφθεηηαη γηα ειιεηςνεηδή νξχγκαηα κέζα ζην έδαθνο κε ηνίρνπο πνπ πξνεμείραλ απφ ην έδαθνο, θηηαγκέλνπο απφ θιαδηά δέλ-δξσλ θαη ιάζπε. Οη άλζξσπνη ηεο πεξηφδνπ απηήο δνχζαλ απφ ηελ θηελνηξνθία θαη ηε γεσξγία. ε απηή ηελ πεξίνδν αλήθνπλ πνιιά θνθάιηλα εξγαιεία, ιεπίδεο νςηαλνχ θαη ππξηηφιηζνπ, ιίζηλα εξγαιεία θαη ιίγα πήιηλα εηδψιηα. Αξγφηεξα, ζηελ Αξραηφηεξε Νενιηζηθή ( 6ε ρηιηεηία ), ηα ζπίηηα θηίδνληαη κε πέηξηλα ζεκέιηα, ηνίρνπο απφ σκά πιηζηά θαη δάπεδα απφ παηεκέλν πειφ. ηελ πεξίνδν απηή έρνπκε θεξακηθή κνλφρξσκε θαη δηαθνζκεκέλε, ιίζηλα θαη θνθάιηλα εξγαιεία, πήιηλα εη-δψιηα. ηε Μέζε Νενιηζηθή (5ε ρηιηεηία) ν νηθηζκφο απνθηά κηα κεγάιε θαη πξσηνθαλή έθηαζε. Ζ πεξίνδνο απηή ηαπηίδεηαη κε ην γλσζηφ πνιηηηζκφ ηνπ έζθινπ θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ γξαπηή θεξακηθή, απφ ηε βειηίσζε ηεο ηερληθήο ηνπ ςεζίκαηνο ησλ πήιηλσλ αληηθεηκέλσλ, πνπ επηηπγράλεη ζαπκάζηα θφθθηλα ρξψκαηα, θαη αθφκα απφ ηε κεγάιε ρξήζε ησλ ιίζηλσλ εξγαιείσλ θαη ηελ αθζνλφηεξε ρξήζε ηνπ νςηαλνχ, πνπ πξνέξρεηαη απφ ηε Μήιν. ην «αζηξάθη ηα νηθήκαηα είλαη ζπλήζσο κηθξά, κε ζηελά δξνκάθηα αλάκεζα ηνπο, πνπ ζρεκαηίδνπλ ζε νξηζκέλα ζεκεία πιαηείεο. Δμσ απφ ην «αζηξάθη, ζηνλ νηθηζκφ πνπ εθηείλεηαη πξνο ηα δπηηθά, ηα ζπίηηα είλαη θάπσο πην άλεηα, κε δηάηαμε ζαθψο πξνκειεηεκέλε. Μηα ηέηνηα νηθηζηηθή νξγάλσζε απνηεινχκελε απφ 500-800 ζπίηηα, είλαη ε κνλαδηθή πνπ έρεη αλαζθαθεί ζηε Θεζζαιία. Όια ηα ζπίηηα έρνπλ ιίζηλν ζεκέιην, πιίλζηλε αλσδνκή, δίθιηλε ζηέγε κε δνθνχο, ζθεπαζκέλε κε πειφ θαη κε κία νπή γηα ηελ έμνδν ηνπ θαπλνχ. Γχξσ απφ ηα ζπίηηα ππάξρνπλ κεγάινη ηνίρνη πνπ δελ ζα πξέπεη λα ζεσξεζνχλ σο νρπξσκαηηθά ηείρε, αιιά απιά σο ηνίρνη αλαιεκκαηηθνί πνπ δελ απνθιείεηαη λα δειψλνπλ θαη θάπνηα πξφλνηα πξνθχιαμεο ή απνκφλσζεο. Ο νηθηζκφο ιίγν πξηλ απφ ην ηέινο ηεο 5εο ρηιηεηίαο εξεκψλεηαη απφ θάπνηα θαηαζηξνθή, ίζσο ππξθαγηά, γηα πεξηζζφηεξν απφ 500 ρξφληα θαη μαλαθαηνηθείηαη ζηε Νεφηεξε Νενιηζηθή (4ε ρηιηεηία) ζε πεξηνξηζκέλε έθηαζε θαη κφλν πάλσ ζην ιφθν «αζηξάθη.

ΓΙΜΗΝΙ Ο λενιηζηθφο νηθηζκφο ηνπ Γηκελίνπ βξίζθεηαη πάλσ ζε ρακειφ ιφθν, ζε απφζηαζε 5 ρικ. απφ ην Βφιν, ζηηο βνξεηνδπηηθέο παξπθέο ηνπ ζεκεξηλνχ ρσξηνχ Γηκήλη. Καηνηθήζεθε απφ ην ηέινο ηεο 5εο ρηιηεηίαο κέρξη ην ηέινο ηεο Υαιθνθξαηίαο φπσο έδεημε ε πξνζθαηε αλαζθαθηθή έξεπλα. Αλαζθαθέο ζηνλ νηθηζκφ έγηλαλ θπξίσο ζηηο αξρέο ηνπ αηψλα καο απφ ηνπο αξραηνιφγνπο Β.

ειίδα 4 από 8

ηάε θαη Υξ. Σζνχληα (1901-1903) θαη ζπλερίζηεθαλ αξγφηεξα (1974-19770 απφ ηνλ θαζεγεηή Γ. Υνπξκνπδηάδε. πλερίδνληαη απφ ηελ Βαζ. Αδξχκε. Νεολιθικός οικιζμός Σν Γηκήλη είλαη έλαο κεγάινο θαη θαιά νξγαλσκέλνο νηθηζκφο, πνπ θαηνηθήζεθε γηα πξψηε θνξά ζηε Νεφηεξε Νενιηζηθή (ηέινο 5εο ρηιηεηίαο ). Οη θάηνηθνί ηνπ ππνινγίδνληαη ζε 200 ή 300 ην πνιχ άηνκα. Σα αξρηηεθηνληθά ιείςαλα πνπ εθηείλνληαη πάλσ ζην ιφθν ζε έθηαζε φρη κεγαιχηεξε απφ 30 ζηξέκκαηα, καο δίλνπλ ηελ εηθφλα κηαο νξγαλσκέλεο λενιηζηθήο θνηλφηεηαο πνπ παξνπζηάδεη ην Γηκήλη έλα κνλαδηθφ αξρηηεθηνληθφ ζηνηρείν ηνπο έμη ιηζφθηηζηνπο πεξηβφινπο, πνπ είραλ θαηαζθεπαζηεί γχξσ γχξσ απφ ηνλ νηθηζκφ θαηά δεχγε. Οη δχν πξψηνη νξίδνπλ ηελ θεληξηθή απιή-πιαηεία θαη ηαπηφρξνλα ρξεζηκεχνπλ σο αλαιεκκαηηθνί ηνίρνη φπνπ ζηεξίδνληαη ηα ζπίηηα ηεο θεληξηθήο απιήο. Όια ηα ζπίηηα βξίζθνληαη γχξσ απφ ηελ θεληξηθή απιή ή ζην ρψξν πνπ δεκηνπξγείηαη αλάκεζα απφ ηα δεχγε ησλ πεξηβφισλ. Σα ζπίηηα ηνπ νηθηζκνχ είλαη κεγάια θαη έρνπλ βνεζεηηθά παξάπιεπξα θηίζκαηα πνπ αθήλνπλ αλάκεζα ηνπο αζηέγαζην ρψξν γηα θνηλφρξεζηε απιή. ηα επξήκαηα ησλ αλαζθαθψλ πεξηιακβάλνληαη πνιιά ιίζηλα θαη νζηέηλα εξγαιεία, άθζνλε θεξακηθή θαζψο επίζεο εηδψιηα θαη θνζκήκαηα. Ζ θεξακηθή έδσζε δηαθνζκεκέλα αγγεία πνπ έρνπλ ζπλήζσο αλνηρηφρξσκε επηθάλεηα θαη δηαθφζκεζε κε ζθνχξν ρξψκα πνπ θαιχπηεη φιε ηελ επηθάλεηα ηνπ αγγείνπ κέζα θαη έμσ. Πινχζηα ζε αξηζκφ θαη πνηθηιία ηχπσλ είλαη ηα εξγαιεία, πνπ είραλ θαηαζθεπαζηεί απφ πέηξα, θφθαιν ή πειφ, ηα είδσια θαη ηα θνζκήκαηα. ηελ αξρή ηεο 3εο ρηιηεηίαο ην Γηκήλη εγθαηαιείπεηαη θαη κφλν κηα αγξνηθία-ην κέγαξν ηεο θεληξηθήο απιήο- ήηαλ ζε ρξήζε απφ κηα κεγάιε γεσξγνθηελνηξνθηθή νηθνγέλεηα. Μσκηναϊκός οικιζμός-Ιωλκός Σν 1980 ζηα ΝΑ. ηνπ ιφθνπ κε ηα λενιηζηθά ιείςαλα ζηελ πεδηάδα πξνο ηε κεξηά ηεο ζάιαζζαο, ζε κηα έθηαζε κεγαιχηεξε απφ 100 ζηξέκκαηα απνθαιχθζεθε ζεκαληηθφο κπθελατθφο νηθηζκφο. Ζ πφιε απηή ζχκθσλα κε λεφηεξεο απφςεηο ηαπηίδεηαη κε ηε κπθελατθή Ησιθφ. Απφ ηνλ νηθηζκφ απηφ κέρξη ζήκεξα έρνπλ απνθαιπθζεί πέληε αλεμάξηεηεο ηδησηηθέο κπθελατθέο νηθίεο, ζηνλ ηχπν ηνπ κεγάξνπ, δεμηά θαη αξηζηεξά απφ έλα θαξδχ δξφκν, κε εληαίν πξνζαλαηνιηζκφ, θαζψο θαη ηξείο άιιεο παξφκνηεο νηθίεο ιίγν καθξχηεξα απφ ηηο πξψηεο. ηα φξηα ηνπ νηθηζκνχ απνθαιχθζεθε έλαο ηδηαίηεξα κεγάινο θεξακηθφο θιίβαλνο θαη έλα άιιν εξγαζηήξην. Σν θέληξν ηνπ νηθηζκνχ αζθαιψο βξίζθεηαη πάλσ ζην ιφθν κε ηα λενιηζηθά ιείςαλα, φπνπ ζψδνληαη ηα ζεκέιηα ελφο κεγάινπ κπθελατθνχ κεγάξνπ, ζηε λνηηνδπηηθή άθξε ηεο θεληξηθήο απιήο, ζε ζέζε εγεκνληθή κε πιήξε επνπηεία ηνπ Παγαζεηηθνχ θφιπνπ. ηνπο βαζηιείο ηεο Ησιθνχ κπνξνχλ ζήκεξα λα απνδνζνχλ ρσξίο θακία ακθηβνιία νη δχν ζνισηνί ηάθνη πνπ βξέζεθαλ ζην Γηκήλη ζηηο αξρέο ηνπ αηψλα καο. Οη πξφζθαηεο αλαζθαθέο έδεημαλ φηη ην Γηκήλη δελ εγθαηαιείθζεθε ζην ηέινο ηεο Νεφηεξεο Νενιηζηθήο, αιιά θαηνηθήζεθε γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ζπλερψο θαη κέρξη ην ηέινο ηεο Υαιθνθξαηίαο. ηα κέζα ηνπ 15νπ αη. π.Υ.ζην Γηκήλη ρηίζηεθαλ ηα πξψηα κπθελατθά ζπίηηα ηα νπνία δηαδέρηεθαλ ηα παιαηφηεξα κεζνειια-δηθά κέγαξα. ην 14ν θαη 13ν αη. π.Υ. ε Ησιθφο νξγαλψζεθε θαη έθζαζε ζηε κεγαιχηεξε αθκή ηεο, ελψ ζην 12ν αη. π.Υ. ε πφιε εξεκψζεθε απφ άγλσζηε αηηία , εγθαηαιείθζεθε απφ ηνπο θαηνίθνπο ηεο θαη ε ζέζε μαλαθαηνηθήζεθε ζηα λεφηεξα ρξφληα.

ΦΔΡΔ ην ηέινο ηεο λενιηζηθήο πεξηφδνπ (πηζαλφηαηα θαηά ηε ραιθνιηζηθή πεξίνδν, πεξίπνπ ζηα 3000 π.Υ.) θαηνηθείηαη γηα πξψηε θνξά ζηε ζέζε ηνπ ζεκεξηλνχ Βειεζηίλνπ ε ιεγφκελε "Μαγνχια Μπαθάιε", ν ππξήλαο ηνπ νηθηζκνχ ησλ Φεξψλ. Με ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ ν νηθηζκφο ζηαδηαθά επεθηείλεηαη θη έηζη πξνθχπηεη ε πφιε ησλ Φεξψλ, κία απφ ηηο πην ζεκαληηθέο πφιεηο ηεο αξραίαο Θεζζαιίαο. Υηηζκέλε ζηνπο πξφπνδεο ηνπ φξνπο Υαιθσδνλίνπ, κε ηε ιίκλε Βντβείδα ζηα βφξεηα θαη ην Πήιην ιίγν πην πέξα, ε πφιε ησλ Φεξψλ ήιεγρε ην πέξαζκα απφ ην εζσηεξηθφ ηεο Θεζζαιίαο πξνο ηνλ Παγαζεηηθφ. Δμαηηίαο ηεο λεπξαιγηθήο ηεο ζέζεο, ε πφιε ησλ Φεξψλ ππήξμε ζεκαληηθφ θέληξν ησλ ζπγθνηλσληψλ ελψ ν θπζηθφο ηεο πινχηνο ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηελ αλάπηπμε ηεο. Ζ πφιε αθκάδεη ζε πξψηε θάζε ζηε κέζε επνρή ηνπ Υαιθνχ (1900 -1600 π.Υ) ελψ θαηά ηε Μπθελατθή επνρή νη Φεξέο θζάλνπλ ζην απψγεην ηεο αθκήο ηνπο. Οη Φεξέο εμαθνινπζνχλ λα πθίζηαληαη θαηά ηελ πξσηνγεσκεηξηθή θαη γεσκεηξηθή επνρή (10νο - 8νο αηψλαο π.Υ.), θαηά ηελ αξρατθή θαη ηελ πξψηκε θιαζηθή επνρή (7νο -5νο αηψλαο π.Υ) ε πφιε επεθηείλεηαη ζεκαληηθά. Με ηελ αλάπηπμε κηαο δπλακηθήο αζηηθήο ηάμεο θαη εμαηηίαο ησλ θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ, ζηα ηέιε ηνπ 5νπ π.Υ αηψλα εγθαζηδξχεηαη ζηελ πφιε ησλ Φεξψλ ηπξαλλία, απφ ηνλ Λπθφθξνλα. Σελ πεξίνδν απηή ε αλάπηπμε ησλ Φεξψλ θνξπθψλεηαη. Ζ επέκβαζε ηνπ Φηιίππνπ Β' ηεο Μαθεδνλίαο, ζηα κέζα ηνπ 4νπ π.Υ αηψλα ηεξκαηίδεη ηηο ζπγθξνχζεηο ζηε Θεζζαιία θαη θαηαιχεη ηελ Φεξατθή ηπξαλλίδα, εγθαζηζηψληαο θξνπξά ζηελ πφιε. Ζ πφιε ησλ Φεξψλ παξέκεηλε ππφ καθεδφληθε θπξηαξρία κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 2νπ αηψλα π.Υ. Απφ ηνλ 1ν π.Υ. αηψλα, ε πφιε ζηαδηαθά θαη γηα αδηεπθξίληζηνπο ιφγνπο, αξρίδεη λα εξεκψλεη.

ΦΘΙΧΣΙΓΔ ΘΗΒΔ - ΝΔΑ ΑΓΥΙΑΛΟ Με ην φλνκα Φζηψηηδεο Θήβεο είλαη γλσζηέο δχν αξραίεο πφιεηο ζην λνκφ Μαγλεζίαο. Ζ κία παξαζαιάζζηα ζην ρψξν ηεο φκνξθεο θσκνπφιεσο ηεο Νέαο Αγρηάινπ, ε νπνία ηδξχζεθε ην 1906 απφ Έιιελεο πξφζθπγεο, πξνεξρφκελνπο απφ ηελ Αγρίαιν ηεο Αλαηνιηθήο Ρσκπιίαο. Σα εξείπηα ηεο άιιεο βξίζθνληαη ζηελ πιαγηά ελφο ιφθνπ βφξεηα ηνπ ρσξηνχ Μηθξνζήβεο. Ζ δεχηεξε απηή πφιε δελ αλαθέξεηαη ζηελ Ηιηάδα κεηαμχ ησλ πφιεσλ πνπ έιαβαλ κέξνο ζηνλ Σξσηθφ πφιεκν. Μαο είλαη γλσζηή απφ αξραίνπο ζπγγξαθείο (ηξάβσλ, Λίβηνο θ.α. )θαη πεξηεγεηέο θαη ε ζέζε ηεο επηβεβαηψζεθε απφ αλαζθαθηθέο έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ απφ ην 1907 θαη χζηεξα. Ζ άιιε πφιε ζηελ παξαιία αξρηθά δελ ιεγφηαλ Φζηψηηδεο Θήβεο αιιά Πύραζος θαη Γημήηριον. Ο Όκεξνο ζηελ Ηιηάδα Β 695

αλαθέξεη φηη ν Πξσηεζίιανο, γηνο ηνπ Ηθίθινπ πήξε άλδξεο απφ ηε Φπιαθή, ηνλ αλζφζπαξην Πχξαζν, ηελ Ίησλα, ηελ Αλδξψλα θαη ηνλ Πηειεφ θαη κε 40 καχξα θαξάβηα έιαβε κέξνο ζηνλ Σξσηθφ πφιεκν. Απφ ηηο πφιεηο πνπ αλαθέξεη ν Όκεξνο κφλν ε Πχξαζνο έρεη ηαπηηζηεί αθξηβέζηεξα κε ηηο αλαζθαθηθέο έξ-οπλεο ηνπ Γεκεηξίνπ ζενράξε. Ο θαηάθπηνο ζήκεξα ρακειφο ιφθνο " Μαγνχια " χςνπο 29 κ. ήηαλ ε Αθξφπνιε ηεο Ππξάζνπ. Σα επξήκαηα, ιείςαλα ηνηρνπνηίαο, επαιιήισλ νηθηζκψλ θαη θπξίσο ζθεχε θεξακηθά αλήθνπλ ζηελ Κιαζηθή, ζηε Γεσκεηξηθή, ζηε Υάιθε, ζηε Μεζνειιαδηθή θαη ζηε Νενιηζηθή επνρή. Ζ πφιε εμαθνινχζεζε λα ππάξρεη θαη ηνπο θαηνπηλνχο αηψλεο αιιά παξάιιεια είρε θαη άιιν φλνκα" Γεκήηξηνλ "απφ ην ζεκαληηθφηεξν ηεξφ ηεο Γήκεηξαο πνπ ην αλαθέξεη ν Όκεξνο. Σν ιηκάλη ηεο ρξεζίκεπε γηα ην εμαγσγηθφ θαη ην εηζαγσγηθφ εκπφξην ηεο Θεζζαιίαο. Καηαζηξάθεθε φκσο θαη απηή φπσο θαη ε αξραία πφιε, απφ ηνλ Φίιηππν ηνλ Δ' ην 217 π.Υ. θαη ν ηξάβσλ ηελ βξήθε εξεηπσκέλε. Όζνη απφ ηνπο θαηνίθνπο ησλ δχν πφιεσλ ζψζεθαλ απφ ηελ

ειίδα 5 από 8

θαηαζηξνθή ηνπ Φηιίππνπ εγθαηαζηάζεθαλ γχξσ απφ ην αξραίν ιηκάλη θαη έηζη δεκηνπξγήζεθε κηα θαηλνχξηα πφιε. Σα παιηά ηεο νλφκαηα μεράζηεθαλ θαη απφ ηνλ 2ν αη. κ.Υ. ζχκθσλα κε επηγξαθέο παίξλεη ην φλνκα " ζήβαη" θαη γηα δηάθξηζε απφ ηελ νκψλπκε Βνησηηθή πφιε " Φθιώηιδες Θήβαι". Ζ πφιε επεκεξεί θαη γλσξίδεη εμαηξεηηθή άλζεζε ηδίσο απφ ηνλ 4ν αη. κ.Υ. θαη χζηεξα, ψζηε δηθαηνινγείηαη ν ραξαθηεξηζκφο ηεο ζε επηγξαθέο " Λακπξφηαηε Θεβαίσλ πφιηο ". Καηά ηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν σο ην ηέινο ηνπ 6νπ αη. κ.Υ. ε πφιε θηάλεη ζε κεγάιε πνιηηηζηηθή αθκή. Απηφ καξηπξνχλ ηα πνιπάξηζκα επξήκαηα ησλ αλαζθαθψλ. εκαληηθά θηήξηα εθθιεζηαζηηθά, ηδησηηθά θαη δεκφζηα κε πινχζην δηάθνζκν απφ καξκάξηλα γιππηά, ςεθηδσηά εληνίρηα θαη δαπέδσλ, πιαθφζηξσηνη δξφκνη, πδξαγσγεία θαη πιήζνο έξγσλ ηέρλεο πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηνλ 3ν κέρξη ηνλ 6ν αη. κ.Υ. Οη ρξηζηηαληθέο επηγξαθέο- επξήκαηα αλαζθαθψλ θαη ζπγθεθξηκέλα πιίλζνη κε ηελ αλάγιπθε επηγξαθή ΔΚΚΛ(εζία) ΘΖΒ(ψλ) καξηπξνχλ ηελ χπαξμε Δπηζθνπήο. Οη αλαζθαθέο ζηηο Φζηψηηδεο Θήβεο-Νέα Αγρίαιν άξρηζαλ ην 1924 δαπάλαηο ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο Αζελψλ θαη δηαηξνχληαη ζε δχν πεξηφδνπο ηελ πξψηε πεξίνδν απφ ην 1924-1956 κε δηαθνπή ην 1941-1953 ππφ ηελ δηεχζπλζε ηνπ θαζεγεηνχ Βπδαληηλήο Αξραηνινγίαο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ Γ. σηεξίνπ. ηε δεχηεξε απφ ην 1959-1992 ππφ ηελ δηεχζπλζε ηνπ Γηεπζπληνχ ηνπ Βπδαληηλνχ Μνπζείνπ Αζελψλ Παχινπ Λαδαξίδε. Παξάιιεια κε ηηο αλαζθαθέο ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο ζην ρψξν ηεο Νέαο Αγρηάινπ δηελεξγεί αλαζθαθέο ζπζηεκαηηθέο θαη ζσζηηθέο θαη ε 7ε Δθνξεία Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ απφ ην 1973. Καηά ηηο πην πάλσ αλαζθαθέο απνθαιχθζεθαλ πνιιά θαη ζεκαληηθά κλεκεία πνπ αλήθνπλ θπξίσο ζηνπο χζηεξνπο αηψλεο ηεο ξσκαηνθξαηίαο θαη ζηελ παιαηνρξηζηηαληθή επνρή σο ηνλ 7ν αη. κ.Υ. φπνηε ηνπνζεηείηαη θαη ην ηέινο ηεο πφιεο Σα ζεκαληηθφηεξα κλεκεία πνπ έρνπλ απνθαιπθζεί είλαη: Βαζιλική Αγίοσ Γημηηρίοσ ηνπ β' κηζνχ ηνπ 5νπ αη. κ.Υ., ε νλνκαζία ηεο νπνίαο πξνήιζε απφ ςεθηδσηή επηγξαθή ζην

δάπεδν ηνπ Βαπηηνηεξίνπ Βαζιλική Δπιζκόποσ Δλπιδίοσ ηνπ ηέινπο ηνπ 5νπ αη. κ.Υ. κε αξρέο ηνπ 6νπ αη. κ.Υ. Βαζιλική Μαρησρίοσ ηνπ 431 κ.Υ. Κοιμηηηριακή Βαζιλική ηνπ 5νπ-6νπ αη. κ.Υ. Βαζιλική Δ' ηοσ 5νπ ατ κ.Υ. Σρίκλιηος ιδιόησπος ναϊζκος ηνπ 3νπ-4νπ αη. κ.Υ. Βαζιλική ζηη ΒΑ καμπή ηοσ ηείτοσς ηοσ 5οσ-6οσ αι. μ.Υ. Σο σκροηημα ηων βαζιλικών ηοσ Αρτιερέως Πέηροσ: Πξφθεηηαη γηα ηξεηο επάιιειεο βαζηιηθέο. Ζ πξψηε ρξνλνινγείηαη ζηα

κέζα ή ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 4νπ αη. κ.Υ., ε δεχηεξε ζηα κέζα ή ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 5νπ αη. κ.Υ. θαη ε Σξίηε ζηελ επνρή ηνπ Ηνπζηηληαλνχ ηνπ Α'(532 κ.Υ.). Δίλαη ην κεγαιχηεξν θαη ην πινπζηφηεξν κλεκείν. Δπίζεο απνθαιχθζεθαλ αξθεηά δεκφζηα θαη ηδησηηθά θηήξηα, ππφθαπζηα ινπηξά θαη λεθξνηαθεία. Ο αξηζκφο ησλ κέρξη ηψξα απνθαιπθζεηζψλ Βαζηιηθψλ αλέξρεηαη ζε δέθα πξάγκα ην νπνίν ζεκαίλεη φηη νη Φζηψηηδεο ή Υξηζηηαληθέο Θήβεο ήηαλ έλα πνιχ ζεκαληηθφ Παιαηνρξηζηηαληθφ θέληξν. Οη Βαζηιηθέο πεξηβάιινληαη απφ πξνζθηηζκαηα, ζεκαληηθή ζέζε ζηα νπνία θαηέρνπλ ηα βαπηηζηήξηα. Μεγάινο είλαη θαη ναξηζκφο ησλ αληηθεηκέλσλ πνπ πεξηζπλειέγεζαλ θαηά ηηο αλαζθαθέο θαη αληηπξνζσπεχνπλ φινπο ηνπο θιάδνπο ηεο ηέρλεο γιππηηθή, πιαζηηθή, θεξακεηθή, ρξπζνρνΐα, δσγξαθηθή, κεηαιινηερλία θ.ι.π. Ηδηαίηεξε εληχπσζε πξνμελνχλ ηα εθηεηακέλα ςεθηδσηά δάπεδα κε ηνλ πνιχρξσκν θαη πινχζην ζε ρξψκαηα θαη ζέκαηα δηάθνζκν ηνπο, ε έθηαζε ησλ νπνίσλ μεπεξλά ηα 1500η.κ.

ΛΟΦΟ ΔΠΙΚΟΠΗ Απφ ηνλ βπδαληηλφ λαφ ηεο Δπηζθνπήο πνπ αλαθαηλίζηεθε ζχκθσλα κε επηγξαθή ζηα 1639 δηαζψζεθε κφλν ε θφγρε θαη κέξνο ηνπ αλαηνιηθνχ ηνίρνπ. πγθξίζεηο ησλ κνξθνινγηθψλ ζηνηρείσλ ησλ ζσδφκελσλ ηκεκάησλ ηνπ κλεκείνπ κε άιια ρξνλνινγεκέλα κλεκεία νδεγνχλ ζε κία πηζαλή ρξνλνιφγεζε ηνπ ζηα ηέιε ηνπ 12νπ αη.. ηνπο ηνίρνπο ηνπ λανχ είλαη εληνηρηζκέλα ή αλαξηεκέλα πνιιά βπδαληηλά αλάγιπθα πνπ αλάκεζα ηνπο μερσξηζηή ζέζε θαηέρνπλ ηα θνκκάηηα απφ ηε ζαξθνθάγν ηεο Άλλαο Μαιηαζελήο, ζπδχγνπ ηνπ δεζπφηε ηεο Γεκεηξηάδαο Νηθνιάνπ Μαιηαζελνχ. Με βάζε ηα θνκκάηηα απηά θαη δχν αθφκε απφ ηε κνλή ηεο Νέαο Πέηξαο θνληά ζηε Πνξηαξηά, έγηλε πξνζπάζεηα αλαπαξάζηαζεο ηεο ζαξθνθάγνπ, πνπ είλαη αθξηβψο ρξνλνινγεκέλε αλάκεζα ζηα ρξφληα 1274 -1276. Άιια βπδαληηλά αλάγιπθα θπιάγνληαη κέζα ζην λαφ ηεο Δπηζθνπήο, ην ζπνπδαηφηεξν απ' απηά κε παξάζηαζε ηεο Παλαγίαο πνπ νδεγεί ην κηθξφ Υξηζηφ ζην κνλαρφ Λεφληην - πξνεξρφκελν απφ ηε κνλή ηεο Παλαγίαο ηεο Μαθξηλίηηζζαο

ΟΙ ΔΚΚΛΗΙΔ ΣΟΤ ΒΟΛΟΤ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΛΑΟ Ο πξψηνο νηθηζηήο ηνπ Βφινπ Ν. Γάηζνο πξσηνζηάηεζε ζηελ αλέγεξζε ηεο πξψηεο εθθιεζίαο ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ. Σν 1855 επηηξνπή βνιησηψλ πήγε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη πέηπρε ηελ αλέγεξζε ηεο εθθιεζίαο. Σα εγθαίληα ηεο έγηλαλ ζηηο 22 Απξηιίνπ 1856. ην πξναχιην ηεο εθθιεζίαο φπνπ βξίζθεηαη θαη ζήκεξα ππήξραλ ηξία θειιηά, ηξία ηζφγεηα δσκάηηα. Σν έλα ρξεζηκνπνηνχληαλ γηα απνζήθε, ην δεχηεξν γηα άζπιν γεξφλησλ θαη ην ηξίην γηα δεκνηηθφ ζρνιείν ζην νπνίν θνίηεζαλ ηα πξψηα παηδηά κέρξη ην 1870. Ο Άγηνο Νηθφιανο ήηαλ ε πξψηε εθθιεζία ηνπ Βφινπ ε νπνία πξνζέθεξε πνιιαπιέο ππεξεζίεο θαη είρε θχξνο Γεκφζηαο αξρήο. Ζ εθθιεζία απνηεθξψζεθε ζηηο 21 Ηνπλίνπ ηνπ 1898. Μέζα ζε 53 εκέξεο θηίζηεθε κία κηθξή πέηξηλε κηθξή θαη πξνζσξηλή ε νπνία ιεηηνπξγνχζε κέρξη ην 1934. Ο ζεκεξηλφο λαφο ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ είλαη έξγν ηνπ Αξηζηνηέιε Εάρνπ, ζεκειηψζεθε ζηηο 9 Γεθεκβξίνπ ηνπ έηνπο 1928 επί Μεηξνπνιίηνπ Γεκεηξηάδνο Γεξκαλνχ θαη δεκάξρνπ πχξνπ ππξίδε. Δμσηεξηθά είλαη επελδεδπκέλνο κε πειεθεηή πέηξα θαη αξκνινγεκέλνο κε ηνχβια. ε ζεκεία δηαθνζκείηαη κε καξκάξηλα αλάγιπθα. Έρεη ππνζηεί ηξνπνπνηήζεηο θαη πξνζζήθεο. Σν έηνο 1952 εγθξίζεθε ε αγηνγξάθεζε ηεο Πιαηπηέξαο απφ ηνλ Αγήλνξα Αζηεξηάδε. Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα δεκηνπξγήκαηα ζηνλ αχιεην ρψξν ηνπ λανχ είλαη ην θσδσλνζηάζην, ην νπνίν αλήθε ζηνλ αξρηθφ λαφ ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ πνπ θαηαζηξάθεθε. Κηίζηεθε κεηαμχ ησλ εηψλ 1884 -1886 θαη απνηειεί έξγν ηνπ Ηηαινχ γιχπηε υ. ΡΓβλβε&π. Σν 1980 ππέζηε αιινηψζεηο απφ θαηαζηξεπηηθφ ζεηζκφ. Αλαζηεισηηθέο εξγαζίεο κε ηελ επνπηεία ηεο 7εο Δθνξείαο Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ ηνλ επαλέθεξαλ ζηελ αξρηθή ηνπ κνξθή.

ΑΓΙΟ ΚΧΝΣΑΝΣΙΝΟ ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα δεκηνπξγήζεθε ε ζπλνηθία ηνπ Αγίνπ Κσλζηαληίλνπ. Με ηελ άδεηα ηνπ Μεηξνπνιίηε Γξεγνξίνπ Φνξηνπληάδε απνθαζίζηεθε λα θηηζηεί έλα μχιηλν παξάπεγκα γηα λα κπνξνχλ νη θάηνηθνη λα εθηεινχλ ηα ζξεζθεπηηθά ηνπο θαζήθνληα. Ζ εθθιεζία θαηαζθεπάζηεθε κε πξνζσπηθή εξγαζία θαη πξνζθνξέο ζε δνκηθά πιηθά απφ ηνπο ελνξίηεο. Σα ζεκέιηα

ειίδα 6 από 8

θαη νη κέρξη ηνπ εδάθνπο ηνίρνη ήηαλ θηηαγκέλνη απφ πέηξα. Οη δηαζηάζεηο ηεο εθθιεζίαο ήηαλ 12 κέηξα κήθνο θαη 6 κέηξα πιάηνο. Δπεηδή νη αλάγθεο ηεο ελνξίαο ήηαλ κεγαιχηεξεο απνθαζίζηεθε ε αλέγεξζε λένπ λανχ. Ο παιαηφο λαφο ιεηηνπξγνχζε 38 ρξφληα. Σα αξρηηεθηνληθά ζρέδηα ηνπ λένπ λανχ ηνπ Αγίνπ Κσλζηαληίλνπ επηκειήζεθε ν αξρηηέθηνλαο - κεραληθφο Αξηζηνηέιεο Εάρνο. Ο λαφο είλαη ξπζκνχ βαζηιηθήο θαη ε ζεκειίσζε ηνπ έγηλε ην 1927. Δπεηδή ην έδαθνο δελ ήηαλ ζηαζεξφ δεκηνπξγήζεθε πξφβιεκα ζηαζεξφηεηαο γηα έλα ηφζν κεγάιν θαη ζεκαληηθφ νηθνδφκεκα. Σε ζεκειίσζε αλέιαβε κία ειβεηηθή εηαηξεία ε νπνία κε ηα θαηάιιεια κεραλήκαηα θαηάθεξε λα πξαγκαηνπνηήζεη ηελ ζεκειίσζε ηνπ λανχ ε νπνία ήηαλ ηφζν επηηπρήο πνπ αθφκα θαηά ηνπο ζεηζκνχο πνπ έπιεμαλ ηελ πεξηνρή ηνπ Βφινπ ην 1955 - 56 δελ έπαζε θακία δεκηά εθηφο απφ ην θακπαλαξηφ πνπ θαηεδαθίζηεθε. Ύζηεξα απφ ηα εγθαίληα ηνπ λένπ λανχ ε παιαηά εθθιεζία απνθαζίζηεθε λα θαηεδαθηζηεί θαη κε ηα πιηθά απηά θηίζηεθε λαφο - παξάπεγκα ζην φλνκα ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ θνληά ζην ηφηε ζθνπεπηήξην. Ο λαφο ηνπ Αγίνπ Κσλζηαληίλνπ κε ηελ βνήζεηα ησλ ελνξηηψλ θαηάθεξε λα εμνπιηζηεί, λα θαηαζηεί ιεηηνπξγηθφο θαη λα δεζπφδεη ζε φιε ηελ πεξηνρή ηεο παξαιίαο ηνπ Βφινπ. ΑΝΑΛΗΦΗ Ο πξψηνο λαφο ζηεγάζζεθε ζην παξάπεγκα ηνπ ακαμνζηαζίνπ θαη άξρηζε λα ιεηηνπξγεί ζηηο 21 Γεθεκβξίνπ 1896. ηηο 17 Απγνχζηνπ 1898 ν Γήκνο δηφξηζε εθθιεζηαζηηθνχο επηηξφπνπο ηνπ Νανχ. Σν 1909 ε εθθιεζία ηεο Αλαιήςεσο είρε γίλεη ν πξνζθηιήο ρψξνο ζπγθέληξσζεο ησλ απεξγψλ θαπλεξγαηψλ ηνπ Βφινπ. Ο λαφο ιεηηνπξγνχζε θαλνληθά, ην εθθιεζίαζκα γηλφηαλ πεξηζζφηεξν θαη ην εηήζην παλεγχξη ζπγθέληξσλε πιήζε θφζκνπ απφ φια ηα ρσξηά ηεο πεξηνρήο ηνπ Βφινπ. Ζ εθθιεζία πνπ θηίζηεθε ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα θαη άληεμε κέρξη ηνπ ζεηζκνχο ηνπ 1955 ήηαλ κεγάιε θαη επηβιεηηθή κε δχν ςειά θακπαλαξηά θαη κε εθηεηακέλν πεξίβνιν, πεξηηεηρηζκέλν θαη θαγθειφθξαθην. Ο λαφο θαηεδαθίζηεθε κεηά ηνπο ζεηζκνχο ηνπ Απξηιίνπ ηνπ 1955 θαη ζηεγάζηεθε ν λαφο ζε παξάπεγκα κέρξη λα ιεηηνπξγήζεη ν θαηλνχξγηνο λαφο ην 1975. Ζ επίζεκε ηειεηή ζεκειίσζεο έγηλε ζηηο 6 Ηνπλίνπ 1962 επί Μεηξνπνιίηνπ Γακαζθελνχ. Σα ζπξαλνίμηα ηνπ λανχ έγηλαλ ην 1975. Ο λένο λαφο, ηξίθιηηε βαζηιηθή κε ηξνχιιν έγηλε κε ζρέδηα ηνπ αξρηηέθηνλα Κσλζηαληίλνπ ηακάηε θαη επηβιέπσλ ν Γ. Πνιπθάξπνπ κε πξσηνκάζηνξα ηνλ Γεκ. Κνπθνγηάλλε είλαη ν κεγαιχηεξνο ηνπ Βφινπ θαη ηεο Θεζζαιίαο κε επηθάλεηα 750 κέηξα. ΜΔΣΑΜΟΡΦΧΗ Υηίζηεθε ην 1891. Αξρηθά ήηαλ μχιηλν παξάπεγκα. Αξγφηεξα θηίζηεθε άιιε ιηζφθηηζηε πνπ δηαηεξήζεθε σο ην 1956. Απφ ην 1927 άξρηζε λα θηίδεηαη ε ζεκεξηλή εθθιεζία, ζεκειηψζεθε ην Μάτν 1927 επί κεηξνπνιίηνπ Γεξκαλνχ θαη δεκαξρίαο π. ππξίδε. Σα εγθαίληα έγηλαλ ζηηο 27 Ηνπιίνπ 1936. Ο λαφο είλαη βπδαληηλνχ ξπζκνχ εκβαδνχ 25 Υ 25κ.

ΑΓΙΟΙ ΘΔΟΓΧΡΟΙ Ζ εθθιεζία απηή βξίζθεηαη ζηε ζπλνηθία "Παιαηψλ". Σελ έθηηζε ν Γήκνο Παγαζψλ, επάλσ ζην Κάζηξν ηεο Πφιεσο, πνπ θαηεδαθίζηεθε θαη ζηελ ίδηα ζέζε ηεο αξραίαο εθθιεζίαο. Ζ πξψηε ιεηηνπξγία έγηλε ζηηο 14 ηνπ Απξίιε ηνπ 1891 ηελ Κπξηαθή ησλ Βαΐσλ, φηαλ Μεηξνπνιίηεο Γεκεηξηάδνο ήηαλ ν Γξεγφξηνο. Ο ρψξνο ηεο εζσηεξηθά είλαη 13,5 Υ 11,25κ. ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΤΡΟΙ Αξρηθά θαηαζθεπάζηεθε κία κηθξή μχιηλε παξαγθνεθθιεζηά ηελ νπνία βειηηψλνπλ θαη επεθηείλνπλ. Σν 1918 ην θηίξην δφζεθε ζηελ Ηεξά Μεηξφπνιε θαη ηδξχζεθε ε ελνξία ησλ Αγίσλ Αλαξγχξσλ Βφινπ. ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 ν μχιηλνο λαφο επελδχζεθε κε πέηξεο θαη απηφο ν κηθξφο αιιά γξαθηθφο πέηξηλνο λαφο εμππεξέηεζε ηηο πλεπκαηηθέο αλάγθεο ησλ θαηνίθσλ ησλ πεξηνρψλ Καπαθιί, Νεαπφιεσο θαη Λάκηαο - Γηκελίνπ Κηίζζεθε λάξζεθαο θαη έλα εμσηεξηθφ πεδνχιη πεξηκεηξηθφ. Κηίζζεθαλ αθφκα κεξηθά δσκάηηα ηα "θειηά" γηα ηνπο πξνζθπλεηέο. Παξά ηηο ζπλερείο βειηηψζεηο θαη πξνεθηάζεηο ε ρσξεηηθφηεηα ηνπ λανχ ήηαλ κηθξή θαη ππήξρε επηηαθηηθή αλάγθε γηα ηελ νηθνδφκεζε ελφο κεγαιχηεξνπ λανχ. Ζ θήξπμε ηνπ πνιέκνπ ην 1940 καηαίσζε ηα ζρέδηα γηα ηελ θαηαζθεπή λανχ. ηηο 4 Μαΐνπ 1948 ην εθθιεζηαζηηθφ ζπκβνχιην είρε ελεκεξψζεη γηα ηελ θαηάζεζε ηνπ ζεκειίνπ ιίζνπ ηνπ λένπ Νανχ παξαπιεχξσο ηνπ παιαηνηέξνπ. Με εξάλνπο θαη κεληαίεο εηζθνξέο ησλ θαηνίθσλ αιιά θαη γελλαίεο δσξεέο ν λαφο νινθιεξψζεθε ζε 5 ρξφληα. ηηο 4 Οθησβξίνπ ηνπ 1953 πξαγκαηνπνηήζεθε ε ιεηηνπξγία ζηνλ θαηλνχξγην λαφ παξά ηηο ειιείςεηο πνπ είρε ην θηίξην. Απηέο νινθιεξψζεθαλ ζηαδηαθά θαη ζε έλα αξθεηά καθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα. Παξά ηηο δεκηέο πνπ ππέζηε ν λαφο ην 1955 απφ ηνπο ζεηζκνχο θαη ηηο πξνηξνπέο ησλ κεραληθψλ γηα ην γθξέκηζκα ηνπ ν θιήξνο είρε δηαθνξεηηθή άπνςε θαη έηζη ζψζεθε ράξηο ζηελ επηκνλή ηνπ ιανχ. Σν 1959 νινθιεξψλεηαη ην θσδσλνζηάζην θαη έλα ρξφλν κεηά ην θσηεηλφ ξνιφη. Ζ πιαθφζηξσζε ηνπ δαπέδνπ νινθιεξψλεηαη ην 1962 ελψ ην 1965 ζπγθξνηείηαη επηηξνπή γηα ηελ νινθιήξσζε ηνπ θηηξίνπ. Ο παιαηφο λαφο γθξεκίζηεθε εθεί φκσο πνπ ήηαλ ε Αγία Σξάπεδα θηίζζεθε έλα κηθξφ πξνζθπλεηάξη πνπ ππάξρεη κέρξη ζήκεξα. ην πξναχιην ηνπ λανχ ζε ρακειφηεξν επίπεδν είρε βξεζεί αξραίνο ηάθνο θαη ην Αγηαζκα. ΑΠΟ ΒΑΙΛΔΙΟ Ο Αζαλάζηνο Γεσξγαηδήο εδψξεζε ην νηθφπεδν, φπνπ ρηίζηεθε ε λέα εθθιεζία, αθηεξσκέλε ζηνλ "Άγην Βαζίιεην". Δίλαη ξπζκνχ "Βαζηιηθήο", φκνξθε θαη επξχρσξε. Έρεη εκβαδφλ 300 η. κ. ζεκειηψζεθε ζηηο 12 Απξηιίνπ ηνπ έηνπο 1952. ΑΠΟ ΓΗΜΗΣΡΙΟ Ζ ζπλνηθία ηεο Νέαο Γεκεηξηάδνο σο ην 1937 δελ είρε εθθιεζία. Με ζπλεηζθνξέο ην 1937 ζεκειηψζεθε ε εθθιεζία. Έλα ρξφλν αξγφηεξα έγηλαλ ηα εγθαίληα ηεο θαη άξρηζε λα ιεηηνπξγεί. Αθηεξψζεθε ζηνλ Άγην Γεκήηξην. ΑΓΙΑ ΣΡΙΑΓΑ Ζ Αγία Σξηάδα είλαη παξεθθιήζην ηνπ Γεκνηηθνχ Ννζνθνκείνπ. Δίλαη εθθιεζάθη Βπδαληηλνχ ξπζκνχ. Σν εζσηεξηθφ έρεη εκβαδφλ 100 η.κ. Άξρηζε λα θηίδεηαη ην 1948. Ζ ζεκειίσζε έγηλε ζηηο 15 Ηνπιίνπ 1948. Σν Φεβξνπάξην ηεο επφκελεο ρξνληάο έγηλε ε

πξψηε ιεηηνπξγία επάλσ ζε αλπκήλζην. Έπεηηα απφ 6 ρξφληα ηειείσζε θαη ηνλ Οθηψβξε ηνπ 1954 έγηλαλ ηα εγθαίληα ηεο απ' ην κεηξνπνιίηε Πνιχθαξπν, βνεζφ ηφηε ηνπ κεηξνπνιίηε Γεκεηξηάδνο Ησαθείκ. Ζ αλέγεξζε ηεο έγηλε κε έμνδα θηινζξήζθσλ ρξηζηηαλψλ. Δζσηεξηθά ζηνιίδεηαη κε σξαηφηαηεο εηθφλεο ηνπ θαιιηηέρλε δσγξάθνπ Γνπλαξφπνπινπ, πνπ δηαθξίλνληαη γηα ηε λέα ηερλνηξνπία ηνπο. ην ηφμν ηνπ ηεξνχ βξίζθεηαη ε ηνηρνγξαθία ηεο "Πιαηπηέξαο ησλ Οπξαλψλ". ηε Β. πιεπξά, πάλσ απ' ηελ εζσηεξηθή πφξηα, νη ηνηρνγξαθία ησλ "Αγίσλ Αλαξγχξσλ Κνζκά θαη Γακηαλνχ".

ειίδα 7 από 8

ηε Νφηηα πιεπξά ηνηρνγξαθίεο ησλ Αγίσλ Αλαξγχξσλ Κχξνπ θαη Ησάλλνπ. Πάλσ απ' ηελ εζσηεξηθή πφξηα ηεο εηζφδνπ ηνπ λάξζεθα ν "Αλαπεζψλ". Όιεο νη εηθφλεο ηνπ ηέκπινπ, θαζψο θαη νη ηνηρνγξαθίεο, έγηλαλ κε έμνδα ηνπ ζπκπνιίηε βηνκεράλνπ Απνζηφινπ Παπαγεσξγίνπ. ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΡΤΠΑ Δίλαη λαφο αθηεξσκέλνο ζηα γελέζιηα ηεο Θενηφθνπ θαη παλεγπξίδεη ζηηο 8 επηεκ-βξίνπ. Δίλαη άξαγε αξραίνο ειιεληθφο λαφο, ν νπνίνο κεηαηξάπεθε ζε ρξηζηηαληθή εθθιεζία θαη ρξεζίκεπε ζαλ θαηαθχγην γηα ηηο ζξεζθεπηηθέο ζπλαζξνίζεηο ησλ θαηαδηνθσκέλσλ Υξηζηηαλψλ; Ζ εηθαζία δελ επηβεβαηψλεηαη ηζηνξηθά. Ζ εξεκηθή θαη ζθνηεηλή απηή εθθιεζνχια, κέζα ζην ζπήιαην πνπ βξίζθεηαη ζηε ζέζε Γνξίηζα (θάησ απφ ηελ αθξφπνιε ηεο Γνξίηζαο), εληζρχεη ην ζξεζθεπηηθφ ζπλαίζζεκα ησλ πηζηψλ. Παιηφηεξα, ζηε ζπειηά απηή νη ςαξάδεο θχιαγαλ ηα ζχλεξγα ηνπο θαη νη δσέκπνξνη ηα ζθάγηα ηνπο. Έγηλε εθθιεζία ζηα 1892. Σν 1950 κπξνζηά απ' ηε ζπειηά - εθθιεζάθη ρηίζηεθε επξχρσξνο πξφλανο. ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΔΚΚΛΗΙΑ Ή ΦΡΑΓΚΟΚΚΛΗΊΑ Ζ παξνπζία κεγάινπ αξηζκνχ επξσπαίσλ, κεηά ην 1881, ηδηαίηεξα Ηηαιψλ (εξγαηνηερληθφ πξνζσπηθφ ζηα έξγα θαηαζθεπήο ηεο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο Βφινπ - Λάξηζαο ππφ ηνλ ηθειφ Δβαξίζην ληε Κίξηθν-θαηένηεζε αλαγθαία ηελ ίδξπζε θαζνιηθήο εθθιεζίαο. Σν 1883 λνηθηάζηεθε έλα θηίξην θαη ρξεζηκνπνηήζεθε σο παξεθθιήζην θαη πξεζβπηέξην θαη αξγφηεξα αθηεξψζεθε ζηελ Ακίαλην χιιεςε ηεο Θενηφθνπ κε πξψηνπο ηεξείο ηνπο Μαξίλν Ξαλζάθε θαη ηέθαλν Μαληδνιίλν. Σνλ ηειεπηαίν αληηθαηέζηεζε ν Γνλ Γαιέδηνο. ΔΚΚΛΗΙΔ ΣΟΤ ΟΙΚΙΜΟΤ ΣΗ ΝΔΑ ΙΧΝΙΑ Φπηφθν: εθθιεζία ηεο Παλαγίαο Θενηφθνπ Μειηζζηάηηθα: εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Μφδεζηνπ έηνπο 1876 ΔΤΑΓΓΔΛΙΣΡΙΑ Μέρξη ην 1926 ε Νέα Ησλία δελ είρε εθθιεζία παξά ην γεγνλφο φηη κε ηελ άθημε ησλ πξνζθχγσλ ν πιεζπζκφο είρε απμεζεί. Δπί δεκαξρίαο Παγαζψλ π. ππξίδε απνθαζίζηεθε λα αλαιάβεη ηελ δαπάλε θαη ην 1925 άξρηζε λα θηίδεηαη ε εθθιεζία ηνπ Δπαγγειηζκνχ ηεο Θενηφθνπ 100 ηεηξαγσληθά κέηξα ζηελ θεληξηθή πιαηεία ηνπ ζπλνηθηζκνχ. Ζ εθθιεζία εγθαηληάζηεθε ζηηο 26 Μαξηίνπ 1926 απφ ηνλ Μεηξνπνιίηε Γεκεηξηάδνο Γεξκαλφ, αιιά δελ ήηαλ δπλαηφλ λα ρσξέζεη πεξηζζφηεξα απφ 400 άηνκα. Πξηλ απφ ην 1940 άξρηζαλ λα γίλνληαη ελέξγεηεο γηα ηελ αλέγεξζε ηνπ λένπ λανχ.

ηηο 15 Μαΐνπ 1949 ζεκειηώζεθε ε λέα εθθιεζία εκβαδνύ 525 ηεηξαγσληθώλ κέηξσλ κε νρέδηα ηνπ αξρηηέθηνλα ζ.

Ραθαλίδε , ξπζκνύ Βαζηιηθήο, ε νπνία απνπεξαηώζεθε ύζηεξα από 6 ρξόληα. Έλα κέξνο ηεο δαπάλεο αλέιαβε ν Γήκνο

Βόινπ θαη ην ππόινηπν πνζό ζπγθεληξώζεθε από γεληθό έξαλν ζηελ πόιε ηνπ Βόινπ θαη από ηηο εηζθνξέο θαη δσξεέο ζε

πιηθά ησλ θαηνίθσλ. ΝΔΧΣΔΡΑ ΜΝΗΜΔΙΑ ΣΗ ΠΔΡΙΟΥΗ ΣΟΤ ΒΟΛΟΤ

1. Αζαλαζάθεην Αξραηνινγηθό Μνπζείν Βόινπ.

Δίλαη ίζσο ην κνλαδηθό δεκόζην θηήξην ηεο πεξηόδνπ ηνπ λενθιαζζηθηζκνύ πνπ ζώδεηαη ζην Βόιν θαη απνηειεί

αμηόινγν δείγκα ησλ αξρώλ ηνπ 20νπ αη. Έρεη ηζόγεην θαη δύν κηθξά εκηππόγεηα. ηεγάδεηαη κε μύιηλε πνιύθιηλε ζηέγε

θαιπκκέλε κε θεξακίδηα βπδαληηλνύ ηύπνπ πνπ θαηαιήγνπλ ζε πεξηκεηξηθή ζεηξά αθξνθεξάκσλ δεκηνπξγώληαο κία

δαληεισηή απόιεμε. Ζ πξόζνςε ηνπ ηνλίδεηαη από ην θεληξηθό ηκήκα ηεο εηζόδνπ πνπ πξνεμέρεη ειαθξά

δεκηνπξγώληαο πξόππιν.

Σν Μνπζείν ηνπ Βόινπ ηδξύζεθε ην 1909, κε δσξεά ηνπ Αιεμίνπ Αζαλαζάθε, κε ζθνπό λα θπιαρζνύλ ζ'απηό νη

γξαπηέο επηηύκβηεο ζηήιεο πνπ πξνέξρνληαλ από ηα λεθξνηαθεία ηεο αξραίαο πόιεσο ηεο Γεκεηξηάδαο (3νο αη. π.Υ.)

ηηο αίζνπζεο ηνπ ζπγθεληξώλεη επξήκαηα από ηηο αξραηνινγηθέο έξεπλεο πνπ άξρηζαλ ζηε Θεζζαιία ζηηο αξρέο ηνπ

20νπ αη. θαη ζπλερίδνληαη κέρξη ζήκεξα.

2. Παιαηό ηκήκα ηνπ εξγνζηαζίνπ Μνπξηδνύθνπ.

εκαληηθό δείγκα βηνκεραληθήο αξρηηεθηνληθήο ησλ αξρώλ ηνπ 20νπ αη., κέξνο επξύηεξνπ ζπλόινπ θηεξίσλ ζηελ πόιε.

3. Κηήξην Σξάπεδαο ηεο Διιάδνο ζηελ νδό Γθιαβάλε - Ηάζνλνο - Αγ.

Νηθνιάνπ.

Έξγν ηέρλεο πνπ ρξεηάδεηαη εηδηθή θξαηηθή πξνζηαζία, δηόηη απνηειεί έλα από ηα πην αληηπξνζσπεπηηθά θαη αμηόινγα

δείγκαηα αξρηηεθηνληθήο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 ζην Βόιν.

4. Άγαικα Αζελάο ζηνλ ηδεξνδξνκηθό ηαζκό ηνπ Βόινπ.

Λεπθό κάξκαξν κε άξηζηα δνπιεκέλεο ιεπηνκέξεηεο. Καηαζθεπάζηεθε ην 1884 από ηνλ Ηηαιό γιύπηε Ο. ΡΓβλίεβπ θαη

ηνπνζεηήζεθε εθεί κε ηελ επθαηξία ησλ εγθαηλίσλ ηνπ ζεζζαιηθνύ ηδεξνδξόκνπ.

5. Κίηξηλε Απνζήθε ζηελ Αλζ. Γαδή θαη Βαζάλε

6. Μέγαξν αξαθόπνπινπ, ζέζε Κύκαηα

Έλα από ηα ζεκαληηθόηεξα θηίξηα ηεο πόιεο κε ηδηαίηεξν αξρηηεθηνληθό ελδηαθέξνλ, ζεκαληηθό γηα ηε κειέηε ηεο

ηζηνξίαο ηεο αξρηηεθηνληθήο.

7. Πιηλζνθεξακνπνηείν Σζαιαπαηά ζηα Παιηά Βόινπ

Γείγκα ηεο βηνκεραληθήο αξρηηεθηνληθήο ησλ αξρώλ ηνπ αηώλα καο, ελώ ν κεραλνινγηθόο εμνπιηζκόο ηνπ δείγκα

βηνκεραληθήο εγθαηάζηαζεο πνπ ζώδεηαη ζε άξηζηε θαηάζηαζε.

8. Οηθία ηνπ ιατθνύ δσγξάθνπ Ν. Υξηζηόπνπινπ ζηε ζέζε Πεπθάθηα Αμηόινγν θηήξην ηνπ 19νπ αη. ην εζσηεξηθό ηνπ

βξίζθνληαη 185 πίλαθεο δσγξαθηθήο ηνπ ιατθνύ δσγξάθνπ.

9. Γηώξνθν θηήξην ηδηνθηεζίαο Θσκά Ν. Δπηθαλεηάδε ζηε Νεάπνιε Αμηόινγν δείγκα όςηκεο εθιεθηηθηζηηθήο

αξρηηεθηνληθήο ησλ αξρώλ ηνπ αηώλα.

10. Κηήξην ηδηνθηεζίαο Δ. Αιπάθε ζηελ νδό ζέζπηδνο 6.

ειίδα 8 από 8

Αμηόινγν δείγκα κηαο κεηαβαηηθήο πεξηόδνπ κεηαμύ λενθιαζηθηζκνύ θαη αξρηηεθηνληθήο ηνπ κεζνπνιέκνπ θαη δηαηεξεί

κε ηνλ όγθν ηνπ ηελ θιίκαθα ηεο γύξσ πεξηνρήο ζην θέληξν ηεο πόιεο ηνπ Βόινπ. 11. Οηθία "Ρήγα" ζηελ νδφ Κνξαή 91 θαη

νθνθιένπο Γηαζέηεη δσγξαθηζηέο νξνθέο θαη ρξνλνινγείηαη ζηνλ 19ν αη. 12. Οηθία Αξηέκηδνο θαη Διέλεο Παπαζαλαζίνπ, ζηηο νδνχο Ηάζνλνο θαη Αξηεκηζίνπ 13.Οηθία Αγγέινπ Αδακφπνπινπ ζηηο νδνχο Οηθνλνκάθε θαη Αλησλνπνχινπ. Κηήξην ηνπ 1930, δηψξνθν κε εκηππφγεην θαη θάηνςε ζε ζρήκα Σ. 14.Γχν απνζήθεο ηνπ ηεισλείνπ Βφινπ Αμηφινγα θαη αληηπξνζσπεπηηθά δείγκαηα απνζεθεπηηθψλ θηεξίσλ απφ ηηο πξψηεο εγθαηαζηάζεηο ηνπ ιηκαληνχ ηνπ Βφινπ. 15.Γηθαζηηθφ Μέγαξν Αληηπξνζσπεπηηθφ δείγκα αξρηηεθηνληθήο δεκνζίνπ θηεξίνπ ηεο πεξηφδνπ ηνπ κεζνπνιέκνπ. 16. Κηήξηα θαπλαπνζεθψλ πίξεξ, κεηαμχ ησλ νδψλ Βαζάλε, Μηθξαζηαηψλ θαη Μαθξπ-λίηζαο Απνηεινχληαη: α) Απφ ην θπξίσο θηήξην ησλ απνζεθψλ πνπ ζηεγάδεηαη κε μχιηλε θε-ξακνζθεπή ζηέγε ζε ζρήκα Γ θαη αλαπηχζζεηαη ζε πέληε επίπεδα, β) Απφ ην θηήξην ησλ γξαθείσλ πνπ απνηειείηαη απφ ηζφγεην θαη φξνθν θαη ζηεγάδεηαη κε δψκα. 17. Κηήξην ηδηνθηεζίαο Ν.,Α. θαη Γ. Ζγνπκελίδε ζηηο νδνχο Δξκνχ θαη πνξάδσλ ην θηήξην πξσηνζηεγάζηεθε ην Δξγαηηθφ Κέληξν Βφινπ. Δίλαη ζπλδεδεκέλν κε ηηο κλήκεο ησλ θαηνίθσλ ηεο πεξηνρήο θαη απνηειεί νπζηαζηηθφ ηεθκήξην ηνπ εξγαηηθνχ Κη-λήκαηνο ηεο ρψξαο. 18. Οηθία ηδηνθη. Σζηθξίθε ζηηο νδνχο Γακβέηα θαη Ηάζνλνο Κηίξην απιφ ηνπ 20νπ αη., πνπ αλαπηχζζεηαη εμσηεξηθά ζε ηέζζεξα επίπεδα / ηζφγεην, δχν νξφθνπο θαη ζνθίηα. Ζ βάζε ηνπ θηεξίνπ είλαη καξκάξηλε. Σν ηζφγεην θέξεη ξαβδψζεηο ζην επίρξηζκα θαη δηαθνζκεηηθή ηαηλία πνπ ην δηαθνξνπνηεί απφ ηνπο νξφθνπο. Σα αλνίγκαηα ηνπ α' νξφθνπ είλαη νξζνγψληα. 19. Οηθία Γ. Καηζέκε, ζηελ νδφ Μεηακνξθψζεσο 27 Αξρέο 20νπ αη. Απνηειείηαη απφ ππφγεην, ππεξπςσκέλν ηζφγεην θαη φξνθν κε ζπκκεηξηθέο φςεηο θαη έρεη θπξίαξρα κνξθνινγηθά ζηνηρεία: ην πνιπγσληθφ ζαρληζί θαη ηελ αλνηθηή βεξάληα ηνπ νξφθνπ κε ηε κλεκεηαθή είζνδν πάλσ ζηελ νπνία απηή εδξάδεηαη. 20. Νεθξνηαθείν Σαμηαξρψλ Βφινπ θαη Νέαο Ησλίαο εκαληηθφο ρψξνο ηεο πφιεο κε αμηφινγα γιππηά, ην νπνίν ην θαζέλα μερσξηζηά απνηεινχλ έξγα ηέρλεο ζην είδνο ηνπο. 21. Υάλη Βαηζαξέα ηδηνθη. Αρηιινπνχιεηνπ Ννζνθνκείνπ 22. Κηίξην επί ησλ νδψλ Μαηάλδξνπ θαη Ηθάξσλ ηδηνθηεζίαο ηνπ νξγαληζκνχ ηδεξνδξφκσλ Διιάδνο, ζηε Νέα Ησλία. * Σα ζηνηρεία πξνέξρνληαη απφ ην βηβιίν: ΜΝΖΜΔΗΑ ΣΖ ΜΑΓΝΖΗΑ ΠΡΑΚΣΗΚΑ ΤΝΔΓΡΗΟΤ "Αλάδεημε ηνπ δηαρξνληθνχ κλεκεηαθνχ πινχηνπ ηνπ Βφινπ θαη ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο" Βφινο 11-13 Μαΐνπ 2001. Βφινο 2002.