ΕΑΠ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Θ.Ε. : ΕΛΠ 21-ΓΡΑΜΜΑΤΑ 1:ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Σπανού Αικατερίνη

Εργασία 1η

Διαφοροποίηση έπους-λυρικής ποίησης και η θεά

Αφροδίτη στην ποίηση της Σαπφώς

ΣΕΠ: Βασίλαρος Γεώργιος

ΠΕΙΡΑΙΑΣ 11/11/2011

Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή ........................................................................................................2

Ενότητα 1η Η προσευχή στο έπος και στη λυρική ποίηση.....................................2

Ενότητα 2η Η θεά Αφροδίτη στην ποίηση της Σαπφώς........................................6

Συμπεράσματα....................................................................................................7

Βιβλιογραφία......................................................................................................9

1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το έπος και η λυρική ποίηση προσδιορίζονται χρονικά στην αρχαϊκή εποχή. Τα ομηρικά έπη

αποτελούν την αρχαιότερη μορφή ποιητικών δημιουργημάτων και οριοθετούν την αρχή της

ποιητικής παράδοσης των Ελλήνων σε μια περίοδο κατά την οποία προσπαθούσαν να συνθέσουν

τη φυσιογνωμία τους. Η λυρική ποίηση τοποθετείται στα μέσα του 7ου αι. π. Χ. και χαρακτηρίζει

μια εποχή διαφορετική από του έπους. Τα έργα των θεών και των εξαίρετων ανθρώπων και τα

κατορθώματα των ηρώων του παρελθόντος αντικαταστάθηκαν από την ελεύθερη έκφραση των

ανθρώπινων συναισθημάτων, κυρίαρχο στοιχείο της νέας ποιητικής δημιουργίας.

Στην εργασία που ακολουθεί θα μελετήσουμε με ποιο τρόπο η προσευχή εντάσσεται στο

γενικότερο πλαίσιο των διαφορών έπους-λυρικής ποίησης αφού πρώτα εξετάσουμε τον τρόπο με

τον οποίο παρουσιάζεται στο κάθε απόσπασμα. Στη συνέχεια θα σχολιάσουμε τη εμφάνιση και το

ρόλο της θεάς Αφροδίτης στην ποίηση της Σαπφώς.

1η ΕΝΟΤΗΤΑΗ ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

1.1. απόσπασμα 1: Ιλιάδα Α 34-43(προσευχή Χρύση στον Απόλλωνα)

Η Ιλιάδα, ηρωικό έπος που περιγράφει τον τρωικό πόλεμο, είναι ένα από τα κορυφαία έργα της

παγκόσμιας ποίησης. Ο δημιουργός της, ο Όμηρος, γοητεύει τον αναγνώστη με τη σαφήνεια και

την καθαρότητα των εικόνων, τον πλούτο της φαντασίας, τους υψηλούς ποιητικούς στόχους και τα

διαχρονικά ιδεώδη. Σε αυτό το απόσπασμα ο Τρώος ιερέας Χρύσης προσεύχεται στο θεό

Απόλλωνα και τον παρακαλεί να εκπληρώσει την επιθυμία του και να τιμωρήσει τους Αχαιούς

γιατί ο αρχηγός τους Αγαμέμνονας αρνήθηκε να ελευθερώσει την κόρη του Χρυσηίδα την οποία

είχε πάρει ως λάφυρο πολέμου και του φέρθηκε με ασέβεια. Η προσευχή εισακούστηκε και ο θεός

τιμώρησε τους Αχαιούς.

Ο Χρύσης ζητάει την τιμωρία όλων των Αχαιών(Α,στ.42) γιατί η απόφαση του Αγαμέμνονα

θεωρείται απόφαση όλου του στρατεύματος και συνεπώς τους καθιστά υπεύθυνους όλους. Ο

Αγαμέμνονας είχε απόλυτη εξουσία και οι αποφάσεις του γίνονταν σεβαστές και δέσμευαν όλο το

στράτευμα. Διακρίνουμε έτσι τον τρόπο δομής του στρατού και κατ’ επέκταση της κοινωνίας που

περιγράφεται στο έπος. Είναι «η κοινωνία των λαών σε εποχές μετακινήσεων και συγκρούσεων, η

στρατιωτικά οργανωμένη κοινότητα»1. Ο ιερέας στην αρχαιότητα ήταν ο άνθρωπος που

προσευχόταν, που επικαλούνταν τη θεότητα και ευχόταν να κάνει κάτι, και συνήθως εισακουόταν

1 Αναστασίου, 2001, σ. 902

απ’ αυτή. Στην ομηρική κοινωνία οι ιερείς κατείχαν υψηλότατη κοινωνική θέση και ήταν σεβαστοί

από όλους. Η προσβολή ενός ιερέα ισοδυναμούσε με προσβολή του θεού που εκπροσωπούσε και

ήταν μέγιστο παράπτωμα.

Η προσευχή του Χρύση ακολουθεί το θρησκευτικό τυπικό της εποχής. Μια προσευχή

αποτελούνταν συνήθως από την επίκληση και την προσφώνηση στο θεό(Α,στ.37-39), την

υπενθύμιση του ικέτη στο θεό(Α,στ.39-41), την παράκληση για ανταπόδοση από τον θεό(Α,στ.41)

και το αίτημα του ικέτη(Α,στ.42). Μεγάλη σημασία έχει η υπενθύμιση των προσφορών του Χρύση

προς το θεού πριν τη διατύπωση του αιτήματός του. Ο Όμηρος έτσι μας αποκαλύπτει που

στηρίζονταν οι σχέσεις θεών και ανθρώπων. Για να μπορέσουν οι πιστοί να ζητήσουν χάρη ή

βοήθεια από το θεό έπρεπε να του έχουν προσφέρει κάτι. Συνεπώς ήταν σχέσεις δοσοληψίας,

“δούναι και λαβείν”. Η εικόνα των θεών που μας παρουσιάζει ο Όμηρος είναι μια εικόνα

ανθρώπινη(Α,στ.42-43). Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν την τάση να αποδίδουν στους θεούς ανθρώπινη

μορφή, συναισθήματα και χαρακτήρα. Ο ανθρωπομορφισμός ήταν ένα από τα ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά των θεών στην αρχαία ελληνική θρησκεία.

Η αναφορά του Χρύση ότι έκτισε ναό για το θεό(Α,στ.39) είναι αναχρονισμός, φαινόμενο που

χρησιμοποιεί συχνά ο Όμηρος, καθώς η λατρεία των θεών σε ναούς άρχισε την εποχή που έζησε

και δημιούργησε ο ποιητής. Την εποχή της Ιλιάδας, τόποι λατρείας των θεών ήταν τεμένη και άλση

όπου υπήρχαν και βωμοί των θεών. Παρατηρούμε λοιπόν ότι «ξεχωρίζουν δύο επίπεδα στην

αφήγηση και στα θέματα και γεγονότα που παρουσιάζει ο ποιητής. Το πρώτο είναι αυτό που

εντάσσει αυτά που περιγράφει ο ποιητής και είναι ο κύκλος του παρελθόντος και το άλλο είναι ο

σύγχρονος κόσμος του ποιητή στον οποίο ζει ο ίδιος»2.

Στο απόσπασμα που μελετάμε εναλλάσσονται ο λόγος του ποιητή, τριτοπρόσωπη αφήγηση-

έμμεσος λόγος(Α,στ.34-36,43) και ο λόγος του πρωταγωνιστή-άμεσος λόγος(Α,στ.37-42). Με αυτή

την εναλλαγή ο ποιητής δημιουργεί ποικιλία στο λόγο, κάνει πιο ενδιαφέρουσα και άμεση την

αφήγηση και πιο ζωντανές τις σκηνές που περιγράφει.

1.2. απόσπασμα 2: Ιλιάδα Ρ 645-650(προσευχή Αίαντα στο Δία

Αυτό το απόσπασμα αναφέρεται στην προσευχή του Έλληνα ήρωα Αίαντα προς το Δία που τον

παρακαλεί να καθαρίσει το σκοτεινό ουρανό για να πολεμήσουν με φως. Η προσευχή

εισακούστηκε και αμέσως ο Δίας σκόρπισε το σκοτάδι.

Η προσευχή ξεκινάει με την προσφώνηση “Δία πατέρα”(Ρ,στ.645) γιατί ο Δίας θεωρούνταν

πατέρας θεών και ανθρώπων και ο θεός που όριζε τις καιρικές συνθήκες και γι’ αυτό τον παρακαλεί

να καθαρίσει τον ουρανό(Ρ,στ.646). Οι ομηρικοί ήρωες γνώριζαν τις υπερφυσικές δυνάμεις που

2 Στο ίδιο, σ. 913

διέθεταν οι θεοί και αναγνώριζαν την υπέρτατη θέση και δύναμή τους. Επίσης οι θεοί επενέβαιναν

και καθόριζαν τη δράση και την τύχη των θνητών. Ο Δίας εδώ φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο

στην πλοκή γιατί αυτά που συμβαίνουν είναι η εκπλήρωση της δικής του επιθυμίας.(Ρ,στ.649).

Από τα λόγια του Αίαντα γίνεται φανερό ότι δε ζητάει τη σωτηρία των Αχαιών αλλά φως ώστε να

πολεμήσουν απρόσκοπτα. Μέσα από το λιτό, περιεκτικό και σύντομο λόγο του διαφαίνεται ο

χαρακτήρας του ομηρικού κόσμου, ένας κόσμος ευγενών που αναδεικνυόταν πολεμώντας με

γενναιότητα και επιδεξιότητα. Η ανδρεία, η σωματική δύναμη, η τόλμη και η αυτοθυσία ήταν

κάποιες από τις σημαντικότερες αξίες των ομηρικών προτύπων που αντικατοπτρίζονται πλήρως

στα λόγια του Αίαντα(Ρ,στ.645-647). Άλλωστε η Ιλιάδα είναι το έπος όπου διακρίνεται η ιδεολογία

του ωραίου πολέμου και το ιδεώδες του ηρωικού θανάτου.

Και αυτή η προσευχή ακολουθεί το τυπικό της εποχής, απουσιάζει όμως η υπενθύμιση των όσων

έχει προσφέρει ο ικέτης. Υπάρχουν επίσης η εναλλαγή τριτοπρόσωπης αφήγησης(Ρ,στ.648-650)-

άμεσου λόγου(Ρ,στ.645-647) και ο ανθρωπομορφισμός του Δία (Ρ,στ.648-650).

1.3. απόσπασμα 3: Προσευχή Σαπφώς στην Αφροδίτη(απ. 1,Lobel-Page)

Πρόκειται για το ποίημα της Σαπφώς Ωδή στην Αφροδίτη, που ήταν για τους Αλεξανδρινούς το

ωραιότερο δείγμα της ποίησής της. Η λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο, που «μίλησε στα

περισσότερα ποιήματά της για το δικό της κόσμο και νοιώθουμε σ’ αυτά τη φωνή μιας γυναίκας

που αγαπά»3, έπλεξε με χάρη και ευαισθησία έναν ύμνο προσευχή στην Αφροδίτη, ζητώντας της να

εκπληρώσει τις επιθυμίες της. Το ποίημα «είναι χαρακτηριστικό δείγμα κλητικού ύμνου. Μορφικά

αποτελεί μια λιτή»4, μια προσευχή που είναι παράλληλα και ύμνος στον έρωτα και ακολουθεί το

τυπικό της εποχής. Στην επίκληση(απ .1,Lobel-Page,στ.1-4) η ποιήτρια προσφωνεί τη θεά και την

ικετεύει να μην την παιδεύει με έγνοιες και βάσανα. Στην υπενθύμιση(απ. 1,Lobel-Page,στ.5-24)

«κάνει έκκληση όχι σε τυχόν υπηρεσίες που έχει προσφέρει αυτή στη θεά αλλά σε υπηρεσίες που

τις έχει προσφέρει η θεά επικαλούμενη έτσι περισσότερο τη γενναιοδωρία της παρά τη

ευγνωμοσύνη της»5. «Από αυτά που πρόσφερε η παράδοση , η Σαπφώ ακολουθώντας τον τρόπο

της ελληνικής τέχνης δημιούργησε κάτι δικό της, και μέσα στο πλαίσιο, που το σχηματίζουν η αρχή

και το τέλος, παράχωσε την εικόνα προηγούμενων “επιφανειών” της θεάς»6( απ.1,Lobel-Page,στ.5).

Στην παράκληση(απ. 1,Lobel-Page,στ.25-28) η Σαπφώ παρακαλεί τη θεά να πραγματοποιήσει τις

επιθυμίες της.

3 Lesky,2008,σ.220

4 Καζάζης,2009,σ.74

5 Bowra,1980,σ.293

6 Lesky,2008,σ.2204

Η ποιήτρια αποδίδει στη θεά διάφορους προσδιορισμούς, κυρίως επίθετα, για να εκφράσει το

σεβασμό της και το θαυμασμό για την πονηριά της με στόχο να την κολακεύσει ώστε να κερδίσει

την εύνοιά της. Στους στίχους 18-24(απ. 1,Lobel-Page) μετά από μια περιγραφή με παραστατικές

εικόνες, μετατρέπει το λόγο σε ευθύ για αμεσότερη απόδοση της έκφρασης και έτσι η σκηνή

γίνεται πιο ζωντανή. Το πέρασμα από την περιγραφή σε μια πρωτοποριακή συνομιλία θεάς με

θνητή με αξιοσημείωτη φρασεολογία, μας φέρνει στο νου συνομιλία φίλων.

«Το ποίημα είναι γεμάτο από ζεστό, πιεστικό πάθος και μολαταύτα είναι συγχρόνως πλασμένο

από μια Σαπφώ που είναι η ίδια το αντικείμενο και βρίσκεται πάνω από την κατάσταση και την

παρατηρεί. Η δομή του από πλαισιωτικά τμήματα, που αναφέρονται στο παρόν, και από ένα

εσωτερικό κομμάτι, που θυμίζει παρελθόν, είναι υπέροχη έκφραση αυτής της αντινομίας, που

αποτελεί ένα σπουδαίο χαρακτηριστικό της ουσίας της Σαπφικής ποιητικής»7.

1.4. Διαφοροποίηση προσευχών

Από την εξέταση των τριών αποσπασμάτων γίνεται φανερό ότι η προσευχή ήταν αναπόσπαστο

κομμάτι της ζωής των αρχαίων Ελλήνων. Η ευσέβεια είναι κοινό στοιχείο και στις τρεις προσευχές.

Η κύρια διαφορά τους έγκειται στη διαφοροποίηση των λογοτεχνικών ειδών.

Η επική ποίηση εκφράζει το αριστοκρατικό πνεύμα της αρχαϊκής εποχής, εξυμνεί κατορθώματα

και ηρωισμούς και εξιστορεί άθλους και αγώνες ένδοξων και ξακουστών ανθρώπων που άνηκαν σε

σημαντικές γενιές. Αυτό εκφράζεται στις δύο προσευχές από την Ιλιάδα καθώς οι επικές

δημιουργίες διαμορφώθηκαν «στην αρχή της ιστορίας των λαών που προσπαθούσαν μέσα από

ποικίλους αγώνες και ηρωικές πράξεις να συνθέσουν τη φυσιογνωμία τους»8 και εξυμνούν τα

ιδεώδη της εποχής.

Η λυρική ποίηση δημιουργήθηκε μέσα σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από πολλές

ανακατατάξεις. Ο αποικισμός, τα μακρινά ταξίδια και το εμπόριο διεύρυναν τους ορίζοντες των

Ελλήνων και η ανάγκη για πολιτική και κοινωνική οργάνωση οδήγησε σε αγώνες κατά των

αυθαιρεσιών της εξουσίας. Το άτομο απέκτησε συνείδηση της προσωπικής του αξίας και εκτίμησε

την ελευθερία του. «Μια μορφή ελευθερίας του ατόμου, ήταν και η ελεύθερη έκφραση των

συναισθημάτων του. Η τέχνη, άρα και η ποίηση, καλούνταν πλέον να εκφράσει τον καινούριο αυτό

τύπο ανθρώπου. Η στιγμή ήταν εξαιρετικά μεγάλη για την Ελλάδα αλλά και για την ανθρωπότητα

ολόκληρη: τη στιγμή αυτή γεννήθηκε η λυρική ποίηση»9. Η απομάκρυνση από τα στοιχεία που

χαρακτηρίζουν το έπος είναι φανερή στην τρίτη προσευχή και πρωταγωνιστικό ρόλο παίζουν πλέον

7 Στο ίδιο, σσ 220-221

8 Αναστασίου,2001,σ.55

9 Λυπουρλής,2001,σ.1205

η εξωτερίκευση του εσωτερικού κόσμου και η προβολή των προσωπικών συναισθημάτων της

δημιουργού της.

2η ΕΝΟΤΗΤΑΗ ΘΕΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ

2.1. Η εμφάνιση της Αφροδίτης

Το ποίημα “Ωδή στην Αφροδίτη” είναι μια προσωπική έκκληση της Σαπφώς στη θεά. Η ποιήτρια

περιγράφει με πλούσιο και λεπτομερέστατο τρόπο την εμφάνιση της Αφροδίτης μπροστά της και

αφηγείται για τον εαυτό της ένα γεγονός που ο Όμηρος αναφέρει ότι συμβαίνει μόνο σε διαλεχτούς

ήρωες. Η επιφάνεια της θεάς περιγράφεται με μεγάλη σαφήνεια και δύναμη. Το χρυσό αμάξι που

το σέρνουν σπουργίτια(απ. 1,Lobel-Page,στ.9-10) είναι μια εντυπωσιακή εικόνα για τη δημιουργία

της οποίας χρησιμοποιεί επικές λέξεις, τις αποδομεί και δημιουργεί λυρική ποίηση. Το χαμόγελο

της θεάς συνδυάζεται με τα παραπάνω με μεγάλη ακρίβεια και φροντίδα, και αποτελεί τμήμα του

εύστοχου ευρήματός της να παρουσιάσει τη θεά και να της απευθύνει ερωτήσεις με αποτέλεσμα ο

λόγος να γίνεται άμεσος και ζωντανός. Το χαμόγελο της θεάς έχει ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους:

ως απόδειξη της επιφάνειας της θεάς, ως ένδειξη κατανόησης, ως έκφραση γαλήνιας ευδαιμονίας,

ως προοικονομία για όσα θα πει η θεά και ως εύνοια προς την ποιήτρια.

Φιλική διάθεση και στοργική κατανόηση διακρίνεται ανάμεσα στην Αφροδίτη και τη Σαπφώ.

«Γελαστή, όπως μιλά κανείς σ’ ένα κάπως δύσκολο παιδί, τη ρώτησε η θεά τι της συνέβαινε πάλι,

για ποιον λόγο την καλούσε ξανά και τι ήταν αυτό που λαχταρούσε. Και όπως της έδωσε υπόσχεση,

έτσι τώρα μπορούσε να της χαρίσει και την εκπλήρωση»10. Η θεά μιλά με πλήρη συνείδηση της

δύναμής της και η Σαπφώ στρέφεται στην έγνοιά της με λόγια απλά και ειλικρινή που δείχνουν την

εμπιστοσύνη που τρέφει απέναντι στη θεά που θα τη βοηθήσει. «Στην ασυνήθιστη αυτή σκηνή που

παίζεται ανάμεσα σε μια θεά και σε μια θνητή, με τις αναφορές σε παλιές υποσχέσεις και σε

σημερινές ανάγκες, η Σαπφώ επισημαίνει τις αλλαγές διαθέσεων και τις αποτυπώνει με λόγια που

πηγαίνουν ίσια στο στόχο και τον πετυχαίνουν»11.

2.2. Ο ρόλος της Αφροδίτης

Η Αφροδίτη είναι η αγαπημένη και δεσπόζουσα θεϊκή μορφή στα ποιήματα της Σαπφώς. Πολλές

φορές την επικαλείται και θέλει τη συντροφιά της. Ο έρωτας αποτελεί την κύρια πηγή έμπνευσης

της ποιήτριας και η Αφροδίτη, θεά του έρωτα, ευθύνεται για τις οδύνες και τις λύπες που τον

συνοδεύουν και γι’ αυτό της ζητά να τη γλυτώσει απ’ αυτές. «Η σχέση της Σαπφώς με την

10 Lesky,2008,σ.220

11 Bowra,1980,σσ 296-2976

Αφροδίτη είναι αρκετά στενή ώστε να της επιτρέπεται να μιλά γι’ αυτήν ελεύθερα, δίχως

προσποιητές αναστολές ή αδικαιολόγητη σεμνότητα»12. Η Αφροδίτη που “πλέκει δόλους” δείχνει

αυτό ακριβώς που βλέπει η Σαπφώ. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της θεάς, την πονηριά και την

απάτη στον έρωτα, θα τα χρειαστεί για να πετύχει αυτό που θέλει. Δε φοβάται και δε διστάζει να το

ομολογήσει γιατί όλες τις ελπίδες της τις έχει εναποθέσει στα χέρια της.

Στο απόσπασμα 2(Lobel-Page) μας αφήνει να δούμε, με την ίδια αμεσότητα που μας δείχνει την

καρδιά της, το άλσος της θεάς. Και σε αυτό το ποίημα «γίνεται επίκληση στην Αφροδίτη μέσα στο

ιερό της άλσος και η παράκληση προς τη θεά περικλείνει πάλι ένα εσωτερικό τμήμα που

περιλαμβάνει εδώ την περιγραφή του άλσους»13. Η φιλική σχέση της Σαπφώς με τη θεά είναι

φανερή και εδώ στο σημείο που την καλεί να κεράσει νέκταρ(απ. 2,Lobel-Page,στ.15-18). «Οι

σχέσεις της με την Αφροδίτη μπορεί να μην είναι στενά θρησκευτικές ωστόσο κανένας αρχαίος

Έλληνας δεν θα αμφισβητούσε τη σοβαρότητά τους. Η Σαπφώ μιλά για μια θεά που διαμέσω του

έρωτα κυβερνά τη ζωή της, και ξέρει πόσα της οφείλει»14.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η προσευχή συνδέεται άμεσα με κάθε εκδήλωση της ανθρώπινης ζωής και αυτό παρουσιάστηκε

με εξαιρετικό τρόπο στα αποσπάσματα. Ωστόσο η προσευχή διαφοροποιήθηκε στο έπος και τη

λυρική ποίηση με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετήσει τους διαφορετικούς σκοπούς του κάθε

ποιητικού είδους. Η ομηρική ποίηση υπήρξε ο πρόδρομος και η βάση στην οποία στηρίχθηκε η

λυρική ποίηση όμως οι εκπρόσωποί της, και ειδικότερα η Σαπφώ επηρεασμένη από τη γενικότερη

διαφοροποίηση της εποχής προτιμά να εκφράσει και να προβάλλει τα προσωπικά της

συναισθήματα. Επίσης είναι εμφανές ότι οι θεοί και στο έπος και στη λυρική ποίηση έχουν μια

καθαρά ανθρώπινη διάσταση. Συμμετέχουν σε καταστάσεις της ζωής και αντιδρούν όπως οι

άνθρωποι. Αυτή η αντιμετώπιση είναι αποτέλεσμα της ανθρωπομορφικής θρησκευτικής αντίληψης

των αρχαίων Ελλήνων κατά την οποία τα χαρακτηριστικά των θεών αντικατοπτρίζουν τα

χαρακτηριστικά των ανθρώπων.

12 Στο ίδιο,σ.296

13 Lesky,2008,σ.224

14 Στο ίδιο,σ.2977

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αναστασίου Γ., «Έπος» , στο Αλεξίου Ε., Αναστασίου Γ., Βερτουδάκης Β., Γιόση Μ. Ι., Λυπουρλής Δ., Στεφανόπουλος Θ. Κ., Τσακμάκης Α., Χριστόπουλος Μ., Γράμματα 1: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, τομ. Α’, Αρχαϊκή και Κλασική Περίοδος, ΕΑΠ, Πάτρα, 2001.

Καζάζης Ι. Ν., «Σαπφώ», στο Καζάζης Ι. Ν., Καραμήτρου Α., Ανθολόγιο Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης Β’ Γενικού Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2009

8

Κουκουζέλη Α., «Οι αξίες των αρχαίων Ελλήνων», στο Γιαννακόπουλος Ιω., Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τομ. Β’, Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000.

Λυπουρλής Δ., «Παλαιότερη αρχαία ελληνική λυρική ποίηση», στο Αλεξίου Ε., Αναστασίου Γ., Βερτουδάκης Β., Γιόση Μ. Ι., Λυπουρλής Δ., Στεφανόπουλος Θ. Κ., Τσακμάκης Α., Χριστόπουλος Μ., Γράμματα 1: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, τομ. Α’, Αρχαϊκή και Κλασική Περίοδος, ΕΑΠ, Πάτρα, 2001.

Bowra C. M., «Αρχαία Ελληνική Λυρική Ποίηση, Α’ τόμος, Αλκμάν, Στησίχορος, Αλκαίος, Σαπφώ», μτφρ. Ι. Ν. Καζάζης, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1980

Lesky A., «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», μτφρ. Α. Γ. Τσοπανάκη, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη α. ε., Θεσσαλονίκη, 2008

9