ΕΠΟ – ΕΛΠ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ Σύνοψη

ΠΑΡΑΓΩΓΗ Παραγωγή είναι η δηµιουργία νέων λέξε-ων από µια αρχική – πρωτότυπη λέξη. Οι λέξεις που προέρχονται από την ίδια αρχι-κή – πρωτότυπη λέξη είναι συγγενικές και σχηµατίζουν µια οικογένεια λέξεων.

Παραδείγµατα οικογένειας λέξεων: 1. Αίρω (= υψώνω, αναλαµβάνω ως υπεύ-θυνος, καταργώ, αφαιρώ…) εξαίρω, ε-παίροµαι, άρση, µετέωρος, αναρτηµένος, εξαρτηµένος, ανεξάρτητος, συνάρτηση, ασυνάρτητος, προσαρτώ, παράρτηµα. 2. Αιρώ (= κυριεύω, συλλαµβάνω, παίρ-νω) Αιρούµαι (= εκλέγω, επιλέγω) α-φαίρεση, αφαιρετέος, εξαίρεση, διαίρεση, αναίρεση, συναίρεση, καθαίρεση, προαί-ρεση, αίρεση, υπεξαίρεση, αυθαίρετο. 3. Γεννώ γέννα, γεννιέµαι, αναγέννηση, Χριστούγεννα, γεννητούρια, γεννήτρια, γέννηµα, γεννήτορας, υπογεννητικότητα. 4. Γένος γενεά, γενάρχης, γενέθλια, γε-νεαλογία, γένεση, γενέτειρα, γενετική, γενετήσιος, γενοκτονία. 5. Γράφω – γράµµα γραµµή, γραµµω-τός, Γραµµατική, γραµµάτιο, γραµµατι-σµένος, γραµµατοκιβώτιο, γραµµατολογία, περίγραµµα, γραµµατόσηµο, διάγραµµα, υπογραµµίζω, γραµµάριο, πεντάγραµµο, γραµµικός, γραµµατέας, πρόγραµµα.

Κατηγορίες παραγόµενων λέξεων

Α. Παράγωγα ρήµατα • Από άλλα ρήµατα : φέγγω → φεγγίζω, λάµπω → λαµπιρίζω, πάσχω → πασχίζω. • Από ονόµατα : παιδί → παιδιαρίζω, παιδεύω, κλειδί → κλειδώνω, κοντός → κονταίνω, φωνή → φωνάζω. • Από άκλιτα µέρη του λόγου : αντίκρυ → αντικρίζω, κοντά → κοντεύω, σιµά → σιµώνω, πλησίον → πλησιάζω. • Από φράσεις : «λέω καληµέρα» → κα-ληµερίζω, «λέω καληνύχτα» → καληνυ-χτίζω, καλώς όρισες → καλωσορίζω. • Από φωνές ζώων: «γαβ» → γαβγίζω, «νιάου» → νιαουρίζω.

Β. Παράγωγα ουσιαστικά 1. Από ρήµατα: α) που σηµαίνουν το πρόσωπο που ενερ-γεί : καλλιεργώ → καλλιεργητής, τραγου-δώ → τραγουδιστής, παίζω → παίχτης. β) που σηµαίνουν την ενέργεια ή το αποτέ-λεσµά της : χάνω → χαµός, απαντώ → απά-ντηση, λάµπω → λάµψη, φυλάγω → φύλαξη, ψήνω → ψήσιµο, τρέχω → τρέξιµο, σκάβω → σκάψιµο, κλαδεύω →κλάδεµα, σκουπίζω → σκουπίδι, σκοτίζω → σκοτούρα. γ) που σηµαίνουν το όργανο, το µέσο ή τον τόπο µιας ενέργειας : λούζω → λου-τήρας, ποτίζω → ποτιστήρι, ανοίγω → ανοικτήρι, εκπαιδεύω → εκπαιδευτήριο, δικάζω → δικαστήριο.

2. Από ουσιαστικά: α) Υποκοριστικά : ζουζούνι → ζουζου-νάκι, Γιάννης → Γιαννάκης, δρόµος → δροµάκος, κοτσίδα → κοτσιδάκι, βελόνα → βελονίτσα, µαθητής→µαθητούδι, βρύ-ση → βρυσούλα. β) Μεγεθυντικά : κολοκύθι → κολοκύθα, φωνή → φωνάρα, χορευτής → χορευτα-ράς, παιδί → παίδαρος. γ) Τοπικά : πλύστρα → πλυσταριό, γαλα-τάς → γαλατάδικο, εστιάτορας → εστια-τόριο, βιβλιοπώλης → βιβλιοπωλείο. δ) Περιεκτικά : αµπέλι → αµπελώνας, ελιά → ελαιώνας, ξένος → ξενώνας, πεύκο → πευκιάς, περιστέρι → περιστερώνας. ε) Εθνικά : Μεσολόγγι → Μεσολογγίτης, Μοριάς → Μοραΐτης, Σπάρτη → Σπαρτιάτης, Ήπειρος → Ηπειρώτης, Ψαρά → Ψαριανός,. στ) Επαγγελµατικά : αλεύρι → αλευράς, περιβόλι → περιβολάρης, κάρβουνο → καρβουνιάρης, βιβλιοθήκη → βιβλιοθηκά-ριος, κουλούρι → κουλουρτζής. ζ) Ανδρωνυµικά : Γιώργος → Γιώργαινα, Μπούµπουλης → Μπουµπουλίνα. η) Άλλες περιπτώσεις : κεράσι → κερασιά, σύννεφο → συννεφιά, άνθρωπος → ανθρω-πιστής, χριστιανός → χριστιανισµός, κτήµα → κτηµατίας, κλέφτης → κλεφτουριά. 3. Από επίθετα Άγριος → αγριάδα, κίτρινος → κιτρινίλα, καλός → καλοσύνη, γενναίος → γενναιό-τητα, ταχύς → ταχύτητα, οξύς → οξύτητα. Γ. Παράγωγα επίθετα • Από ρήµατα : Ενοχλώ → ενοχλητικός, συµπαθώ → συµπαθητικός, πειθαρχώ → πειθαρχικός, σώζω → σωτήριος, καµαρώ-νω → καµαρωτός, σφίγγω → σφιχτός. • Από ουσιαστικά : Κόκαλο → κοκαλιά-ρης, µυρωδιά → µυρωδάτος, χρυσάφι → χρυσαφένιος, µάρµαρο → µαρµάρινος, δροσιά → δροσερός, καφέ → καφετής, µετάξι → µεταξωτός. • Από επίθετα : Μικρός → µικρούτσικος, άσπρος → ασπρούλης, κοντός → κοντού-λης, καλός → καλούτσικος, άγριος → αγρι-ωπός, παχύς → παχουλός. • Από επιρρήµατα : Μακριά → µακρινός, αντίκρυ → αντικρινός, σήµερα → σηµερι-νός, αύριο → αυριανός, χτες → χθεσινός. ∆. Παράγωγα επιρρήµατα Καλός → καλά, ωραίος → ωραία, άµεσος → αµέσως, ευχάριστος → ευχαρίστως, άλλος → αλλού, εκεί → εκείθε, όλος → ολούθε.

ΣΥΝΘΕΣΗ Οι λέξεις χωρίζονται σε απλές και σύνθετες. Η σύνθεση γίνεται µε δύο τρόπους: α) µε αχώριστα µόρια: α- , ξε-, ανα-, αν- π.χ.: ά + γνωστός → άγνωστος, ξε + βάφω → ξεβάφω, ανα + καλώ → ανακα-λώ, αν + ισχυρός → ανίσχυρος.

Σηµείωση: οι λέξεις που αρχίζουν από σύµφωνο παίρνουν µπροστά το στερητικό α -, π.χ. : α + νόηση = ανόητος Οι λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν παίρ-νουν το στερητικό αν -, π.χ. : αν + ελεύ-θερος = ανελεύθερος. Και οι δύο ανεβάζουν τον τόνο στην προ-παραλήγουσα. β) δύο ή περισσότερες λέξεις που ενώνο-νται σε µια π.χ.: πηγαίνω + έρχοµαι → πη-γαινοέρχοµαι, παιδί + τόπος → παιδότοπος. Γνήσια και Καταχρηστική σύνθεση Γνήσια: ονοµάζεται η σύνθεση που τα συνθετικά παρουσιάζουν αλλαγές, π.χ. : καλός + καιρός → καλοκαίρι. Καταχρηστική: ονοµάζεται η σύνθεση που τα συνθετικά δεν παρουσιάζουν αλλαγές, π.χ. : είδωλο + λάτρης → ειδωλολάτρης. Συνδετικό φωνήεν (ο,ω,α) Όταν το α΄ συνθετικό είναι κλιτό ενώνεται µε το δεύτερο συνήθως µε ένα όµικρον που λέγεται συνδετικό, π.χ.: γυναικόπαιδα, µε-ρόνυχτα, ανεµόβροχο, ανοιγοκλείνω, πισω-γύρισµα, εξωσχολικός, Προσοχή!!!! το –ω του χάµω χάνεται όταν είναι α΄ συνθετικό, π.χ. : χαµόκλαδα, χαµοµήλι, χαµόσπιτο Σύνδεση µε δασυνόµενες λέξεις Όταν σε µια σύνθετη λέξη το β΄ συνθετικό αποτελείται από δασυνόµενη λέξη τότε το σύµφωνο της προηγούµενης λέξης τρέπε-ται στο αντίστοιχο ψιλό. 1. το τ γίνεται θ, π.χ.: αντί +ελληνικό = ανθελληνικό, αντί + ίσταµαι = ανθίσταµαι. • αυτό + ανήρ (ανδρός) = αύτανδρος, αυ-τός + υπαρκτός = αυθύπαρκτος. • κατά + εξής=καθεξής, κατά + οδός = κάθοδος. • µετά + οδός = µέθοδος, µετά + όριο = µεθόριος, µετά + επόµενος = µεθεπόµενος. • πρώτος + υπουργός = πρωθυπουργός, πρώτος + ιεράρχης = πρωθιεράρχης 2. το π γίνεται φ, π.χ.: • από + αιρώ = αφαιρώ, από +οπλίζω = αφοπλίζω, από + υπνίζω = αφυπνίζω. • επί + άµιλλα = εφάµιλλος, επί + ήβη = εφηβεία, επί + ευρίσκω = εφευρίσκω. • υπό + ίηµι = ύφεση, υπό + αρπαγή = υφαρπαγή, υπό + υπουργός = υφυπουργός. Ορθογραφικές Ανωµαλίες Α΄ Συνθετικό • αρχή + επίσκοπος = αρχιεπίσκοπος, • αρχείο + φύλακας = αρχειοφύλακας, • καλός + τέχνη = καλλιτέχνης (προσο-χή!! καλλυντικά), • γη + λόφος = γήλοφος, γη + φυσικός = γεωφυσικός, γη + άνθρακας = γαιάνθρακας, • τα θηλυκά µε κατάληξη –η, π.χ. : η λέξη, η χάρη, η φύση, η τάξη, η παύση όταν έχουν τη θέση α΄ συνθετικού τότε κρατούν την αρχαία κατάληξη της λέξης (-ις),

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 www.arnos.gr – e-mail : info@arnos.gr fast & easy

π.χ. : λεξικό, χαριτωµένος, φυσιολάτρης, ταξινοµώ, το παυσίπονο κ.α. • δύο + συλλαβή = δισύλλαβη (από το θέµα του αρχαίου επιρρήµατος δις), εξαί-ρεση δυάρι, δυάδα κ.α. • τρία + φύλλο = τριφύλλι (τρις), εξαίρε-ση: τρεισήµισι, • όταν το α΄ συνθετικό µιας λέξης είναι ρήµα, στη σύνθετη λέξη χρησιµοποιείται το αοριστικό του θέµα, π.χ. : λείπω – έλει-ψα →λειψυδρία, φεύγω – έφυγα → φυγάς. Β΄ Συνθετικό • Οι λέξεις οδύνη, όλεθρος, οµαλός, όνοµα, οροφή, ορυχείο γράφονται µε –ω όταν χρη-σιµοποιούνται ως β συνθετικό, π.χ. : ανώδυ-νος, πανωλεθρία, ανώµαλος, επώνυµος κ.α. Εξαιρέσεις: κατονοµάζω, µετονοµάζω, παρονοµαστής. • Η λέξη γη ως β΄ συνθετικό γράφεται µε –ει, π.χ. : ισόγειο, υπόγειο. Εξαίρεση: εξωγήινος, καταγής. • Οι λέξεις λατρεία και πορεία ως β΄ συν-θετικά γράφονται µε –ι, π.χ.: ειδωλολα-τρία, πεζοπορία κλπ. • Οι σύνθετες λέξεις, που το β΄ συνθετικό τους αρχίζει από –ρ γράφονται µε δύο ρ (-ρρ), όταν το τελευταίο γράµµα του α΄ συνθετικού είναι βραχύχρονο φωνήεν (ε,ο), π.χ. : απόρριψη, απορρέω, απόρρη-τος, ισορροπία, αιµορραγία. Όταν το α συνθετικό είναι το –ευ ή µια λέξη που τελειώνει σε µακρόχρονο φωνήεν (η, ω) διατηρείται το µακρόχρονο φωνήεν, π.χ. : ε-σώρουχο, εύρυθµη.

ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Κυριολεξία : λέγεται η χρησιµοποίηση των λέξεων µε την κύρια σηµασία τους, π.χ. : γλυκό κρασί Μεταφορά : είναι το σχήµα λόγου, στο οποίο οι λέξεις χάνουν την κύρια σηµασία τους, π.χ. : γλυκά λόγια Παροµοίωση: είναι το σχήµα λόγου στο οποίο παροµοιάζουµε ή συγκρίνουµε δυο πρόσωπα, δυο ζώα ή δυο πράγµατα, π.χ. : πονηρός σαν αλεπού Μεταφορά : είναι το σχήµα λόγου στο ο-ποίο µεταφέρουµε χαρακτηριστικά κάποιου σε κάποιον άλλο, π.χ. : είναι πονηρή αλεπού Προσωποποίηση : παρουσιάζει τα άψυχα αντικείµενα ή τις αφηρηµένες έννοιες µε ανθρώπινη µορφή ή συναισθήµατα, π.χ. : τα περιστέρια γλυκοµιλούν. Υπερβολή : είναι σχήµα λόγου στο οποίο εκφράζεται κάτι υπερβολικά, π.χ. : να ζήσεις χίλια χρόνια Οµώνυµα ή Οµόηχα: είναι οι λέξεις που προφέρονται το ίδιο αλλά έχουν διαφορε-τική σηµασία. π.χ.: Γεια σου! – Για, δα-νική (από τη ∆ανία) σοκολάτα – δανεική (δάνειο) φούστα, δίστιχο (δυο στίχοι) – δύστυχος (δυστυχισµένος), θήρα (= το κυνήγι) - θύρα (= η πόρτα). Παρώνυµα: Είναι οι λέξεις που µοιάζουν στην προφορά αλλά διαφέρουν στη σηµα-σία. π.χ. : αµυγδαλές → αµυγδαλιές, πρό-τυπο → πρωτότυπο, παίρνω → περνώ, τα µεταλλεία → τα µετάλλια

Συνώνυµα: Είναι διαφορετικές λέξεις που έχουν την ίδια περίπου σηµασία, π.χ. : βλέπω - διακρίνω – κοιτάζω - παρα-τηρώ - παρακολουθώ - αντικρίζω - ατενίζω. Ταυτόσηµα: Είναι οι λέξεις που έχουν την ίδια σηµασία, π.χ. : κατάστηµα → µαγαζί, νύχτα → βράδυ, πλάτη → ράχη, άλογο → ίππος, ύδωρ → νερό, στέγη → σκεπή, µή-κος → µάκρος, καράβι → πλοίο. 5. Αντίθετα : Είναι οι λέξεις που έχουν α-ντίθετη σηµασία, π.χ. : αυριανός → χθεσι-νός, πυκνός → αραιός, σκληρός → µαλακός, πολιτισµός → βαρβαρότητα, νίκη → ήττα, κωµωδία → τραγωδία, επιµελής → αµελής.

ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ Τελεία: Την τοποθετούµε στο τέλος µιας φράσης που έχει ακέραιο νόηµα. Άνω τελεία: Την τοποθετούµε για να χω-ρίσουµε οµάδες από όµοιες προτάσεις. Κόµµα : Το χρησιµοποιούµε: α) για να χωρίσουµε ασύνδετες λέξεις, β) για να χωρίσουµε την κλητική, γ) στις ασύνδετες προτάσεις, δ) στην παράθεση ή την επεξήγηση, ε) σε λέξεις ή φράσεις που µπορούµε να τις παραλείψουµε χωρίς να χαλάσει το νόηµα του λόγου, στ) για να χωρίσουµε τις κύριες από τις παρακάτω δευτερεύουσες προτάσεις : αι-τιολογικές – συµπερασµατικές – υποθε-τικές – εναντιωµατικές – χρονικές, ζ) σε παρενθετικές προτάσεις, η) σε προτάσεις µε το «χωρίς να», θ) ανάµεσα σε ισοδύναµες προτάσεις, κύρι-ες ή δευτερεύουσες, όταν είναι ασύνδετες, ι) ύστερα από ένα µόριο ή βεβαιωτικό ή αρ-νητικό επίρρηµα – στην αρχή της περιόδου. ∆ε χωρίζουµε µε κόµµα : α) Τις ειδικές προτάσεις (εκτός αν παίζουν το ρόλο της επεξήγησης). β) Τις πλάγιες ερωτηµατικές προτάσεις (εκτός αν παίζουν το ρόλο της επεξήγησης). γ) Τις διστακτικές προτάσεις (εκτός αν παίζουν το ρόλο της επεξήγησης). δ) Τις αναφορικές ονοµατικές προτάσεις. ε) Λέξεις ή προτάσεις που συνδέονται µε συµπλεκτικούς (και, ούτε), διαζευκτικούς (ή, είτε) ή αντιθετικούς (αλλά) συνδέσµους. ∆ιπλή τελεία : Τη σηµειώνουµε : α) όταν απαριθµούµε, β) µπροστά από λόγια που αναφέρονται κα-τά λέξη, τα οποία κλείνονται σε εισαγωγικά. Ερωτηµατικό: σηµειώνεται στο τέλος µιας ερωτηµατικής φράσης. Θαυµαστικό: Τοποθετείται για να δείξει έκπληξη, κάποιες φορές και ειρωνεία. Παύλα: Σηµειώνεται στο διάλογο, για να δείξουµε ότι αλλάζει το πρόσωπο που µιλάει. ∆ιπλή παύλα: αποµονώνουµε µέρος του κειµένου που αποτελεί παρεµβολή στη συνέχεια του λόγου. Παρένθεση: αποµονώνουµε µέρος του κειµένου που αποτελεί παρεµβολή στη συνέχεια του λόγου. Εισαγωγικά: περικλείουµε ρητά, παροιµί-ες, λόγια κάποιου, όπως τα είπε ακριβώς, φράσεις ή λέξεις που χρησιµοποιούµε ει-ρωνικά, τίτλους βιβλίων, ταινιών κλπ.

Αποσιωπητικά: Χρησιµοποιούνται για να δείξουν ότι µια φράση δεν ολοκληρώνεται, ότι διακόπτεται απότοµα ο λόγος κάποιου ή για να δείξουν ειρωνεία, περιφρόνηση ή απειλή.

ΠΑΘΗ ΦΩΝΗΕΝΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩ-ΝΩΝ Συνίζηση : όταν δύο φωνήεντα ή δίψηφα προ-φέρονται σε µια συλλαβή, π.χ. : γε-νιά, πα-λιός Έκθλιψη : φεύγει το τελευταίο φωνήεν της πρώτης λέξης όταν ακολουθεί λέξη που αρχί-ζει από φωνήεν και στη θέση του σηµειώνεται απόστροφος, π.χ. : από εδώ → απ’ εδώ. Σηµείωση: το επίρρηµα µέσα παθαίνει έκ-θλιψη και γίνεται µεσ’ όταν η λέξη που ακο-λουθεί αρχίζει από φωνήεν, π.χ. : µεσ’ από. Όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίσει από σίγµα το µέσα παθαίνει αποκοπή και γράφεται µες ενώ χάνει τον τόνο του, π.χ. : µες στη βροχή. Αφαίρεση : φεύγει το πρώτο φωνήεν της δεύτερη λέξης ενώ προηγείται λέξη που τε-λειώνει σε φωνήεν και στη θέση του σηµειώ-νεται απόστροφος., π.χ. : θα έρθω → θα ’ρθω Σηµείωση: µερικές αντωνυµίες και επιρ-ρήµατα που αρχίζουν από – ε - παθαίνουν αφαίρεση χωρίς να παίρνουν απόστροφο π.χ.: από µένα, µε µένα, έλα δω, από κει. Το και γίνεται κι χωρίς απόστροφο, π.χ.: και αυτό → κι αυτό Αποκοπή : φεύγει το τελευταίο φωνήεν της πρώτης λέξης ενώ ακολουθεί λέξη που αρχίζει από σύµφωνο και στη θέση του σηµειώνεται απόστροφος, π.χ. : δώσε τα → δώσ’ τα, από το → απ’ το. Συναίρεση: σηµειώνεται όταν δύο φωνήε-ντα ή δύο δίψηφα φωνήεντα γίνονται ένα, π.χ. : νικάω → νικώ. Συγκοπή: σηµειώνεται όταν ένα φωνήεν που βρίσκεται ανάµεσα σε δύο σύµφωνα αποβάλλεται, π.χ. : πέρυσι → πέρσι Το τελικό ν: Υπάρχουν ορισµένες λέξεις στη νέα ελληνική που διατηρούν ή απο-βάλλουν το τελικό –ν, ανάλογα µε το αρ-χικό γράµµα της λέξης που ακολουθεί. Οι λέξεις αυτές είναι: • τα άρθρα τον (στον) – την (στην) • η προσωπική αντωνυµία την και αυτήν (ενώ το αρσενικό τον και αυτόν δεν απο-βάλλει το τελικό –ν) • το αόριστο άρθρο και αριθµητικό έναν • τα άκλιτα µόρια δεν και µην ∆ιατηρούν το τελικό –ν όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από: α) φωνήεν β) τα σύµφωνα κ, π, τ, ξ, ψ και τα συµφω-νικά συµπλέγµατα γκ, µπ, ντ, τσ, τζ

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΕΑΠ

∆ΕΟ–ΕΛΠ–ΕΠΟ–ΠΛΗ–ΦΥΕ

Φροντιστηριακά Μαθήµατα

Εξ’ αποστάσεως στήριξη

Εκπαιδευτικό υλικό

Εκδόσεις βιβλίων

Τηλ.: 210.38.22.157 – 210.38.22.495 www.arnos.gr