ΞΕΦΥΛΛΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΙΕΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΟΥΣ ΚΩΔΙΚΕΣ

Φοβάμαι πως κάποιος που θα ξεφυλλίσει τους ιεροδικαστικούς κώδικες που

δημοσιεύουμε εδώ και οχτώ χρόνια θα τους βρει με μια πρώτη ματιά ένα μάλλον

βαρετό ανάγνωσμα μια απαρίθμηση γάμων διαζυγίων δανείων και αγοραπωλησιών

χωρίς ενδιαφέρον για όποιον δεν ασχολείται με ειδικότερα ζητήματα της κρητικής

ιστορίας Και πράγματι επειδή ακριβώς ο καδής ο οθωμανός ιεροδικαστής πέρα από

τα δικαστικά του καθήκοντα εκτελούσε και χρέη σημερινού συμβολαιογράφου να το

πούμε απλά ο μεγάλος όγκος των εγγράφων που περιέχονται σε έναν τέτοιο κώδικα

αφορά τέτοιες καθημερινές συμφωνίες και συναλλαγές οι οποίες λίγο πολύ φαίνεται

να μοιάζουν όλες μεταξύ τους Αξίζει άραγε τον κόπο να ασχοληθεί κανείς παραπάνω

με μια τέτοια πηγή

Μια πρώτη απάντηση αναμενόμενη υποθέτω σήμερα από έναν ιστορικό

είναι ότι αυτές ακριβώς οι σειρές παρόμοιων εγγράφων είναι πρώτης τάξης πηγή για

την ανάλυση της κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας μιας πόλης όπως ο

Χάνδακας του ύστερου 17ου αιώνα Αναλύοντας λόγου χάριν ένα μεγάλο αριθμό

γαμήλιων συμβολαίων από το στρατόπεδο των Οθωμανών έξω από το Χάνδακα λίγο

πριν την πτώση της πόλης ο συνάδελφός μου στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών

Ηλίας Κολοβός έδειξε πώς μπορούμε έτσι να ανιχνεύσουμε πώς ξεκίνησε εν μέρει

τουλάχιστον η δημιουργία της μεγάλης έκτοτε μουσουλμανικής μερίδας του

πληθυσμού του νησιού των λεγόμενων Τουρκοκρητικών Γύρω στο εν τρίτο των

γαμηλίων συμβολαίων που μελέτησε αφορούν μικτούς γάμους στρατιωτών ή και

αξιωματούχων του οθωμανικού στρατού με χριστιανές γάμους των οποίων οι γόνοι

ακόμα και όταν η μητέρα διατηρούσε τη θρησκεία της ήταν αναγκαστικά

μουσουλμάνοι Η εξέταση της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης των

μουσουλμάνων αυτών γαμπρών αλλά και των γυναικών τους οδήγησε σε

συμπεράσματα εξαιρετικής σημασίας για τη μελέτη της πρώιμης οθωμανικής

κοινωνίας της Κρήτης Μελετώντας πάλι μια σειρά δανειοληπτικών συμβολαίων από

τους ίδιους κώδικες η Ελισάβετ Ζαχαριάδου ανέλυσε πρόσφατα τους μηχανισμούς

καταχρέωσης των χωρικών της Κρήτης από μέλη της στρατιωτικής και

γραφειοκρατικής ελίτ των Οθωμανών προκειμένου οι πρώτοι να συγκεντρώσουν τα

απαραίτητα ποσά για την πληρωμή των φόρων τους Παρεμπιπτόντως τέτοιου είδους

έγγραφα μας δίνουν και μια εικόνα για την οργάνωση των αγροτικών κοινοτήτων την

πρώιμη εκείνη εποχή Ας προσθέσουμε ότι αυτές οι ανιαρές σε πρώτη ματιά σειρές

δικαιοπρακτικών εγγράφων και συμβολαίων μπορούν να μας δώσουν μια πλήρη

εικόνα της οικιστικής και πολεοδομικής δομής της πόλης του Χάνδακα με

λεπτομέρειες για τις συνοικίες τα μνημεία τις συντεχνίες και ούτω καθεξής Ένα

ιδιαίτερα ενδιαφέρον σημείο αφορά τη λειτουργία των βακουφιών των ευαγών

ιδρυμάτων δηλαδή της πόλης καθώς σώζονται πολλά έγγραφα σχετικά με την ίδρυση

και την καθημερινή λειτουργία τους Ενίοτε μάλιστα ακόμα και δωρεές χριστιανών

σε μοναστήρια καταγράφονται στο ιεροδικαστικό κατάστιχο (πχ έγγρ 513)

Μια δεύτερη απάντηση είναι ότι οι ιεροδικαστικοί κώδικες δεν αποτελούνται

αποκλειστικά από τέτοια συμβολαιογραφικού τύπου έγγραφα Καταρχάς όλες οι

διοικητικές και πολιτικές μεταβολές βρίσκουν το δρόμο τους και σε τέτοιου είδους

πηγές Μπορούμε να ανασυνθέσουμε την πολιτική ιστορία της οθωμανικής Κρήτης

μέσα από τις αντικαταστάσεις των διοικητών του νησιού τις εκτελέσεις ορισμένων

από αυτούς και τις συνεπαγόμενες δίκες όπως όταν για παράδειγμα ο Μπουρουνσούζ

Αχμέτ Πασάς διοικητής του Χάνδακα εκτελέστηκε το 1685 Στον Τέταρτο Κώδικα

καταγράφεται αναλυτικά όλη η περιουσία του που περιλαμβάνει οικοσκευή

ρουχισμό όπλα και πολύτιμα προσωπικά αντικείμενα με προέλευση την Αίγυπτο τη

Γαλλία τη Βοσνία την Περσία τη Δαμασκό την Ινδία το Λονδίνο την Κρήτη τη

Χίο και άλλα μέρη εντός και εκτός αυτοκρατορίας αλλά και δούλους αγροτικά

προϊόντα και ζώα Σημειώνονται επίσης τα δάνεια που είχε δώσει και τα χρέη του σε

διάφορους χριστιανούς και μουσουλμάνους κατοίκους της Κρήτης Μια μεγάλη

σειρά από δίκες στις οποίες χριστιανοί και μουσουλμάνοι απαιτούσαν ενώπιον του

καδή την επιστροφή χρεών και ποσών που είχαν εισπραχθεί άδικα από τους

ανθρώπους του Αχμέτ Πασά μας δίνουν μια ιδέα για τους λόγους της εκτέλεσης του

τελευταίου όπως επίσης και ένα διάταγμα του διαδόχου του με το οποίο

καταργούνται διάφοροι νεωτερισμοί στη φορολογία που έπλητταν δυσανάλογα τους

ραγιάδες Ούτε ήταν ο Αχμέτ Πασάς μοναδική τέτοια περίπτωσηmiddot άλλη μια σειρά

εγγράφων καταγράφει τις δίκες εναντίον του προκατόχου του του Αλή Πασά ο

οποίος παύθηκε για παρόμοιους λόγους Ορίστε μια χαρακτηριστική περίπτωση τον

Απρίλιο του 1684 (έγγρ 845) κάποιος Μουστετζάπ Αγάς ενάγει τον κεχαγιά

(τοποτηρητή) του Αλή Πασά λέγοντας ότι πριν από είκοσι μήνες τού είχε δώσει 600

ασλάνια γρόσια προκειμένου εκείνος να του παραδώσει το μπεράτι (δίπλωμα) που θα

τον καθιστούσε κεχαγιά των ντόπιων γενιτσάρων κατόπιν όμως παράνομα ο

εναγόμενος παραχώρησε το μπεράτι σε κάποιον άλλο

Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αφορά την εξέγερση των γενιτσάρων του

Χάνδακα το 1762 Η εξέγερση αυτή που συντάραξε την πόλη δεν μαρτυρείται από

καμία άλλη πηγή Στους ιεροδικαστικούς κώδικες ωστόσο μπορεί να

παρακολουθήσει κανείς με αρκετή λεπτομέρεια τα γεγονότα από μία αίτηση προς

την Κωνσταντινούπολη που υπογράφεται όχι μόνον από τους κυριότερους

αξιωματούχους των γενιτσάρων της πόλης αλλά και από μια σειρά θρησκευτικών

λειτουργών (ουλεμάδων) μαθαίνουμε πως εξαιτίας των ατασθαλιών του

γραμματικού των γενιτσάρων που πλήρωσε κρυφά ορισμένους μόνο στρατιώτες οι

υπόλοιποι επιτέθηκαν στην κατοικία του αγά τους και τον φυλάκισαν στον Κούλε το

κάστρο που δεσπόζει και σήμερα στο λιμάνι του Ηρακλείου Οι εξεγερμένοι ζητούν

με το έγγραφο αυτό το διορισμό νέων αξιωματούχων προτείνοντας μάλιστα

συγκεκριμένα πρόσωπα Στους κώδικες σώζεται και η συνέχεια των γεγονότων τα

σουλτανικά φιρμάνια που διατάζουν τη μετάθεση ενός ολόκληρου γενιτσαρικού

σώματος από το Χάνδακα στη Ναύπακτο την αποστολή ενός ειδικού επιθεωρητή

από την Κωνσταντινούπολη με έκτακτες εξουσίες και τη διερεύνηση του θέματος

Περίπου τρεισήμισυ μήνες μετά την έκρηξη οι αξιωματικοί των γενιτσάρων και

διάφοροι άλλοι αξιωματούχοι της διοικητικής και θρησκευτικής ιεραρχίας

υπογράφουν ένα συνυποσχετικό με το οποίο συναινούν σε μια σειρά μέτρων

σχετικών με την αποκατάσταση της τάξης και την εφαρμογή των παλιών κανονισμών

στο γενιτσαρικό σώμα Οι κώδικες όμως μας δίνουν και άλλες σχετικές πληροφορίες

σε κάπως λιγότερο επίσημο επίπεδο μαθαίνουμε λεπτομέρειες για τις οικονομικές

ατασθαλίες που οδήγησαν στην εξέγερσηmiddot για τη σύλληψη ενός από τους ηγέτες της

ο οποίος παρεμπιπτόντως νοίκιαζε ένα μαγαζί στο Χάνδακα από τον χριστιανό

ιδιοκτήτη τουmiddot για την παρέμβαση πέντε συναδέλφων του συλληφθέντος οι οποίοι

ζητούν την απελευθέρωσή του και τη μετατροπή της θανατικής ποινής του σε εξορία

από την Κρήτη Με λίγη παραπάνω έρευνα μπορεί κανείς να ιχνηλατήσει μια

γενικότερη κατάσταση αναβρασμού τα χρόνια που προηγήθηκαν της εξέγερσης

πέντε χρόνια πριν το 1757 ένας ντόπιος δερβίσης είχε καταδικαστεί σε θάνατο χάρη

στην επιρροή ενός ιεροκήρυκα γεγονός που μοιάζει να δίχασε τα στρατιωτικά

σώματα της πόλης Το τελευταίο αυτό γεγονός παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μια

και μπορούμε να το διασταυρώσουμε με μια αφηγηματική πηγή τον έμμετρο βίο

αυτού του δερβίση γραμμένο αρκετές δεκαετίες αργότερα αλλά με αξιοσημείωτη

ακρίβεια από έναν laquoΤουρκοκρητικόraquo ποιητή και μυστικιστή

Η εξέγερση του 1762 μαρτυρείται μόνον από τους ιεροδικαστικούς κώδικες

χωρίς να έχει αφήσει ίχνη σε άλλου είδους πηγές Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει

κανείς και την αντίστροφη πορεία πώς δηλαδή ένα γεγονός μπορεί να καταγράφεται

με αρκετή λεπτομέρεια σε ιστοριογραφικά κείμενα και να φωτίζει έτσι καταγραφές

στους κώδικες που αλλιώς θα έμεναν σκοτεινές και μυστηριώδεις Μια αντίστοιχη

εξέγερση του 1688 λοιπόν περιγράφεται από τρεις οθωμανούς ιστορικούς των

αρχών του 18ου αιώνα Αν και στην περίπτωση αυτή μόνον υποθέσεις μπορούμε να

κάνουμε για την αφορμή της η εξέγερση είχε πολύ μεγαλύτερες συνέπειες αυτή τη

φορά καθώς οι γενίτσαροι εκτέλεσαν έναν αξιωματούχο όχι κατώτερο από τον ίδιο

τον κυβερνήτη του Χάνδακα και του νησιού τον Ζουλφικάρ Πασά ήρωα του

Κρητικού Πολέμου και ιδρυτή ενός σπουδαίου τζαμιού της πόλης Καθώς η εποχή

με την εμπόλεμη κατάσταση με τη Βενετία να επικρέμεται απειλητική δεν

προσφερόταν για πολύ δραστικά μέτρα η Κωνσταντινούπολη αντέδρασε μάλλον

συγκαταβατικά αρκούμενη να διορίσει νέο κυβερνήτη Το πόσο σοβαρότερη ήταν

αυτή η εξέγερση από τη μεταγενέστερη στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως

φαίνεται συν τοις άλλοις από μια ματιά στους ιεροδικαστικούς κώδικες της εποχής

μοιάζει να υπήρξε μια διάλυση της λειτουργίας της διοίκησης καθώς για τους δυο

μήνες που διάρκεσαν τα γεγονότα ο καδής δεν κατέγραψε παρά μόνον δεκαπέντε

υποθέσεις από τις οποίες μάλιστα οι δύο αφορούν το διορισμό του νέου διοικητή

Άλλες εννέα σχετίζονται με πρόσωπα τα οποία γνωρίζουμε από τις αφηγηματικές

πηγές ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα γεγονότα για την ακρίβεια ότι

συγκαταλέγονται στα θύματα της εξέγερσης Τα λίγα αυτά έγγραφα τα οποία χωρίς

την ιστοριογραφική τεκμηρίωση θα έμεναν ασύνδετα και σκοτεινά δείχνουν με

αρκετή βεβαιότητα ότι και σε αυτή την περίπτωση η αφορμή του ξεσηκωμού ήταν

οικονομικές ατασθαλίες και πελατειακές σχέσεις που εμπόδισαν την έγκαιρη

πληρωμή του συνόλου των μισθών των γενιτσάρων Ας σημειωθεί παρεμπιπτόντως

μια και μιλάμε για το συνδυασμό διαφορετικού είδους πηγών ότι η εξέγερση του

1688 μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια ημέρας χάρη στην επιτύμβια στήλη ενός

από τα θύματά της του Γιουσούφ Αγά φρούραρχου του Χάνδακα η οποία σώζεται

στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου Η εκτέλεση του Γιουσούφ Αγά ας σημειώσουμε

επίσης δεν εμπόδισε το γιο του να τον διαδεχθεί στο αξίωμα δημιουργώντας μια

πραγματική δυναστεία εγγονός του ήταν ο φρούραρχος κατά τα γεγονότα του 1762

ο οποίος όμως τότε αντιμετώπιζε προβλήματα με διάφορες κατηγορίες εναντίον του

και εκείνη την εποχή έλειπε από την πόλη

Είδαμε λοιπόν μέχρι εδώ πώς οι ανιαρές σε πρώτη ματιά σειρές γαμήλιων ή

πωλητήριων συμβολαίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν γόνιμα από τον ιστορικό

Είδαμε και πώς τα λεγόμενα laquoμεγάλα γεγονόταraquo βρίσκουν το δρόμο τους και στους

ιεροδικαστικούς κώδικες συχνά δε με πιο διαφωτιστικά αποτελέσματα σε σχέση με

την ιστοριογραφία της εποχής Ακριβώς όμως επειδή στο ιεροδικείο δικαστήριο και

συμβολαιογραφείο μαζί καταλήγουν κάποια στιγμή της ζωής τους όλοι οι κάτοικοι

του Χάνδακα και των γύρω χωριών χριστιανοί και μουσουλμάνοι πλούσιοι και

φτωχοί αγρότες και κάτοικοι της πόλης ndashακριβώς για αυτό το λόγο λοιπόν οι κώδικες

αυτοί μας δίνουν μια λεπτομερή εικόνα της ζωής της οθωμανικής Κρήτης όχι μόνο

στο επίπεδο του καδή του διοικητή και των άλλων οθωμανών αξιωματούχων

Δουλεύοντας πάνω από πέντε χρόνια τώρα σε αυτά τα έγγραφα έμαθα να

αναγνωρίζω σχεδόν τα πρόσωπα και τις μικρές ιστορίες τους Βλέπει κανείς για

παράδειγμα τον Σερντάρ-ζαντέ Μεχμέτ Εφέντη μια σκοτεινή όσο και πανταχού

παρούσα προσωπικότητα που τον πρωτοσυναντάμε ως μάρτυρα του ιεροδικείου το

1674 Γιος ενός αξιωματούχου των ντόπιων γενιτσάρων όπως κατά πάσα πιθανότητα

δείχνει το προσωνύμιό του φαίνεται να ανέρχεται γρήγορα στην ιεραρχία του

ιεροδικείου και να γίνεται ναΐπης δηλαδή τοποτηρητής του καδή στον Χάνδακα

αλλά και γραμματικός των ντόπιων γενιτσάρων Το 1688 την εποχή της εξέγερσης

που όπως είδαμε κατέληξε στο φόνο του διοικητή της πόλης ο Σερντάρ-ζαντέ έχει

παντρευτεί με αρκετά μεγάλη γαμήλια δωρεά την κόρη του Καμπά Μαχμούτ

μουτεβελή δηλαδή διαχειριστή του τζαμιού του ίδιου διοικητή πάμπλουτου και με

πυκνό δίκτυο σχέσεων με τους γενίτσαρους της πόλης Ο Καμπά Μαχμούτ υπήρξε

ένα ακόμα από τα θύματα της εξέγερσης ο Σερντάρ-ζαντέ όμως δεν ακολούθησε τη

μοίρα του γαμπρού του Αντίθετα ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του (καθώς

και της κόρης ενός άλλου αξιωματούχου που επίσης σκοτώθηκε από τους

εξεγερμένους γενίτσαρους) και συνέχισε επιτυχώς τη σταδιοδρομία του το 1694 τον

συναντάμε ως πληρεξούσιο και επόπτη του βακουφιού του τότε διοικητή της Κρήτης

του Φιντίκ Μεχμέτ Πασά Ένας άνθρωπος παντός καιρού θα λέγαμε σήμερα όταν ο

Μεχμέτ Πασάς αυτός χάνει τη θέση του ο Σερντάρ-ζαντέ θα απαιτήσει κι αυτός

όπως και πολλοί άλλοι χρήματα που υποτίθεται ότι του είχε αποσπάσει ο διοικητής

Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται

Βλέπει κανείς επίσης τη σαραϊλή Ρουμανέ Χατούν κυρία Ρουμανέ δηλαδή

σκλάβα του σουλτανικού ανακτόρου που απελευθερώθηκε (αυτό σημαίνει ο τίτλος

σαραϊλή) και από την Κωνσταντινούπολη ήρθε στο Χάνδακα Πιθανότατα είχε ήδη

παντρευτεί κάποιον Αλή Μπέη από τον οποίο πήρε ένα είδος συναινετικού διαζυγίου

(θα λέγαμε σήμερα) το Σεπτέμβριο του 1673 παραιτούμενη από την εξαιρετικά

υψηλή γαμήλια δωρεά των 24000 άσπρων Η Ρουμανέ φαίνεται να βρέθηκε χωρίς

σπίτι κάνοντας όμως αγωγή εναντίον του πρώην συζύγου της με την καταγγελία ότι

laquoείχε υπεξαιρέσει από την περιουσία της ασημένια λεκάνη και ασημένια κανάτα

αξίας 510 γροσιών εννέα κοσμήματα αξίας 90 γροσιών και τη δούλα της Ιβάζ τα

οποία πούλησεraquo κατάφερε να πάρει ως αποζημίωση ένα διώροφο σπίτι στο Χάνδακα

με αυλή μαζί με την οικοσκευή του Δεν φαίνεται να έχασε χρόνο η Ρουμανέ στη

συνέχεια γιατί δυο μήνες μετά τη βλέπουμε να παντρεύεται κάποιον Ομέρ Μπέη με

γαμήλια μη προκαταβαλλόμενη δωρεά ύψους 15000 άσπρων ndashλίγο χαμηλότερη από

εκείνη του πρώτου της γάμου αλλά και πάλι ανάλογη του κοινωνικού της στάτους το

οποίο φαίνεται να διατήρησε (5ος Κώδικας αρ 70 86 187)

Ας δούμε και μια μικρή αστυνομική ιστορία Σε ένα έγγραφο της 25ης Ρεμπή

ουλ-άχιρ 1084 (9 Αυγούστου 1673) διαβάζουμε Ο τσαούσης Μουσταφά Τσαούς γιος

Αμπντουλλάχ απελεύθερος δούλος και μοναδικός κληρονόμος του δολοφονημένου

Γιουσούφ γιου Αμπντουλλάχ κατοίκου Χάνδακα δηλώνει ότι ύστερα από αγωγή που

ήγειρε κατά του πεθερού του Αλή Μπέη γιου Αχμέτ ο οποίος πριν από ένα μήνα

τραυμάτισε εκ προθέσεως και σκότωσε το Γιουσούφ απέσυρε την αγωγή και δεν έχει

πλέον καμία αντιδικία ή απαίτηση από αυτόν σχετικά με το φόρο αίματος του

δολοφονημένου (5ος Κώδικας έγγρ 26) Τι συνέβη εδώ Ο πεθερός ενός απελεύθερου

δούλου σκοτώνει τον πρώην κύριο του γαμπρού του Πρέπει να έχουμε υπόψη μας

ότι στο ισλαμικό δίκαιο αφενός ο απελεύθερος κληρονομεί τον άκληρο πρώην κύριό

του οπότε με το θάνατο του Γιουσούφ ο Μουσταφά Τσαούς απέκτησε μια ορισμένη

περιουσία Αφετέρου στην περίπτωση φόνου οι κληρονόμοι του θύματος είχαν την

επιλογή να ζητήσουν φόρο αίματος (καθορισμένη αποζημίωση) από το δράστη

αντίποινα (εκτέλεση) να απονείμουν συγχώρεση (όπως έκανε εδώ ο γαμπρός στον

πεθερό) ή να έρθουν σε συμβιβασμό Ο κληρονόμος του θύματος μπορεί δηλαδή

απλώς να συγχωρήσει το δράστη και όλα να είναι ωραία και καλά για όλους πλην

του πεθαμένου Στην πραγματικότητα εδώ φαίνεται λοιπόν να έχουμε την περίπτωση

ενός καλού πατέρα και ενός πολύ εξυπηρετικού πεθερού συνάμα

Παρόμοιες ιστορίες αφθονούν στους κώδικες του Ηρακλείου Ο μελετητής

μπαίνει συχνά στον πειρασμό να γράψει κάποιου είδους ιστορικό μυθιστόρημα με

τους χαρακτήρες αυτούς που μπαινοβγαίνουν στο ιεροδικείο για να πουλήσουν ή να

αγοράσουν να δανειστούν ή να δανείσουν να παντρευτούν ή να χωρίσουν αλλά και

να εναγάγουν κάποιον συμπολίτη τους για λόγους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρούς

Οι δικαστικές διαμάχες αφορούν από υποθέσεις φόνου (όπως για παράδειγμα στην

περίπτωση ενός Εβραίου που ληστεύθηκε και δολοφονήθηκε το 1672 από έναν

εξισλαμισμένο και δυο χριστιανούς στο χωριό Γέργερη (έγγρ 243)) μέχρι κλοπές

μουλαριών και άλλων ζώων και από κληρονομικές διενέξεις μέχρι διευθετήσεις

χρεών ή εμπορικές διαφορές Μπορεί κανείς να μελετήσει τη μικροκοινωνία ενός

χωριού για παράδειγμα με αρκετή λεπτομέρεια τις γαμήλιες στρατηγικές τη

δημιουργία κτηματικών περιουσιών την ανάδειξη πλουσίων προυχόντων και τις

σχέσεις με τα γύρω χωριά και το Χάνδακα Ή πιο εξατομικευμένα την ιστορία

συγκεκριμένων οικογενειών οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν βάσει των

ευρετηρίων ονομάτων των τριών κωδίκων που έχουν ως τώρα εκδοθεί αναφέρομαι

τόσο σε χριστιανικές οικογένειες ιδίως στα χωριά όσο και σε μουσουλμανικές της

διοικητικής ή στρατιωτικής ελίτ όπως για παράδειγμα του Καρά Καδή Μουσταφά

Εφέντη που έδωσε το όνομά του και σε μια πλατεία του οθωμανικού Χάνδακα ή των

απογόντων κάποιου Ομέρ Αλάη Μπέη που εγκαταστάθηκε στο χωριό Βενεράτο

Υπάρχει και ένα ακόμα πιο ταπεινό αλλά ίσως όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτο

επίπεδο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ Κατά κάποιο τρόπο αν έχουμε σήμερα

στα χέρια μας αυτό τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για την κοινωνία του

οθωμανικού Χάνδακα το χρωστούμε στους γραμματικούς του ιεροδικείου που

άλλος με λιγότερη και άλλος με περισσότερη ευσυνειδησία κατέγραψαν όλες αυτές

τις υποθέσεις Σε γενικές γραμμές η καταγραφή των υποθέσεων ακολουθεί ένα

τυποποιημένο σχήμα το οποίο αυτή τη στιγμή αγνοούμε αν διδασκόταν στα

ιεροδιδασκαλεία ή ndashτο πιθανότερο- ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας των γραμματικών

σε ένα ή περισσότερα ιεροδικεία όπου πιθανόν να μαθήτευαν αρχικά κοντά σε

κάποιον εμπειρότερο και μεγαλύτερο Μερικές φορές πράγματι έχει κανείς την

εντύπωση ότι κάποιες καταγραφές ndashμερικές φορές διαγραμμένες εκ των υστέρων-

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

απαραίτητα ποσά για την πληρωμή των φόρων τους Παρεμπιπτόντως τέτοιου είδους

έγγραφα μας δίνουν και μια εικόνα για την οργάνωση των αγροτικών κοινοτήτων την

πρώιμη εκείνη εποχή Ας προσθέσουμε ότι αυτές οι ανιαρές σε πρώτη ματιά σειρές

δικαιοπρακτικών εγγράφων και συμβολαίων μπορούν να μας δώσουν μια πλήρη

εικόνα της οικιστικής και πολεοδομικής δομής της πόλης του Χάνδακα με

λεπτομέρειες για τις συνοικίες τα μνημεία τις συντεχνίες και ούτω καθεξής Ένα

ιδιαίτερα ενδιαφέρον σημείο αφορά τη λειτουργία των βακουφιών των ευαγών

ιδρυμάτων δηλαδή της πόλης καθώς σώζονται πολλά έγγραφα σχετικά με την ίδρυση

και την καθημερινή λειτουργία τους Ενίοτε μάλιστα ακόμα και δωρεές χριστιανών

σε μοναστήρια καταγράφονται στο ιεροδικαστικό κατάστιχο (πχ έγγρ 513)

Μια δεύτερη απάντηση είναι ότι οι ιεροδικαστικοί κώδικες δεν αποτελούνται

αποκλειστικά από τέτοια συμβολαιογραφικού τύπου έγγραφα Καταρχάς όλες οι

διοικητικές και πολιτικές μεταβολές βρίσκουν το δρόμο τους και σε τέτοιου είδους

πηγές Μπορούμε να ανασυνθέσουμε την πολιτική ιστορία της οθωμανικής Κρήτης

μέσα από τις αντικαταστάσεις των διοικητών του νησιού τις εκτελέσεις ορισμένων

από αυτούς και τις συνεπαγόμενες δίκες όπως όταν για παράδειγμα ο Μπουρουνσούζ

Αχμέτ Πασάς διοικητής του Χάνδακα εκτελέστηκε το 1685 Στον Τέταρτο Κώδικα

καταγράφεται αναλυτικά όλη η περιουσία του που περιλαμβάνει οικοσκευή

ρουχισμό όπλα και πολύτιμα προσωπικά αντικείμενα με προέλευση την Αίγυπτο τη

Γαλλία τη Βοσνία την Περσία τη Δαμασκό την Ινδία το Λονδίνο την Κρήτη τη

Χίο και άλλα μέρη εντός και εκτός αυτοκρατορίας αλλά και δούλους αγροτικά

προϊόντα και ζώα Σημειώνονται επίσης τα δάνεια που είχε δώσει και τα χρέη του σε

διάφορους χριστιανούς και μουσουλμάνους κατοίκους της Κρήτης Μια μεγάλη

σειρά από δίκες στις οποίες χριστιανοί και μουσουλμάνοι απαιτούσαν ενώπιον του

καδή την επιστροφή χρεών και ποσών που είχαν εισπραχθεί άδικα από τους

ανθρώπους του Αχμέτ Πασά μας δίνουν μια ιδέα για τους λόγους της εκτέλεσης του

τελευταίου όπως επίσης και ένα διάταγμα του διαδόχου του με το οποίο

καταργούνται διάφοροι νεωτερισμοί στη φορολογία που έπλητταν δυσανάλογα τους

ραγιάδες Ούτε ήταν ο Αχμέτ Πασάς μοναδική τέτοια περίπτωσηmiddot άλλη μια σειρά

εγγράφων καταγράφει τις δίκες εναντίον του προκατόχου του του Αλή Πασά ο

οποίος παύθηκε για παρόμοιους λόγους Ορίστε μια χαρακτηριστική περίπτωση τον

Απρίλιο του 1684 (έγγρ 845) κάποιος Μουστετζάπ Αγάς ενάγει τον κεχαγιά

(τοποτηρητή) του Αλή Πασά λέγοντας ότι πριν από είκοσι μήνες τού είχε δώσει 600

ασλάνια γρόσια προκειμένου εκείνος να του παραδώσει το μπεράτι (δίπλωμα) που θα

τον καθιστούσε κεχαγιά των ντόπιων γενιτσάρων κατόπιν όμως παράνομα ο

εναγόμενος παραχώρησε το μπεράτι σε κάποιον άλλο

Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αφορά την εξέγερση των γενιτσάρων του

Χάνδακα το 1762 Η εξέγερση αυτή που συντάραξε την πόλη δεν μαρτυρείται από

καμία άλλη πηγή Στους ιεροδικαστικούς κώδικες ωστόσο μπορεί να

παρακολουθήσει κανείς με αρκετή λεπτομέρεια τα γεγονότα από μία αίτηση προς

την Κωνσταντινούπολη που υπογράφεται όχι μόνον από τους κυριότερους

αξιωματούχους των γενιτσάρων της πόλης αλλά και από μια σειρά θρησκευτικών

λειτουργών (ουλεμάδων) μαθαίνουμε πως εξαιτίας των ατασθαλιών του

γραμματικού των γενιτσάρων που πλήρωσε κρυφά ορισμένους μόνο στρατιώτες οι

υπόλοιποι επιτέθηκαν στην κατοικία του αγά τους και τον φυλάκισαν στον Κούλε το

κάστρο που δεσπόζει και σήμερα στο λιμάνι του Ηρακλείου Οι εξεγερμένοι ζητούν

με το έγγραφο αυτό το διορισμό νέων αξιωματούχων προτείνοντας μάλιστα

συγκεκριμένα πρόσωπα Στους κώδικες σώζεται και η συνέχεια των γεγονότων τα

σουλτανικά φιρμάνια που διατάζουν τη μετάθεση ενός ολόκληρου γενιτσαρικού

σώματος από το Χάνδακα στη Ναύπακτο την αποστολή ενός ειδικού επιθεωρητή

από την Κωνσταντινούπολη με έκτακτες εξουσίες και τη διερεύνηση του θέματος

Περίπου τρεισήμισυ μήνες μετά την έκρηξη οι αξιωματικοί των γενιτσάρων και

διάφοροι άλλοι αξιωματούχοι της διοικητικής και θρησκευτικής ιεραρχίας

υπογράφουν ένα συνυποσχετικό με το οποίο συναινούν σε μια σειρά μέτρων

σχετικών με την αποκατάσταση της τάξης και την εφαρμογή των παλιών κανονισμών

στο γενιτσαρικό σώμα Οι κώδικες όμως μας δίνουν και άλλες σχετικές πληροφορίες

σε κάπως λιγότερο επίσημο επίπεδο μαθαίνουμε λεπτομέρειες για τις οικονομικές

ατασθαλίες που οδήγησαν στην εξέγερσηmiddot για τη σύλληψη ενός από τους ηγέτες της

ο οποίος παρεμπιπτόντως νοίκιαζε ένα μαγαζί στο Χάνδακα από τον χριστιανό

ιδιοκτήτη τουmiddot για την παρέμβαση πέντε συναδέλφων του συλληφθέντος οι οποίοι

ζητούν την απελευθέρωσή του και τη μετατροπή της θανατικής ποινής του σε εξορία

από την Κρήτη Με λίγη παραπάνω έρευνα μπορεί κανείς να ιχνηλατήσει μια

γενικότερη κατάσταση αναβρασμού τα χρόνια που προηγήθηκαν της εξέγερσης

πέντε χρόνια πριν το 1757 ένας ντόπιος δερβίσης είχε καταδικαστεί σε θάνατο χάρη

στην επιρροή ενός ιεροκήρυκα γεγονός που μοιάζει να δίχασε τα στρατιωτικά

σώματα της πόλης Το τελευταίο αυτό γεγονός παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μια

και μπορούμε να το διασταυρώσουμε με μια αφηγηματική πηγή τον έμμετρο βίο

αυτού του δερβίση γραμμένο αρκετές δεκαετίες αργότερα αλλά με αξιοσημείωτη

ακρίβεια από έναν laquoΤουρκοκρητικόraquo ποιητή και μυστικιστή

Η εξέγερση του 1762 μαρτυρείται μόνον από τους ιεροδικαστικούς κώδικες

χωρίς να έχει αφήσει ίχνη σε άλλου είδους πηγές Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει

κανείς και την αντίστροφη πορεία πώς δηλαδή ένα γεγονός μπορεί να καταγράφεται

με αρκετή λεπτομέρεια σε ιστοριογραφικά κείμενα και να φωτίζει έτσι καταγραφές

στους κώδικες που αλλιώς θα έμεναν σκοτεινές και μυστηριώδεις Μια αντίστοιχη

εξέγερση του 1688 λοιπόν περιγράφεται από τρεις οθωμανούς ιστορικούς των

αρχών του 18ου αιώνα Αν και στην περίπτωση αυτή μόνον υποθέσεις μπορούμε να

κάνουμε για την αφορμή της η εξέγερση είχε πολύ μεγαλύτερες συνέπειες αυτή τη

φορά καθώς οι γενίτσαροι εκτέλεσαν έναν αξιωματούχο όχι κατώτερο από τον ίδιο

τον κυβερνήτη του Χάνδακα και του νησιού τον Ζουλφικάρ Πασά ήρωα του

Κρητικού Πολέμου και ιδρυτή ενός σπουδαίου τζαμιού της πόλης Καθώς η εποχή

με την εμπόλεμη κατάσταση με τη Βενετία να επικρέμεται απειλητική δεν

προσφερόταν για πολύ δραστικά μέτρα η Κωνσταντινούπολη αντέδρασε μάλλον

συγκαταβατικά αρκούμενη να διορίσει νέο κυβερνήτη Το πόσο σοβαρότερη ήταν

αυτή η εξέγερση από τη μεταγενέστερη στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως

φαίνεται συν τοις άλλοις από μια ματιά στους ιεροδικαστικούς κώδικες της εποχής

μοιάζει να υπήρξε μια διάλυση της λειτουργίας της διοίκησης καθώς για τους δυο

μήνες που διάρκεσαν τα γεγονότα ο καδής δεν κατέγραψε παρά μόνον δεκαπέντε

υποθέσεις από τις οποίες μάλιστα οι δύο αφορούν το διορισμό του νέου διοικητή

Άλλες εννέα σχετίζονται με πρόσωπα τα οποία γνωρίζουμε από τις αφηγηματικές

πηγές ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα γεγονότα για την ακρίβεια ότι

συγκαταλέγονται στα θύματα της εξέγερσης Τα λίγα αυτά έγγραφα τα οποία χωρίς

την ιστοριογραφική τεκμηρίωση θα έμεναν ασύνδετα και σκοτεινά δείχνουν με

αρκετή βεβαιότητα ότι και σε αυτή την περίπτωση η αφορμή του ξεσηκωμού ήταν

οικονομικές ατασθαλίες και πελατειακές σχέσεις που εμπόδισαν την έγκαιρη

πληρωμή του συνόλου των μισθών των γενιτσάρων Ας σημειωθεί παρεμπιπτόντως

μια και μιλάμε για το συνδυασμό διαφορετικού είδους πηγών ότι η εξέγερση του

1688 μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια ημέρας χάρη στην επιτύμβια στήλη ενός

από τα θύματά της του Γιουσούφ Αγά φρούραρχου του Χάνδακα η οποία σώζεται

στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου Η εκτέλεση του Γιουσούφ Αγά ας σημειώσουμε

επίσης δεν εμπόδισε το γιο του να τον διαδεχθεί στο αξίωμα δημιουργώντας μια

πραγματική δυναστεία εγγονός του ήταν ο φρούραρχος κατά τα γεγονότα του 1762

ο οποίος όμως τότε αντιμετώπιζε προβλήματα με διάφορες κατηγορίες εναντίον του

και εκείνη την εποχή έλειπε από την πόλη

Είδαμε λοιπόν μέχρι εδώ πώς οι ανιαρές σε πρώτη ματιά σειρές γαμήλιων ή

πωλητήριων συμβολαίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν γόνιμα από τον ιστορικό

Είδαμε και πώς τα λεγόμενα laquoμεγάλα γεγονόταraquo βρίσκουν το δρόμο τους και στους

ιεροδικαστικούς κώδικες συχνά δε με πιο διαφωτιστικά αποτελέσματα σε σχέση με

την ιστοριογραφία της εποχής Ακριβώς όμως επειδή στο ιεροδικείο δικαστήριο και

συμβολαιογραφείο μαζί καταλήγουν κάποια στιγμή της ζωής τους όλοι οι κάτοικοι

του Χάνδακα και των γύρω χωριών χριστιανοί και μουσουλμάνοι πλούσιοι και

φτωχοί αγρότες και κάτοικοι της πόλης ndashακριβώς για αυτό το λόγο λοιπόν οι κώδικες

αυτοί μας δίνουν μια λεπτομερή εικόνα της ζωής της οθωμανικής Κρήτης όχι μόνο

στο επίπεδο του καδή του διοικητή και των άλλων οθωμανών αξιωματούχων

Δουλεύοντας πάνω από πέντε χρόνια τώρα σε αυτά τα έγγραφα έμαθα να

αναγνωρίζω σχεδόν τα πρόσωπα και τις μικρές ιστορίες τους Βλέπει κανείς για

παράδειγμα τον Σερντάρ-ζαντέ Μεχμέτ Εφέντη μια σκοτεινή όσο και πανταχού

παρούσα προσωπικότητα που τον πρωτοσυναντάμε ως μάρτυρα του ιεροδικείου το

1674 Γιος ενός αξιωματούχου των ντόπιων γενιτσάρων όπως κατά πάσα πιθανότητα

δείχνει το προσωνύμιό του φαίνεται να ανέρχεται γρήγορα στην ιεραρχία του

ιεροδικείου και να γίνεται ναΐπης δηλαδή τοποτηρητής του καδή στον Χάνδακα

αλλά και γραμματικός των ντόπιων γενιτσάρων Το 1688 την εποχή της εξέγερσης

που όπως είδαμε κατέληξε στο φόνο του διοικητή της πόλης ο Σερντάρ-ζαντέ έχει

παντρευτεί με αρκετά μεγάλη γαμήλια δωρεά την κόρη του Καμπά Μαχμούτ

μουτεβελή δηλαδή διαχειριστή του τζαμιού του ίδιου διοικητή πάμπλουτου και με

πυκνό δίκτυο σχέσεων με τους γενίτσαρους της πόλης Ο Καμπά Μαχμούτ υπήρξε

ένα ακόμα από τα θύματα της εξέγερσης ο Σερντάρ-ζαντέ όμως δεν ακολούθησε τη

μοίρα του γαμπρού του Αντίθετα ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του (καθώς

και της κόρης ενός άλλου αξιωματούχου που επίσης σκοτώθηκε από τους

εξεγερμένους γενίτσαρους) και συνέχισε επιτυχώς τη σταδιοδρομία του το 1694 τον

συναντάμε ως πληρεξούσιο και επόπτη του βακουφιού του τότε διοικητή της Κρήτης

του Φιντίκ Μεχμέτ Πασά Ένας άνθρωπος παντός καιρού θα λέγαμε σήμερα όταν ο

Μεχμέτ Πασάς αυτός χάνει τη θέση του ο Σερντάρ-ζαντέ θα απαιτήσει κι αυτός

όπως και πολλοί άλλοι χρήματα που υποτίθεται ότι του είχε αποσπάσει ο διοικητής

Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται

Βλέπει κανείς επίσης τη σαραϊλή Ρουμανέ Χατούν κυρία Ρουμανέ δηλαδή

σκλάβα του σουλτανικού ανακτόρου που απελευθερώθηκε (αυτό σημαίνει ο τίτλος

σαραϊλή) και από την Κωνσταντινούπολη ήρθε στο Χάνδακα Πιθανότατα είχε ήδη

παντρευτεί κάποιον Αλή Μπέη από τον οποίο πήρε ένα είδος συναινετικού διαζυγίου

(θα λέγαμε σήμερα) το Σεπτέμβριο του 1673 παραιτούμενη από την εξαιρετικά

υψηλή γαμήλια δωρεά των 24000 άσπρων Η Ρουμανέ φαίνεται να βρέθηκε χωρίς

σπίτι κάνοντας όμως αγωγή εναντίον του πρώην συζύγου της με την καταγγελία ότι

laquoείχε υπεξαιρέσει από την περιουσία της ασημένια λεκάνη και ασημένια κανάτα

αξίας 510 γροσιών εννέα κοσμήματα αξίας 90 γροσιών και τη δούλα της Ιβάζ τα

οποία πούλησεraquo κατάφερε να πάρει ως αποζημίωση ένα διώροφο σπίτι στο Χάνδακα

με αυλή μαζί με την οικοσκευή του Δεν φαίνεται να έχασε χρόνο η Ρουμανέ στη

συνέχεια γιατί δυο μήνες μετά τη βλέπουμε να παντρεύεται κάποιον Ομέρ Μπέη με

γαμήλια μη προκαταβαλλόμενη δωρεά ύψους 15000 άσπρων ndashλίγο χαμηλότερη από

εκείνη του πρώτου της γάμου αλλά και πάλι ανάλογη του κοινωνικού της στάτους το

οποίο φαίνεται να διατήρησε (5ος Κώδικας αρ 70 86 187)

Ας δούμε και μια μικρή αστυνομική ιστορία Σε ένα έγγραφο της 25ης Ρεμπή

ουλ-άχιρ 1084 (9 Αυγούστου 1673) διαβάζουμε Ο τσαούσης Μουσταφά Τσαούς γιος

Αμπντουλλάχ απελεύθερος δούλος και μοναδικός κληρονόμος του δολοφονημένου

Γιουσούφ γιου Αμπντουλλάχ κατοίκου Χάνδακα δηλώνει ότι ύστερα από αγωγή που

ήγειρε κατά του πεθερού του Αλή Μπέη γιου Αχμέτ ο οποίος πριν από ένα μήνα

τραυμάτισε εκ προθέσεως και σκότωσε το Γιουσούφ απέσυρε την αγωγή και δεν έχει

πλέον καμία αντιδικία ή απαίτηση από αυτόν σχετικά με το φόρο αίματος του

δολοφονημένου (5ος Κώδικας έγγρ 26) Τι συνέβη εδώ Ο πεθερός ενός απελεύθερου

δούλου σκοτώνει τον πρώην κύριο του γαμπρού του Πρέπει να έχουμε υπόψη μας

ότι στο ισλαμικό δίκαιο αφενός ο απελεύθερος κληρονομεί τον άκληρο πρώην κύριό

του οπότε με το θάνατο του Γιουσούφ ο Μουσταφά Τσαούς απέκτησε μια ορισμένη

περιουσία Αφετέρου στην περίπτωση φόνου οι κληρονόμοι του θύματος είχαν την

επιλογή να ζητήσουν φόρο αίματος (καθορισμένη αποζημίωση) από το δράστη

αντίποινα (εκτέλεση) να απονείμουν συγχώρεση (όπως έκανε εδώ ο γαμπρός στον

πεθερό) ή να έρθουν σε συμβιβασμό Ο κληρονόμος του θύματος μπορεί δηλαδή

απλώς να συγχωρήσει το δράστη και όλα να είναι ωραία και καλά για όλους πλην

του πεθαμένου Στην πραγματικότητα εδώ φαίνεται λοιπόν να έχουμε την περίπτωση

ενός καλού πατέρα και ενός πολύ εξυπηρετικού πεθερού συνάμα

Παρόμοιες ιστορίες αφθονούν στους κώδικες του Ηρακλείου Ο μελετητής

μπαίνει συχνά στον πειρασμό να γράψει κάποιου είδους ιστορικό μυθιστόρημα με

τους χαρακτήρες αυτούς που μπαινοβγαίνουν στο ιεροδικείο για να πουλήσουν ή να

αγοράσουν να δανειστούν ή να δανείσουν να παντρευτούν ή να χωρίσουν αλλά και

να εναγάγουν κάποιον συμπολίτη τους για λόγους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρούς

Οι δικαστικές διαμάχες αφορούν από υποθέσεις φόνου (όπως για παράδειγμα στην

περίπτωση ενός Εβραίου που ληστεύθηκε και δολοφονήθηκε το 1672 από έναν

εξισλαμισμένο και δυο χριστιανούς στο χωριό Γέργερη (έγγρ 243)) μέχρι κλοπές

μουλαριών και άλλων ζώων και από κληρονομικές διενέξεις μέχρι διευθετήσεις

χρεών ή εμπορικές διαφορές Μπορεί κανείς να μελετήσει τη μικροκοινωνία ενός

χωριού για παράδειγμα με αρκετή λεπτομέρεια τις γαμήλιες στρατηγικές τη

δημιουργία κτηματικών περιουσιών την ανάδειξη πλουσίων προυχόντων και τις

σχέσεις με τα γύρω χωριά και το Χάνδακα Ή πιο εξατομικευμένα την ιστορία

συγκεκριμένων οικογενειών οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν βάσει των

ευρετηρίων ονομάτων των τριών κωδίκων που έχουν ως τώρα εκδοθεί αναφέρομαι

τόσο σε χριστιανικές οικογένειες ιδίως στα χωριά όσο και σε μουσουλμανικές της

διοικητικής ή στρατιωτικής ελίτ όπως για παράδειγμα του Καρά Καδή Μουσταφά

Εφέντη που έδωσε το όνομά του και σε μια πλατεία του οθωμανικού Χάνδακα ή των

απογόντων κάποιου Ομέρ Αλάη Μπέη που εγκαταστάθηκε στο χωριό Βενεράτο

Υπάρχει και ένα ακόμα πιο ταπεινό αλλά ίσως όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτο

επίπεδο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ Κατά κάποιο τρόπο αν έχουμε σήμερα

στα χέρια μας αυτό τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για την κοινωνία του

οθωμανικού Χάνδακα το χρωστούμε στους γραμματικούς του ιεροδικείου που

άλλος με λιγότερη και άλλος με περισσότερη ευσυνειδησία κατέγραψαν όλες αυτές

τις υποθέσεις Σε γενικές γραμμές η καταγραφή των υποθέσεων ακολουθεί ένα

τυποποιημένο σχήμα το οποίο αυτή τη στιγμή αγνοούμε αν διδασκόταν στα

ιεροδιδασκαλεία ή ndashτο πιθανότερο- ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας των γραμματικών

σε ένα ή περισσότερα ιεροδικεία όπου πιθανόν να μαθήτευαν αρχικά κοντά σε

κάποιον εμπειρότερο και μεγαλύτερο Μερικές φορές πράγματι έχει κανείς την

εντύπωση ότι κάποιες καταγραφές ndashμερικές φορές διαγραμμένες εκ των υστέρων-

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

ασλάνια γρόσια προκειμένου εκείνος να του παραδώσει το μπεράτι (δίπλωμα) που θα

τον καθιστούσε κεχαγιά των ντόπιων γενιτσάρων κατόπιν όμως παράνομα ο

εναγόμενος παραχώρησε το μπεράτι σε κάποιον άλλο

Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αφορά την εξέγερση των γενιτσάρων του

Χάνδακα το 1762 Η εξέγερση αυτή που συντάραξε την πόλη δεν μαρτυρείται από

καμία άλλη πηγή Στους ιεροδικαστικούς κώδικες ωστόσο μπορεί να

παρακολουθήσει κανείς με αρκετή λεπτομέρεια τα γεγονότα από μία αίτηση προς

την Κωνσταντινούπολη που υπογράφεται όχι μόνον από τους κυριότερους

αξιωματούχους των γενιτσάρων της πόλης αλλά και από μια σειρά θρησκευτικών

λειτουργών (ουλεμάδων) μαθαίνουμε πως εξαιτίας των ατασθαλιών του

γραμματικού των γενιτσάρων που πλήρωσε κρυφά ορισμένους μόνο στρατιώτες οι

υπόλοιποι επιτέθηκαν στην κατοικία του αγά τους και τον φυλάκισαν στον Κούλε το

κάστρο που δεσπόζει και σήμερα στο λιμάνι του Ηρακλείου Οι εξεγερμένοι ζητούν

με το έγγραφο αυτό το διορισμό νέων αξιωματούχων προτείνοντας μάλιστα

συγκεκριμένα πρόσωπα Στους κώδικες σώζεται και η συνέχεια των γεγονότων τα

σουλτανικά φιρμάνια που διατάζουν τη μετάθεση ενός ολόκληρου γενιτσαρικού

σώματος από το Χάνδακα στη Ναύπακτο την αποστολή ενός ειδικού επιθεωρητή

από την Κωνσταντινούπολη με έκτακτες εξουσίες και τη διερεύνηση του θέματος

Περίπου τρεισήμισυ μήνες μετά την έκρηξη οι αξιωματικοί των γενιτσάρων και

διάφοροι άλλοι αξιωματούχοι της διοικητικής και θρησκευτικής ιεραρχίας

υπογράφουν ένα συνυποσχετικό με το οποίο συναινούν σε μια σειρά μέτρων

σχετικών με την αποκατάσταση της τάξης και την εφαρμογή των παλιών κανονισμών

στο γενιτσαρικό σώμα Οι κώδικες όμως μας δίνουν και άλλες σχετικές πληροφορίες

σε κάπως λιγότερο επίσημο επίπεδο μαθαίνουμε λεπτομέρειες για τις οικονομικές

ατασθαλίες που οδήγησαν στην εξέγερσηmiddot για τη σύλληψη ενός από τους ηγέτες της

ο οποίος παρεμπιπτόντως νοίκιαζε ένα μαγαζί στο Χάνδακα από τον χριστιανό

ιδιοκτήτη τουmiddot για την παρέμβαση πέντε συναδέλφων του συλληφθέντος οι οποίοι

ζητούν την απελευθέρωσή του και τη μετατροπή της θανατικής ποινής του σε εξορία

από την Κρήτη Με λίγη παραπάνω έρευνα μπορεί κανείς να ιχνηλατήσει μια

γενικότερη κατάσταση αναβρασμού τα χρόνια που προηγήθηκαν της εξέγερσης

πέντε χρόνια πριν το 1757 ένας ντόπιος δερβίσης είχε καταδικαστεί σε θάνατο χάρη

στην επιρροή ενός ιεροκήρυκα γεγονός που μοιάζει να δίχασε τα στρατιωτικά

σώματα της πόλης Το τελευταίο αυτό γεγονός παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μια

και μπορούμε να το διασταυρώσουμε με μια αφηγηματική πηγή τον έμμετρο βίο

αυτού του δερβίση γραμμένο αρκετές δεκαετίες αργότερα αλλά με αξιοσημείωτη

ακρίβεια από έναν laquoΤουρκοκρητικόraquo ποιητή και μυστικιστή

Η εξέγερση του 1762 μαρτυρείται μόνον από τους ιεροδικαστικούς κώδικες

χωρίς να έχει αφήσει ίχνη σε άλλου είδους πηγές Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει

κανείς και την αντίστροφη πορεία πώς δηλαδή ένα γεγονός μπορεί να καταγράφεται

με αρκετή λεπτομέρεια σε ιστοριογραφικά κείμενα και να φωτίζει έτσι καταγραφές

στους κώδικες που αλλιώς θα έμεναν σκοτεινές και μυστηριώδεις Μια αντίστοιχη

εξέγερση του 1688 λοιπόν περιγράφεται από τρεις οθωμανούς ιστορικούς των

αρχών του 18ου αιώνα Αν και στην περίπτωση αυτή μόνον υποθέσεις μπορούμε να

κάνουμε για την αφορμή της η εξέγερση είχε πολύ μεγαλύτερες συνέπειες αυτή τη

φορά καθώς οι γενίτσαροι εκτέλεσαν έναν αξιωματούχο όχι κατώτερο από τον ίδιο

τον κυβερνήτη του Χάνδακα και του νησιού τον Ζουλφικάρ Πασά ήρωα του

Κρητικού Πολέμου και ιδρυτή ενός σπουδαίου τζαμιού της πόλης Καθώς η εποχή

με την εμπόλεμη κατάσταση με τη Βενετία να επικρέμεται απειλητική δεν

προσφερόταν για πολύ δραστικά μέτρα η Κωνσταντινούπολη αντέδρασε μάλλον

συγκαταβατικά αρκούμενη να διορίσει νέο κυβερνήτη Το πόσο σοβαρότερη ήταν

αυτή η εξέγερση από τη μεταγενέστερη στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως

φαίνεται συν τοις άλλοις από μια ματιά στους ιεροδικαστικούς κώδικες της εποχής

μοιάζει να υπήρξε μια διάλυση της λειτουργίας της διοίκησης καθώς για τους δυο

μήνες που διάρκεσαν τα γεγονότα ο καδής δεν κατέγραψε παρά μόνον δεκαπέντε

υποθέσεις από τις οποίες μάλιστα οι δύο αφορούν το διορισμό του νέου διοικητή

Άλλες εννέα σχετίζονται με πρόσωπα τα οποία γνωρίζουμε από τις αφηγηματικές

πηγές ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα γεγονότα για την ακρίβεια ότι

συγκαταλέγονται στα θύματα της εξέγερσης Τα λίγα αυτά έγγραφα τα οποία χωρίς

την ιστοριογραφική τεκμηρίωση θα έμεναν ασύνδετα και σκοτεινά δείχνουν με

αρκετή βεβαιότητα ότι και σε αυτή την περίπτωση η αφορμή του ξεσηκωμού ήταν

οικονομικές ατασθαλίες και πελατειακές σχέσεις που εμπόδισαν την έγκαιρη

πληρωμή του συνόλου των μισθών των γενιτσάρων Ας σημειωθεί παρεμπιπτόντως

μια και μιλάμε για το συνδυασμό διαφορετικού είδους πηγών ότι η εξέγερση του

1688 μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια ημέρας χάρη στην επιτύμβια στήλη ενός

από τα θύματά της του Γιουσούφ Αγά φρούραρχου του Χάνδακα η οποία σώζεται

στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου Η εκτέλεση του Γιουσούφ Αγά ας σημειώσουμε

επίσης δεν εμπόδισε το γιο του να τον διαδεχθεί στο αξίωμα δημιουργώντας μια

πραγματική δυναστεία εγγονός του ήταν ο φρούραρχος κατά τα γεγονότα του 1762

ο οποίος όμως τότε αντιμετώπιζε προβλήματα με διάφορες κατηγορίες εναντίον του

και εκείνη την εποχή έλειπε από την πόλη

Είδαμε λοιπόν μέχρι εδώ πώς οι ανιαρές σε πρώτη ματιά σειρές γαμήλιων ή

πωλητήριων συμβολαίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν γόνιμα από τον ιστορικό

Είδαμε και πώς τα λεγόμενα laquoμεγάλα γεγονόταraquo βρίσκουν το δρόμο τους και στους

ιεροδικαστικούς κώδικες συχνά δε με πιο διαφωτιστικά αποτελέσματα σε σχέση με

την ιστοριογραφία της εποχής Ακριβώς όμως επειδή στο ιεροδικείο δικαστήριο και

συμβολαιογραφείο μαζί καταλήγουν κάποια στιγμή της ζωής τους όλοι οι κάτοικοι

του Χάνδακα και των γύρω χωριών χριστιανοί και μουσουλμάνοι πλούσιοι και

φτωχοί αγρότες και κάτοικοι της πόλης ndashακριβώς για αυτό το λόγο λοιπόν οι κώδικες

αυτοί μας δίνουν μια λεπτομερή εικόνα της ζωής της οθωμανικής Κρήτης όχι μόνο

στο επίπεδο του καδή του διοικητή και των άλλων οθωμανών αξιωματούχων

Δουλεύοντας πάνω από πέντε χρόνια τώρα σε αυτά τα έγγραφα έμαθα να

αναγνωρίζω σχεδόν τα πρόσωπα και τις μικρές ιστορίες τους Βλέπει κανείς για

παράδειγμα τον Σερντάρ-ζαντέ Μεχμέτ Εφέντη μια σκοτεινή όσο και πανταχού

παρούσα προσωπικότητα που τον πρωτοσυναντάμε ως μάρτυρα του ιεροδικείου το

1674 Γιος ενός αξιωματούχου των ντόπιων γενιτσάρων όπως κατά πάσα πιθανότητα

δείχνει το προσωνύμιό του φαίνεται να ανέρχεται γρήγορα στην ιεραρχία του

ιεροδικείου και να γίνεται ναΐπης δηλαδή τοποτηρητής του καδή στον Χάνδακα

αλλά και γραμματικός των ντόπιων γενιτσάρων Το 1688 την εποχή της εξέγερσης

που όπως είδαμε κατέληξε στο φόνο του διοικητή της πόλης ο Σερντάρ-ζαντέ έχει

παντρευτεί με αρκετά μεγάλη γαμήλια δωρεά την κόρη του Καμπά Μαχμούτ

μουτεβελή δηλαδή διαχειριστή του τζαμιού του ίδιου διοικητή πάμπλουτου και με

πυκνό δίκτυο σχέσεων με τους γενίτσαρους της πόλης Ο Καμπά Μαχμούτ υπήρξε

ένα ακόμα από τα θύματα της εξέγερσης ο Σερντάρ-ζαντέ όμως δεν ακολούθησε τη

μοίρα του γαμπρού του Αντίθετα ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του (καθώς

και της κόρης ενός άλλου αξιωματούχου που επίσης σκοτώθηκε από τους

εξεγερμένους γενίτσαρους) και συνέχισε επιτυχώς τη σταδιοδρομία του το 1694 τον

συναντάμε ως πληρεξούσιο και επόπτη του βακουφιού του τότε διοικητή της Κρήτης

του Φιντίκ Μεχμέτ Πασά Ένας άνθρωπος παντός καιρού θα λέγαμε σήμερα όταν ο

Μεχμέτ Πασάς αυτός χάνει τη θέση του ο Σερντάρ-ζαντέ θα απαιτήσει κι αυτός

όπως και πολλοί άλλοι χρήματα που υποτίθεται ότι του είχε αποσπάσει ο διοικητής

Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται

Βλέπει κανείς επίσης τη σαραϊλή Ρουμανέ Χατούν κυρία Ρουμανέ δηλαδή

σκλάβα του σουλτανικού ανακτόρου που απελευθερώθηκε (αυτό σημαίνει ο τίτλος

σαραϊλή) και από την Κωνσταντινούπολη ήρθε στο Χάνδακα Πιθανότατα είχε ήδη

παντρευτεί κάποιον Αλή Μπέη από τον οποίο πήρε ένα είδος συναινετικού διαζυγίου

(θα λέγαμε σήμερα) το Σεπτέμβριο του 1673 παραιτούμενη από την εξαιρετικά

υψηλή γαμήλια δωρεά των 24000 άσπρων Η Ρουμανέ φαίνεται να βρέθηκε χωρίς

σπίτι κάνοντας όμως αγωγή εναντίον του πρώην συζύγου της με την καταγγελία ότι

laquoείχε υπεξαιρέσει από την περιουσία της ασημένια λεκάνη και ασημένια κανάτα

αξίας 510 γροσιών εννέα κοσμήματα αξίας 90 γροσιών και τη δούλα της Ιβάζ τα

οποία πούλησεraquo κατάφερε να πάρει ως αποζημίωση ένα διώροφο σπίτι στο Χάνδακα

με αυλή μαζί με την οικοσκευή του Δεν φαίνεται να έχασε χρόνο η Ρουμανέ στη

συνέχεια γιατί δυο μήνες μετά τη βλέπουμε να παντρεύεται κάποιον Ομέρ Μπέη με

γαμήλια μη προκαταβαλλόμενη δωρεά ύψους 15000 άσπρων ndashλίγο χαμηλότερη από

εκείνη του πρώτου της γάμου αλλά και πάλι ανάλογη του κοινωνικού της στάτους το

οποίο φαίνεται να διατήρησε (5ος Κώδικας αρ 70 86 187)

Ας δούμε και μια μικρή αστυνομική ιστορία Σε ένα έγγραφο της 25ης Ρεμπή

ουλ-άχιρ 1084 (9 Αυγούστου 1673) διαβάζουμε Ο τσαούσης Μουσταφά Τσαούς γιος

Αμπντουλλάχ απελεύθερος δούλος και μοναδικός κληρονόμος του δολοφονημένου

Γιουσούφ γιου Αμπντουλλάχ κατοίκου Χάνδακα δηλώνει ότι ύστερα από αγωγή που

ήγειρε κατά του πεθερού του Αλή Μπέη γιου Αχμέτ ο οποίος πριν από ένα μήνα

τραυμάτισε εκ προθέσεως και σκότωσε το Γιουσούφ απέσυρε την αγωγή και δεν έχει

πλέον καμία αντιδικία ή απαίτηση από αυτόν σχετικά με το φόρο αίματος του

δολοφονημένου (5ος Κώδικας έγγρ 26) Τι συνέβη εδώ Ο πεθερός ενός απελεύθερου

δούλου σκοτώνει τον πρώην κύριο του γαμπρού του Πρέπει να έχουμε υπόψη μας

ότι στο ισλαμικό δίκαιο αφενός ο απελεύθερος κληρονομεί τον άκληρο πρώην κύριό

του οπότε με το θάνατο του Γιουσούφ ο Μουσταφά Τσαούς απέκτησε μια ορισμένη

περιουσία Αφετέρου στην περίπτωση φόνου οι κληρονόμοι του θύματος είχαν την

επιλογή να ζητήσουν φόρο αίματος (καθορισμένη αποζημίωση) από το δράστη

αντίποινα (εκτέλεση) να απονείμουν συγχώρεση (όπως έκανε εδώ ο γαμπρός στον

πεθερό) ή να έρθουν σε συμβιβασμό Ο κληρονόμος του θύματος μπορεί δηλαδή

απλώς να συγχωρήσει το δράστη και όλα να είναι ωραία και καλά για όλους πλην

του πεθαμένου Στην πραγματικότητα εδώ φαίνεται λοιπόν να έχουμε την περίπτωση

ενός καλού πατέρα και ενός πολύ εξυπηρετικού πεθερού συνάμα

Παρόμοιες ιστορίες αφθονούν στους κώδικες του Ηρακλείου Ο μελετητής

μπαίνει συχνά στον πειρασμό να γράψει κάποιου είδους ιστορικό μυθιστόρημα με

τους χαρακτήρες αυτούς που μπαινοβγαίνουν στο ιεροδικείο για να πουλήσουν ή να

αγοράσουν να δανειστούν ή να δανείσουν να παντρευτούν ή να χωρίσουν αλλά και

να εναγάγουν κάποιον συμπολίτη τους για λόγους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρούς

Οι δικαστικές διαμάχες αφορούν από υποθέσεις φόνου (όπως για παράδειγμα στην

περίπτωση ενός Εβραίου που ληστεύθηκε και δολοφονήθηκε το 1672 από έναν

εξισλαμισμένο και δυο χριστιανούς στο χωριό Γέργερη (έγγρ 243)) μέχρι κλοπές

μουλαριών και άλλων ζώων και από κληρονομικές διενέξεις μέχρι διευθετήσεις

χρεών ή εμπορικές διαφορές Μπορεί κανείς να μελετήσει τη μικροκοινωνία ενός

χωριού για παράδειγμα με αρκετή λεπτομέρεια τις γαμήλιες στρατηγικές τη

δημιουργία κτηματικών περιουσιών την ανάδειξη πλουσίων προυχόντων και τις

σχέσεις με τα γύρω χωριά και το Χάνδακα Ή πιο εξατομικευμένα την ιστορία

συγκεκριμένων οικογενειών οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν βάσει των

ευρετηρίων ονομάτων των τριών κωδίκων που έχουν ως τώρα εκδοθεί αναφέρομαι

τόσο σε χριστιανικές οικογένειες ιδίως στα χωριά όσο και σε μουσουλμανικές της

διοικητικής ή στρατιωτικής ελίτ όπως για παράδειγμα του Καρά Καδή Μουσταφά

Εφέντη που έδωσε το όνομά του και σε μια πλατεία του οθωμανικού Χάνδακα ή των

απογόντων κάποιου Ομέρ Αλάη Μπέη που εγκαταστάθηκε στο χωριό Βενεράτο

Υπάρχει και ένα ακόμα πιο ταπεινό αλλά ίσως όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτο

επίπεδο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ Κατά κάποιο τρόπο αν έχουμε σήμερα

στα χέρια μας αυτό τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για την κοινωνία του

οθωμανικού Χάνδακα το χρωστούμε στους γραμματικούς του ιεροδικείου που

άλλος με λιγότερη και άλλος με περισσότερη ευσυνειδησία κατέγραψαν όλες αυτές

τις υποθέσεις Σε γενικές γραμμές η καταγραφή των υποθέσεων ακολουθεί ένα

τυποποιημένο σχήμα το οποίο αυτή τη στιγμή αγνοούμε αν διδασκόταν στα

ιεροδιδασκαλεία ή ndashτο πιθανότερο- ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας των γραμματικών

σε ένα ή περισσότερα ιεροδικεία όπου πιθανόν να μαθήτευαν αρχικά κοντά σε

κάποιον εμπειρότερο και μεγαλύτερο Μερικές φορές πράγματι έχει κανείς την

εντύπωση ότι κάποιες καταγραφές ndashμερικές φορές διαγραμμένες εκ των υστέρων-

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

και μπορούμε να το διασταυρώσουμε με μια αφηγηματική πηγή τον έμμετρο βίο

αυτού του δερβίση γραμμένο αρκετές δεκαετίες αργότερα αλλά με αξιοσημείωτη

ακρίβεια από έναν laquoΤουρκοκρητικόraquo ποιητή και μυστικιστή

Η εξέγερση του 1762 μαρτυρείται μόνον από τους ιεροδικαστικούς κώδικες

χωρίς να έχει αφήσει ίχνη σε άλλου είδους πηγές Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει

κανείς και την αντίστροφη πορεία πώς δηλαδή ένα γεγονός μπορεί να καταγράφεται

με αρκετή λεπτομέρεια σε ιστοριογραφικά κείμενα και να φωτίζει έτσι καταγραφές

στους κώδικες που αλλιώς θα έμεναν σκοτεινές και μυστηριώδεις Μια αντίστοιχη

εξέγερση του 1688 λοιπόν περιγράφεται από τρεις οθωμανούς ιστορικούς των

αρχών του 18ου αιώνα Αν και στην περίπτωση αυτή μόνον υποθέσεις μπορούμε να

κάνουμε για την αφορμή της η εξέγερση είχε πολύ μεγαλύτερες συνέπειες αυτή τη

φορά καθώς οι γενίτσαροι εκτέλεσαν έναν αξιωματούχο όχι κατώτερο από τον ίδιο

τον κυβερνήτη του Χάνδακα και του νησιού τον Ζουλφικάρ Πασά ήρωα του

Κρητικού Πολέμου και ιδρυτή ενός σπουδαίου τζαμιού της πόλης Καθώς η εποχή

με την εμπόλεμη κατάσταση με τη Βενετία να επικρέμεται απειλητική δεν

προσφερόταν για πολύ δραστικά μέτρα η Κωνσταντινούπολη αντέδρασε μάλλον

συγκαταβατικά αρκούμενη να διορίσει νέο κυβερνήτη Το πόσο σοβαρότερη ήταν

αυτή η εξέγερση από τη μεταγενέστερη στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως

φαίνεται συν τοις άλλοις από μια ματιά στους ιεροδικαστικούς κώδικες της εποχής

μοιάζει να υπήρξε μια διάλυση της λειτουργίας της διοίκησης καθώς για τους δυο

μήνες που διάρκεσαν τα γεγονότα ο καδής δεν κατέγραψε παρά μόνον δεκαπέντε

υποθέσεις από τις οποίες μάλιστα οι δύο αφορούν το διορισμό του νέου διοικητή

Άλλες εννέα σχετίζονται με πρόσωπα τα οποία γνωρίζουμε από τις αφηγηματικές

πηγές ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα γεγονότα για την ακρίβεια ότι

συγκαταλέγονται στα θύματα της εξέγερσης Τα λίγα αυτά έγγραφα τα οποία χωρίς

την ιστοριογραφική τεκμηρίωση θα έμεναν ασύνδετα και σκοτεινά δείχνουν με

αρκετή βεβαιότητα ότι και σε αυτή την περίπτωση η αφορμή του ξεσηκωμού ήταν

οικονομικές ατασθαλίες και πελατειακές σχέσεις που εμπόδισαν την έγκαιρη

πληρωμή του συνόλου των μισθών των γενιτσάρων Ας σημειωθεί παρεμπιπτόντως

μια και μιλάμε για το συνδυασμό διαφορετικού είδους πηγών ότι η εξέγερση του

1688 μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια ημέρας χάρη στην επιτύμβια στήλη ενός

από τα θύματά της του Γιουσούφ Αγά φρούραρχου του Χάνδακα η οποία σώζεται

στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου Η εκτέλεση του Γιουσούφ Αγά ας σημειώσουμε

επίσης δεν εμπόδισε το γιο του να τον διαδεχθεί στο αξίωμα δημιουργώντας μια

πραγματική δυναστεία εγγονός του ήταν ο φρούραρχος κατά τα γεγονότα του 1762

ο οποίος όμως τότε αντιμετώπιζε προβλήματα με διάφορες κατηγορίες εναντίον του

και εκείνη την εποχή έλειπε από την πόλη

Είδαμε λοιπόν μέχρι εδώ πώς οι ανιαρές σε πρώτη ματιά σειρές γαμήλιων ή

πωλητήριων συμβολαίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν γόνιμα από τον ιστορικό

Είδαμε και πώς τα λεγόμενα laquoμεγάλα γεγονόταraquo βρίσκουν το δρόμο τους και στους

ιεροδικαστικούς κώδικες συχνά δε με πιο διαφωτιστικά αποτελέσματα σε σχέση με

την ιστοριογραφία της εποχής Ακριβώς όμως επειδή στο ιεροδικείο δικαστήριο και

συμβολαιογραφείο μαζί καταλήγουν κάποια στιγμή της ζωής τους όλοι οι κάτοικοι

του Χάνδακα και των γύρω χωριών χριστιανοί και μουσουλμάνοι πλούσιοι και

φτωχοί αγρότες και κάτοικοι της πόλης ndashακριβώς για αυτό το λόγο λοιπόν οι κώδικες

αυτοί μας δίνουν μια λεπτομερή εικόνα της ζωής της οθωμανικής Κρήτης όχι μόνο

στο επίπεδο του καδή του διοικητή και των άλλων οθωμανών αξιωματούχων

Δουλεύοντας πάνω από πέντε χρόνια τώρα σε αυτά τα έγγραφα έμαθα να

αναγνωρίζω σχεδόν τα πρόσωπα και τις μικρές ιστορίες τους Βλέπει κανείς για

παράδειγμα τον Σερντάρ-ζαντέ Μεχμέτ Εφέντη μια σκοτεινή όσο και πανταχού

παρούσα προσωπικότητα που τον πρωτοσυναντάμε ως μάρτυρα του ιεροδικείου το

1674 Γιος ενός αξιωματούχου των ντόπιων γενιτσάρων όπως κατά πάσα πιθανότητα

δείχνει το προσωνύμιό του φαίνεται να ανέρχεται γρήγορα στην ιεραρχία του

ιεροδικείου και να γίνεται ναΐπης δηλαδή τοποτηρητής του καδή στον Χάνδακα

αλλά και γραμματικός των ντόπιων γενιτσάρων Το 1688 την εποχή της εξέγερσης

που όπως είδαμε κατέληξε στο φόνο του διοικητή της πόλης ο Σερντάρ-ζαντέ έχει

παντρευτεί με αρκετά μεγάλη γαμήλια δωρεά την κόρη του Καμπά Μαχμούτ

μουτεβελή δηλαδή διαχειριστή του τζαμιού του ίδιου διοικητή πάμπλουτου και με

πυκνό δίκτυο σχέσεων με τους γενίτσαρους της πόλης Ο Καμπά Μαχμούτ υπήρξε

ένα ακόμα από τα θύματα της εξέγερσης ο Σερντάρ-ζαντέ όμως δεν ακολούθησε τη

μοίρα του γαμπρού του Αντίθετα ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του (καθώς

και της κόρης ενός άλλου αξιωματούχου που επίσης σκοτώθηκε από τους

εξεγερμένους γενίτσαρους) και συνέχισε επιτυχώς τη σταδιοδρομία του το 1694 τον

συναντάμε ως πληρεξούσιο και επόπτη του βακουφιού του τότε διοικητή της Κρήτης

του Φιντίκ Μεχμέτ Πασά Ένας άνθρωπος παντός καιρού θα λέγαμε σήμερα όταν ο

Μεχμέτ Πασάς αυτός χάνει τη θέση του ο Σερντάρ-ζαντέ θα απαιτήσει κι αυτός

όπως και πολλοί άλλοι χρήματα που υποτίθεται ότι του είχε αποσπάσει ο διοικητής

Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται

Βλέπει κανείς επίσης τη σαραϊλή Ρουμανέ Χατούν κυρία Ρουμανέ δηλαδή

σκλάβα του σουλτανικού ανακτόρου που απελευθερώθηκε (αυτό σημαίνει ο τίτλος

σαραϊλή) και από την Κωνσταντινούπολη ήρθε στο Χάνδακα Πιθανότατα είχε ήδη

παντρευτεί κάποιον Αλή Μπέη από τον οποίο πήρε ένα είδος συναινετικού διαζυγίου

(θα λέγαμε σήμερα) το Σεπτέμβριο του 1673 παραιτούμενη από την εξαιρετικά

υψηλή γαμήλια δωρεά των 24000 άσπρων Η Ρουμανέ φαίνεται να βρέθηκε χωρίς

σπίτι κάνοντας όμως αγωγή εναντίον του πρώην συζύγου της με την καταγγελία ότι

laquoείχε υπεξαιρέσει από την περιουσία της ασημένια λεκάνη και ασημένια κανάτα

αξίας 510 γροσιών εννέα κοσμήματα αξίας 90 γροσιών και τη δούλα της Ιβάζ τα

οποία πούλησεraquo κατάφερε να πάρει ως αποζημίωση ένα διώροφο σπίτι στο Χάνδακα

με αυλή μαζί με την οικοσκευή του Δεν φαίνεται να έχασε χρόνο η Ρουμανέ στη

συνέχεια γιατί δυο μήνες μετά τη βλέπουμε να παντρεύεται κάποιον Ομέρ Μπέη με

γαμήλια μη προκαταβαλλόμενη δωρεά ύψους 15000 άσπρων ndashλίγο χαμηλότερη από

εκείνη του πρώτου της γάμου αλλά και πάλι ανάλογη του κοινωνικού της στάτους το

οποίο φαίνεται να διατήρησε (5ος Κώδικας αρ 70 86 187)

Ας δούμε και μια μικρή αστυνομική ιστορία Σε ένα έγγραφο της 25ης Ρεμπή

ουλ-άχιρ 1084 (9 Αυγούστου 1673) διαβάζουμε Ο τσαούσης Μουσταφά Τσαούς γιος

Αμπντουλλάχ απελεύθερος δούλος και μοναδικός κληρονόμος του δολοφονημένου

Γιουσούφ γιου Αμπντουλλάχ κατοίκου Χάνδακα δηλώνει ότι ύστερα από αγωγή που

ήγειρε κατά του πεθερού του Αλή Μπέη γιου Αχμέτ ο οποίος πριν από ένα μήνα

τραυμάτισε εκ προθέσεως και σκότωσε το Γιουσούφ απέσυρε την αγωγή και δεν έχει

πλέον καμία αντιδικία ή απαίτηση από αυτόν σχετικά με το φόρο αίματος του

δολοφονημένου (5ος Κώδικας έγγρ 26) Τι συνέβη εδώ Ο πεθερός ενός απελεύθερου

δούλου σκοτώνει τον πρώην κύριο του γαμπρού του Πρέπει να έχουμε υπόψη μας

ότι στο ισλαμικό δίκαιο αφενός ο απελεύθερος κληρονομεί τον άκληρο πρώην κύριό

του οπότε με το θάνατο του Γιουσούφ ο Μουσταφά Τσαούς απέκτησε μια ορισμένη

περιουσία Αφετέρου στην περίπτωση φόνου οι κληρονόμοι του θύματος είχαν την

επιλογή να ζητήσουν φόρο αίματος (καθορισμένη αποζημίωση) από το δράστη

αντίποινα (εκτέλεση) να απονείμουν συγχώρεση (όπως έκανε εδώ ο γαμπρός στον

πεθερό) ή να έρθουν σε συμβιβασμό Ο κληρονόμος του θύματος μπορεί δηλαδή

απλώς να συγχωρήσει το δράστη και όλα να είναι ωραία και καλά για όλους πλην

του πεθαμένου Στην πραγματικότητα εδώ φαίνεται λοιπόν να έχουμε την περίπτωση

ενός καλού πατέρα και ενός πολύ εξυπηρετικού πεθερού συνάμα

Παρόμοιες ιστορίες αφθονούν στους κώδικες του Ηρακλείου Ο μελετητής

μπαίνει συχνά στον πειρασμό να γράψει κάποιου είδους ιστορικό μυθιστόρημα με

τους χαρακτήρες αυτούς που μπαινοβγαίνουν στο ιεροδικείο για να πουλήσουν ή να

αγοράσουν να δανειστούν ή να δανείσουν να παντρευτούν ή να χωρίσουν αλλά και

να εναγάγουν κάποιον συμπολίτη τους για λόγους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρούς

Οι δικαστικές διαμάχες αφορούν από υποθέσεις φόνου (όπως για παράδειγμα στην

περίπτωση ενός Εβραίου που ληστεύθηκε και δολοφονήθηκε το 1672 από έναν

εξισλαμισμένο και δυο χριστιανούς στο χωριό Γέργερη (έγγρ 243)) μέχρι κλοπές

μουλαριών και άλλων ζώων και από κληρονομικές διενέξεις μέχρι διευθετήσεις

χρεών ή εμπορικές διαφορές Μπορεί κανείς να μελετήσει τη μικροκοινωνία ενός

χωριού για παράδειγμα με αρκετή λεπτομέρεια τις γαμήλιες στρατηγικές τη

δημιουργία κτηματικών περιουσιών την ανάδειξη πλουσίων προυχόντων και τις

σχέσεις με τα γύρω χωριά και το Χάνδακα Ή πιο εξατομικευμένα την ιστορία

συγκεκριμένων οικογενειών οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν βάσει των

ευρετηρίων ονομάτων των τριών κωδίκων που έχουν ως τώρα εκδοθεί αναφέρομαι

τόσο σε χριστιανικές οικογένειες ιδίως στα χωριά όσο και σε μουσουλμανικές της

διοικητικής ή στρατιωτικής ελίτ όπως για παράδειγμα του Καρά Καδή Μουσταφά

Εφέντη που έδωσε το όνομά του και σε μια πλατεία του οθωμανικού Χάνδακα ή των

απογόντων κάποιου Ομέρ Αλάη Μπέη που εγκαταστάθηκε στο χωριό Βενεράτο

Υπάρχει και ένα ακόμα πιο ταπεινό αλλά ίσως όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτο

επίπεδο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ Κατά κάποιο τρόπο αν έχουμε σήμερα

στα χέρια μας αυτό τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για την κοινωνία του

οθωμανικού Χάνδακα το χρωστούμε στους γραμματικούς του ιεροδικείου που

άλλος με λιγότερη και άλλος με περισσότερη ευσυνειδησία κατέγραψαν όλες αυτές

τις υποθέσεις Σε γενικές γραμμές η καταγραφή των υποθέσεων ακολουθεί ένα

τυποποιημένο σχήμα το οποίο αυτή τη στιγμή αγνοούμε αν διδασκόταν στα

ιεροδιδασκαλεία ή ndashτο πιθανότερο- ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας των γραμματικών

σε ένα ή περισσότερα ιεροδικεία όπου πιθανόν να μαθήτευαν αρχικά κοντά σε

κάποιον εμπειρότερο και μεγαλύτερο Μερικές φορές πράγματι έχει κανείς την

εντύπωση ότι κάποιες καταγραφές ndashμερικές φορές διαγραμμένες εκ των υστέρων-

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

επίσης δεν εμπόδισε το γιο του να τον διαδεχθεί στο αξίωμα δημιουργώντας μια

πραγματική δυναστεία εγγονός του ήταν ο φρούραρχος κατά τα γεγονότα του 1762

ο οποίος όμως τότε αντιμετώπιζε προβλήματα με διάφορες κατηγορίες εναντίον του

και εκείνη την εποχή έλειπε από την πόλη

Είδαμε λοιπόν μέχρι εδώ πώς οι ανιαρές σε πρώτη ματιά σειρές γαμήλιων ή

πωλητήριων συμβολαίων μπορούν να χρησιμοποιηθούν γόνιμα από τον ιστορικό

Είδαμε και πώς τα λεγόμενα laquoμεγάλα γεγονόταraquo βρίσκουν το δρόμο τους και στους

ιεροδικαστικούς κώδικες συχνά δε με πιο διαφωτιστικά αποτελέσματα σε σχέση με

την ιστοριογραφία της εποχής Ακριβώς όμως επειδή στο ιεροδικείο δικαστήριο και

συμβολαιογραφείο μαζί καταλήγουν κάποια στιγμή της ζωής τους όλοι οι κάτοικοι

του Χάνδακα και των γύρω χωριών χριστιανοί και μουσουλμάνοι πλούσιοι και

φτωχοί αγρότες και κάτοικοι της πόλης ndashακριβώς για αυτό το λόγο λοιπόν οι κώδικες

αυτοί μας δίνουν μια λεπτομερή εικόνα της ζωής της οθωμανικής Κρήτης όχι μόνο

στο επίπεδο του καδή του διοικητή και των άλλων οθωμανών αξιωματούχων

Δουλεύοντας πάνω από πέντε χρόνια τώρα σε αυτά τα έγγραφα έμαθα να

αναγνωρίζω σχεδόν τα πρόσωπα και τις μικρές ιστορίες τους Βλέπει κανείς για

παράδειγμα τον Σερντάρ-ζαντέ Μεχμέτ Εφέντη μια σκοτεινή όσο και πανταχού

παρούσα προσωπικότητα που τον πρωτοσυναντάμε ως μάρτυρα του ιεροδικείου το

1674 Γιος ενός αξιωματούχου των ντόπιων γενιτσάρων όπως κατά πάσα πιθανότητα

δείχνει το προσωνύμιό του φαίνεται να ανέρχεται γρήγορα στην ιεραρχία του

ιεροδικείου και να γίνεται ναΐπης δηλαδή τοποτηρητής του καδή στον Χάνδακα

αλλά και γραμματικός των ντόπιων γενιτσάρων Το 1688 την εποχή της εξέγερσης

που όπως είδαμε κατέληξε στο φόνο του διοικητή της πόλης ο Σερντάρ-ζαντέ έχει

παντρευτεί με αρκετά μεγάλη γαμήλια δωρεά την κόρη του Καμπά Μαχμούτ

μουτεβελή δηλαδή διαχειριστή του τζαμιού του ίδιου διοικητή πάμπλουτου και με

πυκνό δίκτυο σχέσεων με τους γενίτσαρους της πόλης Ο Καμπά Μαχμούτ υπήρξε

ένα ακόμα από τα θύματα της εξέγερσης ο Σερντάρ-ζαντέ όμως δεν ακολούθησε τη

μοίρα του γαμπρού του Αντίθετα ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του (καθώς

και της κόρης ενός άλλου αξιωματούχου που επίσης σκοτώθηκε από τους

εξεγερμένους γενίτσαρους) και συνέχισε επιτυχώς τη σταδιοδρομία του το 1694 τον

συναντάμε ως πληρεξούσιο και επόπτη του βακουφιού του τότε διοικητή της Κρήτης

του Φιντίκ Μεχμέτ Πασά Ένας άνθρωπος παντός καιρού θα λέγαμε σήμερα όταν ο

Μεχμέτ Πασάς αυτός χάνει τη θέση του ο Σερντάρ-ζαντέ θα απαιτήσει κι αυτός

όπως και πολλοί άλλοι χρήματα που υποτίθεται ότι του είχε αποσπάσει ο διοικητής

Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται

Βλέπει κανείς επίσης τη σαραϊλή Ρουμανέ Χατούν κυρία Ρουμανέ δηλαδή

σκλάβα του σουλτανικού ανακτόρου που απελευθερώθηκε (αυτό σημαίνει ο τίτλος

σαραϊλή) και από την Κωνσταντινούπολη ήρθε στο Χάνδακα Πιθανότατα είχε ήδη

παντρευτεί κάποιον Αλή Μπέη από τον οποίο πήρε ένα είδος συναινετικού διαζυγίου

(θα λέγαμε σήμερα) το Σεπτέμβριο του 1673 παραιτούμενη από την εξαιρετικά

υψηλή γαμήλια δωρεά των 24000 άσπρων Η Ρουμανέ φαίνεται να βρέθηκε χωρίς

σπίτι κάνοντας όμως αγωγή εναντίον του πρώην συζύγου της με την καταγγελία ότι

laquoείχε υπεξαιρέσει από την περιουσία της ασημένια λεκάνη και ασημένια κανάτα

αξίας 510 γροσιών εννέα κοσμήματα αξίας 90 γροσιών και τη δούλα της Ιβάζ τα

οποία πούλησεraquo κατάφερε να πάρει ως αποζημίωση ένα διώροφο σπίτι στο Χάνδακα

με αυλή μαζί με την οικοσκευή του Δεν φαίνεται να έχασε χρόνο η Ρουμανέ στη

συνέχεια γιατί δυο μήνες μετά τη βλέπουμε να παντρεύεται κάποιον Ομέρ Μπέη με

γαμήλια μη προκαταβαλλόμενη δωρεά ύψους 15000 άσπρων ndashλίγο χαμηλότερη από

εκείνη του πρώτου της γάμου αλλά και πάλι ανάλογη του κοινωνικού της στάτους το

οποίο φαίνεται να διατήρησε (5ος Κώδικας αρ 70 86 187)

Ας δούμε και μια μικρή αστυνομική ιστορία Σε ένα έγγραφο της 25ης Ρεμπή

ουλ-άχιρ 1084 (9 Αυγούστου 1673) διαβάζουμε Ο τσαούσης Μουσταφά Τσαούς γιος

Αμπντουλλάχ απελεύθερος δούλος και μοναδικός κληρονόμος του δολοφονημένου

Γιουσούφ γιου Αμπντουλλάχ κατοίκου Χάνδακα δηλώνει ότι ύστερα από αγωγή που

ήγειρε κατά του πεθερού του Αλή Μπέη γιου Αχμέτ ο οποίος πριν από ένα μήνα

τραυμάτισε εκ προθέσεως και σκότωσε το Γιουσούφ απέσυρε την αγωγή και δεν έχει

πλέον καμία αντιδικία ή απαίτηση από αυτόν σχετικά με το φόρο αίματος του

δολοφονημένου (5ος Κώδικας έγγρ 26) Τι συνέβη εδώ Ο πεθερός ενός απελεύθερου

δούλου σκοτώνει τον πρώην κύριο του γαμπρού του Πρέπει να έχουμε υπόψη μας

ότι στο ισλαμικό δίκαιο αφενός ο απελεύθερος κληρονομεί τον άκληρο πρώην κύριό

του οπότε με το θάνατο του Γιουσούφ ο Μουσταφά Τσαούς απέκτησε μια ορισμένη

περιουσία Αφετέρου στην περίπτωση φόνου οι κληρονόμοι του θύματος είχαν την

επιλογή να ζητήσουν φόρο αίματος (καθορισμένη αποζημίωση) από το δράστη

αντίποινα (εκτέλεση) να απονείμουν συγχώρεση (όπως έκανε εδώ ο γαμπρός στον

πεθερό) ή να έρθουν σε συμβιβασμό Ο κληρονόμος του θύματος μπορεί δηλαδή

απλώς να συγχωρήσει το δράστη και όλα να είναι ωραία και καλά για όλους πλην

του πεθαμένου Στην πραγματικότητα εδώ φαίνεται λοιπόν να έχουμε την περίπτωση

ενός καλού πατέρα και ενός πολύ εξυπηρετικού πεθερού συνάμα

Παρόμοιες ιστορίες αφθονούν στους κώδικες του Ηρακλείου Ο μελετητής

μπαίνει συχνά στον πειρασμό να γράψει κάποιου είδους ιστορικό μυθιστόρημα με

τους χαρακτήρες αυτούς που μπαινοβγαίνουν στο ιεροδικείο για να πουλήσουν ή να

αγοράσουν να δανειστούν ή να δανείσουν να παντρευτούν ή να χωρίσουν αλλά και

να εναγάγουν κάποιον συμπολίτη τους για λόγους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρούς

Οι δικαστικές διαμάχες αφορούν από υποθέσεις φόνου (όπως για παράδειγμα στην

περίπτωση ενός Εβραίου που ληστεύθηκε και δολοφονήθηκε το 1672 από έναν

εξισλαμισμένο και δυο χριστιανούς στο χωριό Γέργερη (έγγρ 243)) μέχρι κλοπές

μουλαριών και άλλων ζώων και από κληρονομικές διενέξεις μέχρι διευθετήσεις

χρεών ή εμπορικές διαφορές Μπορεί κανείς να μελετήσει τη μικροκοινωνία ενός

χωριού για παράδειγμα με αρκετή λεπτομέρεια τις γαμήλιες στρατηγικές τη

δημιουργία κτηματικών περιουσιών την ανάδειξη πλουσίων προυχόντων και τις

σχέσεις με τα γύρω χωριά και το Χάνδακα Ή πιο εξατομικευμένα την ιστορία

συγκεκριμένων οικογενειών οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν βάσει των

ευρετηρίων ονομάτων των τριών κωδίκων που έχουν ως τώρα εκδοθεί αναφέρομαι

τόσο σε χριστιανικές οικογένειες ιδίως στα χωριά όσο και σε μουσουλμανικές της

διοικητικής ή στρατιωτικής ελίτ όπως για παράδειγμα του Καρά Καδή Μουσταφά

Εφέντη που έδωσε το όνομά του και σε μια πλατεία του οθωμανικού Χάνδακα ή των

απογόντων κάποιου Ομέρ Αλάη Μπέη που εγκαταστάθηκε στο χωριό Βενεράτο

Υπάρχει και ένα ακόμα πιο ταπεινό αλλά ίσως όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτο

επίπεδο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ Κατά κάποιο τρόπο αν έχουμε σήμερα

στα χέρια μας αυτό τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για την κοινωνία του

οθωμανικού Χάνδακα το χρωστούμε στους γραμματικούς του ιεροδικείου που

άλλος με λιγότερη και άλλος με περισσότερη ευσυνειδησία κατέγραψαν όλες αυτές

τις υποθέσεις Σε γενικές γραμμές η καταγραφή των υποθέσεων ακολουθεί ένα

τυποποιημένο σχήμα το οποίο αυτή τη στιγμή αγνοούμε αν διδασκόταν στα

ιεροδιδασκαλεία ή ndashτο πιθανότερο- ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας των γραμματικών

σε ένα ή περισσότερα ιεροδικεία όπου πιθανόν να μαθήτευαν αρχικά κοντά σε

κάποιον εμπειρότερο και μεγαλύτερο Μερικές φορές πράγματι έχει κανείς την

εντύπωση ότι κάποιες καταγραφές ndashμερικές φορές διαγραμμένες εκ των υστέρων-

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

Μεχμέτ Πασάς αυτός χάνει τη θέση του ο Σερντάρ-ζαντέ θα απαιτήσει κι αυτός

όπως και πολλοί άλλοι χρήματα που υποτίθεται ότι του είχε αποσπάσει ο διοικητής

Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται

Βλέπει κανείς επίσης τη σαραϊλή Ρουμανέ Χατούν κυρία Ρουμανέ δηλαδή

σκλάβα του σουλτανικού ανακτόρου που απελευθερώθηκε (αυτό σημαίνει ο τίτλος

σαραϊλή) και από την Κωνσταντινούπολη ήρθε στο Χάνδακα Πιθανότατα είχε ήδη

παντρευτεί κάποιον Αλή Μπέη από τον οποίο πήρε ένα είδος συναινετικού διαζυγίου

(θα λέγαμε σήμερα) το Σεπτέμβριο του 1673 παραιτούμενη από την εξαιρετικά

υψηλή γαμήλια δωρεά των 24000 άσπρων Η Ρουμανέ φαίνεται να βρέθηκε χωρίς

σπίτι κάνοντας όμως αγωγή εναντίον του πρώην συζύγου της με την καταγγελία ότι

laquoείχε υπεξαιρέσει από την περιουσία της ασημένια λεκάνη και ασημένια κανάτα

αξίας 510 γροσιών εννέα κοσμήματα αξίας 90 γροσιών και τη δούλα της Ιβάζ τα

οποία πούλησεraquo κατάφερε να πάρει ως αποζημίωση ένα διώροφο σπίτι στο Χάνδακα

με αυλή μαζί με την οικοσκευή του Δεν φαίνεται να έχασε χρόνο η Ρουμανέ στη

συνέχεια γιατί δυο μήνες μετά τη βλέπουμε να παντρεύεται κάποιον Ομέρ Μπέη με

γαμήλια μη προκαταβαλλόμενη δωρεά ύψους 15000 άσπρων ndashλίγο χαμηλότερη από

εκείνη του πρώτου της γάμου αλλά και πάλι ανάλογη του κοινωνικού της στάτους το

οποίο φαίνεται να διατήρησε (5ος Κώδικας αρ 70 86 187)

Ας δούμε και μια μικρή αστυνομική ιστορία Σε ένα έγγραφο της 25ης Ρεμπή

ουλ-άχιρ 1084 (9 Αυγούστου 1673) διαβάζουμε Ο τσαούσης Μουσταφά Τσαούς γιος

Αμπντουλλάχ απελεύθερος δούλος και μοναδικός κληρονόμος του δολοφονημένου

Γιουσούφ γιου Αμπντουλλάχ κατοίκου Χάνδακα δηλώνει ότι ύστερα από αγωγή που

ήγειρε κατά του πεθερού του Αλή Μπέη γιου Αχμέτ ο οποίος πριν από ένα μήνα

τραυμάτισε εκ προθέσεως και σκότωσε το Γιουσούφ απέσυρε την αγωγή και δεν έχει

πλέον καμία αντιδικία ή απαίτηση από αυτόν σχετικά με το φόρο αίματος του

δολοφονημένου (5ος Κώδικας έγγρ 26) Τι συνέβη εδώ Ο πεθερός ενός απελεύθερου

δούλου σκοτώνει τον πρώην κύριο του γαμπρού του Πρέπει να έχουμε υπόψη μας

ότι στο ισλαμικό δίκαιο αφενός ο απελεύθερος κληρονομεί τον άκληρο πρώην κύριό

του οπότε με το θάνατο του Γιουσούφ ο Μουσταφά Τσαούς απέκτησε μια ορισμένη

περιουσία Αφετέρου στην περίπτωση φόνου οι κληρονόμοι του θύματος είχαν την

επιλογή να ζητήσουν φόρο αίματος (καθορισμένη αποζημίωση) από το δράστη

αντίποινα (εκτέλεση) να απονείμουν συγχώρεση (όπως έκανε εδώ ο γαμπρός στον

πεθερό) ή να έρθουν σε συμβιβασμό Ο κληρονόμος του θύματος μπορεί δηλαδή

απλώς να συγχωρήσει το δράστη και όλα να είναι ωραία και καλά για όλους πλην

του πεθαμένου Στην πραγματικότητα εδώ φαίνεται λοιπόν να έχουμε την περίπτωση

ενός καλού πατέρα και ενός πολύ εξυπηρετικού πεθερού συνάμα

Παρόμοιες ιστορίες αφθονούν στους κώδικες του Ηρακλείου Ο μελετητής

μπαίνει συχνά στον πειρασμό να γράψει κάποιου είδους ιστορικό μυθιστόρημα με

τους χαρακτήρες αυτούς που μπαινοβγαίνουν στο ιεροδικείο για να πουλήσουν ή να

αγοράσουν να δανειστούν ή να δανείσουν να παντρευτούν ή να χωρίσουν αλλά και

να εναγάγουν κάποιον συμπολίτη τους για λόγους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρούς

Οι δικαστικές διαμάχες αφορούν από υποθέσεις φόνου (όπως για παράδειγμα στην

περίπτωση ενός Εβραίου που ληστεύθηκε και δολοφονήθηκε το 1672 από έναν

εξισλαμισμένο και δυο χριστιανούς στο χωριό Γέργερη (έγγρ 243)) μέχρι κλοπές

μουλαριών και άλλων ζώων και από κληρονομικές διενέξεις μέχρι διευθετήσεις

χρεών ή εμπορικές διαφορές Μπορεί κανείς να μελετήσει τη μικροκοινωνία ενός

χωριού για παράδειγμα με αρκετή λεπτομέρεια τις γαμήλιες στρατηγικές τη

δημιουργία κτηματικών περιουσιών την ανάδειξη πλουσίων προυχόντων και τις

σχέσεις με τα γύρω χωριά και το Χάνδακα Ή πιο εξατομικευμένα την ιστορία

συγκεκριμένων οικογενειών οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν βάσει των

ευρετηρίων ονομάτων των τριών κωδίκων που έχουν ως τώρα εκδοθεί αναφέρομαι

τόσο σε χριστιανικές οικογένειες ιδίως στα χωριά όσο και σε μουσουλμανικές της

διοικητικής ή στρατιωτικής ελίτ όπως για παράδειγμα του Καρά Καδή Μουσταφά

Εφέντη που έδωσε το όνομά του και σε μια πλατεία του οθωμανικού Χάνδακα ή των

απογόντων κάποιου Ομέρ Αλάη Μπέη που εγκαταστάθηκε στο χωριό Βενεράτο

Υπάρχει και ένα ακόμα πιο ταπεινό αλλά ίσως όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτο

επίπεδο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ Κατά κάποιο τρόπο αν έχουμε σήμερα

στα χέρια μας αυτό τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για την κοινωνία του

οθωμανικού Χάνδακα το χρωστούμε στους γραμματικούς του ιεροδικείου που

άλλος με λιγότερη και άλλος με περισσότερη ευσυνειδησία κατέγραψαν όλες αυτές

τις υποθέσεις Σε γενικές γραμμές η καταγραφή των υποθέσεων ακολουθεί ένα

τυποποιημένο σχήμα το οποίο αυτή τη στιγμή αγνοούμε αν διδασκόταν στα

ιεροδιδασκαλεία ή ndashτο πιθανότερο- ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας των γραμματικών

σε ένα ή περισσότερα ιεροδικεία όπου πιθανόν να μαθήτευαν αρχικά κοντά σε

κάποιον εμπειρότερο και μεγαλύτερο Μερικές φορές πράγματι έχει κανείς την

εντύπωση ότι κάποιες καταγραφές ndashμερικές φορές διαγραμμένες εκ των υστέρων-

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

απλώς να συγχωρήσει το δράστη και όλα να είναι ωραία και καλά για όλους πλην

του πεθαμένου Στην πραγματικότητα εδώ φαίνεται λοιπόν να έχουμε την περίπτωση

ενός καλού πατέρα και ενός πολύ εξυπηρετικού πεθερού συνάμα

Παρόμοιες ιστορίες αφθονούν στους κώδικες του Ηρακλείου Ο μελετητής

μπαίνει συχνά στον πειρασμό να γράψει κάποιου είδους ιστορικό μυθιστόρημα με

τους χαρακτήρες αυτούς που μπαινοβγαίνουν στο ιεροδικείο για να πουλήσουν ή να

αγοράσουν να δανειστούν ή να δανείσουν να παντρευτούν ή να χωρίσουν αλλά και

να εναγάγουν κάποιον συμπολίτη τους για λόγους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρούς

Οι δικαστικές διαμάχες αφορούν από υποθέσεις φόνου (όπως για παράδειγμα στην

περίπτωση ενός Εβραίου που ληστεύθηκε και δολοφονήθηκε το 1672 από έναν

εξισλαμισμένο και δυο χριστιανούς στο χωριό Γέργερη (έγγρ 243)) μέχρι κλοπές

μουλαριών και άλλων ζώων και από κληρονομικές διενέξεις μέχρι διευθετήσεις

χρεών ή εμπορικές διαφορές Μπορεί κανείς να μελετήσει τη μικροκοινωνία ενός

χωριού για παράδειγμα με αρκετή λεπτομέρεια τις γαμήλιες στρατηγικές τη

δημιουργία κτηματικών περιουσιών την ανάδειξη πλουσίων προυχόντων και τις

σχέσεις με τα γύρω χωριά και το Χάνδακα Ή πιο εξατομικευμένα την ιστορία

συγκεκριμένων οικογενειών οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν βάσει των

ευρετηρίων ονομάτων των τριών κωδίκων που έχουν ως τώρα εκδοθεί αναφέρομαι

τόσο σε χριστιανικές οικογένειες ιδίως στα χωριά όσο και σε μουσουλμανικές της

διοικητικής ή στρατιωτικής ελίτ όπως για παράδειγμα του Καρά Καδή Μουσταφά

Εφέντη που έδωσε το όνομά του και σε μια πλατεία του οθωμανικού Χάνδακα ή των

απογόντων κάποιου Ομέρ Αλάη Μπέη που εγκαταστάθηκε στο χωριό Βενεράτο

Υπάρχει και ένα ακόμα πιο ταπεινό αλλά ίσως όχι λιγότερο αξιοπρόσεχτο

επίπεδο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ Κατά κάποιο τρόπο αν έχουμε σήμερα

στα χέρια μας αυτό τον απίστευτο πλούτο πληροφοριών για την κοινωνία του

οθωμανικού Χάνδακα το χρωστούμε στους γραμματικούς του ιεροδικείου που

άλλος με λιγότερη και άλλος με περισσότερη ευσυνειδησία κατέγραψαν όλες αυτές

τις υποθέσεις Σε γενικές γραμμές η καταγραφή των υποθέσεων ακολουθεί ένα

τυποποιημένο σχήμα το οποίο αυτή τη στιγμή αγνοούμε αν διδασκόταν στα

ιεροδιδασκαλεία ή ndashτο πιθανότερο- ήταν αποτέλεσμα της εμπειρίας των γραμματικών

σε ένα ή περισσότερα ιεροδικεία όπου πιθανόν να μαθήτευαν αρχικά κοντά σε

κάποιον εμπειρότερο και μεγαλύτερο Μερικές φορές πράγματι έχει κανείς την

εντύπωση ότι κάποιες καταγραφές ndashμερικές φορές διαγραμμένες εκ των υστέρων-

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

έγιναν ακριβώς για να διδάξουν κάποιον μαθητευόμενο ή για να επιδείξουν γνώσεις

αραβικής και καλλιγραφίας Οι πρώτοι γραμματικοί του ιεροδικείου του Χάνδακα

φαίνεται να ήταν φερμένοι ndashόπως και οι καδήδες οι προϊστάμενοί τους- από άλλα

μέρη της αυτοκρατορίας Τους βλέπουμε για παράδειγμα τα πρώτα χρόνια μετά την

ίδρυση του ιεροδικείου της πόλης να γράφουν συχνά την επαρχία (τον ναχιγέ) της

Πυργιώτισσας στα νότια του σαντζακιού ή νομού ως Perkofccedila προφανώς επειδή

ήταν συνηθισμένοι στην αντίστοιχη πόλη της σημερινής Βουλγαρίας Συνήθως στο

ιεροδικείο πρέπει να υπηρετούσαν τουλαχιστον δύο γραμματικοί ταυτόχρονα καθώς

ξεχωρίζουμε συχνά τους γραφικούς τους χαρακτήρες την ίδια περίοδο Κάποιοι

γράφουν καθαρά με σπουδαγμένη καλλιγραφία μερικές φορές μάλιστα

χρησιμοποιώντας εξεζητημένες λέξεις Μια ολόκληρη ομάδα εγγράφων σε πάνω από

έναν κώδικες είναι γραμμένα εξ ολοκλήρου στα αραβικάmiddot πρόκειται κυρίως για

γαμήλια συμβόλαια τα οποία ακολουθούν ένα συγκεκριμένο και εύκολο τυπικό και

στα οποία όμως για διευκόλυνση προφανώς του καδή ή και των συμβαλλομένων το

ποσό της γαμήλιας μη προκαταβαλλόμενης δωρεάς γράφεται και ολογράφως στην

τουρκική γλώσσα Άλλες φορές συναντάμε και καταγραφές πιο πρόχειρες με

ορθογραφικά και συντακτικά λάθη Δεν λείπουν και κάποιες περιπτώσεις κάπως

αστείες Σε ένα έγγραφο από τον Πέμπτο Κώδικα (αρ 138γ) η αίτηση μιας χήρας

υπογράφεται από το θανόντα σύζυγό της και μάλιστα με τις λέξεις laquoο φτωχός

σύζυγός μουraquo (al-fakir kocam) Υποθέτω θα πρέπει να αποκρούσουμε τον πειρασμό

κάποιου φαντάσματος που υπογράφει μέσω της χήρας και να αποδώσουμε το

σφάλμα σε κάποιον υπαίθριο ίσως γραμματικό καταρχάς και στην απροσεξία του

γραμματικού του ιεροδικείου που αντέγραψε την αίτηση στη συνέχειαhellip

Κάποια έγγραφα παραμένουν σκοτεινά ως προς την σκοπιμότητα της

καταγραφής τους Μια αχρονολόγητη σημείωση στον Τέταρτο Κώδικα λόγου χάρη

πιθανότατα του 1683 ή 1684 αρκείται να μας πληροφορήσει ότι ζευγάρωσε η

φοράδα του μουχζίρη του δικαστικού κλητήρα (έγγρ 1220) Άλλη μια σκοτεινή

σημείωση της ίδιας περιόδου (έγγρ 1225) καταγράφει ότι κάποιος Σουλεϊμάν Μπεσέ

και κάποιος Χαλίλ Αγάς laquoανέφεραν στο ιεροδικείο όσα είδαν από το Σάββατο 1η

Ζιλχιτζέ 1094raquo [20 Νοεμβρίου 1683] Τι είναι αυτά που είδαν ωστόσο δεν το

μαθαίνουμε Μπορούμε αντίθετα να εξηγήσουμε γιατί τον Αύγουστο του 1685

(έγγρ 1081) ο ζαμπίτης (αστυνόμος) του ναχιγέ Μυλοποτάμου Σουλεϊμάν Αγάς γιος

Μουσταφά δηλώνει ότι laquoστις 29 Σαμπάν ημέρα Τρίτη είδε τη σελήνη μέσα σε ένα

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης

κίτρινο σύννεφο και ότι κάλεσε ως μάρτυρες τον ενήλικο γιο του Μεχμέτ Τσελεμπή

τον υπηρέτη του Μεχμέτ Μπεσέ γιο Αμπντουλλάχ τον Αλή Μπεσέ γιο Χασάν και

τον Χατίπ-ζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπήraquo Ακόμα και σήμερα η έναρξη του ιερού μήνα

Ραμαζάν και της νηστείας του Ραμαζανιού καθορίζεται με τον ίδιο τρόπο εάν το

φεγγάρι είναι φανερό στον ουρανό στις 29 του μήνα Σαμπάν ο Ραμαζάν αρχίζει την

επόμενη ημέρα ειδάλλως τη μεθεπόμενη

Ας μην παρεξηγηθώ προσπάθησα να τονίσω τελειώνοντας την καθημερινή

όψη της ζωής του οθωμανικού Χάνδακα όπως βγαίνει ανάγλυφα από τους

ιεροδικαστικούς κώδικες δείχνοντας ότι το υλικό αυτό μπορεί να παρουσιάζει

ενδιαφέρον ακόμα και για κάποιον αναγνώστη που δεν ασχολείται εξειδικευμένα με

την ιστορία Ωστόσο πρέπει να τονίσω ότι η πολυμορφία και η ποικιλία των

υποθέσεων που περιέχονται διατρέχει όλη την κοινωνική κλίμακα και όλο το φάσμα

των δικαιοπρακτικών και διοικητικών λειτουργιών του ιεροδικείου Φορολογικές

λειτουργίες η δράση των Βενετών και Γάλλων προξένων έκτακτα μέτρα λόγω των

πολέμων η παρουσία της δουλείας οι διορισμοί και οι αρμοδιότητες των

μητροπολιτών Κρήτης η εμπορική ζωή η αρχιτεκτονική δημιουργία η αγροτική

παραγωγή οι σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες η δραστηριότητα των

μοναστηριών οι εξισλαμισμοί ndash όλα αυτά παρουσιάζονται με λεπτομέρειες στα

έγγραφα των κωδίκων Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν νοείται πλέον να

γραφτεί μελέτη πάνω στην ιστορία της οθωμανικής Κρήτης χωρίς να εξεταστούν τα

αρχεία του ιεροδικείου Χάνδακα Και όχι μόνον αυτό ο μελετητής της οθωμανικής

ιστορίας ακόμα και αν το αντικείμενό του αφορά άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου

ή ακόμα και γενικότερα την ιστορία των θεσμών και της κοινωνίας πρέπει να λάβει

υπόψη του αυτό το υλικό το οποίο ελπίζουμε να εξακολουθήσει να συμπληρώνεται

σταδιακά με τους υπόλοιπους κώδικες Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών θα

καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί όσο το δυνατόν

γρηγορότερα και πληρέστερα πάντα με τη συνεργασία της Βικελαίας Δημοτικής

Βιβλιοθήκης