Περιεχόμενα  

Πρόλογος 

Εισαγωγή στη Light Art (ορισμοί και ιστορική αναδρομή) 

Light Art (καλλιτεχνικός χώρος) 

Dan Flavin 

James Turrell 

Stephen Antonakos 

Άλλοι Καλλιτέχνες 

Light Arch (light art ως αρχιτεκτονικός χώρος) 

Υπαίθριες εγκαταστάσεις 

Κτιριακά Κελύφη‐ Περιβλήματα 

Εσωτερικοί Χώροι 

Συμπεράσματα 

Επίλογος 

Παράρτημα: Light Tech (Η τεχνολογία του φωτός) 

Πηγές τεχνητού φωτισμού 

Προγραμματίσιμος φωτισμός και αυτοματισμοί 

Ψηφιακές απεικονίσεις 

Ολογραφικές προβολές 

Διαδραστικά Περιβάλλοντα 

Ρύπανση Φωτισμού και Βιώσιμος Φωτισμός 

 

Βιβλιογραφία 

Πρόλογος 

Γεννήθηκα πριν  από αιώνες  αιώνων,  σε  έναν  Χώρο όπου  δεν  υπήρχε χώρος,  και  σε  έναν 

Χρόνο  όπου  δεν  υπήρχε  χρόνος.  Με  έναν  περίεργο  ωστόσο  τρόπο,  αισθάνομαι  ότι προϋπήρχα  της  γενέσεως  μου.  Κι  ενώ από  τότε  όλα  έχουν  αλλάξει,  εγώ αισθάνομαι  ότι  

τίποτε δεν αλλάζει. Η παρουσία μου μετρά το αιώνιο.1 

Η παρουσία του φωτός πάντοτε έμοιαζε  πρωταρχική και ανέκαθεν  προκαλούσε διαμάχες. 

Στους μύθους, στην επιστήμη, στα έργα των θνητών, στις θρησκείες. Πολλοί κατά καιρούς διερωτήθηκαν  για  τη  φύση  του  ενώ  άλλοι  πάλι  έμειναν  στον  απλό  θαυμασμό  και  στην αποδοχή.    Και  είναι  αναμφισβήτητη αλήθεια  ότι  το φώς  υμνήθηκε  όσο  τίποτε  άλλο από 

τους καλλιτέχνες.  

Το  φως,  φυσικό  και  τεχνητό,  αποτελεί   το  κύριο  μέσο,  με  το  οποίο  ο  άνθρωπος 

αντιλαμβάνεται  το  περιβάλλον  του.  Επιπλέον,  ορίζει  το  χώρο,  αναδεικνύει  τα  χρώματα, αποκαλύπτει τις περίπλοκες λεπτομέρειες της υφής και της φόρμας και έχει τη δύναμη να 

μεταμορφώνει «δραματικά» την ατμόσφαιρα κάθε εσωτερικού ή εξωτερικού χώρου.  

Στην  ιστορία  της  αρχιτεκτονικής  το  φυσικό  φώς  υπήρξε  μία  από  της  σημαντικότερες παραμέτρους  στην  εξέλιξή  της.  Για  εκατοντάδες  χρόνια  όλα  τα  κτίρια  κατασκευάζονταν 

κάτω από μία και μοναδική πηγή φωτός, τον ήλιο. Ο διαρκώς μεταβαλλόμενος χαρακτήρας του  φυσικού  φωτός,  και  ως  εκ  τούτου  μη  προβλέψιμος,  έκανε  πολύ  δύσκολο  τον 

αποτελεσματικό  χειρισμό  και  έλεγχό  του, ως  αρχιτεκτονικό  μέσο.  Ο  σχεδιασμός,  λοιπόν, του  φωτισμού  υπήρξε  συνειδητή  πράξη  από  την  αρχή  της  ιστορίας  του  ανθρώπινου 

πολιτισμού. 

                                                                         1 Γραμματικάκης, Γιώργος. Η αυτοβιογραφία του φωτός. 7η εκδ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2007. 

Καθ’  όλη  τη  διάρκεια  της  αρχιτεκτονικής,  το φως χρησιμοποιήθηκε  με  ποικίλους  τρόπους ώστε  να  αναδείξει  τα  ιδιαίτερα  χαρακτηριστικά  της,  να  δημιουργήσει  μυστήριο  και 

θρησκευτική  κατάνυξη,  να  υποβάλει  την  κατάλληλη  ατμόσφαιρα,  να  ορίσει  το  χώρο.

Εισαγωγή στη Light Art Ο όρος light art (τέχνη του φωτός) αναφέρεται σε έργα τέχνης που χρησιμοποιούν τεχνητό 

φωτισμό,  συνήθως  ηλεκτρικό,  ως  αυτοδύναμο  καλλιτεχνικό  μέσο  ή  ως  σημαντικό συστατικό του έργου.  

Η  ιδέα αυτή  έχει  τις  ρίζες  της  στο 18ο αιώνα, όταν  ο  Γάλλος  επιστήμονας  Louis Bertrand Castel  άρχισε  να  ενδιαφέρεται  για  τη  σχέση  μεταξύ  ήχου  και  χρώματος.  Υποστήριζε  ότι 

παράγονται από δονήσεις και έφτιαξε διάφορα «οπτικά αρπίχορδα», κάποια απ’ τα οποία περιλάμβαναν  και  χρωματιστά  γυαλιά.  Διάφοροι  καλλιτέχνες  στις  αρχές  του  20ου αιώνα πειραματίστηκαν σε έργα με τεχνητό φωτισμό, όπως ο Moholy‐Nagy, ωστόσο μόνο από το 

1960 και μετά είναι δόκιμο να μιλά κανείς για τη light art ως καλλιτεχνική κίνηση. Κατά τη δεκαετία  αυτή,  στην  Ευρώπη  και στις ΗΠΑ γίνονται  διάφορες  εκθέσεις  αφιερωμένες  στην 

τέχνη  του φωτός.  Συχνά  μάλιστα  συμπίπτει  με  άλλα  ειδή  τέχνης,  όπως  η  Κινητική  Τέχνη (Kinetic Art) και η Τέχνη του Ελάχιστου (Minimal Art). Επίσης, κατά τη δεκαετία του 1960 τα 

λέιζερ  και  η  ολογραφία  γίνονται  διαθέσιμα  στους  καλλιτέχνες.    Τα  λέιζερ  χρησιμοποιήθηκαν  χαρακτηριστικά  για  θεαματικές  νυχτερινές  προβολές.  Πολλοί καλλιτέχνες  πειραματίστηκαν  και  με  τα  ολογράμματα,  ωστόσο  στην  τέχνη  η  ολογραφία 

εκλαμβανόταν  περισσότερο  ως  περιέργεια  παρά  ως  ένα  σοβαρό  μέσο  έκφρασης.  Η σημερινή τεχνολογία δίνει στους σύγχρονους καλλιτέχνες πληθώρα δυνατοτήτων και μέσων 

φωτισμού για πειραματισμό.  

Ο  όρος  luminal art  ή   luminism  χρησιμοποιείται  συχνά ως  εναλλακτική  του  όρου light art. 

Ωστόσο,  η  χρήση  του  μπορεί  να  προκαλέσει  σύγχυση,  αφού  αναφέρεται  και  σε  άλλα καλλιτεχνικά κινήματα που έχουν να κάνουν με την τοπιογραφία. 

Η  σύγχρονη  τέχνη,  απαλλαγμένη  από  τις  συμβάσεις  του  παρελθόντος,  επιδιώκει  να καταγράψει  ελεύθερα  τις  δυνατότητες  του  χώρου  και  να  προβάλλει  την  εσωτερική  ζωή ανθρώπου και κοινωνίας. Κανένα υλικό πλέον δεν είναι απαγορευμένο. Ο Delacroix και οι 

ιμπρεσιονιστές  διεκήρυσσαν  ότι  το φώς  είναι  χρώμα.  Οι  σωλήνες  νέον  σήμερα  είναι  και φώς  και  χρώμα,  αλλά  επιπλέον  συνιστούν  ενέργεια  στο  χώρο.  Εκφράζουν  ακόμα  την 

τεχνολογική δυνατότητα που ενσωματώνουν τα σύγχρονα έργα τέχνης. Το φώς μας οδηγεί στο  αρχέγονο  πυρ.  Αν  σήμερα  ο Προμηθέας  ξανάκλεβε  τη φωτιά,  θα  την  έκρυβε  σε  ένα 

σωλήνα  νέον.  Όπως  πάλι  αν  σήμερα  ζωγράφιζε  ο  Caravaggio,  θα  εφεύρισκε  αυτός  τη luminal art.2 

                                                                         2 Στεφανίδης, Μάνος. Μετα‐κατασκευή της κιβωτού ή η τέχνη ως αρχαιολογία της τεχνολογίας. Yannis Bouteas. Αθήνα: Ιλεάνα Τούντα, 1990. 

 

Light Art 

 

Η  αρχή  της  πορείας  του  τεχνητού  φωτός  στην  τέχνη  ξεκινά  από  τη  δεκαετία  του  60. 

Διάφοροι  καλλιτέχνες,  από  τις  απαρχές  της  εμφάνισης  των  περιβαλλόντων  στην  τέχνη εισάγουν  στα  έργα  τους  αυτό  το  νέο  εικαστικό  μέσο.  Πρόκειται  για  ανθρώπους  που 

θέλησαν  να αλλάξουν  την  τέχνη  με  το  άυλο αυτό  μέσο.  Αν  κοιτάξει  κανείς  την  τέχνη  των light artists, τόσο της πρώιμης εποχής του κινήματος αυτού, όσο και των σύγχρονων μας, θα 

παρατηρήσει πως ένας ακόμα κοινός παρονομαστής της τέχνης τους είναι ο αρχιτεκτονικός χώρος.  Το  φώς  άλλοτε  διατρέχει  σε  σωλήνες  νέον  το  χώρο,  άλλοτε  δημιουργεί 

αρχιτεκτονικό χώρο και άλλοτε πάλι έρχεται για να τονίσει τα χαρακτηριστικά του. 

Με  την  πάροδο  του  χρόνου  και  την  εξέλιξη  της  τεχνολογίας  νέα  μέσα  δίδονται  στους καλλιτέχνες  για  να  δημιουργήσουν  ή  να  περιγράψουν αρχιτεκτονικό  χώρο με  το  τεχνητό 

φως. Τα όρια μεταξύ τέχνης και αρχιτεκτονικής γίνονται ακόμα πιο ασαφή, ενώ η σύγχρονη τεχνολογία προσφέρει τη δυνατότητα στον ίδιο το θεατή ή το χρήστη να αλληλεπιδράσει με 

το έργο. 

 

Dan Flavin 

Πρωτεργάτης  της light art  και  ίσως  ο  σημαντικότερος  εκπρόσωπός  της  είναι  ο Dan Flavin. 

Ξεκινώντας  από  τα  πλαίσια  της  Minimal  art  αλλά  ξεχωρίζοντας  πολύ  γρήγορα  με  τη διαφορετικότητά του, ο Flavin αναπτύσσει μία καινούρια αντίληψη για την τέχνη. «Η τέχνη 

διαχέει  επιδεικτικά  ένα  μυστήριο  ενώ  στην  πραγματικότητα  είναι  η  κοινή  λογική  μιας  έντονα πραγματωμένης διακόσμησης. Ο συμβολισμός σταδιακά υποβαθμίζεται και γίνεται ασήμαντος.  Ασκούμε  πιέσεις  προς  μία  μη‐τέχνη,  μία  αίσθηση  ψυχολογικά  αδιάφορης 

διακόσμησης.»3 

Ξεκινώντας  να  δουλεύει  το  1963  αποκλειστικά  με  βιομηχανικούς  προκατασκευασμένους 

σωλήνες φθορισμού,  χορογραφεί  τα φώτα  του  ερευνώντας  την  ιδέα  του  χώρου παρά  της μορφής.  Τα  έργα  του  Flavin  αρθρώνονται  στο  χώρο  και  επινοούνται  σε  σχέση  με  ένα 

συγκεκριμένο  αρχιτεκτονικό  πρίσμα.  Συχνά,  οι  εγκαταστάσεις  του  παίρνουν  διαστάσεις μεγάλης κλίμακας, βαθαίνοντας τη σχέση τους με τον αρχιτεκτονικό χώρο. Πολλές φορές τα 

έργα  του  τροποποιούνταν  ώστε  να  αρμόζουν  στους  εκάστοτε  χώρους  που  εκτίθεντο, διαμορφώνοντας  έτσι  μια  φυσική  σχέση  με  το  χώρο.  Αργότερα,  στο  λεξιλόγιό  του προσθέτει και τον κυκλικό  λαμπτήρα φθορίου.  

Τα  τέσσερα «βασικά»  του  χρώματα  ήταν  το  ροζ,  το  κίτρινο,  το   πράσινο  και  το   γαλάζιο.  Αντίθετα από  το  αναμενόμενο,  ο  Flavin  επιδιώκει  και  το φυσικό φωτισμό  των  έργων  του 

από  τα  ανοίγματα  στο  χώρο,  ούτως  ώστε  να  αναμιγνύονται  και  να  περιπλέκονται  τα χρώματα που χρησιμοποιεί, «σεβόμενος την αρχιτεκτονική». 

Ο ίδιος υποστήριζε ότι τα έργα του ήταν αυτό που ήταν, δηλαδή λαμπτήρες φθορισμού, και τίποτα περισσότερο. «Κοιτώντας κανείς επίμονα για αρκετό χρονικό διάστημα, εφευρίσκει 

σχέσεις που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν. Πρόκειται απλά για σωλήνες φθορίου που είναι τοποθετημένοι με επιδεξιότητα σε ένα αρχιτεκτονικό περιβάλλον και δημιουργούν μια 

                                                                         3 Bell, Tiffany., Govan, Michael. Dan Flavin, A retrospective. New York: Dia Art Foundation, 2004.

κατάσταση φωτισμού».4 «Η δική μου πρόταση έχει γίνει κυρίως μια εσωτερική διαδικασία τοποθέτησης  λωρίδων από φώς φθορισμού.  Έχει  λανθασμένα  βαπτιστεί ως  γλυπτική  από 

ανθρώπους που ξέρουν καλύτερα».5 

Οι  σωλήνες  που  ο  Flavin  απλά  διευθετεί  στο  χώρο,  μπορούν  να  βρεθούν  εύκολα  στην 

αγορά και να αντικατασταθούν, χωρίς να καταλάβει κανείς τη διαφορά. Η ανταπόκριση του Flavin  στο  περιβάλλον  που αλλάζει  και  η   αντίστασή  του  στη  χρονολόγηση  καθιστούν  τα 

έργα  του  υπερβατικά  στο  χρόνο.  Η  συνεχής  ανακατασκευή  των  έργων  του  με  την αντικατάσταση  των  λαμπτήρων  συνεπάγεται  πως  τα  αντικείμενα αυτά  δεν  παίρνουν  ποτέ 

την πατίνα του χρόνου, τη φυσική απόδειξη της γήρανσης. 

Σώζοντας το φωτισμό φθορισμού από την αιώνια αφάνεια των συστημάτων φωτισμού, των διαφημιστικών  βιτρινών  και  των  φωτεινών  επιγραφών,  ο  Flavin  μεταμορφώνει  και  την 

αντίληψη μας για το φώς στον αρχιτεκτονικό χώρο. 

 

                                                                         4 Morse, Steve. Dan Flavin: Constructed  light. [online, video], 2008, Available from: <http://www.youtube.com/watch?v=XJTPaIorjoM> [accessed 12/02/2008] 5 Marzona, Daniel. Minimal Art. Koln: Taschen, 2004. 

James Turrell 

Ο  James Turrell  είναι  ένας  καλλιτέχνης  που ασχολήθηκε  σχεδόν αποκλειστικά  με  το  χώρο 

και  το φως  και  ήταν  πρωτοπόρος  αυτής  της  τέχνης.  Από  τα  χρόνια  που  σπούδαζε  ακόμα εντυπωσιάστηκε από τη δύναμη του φωτός και άρχισε να δημιουργεί έργα όχι από χρώμα, 

μάρμαρο  ή  πηλό∙  άυλα  έργα.  Είναι  γνωστός  για  τις  εγκαταστάσεις  του,  στις  οποίες χειρίζεται τον τεχνητό φωτισμό με ιδιαίτερο τρόπο. Οι επιφάνειες που ορίζουν τους χώρους δεν  υφίστανται  σαν  υλικά  αντικείμενα,  αλλά  σαν  φαινομενικές  επιφάνειες  που 

δημιουργούνται από το φως, το οποίο στις περισσότερες περιπτώσεις είναι νέον. 

Τα έργα του συνήθως περικλείουν και τον επισκέπτη, με στόχο να ελέγχουν την αντίληψή 

του  για  το  φως.  Κάποιες  από  τις  εντυπώσεις  ψευδαίσθησης  που  δημιουργούνται  έχουν έννοια  μόνο  στη  συγκεκριμένη  εγκατάσταση.  Για  παράδειγμα,  προβάλλοντας  ένα  έντονο  

φως  στη  γωνία  του  δωματίου, o Turrell  δημιουργεί  την ψευδαίσθηση  ενός  πραγματικού παραθύρου. Πολλοί επισκέπτες πιστεύουν πως το φως που προβάλλεται είναι πραγματικά 

ένα  άνοιγμα  στον  τοίχο,  μέχρι  να  αγγίξουν  την  επιφάνεια  για  να  διαπιστώσουν  ότι  οι  προσδοκίες τους ήταν λανθασμένες. 

Χρησιμοποιεί  διαφορετικούς  μηχανισμούς  για  να  δημιουργήσει φόρμες  στο χώρο με  την 

αξιοποίηση  του  φωτός.  Ένας  από  αυτούς  είναι  η  προβολή  ενός  έντονου  φωτισμού  στις διασταυρώσεις των τοίχων στο χώρο της εγκατάστασης. Δημιουργεί έτσι διάφορες οπτικές 

ψευδαισθήσεις  στον  παρατηρητή  ο  οποίος  αναρωτιέται  τι  είναι  αληθινό  και  τι  είναι κατασκεύασμα  του  δημιουργού.  Όπως  αναφέρεται  χαρακτηριστικά:  «Μοιάζει  με 

χρωματιστή ομίχλη∙ το βλέπεις, νομίζεις πως μπορείς να το ακουμπήσεις, μπορείς ακόμα και να το εισπνεύσεις, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι εκεί»6. 

Ένας  άλλος  μηχανισμός  είναι  να «επιβάλλει»  στο φως  να  περνά μέσα από περιορισμένα ανοίγματα. Σε αυτήν την περίπτωση, οι φωτεινές πηγές πίσω από τα επίπεδα, δημιουργούν 

                                                                         6 Butterfie ld, Jan. The art of  light and space. New York: Abbeville, 1995. 

φωτισμό που περιβάλλει  το  επίπεδο  επιμηκύνοντας  τις  τεμνόμενες  ακμές  του  πατώματος και  των  τοίχων.  Σαν  αποτέλεσμα,  ο  τοίχος  φαίνεται  σαν  να  επιπλέει  στο  χώρο,  σαν  να 

περιβάλλεται από ένα λαμπερό φωτοστέφανο. 

Είναι επίσης γνωστός για τις «σήραγγες φως» και τις προβολές που δημιουργούν σχήματα 

που φαίνεται να έχουν μάζα και βάρος, αν και έχουν δημιουργηθεί μόνο με φως. 

Η  δουλειά  του  έχει ως  στόχο  να  μιλά  στους  επισκέπτες  χωρίς  λόγια,  υποτάσσοντας  τη 

ματιά,  το  σώμα  και  το  μυαλό  τους  με  τη  δύναμη  του  πνευματικού  ξυπνήματος.  Ο  ίδιος αναφέρει  χαρακτηριστικά:  «Θέλω  να  δημιουργώ  μια  ατμόσφαιρα  που  να  μπορεί  να 

σταθμιστεί συνειδητά με το μάτι, όπως η σκέψη που έρχεται στο μυαλό σου κοιτάζοντας τη φωτιά∙ σκέψη που δεν μπορεί να αποδοθεί με λόγια». 

Οι  φωτογραφίες  μπορούν  να  δώσουν  μόνο  μια  μικρή  ιδέα  από  τους  χώρους  που 

δημιουργούνται  σε  αυτές  τις  εγκαταστάσεις.  Χρειάζεται  κανείς  να  ζήσει  την  εμπειρία  από κοντά για να τα κατανοήσει. Το αποτέλεσμα είναι δύσκολο να οριστεί με λέξεις. Ο William 

Wilson των Los Angeles Times το αποδίδει ως άκαμπτο και μυστηριώδες, σαγηνευτικό και επιβλητικό. 

 

Steven Antonakos (Στυλιανός Αντωνάκος) 

Η παρουσία του Στυλιανού Αντωνάκου τα τελευταία 50 χρόνια είναι αδιάλειπτα αισθητή σε 

όλο τον κόσμο. Η δουλειά του είναι σταθερά αναγνωρίσιμη για τη «σχισματική» της στάση σε  σχέση με  τη  χρήση  του φωτός,  ενώ  το  πρόβλημα που  τον  απασχολεί  είναι  ο   χώρος, 

εμπλέκοντας τις σχέσεις του έργου με την αρχιτεκτονική και το θεατή. 

Στη  δεκαετία  του  ’60  αρχίζει  να  χρησιμοποιεί  φωτισμό  με  νέον,  όχι  με  την  ψυχρή  και αυστηρή μέθοδο  του  μινιμαλισμού,  αλλά πλάθοντάς  το   με  διαφορετικό  τρόπο.  Τόσο  τα 

έργα  στο  εργαστήριό  του, όσο  και  τα  έργα  του  σε  δημόσιους  χώρους  δίνουν  έμφαση  σε μέρη του οπτικού περιβάλλοντος. Οι γραμμικές μορφές νέον και οι έγχρωμες λάμψεις που 

αυτά απλώνουν,  επαναπροσδιορίζουν  τους  χώρους  μορφολογικά  και  συναισθηματικά.  Ο ίδιος αναφέρει: «Για μένα το νέον, χωρίς να έχει επιθετικό χαρακτήρα, διαθέτει ορισμένες 

δυνάμεις.  Είναι  ορατό  από  μεγάλες  αποστάσεις  και  μπορεί  όχι  μόνο  να  χρησιμοποιηθεί γραμμικά αλλά  και  να  έχει  λειτουργικότητα  μέσα  στο  χώρο.  […]  Η  σκέψη μου  ήταν  απλώς 

ότι  μπορεί  κανείς  να  πετύχει  πολύ  περισσότερα  με  το  νέον,  χρησιμοποιώντας  το  με αφηγηματικό τρόπο, παρά με λέξεις και εικόνες, Διαισθανόμουν ότι το φώς θα μπορούσε να αγγίξει τους ανθρώπους με τρόπο αυθεντικό, άμεσο, κινητικό και χωροταξικό»7. 

Σταδιακά αρχίζει να φανερώνει το όριο μεταξύ του υλικού και του άυλου, εντείνοντας την υλικότητα  των  επιφανειών  του  έργου  του.  Αυτή  η  έντονη  πνευματικότητα  που  σχετίζεται 

από  εδώ  και  έπειτα  με  τη δουλειά  του  συνδέεται  με  αναμνήσεις οικείων  προσώπων,  των προγόνων  του  και  της  καταγωγής  του.  Το  νέον,  λοιπόν,  από  υλικό  του  αστικού 

περιβάλλοντος  αρχίζει  να  σηματοδοτεί  στον  ίδιο  τη  μυστικιστική  φύση  του φωτός  και  το συσχετισμό μεταξύ της ιερότητας της κτίσης και του πνεύματος. 

                                                                         7 Παππά, Σάνια., Παπανικολάου, Μιλτιάδης. Αντωνάκος : έργα για δημόσιους χώρους 1973‐2000. Θεσσαλονίκη: Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης , 2000. 

Οι αναφορές στην «άκτιστο ύλη», στην ενέργεια του Θεού βρίσκονται παντού στη δουλειά του, όπως στα «παρεκκλήσια» και στα «δωμάτια διαλογισμού». Ο Αντωνάκος στο έργο του 

συνδυάζει  τέχνη  και  τεχνολογία.  Ως  καλλιτέχνης  με  κοσμοπνευματική  στάση  και συμπεριφορά, αντιλαμβάνεται την τέχνη ως εσωτερική αναγκαιότητα. 

 

Άλλοι Καλλιτέχνες 

Πλήθος  άλλων  καλλιτεχνών  ασχολήθηκαν  με  την  τέχνη  του  τεχνητού  φωτός, 

εμπλουτίζοντας  το  εκφραστικό  λεξιλόγιο  της  τέχνης  αυτής  και  δημιουργώντας  μια  νέα διάσταση  για  την  έννοια  του αρχιτεκτονικού  χώρου.  Η Chryssa,  ο Moholy‐Nagy,  ο Bruce 

Nauman,  ο  Robert  Irwin,  ο  Douglas  Wheeler,  άλλοτε  τονίζουν  τα  αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά  των  δημόσιων χώρων  και  κινήσεων,  αναδεικνύοντας  τον  άυλο  χαρακτήρα 

του φωτός,  και  άλλοτε  εντάσσουν  τη  ροή  του φωτοβόλου αστικού  τοπίου  στο  έργο  τους, επισημαίνοντας τη δυναμικότητα του σύγχρονου τρόπου ζωής. 

Οι  σύγχρονοι  καλλιτέχνες,  ακολουθώντας  τα  βήματα  των  μεγάλων  δασκάλων  τους, έρχονται  να  συμπληρώσουν  το  διάλογο  τέχνης,  αρχιτεκτονικής  και  τεχνολογίας χρησιμοποιώντας  τα  νέα  τεχνολογικά  μέσα.  Οι  Usman  Haque,  James  Clar,  Jason  Bruges, 

Peter  Freeman,  Chris  Levine,  είναι  μόνο  μερικοί  από  τους  σημερινούς  καινοτόμους  της τέχνης αυτής. 

 

Light Arch 

 Υπαίθριες εγκαταστάσεις 

Iceland 92 Magdalena Jetelová, Ισλανδία, 1992 

Γύρω  στο 1920  ανακαλύφθηκε  η  ύπαρξη  μιας  υποθαλάσσιας  αλυσίδας  οροσειρών  στο βυθό  του Ατλαντικού Ωκεανού μήκους 15,000 χιλιόμετρα.  Από  την  άποψη  των  γεωλόγων, 

αυτή  η  αλυσίδα,  που  ονομάζεται  «Ατλαντική  Κορυφογραμμή»  σχηματίζει  μια  ευθεία γραμμή  στο  βάθος  του  ωκεανού  που  διαχωρίζει  την  Αμερικανική  ήπειρο  από  την Ευρωπαϊκή  και  την  Αφρικανική.  Είναι  μια  χάραξη,  ακόμα  ορατή,  που  δημιουργήθηκε  από 

τον  διαχωρισμό  των  ηπειρωτικών  μαζών  εκατομμύρια  χρόνια  πριν  και  συνεχίζει  να επεκτείνεται.  Η  Ισλανδία  είναι  το  μόνο  σημείο  όπου  αυτή  η  υποθαλάσσια  αλυσίδα 

προβάλλει πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. 

Μετά από μια μικρή μελέτη της γεωλογίας της Ισλανδίας, η Τσέχα καλλιτέχνης Magdalena 

Jetelová  είχε  την  ιδέα  το 1992  να  αναδείξει  αυτό  το φυσικό  και  μυθικό φράγμα‐όριο  σε τοπική κλίμακα, χρησιμοποιώντας το φως από μια ακτίνα laser. Αυτή η θεωρητική γραμμή 

ανάμεσα  στις  δυο  ηπείρους  ήταν  αρχικά  σημειωμένη  στο  χάρτη  της  Ισλανδίας  μέσω  ενός προγράμματος  στον  υπολογιστή.  Διασχίζει  το  νησί  για  περισσότερα από  350  χιλιόμετρα. Επειδή οι δυο ηπειρωτικές μάζες είναι ακόμα σε κίνηση, η γραμμή διαχωρισμού παραμένει 

ακόμα ενεργή. Η ευθεία αυτή μετατοπίστηκε κυριολεκτικά στην επιφάνεια  του τοπίου της  Ισλανδίας  μέσω  της  φωτεινής  γραμμής  της  ακτίνας  laser.  Η  χάραξη  των  κινήσεων  του 

εδάφους,  η  φωτεινή  αυτή  σχισμή,  ακολούθησε  γλυπτικά  το  άγριο,  οδοντωτό  τοπίο  του νησιού.  Διαγράφοντας  τέλεια  τις  μορφές  των  ηφαιστειογενών  τοπίων,  κάποιες  φορές 

εξαφανιζόταν  στις  εκπομπές  θερμής  ομίχλης  από  το  έδαφος.  Το φως  λοιπόν  υλοποίησε αυτό τον αόρατο διαχωρισμό των ηπείρων με έναν ποιητικό τρόπο το σούρουπο. Δυστυχώς 

μόνο κάποιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες έχουν μείνει σαν μάρτυρες αυτής της μοναδικής εγκατάστασης. 

Garden of light 

Keiichi Tahara  (γλύπτης), Toyo  Ito  (αρχιτεκτονας)/ Eniwa, Hokkaido,  Japan/    Ιαν. 1988 – 

Ιούν. 1989 / Έκταση: 10,000 m2  

Σε  συνδυασμό  με  την  κατασκευή  ενός  ζυθοποιείου  στο  νησί  του  Hokkaido,  η  εταιρεία 

Sapporo ήθελε να δημιουργήσει ένα καλλιτεχνικά σχεδιασμένο περιβάλλον. Για να επιτύχει αυτό, ο «γλύπτης φωτός» Keiichi Tahara, γνωστός για το φωτογραφικό του έργο, συνέλαβε την ιδέα του «Κήπου του φωτός». 

Ο Keiichi Tahara στο μεγαλύτερο μέρος του γλυπτικού του έργου ασχολείται με τον τεχνητό φωτισμό  καθώς  για  εκείνον «όλα  δείχνονται  με  τελειότητα  υπό  το  τεχνητό φως.»8 Με  τη 

δημιουργία  των  κήπων,  o  Tahara  μπήκε  σε  μια  άλλη  διάσταση.  Εδώ  αξιοποίησε  όλο  το ταλέντο του συνθέτοντας μοναδικά το  φυσικό και το τεχνητό φως. 

Αυτή η περιοχή της Eniwa, έχει πάνω από 1 μέτρο χιόνι τους 6 μήνες του χρόνου. Ο άνεμος είναι  πολύ  δυνατός  και  ψυχρός.  Έτσι,  ο  κήπος  πρέπει  να  εντάσσεται  αρμονικά  στο  

χειμωνιάτικο τοπίο αλλά και να γίνεται ένας χώρος χαλάρωσης το καλοκαίρι. Ο καλλιτέχνης οργάνωσε  μια ορχήστρα φωτός  σε  αυτή  την  απέραντη  έκταση.  Αυτό  είχε  διπλό στόχο:  να κάνει  μια  γλυπτική  σύνθεση με  ήχο  και  μουσική από  την  άποψη  του φωτός,  και  να  του 

δώσει  μορφή.  Για  να  το  πετύχει,  τοποθέτησε  στο  δημόσιο  χώρο  66  πρίσματα ανεπεξέργαστου  κρυστάλλου  ύψους από  1.2  έως 1.7  μέτρων.  Αυτοί  οι  στύλοι  οδηγούν  το 

φως  που  προβάλλεται  από  προτζέκτορες  τοποθετημένους  πίσω  τους,  που  είναι εξοπλισμένοι  με  λάμπες  αυξομειωμένου  φωτισμού.  Στο  κέντρο  του  κήπου  τοποθέτησε 

επίσης 8  δίσκους  ειδικού  γυαλιού  που  ονομάζεται  “Umu”,  το  οποίο  έχει  την  ιδιότητα  να αλλάζει την διαφάνεια και την διαπερατότητα ανάλογα με τις θερμοκρασιακές μεταβολές. 

Ένας  υπολογιστής  συνδέει  τον  φωτιστικό  εξοπλισμό  στα  66  πρίσματα  και  τα  8  γυάλινα πιάτα. Μπορούν  να  εκπέμπονται  εως  και  12  συχνότητες,  συγχρονισμένες  με  αλλαγές στη 

                                                                         8 Narboni, Roger. Lighting the  landscape: art des ign technologies. Basel: Birkhauser Verlag AG, 2004. 

μουσική.  Η  ένταση  του  φωτός,  είναι  λοιπόν  ρυθμιζόμενη  σύμφωνα  με  το  ρυθμό  της μουσικής, η οποία παίζεται μόνιμα. 

Για  τον  συγγραφέα  Natsuki  Ikezwa, «Αυτή  η  σύνθεση  των  στύλων  φωτός  προκαλεί  ένα πλήθος  ανθρώπων  να  μαζευτούν  σε  ένα  απέραντο   λιβάδι  ή  σε  ένα  χιονισμένο  τοπίο. 

Παρατηρώντας  την  απόσταση  μεταξύ  των  στύλων  και  τον  τρόπο  με  τον  οποίο  το  πλήθος διασκορπίζεται  στο  χώρο,  φαίνεται  σαν  ο  ένας  να  γνωρίζει  την  ύπαρξη  του άλλου,  αλλά 

χωρίς να πλησιάζει ή να αγγίζει ο ένας τον άλλο».9 

                                                                         9 Narboni, Roger. Lighting the  landscape: art des ign technologies. Basel: Birkhauser Verlag AG, 2004. 

Illuminated Ocean 

Motoko Ishii / Okinawa, Japan  / 1975 

Το 1975, στα πλαίσια της έκθεσης “Ocean Expo” στην Okinawa, η σχεδιαστής Motoko Ishii φώτισε  τον ωκεανό  εγκαθιστώντας  εξοπλισμό  κατά  μήκος  ενός  κοραλλένιου  ύφαλου,  σε 

βάθος που κυμαινόταν από 4 έως 10 μέτρα και σε μήκος που ξεπερνούσε το 1 χιλιόμετρο. 52  κομμάτια  φωτιστικού  εξοπλισμού  με  λάμπες  αλογόνου  που  τοποθετήθηκαν  ανά  25 περίπου μέτρα. Αυτός ο υποθαλάσσιος φωτισμός δημιουργούσε ποιητικές αμοιβαδοειδείς 

φόρμες  χωρίς  τεχνολογικές  υποδηλώσεις.  Έτσι,  το  φράγμα  του  κοραλλένιου  ύφαλου τονίστηκε  από  το  φθορίζον  φως  και  από  τη  διάθλασή  του  στους  θαλάσσιους 

μικροοργανισμούς.  Παράλληλα  με  την  εικαστική  αναπαράσταση,  η  εγκατάσταση  αυτή λειτούργησε  και  ως  μια  φωτισμένη  χάραξη  για  τα  πλοία  και  τους  ψαράδες.  Η  πιθανή 

ανάπτυξη  αυτής  της  φωτιστικής  αρχής  δοκιμάστηκε  και  από  το  σύλλογο  ψαράδων  της περιοχής, οι οποίοι έκαναν έρευνες για να διαπιστώσουν αν το φως λειτουργεί σαν δέλεαρ 

για τα ψάρια. Μετά από έξι μήνες μελέτης, αυτός ο υποθαλάσσιος φωτισμός διαπιστώθηκε πως δεν είναι πηγή κανενός προβλήματος και έτσι συνέχισε να λειτουργεί κανονικά. 

Ο  δημοσιογράφος  Itsuo Sakane  εξηγεί: «  Αν  ειδωθεί  από  ένα  συγκεκριμένο  ύψος,  το φως 

μοιάζει  με  ένα άψυχο αντικείμενο  που  επιπλέει.  Στην  πραγματικότητα  είναι  ένας φόρος τιμής  στις  χαμένες  ψυχές  της  Okinawa10.»  Πράγματι,  η  Okinawa  είναι  μια  περιοχή  στην 

οποία  πραγματοποιήθηκε  μια  από  τις  πιο  αιματηρές  μάχες  του  πολέμου  του  Ειρηνικού Ωκεανού, και με αυτή την εγκατάσταση αυτά τα άμορφα φώτα μέσα στον ωκεανό τιμούν τη 

θυσία των μαχητών.  

                                                                         10 Narboni, Roger. Lighting the  landscape: art des ign technologies. Basel: Birkhauser Verlag AG, 2004. 

Βαλτότοπος στο Μπάφαλο 

SWA Group / Χιούστον,  Τέξας / 2008 

Ο φωτισμός  του  Βαλτότοπου στο Μπάφαλο  είναι  μέρος  ενός  εκτεταμένου προγράμματος αναμόρφωσης  του,  για  τη  βελτίωση  της  χρήσης  του,  της  αντίληψής  του  και  της 

προσβασιμότητας  του  από  το  κοινό,  καθώς  το  έλος  διασχίζει  το  Χιούστον.  Με  τις  νέες χρήσεις  που  εντάσσονται  στο  πρόγραμμα  σε  συνδυασμό  με  τις  επεμβάσεις  φωτισμού, γίνεται  προσπάθεια  απόδοσης  νέας  ταυτότητας  σε  μια  περιοχή  εγκαταλελειμμένη  και 

παραμελημένη. 

Σε  πρώτο  επίπεδο,  φωτιστικά  σώματα  ειδικά  σχεδιασμένα παρέχουν  ένα  λευκό  ίχνος  στις 

δύο  πλευρές  του  έλους.  Σε  δεύτερο  επίπεδο  ο  φωτισμός  ανταποκρίνεται  στο  άμεσο περιβάλλον,  φωτίζοντας  σημαντικές  επιφάνειες,  όπως,  τοίχους,  κολώνες,  περιφερειακούς 

όγκους,  δέντρα,  ή  τις  επιφάνειες  κάτω  από  γέφυρες,  παρέχοντας  άνεση,  ασφάλεια  και οπτικό ενδιαφέρον. Σε τρίτο επίπεδο περιλαμβάνεται φωτισμός για ιδιαίτερα γεγονότα και 

καλλιτεχνικούς χειρισμούς, όπως οι δημόσιες καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις. 

Τα φωτιστικά στοιχεία που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα αλλάζουν από λευκό σε μπλε αντανακλώντας  τις  αλλαγές  στον  κύκλο  της  σελήνης.  Ο  κύκλος  αυτός  των  29  ημερών 

εκφράζεται  με  λευκό  και  μπλε  φωτισμό  σε  όλο  τον  κεντρικό  ιστό  της  πόλης,  με  ρυθμό προοδευτικό, ακολουθώντας τον άξονα του έλους, σε διάταξη συμφώνα με τις φάσεις της  

σελήνης. Στην πρόταση υποδεικνύεται η πηγή της απαιτούμενης ενέργειας να είναι το ίδιο το έλος. 

 

Sky Ear & Burble 

Usman Haque 

Ο  Usman  Haque,  αρχιτέκτονας  και  καλλιτέχνης,  σχεδιάζει  φυσικά  περιβάλλοντα  και δημιουργεί το λογισμικό με το οποίο τους δίνει ζωή. 

Το Sky Ear είναι ένα εύκαμπτο σύννεφο φτιαγμένο από εκατοντάδες μπαλόνια με ήλιο που δεσμεύουν  την  παράξενη  κρυμμένη  ομορφιά  του  ηλεκτρομαγνητικού  χώρου.    Πάνω  του είναι  αναρτημένα  κινητά  τηλέφωνα,  έντονα  χρωματισμένα  LED,  και   ηλεκτρομαγνητικοί 

αισθητήρες που εκπέμπουν φωτισμό διαφορετικού χρώματος όταν ενεργοποιηθούν.  

Το Sky Ear παρουσιάστηκε στην Ελβετία και στο Λονδίνο το 2004. Καθώς το σύννεφο με τα 

μπαλόνια ανέβαινε στον ουρανό πλέοντας, αναβόσβηνε περνώντας από διαφορετικά πεδία ραδιοκυμάτων και μικροκυμάτων.  Τα κινητά τηλέφωνα ήταν το εναρκτήριο σημείο για την 

κατασκευή,  καθώς  ο  Haque  ήθελε  να  δει  το  πώς  αυτά  επηρεάζουν  την  κατάσταση  του χώρου  που  χρησιμοποιούμε,  τώρα  που  είναι  πλέον  πανταχού  παρόντα.  Αυτό  φανερά 

προσέλκυσε περισσότερο κόσμο να εμπλακεί με το θέαμα. Καθώς οι επισκέπτες καλούσαν τα  κινητά  τηλέφωνα στο  σύννεφο,  το  ηλεκτρομαγνητικό  πεδίο  άλλαζε  το  χρώμα  και  την ένταση των μπαλονιών. 

Πρόκειται  για  μια  καινοτόμα  κατασκευή  που  σπάει  τα  αντιληπτικά  όρια  μεταξύ  του φυσικού  και  του  οιονεί  περιβάλλοντος,  ενθαρρύνοντας  τον  κόσμο  να  γίνει  ενεργός 

συμμέτοχος  στο  έργο,  βλέποντας  έτσι  την  καθημερινή  διάδραση  μεταξύ  των  αόρατων τοπογραφιών και του ηλεκτρομαγνητικού χώρου. 

Μια  παρόμοια  κατασκευή  του  Haque  ήταν  και  το  Burble  στο  Λονδίνο.  Εδώ,  όμως,  η εναλλαγή  των  χρωμάτων στο  σύννεφο από  τα  μπαλόνια  προκαλείται  από  την  κίνηση  των 

θεατών που τα συγκρατούν στο έδαφος. Έτσι, εν μέρει εγκατάσταση, εν μέρει περφόρμανς, 

το  έργο  δίνει  τη  δυνατότητα  στον  κόσμο  να  συνεισφέρει  σε  μια  κατασκευή  σε  επίπεδο αστικής κλίμακας, μόνο για μία νύχτα. 

 

White Noise/ White Light 

Höweler + Yoon, MY Studio / Αθήνα / 2004 

Πρόκειται  για  ένα  εφήμερο  έργο  τοποθετημένο  επί  της  Διονυσίου  Αρεοπαγίτου  στην Αθήνα, στα πλαίσια της Ολυμπιάδας, 2004. 

Αποτελούμενο από έναν κάνναβο (50χ50) από οπτικές ίνες και μικρόφωνα, η εγκατάσταση "Λευκός Θόρυβος, Λευκό Φώς" (White noise/ White light) είναι ένα διαδραστικό πεδίο που ανταποκρίνεται στην κίνηση των ανθρώπων εντός του. Η αρχική εντύπωση ενός στατικού,  

ουδέτερου  και  διαφανούς  πλέγματος  από  κατακόρυφους  δείκτες,  διαλύεται  από  το φωτεινό‐ακουστικό νυχτερινό πεδίο. 

Καθώς οι πεζοί εισέρχονται στο πεδίο, η παρουσία και η κίνησή τους ανιχνεύονται από την κάθε  μονάδα,  η  οποία  εκπέμπει  λευκό φώς από LED  και  λευκό  θόρυβο από  τα  ηχεία  που 

βρίσκονται  κάτω.  Αν  ανιχνευτεί  κίνηση,  η  ένταση  του φωτισμού  και  του  ήχου αυξάνεται, ενώ στην αντίθετη περίπτωση, η ένταση μειώνεται μέχρι να μηδενιστεί. Όπως το λευκό φώς 

δημιουργείται από όλο το χρωματικό φάσμα, έτσι και ο λευκός θόρυβος εμπεριέχει όλες τις συχνότητες εντός του ακουστικού εύρους, σε ίσες ποσότητες. 

Με φόντο την Ακρόπολη, το αποτέλεσμα έμοιαζε καθηλωτικό. 

 

Halo 

Rossendale, England  

Πρόκειται  για  ένα  έργο  που  ανήκει  στην  καλλιτεχνική  σειρά  Panopticons  στο  East Lancashire. Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει την κατασκευή μιας ομάδας από τοπόσημα‐ 

σύμβολα για τον 21ο αιώνα. Το Halo, δηλαδή, φωτοστέφανο, είναι μια γλυπτική κατασκευή διαμέτρου  18  μέτρων,  σχεδιασμένη  από  το  John  Kennedy.  Είναι  το  τέταρτο  και  τελικό  Panopticon  της  σειράς.  Είναι  μια  μεταλλική  δικτυωτή  κατασκευή  που  στηρίζεται  σε  ένα 

τρίποδο πέντε μέτρα πάνω από το έδαφος. Ο φωτισμός είναι σχεδιασμένος από το Michael Barham.  Εννέα  ομόκεντροι δακτύλιοι  με  καμπυλωμένα πανέλα φωτός φωτίζουν  επιδέξια 

την κατασκευή, καθιστώντας την κεντρικό τοπόσημο. Το έργο τροφοδοτείται με ηλεκτρισμό από έναν ξεχωριστό μικρό αιολικό σταθμό που εντάσσεται οπτικά στο υπόλοιπο  τοπίο. 

 

 

 

 

 

 

 

Κτιριακά Κελύφη‐ Περιβλήματα 

BIX Matrix realities:united / Graz, Αυστρία 

Το Kunsthaus στο Graz της Αυστρίας είναι ένα κτίριο βιομορφικής δομής που ενσωματώνει ένα  διαδραστικό  αρχιτεκτονικό  στοιχείο.  Κάτω  από  την  ημιδιαφανή  ακρυλική  όψη  του 

κτιρίου υπάρχει μια ενδιάμεση ηλεκτρονική μεμβράνη πάνω σε ένα δίκτυο που σχηματίζει την  εσωτερική  κάλυψη.  Σχεδιασμένο από  τους  Βερολινέζους  αρχιτέκτονες  realities:united (Jan  και Tim Edler)  πρόκειται  για  μια  μοναδική  και  ευρηματική  χρήση  της  τεχνολογίας,  το 

BIX  (big  pixels).  Μια  ηλεκτρονική  όψη  900  τετραγωνικών  μέτρων  που  ενσωματώνει αρχιτεκτονική και τεχνολογία, αποτελεί  ένα νέο όργανο  παραγωγής τέχνης. 

«Στα  έργα  μας  συνδυάζουμε  την  αρχιτεκτονική,  την  τεχνολογία  της  πληροφορίας  και  της επικοινωνίας για να αναπτύξουμε κεντρικές ιδέες σχεδιασμού, τεχνολογίες και στρατηγικές 

δράσεις που ενώνουν την υλικότητα του παλαιού με την άυλη πραγματικότητα του σήμερα» αναφέρουν  οι  realities:united.  «Τα  οπτικοακουστικά  μέσα,  η  παγκόσμια  επικοινωνία,  τα 

δίκτυα πληροφόρησης  και  τα ηλεκτρονικά  περιβάλλοντα απαρτίζουν  ένα  συνθετικό  πέπλο που  καλύπτει  την  εμφάνιση  του  καθημερινού  μας  κόσμου.  Πρέπει  να  αναπτύσσουμε υποδείγματα που να μπορούν να ενσωματώνονται πραγματικά στο σχεδιασμό11».  

Το BIX στην πραγματικότητα δεν χρησιμοποιεί καμία εξεζητημένη τεχνολογία. 930 κυκλικοί λαμπτήρες  φθορισμού  των  40watt  ενσωματώνονται  σε  κάθε  κομμάτι  της  πρόσοψης,  

βασιζόμενοι ανάμεσα  στην ακρυλική όψη και την πίσω μεμβράνη. Συνεπώς, η ανάλυση του πλέγματος της όψης είναι πολύ χαμηλή, με μόνο 930 pixel, λευκά ή μαύρα. Δηλαδή, κάθε 

φωτεινός δακτύλιος λειτουργεί σαν ένα εικονοστίγμα (pixel) ελεγχόμενο από υπολογιστή. Η φωτεινότητα  των  λαμπτήρων  ελέγχεται  ξεχωριστά,  επιτρέποντας  την  απεικόνιση  εικόνων, 

ταινιών  και  animation,  μετατρέποντας  έτσι  την  όψη  του  κτιρίου  σε  μια  οθόνη  χαμηλής 

                                                                         11  Castle, Helen. 4Dspace: Interactive Architecture  (Architectura l Design). London: Wiley‐Academy, 2005. 

ανάλυσης, ορατή από ικανή απόστασή μέσα από την πόλη. Τη νύχτα η μορφή του κτιρίου χάνεται,  αφήνοντας  τη  μαγεία  του φωτός  να  δράσει.    Από πολύ  κοντά  οι  εκπεμπόμενες  

εικόνες, λόγω της χαμηλής ανάλυσης, φαντάζουν σαν αφηρημένο έργο τέχνης.  

Όπως αναφέρουν  οι  realities:united  η  σχετική  αδρότητα  και  η  μονοχρωμία  των  οπτικών 

μέσων αποτελεί  έναν  θετικό  περιορισμό,  αφού  οι  νέες  τεχνολογίες  των  μεγάλων οθονών εναλλάσσονται  ταχύτατα,  και  αυτή  η  λύση προφυλάσσει  από  συνεχείς  αναβαθμίσεις  και 

έξοδα. 

Εργαλεία  λογισμικού  αναπτύχθηκαν  ως  μέρους  του  έργου.  Το  BIX Director  επιτρέπει  το 

σχεδιασμό  προγραμμάτων  που  προβάλλονται  στην  όψη,  ενώ  το  BIX  Simulator  δίνει  τη δυνατότητα  στους  καλλιτέχνες  να  δουν  το  αποτέλεσμα  των  παραγωγών  τους  σε προσομοίωση πραγματικού χρόνου.   

Σαν ένα «συμβιωτικό» κομμάτι της κατασκευής, το BIX δίνει τη δυνατότητα στο Kunsthaus να  παρουσιάζει  μια  διαφάνεια  πληροφορίας  και  περιεχομένου  και  να  αναπτύσσει 

περαιτέρω  μεθόδους  δυναμικής  επικοινωνίας  ανάμεσα  σε  κτίριο  και  περιβάλλον,  περιεχόμενο  και  εξωτερική  αντίληψη.  Έτσι,  η  αρχιτεκτονική  του  μπορεί  και  εκπέμπει 

καλλιτεχνικές δραστηριότητες μέσα στην πόλη, που γίνονται αντιληπτές όπως το «ρολόι στο καμπαναριό».  

Το BIX αποτελεί ένα νέο (καλλι)τεχνικό μέσο, υπό τους όρους της κλίμακας, της ανάλυσης, της  διαμόρφωσης  και  της  αστικής  ένταξης,  δίνοντας  έτσι  νέες  δυνατότητες  στους καλλιτέχνες.  Όπως  το  οραματίζονται  οι  δημιουργοί  του,  το  BIX  είναι  μια  διαδραστική 

επιδερμίδα που προσιδιάζει σε αυτή του χαμαιλέοντα, φέρνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την τέχνη στο αστικό τοπίο. 

Ο Πύργος των Ανέμων 

Toyo Ito & Associates / Yokohama,  Kanagawa, Japan / 1986 

Ο  Πύργος  των  Ανέμων  βρίσκεται  σε  ένα  αστικό  κέντρο,  σε  μια  τυπική  Ιαπωνική μεγαλούπολη.  Παρόλο  που  σχεδιάστηκε  εδώ  και  πάνω  από  20  χρόνια,  παραμένει  μια 

καθαρά καινοτομική αρχιτεκτονική μορφή, όπου η χρήση της τεχνολογίας αποκαλύπτει την σύγχρονη τάση της αρχιτεκτονικής του 21ου αιώνα. 

Το 1987 κέρδισε το βραβείο «Edwin Guth Memorial Award of Excellence» από την America's 

Illumination Engineering Society. 

Το έργο δεν είναι μια νέα κατασκευή, αλλά πρόκειται για ανακατασκευή ενός υπάρχοντος 

μπετονένιου πύργου που είχε κτιστεί τη δεκαετία του ’60 και χρησίμευε ως δεξαμενή νερού για το σύστημα κλιματισμού  του εμπορικού κέντρου που βρισκόταν ακριβώς από κάτω. Η  

πρόταση  του Toyo  Ito  ήταν  να  μετατρέψει  αυτή  την  ανώνυμη  κατασκευή  σε  ένα  ισχυρό αστικό τοπόσημο, χρησιμοποιώντας το φως σαν βασικό δομικό στοιχείο. 

Πρόκειται  για  έναν  ελλειπτικό  κύλινδρο  από  διάτρητο  αλουμίνιο  ύψους  περίπου  21 μέτρων,  που  τοποθετήθηκε  στην  πλατεία  της  αφετηρίας  των  λεωφορείων  στο  σταθμό  της Yokohama. Η κατασκευή καλύπτεται από μια σειρά ανακλαστικών ελασμάτων. Ο φωτισμός 

τοποθετείται στο κενό μεταξύ των πανέλων αλουμίνιου και  την επιφάνεια του Πύργου. Οι  εικόνες  που  δημιουργούνται  διαγράφουν  την  ποικιλία  των  μοτίβων  και  το   βαθμό  της  

διαπερατότητας  που  επιτυγχάνεται  από  ένα  συνδυασμό  περισσότερων  από  1000 λαμπτήρων, 12 δαχτυλιδιών από νέον και 30 προβολέων, οι οποίοι είναι τοποθετημένοι στο 

έδαφος και κοιτούν προς τα πάνω, στο εσωτερικό του πύργου. Το σύστημα του φωτισμού ρυθμίζουν  δύο  υπολογιστές  οι  οποίοι  ορίζουν  την  ένταση  και  την  κατεύθυνση ποικίλων 

φωτιστικών  πηγών ανάλογα με  το φυσικό φωτισμό,  τις  καιρικές  συνθήκες,  την  ταχύτητα του ανέμου και τον εξωτερικό θόρυβο. Το αποτέλεσμα είναι αληθινά μοναδικό, καθώς τα ανακλαστικά  στοιχεία  είναι  ορατά πέρα από  τον  όγκο  του  πύργου με  το  μονολιθικό  του 

σχήμα. Ο Πύργος είναι θεαματικός τη νύχτα, όταν τα φώτα και τα δαχτυλίδια από νέον τον καθιστούν αρχιτεκτονική φωτός. 

Η πρόθεση του Toyo Ito ήταν πάνω απ’ όλα να κρατήσει ζωντανή τη σχέση του κτιρίου με την  πόλη,  έτσι  ώστε  το  κτίριο  να  μην  «σβήνει»,  και  να  συνεχίζει  να  αντιδρά  με  το 

περιβάλλον,  ακόμα  και  στην  απουσία  του φυσικού φωτός. Ήταν  μια  καινοτομική  ιδέα  για την  εποχή,  σε  σχέση  με  την  νέα  τάση  να  αντιμετωπίζεται  το  φως  όχι  σαν  ένα  μερικώς 

λειτουργικό  στοιχείο,  αλλά  σαν  ένα  ζωτικό  μέρος  της  αρχιτεκτονικής  και  του  design,  ένα εκφραστικό στοιχείο με μεγάλες δυνατότητες. 

Όταν νυχτώνει, η επιφάνειά του πύργου χάνει πλέον τη μορφή της. Αυτό που φαίνεται είναι ένα δίκτυο που παγιδεύει την  αίσθηση της κάθε κίνησης, φιλτράρει όλες τις πληροφορίες που δίνει το περιβάλλον, και τα συνδυάζει έτσι ώστε να παράγει την ύφανση, η οποία είναι 

και η πραγματικότητα του τόπου. 

Ο  προσανατολισμός  και  η  ταχύτητα  του  ανέμου  όπως  και  η  ένταση  του  θορύβου  που 

δημιουργεί  το  κυκλοφοριακό  στους  γύρω  δρόμους,  μετατρέπονται  σε  «ηλεκτρικές παρορμήσεις» για να δημιουργήσουν μια εφήμερη αρχιτεκτονική του φωτός (“architecture 

of light”). Ο Πύργος είναι ο καθρέπτης των περιστάσεων και έτσι δεν είναι κάτι το απόλυτα υλικό.  Δεν  είναι  ποτέ  ο  ίδιος,  κάτι  που  τον  χαρακτηρίζει ως  εφήμερο,  που αλλάζει  στην 

ουσία.  

Ο  Ito  δημιούργησε  ένα  έργο  τέχνης/αρχιτεκτονικής  της  απλότητας  που  απεικονίζει  την πολυπλοκότητα  και  τη  φύση  της  πόλης  και  των  κατοίκων  της.  Η  επιρροή  του  είναι  η  

μουσική του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την αντίδραση του ανθρώπου σε αυτήν. 

Το Στάδιο 

Rudy Ricciotti / Vitrolles, France / 1995 

Το  κτίριο,  ένα  κέντρο  πολυμέσων που  χτίστηκε  για  να  δώσει  ζωή  σε  μια  υποβαθμισμένη περιοχή,  είναι  ένας  μεγάλος  γκρι  παραλληλεπίπεδος  όγκος  που  στέκει  μόνος  του  στο  

βραχώδες ερημικό τοπίο. Η απλότητά του είναι αυτό που κάνει την αρχιτεκτονική του τόσο δυνατή.  Ο  αρχιτέκτονας  δεν  μπαίνει   στον  πειρασμό  να  διακοσμήσει  το  κτίριο  καθεαυτό  εκτός  από  την  προσεκτική  χρήση  του φωτός.  Για  να  δοθεί  αυτό  το   σκούρο  χρώμα στην 

κατασκευή προστέθηκε  χρώμα στο  τσιμέντο.  Το  αποτέλεσμα  είναι  ένα  σκληρό περίβλημα χωρίς  ανοίγματα,  που  δελεάζει  τον  επισκέπτη  να  μπει  μέσα  και  να  ανακαλύψει  το  

εσωτερικό του. 

Ο  Rudy  Ricciotti  έχει  διακοσμήσει  το  «κτηνώδες  πετράδι»  με  ένα  σωρό  από  μικρά 

πορτοκαλί‐κόκκινα φώτα σαν μια αναφορά στο βωξίτη ο οποίος κυριαρχεί στη γη τριγύρω, ή σαν μια αναφορά στα κόκκινα φώτα των αυτοκινήτων τη νύχτα που περνούν γύρω από το 

Στάδιο.  Αυτό το μινιμαλιστικό λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής του περιλαμβάνει τη χρήση του φωτός ως εξής: πολύ μικρές κόκκινες κηλίδες σε εσοχή επιβεβαιώνουν ότι το Στάδιο είναι ορατό από πολύ μακριά τη νύχτα. 

Είναι  ένα  είδος  τεράστιου  μονόλιθου  που  ξεχωρίζει  μέσα  στο  τοπίο,  ένα  ερμητικά σφραγισμένο κτίριο, έτσι ώστε να μη διακρίνεται η  λειτουργία του απ’ έξω. 

 

Σιδηροδρομικός Σταθμός 

Patrick Jouin /Λιλ / 2004 

Κατασκευασμένος  για  τον  εορτασμό  της  εκλογής  της  Λιλ ως  πολιτιστική  πρωτεύουσα  της Ευρώπης  το 2004,  ο  σταθμός  της  είναι  ένα φωτοβόλο  σύμβολο  της  πόλης.  Ένα φωτεινό 

διάπυρο ροζ κουτί υποδέχεται τους επισκέπτες της, και επιπλέον εκπέμπει φως σε όλη την πόλη  τη  νύχτα,  παρέχοντας  στον  αστικό  χώρο  ένα  κομβικό  σημείο  προσανατολισμού. Παράλληλα,  η  πρόταση  για  μια  δυναμική  ακολουθία  φωτισμού  κατά  τις  αφίξεις  και 

αναχωρήσεις  των  τρένων προσδίδει  ένα ακόμα  ενδιαφέρον  στοιχείο:  ένα  κύμα από μπλε φώς ακολουθεί  την κίνηση των τρένων. 

Για  το  έργο  αυτό  έχουν  χρησιμοποιηθεί  φίλτρα  τριών  χρωμάτων  (κόκκινο,  φούξια  και πράσινο)  για  να  καλύψουν  τις  τεράστιες  επιφάνειες  των  τριών  γυάλινων  οροφών  του 

σταθμού, δημιουργώντας μια γιορτινή ατμόσφαιρα. 

Peter Freeman 

Ο Peter Freeman δημιουργεί φωτεινά γλυπτά και εγκαταστάσεις σαν φόρο τιμής στο φώς, 

τα  οποία αρθρώνουν  τον  δημόσιο  αρχιτεκτονικό  χώρο με  τρόπο που  εκπλήσσει.  Όπως  ό ίδιος  ισχυρίζεται,  στόχος  του  είναι  να  χρησιμοποιήσει  τις  αναδυόμενες  διαδραστικές 

τεχνολογίες φωτισμού για να θέσει το δομημένο περιβάλλον σε οπτική ζωντάνια. 

Deepblue ‐ Gallery Oldham, 2002   

Πρόκειται για μία εγκατάσταση από φωτιστικά σώματα με νέον κατά μήκος του μπαλκονιού 

της  γκαλερί  στο Oldham.  Ορατά από  την  περιβάλλουσα ύπαιθρο,  τα φώτα  βοηθούν  στον εντοπισμό του κτιρίου μέσα από το τοπίο με έναν πρωτότυπο τρόπο. Στέλνοντας κανείς ένα 

μήνυμα από  κινητό  τηλέφωνο  (στο +44(0)7736728903  “Deepblue”),  τα φώτα  του  κτιρίου αναβοσβήνουν  σε  σήματα  Μορς  “the  light  loves  you”.  Το  ίδιο  μήνυμα  επιστρέφεται 

παράλληλα στο τηλέφωνο του αποστολέα. 

Cloud ‐ Oldham Library  and lifelong learning centre ‐ Oldham ‐ UK    

Το  «Σύννεφο»  είναι  φτιαγμένο   από  μία  σειρά  από  σωλήνες  νέον  αναρτημένα  σε διαφορετικά  ύψη στον  εξωτερική  όψη  της  βιβλιοθήκης  του Oldham. Κάθε  σωλήνας  είναι προγραμματισμένος ούτως ώστε να δημιουργούνται διαφορετικές κινήσεις του ηλεκτρικού 

σύννεφου, και μάλιστα για διαφορετική ακολουθία για κάθε μέρα της εβδομάδας. Με αυτό το έργο ο καλλιτέχνης δημιουργεί μια σύνθεση που παίζει με τη σχέση του τεχνητού και του 

φυσικού τοπίου.  

Patrice Warrener 

Πρόκειται για καλλιτέχνη που ασχολείται με την Light art και είναι περισσότερο γνωστός για 

τα χρωμολιθικά πολυχρωματικά συστήματα φωτισμού του. Έχει κάνει περισσότερες από 60 χρωμολιθικές εγκαταστάσεις τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, φωτίζοντας κτίρια σε δώδεκα 

διαφορετικές  χώρες.  Το  έργο  του Warrener  έχει  επηρεάσει  την  αύξηση  του αριθμού  των φεστιβάλ φωτός σε πολλές πόλεις σε ολόκληρο τον κόσμο. 

Σπούδασε τεχνικός εκτυπώσεων, αλλά έγινε γνωστός μέσα από τις εκθέσεις του φωτός που 

οργάνωνε∙  αρχικά,  με  τον  γαλλικό  συνεταιρισμό  Light  Open  και  στη  συνέχεια  με  τη συνεργασία  του  με  τον  πρωτοπόρο  της  ηλεκτρονικής  μουσικής  Tim  Blake,  με  τον  οποίο 

εισήγαγε τα εφέ με φως laser στα Crystal Machine shows στις αρχές της δεκαετίες του ’70. 

Χρωμολιθική (Chromolithe) είναι ένα παρακλάδι της Light Art που δίνει την εντύπωση ότι τα 

κτίρια  έχουν  βαφτεί  με  λαμπερά  χρώματα.  Τέτοιες  εγκαταστάσεις  έχουν  γίνει  σε καθεδρικούς  ναούς  και  εκκλησίες,  ιστορικά  δημόσια  κτίρια,  μουσεία  σύγχρονης  τέχνης, 

ακόμα και σε τράπεζες. 

Η  διαδικασία  της  χρωμολιθικής  ξεκινά  με  τη  συλλογή δεδομένων,  χρησιμοποιώντας  έναν ειδικά  διαμορφωμένο φωτογραφικό  θάλαμο. Μετά  από μήνες  ενδελεχούς  καλλιτεχνικής 

μελέτης  σε  υπολογιστές,  η  εικόνα  επανα‐προβάλλεται  στο  κτίριο,  τυπωμένη  πάνω  σε φωτογραφικές πλάκες με ειδικούς προτζεκτορες ξένου, τοποθετημένους διακριτικά, ώστε η 

φωτεινή πηγή να  μη φαίνεται. 

 

 

Εσωτερικοί Χώροι 

Έργο για τον καιρό “The Weather Project”, Olafur Eliasson  / Turbine Hall, Tate Modern, London UK /16 Ωκτ.  

2003 – 21 Μαρ. 2004  

Στο «Weather Project»,  ο Olafur Eliasson  ορμώμενος  από  το «πανταχού παρόν»  θέμα  του 

καιρού,  εξερευνεί  ιδέες  για  την  εμπειρία,  τη  μεσολάβηση,  την  αναπαράσταση.  Αναπαραστάσεις  του  ήλιου  και  του  ουρανού  κυριαρχούν  στην  έκταση  της  μεγάλης αίθουσας. Ολόκληρη η οροφή καλύπτεται από έναν καθρέφτη, που δίνει στους επισκέπτες 

την  σπάνια  δυνατότητα  να  δουν  τους  εαυτούς  τους  από  τόσο  ψηλά.  Στο  βάθος  της αίθουσας  μια  γιγαντιαία  ημικυκλική  μορφή,  που  σχηματίζεται  από  εκατοντάδες  λάμπες 

μιας συχνότητας, αντικατοπτρίζεται στους καθρέπτες, δίνοντας την εντύπωση ενός γεμάτου ηλίου  που  δύει.  Οι  λαμπτήρες  μονής  συχνότητας,  που  χρησιμοποιούνται  συχνά  στο 

φωτισμό δρόμων, εκπέμπουν φως σε μια μικρή συχνότητα, κάνοντας όλα τα χρώματα εκτός από το κίτρινο και το μαύρο αόρατα, μετατρέποντας την  ατμόσφαιρα γύρω σε ένα αχανές  

τοπίο  δύο  χρωματικών  τόνων.  Ένα  θολό  πέπλο  διατρέχει  στην  ατμόσφαιρα,  σαν  οι επισκέπτες  της  αίθουσας  να  μεταφέρθηκαν  ξαφνικά  σε  ένα  ανώνυμο  εξωτερικό  μέρος. Κατά  τη  διάρκεια  της  ημέρας,  η  ομίχλη  συσσωρεύεται  σε  θαμπούς  συννεφώδεις 

σχηματισμούς  πριν  διασκορπιστεί  στο  χώρο.  Οι  φωτογραφίες  φυσικά  δεν  μπορούν  να αποδώσουν  πλήρως  τη  μοναδική  αίσθηση  που  είχε  κάποιος  που  βρισκόταν  μέσα  στην 

αίθουσα. Ο καλλιτέχνης μετέτρεψε το χώρο με λίγο καπνό, φως και καθρέπτες σε κάτι πολύ διαφορετικό από την αρχική του μορφή: σε μια πράξη αρχιτεκτονικής μαγείας. 

 

Ada: Το έξυπνο δωμάτιο 

Η Ada είναι ένα έξυπνο δωμάτιο που σχεδιάστηκε για την ελβετική  Expo02. Θα μπορούσε 

να  πει  κανείς  ότι  είναι  ένα  πλάσμα που  ζεί,  συμπεριφέρεται,  επικοινωνεί  και  αισθάνεται. Πρόκειται  για  ένα  πολυλειτουργικό  διαδραστικό  χώρο  που  απορροφά  πληροφορίες.  Ως 

οργανισμός  με  τεχνητή  νοημοσύνη  και  έργο  σχεδιασμένο  με  τις  τελευταίες  έρευνες  στην νευροπληροφορική,  έχει  την  ικανότητα  να αντιδρά  και να  επικοινωνεί  με  τους  επισκέπτες του. 

Μόλις  ο  επισκέπτης  βρεθεί  στον  κεντρικό χώρο,  η Ada  τον  εντοπίζει  και  τον  αναγνωρίζει χρησιμοποιώντας  τους  αισθητήρες  όρασης,  ακοής  και  αφής.  Ένας  δακτύλιος 360  μοιρών 

από προβολείς LCD της δίνει τη δυνατότητα προηγμένων δυνατοτήτων προβολής, κάτι που της  επιτρέπει  να  εκφράσει  τη  συμπεριφορική  της  λειτουργία  και  να  προβάλει 

συναισθήματα  στους  επισκέπτες.  Μπορεί  να  αποδώσει  τρισδιάστατα  αντικείμενα  σε πραγματικό χρόνο. Για παράδειγμα εγγράφει εικόνες από «ενδιαφέροντες» επισκέπτες και 

στη συνέχεια τους προβάλει. 

Η επιδερμίδα της είναι φτιαγμένη από 360 πλακίδια, καθένα από τα οποία αποτελείται από αισθητήρες  πίεσης,  σωλήνες  νέον  και  ένα  μικροχειριστήριο.  Χρησιμοποιώντας  αυτή  την 

εκτενή επιφάνεια, η Ada μπορεί να ιχνηλατήσει τους επισκέπτες της, να δοκιμάσει το πώς  αντιδρούν στα οπτικά και στα άλλα αισθητήρια ερεθίσματα και να επικοινωνήσει μαζί τους 

μέσα από διάφορα παιχνίδια. Κατά τόπους δημιουργούνται οπτικά εφέ από τα πλακίδια με το  νέον,  αποδίδοντας  ένα  χαμελαιονικό  αποτέλεσμα.  Ένας  δακτύλιος  από  περιρρέοντα 

φώτα  καθορίζει  το  συνολικό  οπτικό  τόνο  του  χώρου,  ενώ  εννέα  φώτα  θέασης  με δυνατότητα κύλισης, κλίσης και εστίασης αποτελούν τα «μάτια» της Ada, χωρίς ωστόσο να 

έχουν  κάποια  παραστατική  μορφή.  Η  Ada  διαθέτει  επίσης  κάποια  φώτα  τα  οποία  τη βοηθούν να  δείξει κάποιους επισκέπτες ή  κάποια σημεία στο  χώρο. 

FreshH2O eXPO 

Lars Spuybroek Nox  Architects / Zeeland, Ολλανδία / 1994‐97 

Η «ρευστή αρχιτεκτονική» (liquid architecture) δεν είναι η μίμηση φυσικών ρευστών υλικών στην αρχιτεκτονική. Πρώτα απ’ όλα είναι μια ρευστοποίηση όλων όσων παραδοσιακά ήταν 

κρυστάλλινα  και  συμπαγή  στην  αρχιτεκτονική.  Ένα  από  τα  «ρευστά»  έργα  της αρχιτεκτονικής  είναι  το  FreshH2O  ή  αλλιώς  γνωστό ως  Fresh Water Pavilion.  Όχι  μόνο  το σχήμα  του  και  η  χρήση  των  υλικών,  αλλά  και  το  εσωτερικό  περιβάλλον  δοκιμάζει  να 

αποδώσει  μια  συγχώνευση υλικού,  λογισμικού  και  ρευστότητας.  Ο  σχεδιασμός  αυτής  της διαδραστικής  εγκατάστασης  βασίζεται  στο  ρευστό  σύνολο  της  αρχιτεκτονικής  και  της 

πληροφορίας.  Η  μορφή  του  είναι  αρκετά  ιδιαίτερη:  κανένα  τμήμα  του  κτιρίου  δεν  είναι οριζόντιο.  Σαν  σύλληψη  της  μορφής,  το  κτίριο  δεν  τοποθετήθηκε  στο  έδαφος,  μάλλον 

αναδύθηκε μέσα από αυτό. 

Όσον  αφορά  στο  διαδραστικό  κομμάτι  του  κτιρίου,  η  ενιαία  επιφάνεια  του  εσωτερικού 

καλύπτεται με διαφορετικές συσκευές με αισθητήρες. Όταν κάποιος περπατά ή ακόμα και τρέχει κατά μήκος του «καλωδιωμένου» κτιρίου, γίνονται προβολές στο έδαφος κάτω από τα πόδια του. Στην πορεία του ανθρώπου ενεργοποιείται μια σειρά από φωτοκύτταρα και ο 

ίδιος  μπαίνει  μέσα  σε  μια  προβολή,  στην  οποία  λούζεται  με  ένα  δίκτυο φωτός.  Κύματα φωτός τρέχουν στις εσωτερικές επιφάνειες του κτιρίου. Αν τρέξει κανείς πίσω από αυτά τα 

κύματα,  περισσότεροι  αισθητήρες  ενεργοποιούνται  και  δημιουργούνται  οπτικές φωτεινές παραισθήσεις. 

Την ίδια στιγμή, ο παλμός του φωτός που διατρέχει το κτίριο, μια γραμμή από μπλε φώτα, γίνεται  πιο  έντονος  ανάλογα  με  το  πλήθος  των  επισκεπτών  που  ενεργοποιεί  τους 

αισθητήρες.  Το φως ακολουθεί  τον  κάθε  επισκέπτη  ξεχωριστά αλλά  και  όλους  μαζί  στο  σύνολο  με  ένα  hi‐tech  δίχτυ.  Αν  κάποιος  πατήσει  πάνω  σε  έναν  αισθητήρα,  ελαφροί κυματισμοί δημιουργούνται με  αφετηρία το πόδι  του και διατρέχουν στην επιφάνεια του 

κτιρίου.

Salt Water Pavilion 

Kas Oosterhuis 

Το  Saltwater Pavilion  είναι  ένα  κτίριο βυθισμένο  κάτω από  ένα  κύμα μήκους  έξι  μέτρων∙ πρόκειται ουσιαστικά για έναν υποθαλάσσιο κόσμο.  

Ένα τμήμα του κτιρίου ονομάζεται “Hydra” παίρνοντας το όνομά του από το νερό, το οποίο για  την  ακρίβεια  κυλά  και  στις  επιφάνειες  του  κτιρίου,  ακόμα  και  στο  πάτωμα.  Πάνω στο υγρό  έδαφος,  στους  υγρούς  τοίχους,  στο  ταβάνι,  τα  χρώματα  και  τα  φώτα  αλλάζουν 

συνεχώς,  αυξομειώνονται  δημιουργώντας  μια  βυθισμένη  υποθαλάσσια  εμπειρία.  Ο  ήχος παίζει εδώ ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο. Ταξιδεύει με την ηχώ μέσα στο κτίριο και αλλάζει το  

χρώμα  των  επιφανειών  αναλόγως.  Και  εδώ,  όπως  και  στο  FreshH2O,  ο  επισκέπτης ακολουθείται  από  φως  αλλά  και  από  ήχο  χάρη  σε  αισθητήρες  που  υπάρχουν  στο 

εσωτερικό. Μέσα στο  κτίσμα υπάρχουν  πολύχρωμες  οπτικές  ίνες  και  κάθε δύο  μέτρα  ένα ηχοσύστημα.  Όλες  οι  οπτικές  ίνες  και  τα  συστήματα  ήχου  ελέγχονται  από  έναν  κεντρικό  

υπολογιστή ώστε να δρουν ανάλογα με τους επισκέπτες, τις εξωτερικές καιρικές συνθήκες ή ανάλογα με κάποιους ήδη προγραμματισμένους αλγορίθμους, ανάλογα με την περίσταση. 

Ένα  άλλο  τμήμα  του  κτιρίου  ονομάζεται  “Sensorium”  το  οποίο  είναι  το  περισσότερο 

διαδραστικό  κομμάτι  της  κατασκευής.  Στο  χώρο αυτό  περιβάλλεται  κανείς  από  τεχνητές  εικονικές  αναπαραστάσεις  του  νερού.  Πέντε  καμπύλες  γραμμές  στο  εσωτερικό  του, 

αντιπαραθέτονται  στις  πέντε  αντίστοιχες  γραμμές  στο  εξωτερικό  του,  στο  κέλυφος. Πολύχρωμες  οπτικές  ίνες  σε  αυτές  τις  γραμμές  φωτίζουν  το  Sensorium  πίσω  από  τα 

πολυκαρβονικά    υλικά.  Και  πάλι  το  διαδραστικό  κομμάτι  της  κατασκευής  ορίζεται  από κάποια  προγράμματα  του  υπολογιστή.  Η  ένταση  του  φωτός  ελέγχεται  εδώ  από  τον 

«βιορυθμό»  του  κτιρίου,  που αλλάζει  σύμφωνα με  έναν  αλγόριθμο  ο  οποίος  παίρνει σαν δεδομένα  τις  καιρικές  συνθήκες  και  τη  στάθμη  του  νερού  εξωτερικά.  Και  εδώ υπάρχουν κάποια  ηχοσυστήματα  που  επιτρέπουν  στον  ήχο  να  κινείται  δυναμικά  στον  εσωτερικό  

χώρο.

Jason Bruges 

Σχεδιάζοντας  έργα  για  ένα  εύρος  από  δημόσιους  και  εμπορικούς  χώρους,  ο  Jason Bruges, 

με  τη  διαδραστική  αρχιτεκτονική  του  επαναπροσδιορίζει  το  ρόλο  του  αρχιτέκτονα  ως δημιουργό περιβαλλόντων που ανταποκρίνονται, δηλαδή μια ταυτότητα πιο κοντά σε αυτή 

του καλλιτέχνη. 

Η  δουλειά  του,  συνδυάζει  περιβαλλοντική  ευαισθητοποίηση  και  προηγμένες  τεχνολογικές δυνατότητες, είναι διαφορετική σε εύρος, και περιλαμβάνει διαδραστικά φωτεινά γλυπτά,  

περιβάλλοντα  και  εγκαταστάσεις.  Το  έργο  του  υπερβαίνει  τα  όρια  των  τεχνολογικών δυνατοτήτων, και επικεντρώνεται στη σχέση του περιβάλλοντος με το θεατή. 

Οι εγκαταστάσεις του είναι «τοποκεντρικές», δηλαδή ο χώρος στον οποίο τοποθετούνται τα έργα του αποτελεί καταλυτικό παράγοντα για τη δημιουργία τους. Ένα χαρακτηριστικό που 

μοιράζονται τα έργα του είναι η διερεύνηση του δυναμισμού και των εφήμερων ποιοτήτων του  φωτός  και  της  διαδραστικότητας.  Τα  περισσότερα  χρησιμοποιούν  αυτόφωτα 

τεχνολογικά μέσα ή φωτεινές προβολές που αντιδρούν δυναμικά μέσω αισθητήρων σε ένα εύρος ερεθισμάτων. 

Sky Chandelier 

Ένα  έργο  του  Bruges  είναι  «Ο  ουράνιος  πολυέλαιος»  (Sky  Chandelier),  στο  ίδρυμα  του Gloucestershire  Royal  Hospital.  Σε  έναν  υπαίθριο  χώρο  με  μία  γυάλινη  όψη  που  έχει 

περιορισμένες  οπτικές φυγές, ο Bruges  αναρτά  μια  διάταξη από ακρυλικές  ράβδους  που μοιάζουν με σταγόνες που τρεμοπαίζουν, για να επαυξήσει τις δυνατότητες του χώρου. Μια 

αλυσοειδής κατασκευή, που μοιάζει με σύννεφο, ιχνηλατεί με αισθητήρες τις κινήσεις στον ουρανό,  τα  σχέδια  και  τους  νεφελώδεις  σχηματισμούς.  Η  ψηφιακή  εισαγωγή  από  τις 

κάμερες‐αισθητήρες  διασπάται  σε  εικονοστίγματα  (pixel),  που  στη  συνέχεια χαρτογραφούνται στην κατασκευή από  τις ακρυλικές ράβδους, των οποίων η λάμψη και η  

ένταση της φωτεινότητας μεταβάλλονται σε πραγματικό χρόνο. Στο έργο αυτό ο Bruges έχει ως ερέθισμα  την πανάρχαια συνήθεια του να κοιτά κανείς τον ουρανό.  

Memory Wall 

Ένα άλλο έργο του Bruges είναι ο «Τοίχος Μνήμης» (Memory Wall), στο χώρο υποδοχής του 

Puerta America Hotel, στη Μαδρίτη. Ένα φωτεινό ψηφιακό πλέγμα μνήμης ανταποκρίνεται στις  κινήσεις  στο  χώρο.  Οι  κινήσεις  των ατόμων μέσα στο  χώρο  δρουν  σαν  καταλύτης  για 

μια  περιρρέουσα  εικονική  προβολή,  στην  οποία  ή  κίνηση  και  η  μορφή συλλαμβάνονται,  φιλτράρονται  και  προβάλλονται  στις  επιφάνειες  του  τοίχου  σε  ένα  συνεχές  βρόχο,  με 

αναμνήσεις μιας ημέρας να στοιβάζονται πάνω τους. Έτσι, το πολύπλευρο πλέγμα από LED αποθηκεύει  στρώματα  δραστηριοτήτων  και  αναμνήσεων,  οι  οποίες  συλλαμβάνονται  από κρυφές κάμερες‐ αισθητήρες. Ο Bruges χαρακτηρίζει τον τρόπο που αντιδρά ο τοίχος στην 

δραστηριότητα ως «βιομιμητικό».  Τα χρώματα διαρρέουν και αναμειγνύονται στον  τοίχο, αφού  οι  αισθητήρες  αντιλαμβάνονται  τις  κινήσεις  με  τέτοιο  τρόπο ώστε  να  αποδίδουν 

χρώματα  στο  χώρο  από  όλη  τη  χρωματική  κλίμακα.  Επίσης,  η  φωτεινή  δραστηριότητα αντιγράφει  το  χρωματικό  φάσμα  που  έχει  ο  χώρος  υποδοχής,  δημιουργώντας  μία 

εντύπωση πουαντιγισμού.  Η φωτεινή  δραστηριότητα  διαστρωματώνεται  και  το  όλο  έργο αποδίδεται σαν ένα παλίμψηστο στον τοίχο. 

Σε  πολλά  έργα,  όπως  αναφέρει  ο  Bruges,  οι  αντιδράσεις  των  φώτων  μοιάζουν  να  είναι χορογραφημένες, επειδή μπορεί κανείς να προδιαγράψει την ανταπόκριση του φωτισμού. Αυτό όμως που δε μπορεί να προβλέψει κανείς, είναι η ανθρώπινη αντίδραση. 

 

 

Συμπεράσματα 

Η τέχνη του τεχνητού φωτός αποθεώνει τη συμπαιγνία του φωτός με το χώρο. Το χώρο που συντηρεί τις μνήμες του φωτός. Το χώρο που αντλεί  δύναμη από το φώς ώστε να υπάρξει. 

Το φώς που αποτελεί  την υπαρξιακή συνιστώσα των πάντων. 

Το φώς της τέχνης. 

Το φως της αρχιτεκτονικής. 

Το φως της Τεχνολογίας 

Τρεις  έννοιες  που  ενώσαμε  στον  όρο  Light  ARTeTECHture.  Μια  φράση  πλασματική  και ανύπαρκτη που μας βοηθά ωστόσο να μεταδώσουμε το μήνυμα ότι  όλα είναι ένα. 

Δεν  είναι  δύσκολο  να  καταλάβει  κανείς  γιατί  η light art  είναι  τόσο  δημοφιλής  σήμερα.  Οι νέοι φωτισμοί  είναι  τοπο‐κεντρικοί,  χρονο‐κεντρικοί  και  δραματικοί,  μετατρέποντας  κάθε φορά  το  περιβάλλον  σε  επεισόδιο.  Το  φώς  αποτελεί  ένα  καλλιτεχνικό  μέσο  προσιτό  σε 

όλους,  ενώ  παράλληλα  λειτουργεί  σε  πολλαπλά  επίπεδα.  Μπορεί  να  προσφέρει  οπτική αισθαντικότητα,  να  δημιουργήσει  ατμόσφαιρα,  να  τραβήξει  το  βλέμμα.  Είναι  σύμβολο 

αλλαγής  και  ελπίδας.  Ένα  εικαστικό  μέσο που  γίνεται  εύκολα αντιληπτό χωρίς  να  απαιτεί ιδιαίτερες αναγνώσεις από το θεατή. 

Για  τους  λόγους  αυτούς  το  φώς  χρησιμοποιείται  για  να  τονίσει  ότι  μια  περιοχή  είναι πολύτιμη.  Από  πρώην  βιομηχανικές  αποθήκες  μέχρι  παραθαλάσσια  τοπία,  ο  φωτισμός 

καθίσταται  το πλέον απαραίτητο μέσο για  τη διαδικασία της αναγέννησης τους. Επιπλέον, οι επεμβάσεις φωτισμού είναι συχνά προσωρινές και αναστρέψιμες, κάνοντας ευκολότερη την εγκατάστασή τους σε ιστορικές κατασκευές.  

Τον τελευταίο καιρό διοργανώνονται πολλά φεστιβάλ φωτός, όπως το Switched on London, καθώς  και  πολλές  εκθέσεις  σε  όλη  την  Ευρώπη  (Λυών,  Φρανκφούρτη,  Βερολίνο, 

Αμβούργο).  Όλες  αυτές  οι  πρωτοβουλίες  σε  συνδυασμό με  τις  τεχνολογικές  καινοτομίες, φέρνουν τις ευρωπαϊκές πόλεις πιο κοντά σε μια κοινή στρατηγική σχεδιασμού φωτισμού, 

σύμφωνη με  τις  απαιτήσεις για  βιώσιμο  σχεδιασμό.  Η  νέα  κατεύθυνση  στον φωτισμό  του δημόσιου  χώρου  είναι  η  συνιστώσα  της  συνεργασίας  καλλιτεχνών,  σχεδιαστών, 

αρχιτεκτόνων  και  μηχανικών φωτισμού. Μια  συλλογική  προσπάθεια  που φαίνεται  να  έχει δημιουργήσει  ένα  νέο  είδος  «υβριδικού  σχεδιαστή‐καλλιτέχνη  φωτός»,  όπως  ο  Jason 

Bruges και ο Chris Levine.  

Ανατρέχοντας κανείς στους διάφορους τρόπους που επιλέγουν οι εκάστοτε καλλιτέχνες για 

να οπτικοποιήσουν το άυλο φως, διαισθάνεται εύκολα πως με ένα μόνο εικαστικό μέσο το μήνυμα  τους  γίνεται  άμεσα  αντιληπτό.  Το  μόνο  που  αλλάζει  είναι  η  τεχνολογία.  Άραγε 

απέχουν  πολύ  οι  χρωματικές  κηλίδες  που  χρησιμοποιεί  ο  Georges  Seurat  για  να αποϋλοποιήσει  με  το  διαπεραστικό φώς  τις  σκηνές  του από  τον  πουαντιγισμό  του  Jason Bruges  στο Memory Wall;  Απέχουν  πολύ  οι  τεράστιες  ψηφίδες  από  τους  στρογγυλούς 

σωλήνες φθορισμού του Flavin από τα pixels του ΒΙΧ; Απέχει πολύ ο μπλε εικαστικός χώρος του  Yves  Klein  από  τους  μονοχρωματικούς  χώρους  του  Turrell;  Θα  μπορούσε  κανείς  να 

διαβάσει τις δουλείες των Clar, Wheeler και Antonakos ως μια εξέλιξη του Rothko και του Albers; 

Το φως για τους καλλιτέχνες δεν είναι τίποτα άλλο από τον μεσάζοντα ανάμεσα στην υλική και  στην  άυλη  ουσία.  Με  τη  χειραγώγηση  του  φωτός  μπορούν  να  αποδώσουν 

συναισθήματα,  καταστάσεις  και  έννοιες  που  δε  θα  μπορούσαν  να  αποδοθούν  με  άλλα μέσα. Το φώς είναι η πνευματοποίηση του σώματος και η  ενσάρκωση του πνεύματος.  

Γεννιέται  λοιπόν  ένα  μεγάλο  ερώτημα:  Κατά  πόσο  τελικά  είναι  απαραίτητη  η  τέχνη  του 

τεχνητού φωτός;  

Η  απάντηση  εν  μέρει  κρύβεται  στο  όσο απαραίτητη  είναι  η   τέχνη  και  εν  μέρει  στο  όσο 

απαραίτητο είναι το φώς.  

Συγκεφαλαιώνοντας  κανείς  τα  παραδείγματα  που  είδαμε  μπορεί  να  αντιληφθεί  την 

αναγκαιότητα αυτή. Η κοινωνία του σήμερα, βασισμένη στην πληροφορία και την αλλαγή,  προσπαθεί  να  μας  πείσει  πως  το  φώς  είναι  το  μόνο  που  υπερβαίνει  τις  ταχύτητες  του 

ξέφρενου  ρυθμού  της.  Το  μόνο  που  μπορεί  να  κάνει,   είναι  να  το  χρησιμοποιήσει  ως ζωοδόχο σύμμαχο ‐ φορέα αυτής της πληροφορίας που προσπαθεί να μεταδώσει. 

Αναλύοντας  κανείς  τις  εγκαταστάσεις  που  είδαμε,  αντιλαμβάνεται  πως  τα  έργα  αυτά βασίζονται  σε  μια  συγκεκριμένη  οργανωτική  δομή.  Οι  καλλιτέχνες  μεταχειρίζονται  ένα 

φωτιστικό μέσο με στόχο να αναδείξουν διάφορες ποιότητες ενός αντικειμένου ή χώρου. Η παραπάνω  δομή  συμπληρώνεται  με  τη  σύνδεση  του  αντικείμενου  και  του  φωτιστικού 

μέσου με ένα μηχανισμό ελέγχου και με ένα μέσο παραγωγής ενέργειας. 

Κάτω από αυτό  τον  κοινό  οργανωτικό  μηχανισμό  διαπιστώνει  κανείς  πως  στόχος  είναι  η 

δομημένη  παραγωγή  ταυτοτήτων  του  ίδιου  αντικειμένου.  Έτσι,  η  light art  δεν  είναι  μια αυτόνομη  τέχνη,  αφού  υπογραμμίζει  κάποια  χαρακτηριστικά  μιας  οντότητας.  Μέσω  του χειρισμού  του  φωτός,  μας  δίνει  κάθε  φορά  διαφορετικές  ταυτότητες  του  ίδιου 

αντικειμένου, δηλαδή διάφορες εκδοχές της ουσίας του, χωρίς αυτή να αλλάζει. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή αποτελεί θεμέλιο λίθο της ίδιας της τέχνης. Ανατρέχοντας κανείς στο 1960, 

όταν  πρωτοεμφανίζονται  διάφορα  καλλιτεχνικά  κινήματα,  όπως  η  εννοιολογική  τέχνη,  το κίνημα  του  ελάχιστου  ή  η  κινητική  τέχνη,  εντοπίζει  την  ίδια  αρχή:  η  σύλληψη  του 

αντικειμένου  γίνεται  μέσα  από  τις  διάφορες  εκδοχές  του.  Την  ίδια  εποχή  κάνουν  την εμφάνισή  τους  και  οι  λαμπτήρες  εκκενώσεως  αερίων,  όπως  οι  λαμπτήρες  νέον  και  οι 

λαμπτήρες  φθορισμού.  Τα  δύο  αυτά  γεγονότα  κατέστησαν  το  έδαφος  εύφορο  για  την εμφάνιση της light art.  

Τι  μας  επιφυλάσσει  το  μέλλον  του φωτός;  Όσο  υπάρχει  άνθρωπος  και  τεχνολογία  αυτό  

είναι  ένα  ερώτημα  που  θα  μένει  αναπάντητο.  Σήμερα,  οι  νέες  δυνατότητες  των τρισδιάστατων  ολογραφικών  προβολών,  των  ηλεκτροχρωματικών  επιφανειών  και  των 

ηλεκτροφωταυγών  υλικών  μπαίνουν στο  επίκεντρο  του  ενδιαφέροντος.  Τα  αποτελέσματα της  εφαρμογής  των  νέων  τεχνολογιών  θα  συνεχίσουν  να  μας  εκπλήσσουν  όσο  ο  οιονεί 

κόσμος διαπερνά τα όρια του υπαρκτού και όσο η φαντασία γίνεται πραγματικότητα. 

Επίλογος 

Και είπεν ο άνθρωπος: Γενηθήτω φώς! 

Η  δημιουργία  του  τεχνητού  φωτός  που  καταλύει  το  σκοτάδι  και  τη  νύχτα,  ανοίγει  στην ανθρωπότητα  καινούριους  ορίζοντες.  Η φωτιά  του Προμηθέα  συνιστά  την  πρώτη  τεχνητή 

πηγή φωτός που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος. Κάτω από αυτό το φώς άνοιξε το δρόμο του πολιτισμού και διέσχισε τα μονοπάτια της εξέλιξής του. 

Τέχνη, αρχιτεκτονική και τεχνολογία, βασισμένες στη δημιουργική αιχμαλωσία του φωτός, έρχονται  να  γεφυρώσουν  το  υποτιθέμενο  χάσμα  ανάμεσά  τους  στα  έργα  της  light ARTeTECHture. 

 Το φως λεηλατεί τους ουρανούς 

κοπάδια τα βασίλεια σε άτακτη  φυγή το μάτι οπισθοχωρεί, κυκλώθηκε από ανταύγειες 

 κλείσε τα μάτια κι άκουσε να τραγουδάει το φώς το μεσημέρι φωλιάζει στο τύμπανο 

 κλείσε τα μάτια και άνοιξ’ τα 

κανένας δεν υπάρχει ούτε και ‘σύ ότι δεν είναι πέτρα είναι φως.12 

                                                                         12 Παζ, Οκτάβιο. Η πέτρα του ήλιου και άλλα ποιήματα. 2η εκδ. Αθήνα: Ίκαρος, 1993. 

 

Παράρτημα: 

Light Tech 

 

Με την εφεύρεση του ηλεκτρικού λαμπτήρα από τον T. Edison (1879), προσφέρθηκε στους 

αρχιτέκτονες ένας νέος πλούτος: το τεχνητό φως. 

Το τεχνητό φώς, σε αντίθεση με το φυσικό, είναι απόλυτα ελεγχόμενο, ως προς τη διάρκεια 

αλλά και  την ποσότητα. Θεωρητικά, οι δυνατότητές του είναι άπειρες, καθώς επίσης και η ικανότητα  των  αρχιτεκτόνων  να  δημιουργήσουν  υψηλή  αρχιτεκτονική  είναι  πολύ 

μεγαλύτερη.  

Ο  πρώτος  λαμπτήρας  μαζικής  παραγωγής  που  παρουσιάστηκε  στη  Διεθνή  Έκθεση  των 

Παρισίων  το  1905,  αποτελεί  μια  από  τις  πιο   ξεχωριστές  εφευρέσεις  στην  ιστορία  της ανθρωπότητας.  Για  μια  σχετικά  τόσο  πρόσφατη  εφεύρεση,  η  επίδραση  του  ηλεκτρικού φωτός  στην  κοινωνική  ζωή υπήρξε  καταλυτική.  Έκτοτε,  οι  νέες  τεχνολογικές  δυνατότητες, 

έχουν οδηγήσει στην δημιουργία ποικίλων τύπων πηγών τεχνητού φωτισμού. 

 

Πηγές τεχνητού φωτισμού 

Λαμπτήρες 

Τα  τελευταία  χρόνια,  η  τεχνολογία  στις  πηγές φωτισμού,  έχει  προχωρήσει  με  εξαιρετικά γρήγορους  ρυθμούς,  έχοντας  όμως  πάντοτε  ξεκάθαρους  στόχους  (μικρότερο  μέγεθος, 

υψηλότερη  απόδοση,  χαμηλότερη  κατανάλωση  ενέργειας,  μεγαλύτερη  αξιοπιστία  και διάρκεια  ζωής,  καλύτερο  έλεγχο  του  εκπεμπόμενου φωτός).  Παρά  την  τεράστια  ποικιλία διαθέσιμων  λαμπτήρων,  μέχρι  πρόσφατα,  το  τεχνητό  φώς  μπορούσε  να  παραχθεί  είτε 

μέσω  θερμικής  ακτινοβολίας  (λαμπτήρες  πυρακτώσεως  και  αλογόνου)  είτε  μέσω εκκένωσης αερίων (λαμπτήρες φθορισμού, υδραργύρου, νατρίου και μεταλλικών ατμών με 

αλογονίδια).  

Οι λαμπτήρες πυράκτωσης, λόγω των ιδιοτήτων τους ( άριστη χρωματική απόδοση, χαμηλή 

θερμοκρασία  χρώματος)  κυριαρχούν  στον  οικιακό  φωτισμό  ενώ  χρησιμοποιούνται εκτεταμένα ( λόγω της ικανότητας δημιουργίας δέσμης φωτός ) και στον επαγγελ. φωτισμό. 

Οι  λαμπτήρες  εκκενώσεως  συναντώνται  κυρίως  στον  φωτισμό  εξωτερικών  χώρων  και μερικοί από αυτούς λόγω του καλού δείκτη χρωματικής απόδοσης και στον επαγγελματικό φωτισμό. 

Οι  νέες  τεχνολογίες  που  έχουν  αναπτυχθεί  τελευταία  χρησιμοποιούν  τελείως  νέους τρόπους για την παραγωγή φωτός. 

Λαμπτήρες Νέον 

Οι λαμπτήρες νέον είναι γυάλινοι σωλήνες μικρής διαμέτρου και συνήθως μεγάλου μήκους. 

Περιέχουν ευγενή αέρια σε χαμηλή πίεση, ενώ το αέριο, συνήθως νέον, (εξ ου και το όνομά τους), ή το μείγμα αερίων επιλέγεται ανάλογα του επιθυμητού χρώματος εκπομπής φωτός. 

Συχνά η γυάλινη κατασκευή αυτών φέρει εσωτερικό επίχρισμα από φθορίζουσα ουσία που ακτινοβολεί  το  επιθυμητό  χρώμα.  Οι   λαμπτήρες  αυτοί  ήταν  από  τα  πρώτα  μέσα  που 

χρησιμοποιήθηκαν  για  το  κίνημα  της  light  art  (κατά  τη  δεκαετία  του  ’60),  και  χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στην τέχνη αυτή ως εμβληματικό  μέσο. 

Οπτικές ίνες 

Η φυσική ιδιότητα  του φωτός (ενέργεια ακτινοβολίας που ταξιδεύει ως ηλεκτρομαγνητικό  

κύμα) να κινείται σε ευθεία γραμμή και να αλλάζει κατεύθυνση με ανάκλαση και διάθλαση βρίσκεται  πίσω από  τη  βασική  αρχή  λειτουργίας  ενός  συστήματος φωτισμού με  οπτικές 

ίνες.  Το φως από μια φωτεινή  πηγή  ταξιδεύει  μέσω μιας  σειράς  εσωτερικών ανακλάσεων κατά  μήκος  κάθε  ξεχωριστής  ίνας  μέχρι  την  άκρη  της,  όπου  και  εκπέμπεται  απευθείας  ή 

μέσω κάποιου φακού. Υπάρχουν δύο τύποι οπτικών ινών, οι πλαστικές και οι γυάλινες, που έχουν  εξαιρετικά  μεγάλη  διάρκεια  ζωής.  Τα  συστήματα φωτισμού με  οπτικές  ίνες  έχουν χρησιμοποιηθεί  με  επιτυχία  σε  πολλές  εφαρμογές  αρχιτεκτονικού  και  καλλιτεχνικού 

φωτισμού  την  τελευταία  δεκαετία,  λόγω  του  χαμηλού  κόστους,  της  χαμηλής  ενεργειακής κατανάλωσης και των άλλων αυξημένων δυνατοτήτων που προσφέρουν. 

LED (φωτοδίοδοι) 

Τα  LED  (light emitting diodes)  είναι  μικρές  ηλεκτρονικές  διατάξεις  ημιαγωγών,  που  όταν 

ενεργοποιούνται από ηλεκτρικό ρεύμα χαμηλής τάσεις παράγουν φως σε ένα περιορισμένο τμήμα  του  ορατού  φάσματος,  σε  κόκκινο,  πράσινο,  κίτρινο  και  μπλε  χρώμα. 

Παρουσιάστηκαν  το 1970  και  χρησιμοποιήθηκαν  στις φωτεινές  ενδείξεις  των  ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών, στους φωτεινούς σηματοδότες των δρόμων και στις φωτεινές πληροφοριακές  ή  διαφημιστικές  πινακίδες.  Σε  σχέση  με  τους  άλλους  τύπους  πηγών 

τεχνητού  φωτισμού  έχουν  μεγάλη  διάρκεια  ζωής,  χαμηλό  κόστος  συντήρησης,  μικρό μέγεθος,  χαμηλή  κατανάλωση  ενέργειας,  δυνατότητα  μίξης  χρωμάτων  και  άλλων  εφφέ. 

Μέχρι πρόσφατα η χρήση των LED σε αρχιτεκτονικές εφαρμογές ήταν περιορισμένη, λόγω της  χαμηλής  τους  απόδοσης  όσο  και  της  δυσκολίας  παραγωγής  λευκού  φωτός.  Η 

αξιοσημείωτη  όμως  πρόοδος  των  τελευταίων  ετών  κατάφερε  να  ξεπεράσει  αυτά  τα προβλήματα.

Προγραμματίσιμος φωτισμός και αυτοματισμοί 

Η  επιτακτική  ανάγκη  εξοικονόμησης  ενέργειας  και  η  αδυναμία  εκπλήρωσης  όλων  των 

σύγχρονων  απαιτήσεων  για  τον  αποτελεσματικό,  λειτουργικό  και  ευέλικτο  έλεγχο  μιας  εγκατάστασης φωτισμού από  τις  συμβατικές  λύσεις,  οδήγησαν  στη  σχεδίαση  εξελιγμένων 

συστημάτων  για  τη  γενική  διαχείριση  του  φωτισμού.  Τα  συστήματα  αυτά  παρέχουν αυξημένες  δυνατότητες.  Η  ηλεκτρονική  εγκατάσταση  ενός  σύγχρονου  συστήματος διαχείρισης φωτισμού  διαφέρει  από  τη  συμβατική,  ενσωματώνοντας  τις  νέες  τεχνολογίες 

πληροφορικής και επικοινωνιών. 

Παράλληλα, η χρήση χρώματος για το φωτισμό του δυναμικού αστικού τοπίου, καθώς και 

υπαίθριων  και  εσωτερικών  χώρων,  οδήγησε  στη  δημιουργία  αυτοματισμών  και συστημάτων  εναλλαγής  φωτισμού.  Έτσι,  οι  αυτοματοποιημένοι  φωτισμοί  προσφέρουν 

δυνατότητα εναλλαγής χρωμάτων, έντασης και κατεύθυνσης του φωτός, δίνοντας ιδιαίτερη δυναμικότητα στο περιβάλλον. 

Οι  προγραμματίσιμες  επιφάνειες  χρησιμεύουν  ως  νέος  τρόπος  στη  δημιουργία  οπτικής ενότητας  στους  δημόσιους  χώρους.  Τα  παραδοσιακά  στατικά αρχιτεκτονικά  μέσα  για  το  σκοπό αυτό είναι οι αψίδες, οι κιονοστοιχίες και άλλα. Οι συντονισμένες πραγραμματίσιμες 

επιφάνειες  μπορούν  να  παράγουν  το  ίδιο  αποτέλεσμα,  αλλά  πολύ  πιο  δυναμικά  και ανάλογα με τις περιστάσεις. 

 

Ψηφιακές απεικονίσεις 

Οι  απεικονίσεις  με  LED  γενικά  συλλαμβάνονται,  υλοποιούνται  και  τοποθετούνται 

αρχιτεκτονικά  σαν  πυκνές  ορθογωνικές  διατάξεις,  κατάλληλες  για  απεικόνιση  βίντεο  και κειμένου.  Ωστόσο,  πολλά αρχιτεκτονικά  περιβάλλοντα  επιζητούν  πιο  διαφοροποιημένους 

και λεπτούς χειρισμούς, που είναι πλέον τεχνικά εφικτοί, και σε ορισμένες περιπτώσεις ήδη διαθέσιμοι στο εμπόριο. Από τις πιο  ενδιαφέρουσες δυνατότητες που μας δίνονται είναι: 

• LED ενσωματωμένα σε γυαλί. Επιτρέπουν σε γυάλινες επιφάνειες, όπως παράθυρα 

ή  υαλοστάσια  να  λειτουργούν  ως  οθόνες  και  δίνουν  τη  δυνατότητα  υπέρθεσης απεικονίσεων  πάνω  σε  σκηνές  που  φαίνονται  πίσω  από  το  γυαλί  καθώς  και απεικονίσεων  που  με  την  τεχνολογία  των  αισθητήρων  ανταποκρίνονται  στις 

δυναμικές εναλλαγές της σκηνής. Πολλαπλά στρώματα του υλικού αυτού μπορούν να δημιουργήσουν οθόνες με βάθος. 

• LED  εμφυτευμένα  σε  μεταλλικό  δίκτυ.  Όπως  τα  παραπάνω,  δίνουν  παρόμοιες δυνατότητες  υπέρθεσης  και  βάθους,  αλλά  είναι  πιο  χρήσιμα  σε  μεγαλύτερες οθόνες ή σε περιβάλλοντα που η είναι σημαντική η ροή του αέρα μέσα τους.  

• έξυπνα  υφάσματα  με  ενσωματωμένα  LED.  Πρόκειται  για  επιφάνειες  έχουν  τη συμπεριφορά  υφασμάτων  και  που  επιδέχονται  προγραμματισμό.  Όπως  και  τα ηλεκτροφωταυγή  φιλμ  (electroluminescent  films)  δίνουν  πληθώρες  δυνατοτήτων 

στο σχεδιασμό αντικειμένων. 

• LED σε αδιαφανείς επιφάνειες 

• LED ενσωματωμένα σε ανακλαστικές επιφάνειες. 

Με  όλες  αυτές  τις  δυνατότητες,  οι  επιφάνειες  απεικόνισης  μπορούν  να  είναι  επίπεδες  ή καμπύλες,  στατικές  ή  κινούμενες,  ακόμα  και  σε  διαστρωματώσεις  για  να  δημιουργούν 

βάθος. Είναι δυνατό να παραχθούν διάφορα εφέ εκπεμπόμενου φωτός με πολυσύνθετους τρόπους.  

Τα  εικονοστίγματα  (pixel)  δε  χρειάζεται  να  είναι  φωτεινά  σημεία  ή  ορθογώνια,  αλλά μπορούν  να  πάρουν  διάφορες  μορφές. Μπορούν  να  είναι  στοιχεία  που  κινούνται  για  να 

δημιουργήσουν ανάγλυφες  απεικονίσεις,  στοιχεία  με  ποικίλη  διαφάνεια  (όπως  κομμάτια από  ηλεκτροχρωματικό  γυαλί),  ή  με  ποικίλη  ανακλαστικότητα  ή  με  διάφορες  άλλες 

ιδιότητες. 

Η  απεικονίσεις  σε  μεγάλες  προγραμματίσιμες  επιφάνειες  γενικά  περιορίζονται  στις 

προβολές  βίντεο,  στα αθλητικά  γεγονότα  και  στις  διαφημίσεις,  έχοντας  ακολουθήσει  τις συμβάσεις  του φιλμ  και  του  βίντεο.  Αυτό αρμόζει  σε  ορισμένα περιβάλλοντα,  υπάρχουν 

ωστόσο  και  άλλες  δυνατότητες.  Για  παράδειγμα  οι  απεικονίσεις  μπορούν  να  σβήνουν σταδιακά αντί να αλλάζουν ραγδαία,  ή να χρησιμεύουν ως ηλεκτρονικό γκράφιτι. 

Ολογραφικές Προβολές 

Το λέιζερ, που πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1960, αποτελεί άλλο ένα εικαστικό μέσο για μια 

γενιά καλλιτεχνών όπως ο Rockne Krebs, που συμμετείχε στην έκθεση «Laser Art‐ Μια νέα εικαστική  τέχνη»  το  1969  και  ήταν  ο  πρώτος  που  χρησιμοποίησε  το  μέσο  αυτό  σε 

εξωτερικές καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις. Μαζί με άλλους καλλιτέχνες έδειξαν ότι το λέιζερ  μπορούσε να αποδώσει εικαστική ευαισθησία, ανοίγοντας το δρόμο για ένα νέο κύμα από ηχοακουστικά  θεάματα  στις  δεκαετίες  του  ’70  και  του  ’80,  όπως  το  Διάτοπο  του  Ianni 

Xennaki ή  τα  λειζερ  του Paul Earls  που ανταποκρίνονταν  στη  μουσική.  Το 1977  η Harriet Casdin‐Silver  χρησιμοποιεί  το  νέο  μέσο  της  ολογραφίας.  Η  ολογραφία  είναι  μια  μέθοδος 

αποτυπώσεως  φωτογραφικών  ειδώλων  με  τρόπο  τρισδιάστατο  με  τη  βοήθεια  ακτίνων λέιζερ,  ενώ  το  ολόγραμμα  που  προκύπτει  είναι  μοναδικό.  Τα  τελευταία  χρόνια  με  την 

πρόοδο  των  λέιζερ  οι  ολογραφικές  μέθοδοι  έχουν  κάνει  αλματώδη  εξέλιξη.  Έχουν  έτσι προκύψει  τα  τρισδιάστατα  ολογραφικά  βίντεο,  προβολές  που δίνουν  υλικότητα  στο  άυλο 

μέσω του φωτός. Οποιοδήποτε αντικείμενο μπορούμε να φανταστούμε έχει τη δυνατότητα τρισδιάστατης  αναπαράστασης  μέσω  των  προβολών αυτών,  που  προς  στιγμήν  λόγω  του κόστους τους μεγάλες εταιρείες εκμεταλλεύονται στη διαφήμιση. Ωστόσο, ακόμα και έτσι,  

λόγω της ιδιαιτερότητας τους αποτελούν ένα ακόμα καλλιτεχνικό μέσο έκφρασης.  

 

Διαδραστικά Περιβάλλοντα 

Παίρνοντας τη μορφή εγκαταστάσεων και δημόσιας τέχνης, τα διαδραστικά  περιβάλλοντα 

αποτελούν μία νέα μορφή πραγματικότητας, που σχετίζεται με την τάση της ψηφιοποίησης των  δεδομένων  καθώς  και  με  τη  δυναμικότητα  της  πληροφορίας  στο  σύγχρονο  κόσμο. 

Καθώς φαίνεται, σήμερα μπορούμε να συνδυάσουμε την πραγματικότητα με το εικονικό με τρόπους που στο παρελθόν έμοιαζαν ασύλληπτοι. 

Η διάδραση έγκειται στο ζεύγος δράσης‐ αντίδρασης μεταξύ θεατή και θεάματος.  Μπορεί 

να είναι φυσική ή απόμακρη, τόσο αν το αντικείμενο απαντά σε μια ανθρώπινη παρουσία, όσο  σε  μια  ηλεκτρονική  συσκευή,  όπως  για  παράδειγμα  ένα  κινητό  τηλέφωνο.  Σε  κάθε 

περίπτωση, μας ενθαρρύνει να αφήσουμε τον απομονωμένο εαυτό μας και να έρθουμε σε επαφή με ένα μεγαλύτερο κοινωνικό σύνολο. Η πρόοδος στα συστήματα οπτικοποιήσης της 

πληροφορίας,  που  εντάσσονται  πολλές  φορές  στις  επιδερμίδες  ή  στο  ίδιο  το  σώμα  των κτιρίων ή των κατασκευών, μας επιτρέπει να παρέμβουμε σε ένα νέου είδους ιλουζιονισμό 

των  μαζικών  μέσων,  φέρνοντας  ζωτικότητα  σε  καταστάσεις  που  θα  ήταν  αδύνατο  να επέμβουμε  διαφορετικά.13  Τα  όρια  μεταξύ  του  οιονεί  και  του  φυσικού  κόσμου  έχουν διαρρηχθεί,  ενώ η  αρχιτεκτονική  μπορεί  να  υιοθετήσει  δημιουργικά  μια  άλλη  διάσταση,  

αυτή  των  ψηφιακών  τεχνολογιών.  Ανεξάρτητα  από  την  αρχιτεκτονική,  είναι  φανερό  ότι αυτός  ο  παράγοντας  αναπόφευκτα  μεταμορφώνει  την  ήδη  διαμορφωμένη  αντιληπτή 

ταυτότητα του χώρου. 

 

                                                                         13 Saggio, Antonino. Interactivity [online], (n.d.). Available from: <http://www.ntua.gr/archtech/forum/digital%20%20real_f iles/mainframe.htm>  [accessed 12/02/2008] 

Ρύπανση Φωτισμού και Βιώσιμος Φωτισμός 

Η σύλληψη μιας ιδέας για μόνιμο ή πρόσκαιρο σχεδιασμό φωτισμού σε έναν δημόσιο χώρο 

ή τοπίο, ειδικά σήμερα που ο φωτισμός είναι τόσο επίκαιρος και συνάμα ενοχλητικός όσο ποτέ, ενέχει σίγουρα ανησυχία για το ζήτημα της περιβαλλοντικής συνείδησης. Ο φωτισμός 

καταναλώνει  ενέργεια,  και  όπως  είναι  φυσικό,  τα  έργα  φωτισμού  πρέπει  να  δέχονται κριτική  αφού  είναι  δυνητικά  επιζήμια  για  το  περιβάλλον.  Διαφορετικά,  σύμφωνα με  την έκθεση  του  Brundtland  το 1987,  χρειάζεται  να  ανταποκρίνεται  κανείς  στις  ανάγκες  του 

σήμερα χωρίς να βάζει σε κίνδυνο τη δυνατότητα των επόμενων γενεών να ανταποκριθούν στις δικές τους ανάγκες. 

Η ρύπανση από το φως (light pollution) δηλαδή ή αλλαγή της ποιότητας και της ποσότητας του φωτισμού  του φυσικού περιβάλλοντος  είναι  ένα  θέμα που  χρήζει  προσοχής.  Ορίζεται 

ως  η  ρύπανση  που  προκαλείται  από  οποιαδήποτε  μορφή  εκπεμπόμενου  τεχνητού φωτισμού  που  διαχέεται  ανεξέλεγκτα  έξω  από  την  περιοχή  που  σκοπεύει  να  φωτίσει,  

ειδικά  σε  περιπτώσεις  που  οδηγείται  πάνω από  το  επίπεδο  του  ορίζοντα.  Το φαινόμενο  αυτό  επιφέρει  πολλές  δυσμενείς  επιπτώσεις  στο  περιβάλλον,  όπως  η  αύξηση  της φωτεινότητας του νυχτερινού ουρανού. 

Ο  Rafael  Lozano  Hemmer  στο  έργο  του  «Vectorial  elevation»  (Mexico  city,  2000) τοποθέτησε 18 προβολείς γύρω από τη πλατεία Zocalo, των οποίων το φως ήταν ορατό σε 

μια  ακτίνα  15  χιλιομέτρων.  Οι  προβολείς  αυτοί  προγραμματίζονταν  και  κινούνταν  μέσω ενός  διαδικτυακού  προγράμματος  που  μπορούσε  να  χρησιμοποιήσει  οποιοσδήποτε.  Το 

αποτέλεσμα  ήταν  ένα  συνεχώς  μεταβαλλόμενο  σκηνικό,  όπου  φώτα  χρωματιστά,  με διαφορετική  ένταση  και  ποιότητα  κινούνταν  συνεχώς  προς  διάφορες  κατευθύνσεις.  Στο 

έργο  αυτό  συμμετείχαν    800.000  άνθρωποι  από  89  χώρες.  Τέτοιες  δημόσιες  δράσεις, ωστόσο,  χρειάζονται  έντονη  σκέψη  σχετικά  με  τις  περιβαλλοντικές  συνέπειες  που προκαλούν. 

Μια άλλη πολύ σημαντική μορφή μόλυνσης που προκαλεί η αλόγιστη χρήση του φωτισμού, είναι  αυτή  που  δημιουργείται  από  την  παραγωγή  ρύπων  CO2  μέσω  της  κατανάλωσης 

ηλεκτρικής ενέργειας από τους λαμπτήρες και μέσω της θερμότητας που εκλύουν. 

Βιώσιμη  ή  αειφόρος  ανάπτυξη  είναι  η  χρήση  ανανεώσιμων  πηγών  για  την  κάλυψη  των 

ενεργειακών αναγκών  του  σημερινού περιβάλλοντος  και  η  χρήση  ήπιων  τεχνολογιών  και υλικών φιλικών προς το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία. 

Αντίστοιχα,  με  τον  όρο  βιώσιμος  φωτισμός  (“sustainable  lighting”)  ορίζεται  η χρησιμοποίηση «καθαρών»  τεχνολογιών φωτισμού  και  η  ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών 

ενέργειας που έχουν σαν στόχο τον περιορισμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. 

Ο  βιώσιμος  φωτισμός  συνίσταται  στις  επιλογές  κάποιων  βασικών  αρχών  που  βρίσκουν εφαρμογή με τους παρακάτω  τρόπους: 

• Χρησιμοποιώντας ή μετατρέποντας το  φωτιστικό εξοπλισμό που ήδη υπάρχει 

• Εξοικονομώντας  ενέργεια  (ελαττώνοντας  το  επιθυμητό  επίπεδο φωτισμού  και  το  χρόνο συντήρησης χρησιμοποιώντας πηγές χαμηλής κατανάλωσης  και ανανεώσιμη ενέργεια) 

• Αποφεύγοντας την πρόκληση ζημιών στη χλωρίδα και την πανίδα 

• Ελέγχοντας τη ρύπανση από το φώς 

• Δίνοντας αξία στο σκοτάδι και τη νύχτα 

• Προστατεύοντας τα φωτισμένα τοπία 

• Χρησιμοποιώντας  φωτιστικά  υλικά  που  δεν  μολύνουν  το  περιβάλλον  και  είναι ανακυκλώσιμα 

• Κάνοντας μια συστηματική αξιολόγηση των ενεργειών που γίνονται 

Αυτές οι νέες κατευθύνσεις της έρευνας και της ανάπτυξης, αν τις λάβει κανείς υπόψη του, 

επιτρέπουν  το  σχεδιασμών  φωτισμού  δυνητικά  ενδιαφέροντος,  ενώ  ταυτόχρονα 

ανταποκρίνονται  στην  προστασία  του  περιβάλλοντος,  στην  αποφυγή  αλόγιστης  χρήσης ενέργειας και στην φροντίδα για την κοινωνική ευημερία. 

Η σύγχρονη επιτακτικότερη ανάγκη εξοικονόμησης των φυσικών πόρων τροποποιεί τελικά τις  επιλογές  και  ανοίγει  νέες  ενδιαφέρουσες  προοπτικές  στο  σχεδιασμό  και  την  ποιοτική 

απόδοση νυχτερινών τοπίων. 

Ο  Jason  Bruges  σε  συνεργασία  με  τη  Greenpeace  στην  εγκατάσταση  “Light  Garden” 

χρησιμοποιεί  λαμπτήρες  CFL  (compact  fluorescent  lamp)  χαμηλής  ενεργειακής κατανάλωσης.  Το  έργο  είναι  ένας  διαδραστικός  κήπος  που ανταποκρίνεται  στις  κινήσεις  

των  ανθρώπων  που  πλησιάζουν  τα  λουλούδια‐λαμπτήρες.  Οι  λαμπτήρες  που χρησιμοποιήθηκαν έχουν τη δυνατότητα ρύθμισης της φωτεινότητας τους από ροοστάτες.  

 

 

Βιβλιογραφία

Βιβλιογραφικές Αναφορές • Γραμματικάκης, Γιώργος. Η αυτοβιογραφία του φωτός. 7η εκδ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές 

Εκδόσεις Κρήτης, 2007. • Κοντορήγας,  Θεόδωρος. Φωτισμός &  αρχιτεκτονική.  1η εκδ. Θεσσαλονίκη:  Κτίριο‐Επιλογή 

στη δόμηση Ε.Π.Ε, 2006. • Λαμπράκη‐Πλάκα,  Μαρίνα.,  Καλούδη,  Ζήνα.  Φως  και  χρώμα  ελληνικό.  Αθήνα:  Εθνική 

Πινακοθήκη, 2003. • Μπαμπινιώτης,  Γιώργος.  Λεξικό  της  Νέας  Ελληνικής  Γλώσσας.  1η  εκδ.  Αθήνα:  Κέντρο 

Λεξικολογίας, 1998. • Παζ, Οκτάβιο. Η πέτρα του ήλιου και άλλα ποιήματα. 2η εκδ. Αθήνα: Ίκαρος, 1993. • Παππά, Σάνια., Παπανικολάου, Μιλτιάδης. Αντωνάκος : έργα για δημόσιους χώρους 1973‐

2000. Θεσσαλονίκη: Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης , 2000. • Στεφανίδης,  Μάνος.  Μετα‐κατασκευή  της  κιβωτού  ή  η  τέχνη  ως  αρχαιολογία  της 

τεχνολογίας. Yannis Bouteas. Αθήνα: Ιλεάνα Τούντα, 1990. • Στρούζα  ,  Eφη. Αντωνάκος  :  Το  Παρεκκλήσι  της  Ουράνιας  Κλίμακος: Giardini  del  Caste llo:  

[Ελληνική συμμετοχή στην XLVII Biennale di Venezia, 1997.] Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού , 1997 

• Arnheim, Rudolf. Τέχνη και οπτική αντίληψη, η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης. Αθήνα:  Θεμέλιο, 1999. 

• Asentio  Cerver  ,  Francisco.  The world  of  Contemporary  Architecture. Germany:  Konemann, 2003. 

• Bell,  Tiffany., Govan, Michael. Dan  Flavin,  A  retrospective. New  York: Dia  Art  Foundation,  2004. 

• Butterfield, Jan. The art of l ight and space. New York: Abbeville, 1995. • Castle,  Helen.  4Dspace:  Interactive  Architecture  (Architectural  Design).  London:  Wiley‐

Academy, 2005. • Chilvers, Ian. The Oxford dictionary of art. 3rd ed. Oxford: Oxford University Press, 2003. • Fineberg,  Jonathan.  Art  s ince  1940:  strategies  of  being.  2nd  ed.  London:  Laurence  King  

Publishing , 2000. • James, Paul. Eye Opener –Halo Rossendale. Mondo arc, 39, 2007, pp. 4‐5 • James, Paul. Eye Opener –Light Garden. Mondo  arc, 40, 2007, pp. 4‐5 • Jodidio, Philip. Architecture Now! Vol.2. China: Taschen, 2002. • Jodidio, Philip. Architecture Now! Vol.3 Italy: Taschen, 2004. • Marzona, Daniel. Minimal Art. Koln: Taschen, 2004. 

• Narboni, Roger. Lighting the  landscape: art design technologies. Basel: Birkhauser Verlag AG, 2004. 

• Organisation  for  economic  co‐operation  and  development, OECD  Environmental  Performer Reviews, Czech Republic, 2005. 

• Perrella, Stephen. Hypersurface Architecture (Architectural Design). London: Wiley‐Academy, 1998. 

• Thaureau, Vanessa. Ultimate Lighting Design. Italy: teNeues Publishing UK Ltd, 2005.  

Ηλεκτρονικά Βιβλία και Άρθρα 

• Bennett, Oliver. The Art of Illumination: What role do  artists play in  lighting  our public realm?  [online], 2007, available from: <http://www.publicartonline.org.uk/current/collaboration/artists_and_light.html> 

[accessed 16/02/2008] • MIT  School  of  Architecture  and   Planning.  Digita l  Facades  And  Displays,  Zaragosa‐Milla  

Digital. Designing  a  new  century  public  realm.  [online],  2006,  pp.  78‐79.  Available  from:  <http://www.milladigital.es/shared/download.php?documento=../data/documentos/MIT_ING.pdf> [accessed 18/02/2008] 

• Morse,  Steve.  Dan  Flavin:  Constructed   light.  [online,  video],  2008,  Available  from:  

<http://www.youtube.com/watch?v=XJTPaIorjoM> [accessed 12/02/2008] • Saggio, Antonino. Interactivity [online], (n.d.). Available from: 

 <http://www.ntua.gr/archtech/forum/digital%20%20real_files/mainframe.htm> [accessed 12/02/2008] 

 

Ιστοσελίδες 

• Art  21.  Available  from:  <  http://www.pbs.org/art21/a rtists/ turrell/ index.html>  2007,  [accessed 20/02/2008] 

• Höweler  +  Yoon  Architecture.    Available  from:  <http://www.hyarchitecture.com/>  (n.d.), 

[accessed 07/12/2007] 

• Peter  Freeman.    Available  from:  <http://www.peterfreeman.co.uk/>  (n.d.),  [accessed 

20/11/2007] • Save the night  in Europe. Available from: < http://www.savethenight.eu/> (n.d.), [accessed  

18/02/2008] 

• Usman Haque. Available from: <http://www.haque.co.uk/> 2008, [accessed February 2008] 

• Wikipedia. Available from  <http://www.wikipedia.org/> 

 

Βοηθητική Βιβλιογραφία 

• Johnson, Glenn. The art of  i llumination.  Residential Lighting Design. New York: McGraw  

Hill, 1999. • Keller, Max. Light Fantastic. The art and  design of  stage  lighting. Munich: Preste l, 1999. • Kohler,  Walter.,  Luckhardt,  Wassili.  Lighting  in  Architecture.  New  York:  Reinhold  

Publishing Corporation, 1956. • Lam, William. Perception and Lighting as formgivers for architecture. New York: McGraw  

Hill, 1977. • Millet, Marietta. Light Revealing Architecture. New York: Van Nostrand  Reinhold, 1996.