ΘΕΡ

ΜΟ

ΦΟ

ΡΕΣ

Οι θερμοφόρες στα αρχαία χρόνια ήταν διαφορετικές από αυτές που γνωρίζουμε σήμερα, η χρήση τους όμως ήταν ακριβώς η ίδια. Μια και δεν υπήρχαν εύκαμπτα υλικά, όπως το καουτσούκ, οι θερμοφόρες που ήταν κατασκευασμένες από πηλό είχαν το σχήμα του μέλους για το οποίο προορίζονταν. Έτσι υπήρχαν θερμοφόρες σε σχήμα ποδιού, κνήμης, κυρτές για να ταιριάζουν στη βάση του λαιμού και στους ώμους και άλλες για το κεφάλι.

Οι θερμοφόρες με κρύο ή ζεστό νερό μπορούσαν:

να ζεστάνουν διάφορα σημεία του σώματος και να ανακουφίσουν από το κρύο να προκαλέσουν υπεραιμία και να ανακουφίσουν τον

ασθενή από τον πονοκέφαλο ή τους πόνους στη μέση να ρίξουν τον πυρετό

Να θυµάσαι πως στα αρχαία χρόνια δεν υπήρχαν αντιβιοτικά ή άλλα εξειδικευµένα φάρµακα που να δρουν άµεσα είτε για να ρίξουν τον πυρετό είτε για να χαλαρώσουν τους µύες ή να ανακουφίσουν από δυνατούς πόνους και γι’αυτό αναγκάζονταν να χρησιµοποιούν εναλλακτικές θεραπείες.

ΙΑΤ

ΡΙΚ

Α Ε

ΡΓΑ

ΛΕΙ

Α

Οι γιατροί στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν χάλκινα κυρίως εργαλεία, τα οποία μπορούσαν να έχουν πολλές και διαφορετικές χρήσεις. Για να μπορούν να τα μεταφέρουν, τα τοποθετούσαν σε ειδικές φορητές θήκες που, εκτός από την κυλινδρική εργαλειοθήκη, είχαν και μία επιφάνεια για την προετοιμασία των φαρμάκων. Οι θήκες αυτές ωστόσο δεν είχαν αποκλειστικά ιατρική χρήση, αλλά προορίζονταν και για τον καλλωπισμό ή για τη φύλαξη κοσμημάτων και ήταν συχνή η χρήση τους και από τις γυναίκες.

Τα πιο συνηθισμένα ιατρικά εργαλεία:

• νυστέρια,• ψαλίδια• λαβίδες• βελόνες• μήλες, σπαθομήλες για τον καθαρισμό και την περιποίηση των πληγών• ωτογλυφίδες για τον καθαρισμό των αυτιών• κουταλάκια• οδοντάγρες για την αφαίρεση των δοντιών• βεντούζες για τον ψηλό πυρετό

Ο Ιπποκράτης έλεγε ότι οι θήκες ιατρικών εργαλείων έπρεπε να είναι απλές και λιτές.

ΑΝ

ΑΘ

ΗΜ

ΑΤΑ

Τα αναθήματα, οι προσφορές δηλαδή των ανθρώπων στους θεούς, για να ζητήσουν βοήθεια σε δύσκολες στιγμές ή να ευχαριστήσουν για το καλό τέλος των περιπετειών τους, ήταν

• Ανάγλυφα • Στήλες με επιγραφές• Ομοιώματα μελών του σώματος

Οι επιγραφές που τα συνόδευαν μπορούν να χαρακτηριστούν είτε ως ευχή (για να βοηθήσουν οι θεοί στην αντιμετώπιση του προβλήματος) είτε ως χαριστήριον (για να ευχαριστήσουν για την αποτελεσματική θεραπεία). Ζητούσαν λοιπόν συχνά να θεραπευτούν ασθένειες των ματιών, των αυτιών, των χεριών και των ποδιών, αλλά και διαφόρων εσωτερικών οργάνων του σώματος. Πολύ συχνά ζητούσαν βοήθεια και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του τοκετού.

ΘΕΟΙCΕΠΗΚΟΟΙCΤΗΝΔΕΧΑΡΙΝΤΕΥΞΑCΘΕΟΔΟΤΟC

ΕΥΞΑΜΕΝΟC

ΕΓΚ

ΟΙΜ

ΗΤ

ΗΡ

ΙΑ

Τα εγκοιμητήρια, όπως το λέει άλλωστε και η λέξη, ήταν ιεροί χώροι, όπου ο ασθενής κοιμόταν και στον ύπνο του εμφανιζόταν ο θεός που • τον θεράπευε • του έδινε κάποιο φάρμακο• του έλεγε τι πρέπει να κάνειΑπό τα πιο γνωστά εγκοιμητήρια ήταν το Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Οι ασθενείς, για να ωφεληθούν από τη «συνάντηση» τους με το θεό, έπρεπε να προετοιμαστούν με διάφορους τρόπους, όπως• να «καθαριστούν» με νερό από τις κρήνες του Ιερού• να διαβάσουν για τα θαύματα που είχε κάνει ο θεός• να κάνουν νυχτερινή θυσία• να κοιμηθούν πάνω στο δέρμα του ζώου που θυσίασανΌλη η διαδικασία της προετοιμασίας των ασθενών στα εγκοιμητήρια δείχνει πόσο μεγάλη σημασία έδιναν οι αρχαίοι θεραπευτές στην αυθυποβολή ως μέρος της θεραπείας. Πίστευαν δηλαδή ότι, για να μπορέσει ο ασθενής να κοιμηθεί και να ονειρευτεί τον θεό που συνήθως του υπαγόρευε τη σωστή θεραπεία ή ακόμα και τον θεράπευε, έπρεπε να είναι κατάλληλα προετοιμασμένος.

ΘΑ

ΥΜ

ΑΤΑ

Ενας ιχθυοπΩλης, ο ΑμφΙμναστος, πουλοΥσε ψΑρια στην ΑρκαδΙα και

εΙχε υποσχεθεΙ στον ΑσκληπιΟ το Ενα δΕκατο απΟ τα χρΗματα που θα

εισΕπραττε απΟ την πΩληση τους. Ο

ΑμφΙμναστος δεν τΗρησε την υπΟσχεσΗ του.

Στην αγορΑ της ΤεγΕας Επεσε Ενας κεραυνΟς στα

ψΑρια του που Αρχισαν να χαλΑνε. Ο ιχθυοπΩλης ομολΟγησε μπροστΑ σε

Ολον τον κΟσμο Οτι δεν τΗρησε την υπΟσχεση του

προς τον ΑσκληπιΟ και ικΕτεψε τον θεΟ να τον

συγχωρΕσει. Ο ΑσκληπιΟς τΟτε Εκανε

το θαΥμα του και τα ψΑρια ζωντΑνεψαν και ο ΑμφΙμναστος του

προσΕφερε το Ενα δΕκατο της τιμΗς τους.

Τα θαύματα εντυπωσίαζαν και επηρέαζαν τους ασθενείς και τις οικογένειές τους από τα αρχαία χρόνια. Τους έδιναν ελπίδα, παρηγοριά και δημιουργούσαν μια αμοιβαία σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στον θεό και τον πάσχοντα.Όπως τα θαύματα των Αγίων του χριστιανικού κόσμου έχουν καταγραφεί στους βίους των Αγίων, έτσι και πολλά από τα θαύματα που έκανε ο Ασκληπιός διασώθηκαν σε δυο στήλες στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Μέρος της διαδικασίας της θεραπείας στα Ασκληπιεία ήταν και η ανάγνωση των θαυμάτων που ήταν χαραγμένα σε στήλες. Εκτός από το όφελος που είχαν οι ασθενείς και οι ιερείς χρησιμοποιούσαν τα θαύματα ως έναν τρόπο εκπαίδευσης των ασθενών, οι οποίοι έπρεπε

• να έχουν πίστη στον θεό• να διατυπώνουν με σαφήνεια τα αιτήματά τους • να είναι συνεπείς στην αμοιβή

ΦΥ

ΛΑ

ΧΤΑ

Για να κρατήσουν μακριά την αρρώστια, την κακή τύχη και ότι άλλο τους φόβιζε, οι αρχαίοι Έλληνες έφτιαχναν φυλαχτά από διάφορα υλικά, όπως

• φυτικές ουσίες• ζωικά κατάλοιπα, όπως τρίχες, νύχια, κέρατα κ.ά.• πολύτιμους λίθους• μέταλλο

Τις φυτικές ουσίες και τα ζωικά κατάλοιπα τα τύλιγαν με υφάσματα ή τα τοποθετούσαν σε θήκες από ξύλο, μέταλλο και άλλα υλικά. Οι πολύτιμοι λίθοι ήταν απλοί ή είχαν σκαλισμένα σύμβολα με διαφορετική μαγική δύναμη. Τα φυλαχτά τα κρεμούσαν στο λαιμό (περίαπτα) ή τα προσάρμοζαν και σε άλλα μέρη του σώματος για να κρατήσουν μακριά την ασθένεια και το «κακό μάτι». Οι μαγικοί συνδυασμοί των φυλαχτών δεν ήταν ποτέ οι ίδιοι για όλους τους ανθρώπους. Ο καθένας, ανάλογα με τις ανάγκες του, μπορούσε να φτιάξει το δικό του φυλαχτό.

Ζωγράφισε το φυλαχτό σου για να γίνει μοναδικό.

Στη συνέχεια, αφού πάρεις πέντε βαθιές ανάσες,

κράτησε το σφιχτά στα χέρια σου και ψιθύρισέ του

ποιος είναι ο σκοπός του:

Από τί θέλεις να σε προσέχει; Πού θες να σου φέρει τύχη;

Έτοιμο.

Μπορείς να το έχεις

πάντα μαζί σου!

ΑυτΟ εΙναι το φυλαχτΟ σου γιατΙ εσΥ το σκΕφτηκες!

Τα κείμενα και τα σχέδια του εκπαιδευτικού υλικού βασίστηκαν στον κατάλογο της έκθεσης «ΊΑΣΙΣ, Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό»19 Νοεμβρίου–31 Μαΐου

Κείμενα–επιμέλεια: Μαρίνα Πλατή-Ελένη ΜάρκουΕικονογράφηση–σχεδιασμός: Χαρά ΜαραντίδουΕκτύπωση: ΑΦΟΙ ΚΟΝΤΟΡΟΥΣΗKατασκευή φυλαχτού: Α&Κ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΗΣ Ο.Ε.

© Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Τμήμα Εκπαιδευτικών ΠρογραμμάτωνΑθήνα, Νοέμβριος 2014

ΥΓΕΙΑΝΟΣΟΣΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΔιάσημοι γιατροίφυλαχτά και θαύματα

Με την ευγενικη χορηγια της

ΘΕΡ

ΑΠ

ΕΥΤ

ΕΣ Θ

ΕΟΙ

κα

ι ΙΕ

ΡΑ

ΖΩ

Α

Οι θεοί στην αρχαιότητα είχαν πολλές και διάφορες ιδιότητες. Ορισμένοι από αυτούς θεωρούνταν θεραπευτές, ήταν δηλαδή θεοί–ιατροί. Από τους πιο παλιούς που αναφέρονται στον Όμηρο και στον Ησίοδο, τον 8ο και 7ο π.Χ. αιώνα ήταν ο Παιήων ή Παιάν. Το όνομα του θεού αυτού, που «γνώριζε βάλσαμα για τα πάντα», έμεινε στο φυτό Παιωνία που είναι ακόμα και σήμερα γνωστό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Το όνομα Παιάν ταυτίστηκε με το πέρασμα των χρόνων με τον θεό Απόλλωνα που, εκτός από πατέρας του Ασκληπιού, είχε και ο ίδιος θεραπευτικές δυνάμεις.Ο πιο γνωστός βέβαια θεός–ιατρός της αρχαιότητας ήταν ο Ασκληπιός που συνδεόταν με τον κάτω κόσμο και είχε την ικανότητα να χαρίζει υγεία. Τα μέλη επίσης της οικογένειάς του είχαν θεραπευτικές δυνάμεις, όπως οι κόρες του, Υγεία, Πανάκεια, Ιασώ και Ακεσώ.Οι άνθρωποι για τη σωτηρία τους κατέφευγαν και σε άλλους θεούς που είχαν και αυτοί και θεραπευτικές ικανότητες. Ο Δίας, ο Διόνυσος, η Αθηνά Υγεία ή Παιωνία, η Άρτεμις, η Αφροδίτη, η Δήμητρα και η Κόρη.Οι θεραπευτικές ιδιότητες του Ασκληπιού συμβολίζονταν από ιερά ζώα, όπως•το φίδι που συνδέεται με τον πάνω και τον κάτω κόσμο, το θάνατο δηλαδή και τη ζωή•ο πετεινός που αναγγέλλει την καινούργια ημέρα και παραπέμπει στην ανάσταση•η κατσίκα που παραπέμπει στη σωτηρία του θεού, μια και, σύμφωνα με τον μύθο, αυτή τον θήλασε

ΜΑ

ΓΙΚ

ΕΣ Π

ΡΑ

ΚΤ

ΙΚΕΣ

Οι άνθρωποι, από τα αρχαία χρόνια, όταν αντιμετώπιζαν καταστάσεις που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν, όπως οι ασθένειες, αισθάνονταν αδυναμία και φόβο. Τον φόβο αυτό προσπαθούσαν να εξευμενίσουν με φυλαχτά, ξόρκια και διάφορες τελετές. Έτσι στα αρχαία χρόνια πίστευαν ότι οι άρρωστοι άνθρωποι, αν θέλουν να γίνουν καλά, δεν πρέπει• να τρώνε ορισμένα φαγητά όπως τα μπαρμπούνια, τα χέλια, το χοιρινό κρέας, κόκορα, σκόρδο, κρεμμύδι• να φορούν μαύρα ρούχα• να φορούν δέρμα κατσίκας• να σταυρώνουν τα πόδια τουςΤις μαγικές αυτές πρακτικές συνδύαζαν με τη λατρεία θεών-θεραπευτών, όπως ο Ασκληπιός, η Αθηνά Υγεία ή Παιωνία κ.ά. Ο Ιπποκράτης, στα συγγράμματά του, καυτηριάζει τις αντιλήψεις αυτές.

«…ΑΥΤΑ ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΤΟ ΘΕΙΟ

ΩΣ ΠΡΟΣΧΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΛΥΜΜΑ ΤΗΣ ΑΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΟΥΣ

ΝΑ ΒΡΟΥΝ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΝΑ ΩΦΕΛΗΣΕΙ ΚΑΙ,

ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΑΠΟΚΑΛΥΦΘΟΥΝ ΟΤΙ ΔΕΝ ΞΕΡΟΥΝ

ΤΙΠΟΤΑ… ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΚΑΘΑΡΜΟΥΣ ΚΑΙ ΞΟΡΚΙΑ…»

ΔΙΑ

ΣΗ

ΜΟ

Ι ΓΙ

ΑΤ

ΡΟ

Ι Τ

ΗΣ

ΑΡ

ΧΑ

ΙΟΤ

ΗΤΑ

Σ

Ο πιο φηµισµένος γιατρός της αρχαιότητας ήταν ο Ιπποκράτης (460-375/351 π.Χ.) και είναι αυτός που έβαλε τα θεµέλια της επιστηµονικής ιατρικής.

Η ιατρική στην αρχαία Ελλάδα βασιζόταν κυρίως στην παρατήρηση και την εμπειρία και οι άνθρωποι πίστευαν ότι τις αρρώστιες τις έστελναν οι θεοί, οι ίδιοι που μπορούσαν και να τις θεραπεύσουν. Ο Ασκληπιός, ο θεός της Υγείας, ήταν ο σημαντικότερος ιατρός–θεός και τα Ασκληπιεία λειτουργούσαν και ως θεραπευτικά κέντρα. Τα θεμέλια της επιστημονικής ιατρικής τα έβαλε ο Ιπποκράτης. Άλλοι σπουδαίοι γιατροί ήταν οι•Θεόφραστος (372-287 π.Χ.) που έγινε γνωστός για τις μελέτες του πάνω στα φυτά•Ικέσιος (τέλη 1ου π.Χ. αι.) που ασχολήθηκε κυρίως με τη διαιτητική και τη φαρμακολογία•Διοσκουρίδης (40-90 μ.Χ.), ο πατέρας της φαρμακολογίας που ερεύνησε 600 περίπου βότανα στην Ελλάδα, την Ιταλία και τη Μ.Ασία•Πλίνιος ο πρεσβύτερος (23-79 μ.Χ.)•Γαληνός (129-200/216 μ.Χ.), ο σπουδαιότερος γιατρός μετά τον Ιπποκράτη, με πολλές γνώσεις στην παθολογία και ανατομίαΌλοι αυτοί οι γιατροί έχουν θεωρηθεί οι θεμελιωτές της Δυτικής ιατρικής και είναι αυτοί που•κατέγραψαν ασθένειες γνωστές έως σήμερα, όπως ο διαβήτης, η επιληψία, η κήλη, η δυσανεξία στη γλουτένη, ο καρκίνος, αλλά και ψυχικές νόσους, όπως η κατάθλιψη•καθιέρωσαν ανατομικούς όρους που διατηρούνται έως σήμερα, όπως ο αυχήν, ο φάρυγξ, η ωλένη, το ήπαρ•χρησιμοποίησαν φάρμακα, κυρίως φυτικά αλλά και ζωικά•έγραψαν ιατρικά βιβλία που για πολλούς αιώνες αποτελούσαν τη βάση της εκπαίδευσης των γιατρών

Φα

ρμ

ακ

α κ

αι

βο

ταν

α

«καλo φaρμακο εiναι μερικeς φορeς και το να μη χορηγεiται

κανeνα φaρμακο»

Η λέξη φάρμακο, αλλά και διάφορες ονομασίες βοτάνων γνωστών έως σήμερα, αναφέρονται για πρώτη φορά τον 14ο και 13ο αι. π.Χ. σε πινακίδες της Γραμμικής Β’, στην Πύλο και την Κνωσό αντίστοιχα. φαρμακο pa-ma-ko κροκος ko-ro-ki-no ιριδα wi-ri-za μαραθος ma-ra-tu-wo μινθη mi-ta

Ήδη από τα χρόνια του Ομήρου οι γιατροί χρησιμοποιούσαν φάρμακα που ήταν κυρίως φυτικής προέλευσης. Οι θεραπευτές θεοί και ήρωες, όπως ο Ασκληπιός και ο Παιήων, πρότειναν φάρμακα από βότανα κυρίως, που οι γιατροί μπορούσαν να προμηθευτούν από τους ριζοτόμους ή βοτανολόγους, τους ανθρώπους δηλαδή που γνώριζαν τα βότανα και την επεξεργασία τους. Από τους πιο γνωστούς ριζοτόμους που έγραψαν μάλιστα και βιβλία ήταν ο Διοκλής ο Καρύστιος (340-260 π.Χ.) και ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.). Ο Ιπποκράτης που θεωρείται ο πατέρας της επιστημονικής ιατρικής χρησιμοποιούσε επίσης φυτικά αλλά και ζωικά φάρμακα, τα προσέγγιζε όμως με λιγότερο εμπειρικό και περισσότερο επιστημονικό τρόπο.