65ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ σχολ. έτος 2011-12

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α΄ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ – ΚΡΑΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ.Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Εργάστηκαν οι μαθητές της Α΄Λυκείου :

Γκογκολάτζε Ιζόλντα Γλάρου Μαρία Διονυσοπούλου Αναστασία Ζένος Ελευθέριος Καλογέρα Ευγενία Καμινιώτης Βάιος Μαντά Ιωσηφίνα Μαρούδας Ιωάννης Μλαντένοβα Σιμόνα Μπερμπέρης Γεώργιος Μπίτσικα Κωνσταντίνα Μπλανόφσκι Ρουσλάν Παραβατού Παναγιώτα Πούλος Παναγιώτης Πρεβεζιάνος Δημήτριος Σμυρνάκη Μαρία – Νικολίνα Τρόκα Σάρα Υφαντή Ανθή Φωτόπουλος Ευάγγελος Χριστοφιλάκη Μυρόπη

Υπεύθυνες καθηγήτριες: Παπαγεωργίου Φωτεινή Δρόσου Σοφία

1

ΕΙΣΑΓΩΓΗΚατά την κλασική εποχή, δηλαδή κατά τον 5ο και 4ο π.Χ. αιώνα, στον ελληνικό κόσμο υπήρχαν σημαντικές πόλεις-κράτη. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν η Αθήνα και η Σπάρτη, για τις οποίες έχουμε και τις πιο πολλές πληροφορίες.

Στην πόλη-κράτος της Αθήνας εκείνη την εποχή ζούσαν 200.000 ελεύθεροι άνθρωποι. Από αυτούς οι 40.000 ήταν Αθηναίοι πολίτες, οι 20.000 ήταν μέτοικοι και οι υπόλοιποι γυναίκες και παιδιά. Οι δούλοι ίσως ήταν και εκείνοι 200.000.Άλλοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι οι Αθηναίοι πολίτες ήταν 30.000 και οι μέτοικοι 10.000, ενώ οι σύγχρονες εκτιμήσεις παρουσιάζουν μια διακύμανση των Αθηναίων πολιτών μεταξύ 30 και 60 χιλιάδων πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Σε κάθε περίπτωση η Αθήνα ήταν μια πόλη δημογραφικά εύρωστη.

Στην Σπάρτη, την ίδια εποχή, πολιτικά δικαιώματα είχαν περίπου 9.000 άνδρες, οι όμοιοι. Οι Σπαρτιάτες πολίτες φαίνεται ότι ποτέ δεν ήταν περισσότεροι από 10.000 και ο αριθμός τους συνεχώς μειωνόταν. Ο αριθμός των περίοικων και των ειλώτων, καθώς των γυναικών και των παιδιών, δεν είναι γνωστός.

Και στις δυο πόλεις κυβερνούσαν οι άρρενες πολίτες, το πολίτευμα ωστόσο ήταν διαφορετικό. Δημοκρατία στην Αθήνα, ολιγαρχία στη Σπάρτη. Στην Αθήνα λειτουργούσε άμεση δημοκρατία. Τις αποφάσεις τις έπαιρνε η εκκλησία του Δήμου, στην οποία μετείχαν όλοι οι πολίτες άνω των 18 ετών. Στα δικαστήρια δίκαζαν οι πολίτες άνω των 30 ετών. Τα μέλη της Βουλής των 500 ορίζονταν με κλήρωση, όπως άλλωστε ορίζονταν και οι υπόλοιποι δημόσιοι λειτουργοί, και μόνον οι 10 στρατηγοί ήταν αιρετοί και μπορούσαν να εκλέγονται απεριόριστα.

Στη Σπάρτη το πολίτευμα ήταν ολιγαρχία. Υπήρχε μια συνέλευση πολιτών, η εκκλησία ή Απέλλα, στην οποία μετείχαν οι «όμοιοι» (γνήσιοι Σπαρτιάτες, γαιοκτήμονες), δυο βασιλιάδες που έπαιρναν κληρονομικά το αξίωμα, 5 αιρετοί έφοροι με ετήσια θητεία και η γερουσία, το συμβούλιο των γερόντων, με ισόβια μέλη ηλικίας άνω των 60 ετών. Πλήρη πολιτικά δικαιώματα είχαν μόνον όσοι συμμετείχαν στο φιδίτιον, δηλαδή το συσσίτιο.

Το διαφορετικό πολίτευμα οδηγούσε τους πολίτες σε πολύ διαφορετικό τρόπο ζωής. Οι Αθηναίοι ασχολούνταν ιδιαίτερα με τα κοινά, σύχναζαν στην αγορά και συζητούσαν. Περνούσαν ώρες στα γυμναστήρια, όπου συγκεντρώνονταν οι πνευματικοί κύκλοι. Ακόμα παρακολουθούσαν παραστάσεις στο θέατρο του Διονύσου, συμμετείχαν στις πολλές γιορτές της πόλης και περνούσαν κάποια βράδια τους σε συμπόσια.

Οι Σπαρτιάτες ήταν στρατιώτες σε όλη τους τη ζωή. Ζούσαν λιτά, σιτίζονταν ομαδικά, σκληραγωγούνταν και ήταν αφιερωμένοι στην άσκηση και την προετοιμασία για πόλεμο.

2

Οι γυναίκες και στις δυο πόλεις δεν είχαν κανένα από τα δικαιώματα των ανδρών. Δεν είχαν την ιδιότητα του πολίτη, δεν συμμετείχαν στις συνελεύσεις και στα δικαστήρια και έπαιρναν μέρος μόνον σε κάποιες θρησκευτικές τελετές.

Όμως η Αθηναία ήταν αναγκασμένη να έχει πάντα έναν κηδεμόνα και ζούσε κλεισμένη στο σπίτι, το πατρικό αρχικά και του συζύγου της αργότερα ενώ η Σπαρτιάτισσα είχε περισσότερες ελευθερίες.

ΑΡΡΑΒΩΝΑΣ - ΠΡΟΙΚΑ – ΓΑΜΟΣ - ΔΙΑΖΥΓΙΟ

Η κοινωνία εκείνης της εποχής επέβαλλε σε άντρες και γυναίκες το γάμο. Στη Σπάρτη μάλιστα ο νόμος τιμωρούσε τους ανύπαντρους. Κάθε άνδρας παντρευόταν για να κάνει παιδιά για να συνεχίσουν μετά το θάνατό του την οικογενειακή λατρεία.

Στην αθηναϊκή κοινωνία γάμος από έρωτα δεν ήταν εφικτός. Οι γυναίκες ήταν περιορισμένες στον γυναικωνίτη έτσι ο κύριος της κοπέλας (πατέρας ή αδελφός) διάλεγε τον μελλοντικό της σύζυγο και αποφάσιζε για λογαριασμό της.

Σημαντικός ήταν ο ρόλος της προμνήστριας, που έκανε το συνοικέσιο ανάμεσα στις δυο οικογένειες.

Η αρχή της ενδογαμίας, δηλαδή του γάμου ανάμεσα σε μέλη της ίδιας κοινωνικής ομάδας, όχι μόνον επέτρεπε το γάμο ανάμεσα σε συγγενείς αλλά ακόμη και τον συνιστούσε σε κάποιες περιπτώσεις. Η επίκληρος, δηλαδή η κόρη που είχε κληρονομήσει τον πατέρα της γιατί δεν υπήρχε άνδρας κληρονόμος, αναγκαζόταν να παντρευτεί τον πιο κοντινό συγγενή του πατέρα της ώστε να συνεχιστεί η φυλή και η οικογενειακή λατρεία και να κρατηθεί η περιουσία μέσα στην οικογένεια.

Πριν από το γάμο δινόταν οπωσδήποτε η εγγύη, δηλαδή ο αρραβώνας,. Ήταν μια συμφωνία ανάμεσα στον γαμπρό, αν ήταν ενήλικας, και τον κηδεμόνα της νύφης και αποτελούσε την εγγύηση για το γάμο, αφού ήταν μια επίσημη υπόσχεση ενώπιον μαρτύρων.

Η κοπέλα, που δεν παρευρισκόταν στην τελετή, δεν ήταν απαραίτητο να είναι ενήλικη. Μπορούσε να είναι έφηβη ή «πολύ μικρή». Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι έπρεπε να υπάρχει ανάμεσα στους συζύγους διαφορά 12-14 χρόνων. Συνήθως η νύφη ήταν 12-16 και ο γαμπρός 24-30 χρόνων.

Αν η νύφη ήταν επίκληρος, αντί για την εγγύη εκδιδόταν μια δικαστική απόφαση που έκανε δεκτή την αξίωση του πιο κοντινού συγγενή από τη μεριά του πατέρα της να την παντρευτεί.

3

Στον αρραβώνα τα δυο μέρη συμφωνούσαν για την προίκα. Η προίκα ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για τη σύναψη του γάμου.Ο πατέρας της νύφης έδινε χρήματα, ρουχισμό, πολύτιμα αντικείμενα, δούλους, που η αξία τους κάλυπτε συνήθως το 1/10 της αξίας της περιουσίας του. Ο σύζυγος δεν είχε δικαίωμα να εκποιήσει την προίκα και αν του έδιναν και ακίνητη περιουσία την εξασφάλιζαν με υποθήκη.

Στις μεγάλες πόλεις, και ειδικότερα στην Αθήνα, την γυναίκα που παντρευόταν χωρίς προίκα δεν την θεωρούσαν εξασφαλισμένη, γι’ αυτό η εκκλησία του Δήμου και οι πλούσιοι πολίτες προίκιζαν τις κόρες όσων είχαν προσφέρει υπηρεσίες στην πατρίδα.

Αν η γυναίκα χώριζε έπαιρνε πίσω την προίκα της, αλλά δεν μπορούσε ποτέ να την διαχειριστεί μόνη της. Αν πέθαινε την κληρονομούσαν τα παιδιά της και αν δεν είχε παιδιά η προίκα της επέστρεφε στον πιο κοντινό συγγενή της.

Αν η γυναίκα έμενε χήρα με παιδιά υπήρχαν δυο επιλογές:α) να παραμείνει στο σπίτι του συζύγου της και να διαχειρίζεται την περιουσία-προίκα τηςβ) να επιστρέψει στο πατρικό της και να παραχωρήσει νόμιμα την προίκα στην οικογένειά της χωρίς να έχει δικαίωμα στη διαχείρισή της.Ο Σόλωνας στην Αθήνα και ο Λυκούργος στη Σπάρτη νομοθέτησαν για την κατάργηση της προίκας.

Μετά τον αρραβώνα ακολουθούσε ο γάμος. Μερικές φορές καθυστερούσε πολλά χρόνια και μπορούσε ακόμη και να ματαιωθεί.

Οι γάμοι γίνονταν όταν είχε πανσέληνο, συνήθως το χειμώνα, κατά το μήνα Γαμηλιώνα (Φεβρουάριο), που ήταν αφιερωμένος στη θεά Ήρα, προστάτιδα της οικογένειας.

Οι τελετές του γάμου στην Αθήνα ήταν τρεις:

α) τα προτέλεια, ή προγάμια, ή προαύλια ή απαρχαί

β) ο κυρίως γάμος

γ) τα προαύλια

Την μέρα των προτελείων, την παραμονή του κυρίως γάμου, οι Αθηναίοι γονείς συνόδευαν την νύφη στην Ακρόπολη, όπου πρόσφερε θυσία στη θεά. Συνήθως οι μελλόνυμφοι θυσίαζαν τον βόστρυχο, δηλαδή την πλεξούδα των μαλλιών τους. Ο γαμπρός στον Απόλλωνα και η νύφη στην Άρτεμη, μαζί με τα παιχνίδια της και τα αντικείμενα που αγαπούσε σαν παιδί, ταμπούρλα, τόπια, κούκλες, δίχτυ για μαλλιά κ.α, γιατί με το γάμο αποχαιρετούσε την κοριτσίστικη ζωή. Οι προσφορές της νύφης στην Άρτεμη αποτελούσαν την τελετή των απαρχών. Ήταν η πρώτη φορά που το κορίτσι της Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ μπορούσε να κινείται ελεύθερα σαν ανεξάρτητο άτομο.

4

Μετά από τις θυσίες και τις προσφορές ακολουθούσε η τελετή της απολούσεως ή του εξαγνισμού, το λουτρό δηλαδή της νύφης με νερό που έφερναν από πηγή ή από τον ιερότερο ποταμό του τόπου. Στην Αθήνα το νερό για το λουτρό της νύφης το έφερναν από την πηγή της Καλλιρρόης. Γυναίκες και κορίτσια με δάδες στα χέρια, σε πομπή, κουβαλούσαν την στολισμένη με μυρτιές λουτροφόρο συνοδευμένες από ένα παιδί που έπαιζε αυλό. Με το λουτρό η νύφη άφηνε τις θεότητες του πατρικού της σπιτιού και προετοιμαζόταν για τη λατρεία των θεοτήτων της οικογένειας του μελλοντικού συζύγου της.

Η επόμενη ήταν η μέρα του κυρίως γάμου. Οι υπηρέτες στόλιζαν τις πόρτες των σπιτιών της νύφης και του γαμπρού με φύλλα ελιάς και δάφνης, ενώ η αυλητρίδα έπαιζε τον αυλό.

Η νύφη στολιζόταν στον γυναικωνίτη με την βοήθεια γυναικών, τις οποίες καθοδηγούσε η νυμφεύτρια, η παράνυμφος. Έβγαζε τη ζώνη της ανύπαντρης, γιατί περνούσε στη συζυγική ζωή, κάλυπτε το πρόσωπό της με το πέπλο, που ήταν το πιο χαρακτηριστικό νυφιάτικο ένδυμα και στολιζόταν με άνθη και διάδημα. Ο γαμπρός, ντυμένος με λευκά ρούχα και στεφανωμένος και αυτός με άνθη, την πλησίαζε και έπιανε το χέρι της. Αυτό ήταν σημάδι επικύρωσης του γάμου.

Ακολουθούσε το γαμήλιο γεύμα στο σπίτι της νύφης. Πρόσφεραν γλυκά με σουσάμι, που ήταν σύμβολο αφθονίας και γονιμότητας. Ο γαμπρός και οι άντρες καλεσμένοι κάθονταν σε ξεχωριστά τραπέζια από τη νύφη και τις άλλες γυναίκες. Η νύφη καθόταν στο τραπέζι στολισμένη, με το πρόσωπο ακόμα καλυμμένο με το πέπλο. Μαζί της ήταν οι φίλες της και οι συγγένισσες της και δίπλα της η νυμφεύτρια. Γύρω από τον γαμπρό κάθονταν οι φίλοι του και οι άντρες συγγενείς, και δίπλα τους ο πάροχος, ο παράνυμφος.

Παίς αμφιθαλλής, δηλαδή ένα παιδί που ζούσαν και οι δυο γονείς του, τριγύριζε ανάμεσα στους καλεσμένους και μοίραζε ψωμί από το λίκνο, ένα τελετουργικό σκεύος που κρατούσε. Ακολουθούσε ο υμέναιος, ένα γαμήλιο τραγούδι προς τιμήν του θεού του γάμου Υμέναιου. Όταν τελείωνε το γεύμα ίσως γίνονταν τα ανακαλυπτήρια (θεώρητρα η οπτήρια όπως λέγονταν στην Αττική) και η νύφη έδειχνε το πρόσωπό της στους καλεσμένους.

Μετά, με αμάξι που το έσερναν άλογα η μουλάρια η βόδια, πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού. Το αμάξι των νεονύμφων το οδηγούσε ο πάροχος η ο γαμπρός. Η νύφη καθόταν ανάμεσα στον γαμπρό και στον πάροχο και ο γαμπρός κρατούσε το χέρι της. Αν ο γαμπρός είχε ξαναπαντρευτεί, την νύφη την οδηγούσε ένας φίλος η συγγενής, ο οποίος ονομάζονταν νυμφοστόλος ή νυμφαγωγός.

5

Ίσως η νύφη έφερνε μαζί της κόσκινο η φρύγετρο (αγγείο στο το οποίο έφρυγαν το κριθάρι), η τηγάνι, που συμβόλιζε τη νοικοκυροσύνη της. Λέγεται επίσης πως μπροστά από την άμαξα βάδιζαν τρεις κόρες, από τις οποίες η μια κρατούσε κόσκινο, η άλλη ηλακάτη (ρόκα) και η τρίτη άτρακτο (αδράχτι), σύμβολα των οικιακών εργασιών.

Πίσω από το αμάξι, που προχωρούσε αργά, ακολουθούσαν οι συγγενείς και οι φίλοι με λαμπάδες στα χέρια και έψελναν το τραγούδι του Υμέναιου με τη συνοδεία αυλού και κιθάρας. Στην πορεία της γαμήλιας πομπής, που αποτελούσε το κυριότερο μέρος των γιορτών του γάμου, ο συγκεντρωμένος στους δρόμους κόσμος ζητωκραύγαζε και έραινε το ζευγάρι με καταχύσματα (καρύδια,φουντούκια, ξερά σύκα, σταφίδες, χουρμάδες).

Μόλις έφταναν οι νεόνυμφοι στο φωταγωγημένο και στολισμένο σπίτι του γαμπρού, οι γονείς του, αφού έραιναν και εκείνοι τη νύφη με καρύδια και ξερά σύκα, έδιναν και στους δυο ένα κομμάτι από το γλυκό του γάμου (ένα είδος πλακούντα), το οποίο ήταν παρασκευασμένο από μέλι και σουσάμι και λεγόταν σησαμή, και ένα κυδώνι, όλα σύμβολα γονιμότητας. Όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, στη Βοιωτία υπήρχε η συνήθεια να καίνε μπροστά στην πόρτα του σπιτιού του γαμπρού τον άξονα του αμαξιού, δηλώνοντας έτσι την υποχρέωση της νύφης να είναι προσηλωμένη στον γαμπρό και στο σπίτι της.

Μετά την υποδοχή των νεονύμφων και τα κεράσματα από τους γονείς του γαμπρού το ζευγάρι έμπαινε στον νυφικό θάλαμο, την παστάδα, και ίσως τότε έβγαζε για πρώτη φορά η νύφη το πέπλο της. Η πόρτα έκλεινε και ο πιο μεγαλόσωμος φίλος του γαμπρού την φύλαγε. Οι υπόλοιποι τραγουδούσαν τα επιθαλάμια άσματα κι έκαναν δυνατό θόρυβο για να διώξουν, όπως πίστευαν τα κακά πνεύματα. Τραγούδια προς τιμήν του Υμέναιου τραγουδούσαν έξω από το δωμάτιο του ζευγαριού και το πρωί της πρώτης νύχτας του γάμου. Με αυτά είχαν σκοπό να ξυπνήσουν το ζευγάρι και ονομάζονταν διεγερτικά, ενώ αυτά που τραγουδούσαν το βράδυ με σκοπό να αποκοιμίσουν τους νεόνυμφους λέγονταν κατακοιμητικά.

6

Το πρωί της επόμενης μέρας γινόταν η γιορτή των επαυλίων. Λέγονταν επαύλια, γιατί πρώτη φορά η νύφη "επαυλιζόταν" , δηλαδή διανυκτέρευε, έμενε, στο σπίτι του γαμπρού. Ο πατέρας της νύφης και οι συγγενείς της έφερναν σε πομπή τα επαύλια δώρα στο παντρεμένο ζευγάρι. Στην πομπή των επαύλιων δώρων προπορευόταν ένα παιδί με λευκή χλαίνη και αναμμένη λαμπάδα, ακολουθούσε ο κανηφόρος και, στη συνεχεία, η υπόλοιπη συνοδεία με πλούσια δώρα, σπανίως και με την προίκα. Μερικοί ονομάζουν τα δώρα της δεύτερης μέρας του γάμου απαύλια ενώ κατά τον Πολυδεύκη απαύλια ονομαζόταν η μέρα που ο γαμπρός απαυλιζόταν στο σπίτι του πεθερού του.

Δύο μέρες μετά τον γάμο προσφέρονταν στην νύφη από τον γαμπρό και συγγενείς τα ανακαλυπτήρια δώρα. Αυτά έπαιρναν το όνομα από τα ανακαλυπτήρια (αποκαλυπτήρια ) της νύφης, η οποία, ίσως, την ημέρα αυτή έβγαζε για πρώτη φορά μπροστά σε όλους το πέπλο. Μετά τα ανακαλυπτήρια, ίσως την ίδια μέρα η την τρίτη μετά τη γαμήλια νύχτα, ο γαμπρός πρόσφερε γεύμα στα μέλη της φρατρίας του, το οποίο λεγόταν γαμηλία, ανακοίνωνε το γάμο του και έκανε θυσία στους θεούς. Αυτή η επίσημη δήλωση ήταν αρκετή για να γίνουν δεκτά στη φρατρία τα αρσενικά παιδιά του.

Οκτώ μέρες μετά το γάμο οι νιόπαντροι πήγαιναν στο σπίτι των γονέων της νύφης, όπου μαζί με άλλους καλεσμένους, έτρωγαν και γλεντούσαν. Η γιορτινή αυτή μέρα λεγόταν αντίγαμος η απαύλια. Όταν έφευγε το νιόπαντρο ζευγάρι έδιναν στην νύφη καλάθια γεμάτα γλυκά και δώρα.

Στην Σπάρτη ο γάμος δεν ήταν δημόσιο γεγονός. Ο Πλούταρχος αναφέρει περίεργα γαμήλια έθιμα. Όπως περιγράφει, ένας γνωστός τύπος σύστασης του γάμου ήταν δι’ αρπαγής. Χωρίς την παρουσία των οικογενειών ή προσκεκλημένων, τη γυναίκα απήγε τελετουργικά τη νύχτα ο μελλοντικός σύζυγό της. Ο σύζυγος μετά την ερωτική συνάντησή τους, έπρεπε να επιστρέψει στους κοιτώνες και εξακολουθούσε να ζει εκεί με τους συνηλικιώτες του στις αγέλες, μέχρι να γίνει 30 χρονών. Έως τότε οι σύζυγοι δεν ζούσαν μαζί.

Όμως, η κοινωνική θέση της γυναίκας στη Σπάρτη δεν ήταν περιορισμένη όπως στην Αθήνα. Η Σπαρτιάτισσα μπορούσε να κληρονομεί περιουσία στο όνομά της και την διοικούσε η ίδια, ακόμη και όταν δεν ήταν πατρούχος (όπως ονομάζει ο Ηρόδοτος την επίκληρο), μπορούσε να αποκτήσει δική της περιουσία να επιλέξει άλλον σύζυγο, αν ο δικός της έλειπε για πολύ καιρό.

7

Παρά τη φροντίδα των οικογενειών ένας γάμος μπορούσε να είναι αταίριαστος .

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ : Στο διάβολο να πάει η προξενήτρααυτή, που μου ξεσήκωσε το νουνα παντρευτώ τη μάνα σου. Τι ωραίαπερνούσα τη χωριάτικη ζωή μουρέμπελος και βρωμιάρης, όπου λάχεικοιμάμενος κ’ είχα όλα τα αγαθάπολλά μελίσια, πρόβατα και λάδια.Μα πήγα και παντρεύτηκα, χωριάτηςΤην ανηψιά του Μεγακλή από σόι,Πρωτευουσιάνα, πλουσιομαθημένηΚαι ψηλομύτα. Αριστοφάνη, Νεφέλες

Οι γάμοι στην αρχαία Ελλάδα μπορούσαν νόμιμα να διαλυθούν. Το διαζύγιο ήταν ιδιαίτερα εύκολο για τον άνδρα, που είχε το δικαίωμα να διώξει τη σύζυγό του ακόμα και αν δεν υπήρχε σοβαρός λόγος. Έπρεπε όμως να καταθέσει αίτηση στην αρμόδια αρχή και να επιστρέψει και την προίκα που είχε πάρει. Η σύζυγος είχε δικαίωμα κυριότητας στη μισή αγροτική παραγωγή, καθώς και στα μισά από όσα είχε η ίδια υφάνει για τις ανάγκες του σπιτιού ακόμα μπορούσε να ζητήσει να της καταβάλει χρήματα ο σύζυγος.

Η γυναίκα μπορούσε και εκείνη να κάνει μια αίτηση στον επώνυμο άρχοντα και να ζητήσει διαζύγιο επικαλούμενη σοβαρούς λόγους, εκτός από τη μοιχεία, αλλά αυτό δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτό. Ακόμη και αν την κακοποιούσε ο άντρας της δεν μπορούσε να το αποδείξει και να το τεκμηριώσει νόμιμα.Ενδεικτική είναι η αναφορά του Ευριπίδη στη Μήδεια:«Να αφήσουν τον άνδρα τους δεν είναι πολύ τιμητικό για τις γυναίκες και δεν τους επιτρέπεται να τον διώξουν»

Αν στη διάρκεια του γάμου είχαν αποκτηθεί παιδιά, μετά το διαζύγιο τα κρατούσε ο πατέρας και είχε την επιμέλειά τους.

Στη Σπάρτη τα διαζύγια ήταν πολύ σπάνια, ο κύριος λόγος ήταν η στειρότητα της γυναίκας.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΟΔΟΣΙΑ

Στην αρχαία Ελλάδα ο άνδρας παντρευόταν για να κάνει παιδιά για να συνεχίσουν μετά το θάνατό του την οικογενειακή λατρεία. Σε όλες τις ελληνικές πόλεις ο γάμος κατοχυρωνόταν με νόμο, και οριζόταν ότι για να είναι τα παιδιά νόμιμα έπρεπε και οι δυο γονείς να είναι πολίτες της πόλης κράτους. Μόνον τα παιδιά της νόμιμης συζύγου κληρονομούσαν το όνομα και την περιουσία του πατέρα.

8

Οι αρχαίοι Έλληνες δεν έκαναν πολλά παιδιά και μια γέννηση δεν ήταν πάντα ευπρόσδεκτη. Τα δύσμορφα, τα ανάπηρα παιδιά, οι καρποί παράνομης σχέσης κινδύνευαν με έκθεση, απόθεση όπως την ονόμαζαν. Με εντολή του κυρίου του σπιτιού μια υπηρέτρια τα εγκατέλειπε μακριά από το σπίτι σε μια χύτρα για να πεθάνουν (εγχυτρισμός). Τα κορίτσια κινδύνευαν περισσότερο γιατί τα θεωρούσαν βάρος. Τα παιδιά αυτά μπορούσε να τα πάρει κάποιος για να τα πουλήσει ως δούλους ή να τα υιοθετήσει αν δεν είχε δικά του.

Αν όμως ο πατέρας ήθελε το παιδί, τότε κρεμούσαν στην εξώπορτα ένα κλαδί ελιάς για το νεογέννητο αγόρι ή μια μάλλινη κορδέλα για το κορίτσι για να ενημερώσουν τους γείτονες για τη γέννηση και το φύλο του παιδιού.

Την πέμπτη ή την έβδομη μέρα από τη γέννηση καλούσαν στο σπίτι όσους είχαν βοηθήσει, για να γιορτάσουν και κυρίως για να ενσωματώσουν επίσημα το παιδί στην οικογένεια. Η βασική τελετή ενσωμάτωσης ήταν τα αμφιδρόμια. Η μητέρα κρατώντας το παιδί στην αγκαλιά έκανε τρέχοντας το γύρο της εστίας. Στη συνέχεια ο πατέρας έκανε θυσίες, έδινε όρκο για τη νομιμότητά του και ακολουθούσε η εγγραφή του στον κατάλογο της φρατρίας. Αυτή ήταν η επίσημη αναγνώριση του παιδιού.

Στην περίπτωση των φτωχών οικογενειών την ημέρα των αμφιδρομίων γινόταν και η ονοματοδοσία, ενώ στις πιο ευκατάστατες οικογένειες δέκα μέρες μετά τη γέννηση γινόταν ξεχωριστή τελετή και συμπόσιο για να πάρει το νεογέννητο το όνομά του. Οι καλεσμένοι έφερναν δώρα, κυρίως φυλαχτά.

Οι αρχαίοι Έλληνες αναγνωρίζονταν με το όνομά τους, το όνομα του πατέρα τους και του δήμου στον οποίο ανήκαν. Π.χ. Σωκράτης Σωφρονίσκου Αλωπεκεύς ή Περικλής Ξανθίππου Χολαργεύς.Τα γυναικεία ονόματα αποτελούσαν απλώς το θηλυκό αντίστοιχο του ανδρικού π.χ. Ξάνθιππος – Ξανθίππη.

Συνήθως το αγόρι έπαιρνε το όνομα του παππού του από την πλευρά του πατέρα.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣΛοιπόν, άμα γεννήθηκε ετούτοςΚαυγαδίζαμε η μάνα του κ’ εγώπώς να τον βγάλουμε. Ήθελεν εκείνη κάποιο όνομα, που νάχει μέσα το «ίππος»:Ξάνθιππο, Καλιππίδη, Χάριππο. ΌμωςΤ’ όνομα του παππού του ήθελα εγώΦειδωνίδη. Στο τέλος συμφωνήσαμεΚι ενώσαμε τα ονόματα τα δυοΚαι βγάλαμε το γιό μας Φειδιππίδη. Αριστοφάνη, Νεφέλες

9

Κατά την πρώτη νηπιακή ηλικία του αγοριού ο πατέρας έπρεπε να το παρουσιάσει στη φατρία, την θρησκευτική λατρευτική ομάδα που ανήκε με βάση τη συγγένεια. Αυτό το έκανε κατά την ετήσια γιορτή των Απατουρίων. Στη Σπάρτη την τύχη του νεογέννητου την καθόριζαν οι Γέροντες της φυλής και όχι οι γονείς. Οι γονείς παρουσίαζαν το παιδί τους στους Γέροντες και αν εκείνοι το θεωρούσαν γερό και καλοσχηματισμένο τότε επέτρεπαν στους γονείς να το αναθρέψουν αλλιώς το έστελναν στους αποθέτες, ένα βάραθρο κοντά στον Ταΰγετο. Και οι μητέρες όμως έπλεναν τα μωρά με κρασί ή παγωμένο νερό για να δοκιμάσουν την κράση τους.

ΑΝΑΤΡΟΦΗ

Την ανατροφή του παιδιού τους πρώτους μήνες της ζωής του στις φτωχές οικογένειες την αναλάμβαναν οι γονείς και κυρίως η μητέρα. Στις πλούσιες οικογένειες επέλεγαν την τίτθη ή τιθήνη, την παραμάνα δηλαδή, που ήταν υπεύθυνη για το παιδί και η αποστολή της ήταν δύσκολη και σπουδαία. Οι γυναίκες της Σπάρτης ήταν περιζήτητες παραμάνες στην Αθήνα.

Τα μωρά στην αρχή τα θήλαζε η μητέρα ή η τροφός. Αργότερα τα τάιζαν με χυλό, που τον γλύκαιναν με μέλι, και τα προστάτευαν από το κακό μάτι με πολλά φυλαχτά. Στην Αθήνα τα φάσκιωναν σφιχτά ενώ στη Σπάρτη τα άφηναν ελεύθερα. Τα κοίμιζαν σε καλάθια από ιτιά ή σε ένα είδος ξύλινης σκάφης και τα κουνούσαν ή τα νανούριζαν για να κοιμηθούν.

Όταν μεγάλωναν λίγο, η μητέρα τούς έλεγε ιστορίες από την παράδοση, ή ιστορίες με ζώα, όπως οι μύθοι του Αισώπου. Αν ήταν άτακτα τα τρόμαζε με διάφορους μπαμπούλες, όπως η Λάμια ή η Μορμώ ή ο κακός λύκος.

10

Τα παιδιά είχαν ελάχιστη επικοινωνία με τον πατέρα, που είτε δούλευε όλη τη μέρα είτε ήταν απασχολημένος με τις υποθέσεις του Δήμου. Συμπεραίνει, λοιπόν, κανείς ότι η σχέση παιδιού και πατέρα δεν ήταν πολύ στενή.

Τα παιδιά μέχρι τα επτά τους χρόνια έμεναν στο σπίτι και δεν έβγαιναν χωρίς τη συνοδεία δούλων που ήταν υπεύθυνοι για την ασφάλειά τους. Τα κορίτσια μάθαιναν από τη μητέρα τους να ράβουν, να γράφουν και να διαβάζουν ενώ τα αγόρια είχαν περισσότερα πλεονεκτήματα στο θέμα της διαπαιδαγώγησης.

ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ

Τα παιδιά στην Αρχαία Ελλάδα έπαιζαν πολύ. Μέχρι τα επτά τους χρόνια κορίτσια και αγόρια έμεναν στο σπίτι και έπαιζαν με τα παιχνίδια τους αλλά και με ζωάκια, σκύλους, γάτες ακόμα και με εξημερωμένους γερανούς. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης συμβούλευαν τους γονείς να αφήνουν τα παιδιά τους να διασκεδάζουν ελεύθερα με τα παιχνίδια. Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει στις ανασκαφές πολλά παιχνίδια, αγαλματάκια και ζώα από πηλό.

Το πρώτο παιχνίδι ήταν η κουδουνίστρα, η πλαταγή. Το παιχνίδι αυτό το επινόησε ο Αρχύτας από τον Τάραντα τον 4ο π.Χ. αιώνα. Η πλαταγή ήταν φτιαγμένη από πηλό ή μέταλλο και ήταν γεμισμένη με πετραδάκια ή σπόρους. Ο ήχος της διασκέδαζε το νήπιο αλλά, όπως πίστευαν τότε, έδιωχνε και τα κακά πνεύματα.

11

Άλλα πήλινα παιχνίδια ήταν τα αθύρματα. Ήταν αλογάκια με ρόδες που τα έσερναν τα ίδια τα παιδιά και πολλές φορές τα σκυλιά.

Αγαπημένο παιχνίδι των κοριτσιών ήταν οι κούκλες, οι πλαγγόνες, που εμφανίστηκαν ίσως τον 6ο π.Χ. αιώνα, και είχαν διάφορα ονόματα ανάλογα με την κατασκευή τους. Τις έφτιαχναν από διάφορα υλικά, κερί, πηλό, γύψο ακόμα και από ελεφαντόδοντο ή ξύλο. Τις κέρινες τις ονόμαζαν νύμφες και κόρες και είχαν συμβολικό χαρακτήρα. Αρχικά ήταν ακίνητες, αλλά αργότερα κινούνταν με σύρματα, σαν τις σημερινές μαριονέτες, και τις ονόμαζαν νευρόσπαστα ή δαίδαλα.

12

Παιχνίδι των αγοριών ήταν ο στρόβιλος ή στρόμβος ή βέμβιξ, η γνωστή μας σβούρα για την οποία η πρώτη αναφορά υπάρχει στην Ιλιάδα. Οι στρόμβοι ήταν ξύλινοι, ορειχάλκινοι ή πήλινοι. Τα αγόρια αγαπούσαν και τα σφαιρία, δηλαδή τους βόλους που ήταν πήλινοι, γυάλινοι ή φτιαγμένοι από ημιπολύτιμες πέτρες.

Άλλα παιχνίδια που είχαν ήταν κάτι σαν το σημερινό γιο-γιο, άγνωστο πώς το ονόμαζαν, και η ίυγξ, που ήταν ένας στρογγυλός δίσκος με οπές. Από αυτές περνούσαν μια κλωστή και μια την τραβούσαν και μια τη χαλάρωναν. Ο κύκλος περιστρεφόταν δημιουργώντας ήχους πουλιού. Ακόμα τα παιδιά έπαιζαν στην αιώρα, την κούνια και στο πέταυρον, την τραμπάλα. Συχνά έφτιαχναν μόνα τους τα παιχνίδια τους

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (μιλάει στον Σωκράτη για τον γιό του)Μη σε νοιάζει, δασκάλευέ τον. Έχειευρετικό μυαλό από γεννητάτα.Σαν ήτανε παιδάκι, έφκιανε σπίτιααπό λάσπη και σκάλιζε βαρκούλεςαπό ξύλο, μαστόρευε αμαξάκιααπό πετσί και από του ροδιού τις φλούδεςέπλαθε βατραχάκια. Τι θαρρείς! (Αριστοφάνη, Νεφέλες)

Ομαδικά παιχνίδια έπαιζαν με τη μπάλα, τη σφαίρα, όπως την ονόμαζαν. Την έφτιαχναν από δέρμα ή ύφασμα και τη γέμιζαν με αλογότριχες, άμμο, άχυρο ή μαλλί. Έπαιζαν μπάλα με τα χέρια ή με μπαστούνια, σαν ένα είδος χόκεϋ.

13

Παιχνίδι για κορίτσια ήταν η απόρραξις. Κτυπούσαν την μπάλα με δύναμη στο έδαφος ώστε να αναπηδήσει. Όποιο παιδί πετύχαινε τα πιο πολλά κτυπήματα κέρδιζε. Μερικές φορές την χτυπούσαν και στον τοίχο και έπρεπε να την πιάσουν πριν πέσει κάτω. Αυτό μπορούσαν να το παίξουν ή ατομικά η ανά δύο.

Τα αγόρια πετώντας τη μπάλα με τα χέρια προσπαθούσαν να την περάσουν μέσα σε ένα αγγείο, σαν τη σημερινή καλαθοσφαίριση. Ο νικημένος έπρεπε να πάρει στην πλάτη το νικητή. Αυτό ήταν ο εφεδρισμός.

Κάποια από τα παιχνίδια της εποχής εκείνης δεν παίζονται σήμερα. Παράδειγμα η σκαπέρδα. Κάρφωναν στο χώμα ένα δοκάρι που στο μέσο του είχε μια τρύπα απ’οπου περνούσαν ένα σκοινί. Στις δύο άκρες του δενόταν από ένας παίκτης, έτσι ώστε ο ένας να μην κοιτάει τον άλλον. Στη συνέχεια τραβούσαν με δύναμη ώστε να φέρουν ο ένας τον άλλον κοντά στη δοκό.

Παιχνίδια που παίζονται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα είναι η βασιλίνδρα, όμοιο με το κλέφτες και αστυνόμοι, η διελκυστίνδα- τράβηγμα του σκοινιού από τις δύο άκρες, ο κολλαβισμός, το μπιζ δηλαδή, η αποδιδρασκίνδα ή κρυπτίνδα- το σημερινό κρυφτό, η αμπάριζα- το κυνηγητό, η χαλκή μύια σημερινή τυφλόμυγα, η ακινητίδα- τα αγαλματάκια, ο ασκωλιασμός- το κουτσό.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Όταν τα παιδιά γίνονταν 7 χρονών άρχιζε η εκπαίδευσή τους.Η εκπαίδευση του κοριτσιού ήταν αφημένη στα χέρια της μητέρας, αφού οι γυναίκες δεν αποκτούσαν ποτέ την ιδιότητα του πολίτη και προορίζονταν να

14

περάσουν τη ζωή τους στο γυναικωνίτη. Τα κορίτσια μάθαιναν από τη μητέρα τους να ράβουν, να γράφουν και να διαβάζουν.

Αποκλειστικά και μόνον τα αγόρια πήγαιναν στο σχολείο, στην παλαίστρα και στις δημόσιες τελετές συνοδευμένα πάντα από τον παιδαγωγό. Ο παιδαγωγός, που συνήθως ήταν ένας μορφωμένος δούλος, πρόσεχε το παιδί και ήταν υπεύθυνος να του διδάξει καλούς τρόπους. Μετέφερε τα πράγματα του παιδιού στο σχολείο και παρακολουθούσε μαζί του το μάθημα.

Στην κλασική Αθήνα η εκπαίδευση ήταν ιδιωτική, γι’ αυτό ήταν προνόμιο των πλουσίων. Αν η οικογένεια ήταν φτωχή, το παιδί μάθαινε ίσα-ίσα να διαβάζει ή έπαιρνε απλώς τις βάσεις. Αν ήταν πλούσια, συνέχιζε μέχρι την εφηβεία.Το παιδί μάθαινε από τον γραμματιστή γραφή, ανάγνωση, αριθμητική και αποστήθιζε τα ποιήματα του Ομήρου και των άλλων μεγάλων ποιητών.

Τα παιδιά πρώτα μάθαιναν να διαβάζουν και μετά να γράφουν. Έγραφαν σε κερωμένη πλάκα με ένα μυτερό εργαλείο, τη γραφίδα. Η άλλη άκρη του ήταν πλατιά για να σβήνουν. Έγραφαν και σε πάπυρο με μελάνι. Η διδασκαλία γραφής και ανάγνωσης έπαιρνε περίπου 3-4 χρόνια. Η αριθμητική ήταν πιο δύσκολη. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήξεραν το μηδέν και οι υπολογισμοί ήταν πολύπλοκοι. Τα παιδιά μάθαιναν τις 4 πράξεις και τον πυθαγόρειο πίνακα του πολλαπλασιασμού.

15

Σημαντική ήταν και η διδασκαλία της μουσικής από τον κιθαριστή, που δίδασκε τους νέους να παίζουν την επτάχορδη λύρα και να τραγουδούν τα έργα των λυρικών ποιητών, με σκοπό την ηθική τους καλλιέργεια. Η μουσική ήταν κομμάτι της καθημερινότητας του Αθηναίου, που συμμετείχε στις γιορτές της πόλης τραγουδώντας ή παίζοντας κάποιο όργανο. Η ελληνική μουσική, που ήταν μονωδιακή, διδασκόταν εμπειρικά, με το αυτί.

Απαραίτητη ήταν και η εκπαίδευση στη ρητορική, για τη συμμετοχή στις λαϊκές συνελεύσεις και τους πολιτικούς θεσμούς. Οι πλούσιοι νέοι πλήρωναν μεγάλα ποσά στους σοφιστές για να διδαχθούν την τέχνη του λόγου.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣΚοίτα εκείνο πέρατο σπιτάκι με τη μικρή πορτούλα.ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣΤο βλέπω. Γιατί τάχα μου το δείχνεις;ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣΕίναι σκολειό σοφών ανθρώπων. Μέσαυπάρχουνε δασκάλοι, που σε πείθουν,πως ο ουράνιος θόλος είναι φούρνοςκι εμείς εντός του κάρβουνα αναμένα.Και σου μαθαίνουν, αν καλοπληρώσεις,την τέχνη να κερδίζεις με τα λόγιαπάντα, κι αν έχεις δίκιο κι αν δεν έχεις. Αριστοφάνη, Νεφέλες

Επειδή η εκπαίδευση επέβαλλε το νους υγιής εν σώματι υγιεί, ο νεαρός Αθηναίος έπρεπε να ασκείται και από τον παιδοτρίβη, δηλαδή τον γυμναστή. Γράμματα, μουσική και γυμναστική ήταν το τρίπτυχο της εκπαίδευσης. Το αγόρι, λοιπόν, στην Αθήνα εκπαιδευόταν για να αποκτήσει δύναμη, θάρρος, αντοχή, εξυπνάδα για να μπορεί να ανταπεξέλθει αργότερα στο ρόλο του πολίτη, του πολεμιστή και του συζύγου.

Στα 18, όταν το αγόρι ολοκλήρωνε την εφηβεία του, γραφόταν στον κατάλογο των δημοτών και ήταν υποχρεωμένο να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία για δυο χρόνια. Ο γάμος δεν είχε σχέση με την ενηλικίωση αφού παντρεύονταν συνήθως στα τριάντα.

« Η σύγχρονος μορφή του πολιτεύματος είναι η ακόλουθος. Λαμβάνουν μέρος εις την διοίκησιν όσοι εγεννήθησαν από γονείς έχοντας αμφοτέρους πολιτικά δικαιώματα. Οι νέοι εγγράφονται εις τον κατάλογον των δημοτών όταν συμπληρώσουν το δέκατον όγδοον έτος. Κατά τον χρόνον της εγγραφής των, οι δημόται αφού δώσουν όρκον, αποφαίνονται δια ψήφου: πρώτον εάν έχουν την απαιτούμενην από τον νόμον ηλικίαν- εν περιπτώσει αρνητικής αποφάσεως επανέρχονται πάλιν εις την τάξιν των παίδων- και δεύτερον εάν είναι ελεύθεροι και έχουν την νόμιμον γέννησιν.» Αριστοτέλη, Αθηναίων πολιτεία

16

ΑΘΛΗΣΗ

Στην αρχαία Ελλάδα ήταν σημαντική η αγωνιστική δραστηριότητα των νέων για να εξασφαλίζεται η καλή σωματική τους διάπλαση και η αρμονική συγκρότηση της προσωπικότητάς τους. Ακόμα, πολλά από τα αθλήματα τούς προετοίμαζαν για τον πόλεμο. Στα γυμναστήρια πήγαιναν μόνον οι ελεύθεροι πολίτες.

Η γυμναστική, η προετοιμασία για τους αγώνες, προσέφερε χαρά στους νέους και τους έδινε την ευκαιρία να ζουν στο ύπαιθρο και στον καθαρό αέρα.Ακόμα τους γεννούσε την επιθυμία να διακρίνονται και να αριστεύουν. Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που επινόησαν τις αθλοπαιδιές και στη συνέχεια τις μετέτρεψαν στα διάφορα αγωνίσματα στα οποία ανταγωνίζονταν.

Η γυμναστική ήταν μέρος της αγωγής όλων των αγοριών ενώ ειδικά στη Σπάρτη και των κοριτσιών για να γεννούν υγιή παιδιά.Τα αγόρια αθλούνταν γυμνά, όπως και οι άντρες που ήταν γυμνοί στις παλαίστρες και στους διάφορους αγώνες. Άλλωστε η λέξη γυμναστική παράγεται από τη λέξη γυμνός. Οι γυναίκες απαγορευόταν να παρακολουθούν αυτούς τους αγώνες.

Στην Αθήνα ο νέος άρχιζε να ασκεί το σώμα του από τα οκτώ του χρόνια με την καθοδήγηση του παιδοτρίβη. Οι μαθητές του παιδοτρίβη ήταν χωρισμένοι σε δυο ομάδες, τους παίδες (από 12 μέχρι 15 χρονών) και τους νεανίσκους (από 15 έως 18 χρονών).

Ενώ τα υπόλοιπα μαθήματα διδάσκονταν σε οποιονδήποτε χώρο, η διδασκαλία της γυμναστικής γινόταν στην παλαίστρα. Εκεί γίνονταν όλα τα αθλήματα εκτός από αυτό του δρόμου, που απαιτούσε περισσότερο χώρο και γινόταν στο στάδιο.

Η παλαίστρα ήταν ένα τετράγωνο ανοιχτό γήπεδο με τοίχους γύρω του. Στολιζόταν με άγαλμα του θεού Ερμή, που ήταν ο προστάτης των

17

γυμναστηρίων. Σε μια ή δυο πλευρές της υπήρχαν κλειστοί χώροι με πάγκους για ανάπαυση, και μαγαζιά που πουλούσαν λάδι και άμμο για τους αθλητές. Ανασκαφές έχουν φέρει στο φως ένα γυμναστήριο που έφτιαξε ο Κίμωνας στην Ακαδημία για τις ασκήσεις των εφήβων, τους οποίους μάλιστα επιθεωρούσε η Βουλή. Σώζονται τα ερείπια της παλαίστρας, του τοίχου και του μικρού ναού.

Στην παλαίστρα βασίλευε ο παιδοτρίβης. Φορούσε πορφυρή χλαμύδα και την έβγαζε μόνον για να δείξει τις ασκήσεις. Στο χέρι κρατούσε το σύμβολο του επαγγέλματός του, ένα μακρύ διχαλωτό μπαστούνι για να κατευθύνει με αυτό τους μαθητές του. Από αυτούς διάλεγε μερικούς για βοηθούς του.Απαραίτητος στην παλαίστρα ήταν και ο αυλητής, που έδινε ρυθμό και για τις ασκήσεις ευκαμψίας και για το πέταγμα του δίσκου και του ακοντίου.

Το παιδί που πήγαινε στην παλαίστρα έπρεπε να έχει μαζί του το αλάβαστρο, δηλαδή ένα μικρό αγγείο για το λάδι, την στλεγγίδα ή στελγίδα, δηλαδή μια μπρούτζινη ξύστρα σαν σπάτουλα, και το σφουγγάρι.Πριν από τη συγκέντρωση πλενόταν σε πηγή ή σε πέτρινη γούρνα, αλειφόταν με λάδι και μετά κάλυπτε όλο το σώμα του με άμμο. Αυτό πίστευαν οι αρχαίοι ότι προστάτευε από την δυσκρασία.Μετά την άσκηση το παιδί καθάριζε το σώμα του με τη στλεγγίδα και έκανε λουτρό.

Οι νεαροί Αθηναίοι προετοιμάζονταν και για συμμετοχή σε αγώνες. Στους Ολυμπιακούς αγώνες τα παιδιά συμμετείχαν στο στάδιο, στην πάλη, στην πυγμαχία και στον απλό αγώνα δρόμου. Από τον 6ο π.Χ. αι είχαν καθιερωθεί τα Παναθήναια, ένας αγώνας μόνον για παιδιά. Αγωνίζονταν στο πένταθλο, το οποίο περιελάμβανε πέντε αγωνίσματα : την πάλη, το δρόμο, το άλμα, τη ρίψη ακοντίου και τη ρίψη δίσκου. Είναι περίεργο ότι στην Ελλάδα δεν γίνονταν κολυμβητικοί αγώνες.

18

Η πάλη ήταν το αγώνισμα που έδωσε το όνομά της στην παλαίστρα. Τα παιδιά πριν τον αγώνα ίσιωναν το έδαφος με ένα φτυάρι. Το φτυάρισμα το θεωρούσαν υγιεινή άσκηση γι’ αυτό βλέπουμε συχνά να απεικονίζονται φτυάρια σε αγγεία με σκηνές γυμναστικής. Αγωνίζονταν δυο-δυο με τα κεφάλια χαμηλωμένα, και προσπαθούσαν να πιαστούν από το λαιμό, τους καρπούς ή τη μέση. Ο αθλητής προσπαθούσε να ρίξει κάτω τον αντίπαλο μένοντας ο ίδιος όρθιος. Τις τρεις λαβές που χρησιμοποιούσαν τις δίδασκε πρακτικά και θεωρητικά ο παιδοτρίβης.

Ο δρόμος διακρινόταν σε δρόμο ταχύτητας και δρόμο σταδίου. Ο δρομέας όταν έφθανε στο τέλος της διαδρομής περιέστρεφε μια στήλη και γυρνούσε πίσω στο σημείο εκκίνησης από όπου άρχιζε πάλι να τρέχει αν η διαδρομή ήταν μεγαλύτερη από δυο στάδια.

19

Οι Έλληνες γνώριζαν μόνον το άλμα εις μήκος, μετά φοράς. Πριν αρχίσουν τον αγώνα ίσιωναν το έδαφος με φτυάρι. Οι άλτες πηδούσαν κρατώντας σε κάθε χέρι έναν πέτρινο ή μολυβένιο αλτήρα. Οι αλτήρες είχαν περίπου ίδια μορφή με τους σημερινούς, ζύγιζαν περίπου πέντε κιλά, και χρησίμευαν στις ασκήσεις ευκαμψίας και για να δίνουν φόρα στο άλμα.

Η δισκοβολία γινόταν με δυο κινήσεις. Οι δίσκοι ήταν χάλκινοι, με βάρος από ένα μέχρι πέντε κιλά. Τα παιδιά βέβαια γυμνάζονταν με ελαφρύτερους. Η δισκοβολία συνδέεται με την παρατήρηση ότι οι λειασμένες πέτρες των ποταμών ρίχνονταν ευκολότερα και πιο μακριά από ότι οι κοινές. Μάλιστα η ρίψη σφαιρικών λίθων υπήρχε ως αυτόνομο άθλημα σε πολλά μέρη.

Από όλα τα αγωνίσματα, το πιο σχετικό με τον πόλεμο ήταν ο ακοντισμός. Το ακόντιο αυτό ήταν πιο ελαφρύ από το πολεμικό και συνδεόταν με μια θηλιά που ξετυλιγόταν καθώς το έριχναν.

Εκτός από τα κλασικά αγωνίσματα του πένταθλου τα παιδιά αγωνίζονταν στην πυγμαχία και στο παγκράτιο. Στην πυγμαχία οι αθλητές αγωνίζονταν έχοντας τα χέρια τυλιγμένα με λουριά.

20

Το παγκράτιο αν και μοιάζει με την πάλη και την πυγμαχία γιατί επιτρέπονται λαβές, γροθιές και κλωτσιές ήταν πιο άγριο άθλημα γιατί το μόνο που απαγορευόταν ήταν να βάλει ο ένας αντίπαλος τα δάκτυλά του μέσα στα μάτια του άλλου.

Στη Σπάρτη δεν αγωνίζονταν στην πυγμαχία και στο παγκράτιο γιατί και στα δυο αυτά αγωνίσματα ο ένας αθλητής παραιτείται στη διάρκεια του αγώνα και αυτό δεν επιτρεπόταν στους Σπαρτιάτες.

Οι γυναίκες δεν έπαιρναν μέρος στο διαγωνιστικό μέρος των Ολυμπιακών αγώνων αλλά είχαν μια δική τους γιορτή στην Ολυμπία, τα Ηραία προς τιμή της θεάς Ήρας. Ο στίβος του σταδίου μίκραινε κατά το 1/6 και είχε μήκος λίγο παραπάνω από 160 μέτρα. Οι νικήτριες στεφανώνονταν με κλαδιά ελιάς, όπως οι ολυμπιονίκες.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΣΠΑΡΤΗ

Στη Σπάρτη το πνεύμα της εκπαίδευσης ήταν τελείως διαφορετικό από ότι στην Αθήνα. Μετείχαν μόνον τα παιδιά των ομοίων και η εκπαίδευσή τους άρχιζε στα επτά τους χρόνια. Σε αυτή την ηλικία το παιδί έφευγε από την οικογένεια και ανήκε πλέον στο κράτος. Εξαιρούνταν μόνον οι μελλοντικοί βασιλείς, δηλαδή τα πρωτότοκα παιδιά των δυο βασιλικών οίκων.

Τα παιδιά τα αναλάμβανε το κράτος και περνούσαν μια σειρά από ετήσια εκπαιδευτικά στάδια για να μάθουν να επιβιώνουν σε εξαιρετικά σκληρές συνθήκες, να είναι ολιγαρκείς, εξαιρετικοί πολεμιστές και να επιδεικνύουν ομαδικό πνεύμα, απαραίτητο για τη συμμετοχή τους στην οπλιτική φάλαγγα.

Έπαιρναν ακόμα και μουσική μόρφωση, σχετική με τον πόλεμο, αφού ο αυλός και τα τραγούδια ρύθμιζαν τις κινήσεις του στρατού, και μάθαιναν γραφή και ανάγνωση.

21

Πολύ σημαντικός εκπαιδευτής ήταν ο παιδοτρίβης, υπεύθυνος αποκλειστικά και μόνον για την καθοδήγηση των παιδιών και των εφήβων στις σωματικές ασκήσεις γιατί η αγωγή των Σπαρτιατών έριχνε το βάρος στην προετοιμασία για τον πόλεμο και την άσκηση.

Τα παιδιά εντάσσονταν σε αγέλες και είχαν επικεφαλής τους τον παιδονόμο που επέβλεπε την θεωρητική και ψυχική αγωγή τους. Οι αγέλες έτρωγαν, έπαιζαν και κοιμόντουσταν μαζί. Τα μεγαλύτερα παιδιά είχαν την ευθύνη των μικρότερων.

Στα δώδεκα με δεκατέσσερα χρόνια η ζωή του Σπαρτιάτη γινόταν πολύ σκληρή. Τα παιδιά δεν φορούσαν πια χιτώνα αλλά μόνον ιμάτιο, το ίδιο όλον τον χρόνο, και ήταν ξυπόλητα. Κοιμόντουσταν σε κοινούς κοιτώνες, πάνω σε στρώματα από καλάμια. Στα κοινά δείπνα τούς έδιναν ελάχιστο και κακό φαγητό για να κλέβουν τρόφιμα και να εξοικειώνονται με την τόλμη και το δόλο. Σπάνια έκαναν μπάνιο και σπάνια αλείφονταν με λάδι. Ακόμα και για το πιο μικρό παράπτωμα μαστιγώνονταν σκληρά. Υπήρχε μάλιστα μια τελετή η διαμαστίγωση που ήταν μια δοκιμασία αντοχής στο σωματικό πόνο.

Τέλος, από την ηλικία των δεκαοκτώ οι καλύτεροι σπουδαστές, που προορίζονταν για αξιώματα εντάσσονταν στο θεσμό της κρυπτείας. Τους έδιναν χιτώνα και ένα εγχειρίδιο και είχαν το ελεύθερο να θανατώσουν όποιον είλωτα δεν βρισκόταν τη νύχτα στον σπίτι του.

Στη Σπάρτη τα κορίτσια περνούσαν από επίσημη αθλητική εκπαίδευση, όπως και τα αγόρια. Πάλευαν, έριχναν το δίσκο και το πολεμικό ακόντιο. Στόχος ήταν να γίνουν μητέρες ρωμαλέες και προικισμένες με ανδρικές αρετές.

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ

Η πρώτη υποχρέωση μιας γυναίκας αμέσως μετά το γάμο ήταν να κάνει σπονδές μέσα στο νέο της σπίτι μπροστά στην οικογενειακή εστία. Εκεί υποσχόταν στο σύζυγό της να είναι επιμελής και να φροντίζει για τις προμήθειες του σπιτιού χωρίς σπατάλες.

Αναλάμβανε την υποχρέωση να διδάσκει στις θεραπαινίδες πειθαρχία και να τις βάζει να εργάζονται και φρόντιζε η ίδια για τις οικιακές εργασίες. Έγνεθε το μαλλί, ύφαινε, έραβε.

22

Ακόμα φρόντιζε τα παιδιά, δίδασκε στα κορίτσια γραφή και ανάγνωση, λίγη μουσική.

Για να διασκεδάζει είχε στο σπίτι κατοικίδια και πουλερικά. Για μια περίοδο μάλιστα ήταν της μόδας οι πίθηκοι της Αιγύπτου.

Η γυναίκα περνούσε τον περισσότερο χρόνο της ζωής της στο γυναικωνίτη.Ο γυναικωνίτης βρισκόταν στον δεύτερο όροφο του σπιτιού, όπως και το υπνοδωμάτιο του ζευγαριού, και ενωνόταν με το ισόγειο με εξωτερική σκάλα. Για την οικοδέσποινα ήταν εργαστήριο, τόπος ξεκούρασης και χώρος καλλωπισμού και συγχρόνως ο χώρος όπου μεγάλωναν τα παιδιά της μέχρι τα επτά τους χρόνια.

Αλλά ήταν και ένα είδος φυλακής για αυτήν, αφού κλείδωνε η μέταυλος θύρα κάθε νύκτα και η παντρεμένη γυναίκα δεν κυκλοφορούσε έξω από το σπίτι χωρίς να συνοδεύεται από κάποιον άνδρα.

Οι θωπευτικοί τόνοι της λύρας και τα βαριά τρέμουλα του διαύλου αντηχούσαν συχνά στα διαμερίσματα του γυναικωνίτη. Η μουσική κατείχε σημαντική θέση στην ζωή της γυναίκας, μια και οι Έλληνες ήταν μεγάλοι φίλοι της μουσικής και απέδιδαν ιδιαίτερη σημασία στην ηθική της επίδραση.

Όμως, θα ήταν λάθος να πιστέψει κανείς ότι οι Αθηναίες περνούσαν τον καιρό τους μπροστά στον καθρέφτη ή χαϊδεύοντας τις χορδές μιας λύρας. Η τέχνη του 5ου–4ου π. Χ. αιώνα παρουσίαζε κυρίως τη ζωή της εύπορης γυναίκας και οι καλλιτέχνες αγνοούσαν τη ζωή της φτωχής. Η σκληρή, πολύμοχθη ζωή πολλών άπορων οικογενειών δεν ήταν πηγή έμπνευσης για τους ζωγράφους και τους ποιητές.

23

Σε μια εποχή που οι γυναίκες δεν είχαν πολλές ευκαιρίες να βγουν από το

σπίτι οι φτωχές έβγαιναν και δούλευαν μαζί με τον άντρα τους. Μια επιγραφή κάνει λόγο για την γυναίκα του χρυσοχόου, που βοηθάει τον άντρα της να φτιάξει περικεφαλαίες για τις παρελάσεις και να τις επιχρυσώσει. Κάποιες η ανάγκη τις έκανε να γίνονται δούλες ή τροφοί ή να ψήνουν κουλούρια και να τα πουλάνε.

Στις κωμωδίες του ο Αριστοφάνης παρουσιάζει αυτές τις κουρασμένες γυναίκες να κλαίνε την μαύρη τους τύχη.

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΙΤΙ

Όποτε οι γυναίκες έβγαιναν έξω συνοδεύονταν από τουλάχιστον μία δούλα. Οι συχνότερες έξοδοί τους ήταν επισκέψεις σε γειτόνισσες, συνήθως για να δανειστούν σκεύη του νοικοκυριού. Αυτή ήταν μία καλή πρόφαση για να κουτσομπολέψουν ή να κουβεντιάσουν για ο,τιδήποτε τις απασχολούσε. Μια άλλη ευκαιρία για να βρεθούν μεταξύ τους ήταν όταν πήγαιναν στην κρήνη για να γεμίσουν τις υδρίες με νερό για το σπίτι τους. Συνήθως μιλούσαν για τους άντρες. Υπάρχουν διάλογοι μεταξύ γυναικών σωσμένοι από τον Θεόκριτο από τον 3ο αιώνα π. Χ. Από τον διάλογο μπορούμε να διακρίνουμε ότι ο σύζυγος έκανε τα ψώνια του νοικοκυριού. Οι θεατρικές παραστάσεις ήταν ένα μέρος από τις γιορτές που γίνονταν προς τιμή του Διονύσου. Οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να πάνε στο θέατρο ως θεατές και όχι ως ηθοποιοί. Τους άρεσαν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη γιατί ήταν τολμηρές. Οι καλοαναθρεμμένες Αθηναίες όμως προτιμούσαν τις τραγωδίες.

24

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΙΣ ΓΙΟΡΤΕΣ

Οι γυναίκες ήταν παρούσες στις μεγάλες πομπές, στα μυστήρια, στους γάμους και στις κηδείες. Συμμετείχαν βέβαια και στις γιορτές της πόλης:

ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΑΣυνήθως ένα μήνα μετά το γάμο της, στις 11 του Ανθεστηρίωνα (16 Φεβρουαρίου με 15 Μαρτίου), η νιόπαντρη προετοιμαζόταν για τη μεγάλη γιορτή των Ανθεστηρίων, γιορτή του ερχομού της Άνοιξης, των λουλουδιών και του καινούριου κρασιού, που το είχαν για πώληση και έρχονταν στην Αθήνα για να το αγοράσουν οι ξένοι και οι κάτοικοι των γειτονικών δήμων. Τα Ανθεστήρια κρατούσαν τρεις μέρες και η κάθε μέρα είχε ένα ιδιαίτερο όνομα και συνοδευόταν από κάποιο έθιμο. Την πρώτη μέρα, δηλαδή στα Πιθοίγια, ξεσφράγιζαν τα τεράστια πήλινα αγγεία που φύλαγαν το κρασί, δοκίμαζαν τη νέα σοδειά και οι αγοραστές γέμιζαν τα αγγεία τους. H δεύτερη μέρα, εκτός απο αγώνα οινοποσίας, περιελάμβανε και την ιερογαμία. Η βασιλίννα, δηλαδή η γυναίκα του άρχοντα βασιλέα, συνοδευμένη από διαλεγμένες για το ήθος τους γυναίκες τελούσε κάποιες ιεροτελεστίες και στη συνέχεια ερχόταν σε ιερό γάμο με τον Διόνυσο, που τον ενσάρκωνε ο άρχων βασιλιάς.Την τελευταία μέρα των Ανθεστηρίων, κάθε Αθηναίος έβραζε στην ιερή πυρά σπόρους για την τροφή των σκιών που γύριζαν στην γη και 14 γυναίκες από τις καλύτερες οικογένειες της πόλης πρόσφεραν θυσίες στους 14 βωμούς στον περίβολο του Λήναιου.

ΛΗΝΑΙΑΕξέχουσα θέση είχαν οι γυναίκες και στα Λήναια, την άλλη γιορτή προς τιμή του Διονύσου. Ήταν η γιορτή των Ληνών, δηλαδή των Μαινάδων ή Βακχών, που χόρευαν σε έκσταση πάνω στην ιερή θέση Λήναιον. Αυτή η γιορτή περιελάμβανε και θεατρικές παραστάσεις.

ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑΟι γυναίκες συμμετείχαν και στα Παναθήναια, γιορτή προς τιμή της Αθηνάς. Μια μεγάλη πομπή διέσχιζε το κέντρο της πόλης για να φέρει πάνω στην Ακρόπολη τον πέπλο που κεντούσαν κάθε χρόνο διαλεγμένα κορίτσια για να ντυθεί το άγαλμα της θεάς. Στη μεγάλη πομπή, που απεικονίζεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα, οι γυναίκες, οι κανηφόροι, κουβαλούσαν κάνιστρα με προσφορές και θυμιατήρια με λιβάνι ενώ οι άντρες καβάλα σε άλογα οδηγούσαν τους ταύρους για τη θυσία. Οι κοπέλες που ήταν σε ηλικία γάμου μπορούσαν να πάρουν μέρος στη γιορτή.

Κάποιες από τις γιορτές ήταν αποκλειστικά γυναικείες :

25

ΑΡΚΤΕΙΑΗ πρώτη γιορτή που αφορούσε τα κορίτσια ήταν η Αρκτεία.Ήτανε η τελετουργία μετάβασης από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση. Κορίτσια διαφόρων ηλικιών τελούσαν τα μυστήρια της Άρκτου, στην Αττική λατρεία της Αρτέδας στη Βραυρώνα. Ο χορός ήταν το κεντρικό θέμα. Τα κορίτσια, φορώντας προσωπεία, παρίσταναν τις αρκούδες. Τα μικρά κορίτσια ήταν ντυμένα ενώ τα μεγαλύτερα γυμνά από την μέση και πάνω, για να δοθεί έμφαση στο εφηβικό στήθος ως μετάβαση από την παιδική ηλικία στην γονιμότητα.

ΘΕΣΜΟΦΟΡΙΑ

Τα Θεσμοφόρια ήταν γιορτή προς τιμή της Δήμητρας. Διαρκούσαν πέντε μέρες και γίνονταν τον μήνα Πυανεψίωνα (16 Οκτωβρίου- 15 Νοεμβρίου).Συμμετείχαν μόνον παντρεμένες γυναίκες ενώ απαγορευόταν αυστηρά η παρουσία των ανδρών. Όσοι όμως είχαν πάρει προίκα τουλάχιστον τριών ταλάντων έπρεπε να είναι χορηγοί.

Αυτή η γιορτή γινόταν σε ανάμνηση της εισαγωγής του νόμου και των κανονισμών καλής ζωής. Οι γυναίκες που έπαιρναν μέρος έπρεπε να έχουν καθαριστεί και προετοιμαστεί δυο μέρες απέχοντας από κάθε σεξουαλική σχέση. Την πρώτη μέρα, την Άνοδο, οι γυναίκες έμεναν στην Ελευσίνα και τελούσαν μυστήρια. Την δεύτερη, τη Νηστεία, πενθούσαν καθισμένες γύρω από το άγαλμα της Δήμητρας και έτρωγαν μόνον γλυκά από σουσάμι (τους σησαμούντας). Επίσης δεν συνεδρίαζαν ούτε ο Δήμος ούτε η Βουλή.Την τρίτη μέρα, γνωστή ως Καλλιγένεια, οι γυναίκες πρόσφεραν στη θεά θυσίες, ξεφάντωναν, έκαναν τελετουργίες που πίστευαν πως ευνοούν τη γονιμότητα και μετά γύριζαν σε πομπή στην Αθήνα ξυπόλητες ακολουθώντας μια άμαξα φορτωμένη με τα ιερά σύμβολα. Οι πιο γνωστές τελετές των Θεσμοφορίων τελούνταν στην Σπάρτη, στη Θήρα και στην Μίλητο.

26

ΑΡΡΗΦΟΡΙΑ

Μερικές τελετές των Αρρηφορίων, που ήταν γιορτή προς τιμή της Αθηνάς, γίνονταν από μικρά κορίτσια και θύμιζαν πολύ την πρώτη μέρα των Θεσμοφορίων. Κάθε χρόνο δυο (ή τέσσερα) κορίτσια από επτά ως δέκα χρονών επιλέγονταν ως αρρηφόροι στην υπηρεσία της Πολιάδος Αθηνάς στην Ακρόπολη. Αυτή ήταν πολύ μεγάλη τιμή για ένα κορίτσι. Αποκορύφωμα της θητείας των αρρηφόρων ήταν η συμμετοχή τους σε ένα απόκρυφο δρώμενο που περιγράφει ο Παυσανίας.

ΑΛΩΑ

Στην Ελευσίνα διεξάγονταν μια γιορτή, τα Αλώα, που ήταν μια γιορτή του αλωνίσματος, προς τιμή της Δήμητρας και του Διονύσου. Ήταν αποκλειστικά γυναικεία γιορτή. Οι γυναίκες πήγαιναν μόνες τους να γιορτάσουν και ήταν ελεύθερες να πουν ό,τι ήθελαν. Έλεγαν υβριστικά λόγια η μια στην άλλη και κουβαλούσαν πρόστυχα ομοιώματα αντρικών και γυναικείων γεννητικών οργάνων.

Όταν στα τέλη του 5ου αιώνα εισήχθη η λατρεία του Άδωνη, θεού της βλάστησης, οι γυναίκες ανέβαιναν στις στέγες των σπιτιών και μοιρολογούσαν τον νεκρό θεό. Σε αυτές τις τελετές, που γίνονταν στο τέλος του Ιουλίου, συμμετείχαν κυρίως γυναίκες από τις κατώτερες τάξεις και εταίρες.

Ο Αριστοφάνης αναφέρει άσεμνες τελετές που γίνονταν σε πολλές θρησκευτικές γιορτές και συμβουλεύει τους άνδρες να μην πηγαίνουν γυναίκες και παιδιά σε τέτοιες τελετές.

ΙΕΡΕΙΕΣ

Οι γυναίκες δεν συμμετείχαν μόνο στις θρησκευτικές τελετές αλλά μπορούσαν να γίνουν ιέρειες αφιερωμένες στη λατρεία γυναικείων θεοτήτων. Η ιεροσύνη τους ήταν πάντα κληρονομική και δεν τις επέλεγαν με κριτήριο την ευσέβεια.

Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗ

Σε κάθε έξοδό τους οι γυναίκες φρόντιζαν την εμφάνισή τους. Έκαναν περίτεχνα χτενίσματα, βάφονταν και φορούσαν κοσμήματα.

27

ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΑΠΟ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΗΤΑΝ ΦΤΙΑΓΜΕΝΑ ΤΑ ΡΟΥΧΑ

Οι αρχαίες ελληνίδες κατασκεύαζαν μόνες τα ρούχα τους.Οι πρώτες ύλες των αρχαίων υφασμάτων ήταν ζωικές, φυτικές ή μεταλλικές. Οι κυριότερες ύλες ήταν το μαλλί, το λινάρι και το μετάξι.

Για την ύφανση των πρώτων υλών χρησιμοποιούνταν ο κάθετος αργαλειός με βάρη. Ράβονταν με ραφίδες ή βελόνες χάλκινες, σιδερένιες ή οστέινες. Το ύφασμα είχε ορθογώνιο σχήμα έτσι όπως ακριβώς έβγαινε από τον αργαλειό, ή ήταν περισσότερα κομμάτια ραμμένα μαζί.

Είναι λανθασμένη η εντύπωση ότι οι Έλληνες ντύνονταν στα λευκά. Τα χρώματα που προτιμούσαν ήταν: κίτρινο, κόκκινο ερυθρό, πράσινο ανοιχτό, πράσινο λαδί, γκριζογάλανο, καφετί ανοιχτό και λευκό. Στους άνδρες δεν άρεσε το κίτρινο χρώμα. Το θεωρούσαν καλό μόνο στις γυναίκες. Τέλος, τα λευκά ενδύματα στολίζονταν με μια χρωματιστή λωρίδα.

28

ΕΝΔΥΜΑΤΑ

ΠΕΠΛΟΣ

Ο μάλλινος πέπλος ήταν γυναικείο ένδυμα, που διαμορφωνόταν μέσα από ένα ορθογώνιο ύφασμα το οποίο δεν χρειαζόταν να ραφτεί.Το ύφασμα διπλωνόταν στο ένα τρίτο του ύψους του μία φορά προς τα έξω, με αποτέλεσμα να σχηματίζεται ένας υφασμάτινος όγκος, το

απόπτυγμα που έπεφτε προς τα έξω στην πλάτη και το στήθος. Στην αριστερή πλευρά του σώματος βρισκόταν η κλειστή πλευρά του υφάσματος. Η επάνω κορυφή του υφάσματος καρφιτσωνόταν με πόρπες και περόνες με τέτοιο τρόπο να δημιουργείται άνοιγμα για το λαιμό και το δεξιό βραχίονα. Στην αριστερή του πλευρά, ο πέπλος είχε δύο παρυφές κάτω και τέσσερις επάνω στο ύψος του αποπτύγματος, το οποίο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως κάλυμμα κεφαλής. Ο πέπλος μπορούσε να

29

φορεθεί επάνω από το χιτώνα και είχε πλάτος ενάμιση μέτρο και μάκρος τρία με τέσσερα μέτρα.

ΧΙΤΩΝΑΣ Ο χιτώνας ήταν λινός και φοριόταν τόσο από άντρες όσο και από γυναίκες. Το αρχικό σχήμα ήταν σωληνοειδές χωρίς απόπτυγμα. Ράβονταν οι μακριές πλευρές και οι ώμοι. Υπήρχαν δύο είδη: φαρδύς και στενός.Φαρδύς: ραμμένος στην επάνω παρυφή, άφηναν άνοιγμα για το κεφάλι και τους βραχίονες ή ήταν κλεισμένος με κουμπιά.Στενός: εντελώς κλειστός επάνω, εκτός από το κεφάλι, ενώ τα ανοίγματα για τους βραχίονες ήταν στο επάνω μέρος των πλαϊνών πλευρών. Εάν τραβήξει κανείς στον φαρδύ χιτώνα το ύφασμα στο ύψος της μασχάλης προς τα επάνω, τότε δημιουργούνται ανάλογα με το φάρδος, μεγάλα ή μικρά ανοίγματα που μοιάζουν με χειρίδες (μανίκια), τα οποία στην πάνω πλευρά φέρουν ραφή ή σειρά κουμπιών. Στο στενό χιτώνα οι χειρίδες έπρεπε να ραφτούν ξεχωριστά.Ο πέπλος και ο χιτώνας φοριόνταν συχνά με ζώνη στη μέση. Οι γυναίκες μάζευαν αρκετό ύφασμα του χιτώνα πίσω, το οποίο έπεφτε πάλι προς τα κάτω. Ο χιτώνας όταν δεν ζώνονταν ονομαζόταν ορθοστάδιος, ενώ εάν έφτανε ως τα πέλματα, ποδήρης.Ο χιτώνας των γυναικών ήταν πιο μακρύς από τον ανδρικό. Ήταν απλό, μακρύ πουκάμισο, που έπεφτε ελεύθερα κατά μήκος του σώματος και πιανόταν μόνο με ένα κορδόνι. Οι παντρεμένες γυναίκες έδεναν το κορδόνι κόμπο κάτω από το στήθος τους, ενώ τα νεαρά κορίτσια στο θώρακα ή στους γοφούς. Κάποτε ο χιτώνας είχε σχιστά μανίκια. Οι άκρες του πιάνονταν με μια πόρπη από το δεξιό ώμο ή τις έδεναν κόμπο πάνω στο στήθος. Στις παρυφές ο χιτώνας ήταν στολισμένος με μια ταινία άλλου χρώματος. Στο σπίτι οι γυναίκες φορούσαν μόνο χιτώνα αλλά όταν έβγαιναν φορούσαν από πάνω έναν πέπλο. Με τον πέπλο καλύπτονταν επιδέξια και τον άφηναν να πέφτει σε πτυχές.

30

ΙΜΑΤΙΟΤο χαρακτηριστικό ένδυμα της αρχαϊκής περιόδου ήταν το λοξό ιμάτιο

(700 π. Χ.). Το ιμάτιο ήταν ένα μακρύ ύφασμα που το περνούσαν κάτω από την αριστερή μασχάλη, το τύλιγαν γύρω από το στήθος και τη πλάτη και το κούμπωναν πάνω από το δεξί βραχίονα. Από την άλλη πλευρά έπεφτε ανοιχτό προς τα κάτω.Το ιμάτιο μπορούσε επίσης να στερεώνεται συμμετρικά και να πέφτει ελεύθερα στην πλάτη με τις δύο άκρες του που περνούσαν πάνω από τους ώμους προς τα εμπρός να κρέμονται προς τα κάτω ή πάλι να τυλίγεται γύρω από τους γοφούς ή να τους καλύπτει, και η μία άκρη του να περνάει πάνω από τη πλάτη στον αριστερό ώμο και να πέφτει ελεύθερα προς τα μπρος. Αν το πίσω μέρος ήταν πολύ μακρύ, το περνούσαν πάνω από το κεφάλι τους σχηματίζοντας κουκούλα ή

κάλλυμα. Πολλές φορές άφηναν το ύφασμα στο στήθος πιο ελεύθερο κάνοντας φούσκωμα από πτυχές, γνωστό ως κόλπον.Παρότι τα υφάσματα τα έφτιαχναν στα σπίτια τους, υπήρχαν και εργαστήρια υφαντουργίας που έφτιαχναν πολυτελή υφάσματα σε διάφορα χρώματα και διακοσμημένα με διάφορα σχέδια. Τα πιο διάσημα ήταν τα διάφανα υφάσματα της Λακωνίας και του Τάραντα, τα πολυτελή υφάσματα της Κορίνθου, των Μεγάρων και της Μιλήτου. Σε κάποιες αρχαίες πόλεις απαγορεύονταν κάποια είδη ενδυμάτων. Για παράδειγμα, στις Συρακούσες οι μόνες που μπορούσαν να φοράνε πολύχρωμα ρούχα ήταν οι εταίρες. Στην Αθήνα η νύφη έπρεπε να έχει μέχρι τρία ενδύματα ως προίκα ενώ σε διάφορα Ιερά, υπήρχαν αυστηροί κανονισμοί σχετικά με την ενδυμασία.

ΠΑΝΩΦΟΡΙΑ Τον χειμώνα οι γυναίκες φορούσαν πολλών ειδών πανωφόρια. Ένα από αυτά λεγόταν έγκυκλος. Ήταν σαν σάλι συγκρατημένο με μια πόρπη σε έναν ώμο. Ένα άλλο πανωφόρι λεγόταν χλανίς. Ήταν σαν λεπτό και μακρύ ιμάτιο με την ποδιά να πέφτει μπροστά.

31

ΥΠΟΔΗΜΑΤΑ

Οι γυναίκες φορούσαν υποδήματα μόνον όταν έβγαιναν έξω. Βασικά υποδήματα ήταν τα σανδάλια, οι εμβάδες και οι ενδρομίδες. Στα υποδήματα των γυναικών υπήρχε μεγάλη ποικιλία χρωμάτων, αλλά τα κοινά καθημερινά ήταν πάντα μαύρα. Επίσης, συνήθιζαν να βάζουν υλικά μέσα στα υποδήματα για αύξηση του ύψους. Οι γυναίκες συνήθιζαν να φοράνε λεπτοκαμωμένα σανδάλια αφού περνούσαν τον περισσότερο χρόνο τους στο σπίτι. Οι εταίρες φορούσαν αποκλειστικά υποδήματα με σόλες από φελλό ή από τσόχα. Ακόμη, φορούσαν παντόφλες.

Μερικοί τύποι υποδημάτων έπαιρναν το όνομα κάποιων ανθρώπων. Τα πιο γνωστά ήταν τα υποδήματα του Αλκιβιάδη και τα ‘’Άρβυλα του Ιπποκράτη’’.Τα υποδήματα γίνονταν από δέρμα αλλά και από πίλημα (συμπιεσμένες τρίχες ζώων). Μερικοί πλούσιοι στόλιζαν τα υποδήματα με χρυσό και ασήμι. Τα μαύρα υποδήματα τα γυάλιζαν με σφουγγάρι.

ΑΞΕΣΟΥΑΡ

Αξεσουάρ υπήρχαν πολλά, αλλά τα βασικά ήταν η βεντάλια και η ομπρέλα.

ΒΕΝΤΑΛΙΑ Η βεντάλια ήταν πολύ διαφορετική από την σημερινή. Λεγόταν ριπίς και είχε σχήμα καρδιάς, στερεωμένο πάνω σε ένα χερούλι. Λίγες φορές ήταν κυκλική. Συνήθως ήταν πράσινη, μπλε, άσπρη ή χρυσή.

32

ΟΜΠΡΕΛΑΗ ομπρέλα ήταν σχεδόν ίδια με την σημερινή. Ήταν στρογγυλή, τεντωμένη από βέργες και για χερούλι έβαζαν ένα μπαστούνι. Όμως ποτέ δεν κρατούσε την ομπρέλα η γυναίκα, αλλά η δούλα που ήταν από πίσω της.

ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ

Στην αρχαία Ελλάδα οι γυναίκες φορούσαν περιδέραια, σκουλαρίκια, μενταγιόν, καρφίτσες, βραχιόλια, περιβραχιόνια, ζώνες, δαχτυλίδια, στεφάνια και περίτεχνα στολίδια για τα μαλλιά.Το 1400 π. Χ. οι αρχαίοι κατασκεύαζαν κοσμήματα με

χρυσό και πολύτιμους λίθους (όπως ο αμέθυστος, το μαργαριτάρι και το σμαράγδι). Επίσης υπήρχαν κοσμήματα με χρωματιστές πέτρες, γυαλί, σμάλτο και φύλλα χρυσού.Τα βαριά περιδέραια αντικαταστάθηκαν από αλυσίδες με φυλαχτά. Τα βραχιόλια φοριόνταν στο καρπό ή στο μπράτσο. Συχνό σχέδιο ήταν το φίδι. Συνήθιζαν να τρυπάνε τα αφτιά τους και να φοράνε σκουλαρίκια. Τα χρυσαφικά τα φύλαγαν σε ένα κουτί για το οποίο ήταν υπεύθυνη η

δούλα.

Αρχικά τα κοσμήματά τους ήταν απλά αλλά με την πάροδο του χρόνου έγιναν πιο πολύπλοκα.

33

Οι γυναίκες φορούσαν τα κοσμήματα σε δημόσιες εμφανίσεις ή σε ειδικές περιπτώσεις. Οι γυναίκες που φορούσαν κοσμήματα έδειχναν τον πλούτο τους και τη κοινωνική τους θέση. Δεν τα φόραγαν μόνο οι πλούσιες αλλά και κατώτερες κοινωνικές ομάδες. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως τα κοσμήματα τους προστάτευαν από το κακό μάτι και τους πρόσφερε υπερφυσικές δυνάμεις. Κάποιες φορές τα κοσμήματα που φορούσαν είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Τέλος, υπήρχαν κοσμήματα με φυτικά και ζωικά μοτίβα τα οποία ήταν εμπνευσμένα από τους δώδεκα Θεούς.

ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ

Ο εξοπλισμός που διέθεταν οι γυναίκες περιλάμβανε καθρέπτη, τσιμπιδάκια, μυροδόχα αγγεία, χρώματα σε σκόνη, τριχολαβίδες, καρφίτσες, μπουκαλάκια αρωμάτων, δοχεία με κρέμες, πυξίδες (ξύλινα ή πήλινα δοχεία που περιείχαν φυτικές κρέμες και αλοιφές) και χτένες. Οι χτένες ήταν φτιαγμένες από ξύλο ελιάς με τριανταένα λεπτά δόντια από τη μία πλευρά και είκοσι χοντρά από την άλλη. Στο κέντρο ήταν διακοσμημένες με ένα ωοειδές στόλισμα και σιδερένιες λάμες σκαλισμένες.

ΣΩΜΑΤο κύριο προϊόν για την περιποίηση και την καθαριότητα του σώματος ήταν το ελαιόλαδο και το νερό. Ειδικά για το νερό κυριαρχούσε η αντίληψη ότι δεν καθάριζε μόνο το σώμα αλλά και το πνεύμα. Τέλος, οι Ελληνίδες δεν γνώριζαν το σαπούνι. Χρησιμοποιούσαν ανθρακικό άλας από ορυκτό ή διέλυαν ποτάσα που την έφτιαχναν με στάχτη από ξύλο. Για το πλύσιμο τω χεριών τους χρησιμοποιούσαν πάσα, ένα είδος κρέμας. Πλένονταν πάντα το βράδυ πριν το δείπνο.Αρχικά πήγαιναν σε φυσικές πηγές και ποτάμια για τον καθαρισμό του σώματος, ενώ αργότερα πήγαιναν σε δημόσια λουτρά. Τα θερμά λουτρά εκτός από την καθαριότητα βοηθούσαν και στην ανακούφιση

34

από την κούραση. Επίσης, ήταν ένα μέσο θεραπείας από διαφόρων ειδών παθήσεις καθώς και χώροι κοινωνικής συναναστροφής και ψυχαγωγίας.Για τον καθαρισμό του σώματος με ελαιόλαδο ακολουθούσαν τα παρακάτω βήματα:Ι) άλειφαν το σώμα τους με λάδι. Ύστερα το έτριβαν και χρησιμοποιούσαν ένα εργαλείο, την στλεγγίδα, για να απομακρύνουν τις ακαθαρσίες. Η στλεγγίδα ήταν κάτι σαν ξύστρα.ΙΙ) χρησιμοποιούσαν αρωματισμένα λάδια καθώς και άλλα αρώματα που είχαν βάση το ελαιόλαδο, για την περιποίηση του σώματος.

Μόνο κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών επιτρεπόταν στις γυναίκες να πλένονται σε δημόσιους χώρους. Στα δημόσια λουτρά πήγαιναν οι φτωχές Αθηναίες, οι εταίρες και οι δούλες, ενώ οι Αθηναίες της αστικής πόλης έκαναν το μπάνιο τους είτε στο σπίτι τους είτε στο λουτρό είτε σε μια γούρνα στο γυναικωνίτη. Βρέθηκαν πλήθος αντικειμένων καλλωπισμού στο Δίον, στα Μινωικά και στα Μυκηναϊκά ανάκτορα, αλλά και σε ανδρικούς και γυναικείους τάφους. Μερικά από αυτά ήταν γυάλινα μπουκαλάκια, βάζα, μυραλοιφές, γυάλινοι καθρέπτες με χρυσές, ασημένιες ή ελεφάντινες λαβές, χτένια, χρώματα για βάψιμο μέσα σε παλέτες και χρυσές περόνες για τη μίξη αρωμάτων.

ΑΠΟΤΡΙΧΩΣΗΟι Ελληνίδες συνήθιζαν να κάνουν μια προσεκτική αποτρίχωση με τη χρήση λυχναριών ώστε να καίνε τις μακρύτερες τρίχες. Το πιο ελαφρύ χνούδι το απομάκρυναν τις περισσότερες φορές με ξυράφι φτιαγμένο από έλασμα χαλκού ή οψιδιανού και λιγότερο με τσιμπιδάκι ή κρέμα.

ΚΟΜΜΩΣΗΟι άνδρες και οι γυναίκες χτενίζονταν κατά τον ίδιο τρόπο στην αρχαϊκή εποχή, ενώ στην κλασσική εποχή οι γυναίκες έκαναν πιο περίπλοκα χτενίσματα που οι άνδρες είχαν εγκαταλείψει.Οι Ελληνίδες είχαν πυκνά μαλλιά. Δεν τα έκοβαν κοντά, με εξαίρεση τις δούλες που είχαν πάντοτε κοντά τα μαλλιά τους. Στις ελεύθερες γυναίκες το κοντό μαλλί ήταν σημάδι πένθους ή αναγνώριση γηρατειών. Στα μαλλιά τους έβαζαν λάδι από μπουμπούκια δάφνης και κέδρου για να είναι εύκαμπτα και δίχρωμα. Οι γυναίκες φρόντιζαν μόνες τους για το πλύσιμο, το λάδωμα και το χτένισμα των μαλλιών τους, ενώ συχνά τις βοηθούσαν οι δούλες τους ή οι φιλενάδες τους.Το πιο συνηθισμένο χρώμα βαφής ήταν το ξανθό το οποίο το εκτιμούσαν περισσότερο από όλα. Επίσης φορούσαν περούκες ή πρόσθετα μαλλιά.

35

Τα έπλεκαν και τα έκαναν μπούκλες, πλεξούδες, τα έπιαναν με ταινίες και καρφίδες (τσιμπιδάκια). Επίσης τα έφερναν με διάφορους τρόπους

στο επάνω και πίσω μέρος του κεφαλιού. Οι κοπέλες συχνά φορούσαν κορδέλες για να κρατάνε τα μαλλιά τους ψηλά και έτσι άφηναν ελεύθερο το πρόσωπό τους.

ΒΑΨΙΜΟΟι γυναίκες είχαν στη διάθεσή τους μεγάλη ποικιλία από παρασκευάσματα

για τα μάτια, τα χείλη και τα μάγουλα, όπως πούδρες και διάφορα έλαια που ήταν ανακατεμένα με χρωστικές ουσίες ορυκτής ή φυτικής προέλευσης και πρόσφεραν μεγάλη ποικιλία χρωμάτων (άσπρο, κόκκινο και μαύρο).Για τα μάγουλα και τα χείλη χρησιμοποιούσαν ψιμμύθιο (ανθρακικός μόλυβδος, λευκού χρώματος), κόκκινο από φύκια ή αλλιώς μίλτος (κόκκινο ορυκτό χώμα). Επίσης, χρησιμοποιούσαν σκόνη χένας, χυμό από μούρα και άκανθα και τη ρίζα του φυτού αλκέα (μολόχα). Ορισμένα από αυτά ήταν αναμειγμένα με έλαια και κρέμες.Για να μαυρίσουν τα φρύδια τους χρησιμοποιούσαν καπνιά ή τριμμένο αντιμόνιο. Τα βλέφαρα τα σκίαζαν ελαφρά με κάρβουνο. Τις βλεφαρίδες τις έβαφαν πρώτα μαύρες και μετά με ένα μείγμα από ασπράδια αυγού, αμμωνία και ρετσίνι.Υπήρχαν γυναίκες που παρασκεύαζαν τα καλλυντικά τους μόνες τους ενώ άλλες με τη βοήθεια των φιλενάδων τους ή ορισμένων ειδικών που τις επισκέπτονταν στα σπίτια τους. Κάποιες γυναίκες είχαν τη δυνατότητα να τα αγοράζουν από τους φαρμακέμπορους. Τα μάλασαν και τα άπλωναν χρησιμοποιώντας σπάτουλες, κουτάλια και διάφορα ραβδάκια που ήταν κατασκευασμένα από ξύλο, κόκαλο και ελεφαντόδοντο.

36

ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΕΣ

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ

Το ένδυμα των κοριτσιών της Σπάρτης ήταν για πολλούς σοκαριστικό. Φορούσαν μόνον πέπλο, που χρησίμευε ως ιμάτιο και χιτώνας μαζί. Ήταν σαν μάλλινο σάλι πολύ στενό που σε κάθε ώμο στερεωνόταν από μια καρφίτσα και δεν υπήρχε ζώνη ή ραφή. Το ρούχο αυτό κάλυπτε μόνο ένα μέρος του σώματος, αφήνοντας το υπόλοιπο σώμα να γυμνώνεται με κάθε κίνηση. Οι μηροί έμεναν ακάλυπτοι και για αυτό τον λόγο ονομάστηκαν οι Σπαρτιάτισσες «φαινομηρίδες». Αν το ύφασμα

ήταν μακρύ, η Σπαρτιάτισσα το κόνταινε δένοντας το περίτεχνα, έτσι ώστε να το φέρει στο ύψος της. Επίσης οι νεαρές μπορούσαν να κυκλοφορούν γυμνές και να έχουν διάφορες δραστηριότητες έτσι.

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΙΣ ΓΙΟΡΤΕΣΟι Σπαρτιάτισσες ήταν πιο ελεύθερες και στις γιορτές. Η συμπεριφορά τους επηρέαζε τόσο τις Αθηναίες ώστε αναγκάστηκαν στην πόλη των Αθηνών να κάνουν ένα νέο άρχοντα, τον γυναικονόμο, ο οποίος επέβαλλε την τάξη στις γυναίκες.

37

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Βρεττός Λ., Γάμος, γέννηση, θάνατος στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Σαββάλα 2003-Μήλιος Α., Μπιργάλιας Ν., Παπαευθυμίου Ελ., Πετροπούλου Α., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τ.Α΄, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000-Flacelier R., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων , εκδ. Παπαδήμα 1980- Fantham Elaine κ.α., Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο εκδ. Πατάκη 2004- Todd S.C., Αθήνα και Σπάρτη, εκδ. Καρδαμίτσα 2005- Knigge Ursula, Ο Κεραμεικός της Αθήνας, εκδ. Κρήνη 1990- Αριστοτέλη, Αθηναίων Πολιτεία, μετ. Κοτζιούλας Γ. εκδ. Ζαχαρόπουλος - Αριστοφάνη, Νεφέλες, μετ. Βάρναλης Κ., εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα

-Ιστορία του ελληνικού έθνους-Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς-Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ-Κοινωνική και πολιτική οργάνωση στην αρχαία Ελλάδα ΟΕΔΒ-Περιοδικό Αρχαιολογία «Η ένδυση στην αρχαιότητα» τεύχος 82, Μάρτιος 2002 -Περιοδικό Αρχαιολογία «Το θέατρο στην αρχαία Ελλάδα» τεύχος 12, Αύγουστος 1984-Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη-Αχαρνής, Όρνιθες, Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη- Σαμαρά-Κάουφμαν Αλίκη, Ελληνικές αρχαιότητες στο Μουσείο του Λούβρου, εκδ. Αδάμ-διαδίκτυο :www.wikipedia.grwww.stogiastripod.com/articles/ancientathens.htmlwww.ypoteenousa.blogspot.com/2011/02/blog-post-08.htmlwww.tmth.edu.gr/aet/thematic-areas/pl35.htmlwww.tmth.gr/sciencerelated/64-arhaia-elliniki-technology1377-archaia-endymata-kai-ypodimatawww.1gym-komot.rod.sch.grwww.aesthitikos.blogspot.com/.../slides-delfoi-mwww.mybeautynet.grwww.sarantakos.com/arx-spartiatiss29.htmlwww.e-rodios.blogspot.com/2010/04/blog-spot-5277.htmlwww.en.wikipedia.org/wiki/Women-in-Ancient-Spartawww.ferenihil.pblogs.gr/dhmosios-kai-idiwtikos-bios-sthn-arhaia-ellada.htmlwww.dimitriskaranikolas.gr/main.asp?ElementId=15383www.postokano.gr/ta-kosmimata-stin-arhaia-ellada-toy-1400-pxwww.kosmimatamexantres.blogspot.com/2009/11/blog-post-26.htmlwww.amth.gr/ekpaideusi/educational/endumasia-kai-kosmisi.pdfwww.eimaste.gynaikes.gr

38

39