; r { 5 { | 3 recourse.uoi.gr/pluginfile.php/90462/mod_resource... · Grossattisch (όρος του...

$: ; r { 5 { | 3 recourse.uoi.gr/pluginfile.php/90462/mod_resource... · Grossattisch (όρος του A.Thumb)) ... ή ως το 565 μ.Χ. (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού$
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙΠρώιμη Μεσαιωνική Ελληνική

Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος

Άδειες Χρήσης

bull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons bull Για εκπαιδευτικό υλικό όπως εικόνες που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Τμήμα Φιλολογίας

(EΕ 2014-15)

Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΔ΄ ΕξάμηνοΔ΄ Εξάμηνο

Π ΦΙΛΟΣΠ ΦΙΛΟΣ

2 Πρώιμη 2 Πρώιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεσαιωνική Ελληνική

Από την Ελληνιστική Κοινή Από την Ελληνιστική Κοινή

στη Νέα Ελληνικήστη Νέα Ελληνικήbull Η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από την αρχαία περίοδο

προς τη νεότερη είναι αδύνατη χωρίς την εξέταση Κοινής

bull Οι απαρχές της Νέας Ελληνικής εντοπίζονται κυρίως στην

περίοδο της ελληνιστικής Κοινής (και όχι της Κλασικής

Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή

πολλά χαρακτηριστικά της Νέας Ελληνικής σε πρόδρομη

μορφή (Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Λεξικό)

bull Αναγκαία μια συνοπτική επανάληψη χαρακτκών Κοινής

τα οποία εν μέρει ισχύουν και για πρώιμη Μεσαιωνική

bull [ΝΒ Η γραμματική σύνοψη (διαφ 13-25) είναι εντός ύλης αλλά κυρίως σε σχέση με όσα ισχύουν amp για τη μεσαιωνική Ελληνική παρά σε σχέση με την κλασική αρχαία Ελληνική]

Ελληνιστική Κοινή ΙΕλληνιστική Κοινή Ι

bull Μετακλασική Ελληνική ελληνιστική (ή αλεξανδρινή)

Κοινή ( 3 τελευταίοι αιώνες πΧ) - αυτοκρατορική (ή

ρωμαϊκή) Κοινή ( 4 - 6 πρώτοι αιώνες μΧ) δηλ

συνολικά περ 3ος αι πΧ - 6ος αι μΧ

bull Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από

(i) σταδιακό παραμερισμό διαλέκτων προς όφελος

της Κοινής (δηλ γλώσσας ή διαλέκτου) amp

(ii) lsquoδιεθνοποιημένοrsquo χαρακτήρα της Ελληνικής δηλ

τη χρήση της (και) από μεγάλες ομάδες γηγενών

πληθυσμών (διγλωσσία) της Α Μεσογείου (πχ

Αίγυπτος Συρία Μ Ασία amp (αργότερα) ρωμ Ιταλία)

Ελληνιστική Κοινή ΙΙΕλληνιστική Κοινή ΙΙ

bull Σημείο καμπής για εξάπλωση Κοινής rarr υιοθέτηση

της αττικής διαλέκτου ως γραφειοκρατικής γλώσσας

για μακεδον κράτος Φιλίππου Βrsquo amp Μ Αλεξάνδρου

και οι μτγν κατακτήσεις τους ιδίως Μ Αλεξάνδρου

bull Στην πραγματικότητα βάση της ελληνιστικής Κοινής

ήταν η κλασική Αττική αλλά σε lsquoδιεθνοποιημένηrsquo -

ιωνίζουσα μορφή (+ κάποια χαρακτηριστικά από

άλλες διαλέκτους) δηλ όπως τη μιλούσαν οι κατά

βάση Ίωνες σύμμαχοι Αθήνας (rarr lsquoΜεγάληΜείζων

Αττικήrsquo lt γερμ Grossattisch (όρος του A Thumb))

ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής

bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής

(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου

Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ

bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ

(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)

bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)

ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική

ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η

ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια

κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς

τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου

μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)

Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής

bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα

διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων

μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους

bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες

και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)

bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από

άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)

bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από

κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ

Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα

μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας

Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής

bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)

Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια

bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική

(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)

bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι

παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ

εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν

από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)

[βλ παρακάτω]

Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής

Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης

μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp

δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u

bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a

(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e

και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το

μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u

bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο

αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))

Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή

(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)


Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες

δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)

+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη

bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1

απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e

ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ

άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια

bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε

μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν

αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr

o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)


Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα

κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών

ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)

ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά

τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ

λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ

διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr

οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)

bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε

φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)

bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα

(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν

ΠίνακαςΠίνακας

(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)

bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo

(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]


Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως

παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)

bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό

συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))

bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]

ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής

bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου

στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική

περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)

Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση

ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032

πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]


Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου

από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου

Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται

στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει

τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον

bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα

με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται

bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)

για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής

Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως

από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό

πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε

λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982


Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής

Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός

αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα

bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση

συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα

αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς

πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα

β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά

ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού


Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική

συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την

ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής

πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)

bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής

φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ

bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και

εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική

(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))

bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και

ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση

μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)


Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου

με παρακείμενο

bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp

προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)

bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την

πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ

των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω

bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo

είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο

ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)


Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων

πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν

lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)

bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος

β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι

πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων


ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης

bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της

ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής

αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και

συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)

bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)

υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων

bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ

χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως

πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ

(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους

πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)

Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής

ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών

σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο

στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)

bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά

κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής

bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ

ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης

όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης

όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)

bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ

μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής

και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά

rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά

λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών

bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από

τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα

καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-

διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην

ελληνόφωνη Ανατολή

bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp

Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)

Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια

bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος

αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια

συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν

bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος

(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς

Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)

bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453

μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ

πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)

1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)

bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική

Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]

Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ

ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη

(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-

1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ

1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά

χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως

μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη

Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη

Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής

επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ

bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει

συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)

Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη

Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της

στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο

bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά

lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo

bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της

αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και

έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και

θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι

ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή

η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες

ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)


Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και

πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής

bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε

διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας

Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές

πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο

εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια

bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο

λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν

από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται

bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα

(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία


Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές

αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης

της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση

νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc

leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp

bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής

ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με

παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε

στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)

bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)

και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα

Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο

bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη

Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα

παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η

Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ

10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ

Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp

Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)

Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων

bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του

ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία

-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους

Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)

Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)

((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)

Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο

ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες

(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος

αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη

Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες

(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)

bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές

bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ

μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική

στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη

bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου

(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ

Αρμενική Σλαβική κτλ)

Πηγές ΙΠηγές Ι

bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες

bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων

περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους

amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)

bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές

bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι

bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -

χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος

bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr

κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως

από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-

Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο

Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ

bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε

Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος

αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά

κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα

πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ

bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί

σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα

σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ

γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)

στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot

Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ

bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για

τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών

παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ

όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική

παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της

αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου

bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και

προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ

Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και

του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος

οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και

στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)

Πηγές ΙΠηγές ΙVV

bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης

ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται

ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την

πρώιμη μεσαιωνική περίοδο

bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ

11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών

από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων

(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως

δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά

λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων

Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά

πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ

σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη

μεσαιωνική Ελληνική

bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές

αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς

στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη

μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού

συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της

απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα

στο 700 και το 1100 μΧ περίπου

Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα

bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)

bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)

αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων

μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο

μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)

bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν

ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες

ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική

Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια

αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό

υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ



Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι

bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι

- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]

bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (

πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες

περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo

bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια

vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο

ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)

Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ

bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές

συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε

κάποιες διαλέκτους)

bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση

κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη

επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-

λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))

bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από

προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής

αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο

ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)

Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν

bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή

bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως

όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -

πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς

λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία

Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)

bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα

μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι

bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον

σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους

άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)

Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση

bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα

(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και

η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από

ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε

αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)

bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ

πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά

Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]

bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη

(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε

Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι

bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo

(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -

πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ

bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo

κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ

πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)

bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της

γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού

(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)

πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores

(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)

Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ

bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη

λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα

πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou

2010 556)2010 556)

bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη

Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην

αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της

αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της

γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο

χώρα ndash χώρες (πλέον))

Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ

Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των

ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα

πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις

κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες

είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να

διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού

bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι

μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι

διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]

αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)

Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV

Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον

περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους

(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της

αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων

παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή

παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά

την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou

2010 556)

bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ

ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται

πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν

Μορφολογία Μορφολογία V V

Πτώσεις (Δοτική)

bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται

κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη

και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά

Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης

υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν

bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο

rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)

bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες

εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ

bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής

μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα

Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ

Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε

παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην

ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το

συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -

επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)

bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ

η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής

συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)

rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο

bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες

περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι

του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού


Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)

προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας

bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους

πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη

περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))

bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία

αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ

και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp

πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ

(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ

Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ

Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε

ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής

υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω

απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ

ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον

με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται

πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν

γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή

και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp

δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας

τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει

Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ

Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι

bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη

δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας

(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)

bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο

(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ

ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)

bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου

τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη

μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)

bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ

γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)

Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ

Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ

ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής

αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά

ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης

συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και

φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε

bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω

-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -

εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από

ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για

αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)

καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω

Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ

Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους

bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων

ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής

(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ

ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές

στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη

υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα

bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη

φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))

bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ

ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν

Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ

Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr

σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και

γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)

bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ

ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές

ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ

ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα

πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι

μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν

bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και

(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ

ΣύνταξηΣύνταξη

bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του

καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα

σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα

bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)

bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια

σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση

του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)

χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση

τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό

ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ

ΛεξικόΛεξικό

bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων

(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών

σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-

(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων

παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων

bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική

Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο

λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα

πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)

Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)

Κείμενα ΙΚείμενα Ι

(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]

bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου

ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ

Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ

(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet

1995 61-64]

bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς

τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι

ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν

Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ

(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]

bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν

ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του

εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο

Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού

bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους

Σημειώματα

Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου

Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183

Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183

Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη

bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40

Άδειες Χρήσης

bull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons bull Για εκπαιδευτικό υλικό όπως εικόνες που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς



(EΕ 2014-15)



























































































































































































































































































































































































































































2010 556)2010 556)


























2010 556)



































































































































1995 61-64]






















(EΕ 2014-15)



























































































































































































































































































































































































































































2010 556)2010 556)


























2010 556)



































































































































1995 61-64]











































































































































































































































































































































































































































































2010 556)2010 556)


























2010 556)



































































































































1995 61-64]







































2010 556)



































































































































1995 61-64]



















































































































































1995 61-64]




















; r { 5 { | 3 recourse.uoi.gr/pluginfile.php/90462/mod_resource... · Grossattisch (όρος του...

Documents

Transcript of ; r { 5 { | 3 recourse.uoi.gr/pluginfile.php/90462/mod_resource... · Grossattisch (όρος του...