ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙΠρώιμη Νεοελληνική

Διδάσκων: Δρ. Παναγιώτης Φίλος

Άδειες Χρήσης

• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. • Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Τμήμα Φιλολογίας

(EΕ 2014-15)

Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΔ΄ ΕξάμηνοΔ΄ Εξάμηνο

Π. ΦΙΛΟΣΠ. ΦΙΛΟΣ

4. Πρώιμη Νέα Ελληνική4. Πρώιμη Νέα Ελληνική

Νέα Ελληνική ΙΝέα Ελληνική Ι

• Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453 μ.Χ.) → συμβατική

χρονολογία μετάβασης από τη μεσαιωνική στη νεότερη

εποχή

• Όμως οι άμεσες πραγματικές επιπτώσεις (ιστορικές,

γλωσσικές κτλ) ήταν μικρότερες απ’ ό,τι π.χ. μετά την γλωσσικές κτλ) ήταν μικρότερες απ’ ό,τι π.χ. μετά την

Άλωση του 1204 μ.Χ. ή και μετά την πτώση της Κρήτης

στους Τούρκους (1669 μ.Χ.)

• Η περίοδος 1453-1669 ή κάπως πιο γενικά 1500-1700 →

Πρώιμη Νεοελληνική, δηλ. μια μεταβατική περίοδος από

τη Μεσαιωνική Ελληνική προς την κυρίως Νεοελληνική

Νέα Ελληνική ΙΙΝέα Ελληνική ΙΙ

• Σε γλωσσικό επίπεδο βέβαια υπάρχει πάντα κάποιος

συγκεκριμένος αντίκτυπος από τα ιστορικά γεγονότα

(π.χ. σαφής ενδυνάμωση διαλεκτικών χαρακτηριστικών

μετά την Άλωση του 1204 μ.Χ., τερματισμός της Κρητικής

Αναγέννησης (τέχνη, λογοτεχνία κτλ) μετά το 1669 μ.Χ.), Αναγέννησης (τέχνη, λογοτεχνία κτλ) μετά το 1669 μ.Χ.),

αλλά δεν υπάρχει κανονικά κάποια σημαντική τομή με

αυτόματο τρόπο λόγω πολιτικο-στρατιωτικών ή άλλων

γεγονότων

• Σε γενικές γραμμές, στην Πρώιμη Νεοελληνική υπάρχει

ενίσχυση/ολοκλήρωση ορισμένων γλωσσικών εξελίξεων

των όψιμων Μέσων Χρόνων

Πρώιμη Νέα Ελληνική Ι Πρώιμη Νέα Ελληνική Ι

(περ. 1500(περ. 1500--1700)1700)

• Η λόγια ελληνική γλώσσα εξακολουθεί να είναι το

προτιμητέο γλωσσικό μέσο στη λογοτεχνία

• Πβ. εδώ Ιταλία της ίδιας εποχής όπου η Λατινική επίσης

εξακολουθεί να είναι σε χρήση παρά τη μεγάλη άνθηση

της ιταλικής λογοτεχνίας,ποίησης & πρόζας (π.χ. Δάντης, της ιταλικής λογοτεχνίας,ποίησης & πρόζας (π.χ. Δάντης,

Βοκκάκιος, Πετράρχης) ήδη από τον 13ο αι. → βάση η

διάλεκτος της Τοσκάνης (πρωτεύουσα η Φλωρεντία)

• Η δημώδης ελληνική λογοτεχνία όμως είναι κυρίως

ποίηση (συνήθως σε προφορική μορφή, π.χ. δημοτικά

τραγούδια), ενώ στην πεζογραφία κυριαρχεί η λόγια

γλώσσα (συνήθως σε γραπτή μορφή)

Πρώιμη Νέα Ελληνική ΙΙΠρώιμη Νέα Ελληνική ΙΙ

• Κατάρρευση της Βυζαντινής διοίκησης → παρακμή

εκπαίδευσης, φυγή πολλών λογίων και μεταφορά

πολυάριθμων πολύτιμων χφφ. προς τη Δύση → πλήγμα

για τη λόγια γλώσσα και τον πνευματικό βίο

• Απομείωση αριθμού εγγραμμάτων στις υπό οθωμανική • Απομείωση αριθμού εγγραμμάτων στις υπό οθωμανική

διοίκηση περιοχές → αύξηση της σπουδαιότητας των

υπολοίπων ελληνόφωνων κοινοτήτων, τόσο (α) των

βενετοκρατούμενων (Κύπρος, Κρήτη, Ιόνια Νησιά) όσο &

(β) των (συνεχώς αυξανόμενων & ενδυναμούμενων)

ελληνικών παροικιών σε πόλεις του εξωτερικού (π.χ.

Βενετία και αργότερα επίσης Τεργέστη, Βιέννη κτλ)

Πρώιμη Νέα Ελληνική ΙΙΙΠρώιμη Νέα Ελληνική ΙΙΙ

• Ωστόσο, η λόγια γλώσσα παραμένει σε χρήση στην

Εκκλησία (λειτουργικά και διοικητικά)

• Εξάλλου η απόσταση ανάμεσα στη λόγια και την

καθομιλούμενη Ελληνική ήταν μικρότερη στον

ελληνόφωνο κόσμο απ’ ό,τι ανάμεσα στη Λατινική και ελληνόφωνο κόσμο απ’ ό,τι ανάμεσα στη Λατινική και

τις ρομανικές (νεολατινικές) γλώσσες στον λατινόφωνο

(ρομανόφωνο) κόσμο (Browning 1995:120)

Πηγές ΙΠηγές Ι

• Άμεσες γραπτές πηγές:(α) δημοτική ποίηση (πχ κλέφτικα

τραγούδια) → ανθεί στην κυρίως Ελλάδα & τη Μ. Ασία

(β) σημαντικά λογοτεχνικά έργα (Κύπρος, Κρήτη & άλλα

νησιά Αιγαίου & Ιονίου) (γ) βίοι αγίων, λαϊκά κείμενα

κτλ (δ) έγγραφα (π.χ. νοταριακά έγγραφα, αρχεία)κτλ (δ) έγγραφα (π.χ. νοταριακά έγγραφα, αρχεία)

• Τα πιο σημαντικά λογοτεχνικά έργα ανά περιοχή:

• (i) Κύπρος: το Χρονικό του Γεωργίου Βουστρώνιου (τέλη

15ου) → συνεχίζει το Χρονικό του Λεόντιου Μαχαιρά.

Συλλογή ερωτικών ποιημάτων στην Κυπριακή. Μετά την

Οθωμανική κατάκτηση (1571) περιορισμός της κυπριακής

λογοτεχνικής παραγωγής στη δημοτική ποίηση

Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ

• (ii) Ρόδος: Ποιήματα Εμμανουήλ Γεωργιλά (αρχές 16ου) με

ιταλική επίδραση, πριν από την Οθωμανική κατάληψη

Ρόδου και Δωδεκανήσων (1522). Βλ και (iii)

• (iii) Κρήτη: Το πιο σημαντικό κέντρο μετά την Άλωση → • (iii) Κρήτη: Το πιο σημαντικό κέντρο μετά την Άλωση →

πολλοί πρόσφυγες, ακόμη και από Κωνσταντινούπολη

• Σημαντικά έργα από αρχές 16ου αι., π.χ. ο Θρήνος για την

Άλωση της Κωνσταντινούπολης (ίσως δωδεκανησιακός

όμως) και ο Απόκοπος του Μπεργαδή → θεματολογικά

θυμίζει τη Divina Comedia του Δάντη κ.ά.

Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ

• Στα τέλη 16ου – αρχές 17ου οι δύο μεγάλοι δημιουργοί,

Γεώργιος Χορτάτζης & Βιτσέντζος Κορνάρος → τους

αποδίδονται τραγωδίες (π.χ. Ερωφίλη (Γ.Χ.), Θυσία του

Αβραάμ (Β.Κ.)) και κωμωδίες (π.χ. Κατζούρμπος (Γ.Χ.))

• Το πιο σημαντικό έργο φυσικά είναι το ρομαντικό έπος • Το πιο σημαντικό έργο φυσικά είναι το ρομαντικό έπος

του Β. Κορνάρου, ο διαχρονικά δημοφιλής Ερωτόκριτος

• Τα λογοτεχν. αυτά έργα, παρά τις όποιες λογοτεχνικές

ή/και τοπικές ιδιαιτερότητες, αλλά και τις τυχόν δυτικές

επιρροές (π.χ. Η Ωραία Βοσκοπούλα, αρχές 16ου αι.),

επιτρέπουν την εξαγωγή κάποιων συμπεραμάτων για

την εξέλιξη της Ελληνικής αμέσως μετά την Άλωση, αν

και υπάρχουν και τοπικά κρητικά χαρακτηριστικά:

Πηγές ΙΠηγές ΙVV

• Π.χ. ενίοτε υπάρχει εναλλαγή ανάμεσα σε κοινούς

δημοτικούς και κρητικούς διαλεκτικούς τύπους, π.χ. τὸκορμί της vs. ἡ ὀμορφιά τζη, τί vs. ἴντα κτλ

• Αργότερα μειώνονται οι εξωκρητικοί γραμματ. τύποι σε

Χορτάτζη & Κορνάρο, όχι όμως εξίσου και στο λεξιλόγιοΧορτάτζη & Κορνάρο, όχι όμως εξίσου και στο λεξιλόγιο

• Ωστόσο συχνά εμφανίζονται ακόμη και ενδοδιαλεκτικές

διαφοροποιήσεις, π.χ.στο γ΄ πληθ.: ανατ. κρητικοί τύποι

-ουν(ε), -αν(ε) vs. δυτ. κρητικοί τύποι -ουσι, -ασι

• Παρομοίως ανατ. κρητική συλλαβ. αύξηση ἐ- vs. δυτ.

κρητική ἠ- (π.χ. ἔφυγα vs. ἤφυγα), αλλά και ανατ. κρητ.

δὰ μή + υποτ. vs. δυτ. κρητικό δὲν θά + υποτ.

Πηγές Πηγές V V

• Γενικότερα το δυτικό ιδίωμα θα συγκλίνει με την κοινή

δημοτική και θα γίνει όλο και πιο συχνό στη λογοτεχνία

της Κρήτης ακόμη και σε έργα γραμμένα σε ανατολικό

κρητικό ιδίωμα, π.χ. Ερωτόκριτος.

• Browning (1995: 123-24): η Κρητική διάλεκτος θα • Browning (1995: 123-24): η Κρητική διάλεκτος θα

μπορούσε να εξελιχθεί σε μοντέλο της κοινής δημοτικής,

αφού δεν είχε μεγάλη απόσταση από τα περισσότερα

ιδιώματα της κυρίως Ελλάδας, ειδικά τα νότια. Ωστόσο η

Οθωμανική κατάκτηση (1669) σταμάτησε την Κρητική

Αναγέννηση → πολλά μέλη της άρχουσας τάξης (συχνά

βενετσιάνικης καταγωγής) στην Κρήτη εξισλαμίστηκαν,

ενώ πολλοί άλλλοι κατέφυγαν στα Ιόνια νησιά (Βενετία)

Πηγές Πηγές VIVI

• (iv) Ιόνια Νησιά: συνέχιση εν μέρει της Κρητικής

Αναγέννησης → αρκετές παραφράσεις ιταλικών έργων,

π.χ. διασκευή έργου Βοκκάκιου (Θησηίς)

• Η ανώτερη τάξη → βενετσιάνικη/εξιταλισμένη vs. οι

αυτόχθονες ελληνικές λαϊκές τάξεις εκτός των αστικών αυτόχθονες ελληνικές λαϊκές τάξεις εκτός των αστικών

κέντρων → δημώδης Ελληνική, νοητή συνέχεια της

λογοτεχνικής Κρητικής, αλλά και των δημωδών έργων

της Όψιμης Βυζαντινής Περιόδου (π.χ. Έπος Διγ. Ακρίτη/-

α) → πολύ κοντά στο γλωσσικό ιδίωμα στο οποίο θα

βασιστεί ο Διονύσιος Σολωμός για τα ποιήματά του (πβ.

και τη λαϊκή καταγωγή της μητέρας του)

Πηγές Πηγές VIIVII

• Έμμεσες πηγές: Περιγραφή της δημώδους προφορικής

γλώσσας από τον Κερκυραίο Νικόλαο Σοφιανό (α΄ μισό

16ου αι.), αλλά και από τους Girolamo Germano (1622),

Simon Portius (1632) κ.ά., μολονότι συνυπάρχουν

συνήθως και στοιχεία της λόγιας γλώσσας σε αυτές τις συνήθως και στοιχεία της λόγιας γλώσσας σε αυτές τις

περιγραφές

• Πβ. επίσης γραμματική Ρωμανού Νικηφόρου (17ος αι.)

με τοπικά διαλεκτικά στοιχεία καθώς και το λεξικό του

γάλλου κληρικού Alessio de Somavera για τη δημώδη

Ελληνική (αρχές 18ου αι.)

Βασικά Χαρακτηριστικά Βασικά Χαρακτηριστικά

Πρώιμης Νέας Ελληνικής ΙΠρώιμης Νέας Ελληνικής Ι

• Βασικά χαρακτηριστικά κειμένων Πρώιμης Νεοελληνικής:

• Φωνολογία: συνύπαρξη λογίων-δημωδών συμπλεγμάτων,

π.χ. -κτ-, -χθ- & -πτ-, -φθ- δίπλα σε -χτ- & -φτ- (κτίζω~χτίζω)

• Το τελικό -ν όπως στα ΝΕ αν και ποικιλία σε κείμενα (όμως

ουδ. -ι μόνο), ποικιλία ανάμεσα σε λόγια-δημώδη κείμεναουδ. -ι μόνο), ποικιλία ανάμεσα σε λόγια-δημώδη κείμενα

• Το <γ> (τριβόμενο [ɣ]/[ʝ] ή ημιφ. [w]/[j]) μεσοφωνηεντικά

χάνεται (π.χ. να φάγω > φάω, λέγεις > λες) & προστίθεται

μεταξύ ηχηρού τριβόμενου & φωνήεντος (π.χ. πιστεύγω )

• Μορφολογία: ονοματικό κλιτικό σύστημα εξομαλύνεται →

λιγότεροι διπλότυποι & λιγότερες γραμ. ‘ανωμαλίες’

→πλησιάζει προς μτγν. δημοτική. Λιγοστά ουσ. γ’ κλίσης,

πβ. ενίοτε τύπους όπως έγκλισες, πτώσες (π.χ. Ν.Σοφιανός)

Βασικά Χαρακτηριστικά Βασικά Χαρακτηριστικά

Πρώιμης Νέας Ελληνικής ΙΙΠρώιμης Νέας Ελληνικής ΙΙ• Πβ. και νέα ουσιαστικά σε -ες, -ε από τα τουρκικά -e (π.χ.

καφές, -έ) → προσθήκη -ς ως δείκτη ονομ. εν. αρσενικών

• Τα λόγια δάνεια επιδρούν και στον τονισμό ουσιαστικών

→ πβ. ΑΕ πρότυπα τονισμού (π.χ. ἄνθρωπος, ἀνθρώπου)

• Το μσν. θηλ. άρθρο ταῖς/τές (<ΑΕ τάς, λόγω κατάληξης ουσ. • Το μσν. θηλ. άρθρο ταῖς/τές (<ΑΕ τάς, λόγω κατάληξης ουσ.

-ες)→ πλέον τίς (περισσότερες διάλεκτοι - όμως ακόμη τές

στην Κυπριακή) λόγω αναλογικής επίδρασης από άλλους

τύπους του θηλ. άρθρου, π.χ. ον. πλ. οἱ [i] (< αἱ [e]),αλλά

και ενικός ἡ [i] - τῆς [tis] - τή(ν) [ti(n)], οι οποίοι προφανώς

αποδείχτηκαν ισχυρότεροι από την επίδραση κατάληξης -

ες της αιτ. πληθ. πολλών θηλ. ουσιαστικών – επιθέτων.

Ωστόσο ίσως (και) φωνολογικοί λόγοι πάλι (πβ. ον. πληθ.)

Βασικά Χαρακτηριστικά Βασικά Χαρακτηριστικά

Πρώιμης Νέας Ελληνικής ΙΙΙΠρώιμης Νέας Ελληνικής ΙΙΙ• Μορφοσύνταξη: εδραίωση (i) περιφρ. μέλλοντα θά + υποτ.

(17ος αι.) & (ii) περιφρ. παρακείμενου ἔχω + απαρ. (ως 17ο),

αν και υπάρχουν & άλλοι τύποι (ἔχω+μτχ. πρκ. ή επιθ. -τος)

• Επίσης εμφάνιση (iii) θά + οριστ. παρατ. → δυνητικό στο

παρελθόν (πβ. και ΝΕ θα ήθελα – vs. ΑΕ ἤθελον ἄν) αντί παρελθόν (πβ. και ΝΕ θα ήθελα – vs. ΑΕ ἤθελον ἄν) αντί

για μεσαιωνικό εἶχα + απαρ. αορ. (υπερσυντέλικος πια)

• Ενδιάμεσο στάδιο → νά + οριστ. ιστορ. χρόνου (πβ. π.χ.

Πτωχοπροδρομικά: και τότε νά ’δες, δέσποτα, πηδήματα

νεωτέρου) ← ίσως από χρήση νά + υποτ. ως μελλοντικής

έκφρασης (και αυτό ίσως από χρήση υποτ. αορίστου ως

μελλοντικού ρημ. τύπου την εποχή της Κοινής)

• Πβ. & ‘συμφύρσεις’, π.χ. νά + υποτ. + θέλω/θέλε (άκλιτο)

Βασικά Χαρακτηριστικά Βασικά Χαρακτηριστικά

Πρώιμης Νέας Ελληνικής ΙΠρώιμης Νέας Ελληνικής ΙVV• Λεξιλόγιο: υπάρχουν και δάνεια (λεξικά, γραμματικά και

μεταφραστικά) και νεολογισμοί

• Αρκετά λεξικά δάνεια (π.χ. ορολογία κουζίνας, ένδυσης,

διοίκησης, ναυτιλίας), κυρίως από Τουρκική (π.χ. μπογιά,

μπαμπά-ς, σοκάκ-ι), αλλά και από Ιταλική (Βενετσιάνικη) μπαμπά-ς, σοκάκ-ι), αλλά και από Ιταλική (Βενετσιάνικη)

(π.χ. κο(υ)ρδέλα, φο(υ)ρτούνα)

• Επίσης μεταφραστικά δάνεια, π.χ. από Τουρκική (αν και σε

κάποιες περιπτώσεις πρόκειται για ‘βαλκανισμούς’, δηλ.

κοινά χαρακτηριστικά βαλκανικών γλωσσών λόγω επαφής),

π.χ. τουρκ. buyurun ~ ελλ. ορίστε (;) (προστακτική → όρος -

προτροπή προς συνομιλητή για επανάληψη φράσης του)

Βασικά Χαρακτηριστικά Βασικά Χαρακτηριστικά

Πρώιμης Νέας Ελληνικής Πρώιμης Νέας Ελληνικής VV• Κάποια άλλα πολιτισμικά δάνεια και νεολογισμοί, κυρίως

από δυτικές γλώσσες, και ενίοτε μάλιστα από (αρχαιο-)

ελληνικά μορφήματα, π.χ. ἐγκυκλοπαιδεία [sic], ανήκουν

συνήθως στην αμέσως επόμενη περίοδο, δηλ. 18ο αι. κεξ.

• Επίσης γραμματικά δάνεια, ιδίως νέα επιθήματα, π.χ. • Επίσης γραμματικά δάνεια, ιδίως νέα επιθήματα, π.χ.

τουρκ. -τζης, -λης, ιταλ. (βενετσ.) -αδα, -αρία κτλ

• Επίσης έντονη επίδραση Τουρκικής στην Ελληνική Μ. Ασίας

και Ιταλικής στην Ελληνική Κάτω Ιταλίας, καθώς & Ιταλικής

και Γαλλικής στο ελληνικό ιδίωμα Κορσικής

• Πβ. και τον νέο τύπο παρατακτικών σύνθετων (dvandva),

π.χ. αντρόγυνο, μαχαιροπίρουνα, γιδοπρόβατα

ΚείμεναΚείμεναΕμ. Γεωργιλάς Εμ. Γεωργιλάς –– Β. Κορνάρος, Β. Κορνάρος, ΕρωτόκριτοςΕρωτόκριτος

• Κοντεύγ’ ἡ ὥρα κι ὁ καιρὸς, κυρά μου

ποὺ μέλλει νὰ μισέψω ἀπὸ ξαυτό(ς) σου˙

ὅμως ἀφήννω ‘δὰ στὸν ὁρισμόν σου

ὅλον τὸν ἐμαυτόν μου, ἀγγέλισσά μου

• ---------------------------------------------------------------------------------------------------• ---------------------------------------------------------------------------------------------------

• Ὁ Ρώκριτος ὡσὰν ἀϊτὸς ἀπὸ τὴ σέλα βγαίνει,

πεζέφνει καὶ τὸν Ἄριστον ἤστεκε κι ἀνιμένει˙

ἐκεῖνος πάλι νὰ θωρῆ πεζὸν ἔτοιον ὀχθρόν του

γιὰ τὰ πρεπὰ τῆς ἀντρειᾶς πεζέφνει ἀπ’ τ’ ἄλογό του.

• «Μὴ βιάζεσαι πολλὰ, Ἄριστε, κ’ ἡ μέρα πρὶ βραδιάση,

ἕνας μας θὲ νὰ σκοτωθῆ καὶ ὁ ρῆγας του θὰ χάση [...]»

• [πβ. Horrocks 2006: 558-59, Tonnet 1995: 128 κεξ.]

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του

εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο

Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.

• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου

Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις:• Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ.http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1183.

Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Δρ. Παναγιώτης Φίλος. «Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ. Πρώιμη Νεοελληνική». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1183.

Σημείωμα Αδειοδότησης• Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη.

• [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.