Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ (1919 – 1922)

Ο δρόµος προς τη Μικρά Ασία Η προϊστορία της Μικρασιατικής εκστρατείας αποτελούσε από µόνη της µια πολύ-πλοκη και σκοτεινή περιπέτεια. Για την ακρίβεια στα χρόνια που ακολούθησαν την ελληνική ανεξαρτησία, στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, η περιοχή δεν βρι-σκόταν πάνω στις µεγάλες λεωφόρους που –όπως τότε θεωρούσαν– οδηγούσαν στην περίλαµπρη ολοκλήρωση του ελληνικού έθνους. Οι δρόµοι του µεγαλείου οδηγούσαν τότε στην Κωνσταντινούπολη και, στο ενδιάµεσο, το ενδιαφέρον επικεντρωνόταν στον αγώνα για την Κρήτη και µετά για τη Μακεδονία, τα άµεσα δηλαδή σύνορα του πρώτου ελληνικού κράτους. Η Σµύρνη, η ενδοχώρα της, η µικρασιατική ενότητα ήταν βέβαια στα υπόψη της Μεγάλης Ελλάδας, ποτέ όµως δεν είχαν βρεθεί στην κορυφή των εθνικών διεκδικήσεων. Σε τελευταία ανάλυση, µε τις προοπτικές των τότε πραγ-µάτων, η µεγάλη πύλη της Ιωνίας, η Σµύρνη –µαζί µε τη µικρότερη των Κυδωνιών, του Αϊβαλί– σε στενή σύνδεση µε τις απέναντι ακτές της Χίου και της Λέσβου εξυ-πηρετούσαν πολύ περισσότερο την ελληνική οικονοµική και ανθρώπινη κινητικότητα παρά την αντίστοιχη τουρκική. Κανείς λοιπόν δεν αισθανόταν την ανάγκη να τις διεκ-δικήσει άµεσα, πιεστικά, µαχητικά και επιτακτικά. Οι Βαλκανικοί πόλεµοι αρχικά, που προσέθεσαν τα µεγάλα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου στην ελληνική επικράτεια, και ο Α’ Παγκόσµιος πόλεµος και οι ευρύτερες ανατροπές που έφερε στην περιοχή, ανέτρεψαν την κλίµακα των προτεραιοτήτων. Στο µεταξύ όµως οι ουσιαστι-κές αλλαγές είχαν γίνει αλλού. Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα µεγάλος αριθµός Ελλήνων, προερχόµενος είτε από το ελεύθερο βασίλειο είτε από τις οθωµανικές περιοχές, δεν έπαυσε να µετανα-στεύει προς τη Μικρά Ασία, αρχικά προς τα παράλια και στη συνέχεια προς την ενδο-χώρα. Αυτός ο νέος µαζικός εποικισµός συνένωσε τις παλαιότερες κοινότητες των

Ανάµεσα στη Σµύρνη και τις απέναντι ακτές της Χίου και της

Ο µικρασιατικός ελληνισµός

Εκτιµήσεις για την αριθµητική του παρουσία

Α. Στατιστικές Πάλλη για την προ του 1911-12 περίοδο

Βιλαέτι Έλληνες Τούρκοι ΔιάφοροιΚωνσταντινούπολης 364.000 449.000 380.000Αϊδινίου-Σµύρνης 622.000 941.000 96.000Τραπεζούντας 354.000 958.000 51.000Προύσας 278.000 1.193.000 99.000Ικονίου 87.000 989.000 26.000Άγκυρας 46.000 668.000 108.000Σεβαστείας 99.000 840.000 171.000Κασταµονής 25.000 938.000 5.000Διοίκηση Νικοµήδειας 73.000 117.000 85.000Διοίκηση Δαρδανελίων 33.000 139.000 6.000

Σύνολο 1. 982.000 7.231.000 926.000

Δηλαδή σε έναν συνολικό πληθυσµό 10.140.000, οι Έλληνες (ο όρος περιλαµβάνει όλους τους χριστιανούς ορθόδοξους, ποίµνιο του πατριαρχείου) αποτελούσαν το 19,6% του πληθυσµού, οι Τούρκοι το 71,3% και οι διάφοροι (Αρµένιοι, Βούλγαροι, Εβραίοι, Ευρωπαίοι, Ατσίγγανοι κλπ.) το 9,1%.

Οι αριθµοί βρέθηκαν στο Αρχείο Πάλλη, «Στατιστικοί Πίνακες», και πρέπει να γίνουν δεκτοί µε επιφυλάξεις.(Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος, Α’, νβ’)

Β. Διωχθέντες Έλληνες (χριστιανοί ορθόδοξοι) στα χρόνια του πολέ-µου 1914-1918Σύµφωνα µε τη «Μαύρη Βίβλο» της Πατριαρχικής Επιτροπής

Από τη Θράκη 88.000Από τη δυτική Μικρά Ασία 145.000Από τον Πόντο 257.000Σύνολο 490.000

Ο αριθµός των διωχθέντων στον Πόντο συνδέεται µε την εκεί ρωσική κατοχή και την επανακατάληψη της περιοχής από τις τουρκικές δυνάµεις µετά την κατάρρευση της Ρωσίας το 1918, οπότε πολλοί χριστιανοί ακολούθησαν τις αποχωρούσες ρωσικές δυνά-µεις ή καταδιώχθηκαν.

(Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος, Α’, ξγ’)

Γ. Πληθυσµός Σµύρνης 1912Τούρκοι 92.000Ρωµιοί (Έλληνες) 135.000Εβραίοι 25.000Αρµένιοι 9.000Καθολικοί και Διαµαρτυρόµενοι 14.000Σύνολο 275.000

Ο αριθµός των Ρωµιών ποικίλλει στις στατιστικές, εξαιτίας της διαρκούς επικοινωνίας –και ως εκ τούτου εύκολης µετακίνησης πληθυσµού– µε τις περιοχές προέλευσης ή καταγωγής (νησιά Αιγαίου, Κυκλάδες, παλαιά Ελλάδα κλπ.).

Ρωµιών της περιοχής σε µία εκτεταµένη, σχεδόν συµπαγή όσο βρισκόµασταν κοντά στις ακτές, ζώνη ελληνικής παρουσίας και ως εκ τούτου ελληνικού ενδιαφέροντος. Το πρώτο βήµα ήταν να µπει η Ελλάδα στον µεγάλο χορό των «διεκδικήσεων», µε άλλα λόγια στην παρέα των µεθαυριανών νικητών. Δεν ήταν αυτονόητη εξέλιξη. Αντίθετα η επιλογή στρατοπέδου έγινε µέσα σε ατµόσφαιρα έντονης εσωτερικής δια-µάχης, σε συνθήκες βαθύτατου πολιτικού διχασµού και ανοικτής εξωτερικής επέµ-

(Αναγνωστοπούλου Σία, «Μικρά Ασία, 19ος αι. – 1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες», Αθήνα, 1997, Πίνακες, 1)

Δ. Εξέλιξη του ελληνορθόδοξου πληθυσµού της Σµύρνης (εκτιµή-σεις)

1631 15.0001675 10.0001702 10.0001731 12.0001739 21.0001776 25.0001812 40.000 (Ήδη η πολυπληθέστερη αστική κοινότητα Ελλήνων µετά την Κωνσταντινούπολη)1837 48.000 (Ως αστική κοινότητα παραµένει µεγαλύτερη απ’ ό,τι λ.χ. η Αθήνα)1840 55.0001857 60.0001868 75.000

(Αναγνωστοπούλου Σία, «Μικρά Ασία, 19ος αι. - 1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες», Αθήνα, 1997, Πίνακες, 1)

βασης. Αυθαίρετα σχεδόν µπορούµε να υποθέσουµε ότι η στροφή προς τη Μικρά Ασία ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1917 όταν, χάρη στη γαλλική αποφασιστικότητα και στη σύντοµη εκστρατεία ισχυρών γαλλικών –αλλά και συµµαχικών, µέχρι και ρωσι-κών– στρατιωτικών δυνάµεων στον Ισθµό και στην Αθήνα, µπόρεσε να ενοποιηθεί η χωρισµένη στα δύο χώρα. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος υποχρεώθηκε σε παραίτηση –η εναλλακτική λύση ήταν η ισοπέδωση της Αθήνας από τα πυροβόλα των γαλλικών πλοίων–, ο πρίγκιπας Αλέξανδρος ανέβηκε στον θρόνο, ενώ λίγο αργότερα την ίδια διαδικασία ακολούθησε και η κυβέρνηση Ζαΐµη, η οποία παραιτήθηκε ώστε να ανα-λάβει ο Ελευθέριος Βενιζέλος την εξουσία καθ’ άπασα την επικράτεια, που φαινόταν στον ίδιο και στους οπαδούς του εξαιρετικά µικρή.Οι µεταβολές στην κορυφή ελάχιστα εξοµάλυναν το κλίµα στη βάση. Η χώρα εξα-κολουθούσε να είναι διαιρεµένη σε δύο εχθρικά και αλληλοµισούµενα στρατόπεδα, που γεωγραφικά ορίζονταν από τη λεγόµενη Παλαιά και τη Νέα Ελλάδα. Στην πρώτη, ήταν πλέον προφανές, λίγοι ήταν διατεθειµένοι να πληρώσουν το κόστος –συχνά σε αίµα– για κατακτήσεις που τίποτε δεν υπόσχονταν σε αυτούς τους ίδιους. Η από-πειρα «ενοποίησης» της χώρας από την κυβέρνηση Βενιζέλου υπήρξε, πολλές φορές, υπέρµετρα βίαιη, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε τις «υποχρεώσεις» της χώρας προς τους συµµάχους, την επιστράτευση δηλαδή στην Παλαιά Ελλάδα για το µακεδονικό µέτωπο. Πολλοί, τότε και µετέπειτα, ζητούσαν ακόµα πιο βίαιη εσωτερική πολιτική. Χρόνια µετά, ο Γεώργιος Βεντήρης στο πόνηµά του Η Ελλάς του 1910-1920 (επανέκ-δοση, Ίκαρος, β’ τόµος, σ. 367-368) έψεγε τον Βενιζέλο, γιατί δεν εφάρµοσε δικτα-τορικές λύσεις ώστε απερίσπαστος να προχωρήσει στις εθνικές φιλοδοξίες του. «Δύο το πολύ εκατοµµύρια προσώπων του παλαιού κράτους», έγραφε, «έκριναν την τύχην έξη εκατοµµυρίων Ελλήνων των Νέων Χωρών και του αλύτρωτου Γένους. Οι λαοί, ως µεγάλαι οµάδες, υφίστανται συχνά παρακρούσεις. Είναι ο καρπός των συναισθηµα-τικών κλίσεων της µάζης. Δι’ αυτάς απαιτείται η δικτατορία, εν ονόµατι του κοινού λογικού και του αναλλοίωτου εθνικού συµφέροντος». Και παρακάτω, «Αλλ’ εκ της εν γένει εθνικής κοινωνίας είχε προκύψει µία τάξις, η αστική, δυναµένη να ηγηθή δικτα-τορικώς του ελευθέρου βασιλείου. Yφίστατο µοναδικόν όργανον επιβολής, ο στρατός της Εθνικής Αµύνης. [...] Tο δικτατορικόν σύστηµα, άνευ Βασιλέως και Βουλής, άνευ συµβιβασµών και παραχωρήσεων, θα παρετείνετο έως την πλήρη αποπεράτωσιν της

Ο αποκλεισµός της Αθήνας από τις γαλλικές κυρίως στρατιωτι-

εθνικής προσπαθείας». Οι οµολογηµένες αυτές προθέσεις µαρτυρούσαν µεν την έκταση και το βάθος του Διχασµού, ελάχιστα όµως βοηθούσαν στον προσδιορισµό µιας ουσιαστικής πολιτικής. Για να υλοποιηθούν τα σχέδια του Βενιζέλου χρειαζόταν πόλεµος, πόλεµος µαζικός στον οποίο πάρα πολλοί θα έπαιρναν µέρος. Τους στρατιώτες αυτούς δεν θα τους έδινε η κατά τον Βεντήρη «αστική τάξις», για αγρότες και εργαζόµενους επρόκειτο. Αν αυτοί δεν ακολουθούσαν, πόλεµος δεν γινόταν. Για τον προφανή αυτό λόγο η πολιτική του Βενιζέλου ήταν δισυπόστατη, περιλάµβανε την καταστολή αλλά και τον συµβιβασµό. Ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Εµµανουήλ Ρέπουλης ανέλαβε το δύσκολο αυτό έργο. Ο ίδιος ο Βενιζέλος σχεδόν µόνιµα απουσίαζε. Κοντά στις κυβερ-νήσεις των ισχυρών, στις ευρωπαϊκές µητροπόλεις αναζητούσε τους δρόµους προς τη Μεγάλη Ελλάδα.

Οι προσανατολισµοί των διεκδικήσεωνΤελικά, έστω και διά πυρός και σιδήρου, το 1918 η Ελλάδα κατάφερε να παρουσιάσει εικόνα ενιαίου κράτους και να στείλει σχεδόν αξιοπρεπή σε µέγεθος στρατεύµατα στο συµµαχικό µέτωπο στη Μακεδονία. Η εκεί –µικρή– συµβολή της στην τελική επιτυχία και οι απώλειες που έδωσε για τον σκοπό αυτό της έδωσαν µια καλή θέση στο τραπέζι των διαπραγµατεύσεων µετά το τέλος του πολέµου. Η θέση αυτή γινό-ταν ακόµα καλύτερη χάρη στη γεωπολιτική συγκυρία, χάρη στο γεγονός δηλαδή ότι όλοι οι εχθροί της Ελλάδας –οι γείτονές της– βρίσκονταν στο στρατόπεδο των ηττη-µένων που περίµεναν απλώς την τιµωρία τους. Από τη δεσπόζουσα αυτή θέση ο Βενιζέλος, στο όνοµα της χώρας, άρχισε να ιεραρχεί τις διεκδικήσεις του σε βάρος των χαµένων. Η συγκυρία παρουσιαζόταν ευνοϊκή και διαρκώς γινόταν καλύτερη. Η Ρωσία κλεινόταν στον εαυτό της µέσα στην επαναστατική θύελλα. Αυτό σήµαινε ότι ένας από τους βασικούς παράγοντες –µαζί µε την Αυστροουγγαρία– στα Βαλκάνια και στα Στενά έφευγε από το παιχνίδι των διεκδικήσεων. Το κενό που δηµιουργήθηκε έσπευσαν να το καλύψουν νέοι διεκδικητές, µε επικεφαλής την Ιταλία. Η τελευταία όµως δεν ήταν παρά µια δευτερεύουσα δύναµη και ο Βενιζέλος αντιλήφθηκε σωστά πως θα µπορούσε να ξεπεράσει το νέο πρόβληµα προσεγγίζοντας τους πραγµατικά ισχυρούς, κυρίως τη θαλασσοκράτειρα Μεγάλη Βρετανία. Ταύτισε την πολιτική του µε

Τα σχέδια του Βενιζέλου για τις εθνικές διεκδικήσεις στη Μικρά

Το 1918 η Ελλάδα, παρουσιαζό-µενη ως ένα ενιαίο κράτος, απέ-

την πολιτική της τελευταίας στην περιοχή και παρουσίασε τις ελληνικές διεκδικήσεις ως συµπληρωµατικές και βοηθητικές των αντίστοιχων βρετανικών.Οι διεκδικήσεις αυτές είχαν κύριο στόχο την Οθωµανική αυτοκρατορία και τα εδάφη της. Από το 1917 κιόλας ήταν ξεκάθαρο στη διεθνή διπλωµατία ότι η πολυεθνική και πολυπολιτισµική αυτή αυτοκρατορία δεν µπορούσε να συνεχίσει ως τέτοια. Στο όνοµα της «αυτοδιάθεσης» των Εθνών, όπως και στην περίπτωση της Αυστροουγγα-ρίας, η αυτοκρατορία έµελλε καταρχήν να διαµελιστεί και να διαιρεθεί στις επιµέρους εθνικές συνιστώσες της. Καθώς όµως στην προκειµένη περίπτωση οι λαοί που θα ελευθερώνονταν, δεν ήταν «ώριµοι» να γευτούν τα αγαθά της αυτοδιάθεσης, µεγάλα καθήκοντα έπεφταν στις πλάτες των ισχυρών, τα οποία ανέλαβαν ευχαρίστως. Στην πράξη αυτό σήµαινε έντονη παρέµβαση και κηδεµονία των ισχυρών νικητών την επαύριον του πολέµου στον απέραντο οθωµανικό χώρο. Η Μεγάλη Βρετανία ενδι-αφερόταν κυρίως για την Παλαιστίνη – ως προέκταση των ενδιαφερόντων της στην Αίγυπτο, στην Αραβική χερσόνησο και φυσικά τα πετρέλαια του Ιράκ. Η Γαλλία ενδι-αφερόταν για το Λίβανο, τη Συρία, την Κιλικία. Η Ιταλία ένιωθε την ανάγκη προέ-κτασης των νεοαποκτηθέντων κτήσεών της στο Αιγαίο –Δωδεκάνησα– στις απέναντι ακτές, ενώ όλοι κατανοούσαν και αποδέχονταν ότι για τα Στενά του Βοσπόρου έπρεπε να υπάρξει λύση γενικότερου συµφέροντος. Ουσιαστικά, από τις εξελίξεις, το µόνο πεδίο ανοικτής διεκδίκησης που απέµενε για την ασθµαίνουσα στο παιχνίδι αυτό Ελλάδα ήταν οι απέναντι µικρασιατικές ακτές, η Σµύρνη, οι Κυδωνίες και η ενδοχώρα τους. Σχεδόν αναγκαστικά οι ελληνικές διεκδικήσεις περιορίστηκαν προς τα εκεί, αλλάζοντας την ιεράρχηση των έως τότε στόχων. Η Κωνσταντινούπολη µπορούσε να περιµένει.Η σχεδόν αναγκαστική αυτή αναπροσαρµογή άφησε ελάχιστο χρόνο για ουσιαστική και σε βάθος εξέταση των οικονοµικών, πολιτικών και στρατιωτικών παραγόντων που θα δηµιουργούσε η πρόσδεση στον ελληνικό χώρο των παραλίων της Ιωνίας. Ελά-χιστη αξία και νόηµα θα είχε η ζώνη αυτή, αν πραγµατοποιείτο ως µικρή χερσαία προέκταση των νησιών του Αιγαίου, της Λέσβου ή της Χίου. Σε µια τέτοια περίπτωση η αποκοπή από την ενδοχώρα θα δηµιουργούσε αδιέξοδα όχι µόνο στην παράλια ζώνη αλλά και στα ίδια τα νησιά που είχαν από πολλά χρόνια στηρίξει την ανάπτυξή τους στην επικοινωνία, στη µετανάστευση και στις συναλλαγές µε τη Μικρά Ασία. Το

Άποψη ελληνικής συνοικίας της Σµύρνης, όπου δεσπόζει το

σηµαντικό θα ήταν η διατήρηση της ζώνης ως γέφυρας µε το εσωτερικό, ως σηµείου αναφοράς και κέντρου ανάπτυξης του τελευταίου. Κάτι τέτοιο όµως δεν µπορούσε να είναι καρπός µιας στρατιωτικής κατάκτησης.

Η επιλογή της µεθόδουΓια να υπάρξουν διεκδικήσεις έπρεπε πρώτα να δηµιουργηθεί το µέσο, το εργαλείο για την υλική τους υποστήριξη, δηλαδή ανάλογες στρατιωτικές δυνάµεις. Η γενική επιστράτευση και η οργάνωση ισχυρού στρατιωτικού µηχανισµού προκάλεσαν, ιδι-αίτερα την άνοιξη του 1918, νέους ισχυρούς τριγµούς στην κοινωνική και πολιτική συνοχή της Ελλάδας. Αλλεπάλληλες στάσεις, κινήµατα και εξεγέρσεις συνόδευσαν αυτήν την προσπάθεια, ακολουθούµενα πάντοτε από βίαιη καταστολή, στην οποία πρωταγωνιστούσαν κρητικές ή µακεδονικές στρατιωτικές ή αστυνοµικές µονάδες (ο αριθµός των εκτελέσεων αξιωµατικών, οπλιτών, πολιτών, ακόµα και γυναικών εκείνη τη σκοτεινή περίοδο έφθασε τις πολλές εκατοντάδες και ήταν, οπωσδήποτε, κάτι το καινοφανές και απρόσµενο για την ελληνική κοινωνία, η οποία ποτέ πριν δεν είχε ζήσει καταστολή τέτοιας έκτασης). Ο στρατός, που χτίστηκε παρά την αντίθεση της κοινωνίας, σύρθηκε µεν στο µέτωπο της Μακεδονίας –όπου, για λόγους αξιοπι-στίας και ασφάλειας, διαµοίρασε τις δυνάµεις του ανάµεσα σε συµµαχικές µονάδες ή παρέµεινε απλώς σε εφεδρεία– σε καµία περίπτωση όµως δεν έγινε το αξιόπιστο στοιχείο δύναµης πάνω στο οποίο θα µπορούσε να βασιστεί µια επιθετική, κατακτη-τική αποστολή. Τα ίχνη του 1922 ήταν απόλυτα ορατά το 1918 για όποιον ήθελε να τα αντικρίσει. Η αποκοπή του Βενιζέλου από την ελληνική πραγµατικότητα και η υποτίµηση των προβληµάτων και της καθολικής αντίθεσης στον πόλεµο που επεδείκνυε η Παλαιά Ελλάδα (χωρίς µάλιστα στις Νέες Χώρες να επικρατεί πολεµικός ενθουσιασµός – η λιποταξία έθιγε σε µεγάλο ποσοστό και τις «έµπιστες» µονάδες, ακόµα και εκείνες που προέρχονταν από την Κρήτη) είχαν βαριές συνέπειες για τη συνέχεια. Επενδύο-ντας το µέλλον της χώρας αποκλειστικά και µόνο στα σαλόνια και στα τραπέζια των διαπραγµατεύσεων, αδυνατούσε να δει αυτό που πραγµατικά συνέβαινε, αυτό που πραγµατικά ήθελε η χώρα. Η πρακτική αυτή δεν ήταν µόνο βαθύτατα αντιδηµοκρα-τική αλλά και καταστροφική για τη συνέχεια. Ο εκβιασµός της πραγµατικότητας σε

Οι περιοχές επιστράτευσης των στρατευµάτων του Α’ Σώµατος

τίποτε καλό δεν οδήγησε ποτέ. Παρ’ όλα αυτά το στρατιωτικό χαρτί χρησιµοποιήθηκε µε τον πλέον έντονο τρόπο. Πέρα από τη γενική διάθεση των ελληνικών στρατιωτικών δυνάµεων στο µακεδονικό µέτωπο, ο Βενιζέλος δεν έπαυσε να προτείνει τη χρήση ελληνικών στρατευµάτων και στις µετά τον πόλεµο ηµέρες. Με αυτόν τον τρόπο τα «άτακτα» και «ανυπότα-κτα» στρατεύµατα του Α’ Σώµατος Στρατού (περιοχές επιστράτευσης η Ρούµελη και η Θεσσαλία) βρέθηκαν να πολεµούν στην Κριµαία και στην Ουκρανία ενάντια στους Μπολσεβίκους αµέσως µετά το τέλος του πολέµου – κάτι ανάµεσα σε τιµωρία και «στρώσιµο» των απείθαρχων αυτών στρατεύσιµων και σε συνειδητή αποµάκρυνσή τους από τον εύφλεκτο ελληνικό χώρο. Η επένδυση αυτή έφερε φυσικά τα ποθούµενα αποτελέσµατα στην έκδοση της περίφηµης «εντολής» της συµµαχικής συνδιάσκεψης για στρατιωτικό έλεγχο της ζώνης της Σµύρνης. Οδήγησε όµως στην παγίωση της γενικής ψευδαίσθησης ότι δηλαδή η Ελλάδα ήταν µια ισχυρή και συµπαγής στρατι-ωτική δύναµη που θα µπορούσε διά της στρατιωτικής οδού να επιλύσει τα προβλή-µατα διαδοχής της Οθωµανικής αυτοκρατορίας. Όπως αποδείχθηκε τίποτα σχετικό δεν ίσχυε. Η συνθηκολόγηση της Οθωµανικής αυτοκρατορίας στις 17/30 Οκτωβρίου 1918 στον Μούδρο της Λήµνου, που ακολούθησε τη συνθηκολόγηση της Βουλγαρίας, άνοιξε το τελευταίο πριν από τη Σµύρνη κεφάλαιο. Τα άµεσα οφέλη της Ελλάδας από τη νίκη δεν ανέτρεψαν το γενικό σκηνικό. Οι κατεστραµµένες περιοχές της ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης που άµεσα κληρονόµησε η χώρα δεν προσέθεταν νέες δυνατότητες, το αντίθετο µάλιστα: δηµιουργούσαν υποχρεώσεις, τόσο υλικής συνδροµής όσο και εξεύρεσης ισορροπιών ανάµεσα σε εθνικές και πολιτισµικές οµάδες που κατοικούσαν εκεί και είχαν φανατικά συγκρουστεί µεταξύ τους τα προηγούµενα χρόνια. Τελικά φαί-νεται ότι η πιο σταθερή κοινωνική βάση για τη Μικρασιατική εκστρατεία που σε λίγο θα ξεκινούσε ήταν οι σχεδόν 400.000 πρόσφυγες από τις πέραν του Αιγαίου περιοχές που είχαν καταφύγει στην Ελλάδα για να αποφύγουν τη στράτευση στον οθωµανικό στρατό και τα δεινά του πολέµου. Αρκετοί από αυτούς επιθυµούσαν να επιστρέψουν πίσω θριαµβευτές, αν και πολλοί άλλοι είχαν ήδη δελεαστεί από τις ευκαιρίες που παρουσίαζε ο µακεδονικός χώρος, όπου η εσπευσµένη αναχώρηση µουσουλµάνων και Σλάβων κατοίκων δηµιουργούσε ευκαιρίες καλής εγκατάστασης.

Πολλοί από τους σχεδόν 400.000 πρόσφυγες από τις

Στη συµµαχική συνδιάσκεψη στο Παρίσι, την άνοιξη του

Με αυτά τα δεδοµένα, οι δυνατότητες των ελληνικών µετόπισθεν, της ελληνικής κοινωνίας, τον καιρό της έναρξης της µικρασιατικής περιπέτειας ήταν µάλλον προ-βληµατικές. Προϊόν της εποχής του ο µεγάλος Βενιζέλος δεν αντιλήφθηκε ότι τους πολέµους του 20ού αιώνα κερδίζουν οι κοινωνίες και όχι οι στρατοί. Από αυτή την πλευρά η τελική έκβαση της εκστρατείας είχε κριθεί πολύ πριν από το 1922.

Η εµπλοκήΤα γεγονότα όµως προχωρούσαν γρήγορα, αφήνοντας πίσω τους δισταγµούς και τις ανησυχίες. Τις τελευταίες ηµέρες του Απριλίου του 1919 ο Βενιζέλος απέσπασε από τη συµµαχική συνδιάσκεψη στο Παρίσι την εντολή προς την ελληνική κυβέρνηση για κατοχή της περιοχής της Σµύρνης από τον ελληνικό στρατό. Ο επιδιωκόµενος στόχος ήταν η πρόληψη ταραχών και η οµαλοποίηση στην εύφλεκτη αυτή ζώνη, σε ανα-µονή των τελικών αποφάσεων της διάσκεψης. Παρά τα επίσηµα κείµενα όµως κανείς δεν υποτίµησε τη σηµασία της απόφασης. Αποτελούσε ήδη µια τρέχουσα πρακτική των νικητών να αναθέτουν εις εαυτούς το δικαίωµα στρατιωτικής κατοχής όποιων σηµείων από την επικράτεια των ηττηµένων τους ενδιέφερε µε ειδικό τρόπο. Η στρα-τιωτική και διοικητική παρουσία αποτελούσε ένα είδος εγγύησης για τη συνέχεια και σχεδόν υπαγόρευε τα όσα θα γράφονταν αργότερα στις επίσηµες συνθήκες ειρήνης. Σε αυτή την περίπτωση όλοι καταλάβαιναν ότι για την Ελλάδα και την Τουρκία αυτή η επιχείρηση δεν µπορούσε να έχει απλώς και µόνο αστυνοµικό ή διαδικαστικό χαρα-κτήρα. Τα όρια που χώριζαν τις δύο χώρες είχαν µόλις πρόσφατα διαµορφωθεί και πολύ εύκολα µπορούσαν εκ νέου να αλλάξουν. Η παρουσία σηµαντικών ελληνικών πληθυσµών αποτελούσε ισχυρή βάση πάνω στην οποία θα µπορούσε να στηριχθεί η στρατιωτική παρουσία, η πολιτική και η διπλωµατία. Η κίνηση λοιπόν που για την Ελλάδα ήταν σηµαντικό βήµα προς την εκπλήρωση της εθνικής της ολοκλήρωσης, µε την έννοια της διεύρυνσης των συνόρων της έως εκεί που υπήρχαν «αλύτρωτοι» Έλληνες, για την Τουρκία ήταν η πρώτη πράξη ενός µεγάλου δράµατος. Ο διαµελισµός της Οθωµανικής αυτοκρατορίας δεν αφορούσε πλέον µακρινές περιοχές της Αραβίας, της Παλαιστίνης ή της Μεσοποταµίας, αλλά έθιγε τον σκληρό πυρήνα της αποµένου-σας τουρκικής επικράτειας, εκτοπίζοντάς την προς το εσωτερικό και αποξενώνοντάς την από τους δρόµους της θάλασσας. Μετά την απώλεια των νησιών του Αιγαίου, το

φάσµα του εγκλεισµού του νέου τουρκικού κράτους στην καθυστερηµένη ενδοχώρα της Μικράς Ασίας προκάλεσε στους εκπροσώπους του τουρκικού εθνικισµού τους χειρότερους εφιάλτες. Για τους λόγους αυτούς η αιφνιδιαστική απόβαση των πρώτων ελληνικών δυνάµεων στο λιµάνι της Σµύρνης στις 2 Μαΐου 1919 βρήκε µπροστά της, να την περιµένουν, όλους τους πρωταγωνιστές του µετέπειτα δράµατος. Πρώτα απ’ όλα τους Έλληνες της πόλης, οι οποίοι έσπευσαν να υποδεχθούν µε ενθουσιασµό τους «λυτρωτές», χωρίς κανείς να ασχολείται µε τη διπλωµατική εκδοχή των πραγµάτων που ήθελε πρόσκαιρη και υπό όρους την παρουσία τους. Επίσης, τον τουρκικό πληθυσµό, ο οποίος, καθώς περιλάµβανε σε σηµαντικό ποσοστό µουσουλµάνους πρόσφυγες από την Κρήτη, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία ή τα νησιά, ένιωσε να απειλείται ακόµα µία φορά µε όλα τα δεινά της βίαιης εκρίζωσης και της νέας προσφυγιάς. Τέλος, τους πολιτικούς και στρατιωτικούς ιθύνοντες της περιοχής που αντιλαµβάνονταν το βάρος των εξελίξεων και τον κίνδυνο δηµιουργίας µη αναστρέψιµων καταστάσεων. Οι Έλληνες ήταν εδώ για να µείνουν.Με τον τρόπο αυτό η έκταση και το βάθος της εµπλοκής έγιναν ορατά από την πρώτη κιόλας ηµέρα. Την ώρα που οι σχηµατισµοί της 1ης Ελληνικής Μεραρχίας παρήλαυναν στους δρόµους της πόλης σπεύδοντας προς τα στρατόπεδα και τα δηµόσια κτίρια µέσα στον γενικό ενθουσιασµό του χριστιανικού στοιχείου, ξεσπούσαν ταραχές λίγο-πολύ παντού. Στην πιο ήπια εκδοχή τους αυτές εκφράστηκαν µε διαµαρτυρίες ή άρνηση των Τούρκων αξιωµατούχων να παραδώσουν τις αρµοδιότητές τους και να τεθούν υπό τις διαταγές της νέας διοίκησης. Στη χειρότερη εκδοχή περιλάµβαναν ένοπλες συγκρούσεις, αληθινές οδοµαχίες και πολιορκίες κτιρίων µε αρκετά θύµατα. Για την καταστολή των αντιδράσεων και την επιβολή της τάξης ο ελληνικός στρατός προχώρησε σε µαζικές συλλήψεις περίπου 700 στρατιωτικών –ανάµεσά τους και τρι-άντα ανώτεροι αξιωµατικοί– και 2.000 πολίτες. Ήταν σαφές ότι δεν επρόκειτο για απλή αστυνοµική επιχείρηση. Τις επόµενες ηµέρες οι εστίες αναταραχής µεταφέρθηκαν στα προάστια της πόλης, όπου παρατηρήθηκαν συγκεντρώσεις ενόπλων, στρατιωτικών και πολιτών. Οι εξορµή-σεις των ελληνικών αποσπασµάτων και η γρήγορη διεύρυνση της ζώνης κατοχής στα όρια των προβλεποµένων από την εντολή απλώς µετέφεραν γεωγραφικά το πρόβληµα,

Στρατοπέδευση της 1ης Ελλη-νικής Μεραρχίας στο προαύλιο

ενώ υπαγόρευσαν την ανάγκη για ταχύτατη µεταφορά ενισχύσεων στην περιοχή. Πριν τελειώσει ο Μάιος, ολόκληρο το Α’ Σώµα Στρατού βρισκόταν ή κατευθυνόταν προς την περιοχή, ενώ πριν από το τέλος του επόµενου µήνα στη ζώνη βρίσκονταν πέντε µεραρχίες πεζικού µε 55.000 στρατιώτες. Ο ίδιος ο αρχιστράτηγος Παρασκευόπουλος ανέλαβε τη διοίκηση αυτών των δυνάµεων για περίπου έναν µήνα, µε τρόπο ώστε να κατευθύνει τις αναγκαίες για τη σταθεροποίηση της ζώνης επιχειρήσεις. Η ταχύτατη ενίσχυση των ελληνικών στρατιωτικών δυνάµεων στη ζώνη κατοχής δεν απέτρεψε καταστροφικές επιθέσεις ενόπλων στην Πέργαµο αρχικά, στις αρχές Ιου-νίου, και στο Αϊδίνι δύο εβδοµάδες αργότερα. Οι επιδροµές αυτές προκάλεσαν σηµα-ντικό αριθµό θυµάτων τόσο ανάµεσα στους στρατιωτικούς όσο και ανάµεσα στους χριστιανούς κατοίκους αυτών των πόλεων. Αυτές οι επιθέσεις όπως και η γενική ανασφάλεια που επικρατούσε κατά µήκος των γραµµών διαχωρισµού κατέδειξαν τους κινδύνους που προέρχονταν από τις συγκεντρώσεις ενόπλων –στρατιωτικών ή ατά-κτων– στις γειτονικές προς τη ζώνη της εντολής περιοχές. Η ελληνική στρατιωτική διοίκηση υιοθέτησε στρατιωτικά µέτρα για την αντιµετώπιση του κινδύνου: οχυρές θέσεις, επιθετικές αναγνωρίσεις και «προληπτικές» επιδροµές, µεταφορά τριάντα πολεµικών αεροπλάνων για έγκαιρη επισήµανση των συγκεντρώσεων κλπ., αλλά και υπέβαλε στην κυβέρνηση και στην ελληνική αντιπροσωπεία στο Παρίσι αίτηµα για λήψη επιπρόσθετων πολιτικών µέτρων. Το αίτηµα αφορούσε βασικά το δικαίωµα διεύρυνσης της κατεχόµενης ζώνης για «επιχειρησιακούς» λόγους, για τη βελτίωση δηλαδή των στρατηγικών και τακτικών θέσεων των ελληνικών δυνάµεων στο όνοµα της πρόληψης και καταστολής των ταραχών. Από πολλές πλευρές οι συνέπειες της προβολής ενός τέτοιου αιτήµατος ήταν βαριές. Σε πρώτο επίπεδο υπονόµευαν την αξιοπιστία των συµµαχικών εντολών, καθώς έπειθαν ακόµα και τους µετριοπαθέ-στερους των Τούρκων ότι ο τελικός στόχος των Ελλήνων ήταν η κατάληψη όσο το δυνατόν περισσότερων εδαφών, ανεξάρτητα από τις διπλωµατικές δεσµεύσεις. Σε δεύτερο επίπεδο η διαδικασία άσκησε επικίνδυνη γοητεία στους Έλληνες επιτελείς, οι οποίοι πίστεψαν ότι το τέλος του πολέµου εξαρτιόταν άµεσα από τη γεωγραφική διεύρυνση του ελεγχόµενου εδάφους και, κατά συνέπεια, από την προέλαση του ελληνικού στρατού βαθιά στη µικρασιατική ενδοχώρα. Ξεκινούσε έτσι µια φυγή προς τα εµπρός που οδηγούσε σχεδόν στο τίποτα. Η εν λόγω ενδοχώρα ήταν, για τα µέτρα

Παρέλαση τµήµατος του Α’ Σώµατος Στρατού στο λιµάνι της

Ο συνταγµατάρχης πυροβολι-κού Νικόλαος Ζαφειρίου, διοι-

του ελληνικού στρατού, σχεδόν µία ολόκληρη ήπειρος.

Απόπειρες σταθεροποίησηςΟι εσωτερικές διαµάχες στην οθωµανική πλευρά, όπου προοδευτικά προωθούσε τις θέσεις του το κεµαλικό κίνηµα σε βάρος της αναξιόπιστης –υπό το βάρος της ήττας και των παραχωρήσεων– κυβέρνησης του σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη, οδή-γησαν σε ανάπαυλα στο µικρασιατικό µέτωπο, χωρίς όµως να απουσιάζουν από αυτό οι αψιµαχίες και το γενικό αίσθηµα ανασφάλειας. Ήταν η ώρα των Τσετών, των ευέ-λικτων ανταρτικών οµάδων που εύκολα περνούσαν πίσω από τις ελληνικές γραµµές µεταφέροντας το αίσθηµα ανασφάλειας έως τα περίχωρα της Σµύρνης. Το ολοένα πιο έντονο µίσος που ένιωθαν οι µουσουλµανικοί πληθυσµοί ενάντια στους νέους κατακτητές έδινε σε αυτά τα αντάρτικα σώµατα µια σταθερή βάση στρατολογίας, εφοδιασµού και, στην ανάγκη, απόκρυψης. Ο ελληνικός στρατός κατέφυγε για να αντιµετωπίσει τις απειλές σε τακτικές καταστολής που οπωσδήποτε δεν βελτίωναν τη γνώµη των µουσουλµάνων αγροτών γι’ αυτόν. Συλλήψεις, έρευνες, εκτοπίσεις, αντί-ποινα κάθε είδους ακύρωσαν ουσιαστικά τις πολιτικές κατευνασµού και προοδευτικού προσεταιρισµού τµήµατος τουλάχιστον του µουσουλµανικού στοιχείου, όπως ήθελε η πολιτική του Βενιζέλου. Οι στρατιωτικές διοικήσεις ενδιαφέρονταν περισσότερο για την ασφάλεια των δικών τους στρατευµάτων παρά γι’ αυτές τις πολιτικές. Προο-δευτικά οι αποστάσεις µεγάλωσαν και η αίσθηση διαρκούς παρουσίας ενός αόρατου εχθρού αποτέλεσε µια καταλυτική για το ηθικό και τις αντιδράσεις των ελληνικών Αρχών κατάσταση. Στις αρχές του 1920, µε την παρουσία στη Μικρά Ασία του ίδιου του αρχιστράτηγου Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, έγινε προσπάθεια βελτίωσης των ελληνικών θέσεων. Η εκτόνωση των εντάσεων κρίθηκε όµως ότι ήταν δυνατή µόνο µε στρατιωτικά µέσα, περνούσε δηλαδή µέσα από την περαιτέρω ενίσχυση των ελληνικών στρατιωτικών δυνάµεων στην περιοχή. Για την εφαρµογή της παραπάνω απόφασης δεν αρκούσαν τα διοικητικά µέτρα, η αναδιοργάνωση δηλαδή του ελληνικού στρατού µε στόχο την αύξηση της παρατακτής –µάχιµης– δύναµης, τον περιορισµό των υπηρεσιών, την αύξηση της ευελιξίας και τη δηµιουργία «ελεύθερων» εφεδρειών, τµηµάτων που θα µπορούσαν να κινηθούν προς κάθε κατεύθυνση σε ελάχιστο χρόνο. Για να έχουν αξία

Ο αρχιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος ανέλαβε τη

όλα αυτά βασική προϋπόθεση ήταν η αύξηση της αριθµητικής δύναµης του στρα-τεύµατος, αύξηση η οποία δύσκολα µπορούσε να προέλθει από νέα µαζική επιστρά-τευση στην πέραν του Αιγαίου Ελλάδα. Για την άρση του αδιεξόδου πάρθηκε τότε µια απόφαση µε σοβαρές επιπτώσεις στο µέλλον: µε την έγκριση της κυβέρνησης αποφασίστηκε η υποχρεωτική στράτευση των Ελλήνων υπηκόων που κατοικούσαν στη Μικρά Ασία και σε εθελοντική βάση η στράτευση των Τούρκων υπηκόων ελληνικής καταγωγής που βρίσκονταν στην ίδια ζώνη. Η κίνηση αυτή έφερε τον µικρασιατικό ελληνισµό στη πρώτη γραµµή της στρατιωτικής αναµέτρησης, έκοψε τις όποιες γέφυ-ρες για µετέπειτα συµβιβαστικές λύσεις και άνοιξε τον δρόµο για την καταστροφή. Ο µόνος τρόπος πλέον για να αποφευχθεί η τελευταία θα ήταν η στρατιωτική λύση, η επικράτηση στα πεδία των µαχών. Οι τύχες του πολέµου όµως ήταν και είναι πάντοτε αβέβαιες. Η εποχή των Σεβρών Το καλοκαίρι του 1920 βρήκε τον ελληνικό στρατό σε πλήρη ανάπτυξη στο µικρασια-τικό έδαφος. Η στρατιά της Μικράς Ασίας περιλάµβανε πλέον 100.000 άνδρες, µε 200 πυροβόλα, περίπου 30.000 µεταφορικά ζώα και 940 αυτοκίνητα. Χονδρικά βρισκόταν δηλαδή στα επίπεδα του Α’ Βαλκανικού πολέµου, το 1912. Δεν ήταν αρκετό, ειδικά αν συνυπολογιστούν οι νέες υποχρεώσεις που δηµιουργούσαν οι καλοκαιρινοί µήνες. Ενόψει της υπογραφής της τελικής συνθήκης ειρήνης µε την Οθωµανική αυτοκρα-τορία, οι Σύµµαχοι –κατά την πάγια πρακτική που εφάρµοσαν απέναντι στους ηττη-µένους στον Α’ Παγκόσµιο πόλεµο– αύξησαν τις πιέσεις µε τρόπο ώστε οτιδήποτε παρουσιαζόταν µπροστά στους πληρεξούσιους της σουλτανικής κυβέρνησης να γίνει δεκτό σχεδόν µε ανακούφιση. Ο ελληνικός στρατός αποτελούσε πολύτιµο εργαλείο για την άσκηση τέτοιου είδους πιέσεων. Οι προθέσεις των ενοχληµένων από τις καθυστερήσεις αλλά και από τις εσωτερικές περιπλοκές στην τουρκική πολιτική σκηνή συνάντησαν τις επιδιώξεις της ελληνικής πλευράς που θεωρούσε πανάκεια τη διεύ-ρυνση της ζώνης κατοχής. Η συνάντηση αυτή των απόψεων και των προθέσεων οδήγησε, στις αρχές Ιουνίου του 1920, στην πολυπόθητη από την ελληνική πλευρά άδεια των Συµµάχων για σηµαντική διεύρυνση της ζώνης κατοχής του ελληνικού στρατού. Ο τελευταίος ήταν έτοιµος να

Μέχρι τον Ιούνιο του 1920, οπότε δόθηκε από τους Συµµά-

υποδεχθεί µια τέτοια τροπή των πραγµάτων και στις 9 Ιουνίου ξεκίνησε νέα ελληνική προέλαση προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Από πλευράς οργανωµένης αντίστα-σης, η προέλαση αυτή µπορούσε να χαρακτηριστεί στρατιωτικός περίπατος. Απέναντί της υπήρχαν ισχνές δυνάµεις του τουρκικού στρατού, οι οποίες υποχώρησαν καθώς ήταν υποδεέστερες αριθµητικά των αντιπάλων τους, ενώ τους έλειπαν τα στοιχειώδη µέσα για µια εκ παρατάξεως σύγκρουση. Οι σποραδικές αντιστάσεις που συναντούσε ο ελληνικός στρατός προέρχονταν κυρίως από οµάδες ένοπλων χωρικών και δήλωναν περισσότερο τα προβλήµατα του µέλλοντος παρά τις δυνατότητες του παρόντος. Ο ελληνικός στρατός λοιπόν προχώρησε γρήγορα στα ανατολικά και στα βόρεια, κατέ-λαβε τη Φιλαδέλφεια, τις ακτές τις Προποντίδας µε τις εκεί πόλεις και έφθασε στην Προύσα στις 25 Ιουνίου. Παρότι στον χάρτη η προέλαση φαινόταν σηµαντική και η έκταση που πλέον κατεί-χαν τα ελληνικά στρατεύµατα περιλάµβανε σηµαντικές περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας, κανένα πρόβληµα, είτε πολιτικό είτε στρατιωτικό, δεν λύθηκε µε αυτήν. Το αντίθετο µάλιστα συνέβη. Η νέα ταπείνωση της σουλτανικής κυβέρνησης τις παρα-µονές της υπογραφής της τελικής συνθήκης ειρήνης εξανέµισε κυριολεκτικά το ελά-χιστο κύρος που της είχε αποµείνει και ενίσχυσε τους κεµαλιστές αντιπάλους της, οι οποίοι δεν σκόπευαν να υποταχθούν σε καµία συνθήκη που θα έφερε τις υπογραφές της κυβέρνησης «υπο οµηρεία» της Κωνσταντινούπολης. Στον στρατιωτικό τοµέα ο ελληνικός στρατός βρέθηκε αναγκασµένος να πολλαπλασιάσει τις φρουρές του και να προστατεύει σαφώς µακρύτερες οδούς εφοδιασµού. Ο τουρκικός τακτικός στρα-τός δεν καταστράφηκε, καθώς οι µονάδες του υποχώρησαν συντεταγµένα, αφήνο-ντας ελάχιστα υλικά και ακόµα λιγότερους αιχµαλώτους στους Έλληνες. Οι αντάρτες µάλιστα βρήκαν νέες δυνατότητες σε αυτή τη διευρυµένη ανάπτυξη των ελληνικών δυνάµεων. Οι επιθέσεις τους ξανάρχισαν σχεδόν πριν τελειώσει η τοποθέτηση των ελληνικών στρατευµάτων στις νέες τους θέσεις, προκαλώντας άµεσα νέα αιτήµατα για ενισχύσεις και νέες προελάσεις. Με λίγα λόγια κανείς δεν τρόµαξε από την ελληνική προέλαση και τις υπόλοιπες «πιέσεις» των συµµάχων. Η υπογραφή όµως της συνθήκης ειρήνης δεν µπορούσε να περιµένει άλλο. Το ζήτηµα του µέλλοντος της πρώην Οθωµανικής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να περιπλέκεται, καθώς γινόταν έκδηλη η ανυπαρξία της κυβέρνησης στην Κωνσταντινούπολη, ενώ

Ο ελληνικός στρατός µπήκε στην Προύσα στις 25 Ιουνίου

Συνθήκη των Σεβρών(αποσπάσµατα)

Άρθρον 65Η πόλις της Σµύρνης και το συνεχόµενον αυτή έδαφος υποβάλλονται µέχρι του κατά το άρθρο 83 οριστικού αυτών καθεστώτος εις τας διατάξεις του παρόντος τµήµατος.

Άρθρον 66Τα γεωγραφικά όρια του συνεχόµενου τη πόλει της Σµύρνης εδάφους θέλουσι καθορι-σθή ως έπεται:(ακολουθεί λεπτοµερής περιγραφή των ορίων της ζώνης)[...]

Άρθρον 68Υπό την επιφύλαξιν των διατάξεων του παρόντος τµήµατος η πόλις της Σµύρνης και το εν τω άρθρω 66 περιγραφόµενον έδαφος, αφοµοιούνται προς εφαρµογήν της παρούσης συνθήκης προς τα από της Τουρκίας αποσπώµενα εδάφη.

Άρθρον 69Η πόλις της Σµύρνης και τα εν άρθρω 66 περιγραφόµενα εδάφη παραµένουσιν υπό την Οθωµανικήν κυριαρχίαν. Ουχ ήττον η Τουρκία µεταβιβάζει εις την Ελληνικήν Κυβέρνη-σιν την ενάσκησιν των κυριαρχικών αυτής δικαιωµάτων επί της πόλεως της Σµύρνης και των ειρηθέντων εδαφών. Εις ένδειξιν της κυριαρχίας ταύτης η Οθωµανική σηµαία θα είναι διαρκώς υψωµένη επί εξωτερικού τινος φρουρίου της πόλεως υποδειχθησοµένου υπό των προεχουσών Συµµάχων Δυνάµεων.

Άρθρον 70Η Ελληνική Κυβέρνησις θα είναι υπεύθυνος δια την διοίκησιν της πόλεως της Σµύρνης και του εν άρθρω 66 περιγραφοµένου εδάφους, θα ενασκή δε την εξουσίαν της διοική-σεως ταύτης δια σώµατος υπαλλήλων, τους οποίους θα διορίση ειδικώς επί τούτου.

Η συνθήκη των Σεβρών, µε την επισηµοποίηση της ελληνικής

Άρθρον 71Η Ελληνική Κυβέρνησις θα έχη το δικαίωµα να διατηρή εν τη πόλη της Σµύρνης και εν τω άρθρω 66 περιγραφοµένω εδάφει τας προς τήρησιν της τάξεως και της δηµοσίας ασφαλείας αναγκαίας στρατιωτικάς δυνάµεις.

Άρθρον 72Θέλει ιδρυθή τοπικόν κοινοβούλιον µε εκλογικόν σύστηµα κατάλληλον, όπως εξασφα-λίση την αναλογικήν αντιπροσώπευσιν όλων των τµηµάτων του πληθυσµού, συµπερι-λαµβανοµένων των εθνικών, γλωσσικών και θρησκευτικών µειονοτήτων. Εντός προ-θεσµίας έξ µηνών από της ενάρξεως της ισχύος της παρούσης συνθήκης, η Ελληνική Κυβέρνησις οφείλει να υποβάλη εις το Συµβούλιον της Κοινωνίας των Εθνών σχέδιον εκλογικού συστήµατος, συµφώνως προς τους ανωτέρω προβλεπόµενους όρους. Η ισχύς του συστήµατος τούτου θ’ αρχίση µόνον αφού εγκριθή υπό του ειρηµένου Συµβουλίου, αποφαινοµένου κατά πλειοψηφίαν.Η Ελληνική Κυβέρνησις δύναται να επιβραδύνη τας εκλογάς κατά τον αναγκαιούντα χρόνον δια την επάνοδον των κατοίκων, οίτινες έχουσι τυχόν εκδιωχθή ή µετατοπισθή υπό των Οθωµανικών αρχών, ουχί όµως και πέραν έτους από της ενάρξεως της ισχύος της παρούσης συνθήκης.

Άρθρον 73Αι µεταξύ της Ελληνικής Διοικήσεως και του τοπικού κοινοβουλίου σχέσεις θα καθο-ρισθώσιν υπό της Ελληνικής Διοικήσεως συµφώνως προς τας αρχάς του Ελληνικού Συντάγµατος.

Άρθρον 74Μέχρις εγκαταστάσεως του υπό του άρθρου 83 προβλεποµένου οριστικού καθεστώτος, δεν θέλει επιβληθή κατ’ ουδένα τρόπον υποχρεωτική στρατιωτική θητεία εν τη πόλει της Σµύρνης και εν τω εν άρθρω 66 περιγραφοµένω εδάφει.

Άρθρον 75

«Η Ελληνική Κυβέρνησις θα έχη το δικαίωµα να διατηρή

Αι προβλεπόµεναι υπό της εν άρθρω 86 ιδιαιτέρας Συνθήκης διατάξεις, αι αφορώσαι εις την προστασίαν των Εθνικών, γλωσσικών και θρησκευτικών µειονοτήτων, ως και εις την ελευθερίαν του εµπορίου και της διαµετακοµίσεως, θέλουσι τύχει εφαρµογής εν τε τη πόλει της Σµύρνης και τω εν τω άρθρω 66 περιγραφοµένω εδάφει.

Άρθρον 76Η Ελληνική Κυβέρνησις δύναται να εγκαταστήση τελωνειακήν γραµµήν επί της εν άρθρω 66 περιγραφοµένης µεθορίου και να συµπεριλάβη την πόλιν της Σµύρνης και το εν τω ειρηµένω άρθρω περιγραφόµενον έδαφος εν τω ελληνικώ τελωνειακώ συστήµατι.

Άρθρον 77Η Ελληνική Κυβέρνησις αναλαµβάνει την υποχρέωσιν να µην λάβη ουδέν µέτρον έχον ως αποτέλεσµα την υποτίµησιν του υφισταµένου τουρκικού νοµίσµατος. Το νόµισµα τούτο θα διατηρήση τον χαρακτήρα νοµίσµατος νοµίµου µέχρις εγκαταστάσεως του εν τω άρθρω 83 προβλεποµένου οριστικού καθεστώτος.[...]

Άρθρον 79Από απόψεως εθνικότητος οι κάτοικοι της πόλεως της Σµύρνης και του εν άρθρω 66 περιγραφοµένου εδάφους, οίτινες είναι Οθωµανοί υπήκοοι και δεν δύνανται δυνάµει των διατάξεων της παρούσης συνθήκης να επικαλεσθώσιν ουδεµίαν άλλην εθνικότητα, θα εξοµοιωθώσι καθ’ όλα προς τους Έλληνας υπηκόους. Η εν τη αλλοδαπή διπλωµατική και προξενική αυτών προστασία θέλει εξασφαλισθή αυτοίς υπό της Ελλάδος. [...]

Άρθρον 83Παρελθούσης πενταετίας από της ενάρξεως της ισχύος της παρούσης συνθήκης το υπό του άρθρου 72 προβλεπόµενον τοπικόν κοινοβούλιον, δύναται δια ψηφίσµατος κατά πλειονοψηφίαν να αιτήσηται παρά του Συµβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών, όπως η πόλις της Σµύρνης και το εν τω άρθρω 66 προβλεπόµενον έδαφος περιέλθωσιν οριστι-κώς εις το Βασίλειον της Ελλάδος, το Συµβούλιον δύναται ν’ απαιτήση προηγουµένως

Σύµφωνα µε τη συνθήκη των Σεβρών, ύστερα από πέντε χρό-

ταυτόχρονα οξύνονταν οι ανταγωνισµοί µεταξύ των νικητών-συµµάχων. Η υπερβολική σπουδή στην κατεύθυνση της ρύθµισης ενός ζητήµατος που κινδύνευε να προκαλέσει νέα προβλήµατα και αδιέξοδα οδήγησε στην υπογραφή, στις 10 Αυγούστου 1920, της περίφηµης συνθήκης των Σεβρών. Σχεδόν όλες οι πλευρές των συµβαλλοµένων υποψιάζονταν ότι η υπογραφή της δεν σήµαινε το τέλος των δεινών. Στην ουσία η υπογραφή πιστοποιούσε το µέγεθος των εντάσεων και των εκκρεµοτήτων. Ειδικά για το κεµαλικό κίνηµα η συνθήκη αποτελούσε ένα είδος «θείου δώρου». Η κυβέρνηση των σουλτάνων φορτώθηκε το βάρος της ντροπιαστικής συνθηκολόγησης και του διαµελισµού της χώρας. Ήταν πολύ βαρύ φορτίο για τις πλάτες της και στην ουσία καταποντίστηκε αφήνοντας τους κεµαλιστές κυρίαρχους στο πολιτικό σκηνικό της Τουρκίας. Για τον Κεµάλ και τους οπαδούς του κινήµατός του η συνθήκη αποτε-λούσε κήρυξη πολέµου. Ο κίνδυνος για τη χώρα έπαιρνε συγκεκριµένη µορφή, δεν επρόκειτο πλέον για «φήµες» και «προθέσεις». Επιβαλλόταν η αντίσταση στα σχέδια των Συµµάχων, ο αγώνας για τη σωτηρία της χώρας. Ξεκινούσε ένας ολοκληρωτικός πόλεµος –ένας απελευθερωτικός πόλεµος για την τουρκική πλευρά– και το βάρος αυτού του πολέµου έπρεπε να το σηκώσει η Ελλάδα.

δηµοψήφισµα κατά τους όρους, ούς θα υποδείξη. Εν περιπτώσει καθ’ ήν η εφαρµογή της προηγουµένης παραγράφου ήθελεν έχει ως αποτέλεσµα την εις το Βασίλειον της Ελλάδος περιέλευσιν της Σµύρνης και του ειρηµένου εδάφους, το κυριαρχικόν δικαίωµα της Τουρκίας περί ού το άρθρον 69 θα τερµατισθή. Η Τουρκία δηλοί από τούδε ότι παραιτείται εν τη περιπτώσει ταύτη υπέρ της Ελλάδος πάντων των δικαιωµάτων και τίτλων αυτής επί της πόλεως της Σµύρνης και του εν τω άρθρω 66 περιγραφοµένου εδάφους.[...]

Κείµενο όπως παρατίθεται στο: Βλαχόπουλου Αριστ., «Αποµνηµονεύµατα εκ των εν Μικρά Ασία επιχειρήσεων...», Αθήναι, 1963, σ. 357-359.

Η πένα µε την οποία ο Ελευ-θέριος Βενιζέλος υπέγραψε τη

Ο πληρεξούσιος της Οθωµανι-κής αυτοκρατορίας, γερουσια-

Η αρχή του ολοκληρωτικού πολέµουΗ συνθήκη των Σεβρών αποτελούσε το πρόπλασµα µιας πολιτικής λύσης, η οποία όµως βρισκόταν µακριά από τις επί του εδάφους πραγµατικότητες. Για την ακρίβεια η συνδιαλλαγή αυτή είχε γίνει µε λάθος εξουσία, µε λάθος ηγεσία. Την τουρκική ενδοχώρα κυβερνούσε πλέον ευθέως ο Μουσταφά Κεµάλ, ο οποίος άπλωνε την ακτι-νοβολία και την επιρροή του κινήµατός του ακόµα και εκεί όπου δεν ασκούσε άµεση διοίκηση. Οι βασικές εκτιµήσεις της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας είχαν σφάλει ως προς αυτό το σηµείο. Από το 1917, όταν ο Βενιζέλος επανήλθε µε δυναµικό τρόπο στα ελληνικά πολιτικά πράγµατα, η πολιτική του επεδίωκε την εκπλήρωση των εθνι-κών στόχων στο πλαίσιο των συµφωνιών που θα τερµάτιζαν τον Α’ Παγκόσµιο πόλεµο. Η συνθήκη των Σεβρών ήταν ακριβώς µια τέτοια συµφωνία και η αποκάλυψη ότι αυτό δεν αρκούσε, ότι επρόκειτο για µία διπλωµατική «επιτυχία» εν κενώ, κλόνιζε όχι µόνο την κυβέρνηση του Βενιζέλου αλλά και ολόκληρο το οικοδόµηµα της εξωτερι-κής πολιτικής της χώρας. Οικοδόµηµα το οποίο, µε την έκταση που είχε πάρει και τη σηµασία που είχε ως προς τη συγκρότηση του µεταπολεµικού ελληνικού κράτους, αφορούσε και τις εσωτερικές ισορροπίες της έως τότε Ελλάδας. Σε τελευταία ανάλυση όµως αυτή η «µη» συνθήκη ήταν το µόνο που διέθετε η ελλη-νική πολιτική. Μέσα από αυτήν ήταν υποχρεωµένη να κινηθεί πλέον στην κατεύθυνση της αναζήτησης λύσεων. Ουσιαστικά η βενιζελική κυβέρνηση –αλλά και οι κυβερνή-σεις της αντιβενιζελικής παράταξης που σύντοµα θα εκµεταλλεύονταν το αδιέξοδο για να ανέβουν στην εξουσία– βρισκόταν παγιδευµένη µέσα σε αυτό που θεωρείτο η ύψιστη επιτυχία της. Το ζήτηµα λοιπόν ήταν να δοκιµαστούν οι αντοχές του αντιπά-λου και να επιχειρηθεί η εφαρµογή –ο όρος ανάσταση θα ήταν ίσως ο πρέπων– της θνησιγενούς συνθήκης. Αυτό προφανώς σήµαινε καταναγκασµό του Κεµάλ, επιβολή επ’ αυτού, στρατιωτική νίκη δηλαδή όσο το δυνατό πιο σαρωτική. Το τελευταίο απαι-τούσε εκστρατείες µεγάλης κλίµακας και κατάληψη εδάφους σε έκταση ολότελα δυσα-νάλογη µε όσα προέβλεπε η συνθήκη των Σεβρών. Η «εντολή», η αστυνοµική αυτή επιχείρηση µετεξελίχθηκε έτσι σε ολοκληρωτικό πόλεµο ακριβώς µόλις στο ανάκτορο των Σεβρών στο µακρινό Παρίσι έπεσαν οι υπογραφές των πληρεξουσίων. Το θέµα ήταν ποιος θα έκανε αυτή την εκστρατεία. Στην κυβέρνηση Βενιζέλου πολλοί

Η εκστρατεία που άρχιζε µετά τη συνθήκη των Σεβρών θα

ήταν εκείνοι που διαισθάνονταν ότι το µέγεθος των προσπαθειών που θα ζητούσαν από τον ελληνικό στρατό –και ως εκ τούτου από την ελληνική κοινωνία– θα ήταν δυσβάστακτο. Επρόκειτο για θυσίες σε αίµα, σε χρήµα, σε δυνατότητες, κυριολεκτική πανστρατιά, την οποία θα αναλάµβανε µια χώρα ήδη εξουθενωµένη από την ταραγ-µένη περίοδο που προηγήθηκε, µια χώρα η οποία δεν είχε ακόµα αφοµοιώσει την προηγούµενη διεύρυνσή της. Λιγότεροι ήταν εκείνοι που αντιλαµβάνονταν τις βαθύ-τερες παρενέργειες αυτής της εµπλοκής. Η εκστρατεία που µόλις άρχιζε θα οδηγούσε τον ελληνικό στρατό βαθιά στη µικρασιατική ενδοχώρα, σε περιοχές που ούτε ενδι-έφεραν ούτε θα µπορούσε µακροπρόθεσµα να κρατήσει το ελληνικό κράτος. Οι στό-χοι εκτρέπονταν. Η Μεγάλη Ελλάδα, όπως την οραµατίζονταν από τον προηγούµενο αιώνα, είχε νόηµα αν οδηγούσε στις µητροπόλεις όπου ανθούσε η ελληνική αστική τάξη, στην Κωνσταντινούπολη πρώτα και κύρια. Είχε κάποιο νόηµα αν διεκδικούσε ακτές και παράλια. Κανένα σχήµα από εκείνα που οραµατίστηκαν παλαιοί και νεότεροι δεν αποσκοπούσε στην απόκτηση εδαφών, σε διεκδίκηση γεωργικής γης. Δεν ήταν αυτό που έλειπε από την Ελλάδα ή µάλλον από το τµήµα του ελληνισµού που ονει-ρευόταν τη διεύρυνση των συνόρων. Για τους µετά το 1830 Έλληνες η γη ήταν σχεδόν αδιάφορο µέγεθος – δεν ξενιτεύονταν οι Έλληνες για να γίνουν αγρότες. Τώρα, µετά τη συνθήκη των Σεβρών όλοι οι Έλληνες θα έπρεπε να πολεµήσουν σκληρά για να διεκδικήσουν κάτι που δεν τους ενδιέφερε: τη µικρασιατική ενδοχώρα. Στον πολιτικό τοµέα ο νέος αυτός πόλεµος δύσκολα µπορούσε να ξεκινήσει χωρίς κάποιο είδος νέας λαϊκής εντολής. Το 1915 φαινόταν εξαιρετικά απόµακρο στα γεµάτα γεγονότα εκείνα χρόνια. Η εµπειρία της περιόδου 1916-1918, µε κορύφωση τις περι-πέτειες της επιστράτευσης την άνοιξη του 1918, έδειχνε τις αναστολές και τις αντιρ-ρήσεις µεγάλου τµήµατος της κοινής γνώµης στην Παλαιά Ελλάδα µπροστά στην ανά-ληψη νέων πολεµικών πρωτοβουλιών. Η ιδέα επιβολής πραξικοπήµατος απασχόλησε αρκετούς στο µεταξύ της συνθήκης των Σεβρών και των εκλογών του Νοεµβρίου κρίσιµο διάστηµα. Αρκετοί ήταν εκείνοι που απέδωσαν αργότερα τη Μικρασιατική καταστροφή στην «απροθυµία» του Βενιζέλου να επιβάλει δικτατορικές λύσεις εκείνο τον καιρό. Δεν θα ήταν εύκολο. Μια τέτοια λύση θα αποκάλυπτε σε όλους –και στους ιθύνοντες της Άγκυρας– το αδύνατο σηµείο της ελληνικής πολιτικής: την αναντι-στοιχία ανάµεσα στα σχέδια της πολιτικής ηγεσίας και του κοινωνικού και πολιτικού

σώµατος, του λαού. Θα ήταν δε οπωσδήποτε ενοχλητικό για τους συµµάχους να στηρίξουν µια «διευθέτηση» της ειρήνης, µια λογική «εντολής», η οποία θα προ-καλούσε τέτοιας ποιότητας εκτροπής στην ελληνική πολιτική σκηνή. Ο Βενιζέλος, παγιδευµένος στη Μικρά Ασία, βρέθηκε εξίσου σε αδιέξοδο στην ελληνική πολιτική σκηνή. Δεν θα ήταν δυνατό να αρνηθεί στους Έλληνες της Παλαιάς Ελλάδας µια εκλο-γική διαδικασία, την οποία η συνθήκη των Σεβρών τον υποχρέωνε να εφαρµόσει το ταχύτερο στα υπό εντολή εδάφη. Σε τελευταία ανάλυση ανάµεσα σε υποσχέσεις νέων θριάµβων –ολοένα και πιο ξέθωρων– και στην ειρήνη, οι Έλληνες εκείνου του καιρού µάλλον θα προτιµούσαν τη δεύτερη.

Τα νέα όρια Η διαπίστωση της ανάγκης κατάληψης της γραµµής Eσκί Σεχίρ-Aφιόν Kαραχισάρ αλλά και η τυχόν επέκταση µέχρι την Άγκυρα ή το Ικόνιο προέκυψε την επαύριον κιόλας της διπλωµατικής επιτυχίας των Σεβρών. Πριν από το τέλος του Αυγούστου, το νότιο µέτωπο έφθασε µέχρι την περιοχή του Ουσάκ, ανοίγοντας τον δρόµο σε πιο µακρινές επιχειρήσεις. Οι προθέσεις δεν µεταβλήθηκαν ούτε στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ούτε µετά την πολιτική µεταβολή που προκάλεσε το αποτέλεσµα των εκλο-γών του Νοεµβρίου. Η κυβέρνηση Ράλλη άλλαξε πλήθος στελεχών της διοίκησης και του στρατεύµατος, συµπεριλαµβανοµένου και του αρχιστράτηγου (θέση που ανέλαβε ο αντιστράτηγος Παπούλας), στάθηκε όµως αδύνατο να διατυπώσει µια διαφορετική πολιτική από εκείνη των κυβερνητικών προκατόχων της. Το αίτηµα των πολλών για ειρήνη και αποστράτευση παρέµεινε ανεκπλήρωτο.Το ζητούµενο ήταν η µετατροπή του πολέµου σε τακτική αναµέτρηση, όπου η υπε-ροχή των ελληνικών όπλων, πιστευόταν ότι θα µπορούσε εύκολα να οδηγήσει στις αποφασιστικές νίκες οι οποίες, µε τη σειρά τους, θα επέβαλαν τις διπλωµατικές διεξόδους. Ο αντίπαλος όµως δεν µπορούσε να εξαναγκαστεί σε µια αποφασιστική αναµέτρηση, παρά µόνο αν περιορίζονταν στο ελάχιστο οι γεωγραφικές δυνατότητες ελιγµών του, µε άλλα λόγια αν η προέλαση του ελληνικού στρατού απειλούσε να τον αποκόψει από τις περιοχές στρατολογίας και ανεφοδιασµού ή από το σιδηροδροµικό συγκοινωνιακό δίκτυο. Από την άλλη µεριά, η προσπάθεια αυτή, καθώς προϋπέθετε τη σηµαντική διεύρυνση των κατεχοµένων από τον ελληνικό στρατό περιοχών, µείωνε

Αµέσως µετά τη διπλωµατική επιτυχία των Σεβρών έγινε

τη συνοχή των δυνάµεων κατοχής και ενίσχυε τη φθοροποιό ανασφάλεια των µετό-πισθεν. Επρόκειτο για ένα παιχνίδι µε την έκταση και τον χρόνο. Όσο ο τελευταίος περνούσε τόσο «η εξόντωσις των συµµοριών αίτινες ελυµαίνοντο την κατεχόµενην ζώνην» καθίστατο αδύνατος. Η επάνοδος του βασιλιά Κωνσταντίνου στην Ελλάδα συνέπεσε χρονικά µε νέες δια-πραγµατεύσεις (στο Λονδίνο) για αναθεώρηση τµηµάτων της συνθήκης των Σεβρών. Θα µπορούσε αυτό να ήταν µία ευκαιρία, η συγκυρία όµως δεν άφηνε πολλά περιθώ-ρια. Θα ήταν αδιανόητο πολιτικά για τον µονάρχη να µειοδοτήσει σε θέµατα που η βενιζελική παράταξη διακήρυσσε ρητορικά ότι είχε κατακτήσει. Κάθε συµβιβασµός ήταν αδύνατος και οι Έλληνες εκπρόσωποι παρουσιάστηκαν υπέρµαχοι των στρα-τιωτικών λύσεων, παρά τον σκεπτικισµό που οι διακηρύξεις τους προκάλεσαν στο εξωτερικό αλλά και στο εσωτερικό της χώρας. Η µικρασιατική περιπέτεια µπήκε έτσι στον κύκλο των αποφασιστικών αναµετρήσεων. Το αποτέλεσµα των εκλογών και η επιστροφή του Κωνσταντίνου είχαν στηριχτεί στην υπόσχεση για τερµατισµό του πολέµου και αποστράτευση στρατιωτών που είχαν ήδη µε το παραπάνω εκτελέσει το καθήκον τους προς την πατρίδα. Ολοένα λιγότερα τµή-µατα της ελληνικής κοινωνίας προσδοκούσαν οφέλη από έναν πόλεµο που στράγγιζε τους οικονοµικούς και ανθρώπινους πόρους της χώρας. Η µπροστά στην πολεµική περιπέτεια αµηχανία περιλάµβανε και τους ελληνικούς πληθυσµούς της Μικράς Ασίας. Οι πολεµικές επιλογές λοιπόν της νέας πολιτικής κατάστασης µόνο ως απόπειρες για άµεση λήξη του πολέµου µπορούσαν να γίνουν αποδεκτές, γεγονός που θα είχε βαριές συνέπειες σε περίπτωση αποτυχίας. Τον Μάρτιο του 1921 επιστρατεύθηκαν τρεις πρόσθετες ηλικίες στην Ελλάδα και ενι-σχύθηκαν ακόµα περισσότερο τα στρατεύµατα στην πρώτη γραµµή του µετώπου. Αµέσως µετά ξεκίνησαν στρατιωτικές επιχειρήσεις µεγάλης κλίµακας για να δικαιολο-γηθεί η επιθετική πολιτική, η οποία υποσχόταν ότι µε τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί η ειρήνη. Η πρώτη επιχείρηση απέβλεπε στον εγκλωβισµό σηµαντικών τουρκικών δυνάµεων µέσα από µια διπλή προέλαση από τον βορρά και τον νότο, καθώς και την εγκατάσταση στη γραµµή Eσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ. Η ελληνική στρατιά είχε την υπεροχή σε καθένα από τα δύο µέτωπα, το βόρειο όπου κινείτο το Γ’ Σώµα Στρατού, έχοντας στόχο το Eσκί Σεχίρ, και το νότιο, όπου επιτίθετο το Α’ Σώµα Στρατού µε

Οι πρώτες ελληνικές επιτυχίες στην προσπάθεια προώθησης

Εορτασµοί την ηµέρα των Θεοφανίων, το 1921, στην

στόχο το Αφιόν Καραχισάρ. Πίστευαν µάλιστα ότι η κίνηση λαβίδας θα οδηγούσε στην παγίδευση και στην εξόντωση σηµαντικών τουρκικών δυνάµεων που θα βρίσκονταν ανάµεσα στις αιχµές της ελληνικής προέλασης. Οι προσδοκίες γρήγορα διαψεύστηκαν εξαιτίας της έκτασης του πεδίου της µάχης αλλά και της υποτίµησης, όπως διαπιστώθηκε, των τουρκικών δυνατοτήτων. Οι µονά-δες του τουρκικού στρατού έδειξαν αξιοσηµείωτη ευελιξία και πειθαρχία στα σχέδια και στις διαταγές, κάτι που οπωσδήποτε δεν χαρακτήριζε έναν στρατό που βρίσκεται στα όρια της αντοχής του. Η τουρκική ηγεσία επέλεξε να αντιµετωπίσει πρώτα το ελληνικό Γ’ Σώµα Στρατού στον βορρά συγκεντρώνοντας στην περιοχή του Iν Eϋνού τις κύριες δυνάµεις της. Στην τετραήµερη µάχη (14-18 Μαρτίου) που ακολούθησε, εκτός του ότι πιστοποιήθηκε η µετατροπή της µικρασιατικής περιπέτειας σε πλήρη στρατιωτική επιχείρηση (οργανωµένες θέσεις, χαρακώµατα, συρµατοπλέγµατα κλπ.), οι ελληνικές δυνάµεις υπέστησαν βαρύτατες απώλειες, συγκρίσιµες µε εκείνες των συγκρούσεων του ελληνοβουλγαρικού πολέµου και µεγάλες µονάδες (Xη µεραρχία) κλονίστηκαν. Η επίθεση διακόπηκε και το Σώµα Στρατού αναδιπλώθηκε προς τα δυτικά. Η υποχώρηση προς την Προύσα προανήγγειλε δεινά για το µέλλον, καθώς έγινε διαµέσου εξεγερµένων χωρικών, σε τελείως αντίξοες για τους Έλληνες συνθή-κες. Η Μικρά Ασία δεν συγχωρούσε τις αποτυχίες.Μετά την ήττα της βόρειας αιχµής του ελληνικού στρατού, οι τουρκικές δυνάµεις στράφηκαν προς τον νότο, όπου το ελληνικό Α’ Σώµα Στρατού είχε ήδη καταλάβει το Αφιόν Καραχισάρ. Η αρχικά εύκολη επιτυχία µεταβλήθηκε και εδώ σε αγωνιώδη υπο-χώρηση προς το Τουµλού Μπουνάρ, όπου χρειάστηκε η κινητοποίηση του συνόλου των εφεδρειών για να σταθεροποιηθεί το µέτωπο στις 28 Mαρτίου. Η ελληνική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, παγιδευµένη µέσα στη ρητορική πραγµα-τικότητα που η ίδια καλλιέργησε, εµπόδισε την εξαγωγή καίριων συµπερασµάτων από την αποτυχία του Μαρτίου. Πρώτον, το ότι οι εκτάσεις ήταν υπερβολικά µεγάλες για ό,τι ο ελληνικός στρατός θα µπορούσε να παρατάξει. Δεύτερον, το ότι οι τουρκικές δυνάµεις αποτελούσαν ήδη αξιόµαχο στρατό µε µεγάλες ικανότητες στρατηγικών και τακτικών ελιγµών. Τρίτον, ότι η προέλαση σε µια εχθρική ενδοχώρα δηµιουργούσε πολύ περισσότερα προβλήµατα από εκείνα που τυχόν έλυνε. Ο συνδυασµός όµως της διπλωµατικής αδιαλλαξίας που η Ελλάδα είχε επιδείξει στην αρχή του χρόνου µε την

Την άνοιξη του 1921, οι ελλη-νικές δυνάµεις στη Μικρά

ανάγκη καθεστωτικής σταθεροποίησης δεν άφηναν πολλά περιθώρια στην ελληνική πλευρά. Η απάντηση ήταν η γενίκευση του πολέµου.Στις αρχές Απριλίου, η Ελλάδα είχε υπό τα όπλα περίπου 233.000 άνδρες, από τους οποίους τους 126.000 στη Μικρά Ασία. Επρόκειτο για βάρος δυσανάλογο ως προς τις δυνατότητες της χώρας. Παρ’ όλα αυτά, µέσα στον ίδιο µήνα επιστρατεύθηκαν έξι ακόµα ηλικίες, περίπου 60.000 επιπλέον έφεδροι. Έγιναν µεγάλες προµήθειες στρατι-ωτικών υλικών, αγοράστηκαν 1.750 αυτοκίνητα, πυροβολικό κλπ., µεταφέρθηκε σιδη-ροδροµικό υλικό από την Ελλάδα και ενισχύθηκαν όλες οι µονάδες του µικρασιατικού µετώπου. Οι εκεί δυνάµεις ξεπέρασαν τους 200.000 άνδρες αποκτώντας συντριπτική αριθµητική υπεροχή απέναντι στον τουρκικό στρατό –που ίσως δεν ξεπερνούσε τις 50.000 την ίδια εποχή στο «δυτικό» µέτωπο– ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε τον οπλι-σµό: πυροβόλα, πολυβόλα, οπλοπολυβόλα κλπ. Η ώρα της αποφασιστικής αναµέτρη-σης φαινόταν να έχει φθάσει.

Η «βασιλική» εκστρατείαΣτις 30 Μαΐου 1921 ο βασιλιάς Κωνσταντίνος έφθασε στη Σµύρνη για να αναλάβει

Ελληνίδες της Σµύρνης σε στιγ-µιότυπο από τις εκδηλώσεις για

Προς τον Ελληνικόν Λαόν

«Απέρχοµαι ίνα τεθώ επί κεφαλής του Στρατού Μου.Εκεί όπου απ’ αιώνων παλαίει ο Ελληνισµός. Υπό την ευλογίαν του Υψίστου, η Νίκη θα επιστέψη τους αγώνας του Γένους, ακατασχέτως χωρούντος επί την αποστολήν του. Η επικράτησις ηµών σήµερον θα εξασφαλίση εκεί, ως πάλαι η των ηµετέρων προγό-νων, την πραγµάτωσιν των υψηλοτέρων ιδεωδών της ελευθερίας, της ισοπολιτείας, της δικαιοσύνης. Τα όπλα ηµών οδηγούν ολόκληρον το παρελθόν της φυλής µας. Παρελ-θόν θαυµασίου πολιτισµού, επιβάλλοντος υποχρεώσεις, της σοβαρότητος των οποίων έχοµεν πάντες βαθυτάτην την συνείδησιν. Επί την εκπλήρωσιν των υποχρεώσεων τού-των δικαιούµεθα να διακυρήξωµεν µεθ’ υπερηφανείας, ότι είµεθα τελείως ικανοί. Το δικαίωµα τούτο µας δίνει ο Ελληνικός λαός εν ιερά ενώσει δια της απαραµίλλου αυτού εθελοθυσίας».

προσωπικά τη διεύθυνση των µεγάλων στρατιωτικών επιχειρήσεων που επρόκειτο να αρχίσουν. Η άφιξή του ήταν εντυπωσιακή. Συνοδευόταν από τον πρίγκιπα διάδοχο Γεώργιο και από τους πρίγκιπες Νικόλαο, Ανδρέα, Χριστόφορο και Παύλο. Κοντά του ήταν επίσης ο πρόεδρος της κυβέρνησης, Δ. Γούναρης, ο υπουργός των Στρατιωτικών Ν. Θεοτόκης και όλο το Γενικό Επιτελείο, επικεφαλής του οποίου, µετά τις επιχει-ρήσεις του Μαρτίου, ήταν πλέον ο αντιστράτηγος Β. Δούσµανης µε υπαρχηγό τον υποστράτηγο Ξ. Στρατηγό. Η όλη σκηνοθεσία δεν αναδείκνυε µόνο την ολοκληρωτική πλέον στρατιωτική εµπλοκή της χώρας στον πόλεµο της Μικράς Ασίας, αλλά εκείνο που πλέον φαινόταν ήταν ότι αυτή η εκστρατεία θα ήταν «καθεστωτική». Ο νεοαφι-χθείς βασιλιάς θα επένδυε στο πολεµικό πεδίο το µέλλον της δυναστείας του. Η επι-τυχία θα κατατρόπωνε εκτός από τους Τούρκους και τους εγχώριους πολιτικούς αντι-πάλους τους, οι οποίοι θα φαίνονταν ανίκανοι να κερδίσουν και να σταµατήσουν έναν πόλεµο. Για την αποτυχία δεν υπήρχε σχέδιο. Ποιος την υπολόγιζε όµως! Σύµφωνα µε τις ενδείξεις, οι υπό ανασύνταξη και σκορπισµένες σε πλήθος µετώπων τουρκικές δυνάµεις δεν θα ήταν σε θέση να προβάλουν σθεναρή αντίσταση στον στρατό της Ελλάδας – µιας Ελλάδας η οποία ήταν πλέον σχεδόν διπλάσια της αντίστοιχης µε την οποία, όπως οι αυλικοί του πίστευαν, ο στρατηλάτης βασιλιάς ως διάδοχος-αρχι-στράτηγος κατατρόπωσε τους Οθωµανούς τη διετία 1912-13. Έτσι πίστευαν και έτσι, σχεδόν χαρµόσυνα, οπωσδήποτε υπερφίαλα, το ανακοίνωσαν.

Κωνσταντίνος ΙΒ’ Η µεγαλοπρεπής έλευση του βασιλιά και της ακολουθίας του προκάλεσε αρκετά προ-βλήµατα στον έως τότε σχεδιασµό των επιχειρήσεων. Πολλά πράγµατα αναθεωρήθη-καν, ενώ το πλήθος των πριγκίπων ανέλαβε πραγµατικές στρατιωτικές διοικήσεις. Στη βάση των εξελίξεων βρίσκονταν παλαιά ερωτήµατα σχετικά µε τη δοµή της εξουσίας στην Ελλάδα. Η επίλυσή τους µάλλον δεν θα ήταν δυνατόν να γίνει σε εποχή έντα-σης και πολεµικών επιχειρήσεων, αυτό όµως ήταν κάτι που θεωρήθηκε τότε τελείως δευτερεύον. Σε κάθε περίπτωση η νέα επίθεση ξεκίνησε στις 27 Ιουνίου 1921, στο-χεύοντας πλέον στη βαθιά ενδοχώρα της Μικράς Ασίας. Στις 4 Ιουλίου ο ελληνικός στρατός µπήκε στην Κιουτάχεια και στις 6 Ιουλίου στο Εσκί Σεχίρ. Φαινοµενικά η βασιλική ηγεσία έδειχνε απόλυτα επιτυχής και κάποιες ενδείξεις ενθουσιασµού επέ-

Στο ταξίδι του προς τη Σµύρνη, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος συνο-

στρεψαν στο απαισιόδοξο ελληνικό στρατόπεδο, τόσο στην πρώτη γραµµή όσο και πίσω στην ελληνική κοινωνία. Η θριαµβευτική αναφορά όµως σε καταλαµβανόµενες πόλεις και τόπους –πάντοτε προσδιορισµένες µε τα παλαιά βυζαντινά τους ονόµατα, ώστε να αυξάνεται η θετική εντύπωση που προκαλούσαν– δύσκολα έκρυβε τις συσ-σωρευµένες δυσκολίες. Οι γύρω από το Eσκί Σεχίρ συγκρούσεις ήταν οι πιο σηµαντι-κές από όλες όσες είχαν έως τότε γίνει σε αυτόν τον πόλεµο. Τα εδαφικά κέρδη για τους Έλληνες επιτεύχθηκαν µε τίµηµα βαρύτατες απώλειες. Οι τελευταίες δεν ήταν δυνατόν να περάσουν απαρατήρητες. Έστω µε καθυστέρηση οι εφηµερίδες της Αθή-νας γέµιζαν τις σελίδες τους µε ονόµατα κυρίως τραυµατιών που κατευθύνονταν στα νοσοκοµεία των πόλεων στη Νέα και στην Παλαιά Ελλάδα. Οι κατάλογοι αυτοί έγιναν το καλοκαίρι αυτό καθηµερινοί και ατελείωτοι. Όλα έδειχναν ότι επρόκειτο για έναν αγώνα δρόµου που δεν θα µπορούσε να κρατήσει για πολύ καιρό. Με αυτό τον ρυθµό φθοράς του έµψυχου υλικού του ο ελληνικός στρατός έπρεπε να επιφέρει το κύριο πλήγµα, να αναγκάσει τον αντίπαλο σε συνθηκολόγηση µέσα σε ελάχιστο χρόνο. Δεν θα υπήρχε «δεύτερη ευκαιρία».Όσο όµως προστίθεντο νέα εδάφη στην ελληνική ζώνη κατοχής τόσο η τελική λύση φαινόταν πιο απόµακρη. Η προέλαση καθήλωνε πλήθος µονάδων σε πλαγιοφυλάξεις, οι οποίες όµως δεν κατάφερναν να στεγανοποιήσουν τα µετόπισθεν, να προφυλάξουν τους άξονες εφοδιασµού και να διακόψουν την επαφή του τουρκικού στρατού µε τις οµάδες των ανταρτών που γίνονταν ολοένα πιο δραστήριες, καθώς οι νέες εκτάσεις µείωναν την πυκνότητα της ελληνικής στρατιωτικής παρουσίας. Σε καµία περίπτωση δεν είχε καθηλωθεί ο αντίπαλος µε τρόπο ώστε να επιτευχθεί το επιδιωκόµενο «καίριο πλήγµα» εναντίον του. Το αντίθετο µάλλον συνέβαινε. Ο τουρκικός στρατός υποχωρούσε συγκροτηµένα χωρίς να χάνει τίποτα από τη µαχητική του διάθεση, γεγονός που επιβεβαίωναν οι επαναλαµβανόµενες αντεπιθέσεις στην πρώτη ευκαιρία που παρουσιαζόταν. Στις 5 Ιουλίου, ένας τέτοιος τουρκικός αιφνιδιασµός στο Ουτς Σεράι κλόνισε το 14ο Σύνταγµα και την Ταξιαρχία Ιππικού προκαλώντας στο πρώτο απώλειες 370 ανδρών. Η κατάσταση δεν συγχωρούσε τα λάθη και η ένταση πίεζε ασφυκτικά στρατιώτες και διοικήσεις στην ελληνική πλευρά. Στα επιτελεία όµως µιλούσαν άλλη γλώσσα, πέρα από την όποια ορθή αντίληψη της πραγµατικότητας. Η ελληνική στρατιωτική διοίκηση, παρερµηνεύοντας τις εδαφικές

Ο ελληνικός πληθυσµός της Σµύρνης σε πανηγυρισµούς για

της προόδους και την εγκατάλειψη πόλεων και συγκοινωνιακών κόµβων από τους Τούρκους, θεωρούσε ότι ο εχθρικός στρατός βρισκόταν, αν όχι σε απόλυτη διάλυση, τουλάχιστον σε κατάσταση καταστροφικής κρίσης. Για να προλάβει να τον αποτελειώ-σει έσπρωχνε τις δυνάµεις της µπροστά στερώντας τους τον αναγκαίο για αναδιορ-γάνωση χρόνο. Υπό αυτό το πρίσµα, η γενική αντεπίθεση των τουρκικών δυνάµεων

Οι στρατιωτικές δυνάµεις των αντιπάλων τις παραµονές της εκστρα-τείας προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας και την Άγκυρα (21 Ιου-νίου 1921)

Συνολικά στη Μικρά ΑσίαΕλληνικός στρατός:6.159 αξιωµατικοί, 183.944 οπλίτες, σύνολο 190.103 άνδρεςΥλικό: 350 πυροβόλα εκστρατείας (χωρίς τα πυροβόλα θέσεων και φρουρίων), περίπου 1.000 πολυβόλα.Περίπου το µισό της συνολικής δύναµης της στρατιάς της Μικράς Ασίας διατίθετο σε καθήκοντα φρουράς, προστασίας των µετόπισθεν και υπηρεσίες.

Τουρκικός στρατός:Περίπου 105.000 άνδρες σε τακτικές µονάδες και επιπλέον περίπου 15.000 σε άτακτα ανταρτικά σώµατα.Υλικό: 240 πυροβόλα, 224 πολυβόλα.

Οι δυνάµεις του τουρκικού στρατού ήταν διασκορπισµένες στα µέτωπα της Αρµενίας (13.500 άνδρες, 48 πυροβόλα), Κιλικίας-Μεσοποταµίας (17.200 άνδρες, 44 πυροβόλα) και Εύξεινου Πόντου (7.200 άνδρες, 16 πυροβόλα). Στο δυτικό µέτωπο, απέναντι από τις ελληνικές δυνάµεις, υπήρχαν περίπου 67.000 στρατιώτες µε 125 πυροβόλα και το σύνολο των αντάρτικων σχηµατισµών. Οι δυνάµεις αυτές ενισχύθηκαν µετά την έναρξη της ελληνικής επίθεσης από στρατολογία, ένταξη των ατάκτων στον τακτικό στρατό και µεταφορά δυνάµεων από τα άλλα µέτωπα. Αξιωµατικοί της φρουράς του

βασιλιά Κωνσταντίνου, τον

στις 8 Ιουλίου προς την κατεύθυνση του Εσκί Σεχίρ αποτέλεσε έκπληξη, η οποία όµως µπόρεσε να παρερµηνευθεί ως έσχατη προσπάθεια του καταρρέοντος εχθρού. Πράγµατι αυτή η αντεπίθεση, παρά το µέγεθος και το πείσµα της, ανατράπηκε σχε-τικά εύκολα, καθώς οι αριθµητικοί συσχετισµοί σε κατά παράταξη µάχη ευνοούσαν ακόµη την ελληνική πλευρά. Για πρώτη φορά µάλιστα ο αριθµός των Τούρκων αιχ-µαλώτων ξεπέρασε κατά πολύ τους χίλιους. Ταυτόχρονα όµως στις ελληνικές απώ-λειες προστέθηκαν 850 ακόµα άνδρες εκτός µάχης, ενώ αποδείχθηκε ότι ο τουρκικός στρατός µπορούσε ακόµα να αναλάβει βάσει σχεδίου επιχειρήσεις µεγάλης κλίµακας. Η «επίθεση απελπισίας» ήταν στην πραγµατικότητα µέρος ενός ευρύτερου σχεδίου της τουρκικής διοίκησης. Με αυτήν καλύφθηκε η γενική απαγκίστρωση του τουρκικού στρατού και η υποχώρησή του πέρα από τον Σαγγάριο ποταµό σε θέσεις που κάλυ-πταν τον δρόµο προς την Άγκυρα. Η κίνηση ολοκληρώθηκε µε τάξη τη νύχτα της 8ης προς 9η Ιουλίου. Στα µέσα Ιουλίου του 1921 ο ελληνικός στρατός είχε πλέον εγκατασταθεί στη γραµµή Εσκί Σεχίρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ και αναµετρούσε τις απώλειές του, οι οποίες γι’ αυτήν µόνο την εξόρµηση ανήλθαν σε 8.100 άνδρες εκτός µάχης, από τους οποί-ους οι 1.500 νεκροί επί του πεδίου της µάχης. Το πολεµικό συµβούλιο, που στο µεταξύ µεταφέρθηκε στην Κιουτάχεια, συνήλθε εκ νέου στην πιο µεγαλοπρεπή σύν-θεσή του –υπό την προεδρία του Κωνσταντίνου και µε την παρουσία του πρωθυπουρ-γού Δ. Γούναρη– για να αποτιµήσει την κατάσταση και να αποφασίσει τις επόµενες ενέργειές του. Σε αυτό, µε βάση την εκτίµηση ότι λίγα πράγµατα χρειάζονταν πλέον για να διαλυθεί ο τουρκικός στρατός και να υποχρεωθεί ο Κεµάλ σε συνθηκολόγηση, αποφασίστηκε η συνέχιση των επιχειρήσεων προς την κατεύθυνση της Άγκυρας. Οι στόχοι της νέας προέλασης θα ήταν πολιτικοί και στρατιωτικοί. Η είσοδος στη δεύ-τερη πρωτεύουσα του εχθρού, το κέντρο της ισχύος του επαναστάτη Κεµάλ, θα έδινε καίριο πλήγµα στο κύρος του τελευταίου ενώ, από την άλλη µεριά, η καταστροφή των αποθεµάτων του τουρκικού στρατού καθώς και η µεθοδική καταστροφή των σιδηροδροµικών γραµµών στο κέντρο της Μικράς Ασίας –ειδικά της γραµµής Εσκί Σεχίρ-Άγκυρα– θα εµπόδιζε για πολύ καιρό την όποια αναγέννηση της τουρκικής στρατιωτικής ισχύος.Στη νέα εκστρατεία που ξεκινούσε πριν ακόµα ολοκληρωθεί η προηγούµενη θα έπαιρ-

Στις 5 Ιουλίου 1921, οι Τούρκοι αιφνιδίασαν στο Ουτς Σεράι το

Μέχρι τα µέσα Ιουλίου του 1921 ο ελληνικός στρατός εγκα-

ναν µέρος περίπου 77.000 άνδρες από το σύνολο των 184.000 που συγκροτούσαν τη στρατιά της Μικράς Ασίας. Ο αντίπαλος, όπως εκτιµούσαν στην ελληνική πλευρά –και όπως πραγµατικά ήταν– διέθετε υποδεέστερες δυνάµεις σε πεζικό και πυροβολικό, αν και είχε στη διάθεσή του ισχυρότερο ιππικό και µπορούσε να βασιστεί σε οµάδες ατάκτων που ξεπηδούσαν διαρκώς από τον άµαχο πληθυσµό που ήταν πλέον αποφα-σισµένος να υπερασπιστεί µε κάθε µέσο την πατρίδα του. Ο οπλισµός της ελληνικής πλευράς θεωρείτο επίσης κατά πολύ ανώτερος των απέναντι, αν και τα προβλήµατα εφοδιασµού που έπρεπε να επιλυθούν ήταν τεράστια. Οι αποστάσεις µεγάλωναν και η επένδυση σε µέσα µεταφοράς και σε άνδρες γινόταν ολοένα πιο κρίσιµη. Η προέ-λαση, όπως αποφασίστηκε, θα στηριζόταν σε 840 φορτηγά αυτοκίνητα. Αλλά και σε εφοδιοποµπές από καµήλες και ηµιόνους που συγκεντρώθηκαν από κάθε γωνιά της ελληνικής ζώνης. Αυτά τα τεράστια καραβάνια από οχήµατα ή ζώα θα αποτελούσαν φυσικά ιδανικό στόχο για τους αντάρτες ή τις καταδροµικές οµάδες του τουρκικού ιππικού. Το σχέδιο της προέλασης δεν ήταν το απλούστερο δυνατό, καθώς στη σκέψη των Ελλήνων επιτελών κυριαρχούσε η ιδέα της κύκλωσης και της καταστροφής κάποιου σηµαντικού τµήµατος του εχθρικού στρατού. Οι άξονες κίνησης του ελληνικού στρα-τού δεν θα ακολουθούσαν την ευθεία οδό προς την Άγκυρα, ακολουθώντας δηλαδή τη σιδηροδροµική γραµµή και τον αµαξιτό δρόµο που ξεκινούσαν από το Εσκί Σεχίρ. Αντίθετα, ως κεντρικός άξονας της επίθεσης επιλέχθηκε να είναι η λεγόµενη «νότια οδός» η οποία, µετά τη διάβαση του Σαγγάριου, διέσχιζε τις παρυφές της Αλµυράς ερήµου και από εκεί στρεφόταν βόρεια, βόρειοανατολικά για να πλησιάσει πάλι τη σιδηροδροµική γραµµή και την Άγκυρα. Η ιδέα του ελιγµού είχε ως προτέρηµα ότι απέφευγε τις οργανωµένες τουρκικές αµυντικές θέσεις που, σύµφωνα µε τη λογική και τις εκτιµήσεις, θα βρίσκονταν κατά µήκος του βασικού άξονα. Ταυτόχρονα όµως οι επιλογές αυτές εξαντλούσαν τον ελληνικό στρατό, καθώς υποχρέωναν τους φαντά-ρους σε ατελείωτες πορείες ηµερών διαµέσου άνυδρων και αφιλόξενων περιοχών. Την ίδια στιγµή µεγάλωνε και ο κίνδυνος που θα αντιµετώπιζαν οι εφοδιοποµπές, καθώς παρουσίαζαν ακάλυπτο το πλευρό τους στον ανοικτό και ως εκ τούτου αδύνατο να φυλαχτεί χώρο της ερήµου.

Η διάβαση της Αλµυράς ερήµου από την 9η Ελληνική Μεραρχία,

Στην Αλµυρά έρηµο

«Εκκινούµεν την πρώτην ηµέραν απαντήσαµεν µικράς αντιστάσεις, αλλά κακουχίας σκληράς, απανθρώπους. Εθαύµασα µετά την εκστρατείαν και είπα όχι εγώ µόνον αλλά πάντες οι συντελεσταί των µαχών και πορειών της Άγκυρας, ότι ο Έλλην στρατιώτης είναι θηρίον, είναι ατσαλοζυµωµένος. Μην τύχει κανείς εις τοιαύτην εκστρατείαν.Το έδαφος από Εσκή Σεχήρ και µέσα ανατολικώς είναι όλο έρηµο, άγονο, άνυδρο. Βουνά δεν υπάρχουν είναι κάµποι απέραντοι ωσάν έρηµος που είναι, το χώµα είναι άµµος, νερό σπανιώτατα ευρίσκει κανείς, µόνον περιµέναµεν πότε να φθάσουµε ποτα-µούς µετά παρέλευσιν εννοώ 7 ή 8 ωρών πολλάκις και 10. Το φαγητόν µας ήτο κρέας ζωµός τας περισσότερας ηµέρας, διότι τα µεταφορικά µέσα δεν επρολάµβανον να µας τροφοδοτούν ένεκεν του µεµακρυσµένου µάχιµου στρατού. Το κρέας ήτο λάφυρον, τα δε χωριά ήσαν πολύ αραιά εις ποταµούς πλησίον. Δεν θα λησµονήσω και την απαίσιαν σκόνιν ήτις µας εγέµιζε τους ρώθωνας, τα µάτια µας, το λάρυγγά µας εξαίρευε. Ο ήλιος µας καταρροφούσε παν εναποµείναν υγρό, ας µην επαναληφθή τοιούτου είδους εκστρα-τεία εις Έλληνας στρατιώτας διότι ήτο θάνατος και όχι εκστρατεία. Επολεµήσαµεν µε τον εχυρόν, µε πείναν, δίψαν, πορείαν, κονιορτούς κλπ.. Μόλις καταλαβαίναµε χωρίον τι αµέσως άπαντες οι στρατιώται εκτός ολίγον τροχάδην κατευθυνόµεθα προς το χωρίον. Διατί άραγε; Διατί; Διότι ο φαντάρος εκ των συνεχών πορειών εξαντληµένος εκ της πείνης εφώρµα ως πειναλέος λέων εις το χωρίον και έτρωγε ότι παν το τυχόν εµπρός του, σιτάρι, αλεύρι, αιγοπρόβατα κλπ. Εξ άλλου η δίψα µας έψησε, διότι ήτο η καρδία του θέρους, ο ήλιος έψηνε ψωµί, όταν εφθάναµεν κανέν πηγάδι ή πηγήν τινα αν δεν επρολάβαινες δεν έπαιρνες νερό, διότι όλοι οι στρατιώται έπιπτον αχόρταγοι πίνοντες υδρίας ολόκληρους χωρίς να χορταίνουν. Ο φαντάρος και ο καθείς επροτιµούσε το νερό παρά το ψωµί...».

Μαρτυρία Χαρίλαου Λάσκαρη από τη Λάρισα, λοχία στο ΙΙ τάγµα του 27ου Συντάγµατος της Χης Μεραρχίας, από το βιβλίο του Χαράλαµπου Τριανταφυλλίδη, «Η µικρασιατική εκστρατεία και το ηµερολόγιο ενός οπλίτου», Αθήνα, Δωδώνη, 1984, βιβλίο πρώτο, σελ. 295.

Προς την ΆγκυραΗ επίθεση ξεκίνησε την 1η Αυγούστου, ίσως τις πιο ζεστές ηµέρες του χρόνου σε αυτήν την περιοχή. Ο πρώτος αντίπαλος που συνάντησαν οι στρατιώτες ήταν το απάνθρωπο κλίµα της περιοχής, η ζέστη και η ξηρασία, που προκαλούσαν, εκτός από κόπωση, απώλειες από ηλίαση ή παρεµφερή περιστατικά. Ο εχθρός δεν εµφανίστηκε τις πρώτες ηµέρες, οι µάχες όµως ξεκίνησαν ακριβώς τη στιγµή που οι κουρασµένοι στρατιώτες χρειάζονταν κάποια ανάπαυλα και ξεκούραση. Στις 11 Αυγούστου ξεκί-νησε στο Ταµπούρ Ογλού η πρώτη µεγάλη σύγκρουση, η οποία µεταξύ άλλων πιστο-ποίησε, εκτός από την πείσµονα διάθεση για αντίσταση των Τούρκων, την αποτυχία του σχεδιαζόµενου αιφνιδιασµού. Ο εχθρός απέδειξε ότι µπορούσε µε ευχέρεια να αναπροσαρµόζει τα σχέδιά του και να αναπτύσσει τις δυνάµεις του εκεί όπου χρεια-ζόταν. Καθώς οι τουρκικές µονάδες µετακινούνταν σε εσωτερικές γραµµές, βρίσκο-νταν πιο γρήγορα από τις ελληνικές στις θέσεις τους, ακυρώνοντας κάθε προσπάθεια υπερκέρασης, για να µην πούµε κύκλωσης. Έπειτα από τριήµερες συγκρούσεις, στις 14 Αυγούστου, τα Α’ και Γ’ Σώµατα Στρατού της ελληνικής στρατιάς κυριάρχησαν στο πεδίο της µάχης, αφού όµως είχαν υποστεί απώλειες µεγαλύτερες των 3.000 ανδρών, είχαν καταναλώσει δυσαναπλήρωτες ποσότητες πυροµαχικών και βρίσκο-νταν αντιµέτωποι µε την επόµενη γραµµή άµυνας των Τούρκων. Στις 17 Αυγούστου χρειάστηκαν νέες απώλειες, ύψους 2.700 ανδρών εκτός µάχης, στο Γ’ Σώµα Στρατού για να κυριαρχήσει στο οροπέδιο του Τοϊντεµίρ και να αποκαταστήσει κατευθείαν επικοινωνία της στρατιάς µε τον Σαγγάριο αποφεύγοντας τους επικίνδυνους δρόµους του νότου. Οι τελευταίοι χρειάστηκε να εγκαταλειφθούν ως γραµµές εφοδιασµού στις 14 Αυγούστου, όταν µεγάλες επιδροµές του τουρκικού ιππικού αναστάτωσαν το σύστηµα, προκάλεσαν απώλειες και απείλησαν µάλιστα µε αιχµαλωσία το ίδιο το Γενικό Στρατηγείο. Από τις 13 έως τις 18 Αυγούστου η ελληνική ηγεσία αναζήτησε νέες λύσεις για να υπερφαλαγγίσει το τουρκικό αµυντικό σύστηµα ή για να ανακαλύψει έστω τα αδύ-νατα σηµεία της αντίπαλης παράταξης. Το Β’ ελληνικό Σώµα Στρατού προσπάθησε να υπερφαλαγγίσει τις τουρκικές θέσεις µεταφέροντας την επίθεση ακόµα πιο ανατολικά. Η τουρκική αντίσταση ήταν όµως και εκεί ισχυρή και η επιχείρηση κατέληξε στην

Άνδρες του µηχανικού κατα-σκευάζουν πρόχειρη γέφυρα

Έλληνες στρατιώτες στον Σαγ-γάριο ποταµό τον Αύγουστο του

Έκθεση της Στρατιάς προς τον υπουργό Στρατιωτικών και την κυβέρ-νηση για την κατάσταση του µετώπου και την επιτακτική ανάγκη διακοπής των επιχειρήσεων προς Άγκυρα. 22 Αυγούστου 1921(αποσπάσµατα)

Προς τονΚον Υπουργόν Στρατιωτικών

Εµπιστευτικόν

Λαµβάνω την τιµήν να εκθέσω υµίν τα της στρατιωτικής καταστάσεως.Την 1ην Αυγούστου ήρξατο η προέλασις της Στρατιάς προς Ανατολάς, συνεχισθείσα επί τη βάσει του καταρτισθέντος σχεδίου επιχειρήσεων. [...]Απέναντι του µετώπου της Στρατιάς ο εχθρός τηρεί στενήν µετ’ αυτής επαφήν και κατά τας πληροφορίας οχυρώνει εις το αριστερόν του την γραµµήν διαχωρίσεως των υδάτων Σελαµετλί-Τσουλούκ-υψώµατα δυτικώς αυτού.Τας δυνάµεις του εχθρού υπολογίζοµεν ισοδυνάµους προς τας ηµετέρας. Μετά την µάχην του Δορυλαίου (Εσκή Σεχήρ) ο εχθρός είχε 14 Μεραρχίας εις ας προσετέθησαν 2 Μεραρχίαι (5η και 9η) ελθούσαι εκ Κιλικίας και 2 έτεραι (17η και 18η), ήτοι εν συνόλω έχει βεβαιωµένας σήµερον 18 Μεραρχίας και 5 Μεραρχίας Ιππικού. Η δύναµις των Μεραρχιών του υποστάσα σηµαντικήν µείωσιν κατά τας επιχειρήσεις του Ιουλίου συνε-πληρώθη δια της στρατολογίας 6 κλάσεων εφέδρων και µίας νεοσυλλέκτων ώστε ανήλ-θεν πάλιν εις 5.000 περίπου άνδρας εξ’ ών περί τους 3.000 µάχιµοι. Αν παραδεχθώµεν ότι κατά τας µάχας του Σαγγαρίου υπέστη µείωσιν 10%, εκάστη Μεραρχία θ’ αριθµή ήδη περί τους 2.700 µαχίµους ήτοι ο εχθρός θα έχη ολικήν µάχιµον δύναµιν περί τους 48-50 χιλιάδας άνδρας και 5.000 ιππείς. Έχει υφ’ ηµών το πλεονέκτηµα της πληθώρας των αξιωµατικών, της κατοχής αλλεπάλληλων οχυρών τοποθεσιών, της γνώσεως του τόπου και της υπεροχής εις βαρύ πυροβολικόν.Αι 9 Μεραρχίαι ηµών αίτινες προ της ενάρξεως των επιχειρήσεων του Ιουλίου ηρίθµουν Πεδινή πυροβολαρχία στη µάχη

του Δορυλαίου, τον Μάρτιο του

περίπου 8.500 µαχίµους ήτοι ολικήν δύναµιν 76.000 ανδρών, ήδη αριθµούν µόνον 5.200 ήτοι 47.000 µόνον µαχίµων. Αι ελάχισται αφικνούµεναι ενισχύσεις µόλις επαρ-κούν δια καταρτισµόν µικρών τινων τµηµάτων προς κάλυψιν των συγκοινωνιών ηµών, η άφιξις δε της Ανεξαρτήτου Μεραρχίας δεν δύναται να υπολογισθή προ 15νθηµέρου. Η έλλειψις αξιωµατικών είναι µεγίστη και το βαρύ Πυροβολικόν ηµών υποδεέστερον αριθ-µητικώς και ποιοτικώς του εχθρικού. Πλεονέκτηµα εποµένως καθαρόν ηµών απέναντι του εχθρού αποµένει η επιθετική ηµών ενέργεια και το εκ ταύτης πηγάζον υπέρτερον ηθικόν. Δέον όµως να λαµβάνηται υπ’ όψιν ότι η προϊούσα ελάττωσις της µαχίµου δυνάµεως θα καταστήση ανέφικτον µετ’ ολίγον την εξακολούθησιν της επιθέσεως και ο στρατιώτης αντιλαµβανόµενος την έλλειψιν ισχύος δυνατόν ν’ απολέση και την ηθικήν αυτού δύναµιν. Είναι ορθόν πάσα απόφασις περί περαιτέρω ενεργείας να ληφθή ταχέως προτού επέλθη η στιγµή της αδυναµίας.Η κατάληψις του ανατολικώς του Σαγγαρίου εδάφους επέτρεψεν την σηµαντικήν βρά-χυνσιν των µεταφορών µας, αλλά δέον να ληφθή υπ’ όψιν ότι της προχωρήσεως προς Άγκυραν εξακολουθούσης αι µεταφοραί επιµηκύνονται εκ νέου τα δε µαταγωγικά µέσα, κυρίως τα φορτηγά αυτοκίνητα φθείρονται καθ’ εκάστην µειούµενα καταπληκτικώς κατ’ αριθµόν και µη ανανεούµενα.[...]Βεβαίως και η κόπωσις και αι απώλειαι του εχθρού βαίνουσιν αύξουσαι και δυνατόν να ευρεθώµεν ηµέραν τινα προ εχθρού αποκαµόντος και εγκαταλείποντος την άµυναν της Αγκύρας αλλ ‘επί του ευτυχούς τούτου γεγονότος δεν δύναταί τις σήµερον να βασισθή µετά βεβαιότητος.[...]Μία περαιτέρω προσπάθεια προς κατάληψιν της Αγκύρας δυνατόν να επιφέρη την επι-θυµητήν τελικήν νίκην, αλλά δυνατόν να επιφέρη και ατύχηµα όπερ την µέχρι τούδε θετικήν επιτυχίαν να µεταβάλη εις αποτυχίαν ήτις θα επιδράση ολεθρίως επί των πολι-τικών διαπραγµατεύσεων. Αναστολή περαιτέρω προελάσεως και κατάληψις αµυντικής θέσεως όπισθεν του Σαγγαρίου ή και µεγάλου προγεφυρώµατος Ανατολικώς αυτού, µας επιτρέπει να σταµατήσωµεν κατόπιν µιας επιτυχίας αλλά βεβαίως δεν λύει το ζήτηµα ριζικώς ως έθεσε τούτο ο Κος Πρόεδρος της Κυβερνήσεως εν Κιουτάχια, καθότι δεν

Πορεία ελληνικής πυροβολαρ-χίας στην περιοχή του Τοµλού

πολύνεκρη µάχη του Κάλε Γκρότο, όπου 3.500 άνδρες τέθηκαν εκτός µάχης χωρίς να ανατρέψουν την εχθρική παράταξη. Η µάχη αυτή σήµανε την ολοκληρωτική αποτυχία και την εγκατάλειψη του αρχικού ελληνικού σχεδίου. Αυτό δεν σήµαινε ότι οι εναλ-λακτικές λύσεις είχαν µεγαλύτερη επιτυχία. Η κατά µέτωπο διάβαση του Σαγγάριου από µόνη την 7η Ελληνική Μεραρχία –πάνω στον άξονα Εσκί Σεχίρ-Άγκυρα– απέτυχε παταγωδώς, καθώς η µεραρχία έχασε 2.000 άνδρες –το ένα τρίτο της µάχιµης δύνα-µής της– για να κερδίσει οκτώ έως δέκα χιλιόµετρα σιδηροδροµικής γραµµής προς το Πολατλί. Η συνέχιση της επιχείρησης αποφασίστηκε κυρίως για πολιτικούς λόγους. Δύσκολα µπορούσε να εγκαταλειφθεί µια επιχείρηση µε την οποία το καθεστώς συνέδεσε τόσο στενά το κύρος του. Οι επιθέσεις λοιπόν συνεχίστηκαν από τις 15 έως τις 23 Αυγούστου, προσθέτοντας νεκρούς και τραυµατίες που έφθειραν τη δύναµη του

θα επιτρέψη την αποστράτευσιν, αλλά τουναντίον θα παρατείνη την εµπόλεµον κατά-στασιν. Η Στρατιά ούσα εν απολύτω αγνοία της εν γένει πολιτικής καταστάσεως δεν δύναται να κρίνη αν τα προσδοκώµενα εκ της καταλήψεως της Αγκύρας οφέλη είναι τοιαύτα από πολιτικής απόψεως ώστε να ριψοκινδυνεύση την αντί πάσης θυσίας, έστω και µε κίνδυνον µιας ήττης και εποµένως µιας αποτυχίας του όλου Μικρασιατικού ζητήµατος µετάβασιν µέχρις εκεί, ή αν το µέχρι τούδε επιτευχθέν αποτέλεσµα είναι αρκετόν ώστε η Κυβέρνησις να επωφεληθή αυτού προς επιτυχήν διαπραγµάτευσιν. Δια τούτο παρακαλεί υµάς, όπως έχη επί του ζητήµατος τούτου τας διαταγάς της Κυβερνήσεως παρακαλούσα µόνον όπως η σχετική απόφασις τη γνωσθή το ταχύτερον καθότι εν τω µεταξύ η στρατολογία του αντιπάλου νέας προσκοµίζει αυτώ ενισχύσεις, η οχύρωσις αυτού ενισχύεται, η δε προκεχωρηµένη εποχή του έτους δυνατόν να καταστήση µετ’ ολίγον τας επιχειρήσεις εξαιρετικώς δυσχερείς.

Στρατηγείον 22 Αυγούστου 1921Ο Αρχηγός Στρατιάς Μικράς ΑσίαςΑ. Παπούλας, αντιστράτηγος

Πορεία Ελλήνων στρατιωτών προς οχυρωµένη τοποθεσία,

ελληνικού στρατού και υπονόµευαν το εναποµείναν ηθικό των φαντάρων. Η όποια ελπίδα επιτυχίας είχε ήδη εξανεµιστεί, καθώς εξέλειπαν και οι «τεχνικές» δυνατό-τητες εκµετάλλευσης των επιµέρους επιτυχιών. Αξιόλογες εφεδρείες δεν υπήρχαν πλέον και η κόπωση είχε κυριεύσει το ελληνικό στράτευµα. Στις 19, όταν έληξε η µάχη στο Τσαλ Νταγ, που προσέθεσε 4.300 εκτός µάχης στις προηγούµενες απώλειες, η στρατιά βρισκόταν σε πλήρη αδυναµία συνέχισης των επιχειρήσεων. Ένα µεγάλο ποσοστό των ανδρών είχε σκοτωθεί ή τραυµατιστεί, τα πυροµαχικά είχαν εξαντληθεί, ενώ ο εφοδιασµός υπολειπόταν κατά πολύ των αναγκών. Κρούσµατα απειθαρχίας και έντονες καθυστερήσεις στην εκτέλεση των διαταγών εµφανίστηκαν, φαινόµενα που πολλαπλασιάζονταν καθώς περνούσαν οι ηµέρες, και προανάγγελλαν σηµαντι-κότερες κρίσεις. Οι προσδοκίες για εξάντληση του τουρκικού στρατού διαψεύστηκαν από τις αντεπιθέσεις και την πίεση που ασκούσαν οι δυνάµεις του. Η όλη κατάσταση απειλούσε να προκαλέσει εκτός από στρατιωτική και πολιτική κρίση. Οι στρατιωτικοί ζητούσαν άµεση υποχώρηση, η κυβέρνηση όµως και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, που τόσα είχε επενδύσει στην επιχείρηση, επέµεναν στη συνέχιση του αγώνα. Οι διαβουλεύσεις κράτησαν περίπου µία εβδοµάδα, στη διάρκεια της οποίας οι οιωνοί γίνονταν ολοένα πιο δυσµενείς για τις ελληνικές υποθέσεις. Συγκεντρώσεις τουρκικών στρατευµάτων απέναντι από τις ελληνικές γραµµές δηµιουργούσαν την εντύπωση ότι προετοιµαζόταν αντεπίθεση από τον εχθρό. Οι στρατιωτικοί άρχισαν να αναφέρονται σε ανακωχή και αναζήτηση πολιτικών λύσεων, λεξιλόγιο που στη γλώσσα τους ισοδυ-ναµούσε µε παραδοχή αδυναµίας και ανησυχία για τυχόν δυσµενέστερες εξελίξεις. Η υποχώρηση αποφασίστηκε µε βαριά καρδιά, καθότι δεν έλυνε κανένα από τα προβλή-µατα που είχε να αντιµετωπίσει η Ελλάδα και το καθεστώς της. Η υποχώρηση διήρκεσε περισσότερες από δέκα ηµέρες, από τις 29 Αυγούστου έως τις 11 Σεπτεµβρίου. Η Στρατιά της Μικράς Ασίας επέστρεψε στις θέσεις που είχε κατα-κτήσει τον Ιούλιο κατά µήκος της γραµµής Eσκί Σεχίρ-Aφιόν Kαραχισάρ. Πολλοί από τους στρατιωτικούς θα επιθυµούσαν µία πιο ριζοσπαστική υποχώρηση που θα µεί-ωνε την κατεχόµενη έκταση, θα βελτίωνε τον εφοδιασµό και θα απελευθέρωνε εφε-δρείες. Οι επιτελείς υπολόγισαν ότι η πέραν του Σαγγάριου προσπάθεια είχε µειώσει κατά 50% τη µαχητική δύναµη της Στρατιάς. Ιδιαίτερα οι απώλειες σε αξιωµατικούς και υλικά ήταν βαριές και δυσαναπλήρωτες. Οι νέες συνθήκες απαιτούσαν τη φύλαξη

µετώπου 700 χιλιοµέτρων σε καιρούς κατά τους οποίους οι αµυντικές δυνατότητες του καταπονηµένου στρατού µπορούσαν να αµφισβητηθούν. Μόνο η ρητορεία των ηγητόρων που είχαν συνδέσει την κριτική και την έκφραση γνώµης µε τις καθεστωτικές ισορροπίες της χώρας διέβλεπε ελπίδες επιτυχίας στη συνέχιση του πολέµου. Οι 177.000 Έλληνες στρατιώτες της Μικράς Ασίας (από τους οποίους µόνο 70.000 ανήκαν σε µονάδες πρώτης σειράς και 19.000 σε µονάδες ασφαλείας των µετόπισθεν) κλήθηκαν να κρατήσουν –µέχρι της τελικής λύσης– τα 81.000 τετραγωνικά χιλιόµετρα ανασφαλούς εδάφους. Εκτός δε από τους Τούρκους αντάρτες, οι µονάδες ασφαλείας των µετόπισθεν άρχισαν πλέον να αντιµετωπίζουν και τις συµµορίες των λιποτακτών που αναζητούσαν στο πλιάτσικο τον τρόπο για να γυρίσουν ζωντανοί και πλούσιοι στην πατρίδα. Πίσω δε στην τελευταία, η ανυποταξία έγινε τρόπος ζωής, καθώς αφορούσε περίπου 90.000 ανθρώπους.

Στρατιωτικά και πολιτικά αδιέξοδαΤις πρώτες ηµέρες του Σεπτεµβρίου ελάχιστα πράγµατα είχαν αποµείνει από το µεγα-λόπνοο σχέδιο του Ιουλίου. Η στρατηγική σιδηροδροµική γραµµή από το Εσκί Σεχίρ προς την Άγκυρα είχε καταστραφεί σε µερικά µόνο επιλεγµένα σηµεία µε ανατινάξεις, γεγονός που από µόνο του σε τίποτα δεν ενοχλούσε τη συγκέντρωση και τον εφοδι-ασµό των τουρκικών δυνάµεων. Εξάλλου πολύ γρήγορα ο κίνδυνος προσδιορίστηκε σε άλλη ζώνη του µετώπου. Στο νότιο άκρο της ελληνικής παράταξης, γύρω από την πόλη του Αφιόν Καραχισάρ, το µέτωπο έπαιρνε τη µορφή τριγώνου, ευάλωτου σχε-δόν από όλες τις πλευρές. Στην ίδια περιοχή κατέληγε η σιδηροδροµική γραµµή που ερχόταν από το Ικόνιο και την Κιλικία (τµήµα του σιδηροδρόµου Κωνσταντινούπολη-Βαγδάτη) που διευκόλυνε τη συγκέντρωση και τον εφοδιασµό ισχυρών τουρκικών στρατευµάτων. Στο σηµείο αυτό, στις 16 Σεπτεµβρίου, 6 τουρκικές µεραρχίες πεζικού και 3 ιππικού εξαπέλυσαν επίθεση µεγάλης κλίµακας, διαψεύδοντας µε τον πλέον απόλυτο τρόπο τις προσδοκίες των Ελλήνων επιτελών περί των σοβαρών πληγµάτων τα οποία η εκστρατεία προς τον Σαγγάριο θεωρούσαν ότι επέφερε. Η επίθεση απο-κρούστηκε µε δυσκολία, αφού όµως προσέθεσε νέες απώλειες. Μέσα σε δύο µήνες, από την 1η Αυγούστου 1921 έως το τέλος του Σεπτεµβρίου, ο ελληνικός στρατός

είχε 23.000 άνδρες εκτός µάχης, από τους οποίους οι 1.000 ήταν αξιωµατικοί. Από αυτούς οι νεκροί και οι αγνοούµενοι ήταν περισσότεροι των 4.000. Στο ίδιο διάστηµα οι τουρκικές δυνάµεις είχαν 18.000 άνδρες εκτός µάχης, από τους οποίους οι 3.000 νεκροί και οι 5.000 αγνοούµενοι.Ουσιαστικά, στον στρατιωτικό τοµέα, η εκστρατεία στη Μικρά Ασία τελείωσε κάπου εδώ. Ο Κωνσταντίνος ΙΒ’, αφού απέτυχε στον ρόλο του θαυµατουργού στρατηλάτη, αναχώρησε για την Αθήνα στις 15 Σεπτεµβρίου, εκδίδοντας µάλιστα ένα ανακοινωθέν θριάµβου, το οποίο οπωσδήποτε θα έφερε πολλά πικρά χαµόγελα στα χείλη των στελεχών και των ανδρών του στρατεύµατος. Η στρατιωτική ηγεσία, µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο, εξέφραζε την αποδοκιµασία της σε τυχόν απόφαση συνέχισης του πολέµου και ζητούσε άµεσα ανακωχή και πολιτική λύση. Πολύ δύσκολα θα µπορούσε όµως η πολιτική ηγεσία να αποφασίσει την εκκένωση της Μικράς Ασίας έπειτα από µία εκστρατεία την οποία η προπαγάνδα της είχε εµφανίσει ως νικηφόρα. Αποφασίστηκε έτσι η διατήρηση των θέσεων στην απόµακρη ζώνη του Εσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ. Υπήρχε η ψευδαίσθηση ότι το ελληνικό µέτωπο στηριζόταν εκεί επί του Σαγγάριου και επωφελείτο από το τµήµα της σιδηροδροµικής γραµµής Κωνσταντινούπολη-Βαγδάτη

Μνηµόσυνο στη Σµύρνη για τους νεκρούς του ελληνικού

Η κατάσταση του ελληνικού στρατού τον χειµώνα του 1921-1922.Επιστολή του πρίγκιπα Ανδρέα στον Ιωάννη Μεταξά (Σµύρνη, 19 Δεκεµβρίου 1921)

(Ηµερολόγιο Ι. Μεταξά)(αποσπάσµατα)

Αγαπητέ Γιαννάκη,[...]Είδες τον Πάλλην εις Αθήνας και υποθέτω ότι θα σου είπε, ότι η Στρατιά εγγυάται περί της ασφαλείας του µετώπου µέχρις Ιανουαρίου, συνεπώς δεν θα σε κουράσω µε αυτά. Το σοβαρόν είναι ότι η Στρατιά φοβείται ενδεχοµένην επίθεσιν τουρκικήν, όχι αµέσως τώρα, αφεύκτως όµως περί τον Φεβρουάριον ή Μάρτιον. Συστηµατική άµυνα επί του

Καυσόξυλα για τον στρατό στο Δορύλαιο (Εσκί Σεχίρ) της

νυν κατεχοµένου µετώπου είναι δύσκολος, αν όχι αδύνατος, δεδοµένου του φοβερού µήκους αυτού και της ανεπάρκειας των στρατευµάτων. Ηµετέρα υποχώρησις συνεπώς είναι πράγµα όπερ λίαν ενδεχόµενον να συµβή, είτε αυτοβούλως, είτε λόγω πιέσεως του εχθρού. Θα υπέθετέ τις ότι υπό τοιαύτας συνθήκας θα είχε γίνει ήδη µελέτη και έναρξις προετοιµασίας µιας δευτέρας γραµµής µάλλον συνεπτυγµένης και δυναµένης να κρατηθή οπωσδήποτε µε τα µέσα άτινα διαθέτοµεν. Ουδέν τοιούτον συνέβη, δεν υπάρχει δευτέρα γραµµή, ουδέ καν µελέτη περί αυτής! Η κατάστασις του στρατού δεν µου εµπνέει µεγάλην πεποίθησιν, η ορµή του εξηντλήθη, και αν παραµένει τώρα ησύ-χως επί της γραµµής του, το πράττει διότι νοµίζει ότι θα έχωµεν προσεχή την ερήνην. Αν όµως οι διαπραγµατεύσεις παραταθούν υπέρ το δέον, ή εάν ο Γούναρης επιστρέψει άπρακτος, συνεπώς µε εξακολούθησιν του πολέµου, τότε; Δεν νοµίζω απολύτως, ότι ο στρατός θα είναι εις κατάστασιν ν’ αντιµετωπίση σοβαράν ενέργειαν του εχθρού, αποτυχία δε εις εν σηµείον του µετώπου θα παρασύρη αφεύκτως το επίλοιπον, και τότε θα σταµατήσωµεν πού; Τότε δια µιας µονοκονδυλιάς χάνοµεν ολόκληρον το ζήτηµα –ή µάλλον τας θυσίας– και δεν θα ωφελήσουν πλέον τίποτεαι αισιοδοξίαι των αξιοτίµων Γούναρη και Φώντα!Πρέπει να γίνη κάτι το ταχύτερον δια ν’ απαλλαχθώµεν του εφιάλτου της Μικράς Ασίας. Δεν γνωρίζω τι πρέπει να γίνη, πρέπει όµως να παύσωµεν µπλοφάροντες και ν’ αντιµε-τωπίσωµεν την κατάστασιν οία πραγµατικώς είναι. Διότι επιτέλους τι είναι καλύτερον; Να πέσωµεν εις την θάλασσαν ή να φύγωµεν προ του λουτρού; Με όσα λέγω, φοβούµαι, ότι θα εκλειφθώ ως defaitiste (= ηττοπαθής), ή ότι παρασύροµαι από την ψυχικήν µου κατάστασιν. Σε διαβεβαιώ όµως ότι ούτε το εν συµβαίνει ούτε το άλλο. Δεν βλέπω όµως ότι µε την παράτασιν του πολέµου σώζοµεν την ύπαρξιν και την υπόστασιν της Ελλάδος, το εναντίον βλέπω, και τόσον φανερά, ώστε, µε φόβον παρεξηγήσεως ακόµη, σου φράφω δια να σου εκθέσω τας σκέψεις µου. Θα ωµίλουν διαφορετικά, εάν είχο-µεν τον πόλεµον εν Ελλάδι, όπως και διαφορετικά θα ήσαν τότε και τα αισθήµατα του κόσµου. Τι θα κερδίσωµεν όµως µε µίαν καταστροφήν, η επιτέλους µε µίαν ήτταν ενταύθα; Διατί να κυνηγώµεν σκιάς ενταύθα, αντί να κυνηγώµεν την πραγµατικότητα εν Ηπείρω και Θράκη; [...] Η ασθένεια εδώ δύναται να συνοψισθή εις τρία κεφάλαια: 1) Έλλειψις επαρκών στρατευµάτων, 2) Μείωσις του ηθικού, 3) Εξασθένησις του κύρους της Διοικήσεως.

Τα παρά του «Temps» γραφέντα περί της επισκέψεως του Διαδόχου εις το µέτωπον είναι αληθή κατά τούτο, ότι εις Αφιόν σχεδόν ολόκληρος η ΙΥη Μεραρχία (Δηµαρά) τον υπεδέχθη µε αγρίας φωνάς περί απολύσεως, τόσον ώστε ηναγκάσθη ο Κοντούλης να επέµβη δια δηµηγορίας εκ του εξώστου. Πάσα ιδέα δηµιουργίας δήθεν στάσεως εκ µέρους του στρατού προς παραµονήν ενταύθα - κάποια εργασία εντούτοις γίνεται - παρά τας διαταγάς της Κυβερνήσεως αποκλείεται απολύτως κατ’ εµέ. Όταν µάθουν οι στρατιώται ότι απολύονται και ότι οι αξιωµατικοί τους εµποδίζουν να φύγουν, θα µας δέσουν, αν δεν µας σκοτώσουν εν απολύτω δικαίω! Άλλωστε ηρώτησα τον βασιλέα περί αυτού - δεν του ανέφερον το όνοµά σου - και το διέψευσε κατηγορηµατικώς ειπών, ότι αυτά ήσαν ανοησία![...]Πότε Θεέ µου, θα γλυτώσω από αυτήν την κόλασιν εδώ;

Πάντοτε σοςΑνδρέας

(Η επιστολή χρησιµοποιήθηκε από τον Μεταξά, ο οποίος µόλις είχε αρνηθεί την ανά-ληψη της διοίκησης της Στρατιάς της Μικράς Ασίας στις επαφές που είχε µε κυβερ-νητικούς αξιωµατούχους – µε το ερώτηµα αν έτσι έχουν τα πράγµατα. Οι ιθύνοντες –υπουργός Στρατιωτικών Θεοτόκης κ.ά.– του απάντησαν ότι κάπως έτσι είναι. Αργότερα η ίδια επιστολή έγινε ένα από τα αποδεικτικά στοιχεία που οι βενιζελικοί χρησιµοποίη-σαν για να αποδείξουν την «προδοσία» των πολιτικών αντιπάλων τους στο Μικρασιατικό ζήτηµα, χρησιµοποιώντας προς τούτο τη φράση «Θα ήξιζε πράγµατι να παραδώσωµεν την Σµύρνην εις τον Κεµάλ δια να πετσοκόψη όλους αυτούς τους αχρείους...» που βρισκόταν σε άλλο σηµείο της επιστολής. Ως αχρείους ο πρίγκιπας Ανδρέας εννοούσε την άρχουσα τάξη των Ελλήνων της Σµύρνης, των οποίων δεν θεωρούσε πρέπουσα τη συµβολή στον αγώνα – στις προσπάθειες της Παλαιάς Ελλάδας. Το θέµα χωρά πολλή συζήτηση, το σηµαντικό όµως ήταν ότι υπήρχε, δέκα µήνες πριν από την καταστροφή, σαφής αντίληψη για την πορεία και το επικείµενο τέλος των πραγµάτων. Δεν χρειαζόταν ιδιαίτερη διαίσθηση άλλωστε γι’ αυτό.

Ο πρίγκιπας Ανδρέας µε τον Αν. Παπούλα και τον Αλ. Κοντούλη

Κρυοπαγήµατα (Διαταγή Στρατιάς Μικράς Ασίας αριθ. 20624/12-11-21)

[...]Κατά του ψύχους και των κρυοπαγηµάτων θέλει επιστηθή η προσοχή των αρµοδίων επί της εξασφαλίσεως της κυκλοφορίας του αίµατος εις τους άνδρας. Προς τούτο δέον τα ενδύµατα να µη σφίγγωσι το σώµα, αι περίδες της σκελέας να προσδένωνται χαλαρώς, αι αρβύλλαι να είναι ευρύχωροι, τα δέµατα αυτών να µη σφίγγωνται πολύ, ως επίσης να µη σφίγγωνται αι περιτυλίγουσαι τας κνήµας µάλλιναι ή βαµβακεραί ταινίαι.Είναι θερµότερα τα λεπτά διπλά ενδύµατα (εφηµερίδας επί της ράχεως και του στή-θους) µέχρι και αυτών των χειροκτίων, τα πρώτα εκ βάµβακος και τα άνωθεν τούτων µάλλινα, εν ανάγκη διπλά εκ βάµβακος ενδύµατα, παρά έν και µόνον µάλλινον έστω και λίαν παχύ. Αν δεν διατίθενται δύο ζεύγη καλτσών να τυλίσσωνται οι πόδες µε ταινίας εκ χάρτου και κατόπιν να τίθενται αι κάλτσες.Οι άνδρες να µη παραµένωσιν επί µακρόν ακίνητοι όρθιοι ή καθήµενοι, αλλά να κινώσι τα µέλη των.Να αφαιρώνται άπαξ της ηµέρας επί µίαν έως δύο ώρας, ει δυνατόν αι αρβύλλαι, τα ποδεία και αι ταινίαι, να στεγνώνωνται και να προστρίβωνται ηπίως δια λιπαράς ουσίας επί δέκα λεπτά της ώρας οι πόδες και το κατώτερον µέρος των κνηµών και να κάµπτο-νται και να εκτείνωνται ζωηρώς όλαι αι αρθρώσεις των ποδών. Να τυλίσσωνται κατόπιν αι χάρτιναι ταινίαι και τέλος να φορώνται αι κάλτσαι επηλειµµέναι και αυταί δια του λίπους. Το κατώτερον µέρος της σκελέας να επαλείφεται και τούτο δια λίπους, επίσης τα υποδήµατα. Εάν παρατηρηθή αρχή κρυοπαγήµατος (πόνοι εξαγγέλοντες κρυοπαγή-µατα) να µην πλησιάζωσιν οι πόδες εις την πυράν, αλλά να µαλάσσωνται και προστρί-βωνται δια λίπους ή κατά Βενσάν δι οινοπνεύµατος µακράν της πυράς.Η αλλαγή των εις τα προχώµατα ανδρών να γίνεται συχνότερα, η τροφή να είναι δαψι-λής, θρεπτική και παχεία. Κίνησις και πλήρης στόµαχος είναι τα καλλίτερα προληπτικά κατά των ψύξεων και κρυοπαγηµάτων. Τα οινοπνευµατώδη να αποφεύγωνται.Η αποξήρανσις κατά το δυνατόν των υγρών χαρακωµάτων, αν είναι εφικτή, όπου όµως τούτο αδύνατον, να τοποθετώνται εις το βάθος των χαρακωµάτων µεγάλοι λίθοι ή χοντρά τεµάχια ξύλων, επί των οποίων να πατώσιν ή να κάθηνται οι άνδρες.

Ο αντιστράτηγος Α. Παπούλας µε δύο αξιωµατικούς του στο

που διέσχιζε το µέτωπο, στερώντας τη χρήση του ταυτόχρονα από τους αντιπάλους. Η αναζήτηση πολιτικών λύσεων, ειδικά στη διάρκεια της επίσκεψης του πρωθυπουρ-γού Γούναρη στη δυτική Ευρώπη τον Οκτώβριο του 1921, προσέκρουσε σε τείχη αδια-φορίας. Για τις περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις το πρόβληµα της στιγµής ήταν µάλλον ο εξευµενισµός του διαγραφόµενου νικητή, του Κεµάλ, και η αποκατάσταση των σχέσεων µαζί του. Τα ελληνικά αιτήµατα, εξαιρετικά αόριστα εξάλλου και συνή-θως αποκοµµένα από την πραγµατικότητα και τη λογική, πολύ δύσκολα θα µπορούσαν να αποτελέσουν βάση ουσιαστικών διαπραγµατεύσεων. Όλοι καταλάβαιναν ότι µετά τον Σαγγάριο η Ελλάδα δεν είχε τα µέσα για να ασκήσει πολιτική.

Μικρασιατική ΆµυναΟι συνεχιζόµενες διπλωµατικές επαφές στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ελά-χιστα βοηθούσαν την ελληνική πολιτική «έντιµης» –δηλαδή χωρίς πολιτικό κόστος– απεµπλοκής. Από τις αρχές του 1922 ο όρος της εκκένωσης της Μικράς Ασίας από τα ελληνικά στρατεύµατα συνόδευε κάθε διπλωµατικό σχέδιο, ακόµα και εκείνα που απέβλεπαν σε σύναψη απλής ανακωχής. Η ελληνική κυβέρνηση θεωρούσε ότι µετά την αποχώρηση των δυνάµεών της από τη Μικρά Ασία θα είχε χάσει το τελευ-ταίο της διαπραγµατευτικό χαρτί και παρέµενε αγκιστρωµένη στις κατακτήσεις της προσµένοντας κάποιο θαύµα. Το δηµοσιονοµικό βάρος της εκστρατείας υπονόµευε πλέον κάθε κρατική ή οικονοµική λειτουργία στο ελληνικό κράτος απειλώντας γενικό-τερη αποσταθεροποίηση. Οι 90.000 ανυπότακτοι και τα πλήθη των λιποτακτών απο-

Εν Σµύρνη τη 12η Νοεµβρίου 1921Ο Διοικητής της Στρατιάς Μικράς ΑσίαςΑναστάσιος ΠαπούλαςΑντιστράτηγος Πηγή: ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Η υγειονοµική υπηρεσία του στρατού κατά την µικρασιατικήν εκστρα-τείαν, 1919-1922», Αθήνα, 1968 (1990).

Η νέα κυβέρνηση της 3ης Μαΐου 1922, µε επικεφαλής τον

τελούσαν βραδυφλεγή βόµβα, ενώ οι εκ των ενόντων λύσεις –όπως για παράδειγµα η «διχοτόµηση του νοµίσµατος»– ακόµα και όταν εξασφάλιζαν βραχύβια οφέλη, απλώς επιβάρυναν το γενικό κλίµα. Στη Μικρά Ασία η πορεία των πραγµάτων έγινε αντιληπτή από τους εκεί Έλληνες σχεδόν αµέσως µετά την αποτυχία της εκστρατείας προς την Άγκυρα. Η σε εθελο-ντική έστω βάση στράτευση Ελλήνων οθωµανικής υπηκοότητας στον ελληνικό στρατό –αν και ελάχιστα προσέφερε στην πολεµική προσπάθεια– είχε υπονοµεύσει κάθε δυνατότητα συνδιαλλαγής µε το καθεστώς του Κεµάλ. Μια ευρωπαϊκή κηδεµονία που θα αντικαθιστούσε την προφανώς αδύναµη ελληνική ήταν µία από τις λύσεις που αναζητήθηκαν εκείνη την εποχή. Οι ισχυρότεροι των παραγόντων της Σµύρνης αλλά και της Κωνσταντινούπολης και άλλων περιοχών οργάνωσαν επιτροπές Μακρασιατικής Αµύνης, προωθώντας χιµαιρικά σχέδια για αυτονόµηση της περιοχής και στρατιωτική προάσπιση ενός περιορισµένου µετώπου, κάτι ως φρούριο. Ούτε η ελληνική κυβέρ-νηση, που θα επωµιζόταν το κόστος, ούτε ο ελληνικός στρατός, που θα κληρονο-µούσε ένα «διαρκές» µέτωπο, ούτε οι σύµµαχοι, που έβλεπαν εκεί τη διαιώνιση ενός σηµείου τριβής, ούτε, τέλος, το σύνολο των Μικρασιατών Ελλήνων, που θα ήταν καταδικασµένοι να ζουν αιωνίως «υπό πολιορκία», ενδιαφέρονταν για τέτοιου είδους λύσεις. Έπειτα από ατελείωτες συζητήσεις αυτά τα µεγαλεπήβολα σχέδια ξεθώριασαν και χάθηκαν. Απέµενε η τελευταία κίνηση απελπισίας. Στις 3 Μαΐου, µετά την παραίτηση της κυβέρνησης Γούναρη, ανέλαβε καθήκοντα η νέα κυβέρνηση του Νικ. Στράτου, αρχη-γού ενός µικρού κοινοβουλευτικού σχηµατισµού, του Μεταρρυθµιστικού Κόµµατος, εκ 33 βουλευτών σε σύνολο 332. Η νέα κυβέρνηση αντικατέστησε τον έως τότε διοικητή της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, αντιστράτηγο Παπούλα, µε τον αντιστρά-τηγο Χατζηανέστη. Η κινητικότητα στην κορυφή και η γενική αλλαγή διοικήσεων επρόκειτο να συµπληρωθούν µε κινητικότητα στη δράση. Η τελευταία δεν ήταν παρά µια ξέφρενη φυγή προς τα εµπρός, σε πείσµα κάθε πραγµατικότητας. Ούτε λίγο ούτε πολύ η Ελλάδα θα καταλάµβανε την Κωνσταντινούπολη µε τρόπο ώστε να µπορεί να εκβιάσει εκτός από τον Κεµάλ και τους Συµµάχους.Η Κωνσταντινούπολη βρισκόταν υπό την κατοχή στρατιωτικών µονάδων των συµµα-χικών στρατών, περίπου 20.000 άνδρες µε άρµατα µάχης, πυροβολικό, αεροπορία

Μετά τις τουρκικές επιθέσεις στον τοµέα του Αφιόν Καραχι-

και την κάλυψη των πολεµικών πλοίων που ναυλοχούσαν στα νερά της Πόλης. Ο ελληνικός στρατός της Θράκης, που έως τότε αντιµετώπιζε δυσκολίες στο να αντιµε-τωπίσει τις οµάδες των κοµιτατζήδων που διέσχιζαν τα σύνορα και συντηρούσαν την αναταραχή στην περιοχή, θα ενισχυόταν µε µερικά τάγµατα και θα βάδιζε εναντίον των Συµµάχων και των 10.000 Τούρκων στρατιωτικών που βρίσκονταν στην περιοχή. Η Ελλάδα θα κήρυσσε τον πόλεµο στην οικουµένη.Θα µπορούσε να θεωρηθεί ευτύχηµα το γεγονός ότι η τολµηρή διακοίνωση µε την οποία η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε τις προθέσεις της στις τρεις Δυνάµεις που διατηρούσαν στρατεύµατα στην Κωνσταντινούπολη (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) δεν αντι-µετωπίστηκε ως αστείο από τις τελευταίες, οι οποίες την εποµένη, 18 Ιουλίου 1922, απηύθυναν στην ελληνική κυβέρνηση την πιο αυστηρή προειδοποίηση, ενώ ταυτό-χρονα οι Δυνάµεις τους έπαιρναν έκτακτα στρατιωτικά µέτρα στην Πόλη. Σε αυτό το σηµείο προσγειώθηκε η ελληνική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία και η µεγαλεπή-βολη επιχείρηση εγκαταλείφθηκε. Τις ίδιες ηµέρες ανακοινώθηκε η αυτονόµηση της ελληνικής ζώνης κατοχής στη Μικρά Ασία, µια ιδέα που επικροτήθηκε από τη Βρετανία, γεγονός που προκάλεσε κάποιες ενθουσιώδεις εκδηλώσεις στη Σµύρνη από ανθρώπους που έβλεπαν τη δαµόκλειο σπάθη του τέλους. Στην ουσία όµως η λύση του προβλήµατος είχε πλέον εναποτεθεί στα όπλα.

Προς την τελική κρίσηΑπό τα τέλη Σεπτεµβρίου του 1921, µετά τις τουρκικές επιθέσεις στον τοµέα του Αφιόν Καραχισάρ, η περιοχή που σχηµάτιζε ευάλωτο στις πλευρές του τρίγωνο µέσα στο εχθρικό έδαφος έγινε έµµονη ιδέα του ελληνικού επιτελείου. Πίστευε ότι διά της κατοχής του ελέγχει το σιδηροδροµικό δίκτυο της Μικράς Ασίας και απαντούσε στις απειλές µε την εκεί συσσώρευση των κυριότερων δυνάµεων της Στρατιάς. Η πολύ-µηνη απραξία που ακολούθησε, τα δραµατικά όσο και χιµαιρικά µέτρα που πήραν στο διάστηµα αυτό οι κυβερνήσεις της Αθήνας αλλά και η εντεινόµενη ανασφάλεια του καθεστώτος απέτρεψαν σε µεγάλο βαθµό την επί των στρατιωτικών προβληµάτων συζήτηση και την ανάληψη διορθωτικών πρωτοβουλιών. Πλην όµως, στο ίδιο διά-στηµα, η ελληνική στρατιωτική θέση υπονοµευόταν καθηµερινά για να φτάσει, πολύ

πριν εκδηλωθεί η τουρκική επίθεση, στο καταστροφικό αδιέξοδο.Το «αµυντικό πρόβληµα» απασχολούσε έντονα τους Έλληνες επιτελείς. Διαπίστωναν την αδυναµία προβολής στατικής άµυνας σε τόσο εκτεταµένο µέτωπο και τόνιζαν την

Προειδοποιήσεις

«...Την 1ην Αυγούστου 4 αυτόµολοι Τούρκοι καταφυγόντες εις τας προφυλακάς της 1ης Μεραρχίας ανέφερον ακριβείς πληροφορίας περί µετακινήσεων εχθρικών δυνάµεων νοτίως του ποταµού Ακάρ. Άλλος αυτόµολος την 8ην Αυγούστου έδωσε σαφεστέρας πληροφορίας περί τουρκικών συγκεντρώσεων και ότι φήµη διέτρεχε τας τάξεις των στρατιωτών ότι θα γίνη επίθεσις κατά του µεταξύ των Ι και ΙΥ Μεραρχιών κενού. Κατό-πιν των πληροφοριών τούτων εγένοντο σχετικαί ενέργειαι. Εξ άλλου δε και η Ι Μεραρ-χία διεπίστωσε ασυνήθεις εις τον τοµέα της µετακινήσεις τουρκικάς και προσπάθησε να λάβη τα κατάλληλα µέτρα.Την 7ην Αυγούστου η Στρατιά εξέδωκε διαταγήν συνιστώσα επαγρύπνησιν εν ανα-µονή εχθρικής επιθέσεως και την 9ην Αυγούστου το Α’ Σώµα Στρατού έδιδεν οδη-γίας αποκρούσεως επικείµενης επιθέσεως. Την αυτήν ηµέραν αεροπορική αναγνώρισις διεπίστωσεν αύξησιν των τουρκικών καταυλισµών νοτίως του ποταµού Ακάρ. Αι ίδιαι αεροπορικαί διαπιστώσεις εγένοντο και την εποµένην ηµέραν 10ην Αυγούστου, ότε και αυτόµολος Τούρκος λοχίας παρουσιασθείς εις τας γραµµάς της Ι Μεραρχίας έδωσε πληροφορίας περί συγκεντρώσεως έξ Μεραρχιών έναντι των τοµέων Ι και ΙΥ Μεραρχιών µε αντικειµενικόν σκοπόν την επίθεσιν προς Μπαλ Μαχµούτ και Αφιόν. Ακόµη ότι η προσπάθειά των θα εστρέφετο προς το µεταξύ των δύο τούτων Μεραρχιών διάκενον εις Καγιαντιµπί. Επί πλέον το Α’ Σώµα Στρατού επληροφορήθη υπό Τούρκου πράκτορός του, ότι ο τουρκικός στρατός δια του όγκου των δυνάµεών του θα επετίθετο εναντίον του νοτίως του ποταµού Ακάρ ελληνικού µετώπου και µε δευτερεύουσας ενεργείας θα συνεκράτει τας βορείως του ποταµού Ακάρ Ελληνικάς δυνάµεις προς παρεµπόδισιν µετακινήσεως ενισχύσεων προς τα µαχόµενα νοτίως του ποταµού τµήµατα...».

Τριανταφυλλίδη Χ., «Η Μικρασιατική εκστρατεία και το ηµερολόγιον ενός οπλίτου», Αθήνα, Δωδώνη, 1984, Β’, σ. 550.

ανάγκη δηµιουργίας ισχυρών και ευέλικτων εφεδρειών που θα αντιµετώπιζαν µε αντε-πιθέσεις τις τουρκικές διεισδύσεις. Η δηµιουργία όµως ισχυρών εφεδρειών αδυνάτιζε ακόµα περισσότερο την πρώτη γραµµή και µεγάλωνε τα αφύλακτα κενά του µετώπου. Διευκόλυνε δηλαδή τις τουρκικές διεισδύσεις, ιδιαίτερα του ιππικού, που µπορού-σαν να κινηθούν γρήγορα και σε µεγάλα βάθη σε µια φιλική προς αυτούς ενδοχώρα. Η τελευταία ήταν το ίδιο «στεγανή» µε τη γραµµή του µετώπου. Πλήθη ανταρτών δηµιουργούσαν κατάσταση γενικής ανασφάλειας που έφθανε συχνά µέχρι την ανοικτή εξέγερση, όπως στο Σιµάβ τον Απρίλιο του 1922. Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις δεν απέδωσαν και η Στρατιά βρέθηκε να στηρίζεται σε ένα πλήρως ανασφαλές δίκτυο επι-κοινωνιών και συγκοινωνιών. Στις συνθήκες αυτές η δηµιουργία ισχυρών εφεδρειών έχανε κάθε νόηµα, καθώς µάλιστα δεν υπήρχε δεύτερη γραµµή άµυνας και σχέδια υποχωρητικών ελιγµών υπό εχθρική πίεση. Όλα είχαν υποταχθεί στην ιδέα της στήρι-ξης της πρώτης γραµµής και ειδικά του προπυργίου του Αφιόν Καραχισάρ.

Η καταστροφήΣε αυτό το ισχυρό σηµείο του ελληνικού µετώπου επιτέθηκε ο τουρκικός στρατός στις 13 Αυγούστου 1922. Δύσκολα µπορεί κανείς να µιλήσει για αιφνιδιασµό, καθώς το ελληνικό επιτελείο εκεί ακριβώς περίµενε την επίθεση, ενώ πλήθος ενδείξεων και προειδοποιήσεων κατέκλυζαν την ελληνική στρατιωτική ηγεσία τις προηγούµενες της επίθεσης ηµέρες. Με όλα αυτά αλλά και τον κοινό νου και την από καιρό διαπιστωθείσα στρατηγική των Τούρκων, η επίθεση του Αυγούστου δεν θα µπορούσε να ονοµαστεί αιφνιδιαστική. Προκαλεί λοιπόν εντύπωση η αδυναµία εκτίµησης των δεδοµένων και η αντίστοιχη αδυναµία λήψης αντιµέτρων ενάντια στην ετοιµαζόµενη επιχείρηση. Η ελληνική στρα-τιωτική ηγεσία έµοιαζε παγωµένη, ανίκανη να σκεφθεί και προπαντός να πράξει το παραµικρό. Απέναντι η µεθοδικότητα των προετοιµασιών έδειχνε µε κάθε τρόπο ότι επρόκειτο για το αποφασιστικό βήµα. Επιβλητικές τουρκικές εφεδρείες κλιµακώθηκαν σε βάθος πίσω από τη γραµµή κρούσης µε τρόπο ώστε να είναι έτοιµες να εκµεταλ-λευτούν την όποια επιτυχία της επίθεσης. Το πυροβολικό που θα άνοιγε τους πρώ-τους διαδρόµους προετοιµάστηκε µε εξαιρετική επιµέλεια. Γενικά η όλη οργάνωση της επιχείρησης από την τουρκική πλευρά ετοιµάστηκε µε τεχνική επάρκεια ασυνήθι-

Α B Γ

Αρτάκη

∆ΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ∆ΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΙΣ 12 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1922

∆αρδανέλλια

η γραµµή του µετώπου

έδρες των τριών Σωµάτων Στρατού

βασικοί δρόµοι

Σιδηροδροµικό δίκτυο

ΠέργαµοςΑϊβαλί

ΦιλαδέλφειαΣµύρνη

Ν. Λέσβος

Ν. Σάµος

Πάνορµος

ΠΡΟΠΟΝΤΙ∆Α

ΑΙΓ

ΑΙΟ

ΠΕ

ΛΑ

ΓΟ

Σ

Προύσα

Κίος

Εσκί Σεχίρ

Κιουτάχεια

Τουµλού Μπουνάρ

Ουσάκ

Αφιόν Καραχισάρ

Μπανάζ

ΑιδίνιοΣώκια

ΑB

Γ

στη για πολέµους µεταξύ περιφερειακών δυνάµεων. Ίσως στο σηµείο αυτό να µπορεί να αναζητηθεί ο αιφνιδιασµός της ελληνικής πλευράς. Γνώριζε για την επίθεση, την περίµενε στο σωστό σηµείο, δεν µπορούσε όµως να διανοηθεί την ποιότητά της, τη δεξιότητα των στελεχών και των στρατευµάτων που θα την υλοποιούσαν. Ο τουρκικός στρατός είχε επενδύσει πολλά στη στελέχωση και στην εκπαίδευση των µονάδων του καθώς και στην αναβάθµιση του πυροβολικού του. Αυτό δεν σήµαινε ότι ήταν ένας στρατός έξω από τα µέτρα της περιοχής, της εποχής και των συνθηκών µέσα στις οποίες δηµιουργήθηκε. Δεν ήταν προϊόν θαύµατος, ήταν έργο ανθρώπων. Οι ελλείψεις ήταν εξόφθαλµες. Οι τουρκικές µονάδες λειτουργούσαν και ως έµπεδα. Στις µονάδες της δεύτερης γραµµής πολλοί, ίσως το ένα τρίτο των επιτιθεµένων,

Τουρκικές δυνάµεις απέναντι στο Αφιόν Καραχισάρ

12 Αυγούστου 1922

11 µεραρχίες πεζικού στην πρώτη γραµµή, 4 µεραρχίες πεζικού και 4 µεραρχίες ιππικού σε εφεδρεία.

Κάθε µεραρχία πεζικού είχε 7.500 µάχιµους άνδρες, από τους οποίους οι 4.500 ήταν ένοπλοι, ενώ 3.000 ήταν άοπλοι, έτοιµοι να αναλάβουν τη θέση των πρώτων ή να εκµεταλλευτούν τα λάφυρα από τον εχθρό.Συνολικά υπήρχαν 76.500 ένοπλοι και 32.500 άοπλοι.

Εις την περιοχήν του Αφιόν οι ελληνικές δυνάµεις είχαν 83 τάγµατα πεζικού και 18,5 ίλες ιππικού – δηλαδή µε µια δύναµη 50 έως 60.000 µάχιµων (η ιστορία του ΓΕΣ δεν δίνει ακριβείς αριθµούς ανδρών) που ανήκαν στο Α’ και στο Β’ Σώµα Στρατού.Θεωρητικά οι δυνάµεις αυτές µπορούσαν να ενισχυθούν µε δυνάµεις από τα γειτονικά µέτωπα στα βόρεια, το Γ’ Σώµα Στρατού.

ήταν άοπλοι, προορισµένοι να αναπληρώνουν τα κενά και να αξιοποιούν πάραυτα τα παρµένα από τον εχθρό λάφυρα. Ο στρατός του Κεµάλ υστερούσε σε αυτοκίνητα, υλικό στρατοπεδείας, υγειονοµική περίθαλψη, οµαδικά όπλα πεζικού, εφοδιασµό, υστερούσε σε αριθµούς, τέλος, αν αγνοηθεί η χείριστη διάταξη των ελληνικών δυνά-µεων και η διασπορά πλήθους στρατιωτικών σε µη µάχιµες υπηρεσίες. Η τουρκική επίθεση ξεκίνησε µε µια συντονισµένη επίθεση πυροβολικού που κλό-νισε τις απροετοίµαστες για κάτι τέτοιο ελληνικές δυνάµεις της πρώτης γραµµής. Το τουρκικό στρατηγείο είχε συγκεντρώσει 260 πυροβόλα νότια του Αφιόν Καραχισάρ και η οργανωµένη βολή τους θύµιζε τις ηµέρες του Παγκοσµίου πολέµου. Ο ισχυ-ρός αυτός βοµβαρδισµός υπήρξε καταλυτικός για την κατάρρευση των ελληνικών γραµµών ή µάλλον για τον κατακερµατισµό της άµυνας σε θύλακες που δεν συνερ-γάζονταν µεταξύ τους. Στη συνέχεια οι έφοδοι του πεζικού ανέλαβαν την ανατροπή του ελληνικού µετώπου. Η αποφασιστικότητα των επιτιθεµένων δεν συγκρινόταν µε τίποτα αντίστοιχο στην ελληνική πλευρά. Σύµφωνα µε το σχέδιο του τουρκικού στρα-τηγείου, η εκµετάλλευση των ρηγµάτων που προκλήθηκαν στο ελληνικό µέτωπο ήταν άµεση και οδηγούσε σε βαθιές διεισδύσεις στα µετόπισθεν των αµυντικών γραµµών, µε πλήρη αξιοποίηση του πολυπληθούς ιππικού του κεµαλικού στρατού. Επρόκειτο για πολύπλοκες και εξαιρετικά τολµηρές κινήσεις που δεν συναντά εύκολα κανείς σε «απόκεντρα» –που δεν αφορούσαν δηλαδή συγκρούσεις µεγάλων δυτικών στρα-τών– µέτωπα. Οι επιτιθέµενοι προφανώς διέθεταν, εκτός από την αποφασιστικότητα, τεχνική επάρκεια, τόσο στη συγκρότηση των δυνάµεών τους όσο και στη διαµόρφωση στρατηγικού σχεδίου και στην εφαρµογή του στο πεδίο της µάχης.Η επίθεση της 13ης Αυγούστου 1922 έδειξε από την πρώτη κιόλας στιγµή τον ηττη-µένο. Ο ελληνικός στρατός µπήκε στην αποφασιστική σύγκρουση εντυπωσιακά γερα-σµένος. Δυσκίνητος, µε ιδιαίτερα µικρή αναλογία µάχιµων µονάδων στη συνολική του σύνθεση (πλήθη στρατιωτικών γέµιζαν τα µετόπισθεν της ελληνικής παράταξης όπου ασκούσαν υπηρεσίες δηµόσιας διοίκησης ή και πιο ταπεινές: ορντινάντσες σε αξιω-µατικούς, πολιτικούς αξιωµατούχους και στις οικογένειές τους), αγκυλωµένος γραφει-οκρατικά, στατικός, ανίκανος για ελιγµούς και για γρήγορες αποφασιστικές κινήσεις, δεν είχε καµία δυνατότητα πέρα από αυτή της διατήρησης της πρώτης γραµµής. Η διάσπαση της τελευταίας ήταν απλώς θέµα χρόνου, γεγονός που οι πάντες διαπίστω-

Η τουρκική επίθεση της 13ης Αυγούστου 1922 εκδηλώθηκε

ναν χωρίς όµως να προχωρούν και στις ανάλογες κινήσεις, καθώς η όποια κριτική θεωρείτο καθεστωτικού περιεχοµένου. Προφανώς υπήρχαν ακόµα πολλοί που περίµε-ναν το υπερβατικό θαύµα που η ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας είχε πάµπολλες φορές προαναγγείλει.Στο πεδίο της µάχης πάντως, νότια του Αφιόν Καραχισάρ, κανένα θαύµα δεν συνέβη. Η µαζική χρήση του πυροβολικού, η συνεχής δηµιουργία συνθηκών τοπικής υπεροχής, η διαρκώς διά νέων εφεδρειών τροφοδοτούµενη επίθεση και οι βαθιές διεισδύσεις του τουρκικού ιππικού, εξάρθρωσαν την ελληνική γραµµή άµυνας στον τοµέα των Iης και IVης Μεραρχιών. Οι προβλεπόµενες στα σχέδια αντεπιθέσεις από δυτικά (IIη µεραρχία και µεραρχία ιππικού) και βόρεια (Β’ Σώµα Στρατού) δεν έγιναν, καθώς η προετοιµασία τους απαιτούσε χρόνο δύο ή τριών ηµερών, τον οποίο οι αντίπαλοι δεν είχαν την ευγενή καλοσύνη να παραχωρήσουν. Πολύ γρήγορα οι υποχωρητικοί ελιγµοί έγιναν προβληµατικοί, καθώς στις υποχωρούσες µονάδες προσκολλήθηκαν πλήθος µη µάχιµων στρατιωτών από τις διάφορες υπηρεσίες καθώς και άµαχοι χριστιανοί, αιφνι-διασµένοι από την απρόοπτη τροπή των πραγµάτων. Η ευελιξία µηδενίστηκε ακριβώς τη στιγµή που ήταν κρίσιµα απαραίτητη. Ο πανικός εξαπλώθηκε εύκολα στα πλήθη αυτά, καθώς µάλιστα το τουρκικό ιππικό φαινόταν πανταχού παρόν, συνεπικουρού-µενο από τους αντάρτες και τους εξεγερµένους µουσουλµάνους αγρότες. Η γενική διακοπή των τηλεφωνικών και τηλεγραφικών επικοινωνιών, η επισφαλής κίνηση των συνδέσµων και των αναγνωρίσεων βύθισαν τις διοικήσεις στο σκοτάδι και απέκλεισαν κάθε συντονισµένη κίνηση.Στις 15 Αυγούστου, η αποσάθρωση των Α’ και Β’ Σωµάτων Στρατού είχε ολοκληρωθεί στον νότο. Ο στρατός διασπάστηκε σε δύο οµάδες που πήραν τις ονοµασίες τους από το όνοµα του αρχαιότερου διοικητή που αυτονόητα τοποθετήθηκε επικεφαλής τους: εκείνη του στρατηγού Φράγκου (περίπου τρεισήµισι µεραρχίες καθώς και η µεραρχία ιππικού) και εκείνη του στρατηγού Τρικούπη (επίσης τρεισήµισι µεραρχίες και το κύριο µέρος του πυροβολικού της Στρατιάς). Οι απόπειρες εγκατάστασης νέας γραµµής άµυνας απέτυχαν ακόµα και στα σηµεία εκείνα όπου υπήρχαν οι δυνάµεις και οι προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο –στο Τουµπλού Μπουνάρ λόγου χάρη– λόγω της γενικής ασυνεννοησίας και της εξάπλωσης του πανικού σε ορισµένες µονάδες. Στις 17 η οµάδα Τρικούπη µε 7.000 µάχιµους και 20.000 µη µάχιµους στρατιώτες κυκλώθηκε

Μέχρι τις 15 Αυγούστου 1922, η αποσάθρωση των Α’ και Β’

στο Αλή Βεράν. Έπειτα από απελπισµένη µάχη µερικών ωρών, στην οποία οι επιδό-σεις των µονάδων κυµάνθηκαν από τη λυσσασµένη άµυνα έως τη φυγή άµα τη θέα των εχθρών, η οµάδα διασπάστηκε χάνοντας όλα τα σηµαντικά υλικά της. Στις 20 ο Τρικούπης µε 5.000 άνδρες αιχµαλωτίστηκε.Καθώς ο στρατός πλησίαζε στη θάλασσα, διογκώνονταν οι αριθµοί των φυγάδων που συνόδευαν τις στρατιωτικές µονάδες καταλύοντας κάθε συνοχή, µεταδίδοντας τον πανικό, καθιστώντας αδύνατο τον εφοδιασµό και ακυρώνοντας κάθε πειθαρχία. Παρατηρήθηκαν απείθειες, αυτοσχεδιασµοί, άρνηση των µαχητών να πολεµήσουν. Στις 24 Αυγούστου –δείγµα των αργών αντιδράσεων αλλά και της πλήρους αποκο-πής των Ελλήνων στρατιωτικών ιθυνόντων από κάθε πραγµατικότητα– έγινε µεγάλη στρατιωτική σύσκεψη στη Σµύρνη. Από εκεί εκδόθηκαν πλήθος διαταγών, οι οποίες κατά κανόνα απευθύνονταν σε διοικήσεις και σε µονάδες που δεν υπήρχαν πλέον. Υπό αυτές τις συνθήκες αποτέλεσε σίγουρα επιτυχία η διάσωση σηµαντικού ποσοστού των στρατευµάτων που έφθασαν και επιβιβάστηκαν στα πλοία κυρίως στη χερσόνησο της Ερυθραίας και στο λιµάνι του Τσεσµέ. Η εξήγηση για την ανέλπιστη αυτή σωτη-ρία βρίσκεται µάλλον στην κόπωση των τουρκικών στρατευµάτων. Στις 27 πάντως ο τουρκικός στρατός µπήκε στη Σµύρνη, όπου λίγο αργότερα εκδηλώθηκε καταστροφική πυρκαγιά. Στις 3 Σεπτεµβρίου οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες εγκατέλειψαν τον Τσεσµέ.Στη βόρεια πλευρά του µετώπου οι δυνάµεις του Eσκί Σεχίρ (το Γ’ Σώµα Στρατού) άρχισαν να συµπτύσσονται στις 17 Αυγούστου. Απέναντί τους δεν υπήρχαν αξιόλο-γες εχθρικές δυνάµεις και µε τον τρόπο αυτό η υποχώρηση ξεκίνησε µε µεγαλύτερη άνεση. Παρ’ όλα αυτά, τα δείγµατα διάλυσης και παραίτησης ήταν και εδώ εµφανή, µε πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα τον διασκορπισµό της φρουράς, του Σταθµού Διοί-κησης της Κιουτάχειας (1.400 άνδρες) από τουρκικό απόσπασµα 200 ανδρών. Στις 24 Αυγούστου το Σώµα Στρατού είχε υποχωρήσει στην Προύσα συναποκοµίζοντας έως εκεί σχεδόν όλα τα υλικά του. Το πρόβληµα πλέον ήταν η µεταφορά ανδρών, υλικών και πλήθος αµάχων στις ευρωπαϊκές ακτές της Προποντίδας. Η ανάγκη φόρτωσης των στρατιωτικών κυρίως υλικών και των βαρέων όπλων σε πλοία έφερε στο προσκήνιο το πρόβληµα των λιµενικών δυνατοτήτων της περιοχής. Η Κίος και τα Μουδανιά δεν είχαν εγκαταστάσεις άξιες λόγου, γεγονός που επέβαλε την εκκένωση από τα

Σηµαντικός αριθµός Ελλήνων στρατιωτών κατόρθωσαν να

πλέον απόµακρα λιµάνια της Πανόρµου και της Αρτάκης. Καθώς η καταστροφή των ελληνικών στρατευµάτων στον νότο είχε ολοκληρωθεί, ισχυρές τουρκικές ενισχύσεις έφθαναν στον βορρά και αύξαιναν την πίεση στις ελληνικές γραµµές. Η XIη µεραρχία (4.500 άνδρες, 36 πυροβόλα) αποκόπηκε στην υποχώρησή της προς τα λιµάνια και αιχµαλωτίστηκε ολόκληρη. Παρά τις δυσµενείς συνθήκες πάντως, πολλές χιλιάδες άµαχοι και 60.000 στρατιώτες µε πολύ υλικό έγινε δυνατό να µεταφερθούν στις απέναντι ακτές.Η υποχώρηση της Ανεξάρτητης Μεραρχίας αποτέλεσε ένα ειδικό κεφάλαιο εκείνων των σκοτεινών ηµερών. Η Μεραρχία, µονάδα που ανήκε οργανικά στο Γ’ Σώµα Στρατού, είχε σταλεί να συνδράµει τις µαχόµενες στον νότο δυνάµεις και, µπροστά στον καται-γισµό των εξελίξεων, βρέθηκε να κινείται µόνη της µέσα στον ωκεανό της εχθρικής πλέον Μικράς Ασίας. Η προσπάθειά της να βρει την έξοδο εξελίχθηκε σε επική πορεία, στη διάρκεια της οποίας η δεξιότητα συνδυάστηκε µε την τύχη. Αφού απέτυχε να συναντήσει το νότιο συγκρότηµα, η µονάδα αντιλήφθηκε ότι βρίσκεται µόνη στη µέση ενός εχθρικού ωκεανού. Η κατάσταση –και η απόφαση των διοικούντων να προσπαθή-σουν την έξοδο από τον κλοιό– κοινοποιήθηκε στους άνδρες, γεγονός που εδώ αντί να προκαλέσει πανικό ενίσχυσε τη συνοχή και την πειθαρχία. Η Μεραρχία, κινούµενη στα µετόπισθεν των τουρκικών δυνάµεων και εκβιάζοντας στις πόλεις τον εφοδιασµό της, έφθασε στην παραλία στις 31 Αυγούστου µαζί µε πλήθος χριστιανών προσφύγων. Η σωτηρία της εκτιµήθηκε δεόντως, καθώς µάλιστα υπήρξε η µόνη πειθαρχηµένη µονάδα του στρατεύµατος εκείνη την εποχή.

Το πικρό τέλος µιας περιόδουΜετά τη συµφορά τα γεγονότα εξελίχθηκαν ραγδαία: στρατιωτικό κίνηµα, κυβερνη-τική και µοναρχική αλλαγή, επάνοδος του Βενιζέλου, σύναψη ανακωχής στα Μουδα-νιά και εκκένωση της Ανατολικής Θράκης και µακρά περίοδος διαβουλεύσεων για την υπογραφή τελικής συνθήκης ειρήνης. Η ανασύσταση του στρατού, στο µέτωπο του Έβρου πλέον ήταν δύσκολη υπόθεση. Πόροι και διάθεση βρίσκονταν σε ανεπάρκεια. Η αποσυµφόρηση του στρατού µε την απόλυση όλων των ηλικιών από το 1918 και πριν εξασφάλισε υλικά και λιγότερο δυσαρεστηµένους στρατιώτες. Την άνοιξη του 1923 η Στρατιά του Έβρου ξεπέρασε

Η καταστροφική πυρκαγιά της Σµύρνης, στις 31 Αυγούστου

τους 100.000 άνδρες και σε πολλούς πέρασε η ιδέα να τη χρησιµοποιήσουν. Στους περισσότερους όµως τα πρόσφατα γεγονότα είχαν λειτουργήσει καταλυτικά και η προσφυγή σε πόλεµο θεωρείτο παρακινδυνευµένη κίνηση απελπισίας. Τον Ιούλιο υπογράφηκε η συνθήκη της Λωζάννης και η πολεµική περίοδος έληξε. Μαζί της έληξε µια µεγάλη περίοδος που χονδρικά ξεκίνησε το 1897 και πρόκρινε τη στρα-τιωτική λύση για να εξυπηρετήσει τη διεύρυνση του ελληνικού κράτους. Περίοδος µεγάλων αλλαγών και ορατών αποτελεσµάτων και θριάµβων που όµως συνθλίβοντας την κοινωνία και το κράτος υποβάλλοντάς τα σε ασφυκτικές πιέσεις που ξεπερνούσαν τις αντικειµενικές τους δυνατότητες οδήγησε στην τελική καταστροφή.

Οι απώλειες του ελληνικού στρατού στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας

Νεκροί Αγνοούµενοι Τραυµατίες Σύνολο και αποβιώσαντες

1919-1920 3.400 -- 2.300 5.7001921 7.600 .540 30.700 38.7001922 13.200 17.500 16.000 46.800Γενικό σύνολο 24.200 18.000 49.000 91.200

Πηγή: ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Η υγειονοµική υπηρεσία του στρατού κατά την µικρασιατικήν εκστρα-τείαν, 1919-1922», Αθήνα, 1968 (1990).