ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

Ο ελληνικός πληθυσmicroός πριν και microετά την άφιξη των προσφύγων του 1922Από τους Βαλκανικούς πολέmicroους microέχρι και το 1928 ο πληθυσmicroός της Ελλάδας microετα-βάλλεται συνεχώς ως αποτέλεσmicroα των επεκτάσεων των εδαφών της χώρας αλλά και της συρροής ελληνικών πληθυσmicroών από άλλες χώρες της ευρύτερης περιοχής Από το 1913 έως το 1928 παρουσιάζεται αύξηση microεγαλύτερη του ενός εκατοmicromicroυρίου από 4820000 σε 6205000 κατοίκους η οποία όmicroως κρύβει microια πολύ ευρύτερη πληθυ-σmicroιακή κίνηση αφού οφείλεται τόσο στην εισροή νέων πληθυσmicroών όσο και στην έξοδο των microουσουλmicroανικών και εξαρχικών βουλγαρικών πληθυσmicroών κυρίως από τις περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης Σε αυτή την κίνηση του πληθυσmicroού θα πρέπει να συνυπολογιστεί και ένας microικρότερος αλλά σηmicroαντικός αριθmicroός ορθοδόξων που κατέ-φυγαν στην Ελλάδα κατά τον Αrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο επέστρεψαν στις εστίες τους microετά τις συνθήκες της ειρήνης και ξανάγιναν πρόσφυγες microετά τη Μικρασιατική καταστροφή Ο απολογισmicroός αυτής της κίνησης microετέβαλε σηmicroαντικά τους συσχετισmicroούς ανάmicroεσα σε laquoντόπιουςraquo και laquoεπήλυδεςraquo αλλά και ανάmicroεσα σε laquoΈλληνεςraquo και laquomicroη Έλληνεςraquo κατοί-κους του ελληνικού κράτους

Γενική εικόναΑπό το 1907 έτος διεξαγωγής της πρώτης επιστηmicroονικής απογραφής του ελληνικού κράτους έως το 1928 έτος της πρώτης ολοκληρωmicroένης απογραφής microετά την έλευση των προσφύγων η microεταβολή της έκτασης της χώρας άγγιζε το 106 του πληθυσmicroού το 136 και η πυκνότητα του πληθυσmicroού ανά τετραγωνικό χιλιόmicroετρο αυξήθηκε κατά 1445 Παράλληλα ενισχύθηκε το σχετικό πληθυσmicroιακό βάρος της Αθήνας και των περιχώρων αφού σε κάθε 100 κατοίκους της χώρας το 1928 σχεδόν 13 διέmicroεναν στην Αθήνα και στα περίχωρά της από 950 που ήταν το 1907 Η χώρα λοιπόν από το 1907 έως το 1928 microεγαλώνει σε έκταση και πληθυσmicroό και παράλληλα αρχίζει να γνωρίζει τα πρώτα δείγmicroατα ανάπτυξης των αστικών κέντρων ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας Όmicroως η εικόνα αυτή δεν απο-

Πρόσφυγες από την Κιλικία της Μικράς Ασίας microέσα στο ατmicroό-

τυπώνει παρά σε ένα microέρος την κύmicroανση των ίδιων microεγεθών στην εικοσαετία που παρεmicroβάλλεται και που αναδεικνύει τη σηmicroασία της εγκατάστασης των προσφύγων Με την ενσωmicroάτωση των Νέων Χωρών η αύξηση της έκτασης περίπου κατά 139 ακολουθείται από αύξηση περίπου 110 του πληθυσmicroού και πτώση της πυκνότητας κατά 12 ποσοστιαίες microονάδες Η περίοδος από το 1920 έως το 1928 σηmicroατοδοτεί εν microέρει την επαναφορά των προπολεmicroικών ισορροπιών και την προσαρmicroογή των Νέων Χωρών στο πρότυπο της Παλαιάς Ελλάδας Η αύξηση σχεδόν κατά 30 της πυκνότητας του πληθυσmicroού αποτυπώνει την απώλεια της Ανατολικής Θράκης και την αmicroφίδροmicroη κίνηση των προσφυγικών πληθυσmicroών από και προς την Ελλάδα Όπως φαίνεται στον πίνακα του Πάλλη για την εθνολογική σύνθεση του πληθυσmicroού η απογραφή του 1928 δείχνει 267000 λιγότερους microουσουλmicroάνους από το 1913 και 22000 laquoβουλγαρίζοντεςraquo δηλαδή Σλάβους της Μακεδονίας Σε αυτούς microπορούν να προστεθούν microερικές χιλιάδες ακόmicroη από την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη που ανεβάζουν τον αριθmicroό των microουσουλmicroάνων προσφύγων περίπου σε 348000 και προσθέτουν 27000 Βούλγαρους πρόσφυγες της περιόδου 1919-1924 Σε σύνολο υπολογίζεται ότι από το 1912 έως το 1924 619946 πρόσφυγες κατέφυγαν από την Ελλάδα στη Βουλγαρία και στην Τουρκία Η αύξηση του ελληνικού πληθυσmicroού κατά 1641000 ψυχές οφείλεται σε συντριπτικό ποσοστό στα αλλεπάλληλα κύmicroατα προσφύγων που υπερκάλυψαν τη microείωση του πλη-θυσmicroού από το αντίστροφο προσφυγικό ρεύmicroα αλλά και τις ανθρώπινες απώλειες και

Αύξηση έκτασης και πληθυσmicroού της Ελλάδας

Έτος απογραφήςΈκταση σε τ

χλmicroΠληθυσmicroός Αύξηση

Πυκνότητα τ χλmicro

1907 63211 2631952 198146 4164

1920 150833 5531474 2899522 3667

1928 130199 6204684 673210 4766

Συmicroπεριλαmicroβάνεται η Ανατολική Θράκη

Μεγάλη παρουσιάζεται η συγκέντρωση προσφύγων στην

την πτώση των ρυθmicroών ανάπτυξής του λόγω των απωλειών των πολυετών πολέmicroων και της αποχής του νεαρού άρρενος πληθυσmicroού από την αναπαραγωγική διαδικασία λόγω της στράτευσης Στις στατιστικές αποτυπώνονται εκτός από τις ποσοτικές microεταβολές του πληθυσmicroού και οι ποιοτικές αλλαγές στις τοπικές κοινωνίες Το 1928 σε όλα τα διαmicroερίσmicroατα της Ελλάδας οι κάτοικοι που γεννήθηκαν στο εσωτε-ρικό ζουν σε ποσοστά microεγαλύτερα του 93 στον τόπο όπου γεννήθηκαν και διατηρούν δυνατούς δεσmicroούς εντοπιότητας microε microόνη εξαίρεση τη Στερεά Ελλάδα όπου λόγω της πρωτεύουσας το ποσοστό κατεβαίνει περίπου σε 80 Η ύπαρξη 1159311 ανθρώπων γεννηmicroένων στο εξωτερικό δηmicroιουργεί microια κραυγαλέα αντίθεση και microια τοmicroή στην κοινωνία που ξεφεύγει από το πλαίσιο της νοmicroικής πολιτικής ή δηmicroοσιονοmicroικής αντί-

Πίνακας εθνολογικής σύνθεσης του πληθυσmicroού της Ελλάδας κατά τα έτη 1913 1920 και 1928

1913 1920 1928

Μουσουλmicroάνοι

1 Τούρκοι 370000 770000 103000

2 Αλβανοί 25000 25000 25000

Σύνολο (1-2) 395000 795000 128000

3 Βουλγαρίζοντες 104000 139000 82000

4 Ισπανοεβραίοι 70000 70000 70000

5 Ξένοι Αρmicroένιοι 75000 74000 108000

Σύνολο (1-5) 644000 1078000 388000

6 Έλληνες 4176000 4458000 5817000

Σύνολο 4820000 5536000 6205000

Συmicroπεριλαmicroβάνεται η Ανατολική ΘράκηΠηγή Πάλλης 1933 σ 23

ληψης του θέmicroατος Αν υπολογίσει κανείς ότι σηmicroαντικό microέρος από τους επήλυδες έχει αποκτήσει απογόνους κατά τη βραχύχρονη εγκατάσταση στην Ελλάδα microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη βαρύτητα της παρουσίας των laquoξενόφερτωνraquo για τις ελλαδικές κοινωνίες του Μεσοπολέmicroου Με τα στοιχεία που έχουmicroε είναι δύσκολο να υπολογίσουmicroε τον ακριβή αριθmicroό των προσφύγων που φθάνουν στην Ελλάδα από το 1913 έως το 1940 γιατί οι microόνες γενικές και καθολικές καταγραφές του προσφυγικού πληθυσmicroού γίνονται το 1928 στο πλαίσιο της γενικής απογραφής και το 1923 microε την ειδική απογραφή των προσφύγων που διενεργήθηκε από το Υπουργείο Υγιεινής Πρόνοιας και Αντιλήψεως Πέραν τού-των έχουmicroε microόνο αποσπασmicroατικές και σε microεγάλο βαθmicroό έmicromicroεσες πληροφορίες που αφορούν κατά πρώτο λόγο τα microεγέθη της περίθαλψης και της εγκατάστασης των προ-σφύγων για οικονοmicroικούς και δηmicroοσιονοmicroικούς λόγους Για τη Μακεδονία και τη Θράκη τα στοιχεία είναι πλουσιότερα γιατί ουσιαστικά το σύνολο του πληθυσmicroού πρέπει να ενταχθεί στο νέο γραφειοκρατικό σύστηmicroα που δηmicroιουργείται για να ενσωmicroατώσει τις Νέες Χώρες Το 1923 απογράφονται στη microη υποχρεωτική απογραφή των προσφύγων 786431 πρό-σφυγες που συγκεντρώνονται στη συντριπτική τους πλειονότητα στα διαmicroερίσmicroατα και στις Γενικές Διοικήσεις γύρω από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη Στην Επαρχία Αττι-κής εγκαθίστανται 123435 πρόσφυγες το 157 ενώ στην Επαρχία Θεσσαλονίκης 99007 δηλαδή το 1259 του συνόλου Στην απογραφή του 1928 τη microόνη γενική απογραφή στην οποία οι πρόσφυγες απο-γράφονται ως ξεχωριστή κατηγορία ο αριθmicroός τους ανέρχεται συνολικά σε 1221849 πρόσωπα από τα οποία microόνο τα 151892 δήλωσαν ότι ήρθαν πριν από τη Μικρασια-τική καταστροφή Η συντριπτική τους πλειονότητα 5224 είναι εγκατεστηmicroένη στο Διοικητικό Διαmicroέρισmicroα της Μακεδονίας και ένα σηmicroαντικό ποσοστό 2506 στο αντί-στοιχο Στερεάς Ελλάδας και Εύβοιας Η παρουσία των προσφύγων άλλαξε την εικόνα του πληθυσmicroού στους τόπους όπου έλαβε χώρα οmicroαδική εγκατάσταση αλλά microόνο σε τέσσερις περιφέρειες microετέβαλλε σηmicroαντικά τη δοmicroή του πληθυσmicroού microε ποσοστά ανώ-τερα του 10 στην επικράτειά τους Η ανακατανοmicroή των προσφύγων laquoευνόησεraquo τον εποικισmicroό των συνοριακών περιοχών στη Βόρεια Ελλάδα στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στη Στερεά Ελλάδα

Ιστορική φωτογραφία όπου απεικονίζονται πρόσφυγες

Πανοραmicroική άποψη της συνοι-κίας microε τα προσφυγικά σπίτια

ληψης του θέmicroατος Αν υπολογίσει κανείς ότι σηmicroαντικό microέρος από τους επήλυδες έχει αποκτήσει απογόνους κατά τη βραχύχρονη εγκατάσταση στην Ελλάδα microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη βαρύτητα της παρουσίας των laquoξενόφερτωνraquo για τις ελλαδικές κοινωνίες του Μεσοπολέmicroου Με τα στοιχεία που έχουmicroε είναι δύσκολο να υπολογίσουmicroε τον ακριβή αριθmicroό των προσφύγων που φθάνουν στην Ελλάδα από το 1913 έως το 1940 γιατί οι microόνες γενικές και καθολικές καταγραφές του προσφυγικού πληθυσmicroού γίνονται το 1928 στο πλαίσιο της γενικής απογραφής και το 1923 microε την ειδική απογραφή των προσφύγων που διενεργήθηκε από το Υπουργείο Υγιεινής Πρόνοιας και Αντιλήψεως Πέραν τού-των έχουmicroε microόνο αποσπασmicroατικές και σε microεγάλο βαθmicroό έmicromicroεσες πληροφορίες που αφορούν κατά πρώτο λόγο τα microεγέθη της περίθαλψης και της εγκατάστασης των προ-σφύγων για οικονοmicroικούς και δηmicroοσιονοmicroικούς λόγους Για τη Μακεδονία και τη Θράκη τα στοιχεία είναι πλουσιότερα γιατί ουσιαστικά το σύνολο του πληθυσmicroού πρέπει να ενταχθεί στο νέο γραφειοκρατικό σύστηmicroα που δηmicroιουργείται για να ενσωmicroατώσει τις Νέες Χώρες Το 1923 απογράφονται στη microη υποχρεωτική απογραφή των προσφύγων 786431 πρό-σφυγες που συγκεντρώνονται στη συντριπτική τους πλειονότητα στα διαmicroερίσmicroατα και στις Γενικές Διοικήσεις γύρω από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη Στην Επαρχία Αττι-κής εγκαθίστανται 123435 πρόσφυγες το 157 ενώ στην Επαρχία Θεσσαλονίκης 99007 δηλαδή το 1259 του συνόλου Στην απογραφή του 1928 τη microόνη γενική απογραφή στην οποία οι πρόσφυγες απο-γράφονται ως ξεχωριστή κατηγορία ο αριθmicroός τους ανέρχεται συνολικά σε 1221849 πρόσωπα από τα οποία microόνο τα 151892 δήλωσαν ότι ήρθαν πριν από τη Μικρασια-τική καταστροφή Η συντριπτική τους πλειονότητα 5224 είναι εγκατεστηmicroένη στο Διοικητικό Διαmicroέρισmicroα της Μακεδονίας και ένα σηmicroαντικό ποσοστό 2506 στο αντί-στοιχο Στερεάς Ελλάδας και Εύβοιας Η παρουσία των προσφύγων άλλαξε την εικόνα του πληθυσmicroού στους τόπους όπου έλαβε χώρα οmicroαδική εγκατάσταση αλλά microόνο σε τέσσερις περιφέρειες microετέβαλλε σηmicroαντικά τη δοmicroή του πληθυσmicroού microε ποσοστά ανώ-τερα του 10 στην επικράτειά τους Η ανακατανοmicroή των προσφύγων laquoευνόησεraquo τον εποικισmicroό των συνοριακών περιοχών στη Βόρεια Ελλάδα στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στη Στερεά Ελλάδα

Ιστορική φωτογραφία όπου απεικονίζονται πρόσφυγες

Πανοραmicroική άποψη της συνοι-κίας microε τα προσφυγικά σπίτια

Πρόσφυγες στην Πούντα της Σmicroύρνης ετοιmicroάζονται να επιβι-

Πρόσφυγες που απογράφηκαν στην ειδική απογραφή προσφύγων τον Απρίλιο του 1923

Διαmicroερίσmicroατα και Γενικαί Διοικήσεις Άρρενες Θήλεις Σύνολον

Θεσσαλονίκης 2065 74911 87507 162418

Στερεάς Ελλάδος και Εύβοιας 2010 66120 91956 158076

Θράκης 1270 47906 52007 99913

Ανατολικής Μακεδονίας 1026 38471 42220 80691

Λέσβου 731 26114 31394 57508

Πελοποννήσου 596 20322 26519 46841

Θεσσαλίας και Άρτης 433 14710 19315 34025

Κρήτης 366 12611 16210 28821

Χίου 360 12315 15997 28312

Ιονίων Νήσων 324 10298 15157 25455

Σάmicroου 272 9194 12181 21375

Κυκλάδων Νήσων 240 7620 11230 18850

Δυτικής Μακεδονίας 155 5661 6503 12164

Ηπείρου 152 5060 6922 11982

Σύνολο 10000 351313 435118 786431

Πηγή Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείον Υγιεινής Προνοίας και Αντιλήψεως ndash Τmicroήmicroα Στατιστικής laquoΑπογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατrsquo Απρίλιον 1923 Αριθmicroός προσφύ-γων κυρωθείς διά του από 18 Οκτωβρίου 1923 Β Διατάγmicroατοςraquo Αθήνα 1923

Η υπερτονισmicroένη laquoεθνικήraquo διάσταση του εγχειρήmicroατος της προσφυγικής εγκατάστασης παραγνωρίζει τις τοπικές οικολογικές και οικονοmicroικές ιδιαιτερότητες που οδήγησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων Η τόνωση του ελληνικού στοιχείου στη Μακεδονία και στη Θράκη ήρθε ως αποτέλεσmicroα της διανοmicroής των εδαφών της Οθωmicroανικής αυτο-κρατορίας στα εθνικά κράτη και της συνακόλουθης διαδικασίας έξωσης των αλλοεθνών πληθυσmicroών Όmicroως η εγκατάσταση των προσφύγων κατά τόπους καθορίστηκε και από άλλες αναγκαιότητες Η διαθεσιmicroότητα της γης και της στέγης υπήρξε η αναγκαία συνθήκη για την εγκατά-σταση των προσφύγων Μεγάλες γαιοκτησίες που microπορούσαν να τύχουν διαχείρισης

Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά την απογραφή του 1928

Διαmicroερίσmicroατα ΠρόσφυγεςΠρόσφυγες 1000 κατ

Κατανοmicroή

Μακεδονίας 638253 45187 5224

Στερεάς Ελλάδος και Εύβοιας 306193 19223 2506

Θράκης 107607 35494 881

Νήσων Αιγαίου 56613 18397 463

Θεσσαλίας 34659 7027 284

Κρήτης 33900 8773 277

Πελοποννήσου 28362 2693 232

Ηπείρου 8179 2616 067

Κυκλάδων Νήσων 4782 3687 039

Ιονίων Νήσων 3301 1549 027

Σύνολο 1221849 19692 10000

από το ελληνικό κράτος βρίσκονταν κυρίως σε περιοχές όπου προϋπήρχαν τσιφλίκια και microεγάλες ιδιοκτησίες θρησκευτικών ιδρυmicroάτων microουσουλmicroανικών ή χριστιανικών Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα για τα τελευταία αποτελεί η Χαλκιδική όπου αναπτύχθηκε microια σειρά από προσφυγικούς οικισmicroούς σε εδάφη microετοχίων των microονών του Αγίου Όρους Στη Μακεδονία και στη Θράκη η microετατροπή των βοσκότοπων σε χωράφια και η προοπτική δηmicroιουργίας νέων καλλιεργήσιmicroων εδαφών microε αποξηραντικά και εγγειοβελ-τιωτικά έργα δηmicroιουργούσε ευνοϊκές προοπτικές για να στεριώσουν οι πρόσφυγες στις νέες εστίες τους Ανάλογες συνθήκες διαmicroορφώνονταν στη νότια Ελλάδα σε περιοχές όπου είχαν διατηρηθεί microεγάλες ιδιοκτησίες microετά την Επανάσταση του 1821 όπως η Αττική και η Εύβοια επίσης διαmicroορφώνονταν προοπτικές βελτίωσης της γης όπως στη Βοιωτία ή υπήρχε η δυνατότητα επέκτασης της καλλιεργήσιmicroης γης και της microικρής ιδιοκτησίας εις βάρος δασικών εκτάσεων και των κτηmicroάτων του Στέmicromicroατος όπως στη βόρεια και ανατολική Αττική Σηmicroαντικός παράγοντας για την εγκατάσταση των προσφύγων υπήρξε εκτός από τη διαθεσιmicroότητα της γης η δυνατότητα απορρόφησής τους σε αγροτικές ή βιοmicroηχανικές εργασίες Πολύ σύντοmicroα microετά τη Μικρασιατική καταστροφή ενώσεις εργοδοτών διεκ-δικούν από την κεντρική εξουσία την εγκατάσταση προσφύγων για να διευρύνουν την αγορά ndashφθηνήςndash εργασίας στα τοπικά βιοmicroηχανικά κέντρα και στις περιοχές ανάπτυ-ξης της συγκέντρωσης και επεξεργασίας εmicroπορικών γεωργικών καλλιεργειών όπως ο καπνός Εκτός από την Αττική και την περιοχή της Θεσσαλονίκης η Καβάλα η Ξάνθη ο Βόλος η Ερmicroούπολη η Καλαmicroάτα η Πάτρα το Αίγιο το Άργος το Ναύπλιο και το Αγρίνιο υποδέχονται το νέο προλεταριάτο του προσφυγικού κόσmicroου Κοmicromicroάτι στη δια-νοmicroή της προσφυγικής εργασίας διεκδικούν και τα νησιά του Αιγαίου microε παράδοση στις microικρές microεταποιητικές microονάδες στη βυρσοδεψία στη σαπωνοποιία στα κεραmicroείαΜία άλλη σηmicroαντική παράmicroετρος που αναδεικνύεται είναι η ύπαρξη κέντρων υποδο-χής και η προηγούmicroενη σχέση των προσφύγων microε λιmicroάνια και πόλεις που αποτέλεσαν σταθmicroούς πρόσκαιρης φιλοξενίας των προσφύγων ή προσωρινής εγκατάστασής τους κατά τους διωγmicroούς του Αrsquo Παγκοσmicroίου πολέmicroου και την περιπλάνηση των πρώτων χρόνων microετά τη Μικρασιατική καταστροφή Για παράδειγmicroα οι πρόσφυγες της Ηπεί-ρου αποβιβάζονται στα λιmicroάνια της Πρέβεζας και της Ηγουmicroενίτσας ενώ τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου υποδέχονται αλλεπάλληλα κύmicroατα προσφύγων από τις

απέναντι ακτές και από την Προποντίδα που διαφεύγουν πολλές φορές microε ίδια microέσα και ανεξάρτητα από τις microαζικές microετακινήσεις microε microεγάλα πλοία και σιδηροδροmicroικούς συρmicroούς Ανάλογα διαmicroορφώθηκε η κατάσταση στη Θράκη όπου ολόκληρα χωριά microεταφέρθηκαν σε microικρή απόσταση στις περιοχές εντεύθεν του ποταmicroού Έβρου microε υποζύγια ή πεζή Σε κάθε περίπτωση η διαmicroόρφωση του χάρτη των προσφυγικών εγκαταστάσεων στην Ελλάδα δεν microπορεί να γίνει κατανοητή ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ιστορίες των επιmicroέρους προσφυγικών κυmicroάτων και των περιπλανήσεων κάθε προσφυγικής κοινότη-τας ιδιαίτερα των οmicroάδων που βίωσαν την προσφυγιά κατά τον Αrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο την παλιννόστηση κατά τον Μικρασιατικό πόλεmicroο και την οριστική προσφυγιά microετά το 1922

Τα κύmicroατα των προσφύγωνΣτη στατιστική του 1928 ο αριθmicroός των προσφύγων που δήλωσαν άφιξη πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή είναι σαφώς microικρότερος από τον αριθmicroό όσων βρέθηκαν στη θέση του πρόσφυγα στα χρόνια που προηγήθηκαν του 1922 Είναι ενδεικτικό ότι microόνο στη Λέσβο ο αριθmicroός των προσφύγων από το 1916 έως το 1919 κυmicroαίνεται από 47680 έως 38983 στη Χίο από 17000 έως 18000 και microόνο το 1916 οι πρόσφυγες στη Σάmicroο αριθmicroούν 15187 πρόσωπα Νωρίτερα το 1914 περισσότεροι από 80000 πρόσφυγες στην πλειονότητά τους από τη Θράκη έτυχαν της περίθαλψης των αρmicroό-διων θεσmicroών Είναι εmicroφανές ότι οι αριθmicroοί της στατιστικής του 1928 δεν υπολογίζουν την πρώτη είσοδο των προσφύγων από την Οθωmicroανική αυτοκρατορία γιατί οι περισσό-τεροι επέστρεψαν στις εστίες τους microετά την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων από τον ελληνικό στρατό και την προσάρτηση της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης microε τη συνθήκη του Νεϊγύ Τα πρώτα κύmicroατα προσφύγων που εγκαθίστανται προέρχονται από τον Καύκασο και τις βαλκανικές χώρες Οι πρόσφυγες του Καυκάσου κατά κανόνα Πόντιοι άρχισαν να φθάνουν το 1913 ενώ ο σηmicroαντικότερος όγκος τους microεταφέρεται στην Ελλάδα microαζί microε πρόσφυγες από τη Νότια Ρωσία microε τις ενέργειες microιας ειδικής επιτροπής υπό τη διεύθυνση του Νίκου Καζαντζάκη microετά την Οκτωβριανή επανάσταση το 1919-1920 Πολλοί από αυτούς προέρχονται από το Καρς το Αρδαχάν και άλλες περιοχές του

Κατά τις πρώτες αφίξεις των προσφυγικών οικογενειών στην

Οι microεταποιητικές microονάδες βυρ-σοδεψίας σαπωνοποιίας και

από το ελληνικό κράτος βρίσκονταν κυρίως σε περιοχές όπου προϋπήρχαν τσιφλίκια και microεγάλες ιδιοκτησίες θρησκευτικών ιδρυmicroάτων microουσουλmicroανικών ή χριστιανικών Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα για τα τελευταία αποτελεί η Χαλκιδική όπου αναπτύχθηκε microια σειρά από προσφυγικούς οικισmicroούς σε εδάφη microετοχίων των microονών του Αγίου Όρους Στη Μακεδονία και στη Θράκη η microετατροπή των βοσκότοπων σε χωράφια και η προοπτική δηmicroιουργίας νέων καλλιεργήσιmicroων εδαφών microε αποξηραντικά και εγγειοβελ-τιωτικά έργα δηmicroιουργούσε ευνοϊκές προοπτικές για να στεριώσουν οι πρόσφυγες στις νέες εστίες τους Ανάλογες συνθήκες διαmicroορφώνονταν στη νότια Ελλάδα σε περιοχές όπου είχαν διατηρηθεί microεγάλες ιδιοκτησίες microετά την Επανάσταση του 1821 όπως η Αττική και η Εύβοια επίσης διαmicroορφώνονταν προοπτικές βελτίωσης της γης όπως στη Βοιωτία ή υπήρχε η δυνατότητα επέκτασης της καλλιεργήσιmicroης γης και της microικρής ιδιοκτησίας εις βάρος δασικών εκτάσεων και των κτηmicroάτων του Στέmicromicroατος όπως στη βόρεια και ανατολική Αττική Σηmicroαντικός παράγοντας για την εγκατάσταση των προσφύγων υπήρξε εκτός από τη διαθεσιmicroότητα της γης η δυνατότητα απορρόφησής τους σε αγροτικές ή βιοmicroηχανικές εργασίες Πολύ σύντοmicroα microετά τη Μικρασιατική καταστροφή ενώσεις εργοδοτών διεκ-δικούν από την κεντρική εξουσία την εγκατάσταση προσφύγων για να διευρύνουν την αγορά ndashφθηνήςndash εργασίας στα τοπικά βιοmicroηχανικά κέντρα και στις περιοχές ανάπτυ-ξης της συγκέντρωσης και επεξεργασίας εmicroπορικών γεωργικών καλλιεργειών όπως ο καπνός Εκτός από την Αττική και την περιοχή της Θεσσαλονίκης η Καβάλα η Ξάνθη ο Βόλος η Ερmicroούπολη η Καλαmicroάτα η Πάτρα το Αίγιο το Άργος το Ναύπλιο και το Αγρίνιο υποδέχονται το νέο προλεταριάτο του προσφυγικού κόσmicroου Κοmicromicroάτι στη δια-νοmicroή της προσφυγικής εργασίας διεκδικούν και τα νησιά του Αιγαίου microε παράδοση στις microικρές microεταποιητικές microονάδες στη βυρσοδεψία στη σαπωνοποιία στα κεραmicroείαΜία άλλη σηmicroαντική παράmicroετρος που αναδεικνύεται είναι η ύπαρξη κέντρων υποδο-χής και η προηγούmicroενη σχέση των προσφύγων microε λιmicroάνια και πόλεις που αποτέλεσαν σταθmicroούς πρόσκαιρης φιλοξενίας των προσφύγων ή προσωρινής εγκατάστασής τους κατά τους διωγmicroούς του Αrsquo Παγκοσmicroίου πολέmicroου και την περιπλάνηση των πρώτων χρόνων microετά τη Μικρασιατική καταστροφή Για παράδειγmicroα οι πρόσφυγες της Ηπεί-ρου αποβιβάζονται στα λιmicroάνια της Πρέβεζας και της Ηγουmicroενίτσας ενώ τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου υποδέχονται αλλεπάλληλα κύmicroατα προσφύγων από τις

απέναντι ακτές και από την Προποντίδα που διαφεύγουν πολλές φορές microε ίδια microέσα και ανεξάρτητα από τις microαζικές microετακινήσεις microε microεγάλα πλοία και σιδηροδροmicroικούς συρmicroούς Ανάλογα διαmicroορφώθηκε η κατάσταση στη Θράκη όπου ολόκληρα χωριά microεταφέρθηκαν σε microικρή απόσταση στις περιοχές εντεύθεν του ποταmicroού Έβρου microε υποζύγια ή πεζή Σε κάθε περίπτωση η διαmicroόρφωση του χάρτη των προσφυγικών εγκαταστάσεων στην Ελλάδα δεν microπορεί να γίνει κατανοητή ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ιστορίες των επιmicroέρους προσφυγικών κυmicroάτων και των περιπλανήσεων κάθε προσφυγικής κοινότη-τας ιδιαίτερα των οmicroάδων που βίωσαν την προσφυγιά κατά τον Αrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο την παλιννόστηση κατά τον Μικρασιατικό πόλεmicroο και την οριστική προσφυγιά microετά το 1922

Τα κύmicroατα των προσφύγωνΣτη στατιστική του 1928 ο αριθmicroός των προσφύγων που δήλωσαν άφιξη πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή είναι σαφώς microικρότερος από τον αριθmicroό όσων βρέθηκαν στη θέση του πρόσφυγα στα χρόνια που προηγήθηκαν του 1922 Είναι ενδεικτικό ότι microόνο στη Λέσβο ο αριθmicroός των προσφύγων από το 1916 έως το 1919 κυmicroαίνεται από 47680 έως 38983 στη Χίο από 17000 έως 18000 και microόνο το 1916 οι πρόσφυγες στη Σάmicroο αριθmicroούν 15187 πρόσωπα Νωρίτερα το 1914 περισσότεροι από 80000 πρόσφυγες στην πλειονότητά τους από τη Θράκη έτυχαν της περίθαλψης των αρmicroό-διων θεσmicroών Είναι εmicroφανές ότι οι αριθmicroοί της στατιστικής του 1928 δεν υπολογίζουν την πρώτη είσοδο των προσφύγων από την Οθωmicroανική αυτοκρατορία γιατί οι περισσό-τεροι επέστρεψαν στις εστίες τους microετά την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων από τον ελληνικό στρατό και την προσάρτηση της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης microε τη συνθήκη του Νεϊγύ Τα πρώτα κύmicroατα προσφύγων που εγκαθίστανται προέρχονται από τον Καύκασο και τις βαλκανικές χώρες Οι πρόσφυγες του Καυκάσου κατά κανόνα Πόντιοι άρχισαν να φθάνουν το 1913 ενώ ο σηmicroαντικότερος όγκος τους microεταφέρεται στην Ελλάδα microαζί microε πρόσφυγες από τη Νότια Ρωσία microε τις ενέργειες microιας ειδικής επιτροπής υπό τη διεύθυνση του Νίκου Καζαντζάκη microετά την Οκτωβριανή επανάσταση το 1919-1920 Πολλοί από αυτούς προέρχονται από το Καρς το Αρδαχάν και άλλες περιοχές του

Κατά τις πρώτες αφίξεις των προσφυγικών οικογενειών στην

Οι microεταποιητικές microονάδες βυρ-σοδεψίας σαπωνοποιίας και

απέναντι ακτές και από την Προποντίδα που διαφεύγουν πολλές φορές microε ίδια microέσα και ανεξάρτητα από τις microαζικές microετακινήσεις microε microεγάλα πλοία και σιδηροδροmicroικούς συρmicroούς Ανάλογα διαmicroορφώθηκε η κατάσταση στη Θράκη όπου ολόκληρα χωριά microεταφέρθηκαν σε microικρή απόσταση στις περιοχές εντεύθεν του ποταmicroού Έβρου microε υποζύγια ή πεζή Σε κάθε περίπτωση η διαmicroόρφωση του χάρτη των προσφυγικών εγκαταστάσεων στην Ελλάδα δεν microπορεί να γίνει κατανοητή ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ιστορίες των επιmicroέρους προσφυγικών κυmicroάτων και των περιπλανήσεων κάθε προσφυγικής κοινότη-τας ιδιαίτερα των οmicroάδων που βίωσαν την προσφυγιά κατά τον Αrsquo Παγκόσmicroιο πόλεmicroο την παλιννόστηση κατά τον Μικρασιατικό πόλεmicroο και την οριστική προσφυγιά microετά το 1922

Τα κύmicroατα των προσφύγωνΣτη στατιστική του 1928 ο αριθmicroός των προσφύγων που δήλωσαν άφιξη πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή είναι σαφώς microικρότερος από τον αριθmicroό όσων βρέθηκαν στη θέση του πρόσφυγα στα χρόνια που προηγήθηκαν του 1922 Είναι ενδεικτικό ότι microόνο στη Λέσβο ο αριθmicroός των προσφύγων από το 1916 έως το 1919 κυmicroαίνεται από 47680 έως 38983 στη Χίο από 17000 έως 18000 και microόνο το 1916 οι πρόσφυγες στη Σάmicroο αριθmicroούν 15187 πρόσωπα Νωρίτερα το 1914 περισσότεροι από 80000 πρόσφυγες στην πλειονότητά τους από τη Θράκη έτυχαν της περίθαλψης των αρmicroό-διων θεσmicroών Είναι εmicroφανές ότι οι αριθmicroοί της στατιστικής του 1928 δεν υπολογίζουν την πρώτη είσοδο των προσφύγων από την Οθωmicroανική αυτοκρατορία γιατί οι περισσό-τεροι επέστρεψαν στις εστίες τους microετά την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων από τον ελληνικό στρατό και την προσάρτηση της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης microε τη συνθήκη του Νεϊγύ Τα πρώτα κύmicroατα προσφύγων που εγκαθίστανται προέρχονται από τον Καύκασο και τις βαλκανικές χώρες Οι πρόσφυγες του Καυκάσου κατά κανόνα Πόντιοι άρχισαν να φθάνουν το 1913 ενώ ο σηmicroαντικότερος όγκος τους microεταφέρεται στην Ελλάδα microαζί microε πρόσφυγες από τη Νότια Ρωσία microε τις ενέργειες microιας ειδικής επιτροπής υπό τη διεύθυνση του Νίκου Καζαντζάκη microετά την Οκτωβριανή επανάσταση το 1919-1920 Πολλοί από αυτούς προέρχονται από το Καρς το Αρδαχάν και άλλες περιοχές του

Κατά τις πρώτες αφίξεις των προσφυγικών οικογενειών στην

Οι microεταποιητικές microονάδες βυρ-σοδεψίας σαπωνοποιίας και

Πόντου και ακολούθησαν τον ρωσικό στρατό κατά την αποχώρησή του από τις περι-οχές που κατέλαβε κατά τον Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Σηmicroαντικός αριθmicroός προσφύγων ήδη είχαν καταφύγει στη Μακεδονία από τις περιοχές που ενσωmicroατώθηκαν στη Σερβία και στη Βουλγαρία microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους Από το 1919 σηmicroαντικός αριθmicroός προσφύγων από τη Βουλγαρία θα microετακινηθούν προς την Ελλάδα στο πλαίσιο microιας εθελοντικής ανταλλαγής πληθυσmicroών η οποία διήρκεσε πολλά χρόνια Το 1914 αποτελεί ορόσηmicroο για τους microικρασιατικούς και θρακικούς πλη-θυσmicroούς γιατί ξεκινά ο λεγόmicroενος πρώτος διωγmicroός ως συνέπεια των ελληνοτουρκικών προστριβών για εδαφικούς λόγους και στο πλαίσιο της εκκένωσης στρατηγικών περιο-χών της αυτοκρατορίας από τον ορθόδοξο πληθυσmicroό Μόνο microικρό microέρος εγκαθίσταται οριστικά στη Μακεδονία microέχρι τη Μικρασιατική καταστροφή αλλά η εmicroπειρία του πρώ-του διωγmicroού προικίζει τους microετέπειτα πρόσφυγες microε microια χρήσιmicroη εmicroπειρία επιβίωσης στην προσφυγιά και τους εξοικειώνει microε τόπους στους οποίους καταφεύγουν microετά το 1922 Η αποχώρηση των γαλλικών και ιταλικών στρατευmicroάτων από τη Μικρά Ασία το 1921 δηmicroιουργεί το πρώτο κύmicroα προσφύγων του Μικρασιατικού πολέmicroου από την Κιλικία και τα νοτιοδυτικά microικρασιατικά παράλια Από τον Πόντο και τις περιοχές που βρίσκονται στο θέατρο των επιχειρήσεων δηmicroιουργούνται επιmicroέρους προσφυγικά ρεύmicroατα προς τα κέντρα διοίκησης του ελληνικού στρατού κατοχής τα λιmicroάνια και την Κωνσταντι-νούπολη Πριν από την κατάρρευση του microετώπου ένας σηmicroαντικός αριθmicroός προσφύ-γων δεν έχει άλλη διέξοδο παρά την προώθησή του σε ασφαλές ελληνικό έδαφος Η οριστική ήττα προσφυγοποιεί εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνορθόδοξους της Ανατολίας οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις υπήρξαν ήδη πρόσφυγες στο παρελθόν Οι 786431 πρόσφυγες της απογραφής του 1923 αποτελούν ένα microέρος αυτού του προσφυγικού ρεύmicroατος για το οποίο είναι δύσκολο να υπάρξει ακριβής εκτίmicroηση Οι περισσότεροι περιπλανώνται για αρκετό διάστηmicroα από τόπο σε τόπο αναζητώντας κατάλυmicroα microέσα επιβίωσης και προσπαθώντας να επανενωθούν microε τις οικογένειες και τις κοινότητες προέλευσής τους Όσοι αποmicroένουν στα τουρκικά εδάφη θα γίνουν αντικείmicroενο διαπραγmicroάτευσης microαζί microε τους microουσουλmicroάνους της Ελλάδας και θα αποτελέσουν microια διακριτή οmicroάδα στον προσφυγικό κόσmicroο αυτή των ανταλλαξίmicroων από τη σύmicroβαση της ανταλλαγής που

Πρόσφυγες από την Ιωνία της Μικράς Ασίας βρίσκουν κατα-

Οι Πόντιοι του Καυκάσου ξεκι-νούν να έρχονται στην Ελλάδα

ρύθmicroιζε τα της microετάβασής τους στην Ελλάδα Οι ανταλλάξιmicroοι σαφώς microικρότερη πλη-θυσmicroιακά οmicroάδα microε περίπου 150000 microέλη προέρχονται από την Καππαδοκία την Πόλη και τον Πόντο και αποχωρούν οργανωmicroένα από τα microεγάλα λιmicroάνια του νότου Μερσίνα και Αττάλεια και του Πόντου microε ενδιάmicroεσο σταθmicroό στη δεύτερη περίπτωση την Κωνσταντινούπολη Η άφιξή τους σε κεντρικά λιmicroάνια δεν τους επιφυλάσσει την καλύτερη εγκατάστασή τους αφού προωθήθηκαν υπό την πίεση του κορεσmicroού και της εξάντλησης πολλών περιθωρίων για την εγκατάστασή τους Η αποχώρηση των ανταλ-λαξίmicroων ολοκληρώνεται τον Δεκέmicroβριο του 1924 αφού στις 17 του microηνός αποπλέει το τελευταίο πλοίο microε ορθόδοξους πρόσφυγες από τη Μερσίνα και στις 26 του ίδιου microήνα το αντίστοιχο microε microουσουλmicroάνους από τη Θεσσαλονίκη Μικρές οmicroάδες Ποντίων ανταρ-τών εγκλωβίζονται στον Πόντο αλλά τελικά διαφεύγουν προς τη Σοβιετική Ένωση και την Ελλάδα Έως το 1927 έχει ολοκληρωθεί η επιστροφή των αιχmicroαλώτων του Μικρασιατικού πολέ-microου στρατιωτών και πολιτών και έχουν εκδιωχθεί από την Κωνσταντινούπολη οι Έλληνες που θεωρήθηκαν ότι δεν αποτελούσαν το microόνιmicroα εγκατεστηmicroένο στοιχείο στην περιοχή Μικρότερα ρεύmicroατα προσφύγων θα ακολουθήσουν στη δεκαετία του rsquo30 από την Κωνσταντινούπολη το 1932 και από τη Σοβιετική Ένωση την περίοδο 1937-1939 Ο πόλεmicroος του 1940 κλείνει την περίοδο του Μεσοπολέmicroου που microπορεί να χαρακτηριστεί η περίοδος των προσφύγων

Προσφυγικές τοπικές και πολιτισmicroικές οmicroάδεςΠαρά την σε microεγάλο βαθmicroό κοινή microοίρα τους οι πρόσφυγες δεν αποτέλεσαν ποτέ microια συmicroπαγή οmicroάδα Μπορούν να διακριθούν σε οmicroάδες microε θεσmicroικά νοmicroικά γεωγραφικά κοινωνικά και πολιτισmicroικά κριτήρια Μια πρώτη θεσmicroική διάκριση είναι αυτή ανάmicroεσα στους πρόσφυγες και τους ανταλλαξίmicroους των οποίων η θέση η ιστορία και τα συmicro-φέροντα δεν ταυτίζονται απαραίτητα Μια σηmicroαντική υποκατηγορία και περιστασιακά microια τρίτη οmicroάδα αποτελούν οι Έλληνες υπήκοοι οι οποίοι διέmicroεναν στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία εκδιώχθηκαν αλλά δεν είναι σαφής η θεσmicroική τους θέση και τα δικαι-ώmicroατά τους ως προσφύγων αmicroφισβητούνται από το ελληνικό κράτος Η πολιτειακή τους υπόσταση παραmicroένει επί microακρόν συγκεχυmicroένη ενώ οι ίδιοι σπανίως διεκδικούν την ταυτότητα του παλιοελλαδίτη αντί αυτή του πρόσφυγα Κατά τη δεκαετία του

Αναmicroνηστική φωτογραφία της Επιτροπής Ανταλλαγής Πληθυ-

Στιγmicroιότυπο ανταλλαγής αιχ-microαλώτων όπου διακρίνονται

rsquo20 τόσο οι ανταλλάξιmicroοι microε την ΠΟΑΔΑ (Προσφυγική Οργάνωση Αmicroύνης Δικαιούχων Ανταλλαξίmicroων) όσο και οι Έλληνες υπήκοοι microε τον Σύνδεσmicroο Ελλήνων Υπηκόων εκ Τουρκίας οργανώνονται για να πιέσουν για τα συmicroφέροντά τους Μία ακόmicroη ιδιαίτερη κατηγορία συγκροτούν όσοι κατέφυγαν στο εξωτερικό ή οι microετανάστες που δεν ήταν δυνατόν να επιστρέψουν στην Τουρκία microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται και τα παιδιά που διοχετεύτηκαν από ορφανοτροφεία και ανθρωπιστικές οργανώσεις στη Γαλλία και στις ΗΠΑ Η διάκριση προσφύγων και ανταλλαξίmicroων σε microεγάλο βαθmicroό χωρίζει την πλειονότητα των Καππαδοκών και microέρος των Ποντίων από τους Μικρασιάτες των παραλίων και τους Θρακιώτες Η γεωγραφική προέλευση των προσφύγων γίνεται εmicroφανής στα πρώτα χρό-νια τουλάχιστον και σε microια σειρά εξωτερικών χαρακτηριστικών όπως στην αmicroφίεση στους χορούς και στη γλώσσα ή στη διάλεκτο επικοινωνίας Στην απογραφή του 1928 υπάρχει διάκριση ανάmicroεσα στη Μικρά Ασία στη Θράκη στον Πόντο στη Βουλγαρία στον Καύκασο στην Κωνσταντινούπολη στη Ρωσία κοκ αλλά δεν δίνεται σηmicroασία στη διάκριση εσωτερικά της Μικράς Ασίας ούτε είναι σαφές γιατί διαχωρίζονται οι Πόντιοι και όχι οι Καππαδόκες για παράδειγmicroα Τέλος δεν πρέπει να παραγνωρίζουmicroε ότι microαζί microε τους Ελληνορθόδοξους πρόσφυγες κατέφυγαν στην Ελλάδα Αρmicroένιοι και λιγοστοί Κιρκάσιοι και ΑσσύριοιΣηmicroαντικό στοιχείο διαφοροποίησης ακόmicroα και για πρόσφυγες που προέρχονται από κοντινές περιοχές αποτελεί η microητρική γλώσσα και η χρήση άλλων γλωσσών εκτός της ελληνικής στην καθηmicroερινή ζωή Σηmicroαντικό microέρος των προσφύγων έχει ως microητρική την τουρκική γλώσσα ενώ σε πολλές περιπτώσεις τουλάχιστον οι άντρες είναι δίγλωσσοι Η τουρκοφωνία αγνοείται συνήθως ως παράmicroετρος της εγκατάστασης των προσφύγων αφού δεν αποτελούσε στοιχείο σύνδεσης microε τον τουρκικό εθνικισmicroό αλλά αποτέλεσε παράγοντα αποmicroόνωσης πολλών αγροτικών κυρίως κοινοτήτων και επιβράδυνε την αφοmicroοίωση των συγκεκριmicroένων οmicroάδων Ακόmicroα και το καταληκτικό -ογλού των επωνύ-microων πολλών προσφύγων αποτελούσε αντικείmicroενο αρνητικής συmicroπεριφοράς και σε πολ-λούς επιβλήθηκε ή υπαγορεύτηκε η ελληνοποίηση του ονόmicroατός τους Στις γλωσσικές ιδιαιτερότητες εντάσσονται και οι ελληνόφωνοι ποντιακοί πληθυσmicroοί και οι microικρότερες ελληνόφωνες γλωσσικές οmicroάδες της Καππαδοκίας Η γλώσσα συνδυαζόταν σε microεγάλο βαθmicroό microε την κοινωνική προέλευση και την ανά-

Προσφυγοπούλες σε εργαστή-ριο κεντητικής και ραπτικής σε

πτυξη της ελληνικής εκπαίδευσης στη Μικρά Ασία Οι πληθυσmicroοί των παράλιων πόλεων και οι εmicroπορικές τάξεις του συνόλου της Ανατολίας ζούσαν σε σαφώς πιο ανεπτυγmicroένα γλωσσικά περιβάλλοντα όπου αναπτυσσόταν η ελληνική γλώσσα ιδιαίτερα στην κανο-νικοποιηmicroένη εκπαιδευτική και γραφειοκρατική εκδοχή της Οι ελληνοmicroαθείς οmicroάδες αποκτούν σαφές προβάδισmicroα για την ένταξή τους στις γραφειοκρατικές δοmicroές της αποκατάστασης και αναπτύσσουν αποτελεσmicroατικότερες στρατηγικές ατοmicroικής και συλ-λογικής αποκατάστασης Παρά το γεγονός ότι η παίδευση των προσφύγων υπολείπεται κατά πολύ του θρύλου που αναπτύσσουν ιδιαίτερα οι Σmicroυρνιοί και οι Πόντιοι στα χρόνια που ακολουθούν τα ποσοστά της εγγραmicroατοσύνης και για τα δύο φύλα είναι ανώτερα από τα αντίστοιχα ποσοστά του συνολικού πληθυσmicroού ενώ σίγουρα υποκα-ταγραφόταν η οθωmicroανική-τουρκική εκπαίδευση

Άνδρες γυναίκες και παιδιά στους προσφυγικούς συνοικισmicroούς

Συνοικία Ηλικίες 0 ndash 16 ετών 16 + ετών Άνδρες Γυναίκες Άνδρες Γυναίκες Σύνολο

Κοκκινιά 5700 5300 7200 11100 29300Καισαριανή 2000 1900 2400 4300 10600Ν Ιωνία 3000 3000 4000 6400 16400Βύρωνας 1500 1600 2400 4500 10000

(Χίρσον Ρενέ laquoΚληρονόmicroοι της Μικρασιατικής Καταστροφής Η κοινωνική ζωή των microικρασιατών προσφύγων στον Πειραιάraquo Αθήνα ΜΙΕΤ 2004 σ 96)

Οι επιβιώσαντες της καταστρο-φής της Σmicroύρνης ακολουθούν

Ένας κοινός τόπος για την περίοδο είναι η microεγάλη ανισορροπία ανάmicroεσα στον ανδρικό και γυναικείο πληθυσmicroό που αναφέρεται σε πολλές αναφορές και αφηγηmicroατικές πηγές Σύmicroφωνα microε τα απογραφικά δεδοmicroένα το 1928 η αναλογία αρρένων και θηλέων δεν είναι συντριπτική για κανένα φύλο και τα δεδοmicroένα είναι παρόmicroοια για τον προσφυγικό και τον microη προσφυγικό πληθυσmicroό Η υπεροχή του θηλυκού πληθυσmicroού στις ηλικίες 15-39 ετών είναι αποτέλεσmicroα του πολέmicroου αλλά φαντάζει στους συγχρόνους πολύ ευρύτερη από την αριθmicroητική της διάσταση εξαιτίας της αυξηmicroένης παρουσίας και δράσης των γυναικών στον εξωοικιακό χώρο και γιατί ακόmicroη και microια microικρή ανισορ-ροπία επηρεάζει ενδεχοmicroένως τα σχεδόν κλειστά συστήmicroατα επιλογής συζύγων και σύναψης συνοικεσίων Στη microικρή κλίmicroακα έχει παρατηρηθεί ότι όπου έχουmicroε microεγάλη συγκέντρωση προσφυγικού πληθυσmicroού και υψηλά ποσοστά παρουσίας προσφύγων στο σύνολο του πληθυσmicroού η σχέση αρρένων προς θήλεα προσεγγίζει το 11 σε αντίθεση microε περιοχές σποραδικής και παροδικής εγκατάστασης όπου ανάλογα microε τη συγκυρία συγκεντρώνονται microονοmicroερώς microέλη του ενός φύλου

Γράφηmicroα προσφύγων Νέας ΚίουΣηmicroαντικοί δείκτες για τη δηmicroογραφία και την αναπαραγωγή του πληθυσmicroού γνωρίζουν κορύφωση στα χρόνια που ακολουθούν τη Μικρασιατική καταστροφή Ο πολλαπλασι-ασmicroός των γεννήσεων εξισορροπεί τις σηmicroαντικές απώλειες από την ταλαιπωρία των περιπλανήσεων τις επιδηmicroίες και τον λιmicroό και την κάmicroψη δεικτών κατά τη δεκαετία των πολέmicroων Από το 1925 η υπεροχή των γεννήσεων έναντι των θανάτων φθάνει στα υψηλότερα σηmicroεία του δείκτη για την ελληνική δηmicroογραφία microε τιmicroές έως και πάνω από 16 συντριπτική αύξηση σε σχέση microε τιmicroές κάτω από 5 που εmicroφανίζονται για τα προηγούmicroενα χρόνια Η microικρή αύξηση των γάmicroων δείχνει ότι σε microεγάλο βαθmicroό ο δυνα-microισmicroός του ελληνικού πληθυσmicroού οφείλεται στην αύξηση του αριθmicroού των παιδιών συνέπεια της προηγούmicroενης καταστροφής και της δηmicroιουργίας microιας ευρείας κοινωνικής κατηγορίας microικροϊδιοκτητών στην πόλη και στην ύπαιθρο Η δηmicroογραφική έκρηξη κατά το βrsquo microισό της δεκαετίας του 1920 αποτελεί microία από τις πιο ασφαλείς ενδείξεις για την πιο πετυχηmicroένη υποδοχή microαζικού προσφυγικού κύmicroατος της εποχής

Η ευαισθητοποίηση της ελληνι-κής κοινωνίας στα προσφυγικά

Θεσmicroικό πλαίσιο υποδοχής Περίθαλψη και φιλανθρωπία Η microόνιmicroη ανάγκη περίθαλψης προσφύγων από τους Βαλκανικούς πολέmicroους έως τη Μικρασιατική καταστροφή προκάλεσε την επινόηση λύσεων και τη δηmicroιουργία ειδικών θεσmicroών και ρυθmicroίσεων που δοκιmicroάστηκαν σε δύσκολες συνθήκες microέχρι την εφαρmicroογή τους στα microετά το 1922 χαοτικά microεγέθη του προσφυγικού ρεύmicroατος Το 1914 συστή-νεται στη Θεσσαλονίκη η Κεντρική Επιτροπή προς Περίθαλψιν και Εγκατάστασιν των εν Μακεδονία Εποίκων Οmicroογενών microε τmicroήmicroατα περίθαλψης γεωργικής εγκατάστασης στατιστικής microηχανικού γεωmicroετρικό και ιατρικής περίθαλψης Το είδος των τmicroηmicroά-των δείχνει διάθεση για πλήρη περίθαλψη και εγκατάσταση των προσφύγων microέσω του εποικισmicroού των κατακτηmicroένων εδαφών Στην ίδια κατεύθυνση του εποικισmicroού κινούνται microια σειρά από νοmicroοθετικές ρυθmicroίσεις όπως το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 2511913 και ο νόmicroος ΔΡΛΔrsquo που απαγορεύουν τις δικαιοπραξίες επί ακινήτων στις Νέες Χώρες ο νόmicroος 262 της 102251914 που κηρύττει εγκαταλειmicromicroένες τις περι-ουσίες των προσφύγων από την Ελλάδα και επιτρέπει την εγκατάσταση εκεί των Ελλή-νων προσφύγων καθώς και το διάταγmicroα της Προσωρινής Κυβέρνησης της Θεσσαλονί-κης (αρ 808 microετέπειτα νόmicroος 1073 της 1811Νοεmicroβρίου 1917) laquoΠερί απαγορεύσεως εmicroπορίας και δικαιοπραξιών προς υπηκόους εχθρικών Κρατών hellip εγκαταλελειmicroένων ακινήτων εν ταις Νέαις Χώραιςraquo Το 1916 η επαναστατική Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης ιδρύει την Ανώτατη Διεύθυνση Περιθάλψεως οικογενειών επιστράτων και προσφύγων που αναλαmicroβάνει ευρύτερο ρόλο ενταγmicroένο στο πλαίσιο του πολέmicroου Τον ίδιο ρόλο καλείται να παίξει και η Υπηρεσία Δηmicroόσιας Αντιλήψεως της Ελληνικής Διοικήσεως Σmicroύρνης η οποία περιθάλπει πρόσφυγες πολλών εθνοτήτων αλλά microοιραία κυρίως Έλληνες και Αρmicroενίους Το 1917 microε το διάταγmicroα της 1461917 και τον νόmicroο 748 της 1981917 ιδρύεται το Υπουργείο Περιθάλψεως που διαδέχεται τη Διεύθυνση Περιθάλψεως Η συγχώνευσή του microε τη Διεύθυνση Υγιεινής και Δηmicroοσίας Αντιλήψεως στο Υπουργείο Υγιεινής Προ-νοίας και Αντιλήψεως το 1922 δηmicroιουργεί τον έναν από τους δύο κύριους φορείς διαχεί-ρισης των προσφύγων στην Ελλάδα ndash ο δεύτερος είναι το αυτόνοmicroο από το 1917 Υπουρ-γείο Γεωργίας Το Υπουργείο Περιθάλψεως αναλαmicroβάνει το έργο της παλιννόστησης των

Οι φορείς αποκατάστασης προ-σφύγων φρόντιζαν για την προ-

προσφύγων του Αrsquo Παγκοσmicroίου πολέmicroου στη Μικρά Ασία και στη Θράκη microε προνοιακή λειτουργία περιορισmicroένη αυστηρά microόνο στην επαρχία της Περγάmicroου Με την έκρηξη του προσφυγικού προβλήmicroατος το Υπουργείο Υγιεινής Προνοίας και Δηmicroοσίας Αντιλήψεως δεν αποτελεί ούτε το microόνο ούτε τον κεντρικό θεσmicroό διαχεί-ρισης του προσφυγικού ζητήmicroατος κυρίως λόγω των νοmicroικών και δηmicroοσιονοmicroικών παραmicroέτρων του Ακόmicroη δεν έχει διερευνηθεί και δεν έχει εκτιmicroηθεί η συmicroβολή του υπουργείου στην περίθαλψη των πρώτων microηνών σε άλλους τοmicroείς εκτός της στέγασης Οι νοmicroαρχίες οι δήmicroοι και οι ιδιωτικοί φορείς θα αναλάβουν να καλύψουν τις πρώτες ανάγκες των προσφύγων όπου τα πράγmicroατα δεν αφήνονται στην αυτορύθmicroιση ή στην τύχη Τα σηmicroαντικότερα προβλήmicroατα ήταν η προώθηση στην αγορά ή στους πρόσφυγες των τεράστιων αναγκαίων ποσοτήτων εφοδίων η εξασφάλιση νερού και η αποτροπή επιδηmicroιών Η αποτελεσmicroατικότητα της κρατικής παρέmicroβασης περιορίζεται στον τοmicroέα της αποτροπής microε διοργάνωση καραντίνας συστηmicroατικό εmicroβολιασmicroό ndashυπολογίζονται microισό εκατοmicromicroύριο εmicroβολιασmicroοί έως τον Απρίλιο του 1923ndash και εκτεταmicroένες εκστρα-τείες αποφθειριάσεων των προσφυγικών καταυλισmicroών Από αυτή την άποψη η συγκέ-ντρωση όπου ήταν δυνατόν των προσφύγων σε καταυλισmicroούς διευκολύνει τον έλεγχό τους ενώ στην ίδια κατεύθυνση του ελέγχου κινείται και η προσφυγική απογραφή του 1923 από το Υπουργείο Υγιεινής και γιrsquo αυτό αντιmicroετωπίζει την καχυποψία των προσφύγων

Φορείς περίθαλψης και αποκατάστασηςΟι κύριοι φορείς που αναλαmicroβάνουν να περιθάλψουν και κυρίως να οργανώσουν την εγκατάσταση των προσφύγων είναι οργανισmicroοί που ιδρύονται ad hoc για την αντιmicroετώ-πιση του ζητήmicroατος και γιrsquo αυτό έχουν περιορισmicroένο χρονικό ορίζοντα δράσης Στην Ελλάδα δηmicroιουργείται από τον Οκτώβριο του 1922 το Ταmicroείο Περιθάλψεως Προσφύγων το οποίο διοικείται από microία 15microελή επιτροπή στην οποία συmicromicroετέχουν υψηλόβαθmicroοι δηmicroόσιοι υπάλληλοι αντιπρόσωποι από επαγγελmicroατικές ενώσεις και πρόσωπα διο-ρισmicroένα από τον υπουργό Υγιεινής και Πρόνοιας Η τριmicroελής Εκτελεστική Επιτροπή microε πρόεδρο τον βιοmicroήχανο Επαmicroεινώνδα Χαρίλαο διοικεί το Ταmicroείο microε συνοπτικές διαδικασίες microε στόχο να συνδυάσει microε τις ελάχιστες τριβές και απώλειες δηmicroόσιους και ιδιωτικούς πόρους για την επιβίωση των προσφύγων Κύριο έργο η συγκέντρωση

Εσωτερική άποψη προσφυγικής κατοικίας της Καισαριανής δια-

προσφορών σε χρήmicroα και εφόδια καθώς και η προώθησή τους microε έξοδα του Ταmicroείου στους πρόσφυγες Ρουχισmicroός αντίσκηνα βασικά έπιπλα και οικιακός εξοπλισmicroός σκεπάσmicroατα είδη διατροφής φάρmicroακα microεταφέρονται κυρίως από την Αmicroερική και διανέmicroονται είτε microέσω των υποεπιτροπών του Ταmicroείου είτε microέσω των φιλανθρωπι-κών δικτύων του Πατριωτικού Ιδρύmicroατος των Επιτροπών Κυριών και του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού Η διανοmicroή των όποιων βοηθηmicroάτων καταγράφεται σε ειδικά Οικο-γενειακά βιβλιάρια πρόσφυγος ανάλογα microε αυτά που είχαν πριν από το 1922 χρησιmicroο-ποιηθεί για τις παροχές προς τους πρόσφυγες και τις οικογένειες των επιστράτων και εκδίδονται microε τις σφραγίδες του υπουργείου και της Ύπατης Αρmicroοστείας της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες Το Ταmicroείο Περιθάλψεως Προσφύγων συmicroβάλλει στην επιβίωση των προσφύγων κατά τον πρώτο χρόνο στην οργάνωση microονάδων ιατρικής περίθαλψης και στο κτίσιmicroο των πρώτων συνοικισmicroών των προσφύγων Η διάλυση του Ταmicroείου στις 31101923 και η microεταβίβαση των περισσότερων αρmicroοδι-οτήτων του στη διεθνή Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) σηmicroατοδοτεί πρώ-τον τη διεθνοποίηση του ζητήmicroατος της αποκατάστασης των προσφύγων και δεύτερον τη διάθεση για microονιmicroότερη και καθολική διαχείριση των προσφύγων microετά τη διευθέ-τηση της ανταλλαγής των πληθυσmicroών Μέχρι την ίδρυση της ΕΑΠ η Ύπατη Αρmicroοστεία για τους Πρόσφυγες υπό τη διεύθυνση του Fridtjof Nansen microεριmicroνά από την πλευρά της Κοινωνίας των Εθνών για τους Έλληνες πρόσφυγες και φροντίζει για την ασφαλή microετάβασή τους και εισδοχή των ανταλλαξίmicroων στην Ελλάδα Η εποπτεία του Nansen στο ελληνικό εγχείρηmicroα της ΕΑΠ φαίνεται πάντως microερική και ουσιαστικά η Ύπατη Αρmicroοστεία υποκαθίσταται από την ΕΑΠ Η ΕΑΠ ιδρύεται στις 29091923 στη Γενεύη από τη Δrsquo Γενική Συνέλευση της Κοι-νωνίας των Εθνών microε ειδικό πρωτόκολλο και καταστατικό που επικυρώνεται microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 13101923 Το πλαίσιο λειτουργίας της ΕΑΠ τροποποιείται microε Πρόσθετο πράξι microε το ψήφισmicroα της Δrsquo Συντακτικής Συνέλευσης στις 30101924 και αργότερα microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 2336071926 χωρίς όmicroως να αλλάξει ουσιαστικά η νοmicroική θέση η λειτουργία και η σχέση της προς την ελληνική Διοίκηση Η ΕΑΠ λειτουργεί ως ανεξάρτητο σωmicroατείο που διοικείται από τετραmicroελές συmicroβούλιο Τα δύο microέλη διορίζονται από την ελληνική κυβέρνηση και τα δύο από την Κοινωνία των Εθνών ενώ ο πρόεδρος είναι υποχρεωτικά πολίτης των ΗΠΑ Η ΕΑΠ οφείλει να

Χαρακτηριστική παρουσιάζεται η φιλανθρωπική δράση του

αξιοποιεί τη γη και τα χρήmicroατα που της διατίθενται και όσα προσπορίζεται από ίδια εισοδήmicroατα για να αποκαταστήσει τους πρόσφυγες σε παραγωγικά έργα στην ελληνική επικράτεια Απαγορεύεται η διάθεση πόρων της ΕΑΠ για την ανακούφιση των αναγκών των προσφύγωνΗ ΕΑΠ δηmicroιουργεί δικό της υπαλληλικό προσωπικό και microόνος έλεγχός της είναι microια τριmicroηνιαία αναφορά προς την ελληνική κυβέρνηση και προς το Συmicroβούλιο της Κοι-νωνίας των Εθνών και ο ετήσιος ισολογισmicroός της Το Συmicroβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών διατηρεί το δικαίωmicroα να διαλύσει την ΕΑΠ δικαίωmicroα το οποίο θα ασκήσει στο τέλος του 1930 όταν πλέον οι τριβές microε τους πρόσφυγες και τους εθνικούς θεσmicroούς θα microειώσουν το κύρος και την αποτελεσmicroατικότητά της Τη συνέχιση του έργου της θα αναλάβουν κατά κύριο λόγο η Αγροτική Τράπεζα και το Υπουργείο Περίθαλψης Μέχρι το 1930 τη θέση του προέδρου καταλαmicroβάνουν ο Henry Morgenthau (091923-121924) ο Charles P Howland (021925-091926) και ο Charles B Eddy (101926-121930) και του αντιπροέδρου ο John Cambell (091923-011927) και ο Sir John Simpson (011927-121930) Μέλη της επιτροπής διετέλεσαν οι Περικλής Αργυρό-πουλος (091923-081924) Ettiene Δέλτα (091923-081925) Θεόδωρος Ευσταθό-πουλος (081924-081925) Αλέξανδρος Α Πάλλης (091925-121930) και Αχιλλέας Λάmicroπρος (091925-121930)Η ΕΑΠ συστήνεται έπειτα από πρόσκληση της ελληνικής κυβέρνησης προς την Κοινωνία των Εθνών για να θέσει υπό την αιγίδα της την αποκατάσταση των προσφύγων microετά τη συmicroφωνία για την ανταλλαγή των πληθυσmicroών και microπροστά στο οικονοmicroικό αδιέξοδο που έχει περιέλθει εξαιτίας της αναξιοπιστίας της στο διεθνές πιστωτικό σύστηmicroα Το ελληνικό Δηmicroόσιο microεταβιβάζει την αγροτική περιουσία των ανταλλαξίmicroων προσφύγων στην ΕΑΠ η οποία αποκτά την πραγmicroατική και κατά νόmicroον κυριότητα εκτάσεων περισ-σότερων από 5000 εκτάρια τα οποία χρησιmicroοποιεί για να εξασφαλίσει τα κεφάλαια για το έργο της Μέχρι το 1926 η ΕΑΠ συγκεντρώνει την απόλυτη νοmicroή και κυριότητα αγροτικών κτηmicroάτων και δασικών εκτάσεων του Δηmicroοσίου και αποκτά τα κάθε είδους δικαιώmicroατα επί των ακινήτων των Μουσουλmicroάνων και των Βουλγάρων προσφύγων Η ΕΑΠ αποκτά de facto και de jure σηmicroαντική οικονοmicroική δύναmicroη και εξουσία στον ελλη-νικό χώρο και εγείρει σε πολλές περιπτώσεις τις διαmicroαρτυρίες των προσφύγων για τις πρακτικές της ηγεσίας και των κατά τόπους αντιπροσώπων και υπαλλήλων της Παρά τις

όποιες δυσλειτουργίες η ΕΑΠ στην ουσία χάραξε microια ολοκληρωmicroένη πολιτική αντιmicroετώ-πισης του ζητήmicroατος από κάθε πλευρά υποκαθιστώντας τους εθνικούς θεσmicroούςΗ αντιmicroετώπιση των βιοτικών αναγκών και η ανθρωπιστική υποστήριξη αφήνεται περισσότερο σε οργανώσεις οι οποίες είχαν ήδη δραστηριοποιηθεί στη διάρκεια των πολέmicroων και των διωγmicroών της προηγούmicroενης δεκαετίας Από τους ξένους και διεθνείς οργανισmicroούς ξεχωρίζουν η Near East Relief τα American Womenrsquos Hospitals ο Ερυ-θρός Σταυρός το Save the Children Fund Η Νήαρ Ηστ (Near East Relief) ιδρύεται τον Σεπτέmicroβριο του 1915 ως Αmicroερικανική Επιτροπή για την Ανακούφιση των Αρmicroενίων και Συρίων (American Committee for Armenian and Syrian Relief) ξεκινώντας από θρησκευ-τικές αφετηρίες Δραστηριοποιείται κυρίως στη διάσωση και στην περίθαλψη ορφανών διοργανώνοντας πολλούς σταθmicroούς περίθαλψης και ορφανοτροφεία Μετά τη Μικρα-σιατική καταστροφή οδηγεί στην Ελλάδα πολλά ορφανά και δηmicroιουργεί ορφανοτροφεία στη Σύρο στην Κόρινθο στην Αττική στη Θεσσαλονίκη κα Τα Αmicroερικανικά Νοσοκοmicroεία Γυναικών (American Womenrsquos Hospitals) οργανώνονται ως γυναικεία οργάνωση γιατρών το 1917 για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε χώρες που πλήττονται από τον πόλεmicroο Η δρ Lovejoy οργανώνει τον Σεπτέmicroβριο του 1922 την Εβδοmicroάδα Εκκένωσης microία επιχείρηση απαγκίστρωσης προσφύγων από τη Σmicroύρνη και αργότερα η οργάνωση στήνει σταθmicroούς περίθαλψης ιατρεία και νοσοκοmicroεία στη Χίο στη Μυτιλήνη και αλλού και οργανώνει την καραντίνα της Μακρονήσου τον Ιανου-άριο του 1923 Το γνωστότερο νοσοκοmicroείο των Αmicroερικανίδων Κυριών ιδρύεται στην Κοκκινιά και έχει εξελιχθεί στο σηmicroερινό Γενικό Κρατικό Νοσοκοmicroείο Νικαίας Ο Ερυ-θρός Σταυρός microε πρωτοπόρο τον Αmicroερικανικό Ερυθρό Σταυρό χωρίζει τη χώρα σε 12 περιφέρειες και οργανώνει επιτροπές σε συνεργασία microε τις τοπικές αρχές επιχειρη-microατίες πολίτες και πρόσφυγες και καταφέρνει να σιτίσει εκατοντάδες χιλιάδες πρό-σφυγες καθηmicroερινά στον πρώτο χρόνο της microετακίνησής τους Τέλος το Ταmicroείο Σώστε τα Παιδιά (Save the Children Fund) οργανώνει κατασκηνώσεις προσφύγων στην Αθήνα στον Πειραιά στον Πόρο στην Αίγινα στην Ύδρα στον Βόλο στη Λάρισα στα Τρί-καλα στην Κέρκυρα και στην Πάτρα όπου φιλοξενούνται περίπου 22000 παιδιά και 35000 ενήλικες Σηmicroαντική βοήθεια από το εξωτερικό προσφέρουν οι ενώσεις των microεταναστών ιδιαίτερα οι Μικρασιάτες microετανάστες των ΗΠΑ και οι ελληνικές κοινότη-τες της ευρωmicroεσογειακής διασποράς

Στο εσωτερικό σχηmicroατίζονται επιτροπές εράνων οι οποίες συλλέγουν χρήmicroατα και εφόδια που αναδιανέmicroονται σε τοπικό επίπεδο χωρίς την παρέmicroβαση των κεντρικών θεσmicroών Στους εθνικής εmicroβέλειας θεσmicroούς πρέπει να προσmicroετρηθούν ο Ελληνικός Ερυ-θρός Σταυρός και το Πατριωτικό Ίδρυmicroα καθώς και η Εκκλησία ενώ σηmicroαντικές ήταν οι microικρές πρωτοβουλίες για την ίδρυση microικρών microονάδων περίθαλψης και φιλοξενίας

Λόγος του προέδρου του Ταmicroείου Περίθαλψης Προσφύγων Επαmicroει-νώνδα Χαρίλαου για τη δηmicroιουργία του προσφυγικού οικισmicroού στο Παγκράτι

laquoΤα σχέδια προέβλεπαν όσα είναι απαραίτητα για έναν οικισmicroό συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων σχολείων λουτρών εργαστηρίων πάρκων κήπων πλατειών κατάλληλα σχεδιασmicroένων δρόmicroων microε πρόβλεψη για microελλοντική διαπλάτυνση κλπ Κατασκευάστηκε ένα σύγχρονο επιστηmicroονικό σύστηmicroα αποχέτευσης Εγκαταστάθηκε δίκτυο υδροδότησης και κατα-σκευάστηκε microια microεγάλη δεξαmicroενή ψηλότερα από τον οικισmicroό και εγκαταστάθηκε microια αντλία εξυπηρετούmicroενη από ανεξάρτητη γεννήτρια ρεύmicroατος Επίσης κατασκευάστηκε ένα ξυλουργείο που χρησιmicroοποιήθηκε για την επιτέλεση των σχετικών microε την ανέγερση του οικισmicroού ξυλουργικών εργασιών [hellip]Η κατασκευή των πρώτων 800 σπιτιών ανατέθηκε σε τέσσερις εργολάβους οι οποίοι άρχισαν τις εργασίες τους στα τέλη του Δεκεmicroβρίου [hellip] Αν ληφθεί υπrsquo όψιν το γεγο-νός ότι ήταν η πρώτη φορά που γίνονταν microια παρόmicroοια και τέτοιας κλίmicroακας κατασκευή στην Ελλάδα ώστε δεν είχαν προηγούmicroενη εmicroπειρία για να τους καθοδηγεί Επίσης έλειπαν ουσιώδη υλικά η οργανωτική υποδοmicroή και οι ειδικευmicroένοι εργάτες ήταν λιγο-στοί [hellip]Όπου ήταν δυνατό χρησιmicroοποιήσαmicroε τους ίδιους τους πρόσφυγες ως εργολάβους ή υπεργολάβους και τους ζητούσαmicroε να χρησιmicroοποιούν όσο ήταν δυνατόν πρόσφυγες εργάτες Έτσι από 77 συνολικά εργολάβους οι 34 ήταν πρόσφυγες και από 5900 εργά-τες οι 5488 ήταν επίσης πρόσφυγεςraquo

Henry Morgenthau laquoΗ αποστολή microου στην Αθήνα Το έπος της εγκατάστασηςraquo microετά-φραση Σήφης Κασεσιάν Αθήνα 1994 σ 127-131 Ιστορική φωτογραφία προσφυ-

γικών σκηνών στον συνοικισmicroό

όποιες δυσλειτουργίες η ΕΑΠ στην ουσία χάραξε microια ολοκληρωmicroένη πολιτική αντιmicroετώ-πισης του ζητήmicroατος από κάθε πλευρά υποκαθιστώντας τους εθνικούς θεσmicroούςΗ αντιmicroετώπιση των βιοτικών αναγκών και η ανθρωπιστική υποστήριξη αφήνεται περισσότερο σε οργανώσεις οι οποίες είχαν ήδη δραστηριοποιηθεί στη διάρκεια των πολέmicroων και των διωγmicroών της προηγούmicroενης δεκαετίας Από τους ξένους και διεθνείς οργανισmicroούς ξεχωρίζουν η Near East Relief τα American Womenrsquos Hospitals ο Ερυ-θρός Σταυρός το Save the Children Fund Η Νήαρ Ηστ (Near East Relief) ιδρύεται τον Σεπτέmicroβριο του 1915 ως Αmicroερικανική Επιτροπή για την Ανακούφιση των Αρmicroενίων και Συρίων (American Committee for Armenian and Syrian Relief) ξεκινώντας από θρησκευ-τικές αφετηρίες Δραστηριοποιείται κυρίως στη διάσωση και στην περίθαλψη ορφανών διοργανώνοντας πολλούς σταθmicroούς περίθαλψης και ορφανοτροφεία Μετά τη Μικρα-σιατική καταστροφή οδηγεί στην Ελλάδα πολλά ορφανά και δηmicroιουργεί ορφανοτροφεία στη Σύρο στην Κόρινθο στην Αττική στη Θεσσαλονίκη κα Τα Αmicroερικανικά Νοσοκοmicroεία Γυναικών (American Womenrsquos Hospitals) οργανώνονται ως γυναικεία οργάνωση γιατρών το 1917 για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε χώρες που πλήττονται από τον πόλεmicroο Η δρ Lovejoy οργανώνει τον Σεπτέmicroβριο του 1922 την Εβδοmicroάδα Εκκένωσης microία επιχείρηση απαγκίστρωσης προσφύγων από τη Σmicroύρνη και αργότερα η οργάνωση στήνει σταθmicroούς περίθαλψης ιατρεία και νοσοκοmicroεία στη Χίο στη Μυτιλήνη και αλλού και οργανώνει την καραντίνα της Μακρονήσου τον Ιανου-άριο του 1923 Το γνωστότερο νοσοκοmicroείο των Αmicroερικανίδων Κυριών ιδρύεται στην Κοκκινιά και έχει εξελιχθεί στο σηmicroερινό Γενικό Κρατικό Νοσοκοmicroείο Νικαίας Ο Ερυ-θρός Σταυρός microε πρωτοπόρο τον Αmicroερικανικό Ερυθρό Σταυρό χωρίζει τη χώρα σε 12 περιφέρειες και οργανώνει επιτροπές σε συνεργασία microε τις τοπικές αρχές επιχειρη-microατίες πολίτες και πρόσφυγες και καταφέρνει να σιτίσει εκατοντάδες χιλιάδες πρό-σφυγες καθηmicroερινά στον πρώτο χρόνο της microετακίνησής τους Τέλος το Ταmicroείο Σώστε τα Παιδιά (Save the Children Fund) οργανώνει κατασκηνώσεις προσφύγων στην Αθήνα στον Πειραιά στον Πόρο στην Αίγινα στην Ύδρα στον Βόλο στη Λάρισα στα Τρί-καλα στην Κέρκυρα και στην Πάτρα όπου φιλοξενούνται περίπου 22000 παιδιά και 35000 ενήλικες Σηmicroαντική βοήθεια από το εξωτερικό προσφέρουν οι ενώσεις των microεταναστών ιδιαίτερα οι Μικρασιάτες microετανάστες των ΗΠΑ και οι ελληνικές κοινότη-τες της ευρωmicroεσογειακής διασποράς

Στο εσωτερικό σχηmicroατίζονται επιτροπές εράνων οι οποίες συλλέγουν χρήmicroατα και εφόδια που αναδιανέmicroονται σε τοπικό επίπεδο χωρίς την παρέmicroβαση των κεντρικών θεσmicroών Στους εθνικής εmicroβέλειας θεσmicroούς πρέπει να προσmicroετρηθούν ο Ελληνικός Ερυ-θρός Σταυρός και το Πατριωτικό Ίδρυmicroα καθώς και η Εκκλησία ενώ σηmicroαντικές ήταν οι microικρές πρωτοβουλίες για την ίδρυση microικρών microονάδων περίθαλψης και φιλοξενίας

Λόγος του προέδρου του Ταmicroείου Περίθαλψης Προσφύγων Επαmicroει-νώνδα Χαρίλαου για τη δηmicroιουργία του προσφυγικού οικισmicroού στο Παγκράτι

laquoΤα σχέδια προέβλεπαν όσα είναι απαραίτητα για έναν οικισmicroό συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων σχολείων λουτρών εργαστηρίων πάρκων κήπων πλατειών κατάλληλα σχεδιασmicroένων δρόmicroων microε πρόβλεψη για microελλοντική διαπλάτυνση κλπ Κατασκευάστηκε ένα σύγχρονο επιστηmicroονικό σύστηmicroα αποχέτευσης Εγκαταστάθηκε δίκτυο υδροδότησης και κατα-σκευάστηκε microια microεγάλη δεξαmicroενή ψηλότερα από τον οικισmicroό και εγκαταστάθηκε microια αντλία εξυπηρετούmicroενη από ανεξάρτητη γεννήτρια ρεύmicroατος Επίσης κατασκευάστηκε ένα ξυλουργείο που χρησιmicroοποιήθηκε για την επιτέλεση των σχετικών microε την ανέγερση του οικισmicroού ξυλουργικών εργασιών [hellip]Η κατασκευή των πρώτων 800 σπιτιών ανατέθηκε σε τέσσερις εργολάβους οι οποίοι άρχισαν τις εργασίες τους στα τέλη του Δεκεmicroβρίου [hellip] Αν ληφθεί υπrsquo όψιν το γεγο-νός ότι ήταν η πρώτη φορά που γίνονταν microια παρόmicroοια και τέτοιας κλίmicroακας κατασκευή στην Ελλάδα ώστε δεν είχαν προηγούmicroενη εmicroπειρία για να τους καθοδηγεί Επίσης έλειπαν ουσιώδη υλικά η οργανωτική υποδοmicroή και οι ειδικευmicroένοι εργάτες ήταν λιγο-στοί [hellip]Όπου ήταν δυνατό χρησιmicroοποιήσαmicroε τους ίδιους τους πρόσφυγες ως εργολάβους ή υπεργολάβους και τους ζητούσαmicroε να χρησιmicroοποιούν όσο ήταν δυνατόν πρόσφυγες εργάτες Έτσι από 77 συνολικά εργολάβους οι 34 ήταν πρόσφυγες και από 5900 εργά-τες οι 5488 ήταν επίσης πρόσφυγεςraquo

Henry Morgenthau laquoΗ αποστολή microου στην Αθήνα Το έπος της εγκατάστασηςraquo microετά-φραση Σήφης Κασεσιάν Αθήνα 1994 σ 127-131 Ιστορική φωτογραφία προσφυ-

γικών σκηνών στον συνοικισmicroό

Στο εσωτερικό σχηmicroατίζονται επιτροπές εράνων οι οποίες συλλέγουν χρήmicroατα και εφόδια που αναδιανέmicroονται σε τοπικό επίπεδο χωρίς την παρέmicroβαση των κεντρικών θεσmicroών Στους εθνικής εmicroβέλειας θεσmicroούς πρέπει να προσmicroετρηθούν ο Ελληνικός Ερυ-θρός Σταυρός και το Πατριωτικό Ίδρυmicroα καθώς και η Εκκλησία ενώ σηmicroαντικές ήταν οι microικρές πρωτοβουλίες για την ίδρυση microικρών microονάδων περίθαλψης και φιλοξενίας

Λόγος του προέδρου του Ταmicroείου Περίθαλψης Προσφύγων Επαmicroει-νώνδα Χαρίλαου για τη δηmicroιουργία του προσφυγικού οικισmicroού στο Παγκράτι

laquoΤα σχέδια προέβλεπαν όσα είναι απαραίτητα για έναν οικισmicroό συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων σχολείων λουτρών εργαστηρίων πάρκων κήπων πλατειών κατάλληλα σχεδιασmicroένων δρόmicroων microε πρόβλεψη για microελλοντική διαπλάτυνση κλπ Κατασκευάστηκε ένα σύγχρονο επιστηmicroονικό σύστηmicroα αποχέτευσης Εγκαταστάθηκε δίκτυο υδροδότησης και κατα-σκευάστηκε microια microεγάλη δεξαmicroενή ψηλότερα από τον οικισmicroό και εγκαταστάθηκε microια αντλία εξυπηρετούmicroενη από ανεξάρτητη γεννήτρια ρεύmicroατος Επίσης κατασκευάστηκε ένα ξυλουργείο που χρησιmicroοποιήθηκε για την επιτέλεση των σχετικών microε την ανέγερση του οικισmicroού ξυλουργικών εργασιών [hellip]Η κατασκευή των πρώτων 800 σπιτιών ανατέθηκε σε τέσσερις εργολάβους οι οποίοι άρχισαν τις εργασίες τους στα τέλη του Δεκεmicroβρίου [hellip] Αν ληφθεί υπrsquo όψιν το γεγο-νός ότι ήταν η πρώτη φορά που γίνονταν microια παρόmicroοια και τέτοιας κλίmicroακας κατασκευή στην Ελλάδα ώστε δεν είχαν προηγούmicroενη εmicroπειρία για να τους καθοδηγεί Επίσης έλειπαν ουσιώδη υλικά η οργανωτική υποδοmicroή και οι ειδικευmicroένοι εργάτες ήταν λιγο-στοί [hellip]Όπου ήταν δυνατό χρησιmicroοποιήσαmicroε τους ίδιους τους πρόσφυγες ως εργολάβους ή υπεργολάβους και τους ζητούσαmicroε να χρησιmicroοποιούν όσο ήταν δυνατόν πρόσφυγες εργάτες Έτσι από 77 συνολικά εργολάβους οι 34 ήταν πρόσφυγες και από 5900 εργά-τες οι 5488 ήταν επίσης πρόσφυγεςraquo

Henry Morgenthau laquoΗ αποστολή microου στην Αθήνα Το έπος της εγκατάστασηςraquo microετά-φραση Σήφης Κασεσιάν Αθήνα 1994 σ 127-131 Ιστορική φωτογραφία προσφυ-

γικών σκηνών στον συνοικισmicroό

όπως του Διεθνούς Συνδέσmicroου Γυναικών ο οποίος έχει ιδρύσει από τον Μάρτιο του 1923 οικοτροφείο για πρόσφυγες laquoκόρεςraquo και στις αρχές του 1926 laquoσυντηρεί και σπουδάζειraquo 150 κοπέλες από 14 έως 24 χρόνων Είναι φανερό ότι οργανωmicroένες προ-σπάθειες ανθρωπιστικής βοήθειας προς τους πρόσφυγες περιορίστηκαν στα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς ενώ microετέπειτα η ορθολογική παρέmicroβαση των θεσmicroών συmicroπλη-ρώθηκε από τις πρακτικές αλληλοβοήθειας και αλληλεγγύης που τέθηκαν ως βασικοί σκοποί στα καταστατικά των προσφυγικών σωmicroατείων Η διπλωmicroατική διάσταση του προσφυγικού ζητήmicroατοςΤο microεγάλο προσφυγικό κύmicroα του 1922 δεν παρέσυρε ολόκληρο τον ορθόδοξο χριστια-νικό πληθυσmicroό της Μικράς Ασίας του Πόντου και της Θράκης Μετά την Ανακωχή των Μουδανιών (11101922) ξεκινούν οι συζητήσεις για τη microετακίνηση του υπόλοιπου πληθυσmicroού από την Τουρκία στην Ελλάδα και για το αντίστροφο Το αmicroοιβαίο ενδιαφέ-ρον των δύο πλευρών εστιάζεται στη δηmicroιουργία εθνικά ndashή θρησκευτικάndash οmicroοιογενούς πληθυσmicroού και η εξισορρόπηση των πληθυσmicroιακών εισροών microε την απελευθέρωση εδαφών πρόσφορων για την εγκατάσταση των προσφύγων Ήδη αναφορά για εκούσια ανταλλαγή του πληθυσmicroού Μακεδονίας-Θράκης microε του σαντζακίου της Σmicroύρνης υπήρχε στην Ελληνοτουρκική Συmicroφωνία (186171914) χωρίς συνέχεια Παρόmicroοια ρύθmicroιση υπογράφηκε στις 27111919 ως Σύmicroφωνο περί αmicroοιβαίας microεταναστεύσεως microεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας συνηmicromicroένο στην συνθήκη του Νεϊγύ Στη συνδιάσκεψη της Κοινωνίας των Εθνών στις 1121922 ο Nansen υποβάλλει υπόmicroνηmicroα προφανώς microε σύmicroφωνη τη γνώmicroη του Βενιζέλου microε το οποίο εισηγείται την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στη βάση του ελληνο-βουλγαρικού συmicroφώνου microε αλλαγές στην εκούσια microετακίνηση των προσφύγων και στις γεωγραφικές περιφέρειες που θα αφορούσε Στις 3011923 υπογράφεται στη Λωζάννη από τους Ελ Βενιζέλο Δ Κακλαmicroάνο Ισmicroέτ Πασά [Ινονού] Δρ Ριζά Νουρ Βέη και Χασάν Βέη η Σύmicroβασις Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσmicroών microε 19 άρθρα και ένα πρωτόκολλο τα οποία θα ενσωmicroατωθούν αργότερα στη συνθήκη της Λωζάννης (23071923) Η συνθήκη microε το σύmicroφωνο επικυρώθηκαν microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 2581923 Το Σύmicroφωνο της Ανταλλαγής προέβλεπε την υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων

Άποψη προσφυγικών κατοικιών στην περιοχή της Επάνω Σκάλας

υπηκόων ελληνικού ορθόδοξου θρησκεύmicroατος και των Ελλήνων υπηκόων microουσουλ-microανικού θρησκεύmicroατος που είναι εγκατεστηmicroένοι στα εδάφη αmicroφοτέρων των κρα-τών Από την ανταλλαγή εξαιρούνται οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης εφόσον είναι εγκατεστηmicroένοι (eacutetablis) πριν από τις 30101918 στον νοmicroό microε τα όρια του 1912 και οι microουσουλmicroάνοι της Δυτικής Θράκης Στο ίδιο καθεστώς εντάσσονταν αναδρο-microικά όσοι πρόσφυγες είχαν αναχωρήσει πριν από την υπογραφή της σύmicroβασης και όπως και οι πραγmicroατικά ανταλλάξιmicroοι θα αποβάλλουν την υπηκοότητά τους για να δεχθούν αυτήν του κράτους υποδοχής Οι ανταλλάξιmicroοι είχαν το δικαίωmicroα να microεταφέ-ρουν κινητά υπάρχοντά τους ενώ τα ακίνητα θα γινόταν αντικείmicroενο διαχείρισης από τις κυβερνήσεις των δύο χωρών Μία Μεικτή Επιτροπή κατά το πρότυπο της ελληνο-βουλγαρικής microε 11 microέλη τρία από τα οποία εκλέγοντα από την Κοινωνία των Εθνών θα επιτηρεί την ανταλλαγή και θα επιλύει τα τεχνικά και οικονοmicroικά ζητήmicroατα που θα ανακύπτουν Η ρύθmicroιση της σύmicroβασης για το ακώλυτο της microετακίνησης ακόmicroα και για υποδίκους ανοίγει τον δρόmicroο για την απελευθέρωση των χριστιανών πολιτών αιχmicroα-λώτων της Μικρασιατικής καταστροφής ενώ αντίθετα microε το άρθρο 1 οι ανταλλάξιmicroοι ndashκαι οι πρόσφυγεςndash στερούνται του δικαιώmicroατος επιστροφής χωρίς την ειδική άδεια των κυβερνήσεων των δύο χωρών Η πληθυσmicroιακή διάσταση της Σύmicroβασης της Ανταλλαγής αποδεικνύεται πολύ περιορι-σmicroένη ειδικά για τους Έλληνες αφού microετά τη Σύmicroβαση χορηγήθηκαν διαβατήρια σε 90000 ανταλλάξιmicroους από την Κεντρική και Ανατολική Μικρά Ασία σε 18000 από την Ανατολική Θράκη και σε 38000 από την Πόλη και τα περίχωρα Σηmicroαντικότερες ήταν οι οικονοmicroικές και εθνολογικές συνέπειες Με την εξαίρεση της Θράκης και της Πόλης άλλωστε έχουmicroε τη δηmicroιουργία ενός microακροχρόνιου microειονοτικού ζητήmicroατος ανά-microεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία Είναι ενδιαφέρον ότι ενώ η ανταλλαγή γίνεται microε θρησκευτικά κριτήρια για τις εξαιρέσεις ισχύει άλλοτε το κριτήριο της θρησκείας και άλλοτε της εθνότητας Από πλευράς ηθικής και διεθνούς δικαίου η Σύmicroβαση της Ανταλλαγής νοmicroιmicroοποιεί την αmicroοιβαία εθνοκάθαρση και προσφυγοποίηση του ορθόδοξου και microουσουλmicroανικού στοι-χείου των δύο κρατών και παραχωρεί στα εθνικά κράτη το δικαίωmicroα να καθορίζουν τις τύχες των πολιτών τους microε κριτήρια ρατσιστικά Η σύmicroβαση αφήνει χώρο για πολλές διαφωνίες εντάσεις και προστριβές ανάmicroεσα στα δύο κράτη οι οποίες επιλύονται στο

Το Πατριωτικό Ίδρυmicroα διανέmicroει ρουχισmicroό σε πρόσφυγες της

microέλλον είτε στο Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης όπως συνέβη microε το ζήτηmicroα των εγκατεστηmicroένων το 1925 είτε microε νέες διmicroερείς συmicroφωνίες Οι διαφωνίες για το ζήτηmicroα των εγκατεστηmicroένων (eacutetablis) στην Κωνσταντινούπολη αντιmicroετωπίζονται από το Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης στις 2121925 και από τη Συmicroφωνία της Άγκυρας (2161925) που επικυρώθηκε από τη Συmicroφωνία των Αθηνών την 1121926 Κορυφαία διπλωmicroατική πράξη ανάmicroεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία αποτελεί σειρά συmicroφωνιών που υπογράφονται στην Άγκυρα το 1930 και έmicroειναν στην ιστορία microε τον τίτλο του Συmicroφώνου Φιλίας Ουδετερότητος Διαλλαγής και Διαιτησίας (30101930) Σηmicroαντικότερη για την εξέλιξη του προσφυγικού ζητήmicroατος είναι η Σύmicroβασις περί ορι-στικής εκκαθαρίσεως των ζητηmicroάτων των προκυπτόντων εκ της εφαρmicroογής της Συνθήκης της Λωζάννης και της Συmicroφωνίας Αθηνών εν σχέσει προς την ανταλλαγήν των πληθυσmicroών (1061930) Η σύmicroβαση καταργεί όλες τις αποδόσεις κτηmicroάτων των Ελλήνων υπηκόων και αποδίδει το σύνολο των ακινήτων των ανταλλαξίmicroων στην Ελλάδα και στην Τουρκία Η Ελλάδα κρατά τα κτήmicroατα των απόντων microουσουλmicroάνων της Δυτικής Θράκης και microέρος των εξαιρεθέντων από τη συνθήκη της Λωζάννης Τα θερmicroά σηmicroεία της σύmicroβασης είναι η αmicroοιβαία απόσβεση των υποχρεώσεων από αποζηmicroιώσεις για επιτάξεις ενοίκια και εισοδήmicroατα κτηmicroάτων και η microεταβολή των άρθρων της συνθήκης της Λωζάννης που αφορούσαν στην εκκαθάριση των περιουσιών που είχαν αφήσει πίσω τους πρόσφυγες και ανταλλάξιmicroοι Η σύmicroβαση περιόριζε τα δικαιώmicroατα των προσφύγων για αποζηmicroίωση στα όρια της περιουσίας των ανταλλαξίmicroων σε κάθε χώρα και όχι αναλογικά microε την περιουσία που εγκατέλειψαν στους τόπους αφετηρίας τους Τα συmicroβαλλόmicroενα κράτη αναλαmicroβάνουν πλέον την κυριότητα της ανταλλαξίmicroου περιουσίας και παρότι δεσmicroεύονται για την ακεραιότητά της ουσιαστικά αφαιρούν από τους φυσικούς δικαιούχους ακόmicroα και την προοπτική να ανακτήσουν σε κάποιον βαθmicroό τον πλούτο που εγκατέλειψαν ή κάποια λογική ανταπόδοσή του Το σύmicroφωνο του 1930 ολοκληρώνει τον θρίαmicroβο του εθνικού κράτους για τον έλεγχο της γης του πλούτου και των πληθυσmicroών της περιοχής του οποίου η πιο δραmicroατική συνέπεια είναι η συνολική κοινωνική και οικονοmicroική microετάπτωση των προσφύγων Η σύmicroβαση αποτελεί το κρίσιmicroο σηmicroείο καmicroπής για τη σχέση των προ-σφύγων microε την πολιτική ζωή της χώρας αφού κλονίστηκε η πίστη τους στον Βενιζέλο αλλά και η νοmicroιmicroοφροσύνη τους στην πολιτική τάξη του Μεσοπολέmicroου Το σύmicroφωνο

Συνθήκη της Λωζάννης Σύmicroβασις Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσmicroών

Άρθρον 3[hellip] Η έκφρασις laquomicroετανάστηςraquo εν τη παρούση Συmicroβάσει περιλαmicroβάνει πάντα τα φυσικά και νοmicroικά πρόσωπα τα microέλλοντα να microεταναστεύσωσιν ή έχοντα microεταναστεύσει από της 18ης Οκτωβρίου 1912

Άρθρον 6Ουδέν κώλυmicroα θέλει παρεmicroβληθή διrsquo οιανδήποτε αίτιαν ως προς την αναχώρησιν προ-σώπων ανηκόντων εις τους ανταλλακτέους πληθυσmicroούς Εν περιπτώσει τελεσιδίκου καταδίκης εις επανορθωτικήν ποινήν και εν περιπτώσει microη οριστικής καταδίκης ή ποινι-κής διώξεως κατά microετανάστου ο τελευταίος ούτος θέλει παραδοθή υπό των Αρχών της διωκούσης χώρας εις τας Αρχάς της εις ην microεταβαίνει χώρας ίνα εκτίση την ποινήν του ή δικασθή

Άρθρον 7Οι microετανάσται θέλουσιν αποβάλει την ιθαγένειαν της εγκαταλειποmicroένης παρrsquo αυτών χώρας και αποκτήσει την της χώρας προς ην κατευθύνονται άmicroα τη αφίξει των εις το έδαφος ταύτηςΟι microετανάσται οι εγκαταλείψαντες ήδη την microεν ή την ετέραν των δύο χωρών και microη αποκτήσαντες εισέτι την νέον αυτών υπηκοότητα θέλουσιν αποκτήσει την υπηκοότητα ταύτην κατά την χρονολογίαν της υπογραφής της παρούσης Συmicroβάσεως

Άρθρον 8Οι microετανάσται θα ώσιν ελεύθεροι να συναποκοmicroίσωσιν ή να microεταφέρωσι την πάσης φύσεως κινητήν αυτών περιουσίαν χωρίς δια τον λόγον τούτον να τοις επιβληθή τέλος τι εξαγωγικόν ή εισαγωγικόν ούτε άλλος τις φόρος[]

αποτέλεσε τον καταλύτη για τη ριζοσπαστικοποίηση των προσφύγων και πολλοί από αυτούς κινήθηκαν προς τα άκρα του πολιτικού σκηνικού

Πολιτειακή ένταξη των προσφύγωνΗ Σύmicroβαση της Ανταλλαγής προέβλεπε την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας από τους πρόσφυγες και ανταλλαξίmicroους laquoάmicroα τη αφίξει τωνraquo αλλά η πλήρης πολιτειακή ένταξη των προσφύγων δεν έρχεται τόσο αυτόmicroατα Η Επαναστατική Κυβέρνηση του Πλαστήρα microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 19101922 laquoΠερί εγγραφής των προσφύγων εις τα δηmicroοτολόγιαraquo επιχειρεί να καθορίσει τους όρους εγγραφής των προσφύγων στα δηmicroοτολόγια Στους δήmicroους συγκροτούνται επιτροπές laquoεπί της πολιτογραφήσεως των προσφύγωνraquo και δηmicroιουργούνται ειδικά microητρώα και δηmicroοτολόγια προσφύγων όπου οι πρόσφυγες εγγράφονται οικογενειακά Αποφασιστικότερο βήmicroα αποτελεί η ψήφιση του νοmicroοθετικού διατάγmicroατος laquoΠερί Αθρόας Πολιτογραφήσεωςraquo της 2581923 που συνο-δεύει την επικύρωση της συνθήκης της Λωζάννης που ορίζει τη διαδικασία εγγραφής στους δήmicroους όλων των laquomicroεταναστώνraquo από 18101912 και εξής Με αυτή τη διαδι-κασία λύνεται το ζήτηmicroα της συγκρότησης του εκλογικού σώmicroατος των προσφύγων οι οποίοι καταγράφονται σε ξεχωριστούς καταλόγους για τις εκλογές του 1923 πρακτική που εν microέρει διατηρείται και στις εκλογές του 1928 Η ρύθmicroιση δεν αφορά χωρίς επιπλοκές όλους τους πρόσφυγες και microετανάστες microε το δεδοmicroένο ότι σηmicroαντικό τmicroήmicroα όσων βρέθηκαν στην Ελλάδα δεν προέρχονταν από την Τουρκία και ότι πολυάριθmicroοι microετανάστες είτε προέρχονταν από τις Νέες Χώρες όπου ίσχυσε η κατrsquo επιλογήν απόκτηση της υπηκοότητας microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους είτε εγκαταστάθηκαν στις χώρες υποδοχής πολύ πριν από την ανταλλαγή Η ελληνική νοmicroολογία και οι διπλωmicroατικές συmicroφωνίες microε την Τουρκία δηmicroιουργούν τα πρώτα δέκα χρόνια ένα διασταλτικό πλαίσιο απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας Η εξοmicroοίω-ση των προσφύγων Καρς και Αδραχάν microε το ψήφισmicroα της 28101927 η αναγνώριση του δικαιώmicroατος της ελληνικής υπηκοότητας από τους ανταλλαξίmicroους microετανάστες της Αιγύπτου και η επέκταση του χρονικού ορίου για τους microεταναστεύσαντες πριν από τη 18101912 δίνουν το δικαίωmicroα απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας σε έναν ευρύ πληθυσmicroό ανθρώπων microε προβληmicroατική εθνική και κρατική ένταξη Η υποχρεωτική απόδοση της υπηκοότητας σε όλους τους ανταλλαξίmicroους και η παροχή διαβατηρίων σε

Εγκαταλελειmicromicroένα τα υπάρχοντα των Ελλήνων στην προκυmicroαία

Οι κάτοικοι των Μουδανιών στοιβάζονται σε βάρκες και

Συνθήκη της Λωζάννης Σύmicroβασις Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσmicroών

Άρθρον 3[hellip] Η έκφρασις laquomicroετανάστηςraquo εν τη παρούση Συmicroβάσει περιλαmicroβάνει πάντα τα φυσικά και νοmicroικά πρόσωπα τα microέλλοντα να microεταναστεύσωσιν ή έχοντα microεταναστεύσει από της 18ης Οκτωβρίου 1912

Άρθρον 6Ουδέν κώλυmicroα θέλει παρεmicroβληθή διrsquo οιανδήποτε αίτιαν ως προς την αναχώρησιν προ-σώπων ανηκόντων εις τους ανταλλακτέους πληθυσmicroούς Εν περιπτώσει τελεσιδίκου καταδίκης εις επανορθωτικήν ποινήν και εν περιπτώσει microη οριστικής καταδίκης ή ποινι-κής διώξεως κατά microετανάστου ο τελευταίος ούτος θέλει παραδοθή υπό των Αρχών της διωκούσης χώρας εις τας Αρχάς της εις ην microεταβαίνει χώρας ίνα εκτίση την ποινήν του ή δικασθή

Άρθρον 7Οι microετανάσται θέλουσιν αποβάλει την ιθαγένειαν της εγκαταλειποmicroένης παρrsquo αυτών χώρας και αποκτήσει την της χώρας προς ην κατευθύνονται άmicroα τη αφίξει των εις το έδαφος ταύτηςΟι microετανάσται οι εγκαταλείψαντες ήδη την microεν ή την ετέραν των δύο χωρών και microη αποκτήσαντες εισέτι την νέον αυτών υπηκοότητα θέλουσιν αποκτήσει την υπηκοότητα ταύτην κατά την χρονολογίαν της υπογραφής της παρούσης Συmicroβάσεως

Άρθρον 8Οι microετανάσται θα ώσιν ελεύθεροι να συναποκοmicroίσωσιν ή να microεταφέρωσι την πάσης φύσεως κινητήν αυτών περιουσίαν χωρίς δια τον λόγον τούτον να τοις επιβληθή τέλος τι εξαγωγικόν ή εισαγωγικόν ούτε άλλος τις φόρος[]

αποτέλεσε τον καταλύτη για τη ριζοσπαστικοποίηση των προσφύγων και πολλοί από αυτούς κινήθηκαν προς τα άκρα του πολιτικού σκηνικού

Πολιτειακή ένταξη των προσφύγωνΗ Σύmicroβαση της Ανταλλαγής προέβλεπε την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας από τους πρόσφυγες και ανταλλαξίmicroους laquoάmicroα τη αφίξει τωνraquo αλλά η πλήρης πολιτειακή ένταξη των προσφύγων δεν έρχεται τόσο αυτόmicroατα Η Επαναστατική Κυβέρνηση του Πλαστήρα microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 19101922 laquoΠερί εγγραφής των προσφύγων εις τα δηmicroοτολόγιαraquo επιχειρεί να καθορίσει τους όρους εγγραφής των προσφύγων στα δηmicroοτολόγια Στους δήmicroους συγκροτούνται επιτροπές laquoεπί της πολιτογραφήσεως των προσφύγωνraquo και δηmicroιουργούνται ειδικά microητρώα και δηmicroοτολόγια προσφύγων όπου οι πρόσφυγες εγγράφονται οικογενειακά Αποφασιστικότερο βήmicroα αποτελεί η ψήφιση του νοmicroοθετικού διατάγmicroατος laquoΠερί Αθρόας Πολιτογραφήσεωςraquo της 2581923 που συνο-δεύει την επικύρωση της συνθήκης της Λωζάννης που ορίζει τη διαδικασία εγγραφής στους δήmicroους όλων των laquomicroεταναστώνraquo από 18101912 και εξής Με αυτή τη διαδι-κασία λύνεται το ζήτηmicroα της συγκρότησης του εκλογικού σώmicroατος των προσφύγων οι οποίοι καταγράφονται σε ξεχωριστούς καταλόγους για τις εκλογές του 1923 πρακτική που εν microέρει διατηρείται και στις εκλογές του 1928 Η ρύθmicroιση δεν αφορά χωρίς επιπλοκές όλους τους πρόσφυγες και microετανάστες microε το δεδοmicroένο ότι σηmicroαντικό τmicroήmicroα όσων βρέθηκαν στην Ελλάδα δεν προέρχονταν από την Τουρκία και ότι πολυάριθmicroοι microετανάστες είτε προέρχονταν από τις Νέες Χώρες όπου ίσχυσε η κατrsquo επιλογήν απόκτηση της υπηκοότητας microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους είτε εγκαταστάθηκαν στις χώρες υποδοχής πολύ πριν από την ανταλλαγή Η ελληνική νοmicroολογία και οι διπλωmicroατικές συmicroφωνίες microε την Τουρκία δηmicroιουργούν τα πρώτα δέκα χρόνια ένα διασταλτικό πλαίσιο απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας Η εξοmicroοίω-ση των προσφύγων Καρς και Αδραχάν microε το ψήφισmicroα της 28101927 η αναγνώριση του δικαιώmicroατος της ελληνικής υπηκοότητας από τους ανταλλαξίmicroους microετανάστες της Αιγύπτου και η επέκταση του χρονικού ορίου για τους microεταναστεύσαντες πριν από τη 18101912 δίνουν το δικαίωmicroα απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας σε έναν ευρύ πληθυσmicroό ανθρώπων microε προβληmicroατική εθνική και κρατική ένταξη Η υποχρεωτική απόδοση της υπηκοότητας σε όλους τους ανταλλαξίmicroους και η παροχή διαβατηρίων σε

Εγκαταλελειmicromicroένα τα υπάρχοντα των Ελλήνων στην προκυmicroαία

Οι κάτοικοι των Μουδανιών στοιβάζονται σε βάρκες και

αποτέλεσε τον καταλύτη για τη ριζοσπαστικοποίηση των προσφύγων και πολλοί από αυτούς κινήθηκαν προς τα άκρα του πολιτικού σκηνικού

Πολιτειακή ένταξη των προσφύγωνΗ Σύmicroβαση της Ανταλλαγής προέβλεπε την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας από τους πρόσφυγες και ανταλλαξίmicroους laquoάmicroα τη αφίξει τωνraquo αλλά η πλήρης πολιτειακή ένταξη των προσφύγων δεν έρχεται τόσο αυτόmicroατα Η Επαναστατική Κυβέρνηση του Πλαστήρα microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 19101922 laquoΠερί εγγραφής των προσφύγων εις τα δηmicroοτολόγιαraquo επιχειρεί να καθορίσει τους όρους εγγραφής των προσφύγων στα δηmicroοτολόγια Στους δήmicroους συγκροτούνται επιτροπές laquoεπί της πολιτογραφήσεως των προσφύγωνraquo και δηmicroιουργούνται ειδικά microητρώα και δηmicroοτολόγια προσφύγων όπου οι πρόσφυγες εγγράφονται οικογενειακά Αποφασιστικότερο βήmicroα αποτελεί η ψήφιση του νοmicroοθετικού διατάγmicroατος laquoΠερί Αθρόας Πολιτογραφήσεωςraquo της 2581923 που συνο-δεύει την επικύρωση της συνθήκης της Λωζάννης που ορίζει τη διαδικασία εγγραφής στους δήmicroους όλων των laquomicroεταναστώνraquo από 18101912 και εξής Με αυτή τη διαδι-κασία λύνεται το ζήτηmicroα της συγκρότησης του εκλογικού σώmicroατος των προσφύγων οι οποίοι καταγράφονται σε ξεχωριστούς καταλόγους για τις εκλογές του 1923 πρακτική που εν microέρει διατηρείται και στις εκλογές του 1928 Η ρύθmicroιση δεν αφορά χωρίς επιπλοκές όλους τους πρόσφυγες και microετανάστες microε το δεδοmicroένο ότι σηmicroαντικό τmicroήmicroα όσων βρέθηκαν στην Ελλάδα δεν προέρχονταν από την Τουρκία και ότι πολυάριθmicroοι microετανάστες είτε προέρχονταν από τις Νέες Χώρες όπου ίσχυσε η κατrsquo επιλογήν απόκτηση της υπηκοότητας microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους είτε εγκαταστάθηκαν στις χώρες υποδοχής πολύ πριν από την ανταλλαγή Η ελληνική νοmicroολογία και οι διπλωmicroατικές συmicroφωνίες microε την Τουρκία δηmicroιουργούν τα πρώτα δέκα χρόνια ένα διασταλτικό πλαίσιο απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας Η εξοmicroοίω-ση των προσφύγων Καρς και Αδραχάν microε το ψήφισmicroα της 28101927 η αναγνώριση του δικαιώmicroατος της ελληνικής υπηκοότητας από τους ανταλλαξίmicroους microετανάστες της Αιγύπτου και η επέκταση του χρονικού ορίου για τους microεταναστεύσαντες πριν από τη 18101912 δίνουν το δικαίωmicroα απόκτησης της ελληνικής υπηκοότητας σε έναν ευρύ πληθυσmicroό ανθρώπων microε προβληmicroατική εθνική και κρατική ένταξη Η υποχρεωτική απόδοση της υπηκοότητας σε όλους τους ανταλλαξίmicroους και η παροχή διαβατηρίων σε

Εγκαταλελειmicromicroένα τα υπάρχοντα των Ελλήνων στην προκυmicroαία

Οι κάτοικοι των Μουδανιών στοιβάζονται σε βάρκες και

όσους κατέφυγαν σε τρίτο κράτος εγείρει ζητήmicroατα επιλογής και διπλής υπηκοότητας ιδιαίτερα για τους microετανάστες στις ΗΠΑ Ο νόmicroος 5170 της 2171931 συγκεφαλαιώνει τις αποφάσεις του Συmicroβουλίου Ιθαγενείας για το ζήτηmicroα της υπηκοότητας ορίζοντας ως άκυρη για τους ανταλλαξίmicroους την απόκτηση ιθαγένειας άλλου κράτους χωρίς άδεια από την ελληνική Διοίκηση και ρυθmicroίζει τα ζητήmicroατα της υπηκοότητας των συζύγων των ανταλλαξίmicroων των Δωδεκανησίων και των microεταναστών Οι διαδικασίες ένταξης των προσφύγων και των ανταλλαξίmicroων δηmicroιουργούν microια ιδιότυ-πη γραφειοκρατία που εξυπηρετεί την ανάγκη έκδοσης πιστοποιητικών ταυτότητας και βεβαιώσεων προσφυγικής ιδιότητας απαραίτητων δικαιολογητικών για την ταυτοποί-ηση των προσώπων αφού πολύ microικρή microερίδα των προσφύγων διαθέτει κανονικά ταξι-διωτικά έγγραφα και έγγραφα ταυτότητας Η κυκλοφορία των οικογενειακών βιβλιαρίων προσφύγων η χρήση εγγράφων από οθωmicroανικές και ελληνικές εκκλησιαστικές Αρχές η έκδοση προσωπικών εγγράφων από συλλόγους προκαλούν έναν πληθωρισmicroό εγγράφων που δύσκολα επιδέχεται γραφειοκρατικής διαχείρισης Η εγγραφή στους θεσmicroούς και η παραλαβή ελληνικών προσωπικών ντοκουmicroέντων σηmicroαίνει για πολλούς πρόσφυγες την αποφασιστική στιγmicroή αποξένωσης από την παλιά πατρίδα και την ιδέα της επιστροφής Η διαδικασία της αποζηmicroίωσής τους και της εγκατάστασης στα νέα εδάφη αποκτά τον χαρακτήρα microιας τραγικής τελετής εισόδου στον κόσmicroο της ελληνικής προσφυγιάς που στον Μεσοπόλεmicroο προσδίδει microια θεσmicroοποιηmicroένη πολιτική και κοινωνική ταυτότητα Εγκατάσταση - Η δηmicroιουργία των νέων οικισmicroώνΗ εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα στηρίχθηκε στην εmicroπειρία του εποι-κισmicroού των Νέων Χωρών Από το 1914 ιδρύεται η Κεντρική Επιτροπή Προσφυγικής Αποκαταστάσεως Μακεδονίας και το 1916 η Κεντρική Διεύθυνση Εποικισmicroού που ανα-λαmicroβάνουν την εγκατάσταση των πρώτων προσφύγων στα χωριά και στα κτήmicroατα που εγκαταλείφθηκαν από σλαβικούς και microουσουλmicroανικούς πληθυσmicroούς Το 1919 ιδρύεται η Υπηρεσία Ανοικοδόmicroησης της Ανατολικής Μακεδονίας που σύντοmicroα διαλύεται για να ενσωmicroατωθεί στους γενικούς εποικιστικούς θεσmicroούς Πολύτιmicroα εργαλεία για το έργο των εποικιστικών θεσmicroών αποδεικνύονται οι νόmicroοι που απαγορεύουν την microεταβίβαση σε τρίτους των περιουσιών όσων φεύγουν από την Ελλάδα και οι νόmicroοι που ρυθmicroίζουν την ίδρυση νέων οικισmicroών και την απόδοση των εγκαταλελειmicromicroένων ακινήτων στους

Στα δηmicroοτολόγια προσφύγων οι πρόσφυγες καταγράφονταν

εποίκους δηmicroιουργούν ένα καθεστώς de facto κρατικού ελέγχου στις περιουσίες που νοmicroιmicroοποιείται microε την απόφαση VII της 7121923 της Μεικτής Επιτροπής Ανταλλα-γής η οποία αναθέτει στην κυβέρνηση τη διαχείριση του συνόλου της ανταλλάξιmicroης περιουσίας Οι νόmicroοι 350 και 351 του 1914 που ορίζουν την εγκατάσταση και αγορά γης από τους εποίκους το νοmicroοθετικό διάταγmicroα 2466 και οι νόmicroοι 1072 του 1917 και 2052 του 1919 που προβλέπουν αναγκαστικές απαλλοτριώσεις σε όλη τη χώρα για την αποκα-τάσταση ακτηmicroόνων εποίκων και παλαιών πολεmicroιστών επιτρέπουν τον πρώτο microεγάλης κλίmicroακας αγροτικό εποικισmicroό Ουσιαστικά όmicroως ο εποικισmicroός λειτουργεί κυρίως εκεί που υπάρχουν οι εγκαταλελειmicromicroένες γαίες των Βουλγάρων και Τούρκων προσφύγων και microε αρκετά νοmicroικά προβλήmicroατα που οmicroαδοποιούνται υπό τον τίτλο των laquoανωmicroάλων δικαιοπραξιώνraquo Η οικιστική δραστηριότητα αυτής της περιόδου υπήρξε microάλλον χα-microηλή και περιορίστηκε σε microερικά χωριά της Μακεδονίας όπου οι έποικοι υποστηρίζο-νταν κατά την ανοικοδόmicroηση microόνο microε γενικές κατευθυντήριες γραmicromicroές και στοιχειώδη υλικά Η θεσmicroική κληρονοmicroιά της πρώτης περιόδου καταλήγει στη δηmicroιουργία στο Υπουργείο Γεωργίας της Γενικής Διεύθυνσης Ανταλλαγής microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 2351924 η οποία αναλαmicroβάνει να συνδιαχειριστεί microε το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας και την ΕΑΠ το ζήτηmicroα της εγκατάστασης των προσφύγων Ο όγκος των προσφύγων και η ταχύτητα έλευσής τους πριν από την οργανωmicroένη ανταλλαγή αχρήστευσε σε microεγάλο βαθmicroό την τεχνογνωσία της προηγούmicroενης περιό-δου στο ζήτηmicroα της στέγασης και της δηmicroιουργίας συνοικισmicroών Η πρώτη φιλοξενία των προσφύγων λαmicroβάνει χώρα σε πρόχειρα καταλύmicroατα δηmicroόσια κτίρια σχολεία θέατρα αποθήκες και φυσικά αντίσκηνα παράγκες και στα εγκαταλελειmicromicroένα στρατό-πεδα από τους πολέmicroους της προηγούmicroενης δεκαετίας Βέβαια το ύπαιθρο οι απο-βάθρες και οι πλατείες αποτέλεσαν χρήσιmicroους ενδιάmicroεσους σταθmicroούς διανυκτέρευσης για τους νεοφερmicroένους Η ιδιωτική λύση της ενοικίασης δεν microπορούσε να προσφέρει επαρκείς κλίνες παρά microόνο microε την επίταξη laquoακινήτων κατοικουmicroένων και οπωσδήποτε χρησιmicroοποιουmicroένωνraquo που αποφασίζεται microε τα νοmicroοθετικά διατάγmicroατα της 11111922 και της 22111922 microε τετράmicroηνη αρχικά διάρκεια που όmicroως είτε νοmicroίmicroως είτε εκ των πραγmicroάτων παρατείνεται Η εγκύκλιος του Υπουργείου Προνοίας της 161923 για την έξωση των ευπόρων προσφύγων και οι εγκύκλιοι των Υπουργείων Γεωργίας και Παι-

Η ανάγκη έκδοσης προσφυγι-κών πιστοποιητικών ταυτότητας

δείας για την εκκένωση των σχολείων έως τον Οκτώβριο του 1923 δίνουν microια εικόνα για το microέγεθος του προβλήmicroατος το οποίο δεν microπορούσε να λυθεί χωρίς microια microεγάλης κλίmicroακας ανοικοδόmicroηση σε αστικές και αγροτικές περιοχές Στο διάστηmicroα microέχρι την κάλυψη των τεράστιων αναγκών οι πρόσφυγες βιώνουν την εmicroπειρία συγκατοίκησης microε ντόπιους και υπό αναχώρηση Τούρκους στρατωνισmicroού κατασκήνωσης σε αντίσκηνα διαmicroονής σε παράγκες και καλύβες εγκατάστασης σε ασκεπείς πλινθόκτιστες οικίες και περιπλάνησης Το δυσάρεστο είναι ότι η κόπωση και η πενία microε το πέρασmicroα του χρόνου λειτουργούν σωρευτικά όσο εξαντλούνται τα οικονοmicroικά και ψυχοσωmicroατικά αποθέmicroατα των προσφύγων που θα microπορούσαν να επενδυθούν στη δηmicroιουργία microιας νέας ζωής Το νοmicroοθετικό έργο της δεκαετίας του 1920 κινείται σε τρεις κατευθύνσεις για τις αστικές περιοχές Πρώτον διευκολύνει την εξεύρεση και την οικοδόmicroηση αστικής και περιαστικής γης Δεύτερον δηmicroιουργεί το πλαίσιο για την ανάπτυξη των πόλεων και την ένταξη σε αυτές οικισmicroών διαφόρων οmicroάδων και τρίτον προωθεί την ιδέα της καθrsquo ύψος ανοικοδόmicroησης που οδηγεί στην καθιέρωση της αστικής πολυκατοικίας Κοινό παρανοmicroαστή ιδιαίτερα όσον αφορά την προσφυγική κατοικία αποτελεί ο χαmicroηλός συντελεστής κόστους για την οικογενειακή στέγαση που θεσπίζεται microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα (1251923) laquoΠερί ανεγέρσεως φθηνών κατοικιώνraquo και το βασιλικό διάταγmicroα της 10111923 laquoΠερί απαλλοτριώσεως ακινήτων διά την ανέγερσιν ευθηνών οικιώνraquo Ήδη το νοmicroοθετικό διάταγmicroα 1771681923 επιτρέπει την αναγκαστική απαλλοτρίω-ση microε σκοπό την ίδρυση συνοικισmicroών στο πλαίσιο ανάπτυξης της πόλης που ορίζει το νοmicroοθετικό διάταγmicroα laquoΠερί σχεδίων πόλεων κωmicroών και οικισmicroών του κράτους και οι-κοδοmicroής αυτώνraquo της 1771923 Μια σειρά νοmicroοθετηmicroάτων δηmicroιουργούν ένα ευνοϊκό πλαίσιο για τους οικοδοmicroικούς συνεταιρισmicroούς και καθιερώνουν την ευνοϊκή διαχείρι-ση ορισmicroένων κοινωνικών οmicroάδων Το βασιλικό διάταγmicroα της 15111923 laquoΠερί συστά-σεως συνεταιρισmicroού δηmicroοσίων υπαλλήλων προς ανέγερσιν ευθηνών οικιώνraquo δίνει το νοmicroικό προηγούmicroενο για microια microανία οργάνωσης οικοδοmicroικών συνεταιρισmicroών ιδιαίτερα microετά τον νόmicroο laquoΠερί συστάσεως οικοδοmicroικών συνεταιρισmicroών αστών προσφύγωνraquo της 1471927 ο οποίος εξελίχθηκε στον νόmicroο 3875 της 711929 Μέχρι το 1933 συ-στήνονται περισσότεροι από 320 προσφυγικοί οικοδοmicroικοί συνεταιρισmicroοί αλλά ακόmicroα πολλές προσφυγικές ενώσεις θέτουν ως στόχο στα καταστατικά τους την οικοδόmicroηση

Αίτηση πρόσφυγα από το Καρ-σάντι της Καππαδοκίας προς τη

Προσφυγικές παράγκες στην Παλιά Κοκκινιά το 1929

ίδιων συνοικισmicroών όπου θα συγκεντρωθούν πρόσφυγες κοινής ή κοντινής προέλευ-σης Σε κάθε περίπτωση όmicroως η αυτοστέγαση των προσφύγων έρχεται microετά τις πρώτες οργανωmicroένες microαζικές ανεγέρσεις προσφυγικών συνοικισmicroών από το κράτος και την ΕΑΠ και την αυθαίρετη δόmicroηση σε περιοχές που καταλαmicroβάνουν οι πρόσφυγες όπως το Δουργούτι Βέβαια στις περισσότερες περιπτώσεις έχουmicroε συνδυασmicroό ή ανάmicroειξη των τρόπων δηmicroιουργίας συνοικισmicroών αφού στις παρυφές ή δορυφορικά από τους επίσηmicroους συνοικισmicroούς δηmicroιουργούνται δεύτερης κατηγορίας οικιστικά υποσύνολα πολλές φορές τενεκεδουπόλεις και παραγκουπόλεις που επιmicroηκύνουν τον προσωρινό τους χαρακτήρα microέχρι τη δεκαετία του 1950 και τις αρχές του 1960Οι κύριοι φορείς της οικοδόmicroησης ήταν το Ταmicroείο Περίθαλψης Προσφύγων και το Υπουργείο Πρόνοιας και η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων Στις αρχές του 1923 αναγέρθηκε στο Παγκράτι ο πρώτος συνοικισmicroός του Ταmicroείου Περιθάλψεως Προσφύ-γων ο οποίος εξελίχθηκε στον συνοικισmicroό ndashκαι αργότερα δήmicroοndash Βύρωνα χάρη στον εορτασmicroό το 1924 της εκατονταετηρίδας από τον θάνατο του Άγγλου ποιητή Στους αντίποδες του Βύρωνα σε σχέση microε το κέντρο της Αθήνας ιδρύεται ο συνοικισmicroός των Ποδαράδων microετέπειτα Νέα Ιωνία από πρόσφυγες της Πισιδίας κυρίως microε εξαιρετική επίδοση και φήmicroη στην παραγωγή χαλιών Η Νέα Ιωνία έχει την ιδιαιτερότητα ότι ιδρύθηκε ndashmicroε πρωτοβουλία του συmicroβουλίου των Σπαρταλήδων προσφύγωνndash γύρω από έναν έτοιmicroο παραγωγικό πυρήνα microε κεφάλαια και τεχνογνωσία κοντά στη γραmicromicroή του αστικού σιδηροδρόmicroου και σε περιοχή πλούσια σε νερό για αστική και βιοmicroηχανική χρήση Η Νέα Ιωνία εκφράζει το όραmicroα της ΕΑΠ και του ελληνικού κράτους για παρα-γωγική εγκατάσταση των προσφύγων και φιλοξενεί περισσότερο από το 50 των βιο-microηχανικών οικοπέδων που παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες στην Αττική Βέβαια απο-φασιστικό ρόλο έπαιξαν τα κεφάλαια που έφεραν οι ανταλλάξιmicroοι και η οργάνωση των δικτύων έmicroπειρων εργατικών χεριών microε ιδιαίτερα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά όπως η τουρκοφωνία και στενούς κοινοτικούς δεσmicroούς Στα δύο πρώτα χρόνια αναγείρονται περισσότερα από 20000 οικήmicroατα από τους εθνικούς οργανισmicroούς αλλά και γνωστοί συνοικισmicroοί όπως της Καισαριανής και της Κοκκινιάς (Νίκαιας) Η δηmicroιουργία των αστικών προσφυγικών συνοικισmicroών αποτελεί έργο κυρίως των εθνικών οργανισmicroών ενώ η ΕΑΠ επικεντρώνεται κυρίως στην αγροτική εγκατάσταση των προσφύγων Το Υπουργείο Πρόνοιας ιδρύει το 1927 την Υπηρεσία Διαχειρίσεως Αστικών Προσφυγικών

Το Δηmicroοτικό Θέατρο Αθηνών αποτέλεσε χώρο φιλοξενίας

Χαρακτηριστική παρουσιάζεται η προσπάθεια αυτοστέγασης

Συνοικισmicroών microε σκοπό την ολοκλήρωση του έργου της στέγασης των αστών προ-σφύγων οι οποίοι όmicroως microόνο σε ποσοστό περίπου 33 στεγάζονται σε κατοικίες του υπουργείου ή της ΕΑΠ Εκτός από ένα 27 που διαmicroένει στις παραγκουπόλεις το microεγαλύτερο microέρος των προσφύγων στεγάζεται microε δικά του έξοδα δηmicroιουργώντας microέσω των συνεταιρισmicroών καλύτερες γειτονιές και πόλεις όπως η Νέα Φιλαδέλφεια και η Νέα ΣmicroύρνηΕκτός Αττικής microια σειρά από συνοικισmicroούς δηmicroιουργούνται κοντά σε επαρχιακές πόλεις microε επιδόσεις στη βιοmicroηχανία ή σε πλούσιες αγροτικές πόλεις Χαρακτηριστικά παρα-δείγmicroατα οι συνοικισmicroοί της Νέας Ιωνίας στον Βόλο της Πάτρας του Αιγίου της Θήβας του Αγρινίου του Ηρακλείου του Ναυπλίου της Θήβας Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αγροτικοί προσφυγικοί συνοικισmicroοί κοντά στις πόλεις όπως η Νέα Κίος στο Άργος η Νέα Ερυθραία κά που επιτρέπουν στον πληθυσmicroό τους να αυτοσυ-ντηρείται και να προσφεύγει στις πόλεις ως φθηνότερο εργατικό δυναmicroικό Μέχρι το 1929 η ΕΑΠ έχει κατασκευάσει γύρω στις 12000 αστικές κατοικίες και οι εθνικοί οργανισmicroοί περισσότερες από 35000 Η ΕΑΠ λόγω του microεγάλου έργου που επιτελεί στον αγροτικό χώρο (130000 κατοικίες έναντι 14000 του Υπουργείου Υγείας) ουσιαστικά οργανώνει και σχεδιάζει σε καλύτερες βάσεις τις οικίες των προσφύγων Η εκτεταmicroένη χρήση πλιθιών ξεραmicroένων στον ήλιο ακολουθήθηκε από ξυλοκατασκευές και τέλος έναν συνδυασmicroό λιθοδοmicroής και ξυλοσκεπής microε κεραmicroίδια Παρά την πλη-θώρα των τύπων που χρησιmicroοποιούνται ξεχωρίζουν οι δίδυmicroες κατοικίες microονώροφες ή διώροφες για δύο ή τέσσερις οικογένειες οι microικρές ελεύθερες κατοικίες οι στοίχοι σπιτιών σε έναν ή δύο ορόφους όπως στην Καισαριανή και στο Πολύγωνο και οι ελεύθερες κατοικίες για τους εύπορους πρόσφυγες Αργότερα (1932-1936) εισάγεται ο τύπος της προσφυγικής πολυκατοικίας όπως στη λεωφόρο Αλεξάνδρας στην Αθήνα Οι τύποι των κατοικιών και η χωροθέτησή τους συνδέονται ευθέως microε το πλαίσιο κατασκευής και χρηmicroατοδότησής τους όπως συmicroβαίνει microε τα Γερmicroανικά τα σπίτια που χρηmicroατοδοτήθηκαν από τις γερmicroανικές πολεmicroικές αποζηmicroιώσεις και χτίστηκαν από γερmicroανικές εταιρείες Ακανθώδες και κρίσιmicroο ζήτηmicroα για την εύρυθmicroη λειτουργία των προσφυγικών συνοι-κισmicroών αποτελεί για πολλά χρόνια η δηmicroιουργία υποδοmicroών και διευκολύνσεων όπως δρόmicroων υδρευτικού και αποχετευτικού συστήmicroατος κατασκευή δηmicroοσίων καταστη-

microάτων και κοινόχρηστων κτιρίων Εικόνες όπως η διανοmicroή νερού microε βυτία ή από νερουλάδες η πολυάνθρωπη βρύση του συνοικισmicroού τα ανοικτά φρεάτια και οι παρά-γκες-εκκλησίες-σχολεία ή κοινοτικά καταστήmicroατα έρχονται συχνά στη δηmicroοσιότητα ιδιαίτερα στον προσφυγικό τύπο Η ύδρευση της Αθήνας από την εταιρεία ΟΥΛΕΝ που εγκαινιάζεται το καλοκαίρι του 1929 δεν αφορά το σύνολο του πληθυσmicroού του λεκανοπεδίου και συχνές είναι οι προστριβές και οι συγκρούσεις των κοινοτήτων για τη διεκδίκηση των υπόγειων ή αρτεσιανών υδάτων Τα καθηmicroερινά προβλήmicroατα και η διεκδίκηση λύσεων καθώς και ο διαχωρισmicroός των συνοικισmicroών από τις παλιές πόλεις πολλές φορές microε ένα ποτάmicroι ή ρέmicroα επιτείνουν την αυτονοmicroία των συνοικισmicroών οι οποίοι οργανώνουν τον δικό τους ιδρυτικό microύθο και

Πρακτικόν Γενικής Συνελεύσεως των εν Αθήναις και Πειραιεί προ-σφύγων Κίου της 18ης Ιανουαρίου 1925

Σήmicroερον 18 Ιανουαρίου συνελθόντες εν τω Συλλόγω laquoΗ Ανατολήraquo οι κάτοθι υπογε-γραmicromicroένοι πρόσφυγες Κίου προέβηmicroεν εις την εκλογήν νέας επιτροπής της Κοινότητος microας εις αντικατάστασιν της τέως τοιαύτης παραιτηθείσης κατά την λήξιν του έτους 1924 Ακούσαντες την θέσιν του ζητήmicroατος της ιδρύσεως Νέας Κίου εις το Αργολικόν Πεδίον εξουσιοδοτήσαmicroεν την Επιτροπήν όπως προβή εις πάσαν δυνατήν ενέργειαν διά την επιτυχίαν της ταχυτέρας ιδρύσεως της νέας microας πατρίδος Κατόπιν microυστικής ψηφοφορίας microέλη της επιτροπής εξελέγησαν οι κκ Χρήστος Δελής πρόεδρος διά ψήφων 36 Ιωάννης Παληός ταmicroίας διά ψήφων 33 και σύmicroβουλος Πέτρος Αβραmicroίδης διά ψήφων 28 Αλκιβιάδης Λασκαρίδης διά ψήφων 20 και Γεώργιος Πινάτσης και Αλέκος Λασκαρίδης Εφrsquo ώ συνετάχθη το παρόν πρακτικόν υπογεγραmicromicroένον υφrsquo όλων των ψηφισάντων

Εν Αθήναις τη 28η Ιανουαρίου 1925(Έπονται αι υπογραφαί)

Πηγή laquoΈτσι γράφτηκε η ιστορίαraquo περιοδικό laquowwwNέα Kίοςgr 4raquo (Ιανουάριος 2002) σελ 12

Στιγmicroιότυπο από τα εγκαίνια του προσφυγικού συνοικισmicroού στον

microάτων και κοινόχρηστων κτιρίων Εικόνες όπως η διανοmicroή νερού microε βυτία ή από νερουλάδες η πολυάνθρωπη βρύση του συνοικισmicroού τα ανοικτά φρεάτια και οι παρά-γκες-εκκλησίες-σχολεία ή κοινοτικά καταστήmicroατα έρχονται συχνά στη δηmicroοσιότητα ιδιαίτερα στον προσφυγικό τύπο Η ύδρευση της Αθήνας από την εταιρεία ΟΥΛΕΝ που εγκαινιάζεται το καλοκαίρι του 1929 δεν αφορά το σύνολο του πληθυσmicroού του λεκανοπεδίου και συχνές είναι οι προστριβές και οι συγκρούσεις των κοινοτήτων για τη διεκδίκηση των υπόγειων ή αρτεσιανών υδάτων Τα καθηmicroερινά προβλήmicroατα και η διεκδίκηση λύσεων καθώς και ο διαχωρισmicroός των συνοικισmicroών από τις παλιές πόλεις πολλές φορές microε ένα ποτάmicroι ή ρέmicroα επιτείνουν την αυτονοmicroία των συνοικισmicroών οι οποίοι οργανώνουν τον δικό τους ιδρυτικό microύθο και

Πρακτικόν Γενικής Συνελεύσεως των εν Αθήναις και Πειραιεί προ-σφύγων Κίου της 18ης Ιανουαρίου 1925

Σήmicroερον 18 Ιανουαρίου συνελθόντες εν τω Συλλόγω laquoΗ Ανατολήraquo οι κάτοθι υπογε-γραmicromicroένοι πρόσφυγες Κίου προέβηmicroεν εις την εκλογήν νέας επιτροπής της Κοινότητος microας εις αντικατάστασιν της τέως τοιαύτης παραιτηθείσης κατά την λήξιν του έτους 1924 Ακούσαντες την θέσιν του ζητήmicroατος της ιδρύσεως Νέας Κίου εις το Αργολικόν Πεδίον εξουσιοδοτήσαmicroεν την Επιτροπήν όπως προβή εις πάσαν δυνατήν ενέργειαν διά την επιτυχίαν της ταχυτέρας ιδρύσεως της νέας microας πατρίδος Κατόπιν microυστικής ψηφοφορίας microέλη της επιτροπής εξελέγησαν οι κκ Χρήστος Δελής πρόεδρος διά ψήφων 36 Ιωάννης Παληός ταmicroίας διά ψήφων 33 και σύmicroβουλος Πέτρος Αβραmicroίδης διά ψήφων 28 Αλκιβιάδης Λασκαρίδης διά ψήφων 20 και Γεώργιος Πινάτσης και Αλέκος Λασκαρίδης Εφrsquo ώ συνετάχθη το παρόν πρακτικόν υπογεγραmicromicroένον υφrsquo όλων των ψηφισάντων

Εν Αθήναις τη 28η Ιανουαρίου 1925(Έπονται αι υπογραφαί)

Πηγή laquoΈτσι γράφτηκε η ιστορίαraquo περιοδικό laquowwwNέα Kίοςgr 4raquo (Ιανουάριος 2002) σελ 12

Στιγmicroιότυπο από τα εγκαίνια του προσφυγικού συνοικισmicroού στον

την κοινωνική και πολιτική τους αυτονοmicroία Μέχρι το 1934 οι περισσότεροι συνοικι-σmicroοί γύρω από την Αθήνα και τον Πειραιά έχουν αυτονοmicroηθεί σε ξεχωριστούς δήmicroους και κοινότητες ndashσε ένα πλαίσιο εκλογικού σχεδιασmicroού gerrymanderingndash δηmicroιουργώ-ντας σε microεγάλο βαθmicroό και τη σηmicroερινή δοmicroή του χάρτη των εκλογικών περιφερειών Η αυτονόmicroηση πάντως αποτυπώνει και την αλmicroατώδη αύξηση του πληθυσmicroού των συνοικισmicroών η οποία οφείλεται στην έλξη που εξασκούσαν οι νέες συνθήκες οργά-νωσης της ζωής στους συνοικισmicroούς και το χαmicroηλότερο κόστος κατοικίας ακόmicroα και για microη πρόσφυγες Άλλωστε το κύριο χαρακτηριστικό του προσφυγικού και εν γένει του πληθυσmicroού στον Μεσοπόλεmicroο είναι η κινητικότητα από τόπο σε τόπο και ανάmicroεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο

Δηmicroιουργία των αγροτικών οικισmicroώνΣτην ύπαιθρο τα ποσοστά των προσφύγων που εγκαθίστανται σε οικισmicroούς της ΕΑΠ και

Άποψη της προσφυγικής συνοι-κίας του Βύρωνα (1923) στο

Οι προσφυγικές συνοικίες

Συνοικίες Πληθυσmicroός

1920 1928Καισαριανή 11 15357Βύρωνας 0 7723Νέα Ιωνία 79 16382Νέα Φιλαδέλφεια 110 6337Καλλιθέα 4940 29446Νέα Κοκκινιά 0 33201Δραπετσώνα 0 17652Κερατσίνι 123 7268

(Χίρσον Ρενέ laquoΚληρονόmicroοι της Μικρασιατικής Καταστροφής Η κοινωνική ζωή των microικρασιατών προσφύγων στον Πειραιάraquo Αθήνα ΜΙΕΤ 2004 σ 101)

Ο συνοικισmicroός της Καισαριανής microε τις προσφυγικές κατοικίες

του Υπουργείου Γεωργίας είναι πολύ υψηλότερα από αυτά στις πόλεις Μέχρι το ξέσπα-σmicroα του πολέmicroου αναγείρονται 144000 κατοικίες για περίπου 145000 αγροτικές οικο-γένειες και διανέmicroονται 1467000 κλήροι Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε οικισmicroούς που εγκαταλείφθηκαν από σλαβικούς και microουσουλmicroανικούς πληθυσmicroούς (47) σε εντελώς νέους οικισmicroούς που δηmicroιουργήθηκαν για να εγκατασταθούν οι πρόσφυγες (24) και σε οικισmicroούς που κατοικούνταν από τους ντόπιους πληθυσmicroούς (29) Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 έχουν εmicroφανιστεί 2086 νέοι οικισmicroοί ενώ microε microια προσεκτική εξέταση microπορούmicroε να εντοπίσουmicroε πολλούς ακόmicroη εγκαταλελειmicromicroένους που στην ουσία ανοικοδοmicroούνται στο σύνολό τους microετά τον προσφυγικό εποικισmicroό τους Επίσης microια σειρά από περιστασιακές οικήσεις κτηνοτρόφων και χωριά που φιλο-ξενούν κολλήγους και εποχικούς εργάτες αλλάζουν χαρακτήρα και microέγεθος γεγονός που microεταβάλλει και τον πολιτικό χάρτη της περιοχής Στην απογραφή του 1928 η κολληγική κοινότητα Βατώντας microε πληθυσmicroό 2022 κατοίκους περιλαmicroβάνει και τους 1913 πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στο απαλλοτριωmicroένο τσιφλίκι του Βουδούρη Το 1936 στο Λεξικό Δήmicroων και Κοινοτήτων αναγράφεται ως οικισmicroός υπαγόmicroενος στην κοινότητα Νέας Αρτάκης η οποία συγκεντρώνει πρόσφυγες αλιείς και microικροϊδιοκτήτες αγρότεςΗ επιλογή των τόπων εγκατάστασης συνδυάζει τις διαθεσιmicroότητες γης δηλαδή έκταση ανταλλαξίmicroων ή απαλλοτριώσιmicroη microεγαλοϊδιοκτησία και την επιθυmicroία της κοινότητας microε διάφορες νοmicroικές microορφές συλλόγου συνεταιρισmicroού κλπ Μια επιτροπή συνήθως αναλαmicroβάνει να επιλέξει τον τόπο εγκατάστασης έπειτα από αυτοψία και αφού σχε-διάσει στο microυαλό της τις παραγωγικές κατευθύνσεις που θα ήθελε να δώσει στον οικισmicroό Έτσι στήνονται οικισmicroοί σε πεδιάδες παραθαλάσσια σε οροπέδια ανάλογα microε τις καλλιέργειες και τις ασχολίες που είχαν οι κάτοικοι στην παλιά τους πατρίδα και όπου αυτό είναι δυνατόν Η φυσική οmicroοιότητα του χώρου και η υγιεινή αποτελούν κριτήρια επιλογής ενώ η εχθρότητα των γηγενών και οι δυσκολίες αξιοποίησης ή διεκδίκησης των πλουτοπαραγωγικών πηγών αποτελούν αντικίνητρα Η αmicroφίπλευρη διεκδίκηση εδαφών βοσκής υδάτων ή πρόσβασης σε δίκτυα συγκοινωνίας αποτελούν τα συνήθη αίτια αντιδικιών που καταλήγουν πολλές φορές σε σφοδρές συγκρούσεις και βιαιοπραγίες από την πλευρά κυρίως των εντοπίων αλλά και των προσφύγων Τα γεγονότα αποτελούν microάλλον ένδειξη των ηθών της εποχής τουλάχιστον microέχρι να

Προσφυγικός συνοικισmicroός στον Ποδονίφτη της Νέας Φιλαδέλ-

Γραφικό σπιτάκι στον συνοικι-σmicroό προσφύγων του Πολυγώ-

λάβουν πολιτική διάσταση λόγω της microεροληπτικής εmicroπλοκής των τοπικών αρχών ή των ένοπλων κρατικών σωmicroάτων Είναι χαρακτηριστική η ελλιπής απόδοση των microου-σουλmicroανικών περιουσιών στην Κρήτη και η τροmicroοκρατία των περιόδων δικτατορίας και εmicroφυλίων συγκρούσεων έναντι των προσφύγων Η εγκατάσταση αποτελούσε ύψιστη διαδικασία ανασυγκρότησης των κοινοτήτων όπως φαίνεται από την ονοmicroατοδοσία των οικισmicroών και τη microεταφύτευση των συmicroβόλων των προσφύγων στις περιοχές εγκατάστασης όπως γίνεται microε το σκήνωmicroα του Αγίου Ιωάννου του Ρώσσου στο Νέο Προκόπι Ευβοίας Κατά την εγκατάσταση άλλωστε ανα-δεικνύονται νέες ή αναβαπτίζονται παλαιές ηγεσίες και οικονοmicroικές ή κοινωνικές ελίτ (elites) Το microοντέλο της προσφυγικής εγκατάστασης στηρίζεται στην αναδηmicroιουργία ιεραρχηmicroένων εσωτερικά κοινοτήτων microικροϊδιοκτητών και επιτηδευmicroατιών που θα εξα-σφάλιζαν ένα ελάχιστο εσωτερικής συνοχής θα συγκρατούσαν τον πληθυσmicroό στους οικισmicroούς και θα διαmicroόρφωναν δεσmicroούς αλληλέγγυων υποχρεώσεων προς την ΕΑΠ και το ελληνικό κράτος κατά αναλογία microε τη διανοmicroή γης microέσω των αγροτικών συνεταιρι-σmicroών σύmicroφωνα microε τον νόmicroο 602 του 1914 Το κλειδί για την κατανόηση της προσφυ-γικής αποκατάστασης βρίσκεται στη διαχείριση στην αξιοποίηση και στη διανοmicroή της περιουσίας των ανταλλαξίmicroων και στον τρόπο microε τον οποίο οι πρόσφυγες ανέλαβαν την εκmicroετάλλευση τη νοmicroή ή την κυριότητα που τους επεφύλασσε η συνθήκη

Διανοmicroές κλήρων και αποζηmicroιώσεις Το ελληνικό κράτος φρόντισε να εξασφαλίσει microε νοmicroοθετικά microέτρα και microε τις διεθνείς συmicroβάσεις τον έλεγχο της γης των ανταλλαξίmicroων και από τη συνταγmicroατική αναθεώρηση του 1911 διατηρεί το δικαίωmicroα να απαλλοτριώνει εκτάσεις όχι microόνο για λόγους laquoδηmicroο-σίας ανάγκηςraquo αλλά και για λόγους laquoδηmicroοσίας ωφελείαςraquo Ήδη από το 1919 συγκρο-τούνται σύmicroφωνα microε τον νόmicroο 2052 Επιτροπές Απαλλοτρίωσης σε κάθε πρωτοδικείο οι οποίες ελέγχουν τις διαδικασίες διανοmicroής των απαλλοτριωθέντων σε γεωργούς που πρέπει απαραίτητα να έχουν συγκροτήσει Γεωργικό Συνεταιρισmicroό Οι κληρούχοι υποχρεώνονταν να εξαγοράσουν τον κλήρο τους όχι απευθείας από τον γαιοκτήmicroονα αλλά από τον ενδιάmicroεσο κρατικό φορέα Οι Αγροτικοί Νόmicroοι του 1924 κωδικοποιούν τη νοmicroοθεσία γύρω από τη γη που αφορά στο σύνολο των αγροτών προσφύγων και ντόπιων και καθιερώνει εν microέρει ενιαία αντιmicroετώπιση για το είδος και τον χαρακτήρα

της απαλλοτρίωσης τουλάχιστον για τα microη ανταλλάξιmicroα κτήmicroατα Το 1924 επίσης ιδρύονται microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 2351924 η Γενική Διεύθυνσις Ανταλλαγής Πληθυσmicroών του Υπουργείου Γεωργίας και τα Γραφεία Ανταλλαγής του Πληθυσmicroού στις Νέες Χώρες εκτός της Θράκης και της Θεσσαλονίκης που υπάγονται λίγο αργότερα στο Κεντρικό Γραφείο Ανταλλαγής της Θεσσαλονίκης Η ΕΑΠ δηmicroιουργεί έναν δικό της microηχανισmicroό διαχείρισης και κατανοmicroής της γης και των πόρων της η Γενική Διεύθυνσις Ανταλλαγής όmicroως αποφασίζει για τις microετακινή-σεις τη ροή και την κατεύθυνση των προσφύγων και διαχειρίζεται τα ζητήmicroατα των εγκαταλελειmicromicroένων κτηmicroάτων στην Τουρκία Για να εκτιmicroηθεί το ύψος των περιουσιών που εγκατέλειψαν οι πρόσφυγες συγκροτούνται (νοmicroοθετικό διάταγmicroα 461924) 1114 Κοινοτικές Εκτιmicroητικές Επιτροπές και 41 Μεικτά Επαρχιακά Συmicroβούλια Τα Μεικτά Επαρ-χιακά Συmicroβούλια microεριmicroνούν για τα συmicroφέροντα των προσφύγων microε βάση τη Σύmicroβαση Ανταλλαγής και αντιστοιχούν στις τέως εκκλησιαστικές επαρχίες της Τουρκίας Εκδί-δουν επίσης πιστοποιήσεις για τους συγγενείς και τους κληρονόmicroους των δικαιούχων και πιστοποιητικά αφάνειας για αγνοούmicroενους ανταλλάξιmicroους δικαιούχους Το 1926 συστήνονται 52 δευτεροβάθmicroιες Επαρχιακές Επιτροπές οι οποίες microειώνονται σε 20 γνωστές και ως Εφετεία Ανταλλαγής βάσει του νόmicroου 3381 της 52051927 Οι επι-τροπές καταστρώνουν τα Μητρώα Προσφύγων από τα οποία το γνωστότερο είναι το Γενικό Μητρώο των Δικαιούχων Ανταλλαξίmicroων που καταρτίζεται από το 1926 έως το 1929 και χρησιmicroοποιείται για τη διανοmicroή αποζηmicroιώσεων από την ΕΤΕ Η διανοmicroή των κλήρων αποτελεί microια microακρά και δαπανηρή διαδικασία Οι διανεmicroόmicroενοι κλήροι χρεώνονται στους πρόσφυγες και αποδίδονται προσωρινά Για να οριστικο-ποιηθεί η απόδοσή τους οι πρόσφυγες πρέπει να αποπληρώσουν το χρέος για τον κλήρο τα εργαλεία και τις πρώτες ύλες το ζωικό κεφάλαιο και τον σπόρο που τους παραχωρείται Οι αιτήσεις για τις κατά τόπους διανοmicroές εξετάζονται και καταρτίζεται πίνακας δικαιούχων βάσει του οποίου γίνεται κλήρωση για να αποδοθούν οι κλήροι και να οριστικοποιηθούν οι πίνακες διανοmicroής Διανοmicroές διενεργούνται για αρκετό διάστηmicroα microετά τον πόλεmicroο ενώ η έκδοση των ορι-στικών παραχωρητηρίων για τους κλήρους των προσφύγων ολοκληρώνεται στη δεκα-ετία του 1970 Σε πολλές περιπτώσεις οι πρόσφυγες καταλαmicroβάνουν microε τη βία τους κλήρους ή εξεγείρονται κατά της ΕΑΠ και των αρmicroοδίων υπουργείων

Άποψη των προσφυγικών πολυκατοικιών της λεωφόρου

Αγροτικό σπίτι για δύο οικο-γένειες κατασκευασmicroένο από

της απαλλοτρίωσης τουλάχιστον για τα microη ανταλλάξιmicroα κτήmicroατα Το 1924 επίσης ιδρύονται microε το νοmicroοθετικό διάταγmicroα της 2351924 η Γενική Διεύθυνσις Ανταλλαγής Πληθυσmicroών του Υπουργείου Γεωργίας και τα Γραφεία Ανταλλαγής του Πληθυσmicroού στις Νέες Χώρες εκτός της Θράκης και της Θεσσαλονίκης που υπάγονται λίγο αργότερα στο Κεντρικό Γραφείο Ανταλλαγής της Θεσσαλονίκης Η ΕΑΠ δηmicroιουργεί έναν δικό της microηχανισmicroό διαχείρισης και κατανοmicroής της γης και των πόρων της η Γενική Διεύθυνσις Ανταλλαγής όmicroως αποφασίζει για τις microετακινή-σεις τη ροή και την κατεύθυνση των προσφύγων και διαχειρίζεται τα ζητήmicroατα των εγκαταλελειmicromicroένων κτηmicroάτων στην Τουρκία Για να εκτιmicroηθεί το ύψος των περιουσιών που εγκατέλειψαν οι πρόσφυγες συγκροτούνται (νοmicroοθετικό διάταγmicroα 461924) 1114 Κοινοτικές Εκτιmicroητικές Επιτροπές και 41 Μεικτά Επαρχιακά Συmicroβούλια Τα Μεικτά Επαρ-χιακά Συmicroβούλια microεριmicroνούν για τα συmicroφέροντα των προσφύγων microε βάση τη Σύmicroβαση Ανταλλαγής και αντιστοιχούν στις τέως εκκλησιαστικές επαρχίες της Τουρκίας Εκδί-δουν επίσης πιστοποιήσεις για τους συγγενείς και τους κληρονόmicroους των δικαιούχων και πιστοποιητικά αφάνειας για αγνοούmicroενους ανταλλάξιmicroους δικαιούχους Το 1926 συστήνονται 52 δευτεροβάθmicroιες Επαρχιακές Επιτροπές οι οποίες microειώνονται σε 20 γνωστές και ως Εφετεία Ανταλλαγής βάσει του νόmicroου 3381 της 52051927 Οι επι-τροπές καταστρώνουν τα Μητρώα Προσφύγων από τα οποία το γνωστότερο είναι το Γενικό Μητρώο των Δικαιούχων Ανταλλαξίmicroων που καταρτίζεται από το 1926 έως το 1929 και χρησιmicroοποιείται για τη διανοmicroή αποζηmicroιώσεων από την ΕΤΕ Η διανοmicroή των κλήρων αποτελεί microια microακρά και δαπανηρή διαδικασία Οι διανεmicroόmicroενοι κλήροι χρεώνονται στους πρόσφυγες και αποδίδονται προσωρινά Για να οριστικο-ποιηθεί η απόδοσή τους οι πρόσφυγες πρέπει να αποπληρώσουν το χρέος για τον κλήρο τα εργαλεία και τις πρώτες ύλες το ζωικό κεφάλαιο και τον σπόρο που τους παραχωρείται Οι αιτήσεις για τις κατά τόπους διανοmicroές εξετάζονται και καταρτίζεται πίνακας δικαιούχων βάσει του οποίου γίνεται κλήρωση για να αποδοθούν οι κλήροι και να οριστικοποιηθούν οι πίνακες διανοmicroής Διανοmicroές διενεργούνται για αρκετό διάστηmicroα microετά τον πόλεmicroο ενώ η έκδοση των ορι-στικών παραχωρητηρίων για τους κλήρους των προσφύγων ολοκληρώνεται στη δεκα-ετία του 1970 Σε πολλές περιπτώσεις οι πρόσφυγες καταλαmicroβάνουν microε τη βία τους κλήρους ή εξεγείρονται κατά της ΕΑΠ και των αρmicroοδίων υπουργείων

Άποψη των προσφυγικών πολυκατοικιών της λεωφόρου

Αγροτικό σπίτι για δύο οικο-γένειες κατασκευασmicroένο από

Από την ΕΑΠ διανεmicroήθηκαν microέχρι το 1929 8390444 στρέmicromicroατα γης και δαπανήθηκαν για στέγαση και αγροτική αποκατάσταση 13400000 λίρες Αγγλίας Επιπλέον στους πρόσφυγες παραχωρήθηκαν 1066621 microεγάλα και microικρά ζώα Έναντι όλων αυτών microέχρι τις αρχές του 1929 οι πρόσφυγες είχαν αποπληρώσει microόλις 413114 λίρες Αγγλίας και αυτές χάρη στην επαγγελmicroατική τους δραστηριοποίηση και στην ndashπρόσκαιρηndash επιτυχία ορισmicroένων εmicroπορευmicroατικών καλλιεργειών όπως ο καπνός Η αύξηση της αγροτικής παραγωγής ιδιαίτερα του καπνού και ο υπερτριπλασιασmicroός της φορολογικής της απόδοσης για το ελληνικό Δηmicroόσιο θέτει microια σηmicroαντική παρά-microετρο της αποκατάστασης Οι πρόσφυγες χρεώνονται για τους κλήρους τους αλλά συmicroβάλλουν και στην κάλυψη του αντίστοιχου δηmicroόσιου χρέους χωρίς καmicroία φορο-λογική ελάφρυνση Πολλές φορές αναγκάζονταν να καταναλώνουν το ζωικό κεφάλαιο

Η επιλογή του τόπου εγκατά-στασης προσφύγων για τη

Πρόσφυγες εν εξεγέρσει Απειλούνται αιmicroατηραί σκηναί

Το στρατόπεδον του Αγίου Κωνσταντίνου παραχωρηθέν εις 250 προσφυγικάς οικογε-νείας ήδη δι αλλεπάλληλων προσωπικών διαταγών διανέmicroεται τmicroηmicroατικώς εις τους γηγενείς ιδιοκτήτας ευπόρους Μετά την παραχώρησιν των 200 στρεmicromicroάτων εις κληρο-νόmicroους Τσαγκάλου ήδη παρεχωρήθησαν εις τους κληρονόmicroους Μηλιώνη 150 στρ και σήmicroερον ήρχισαν καλλιέργειαν Ο προσφυγικός κόσmicroος εξ ενστίκτου αυτοσυντηρήσεως κινούmicroενος και βλέπων σφα-γιαζόmicroενα υπέρ των ιδιοκτητών γηγενών παραχωρηθέντα αυτώ δίκαια ευρίσκεται εν αναστατώσει προτιθέmicroενος νrsquo αmicroυνθή επαπειλούνταιο αιmicroατηραί σκηναί αποσβησόmicroεναι microόνον διά αναγνωρίσεως των παραχωρηθέντων και από ετών ανηκόντων εις πρόσφυγας δικαίωνΕπιβάλλεται ταχεία και ολοκληρωτική αποmicroάκρυνσις των γηγενών εκ των γαιών αίτινες ανήκουν εις τους πρόσφυγας ίνα προληφθούν επικείmicroενα να συmicroβώσι απευκταία

Εντολή του Συmicroβουλίου Αγ Κωννου Ο Αντιπρόεδρος ΚΑΖΑΚΙΣ

Πηγή Εφηmicroερίδα laquoΠαmicroπροσφυγικήraquo 1111925

και τον σπόρο τους για να επιβιώσουν και χρεώνονται επιπλέον για να microπορέσουν να συνεχίσουν την παραγωγική δραστηριότητα Για τους περισσότερους η αποπληρωmicroή των δανείων καθίσταται αδύνατη και microπροστά στο κοινωνικό πρόβληmicroα το ελληνικό Δηmicroόσιο θα microειώσει το 1933 τα ποσά των χρεών και θα προσφέρει ευκολίες πληρωmicroής microε τις υποτιmicroηmicroένες οmicroολογίες και επιπλέον έκπτωση για την ταχύτερη καταβολή των δόσεων microε τον νόmicroο 5952 Μια συνήθης αντίδραση αποτελεί η εγκατάλειψη του κλήρου γεγονός που αναγκάζει την ΕΑΠ και το Υπουργείο Γεωργίας να εισάγουν microέτρα συλλογικής ευθύνης των κοινοτήτων για τα χρέη της αποκατάστασης Εmicroφανίζεται το φαινόmicroενο της laquoαστυφιλίαςraquo των προσφύγων και της microεγάλης κινητικότητας των προσφυγικών πληθυσmicroών

Αστοί και Αγρότες ΠρόσφυγεςΣτη υψηλή κινητικότητα του προσφυγικού πληθυσmicroού τεράστιο ρόλο παίζουν οι ανώmicroα-λες γενικά συνθήκες αλλά και οι ίδιες οι δοmicroές της διαδικασίας της προσφυγικής αποκα-τάστασης και οι microεγάλες διαφορές σε καθηmicroερινό επίπεδο για τη ζωή των προσφυγικών οmicroάδων Θεσmicroικά ορίζονται δύο κατηγορίες προσφύγων ανάλογα microε το microοντέλο εγκα-τάστασής τους Οι αστοί πρόσφυγες εγκαθίστανται στις πόλεις ή σε συνοικισmicroούς δορυ-φόρους των πόλεων και διευκολύνονται από τους θεσmicroούς αποκατάστασης ndashτην ΕΑΠ και το Υπουργείο Πρόνοιαςndash microε την παραχώρηση οικοπέδου ή οικήmicroατος την παροχή οικοδοmicroικών υλικών και δανείων για τη στέγαση ή την επαγγελmicroατική τους αποκα-τάσταση Στο ίδιο πλαίσιο αν και microε προφανώς διαφορετικό χαρακτήρα εντάσσονται οι παραχωρήσεις οικοπέδων για τη στέγαση βιοmicroηχανικών βιοτεχνικών ή εmicroπορικών καταστηmicroάτων Νοmicroοσχέδια όπως το laquoΠερί απαλλαγής των προσφύγων εκ του τέλους αδείας εξασκήσεως επιτηδεύmicroατος διά το οικονοmicroικόν έτος 1924-5raquo το laquoΠερί διορι-σmicroού των δικηγόρων hellip οmicroογενών πτυχιούχων της Νοmicroικήςraquo (1924) και ρυθmicroίσεις για τη δραστηριοποίηση γιατρών δασκάλων ιερέων προσφύγων δηmicroιουργούν πρακτικά και συmicroβολικά ένα κλίmicroα επιθυmicroίας ενσωmicroάτωσής τους στον επαγγελmicroατικό χάρτη της χώρας Οι αγρότες πρόσφυγες εγκαθίστανται σε αγροτικές πόλεις και σε χωριά και λαmicroβάνουν κλήρο που συντίθεται από οικόπεδο και αγροτεmicroάχια προς καλλιέργεια σπίτι ή υλικά οικοδοmicroής εργαλεία και αροτριώντα κτήνη συνήθως βόδια και σπόρο ή νέα φυτά για

Φωτογραφία του 1927 όπου απεικονίζονται Καππαδόκες πρό-

την ανάπτυξη καλλιεργειών Μια ενδιάmicroεση κατηγορία αποτελούν οι έmicroποροι και οι επιτηδευmicroατίες οι οποίοι λαmicroβάνουν οικόπεδα για τη δηmicroιουργία της επαγγελmicroατικής τους στέγης αλλά και το 15 ή 16 του αγροτικού κλήρου για τη συντήρησή τους δεδοmicroένης της καχεκτικής ανάπτυξης της αγοράς στην ύπαιθρο Με δάνεια ενισχύο-νται κατηγορίες επιτηδευmicroατιών όπως οι αλιείς για τους οποίους η laquoεπαγγελmicroατική στέγηraquo δεν έχει τόση σηmicroασία Και στις δύο περιπτώσεις αλλά κυρίως στους αγροτι-κούς οικισmicroούς προβλέπονται κλήροι για την Εκκλησία ndashγια τη συντήρηση του ιερέαndash για το σχολείο και διατηρούνται ως κοινοτικές γαίες που microπορούν να αποδοθούν στη βόσκηση Η microεταπήδηση από την κατηγορία των αγροτών σε αυτή των αστών και το αντίστροφο παρότι θεσmicroικά είναι δύσκολη στην πραγmicroατικότητα αποτελεί πολύ διαδεδοmicroένη πρα-κτική ιδιαίτερα για τους αγρότες πρόσφυγες Η αποκατάσταση διεξάγεται microε ταχείς ρυθmicroούς αλλά ανεπαρκείς για να καλύψει τις επείγουσες ανάγκες επιβίωσης των προ-σφύγων δεδοmicroένου ότι η αγροτική παραγωγή απαιτεί χρόνο κατά τον οποίο η οικογέ-νεια λειτουργεί microόνο ως καταναλωτής Αν συνυπολογίσουmicroε τον χρόνο που απαιτείται για τη συγκέντρωση των προσφύγων την επιλογή τόπου εγκατάστασης την απόδοση της γης και των εφοδίων το κτίσιmicroο των οικισmicroών και την ανάπτυξη των καλλιεργειών οι αγρότες πρόσφυγες διανύουν αναγκαστικά microια περίοδο ετών κατά την οποία εξαρτώ-νται από τη στήριξη των θεσmicroών τον δανεισmicroό και την ευκαιριακή εργασία

Η δηmicroοσιονοmicroία της αποκατάστασηςΗ υποδοχή και η εγκατάσταση ενός πληθυσmicroού πολύ microεγαλύτερου του ενός εκατοmicro-microυρίου ψυχών απαιτεί ποσά τεράστια από microια χώρα και microια οικονοmicroία που βγαίνει από microια δεκαετή περίοδο πολεmicroικών συγκρούσεων Τα ποσά που δαπανήθηκαν από το ελληνικό Δηmicroόσιο από το 1922 έως το 1927 ανέρχονται σε 6285740 λίρες Αγγλίας στα οποία πρέπει να προστεθεί το κόστος της ανταλλαγής που βάρυνε τα δύο microέρη και το κόστος της λειτουργίας της Διεύθυνσης Ανταλλαγής από το 1924 έως το 1929 το οποίο ανέρχεται σε 18418457925 δραχmicroές Για να εκτιmicroήσουmicroε ορθά το οικονοmicroικό microέγεθος του συνολικού εγχειρήmicroατος θα έπρεπε να συνεκτιmicroήσουmicroε την εισαγωγή πλούτου από τους πρόσφυγες και την ιδιωτική συγκέντρωση και διάθεση πόρων από τις ιδιωτικές ανθρωπιστικές οργανώσεις και τις τοπικές κοινωνίες Το ύψος των ποσών

είναι ιλιγγιώδες και η εκτίmicroηση των οικονοmicroικών συνεπειών σχεδόν αδύνατη ιδιαίτερα αν συνυπολογίσουmicroε τις ανισορροπίες που επέρχονται στις τοπικές οικονοmicroίες και τα προβλήmicroατα κυκλοφορίας προϊόντων και χρήmicroατος ειδικά στα νησιά στις αποκοmicromicroέ-νες περιοχές και στις περιοχές microε πολύ microεγάλη συγκέντρωση προσφυγικού πληθυσmicroού Το δηmicroοσιονοmicroικό κόστος που υπολογίζεται από τις microελέτες της εποχής αποτελεί microια πλευρά του ζητήmicroατος που συνδέεται τόσο microε τη δηmicroιουργία της ΕΑΠ όσο και microε την εmicroπλοκή της Εθνικής και αργότερα της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας Για να αντιmicroετωπίσει το δηmicroοσιονοmicroικό έλλειmicromicroα από το προσφυγικό σοκ το ελληνικό κράτος συνάπτει microια σειρά από δάνεια που επιτυγχάνονται microε πολλές δυσκολίες και

Μεταβίβαση ή αφαίρεση του προσφυγικού κλήρου

Σε περίπτωση θανάτου του αρχηγού της οικογένειας η διανοmicroή microεταβιβάζεται αυτο-microάτως στον microεγαλύτερο γιο στη χήρα ή σε περίπτωση που αυτοί δεν υπάρχουν στον πλησιέστερο συγγενή Ο κληρονόmicroος αναλαmicroβάνει όλες τις υποχρεώσεις και τα δάνεια του θανόντος Οι Υπηρεσίες microας ενηmicroερώνονται για τη microεταβίβαση Σε περίπτωση που η χήρα είναι ηλικιωmicroένη τα παιδιά πολύ microικρά ή δεν υπάρχουν άλλοι συγγενείς η διανοmicroή αφαιρείται από τη συγκεκριmicroένη οικογένεια και δίδεται σε άλλη που δεν έχει ακόmicroη τακτοποιηθεί Ο νέος δικαιούχος αναλαmicroβάνει όλες τις υποχρεώσεις του προη-γούmicroενου Πρόσφυγες που έχουν διωχθεί από την κοινότητα για το λόγο ότι έβλαψαν το κοινό συmicroφέρον στερούνται από τη διανοmicroή τους η οποία και δίδεται σε άλλον εγκατε-στηmicroένο Η φυγοπονία και η ανικανότητα είναι επίσης λόγοι για τη στέρηση της διανο-microής αφού προηγουmicroένως εξοφληθούν από το δικαιούχο όλα τα χρέη Η αυθαίρετη και απροειδοποίητη εγκατάλειψη της διανοmicroής χωρίς την προηγούmicroενη τακτοποίηση των χρεών συνεπάγεται φυλάκιση Σε περίπτωση που ο φυγάδας δεν εντοπισθεί το σύνολο της κοινότητας αναλαmicroβάνει τις οικονοmicroικές υποχρεώσεις του προς την Επιτροπή [Απο-κατάστασης Προσφύγων]

Κοινωνία των Εθνών laquoΗ εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδαraquo microτφρ Φιλοκτήτης και Μαρία Βεϊνόγλου (Αθήνα 1997 αrsquo έκδοση Γενεύη 1926) σ 51-52

Η δυσκολία των περισσότερων προσφύγων να αποπληρώνουν

είναι ιλιγγιώδες και η εκτίmicroηση των οικονοmicroικών συνεπειών σχεδόν αδύνατη ιδιαίτερα αν συνυπολογίσουmicroε τις ανισορροπίες που επέρχονται στις τοπικές οικονοmicroίες και τα προβλήmicroατα κυκλοφορίας προϊόντων και χρήmicroατος ειδικά στα νησιά στις αποκοmicromicroέ-νες περιοχές και στις περιοχές microε πολύ microεγάλη συγκέντρωση προσφυγικού πληθυσmicroού Το δηmicroοσιονοmicroικό κόστος που υπολογίζεται από τις microελέτες της εποχής αποτελεί microια πλευρά του ζητήmicroατος που συνδέεται τόσο microε τη δηmicroιουργία της ΕΑΠ όσο και microε την εmicroπλοκή της Εθνικής και αργότερα της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας Για να αντιmicroετωπίσει το δηmicroοσιονοmicroικό έλλειmicromicroα από το προσφυγικό σοκ το ελληνικό κράτος συνάπτει microια σειρά από δάνεια που επιτυγχάνονται microε πολλές δυσκολίες και

Μεταβίβαση ή αφαίρεση του προσφυγικού κλήρου

Σε περίπτωση θανάτου του αρχηγού της οικογένειας η διανοmicroή microεταβιβάζεται αυτο-microάτως στον microεγαλύτερο γιο στη χήρα ή σε περίπτωση που αυτοί δεν υπάρχουν στον πλησιέστερο συγγενή Ο κληρονόmicroος αναλαmicroβάνει όλες τις υποχρεώσεις και τα δάνεια του θανόντος Οι Υπηρεσίες microας ενηmicroερώνονται για τη microεταβίβαση Σε περίπτωση που η χήρα είναι ηλικιωmicroένη τα παιδιά πολύ microικρά ή δεν υπάρχουν άλλοι συγγενείς η διανοmicroή αφαιρείται από τη συγκεκριmicroένη οικογένεια και δίδεται σε άλλη που δεν έχει ακόmicroη τακτοποιηθεί Ο νέος δικαιούχος αναλαmicroβάνει όλες τις υποχρεώσεις του προη-γούmicroενου Πρόσφυγες που έχουν διωχθεί από την κοινότητα για το λόγο ότι έβλαψαν το κοινό συmicroφέρον στερούνται από τη διανοmicroή τους η οποία και δίδεται σε άλλον εγκατε-στηmicroένο Η φυγοπονία και η ανικανότητα είναι επίσης λόγοι για τη στέρηση της διανο-microής αφού προηγουmicroένως εξοφληθούν από το δικαιούχο όλα τα χρέη Η αυθαίρετη και απροειδοποίητη εγκατάλειψη της διανοmicroής χωρίς την προηγούmicroενη τακτοποίηση των χρεών συνεπάγεται φυλάκιση Σε περίπτωση που ο φυγάδας δεν εντοπισθεί το σύνολο της κοινότητας αναλαmicroβάνει τις οικονοmicroικές υποχρεώσεις του προς την Επιτροπή [Απο-κατάστασης Προσφύγων]

Κοινωνία των Εθνών laquoΗ εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδαraquo microτφρ Φιλοκτήτης και Μαρία Βεϊνόγλου (Αθήνα 1997 αrsquo έκδοση Γενεύη 1926) σ 51-52

Η δυσκολία των περισσότερων προσφύγων να αποπληρώνουν

υψηλό κόστος λόγω της χαmicroηλής αξιοπιστίας του ελληνικού Δηmicroοσίου ως δανειολήπτη στη διεθνή αγορά Κατά τη δεκαετία του 1920 συνάπτονται τρία δάνεια στο εξωτερικό συνολικού ύψους 15382450 λιρών Αγγλίας και άλλα πέντε στο εσωτερικό ύψους 7400000000 δραχmicroών Στο εσωτερικό συνάπτονται το laquoΕλληνοβουλγαρικής Μετανά-στευσηςraquo το 1923 τρία laquoΑνταλλαξίmicroωνraquo το 1926 και το 1928 και το laquoΕλλήνων Υπη-κόωνraquo το 1927 microε επιτόκιο 8 Στο εξωτερικό συνάπτονται το laquoΠροσφυγικόraquo δάνειο 12300000 λιρών microε επιτόκιο 7 το laquoΣταθεροποιήσεωςraquo 582450 λιρών microε 6 το 1928 και το laquoΑmicroερικανικών Πιστώσεωνraquo 2 00000 λιρών microε 4 επίσης το 1928 Το microεγαλύτερο σπουδαιότερο και δυσκολότερο να συναφθεί ήταν το laquoΠροσφυγικόraquo του 1924 για τη σύναψη του οποίου χρειάστηκε η ηθική στήριξη της Κοινωνίας των Εθνών η ίδρυση της ΕΑΠ ως ανεξάρτητου οργανισmicroού διαχείρισης και αξιοποίησής του Η ΕΤΕ microε microια σειρά από συmicroβάσεις microε το ελληνικό Δηmicroόσιο (551925 3101925 1741925 491926 25101926 4111926 2451927 και 1441928) αναλαmicroβάνει την άσκηση όλων των δικαιωmicroάτων επί της ανταλλαξίmicroου περιουσίας ως υποθήκης για την έκδοση laquoεντόκων ανωνύmicroων οmicroολογιών εγγυηmicroένων από το Ελληνικό Δηmicroόσιο αντί της καταβολής των επιδικασθησοmicroένων νοmicroίmicroως αποζηmicroιώσεωνraquo Η ΕΤΕ δεσmicroεύεται να καταβάλλει σε τέσσερις δόσεις 625 εκατοmicromicroύρια δραχmicroές σε οmicroολογίες στους αστούς πρόσφυγες σύmicroφωνα microε το Μητρώο Αστών Προσφύγων οι οποίοι δεν είχαν τύχει άλλης αποζηmicroίωσης Με δεδοmicroένο ότι και τα κεφάλαια της ΕΑΠ διακινούνται microέσω της ΕΤΕ καταλαβαίνουmicroε ότι η Εθνική αναδεικνύεται στην τράπεζα της προσφυ-γικής αποκατάστασης και αναπτύσσει έναν τεράστιο κύκλο συναλλαγών Η Αγροτική Τράπεζα που αναλαmicroβάνει να διαχειριστεί τις οικονοmicroικές εκκρεmicroότητες της ΕΑΠ και να χρηmicroατοδοτήσει την ανάπτυξη της αγροτικής οικονοmicroίας θα εmicroπλακεί στο εγχεί-ρηmicroα της αποκατάστασης στη δεκαετία του rsquo30 Στον κύκλο της οικονοmicroίας της αποκατάστασης πρέπει να προσθέσουmicroε όλες τις αξίες οmicroολογίες κλπ που εκδίδονται από την ΕΤΕ και χρησιmicroοποιούνται και ως laquoνόmicroισmicroαraquo για συναλλαγές όπως για την αποπληρωmicroή χρεών προς την ΕΑΠ την εξαγορά των κλήρων αλλά και το προίκισmicroα των προσφύγων νυφών Σε microεγάλο βαθmicroό όmicroως η οικονοmicroία της αποκατάστασης παραmicroένει microη εκχρηmicroατισmicroένη Εθελοντική εργασία αγγαρεία ανταλλαγή εργασίας σε συγγενική και κοινοτική βάση αλληλεγγύης αυτοϊ-κανοποίηση αναγκών αποτελούν διαδεδοmicroένες πρακτικές για την ανέγερση των οικι-

Οmicroαδική φωτογραφία προ-σφύγων κατά τη διάρκεια

Πρόσφυγες άνδρες και παιδιά σε αναζήτηση εργασίας στην

σmicroών τη δηmicroιουργία των βασικών υποδοmicroών στους αγροτικούς ιδιαίτερα οικισmicroούς τη διαmicroόρφωση κοινόχρηστων χώρων εκκλησιών και σχολείων την προετοιmicroασία της γης για καλλιέργεια Πολιτική και συλλογικότηταΠριν ακόmicroα από την έκρηξη της Μικρασιατικής καταστροφής το ελληνικό κράτος ενέ-πλεξε τις ενώσεις των προσφύγων και τους microικρασιατικούς αλυτρωτικούς συλλόγους όπως την Ανατολή στην περίθαλψη των προσφύγων από το 1917 επιφορτίζοντας τα αναγνωρισmicroένα σωmicroατεία microε την έκδοση των αναγκαίων laquoπιστοποιητικών προσφυγικής ιδιότητοςraquo Η ρύθmicroιση αυτή διατηρήθηκε και επεκτάθηκε microε την έκδοση και ανάλογων ταυτοτήτων microετά το 1922Από νωρίς επίσης τα προσφυγικά σωmicroατεία συγκροτήθηκαν σε οmicroοσπονδίες και ενώσεις πανελλαδικής ή περιφερειακής εmicroβέλειας Στο τέλος του 1927 υπήρχαν 656 ενώσεις προσφύγων στη Μακεδονία microε 44815 και 234 στη Θράκη microε 13258 microέλη Τα πρώτα σωmicroατεία θεραπεύουν οργανωτικές πρακτικές ανάγκες και αναπτύσσουν microέσω των οmicroοσπονδιών και των συνεδρίων τους έναν διεκδικητικό λόγο για τα προβλήmicroατα των προσφύγων Από τα microέσα της δεκαετίας του rsquo30 ο laquoφιλανθρωπικός-εκπολιτιστικόςraquo χαρακτήρας εντείνεται όπως και η τάση για την καλλιέργεια της microελέτης της ιστορίας και της λαογραφίας η οποία θα συνεχιστεί και microετά τον πόλεmicroοΗ γνώση που κατέχουν οι πρόσφυγες για τους συντοπίτες τους και η ανάγκη για τη νοmicroιmicroοποίηση των διαδικασιών από τους ενδιαφερόmicroενους αναγκάζει το ελληνικό κρά-τος να συmicroπεριλάβει εκπροσώπους προσφύγων στις διάφορες επιτροπές Το ελληνικό κράτος και το πολιτικό σύστηmicroα επιχειρεί να ενσωmicroατώσει τις δοmicroές που είχαν δηmicroι-ουργηθεί στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία στο πλαίσιο των ορθόδοξων κοινοτήτων και των εκπαιδευτικών θρησκευτικών και φιλανθρωπικών ιδρυmicroάτων Οι εκτιmicroητικές επι-τροπές και τα Μεικτά Συmicroβούλια αποτελούν το παράδειγmicroα ενσωmicroάτωσης στον κρατικό microηχανισmicroό Η συmicromicroετοχή των προσφύγων στους υπάρχοντες πολιτικούς σχηmicroατισmicroούς αποτελεί ένδειξη για την πολιτική τους ενσωmicroάτωση αλλά και την αmicroφίθυmicroη σχέση του ελλαδικού κόσmicroου απέναντι στην πολιτικοποίηση των προσφύγων Ο βενιζελικός κόσmicroος που κέρδισε τη microερίδα του λέοντος επιθυmicroούσε την ενσωmicroάτωσή τους ως πολιτική του εφεδρεία αλλά και ως αποτροπή για την ενδεχόmicroενη ριζοσπαστικοποίηση

των προσφύγων και για τη διαφυγή του προς τα αριστερά Οι πρόσφυγες ήδη από τα χρόνια του Διχασmicroού συνδέονται microε τη βενιζελική παρά-ταξη και αντιmicroετωπίζουν τη διακριτική και βίαιη microεταχείριση από την κωνσταντινική κυβέρνηση και ιδιαίτερα από τους επιστράτους Τον Νοέmicroβριο του 1916 οmicroάδες επι-στράτων εξαπολύουν πογκρόmicro κατά των προσφύγων microε αδιευκρίνιστο αριθmicroό θυmicroά-των και ύψος υλικών ζηmicroιών Το 1920 οι Μικρασιάτες επίστρατοι microετακινούνται στην Ελλάδα για να επηρεάσουν το εκλογικό αποτέλεσmicroα υποδαυλίζοντας ακόmicroα περισσό-τερο την αντίθεση microε τον αντιβενιζελισmicroό Με τη Μικρασιατική καταστροφή ολοκλη-ρώνεται η ρήξη microε τη βασιλική παράταξη αφού οι πρόσφυγες της αποδίδουν ακέραια την ευθύνη της κατάστασής τους Ο Βενιζέλος και ο Πλαστήρας απολαmicroβάνουν την αποδοχή και τη λατρεία των προσφύγων και η βενιζελική παράταξη συmicroπεριλαmicroβάνει πολλούς πρόσφυγες στα ψηφοδέλτιά της και οι πρόσφυγες βουλευτές αναλαmicroβάνουν την κοινοβουλευτική διεκδίκηση των αιτηmicroάτων των προσφύγων Προσφυγικό κόmicromicroα microε υπολογίσιmicroη δύναmicroη δεν θα ιδρυθεί ποτέ και απόπειρες που γίνονται το 1924 microε το Κόmicromicroα Αποκαταστάσεως Προσφύγων και το 1926 microε το Φιλελεύθερο Προσφυγικό Κόmicromicroα και το Ριζοσπαστικό Κόmicromicroα δεν θα πετύχουν ποσοστά microεγαλύτερα του 143 Η σχέση του βενιζελισmicroού microε τους πρόσφυγες διαταράσσεται αρχικά σε επίπεδο οργα-νωmicroένων οmicroάδων πίεσης όπως τα προσφυγικά σωmicroατεία και οργανώσεις Εκτός από τα τοπικά προσφυγικά σωmicroατεία δηmicroιουργήθηκαν κατά καιρούς οργανώσεις που εξέφραζαν οmicroάδες συmicroφερόντων όπως η Αδελφότης Ποντίων Αγωνιστών το 1924 η Ένωσις των Ελλήνων Υπηκόων (1926) και η Προσφυγική Οργάνωση Αmicroύνης Δικαιούχων Ανταλλαξίmicroων (ΠΟΑΔΑ) microε πρόεδρο τον βουλευτή Μιχαήλ Τσιγδέmicroογλου η οποία αποτελεί τον κύριο πολέmicroιο του Βενιζέλου microετά το 1928 Μετά το σύmicroφωνο ο Βενιζέλος χάνει σηmicroαντικό microέρος των προσφύγων οι οποίοι σε microεγάλα ποσοστά θα υποστηρίξουν την Αριστερά ιδιαίτερα microετά την αλλαγή της γραmicromicroής του ΚΚΕ για αυτονόmicroηση της Μακεδονίας και της Θράκης Στη δεκαετία του 1930 πολλοί πρόσφυγες στελεχώνουν το ΚΚΕ από τις οργανώσεις βάσης microέχρι την ηγεσία του κόmicromicroατος και βέβαια συmicromicroετέχουν microαζικά στο συνδικαλιστικό κίνηmicroαΣτη δεκαετία του 1930 έχει λήξει η αmicroφισβήτηση για τη νοmicroιmicroότητα της προσφυγικής ψήφου από τους αντιβενιζελικούς και υπάρχουν προσπάθειες προσεταιρισmicroού των προσφύγων παρότι η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόmicromicroατος και η δικτατορία του Μεταξά

Το ύψος των ποσών που δαπα-νήθηκαν από το ελληνικό κρά-

Προσφυγικό σχολείο εγκατεστη-microένο σε παράγκα στην περιοχή

των προσφύγων και για τη διαφυγή του προς τα αριστερά Οι πρόσφυγες ήδη από τα χρόνια του Διχασmicroού συνδέονται microε τη βενιζελική παρά-ταξη και αντιmicroετωπίζουν τη διακριτική και βίαιη microεταχείριση από την κωνσταντινική κυβέρνηση και ιδιαίτερα από τους επιστράτους Τον Νοέmicroβριο του 1916 οmicroάδες επι-στράτων εξαπολύουν πογκρόmicro κατά των προσφύγων microε αδιευκρίνιστο αριθmicroό θυmicroά-των και ύψος υλικών ζηmicroιών Το 1920 οι Μικρασιάτες επίστρατοι microετακινούνται στην Ελλάδα για να επηρεάσουν το εκλογικό αποτέλεσmicroα υποδαυλίζοντας ακόmicroα περισσό-τερο την αντίθεση microε τον αντιβενιζελισmicroό Με τη Μικρασιατική καταστροφή ολοκλη-ρώνεται η ρήξη microε τη βασιλική παράταξη αφού οι πρόσφυγες της αποδίδουν ακέραια την ευθύνη της κατάστασής τους Ο Βενιζέλος και ο Πλαστήρας απολαmicroβάνουν την αποδοχή και τη λατρεία των προσφύγων και η βενιζελική παράταξη συmicroπεριλαmicroβάνει πολλούς πρόσφυγες στα ψηφοδέλτιά της και οι πρόσφυγες βουλευτές αναλαmicroβάνουν την κοινοβουλευτική διεκδίκηση των αιτηmicroάτων των προσφύγων Προσφυγικό κόmicromicroα microε υπολογίσιmicroη δύναmicroη δεν θα ιδρυθεί ποτέ και απόπειρες που γίνονται το 1924 microε το Κόmicromicroα Αποκαταστάσεως Προσφύγων και το 1926 microε το Φιλελεύθερο Προσφυγικό Κόmicromicroα και το Ριζοσπαστικό Κόmicromicroα δεν θα πετύχουν ποσοστά microεγαλύτερα του 143 Η σχέση του βενιζελισmicroού microε τους πρόσφυγες διαταράσσεται αρχικά σε επίπεδο οργα-νωmicroένων οmicroάδων πίεσης όπως τα προσφυγικά σωmicroατεία και οργανώσεις Εκτός από τα τοπικά προσφυγικά σωmicroατεία δηmicroιουργήθηκαν κατά καιρούς οργανώσεις που εξέφραζαν οmicroάδες συmicroφερόντων όπως η Αδελφότης Ποντίων Αγωνιστών το 1924 η Ένωσις των Ελλήνων Υπηκόων (1926) και η Προσφυγική Οργάνωση Αmicroύνης Δικαιούχων Ανταλλαξίmicroων (ΠΟΑΔΑ) microε πρόεδρο τον βουλευτή Μιχαήλ Τσιγδέmicroογλου η οποία αποτελεί τον κύριο πολέmicroιο του Βενιζέλου microετά το 1928 Μετά το σύmicroφωνο ο Βενιζέλος χάνει σηmicroαντικό microέρος των προσφύγων οι οποίοι σε microεγάλα ποσοστά θα υποστηρίξουν την Αριστερά ιδιαίτερα microετά την αλλαγή της γραmicromicroής του ΚΚΕ για αυτονόmicroηση της Μακεδονίας και της Θράκης Στη δεκαετία του 1930 πολλοί πρόσφυγες στελεχώνουν το ΚΚΕ από τις οργανώσεις βάσης microέχρι την ηγεσία του κόmicromicroατος και βέβαια συmicromicroετέχουν microαζικά στο συνδικαλιστικό κίνηmicroαΣτη δεκαετία του 1930 έχει λήξει η αmicroφισβήτηση για τη νοmicroιmicroότητα της προσφυγικής ψήφου από τους αντιβενιζελικούς και υπάρχουν προσπάθειες προσεταιρισmicroού των προσφύγων παρότι η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόmicromicroατος και η δικτατορία του Μεταξά

Το ύψος των ποσών που δαπα-νήθηκαν από το ελληνικό κρά-

Προσφυγικό σχολείο εγκατεστη-microένο σε παράγκα στην περιοχή

τηρούν στάση διακριτικής microεταχείρισης των προσφύγων Το Κίνηmicroα του 1935 δίνει την αφορmicroή για νέο πογκρόmicro κατά των βενιζελικών ιδιαίτερα στη Μακεδονία λόγω της στενής σχέσης των προσφύγων microε τον στρατιωτικό ηγέτη του βενιζελισmicroού Νικόλαο Πλαστήρα Οι εξελίξεις microετά το κίνηmicroα ξεκινούν έναν νέο γύρο ριζοσπαστική πολιτικής εmicroπλοκής των προσφύγων η οποία δηmicroιουργεί τις προϋποθέσεις για την ένταξή τους αργότερα στις οmicroάδες σύγκρουσης της Κατοχής και του Εmicroφυλίου

Κοινωνική ένταξη Ζητούmicroενο για πολλά χρόνια αποτελεί η κοινωνική ενσωmicroάτωση και η ουσιαστική απο-κατάσταση των προσφύγων Σε πρακτικό επίπεδο η δηmicroιουργία ξεχωριστών συνοικι-σmicroών και οι εντάσεις ανάmicroεσα σε πρόσφυγες και γηγενείς δυσχεραίνουν την ενσωmicroά-τωση και ενισχύουν τις τάσεις για αποmicroόνωση των προσφύγων και εσωστρέφεια που εκφράζεται microε microια διευρυmicroένη προσφυγική ενδογαmicroία και τη δηmicroιουργία microιας ιδιαίτε-ρης ζωής των προσφύγων σε πολλές περιοχές Η ενσωmicroάτωση microέσω της εκπαίδευσης κύρια πρακτική του ελληνικού εθνικισmicroού στην αλυτρωτική του φάση δυσκολευόταν να αποδώσει Η πολεmicroική δεκαετία καθυστέρησε την εκπαίδευση πολλών παιδιών και αυτό ήταν περισσότερο εmicroφανές στις αγροτικές περιοχές και ιδιαίτερα σε κοινότητες τουρκόφωνων Νυχτερινές σχολές για εργαζόmicroενα προσφυγόπουλα και microαθήmicroατα αλλό-γλωσσων τις Κυριακές προσπαθούν να θεραπεύσουν το πρόβληmicroα Είναι όmicroως εmicroφανές ότι για περισσότερες από microια γενιές η σχολική τάξη έχει διασαλευτεί ιδιαίτερα στα επαρχιακά σχολεία όπου συνωστίζονται microαθητές διαφορετικών ηλικιών επιπέδων και γλωσσικών περιβαλλόντων Οι πρόσφυγες εντάσσονται στην ελληνική κοινωνία ως διακριτή οmicroάδα όχι microόνο θεσmicroικά αλλά και πολιτισmicroικά Σε αυτό συντείνουν οι προσφυγικές συσσωmicroατώσεις που εξελίχθηκαν σε πολιτισmicroικούς δράστες microεγάλης εmicroβέλειας αν αναλογιστεί κανείς τη σηmicroαντική παρουσία των προσφυγικών οmicroάδων και των microεmicroονωmicroένων προσώπων στον ελληνικό αθλητισmicroό Ακόmicroα και σήmicroερα στο πρωτάθληmicroα ποδοσφαίρου της πρώτης εθνικής κατηγορίας οι laquoπροσφυγικέςraquo οmicroάδες αποτελούν την απόλυτη πλειονότητα Οι πρόσφυγες άλλωστε τονίζουν την εξέλιξη των δικών τους θεσmicroών και των δικών τους ανθρώπων για να αντιδράσουν στην περιθωριοποίηση και να διασώσουν την αξιοπρέπειά τους

Οι πρόσφυγες συνδεόmicroενοι από τα χρόνια του Διχασmicroού microε

Η προσφυγική ταυτότητα από τον Μεσοπόλεmicroο και microετά ενισχύεται microε θεσmicroούς δια-φύλαξης της microνήmicroης όπως το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών η Ένωση Σmicroυρναίων microε την περιοδική έκδοση Μικρασιατικά Χρονικά η Εστία Νέας Σmicroύρνης η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών microε το περιοδικό Αρχείον Πόντου οι Αργοναύτες Κοmicroνηνοί η Εύξει-νος Λέσχη και η Μέριmicroνα Ποντίων Κυριών Η διάσπαση της προσφυγικής ταυτότητας σε τοπικές εκδοχές δηmicroιουργεί microια αναλογία microε την αντίστοιχη εθνοτοπική ταυτότητα των χιλιάδων εσωτερικών και εξωτερικών microεταναστών στην Ελλάδα Οι πρόσφυγες και οι απόγονοί τους ορίζονται σταδιακά ως microέτοικοι από έναν τόπο που βρίσκεται πλέον έξω από τον ορίζοντα και τις διεκδικήσεις των εθνικών θεσmicroών

Προκήρυξη της Αδελφότητας των Αγωνιστών του Πόντου

Αδελφοί microερικοί από ηmicroάς τους αγωνιστάς που ύστερα από την γενικήν καταστροφήν ήλθα-microεν εδώ microαζύ microε τους άλλους πρόσφυγες συντρίmicromicroατα ανθρώπινα για να ζητήσωmicroεν στέγην και άσυλοιν από τη microητέρα Ελλάδα microερικοί από ηmicroάς που δέρνει ακόmicroη παρά την γνωστήν εργατικότητα των Ποντίων η ανέχεια η στέρησις ο πόνος η συmicroφορά microερικοί από ηmicroάς τους εδώ και και εις τον Πειραιά αγωνιστάς του Πόντου ελάβοmicroεν την από-φασιν να ενώσωmicroεν όλους τους εν Ελλάδι ευρισκοmicroένους συναγωνιστάς microας microέσα εις microίαν αργάνωσιν microέσα εις microίαν Αδελφότητα εξαπλουmicroένην εις όλα τα Επαρχιακά κέντρα που υπάρχουν Πόντιοι από εκείνους που έλαβον microέρος εις τον απελευθερωτικόν του Πόντου αγώνα οπωσδήποτεΑυτοί οι οποίοι διοικούν άχρι σήmicroερον τας προσφυγικάς οργανώσεως το λεγόmicroενον απεριφράστως δεν αντεπεκρίθησαν πλήρως εις το έργον των Και διrsquo αυτό απόφασις microας είναι όπως βασισθώmicroεν εφεξής εις microόνας τας δικάς microας δυνάmicroεις αποκλείοντες εκ της διοικήσεως της Αδελφότητος πάντα microη προερχόmicroενον εκ των σπλάγχνων microαςΕις την Αδελφότητα απεφασίσθη να λάβωσι microέρος και αι ηρωίδες της Πατρίδος microας αι οποίαι διά της ενεργού συmicromicroετοχής των εις τον άγριον εκείνον αγώνα απεδείχθησαν

Η ανάγκη των προσφύγων για βιοπορισmicroό εξωθούσε ακόmicroα

πράγmicroατι άξιαι θαυmicroασmicroού microε την ηρωικήν και πατριωτικήν αυτοθυσίαν των

Εν Αθήναις τη 18 Ιουλίου 1924

Πηγή Ιδιωτική Συλλογή